Skip to main content

Full text of "Johann Reuchlins Briefwechsel"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct 

to make the world's books discoverablc online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prcvcnt abuse by commcrcial parties, including placing technical restrictions on automatcd qucrying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send aulomated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct andhclping them lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

Äbout Google Book Search 

Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs 
discover the world's books while hclping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll icxi of ihis book on the web 

at |http : //books . google . com/| 



Google 



IJber dieses Buch 

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 

Nu tzungsrichtlinien 

Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 

+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. 

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch fiir Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 

Über Google Buchsuche 

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen. 
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .corül durchsuchen. 



LT 7 



BIBLIOTHEK 



DES 



LITTERARISCHEN VEREINS 



IN STUTTGART. 



CXXVI. 



•* 



Tübingen. 

GEDRUCKT AUF KOSTEN ÜE8 LITTERAKISCUEN VERElKS, 



PROTECTOR 
DES LITTEBARISCHEN VEREINS IN STUTTGART : 

SEINE MAJESTÄT DER KÖNIG. 



VERWALTUNG: 

Präsident: 
Dr A. V. Keller, ordentlicher profegsor an der k. Universität in Tübingen. 

Kassier: 
Roller, nniversitäts-secretär in Tübingen. 

Agent: 
Fues, buchhändler in Tübingen. 

GESELLSCHAFTSAUSSCHUSS : 

Professor dr Barack, oberbibliothekar der kais. universitäts- und 

landesbibliothek in Straßburg. 
Geheimer hofrath dr Bartsch, ordentlicher professor an der g. 

Universität in Heidelberg. 
K. Gotta freiherr von Cottendorf in Stuttgart. 
Hofrath dr Hemsen, director der k. handbibliothek in Stuttgart. 
Dr Holland, professor an der k. Universität in Tübingen. 
Dr Klüpfel, bibliothekar an der k. Universität in Tübingen. 
Director dr 0. v. Klumpp in Stuttgart. 

Dr Maurer, ordentlicbci professor ap- de)!^^.. Universität }|i Müncl^n. 
Dr Simrocfc, ofdencliclier professor akäerSjV.iöiivir^titrin $onn: 
Dr Vollmer in Stuttgart. 
Geheimer regierungsrath drWaitz, ordentlicher professor an der k. 

Universität in Berlin. 
Dr Wattenbach, ordentlicher professor an der k. Universität in 

Berün. 225947 



JOHANN REUCHLINS 



BRIEFWECHSEL 



GESAMMELT UND HERAUSGEGEBEN 



VOM 



LUDWIG GEIGER. 



PUR DEN LITTKRARISCHEN VEREIN IN STUTTGART 

»ACH BE8CHLU88 DES AUSSCHUSSES TOM JANUAS 1874 

GEDRUCKT VON L. PB. FUE8 IN TÜBINGEN 

1875. 









.'-.■' 



EINLEITUNG. 

Die vorliegende Sammlung ist das erste vollständige Verzeichnis 
der von und an Johann Reuchlin geschriebenen und uns erhaltenen 
briefe. Sie wurde von mir beabsichtigt, als ich an meinem buche 
„Johann Reuchlin. Sein leben und seine werke, Leipzig 1871", arbei- 
tete, das diese Sammlung erläutert und von ihr ergänzt wird und 
daher häufig zu Verweisungen herangezogen werden mnsste. Freilich 
war der ursprüngliche plan umfassender; in einem corpus reuchlinianom 
gedachte ich eine vollständige Sammlung aller an, von und über Reuchlin 
geschriebenen briefe und aktenstücke in getreuem abdrucke mit reich- 
haltigen anmerkuugen zu geben. Doch gewann diesem plane gegen- 
über bald die Überzeugung platz, dass der innere werth einer solchen 
Zusammenstellung dem sehr großen umfang derselben nicht gleich- 
kommen würde , und so entschloß ich mich, an stelle der vollständigen 
aktcnsammlung , nur eine Sammlung des briefwechsels zu geben und 
zwar so, dass ich die bisher nur handschriftlich vorhandenen und 
durch ihren inhalt besonders wichtigen briefe zum abdrucke brachte, 
von den übrigen nur druckort, inhalt und einzelne merkwürdige stellen 
mittheilte, alle briefe aber mit möglichst kurz gehaltenen kritischen, 
sachlichen und biographischen bemerkuugen versah. 

Die bisher nicht gedruckten briefe stammen 

1. aus Basel (nro. XIV, XV, XL VI, LXXXXVI, LXXXXVII, 
CXIV, CXVIII, CXXIII bis CXXV, CXXXII, CXXXV, CLÜ, CLXXVI) 
14 briefe Reuchlins. Ich verdanke dieselben der unermüdlichen lie- 
benswürdigkeit des professors W. Vischer in Basel, der mir die briefe 
in getreuesten abschriften zukommen ließ und dieselben mit werth- 
vollen bemerk ungen versah. 

2. aus den manuscripten des Nikolaus EUenbog 

a) in Ottobeuren (vgl. die beschreibung in: Österr. vierteljahrs- 
schrift für kath. theologie band X, s. 443): nro. CV, CVI, CVII, 
CX, CXn, CXV, XVIIC, CXXV» bis CXXVII, CXXXVI, CLXVI, 

Reuchlin 1 



• ••• 

• • 






CLXXXXin, CLJ&SXIY, CCVII, CCVm, 7 briefe an, 9 von 

*•• • 

Reucblin. •* ^•/* 

b) in Panis*(ygl. die bescbreibung in meinem „Nikolaus Eilenbog, 
ein bumanisf.5fH^ tbeologe des 16ten Jahrhunderts, Wien 1870" s. 4 
anm. 1) nior.CCXVm, CCXXXI und CCXXXIT, CCXLIII, CCLXIX, 
CCLXXJV,'2 briefe von, 4 an Reuchlin. 

^., »^. aus verschiedenen Orten; Stuttgart (nro. XXII, CCLII), Wol- 

{«i^^hel (nro. CLXX), Heidelberg (nro. LXXIX), Frankfurt (nro. CCX), 

.^ 'G(ltha (CCXVn anm.), Sankt Gallen (nro. CCXXX), München (nro. 

...//■CtJLX), Nürnberg (nro. CCLXXXI und CCLXXXII) meist briefe 

**V* Reuchlins. 

4. aus dem Berliner manuscript (ms. lat. fol. 239). Die sehr 
werthvollen briefe des letzteren habe ich aber nicht abgedruckt, weil 
sie bereits in einer durchaus genügenden weise von Friedländer „bei- 
trage zur reformationsgeschichte. Sammlung uugedruckter briefe des 
Reuchlin, Beza und BuUinger, nebst einem anhange zur geschichte der 
Jesuiten . . herausgegeben von .... Berlin 1837. Enslinsche buch- 
handlung" zum abdrucke gebracht worden sind. Ich habe mich vielmehr 
begnügt, von denselben möglichst kurze, den inhalt erschöpfende re- 
gesten, unter anftihrung besonders prägnanter worte, zu geben. Das- 
selbe verfahren habe ich auch gegenüber allen briefen eingeschlagen, 
welche von Eduard Böcking „Uh'ichi Hutteni, equitis Germani opera 
quse reperiri potuerunt omnia, vol. I, II, Supplementorum, vol. I, II, 
Lipsise 1858, 1859, 1866, 1869" in mustergültiger weise mitgetheilt 
worden sind. 

Aber die angeführten stücke machen nur einen theil der Samm- 
lung aus; den grundstock bilden diejenigen briefe, welche von Reuch- 
lin gesammelt und zur Unterstützung seiner sache gegen die Kölner 
theologen herausgegeben worden sind. Diese beiden Sammlungen sind: 
1. CLARORUM VIRORUM EPISTOL^ 

latinae , grsecse e hebraicse uariis temporibus missa? 
ad Joannem Reuchlin Phorcensem 
LL. doctorem 
in 40 a ä 2, b, d, f, h, i ä 4, k ä 5, c, e, g ä 8 bl. 

Am schluss : Tubingse per Thomam Anshelmum Badensem, 

Mense Martio, Anno M.D.XIIII. 

(in der folgenden ausgäbe als C. v. e. bezeichnet.) Diese Sammlung, welche 

den grössten theil der an Reuchlin gerichteten briefe von 1477 bis 



1513 enthält, ist wieder abgedruckt worden: TIGURI APÜD CHRI- 
STOPHO-jrum Froschouerum. M.D.LVIU. auf 78 foliierten oktavblät- 
tern (in der folgenden ausgäbe als C. v. e. II bezeichnet). 
2. = ILLUSTRIUM 

VIRORUM EPISTO- 
LiE, HEBRAIC^, GR^- 
CiE ET LATlNiE, AD 
Joannem Reuchlin Phorcensem, 
virum nostra setate doctissimum 
diuersis temporibus missse, qui- 
bus iam pridem additus est 
LIBER SECUNDUS 
nunquam antea editus. 
Reuchlinistarum exercitnm pa- 
gina inuenies mox seqnenti ^. 
Titel in leisteneinfassung. a . . z, A . . E ä 4 bl. in 40. Auf der vor- 
letzten Seite: Hagenose ex Officina Thomse Anshelmi. Anno Incama- 
tionis Verbi M.D.XIX. Mense Maio. Darunter das große Anshelm- 
sche buchdruckerzeichen. 

Diese Sammlung (in der folgenden ausgäbe : J. v. e. bezeichnet) ent- 
hält in einem ersten buche die C. v. e., in einem zweiten einige briefe 
von predigermönchen aus dem jähre 1504, eine rede Reuchlins vor dem 
papst 1498, den briefwechsel Rs. mit den Kölnern 1511 bis 1512, 
sonst durchweg briefe, die 1511 bis 1518 geschrieben, an Reuchlin 
gerichtet sind und den streit mit den mönchen behandeln. 

Es würde zu weit führen, alle übrigen quellen, ältere und neuere 
Schriften anzugeben, aus denen einzelne briefe entnommen sind, zumal 
bei den einzelnen die druckorte immer möglichst genau verzeichnet 
sind; ich begnüge mich daher nur noch mit der einen bemerkung, dass 
auch Reuchlins Widmungsbriefe aus seinen zum theil sehr seltenen Schrif- 
ten aufnähme gefunden haben , weil sie sehr wichtige quellen zur er- 
kenntnis seines wesens sind. 

Bei der ausgäbe habe ich die „regeln" des literarischen Vereins 
befolgt. 

Es bleibt mir noch übrig zu erwähnen, dass der plan, Reuchlins 

I Abgedruckt in BÖcking, Hutteni Opera I, s. 130 f. 

1* 



briefe zu sammeln, bereits 1714 von Jakob Burckhard gefasst war. 
Aber von ihm ist nur eine ankündigung vorhanden und eine abschrift ^ 
der beiden sammlangen der C. v. e und J. v. e, in der ganz unchrono- 
logischen reihenfolge, in der sie dort zusammengestellt sind, nebst der 
abschrift einiger widmungsschreibeu und einzelnen bemerkuugen. Auch 
sonst haben wol die biographen die absieht gehabt , die briefe zu sam- 
meln, aber anstalten dazu hat, so weit ich weiß, keiner getroffen. 

So gehe denn der versuch getrost hinaus zu denen , welche an 
dem edlen manne gefallen finden, dem diese Sammlung gewidmet ist, 
und welche die sache freier wissenschaftlicher forschung, welche er 
sein leben hindurch vertrat, ehren und hochhalten. Ich wage nicht zu 
behaupten, dass diese Sammlung alle briefe verzeichnet, welche, hand- 
schriftlich und gedruckt , von dem briefwechsel Johann Reuchlins vor- 
handen sein mögen ; ich habe nur alles das zusammengestellt, dessen 
erlangung mir bei jahrelangem eifrigen suchen möglich gewesen ist. 
Jeder neue beitrag aber, der unbekanntes zu lehren, bekanntes von unbe- 
achteten selten aufzuhellen im stände ist, wird mir höchst willkommen 
sein, wenn er mit dazu dient, die ehrenschuld einem manne abzu- 
tragen, den alle nationen als „erneuerer der Wissenschaft' ' hochhalten, 
die Zeitgenossen als „oculus Germanisß'' gepriesen haben. 

1 Die ausführlichen titel beider s. bei Friedländer s. 3 fg. 

Berlin. 

Ludwig Geiger. 



I. 

Basel. 1477. 

Andronicus Contoblacas an Keuchlin *. 

Lobt ReuchÜDS kenntniss der griechischen spräche und 
fordert ihn auf, dieselbe als Lehrer weiteren kreisen mitzu- 
theilen. Basilese. Anno 1477. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. ba 2 = J. v. e. o 4» 3 = C. v. e. II 
fol. 4a. 4 = Malus, vita Reuchlini, Durlaci 1687 s. 160. 5 = Mar- 
tiuus Crusius, Annales Suevici P. III, 1. VII c. XII s. 449. 6 = Ho- 
dius, de Grajcis illustribus, lingua graecae literaruraque humaniorum 
instauratoribus Lond. 1742 s. 32. 

IL 

Paris. 8 Febr. 1478. 

Georgias Hermonymus an Eeuchlin^. 

Dankt R. für den kürzlich erhaltenen brief, lobt seine 
fortschritte im griechischen und ermahnt ihn, in diesem Stu- 
dium fortzufahren. Mitto ad te introductionem grammatices 
Theodori *. De >.e^t)C(5 autem meum non est, sed amici cujus- 
dam, precium erit scuta sex. Fabulas quos in camera mea 
vidisti non sunt venales. Ex urbe Parisiorum die 8. Fab. 
anno 1478. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. b»; 2 = J. v. e. o 4b; 3 = C. v. e. 
n. fol. 4ab. 

1 Über A. L. vgl. Hodius a. a. o. s*. 32 fg. über diese briefe meine schrift: 
„über Melanthons oratio u. s. w.** s. 19 und anm. 6. 7. 2 Über H. aus 
Sparta Cbaritonymus ) Cbristonymus den viele deutsche, auch Reuchlin und 
Erasmns, in Paris als lehrer des griechischen benutzten, vgl. m. Reuchlin s. 17 
u. Hodius a. a. o. s. 233 bis 237. 3 Gemeint sind wohl Theodori Gazse 
introductivse grammaticse libri quatuor, von denen Hain, Repert. bibl. H, 
438 nur die ausgäbe von 1495 anführt. 



IIL 

[Paris?] [?1479?] 

Georgias Hcmionymus an Reuchliu. 

Kurzer brief in griechischer spräche, als dankende und 
lobende antwort für ein in derselben spräche vorher einge- 
troffenes schreiben Rs. s. 1. e. a. 

Gedruckt: I = C. v. e. k»; 2 = J. v. e. m 3; 3 = C. v. e. II 
fol. 72ab. 

IV. 

Poiticrs. 14 Juni 1481. 

Reuchlins Diplom als Ijicentiatus juris 

ausgestellt von Petrus Vassalli, nach vorhergegangener prü- 
fung durch Bernhard Durandus und Hugo v. Banza. Pictavis 
die 14 mensis Junii a. 1481. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. k^ bis k 2b; 2 = J. v. e. m 3b bis 
m 4b; 3 = C. V. e. II fol. 72b bis 74»; 4 = Majus 1. c. s. 166 
bis 169. 

V. 

Ueidelberg. 9 Nov. (1483). 

Rodolfus Agricola * Joanni Reuchlin salutem. 

*'Eypa<|;a; [/.ot, cb; t?1 SeoTspa xaTv <joO e7ut(yT0^atv xara tö toi; 
pYiToport eiOofJLSvov TrpoTspov a7;o3cpiv(i)[J!.ai ^ . . . . 

Postulas ^ a me, vir doctissime uti literas ad te dem, id- 
que prope convicio a me efflagitas, ego contra ad dandum 
cunctatior sum. Sapimus uterque tu quod quicquid est hoc 

* 

1 über A. vgl. Trtsling: de vita et meritis R. A. Groningse 1830 
und Bessert |,De R. A. Frisio literarum in Germania restitutore'* Paris 1865. 
Ich habe in der allgemeinen deutschen biogruphie bd. I und im mag. für 
lit. d. ausl. 1873 n. 41 über A. gehandelt. 2 Die folgende ziemlich lange 
griechische stelle, welche mehr Agricolas gewandtheit sich in dieser spräche 
auszudrücken bekundet} als unsere kenntnis vermehrt, habe ich ausgelassen. 
3 Dieser brief Rs. ist ebensowenig ^erhalten, wie irgend ein anderes schrei- 
ben Rs. au A, 



studiorum meorum, mavis tuo judicio quam alienaß credere 
prsedicationi, ego quod haud temere mihi videor committere 
debere, ut Judicium tuum subeam hominis tam multiplicibus 
disciplinarum literarumque ornamentis expoliti. Quarum rerum 
abunde locupletes testes tuse mihi literse fuerunt. Gaudeo 
(ita me deus am et) vicem tuam et quum animi naturaeque 
tuse foelicitati, tum vero in primis fortunis Germanise nostr« 
gratulor, quam si unquam nunc aliquando expergefieri opor- 
tebit et ab hac barbarie qua tot jam seculis velut stupido 
sopore vel potius XyiOapyo) xtvt oppressa tenetur excitari. Quod 
autem eruditissime simul prudentissimeque sententiam tuam 
de hebraicis literis ad me perscribis facis tu quidem huma- 
nissime, credo etiam vera te dicere. Quid faciam tamen? si 
aliud mihi videtur. Scis enim, quot homines, tot sententise, 
ut in rebus humanis' perssepe in mentem mihi veniat dubi- 
tare, sit ne verum id quod priscis nonnullis visum est, esse id 
Optimum in eis quod sit animo cujusque gratissimum. Itaque 
mirum in modum sententia ea grseci poetse mihi probatur 
hac in parte 

sffÖXa TS xal Ta x^psta Osöv äv youvaat xstTat 
[/.upta ^ si; Sv Twavxa (JLSpyiJLEva xal Ta [jiiv oöti; 
Ssp)csTat aOavaTwv, aXV dcTupoTtOTUTa TSTUKTat 
oLylut 0£<77cs<JiY) ^ */cs>ca>.uu.[jLSva TOI«; S' ItA ysTpa; 
oftr) (jLoTpa tlOtiti y-al ou-j^ opotod' * olt: 'OWj^-ttou 
s; yaTxv 7rpol''7i<7t • toc V aXXuSt; ^ SXkoL (pspovTat 
Tjvotv) w; avs[xoto ^. 
Itaque adducar ut putem satis justam causam mihi esse 
quare, debeant eaß literse mihi placere hoc ipsum quod pla- 
cent. üt tamen scias quanquam non recte, non tamen sine 
ratione me errare, puto vos magnos viros qui darum vobis 
splendidumque ex illustrioribus studiis parastis nomen, etiam 
sine his literis facile rationem vitse vestrfe posse reddere. 
Quae quidem si desint vobis non magnopere desiderentur, sin 
assint vero magnse laudi dentur, accessionem tamen quan- 

* 

1 ouvey ' ] . 2 [loiprj; 1 bis 4. 3 Oea^xeYiTJ 4. 4 opöaa' 2. 5 aXXuai? 4, 
6 Quintus Smyrnaeus ed. Köcbly Lpz. 1850, VII, 70 bis 77^ 



8 

dam et velut appendicem clariorum ^ studiorum minores has 
artes et esse vultis et aestimari. At ego, qui mihi sterilem 
hanc (ut ita dicam) arenam excolendam sumpsi ^, nisi aliquid 
amplius quam vulgus coner, quid erit quo a segnicise no- 
mine hsec mea studia defendam. Itaque si minus in uno 
quovis eorum prsestare possum, numero me tuear oportebit. 
Et hsec causa mihi communis forte cum multis est; id quod 
dicam proprio meum est. Reliquas literas alias didici, cupivi 
enim pro virili mea si qua possem literarise Reipublicae patriae 
nostrae prodesse, quod nisi spectassem erat mihi eadem quse 
Omnibus via et ad res parandas uberior et ad nominis clari- 
tatem illustrier et ad hominum commendationem gratior. Has 
autem mihi discam, statui enim senectutis requiem, si modo 
ea manet me , in sacrarum literarum perquisitione coUocare, 
quum itaque ^ necesse habeam tunc libros eos legis intente 
pensiculateque lectitare, videor mihi eadem opera et literas 
hebraicas discendo eos legere et legen dis eis hebraice discere 
posse, simulque tt^v tStor/iTa dxetvou toO Xoyou [Auanriptot; izol- 
X0T5 YejjLouffav pernoscere. Basilius * quoque noster quem de- 
terruisse te scribis acriter me incitavit, secutus tamen for- 
tasse impetum meum et calcaria (ut dicitur) currenti sub- 
dens. Quin tu quoque qui contraria sentis nescio an acerrimis 
me facibus extimules, turpe nanque fuerit mihi vel nolle id 
vel non posse percipere in hoc studiorum ocio ^^ quod tu 
tantis tanque diversis districtus studiis discere potuisti. Ba- 
silius de quo scribis in patria est, fuit mihi arctissima cum 
eo familiaritas. Nuncius interpellat, vale. Heidelbergae quinto 
Idus Novembres. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. g V b . . g 6 b. 2 = J. v. e. i 3b . . 4b. 

3 = RODOLPHI I AGRICOLJE PHRISII LÜ-|CüßRATIONES 
ALIQUOT LECTU Dl-Ignissimge | COLONI^ | apud Joannem 

1 olarorum 2. 2 Über diese und die folgenden stellen Reuchlins 

Verhältnis zu Wessel u. s. w. vgl. m. Mel. or. s. 50 und : das stud. d. hebr. 
spräche (Breslau 1870) s. 21 f.; u. m. ,,Reuchlin" s. 109 a. 1. 3 ita 2. 

4 Basilius] Johann Wessel. Über ihn vgl. Ulmann, reformatoren vor der 
reform. II, 2te aufl. 1866. s. 235 bis 557. 5 ocio] Agr. lebte in unabhängi- 
ger muße bei Joh. v. Dalburg in Heidelberg. 



Gymnicum o.' J. (wie aus dem Widmungsbrief hervorgeht 1539) in 40 
8. 179 . . 181. 4 = C. V. e. II fol. 54». bis 55*. 

VI. 

Orleans. , 30. Nov 1483. 

Hyvo Britannus de Alnetomeiiguidi Grammaticus 

Aurelianus an Reuchlin 

freut sich, dass die gerüchte über Reuchlins tod unwahr seien, 
bittet um fernere nachrichten, theilt mit, dass Reuchlins sachea 
in sicherer Verwahrung liegen und gibt notizen über häusliche 
angelegenheiten und über Jakobus de Donon. Ex Aurelia urbe 
prid. Kai. Dec. anno 1483. 

Gedruckt: 1 =z C. v. e. c 4^ sq. 2 = J. v. e. c 2l>; 3 = C. v. 
e. II fol. 16ab. 

VII. 

Heidelberg. 4 Febr. (1484). 

Eudolphus Agi-icola an Reuchlin 

gibt dem zu R. reisenden Plinius ^ einige zeilen für R. mit, 
in denen er diesem zu seiner heirat glück wünsche ausspricht ^ 
und die gründe angibt, welche ihn gehindert hätten, einen 
ehebund zu schliessen. Dat. prid. Non. Febr. Heidelberg». 

Gedruckt: 1 = C. v. e. g 6b; 2 = J. v. e. i 4 sq.; 3 = C. v. 
e. II fol. 55b sq. 

VIII. 

(Eichstädt) 2 Oct. 1484. 

Bemardus Adelman * nobilis ex Adelmansfelden Joanni 

EeucliUn Phorcensi S. D. P. 

Cum nuper apud fratrem meum, Joannes mi doctissime 
Conradum tui amantissimum in Neobron essem, varius nobis 

* 

1 Dietrich von Pleningen , als Übersetzer griechischer und lateinischer 
Schriften ins Deutsche bekannt, spAter, während Reuchlins auftnthalt, mit die- 
sem genau bekannt vgl. Reuchlin s. 42 fg. 2 Über Reuchlins heirat vgl. Reuch- 
lin s. 27 fg, 3 Adelmann, Bernh. geb. 1457 stud. in Tübingen, erhält cano- 
nikate in Augsburg und Eichstädt, wird vom bischofe von Eichstädt, Wil- 



10 

Bermo, tum de bonarum literarura ingenuarumque disciplinarum 
studiis, tum etiam de gymnasiis nostris prsestantiaque eorum 
erat. Nanque cum ego seu studio contra dicendi, seu potius 
amore veri, Italia? palrestras (ut ita dixerim) tanquam nutrices, 
autores, opificesque optimarum artium, non modo Germanicis 
ante verum etiam totius orbis posuissem, frater, ut est liomo 
ßingularis erga patriam amoris, hoc »gre tulit, conatusque est 
Tubingen vestrum ^ Italicis Acaderaiis conferre, modo huma- 
iiarum literarum studia istic non adeo fugerent. Quod quidem 
quam graviter molesteque tulerim, quantumque de errore de- 
trimentoque patriae nostra? conquestus fuerim, minime perscri- 
bere possum. Despicimus enim, Joannes mi, immo tanquam 
venena abhorremus ac aliquando (proh quantum neplias) iisce 
incumbere proliibemur quae latinis jucunda voluptuosaque 
nobis vero ob nostram barbariem quantum pernecessaria uti- 
liaque esse soleant, tu ab exemplo epistolrc principis ^ nostri 
quam cum sumno pudore ad te mitto mihi approbatam, pro 
tua prsecipua doctrina optime intelliges. Nee mihi hi, qui 
hanc doctrinam dealbamentum quoddam esse putant, vehe- 
menter aberrare videntur. Nam velut hi qui tingunt cum 
primum quibusdam id quod colorem receptarum sit prsepararunt, 

heim von Reichcnau, mit reUquien zum könig Heinrich VII von England ge- 
schickt und starb 16 Dec. 1523. Er ist ein eifriger anhänger Keuchlins, 
ein treuer freund Pirkheiraers und ein gegner der alten, namentlich Job. 
Ecks. Gegen diesen gicbt er die schrift Ökolampads: Canonicorum indcc- 
torum responsio ad Job. Eck 1519 hciraus, wird dafür von diesem in die 
päpstliche verdammungsbulle gegen Luther aufgenommen und erst auf sein 
dringendes ansuchen daraus befreit. Vgl. Wiedemann Job. Eck, Regensburg 
1865 pnssim. Seine grabschrift von Michael Hummelburg s. bei Veitb, 
Peutinger s. 202 fg. 

1 Vestrum nicht in dem sinne gesagt, dass Reuchlin noch zu dieser Uni- 
versität gehörte, denn das war in Wirklichkeit nicht der fall, vgl. Reuchlin 
8. 23 ff.; über das damalige Tübingen das. s. 21 f. 2 principis nostri] 
eigentlich nostraj, es ist ein brief uxoris comitis Eberhardi senioris ad Car- 
dinalem Muntuanum (er folgt in den älteren reuchlinischcn briefsammlungen 
hinter dem hier mitgetheilten). Ein stück, das den Verfassern der dunkelmänner- 
briefc keine schände machen würde, lautet: A. N. famulo meo fidelissimo 
percepi quomodo frater ipsius nomine N. negotia aliqua erga Sanctissimum 
expedire habeat, ut Dominatio vestra ab ipso latius intelligcre habet, et 
propterea mo supplicavit, cum erga D. V. promotum habendo u. s. w. 



11 

tandem postea florem süperinducunt sive purpureum sive 
quemvis alium; eodem nos itidem modo si ut indelebilis sit 
apud nos probitatis scientia cupimus, quom hisce disciplinis 
fuerimus imbuti, tunc caeteris operam demus et quasi solem 
prius in aqua videre assuefacti, ad ipsam veram lucem in- 
tuitum tandem dirigeraus. Hoc fecit divus Hieronymus, hoc 
Augustinus, hoc Ambrosius, Gregorius, Basilius, Eusebius, 
Athanasius, Joannes Chrysostomus, Lactantius ac denique om- 
nes viri christianissimi , qui usque ad tempora sancti Ber- 
nardi pervenere, atque in aliquo precio apud majores nostros 
habiti fuere. Non tamen me prseterit multos nou philosophos 
sed philopompos, non magistros sacrarum literarum, verum 
tenebrarum, non jurisperitos, sed potius jurisperditos legulejos- 
que esse, qui execrantes poeticum nomen poetas lasciviis ac 
nugis deorum gentilium refertos esse praedicant, quare ab 
urbibus autore Piatone pelli abolerique debeant. 

Esto concedatur istis detractoribus poetas mendaces ob- 
scoenos petulantes esse; suntne omnes? minime quidem. Sed 
ut istorum pravas ac perversas opiniones infringam eorumque 
latratibus denique satisfaciam, ipsis pro viribus ingenioli mei 
responsum esse putent. Si in legendis poetis apes imitati 
fuerimus quse non omnes, sed tantum mellifluos adeunt flores, 
nonnuUos penitus decerpunt, aliquos intactos relinquunt, eodem 
nos itidem mpdo non omnibus poetis sed prseconibus virtutum 
ac meliorum facinorum quorum major est numerus operam 
demus, hos imitemur, hos venereniur, hisce denique omni studio 
ac totis viribus incumbamus et omnes demum (ut apostoli 
verbis utar) legamus et quod bonum sit retineamus. 

Sed quid multa? possem garrulatoribus istis tum autori- 
tate patrum nostrorum fretus, tum etiam rationibus exemplis- 
que gentilium, ut optime nosti, suffultus copiose ac abundanter 
ostendere, quam utilia jucunda necessariaque omnibus hsec 
sint studia, nisi vererer, ne cum ipsis digna dicam, mihi in- 
digna dixisse videar. Hsec ad te propterea, Joannes amantis- 
sime, verbosius quam opportuit tanquam ad portum, patronum- 
que ac tutissimum refugium receptaculumque literatissimorum 
hominum exaravi, ut viris studiosis liberaliumque artium cupi- 
dis subvenires, dignitati, glorisD, laudi, utilitatique Reipublicse 



12 

consuleres, principique nostri Eberhardo ^ humanissimo quem 
audio viros doctos colere amareque, summo studio, cura, opera, 
indußtria, diligentia, denique persuaderes neminem unquam 
ad veram cognitionem r'erum pervenire posse, nisi in primis 
hisce rudimentis, ut ipsi ajunt, vacaverit. Quod si effeceris, 
te ut alterum Ciceronem aureum eloquentise flumen immor- 
talitati (quid enim majus in hoc mundo tibi dari possit) de- 
dicabimus, principem vero nostrum prseeipua religione, pie- 
tate, modestia, gratia, dementia, justicia praeditum, opera 
cujus tantum commodum patriae nostrse accesserit, ut alte- 
rum Octavianum patrem patriae ad astra feremus. Vale prse- 
ceptor observandissime et mihi aliquando, quid in re nostra 
egeris quam tibi non minus quam mihi curae esse scio, res- 
cribe, measque lituras ab omni ornatu verborum, gravitate 
sententiarum , stili elegantia longe emotas aequo animo sus- 
cipe, etiam atque etiam rogo obsecro obtestorque. Ex Steten 
vel Aurelia potius, 6 Nonas Octobres. Anno salutis 1484. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. 3: 2 = J. v. e b 4b bis cb. 3 = C. 
V. e. Ilfol. 13». bis 14b. 

IX. 

Meissep. 22. Juli 1486. 

Erhardus de Windsberg doctor et miles ^ an Eeuchlin 

schickt durch den Jäger Wilhelm Geis, der im' namen Eber- 
hards Y. Wirtemberg dem herzog Albrecht dem beherzten v. 
Sachsen einen spürhund gebracht hatte ^ dem R. einen brief, 
in dem er die auf dem Frankfurter reichstag begonnene be- 
kanntschaft erneuert und um nachrichten über die krönung 
Maximilians in Aachen u. s. w. bittet. Ex Mysna, die Mag- 
dalenes, anno 1486. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c 7»; 2 = J. v. e. d»; 3 = C. v. e. 
Ilfol. 19b. 

•• •• 

1 Über Eberhards begünstigung der Studien vgl. Reuchlin s. 23. 2 Über 
Krb. V. W. vgl. Reuchlin s. .Sl, 53; ein bricf von ihm ad clarissimum 
vfrum Hartmannum de Eptingen ecclfsise basilicnsis canonicum zum lobe 
der astrologie findet sich in der k. k. Wiener bibl. Cod. rec. 2055 fol. 
19a bis 21». 3 Über Albrechts jagdliebhabcrei vgl. Langcnn: A. d. B. 

Stammvater des königlichen hauses Sachsen, Leipzig 1838, s. 455 ff. 



13 
X. 

Colmar. 29 Juni 1487. 

Sebastianus Miirrho Columbariensis an Reuchlin ^ 

dankt für seinen brief, bittet ihn, nach dem Elsaß zu kom- 
men und möchte ihm geru den exodus, den er in griechischer 
Übersetzung besitze *, mittheilen. 3 Kai. Jul. anno 1487 ex 
Colmar. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. g 2ab; 2 := J. v. e. h 4; 3 = C. v. e. 
II fol. 48b sq. 

XL 

? . 1 Jan. 1488. 

Petrus Jakobi Arlunensis an Reuchlin ^ 

versichert ihn mit vielen worten und gelehrten anspielungen 
seiner freundschaft und verspricht, mühe anzuwenden, um 
ihm Plinius, Strabo und Livius zu verschaffen 1488. Kaien. Jan. 
Gedruckt: 1 = C. v. e. c 5b fg.; 2 = J. v. e. c 3b fg. ; 3 = C. 
V. e. II fol. 17 sq. 

XII. 

Pavia. 1 Merz (1488). 

Peti-as Jacobi Arlunensis an Reuclilin 

bedauert, R. keine griechischen bücher schicken zu können, 
denn er besitze soviel, dass Georg Merula über seinen reich- 
thum erstaunt gewesen sei * und gemeint habe, dass er selbst 
und seine freunde gar manches von diesen schätzen entbehren 
müssten. Dat. Papise Cal. Martiis. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c 5b; 2 = J. v. e. c 3ab; 3 = C. v. 
e. n, fol. 17». 

1 M., ein thätiges mitglied des elsässischen humatiistenkreises , einer 
der ersten kenner des hebräischen und patriotischer gescbichtschreiber, 
besonders mit Wimpheling eng befreundet. 2 Vgl. mein stud. der hebr. 
spräche s. 25, 1. 3 Über P. A., probst zu Backnang, erzieh er des jungen 
herzog Ulrich vgl. Heyd in Klaibers Studien der evangelischen geistlichkeit 
Wirtembergs UI, 1. s. 180 bis 187. 4 Wahrscheinlich hatte R. dem nach 
Italien reisenden und mit auftragen versehenen freunde ein Verzeichnis 
seiner bücher zur vergleichung mitgegeber 



14 
XIIL 

Innsbruck. 20. Feb. 1488. 

Andrejs Sclienck * cloctor et miles an Reuchliii 

erinnert an die zu Köln geschlossene freuudscliaft , schickt 
durch Joh. Haischer dem grafen Eberhard seine zu Venedig 
gehaltene rede pro pace, bittet R. dieselbe vorzulesen und 
nachsichtig zu beurtheilen, und grüsst die frau R.8. Ex Ins- 
pruck, 20. Februarii, anno 1488. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c 7ab.; 2 = J. v. e. d»; 3 = C. v. e. 
II fol. 19b fg. 

XIV. 

Stuttgart. 2^. Juli 1488. 

Eeverendo et egi-egio patri, domino suo doctori Jacobo 
Louber *, priori Cartliiisiaö Basiliensis [Joannes Eeuclilin] 

S. 1>. P. 

Verti e Grseco Proclum de laudibus beatissimse virginis 
Christique nativitate eamque omiliam tibi latinam * feci tuo- 
que nomini propriamque dicavi, quum et nunc tibi cum hoc 
populari meo D. Bertholdo scriba mitto. Extat autem in capite 
Sexternionum quaedam mea ad te epistola * quam oro dili- 
genter legas; in ea enim quod abs te peto, id valde me an- 
git, ita ut mihi quietem aliquando adimat. Quare cura, ut 
parvulum eum libellum, cujus extat in epistola mentio, ha- 
beam, et ego rependam aliquando. Dimidiatus ^ est et uon 
integer, caretque magna parte initii et pene toto libro actuum. 
Sed lege epistolam meam et exequere vota pater optime mihi- 

1 Über A. Seh. vgl. Rcucblin s. 30 A. 3 und Chinel, Urkunden Max. I. 
(bibl. des lit. ver. X) s. 120; über die in unserem brief angeführte rede 
geben weder Panzer noch Hain eine notiz. 2 Jakob Louber] „ein mann 
aus adeligem geschlechte, der sich weniger durch geist, als durch ernst 
und fleiss ausgezeichnet zu haben scheint. Die Basler bibliothek bewahrt 
von ihm mehrere theolQgische erbauliche Schriften im manuscript und ausser- 
dem einige bände von ihm nachgeschriebener Vorlesungen der Juristen Peter 
von Andlo und Johannes Helmich.'* Yischer, gesch. d. univ. Basel 1860 
8. 168 f. vgl. die titel ders. s. 164 anm. 28. 3 Die Übersetzung R.s 
ist erst 1529 gedruckt worden. 4 epistola] 1488 s. unten XV. 5 Dimi* 
diatus] dies ist, nach gütiger mittheilung des hr. prof. Vischer, bei dem 
noch in Basel vorhandenen codex nicht der fall. 



15 

que cum semper antea, tum etiam, quoad vixero, charissime. 
Vale in Christo feliciter. Ex Stutgardia 11. Kl. Aug. Anno 
1488. M. Joannes ReucLlin Phorcensis L. L. Doctor. 

1 = Sammelband der Basier bibliothek (msc. E. III, 15.) fol. 1. 

XV. 

Stuttgart. 1488. 

Jo. Eeuchliii Phorcensis S. D. P. Doctori JacoLo 
Louber Supremo Charthusije Basilieiisis Patii. 

Recte felicem judicavi proxime quartum Kalendas Junias 
tuam dignationem, cum aderam in aede tua, quod te accepis- 
sem velut alterum Jareham inter divinos Brachmanos in senatu 
istic cum pra'fectis ordini festivoque sedere conventu. Unde 
quod tecum pro nostra haud ignobili consuetudine coram lo- 
cutus fuissem id facere sola mea reverentia sum prohibitus. 
Tametsi nonnihil penes te mihi tum fuit negocii quod certe 
daturus sum' operam nunc tuam dignationem per litteras ne 
celem. Facit Jacobe, vir omnium justis de causis integerrime, 
vel incredibilis mea erga te veneratio vel excellens tua cum 
sanctitate conjuncta humanitas vel utriusque nostrum inter 
nos mutua benivolentia, ut audacter ea abs te petere non 
formidem, quae et tibi non obsint et mihi prodesse valeant et 
ab universis tum apud Deum tum apud homines laudabilia 
ducantur. Id ego si doceo, si planum facio in hac quantula- 
cumque causa mea futurum equidem haud ab re speravero, has 
meas abs te litteras non tantum audiri, verum etiam exäudiri 
decere. Tu tibi persuadeas velim id quod ad rem attinet, 
cum omnes vivendi modos cogito, nil me praestabilius nil fruc- 
tüosius nil utilius vel ad vitae beatitudinem pariendam vel 
ad eam conservandam arbitrari, quam ut qui docti nominamur 
frequentibus nos litterarum studiis et librorum revolutionibus, 
quoad fieri possit, quam creberrime inhaereamus. Maxime 
vero circa ea insistendum puto quse religiosam sapientiam prse 
se ferunt nostrosque cogitatus ad caelestia, ut ferrum magnes, 
attrahunt Christo praecipiente qui ait scrutamini ^ scripturas 
qubniam vos in ipsis videmini vitam seternam habere, 

1 Job. 5, 39. 



16 

Igitur nobis statni ad novae taudem Legis salutares taa- 
quam ad asylum aliquod fore confugiendum et posthabitis 
omnis generis scriptoribus historicis, poeticis, oratoriis, philo- 
sophicis atque propheticis nihil est quod malim omnium quam 
homini Christianam disciplinam professo id solum litterarum 
genus prseponendum quod Christi sectatores primarii spiritu 
sancto instigati conscripsere. Aliter cedat omnis lex. Sola 
nobis vivant et vigeant Apostolorum volumina quae fidem ordi- 
nant dicente ad Galatas Paulo: Nos * in Christo Jesu credi- 
mus ut justificemur ex fide Christi et non ex operibus Legis. 
Et rursus : Ego ^ enim per Legem legi mortuus sum. 

Quid ergo? annon credis me tandem post innumeras R. 
P. curas et istius aerumnosae terrae sollicitudines ipsa haec 
acrius pensitare posse quam solent quandoque qui religionibus 
prsesunt. Mihi etiam in secundis seponitur imperatoria lex, 
tametsi jamdudum in ea palaestra triumphavi haud negligenter, 
sed heus tu tandem sapere aliquando in tempore nonnihil est. 
Haec volui nescius ne esses quod et magis probem et pluris pen- 
dam quam Apostolorum scripta inveniri aut esse omnino nih". 
Id tu mecum ipse sentis certe scio ita faciundum. 

Vide quaeso igitur ea quse restant. Ego, mi Jacobe, mea 
plurimum seniper interesse ^ putavi sacras habere litteras eo 
charactere quo primum divinitus compositae censentur. Qua- 
propter haud ab re divo Hieronymo autore in utroque genere 
linguarum- libenter jandudum exercitabar teueoque veteris Le- 
gis Hebraeorum libros aliquantulum habeo et nonnihil instru- 
menti novi. Sed admodum delectat Apostolos etiam suo scri- 
bendi more fretos, hoc est Graecos, perlegere. Nam de trans- 
fuga non adeo placet. Sua cujuslibet operis lingua dulcior 
est et e dolio saepius derivata vina majestate minuuntur. 
Valde hoc te certiorem fieri cupio quod et causa est et nervi 
ipsi universse hujus orationis mese quamquam vereor ne tu 
totam rationem ita ut ego pervelim librare graveris. At absit 
de amantissimo te mei suspicari quse essent haud amica! 
Pergam igitur. hoc audi et tecum habeto : Esse in Bibliotheca 

1 Nos] gal. 2, 16. 2 Ego] gal. 2, 19. 3 Nach diesem interesse steht 
ein zweites, mit rother tinte ausgestrichen und dann wieder punctiert: interesse. 



17 

Prsedicatorum Basiliensium quendam minutissimo stilo repo- 
situm libellum ^ ita ut fertilior sit et maxime portabilis quo ele- 
ganter quas Apostoli graecas conscripserunt epistolas insunt. 
et quia tarn parvus tarn multa continet ad eum est mihi ani- 
mus praeter reliquos apprime vehemens. Nam etsi caetera * 
ejusdem materiae istic adsiut volumina quae idem ipsum melio- 
ribus litteris et isdem graecis complectantur quae pjofecto sunt 
non dico dupla sed plurima, tarnen quod iste mens ita graci- 
lis et ita manualis paret, ut se non injuria Enchiridion nomi- 
nares, iccirco nisi eum habuero vitam eflläbo quam tu mihi 
etiam mortuo facile reddere possis dupi illud quod tuum non 
est tantum consentias, ut bona mihi conditione praestetur. Nihil 
difficile abs te peto nee quod damno cedat nee quod contra 
jus fasque sit. Id enim unum peto pro hoc solo tempore finem- 
que posthac petendi praesentem hunc statuo ne tibi pluri mo- 
lestia) futurus sim et haud dubito quin me exaudies, videlicet 
ut Praedicatoribus assentiaris easdem epistolas canonicas rem 

* 

] Der codex, um den es sich in dem briefe handelt, iat die in der 
texteskritik dos n. t. unter dem namen codex Basiliensis y oder cod. Reuch- 
lin. bekannte handschrift der Basler bibliothek. Sie stammt aus dem X 
jahrh. und enthält auf 303 pergamentblättern in octav das neue testament 
mit ausnähme der apocalypso. Hinten und vorn sind noch einige weitere 
blätter, mit stücken verschiedenen Inhaltes beschrieben, beigefügt. Auf 
den vorn eingefügten besonders foliirten 4 blättern sind unter der Über- 
schrift Hoc modo nunc adoratnr Dens hl. 1^ bis 4^ von der band Rcuch- 
lins stell «-n aus Hieronymus, Lactanz, Job. Chrysostomus, Dionysius Areo- 
pagita, Hicronymus, Hilarius und Cassianus eingetragen (am Schlüsse: Finit 
secunda pars adorationis). Die griechischen eintragungen auf den blättern 
hillteil scheinen ebenfalls von R. zu stammen (bl. 304^ Sanctus Dionysius 
de Ecclcsiastica hierarchia co 1 1 1 sie orat u. s. w. 304b Cosmas Hiero- 
'solymita in hymno pentecoste a. s. w. 306a Op^itoq e?; Afa Ou(JiVa|xa u. s. w., 
zuletzt noch auf einem pRpierblatte auflösung einer anzahl abgekürzter 
marginalien des codex). An mehreren stellen sind hübsche miniaturcn. Sie 
trägt gegenwärtig die Signatur A. N. IV. 2. Auf der Innenseite des vor- 
deren dockels steht: Hie über Est fratrum predieatorum Conventus 13asi- 
lieuäis, scheint von der band Rcuchlins, das darübergeschriebene Hie lieber 
dagegen ist von derselben band, wie die untenstehende bemerkung. Weiter 
unten: plusqaam triginta annos apud Reuchlinum fuit, tandem post eins 
mortem redditus conventui. Auf der Innenseite des hinteren deckeis in der 
obern ecke rechts steht: Card. Ragusini. 2 -caetera] gemeint ist u. a. wohl 
auch der sog. Cod. Bas. E., ein evaugeliencodex aus dem 8 jahrh. 

Reuclilin ^ 



18 

et propriam et suam et quam alias multipliciter habent mihi 
ex bono et aequo tradituris. Quod ne in damnum tibi tuisve 
possit vergere facit tenuitas libelli ac rerum copia sermonisque 
quo scriptus extat aliena peregrinaque commoditas, nam grsecus 
est qua lingua nedum Basilea omnis, verum etiam tota quidem 
Germania non utitur. Ea quoque in causa quicquid per te fiet 
id jure optimo fiet. Intelligenti tibi loquor confidentissime. 

Xegavit, ut nosti, bonse memorise Jo. Rhagusaeus, S. Syxti 
N^ Cardinalis libellos hujusmodi grseculos Jacobitis Basiliensibus 
quos si alienare prsesuraant poena extat adjuncta ut in com- 
missum tibi cadant. Tota causa haec est: defensione non eget, 
controversia caret. Gratificari te mihi posse omnes intelli- 
gunt, tu vero omnium maxime, qui ipse doctissimus es jure- 
que facies si volis. Et voles si quid sit amicitia cogites 
animuraque erga te meum et in tuum monasterium sinceram 
aflfectionem meam perpendas. Is enim afi'ectus est omnium 
optimus et integerrimus promptusque si quid mihi gratum 
commodas ad indesinenter recompensandum. 

Fortassis ajes: legatum est, sacrum est. verum tamen quid 
tum? Et Hieremiae librum templo dicatum consules Regis non 
injuria ex ipso Gazophylacio desumpsere ^ et B. Pauli ^ suasu 
libros secum membranasque Timotheus congessit. Tarquynius 
quoque Superbus quondam rex a Sacra Sibylla S. Fatales Ro- 
manorum libros aere coemit. Semper aliud inalio^ejus causae 
haudquaquam injustum fuit. Et enim amens mihi principio vi- 
dear, mi pater, nisi hoc sapiam. quem penes commissoria est 
eam illum abdicare aliquando posse cum lubet amicisque gra- 
tificari Divi Severus et Antoninus rescripserunt. Si quis vec- 
tigal non solvent hoc concedente publicano ut solent facere 
res in commissum non cadere. Verba ipsa legis sunt ultiraae 
de commissis. quibus edocemur juri nos commissorio sponte 
nostra r.enunciare non prohiberi. et apud consultissimum Ju- 
lianum legitur id quod post Imperator sequutus datis ad 
Praefectum Praetorio litteris insinuavit cuique Heere iis quae 
pro se inducta sunt renunciare. Ita tu quoque in praesentiarum 
eo munere conimissoriae mulotae decoratus quid obstabit quo 

* 

l 2. Makk. anf. 2 Pauli] 2. Tim. 4, 13. 



. mihi amantissiiDo tui non etiam hac sola vice cedas, ita ut 

^ J fpratiam unicain hanc apud te inveniam quse oerte posthac in 

^ i5öTisequentiam trahi neque debeat neque possit. Quid autem 

'^ tristius quam ocultari lumen sub modio : et Eunuchum Aethio- 

-■■ pem absque Philippo librum Esajse quasi vinctum teuere. 

'' Quid lugubrius quam sapientem Danielem captum a Barbaris 

t/ etiam ei Barbaro servire oportuisse qui iu morem bovis foenum 

" comederet ^ Benivolentior sum Apelliconi Tejo cujus Strabon 

". meminit qui cum videret universam Theopbrasti Aristoteli- 

xamque Bibliothecam ad homines plane imperitos jure legati 

devolutam magno ipse sibi eam et conatu et argeuto in urbe 

Scep^i comparavit ^ , quse res nobis majoribusque nostris in 

Bon mediücrem cessit commoditatem. inde enim artium divi- 

tise thesaurique philosophise ad nos usque devenere. potuit 

Apellicon usurpare proverbium gallo Jaspis: Margarita porcis. 

Deinde id vide quod Revelatio s. Joannis continet. nam is 

cui erant Septem cornua venit et accepit de dextra sedentis 

in Throno librum ^ non enim in manu divina nee apud quatuor 

et viginti seniores liber ipse archani sermonis permanere de- 

buit sed et suscepit qui dignus erat et aperuit qui noverat: 

non liircus aliquis sed agnus. 

Hsec in typo scripta causse nostrae non parum conducere 

videntur. nam pace tua dixerim: profecto qui ejuscemodi lib- 

ris annos citra quinquaginta prsßteritos unquam usus fuerit 

est nisi ego ipse alius nemo, ita ut dedecori quandoque a pleris- 

que habiti sint. cur? quoniam quse inessent ignorabant omnes. 

Nee adhuc istic apud vos extat qui vel cognoscere cuperet. 

Itaque, ut leges Immanse perhibent, extrahendum est aurum 

a ßarbaris et prsecisis uuguiculis Hebrseo ducere uxorem Pa- 

Isestinam aliquando licuit. Molestum forsitan est tua) dignationi 

me pluribus verbis agcre tecum. Solum eas precor, etiam leges 

contempleris quas in libro primo de Legatis ssepe legisti nam 

eo loco cujus Caput extat; filius familias miles. Verba logis 

liffic sunt: Si quid alicui licite fuerit relictum quod ipse qui- 

dem propter corporis sui vitium vel propter qualitatem relicti 

vel aliam quamcunque probabilem causam hoc habere non 

potuit alius tamen hoc habere potuit quanti solet comparari 

* 

1 Vgl. buch Daniel passim. 2 Strabo XIII, l, 609, 644. 3 Apok. 5, 7. 

2 * 



i/ 



20 

tantam sestimationem accipiet. Alia item ejusdem capitis lex 
ait: Di vi Severus et Antoninus rescripserunt eos qui in testa- 
mento vetant quid alienari nee causam exprimunt propter 
quam id fieri volint nisi inveniatur persona cujus respectu 
hoc a testatore positum est nullius esse momenti scripturam 
quasi nudum prseceptum reliquerint vel quia talem legem in 
testamento non possunt dicere. 

Certum est itaque, mi Jacobe, neque qualitatis gr^cse 
linguae Praedicatores hactenus capaces neque Legatariis ipsis 
tali relicto valde consultum fuisse. Sed doceo sus Minervam. 
Et finis tandem sit epistolse, si prius te commonuero, nihil 
R. P. literarum, nihil doctis omnibus tarn perniciosum quam 
cunctos bonarum rerum libros una Bibliotheca velle recludere 
vel non potius malle omnifariam esse distributos. Teste sit 
incendiura Alexaudrinum quo uno ad milia ferme voluminum 
septingenta (o ingens calamitas) et incensa et exusta fuerunt. 
Quae si fuissent sparsa inter doctos quantum, proh deum, 
fidem atque hominum nunc sapientise thesaurum haberemus. 
Te velim accurate cogites iterum atque iterum, si istum mihi 
libellum novi Testamenti per Prsedicatores dederis, id est, si 
iis daturis auxilium favorem consensum prsestiteris vel regnum 
mihi aliquod vel semimortuo vitam d^disse. Quod erit monu- 
mcntum apud me bonitatis tuae sempiternum. Mitto ad vos 
duos libellos ^ quorum alterum in tuum alterum in hominis 
doctissimi Doctoris Lapidani ^ honorem de graeco in latinum 
traduxi quod officiupi meum si vobis placuisse cognovero, posthac 
Deo adjuvante plura dabo. Vale: Ex Stutgardia Anno 1488. 

ö bl. in 40 baudscbr. in dem sammelband der Basler bibl. E. III. 15. 

XVI. 

Basel. 31 Aug. 1488. 

F. Jacobus Sprenger ' Provincialis ordinis prsedicatorum 

an Eeuchlin, 

übersendet R. die im vorigen briefe (nro. XV.) erbetene 
haiidschrift , da er lieber dieser, als der freundschaft R's 

1 diios libellos] nHiulIch die onxtiu Prodi episcopi Cyziccnsis s. o. und 
die oratio Tyrii Maximi Platoiiici. 2 Job. a Lapide s. u. 3 Über J. 8p., 
den verf. des „hcxeiihHinmers" vgl. Erhard , SS. Ord. Prsed. I. fol. 880*> sq. 



21 

verlustig geben wolle. R. möge die handscbrift bis zu sei- 
nem tode bebalten, und nur dafür sorgen, dass sie nach 
demselben wieder nacb Basel gebracht würde. * Ex Basilea, 
ult. Augusti 1488. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. p». 

XVII. 

Pavia. 1 Sept. 1488. 

Petrus Jakobi an Eeuchlin, 

beklagt sich über sein hartnäckiges schweigen, erinnert an 
früher geleistete dienste, und bittet, ihm die bücher zu nen- 
nen, welche R. noch fehlten. Datum Papije. Anno 88 kal. 
Septembr. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c 5»; 2 = J. v. e. c 3«; 3 = C. v. e. 
U fol. 16l> sq. 

XVIII. 

Constanz. ^ 26 Sept. 1488. 

Martinus Breminger ^ L. D. an Eeuchlin, 

schickt ihm das Compendium Alcinoi und andere entliehene 

Schriften zurück und theilt ihm mit, dass er die lateinische 

Übersetzung dreier lucianischer Schriften besitze. Ex Con- 
stantia 26 Sept. anni 1488. 

1 Dass dies geschehen, lehrt die oben 8. 17 a. 1 mitgetheilte bcmcr* 
kung. 2 Martin Preininger Uranius stnd. in Ingolstadt, dann in Florenz, 
wo er mit den italienischen gelehrten, namentlich mit Marsilius Ficinus 
bekannt wird, mit dem er auch weiter in Verbindung bleibt, vgl. M. F. 
Opera. Paris 1641. I, 926. 927. 928. 939. 948. 952; auch Melanchthon sagt: 
Uranius qui etiam ex Italia consulebatiu*. Corp. ref. XI, 1026. Er wird 
doctor der rechte 25. Jan. 1472, dann bischöflich Constanzer kanzler, seit 
1490 prof. des kanonischen rechts in Tübingen. StHlin , Wirtemhergisclie 
gesch. III, s. 770. Seine thHtigkeit bei der rentcnablösung der Stadt Frei- 
burg, mit der Zasius beauftragt war (1495), erzählt Stintzing: Ulrich Z. 
Basel 185U s. 19, vgl. s. 311. Bebel widmet ihm ein freundscliaftliches 
gedieht (vgl. die z. J. 1496 angef. Sammlung); dcrs. scliruibt seiner tochter 
Barbara ein epitapb, vgl. Zapf: lieh. Bebel, Augeb. 1802 s. 153. Uranius 
starb zu Bebunhausen 28 März 1501 (Eysenbach, gesch. d. univ. Tübingen 
B. 247 a. 30, woselbst der titel einer zu erscheinenden, aber nicht erschie- 
nenen monographie über Uranius angegeben wird). 



Gedruckt: 1 = C. v. e. c 8«; 2 = J. v. e. d 2a; 3 == C. y. e. 

Ilfol. 16b sq. 

XIX. 

(Baden. 7) 1488. 

Joannes Molltorius \ J. M. D. Decanus Badensis an 

Eeuchlin, 

dankt für den erhaltenen brief, bittet aber, ihm die darin 
vorkommenden griechischen stellen, die er mit ungeschickter 
band abgeschrieben habe, zu erklären. Vale, anno 1488. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c 6».^; 2 = J. v. e. c 4». b; 3 = C. 
V. e. II fol. 18a. b. 

XX. 

? 18 Febr. 1489. 

Adam Frei ^ Phorcensis , cantor ecclesi^e collegiatge 
cancellariusque Badensis an Eeuelilin 

dankt für dessen brief, wehrt aber die vorwürfe ab, als habe 
er durch Übernahme des w^eltlichen amts seine geistlichen 
Verpflichtungen verletzt. 12 Cal. Mart. anno 1489. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c 6b fg.; 2 = J. v. e. c 4b; 3 = C. v. 
e. II fol. 18b sq. 

XXI. 

Rom. 7 MeiK 1489. 

Conra'dus Leontorius ^ an Eeuchlin 

schickt einen brief voll von freundschaftsversicherungen und 
legt einen bereits in Mailand geschriebenen, sowie andere an 

* 

1 J. M. ist ein scliüler des L. Dringcnbcrg in »SchleUstaU (vgl. Klüpfel, 
vita Celtis I, s. 58); einer der begleiter des markgrafen Jakob von Baden 
auf dessen reise nacli Rom 1498, vgl. Riegger, Amoenitates Friburgicae II, 

« « 

s. 455. 2 Über A. F. vgl. Ricgger a. a. o. und Majus 1. c. s. 85. 3 Conrad 
Leontorius (Leonberg, Lövvenberg) cistercienser möncb in Maulbronn; von 
1504 bis zu seinem tode (1 Jan. 1511) im ])eginenkloster Eugelthal, süd- 
lich vom dorfo Mutterz, wo er junge leute, unter andern Honifacius Amer- 
baeh in den Wissenschaften unterrichtet (vgl. Fechter: ßonifacius Amerb. 



23 

Adolph Okko und sonstige freunde gerichtete hei. Romsß. 
Nonis Martiis a. 1489. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. f 4»; 2 = J v. e. h l*^; 3 = C. v. e. 
II fol. 45a. b. 

XXII«. 

Stuttgart. 1489. 

Joannis Eeuclilin Pfortzennsis epistola in quottidiana 

collpquia gi'a3ca ad Reverendissimum pati'em et dominum 

Joannem Dalbm-gium Vangionum episcopum incipit ^ 

Ssepius compertum id est, reverende pontifex, quod inter 
claros eciam viros obtinuit, ut tenuissima inunuscuhi quando- 
qua amoris indicia sint quam maxime memorabilis. Unde 
mihi persuadere aliter haud possim meque continere nequeam, 
quin de te quotiens cogito (quodque fit frequenter) pro- 
fecto semper opto aliquid saltem quantulumcunque id futurum 
sit, ad te dare, quo animum tuum delectari crcdam. Non 
quod tarn insanus sim, ut me ob quaslibet largitiones putera 
ahs te diligi tarn bono principe (nostra enim araicitia non 
ex inopia aut indigencia ortura cepit) sed quia mirifico af- 
ficior gaudio sola recordacione gratitudinis ^ tuae. Erit igitur 
inter nos ejusdem ponderis magnum bonum et parvum, quibus 
non res sed voluntas pensatur, dummodo crebra iterentur quse 
parva sunt ^ Hesiodi sententia; 

Nam 81 cum parvo parvum compouere eures 
et simul id facias majiis fit forsitan illud. 

* 
in Basier beitr. z. vaterl. gescb. 1846 2. band). Eigene schriften sind von 
ibni nicbt erhalten, nur ausgaben z. b. der lateiniscben bibel; in zeitgenössi- 
scben werken finden sich einige briefe und gedichte von ihm, z. b. in Thcod. 
Gresemuiidi Incubratiuncula;, bonarum septeni artiuni apologiam ... coniplec- 
tentes Mainz 1494 in 4o, ebenso in Petri Schott, Lneubrat. und Biblia latina 
cum postillis IIug/)nis a. S. Caro vgl. Kiegger Amoen. Jit. Friburg. s. 189 u. a. 
1 Uber^ Job. v. Dalburg vgl. Zapf: J. v. D. Augsburg 1789, nacbtrag 
Zürich 179C; Erhard, gesch. des wiedcraufblühens wisscnsch. bildung in 
Teutscliland 1826, I, s. 356 bis 374; Ulmann: Memoria Joh. Dalburgii 
1840. Briefe Dalburgs in diesen schriften u. unten; ein gedieht bei Mone, 
quellensammlung zur bad. landesgeschichte III, s. ir;6. Vgl. auch die notiz 
Melanchthons corp. rcf. XXIV, c. 280. Die freundschaft D.s mit R., viel- 
leicht durch Agrikola veranlasst, wurde sehr innig, erkaltete aber später 
aus unbekannten gründen. 2 gratudinis 1. 3 sut 1. 



24 

Eo ego pacto colloquiorum libellum ^ hunc collegi, grsece 
latineque conscriptura instar Julii Pollucis ^ hominis literatis- 
simi, unde grsecula possis verbula expiscari cum tuo familiari 
Adolpho Ocbo ' atque nostro potius quottidie conferenda. ' Sed 
noctua Athenas fero quod Grsecis est proverbinn quotiens 
abundantiae quioquara adjicitur ; -^ {Jiev Trapoijxta ^tigi y^aux« ei; 
'AOr,va; *. Vale feliciter et cura permaneas clemens nobis in 
finem usque. Ex Stutgardia. 1489. 

1 = Handschr. Stuttg. k. ö. bibl. Poet, et phil. 76 (abschrift des 
Nikolaus Basellius); 2 = Handschr. Basel, univ. bibl. F. VI, 54 
(abschrift des Joannes Draco Spirensis 1498) fol. 25h bis 26h. 

XXIIb. 

Stuttgart. (?) 

Reverendo patri et illustri domino Jöanni Camerario 
Dalbiirgio Wormaciensi Episcopo Joannes Eeuchlin 

'Pfortzennsis S. p. d. 

Solebant, illustris pontifex, majores nostri cum ad aras 
offerri libuisset, alii tauros ut Aeneas apud Vergilium alii 
r agnos ut Atrides apud Homerum, plerique capros ut Abra- 
am apud Moysen ^ aut denique vinum cum pane ut Melcbisedech 
apud eundem ^, partim thura cum timiamite ut Pytagoras 
apud Philostratum ^, reliqui placentulas cum lacte presto li- 
tare. Unde Buccolicon illud extat Sinum lactis et bsec te 
liba ^ cseterasque duos statuam tibi pinguis ^ olivi *®. Ego non 
unus ex minimorura turba tibi sacro antistiti perinde ac doc- 
tissimorum hominum deo cuiquam quid offeram non habeo 
nisi meorum quondam laborum decimas, videlicet haue in 

« 

1 coli, lib.] Das schriftchen ist eine Sammlung kleiner griechischer 
geppräche mit nehenstchondcr lat. Übersetzung nach art eines modernen 
abcbuchs. 2 Pollucis] gemeint iijt dessen 'Ovofiaattxov eine schrift von 

ungemeiner Wichtigkeit, eine masse der werthvollsten nachrichten über das 
griechische und römische alterthum enthaltend. Seine kenntniss musste 
Rcuchlin auf eine liandschrift des Werkes gründen, denn die erste auMgabe 
erschien in Venedig 1602. 3 Ocko s. o. n. XXI u. unten. 4 Als Sprich- 
wort schon bei Aristophanes, Aves 301. 5 Gen. cap. 14, 18. 6 Gen. 
cap. 15, 9. 7 In der schrift xa e; xbv Tuave'a 'AtcoXXojviov. 8 Verg, Bacol. 
ed. VII, V. .33, 9 pignis 1. .10 Verg. Buc. ecl. V, 68. 



25 

lingua grseca differenciorum * editorum, quam olim cum npud 
Pariseos in galliis hiemarem *, ex plerisque prseclaris aucto- 
ribus, Planuelem dico, et Georgium Cliirobuscum, Theodore- 
tumqne ac alios grammaticos collectam non sine insigni perse- 
verancia totas ad lucernam noctes lucubravi. Quia vero cse- 
terorum nihil possideo quo te oblectare putem, speravi equi- 
dem vel ex hoc saltem munusculo te cognoscere observanciam 
in te meam illam admirandam. Itaque mox idiomata dijudi- 
camus. Vale pontifex sacer. 

1 = Handschr. Stuttg. k. ö. bibl. s. o. XXII« ; fol. 6^ ; (abschrift des 
Nik. Bassellius); 2 = Basel s. o. XXII''; fol. 35b. 

XXIII. 

£om. 1 August 1490. 

Jacobus Aurelius de Questemberg ^, Decretorum Doctor 

et Brevium apostolicorum scriba Joanni Reuchliii lUu- 

stris Comitis Wirtembergensis Oi-atori et Consiliario *. 

Magnifice vir et doctor excellentissime salve. Hodie mane 
paulo post horam undecimam cum tui visendi gratia diverso- 

* 

1 Der brief ist die vorrede zu der schrifi: De quatuor graecae lingU89 
difFerentiis. 2 hiemarem wiriter 1477 bis 1478 zwischen Basel und Or- 

leaiHS, freilich höchstens bis Jan. 1478. über Planueüs finde ich nichts; 
Gcorgius Clioeroboskos (schweinhirt, beinamen ilim von seinen feinden ge- 
geben, während seine freunde ihn ts)(^vix(5; nannten j lebte im 4 oder 5 
jahrh. imd ist verf. vieler kleineren, grammatischen Schriften, die ganz oder 
in fragmenten zerstreut erhalten sind; ein grammatiker Theodoret soll übrr 
aspiration geschrieben haben, wovon nur wenige bruchstücke bekannt sind. 
3 Für Queslembergs leben mag folgende stelle Melanchthons genügen. Ale- 
lanchthon sagt in der vorrede zu Prodi paraphrasis in quatuor Ptolcmsei 
libros de Siderum effectionibus. Basel (s. a) 8o. 1554 1 Sept. an Hier. v. 
Kommerstadt, der ihm die von Questenbcrg herrührende handschrift ge- 
schenkt hatte: Eo autem vidi libentius cxemplum tuum, quia mox cum 
aspexi, J.icobi Questebergii manum agnovi, cujus viri rccordaiionc propter 
multas causas dolcctor et niemoriam virtutum ipsius tradere posteris cupio, 
quod tamen ip»e suis scriptis multo melius facere potuis^et. Natus in op- 
pido Fribcrga, cum in patria academia linguam latinam et illa pliilosophin 
initia didicissct, qnsB tunc tradebantur, ncscio qna occasionc Romam venit 
Alexandri pontificis tempore. Ubi proptcrea quod et eleganter pingebat la- 
tinas literas et latinum scrmonem minus horride pronuntiabat, quam usi- 
tatum est nobis in Germania natis et deinde ad sonum agrestem adsuefao- 



26 

rium vestrum * petereni, nunciatum est mihi e media via te 
sine literis meisquas famulo meo ad te dederam ante lucem 
binc abiisse, quod ut postea comperi moleste quidem ut debui 
ferebam, qufppe qui fructu jocundissimae Qonsuetudinis tuae tam 
subita discessione privatus essera. Cupiebam equidem noiinulla 
adhuc tecum conferre et pro tuis in me officiis, quom re non 

* 

tis, fumilise sa« eum adjunxit sencx cardinalis Venetus, Marcus de sancto 
Marco, qncm tunc et propter eruditionom et propter vitae integütatem oiii- 
nos honesti et Veneliis et in urbe R'jma pluriini faciebant et vcnerabantur. 
Hie cum vidisset naturam in Jacubo doctrinarum capacein esse, parte la- 
boiis in describcndis latinis libri.s eum levavit et discere grsßcann lingunm 
jussit. lioniaß eo tempore scnex Argyropylus Thiicydidem interpretnbatur» 
bunc muJti cardinalis et miilti regum et principnm legati et alii romani 
cives et hospites docti Hudicbant. Quem cum avide Jücobus audiret et 
domi jani grsecos libros certis boriä quotidie describcret, et esset in fa- 
milia criidita, non liiiguas tantuni latinam et grsecam prseclare didicit, sed 
ctiam pbilosopliia} iiiitia percepit. (darauf folgt die angeknüpfte bekanntschaft 
mit Runcblin und der bücber, die dieser von ihm empfieng s. ii. 10 Nov. 1514, 
dann): Cum autem controversi.i Capnifuis mota esset, bi3 Jacobus Qii.este- 
bergius, mcnior veteris amititise, mngna fide apud Leonem pontificem, apud 
Cardinalem N'enetuni Grimnnum et alios, tueri Capnionem ccepit ac plus ei 
hujus nnius viii nutoritas prufuit, ne crudelitate monachoriira dtleretur, quam 
regum et principnm literaj quai eum Leoni cummendarunt (vgl. u. 13 Juni 
1515; Diu enim Rtiuaj vixcrat Jacobus et publica ncgotia nornt, et propter 
prudentiam et diligcntiam in omni officio sa^pe a Leone et a cardinalibus 
de sunimis ncgotiis consulebatur; a doctis etiam propter cruditionem dili- 
gebatur. Ac modcrationis ejus hoc non obscurum testimonium est, quod 
cum aditum haberet facilcm ad amplissima sacerdotia et ad opcs, contcntus 
fuit mediocri loco et oxiguis facultatibus, quas ita collocavit, ut multis 
germanis hospitibns inrle opcm fcrret. Corpus reformatorum VIII col. 339. 
340. Schriftstelkriseh hat sich Quest. durch eine lat. Übersetzung der 
tafel des Ctbcs (München, cod. lar. 924, fol. 129 bis 143) bekannt ge- 
macht; ein godicht von ihm auf Dalburg (132 Hexam.) Rom 1485, ist ge- 
druckt bei Mone, quellcnsanxmlung z. bad. landesgcsch. III, (18C3) s. 156 fg. 
Q. Siill 1527 bei der eruberung Roms gestorben sein. 4 Ich theile 

diesen brief trotz der geringen Wichtigkeit seines inhalts wogen der bedru- 
tung mit, welche Q. für die geschichte Rcuchlins und des Reuchlinschen 
Streites besitzt. 

1 vestrum] Dass Reuchlin mit Ludwig, ein»im natürlichen söhn des her- 
zogs Eberhard, die reise nach Rt;m unternommen hat, habe ich als vermu- 
thung hingestelTt in Mel. oratio, s. 26. Dass dieser brief des Questemberg 
einen hauptbeweis für lleuchlins 2te italiäuische reise liefert, 1490 bis 1491 , 
die früher bezweifelt wurde, ist a. a. o. s. 22 gezeigt. 



27 

possem, verbis saltem qualibuscunque gratias agere, quanqiiam 
iion plane intelligebam, qua dicendi copia, quibus verbis afFec- 
tum animi erga te mei declarare potuissenL cum consydero 
vim et bonitatis tuse et amoris quam in mirifica illa de me 
praedicatione pulcherrime declarasti quum hesterno vesperi 
TO TupootjAtov a^poSrlisw; ei; tou; eXsyX*^^' aoptTTtxo'j; toO apiTTO- 
T£>.ou; non sine admiratione iramo cum summa voluptate vidis- 
ses xal yao spwTt TroXXixt; w 7ro>.u^a[/.t Ta [xr, y.xki, Axkx TTSpavTat. 
Prseterea t*^; xocXo/^ayaÖtoc; epyov ^^ttIv oto; av 6 eiJavSpo; y^voiTO 
TOtou; Ss dauToO etvxt av eö^aiTO. Tibi igitur pro sapientis 
more prsemium sit virtus tua, ubi mea non responderit. Ita- 
que meum perpetuum Studium et mutuam benevolcntiam ob 
memoriam tuse optimse de me spei quoad vixero nunquam de- 
futuram tibi poUiceor, conaborque modo votis aspiret deus ne 
tuse apud ßeverendissimum dominum communem episcopum 
Worraaciensem futurse commendationis ejusque in me beneficio- 
rum pigeat. Vale igitur et me si mereor illius grati« com- 
menda. Komse ex sedibus Reverendissimi Dn. Cardinalis S. 
Marci Calend. Augusti 1490. 

1 = C. V. e. g 7b 8»; 2 = J. V. e. k i sq.; 3 =: C. v. c, IL fol. 
57i> sq. 

XXIV. 

Eichstadt. 3 Nov. 1490. 

Bernardus Adelmanii de Adelmannsfelden an Eeuclilin 

dankt für den erhaltenen brief , lehnt aber die vorwürfe , dass 
er nichts veröffentliche , mit hinweis auf seine Unfähigkeit ab. 
üie Homerübersetzung des Lorenz Valla besitze er nicht, schickt 
daher den anfang einer in Rom gekauften Übersetzung des 
Nikolaus de Valle, theilt mit, dass eine solche von dem bi- 
schof Johann von Fünfkirchen vollendet sei, * und bittet um 
Übersendung der werke des Chrysostomus. 4 Non. Nov. anno 
1490. Aistadii. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c i^-^; 2 = J. v. e. c 2« l>; 3 = C. 
v. e. II fol. 15a. b. 

* 

1 über illcse Übersetzungen vgl. Vahlen, Laur. VaUae opusc. tria Wien 
1869 8. 61 bis 127. 



28 
XXV. 

Mijntua. . 20 Dcc. 1490. 

Gabriel Bossus Mantuanus Secretarius an Keuchlin 

meldet, dass er R's wünsch, ein exemplar der Ilias zu er- 
halten, noch nicht hahe erfüllen können, aber bald zu erfül- 
len hoffe. Mantuse 13. kal. Jan. 1490. 

Gedruckt: 1 =:C. v. e. b 3a. b; 2 = J. v. e. b 1^; 3 =: C. v. e. 
II fol. 8». 

XXVI. 

(?) 1 Apr. 1491. 

Gabriel Bossus an Eeuchlin 

dankt für seinen brief vom 4 Mär?, in welchem wiederum 

der Sehnsucht nach einem Homerexemplar ausdruck gegeben 

sei, und schickt, um diese einigermassen zu befriedigen, durch 

Petrus Jacobi * 8 bogen einer lateinischen Übersetzung. Quin- 

gentulis, 6 Non. Apr. 1491. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. b 3b; 2 = J. v. e. b Ib; 3 = C. v. e. 
II fol. 8«. b. 

XXVII. 

Elwangen. 26 Apr. (1491?) 2. 

Conradus Adelmann * nobilis canonicus an Reucblin 

dankt für seinen brief und verspricht das buch Bessarions, 
das sein bruder noch besitze, ihm bald zu verschaffen. Ex 
Elwangen 26 Aprilis. 

Gedruckt: 1 == C. v. e. c 4b; 2 = J. v. e. c 2b; 3 C. v. e. II 
fol. 15b sq. 

1 f*. oben n. XI, XIII, XVII. 2 Die jahresbestimmung ist, da 

in den origg. keine angegeben, ancb aus dem inbalt nicht erkennbar ist, 
nach der Ordnung gewählt, welche dem briefe in den alten Sammlungen 
angewiesen ist. 3 Conrad Adelmann, bruder Bernhards, s. o. n. VIII, 
Canonikus in Elwangen seit 1488, in Augsburg und Zell (?) seit 1502, st. 
dem katholischen glauben treu 1547, 6 Febr. Seine grabschrift bei Khamm, 
Hierarchia augustana I, s. 612. Nur briefe von ihm und die ausgäbe 
einer schrift sind erhcalten an Paul v. Oberstein Aventin vgl. Wiede- 
mann: Job. Turmaier, genannt Aventin (Freising 1858) s. 121 fg.; II um- 
melbargs briefe an ihn s. bei Vcith, Peatinger s. 191 fg. 



XXVIIL 

Florenz. 5 Juni 1491. 

Pro * adolescentibus e Suevia missis ad Academiam 

Florentiam [Marsilius Ficinus] Ludovico Nauclero et 

Joanni Phorcensi Germanis Jiirisconsultis ^. 

Scribitis ad nos vestroque nomine Germanise principes 
Florentiam adolescentes erudiendos , tanquam ad academiam 
filios , iramo ex aeademia mittere videamini, atque apud exteras 
nationes perquirere vobis jara domesticam disciplinara. Quse 
rerum vicissitudo est? Quantum insolentes plserique more sopliis- 
tarum aliena temere profitentur, tantum vos modestissimi viri 
vel propria ritu socratico diffitemini, hoc prse ceteris admi- 
randi quod quam curipse multi lapillos terrae visceribus recon- 
ditos perscrutantur, tarn accurate vos caelestem sapientise splen- 
dorem ubique gentium prosequimini. Quamobrem incredibili 
quodam amore erga vos affecti, adolescentum vestrorum cu- 
ram pia mente suscepimus, et in primis insigni pietate hospiti 
commendavimus, dabimusque indies operam^ ut ager natura 
fertilis frugem quandoque proferat foelicissimam. Vos igitur 
"bono auimo estote et principibus vestriß nostro nomine res- 
pondete, magnanimum Laurentium Medicem cujus et ipsi clien- 
tes sumus adolescentum prividentiam libeutissime suscepisse. 
5 Junii 1491. In agro Caregio. 

1 = Epistole Marsilii Ficini | Florentini. Am schluss: M. F. 
Floretini Eloquetissimi uiri Epistole familiäres foeliciter finiuut: Im- 
pensa Hieronymi Blondi Florentini . . . impresse Venetiis . . . Die et 
hora Mercurii: Vigilia Divi Gregorii anno salutis MCCCCLXXXXV. 
fol. CLXXVI. 2 = C. V. e. b Ib sq.; 3 = J. v. e. a 4«; 4 = C. v. 
e. n fol. 5a. b. 



1 Pro tt. s. w. aasgelassen 2. 8/ 4. 2 Aufsclirift in 2. 3. 4. Marsi- 
lius Ficinus Florentinus Joanni Reucblin Phorcensi et Lodovico (Ludov. 
3). Nauclero Gcrmaniffi Jurisconsultis S. Über M. F. Tgl. Bäitr in Eroch 
und Gruber I, 44 s. 1 bis 18 und Keumont, Lorenzo de* Medici II, s. 27 
bis 40. 3 8 Junii 2. 4. Nach suscepisse: Valetc 3. datum und ort aus- 
gelassen 3. Florentiffi binzugefügt. 2. 4. 



30 
XXIX. 

Florenz. 16 Juni 1491. 

Demchiiis Chalcondyles ^ Atlienieiisis an ReucliHn 

beglückwünscht den R. wegen seiner hervorragenden kennt- 
niss der griechischen spräche, meldet ähnliche entzückte ur- 
theile im namen des Hermolaus ^Barbaras ^ lobt Reuchlins 
entschluss, seinen bruder ^ Studien halber nach Italien zu 
schicken und verspricht diesem auch vom herzog anempfoh- 
lenen Jüngling alle hilfe angedeihen zu lassen, octö 4>Xcop£v- 
Ttou; touviou iz/-atSs/-aT7) ^a u' gtol' ztzi *. 

Gedruckt: 1 == C. v. e. i 4* b; 2 = J. v. e. m 2; 3 = C. v. e. 
II fol. 70'' fg. 

XXX. 

(?) 20 Juli 1491. 

Eeiiilierus Dux Lotharingia^ et Barri ^ an Eeiiclilin 

schickt den arzt und rath Johannes Clavi mit Aufträgen au 
R. und bittet, dem abgesandten dasselbe vertrauen wie ihm 
selbst zu schenken. Ex Castineto, 20 Julii, 1491. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. 1 2^; 2 = J. v. e. 1 4»^ ; 3 = C. v. e. 
II fol. 68» l». 

1 Über Dem Chalk. vgl. -Hodins de Grsecis illustribns, s. 211 bis 
226. 2 Über U. B. vgl. Molinik. in Ersch und Grubers EncyklopRdie 
I, VII, s. 350 ff. Über die von H. R. 1490 geschehene Umwandlung des 
namens Reuclilin in Capnio (vgl. m. Mel. oratio s. 23) findet sich die erste 
notiz in einem briefe des Georg Ohmler an seinen bruder Nikolaus: Cum 
in Italia esset Reuclilinus, et sonus nominis peregrinus ofFenderet erudi- 
torum aurcs , Ilermolaus Barbarus jussit ei nomen ferre Capnionis. Tanti 
viri autoritatem libenter est secutus Capnio. Nee tamen maiorcs suos 
spernntus ist, scd cos etiam in scriptis cum illustri pietatis significatione 
cclebrat. (Für das letztere vgl. Reuchlins vorrede zu den Rudimenta iieb- 
raica 7 AIHrz 1506) 1536. Corpus reformatorum ed. Bretschneider. vol. III 
col. 211. 3 Dionysi'us vgl. m. Reuchlin s. 29 fg., wo zu verbessern, dass 
D. R. allerdings 1-190 Bakkalaureus in Basel geworden ist, u. unten. 4 Der 
brief ist auß<r im griechischen original auch in einer (von R. herrübren- 
dcn ?) lit. nin.irbeirung gedruckt: C. v. e. 6b sq. u. s. w. 5 Der lat. 

ausdruck dieses briefes kann dem oben s. 10 A 2 mitgetheilten würdig zur 
Seite gestellt werJen. 



31 



XXXI. 

Florenz. 8 Anglist 1491. 

Joannes Streler an Reuclilin 

tlieilt nachrichten über sein und seinen Schutzbefohlenen, Diony- 
sius ß., ergehen mit. Sie lernen griechisch bei Dem. Chalk., 
werden bei Christophorus Landinus ^ Horaz und Cicero, bei 
dem blinden Lippus Virgil und Quintilian hören, er habe auch 
den Grafen Pikus von Mirandula ^ gesprochen, der sich sei- ^ 
ner freundlich erinnere und um mittheilung seltener bücher 
bitte. Eine hebr. bibel habe er noch nicht erlangen können. 
Ex Florentia 6 Id. Aug. 1491. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. b 2» sq.; 2 = J. v. e. a 4^; 3 = C. v. 
e. IT fol. 5b sq. 

XXXII. 

Innsbruck. 24 Nuv. 1491. 

-A^^dolphus Occo ^ illustr. Sigismundi arcliiducis Austi'ioö 

medicns an Reuchlin 

^ankt für seinen brief und die darin enthaltenen glückwünsche, 
>ivünscht, von amtsgeschäften frei, sich allein den Studien 
"^vidmen zu können, und sendet seiner frau und seinen freun- 
clen grüsse. Ex Inspruch in profesto divse Catharinse, a. 
Chr. 1491. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. ^ sq.; 2 = J. v. e. b 3^ fg.; 3 = C. 
V, e. II fol. 2la. 



1 über C. L. vgl. Reumont, Lorcnzo de' Medici II, s. 40 ff. 2 Vgl. 
ni. Reucblin, s. 167 ff. 3 A. O. geb. zu Osterhausen in Fiiesland, wird 
1488 leibarzt des pfalzgrafen Philipp (pfälz. copialbuch im Karlsruher 
archiv XVI fol. 1.), kommt dadurch in berührung mit Dalbnrg (s. o. s. 24 
A. 3.), 1491 leibarzt des erzherzogs Sigismund, kommt 1494 nach Augs- 
burg, wo er als vielgesnchter arzt 24 Juli 1503 starb. Seine bo.Ui.tung 
als arzt wird 8chr hoch gestellt; seine bibliothek sehr gerühmt, als dicLtcr 
wird er mit Rud. Agrikola und Tiieod. Ulseniua von Celtis als die tres 
Prisi» poet« bezeichnet. Vgl. Brucker: Mist, vitie Adolphoruni Occorum 
Lips. 1734 8. 27 bis 33. 



32 
XXXIII. 

Florenz. 25 Nov. 1491. 

Johannes Streler an Reuclilin 

Bclireibt, dass B. sich mit unrecht über seine lässigkeit be- 
. klage: es gäbe in Italien nicht soviel bücher als er erwarte, 

Er habe weder eine vollständige hebr. bibel, noch Äschines 

reden oder Plotinus werke finden können , schicke aber Platos 

werke und eine schrift des Pikus; alle griechischen band- 
L Schriften würden von Lorenz v. Medici aufgekauft. Dem. Chalk. 

lese in Mailand, daher fehle einstweilen ein griechischer leh- 

rer. Ex Florentia, 7 Cal. Dec. 1491. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. b 2b; 2 = C. i. v. C«; 3 = C. v. e, 

n fol. 6b. 

XXXIV. 

Tübingnn. 1 Dec. 1491. 

Martinus Uranius * an Reuchlin 

schickt ihm Schriften des Jamblichus, des Proculi in Alcibia- 
dem und des Synesius, bittet, ihm dieselben bald wieder zu- 
kommen zu lassen. Ex Tubinga prima dec. die, a. 1491. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c 8»; 2 = J. v. e. d 2^; 3 = C. v. e. 
n fol. 21». 

XXXV. 

[Worms?] 12 Dec. 1491. 

Joannes Camerarius Dalburgius episcopus Wormaciensis 

an Reuclilin 

dankt in seinem und seines bruders ^ namen för die in latei- 
nischer prosa und deutschen versen überschickten Überset- 
zungen aus dem Griechischen ^, bedauert, dass mannigfache 
geschäfte ihn bisher am schreiben verhindert hätten, und dass 
auch jetzt ein auftrag des pfalzgrafen Philipp , wegen verband- 

1 Rreminger s. o. nro. XVIII. 2 Thcodoricli vgl. über ihn z. b. 
Manlius Locorum communium collect, s. 572. 3 Sie sind uicbt erhal- 
ten; nicht zu verwechseln mit den oben n. XXU be^:procheuen. 



33 

luogen mit dem schwäbischen bund nach Augsburg zu gehen, 
ihm weitere mittheilungen unmöglich mache, hofft, dass die 
sioistra fata, in denen R. eine traurige Vorbedeutung für das 
leben seines landesherrn erblickte \ ohne schlimme Wirkung 
vorübergehn würden, und bietet ihm für alle fälle bei sich 
eine Zuflucht an. 

1 = C. V. e. g 6b ff.; 2 = J. V. e. k 1; 3 = C. v. e. II fol. 
56* ff.; 4 = Zapf, Job. von Dalburg, Augsb. 1799 s. 239 fg.; 5 = 
Erhard, geschichte des Wiederaufblühens wissenschaftlicher bildung in 
Teutschland, I s. 370 fg. 

XXXVI. 

Foßen. 28 März 1492. 

[Reuchlin an Markgraf Friedrich von Brandenburg]. 

Gnediger her, ich merk, das mein herr Schennckenstorflf 
von Limpurg zu euch geschickt werde, unnd mein, es werd die 
beger, das ewr gnad gen Augsburg kem. Es hat woU einer 
mit mir dayon geredt, der könig wollt gern bei euch sein zu 
Augspurg, hab ich gesagt, es sey nit woU muglich. Man soll 
es auch euch nicht zumuten, dann es sey zu ferr, unnd je 
gebetten, daran zu sein, das ewr werde geschont etc. Hat er 
geantwurt, wo es nit werd mögen sein zu Augspurg, das es 
doch zu Ulm wer unnd hab darfur, es werd bey euch gear- 
beit, das ir gein Ulm komen, der konig wollt das es gericht 
were. Des kunigs tochter hatt ircm vatter herausgeschribeü 
von Frankreich, sie wollt gern, das sie bei im were, unnd solte 
sie in einem plossen underhemd heraussen gen. Gnediger her, 
ich weiss nicht, was es ist. Es ist jedermann bey dem konig 
unwillig unnd majment, es gee heylloslich zu etc. Es kan ny- 
inant, der umb den konig ist, wissen was oder wie etc. Ich 
mein es [er] wiss selber nit, wo e auss. 

N.S. Also gnaw ist der pundt angelegen, das man ver- 
gessen hat, das ein potschaft solte gen Ulm zum pundt ge- 
schickt sein worden. Datum zu Füssen auff mittwoch nach 
Oculi ao 1492. Doctor Johannes Rochlein ^. 

1 Vgl. meine abbandlang in Langbeins pädog. arcbiv X, s. 486 a. ***, 
8 Der name Roclileiu für Reucblin findet sich sonst nie, Tgl. Mel. or. s. 28 

Btachlin 3 



34 

Gedruckt: Fränkische Studien von Constantin Höfler in: Archiv 
für künde österreichischer geschichts-quellen. 7 band. Wien 1851, 
s. 131, nro. 171. 

xxxvn. 

Florenz. 29 Juni 1492. 

Johannes Streler an Eeuchlin 

schreibt über verschiedene werke, die Breminger mitbringen 
will, über andere, die er selbst verschaffen möchte, nament- 
lich eine hebräische bibel, dankt für die große Sorgfalt, die 
E. seinen angehörigen zu theil werden lasse, und schildert 
den regen lerneifer des Dionysius. Florentiae 3 kal. Jnnii 
1492. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. b 2b sq.; 2 = J. v. e. a 4h fg.; 3 = 
C. V. e. II fol. 7 a. 

xxxvra. 

Lmtz. 24 Oct. 1492. 

Capnionis Privilegia a Friderico III imp. * 

R. wird zum kaiserlichen pfalzgrafen ernannt, mit der 
befugniss, alle ihm tauglich erscheinenden zu notarien zu er- 
nennen und ihnen den eid der treue abzunehmen, ferner rich- 
terliche funktionen auszuüben, endlich 10 doktoren zu creiren. 
R. und sein bruder Dionysius nebst ihren beiderseitigen nach- 
kommen werden in den adel erhoben und ihnen als wappen 
ein Schild verliehen, darin ein altar, mit der inschrift: Ära 
Capnionis ^ von dem aus angezündeten kohlen rauch em- 



A 3. Den bei Höfler unter nro. 120 8. 134 f. beflndlicben bericht über die 
verbandlungen mit dem römischen könige zu Augsburg an M. Friedrieb: 
yyWahrsebeinlicb von Dr Johannes Rochlein. 22 April 1492" habe ich aus- 
gelassen, weil es doch zu .unbestimmt ist, ob der beriebt wirklich von 
Keucblin. Den obigen beriebt habe ich abdrucken lassen, um wenigstens 
ein, wenn auch nicht über alle zweifei erhabenes, zeugniss für Reucblins 
politische thätigkeit mitzutheilen. Vgl. übrigens oben nro. XXX. 

1 Vgl. Renchlin s. 35 f. 2 Eine abbildung des Wappens findet sich 
in Reuchlins Rudimenta Hebraioa 1506 und De arte cabbalistica 1517; ia 



35 

porstieg. Dat. in oppido nostro Lyntz, die 24 mens. Oct., 
anno d. 1492, regnorum nostrorum, romani 53, imperii 41, 
Hungarise vero 34. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. k 2l> bis k 5«; 2 = J. v. e. m 4b bis 
n 3a; 3 = C. V. e. II fol. 74» bis 78»; 4 = Majus, vita Reuchlini 
s. 173 bis 181. 

XXXIX. 

? ^ (Ende 1492) «. 

Franciscus Bonomus Tergestinus, serenissimae romanae 

reginae secretaiius an Reuchlin 

schildert seine Sehnsucht nach erlernung der hebräischen spräche, 
l3ittet Reuchlin, ihn an ihren gemeinsamen auf enthalt in Linz 
erinnernd, um mittheilungen über seine Studien, und spricht von 
sseiner krankheit und den Verdiensten, die Loans ^ sich um deren 
lieilung erworben. Ex cleopyrgotanse reginse nuptiis. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. cb; 2 = J. v. e. b 3b; 3 = C. v. e. 
II fol. llab, 

XL. 

Lintz. 19 Febr. 1493. 

Joannes Crachenberger ^ an Eeuchlin 

^ankt dafür, dass R. ihn in seinem briefe an Petrus Bonomus 
erwähnt und Amphion genannt habe, und bittet, ihm be- 

* 

Schlechter nachbildung bei Mayerboff: Job. Reuchlin und seine Zeit, Berlin 
^830. Der dichter Toban Hesse machte darauf folgende ;yer8e: 

Ära Reuchlini. 
Ära potens fumo monachos evertere picas, 
Quid facient flammss, si simul emineant. 
^^1« Joach. Camerarius: Libellus tertius Epistolarum, Lips. 1561 c. S. 

1 Über die datiruug dieses brlefes und der folgenden vgl. Reuchlin, 
%. 87, a. 3. Über F. B. aus Triest und seinen Bruder Petrus (s. u. nro. 
•^LII) vgL die zerstreuten notizen von Kaltenbeck in ztschr. f. österr. gesch. 
mid landeakd. 1837 und Klüpfel: Vita Conradi Celtis. 2 Der name ist 
«licht ausdräcklich genannt, sondern aus dem Zusammenhang zu entnehmen ; 
tiher Loaos vgl. das stud^der hebr. spr. s. 26 und unten 1500 nro. LXXIl. 
3 Crachenberger, Johannes, von Reuchlin Pierius Graccus genannt, aus 

3* 



36 

hülflich zu sein, einen griechischen namen statt seines bar- 
barischen zu finden, um sich dessen in lateinischen Schriften 
ehrenvoller zu bedienen. Ex Lintz 19 Febr., anno salutis 
1493. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c*; 2 = J. v. e. b 3*; 3 = C. v. e. 
II fol. 10«b. 

XLI. 

Line, 28 Febr. 1498. 

Johannes Fuchsmag *, i. u. d. an Reuchlin 

erzählt, dass er eine Sephirot gesehn und dadurch den aber- 
glauben des jüdischen volkes erkannt habe und theilt politi- 
tische nachrichten aus Ungarn und der Türkei mit \ Ex Lintz, 
ultima Februarii, 1493. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. cab,- 2 = J. v. e. b 3; 3 = C. v. e. 
II fol. 106 fg. 

XLII. 

Linz. 2 Mftrz 1498 K 

Petrus Bonomus Tergestinus an Reuchlin 

bedauert, dass er trotz seiner und Fuchsmags bemühungen 
die erbetenen bücher von Bernhard Perger noch nicht habe 

* 

Passati, anfangs soidat, später hauptsächlich mit dem stadinm der jnrii«- 
pradenz und poesie beschäftigt, rath Friedrich III und Maximilians, freund 
des Celtis, für dessen berufung nach Wien 1497 er in gemeinschaft mit 
Fuchsmag thätig ist. Er geht 1514 mit dem plane um, eine deutsche 
Sprachlehre zu lebreiben. Ein deutscher brief von ihm an Celtis findet 
sich bei Klüpfel De Tita et scriptis Conrad! Celtis I s. 178. Vgl. Reuchlin 
s. 88 und 67, 1. 

1 J. F. (Fusemannus) geb. zu Hall in Tirol, stud. in Freiburg 1469 
und hält dort als magister der philosophie und licentiat des kanonischen 
rechts Vorlesungen. Als rath Friedrich III und Maximilian I ist er im 
verein mit Crachenberger hauptveranlasser der berufung des Celtis nach 
Wien, verfasst im auftrage Maxs eine chronologische aufzählung der kaiser 
und sammelt römische münzen, st. 8 Mai 1510. Vgl. außer Klüpfel und 
Kaltenbeck 1. c. Cuspinian in Fontes rerum Austriacarum 6S. I, 8. 408 
und die lateinischen gedichte an F. in einer hdschr. zu Innsbruck. 2 Der 
kürze wegen verweise ich auf Haltaus, gesch. Max. I, s. 101. 8 Über 
brief und Schreiber vgl. die oben s. 85 a. 1 angef. stellen. 



37 

erlangen können, weiß nicht, ob Loans sich noch in Wien 
befinde und entschuldigt die flüchtigkeit des briefes. Ex Lyntz, 
die 2 Martii, a. 1492. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. b 4«; 2 = J. v. e. b 2«; 3 = C. v. e. 
II fol. 8b sq. 

XLIII. 

Wien. 26 März 1493 K 

Bemardus Perger ^, cancellarius Austriae an Eeuchlin 

bedauert, dass er Reuchlin möglicherweise in Linz nicht werde 
sprechen können, bietet ihm aber sein haus und seine biblio- 
thek an, versichert ihn seiner freundschaft, schickt ihm einen 
empfehlungsbrief an Waldner ^ und den licentiaten Georg 
Schrotel, und theilt nachrichten über die gleichfalls abwesen- 
den Petrus Bonomus und Joh. Fuchsmag mit. Ex Vienna, die 
26 Martii 1493. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. b 4b fg.; 2 = J. v. e. 6 2b; 3 = 0. 
V. e. fol. 96 fg. 

XLIV. 

Basel. 9 Jan. 1494. 

Sebastianus Brant * an Reuchlin 

Freundschaftsversicherungen, dank für R's brief, mit- 

* 

1 Vgl. oben s. 35 a. I. 2 B. Perger wird (neben seiner politischen 
flteUang?) von Friedrich UI znm soperintendenten der Universität Wien 
•mannt, stellt 1492 das peremtorische verlangen, die scholastische methode 
abanwerfen, ist bei der durch Celtis geförderten nengestaltuug der nniver- 
flitftt thätig, zieht sich aber löOl, wie es scheint, ganz auf sein rectoramt 
in der schule von st. Stephan zurück. Vgl. Kink, gescb. der k. univ. Wien, 
1854, I. band. Von Ps. wissenschaftlichen leistungen ist am bekanntesten 
sein oft gedrucktes Introductorinm in artem grammaticam ; ferner eine 
leichenrede fHr Friedrich III (Potthast, Bibliotheca medii sevi s. 487). 
3 Wilhelm Waldner; einen brief von ihm an Benedikt Fuestenbach, Abt 
in Fflssen, zählt auch Potthast 1. c. s. 287. 4 Über S. Br. vgl. die er- 
schöpfenden mittheilungen Zamckes in seiner ausgäbe des narrenschiffs 
(Lpz. 1854) und Gödeke (deutsche dichter des 16 jahrh. VII Lpz. 1872). 
Ffir die früheren beziehnngen zwischen R. und Br. ist ein auch sonst in- 
teressanter brief des Petrus Schott an Br. 12 Dec. 1478 wichtig Cgedrnckt 
in Petri Schott! Argentinensis patrioii .... Lucubratinnculse omatissimae. 



- 38 

theilungen über seine poetischen werke ^ und deren bezah- 
lung; ego a musis in verbosas leges incidi. Ex Basilea, quinto 
Id. Jan. die a. 1494. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c Ib fg.; 2 = J. v. e. f 4l>; 3 = C. 
V. e. II fol. 36b fg. 

XLV. 

Straßburg. 27 Jan. 1494. 

Joannes de Keisei-sperg ^ Doctor tlieologiae et praedicator 
ecclesise argentinensis Joanni Eeuchlin S. D. 

Eximie Doctor, si quas apud te D. Petri Schott tenes 
epistolas, eas mihi mittere digneris \ CoUigere enim undecun- 
que nitor et multas jam collegi ac in unum volumen redigere 
statui imprimendum. Ajunt enim illi qui earum rerum habent 
peritiam eas collectu fore dignas atque divulgatione. Ego 
plane non intelligo, ideo neque judico, sed peritis sestimatori- 

* 

Straesb. 1488, 40 fol. 6), aus dem ich folgende stelle mittheile: Qnod ad 
Hteras magistri Jo. Reuchlin Phorcensls pertinet non possum satis niirari 
vjri hujus ut insolitam ita perutilem operam. Et quidem eorum industria, 
quos nostra setas obstupescere solet vel anteriorem vel non minorem . . . 
Respondissem quoqne Magistro Joanni grsece, nisi veritus fuissem imperite 
quicquam inserere, non dignum quod subeat trutinam periti adeo jadicis. 
Quamobrem te pro amicicia nostra oratum velim: gratias ei verbis meis 
permaximas agas qui me tantifecerit literis suis. Plane ipse amicicam meam 
obsecrat, ego vero ipso prseceptore doceri vel faniulatu contenderem, si co- 
moditas adesset. 

1 Gemeint ist wahrscheinlich das narrenschiff, dessen erste ausgäbe 
1494 erschien. 2 Über G. v. K. vgl. Ammon, leben Geilers v. Kaisers- 
pcrg. 1826. 3 Reuchlin konnte dem wünsche nicht nachkommen, wenig- 
stens finden sich in der Sammlung, von der hier die rede ist: Petri Schotti 
Lucubratiunculse Strassburg 1498 in 40 keine briefe Schotts an Reuchlin, 
wol aber ein kleines gedieht Reuchlins, das vermutlich ins jähr 1477 oder 
78 gehört, aber am besten hier seine stelle ßndet (a. a. o. fol. CLXXVIII^): 

Joannis Reuchlin Phorcensis domino Petro Schotto Argentinensi S. D. P. 
Hospes ad auratum diverti, Petre, Lconem, 

Quo propere vcnias obsccro; coena manet. 
Et nequeo sine te, tua nam prassencia duicis 

Commovet affectu, te sine duice nihil. 
Ergo prccor venias Petre, mi Petre; namque videbis, 

Qualia non ante: nunc ades atque vale. 



89 

bus credo, prsesertim si tuo quoque judicio congruerint qnod 
non parum ponderis afferet. Yale. Ex Argentina 6 ante fes- 
tum purificationis B. Marise 1494. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c a; 2 = J. v. e. e iiia; 3 = C. v. e. 
n fol. 29a. b. 

XLVI. 

(Stuttgart). 1494. 

Joannis ^ Eeuchlin Phorcensis ^ in libros Capnion vel 
de verbo Mirifico praefatio (an Dalbui'g). 

Rerum arcanarnm curiosi quidam exploratores, Camerarie 

Dalburgi Antistes Vangionum sacratissime, quos et reconditse 

Terborum vires, et abstrusse vocum energise et divini secre- 

ix)ram nominum characteres sollicitant, setate nostra (qnan- 

i;um videre mihi recte videor) non parum secedere ab antiquis- 

«mis principum philosophorum ^ yestigiis deprehenduntur et 

circa mirabilium effectuum plenissimas mysteriorum operatio- . 

nes s^pe multumque aberrare, hac potissimum de causa, 

quod vel caduca figurarum obscuritate obliterata ^ vel depra- 

yatione librariorum perversa ^ et mendosa, ea sacrse illius 

philosophise <yu[AßoXa ® et veneranda supernaturalium virtutum , 

signacula nedum intelligi sed nee legi queant. Quare tsedio plae- 

rique ac inerti frusta defatigatione affecti, tam laudabile con- 

templandi genus vel ' horrendo fugiunt vel negligendo jandiu 

coeptum deserunt. ünde ductus ego incredibili quodam gra- 

tificandi studio et nimirum amore singulari erga omnis bonse 

artis columen, egregium Joannem Lapidanum ^ theologise doc- 

* 

1 1* Hat: JOANNIS Reuchlin phorcensisCapNION vel de verbo mirifico 
primas 7. 2 Nach Phorcensis, LL Doctoris 3. 3 philosophornm aus- 
gestrichen, dafür am rande x^; ^tXoaoopioc; 1 4 obliterata übergeschrieben 1. 
5 perversa äbergeschriebeD für das hier nochmals stehende aber ausge- 
strichene obliterata* et mendosa am rande 1. 6 ffü[xßoXa über dem durcb- 
Btrichenen symbola (das 2 hat) 1. 7 Vor genus: Studium durchge- 
strichen 1. 8 Lapidanus] Johannes Heynliu von Btein (de oder a Lapide) 
geb. um 1430 in Schwaben, studiert in Leipzig, wird 1463 magister in Frei- 
burg, bald darauf baccalaureus der theologie in Paris, lehrt 1464 bis 1466 
den realismns in Basel, nnd von da an in Paris. Hier wird er am 24 
März 1469 zum rector der Universität gewählt, verläset dieselbe aber bald 
nach dem von seiner parte! gegen den nominalismus geführten schlage (1 



40 

ix)reiD, tarn monachica carthusiensium vita quam editione libro- 
rum insignem, atque primum cujus ferulse manus subdiderim 
in exercitamentis humanioribus instituendus. Addo ^ adbuc 
et utriusque juris consultissimum et politioribus literis orna- 
tissimum virum antiqua mihi observatum amicitia Sebastianum 
Brant Argentinensem et item iugenio prsestautem et miro 
characterum artificio nobilem ac variis disciplinis eruditum 
Joannem Amorbacchium ^, utrosque iu hominum doctissimo- 
rum literaria republica clarissimos, ut nescias famane gestorum, 
an civitate illustriores. Sunt enim non mediocri Basilese inter 
(summos cives ^ laude. Tantorum igitur viroinim motus ingenti 
amicicise vinculo, tantas ausus sum tenebras et tam obfuscata 
sacratorum immo secretonim verborum latibula ingredi et 
quasi de adytis oraculorum et vetustissimie philosophise penet- 
tralibus exponere nostro sseculo, quantum nobis memoria sup- 
petit, universa ferme nomina, quibus superiori setate sapientes 
homines et miraculosis operationibus prsediti utebantur in sa- 
V cris, sive pytbagorica fuerint et vetustiorum philosopborum 
^^sacramenta siyi Hebrieorum Ghaldaeorumque barbara memora- 
v^cula, seu Gbristianorum devota supplicia qu^ de illorum lib- 
ris atque unguis in hoc opere prompta cernere licet. Quod 
icciros nomini tuo dedicayimus, quoniam sacra sacris debentur 
et maxime sacerdotia sacerdotum principibus, quali tu digni- 
täte cseteris antestas, non solum ob magnitudinem ditionis 
atque potentiae, cujus tu cummulatissime dives es, verum etiam 
propter inennarabilem variarum literarum peritiam, cujus tes- 
tis est bibliotheca ^ illa tua, latinis, graecis et hebraicis yoIu- 

März 1473), wirkt als prediger in Basel bis 1478, eine kurze zeit als professor 
der theologie in Tübingen, als prediger in Bern bis 1484, in Basel bis 1487, 
zieht sich dann in ein kloster zurück und starb am 12 Mttrz 1496. £r ist ein 
bedeutender mann, der sich überaH als prediger und lehrer grosse geltang 
zu verschaffen wusste, und einen nachhaltigen einfluss nuf seine ganze zeit 
geübt hat. Vgl. W. Vischer, gesoh. der universitlit Basel. 1860. &. 157 
bis 165. 

1 addam 2. 3. 2 Über Amerb. vgl. unten nro. XCV^I, über Brant oben 
uro. XLIV. 3 ciues am rand 1. 4 bibliotheca. Dass diese bibliotbek 
hauptsächlich mit beihülfe Agrikolas gegründet und von Reuclilin bei seinem 
aufenthalte in Heidelberg verwaltet wurde, ist bekannt. 



41 

minibus referta; unus Germania; nostrse thesaurus, quo sum 
iiti solitus semper pro aniini mei sententia. Trium igitur phi- 
losophororum 'de Yerbö mirifico disputationem accipe, quos 
inter se (ut sectai*um controversia cogere debuit) altercantes 
finxi, quo magis elucescat occulta sacrorum nominum proprie- 
tas. De quibus et de tot numero atque tantis unum ' tandem 
supreme quidem ^ mirificum beatificumque nobis eligendi fa- 
cilior * prsestetur occasio. Et ut brevi argumento rem omnem 
cognoscas: Sidonius de schola Epicuri priraum putatus, deinde 
inventus in nullius verba jurasse, omniphariam ^ philosophus, 
cupiditate discendi peregre proficiscitur, post ^ multa ingres- 
8US Sueviam, philosophos duos in oppido Pborcen convenit. 
Baruchiam Hebrseum et Capnionem ^ Christiauum, cum quibus 
de variis disciplinis atque mox de ipsa divinarum et humana- 
rum rerum scientia disserit, de opinione, ^ de fide, de mira-, 
culis, de virtutibus verborum et ^ figuraruni, de arcauis ope-' 
rationibus et mysteriis signaculorum. Hoc modo universa- 
lum gentium qua; aliqua excellenti poUeant philosophia, aut 
non illiberalibus cerimoniis et sacrata nomina et consecrati 
characteres in qusestiouem incidunt, fit enumeratio symbolorum 
a singulis pro suse sectse ritu diligenter, usque dum Gapnion 
iu libro tertio vix tandem ex omuibus sacris unum Ihsuh nomen 
coUigit, in quod omnium sacrorum virtus ^ sive *" potestas re- 
fertur, quod est semper et super omnia benedictum. At ^* 
nunc ipsum Sidonium audiamus. 

1 = Aatograph Renchlins in der Baseler universitätsbibl. A. N. 



1 tantam 1. 2. 2 Vor quidem beati ansgestrichen 1. 3faoilius 2. 4 om- 
nifariam 2. 3. 3 Vor post ein paar unleserliche bucbstaben ausgestrichen 1 . 
6 Cap Nionem 1. 7 de opinione fibergeschrieben 1. 8 Nach et charactere 
ansgeatrichen 1. 9 virtus sive potestas am rande refertnr 1. 10 sive] atque 3. 
1 1 Atnnac 1. Über das werk, dem dieser brief als vorrede dient, vgl. Reuchlin 
a. 178 bis 184. Dem widmungssch reiben geht in den ansgaben ein brief 
des Conrad Leoutorius an Jakob Wimpfeling (i;^peier, 21 April 1494) voran, 
welcher vieles zum lobe Reuchlins und seines Werkes enthAlt, und eine 
aufzählung seiner Schriften^ die dem gleichfalls bei Amerbach erseheinendeti 
gelehrtenkataloge Tritheims als material zur biographie Reuchlins diene« 
sollte. Vgl. die letztere in Tritheroii opp. bist. ed. Freher (Frankf. 1601) 
vel 1 s. 171 sq., und s. 389 und den brief des Leontorius unten nro. XLVUI. 



42 

II, 2, fol. a. 1 ; 2 = De Verbo Mirifico | s. 1. e. a. in fol. a bis g ä 6 
oder 8 bl. a. e: JOANNES REVCHLIN PHORCENSIS CAPNION 
VEL DE I VERBO MIRIFICO ÜBER TERTIVS FINIT FOELI- 
CITER. I fol. a. 2 ; 3 = JOANNIS REVCHLIN PHORCENSIS j 
LL. DOCTORIS LIBER DE | VERBO MIRIFICO, a bis k ä 6 bl. fol. 
A. E. Tabingse ex edibus Tbomse Anshelmi Badensis | Cal. Augusti 
Anno MD.XIV Sub | illustri principe Vdalrico | Wirtembergen. | 
fol. a 2. 

XLVn. 

Augsburg. 4 Juli 1494. 

Adolphiis Occo medicus an Reuchlin 

schickt ihm die von ihm entliehenen werke des Basilius und 
Cato zurück, den letzteren aus einer handschrift vervollstän- 
digt und versichert ihn seiner freundschaft. Ex Augusta quarta. 
Julii a. 1494. 

Gedi-uckt: 1 = C. v. e. c 2b; 2 = J. v. e. b 4b; 3 = C. v. e. 
II fol. 1 2b fg. 

XLVIII. 

[Maulbronn.] 30 März 1495. 

Conradus Leoiitorius monachus Mulbronnensis an 

Eeuchlin 

beklagt, den R. nicht in Stuttgart gesehen zu haben, bewun- 
dert seine Vielseitigkeit, die ihm gestatte, gelehrte Studien mit 
lebhafter theilnahme an Staatsgeschäften zu verbinden, was 
den großen männern des alterthums unmöglich gewesen sei, 
lobt sein werk: vom wunderthätigen wort, das er vom buch- 
händler Amerbach geschenkt erhalten habe und bedauert nur, 
dass einem solch großartigen werk sein ungelehrter brief 
vorangeschickt sei, woran aber nicht er, sondern Wimpheling 
und Amerbach die schuld tragen. Er sei aus Frankreich nach 
Maulbronn zurückgekommen und werde nun häufiger schrei- 
ben; anfang Nov. habe er einen brief des Dr Job. Heberling 
aus Dole geschickt. 3 Kai. Apr. 1495 ^ 

1 In einer anmerkung soll wenigstens der brief des Job. Tritheim an 



43 

Gedruckt; 1 = C. v. e. f 2^ bis 4«; 2 = J. v. e. g 4^ bis hb 
3 = C. V. e. n fol. 43a bis 45» 

XLIX. 

Tübinc^n. 15 Juli 1495. 

Joannes Eeuclilin Phorcensis S. D. P. Joanni ex Lupis * 

de Hermansgrün. 

Non potuit abs quivis homine jucundius mihi renunciatum 
esse, quam te in VaDgionibus * legatum ferre, quem et audis- 
sem antea Pomponio ^ prseceptore literas expiscatum. Deinde 
usque in Pala^stinam mari terraque fuisse versatum, ut haud 
injuria de te sicut de Ulysse prsedicandum sit quod multorum 
hominum videris urbes et ingenia noris *. Ergo me non frus- 
tratur opcra mea ingens et assidua in quserendis optimis viris, 
idque gaudeo admodum mese fortunie. Soleo enim ssepe inter 
quamplurimos adorari atque seligere de nobilioribus unum, 
quo cum literse me jungant perquam familiariter ; is tu es ipse 
nunc, cujus nomen in laudatissimorum numerum refertur. Pro- 
fecto perlibenter et cum singulari quadani animi voluptate 
audio tales ad nostram Rempublicam et Germanorum glo- 
riam restaurandam accersiri legatos, quorum anteacta vita 
domi bellique clara sit. Neque enim Centauros volo nee An- 
drogynos, id est nee agrestes tantum, neque solum comptos, 
sed homines simul et manu et lingua potentes; hi nimirum 
profuisse ipagis visi sunt, quam aut soli togati, aut soli, 
ut poeta csecus ait, bene ocreati. Sic Nestor ille senex a 
laudato viro jure laudabatur, quod et orator esset ^, de cu- 
jus lingua melle dulcior stillabat oratio ^ et simul quod acer- 

Koorad Celtis crwUliiiung linden, in welchem ersterer erzUhlt, dass er im 
Griechischen fortschritte gemacht habe ex instructione Jo. Reuchlin qui 
circa festum omniam sanctorum aliqnamdiu mecum fuit in domo nostra 
Druidam Spanhamensi (11 April 1495 mitgetheilt yon Aschbach in Sitzungs- 
berichten der Wiener akad. phil.-hist. kl. LVI, 59 f.). Vgl. auch Trith, 
Chronicon Sponheimense z. J. 1489 ed. Freher II, s. 401. 

1 Über Lupus von Hermansgrün habe ich keine biographischen nach- 
richtcn finden können; eine politische schrift von ihm in München (Cod. 
lat. 924). 2 Worms. 3 Pomponins Lictus. 4 Hom. Od. I, 2. 5 es- 
setdc 1. 6 llias I, 248. 



44 

rimus quondam pugnator cum optimis certatoribus Pirithoo 
Dryante, Cceneo, Polyphemo, Theseoque ^ nmnus conseruerat. 
Quapropter idem in exercitu plus cseteris et consilio valuit et 
sapientia. Cumque iterum ad Trojam magnus mittetur Achilles, 
iterum mea sententia consulendi sunt non Thersitse sed Nestores. 

Admirabile hominibus videre potuit te talem yirum tarn 
strenuum armis quam literis doctum ex illo Dmoadum * pyrgo 
id est puellarum arce, quam Maidburg vocant processisse, 
(Grseci nanque Dmoadas appellant puellas anciliares, quas ser- 
mone vernaculo per aphseresin seu Endian prima litera sub- 
lata Meid dicimus, et pyrgon burgum, veluti pyxos buxus.) Ita- 
que ut redeam, admirabile potuit senatui populoque videri 
talem legatum abs quadam puellarum aula missum esse, qua- 
ruiii Venus sit dea, non Mars. At meminisse debuerant Bel- 
lonam in vatum oraculis uno cognomime Pallada Minervalem 
dici, haud sine prudenti mysterio: quod virum fortem atque 
pugnacem non solum robusto verum etiam culto corpore ac 
mente perspicaci deceat esse. Id tu nolis velim aliter atque 
ipse senserim accipere pro animi scilicet tui bonitate liberali- 
tateque; tantum ut cognoscas optare me in amicitise tusB pe- 
netralia secessum ire. Quod si rescriptis tui sensero ego qui- 
dem recte valebo, et tuipse quamoptime valeas opto. Ex Tu- 
binga Idibus Julii. Anno 1495. 

1 = C. V. e. c 8b d«; 2 = J. v. e. d üb iiia; 3 = C. v. e. II 
fol. 22^^- b; 4 r=: Müller, reichstagstheater unter Maximilian I s. 551 
(mit manchen willkürlichen änderungen). 

L. 

Tübingen. 25 Juli 1495. 

Joannes Reuchlin Phorcensis S. D. Joanni ex Lupis de 

Hermansgrün in splendidissimis Imperii Romani Comitus 

apud Vangiones oratori Maidburgensi. 

Ni memoria tenerem e binis tuis literis perpetua me ob- 
strictum lege non tantum diligendi, verum etiam amandi tui, 

1 Vgl. Ilias II, 435 fl*. VI, 06 ff., VII, 158 ff., VHI, bO ff. etc. 2 Di- 
uoadum etc. für Dmoadum etc. 1. unter den errata am ende der ausgäbe 
angeführt. 



45 

ut jam mihi futunis sis alter ego, inviderem utique tibi tot 
noYa quse nobis quotidie istac afferuntur, modo aaditu modo 
visu digna. Primum ^ illud nescio quid de strage Gallorum 
et ejus regis difficili salute csesis Insubribus obtenta; tum ali- 
quem militise Yenetse ductorem non sine suorum interitu in- 
terfectum, deinde Parthenopeium regnatorem Neapoli restitu- 
tum. Quo mihi quidem videri debeat illud perquam venuste 
cecidisse, quod abs te quoque animadverti potuit ut ab insultu 
hoc quem destinavimus, Imperio nostro quiescendum sit. Heus 
tu num id ita putas? An forte semper belligerandum est? 
Tu tamen.prudentissime facies, si ad pacem quae conducant 
persuadeas, sed terret ext^ros forsitan inquies horribile hoc 
examen Germanorum. Equidem jnon sum nescius quin conti- 
neri vestris finibus aegreferatis , maxime cum non ex fortuna 
sed ex virtute pendeamus. Sola recordatio Germani nominis, 
una illa regis nostri confoederatio ^, vel minimus iste rumor ar- 
morum Teutonicique apparatus, tantis ictibus Regem GallisB 
pulsavit, ut fugse auxilium is tandem commodius sibi duxerit. 
Quid igitur? ^ Cessabimus? an non frudamur facultate nostra 
illa inclyta stipati multis fortissimis atque optimis viris? Sed 
caTesis ad scopulum impangas. Audi quambenigne mecum 
his diebus actum sit; nam, cum istic te cum e sodalibus et, 
quod aiunt, amicis meis inventus esset ^ tam prsesenti ac tarn 
pio humanitatis officio prseditus omnium nemo qui neque de 
rebus illis novis in Italia pridem gestis neque de comitiorum 
vestrorum spectaculis illustribus me tecto et umbra domi com- 
morantem ^ aliqua ex parte faceret certiorem, haue mihi 
molestiam percogitans accessi, ut ssepe soleo ApoUinem meum 
illum poeticum, quem ubi cithara demulsi pro more proque 
dignitate perquiro tam seriem gestorum Italiae quam finem 
gerundorum, ut qui humano caream solatio non etiam desti- 
tuar divino. Hsec ego tecum pro amicicise nuper init» ^ legi- 
bus et arctissima familiaritate loquor. Offert ille istis meis 

* 

1 Für diese politischen Verhältnisse verweise ich der kürze halber aaf 
HalUas: geschieh te Maximilian I, Leipzig 1850, s. 115 ff. 2 Der bund 
SU Venedig 1495. Haltaus s. 133. 3 agitur 2. 4 essent 2. 5 Vgl. über 
diese und andere stellen des briefweohsels mit Wolf von Hermansgrün 
meine Mel. or. s. 44 bis 46. 6 invitn 2. 



46 

oculis et lüs manibus librum Iliados Homericac quintam his mihi 
versibus (semper enim versu Apollo edicit ^) ita respondens: 

6i copis Italie vel prsßlia Gallica nosse. 
Coofer buic libro clarissima nomina geDtis. 

Inter legendum igitur omnem vim belli totumque prselium, 
de quo iam tanta fama est, ego ipse quasi non solum affuerim, 
sed et interfuerim quoque aspiciens Lomperi Pallada Miner- 
yalem Diomedi astitisse, Yenerem vero et ApolliDem Mnesß Hec- 
torique. Porro Diomedem profligatis postibus etiam Veneris 
manus graviter vulnerasse. Deinde foedus cum Trojanis Martern 
percussisse illum terribilem deum. Quem ubi * Diomedes Troi- 
anis conjurasse persensit, a bello secedens fugam cogitavit. Kur- 
sus Pallade confortatus, Martem quoque tanto impetu sauciavit, 
ut, nisi sit deus, eum forte neci dedidisset. Singula tuipse si 
voles cum utriusque nostrum amantis simo Antistite Yangionum 
Camerario Dalburgio focliciter perlege. Is enim Homerum habet 
totum, ne ego morosus nimium videar aliquam tuis auribus mo- 
lestiam afferre. Qua euim es doctrina, quo divino ingenio, facile 
intelliges quid ' cui conferendum sit. Eneadse autem sunt Italici 
gente sub Hectorea tercentum annos gubernati. Diomedes a 
lovis id est Dei cura Ghristianissimum principem designare pu- 
tatur. Martem nostro regno tribuunt, Yenerem a maris spuma 
Venetis Minervam Palladicam Gallis. Sic enim Hieronymus 
contra Yigilantium scripsit: Sola Gallia monstra non habuit, sed 
viris semper fortibus et eloquentissimis abundavit. Csetera tuse 
mando industrise, utque valeas meque ames opto. Ex Tubinga 
8 Kaien. Sextiles. Anno 1495. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. d^ d nb; 2 = J. v. e. d iiib 4»; 3 = 
C. V. e. II fol. 23b 24b; 4 = Müller a. a. 0. s. 551 f. 

LI. 

[Tübingen.] August 1493. 

Joannis Reuchlin Phorcensis ad Joannem Lyceeum viilgo 
ex Lupis de Hermansgrün Carmen 

lehnt die auflforderung, die belehnung Eberhards von Wirt- 

1 edidit 2. 2 tibi 2. 3 uid 1, als druckfeliler am ende der aus- 
gäbe angeführt. 



47 

temberg mit der herzogswürde ^ durch ein gedieht zu fei- 
ern, ab, mit der bemerkung, dass Wolf, der mitten in der 
festlichen Versammlung lebe, weit eher zu solcher darstel- 
lung berufen sei. Bermetomagum ^ mense Sextili anno 1495. 
Gedruckt; 1 = C. v. e. dab; 2 = J. v. e. d 3 ; 3 = C. v. e. 
n fol. 23b; 4 = Majus ^ 1. c. s. 553 fg. ; 5 = Müller a. a. o. s. 551. 

LH. 

Worms. 12 Augast 1495. 

Joannes ex Lupis de Hermansgi'tin orator Maidburgensis 

an Beuchlin 

dankt für seinen brief ^ und kann kaum die freude über den 
geistreichen vergleich der deutschen und homerischen Ver- 
hältnisse ausdrücken. Auch andere, die den brief gelesen, 
besonders Dalburg, seien darüber entzückt. Er werde später 
schreiben, warum keiner der anwesenden freunde politische 
mittheilungen gemacht habe. Herzog Eberhard werde bald 
einen boten an R. schicken; und habe auf seine und Dalburgs 
Verwendung dem Dionysus R. eine präbende ertheilt. Ex 
Bermaco prid. id Aug. anno 1495. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. d 2b fg.; 2 = J. v. e. d. 4b; 3 = C. 
V. e. II fol. 24b fg.; 4 = Müller a. a. o. s. 552 fg. 

LIIL 

[Wonns.] [September 1495. 

Joannes ex Lupis de Hermansgrün orator Maidburgensis 

an Reuclilin 

Der herzog von Wirtemberg habe ihm die Reuchlinsche Über- 
setzung der zwei ersten philippischen reden des Demosthenes ^ 
gegeben, die so vortrefflich auf die heutige zeit passen, dass es 

1 8ie erfolgte am 23 Juli 1495. 2 „Nach Worms", eine sonst in 
briefen nicht gewöhnliche redeweise. 3 Mai hält unser gedieht für ein 
Carmen de obitu ducis Eberhardi! 4 Vom 25 Juli, oben nro. L. 5 Diese 
Übersetzung Reuchlins hat sich nicht erhalten; vgl. über das seltsame durch 
diese stelle hervorgerufene missverständniss meine Mel. or. s. 88 a. 5. 



48 

gat wäre, wenn jeder forst sie kennte. Politische naclirich- 
ten habe er nicht mitgetheilt S weil Zwietracht und stolz 
der fursten keinen gedeihlichen erfolg möglich machten und 
das gemüth eines jeden vaterlandsfreundes mit schmerz er- 
füllten. Der herzog Eberhard werde ihm von „gallischer be- 
redsamkeit"^ schicken '. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c 8*.l>; 2 = J. v. e. d 2; 3 = G. v. 
e. II fol. 2ll> fg.; 4 = Müller a. a. o. s. 550 fg. 

UV. 

BasH. 1 Oktober 1495. 

Sebastiauu^« Braut Joaniii Beuchlin Salutem. 

Literas tuas ', optatissime irater, mihi in primis suaves, 
eo jocundius recepi hilarioreque vultu perlegi, quo serius ad 
me tandem (tametsi non absque fastidio hactenus expectato) 
prodiere atque utinam me idoneum saltem existimareSi ad 
quem crebrius humanitas tua scribere non dedignaretur. Pos- 
ses etenim (ita per ecastor credas), mi frater, mihi gratuis 
facere nihil. Sed jaududum scio, forenses tibi pertractandas esse 
eausas creberrimas, neque rursum me latet, quam frequentia 
tibi sint subeunda castrensia uegocia, id quod nuper in Ab-, 
batis nostri Spanheimensis Catalogo^ absque suspinis, communis- 
que patri» nostrae querimonia, pra^terire non potui. Cum 
prsesertim tu solus et unus existas, qui Germaniam nostram iii- 
genio tuo illuminatam, scriptis tuis desideratissimis illnstra- 
tam celeberrimam quoque reddere posses, sed tua te virtus 



1 Vgl. oben nro. L und LU. 2 Bald nach diesem briefe ist RencbJin 
selbst nach Worms gekommen, vgl. Reacblin s. 89 nnd nnten nro. LV, hat 
aber Wolf nicht mehr gesehen, vgl. nro. LVIII. 3 Der brief, ziigleieh 
wol eine antwort auf oben nro. XLIV, ist nicht erhalten» 4 Abb. Spanh.] 
Job. Trithemins vgl. oben s. 42 anm. 1; Brant lernte wol das werk als 
correktor der Amerbachisehen drnckerei genan kennen. Die worte Tritheiros 
aber Reacblin, anf die Brant anspielt, lauten : Dignas profeoto qai solis literis, 
non etiam perstrepenti populari carise incamberet; nnllum enim nobis non 
modo Italia, sed nee sseonlum quidem nostmm huic tanto viro parem ob> 
jiceret. 



49 

Opeta ad majora reservat. Quo fit, ut inter assiduos nostrod 
gemitus, hoc unum tibi gratulor, mi frater, mihi quoque gau- 
deo, qui a literis scilicet abstractns, apud eum tarnen degis 
principem ^ quo hsec nostra Germania nihil habet excellen- 
tius, nihil illustrius, quippe qui singulari sua yirtute atque 
beneactse vitse suse prseconüs cantatissimum ducale nomen, 
xnilitarisque Bomani imperii disciplinse supremom magisterium ' 
jure meritissimo jam pridem a sacrosancta Regia Majestate 
obtinere meruit. Atque proinde nescio, si quod pr^stantius in 
terris nomen a Diis immortalibus illnstri suse magnificentise 
conferre potuerit. Yivat posco diu foelix Dux maximus armis. 
Et patriae praesit impärioque diu. 

Gseterum emendationes tuas in libros de Verbo mirifico 
per te notatas in fine citandas perlegi ^. Dabo quoque operam, 
quantum in me erit, ut conjunctim pro tuo voto imprimantur, 
post calcem quoque eorum librorum qui adhuc in manibus 
sunt impressoris reponantur, quo conspectius liquere possit, 
quibus in locis impressorum inadvertentia egregias tuas de- 
pravarit sententias. Tu interea curabis, ut aliquando te coram 
contueri liceat, tuaque jucundissima frui praesentia. Yale, 
suayissime prseceptor, tuasque amcBnissimas ad me ssepius 
ire sinas literulas. Plurima te puer noster Onophryus * im- 
pertit salutem, qui utinam sub te magistro, teque prseceptore 
de locupletissimo effluentique Gastalio tuo latice aquas potare 
mellifluas aliquando posset. Iterum vale, literarum et patriae 
nostrse decus. Ex Basilea, Ealendis octobribus, anno 1495. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. e 7a- 1>; 2 J. v. e. f 4b sq.; 3=0. 
V. e. n fol. 37» 38a. 



1 prittoipem] Eberhard von Würtemberg. 2 Über Eberhards erhe- 
bnng zur herzogswürde vgl. oben s. 47 anm. 1. 3 Dieses dmokfehler- 
yerzeichniss ist, soweit ich sehe, erst in der oben nro. XL VI 3 beschriebenen 
«QSgabe abgedruckt worden. 4 Onophryus Brant studierte in Basel; eine 
TOrrede zn den predigten Über das narrenscbiff und zu seines vaters werk: 
In das leben und tugendlichen geschichten kayser Titi Yespasiani 1520 fol. 
ist von ihm. Vgl. A. W. Strobel, beitrage zur deutschen literatur und 
literargesch. Paris und Strassburg 1827 s. 15 f. Vielleicht hat Reuchlin 
in folge dieses briefes den Brant aufgefordert , seinen söhn Onophryus ihm 
SU sohickeui vgl. unten nro. LXIX anm. 2. 
B«iiehlia 4 



50 
LV. 

(Ladenburg.) 5 Okt. 1495. 

Joannes Camcrarius Dalburgius episcopus Wormaciens^s 

an Eeuclilin 

freut sich, dass K. sich in Worms befinde und sendet A-io 
dringende auffordcrung, ihn zu Ladenburg, wo er sich aufhalCi^e, 
zu besuchen und in seiner peinlichen, traurigen läge zu ^^r- 
freuen. Dat. 5 Octobris. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. g 7b; 2 = J. v. e. k^; 3 = C. y. e. 
n fol. 57«. b. 4, 5 = 4, 6 oben nro. XXXV. 

LVI. 

(Tübingen?) 1496 *. 

Henricus Bebel ^ Justingensis an Reuchlin 

spendet R. als den gelehrtesten mann Deutschlands, ja all 
länder, ungeheures lob, vergleicht ihn mit Hieronymus, fiben^ "^' 
reicht ihm ein paar gedichte ^ imd bittet ihn in seiner sache 
etwas zu thun. vale anno 1496. 



r 



d 
l. 



1 Der brief ist ror den Scböferlins gesetzt worden, weil ex den io*- 
Eberhards (s. s. 61 a. 3) als eben gcscbehenes ereigniss andeutet. 8 
Zapf: Heinrich Bebel, Augsburg 1802 und Heyds notizen in Tübinge: 
zeitschr. f. theol. 1839. 3 Die gedichte, eine ode und eine elegie folgti^' 
in den drei briefsammlungen auf unsern brief. Sie sind gleichfalls, mi 



sehr wesentlichen Veränderungen in aufschrift und den einseinen 
des gedichtes abgedruckt in einer gedichtsammlung Bebeis, deren titel be^ ^^^ 
ginnt: Distichon ad Musam | Musa mihi fauens. Daphnea carmina ' ""^ 
... Reutlingen 1496 in 40, B 6a... C^; das erste auch bei Zapf, s. 79 fg^ 
Der erwähnung dieser gedichte will ich gleich die eines andern, äneb 
jähre 1496 angehörenden und an Reuchlin gerichteten von Sebastian Bran^' ^^ 
anschliessen: ad ornatissimum imperialium legum Interpretern Jobannem^^-^ 
Reuchlin alias Capnion omnis literarise tarn grsec» atqne latinsB qoam be-— "^ 
braicfls disciplinse professorem acutissimum de pestilentiali scorra sive im- 
petigine, elogium; das in Varia Sebastiani Brant Carmina BasilecB 1498 
in 40 bl. 1071) bis 109a gedruckt (nach Erhard III, 358 auch in: Jos. Gran« 
beck, Tractat. de pestil. Scorra. Augsburg, s. a. 40) und von Koch in 
seinem Aufsatz: Sur Torigine de la maladie vdn^rienne (Mdmoires de Tinstit 
nat. Sciences morales et politiques. T. IV, Paris, an. XI, s. 841 fg.) er- 
wähnt wird, dessen Wiederabdruck mir aber nicht wünschenswerth erscheint. 
4 Vermuthlich der erlangung einer professur in Tübingen, vgl. Heyd s. 24. 



i 



51 

Gedruckt: 1 = C. v. e. e 3b fg.; 2 = J. v. e. fb; 3 = C. V. 
e. II fol. 32l> fg. 

Lvn. 

Frankfurt. 26 Febr. 1496. 

Bernardus Schöferlin Doctor Joaniii ReucUin Phorcensi, 

si qua salus usquam ^ est, eam exoptat. ßem animo meo 
amaram ambabusque erectis manibus coelo ^ defiendam in- 
timasti obitum videlicet optimi principis nostri ^, qui me 
deum testor, gravius quam dum carnales parentes amisi, non 
tarn ejus (qui commune omnibus debitum exsolvit) * quam 
patriae vicem dolens. Quare frustra a me consilium expetis, 
qui omnis cousilii ac consolationis expers sum. Ne tarnen amici 
officium tibi denegem: primum in nuUa re desperationem, quse 
omnibus humanis in rebus exitiale malum est, admittendam ^ 
esse. Sed ubi Immanum deficit, divinum esse consilium re- 
quirendum. Orandus est creator omnium ut novo principi 
nostro mentem sanam tribuat, ne omnis honestas patriae ruat 
et opprimatur. Hoc inducere in animum ejus fortasse diffi- 
cile est, nescio enim quibus fidem adhibeat. Sed conduceret, 
ut credo, si prselati, nobiles atque priores patriae nostrae ci- 
ves congregarentur, si quid sii^gulis denegaretur, omnibus con- 
donaret, ut vel eos, qui ex ordinatione jam pridem facta ad 
hoc deputati sunt, regimini patriae prseponeret vel alios, dum 
tarnen honostos viros deligeret, de consilio statuum. Credo 
enim neminem ex iis qui boni sunt ad hoc officium nisi ma- 
gno amore patriae persuasum ambire. Quod si leves personas 
ut quondam ad hoc ^dmiserit ^, de patria et salute reipublicae 
nostrae actum atque conclamatum est. Habes consilium iners 
atque turbatum, ita ut est animus mens. Sed tu pro huma- 
nitate tua crede, id bono animo effluisse. Si enim utiliora 
praevidere contingas, tibi communicabo. Tu vale. Ex Franc- 
fordia die Lunae post dominicam Eeminiscere. Anno salutis 
1496. 

1 QttqQAm 2. 2 caelo 2. 3 principis] Eberhard starb 24 Febr. 1496. 
Vgl. Stalin ) Wirtembergisohe gescbichte III, s. 645. 4 excolait 2. 5 amit- 
tendam 2. 6 admiseris 1. 2. 

4* 



e 



Gedruckt: 1 = C. v. e. d iiiab; 2 = J. v. e. e 1; 3 = C. 
V. e. n fol. 25b sq. 

LVIII. 

Augsburg. 21 April 1496. 

Petrus Bonomus regius secretarius an Eeuclilin 

bedauert den tod Eberhards, tröstet R. und verspricht ihm 
seine hülfe si clarius quid petas intellexero. Sum enim ad- 
huc dubius an aulicus äeri felis regius an literas tantum quas 
protectionis et familiaritatis appellant, exoptes. -~ Ex Augusta 
Vindelicorum 21 Apr. 1496 ^ 

Gedruckt: 1 = C. v. e. b 4». b; 2 = J. v. e. b 2*. b; 3 =r a 
Y. e. U fol. 9a b. 

LVIV. 

Prag. 26 März 1497. 

Joannes ex Lupis de Hermansgrün an Eeuchlin, 

er habe als gesandter beim König von Ungarn und Böhmen in 
Prag den Gottfried von Adelsheim getroffen und schicke 
durch diesen grüsse, und notizen über die Türken. Der tür- 
kenkrieg sei die für Deutschland gefährlichste, aber nothwen- 
digste Unternehmung; möge er doch von allen in seiner "Wich- 
tigkeit erkannt werden. Ego vel forti pulchrseque defensioni 
vel honestse morti locum inveniam. Tu vale et me non minus 
quam ego te oculis incognitum ama. Iterum vale, ex Praga 
26 mensis Martii a. 1496. 

Gedruckt: 1=0. v. e. d 3»; 2 = J. v. e. d 4b fg.; 3 = C. 

V. e. fol. 25a. b. 

* 

1 Bald nach empfang dieses briefes verließ H. Tübingen und begab 
sich nach Heidelberg, wo er, einige kleine ausflüge abgerechnet, mehrere 
jähre blieb. Vgl. Reuchlin s. 40 bis 44. Besondere erwähnung verdient 
ein brief des Heinrich Spies an Celtis (Zapf, leben Dalbergs, nachtrag 
8. 47) 6 Mai 1496, worin folgende stelle: Officium Joannis Reuchlin est, 
transferre e grseco in latinum nostrum que sermonem qn» volet episcopus. 
Ipse vero rem jam pridem aggressus, nonnulla egregia opera transtulit, et 
inter alia vitam Constantini magni (s. unten uro. 13 Ang. 1513) et 
nonnullorum aliorum imperatorum quaö antea in toto Latio nusquam visa 
sunt. Item transtulit aliquos libellos ex Homero. Von den letzteren ist 
nichts erhalten. Vgl. ferner den brief des Jakob Drakontins an Celtis 
22 Juni 1496 bei Zapf, s. 49. 



Heidelberg. 31 Dec. 1497. 

Wie doctor Johan Reuclilin zu diener bestelt ist. 

Urkunde Reuchlins, enthaltend die Urkunde pfalzgraf Phi- 
lipps, durch welche R. mit einer besoldung von 100 gülden, 
zwei pferden und einem hofkleid auf ein jähr zum fürstlichen 
rathe und zum obersten zuchtmeister der fürstlichen söhne 
ernannt wird. 

Handschr. in Pfalz, copialbuch bd. XVI fol. 342, 343 (Karlsr. 
arch.); nur ein stück, diplomatisch nicht genau abgedruckt bei Lamey, 
Joh. Reuchlin, Phorzh. 1855, s. 90 a. 25. 

LXI. 

Begensburg« (? 1497) *. 

Jacobus Margolith Primus Judaeorum Ratisponensi 
natione Judaeus ad Joannen! Reuchlin Phorcensem 

LL. Doctorem. 

m^^«a d'^'nain^ Dm^^ön nipn ^^n ö"^^DDn bis "^npi^um 

* 

1 Der brief ist am ende des 15 Jahrhunderts geschrieben; ein hebräischer 
brief Reuchlins rauss vorangegangen sein, den hätte Reuchlin früher kaum 
schreiben können. Marg. war ein nicht unbedeutender gelehrter (über 
seine Schriften vgl. Zunz, zur geschichte und literatur, Leipzig 1845 s. 106 
a. a. vgl. auch Wiener in raonatsschrift f. wiss. d. Jud. XVII, 345 ff.) 
und Vorsteher der Juden zu Regensburg, und ist nicht mit dem gleich- 
namigen in Nürnberg (urkunde vom 22 Nov. 1487. Chmel, regesten Fried- 
rieh III s. 749 nro. 8183) zu verwechseln, der 1492 gestorben sein mag, 
wie Grätz angibt (geschichte der Juden VII s. 455). Marg. ist erst nach 
1498 von seiner stelle durch eine unruhe in der Judenschaft Regensburgg 
entfernt worden, wie das aus der erzählung seines 1521 zum christenthum 
übergetretenen sohnes Antonius Margaretha (der gantze jüdisch glaub, Lpzg. 
1531 bl. L 3a fg.) hervorgeht. Der brief ist ein höchst interessanter, um 
die verschiedene Stellung jüdischer und christlicher gelehrten zur Kabbalch 
zu zeigen. Schon 1506 spricht Reuchlin von diesem brief (Rudimenta 
hebraica s. v. bD^ b. 484): fuit cujusdara magni Judaeorum prsssidis cog- 
nomentum Ratisponae, qui vocabatur rabi Jacob mirgolith, cujus suavissimas 
ad me datas habeo literas in sermoue hebraico elegantes. 



sr- 



64 

ttj"» "»D ^üiTT» bis diNn 172 «bDiTam npTain nmpi ni^b 

h^'D rbyinn br ^rr« noDnn ib nn^m r.TsDn 30 löinb 

vs-^s? löTa^ün T^m^-^r.T m^b ntüN tüTstün V"^^''33 bsno^ab 

»b topnTD •'ai^K n^N 0*^^00 oniNiö "»aTn« y^i -mriD 

•»sinNb n^^b -»b ^izjt"^« n^stü n^sn bn« ^mspb nc iNXtoa 

Latine ^ sie : 

Sapiens in populis vivat et exaltetur gloria ejus in pro- 
bitate dominus meus promotus in scientiis doctor Joannes, 
origine sua quo ad domum patrum suorum de civitate Phorce 
et nunc habitat in civitate Stokgarten *. Domini mi, vidi 
inquisitionem tuam et desyderium tuum erga libros quos 
recensuisti nominibus eorum, compositos eloquiis purgatis in 
verbis cabalae, quse est sapientia immaculata abscondita a 
multis viris nationis nostrse. Et non sunt multae notici» at- 
que corda apprehendentia illam sapientiam, eo quod mtdtum 
subtiliata est et profunda et ob occultum ab bomine non 
quseritur, quia est arcanse philosophise. Ne forte sapientia 
multiplicet ei damnum plus quam perfectum. Simile ad »gre- 
ferentem in apparentia solis, cujus ad multam resplendentiam 
solis oculi caligant. Et scias, domine mi, quod ii ^ libri, quos 
dominus meus quserit, non inveniuntur hie ad comparandum. 
Sed in quo hie possibile mihi ad serviendum domino meo, ecce 
ego servus suus paratus. Dixit humilis vocatus Jacob Margolith. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. i 3^ i 4»; 2 = J. v. e. mb sq.; 3 = C. v. 
e.II fol. 69a. 70a; 4 =Grätz, geschichte der Juden, bd. Vni, s.454. 

LXII. 

Tübingen. 22 Merz 1498. 

Joannes Nauclerus, vulgo nominatus Vergenhans ^ 
Doctor, Prsepositus in Tubingen ^ L. D. P. Joanni 

Keucblin Phorcensi. 
Si vales est quod volo, ego navigo. Tempora solis li- 
teris fallo. Tu vero fcelix mihi videris infortunio, non enim 

* 

1 pn abkürzang für ^ic^pn* 2 Latine] die lateinische übersetzoiig 
rührt wahrscheinlich von Reuchlin selbst her. 3 Stuttgarten 2. 4 bi 
für ii. 5 Vgl. Moller diss. de Job. Naaclero, Altorf 1693. 40 und Erich 
Joachim; Naucler. Göttingen 1374. 6 Tübingen 1. 



55 

acile est juxta viperam ^ securum somnum agere, uno tarnen 

Bolor me, quo fortuna nil accipere potest quod non dedit, et 

3*ur8um illud cum foenore nonnumquam restituit. Interim 

Tela ventis committenda sunt, et quod fors fort feramus sequo 

^nimo, forsitan aliquando meminisse iuvabit ^. Speroque fore 

nt tibi gratias referam pro acceptis muneribus, bistoria vide- 

ücet Francorum Gaguini * quam ad satietatem legi atque re- 

legi et pridem honorandse conthorali tu26 eam remisi, nee 

despero te mihi alia quoque corradere * adniti. Optarem etiam 

abs te habere illud Luciani, ubi Herculem aurea catena li- 

gatum scribit *. Vale mei memor et aliquid mihi rescribe. 

Ex Tubingen 22 Martii. Anno 1498. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. d iii^; 2 = J. v. e. e i^^; 3 = C. y. e. 
II fol. 26b. 

(?) LXIIL H98. 

Franciscus S. Eustachii diaconus Cardinalis Senensis * 

Veneranviro D. Joanni Reuclilin Phorcensi LL. doctori 

Salutem. 

Eximie doctor, amice singularissime. Accepimus lite- 

* 

1 viperam] Eberhard der jüngere, der die verwaltang des herzog- 
thums inne hatte, vor dem Beuchlin geflohen war. 2 forsan et h»o 
olim meminisse juvabit. Virg. Aen. lib. I v. 203. 3 Gaguinus] das werk 
erschien zuerst in Paris 1495 fol. unter dem titel: Gompendiam super ori- 
gine et gestis Franoorum a Pharamundo usque ad a. 1491. 4 conthoralis] 
Die Frau Keuchlins war nämlich, während er seinen aufenthalt in Heidel- 
berg nahm, in Stuttgart zurückgeblieben, vgl. den brief Brants 13 Jan. 
1500 nro. LXIX und die stelle in Melanchthons oratio, dass der pfalzgraf 
Philipp ihn erst ziehen lässt, cum dicerct se ad conjugem redire. 5 cor- 
radere] zu der grossen chronik, an der Naukler arbeitete, und die 1500 
erschien. Vgl. die ausgaben bei Potthast, Bibl. med. sevi s. 452. Am 
anfang derselben ist häufig abgedruckt: Joannis Beuchlin Phorcensis LL. 
doctoris in Joannis Naucleri chronicam historiam prsefatio. Über ihren 
Inhalt vgl. Beuchlin s. 65 fg. Sie ist hier nicht mitgetheilt, weU ihr 
selbst die brieflform fehlt. Nur eine, für die beziehungen Nauklers zu 
Reuchlin, wichtige stelle hebe ich hervor: quod ipse quondam ego mox 
atque cathedram jnrisconsultorum adeptus eram, ab annalium istorum au- 
tore Nauclero, jam tum moderatore summo gymnasio Tubingensls, tan- 
qoam imminentis vitse me» remige ad usum forensem et ad populäres 
jargiorum qusestiones sua ipsius opera, non absque nnllo quandoque im- 
pendii sai aaxilio faerim instractus. 6 Über Franz, cardinal 1460, papst 



56 

ras ' vestras eraditissimas, ex quibus, quamvis cum singulari ele- 
gantia, intelleximus tarnen curas et soUicitudines yestras, quas 
obabsentiam nostram suscepistis. Dolemus certe rem ita se ha- 
bere; verum cum ita sit, necessitati temporis vos accomodu- 
bitis. Princeps, ut ex literis D. suse ad nos videre potuistis * 
Bsepe se celeriter nuncium missurum affirmayit. Quare nil 
nobis imputandum est, quia tempus expectavimus. Petitis a 
nobis consilium. At quäle in rebus tarn arduis et viro doo- 
tissimo subministrare possumus? Exploratissima est vobis 
mens principis et quse nobis scripsit clare vidistis, in nulla re 
mentem excellentis8 suso transgressi sumus et cum singulari di- 
ligentia fines mandatorum suorum servavimus, ita et nobis 
agendum erit, res arduse sunt, et nos absentes non possumus 
in hac solitudine divinare, quse menti pontificis D. reveren- 
dissimi Alexandri ^ cseterorumque insint. D. Bemardinus, 
auditor noster, si in aliquare utilis erit vobis assistet. Yalete. 
Ex Balneis, sancti Philippi die decimaseptima Junii, 1498, 
Gedruckt: 1 = C. v. e. i 2b; 2 = J. v. e. 1 4^; 3 = C. v. e* 

II fol. 68a. 

LXIV. 

Rom. 1498. 

Jacobus Questemberg Joanni Eeuchlin Phorcensi, 

Oratori Palatino Salutem. 
Cum in tanta hominum multitudine aut, ut verius dicami 
omnium prope gentium coUuvione, ne unum quidem pro prse- 
senti necestitate idoneum scriptorem invenerim neque vero 
alium quempium Bertoldo nostro adhuc febricitante ad manom 
domi habuerim, qui orationem tuam elegantiore litera exa- 
raret, id quod tu hesterno die per epistolam ^ tantopere ef- 

unter dem namen Plus III, vgl. Ciaconii Vit» Pontificum Romanorum eto. 
II col. 1048 ff. und vol. m. 

1 literaa] Dieser brief ist leider nicht erhalten: Reuchlin scheint sich 
bei der ihm vom churfßrsten Philipp aufgetragenen gesandtächaft an den 
papst Alexander VI in Verlegenheit wegen mangelnder instruktion an den 
Cardinal Franz, dessen freundschaft mit R. uns freilich weiter nicht be- 
zeugt ist, om rath gewendet zu haben. Dass R. im Juli 1499 in Rom war, 
darüber vgl. die Reuchlin s. 47 a. mitgetheilte notiz. 2 potuisti 2, Prin- 
ceps] churfürst Philipp D.] Dominationis. 3 Alexandrini 2. 4 M.DII. 
2. 9i 5 Wann Reuchlin von Rom nach Heidelberg zurückkehrte, lässt ^Icli 



67 

flagitasti, ipse pro vetere amicicia nostra et antiqua moreni 

tibi gerendi consaetudine laborem obeundum esse mihi patavi 

oe vel opera atque sedulitas mea semper alioquin officiosa 

tibi saltem in re necessaria defuisse videri posset. Itaque 

orationem tuam ad te mitto quse propter ipsius summam ele- 

gantiam dignitatemque verborum et gravitatem sententianim 

digna visa est non mea tantum manu describi, o; xal Ta ToiaOra 

Tc5 oxpct) SaxTtjXcp Y)^dc[JL7)v, sed omnino ubique terrarum legi, adeo 

tu quidem omnia, ita me deus amet, diserte, prüden ter, ap- ^ 

posite explicasti. Ego tarnen ut soleo, propere transcripsi et 

iSioy^pacpa. Utinam sit in hac difficillima temporum dif&cul- 

täte, quod et tu caelesti prseditus eloquentia mereris et nos 

amid laudum tuarum praecones videre cupimus. Yale, doctis- 

sime yir principis tui omator, de BavarisB domo ac toto im- 

perio Bomano bene merite, prsecipuum communi, patriae decus.. 

Romse. Anno M.II. D. ' 

Gedruckt: 1 = C. v. e. gS»; 2 =: J. v. e. k ii; 3 = C. v. e. II 

fol. 58». K 

LXV. 

Backnang. (Nach 7 Aug. 1498). 

Petrus Jacobi Arlunensis, praepositus in Backnang an 

Reuclilin 
theilt mit, dass R's rede yor Alex. VI mit vergnügen gelesen 

nicht bestimmen I der brief, auf den Qnestemberg hinweist, ist nicht er- 
halten; dass es noch im jähre 1498 geschab, lehrt yorliegender brief. 
Über die rede, auf die hier bezag genommen ist, vgl. Reuohlin s. 152 fg. 
Sie ist gedruckt 1 in folgender Separatausgabe: AD ALEXANDRUM Sextum 
pontificem maximnm pro Philippe Banari» dace Palatino Rheni S«cri Romani 
Imperii electore Joannis Reuohlin phoroensis Legü doctoris oratio, vii idus 
Seztiles Anno M.IID. Rom». Darauf folgt unmittelbar der text 12 bll. in 40 
a 1. bis a 6, die übrigen nnpaginirt Am ende der letzten seite ungef&br in der 
mitte: Venetiis, Calen. Septemb. M.IID. In »dibns Aldi Manutil Romani. 
2 = J. y. e. n 8b bis o>ift; 8 = Majus, 1. c. s. 195 bis S09. Auf un- 
sere rede bezieht sich der brief nro. LXV, ^ferner ein schreiben Conrad 
Mutians an Urban (Mutiansoher briefvfr. fol. 49 fg.; Tentzel Suppl. bist. 
Goth. 8. 63 ff.), in welchem der erstere tadelt, dass R. den p(!ah|gtafcn 
dictator nenne, meint: Vel pr»ses est provinciie, ut magister equitnm aut 
militam, vel tribunus celerum, Tel legatus imperatoris, Tel oomes largi- 
tionum und diese ansieht dann ausführlich mit qaellenbelegen erweia|, 
X comuni 2, ^ M.D.U a, 



58 

habe, und hoffe, von R. ein exemplar derselben zu erhalten. 
0. 0. u. J. 

Gedruckt: 1 == G. v. e. c b« ; 2 = J. v. e. c 4»: 3 = C. y. e. 
n fol. 18», 

LXVI. 

Augsburg. 29 Jan. 1499. 

Conradus Peutinger * Juris utiiusque doctor Joanni 

Reuchliu Phorcensi. S. D. P. 

Quse literis tuis apud Fucaros inquirenda mandasti, exe- 
cutus sum diliginter. Mercimonia tua Romse empta per eos- 
dem ad Nometas vectore probo et quidem Augustensi trans- 
missa sunt et cauponi ad Cantharum tradita ut Heidelber- 
gam vehantur. Spero te nunc eo timore quod forsitan per- 
dita credebas liberatum esse. Sin minus eadem istic reperies. 
Quod conjugio nostro felicitatem optas, ex solita humanitatis 
tuse benevolentia facis, quare tibi plurimum et quas possum 
gratias ago. Et quo magis lasciviendi libertate laxarer ^ in- 
stitutioni divinse parerem, alas pressius agerem, amore yero, 
non fucatis susurris et blandiciis viverem, uxorem ^ duxi virgi- 
nem pauIo breviorem me, non dum annos 18. natam, pudicam tem- 
peratam, pulchram, honestam et latinis literis aliquautum im- 
butam, qus6 et nunquam a domesticis rixosa nee contämeliosa 
Visa est. Ex bonis parentibus urbis nostrse orta, dotem dedit 
duum millium florenorum, nihilominus haeres futura, si yixerit 
superstes. Deo itaque Op. Max. gratias habeo et babebo, qui 
studio nostro sociam et asseclam familiarissime nobis coUo- 
carit. Ad 12 kalen. Decembres nuptise habitse sunt, domumque 

* 

1 Peütiuger 1. Über ihn vgl. Veith, Historia vit» atqne moritomm 
Conrad! Pentingeri Augsb. 1783 und Th. Herberger: Conrad Peutinger in 
seinem verh. zu Maximilian I Augsb. 1857. 2 lasaret 2. 3 nxorem] 
Margaretba Welser, tochter des Antonius (s. u.) wurde geboren 18 März 
1481. Für das datum der heirath ist unser brief das einzige zengniss. 
Vgl. Veith I. c. 8. 30 der den betreffenden tbeil des briefes abdruckt. M. 
war eine gelehrte frau, ein brief von ihr an ihren bruder Christoph, übw 
alterthfimer handelnd, ist von Mertens herausgg. (1778); ein Vt^erk: Liber 
Augustalis sive Compendium historisB Augustes ist handschriftlich in Angs- 
l)urg. Vgl. Zapf, Augsburgische bibliothek 1795, I 8. 153 f^. 



59 

ad 6 kal. Februarias traducta est. Socer meus Antonius Wel- 
ser ^ modo rerum domesticarum caratorem me constituit. 
Qaod si de rebus nostris ad te prolixius scripserem, ignos- 
ces, adamicum enim verum et communem loquor. Ve- 
lim me tui et rerum tuarum continuo observantissimum 
dijudices, et me reverendissimo Vangionum episcopo ' humi- 
Uter commendes. Ex tabema nostra libraria 4 kalen. Febru^ 
arias M. I. D. ^ 

Gedruckt: 1 = G. v. e. e«-^; 2 = J. v. e. c. iii»'^: 3 = C. 
V. e. n fol. 29a. b. 

LXVI». 

Tübingen. 25 Juli 1499. 

Joannes Nauclerus doctor prsepositus in Ttlbingen an 

Keuchlin 

dankt für ein ihm aus der Bibliothek des fürsten (Dalburg's 
oder des pfalzgrafen Philipp ?) übersandtes buch und bittet 
ihn, sich einige tage von seinen geschäften loszureissen und 
ihn zu besuchen. Habeo enim qu8e conferre tecum animus 
est^; deinde me uti poteris, ut velis. Ex Tubingen, in die 
sancti Jacobi apostoli A. 1499. 

Gedruckt; 1 = C. v. e. d 4^; 2 = J. v. e. eb fg.; 3 = 0. v. 
e. n fol. 26b fg. 

LXVIL 

Speier. 9 Sept 1499. 

Jodocus Gallus Rubeaquensis ^ Theologise doctor Joanni 

Reuchlin Phorcensi S. D. P. 

Inventus est qui ad nos cursum grsecum referret, conven- 
tus est et is quoque qui piscem expectatum emeret , sale con- 

1 Antonius Welser geb. 1451, später prsefectns Memmingensis , stirbt 
za Augsburg 11 März 1527. Nach Veith a. a. o. s. 24 sq. 2 Joh. r. 
Dalburg. 3 MDL 2. 4 Möglicherweise das anerbieten, wieder nach 
Stuttgart in seine alte stelle als rath zurückzukehren. 5 Jodoous Gallus 
oder Gallicus, aus Buffach im Elsass (Rubeaquensis, Rubiaoensis) geb. 1460, 
noch 1495 in Gymnasio Ueydelbergensi (nach Tritheim Gatal. iU. vir [ed. 
Freher] s. 181), starb 21 März 1517. Er begleitete viele werke seiner 
freunde oder ▼pa diesen herausgegebene Schriften mit widmung^brieftif 



60 

diret et missionis mandatum prsestolaretur. Rediit ad nos 
quam manu laetus apprehendi psalmorum grsecae lingusB Über 
redibit et ad te dum jusseris, emptus tibi Salmo. Nee Jo* 
doci neque Reinardi negligentiam accusabis, dum deligentiam 
et fidem in discipulos suos fidelem exhibuisti. Ego quidem 
spero, nos ea in re yoto tuo gessisse morem, si animum no- 
strum intuearis. Sin casu quodam adverso secus eyenerit, 
ita eveniet ut noiumus. Tu nescio qua vel fraude yel astutia 
nostri condiscipuli (dicerem verius prseceptoris) religiosi Jo- 
annis Cun ^ effecisti, ut ad nos rediret optatus summa ayiditate 
yirginalis cursus, qui tarnen praeter morem aucupandi libros, 
quem a te, non dico, didicimus sed audiyimus, redibit maturo 
et optato tempore. Ne quid tarnen nimis, hoc est ne nimis 
ad repetendum acceleres. Tu hebrseis interea fruere teque, 
uti eis gaudes totum devoveas. Utinam nos tanta oppurtuni- 
tate ac fructu grsecanicis inservire possemus. Voluisti autem, 
ut Yigilio ^ uterer ad fovendam, non dico explendam edacitatem 

und gedichten, so Joannes Carthnsiensis : Nosce te ipsum Heidelb. 1489 
in 40, die LucnbratiancuIsB des Peter Schott und verschiedene Schriften 
Wimpfelings (vgl. Riegger, Amscnitates lit. Frieb. II s. 174, 180, 229). 
In der schrift des Joannes Kierherus: Conviviorum libri duo (Speier 1508) 
heisst er: Theologus sanctorum Germani et Mauricii Spire canonicas (was 
er, wie aus unserem briefe hervorgeht, schon 1499 gewesen ist); WiiD' 
pfeUng zählt ihn auf unter den Theologi probatissimi atque excellentissimi 
qui in Alemannia sola insigniter studio et doctrina profecerunt (abgedruckt 
bei Riegger II s. 359). Eine rede von ihm in synodo Spirensi (1489?) ist 
abgedruckt bei Riegger s. 175 ff.; eine andere: Monopolium et societM 
Tulgo des leichtschiffs (1488) zuletzt bei Zarncke: die deutschen Universi- 
täten im mittelalter 1857, I s. 51 bis 61. Sie behandelt die Vorstellung 
von einem schiffe zur aufnähme aller ruinirten und liederlichen gesellen, und 
hat vielleicht Braut bei seinem narrenschiff zum unmittelbaren Vorbild gedient. 
1 Johannes Cono (Cün) geb. in Nürnberg 1463, in Italien gebildet, 
Schüler des Markus Musurus in Padua [dann möuch in Speier s. diesen 
brief und unten 28 Febr. 1501], kommt darch Vermittlung Reuchlins, auf 
empfehlung Pellikans, nach Basel, wo er als „erster gilt, der die griechi- 
schen musen eingeführt hat'', in Joh.Amerbachs haus (1509), dessen söhne 
und einige andere junge männer, wie Beatus Rhenanus, er unterrichtet 
[ist dem Amerbaoh bei dessen ausgäbe des Hieronymus behilflich 8. u. 
27 Juni 1509 anm.], starb 20 F.ebr. 1513. Vgl. Fechter: Bonifacius Amer- 
bach in beitr. z. vaterl. gesch. Basel, 1843. 2 band s. 180 bis 182, 2 Yi^ 
pilio (Wacker) v^l. fg. J^. 



61 

uam. Id profecto recte admonuisti. Callet enim Vigilius 
loster harum remm odoramenta verum in rem suam non 
)aram. Ad ejus Ingenium adde et tuis, conjugis experimen- 
um. Ego profecto philosophicam sum adjuncturus operam, 
)ro eis tibi rebus eonquirendis atque mittendis, quibus intel- 
igam et aedibus suis opus esse et me tibi curare posse. Vale, 
lOS quidem valemus, in quorum numero discipulorum tuorum 
Thomas Truchses ^ una mecum et Joanne' nostro religioso^liumme 
le tibi commendat. Ex Spira 5. idibus Septembris. Anno 1499. 
Gedruckt: 1 = C. v. e. d 4a.b; 2 = J. v. e. e 11*. b; 3 == 
\ V. e. II fol. 27b sq. 

LXVIII. 

Heidelberg. 2 Nov. 1499. 

roannes Wacker, latine Vigilius *, Juris utriusque doctor 

Joanni Reuclilin salutem dicit. 

Quod ego mi Capnion hactenus et ab ea hora qua a me 
liscessisti usque in hunc diem, etiam tuis literis id a me exi- 
;entibus nihil literarum ad te mearum dederim, vix ausim, ne 
iicam possim, me excusare, cum tot interea habuerim orati- 
mes scribendi, tötque nuncios, ut mille ad te et innumerabiles 
^pistolas dare potuissem. Sed ut saltem uno, si velis, argu- 
nento me habeas excusatum, utque verum loquar, non trans- 
it mensis post tuam abitionem quin et a principe ^ et a can* 
3ellario et interea ssepius audiverim te vocatum, tibi scriptum 
3tiam manu principis, ut huc venires, quamobrem maxime ca- 
lamos mens sese continuit, volens omnia in tuum adventum 

1 Johatines Truchsess von WetzeDhauseti) domscholaster, ist ge&eral* 
rikar in Bpeier 9 Nov. 1507 bis 1513, dompropst 8 Juli 1517 bis zn seinem 
A)äe 4 Juli 1528. Vgl. Remling, gesch. d. bisoh. v. Speier 2 bd. s. S83 ff. 
l Johannes Wacker (Vigilius) geb. in Sinsheim, stad. seit 1480 in Heidelberg, 
»esonders Jurisprudenz, 1491 doctor und iicenoiat, 1492 zum ersten male 
'ectOTf von Raimund von Gurk und pfalzgraf Philipp als rath benützt« 
Schwabs Syllabus rectonim Heydelbergensiüm I, s. 78. Er bewahrte Reuchlin 
lie freundschaft bis in die letzte zeit, vgl. u. 1520. Ich mochte diesen 
rischen brief nicht unterdrücken, wenn es auch nicht gelungen ist, alle 
lersönlichen anspielungen desselben zu erklären. 3 princeps] Philipp 
on der Pfalz; cancellarius] Dietrich ^von Pleningen, 



62 

differre, quanquam plura semper ad te fuissent scribenda. Sed 
nondum compares. Ideoque possem ego omnem culpam meam 
in te transferre. Velim ergo tibi persuadeas, meam ad te 
scribendi negligentiam et tuam item ad nos redeundi tardi- 
tatem, tanquam paria delicta mutua fore compensatione tol- 
lenda, quanquam ego minime dubitaverim, te non sine urgenti 
ratione domi continere potius quam hinc inde vagari. Spero 
tamen sperantque quin immo et Optant et desyderant multi 
alii te aliquando nobis prsesentem futurum, ut ore ad os ne- 
gotia mutuo inter nos agenda pro voto possent expediri. 
Sperat et id Andreas theologus noster qui totiens tuam optat 
prsesentiam, quotiens se meminit esse infirmum ac nulluni 
apud se habere medicum a quo recipiat medicinam, hoc est, 
qui in philosophia secum usque in secundam aut tertiam noctis 
vigiliam perpetuo secum disputationem continuet, eique ad- 
versetur. Nunc enim dicit: ubi est Reuchlin cum suo instans: 
utiuam adesset. Jam vero tui cupidus est ut cum eo com- 
misserationem habeas illius totius nostri seculi ejusque tarn 
miserabilis Status, eumque audires, sese ultra in hoc seculo 
minime mansurum. Quin immo mox sibi ad Schonau ^ saam- 
que illic habitationem esse divertendum, aut saltem semel 
eandem esse ab eo visitandam. Pastor prsetera in Steinach quid 
tui egeat nescio. Ssepius tamen tuam diutumam absentiam do- 
lens miratur. Praesul item noster et Vangionum ' nedum te 
desyderat nobiscum esse, sed in dies conatur invenire media 
quibus te reducat ad se , ut et si te perpetuo secum detinere 
non possit, saltem te prseceptore per hanc hyenlem futuram 
utatur. Constituitque uxori tuse ut consensum prsestet trans- 
mittere propediem plaustrum vini boni. Tu interea delibera 
quid tibi sit faciundum. 

Sed ut de reliquis taceam, quid credis de me ipso nim- 
quid ne ego desyderem tuum festinum adventum? Profecto 
merito id credere debes, ego enim prseter te neminem habebo 
saltem chariorem, qui nostro more mecum in mtdtam noctem 

1 Einzelne gediclite au8 jenei* zeit an abt und manche in Sobonaa toll 
Adam Wernher bei Mone, quellensammlang zur bad. landesgescb. III (1868) 
». 158 bis 164. 2 Dalburg. 



63 

Tina mea nova optima dulcissima et in magna copia gastet, 
probet, deglutiat \ Spero enim me habiturum ad annum fu- 
tunim plaustra non minus vini novi optimi dulcissimi Ne- 
minem prseterea habebo quidum mane surgendum et vestibus- 
que induendum promiscue et suis et meis utatur vestibus. 
Quid multa? carebo ego unico meo solatio. 

Ob eas tamen res omnes nolo facias quod tibi non con- 
ducat, quodque tuo judieio tibi videtur adversum. Quod si 
seque tibi ut mihi congrueret faceres rem mihi longe omnium 
maxime gratissimam, si hanc hyemem totam etiam meis im- 
pensis nobiscum ageres, postea quam enim nuper a me dis- 
cessisti, tum primum sensi ego atque magnifeci solatia quse 
ex tua prsesentia in dies acceperam. Nacta semel oportuni- 
tate si venire non potes , describe saltem nobis vitam tuam 
domesticam seu heremiticam; credo enim te in solitudine 
domus tuae cum solis libris tuis delitescere, et ut alias con- 
stitueras a negotiis curialibus abstinere. 

Decanus noster spirensis jam multos dies laboravit febri 
quartana, cui si potes scribe quamprimum literas consolatorias 
et medicinales, facies enim ei rem gratam. Fuimus nuper, 
cancellarius , pastor in Steinach et ego cum eo consolationis 
causa. Fuitque ob eam solam rem nuper cum eo Serenissi- 
mus princeps noster. Gseterum utile (ut tandem has barbaras 
literas concludam) sperarem fratri tuo ' fore, ut semel ades- 
ses prsBsente principe; posset enim denuo ei promitti Stipen- 
dium pro continuanda lectione in lingua grföca, ad quod can-* 
cellarius laborat, sed suus solus labor timeo non sufficiet, 
quanquam et ego non omnino dormiam. Estque res prop^ 
terea eo deducta, ut si tu vel unum verbum nostrse actioni 
apud principem addideris, res expediatur indubie, possetque 
sie frater tuus continuare Studium suum, quod in legibus et 
canonibus incepit. Yale et me ama, atque uxori tuse dulcis* 

1 An den heiteren ssnsamnienkünften in Vigilius hause nahm auch 
Theodorich Gresemund theil, in deBsen leben es heißt: in ffldibus Heide!*' 
hergSB Vigilianis, quas inhabitarat, doctissimis perssepe viris (Joanne etiam 
Capnione) a Vigilio ad coenam vocatis, tersissimos versiculos edidit. (Riegger 
Amoenit. Friburg. II s. S49.) 2 Über Dionysius. R. in Heidelberg ygU 
.Lamey, a. a. o. s. 32 bis 34, 



64 

nm» die meo nomine salutem maltam rogaque mei loco ut, 
si alias fieri posset commgde, saltem te semel ad nos remitiat. 
Yale iterum, raptim in die animarum, Anno 1499. 

Gedruckt: 1 =: C. v. e. f» bis f ii*; 2 = J. v/e. g iii; 3 = 
C. V. e. n fol. 40b bis 42a. 

LXK. 

Basel. 13 J«n. 1500. 

Sebastianus Brant an Reuchlin 

wünscht ihm glück, dass er wieder in die heimath zurückge- 
kehi*t und von der molestia curialis befreit sei, ist begierig, 
Beuchlins comödie, in der er einen grausamen herrscher ge- 
schildert \ kennen zu lernen, deren Zusendung ihm Leon- 
torius versprochen, bestätigt, dass die nachricht von seinem 
tode ein falsches gerücht war und beneidet den B. um sein 
ruhiges, den Studien gewidmetes leben. Ex Basilea, idibus 
Januarüs M.D. *, 

Gedruckt: 1 = C. v. e. e 7b fg.; 2 = J. v. e. g»-b; 3 — C. 
T. e. II fol. 38*b. 

LXX. 

Bpeier. 21. Jan. 1500. 

Jodocus Gallus Rubeaquensis an Reuchlin 

fragt an, ob das venimus in Matth. 2, 2 präsens oder perfectum 
ist, theilt mit, dass briefe am bequemsten durch den prokurator 
Johannes Maierhofer geschickt werden könnten und freut sich, 
dass, wie er von Yigilius gehört habe , der übersandte fisch an- 
gekommen sei ^ Ex Spira, 12 kal. Febr. 1500. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. d 4b fg.; 2 = J. v. e. e 2b; 3 = C. 
V. e. n fol. 28*. 



1 Sergins sive capitis capnt, ebenso wie die zweite tleaolilituicbft co* 
mddie Soenica progymnasmata in Heidelberg verfasst and aafgefUbrt, TgL 
Beuchlin s. 79 ff. 2 Dem briefe folgen in den Sammlungen drei disti- 
chen Bs. an R., die aber wegen erwähnang des soboes: Onopbryi sis memor 
oro tui) wol einer früheren zeit angehören, vgl. oben nro. LIV a. 3 Vgl. 
oben nro. LXVII. 



üo 



LXXI. 

Stattgart. 26 Sept. 15t)0. 

Capnion Vigilio salutem. 

Tua * in me voluntate, mi amantissime Vigili, vide quanti 
te faciam! nihil mihi post libellos et Chartas jucundius, 
nihil suavius unquam id semper audienti ex omnibus qni ad 
nos istinc veniunt egregria te de nobis sollicitudine aflSci ut 
valeamus. Quod nuper etiam nobilis adolescens ille Lonchinus 
et Dionysius frater prope testati sunt. Eo sum ductus ma- 
xirae ut vestro contubernio , si non omni momento , at quam 
saepe quoad licet, interesse cupiam, ubi acutis et acribus in- 
geniis non modo priscorum dogmatum thesauri eruuntur, ve- 
rumetiam setatis nostrse meditantur inventa, ubi nihil est 
usquam vel divinarum vel humanarum rerum quod non inter 
foecundos calices Aristotelico more in utramque partem dis- 
putetur, quo in genere (dii boni) quanto cum studio Andream ^ 
nostrura illum philosophissimum hominem abundantissimo 
dicendi torrente ac vi sermonis pra)ditum audivimus omnes, 
etiam in multam noctem ab ejus ore pendentes, quom qua * 
de re dicere illum libuit perpetua oratione usus pulpitum 
concederet nemini. Ego vero Arcesilse modo et Carneadi 
contra omne quod proposuisset conarer disserere. Memini- 
stine quando pugnantia dua et contradictoria in uno quodam 
latissimo instanti vera esse statuebam, quantus * ei risus cum 
exclamaret: ubi est instans Capnionium. Nee mirum quod de 
suse orationis flumine tam multa hausimus, cum totus äumi- 
nibus scateat, unde tanquam de spongia quandocunque alter- 
cationum certamine comprimitur. Varii manant philosophorum 
rivi inter cacumina doctissimorum virorum, alter Apollinis 
Parnassus, ex quo Tanaim, Bactrum, Choaspem, Indum, Ara- 
xen ingentia flumina scribit Aristoteles ille Stagirita impetu 
profluere, alter orientem versus Promethei Caucasus, unde 
Phasis lento gradu elabitur, alter ad occidentem Vertex Pyre- 

1 TVa 2. 2 S. o. nro. LXVIII. 3 quom q. 2. 4 quantos 2, 

Reucblln ^ 



6G 

Dseus, hinc Rhodanum, illinc Tartessum emittens, alter in 

Libya aethiopicus tractus, unde Aegon et Nyses et Chremes 

et Nilus, alter ad aquilonom Ärcynium jugum, ut extat in 

Meteorologicis, unde fama celebris Hister exoritur in Euxino 

ponto mergendus. Et hie noster ignobilis Nicer societate 

Rheni ad borealem Oceanum properans, quem vos familiaris- 

simi contubernales mei accolitis, et accolitis quidem sine me 

ad hos latices Pieridum, cum tanta voluptate qaanta ipse 

Andreas ad latices accubat balneorum. Finge tu mihi bomi- 

nem humi serpere ad fontis a^diculam in meditullio sestuarii 

mox repentem propere post sudores vixdum meticuloso primo 

illas ipsas fistula) guttas summis digitulis attreetare, ac tan- 

dem stillantem aquulam osculari, clanculo mordicare et lam- 

bere, deinde insumere et resumere, postremo haurire, sorbere, 

deglutire et usque ad inmiensam satietatem ingurgitare. 

quam prosperi Andreae successus, o quanta fcGÜcitas. In siti 

humidum, in aestu frigidum, tactu leve, visu limpidum \ auribus 

rauco murmure sonorum, dulce gustui, et salubres herbas, 

prseterradens suavissimi odoris libamen. Jam cogitanti mihi 

arescunt fauces. et ipse sitio, qui Andream aquas potare 

scribo, non Tantalum qui ne labra quidem admovet, sed me- 

moratu dignissimum Protea illum et sacerdotem et vatem. 

Affer igitur, mi Vigili, helveolum tuum quod graece chenopoda 

dicimus , ut relictis Andrea) Nereidibus tecum bibamus si- 

mulque cum religionis nostr^e columna Jacobe theologo Seli- 

statino ^ quem apprime diligo. Et quidem faventibus superis 

combibemus tandem aliquando, et una coenitabimus, quando 

nova inter nos Stella oriri et lucere visa est, non ex veteribus 

planetis unus, quos majores nostri erroneos vocavere, sed sydus 

aliquod summatis orbis ille consultissimus juris Venigerus, 

quem suo merito vas legum apellaverim, ut Baldus Azonem. 

Vale foeliciter cum tuis immo nostris et Dionysio fratri be- 

nefac ob amorem in te meum. Ex Stutgardia, sexto Ealendas 

O^tobres, Anno MD. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. f iia.b; 2 = J. v. e. g 4»b; 3 = 0. 

V. e. n fol. 42a bis 43» 

* 

1 lympidum 1. 2 Wimpfeling. 



67 
LXXII. 

Stuttgart. 1 Nor. 160Ö. 

Joannes Reuchlin Phorcensis praßceptori suo Jacobo 

Jeliiel Loans Judaco *. 

•^r?: "^bi nriN bxb nnu? "D y-nnb 'ncö nb>^n "^njs^n 

rTöttjn •'M^'' :r:bi^D. r;Dtt3r.> "ns^Dm •'^ittbn "nnbisn 

ö^n löN^ nrn^Dn lir-iic?: ybm'i isnv •»:« tb-^Dm 

:u53«ib bti^'n'' "n^iDn^ mp^'^ ''n ^nMn T^b ^Noin n3ü5 ibDiD 

Latine sie: Pax pax longinquo et propinquo. Domine mi 
magister Jacobe dux meus et notus meus a me qui desydero et 
oncupisco cernere vultum tuum suavissimum ad delectandum de 
splendore vultus tui lucentis, audiendo doctrinam tuam puris- 
simam, et nunc veni epistolio libollo, ut tibi notificem, quod 
(laus deo) post recessum meum abs te profeci in doctrina 
inea et perveni ad consecutionem magnam scio laetaberis et 
gaudebis. Ego Joannes Reuchlin ex Phorcen, scribens Ka- 
lendis Novembris Anno quinto millenario ducentesimo sexa- 
gesimo primo. Ad manum honorabili» magistri Jacobi filii 
honore excellentis Magistri Jehiel Loans. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. 3^; 2 = J. v. e. ma; 3 = C. v. e. II 
fol. 68b sq. 

LXXIII. 

Worms. 4 Dec. [1500], 

Georgias Gemminger * doctor, pr8epositus ecclesiae 

Spirensis an Reuchlin 

bedauert, das von ß. erbetene buch de bellis Germanicis nicht 
zu besitzen, schickt ihm einen brief des Sebastian Murrho, 

1 Über Loans vgl. oben nro. XXXIX a. 2 und Reucblin «. 106. Als un- 
erlaubte jadenbegünstigung^ wird dieser brief dem R. von Pfefferkoni De- 
ftDflio contra famosas obscurorum virorum epistolas (ed. Böcking Lpzg. 
1864) 8. 193 vorgeworfen. 2 -»Dib» Ps. 55, 14. 3 a^ l^nin!» ^tas p 
= HMa» * Georg von Gemmingen, domsänger, ist generalvikar von 
Speier 1487, domprobst 1488 bis zn seinem tode 15 März 1511. Vgl. 
Remling, gescb. d. bisch, von Speier. b. 2, s. 833 ff. 

5* 



G8 

theilt mit, dass derselbe von Dalburg eine handschrift über 
deutsche geschieh te besitze und bittet, ihm die historischen 
Schriften Nauklers zu schicken, um durch ihre lektüre die 
schweren philosophischen Studien zu unterbrechen. Ex Wor- 
matia, 3 Non. Dec. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. d 4«; 2 = J. v. e. c 2»; 3 = C. v. 
e. n fol. 27«. 

LXXIV. 

(?) (1500) «. 

Ad Joannem Reuchliii seu Capnion, trium linguarum 
Interpretern et Philosophum [Conradus Celtis], 

Capnion nostrsB decua omne ten» 
Vistnla Eois cui limes nrif>, 
Noricnm et cujus Iocur explicavit, 
Ister et Alpen. 

Baltious dictus siniis a latratu 
Clauserat nostrum glacialis orbem, 
Finit occasum rapidns gelato 
Flumine |lhenu8. 

Ssepe ibi tecum memini Latin» 
Quicquid et Grajse recinunt camoen«, 
Legifer quicqnid tulit et sacro vo- 
Lumine Moses. 

Voluimus, magnns pater et parens es, 
Qai tribus Unguis super ernditus, 
Nee mihi in toto similis tibi nnqaam 
Cognitus orbe est. 

Te Tubingensis venerfitur ultro, 
Et colit multo Basilea honore, 
Teque mirantur tua qui diserta 
Scripta revolvunt. 

1 Das gedieht ist jedenfalls vor 1506, sonst wQrden unter der auf- 
zählung der werke die Rudimenta nicht vergessßn sein; die letzten atrophen 
könnten vermuthen lassen, dass es während dos aufenthalts Reuehlina in 
Heidelberg gedichtet sei. Es ist hier aufgenommen, weil es das einzige 
erhaltene zeichen der Verbindung zwischen beiden mftnnem ist. Über 
Celtis vgl. die vita von Elüpfel 2 bde. Freib. 1827; Aschbach: Roswitha 
und Celtis; die wanderjahre des Celtis, Wien 1867 und 1868. 



69 

Culta qu» priscum redolent leporcm, 
Bive romanas yel Athenienses, 
8eu Palestinas tua docta fundont 
Pectora voces. 

Tu libriim de mirifico relatu 
Edidisti , omnem memorans sopbiam 
Quicquid invenit Latialis Argus 
Et quid Hebrons. 

Comicas fraudes copiose scribis, 
Et sonas doctus Tragicam coturaum *. 
Primns et nostras oeleres iambos 
Ducis in oras. 

Inde per Bheni celcbratus urbes 
Te colit prsßsul, refovent sodales *, 
Et meis cnnctum lyricis habebis 
Nomen in sevdm. 

Aus : CONRADI CELTIS PROTVCn | PRIMI IN GERMANIA 
POETiE CORONATI | LIBRI ODARUM QUATUOR CUM EPODO 
ET SECÜLARI CARMINE | ... Argent 1513. 40. lib. III, 24 fol. 
Liüib ¥•. 

LXXV. 

Tübingen. 25 Febr. 1501. 

Heniicus Bebelius Justingensis politioribus literis 
prgefectus in gymnasio Tübingens! an Reuchlin 

legt wissenschaftliche fragen vor: 1. ob Kyrie eleison oder 
Kyrieleison zu schreiben und das eleison drei- oder viersilbig 
zu sprechen sei, 2. ob das u in P^vangelion consonantisch oder 
Yokalisch zu sprechen sei, 3 ob [iieTa[iL6p<pa>(ji; u. a. auf der 
drittletzten accentuirt werden dürfte, da doch die penultima 
lang sei, 4. ob ao(flx u. a., lateinisch ausgesprochen, in der 
vorletzten silbe eine länge erhalten müsse. Ex Tubingen, 
quinto Cal. Mart. anno 1501. 

* 

1 Das wol nur eine poetische licenz Celtis; eine tragödie Reuohlins 
ist nicht bekannt; die anspielungen anf die übrigen werke Reachlins sind 
denUich genug. 2 presul] Job. y. Dalbnrg; sodales] die mitglieder der 
focietas ^henanat 



70 

Gedruckt: 1 = C. v. c. e 5b fg.; 2 = J. v. e. f 3»b ; 3 = C. 
V. e. II fol. 35 ab; 4 = Zapf, Heinrich Bebel, Augsburg 1802, s. 84 fg. 

LXXVI. 

Stuttgart. (Nach 25 Febr. 1501.) 

Henrico Bebelio Joanne» Eeuclilin Salutem. 

Facile patiar pro tuo desiderio, immo plurimum aveo, 
te mihi tuis Ulis nobilissimis virtutibus fore notum. Sed heus 
tu, mi Bebeli, cur a me, veterano et ludi literarii emerito 
milite, grammaticum opificium quaeris? cujus et dux et Im- 
perator ipse in musarum castris quotidianum exercitium agis. 
Redigere me vis ad incunabula et vagitus puerorum, ut Paulum 
Tarsensem cum suis Galatis jurgantem audiamus^): qnomodo 
convertimini iterum ad infirma et egena elementa, quibus 
denuo servire vultis. At fuerit ille de aliis quibusdam locutus 
elementis, ego satis tuo ^ erga me amori facturus ajo kyrie 
trisyllabum esse, priraamque per hypsilon, secundam vero jota 
scribendam, cui sit accentus in prima peracutus. Eleison 
autem verbum imperativum tetrasyllabum, accentu similiter 
in antepenultima acuto ^, nee fit diphthongus unquam ex e 
et Yi vocalibus ^, qua propter a nostris ob ignorantiam Helle- 
nismi male eoepit pronunciari hoc totum kyrieleison quinque 
syllabarum, quasi per synaioepham elisis vocalibus. 

De evangelio idem quod de Evandro tibi Judicium sit^ 
Nam cum post eu consona litera sequitur, tunc diphthongi, 
hoc est duarum vocum sonus retinetur ut enge, Eusebius, 
Eunuchus. Sequente vero aliqua vocali, compertum est enun- 

* 

1 Gal. cap. 4. 6. 9. äw? iiziaxpi^^xs. TcaXtv iii^L toc aaöevT] xai ffTci)}(^& fftot- 
ysta. oT; TcdXiv avcoOsv 8ouX£ÜEtv OAete; 2 tna 2. 3 Diese mittheilaogen 
benutzte Bebel in seinem reichhaltigen Sammelwerke: Commentaria epiAto- 
larum conficiendarum z. b. ed. Pbprc» 1508 fol. i 4». 4 für £. 5 Als 
parallellstelle mag aus einem seltenen schrifteben folgendes angeführt wer- 
den: Angelus grseoe nuncius, latine bino evangeliam. i. bonnm nancinm et 
debet proferri o non vocalis, jsed consonans, ut sonum habeat f. sicat 
• Enander Eaergites et hoc quoties vocalis aliqua eu sequitur. Alias quando 
ea consonans sequitur, tunc dyphthongus eu non dividitur, sed retlnet vim 
suam ut ^usebias. Auetor est Joannes Capnion phorcensis (A 5»). Eoan- 
gelium scilicet bonum nunciura ab cu (][uod est bonum et angelui; nufitiui 



71 

H 

4 

ciationis divisionem admitti , manente diphthongi quantitate, 
ut Ptolemseus Euergetes, Bacchiis Euius ^ Et Yirgilius in 
octavo Tum pater Euandrus dextram complexus euntis ^ Haud ' 
secus atque in au diphthongo accidere assolet, ut: gaudeo ga- 
visus, et e contrario avis, auceps. 

Quid autem super metamorphosi sentiam, quoque tales 
dictiones accentu pronunciari debeant, certe permultum refert, * 
graßca latine velis dicere an grsece. Nam si togam eis latinam 
induas, romana servabunt praecepta, ut quibus brevis est pe- 
nultima, bis acutus in antepenultimam cadat accentus, velut 
hsec Dorothea * hujus Dorothese, hie Timotheus, hujus Timo- 
thei, hie Socrates, hujus Socratis, hie Hippocr^tes, hujus Hip- 
pöcratis, hie Aristoteles, hujus Aristötelis, hie Praxiteles, hujus 
Praxitelis. Aliter enim ea si grssce proferas penultima veniet 
elevata: hsec Dorothea hujus Dorotheas, hie Timotheos, hujus 
Timotheu, hie Socratis ^, hujus Socratus, hie Hippocratis, hujus 
Hippocrätus , hie Aristötelis , hujus Aristotelus. In quibus 
vero penultima syllaba reperitur longa, ea si grseco pallio 
cupias ornari, spectanda veniet ultima syllaba, quse si longa 
fuerit, accentus exaltabitur in penultima. Sin vero brevis, 
levanda est acute sono antepenultima et ita in barytonis. 

De historia et sophia, sicut de papia et philosophia com- 
munem usum esse considerandum Priscianus Caesariensis * 
in libro de accentibus prsecipit. Tu vero ejusdem diligentur 
lege prseceptum in libro secundo artis grammaticse capite 
octavo de possessive ^, ubi tradit in quibus i penultimam 
puram producant Romani. Caeterum quse penultimam longam 
quantitate habent, eam semper elevant, nisi sit ^ qusedam, 

* 

et debct a in secunda syllaba sonare f. teste Joanne Phorcensi et Bebelio 
(D 3a). Aas der scbrift In Horas dnicas lllustris (Rodoipbi Langij poete 
Laureati ornatissimi expla | natio Petri. n. Drolsbagij (11 Zeilen). Am 
ende: Finis per ine Rieh ar dum pafrset. Anno dei M.CCCCC.Y* decima sezta 
Aprilis. A8B4C6D4 bll. 4'*. Die letzte seite ist leer. 

1 Evergetes, Evius, Evandrusl 4. 2 Virgil Änels VIII, v. 568. 
3 Hand 1. 4 Dorothea and allen folgenden worten aocente ausgel. 4. 
6 Nach der ausspräche des y) = t vgl. Reucblin s. 102 a. 2. 6 Die 
zahlreichen ausgaben dieser verbreitetsten grammatik s. bei Hain, Repert. 
bibL IV 8. 153 bis 156. Unsere stelle in der ausg. v. Krebl (Opp. Prise). 
Lpg. 1819, I^ s. 86 bis 91. 7 depossessivo 4. 8 Üt i, 



* • 



72 

exorbitantise causa. Hajc quam potui brevissime ad te 
scripsi, tum propter nuiicii tui festinationem, tum etiam quod 
interea parum elangui, vixdum recta valetudine constitutus. 
Fceliciter vale. 

Gedruckt: 1 = C. v. e, e 6a.b; 2 = J. v. e. f iii 4l> f ; 3 = 
C. V. e. II fol. 35b. 36b. 

LXXVII. 

ßpcier. 28 Febr. 1601. 

Jodocus Gallus Rubeaqueiisis Theologus an Reuchlin 

schickt die früher ^ erbetene griechische, nun von Joh. Ctin 
ergänzte, bibel zurück, da er sich nun eine aus Venedig ver- 
schrieben habe, fragt im namen Cüns an, ob der evangelist 
Johannes in Rom oder Patmos in siedendes öl getaucht wor- 
den sei ^ und bittet, dem Konrad Pellikan ^ im erlernen der 
liebräischen oder griechischen spräche behülflich zu sein. Ex 
Spira, ultima Februarii, a. 1501. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. e»: 2 = J. v. e. e 2b fg.; 3 = C. v. 
e. II fol. 28«. 

LXXVIII. 

Kor. 15 Jani 1501. 

Wolfgangus pricpositus in Ror * Jo. Reuclilin LL. 

Doctori S. D. r. 

Quo te nomine vocem, clarissime doctor, ac nosJ;r8e aetatis 
omnium excellentissime, etiam si omnia membra mea vertantur 
in linguas nescio, nee tu laude mea indiges, quem laude tua 
plena sit terra. Ideo fama tua excitatus qusesivi: Magister is 
ubi habitat? Et dixerunt: veni et vide, ecce in Stutgarten. 

9 

* 

1 Vgl. oben nro. LXVII. 2 Vgl. die neueste darstellang dieser Vor- 
gänge bei E. Renan: I/antechrist. Paris 1873. 3 Über Pellikan ist auf 
Hottinger: helvetische kirchengeschichte ni, IV zu verweisen; über seine 
Icistungen im hebr. habe ich stud. d. hebr. spräche s. 19 fg. und 5sterr. 
vierteljahrsschr. f. kath. theol. bd. X, s. 457 fg. gehandelt. 4 über diesen 
VVolfgang habe ich leider keine naclirichten auffinden können« 



73 

Venirem personaliter et viderem, nisi cura rei familiaris hu- 
meris meis confractis imposita prohiberet. Nee homiüem alium 
sub sole potius viderem propter sacras literas hebra^as, quas 
prse Omnibus calles, in quibus et ego iitcunque proficio. Sed id 
prsD Omnibus avidum me reddit, quia cum tu una cum Sidonio 
et Barucliia de Verbo Mirifico traetabas *, ego licet indignus, 
ad parietem astiti et audivi, quomodo ille vetus Baruchias 
ajebat, quod pronunciatio nominis ineffabiüs comprsehenderetur 
tribus commatibus sub una periodo eo loco, quo Moyses de 
ineptitudine lingu« conqueritur. Sed liodie dictum Bamcbiam 
non intelligo nee expositionem dicti nominis (licet in manu 
mea sit Sepher thillim) ^ capio , quia extra sacellum extiti in 
quo licet non idola tantum cancelli justa morem gentis nostrse 
alti sunt, quare introspicere non potui, quomodo ipse hebrseus 
ex Ixxii versibus qua^libet sancta signaeula digito monstrabat. j 
Verum ex voce tua audivi te ibidem et conjeci te singula 
perquam diligenter advertisse. Ideo, ut verbis tuis utar, si 
qua scis quseris auditorem ut ex te discat, ita plurimum de- 
lectaris commuuicatione et liberalitate studiorum nee necesse 
erit orare ac vix tandem exorare auditorem, quia avidus 
audiam saltem calamum tuum de pronunciatione et expositione 
mirifici nominis ex locis supra nominatis. Scripsissem illi 
Baruchiae, sed ut scis inhumanus est et pro consuetudine gentis 
suse non valde amicus et de genere hominum qui talentum 
libenter suffodiunt et seien tias occultant. Sed et Capnion ex bis 
creditur, quia vix afflatu inspirat de verbo crucis, cujus areopagita 
in ecclesiastica bierarclüa meminit. Sed tu, Joannes Reucblin, 
omnia communicabis Wolfgango tuo, qui in hac canicie sua nil 
habet pro solatio nisi sacras literas. Ipse arcana velaraenta et 
secretissima symbola non sparget in auram sed silebit, celabit, 
tacebit et Verbum mirificum perquam diviniter colet. Vale 
foeliciter.. Ex monasterio Ror ordinis Sancti Augustini cano- 
sicorum regularium. Anno domini MD. I. in die S. Viti. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. g ii^ sq.; 2 = J. v. e. h 4 4; 3 =: 
C. V. e. II fol. 49a. 50«. 

1 Vgl. Reuchlin s. 179 ff., besonders s. 181 nnd 182. % Buch to 
psalmeD; vgl. Reuchlin 8. 181 a. 1 f. 



o 



74 



LXXIX. 

Stuttgart. 24 Juni 1501. 

[Reuchlin an pfalzgraf Philipp.] 

Dem durchluchtigstenn hochgej)ornnen fürstenn unnd herren 
lierrn Philipsenn pfaltzgraven by Ryn unnd hertzogenn inn 
Bayern, des heiligenn Römischen rychs ertzdruchsässen unnd 
churfürsten , minem gnedigstenn herrn, entbüwt ich Johannes 
Röuchlin, inn wclltlichen rechtenn döctor min unndertenig willige 
diennst zu allen zyten gehorsamglich unnd demüttiglich beraitt. 
Unnd schi(;k zu euwer fürstlichen gnadenn uss begirlichem 
willen danckbarlicher widergeltung ^ diss min unkunstlich 
unnd doch flyssig arbaytt, die ich gelegt hab an die tuscula- 
nischen fragenn, so der hochwyss und wolgelertt redner Marcus 
Tulius Cicero vor alltenn zytten inn latinischer sprach loblich 
hautt geschribenn , der maynung: Nach dem des menschen 
gemütt mitt täglicher bekümbernuss gar ofift würdt schwerlich 
betrübt, er wollte doch gutter mass durch vernunftwegs gnug 
anzögenn, dass wir uns selber möchten inn unsern gedennken 
erlychternunnd von vilfältiger ynrysscnd beschwernus ledig unnd 
louss machen ; des er sich dann in dem erstenn buch uss des 
toudes Verachtung unnderstett zethunde. Alls das üwern 
fürstlichen gnaden wol raöcht lanngen, myner ringen symlichait 
nach , zu ergetzliehait des laydigon falls der durchlüchtigsten 
Fürstin euwer gnaden ymmer loblicbenn eegemahells saliger 
gedachtnuss ^ Darumb ich das selbig buch mir für annder 
zu tolmetschenn erwelett hab, euwern fürstlichen gnaden zu 
thund ain sonnders gefallenn daran. Unnd auch zu bewyssenn 
den, der aller von üch mir geschehenn guttat, so ferr ich lanng 
lebenns zil erraich, dannckbar wnll erfundenn werdenn gegenn 
denn selbenn euwern fürstlichenn gnadenn die der allmechtig 
wolle zu zyttlichem hayll unt nachvolgung des ewigenn uffennt- 
halltlich frysten. Actum unnd geschribenn zu Stutgarttenn an 

1 Nämlich für die ilim während seines Heidelberger aufenthalts vom 
pfalzgrafen Philipp erwiesenen wohlthaten. Vgl. z. b. oben nro. LX. 2 Mar- 
garete Ton Baiern, vermählt 1474, starb, nachdem sie Philipp 14 kinder 
sreboren hatte, 25 Jan. 1501, s. Häusser, aresch. der rhein. Pfalz I, s. 495. 



75 

Bannet Johanns des balligen töoffers aubennt, als man zallt 
nach Christi gepurrt fiinfftzehnnbundert und ain jaure. 

Heidelb. univ. Itibl. deutsche handschr. uro. 482, 100 bll. hdschr. 
in braunes leder gebunden; auf der Vorderseite des deckeis die zahl 
1557 und das bild des pfalzgrafen Ottbeinrich; fol. 1. 

LXXX. 

Hirschau. U Sept 1501. 

^icolaus Baselliiis ^ monachus Hirsaiigiensis an Reuchlin 

leklagt, dass er keine antwort auf seinen brief vom 10 juli 
erhalten habe und bewundert R., der, wie ein Franziskaner- 
mönch Patil mitgetheilt habe, nun der hebräischen spräche 
denselben eifer, wie früher der griechischen widme, wofür 
ihm die gelehrten der ganzen weit dank bezeigen müssten. 

Cessabit ergo jam perfidus quisque in angulis mussitare 
Judseus ut viderit sese unico hoc tuo et splendidissimo opere 
devictum , Theologi quoque nostri tibi gratificari debebunt, 
quippe qui in pristinam gratiam sacras literas atque historias 
cum ipsa veritate, tua opcra rediisse intelligent. Nostrates 
vero Suevi quibus tuis ipsis vigiliis teneantur gratitudinibus 
obstricti, ne Apollo quidem ipse fari posset. 

Bittet ihn, ihm später das fertige werk mitzutheilen. 
Ex Hirsaugia 18 Cal. Oct. 1501. 

Gedruckt: 1 = C. .v. e. f 4b fg. ; 2 = J. v. e. h 2«h; 3 = C. 
Y. e. II fol. 45b fg. 

LXXXL 

JustingeD. 8 April 1502. 

Joannes Stoffler Justingensis ^ Joaniii Reuchlin Phorcensi 

S. D. P. 

Ex literis tuis accepi instrumentum verorum motuum solis 
et lunse ac passionum eorundem ® a D. prseposito in Denken- 

* 

1 Literarisch besonders als fortsetzer und berausgeber der naukleri« 
leben chronik bekannt 2 Über den matheroatiker und astrologen Stoffler 
Tgl. Heyd in der Tab. seitschr. f. theol. 1839. 3 Über diesen brief and 
Reucblins stellmng zur astrologie vgl. Beuob|in s« 176 fg. 



76 

dorph ' tibi donatum. Gaudeo vehementer, utioam eandem 
servaret iDtegritatem , et splendorem quam habuit dam ex 
officiiia mea ad eundem abiit. Pro ejus regimine nnlli mihi 
sunt canones. Semel euim rite verificatum sola motatione aut 
I>royolutione singula juste pateut. Constitueram apud me pro 
liis et aUisabsoivendis ad te aditunim, quod in hodiemum usque 
(liem distuli. Voxor ijuotidiano morbo sinistri cruris, nescio 
spasmatico an alio, adeo vehementer, ut equo insidere penitus 
tibhorream. Spero tarnen redivivnm tempus vemum vires mihi et 
Sanitätern restituturum. Characteres planetarum libenter scul- 
j)am, sed quo pacto reti tenui sine laesione infigi possint non in- 
telligo. Singula absolvemus vita comite, viribusque reassumptis. 
In hebr^o sennone, quo abunde doctus es, si sint hse dictiones 
bobel et bovel earundera peto cum prsesenti gerulo interpreta- 
tionem. Vale fcpliciter. Ex Justingen octavo die Aprilis AnnoMDII. 
Gedruckt: 1 = (\ v. e. g iii*^; 2 = J. v, e. i^ sq.; 3 =r C. 
v. e. II fol. 51* K 

LXXXII. 

rim. 27 Juni 1502. 

Raimiuidus , Car Jiiialis Gurceiisis *, legatus etc. Joanni 
TJcuclilin Phorcensi LL. doctoii Salutem. 

Venembilis et eximie doctor, si eam quam cudere nuper 
nobis petcntibus promisisti orationem de Germania et ejus 
principibus * optato tine terminasti , non poteris in prsBsen- 
tiaruni nobis privstare rem magis gratara quam ut quantocius 
eam ad nos transnüttas. Quae si non est plene perfecta adhi- 
beas omnem operam ut quam celerrime compleatur et ad nos 
proprio cum tabellario, si alias commode fieri neque^t, expensis 
nostris aflFeratur. Bene vale. Ex Ulma 27 Junii 1502. 

Postquam scripseramus präsentes, vcnit ad manus nostras 
oratio tua lepidissima, qure supra modum nobis grata extitit. 

* 

1 Potrus Siber s. unten 1 Jan. 1503 nro. LXXXVI. 2 über Raimund 
Perauli, geb. 1435 gest. 1505, vgl. Ciaconni, vitse Pontificum Romanorum 
etc. 111,8. 182 fg., vgl. übrigens grosse lobsprüche über ihn bei Trithemiad 
Chronicon Sponheimense ad a. 1505. 3 Von dieser rede, die, nach unserin 
briefe, sogar gedruckt zu sein scheint, habe ich nichts findon können. 
SoMte etwa die rede von 1498 Ad Aloxandrura VI, die freilich nur von 
einem deutschen fürsteq handelt, gemeint sein? 



Optaremus quod divortiuin ^ posset coelebrari inter te uxoremque 
taain ejus tarnen consensu, quam plurimum nostro nomine 
salvam esse jubebis. Iterum vale. Dat. ut supra. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. i ii«; 2 = J. v. e. 1 4; 3 == C. v. e. II 
fol. 67b; 4 = Majus 1. c. s. 209. 

LXXXIII. 

Venedig. 18 Augost 1502. 

Aldus Manutius Romanus ^ Joanni Eeuchlin Phorcensi S. 

Amari me abs te plurimum, mi Joannes, jampridem novi, 
non meo in te uUo officio sed bumanitate tua, quare, nisi te 
benevolentiamque tuam plurimi faciam, sim plane ingratus, 
sed et facio plurimi et redamo magnopere. Ex libris autem 
quos petis mitto Julium PoUucem, Stephanum de urbibus, 
Thucydidem, Etymologicon magnum ^ Prudentium cbristianum 
pcetam cum quo et grseca qusedam impressa sunt, Scdulium 
item cum Juvenco et Aratore , cum quibus et Homerocentra 
imprimenda curavi. Suidas ^ non erat apud me et nuncius 
tuus dicebat non esse sibi plus pecunise sed rediturum se 
brevi Venetias et facturum quod jusseris. Prseterea impressi 
sunt ex Grsecis hi post opera Aristotelis quse a nobis quoque 
babes: Aristopbanis comoedise novem cum commentariis, Epi- 

1 Die Schwierigkeiten, die in diesen worteii liegen, habe ich angedeutet 
Renchlin s. 28, a. 3. »2 Aldus Manutius geb. c. 1449 in Bassiano, kommt 
nach Rom, spJlter nach Ferrara, wo er griecljisch bei Baptista Guarinus 
lernte nnd namentlich den jungen Fürsten Albertus Plus unterrichtete. Dann 
lebt er in Mirandula und Carpi und arbeitet für seine schüler kleine me« 
ti-ische und grammatische Schriften aus. Gegen 1490 begibt er sich nach 
Venedig, um dort eine druckerci zu crricliten , und die werke der alten, 
namentlich der griechen, in richtigen texten zu verbreiten. Seine ausgaben 
(das erste buch erschien 1494) zeichnen sich njanchmal durch kritische 
Sorgfalt, immer durch schönen druck und gutes papier aus. Von seinen 
eignen werken haben die lateinische und griechische grammatik den mei- 
sten werth. £r starb 8 Febr. 1515. Vgl. über ihn die unten angefahrte 
Bchrifi von Schuck. Dass er die bekauntächaft Rcuchlius 1498 gemächt 
hat, geht aas dem im auhang mitgetheilten briefe hervor; Reuchlius oratio 
1498 ist bei ihm erschienen. S. o. nro. LXIV a. 1. 3 Etymologicnm 4. 
ßcephanum] erschien 1502 in drei büchern. Schuck s. 36. Julii Pollucis 
vocabalarinm und Thucjdides erschienen je zu einem dukaten Schuck s. 34, 
4 Der Saidas erschien erst 1500, Schuck s, 50. 



78 

BtolsB grsecse sex et triginta aiiVrum; Dioscorides; Aratas 
cum Theonis commentariis una cum Julio Firmico ' ; Simpli- 
cius in prsedicamenta Aristotelis. Ammonius in quinqne Yoces, 
Gregorii Nazianzeni circiter octo millia carminum *, Nonnus 
carmine hcroico in evaiigelium secundtim Joannem ', Apollo- 
nius ]joeta cum commentariis. Imprimuntur et quasi absoluta 
sunt Sopliociis tragoedise Septem cum commentariis, item He- 
rodotus. De hebraicis ^ non est impressum quicquam. Quod 
tu componis * placet, perge ut detur studiosis; Impressi sunt 
prseterea latine Hteris parvis Virgilius, Horatius, Juvenalis, 
Persius, Martialis, Lucanus, Catullus, Tibullus, Propertius, 
Epistolse familiäres M. Tullii. Imprimuntur iisdem characte- 
ribus Ovidii opera, Statins, Valerius Maximus, si ex bis aliqnid 
placuerit, scribe. Interea vale meque, ut facis, ama. Venetiis 
XVIIl Augusti. Anno MDII. 

1 = C. V. e. g 8Ä.b; 2 = J. V. e. k ii^»; 3 = C. t. e. Ufol. 
58^ sq.; 4 = Schuck, Aldas Manntlns und seine Zeitgenossen iu 
Italien und Deutscliland. Berlin 1862 s. 1^8 fg. 

LXXXIV. 

Strassburg. 30 Aug. 1502. 

Simon Ribisiu *, juris utriiisque licentiatus, apostolici 
legati de latere secretaniis an Eeuchlin^ 

dankt für seinen brief, der ihn besonders dadurch erfreut 

* 

1 Die Epistolse, Dioscorides, Aratus waren 1498 ersclilenen Sohfiok 
B. 28 fg.; der Aristophanes 1498. Schuck s. 27. 2 Schuck macht darauf 
aufmerksam, dass carminum hier verszeilen bedeute. 3 nonnus [qui]: [p*- 
raphrasim acripsit] in 4\ 4 hebraicis] Wie es scheint, hat Aldus über- 
haupt auch in späterer zeit sich mit dem druck hebräischer werke nicht 
abgegeben, er wollte eine bibel in drei sprachen drucken (nonis Julii löOl 
an Geltis und Longinus Schuck s. 123), davon ist aber nur ein blatt er- 
achienen (3 Sept. 1501 an Geltis, Schuck s. 125). Die introduotio per- 
breTis ad hebraicam linguam als beigäbe zu des Aldus lateinischer gram- 
matik (erschienen 1501) und zu der grammatik des Constantinas Laskaris 
(o. d.) Schuck 8. 32. 52, hat jedenfalls der in unserm text stehenden Äu- 
ßerung zufolge keine hebräischen typen gehabt. 5 Qnod tu componit. 
Ob sich das auf ein werk bezieht, von dem Reuchlin dem Aldus gpesohrie- 
ben hatte (vielleicht die hehr, grammatik?) kann, da der brief des ersterea 
nicht vorhanden ist, nicht mehr entschieden werden. 6 S. R., j. u. d« 



habe, dass er nachrichten von R's. tode widerlegte, die Vin- 
centius Wolf in Strassburg verbreitet habe. Er werdp seine 
angelegenheit möglichst fördern und bitte ihn, durch den boten 
die Bulle zu übersenden, die der dorn, rever. ihm kostenfrei 
verschaffen wolle. Ex Argentina, penultima Augusti 1502. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. i^ fg.; 2 = J. v. e. 1 4»; 3 = C. v. 
e. II fol. 67ab. 

LXXXV. 

Venedig. _ 24 Decemb. 1502. 

Aldus ^ Romaniis Joanni Reuchlin salutem. 
Delectari te plurimum literis et laboribus nostris, Capnion 
mi, suavissirae, quantum ipse delecter, non facile scripserim, tum 
quia principibus ^ placuisse viris non infima laus ^ est, tum 
etiam quia laus ista quoniam a te laudato viro proficiscitur, 
faeit, * ut me esse aliquem putem. Sed deum Optimum Ma- 
ximum cro, ut diu alter alterius studio delectari possimus in 
dies raagis, quod non dubito futurum si, quamdiu prodesse 
hominibus possit vita nostra, uterque vixerimus. Libros omneis ^ 
quos volebas, cui jussisti dedimus praeter Nonnum et Grego- 
rium ^; nondum enim exire in publicum possunt. Quod vero mi- 
noris istic nostros emere libros queas miror. Certum est enim 
non minoris eo vendi illos Venetiis, quanti ^ constiteruut tibi, 
immo potius pluris. Sed puto esse causam quoniam mercator 
iste cum accipiat a societate ^ nostra Venetiis quam plurimos 
ßimul libros et minoris quam venduntur singuli ut, quem ad- 
modum »quum est, et ipse lucrari possit aliquid, nee tamen 
solvat (damus enim illi ad terapus) gratis eos fortasse habuisse 
putat ^ Yale Venetiis 24 Decembris 1502. 

tu 
wird 1503 zum rektoi* der Universität Heidelberg gewählt; s. Schwab, Syl- 

labns Rectorum I, s. 83; sekretär des Raimund v. Gurk, der auch in diesem 

brief als dominus revcrendissimus bezeiclinet wird? Die geschäftliche an* 

gelegcnheit aber, um die es sich handelt, ist mir nicht bekannt. 

1 Manutius. Vgl. den dies4;m briefc vorangehenden brIef Reuchlins 

im anhang. 2 principibus etc.] Horaz Epist. I, 17, 35. 3 viris ausgel. 

4. ultima für infima 4. 4 facis 2. 5 omnes 4. 6 Der Nonnus erschien 

griechisch erst 1504, Gregorius mit lateinischer Übersetzung in demselben 

jähre. Anm. Schucks. 7 [quam] quanti 4. 8 Eine bestimmte societas 

hatte Aldus nicht; vielleicht setzten einige mitglieder der akademie, die zu 

den kosten beitrugen, auch die preise fest. Anm Schucks. 9 [se] putat 4, 



80 

1 = C. V. e. d 8b; 2 = J. V. e. k ib sq.; 3 = C. V. e. II fol. 
59«. b; 4 = Schuck (s. nro. LXXXIII) s. 120 fg. 

LXXXVI. 

Ucnkendorf. 1 Jan. 1503. 

Joliannis Eeiichlin * Pliorcensis. IjL. doctoris Liber 
Congestorum De ai-te pricdicaiidi ad reverendum patrem 
dominum Petitum prapositum in Deiickendorf ordinis 
sancti Dominici se])iilcliii per Germaniam vicarium et 

visitatorcm geiici alein iiicipit ^. 

Cum aut nostra crga superos inipietate, aut c^lestium 
solito influxu, deive omnia gubernanlis j^rovidentia factum sit, 
ut apud nostrates ubique jam grassante tanta pestilitatis lue 
vix tuto in ipsis quasi petrarura cavernis consisti queat; tu 
me, pius patcr ^ pro tua singulari bencvolentia tarn in me 
quam in meos, et ^ omuibus nota et mihi hactenus ^ a maltis 
annis perspecta , cogitautem quorsum cum uxore ^ ac familift 
domo seccderem , dedita opera per tuos familiäres ad te iß 
ipsum tuum monasterium vocasti. Quse res digna mihi videri 

1 Joannis Reucblin 2. 2 Aufschrift aasgel. 3. Das werkclicn Ueucli- 
lins De arte prsedicandi ist eine Sammlung von vorscliriftcn für predigten, 
KUiiUchst für die möDchc des kloster.s Dcnckendorf Lediimmt. Das nähere 
besagt der brief selbst. Majus s. 246 führt als auf diese schrift bezüglico 
folgendes an : Meutionem ejus facit honorificam .Joannes Poiken prajpositus 
8. G<orgii Colon!» et F. Joannes Quonus Prior CHrtusise prope S. Odo- 
marum vallis S. Aldegondis bis verbis in epistola ad Capnioncm data: sn- 
percsse putamus, ut posito metu, sicut omncs nos, etiam tuos vexatorcs per 
novum tuum doeuisti opuscolum, quonammodo sermo fieri debeat a« 
populum, ita quoque Germanicam pucritiam doccas diversas quas callcslin* 
gnas et faciliorem discendi modum, ut eo magis tui semnli jaceant ing1orii< 
Majus gibt dieses briefstück ohne datum, ohne angäbe eines ortes, an dem 
etwas näheres zu finden ist. Ein solchoir gemeinsamer brief Potkens UQ^ 
Qoonus an U. ist nicht erhalten. Die stelle scheint sich allerdings (in den 
gesperrt gedruckten werten) auf unsere schrift zo beziehen, aber im jähre 1503 
ist sie gewiss nicht gesehrieben, worauf doch novum zu donten scheint, 
denn damals konnte man von a^muli und vexatores Reuchlins nicht sprechen«, 
3 Pater in me quam pro 3. 4 tarn in meos, et 3. 5 hactenns 2. 
6 uxore] ygl. oben 27 Juni 1502 nro. LXXXH. 



81 

debet in omne sevuin perpetua gratitudine mea, non modo 
erga te qui mihi tanto adjumento esse voluisti, verum etiam 
in tuos et monasterii tui fratres ac dei servos, qui noctes 
atque dies in creatoris obsequio famulantur. Quod enim Uli 
Tel officium vel beneficium in mihi gratificando unquam in- 
termiserunt? aut quam humanitatem domesticis meis ullam 
negarunt? Quibus cum in tam molesto otio ^ et bibliothecse 
mese tristi absentia diu mecum ipse subdubitarem, qualis a 
me gratia referatur, tua sum adhortatione factus certior, nihil 
fore quod adulescentibus tuis vel etiam provectse ' setatich 
sacerdotibus ad regendas parochias ^ quarum tibi copia 
est, magis conducere pössit, quam si id curarem, ut in arte 
prsedicandi evaderent quam doctissimi. Feci igitur quod in 
tam suspecta tempestate vel prae * timore, vel mserore potui, 
ut una lucubraciuncula hsec de arte prsedicandi documenta 
congererem, quse adolescentibus tuis viva voce declamavi, ut 
crescerent tandem in viros evangelicos, quorum sermonibus 
plebs ad meliores mores converteretur. Accipe igitur hoc * 
munusculum grato animo, quod, quanquam parvo * extat corpore 
tamen mea sententia lucebit plurimum ^ virtutibus. Yale £a- 
lendis Januariis. Anno 1503. 

b. 
üdalricus 8 Charintas ad Lectorem 

Arte, modo, officio vis declamare saoerdos. 
Prisco, ne fugias qn» docet iste liber. 

C. 

Georgius Symler ^ 

Ut possis totss penetrare silencia turbiB. 
Qrataque snggesto dicere verba gregi« 



1 tanto molesto 3. 2 profect» 3. 3 pariochias 1. Parroohia« 8. 
4 velpre 1. 6 Accipe ergo hoc in mim. 3. 6 parvo] parum 3. 7 plu- 
rimum lucebit 3. 8 Uldarious 2. Über U. Ch. ist mir nicht» weiter be- 
kannt. 9 Georgii 1. Simler 2. S. geb. in Wimpfen, rektor der lat. Bchule 
in Pforzheim, von 1611 prof. der rechte in Tübingen. Literarisch hat er 
sich durch einen commentar zu Eeüchlins Sergius, der zuerst 1607 und 

BAnehlin ^ 



82 

SfBpe snb obscuro meditari pulchra saoello, 

Ne fogiat coetum tempas et hora tnom, 
Joannes dootos inter celeberrimns omnes 

Efjcit, et patria gloria magna süss. 

Gedruckt: 1 = Joannis Reucblin | Pborcensis. LL. doctorisLiber 
Congesto-|nun de arte predicandi. | 15 bll. in 4^; a 2. Am ende: 
Finit liber Congestora Joannis Reucblin | pborcensis LL. Doctoris. 
Tem-jpore pestilitatis seditas in | DenckendonT. PRL | ID. Septem- 
bres. I anno M.DJL | Iippressus | Pborce. | M.DIIL | 2 = Joannis 
Reucblin Phorcenjsis LL. doctoris Liber Congestorum | De arte prse- 
dicandi. 12 bll. in 40; a Ib; a. e: Finit liber Cogestorü(!) Joannis 
Reucblin Pbor|cesis LL. doctoris, Tempore pestilitatis saditus in 
Denkedorff | Pri. Idus Septe. An no Md\j Im|pressus phorjce. MD.| 
Ym. 3 = Majus, Vita Reucbüni s. 245 fg. 

LXXXVL 

Augsburg. 22 April 1503. 

Conradus Peutinger j. u, Doctor, Joanni EeucUin 

Phorcensi S, D. P. 

Gaudeo plurimum me tibi tan tum esse cordi, quod nun- 
cium tuum ad me vaeuum Ire non permisisti. Agimus tibi 

• 

ego uxor et filiae gratias. Vehementius etiam ageremus, si 
filise agere liberius possent. Sed omnia in Julianam ^ filiam 
conferemus, quae et literas modo latinas legere didicit et 
memoriter absque Scripte repetit et syllabas etiam (dum ei 
munus aliquod licet exiguum dono) discit. Petis a me quip- 
piam ex rebus professionis nostrse. Seite apud nos nihil Tel 



später mebrfaoh gedruckt wurde, bekannt gemacbt. In diesem commentar 
nennt er sieb fol. 76^ mit stolz einen kritiker und föbrt fort: quo nomine 
tu (Reucblin) me indignum, duicissime prssceptor, in epistolis tuis mellitiB 
ambrosiam nardumque redolentibus ssepicule appellitas. Briefe von Bimler 
unten 1507 und 1509. 

1 Dieses frübreife mädcben, die erste tocbter Peutingers, empfing 
8 jabre 10 monate 24 tage alt den kaiser Maximilian bei seinem einsug 
in Augsburg (Febr. 1504) mit einer lateinischen begrüßung; abgedruckt 
bei Veitb: Historia vitse C. Peutingeri s. 24. Sie starb sebr frühzeitig. 



parum esse, quod tu non habeas prius. Bibliopola tarnen attulit 
Opera Aristotelis ^ uno volumine traductioDes scilicet Joannis 
Argyropoli Byzanaai, Leonardi Aretini, Heimolai Barbari, et 
Georgii Vallse. I'cew Marsilium Ficinum ds christiara religione 
et opera M. Antonii Sabellici prosa q'c carmine. Quod si ex 
bis a^iquor* liabf^re volueris, reddito me certiorem transmittam 
quidejp q»^antocius. Superioribus diebus prsepositus Augustensis 
suas ad ire dedit literas , quarum ad te exemplum mitto 
atque rogo quid senÜas mihi si^^nifices. . Et cura quod patrorus 
nosver Dalburgius aliquando Csesares suos vel saltem nomis- 
SQPtum i iscriptiones ad pos miwta!:. Sum iroclo in nostris 
Sueyis Csesaribus * ii quibus oj incuriam majorum labore 
majore opus est. Tu si quid habes quod nostrse diligentise 
accediii rogo accomodes. Vale et me ama ut soles. üxor et 
JuJiana suo et ConstantiLö ^ nomine te salvum Optant. Iterum 
vale. Datum Augustse ^0 Kaien. Majas. Anno 1503. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. eb sq.; 2 = J. v. e. e iii^; 3 =: C. v. 
e. II :ol. 29b sq. 

. LXXXVII. 

Go:ha. 1 Okt. 1503. 

Mu'ianus Rufus* doctor Joanni Reuclilin salutem. 

Emi Rabanum ^ tuum, Germanorum eruditissime , tuum 
jure dixi quem et urbs tua patria quasi ab inferis revocavit 

* 

1 opera ArisN» elis] Etwa die Pariser eusgaije von KC7 Panr:er An- 
nales typo^rapb'ci II, s. 316. 41 1? 2 Jber dieses uiijec-ucL.e werk, 
das die münsen und insuhriuen ('er ost- und westr"mischen iiaisc • in fast 
unuE erbrocher er reiVe voi .uilir.s <^'äsav bis Dasilius einerseits und Lo- 
tbar II andererseits c-tbärt, v^l. Veiih a. a. o. s. :'02 sq. 3 Constrntia, 
zweiie toc'» er Peutin-^ers, die 1517 Ulrich von Hütten den äfc^terlorbeer- 
kranz flocM (Strauss, UlriJi v. Hütten [Lp::g. "S^:] I. 277). b:e heiratet 1525 
den Melchior Soiler voi \Vi dach o, V. Doctor e« Eraes urcl stirb« 1546 
(\eith 8. 25 sq.). 4 i'^ber Conrad M. R. vgl. beson'ers de werke Ton 
Kampset alte: d-e un'ver&ität Erfurt I, Trier 1858 .tL Strauss, Ulrich von 
Hütten 2. aufl. Lpzg. 1871. Sein name wird roch häujg in dieser Samm- 
lung begegnen. 5 Gemeint ist: Magnentii ßabani Mauri de sancte Crucis 
opus, eruditione versu prosaque mirificum Aa ii 5 Bb a 4 a bis k ä 6 bll. A, 



84 

et tu bene tornato ac mire gravi sanctoque poemate illustrasii. 
Videbatur mihi pater ille postliroinio renunciasse, ita conse- 
nuit, ita nusquam de eo mentio habebatur, credo facies operis 
a tran8cribendo librarios deterruit. Sed nunc tuorum muni- 
cipum industria reviviscenti gratulantur omnes, invitati opinor 
testimonio vel potius judicio tuo. Quis enim Joanni Beuchlin 
prseconia laudum celebranti non acquiesceret ? Nam persoa- 
demus nobis apposuisse te prius quam imprimeretur miniatas 
cenilas et calculum seu notas doctissimse manus tu88. Saepe 
Tolebam auspicari tecum amiciciam, teetis germanus mens 
principis Hassise cancellarius ^, testis Trittemius, testis Nico- 
leos Hirsaugiensis monachus K . Semper mihi defuit occasio, 
doctrinam enim tuam singularem et generosam facundiamet 
üifatigabile Studium amplector, admiror, prsedico. Brevi fore 
spero , ut quod Picus ^ poUicebatur , tu examussim perficias, 
tantum ab humanitate tua peto, ut Mutianum tui nominis 
atque honoris studiosum in album amicorum recipias. Et si 
vacat indica mihi nomina librorum quos hactenus invulgaveris. 
Bene valeas, decus omnis literaturse ac sapientiae. £z Gotha 
Thuringorum ad Cal. Octobres 1503. • 

Gedruckt: 1 = C. v. e. h 4b; 2 = J. v. e. 1 iii; 3 = C. v. e. 
II fol. 65b sq. 



B k 6 C k 3 bll. in fol. Am ende: Phor^heim. in aedibas Tbome Ansbelml 
Martio mense M.D.III. Sub Illastri principe Christofero BadeS (roth (^ 
druckt). Aa 2a steht ein gedieht Reuohlins: Ad Thomam Anshelmam im* 
pressorem in laadem Rabani de sancta cruce epsenos, das so beginnt: Te- 
met et, o Thoma, reputo Phorcenque beatanii | Quod per tos Rabani de 
cruce fulget opus. | Semina scribendi redeunt dispersa per orbem | An 
quam venturis occuluere patres | und endet: Quare agite ambo duo titulo« 
crescatid in altos | Hoc solo Rabani splendidiore libro; | Anshelmi Thomt 
qui Chartas imprimis arte, | Tuque simul Phorce, fons et origo mei; | Urbif 
bonor artificum, fabricairiz ingeniorum | O decus, o Rabani yiTO seeasdi 
parens. 

1 germanus] vgl. Strauß s. 42 und Kampscbulte I, s. 75« 8 IHoo- 
lans] Basellius vgl. oben 14 Sept. 1501 nro. LXXX. Fär die frenndsdisft 
Mutians mit Basellius kann icb sonst kein zeugniss anführen. 3 Pikof 
Yon Mirandula, der in der kabbalistik für Reuchlins Vorgänger mit reobt 
angetehen wurde. 



85 

Lxxxvm. 

Ulm, 16 April 1504. 

r. Petrus Siber \ Provincialis ordinis Praedicatorum 
Jo. Reuchlin LL. Doc. amico charissimo S. D. P, * 

Egregie domine doctor amice charissime. Habeo tuae 
reverentiae ingentes gratias pro diligentia ac labore in causa 
nostra. Remitto latorem prsesentium F. Paulum qui rursus 
consilio et auxilio tuo indigebit. Nos in hujusmodi causis 
practicam non habemus. Invitus contendo, sed neque con- 
fusionem provinciae ac Ordinis libenter viderem, possem vera 
optime pati cum pace et honore omnia terminata esse. Quod 
tuo consilio atque opera spero omnino posse fieri. Frater Pau- 
lus plura dicet, cui fidem habebis. Ego adhuc febribus fatigor. 
Tu vero vale quam optime. Ex ülma 1 6 Kalendas Maii 1 504. 

Gedruckt: = J. v. e. p^. 

LXXXIX. 

Frankfurt. 17 April 1504. 

P. Wigandus ^^ Tlieologise professor, ordinis Praedica- 
torum an EeucUin; 

dankt ihm in seinem und des Ordens namen für die auf- 
opfernde thätigkeit und bittet auch in einer neuen angelegen- 

* 

1 Zu den schülem des Petrus Siber gehört Conrad Collin und Niko- 
laus Ellenbog. Letzterer schreibt nach Peters 1508 erfolgtem tode: Mag- 
nam jactnram mors hujns doctissimi viri ordini vestro indubitato pariet 
Novi ego hominem et dum Heidelbergaö trivialibus insisterem literisi fre- 
quentius concionlbus ejus interfui. Habuit vir ille singulärem gratiam ut 
supra id quod erat rarsB doctrinsß facilis quoque esset et juoundus loquendo, 
ita ut eum audirid tsederet neminem. Tam prseterea efficax persuadendo 
quam alius nemo, ita ut facile quo vellet audientis animum impellere. an 
P. Prior in Ulm 14 kal. nov. 1508 lib. I ep. 52 fol. 47 (Ellenbogsches 
briefmscr. s. u.). 2 Dieser und die nro. LXXXXIX und 91 folgenden 
briefe sind nur in den Epp. ill. vir. abgedruckt, obwohl sie der zeit ihrer 
abfassung nach ganz wohl schon im ersten buch hätten platz finden können. 
Sie stehen direkt vor dem briefwechsel Beuchlins mit den Kölner domi- 
nikanern und ich glaube nicht zu irren, wenn ich behaupte, dass durch 
diese Zusammenstellung die Undankbarkeit der Kölner recht grell gezeigt 
werden sollte, die zuerst im dank für Rs. bemübungen kaum worte genug 
finden können und später ihn so heftig anfeinden. 8 Über W. v^l. £char4 
Script ordin. Pr»dicatoruin 11^ 18, 



86 

heit um seine hülfe. Ex Francofordia anno 1504, 15. Calend. 
Maji. 

Oedtackt: = J. v. e. pb fg. 

LXXXX. 

Jnstingen. 8 Mai 1504. 

Joannes Stoffler Jastingensis Jo. Reuclilin LL. doctori 

S. D. P. 

Figaras ^ ccBlestes ortus et conceptionis tuse, item anni 
prsesentis e'c futun levolutiones ad te mitto vir spectatissime. 
Eas quum iter ad episcopum hodiernum ^ ÜVormaclensem 
habuL obtulissem, sed te domi minime offendi. In regresBU 
a Ladeuburgo per aliam viam reversus sum ad £edes meas. 
Habes ut spero coelestes fignras perfectas a me, summa di- 
ligentia exam'natas, ex quibus facile de pluribus abi acciden- 
tibus judicabis. Vale iterumque vale. Ex Justingen 8 Idus 
Majas. Anuo 1504. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. g 3^; 2 = J. v. a. i^; 3 = C. y. e. II 
iol. 51». 

LXXXXI. 

Ulm. lÖOi. 

F. Laurentius Aufkircli, ordinis Prsedicatorum an 

Eeuchlin • 

dankt in seinem und Peter Sibers namen für die vortreff- 
liche besorgung des ertheilten auftrags. Dat. Ulm» 1504. 
Gedruckt: = J. v. e. pb. 

LXXXXII. 

Stuttgart. 15 Deo. 1504. 

Johannes Eeuchlin Phorcensis LL, doctor an Jacob 

Questenberg 

behandelt besonders geschäftliche angelegenheiten, sendet ihm 
entliehenes geld zurück und überschickt eine von ihm für ein 



1 Die hier erwähnten tafeln, die für den biograpben Beuch lins Tiel 
interes«e bieten würden , sind leider nicht erhalten. 2 episcopum] Beiii- 
bard II von Rippnr, nach Dalburgs tode seit 1503 29 An^. 



87 

nonnenkloster aufgesetzte bulle , deren ausfertigung durch den 
Papst gewünscht wird. 18. Kai. Jan. A. 1504. 

Eaudschr. = Berliner handschr. (vgl. eine) fol. 4; gedruckt := 
Friedländer s. 10 bis 12. 

LXXXXIIa. 

Rom. 16 Jan. 1505. 

Jacob Questemberg an Reuchlin 

schickt durch den Reuchlinschen boten, Erard Veckol, den 
dank für den brief, bewundert die klassisch ausgearbeitete 
Urkunde, die aber erst in 10 tagen ausgefertigt werden 
könnte. Vale 16 Jan. 1505. 

Handschr. = Berliner handschr. fol. 4. Gedruckt =r Friedländer 
s. 12 bis 13. 

Lxxxxin. 

? 5 April 1505. 

Joannes Franciscus Picus Mirandulse dominus CJoncor- 

diaequae comes an Keuchlin, 

schreibt, dass er bei seiner diesmaligen, dritten an Wesenheit 
in Deutschland sicher gehofft habe, Reuchlin^s persönliche be- 
kanntschaft zu machen, dass er namentlich erwartet habe, ihn 
auf dem reichstag (zu Hagenau) zu treffen. Seiner bewun- 
derung für ihn, die noch durch die erzählungen des Petrus 
Bonomus gesteigert sei, habe er in zwei stellen seiner werke 
ausdruck gegeben ^, und bitte daher, ihn in seine freundes- 
schaar aufzunehmen. 5 Apr. 1405. (!) 

Gedruckt: 1 = Joannis Francisci Pici Mirandalae domini et Con- 

» 

1 Die beiden steUen 1. in dem Carmen heroicum: 

Spectarunt fortes ipsis sub n^oenibus Ulmse, 

Assaeti contis fortes bellare Saevi, 

Et Phorcin Latin donaius himine lingu» 

Gui sacrum triplici celebratum dogmate nomen, 
2. in: de rerum prsenotatione lib. VII, cap. VII in den opp. Job. Fran- 
cisci Pici. Basilea per Sebastianam Henricpetri fol. (0. J.) s. 245 nnd 
432. Das Carmen Heroicum erschien unter dem titel: STAVROSTICHON | 
hoc est Carmen de mysteriis dom'nicae crucis nuper in | germaniam de- 
lapsis Johanuis Francisci Pici Mijrandulae domini et concordie comitis ad 
KIA^IMILIANVM 4VGVST. | Cum Jacobi Spiegel SeUsti^ onurrfttioo« , . , 



88 

oor-|d{8e comitis epistolamm libri quatnor I 0. 0. a. J. (jeden&Ib vor 
1514) kl. fol. B 6*; 2 = C. v. e. b 3a; 3 = J. v. e. h^^\ 4 = C. 
V. e. n fol. 7»1>. 

LXXXXIV. 

Stattgart. 24 Dec 1505. 

Johannes Reuchlin an einen adligen 

^missive, warumb die jaden so lang im eilend sind". Datum 
inn wyhenacht fyertagen zu einem guten seligen jar. Ad 
annum 1505". 

Gedruckt: 1 = Porzh. 1505, 5 bll. in 40; 2 = Böcking Opera' 
Hutteni, Snpplementum, fol. I s. 177 bis 179 (mit auslassung der 
vielen hebräiscben stellen und deren Übersetzung) \ 

LXXXXV. 

(Stuttgart.) 7 Merz 1506. 

Jo. Eeuclilin Phorcensis LL. Doc. ad Dionysium fratrem 
suum germanum de Kudimentis Hebraicis liber primns. 

PerssBpe mihi cogitanti de communi sacrarum literarum 
jactura, Dionysi frater, quse cum multitudine sophismatum 

« 

Am ende: Tnbingae in aedibas Thomae Anslielmi | Badensis MDXirmeoM 
Jolio. I 80 bll. in 40. fol. XLVIIb bemerkt Spiegel zu Pborcin] Hoc loco 
animadTertendum quod auctor meminisse velit .Capnionis Suevi quem vulgo 
nominant Jobannem Beuchlin Pborcensem, cujus quoque in aliis suis libris 
bonorificam ssepe mentionem fecit . . . quia vero Capnion sive Reucblin inter 
alia 8ua opera tres libros composuit| de verbo mirifico secundum tria dog- 
mata, scilicet pbilosophorum , Judaeorum et Cbristianorum , ubi continetnr 
nomen sacrum id est tetragrammaton ineffabile, quin potius pentragram- 
maton effabile. Iccirco dlcit auctor quod Pborcin illoi boc est Pborcensis 
natione Germanus et latia lingua donatus, celebraverit nomen sacrum tri- 
plici dogmate . . . und zu triplici dogmate (fol. XLVIIIb) de trium linguamm 
libris scaturiente sei. graecis hebraicis et latinis. bic est ille Capnion 
qni nostra aetate in germaniam primus attulit graecae atque hebraice lin- 
gnae scbolastica fündamenta praeceptaque. Seinerseits wurde auch Pikus 
von Reucblin erhoben. In des letzteren Deffensio contra calumniatores 
Golonienses 1513 Ha beisst es: Quid ille nobilis et generosus romani im- 
perii comes Joannes Franoiscus Mirandnlanus? nonne simnl nbique et ja- 
oundä et idonea dicere verba solet? maxime autem in hymnis ostendit 
quam synoerns sit. 

1 Über die sobrift vgl. Reucblin 206 fg. und Böcking, Hutt. Opp. 
Suppl. ToL n, 8. 55. 



89 

annis superioribus, tum maxime nunc propter eloqnentise sta* 
dium et poetarum amoenitatem non modo negliguntur, verum 
etiam a qJBLSLm plurimis contemptui habentur, in mentem venit 
tandem oportuni cujusdam remedii, ne sanctae bibliae scriptura 
vel aliquando tota pereat et simul animarum nostrarum pro- 
gressus cum suavi cantu Sirenum, quas ne Ulysses quidem 
audiret, ad inferos abeat. Ad istum autem modum ei peri- 
culo succurrendum putavi. Primum omnium, cum sit in ani- 
mis nostris (nescio unde) insitum multse varietatis desiderium, 
quo fit ut versetur in ore illud adagium : vilescit quotidianum, 
erit necesse veterem sanctarum litörarum dignitatem in novam 
faciem Latinis hominibus hactenus incognitam reverti, ut 
nimia familiaritate quotidianse lectionis explosa, novum et 
nativum in divina scriptura dicendi genus, quäle os dei locu- 
tum est, nosmet ipsi non sine quadam inauditi ac recentis 
nuper studii admiratione apprehendamus, Tunc enim toUitur 
omnium interpretationum commune fastidium, cum illa ipsa 
veteris testamenti biblia in sua primordial!, hoc est hebraica 
lingua, et legi a nostris et intelligi possit: haud secus neque 
alio more, atque primaria ejus institutio a summo rerum con- 
ditore inchoata desyderat. Quod plane fieri nequit, si non 
prius hebraicorum vocabulorum proprietatem et veram condi- 
tionem sermonis, a quo fönte omnis tbeologia scaturivit, 
avido conatu libenter assequamur. Cujus doctrina quamvis 
sit puerilis, tarnen quia subtilior qusedam cognitio quam ea 
literarum ratio alit, consuetudo hebraicae loquelse ac vetus- 
tissimorum librorum lectio crebra confirmat, ex ea prseceptione 
oritur: non tan tum non venit contemnenda, verum etiam tan- 
quam omnium prsestantissima non aliter, quam liberi nostri 
infantes exosculanda, et totis brachiis amplexanda. 

Cum igitur hebraicse bibliae passim in Italia imprimantur, 
quas sibi quisque pauco sere mercari facile queat; neque tamen 
ex omni literatissimorum hominum numero in hunc usque diem 
inventus sit unus vel item alter, qui pro sanctissima theologia 
linguam hebraicam grammaticorum more Christianis demon- 
straret, fortasse quod vel tantum laborem majores nostri fu- 
gerunt, qui prope mea sententia est infinitus vel suae digni- 
tati putavere impar, quod, summis divinarum humanarumque 



90 

rerum disciplinis relictis, quasi ludimagistri ad pueri^ia ele- 
menta se converterent, ego miseratus tarn sanctas ^*!;era8, 
indolui, irea retate Scudioscs diutius hebraicae Iingas9 scienüia 
carere: qnapropter illorura ingenio favens ausus sum ^, licet 
supra inoüum xorsau lemere, primus omnium et tarn giave 
pondiis nieis huineris imponere et simul me oflferre * latratibus 
mordacium ; Utinam judaicis solum. 

Neque a dignicate viri docti reputavi alienum, ad elemen- 
taria consortia declinare aurelii Opilii * exemplo, qui non est 
c^edignatus posL philosophiam primo, deinde artem rhetoricam, 
novissime grammatica sectari; nilül aliter de Ateio Prsetex- 
tato philologo Suetonius Tranquillus testatur. Siinile quoque 
de Valerio Catone, qui dictus est Latina Syren. Fateor itaque, 
circa literarum rationem puerorum esse studia, et esse me 
etiam eo nunc proyectum, ut partim me philosophum, partim 
jurisconsultum arbitrentur bis de causis maxime, tum quod 
ex Gapnione nostro quem edidimus ^ de verbo mirifico ^ non 
nibil quod verse philosophise accedat, sibi persuadeant posse 
exanclari , tum quod jam annos complures ^ super fortissimis 
Suevis confoederatos prineipes dignitatem triumviratus non 
ambitione sed electione mera sim consecutus, eumque honorem 
usque in hunc diem servare me sentiant in concussum atque 
sanctum. 

Attamen nihil me hujus elementaride artis dispudet, quo- 
niam ab ineunte prooinus adolescentia illud ipsum ex usu 
mihi fuic estque ia more semper, contemplationibus magnis 
ludicras disciplinas adjungere semper discendo docere, si non 
Bummos viios, at iufimates "'. Fostea enim quam anno setatis 
mesd duodevigesimo ^ Frisciani Caesariensis literaria studia in 
schola Parisiorum aggressus sum, biennio post apud Rauracoa 
dictionarium coUegi quem appellavi Breviloquum ^ Ek) tem- 

* 

1 aussnssum t. 2 offerre me 2. 3 Über Aurelias OpiliaB Tgl. 
Sueton. de Graminaticis cap. 6, über Atejas cap. 7, über Yalerius Cato 
cap. 11. 4 aedidimus 2. 5 de verbo miririco] vgl. oben 1494 uro. XLYI. 
6 anuos complures] seit dem jähre 1500, vgl. über diesen sobwierigen punkt 
meine untersuchuDg: Mel. oratio s. 29 bis 34. 7 ijfimateis 2. 8 anno 
duodevigesimo 1473, vgl. Reuchlins brief an Faber 31 Aug. 1513 unt^n« 
9 Vgl. Beuohlin s. 68 % 



91 

pore atqre fodem Dasilese eis ilhenum in loco sub Ardrou'co 
Contoblaca * -"atione Grsßco Jinguam grsecam rT'cI, qjdfn 
elapsis inde quFiuor annis * inter GalJos puiro apuu Ge- 
nabunfi quas nunc Aureliar.as voca' i seiriii?\I, ubi te - i)Oie 
protracto et jur civili dedi operam ei, ivi a (""octoribus lio- 
nore rap'nianisfcarum decoratus anno Brr * i^/i * 

Vide , mi frater, qnanta circumspectioue ^*tam ^"lixi, 
Nam iiniversa-n stipem, quam discendo iropsniili, roceido 
acquisivi, simul enira et c^ulici Latznorum iura eli docü G;£8- 
corum prsecepta, de quibns tunc arteLi gra^iiinifticain [^tsbco* 
conscripsi, cui titulus exstabat [Atz-po^raiSsia id est Micropae- 
(lia *. Eam anno post Pictonibus^ Gallice Aqnitanis p "uiice 
legi, atque illic in jure civili cathedram merui. ilegressus 
inde in Sueviam uxore mihi ducta sumpsi Doctoris insignia, 
populäres causas apud tribunalia et judices exercens ^. Cum- 
que me ad serenissimum Imperatorem Fridericum tertium * 
iucly^üus princeps Eberhardus Probus is, qui postea in splen- 
didissimis Vangionum comitiis ^ a Max. Aemiliano ßomano- 
rum rege uno imperii consensu Dux primus Wirtenbergen- 
sium auctoratus est, de cujus patriciis ego quoque consul 
eram, tum reperi ea in legatione Judseum doctum-simul atqje 
literatum nomine Jacobum Jehiel Loaus *® imperial? muniü- 



1 Andronicns Contoblacas vgl. oben 1477 uro. I. 2 natuor annis] 
1478; nach dieser steUe könnte es sche'nen, als sei Henchlin von Basel 
gle'cli nach Orleans 3ekOinn".ej, wie es aacli Melanchtho-^. darstellt, dass 
dem nicbt so ist vjl. ireine Mel. Orf,t'o s. 13 ^q. 3 anno scilicet Do- 
m'ni 2. 4 SoM obne zweifei KSl reissen s. o. nro. 1/. 5 Micro- 
paedia] Diese 2^riecbiscle jram—atik ist jie gedruckt worden. 6 Piciio- 
nibus 2. Der aufen-balt r:ii !Poi[;iers 1480 bis 1481, das licentictendiplom 
8. o. 14 Jani 1481 nro. lY. 7 Für die beirat und die erlangun^ oes 
doctorgrades lassen sich keine ganz be^'UnmiLen daten geben; wahischeia- 
licb s.'nd beide ins jähr 1484 zu. set:3en. 8 D'.e gesii^ndiscbiirt errolgce 
1492 8. o. nro. XXVIII ff. 9 Vangionum comitiis' .'eichstr.g zu Wo. ms 
1495 8. o. nro. LI. 10 Loc.ns"' Von einem r.ndern pjetätsseichen Reuchlins 
gegen se!ne lebrer im hebräischen berlchiet Majus s. 541: In eo (sc. Mosis 
Kimchii gramraa.Ica quam ri3^^n '^T'2'13 'liw/- inscripsit) sua manu con- 
signavit. . . : Joannis Heuchlini Phorcensis Prseceplores in Hebraicis: Primus 
fuit Jacobus Jehiel Loans Mantuanus seu Ferraricus An. MCCCCLXXXXU 
yn Kalepd, Octob. Alter Abdias Csesinatensis Italus ülius Jacob! Sphurng 



92 

centia et doctorem medicinae, et equitem anratam. Is me 
Bupra, quam dici queat, fideliter literas Hebraicas primus 
docuit Post Ycro legatus ^ Rhomam ad Alexandmm sextum 
qui reliqui fuerant ea in lingua canones eos a Gesinatensi 
Judaeo, scilicet Abdia filio Jacobi Sphurno petivi, qui me quo- 
tidie toto legationis tempore per quam humaniter in Hebraicis 
erudivit, non sine insignis mercedis impendio '. 

Quod iccirco, germane frater, ad te scribo, ut animad- 
vertas, et ssepius cum tua mente revolvas, quantis laboribus, 
•temporibus et impensis hebraicse linguso sola initia sortitns 
sim: quse tibi nunc longe uberiora trade, quam acceperim. 
Dictionarium enim Hebraicum multo et acri studio solus 
confeci et exercitamenta cetera, quae tibi et ocülis et aoimo 
videre licebit. Sane recordatüs miseros nostra setate Judseorom 
casus , qui non tam ex Hispanise ', quam etiam Germani » 
nostrsB finibus pulsi coguntür alias sibi sedes qnserere atqne 
ad Agarenos * divertere, quo futurum est, ut tandem hebraica 
lingua cum sacrarum literarum magna pemicie penes nos 
posset desinere atque evanescere, — mecum ipse constitui 
ad tradendam Cbristianis hebraici sermonis peritiam hoc libro 
prima fundamenta jacere pro Clementis papae quinti sacra 
constitutione de magistris lata. Quod cum ante me inter 
Latinos nemo fecisse appareat, spero inde gratiam baüd me- 
diocrem et apud posteros laudem absque invidia non inter- 
morituram consequi. 

Tribus ^ itaque voluminibus totum negotium, adju- 
vante Deo, conficiam: primum erit de literis, syUabis, dio- 
tionibus, usque ad ea vocabtila, quae a K incipiunt, sectin- 
dum de dictionibus inchoantibus ab L usque ad finem 

prid. Idus Junias Anno Doraini MCCCCLXXX XVIII Primus in Lynz in 
curia Imperatoris , Secundus Romae in curia Papae Alexandri VI. Über 
Loans vgl. oben nro. LXXII. 

1 Für diese gesandtscbaft von 1498 vgl. oben nro. LXIV. f Vgl. 
Reuchlin s. 46. 3 Die allgemeine Vertreibung aus Spanien fand 1492 
statt; über die einzelnen Verfolgungen in Deutschland vgl. Grfttz, gesch. d. 
Juden, bd. IX passim. 4 Agareni = Saraceni qui scilicet se ezistimant, 
ortos ex Ismaele filio Agaris et Abrabami. Du Gange Glossarium mediae 
et iufimae latinitatis I, s. 139. 5 MVNST. Nos ordine illo relicto tre« 
libros commodiori ordine in duos digessimus am Rand 2, 



93- 

vocabnlarii, tertinm de arte grammatica et ejus exercitatione. 
Inscriptio hujus libri est: de mdimentis liebraicis, eö qtiod 
non jam doctis, sed rudibtis ac erudiendis ea Yolnmina com- 
posxierim, deinceps altiora deo anntiente daturtis, quae ad 
arcanae Pythagorae disciplinam et artem Cabalisticam deser- 
vinnt, a nemine prorsus intellecta, nisi Hebraice prsedocto. 
Recte vero speraverim quoslibet religionis Christianae stn- 
diosos non tarn libenter a Jüdaeis quam abs te sacerdote et 
a memetipso, quamquam uxorio ^, ista suscipere Rudimenta 
Hebraica, qnippe utrisque Christianis et ex parentibus Christi- 
anis Georgio et Elissa Phorcensis municipii civibus prognatis *. 
Hortor ergo te, mi Dionysi, ut ad laüdem et gloriam Dei 
optimi maximi, atque utilitatem sacrae scripturae, simul etiam 
ad prseparationem abstrusissimartim artium et antiquissimae 
priscorum philosophiae hunc Kbrum pluribus idoneis, indu- 
striisque hominibus impertiaris , quatenus auxiliare nomen 
dei summi conspicue agnoscatur, diligenter ametur et ferven- 
tissime laüdetnr, qüod est benedictum in ssecula *. Nunc in 
calce prsefationis hoc unum admonuisse te velim, quod hie 
über contraris Latinis more legendus est, qai enim primus 
putatur quinternio is ultimus exstat. Transversandus ^ igitur 

* 

1 uxorias] s. o. 27 Juni 1512 nro. LXXXV. 2 Die eitern Reuchlins 
standen im dienste der dominikaner in Pforzheim , vgl. meine Mel. Oratio 
8. 67 sq. Der mutter errichtete Reuchlin einen grabstein mit der inschrift: 
ELISSA. ER-;iNiE. GEOR-|GII. REVCHL-;iN. VXORI. JOH. | CAPNION, 
FI-|LIVS. MATRI. | PIENTISSIM^E | POSVIT. Majus ß. 140. 3 seoulai 1. 
4 Trans versandns] Dieselbe mahnung spricht am schluss des baches fol- 
gender Canon: 

Non est liber legendus hie ceu ceteri 

Faciem sinistra dextera dorsum tene 

Et de sinistra paginas ad dexteram 

QasBcamque verte, quae latina videris 

Legito latinoi Hebrsea si sint insita 

A dextera legenda sunt sinistrorsum. 
Sonderbar genug bat Münster in der zweiten aufläge, die er von diesem 
werke veranstaltete , die aber wie jedes andere buch von links nach rechts 
geht, diesen passus abdrucken lassen. Ähnlich sagt Joannes Pinicianas 
(am ende in der unten 1 Juni 1514 angeführten schrift Böschensteins}: 

Hie lingua triplici loquens libellns 

Non est ut reliqui libri legendus, 



1 



-- 1 



. 94 

über est et secundnm singula ejus folia a dextera legendns 
est ad sioistrain, eodem ipodo quaecumque sunt hebraice 
scripta, suv > a dextera ad sJnistram snniurt tramitem: in 
ipsis anteui foliis quaecumque latina scribuiitur, ea more 
ktiuoruiii a sinistra leguntur ad dexteraiu. Haec tu cotabis 
qurm (liligentissime, nos jarn ad elementa ipsasque literas 
pergimus. 

[Vorrede zum dritten buc'.i.] 

Acta quae sunt hucusque de litoris, syllabis, et dictionibus 
Ilebrciicib r^axime priiDiliivis, vidis'd amantissiire frater ^ tibi, 
vi spero, dii^cia, sed aliis foi*sitaa ire'^e ei; lacte nutritis propter 
incultiiin dicendi p;enu8 amara, qni secum si cogiteEfc, omnem 
ruditoribus oiaüoiiem esse conimodandam, non mihi vitio 
dabuut, quod vernis vernacule loquor. Nani qui fieri potest? 
vt per insuetum loquendi morem, et domi paratam, adqae 
b^cernas elahoiatam dictioneiu, rüdes facile doceantur, qjibus 
tum esset opus ad prseceptoiis el^qrentiam plus animadvertere, 
quasi ad sphingis senigmata, quam ad ejus illa ipsa prsecepta. 
Lojge reclius me judice sensit Aristoteles, in disciplinis doc- 
torem oportere per usitatissimam sermonis consuetudinem et 
nobis notiora quajque procedere. Dedita igitur opera soloeco 
saepe et barbaro sum usus ad quorumdam vocabulorum pro- 
prietatem explicandam. Huc accedit tarnen, quod et senecta, 
et barbarorum quotidiaua conversatio, ron solum Hnguam 
hebetat, sed et otium obtundit, pro illius Tyndarei adversos 
Menelaum, quin potius Euripidis tragici sentenfcia, c^ui ait: 
ßsßapßapoOdat ^rpov.o; wv ev [iap,^s:pot; ^. Solus ergo quom in 
hoc Biogenis dolio totos dies deli^escam, nee mecum vivat 
uUus hominum, cui verboruai eleganüa et eloquentia Studium 
sit in pretio, sed agricolse tantum et sacriuculi, aut si qui ac- 
cedant, ut fit quotic'ie, qui me non de muiilegulis, nee auro 

4c 
A deztro gradi.ur pede ad siniäircm 

Hoc omnes Modo transeunt columDae, 

JudsBum c^uo:;ue leuionuv.-. et lalina 

Nee tu principium petas libelli, 

Ad calcem prope'a benigne lector, 

Et verum invenies modurn legendi. 

1 amantiss. 1. 2 ßtßapßapouaai] Eur. Orest. 405. 



95 

coronario, sed de cloacis, paludibus, ligno, itinere, aliisve po- 
palaribus jurgiis, tarn prsetoriis, quam civilibus cousulunt, 
quibus de jure pro mea professione respondere debeam, non 
Latinorum, sed Suevorum observato dicendi usu nihil ultra 
misens, mi frater, me post virentia prata iam scabros calles 
ambulare. Et haec erat una ex causis non parvi momenti, ut 
putarem, mea singula viris politioribus literis prseditis explosa 
fore, quod cernerent in eis nullum fiorem, nuUam comitatem 
sed omnia trivialia et inurbana quöque. Quando autem ve- 
tera memoria repeto, multum invenio majores nostros etiam 
barbarico dicendi modo delectatos. Aristophanes namque 
Grsecus in comcodia, quse inscribitur Acharnes Persice loquitur 
sie: Jactarman exarxan apissonosatra ^) qu£8 barbaries saepe 
multis gaudio fuit et risum movit. Apud Homauos vero quis 
umquam M. Catonem priscum contempsit, quod in suis scriptis 
de re rustica barbarice loquitur hoc modo: Haut, haut, haut 
ista pista sista, ardannabon damiabo damaustra^). Quis po8- 
nulum Plaudi propter linguam Punicam abiecit? 

Consolabor et ego me quoque illorum exemplo, ut sperem 
invenire, quos admiratio ducat ad inauditi prius negotii lec- 
tionem. Hoc unum tarnen esse futurum arbitror, ne desit Aga- 
memnoni suus Tersites Homero Zoilus, Nephelss Socrati, quod 
etiam contra me quoque prodeant aliquando phematici quidara 
susurrones, quos cum jam apprehenderit studendi vetus ac 
longa segnicies, gloriosius sibi ducant multa reprehendere quam 
pauca discere; sperantes hominum studiosorum contemptu 
atque contumeliis fore illustres. Dicenfc enim non me potuisse 
in senilibus annis absque praeceptore etiam qualicumque conatu 
ad täntum hebraicse lectionis fastigium ascendere, ut studia 
mea ceteris prosint, quibus statim Originem objiciam, sanctum- 
que Hieronymum et illum de Lyra Nicolaum ^ : qui omnes ap- 
propinquante senio primum hebraicis studuisse probantur. 
Quin potius nemo ferme omnium post apostolos orthodoxam 
ecclesiam hebraicis literis illustrayit, qui non eas in setate pro- 

1 AcbArn. y. 100 ed. Meineke, Lpzg. 1860, der liest: ?apTa[xav e^apE* 
^a}c{990vai 9&.xpa. 2 Cap. CLX ed. Gessner, Männbeim 1781. 8 Vgl* 
Siegfried in Merz archiv zur erforsch ung des alten testaments bd. I. 



96 

vecta discere cccperit, praeter iDsignem magiBtrum illum Paulam 
episcopum Burgensem '. Judseorum olim doctissimum cigus 
ad nos sera conversio plurimis fuit bominibas saluti et cm 
me postbabitis reliquis berbam dare nibil pudet 

Kxpergiscimini igitur, adulescentes, et tu, germane frater, 
excute ab animo bebetudinem, tantorum virorum imitatione. 
Nam si tarn excellentes bomines annosa in setate intelligentes 
Bummse ac jocundissimse contemplationis nobilissimam sibi 
occasionem defuisse, tantum et tarn vebemens Studium sero 
tandem bebraicis impenderunt, quatenus labor eorum in nos 
usque redundaret, — cur non tu ipse ac per te ceteri magnis 
ingeniis pra^diti adulescentes speratis ad talem perfectionem 
ex indefessa legendi fatigatione et quotidiano exercitio sine 
uUo doctore nibilominus posse pervenire K De prseceptoribus 
autem meis (ne mibi oblatrantes insulent) banc rationem a^ 
fero : non me piguisse ullo tempore abs quolibet Judseo semper 
aliquantula corradere , ■ quse ad doctrinam aliquam libromm 
hebraicorum conducerent. Sicut enim non apud Jonas neqtie 
uUa in Grsecia, sed Basilese primum ab Andronico Contoblaca, 
deinde Parisiis a Georgio Hermonymo Spartiate *, post Romffi 
ab Argyropylo Byzantio publice in Vaticano Thucydidem le- 
gente Xysto IV. Pont., ad extremum Florentise Mediolaniqoe 
a Demetrio Ghalcondyle Grsecorum linguam frustillatim et 
quasi micas de mensa domini cadentes accepi, connume- 
rarem illis Hermolaum Barbarum Innocentio ', insignem et mei 

1 Reuchlin s. 120 fg. 2 Vgl. oben nro. I fg. 3 Die geschichts 
der begegnung R.s mit Argyropjlns erzählt Melanchthon schon 1583 (Corp* 
Bef. XI, col. 237), dann 1552 in der rede über Reuchlin, sie findet sich 
bei Manlius Locorum Communium coUcetanea und ist von allen biographen 
Reachlins wiederholt. Sie wird gewöhnlich fälschlich ins jähr 1498 ge* 
setzt; dass sie ins jähr 1482 gehört, geht aus unserer stelle hervor, Tgl 
meine Mel. oratio s. 61 f. Zu dem dort gegebenen ist hinzuzufügen, daM 
der gewöhnlichen annähme nach Arg. schon 1486 gestorben sein soll. ^ 
war in Constantinopel geboren, kam früh als lehrer des griechischen nach 
Italien, lehrte von 1434 in Padua, von 1456 in Florenz, wohin. ihn Gosmiis 
▼on Medici als professor der peripatetischen philosophie berief, von 1471 
an in Rom. Er hat sich namentlich durch ausgaben, scholien und übe^ 
Setzungen der aristotelischen Schriften verdient gemacht. Vgl. Hodins de 
Qraecis illustribus s. 187 bis 210. 



97 

amantissimum, nisi plus ex eo Romse latinitatis quam grse- 
citatis hausissem, ita hebraicam ego quoque ac sanpiam 
lingoam non Hierosolymis, lieque in publicis Judseorum syna- 
gogis, sed a literatissimis Hebrseis pene cecios quidem Jacobo 
Jehiel Loans, in Latio autem Abdia Cesinate atque alias a 
singulis singula expiscatus sum. 

At gravius insurgent, credo, invidi contra Dictionarium 
nostrum in quo multorum frequenter interpretationes taxantur 
„Prob scelus exclamabunt, nihil indignius patrum memoria, 
nihil admissum crudelius, cum ille homo audacissimus tot et 
tarn sanctos viros divino spiritu afflatos labefactare contendat. 
Hieronymi beatissimi scriptura, Gelasio Papa teste, recepta 
est in ecclesia, venerabilis pater Nicolaus de Lyra Ordinarius * 
expositor Biblise „omnibus Christi fidelibus vir integerrimus 
probatur. Jamjam exortus est aliquis fumulus ^ qui plurimus 
in locis illos imperite transtulisse notat^^ Quorum imminen- 
tibus clamoribus haec pauca respondeo : mihi licere quod 
eisdem illustrissimis luminibus licuit. Hieronymus vir sanctus 
LXX. carpit interpretes, non semel, bis, terve, sed ssepissime 
numero. Nunc illos errasse dicit errore conspicuo, nunc, 
inceptos ignorantia, tum discordare a veritate hebraica, tum, 
falsatos similitudine literarum, tum consulto aliqua ccelasse 
aut omisisse, ne sacra panderent mysteria, quos tamen Pto- 
lomseus Alexandrise res divina credidit virtute transtulisse, 
et ut Justinus philosophus atque martir in suo de illis 
parsenetico scribit w? Ö£0(ptXet? avSpa; SteYvw. Nicolaus item 
de Lyra divum Hieronymum in translatione sua ostendit s 
reprehensibilem ; cum alias multis in locis, tum in psalmo 
secundum ecclesi« nostrse supputationem XXXXVIL, qui 
incipit: Magnus Dominus, ubi ejus in fine sie ait: „Hie- 
ronymus tarnen minus bene videtur dicere quia in omnibus 
bibliis hebraicis, quas vidi, almuth ^ hie est una dictio et non 
duse." Vide quomodo accusat bcatissimum virum erroris atque 
negligentiae. Ipsemet vero Nicolaus, ut sequalem mensuram 
pateretur, simile a reverendo Burgensi Episcopo frequentibus 

* 

1 Auspielung auf den namen Reuchlin. 2 Gemeint ist wohl D^TSb^ 
nAch unserer zählang Ps. 46 v. 1. 

)i e u c b 1 i ii * 



98 

cum notis invito etiam nescio quo fratre Doringo \ ferro coao- 
tus est. Seil quid pluribus erit opus ? Ule idem di?u8 Hiero- 
Dymus in traushitione soa se ipsum errasse üatetur in comme&- 
tariis super Isaiam capite undevigesimo * ubi sie ait : „Meliiu 
reor proprium errorem reprehendere , quam dum erubesco 
imperitiam confiteri in errore persistere in eo quod transtoli: 
Et erit terra Judu Aegypto in festiTitatem." Possem alioquin 
plures proterre versiculos et quod cujusdam vocabuli signifi- 
catum ttsque hodie se ignorare non verecundise duxerit in 
Jeremia capite sexto ' et quod apostolum notayerit imperitom 
artis grammaticae in epistola ad Hedibiam \ qusestione ante- 
penultima et quod scripserit eumdem apostolum psalmoram 
versibus aliter esse usum, quam in bebrseo habeantur ut in 
commentariis suis super Psalmo ^; cur igitur in üs quffi ad 
interpretandi niodum artemque grammaticam et ad yeritatem 
idiomatis spoctaut, me quoque non deceret in lucem producere 
quid cum doctissimis Hebrieorum sentii*em quippe ad qaoB 
ctiani eodem Ilieronymo teste, confugiendum est' quoties in 
vetere testtuuonto coutroversia movetur. Quamquam eoim 
Ilicronymum sanctum veneror ut angelum et Lyram cok) at 
magistruni, tarnen adoro veritatem ut deum. 

Ac nos plane non usquc quaque illum nostrum dictionar 
rium ab omni exceptionc defendimus alienum. Primum qnia, 
non singula complectitur \neque enim numero comprehendere 
refert) nee est ullum in omni hominum vita, quantumvis im- 
mensoß magnitudinis vocabularium £actum aut fictum, quod 
onines cujusque linguie dictiones complecteretur, deinde qnia 
in exponendis vocabulis crebro variat, tametsi hoc contingat 



1 Der franziskiincr Matthias Doringk, welcher Beplicse gegen Pauls 
Additiones schrieb, vgl. Keusch im Bonner iheolog. litbl. 1871 s. 254 a. 1. 
2 Üicronymod Opp. cd. Krasmus (Ba^ile» 1516) Tom. V fol. 30. 8 Ist 
in der von Krasmus herausgegebenen erklarang Opp. V, fol. 129 fg. nioht 
der fall. 4 Elfte frage: Hier. Opp. ed. Erasmus lY, ^oL 68. 5 Psalm 
XIII.] Gemeint sind die worto des Hicronymas (Opp. ed. Erasmus toI. VIÜ 
fol. 8b.) Ab hoc versu usque ad . . versum in hebrsois codicibns non ha- 
betur. Quffiritur ergo quomovio Apostolus hoc usus sit testimonio in epi- 
stola qnam ad Homunos scripsit Kespondemus Apostolum de Dentero- 
nomio et csetoris scripturarum locis hoc testimoniom texniflse. 



99 

pro uniuscujusque interpretis sententia. Nihil enim vel parum 
arbitrio nostro reliquimus, sed cujuslibet translatoris Judi- 
cium monstravimus. Restat modo ut memineris: praecedenti- 
bus duobus in libris hebraica me primitiva solum collegisse, 
non autem thalmudica, neque chaldaica, psalmos denique se- 
cundum Hebraeorum numerum et non juxta ecclesiae nostrae 
adnotationem citasse, propter eos, qui de Biblia hebraica cona- 
buntur doctrinam nostram prudenter conari. Nunc in hoc 
tertio libro ad artem grammaticam properamus, ut qui ex an- 
terioribus legendi modum et vocabulorum hebraicorum signi- 
ficata recte jam tenent, a consequentibus discant orationem 
ex partibus suis constructam artificialiter explanare. In tenui 
labor: at tenuis non gloria. Quare vehementer curabis, si me 
amas, ut tua intelligentia sit adjutrix nostrae industriae. Brevia 
et levia tibi praecepta dabo et simul ciara, quod alius ante 
me fecit nemo, modo cave, ne te laboris pertaesum inve- 
niam. [Ende des dritten buches.] Einem docendi faciam, 
tu vero discendi numquam, si modo sapis, cum enim nulla 
sit possessio doctrina honestior, dum ea videri debet hones- 
tissima, quae circa res summas et admirabiles versatur, ut 
sunt haec rudimenta, quae tibi et per te omnibus arcanae 
philosophiae cupidis puerili licet artificio praebebunt iter 
ad perscrutatibnem profundissimarum scientiarum, cui gra- 
vissimus astipulatus testis ille imperii Romani nobilis et 
generosus comes Joannes Picus Mirandulanus , Philosophus 
in suis conclusionibus ^ quum ait, „Qui ordinem hebraicae 
linguae profunde et radicaliter tenuerit atque illum propor- 
tionabiliter in scientiis servare noverit, cujuscunque scibilis 
perfecte inveniendi normam et regulam habebit" Et sanctus 
vir Hieronymus ad Paulam Urbicam de alphabetho Hebrae- 
orum: quid hoc ^, inquit, sacratius sacramento? quid hac 



1 In den bckalinten 46 Conclusiones nach der schrift des Pikus: Apo- 
logia tredecim qusBstionum findet sich die mitgetheilte stelle nicht. 2 quid 
hoc bis intrare Hieronymus a. a. o. Opera ed. Erasmus (Basiles Frohen 
1616) in fol. vol. IV fol. 90b. H. fährt fort: et sensum creatoris inspicere 
et sernones domini dei tui qui ah hnjus mundi sapientihus deridentur 
plenos docere sapientia spiritali? 

7* 



.100 

sacramenti voluptate jucundius? qui cibi, qoae mella sunt dnl- 
ciora? quam Dei scire prüden tiam et in abdita eins intrare.'^ 
Unde Rabi Moyses, filius Neheman Gerandensis ^ in exordio 
Commentariorum Geneseos, longo sermone probare conatar, 
Salomonen! regem omnes sapientiae suae infloxos, de Pen- 
tateuchi literis hausisse. Quo tandem modus ego, Dionyffl 
amatissime, postquam ad percipiendam graecomm linguam 
annis superioribus te puerum adjuncto paedagago ' Floren- 
tiam banc optimarum literarum altricem, non sine magno 
impendio Irans Alpes e Sueiria misi, quatenus biennium penes 
egregia sanetitate virum, illum Georgium Vespucium, assidnus 
mensae suae ac hospitii socius, Angelum Politiannm, Maisi- 
lium Ficinum, et Demetrium Ghalcondylen, ceterosque pbilo- 
sophissimos homines quotidie audires , nolui etiam huic decori 
tuo deesse quin hebraica, nunc sacerdos, addisceres, praeser- 
tim cum nostrates Judaei vel invidia, vel imperitia ducti 
Christianum nemiuem in eorum lingua erudire yelint idque 
recusant cujusdam Rabi Ami auctoritate, qui in Thalmad 
n>'*3n nsoTs: ita dixit. Non explanantur verba legis cuiqaam 
gentili eo quod scriptum est: Qui adnunciat verba sua Jacob, 
praecepta sua et judicia sua Israel non fecit similiter onni 
genti. Nobis autem in statu gratiae aliter mandatur Matthsü ' 
decimo: Quod in aurem auditis, prsedicate super tecta, quod 
et ego facio teque imitari jubebo et pro boc ergo memento 
mei Dens, et parce mihi secundum multitudinem miserationnm 
tuarum. Amen. 

Exegi monumentum aere | perennius 
Nonis I Martiis Anno | 
MD.VI. I * 



1 Der unter der abkürzaiig „Rambaii" bekannte erkläret. 2 peda- 
gogo] Johann Strelor, vgl. dessen biiefe 1491 oben nro. XXXI n. XXXIIL 

3 Matth. c. X V. 27. xai ^ ei; xo ou; axoüsiE, xTjpu^aTg En\ ta>v dtdii&Tuv. 

4 Diesem stück folgt ein schreiben des Georg Simler an den bachdmcker 
Anshelm (27 März 1506), in welchem ersterer Beuchlins werk sehr lobt 
und mittheilt, dass dieser ihn mit der sorge für den druck des bnches dis- 
cedens delcgavorit; discedens von einem besuche in Pforzheim, denn, nach 
Camcrariuä: de vita Fhilippi Melanchthonis narratio (ed. Strobel s. 9) €▼€- 
niebat ssepe, ut Rcuchlinus patriam et suos viseret. 



1 == Rudimenta hebraica ohne eigentlicb۟,titel, in der mitte 
des ersten blattes; PRINCIPIUM LIBRl Ib; dx6*.4ufschrift wie oben 
s. 88. 621 SS. in kl. fol. a. e. Exegi — MDVL * y"'^ 

vorl. Seite: PHORCE IN 'i^Ölp. THO. 

ANSHELMI Buchdruckerzeichen SB^.TO KAL. 
APRILES Anshelms ANNO M.D.VI. 

1. Seite: FINIS LIBBI. "[ .. 

2 = 2 hebr. zeüen, dann: JOANNIS REVCHLI;NI PHORCfeivSK 
PRIMI GILaSC-^ ET SACR-ZE HEjbraicae lingual adeoque meh'bnim 
literarum omnium in Germania autoris , in Gallias vero et Italia vin- 

dicis LEXIGON Hebraicum qu3e Sebastiani Munsteri opera 

absolutse sunt 2 unpag. bll., auf denen die vorrede und 418 selten fol. 
A. E. BASILKE PER HENRICVM PETRVM, | MENSE MARTIO 
ANNO MDXXXVII. 

LXXXXVI. 

Stuttgart. 26 Jan. 1507. 

[Reuchlin an] Maister Hannsen Ammerbacli buchtrucker 

zu Basel. 

S. D. P. Non defore tuam in re mea fidem Cyrus ^ renun- 
ciavit, cuietiam absque tuis literis credam, quamvis singulari 
nie Yoluptate aflfecisses scribendo. Sed tu multis, ut opinor, 
curis obrutus vel binos sulcos arare non posses ^. Expecto 
tarnen vehementer literas tuas etiam paucas quantumcunque, 
quibus cseteris apud me instantibus in eo negotio, quod nosti, 
Providentia mea clarescat. Quod filios ^ habes et dociles et 
amatores bonarum literarum, gaudeo haud mediocriter, credo 
mihi, tui causa. Eis aliquando si poterit mea opera usui fore, 



1 Cyrus] Unbekannt. Die in diesem briefe angedeutete angelegenheit 
lässt sich nicht näher bezeicliuen, da wir kein zeichen brieflicher Verbin- 
dung zwischen Amerbach und Reuchlin vor unserem briefe kennen. Wahr- 
scheinlich sind es die Verhandlungen wegen des verlags der Rudimenta 
hebr., auf die sich wenigstens die folgenden briefe beziehn. Über die per- 
sönlichen beziehungen beider männer vgl. oben 30 März 1495 und Reuch- 
lin 8. 15, 58, 77, 184. 2 arrare 1. 3 filios] Bruno, Basilius, Bonifacius. 



m 

jubeto ntat toIcs .et Vileas. Ex Statgardia 7. Ealendas Feb- 
luaris azino 1507>;^'-' 

/ *'- Joannes Beuchlm, Phorcensis LL. doctor. 
1 = Biäer'-mniTereUtBlibl. bandsdir. 6 IL 13« nro. 59. Ab- 
yiiri ft yon^M'BfaXoifs 1S41 jiaA dem dmmb gegen andone anto- 
gnphen Tfirti^cltten origiBale. 



. •• • 






LXXXXYIL 

.'.fpittgux. 12 April 1507. 

.Jbahni Amorbacchio impressori Basilieiud amitnsamo 
■.;*' suo [Jo. Reachlin] S. D. P. 

Qaod ad te crebrinä quam fortasse Telia de re mea ^ 
acribo, ignoscas impatientüe meae qns tanto angetur magis, 
qnanto, quid mihi de libris meis agendum ait, minna acio quoti- 
dieque yehementius expecto literas tuas hominia mihi instar 
Achatis fidissimL Nam neque Thomas * impresaor me cer- 
tiorem facit, et quasi pythagorizaret, nee loquitar neque renun- 
ciat quicquam. Contrario mecum utitur more secna atque quon- 
dam. Antea. dum aes erogandum fuit, accepi momentaneas 
easque plurimas ab eo literas. Nunc post measem speranii 
fiructus Don dicam rumpit fidem, sed flectit Tu solus jconsilio 
me juvare potes, si relis. qui omnium mercatorum fidem 
superas et sola reritate Terborum tuorum Yicisti omnium 
fortunam. Quare oro te pro nostra Tetere inter nos amicida, 
nihil cuncteris, quin ad me bonum nuncium reacribas tuis desy- 
deratissimis literis per hunc C]rrum ad me dandia. Qua in 
causa recte Germanorum iugeniis et üamse consulea, qui me 
non usque adeo ab incuuabuiis noTse disciplinse ^ terreri pa- 
tiaris, ut abstrusissimas scientiamm vias adhuc in sinu meo 
reconditas et Latinis hactenus ignotas uön pandam. Yale 
feliciaque redde oracula. Datum ex Stuttgardia piidie idus 
apriles anno 1507. 

Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doctor. 
1 = Basler universitätsbibl. handschr. 6 ü 13« nro. 60 aato- 
graph. 

1 re mea] vgl. oben e. 101, a. 1. 2 Thomas] Anshelm in Pfonheim. 
8 noT0 diBc] der hebr&Ucheo spräche aod der kabbalah. 



103 



LXXXXVIIL 

(Pforzheim.) (1607?) 

Nicolaus Gerbellius Phorcensis an Eeuchlin * 

klagt über die lange zeit von Reuchlins entfernung ^, erinnert 
an die Herrliche disputation über platonische philosophie, 
welche R. in Pforzheim gehalten, und will alles verlassen, wenn 
es ihm vergönnt werde, mit R. zu leben. En expecto quem- 
eunque me habere vis, eum ipsum me efforma. Vis graecis stu- 
deam, studebo graecis; si Platonicum me esse velis Platonem 
volvam, revolvam, volutabo; sin Livianum, Livium perlegam. 
Vale foeliciter. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. k^ fg.; 2 = J. v. e. k 3b fg.; 3 = C. 
V. e. n fol. 60b fg. 

LXXXXIX. 

(Pforzheim.) (1507.) 

Georgius Simler an Eeuchlin 

übersendet seinen commentar zu R's comödie Sergius, entschul- 
digt, unter anführung vieler stellen aus alten Schriftstellern, 
sein wagniss, mit d^m bemerken, dass er nichts besseres habe 
liefern könnnen und dass er die arbeit aus liebe und Vereh- 
rung für seinen meister unternommen habe. 

Gedruckt: Joannis Reuchlin Phor|censis Sergius uel Capitis ca-| 
put cum commentario | Georgij Symler. | . . A. E. Phorie in sedibus 
Thomse Anshelmi | Anno M.D.VII. mense | Septembri; öletztes blatt; 
und in den verschiedenen ausgaben des Simlerschen commentars. 

C. 

Heidelberg. 6 Febr. 1508. 

Theodoricus de Pleningen, doctor et miles auratus an 

Reuchlin 

dankt für einen kürzlich erhaltenen brief, vergleicht Reuch- 
lin mit Ennius und Homer, und bittet, ihn und seinen bruder 

* 

1 über Gerbellius vgl. Adam, Vit« Germ. Jurecons. Hcid. 1640 s. 133 fg. 
und Pfluger, gesch. der »tadt Pforzheim 1862, s. 344 ff. 2 Bezieht sich 
wobl auf einen besuch Hduchlins in seiner Vaterstadt, s. o. 8. 100 a. 4. 



104 

Johannes durch irgend eine schrift der nachweit bekannt za 
machen. Vale 1508 prid. Non. Febr. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. c 7^ fg.; 2 = J. v. e. d l*b; 8 = C,t. 
c. II fol. 20» fg. 

CI. 

Ottcubeuren. 8 Okt. 1608. 

Lcoiuirclus Abbius Ottinpiirrhanuß ^ Jo. Capniom S. 

Virorum omnium et integerrime et doctissime minua in 
modum gratulor setati huic nostrse , qua bonse litersß qu» diu 
intermortuJB sepultseque fuere, reviviscunt, et in lucem pro- 
deunt: tibi vero vel per quam maxime, quippe qui tarn de 
bonis literis meritus sis, quam alius nostro sevo nemo. Arga- 
mento sunt lucubrationes tuae tcrsissimse scitissimseque : Capnio- 
nem tuum loquor de verbo mirifico, nee non et institutiones ' 
Hebraiese aliaque quamplurima, quae ex officiua tua quam 
faberrime prodiere. Coepi autem Institutiones Hebraicas, qusB 
et me et fratrcs meos tarn delectarunt, ut vix dici queat: 
nilque magis fratres mei affectant quam Hebraicae lingu» 
notitiam, quotidieque me precibus pulsant, ut Hebrseum quemr 
piam conducam, a quo s. linguam consequi possint. Magni- 
facient autem, si vel Psalterium solum Davidis Hebraice legere 
noverint, forsan ita a gloriosissimo Hieronymo edocti, qui 

* 

1 Leonbard Wiedeniann geb. zu Sü^cbretzei], unweit Dilli'ngen, 15 Febr. 
1508 zum abt des klosters Ottenbeuren vom biscbof Heinrich lY za Augs- 
burg geweiht, crhillt in demselben jähre in Ulm von Maximilian I die 
regalien, wird 1521 von Karl V, 1523 von Clemens VII in seinen Privi- 
legien bestätigt. Unter seiner Verwaltung wird 1509 eine druckerei im 
kloster errichtet „cum ad cvitandum otium, tum ad sublevandura laborem 
religiosorum scribcntium*^ 1545 eine öffentliche lehranstalt fßr morgen- 
ländiscbe sprachen und höhere Studien. 1536 erhält er für sein kloster die 
befreiung von fremder gerichtsbarkeit. So scheint er ein tüchtiger Ver- 
walter) und für die Wissenschaft eifriger mann gewesen zu sein. In bezug 
auf letzteres hat Scbelhorn ihn gegen Mabillons angriffe vertheidigt, vgl. 
Cor1)inian Khamm, Hierarchia Augustana. Pars IIl^ Augustss 1719 s. 339. 
341. Feyerubend, Jahrbücher von Ottobeuren II» s. 786. 788. 790. III, 
8. 133. 165. und meinen Nikolaus Eilenbog, Wien 1871. Er starb 15 Nov. 
1546 in M^lingen , wohin er wegen des schmalkaldischen krieges ge- 
flohen war. 2 institutiones] Rudimenta liugu» hebraicsB vgl. oben 7 Märt 
1606 nro. LXXXXV. 



105 

boc laudi dat in Paula illa Urbica ^ quod se doctore Psal- 
terium Hebraice legere didicerit. Haie itaque tarn pise eorum 
petitioni acquiescens, ad te, vir humanissime, in prsesentiarum 
scripsi, rogans, ut pro tua bonitate bac in parte eos juvare 
velis, teque morigerum prsestes, ut si quenquam noveris He- 
braeorum, fönte baptismatis renatum, qui banc provinciam 
subiret, me per litteras certiorem reddas; quid insuper pro 
labore annuo ei faciendum foret, litteris significato. Hoc si 
feceris (sed facies dubio procul) perpetuos tibi et me et fra- 
tres meos debitores constitues. Vale felix. Ex Ottinpurra. 
8 Id. Oct. 1508. 

Aus: JG. GEORGII SCHELHORNII | .. | AMOENITATES | 

HISTORIE I ECCLESIASTIC^ | ET | LITERARI^ | | 

TOMVS SECVNDVS. | . . | FRANCOFÜRTI & LIPSIiE | 1738 | 
s. 593 sq. 

cn. 

Ulm. 11 Okt. 1508. 

Leonardo Abbati Ottenburr. Jo. Reuchlin Phorc. S. 

Ita me Dens amet, ut tuam vicem gaudeo, Abba pater 
audiens duplici te bonore dignum, quod et domui tuae bene 
praees fama teste et simul amore quodam illustri afiiceris 
erga litteras politiores, quod uuum rara est avis in terris. 
Sed et miram nactus es vitse sortem, ut cum multa sunt, quse 
praeter propter discipliuam discimus, nil omnium majoris pen- 
das quam iilam antiquam puram et originariam Tbeologiam 
quae fuit Prophetarum atque Videntium. ünde mibi tuo me- 
rito perbeatus videris sola tua cupiditate quam in Hebraicis 
concepisti amore SS. Scripturarum. Nam boc tibi affirmo, 
neminem Latinorum Vetus Testamentum potuisse ad anguem 
exprimere, nisi ejus linguae in qua scriptum fuerit primo peri- 
tus sit. Yox enim fuit mediatrix Dei et hominum, ut in Pen- 
tateucho legimus, at non quaelibet vox, sed tantum Hebraica, 
per quam Dens voluit arcana sua mortalibus innotescere. Ea 
enim, quse rudibus oculis aspicimus, vulgo digna, quae vero 

1 Findet sich nicht in dem brief ad Paulam Urbicam ; Hier. Opp. ed. 
Erasmui IV, fol. 90. 



106 

cortice relicto altius meduUam pollicetur, ea solis parata est 
non tantuni contemplativis, verum etim doctissimis ülias lin- 
guae hominibus. Quo magis Latinorum aliquos demiratus som, 
quod se interpretationibus Biblise ingesserunt qui nee litteram 
Hebraicam inspexerint quidem, ne dicam cognoYerint Unde 
nonne futurum est ut risui multorum pateant, tametsi colom- 
nae videantur ecclesise. Tu igitur, mea sententia, recte üacis, 
qui fratres tuos hortaris, ut turbidis aquarum rivis contemtis 
foutium puritatem amplexeutur, id est ut uno verbo concludam 
ut Hebraica in V. Testamente, et Graeca in Novo sectentur. 
Cum igitur Neophytum aliquem hcbraice doctum nactus faero, 
ad te mittam ', ut sribis. Tu interea fac libros Hebraicos 
m^ture corrodas, undecunque poteris. Vale et me ama. Datum 
Ulmae 5. Id. Oct. 1508 

Gedruckt: Schelhorn (s. o.) s. 594. 596. 

cm. 

(Moscn?) 31 Jan. 1509. 

Hieronymus de Eudoi-flF, doctor et miles * an Eeuchlin 

schickt eine goldene münze, welche auf der einen seite das 
bild eines kreuztragenden löwen, auf der andern das des 
Peträus trägt, aus bewunderung für Reuchlins hebräische 
gramraatik. Er habe R. vor 10 jähren einmal flüchtig ge- 
sehen, wolle nun sich ihm wieder in erinnerung bringen und 
bitte, da er sich als kaiserlicher rath nach hause zurück- 



1 mittain] Später entsprach Renchlin dem wünsche des abtes, 8. unten 
nro. CXV, den gesandten lehrer empfiehlt dann Ellenbog dem Conrad Pett- 
tingcr 1510 zur Unterstützung. Est homo ex Hebr»is natus, sed dadam 
baptismatis fönte renatus, quem doctissimas ille Capnion ad no8 di- 
rexit, ut hebraici sermonis pronunci^tionem mihi traderet, qnod et per men- 
sem nunc fideliter fecit: Qnum vero certis obstantibus cansis diatias 
apud nos agere non possit, tantum Tuam rogatam habes humaDitatem üt 
magis non possim, quatenus ei adjumento esse velis, ut servitium quoddam 
honestum assequi possit. Der brief abgedruckt: Conrad! Peutingeri Scr- 
mones Convivales. Accedunt Epistol» inedit» ed G. W. Zapf. Angnste 
1789. Epp. nro. VII s. 148 sq. 2 Eudorflf oder Endorff? Vgl. drei 
Schriften dieses sonst ganz unbekannten manncs bei Weller, repertorium 
t^pographicum. Nro. 2410, 3386, 3387, 



107 

ziehe um einen lehrer, den er nach R's bestimmungen be- 
zahlen wolle. Ex aedibu9 nostris Mosen, prid. Kai. Febr. ] 509. 
Gedruckt: 1 = C. v. e. g 3ab; 2 = J, v, «, i»^; 3 = C. v. e. 
n fol- 50^^, 

CIV. 

Hirsebau. 31 März 1509. 

Nicolaus Basellius Hirsaugiensis monachus an Reuchlin 

wünscht R. glück, dass er sich von den geschäften auf das 
land zurückgezogen habe *, und vergleicht ihn mit den män- 
nem des alterthums, die auch nach einer ausgebreiteten thär 
tigkeit das land bebaut hätten. Gruss an R^s frau. Ex 
Hirsaugia, prid. Cal. Apr. a. 1509. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. gab; 2 = J. v. e. h 2^ fg.; 3 = C. v. 
B. n fol. 46b fg. 

cv. 

Ottobeuren. 24 April 1509. 

Frater Nicolaus Eilenbog * Joanni Eeuchlin Phorcensi 

S.d. 

EuStayeiv. Vir literatorum setate nostra omnium facile 
princeps, non velim arrogantisß adscribas, quod elinguis ego 
et aridi incultique sermonis testor, ad te, virum omnifariam 
doctissimum eloquentissimumque Uteras dare praesumpserim, 
quin potius id tuse adscribas humanitati quae in omnes bona- 
rum literarum studiosos dives existit, quod sane luce clarius 
est cuilibet opera tua incude faberrime excussa legenti quae 
sane nocturna verso manu atque (utinam pro dignitate) diurna. 
Institutiones tuse hebraicae in manibus meis frequentissimse 
sunt, in quibus operam omnem polliceris Ulis quos in hebraico 
discendo sudare olfeceris. Quo fit, ut bonitate tua animatus, 
confidenter ea quae scire velim, a te, humanissime vir, petere 
non erubeam. Velim itaque, quantum per publicas occupa- 
tiones tibi licuerit, certiorem me reddas, quid sit Thargum 

1 Vgl. über diese steUe meine Mel. oratio s. 33 fg. 2 Vgl. m. 
Nik. Ellenbog, ein humanist und theologe des 16 Jahrhunderts. Wien 
1870 nnd den nacbtrag dazu: öst. vierteljahrsschr. f. kath. theo!. X, i. 443 
bis 458. 



108 

cujus sane in dictionario tuo saepins mentionem facis. Prs- 
terea si ars cabala tua et opera et bonitate in Incem pro- 
dierit, cnjas hebraicae lingase stadiosis copiam te fisbctanim 
polliceris. Qnod si ita est, fac qnarao, optime vir, et mihi quo* 
qne impertias. Praeterea qoantnm ex tuo nonqaam satis 
mirando de yerbo mirifico opere accepi to ovo^ls TrrpocYp^jiA- 
Tov com he in fime scribendom venit, hoc modo: mrr. Ego 
Tero bibliam impressam legens quam mihi doctissimus ille 
atque humanissimus Conradus Peutinger commodato dedit, 
recepi illud non per he, sed daleth in fiue scribi, hoc modo 
nir;\ Caeterum praeter quatuor distinetiones quas in capite 
tertii libri institutionum hebraicarum ponis offendo et alios 

distiuctioDum characteres in prsefata biblia ^ , quid yero 

sibi yelint ignoro. Demum quod chaldseae translationi Joiu^ 
thae plur mum auctoritatis Hebraei tribuunt, placuit Patri ac 
Domino meo dignissimo abbati ', politiorum literarum ama- 
tori singulari, ad Venetias scribere pro bibliis (ut appellant): 
hebraea, chaldaea simul et graeca quas propediem Tentoras 
speramus. Ne vero jacturam ex elementorum ' chaldaicoram 
ignoratione patiamur, etiam atque etiam rogo ut chaldaBom 
alpbabetum tua manu exaratum ad nos dare velis cum br&- 
viuscula quadam dilucidatione K Quod etsi plura quam occor 
pationes tuae maximae admittant peto, ad discentis tamen fe^ 
Yorem si respicias, Uborem reeusabis nullum. Vale bene, 
Germaui specimen, ut verissime Titio ^ de te cecinit, nobili- 
tasque solL Ex Ottenpurra 8 Kai. Majas 1509. 

Msc. Eilenbog ^ in Ottobeoren abschr. y. 1779 IIb. I epist 70. 
fol. 6ia bis 62*. 



1 biblia] folgen einige accentzeichen, die wie alles hebr&ische in der 
bandscbrift sebr undeatlicb und feblerbaft gescbrieben sind. 2 Leonb*rd 
Wiedeinann s. o. nro. CI. 3 elemento I. 4 dilacitatione 1. 5 Titio] 
Sebast. Brandt, vgL dessen oben nro. LVI a. 3 angeführtes Elogium U96} 
dessen erste verse lauten : 

Capnion illustres inter memorande poetas, 
Germani specimen, nobilitasque soli. 

6 Eine genaue besohreibung der bandschr. s. österr. vierteljabrsscbr, o* *• 
w. s, 443 f 



109 
GVL 

Stuttgart. Mai 1509. 

Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doctor Nicoiao 

Eilenbog salutem. 

Ad literas tuas amore literario plenissimas et quidem 
supra quam in yiro monastico qusesissem tersas atque politas 
respondere moratns sum, mi Cubite ^, non torpore uUo, sed 
occupatus rei familiaris tot et tantis molestiis. Atque vereor 
nunc certe, ne tu me confestim philosophum abjecisse putes, 
qui philosopbiam patiar mortalium rerum tarn vilibus curis 
opprimi. Faciundum fuit, Nicolae et si Pripateticis assenti- 
mur, quandoquidem materia procedit formam, paranda fuit 
hactenus domestica materia, ut inde contemplationis formam 
leviore transitu educeremus. Quid illud est? Audi. Cum aniiis 
superioribus multum segrotassem, consuluerunt medici et illo- 
rum princeps Stocarus ^, ut illico erem mutarem. Coepi ex 
urbano fieri rusticus. Quod facile factum erat, quoniam mihi 
prsedium in suburbanis esset, übi hoc ferme biennium ita 
aedificando consumpsi, ut ne libris ullum reliquissem locum, 
nam bibliothecam in urbe dimisi, ego autem rus habito. Et 
usque huc inter me atque libros odiosum perseverat divortium, 
ut nee tibi nee alicui alteri docto viro satis pro dignitate 
quicquam scribere possim. Accessit tanta literatorum ingra- 
titudo, quam librarius queritur qui operum nostrorura tam 
raros invenire se ait mercatores ac pene licitatores nullos, 
ut mallet Antegameratum ^ aliquem, aut parva logicalia * 
Maulfeld impressisse. Unde factus sum (ut vera fatear) ad 
altiora componendum tardior. Parata vero Accademia nostro 
in loco, cum litteris redibo in gratiam et majüs opus movebo 
volentibus diis deorumque optimo maximo Jhesu rege nostro. 

Sed ut ad tuas quaestiones veniam. Thargum thal- 
mudica dictio est, non hebraica, licet admodum Hebraeis usi- 
tata et significat interpretationem chaldaicam. De cabala 

1 Diese latlnisirung des namens wird von Ellcnbog sehr selten ange- 
wendet. 2 Vgl. den brief an ihn, ende 1512. 3 Über die schrift habe 
ich weder bei Hain noch Panzer irgend eine notiz finden können. 4 Par- 
vulus loeicae s. Hain, Repcrtorium bibliocrraphicum nro. 12430 bis 12433, 



110 

oibil adhuc ex me habetur. Est enim altissima speculationum 
quam linguae hebraicae plena cognitio debet antecedere, 
quare discipuli prius concinnandi sunt. De Domine Tetragram- 
maton si Capnionem nostrum * perlegeris myenies, illud propter 
excellentiae suae reverentiam quandoque notulis aliis conscribi, 
ne quotidiano usu yilescat. Quare solent quoties in chartaceo 
papf ro depingitur, non integris litteris effingere, sed ultiinam 
cum daletli, vel quot notare sie: "nn** yel V^^*'* aut omnino 
aliis noti9...^ seu alio quoyis modo, dum non sint literae 
Moysi reyelatse quas solum inter sacra eloquia membranis con- 
scripta couformant. Qusestio tua de dietionnm punctis absol- 
yitur titulo rudimentorum. Qui enim erudiunt, non omnia 
secant ad yiyum , sed admittunt sarculos in annum yentarom 
putandos. £a ' qnse puncta designant non distinctionis sont, 
sed yel prosodise yel temporum, yel passionum not» apad 
Graecos jrpovoi, toooi, TCveuaxTa, waÖTjjxaTo, de qua re perfectis 
perfectior est disciplina. Quod chaldaicum cbaracterem de- 
syderas, nihil differt ea litera, crede mihi, ab hebraea, sed 
eisdcm figuris scribitur chaldaicus et hebraicus sermo. S;ro- 
rum ea est lingua, quam Gallilaei omnes et Christus et 
apostoli habuerunt in usu. Nee major illarum linguarum est 
disparitas, quam aqud nos Germanos bassae et altae, seu 
Belgicae et Bojaricae. Latius apud te aliquando futurus ego 
spatiandi gratia, si jubeat ilie tuus laudaüssimus Abba, oßieo- 
dam pro coepta inter nos integra beniyolentia quicqnid foerit 
opportunum. Nunc raptim haec et perfunctorie scripsi atsp 
ßißX((i)v inter cementariorum opificia et structiles lapides lig- 
norum aceryos. Yale foeliciter. Ex Stutgardia 1509, mense 
Majo. 

Msc. EUenbog lib. I ep. 71 fol. 62a bis 63b. 

CVIL 

Ottobeuren. 3 Jani 1509. 

Frater Nicolaus EUenbog Capnioni salatem. 

Doctissime humanissimeque yir. Accepi literas tuas saa- 
yissimas officii et humanitatis plenas quas sane Groesi opibos 

1 De yerbo miriüco 1494. 8 Vgl die bemerknng b. 108 a. 1. S Ta mser. 



111 

▼ix commutarem, tanti enim facio literatorum me inire gra- 
tiam, ut nihil supra. Quod de dubiis meis certiorem me 
feceris, gratias tibi babeo immortales. Bogat insuper pater 
meus dignissimus abba, ut ad se quandoque concedas eam 
quae sibi possibilis foret ostensurüs humanitatem. Porro quod 
scribis , v literatorum monarcba , graviter te ferre hominum 
nostra aetate iugratitudinem qui usque adeo negligentes se 
praestent, ut bibliopola rarenter operum tuorum emptorem 
inveniat, nihil est, literatissime Tir et de bonia- literis optime 
tnerite, quod curare debeas. Memineris illius, quod de tra- 
goediarum quodam rapsodo legimus qui quum tragoediam 
referret nee quispiam praeter Platonem adesset, objectantibus 
quibusdam dedecori esse illi, quod nemo praeter unum adesset, 
respondit ille: et hie unus plus est quam totus Atheniensis 
populus. Itidem et tibi faciendum censeo, plus enim apud 
te valeat literatorum et quidem paueorum Judicium quam 
nanci hominum innumera multitudo. Quod si nostra aetas 
coeno barbariei infixa, ad politiora stadia se levare nequit, 
Buccedet forsan altera aetas quae te in pretio habebit et ad 
sydera usque levabit. Sunt nostra aetate homines perversis- 
sinai, nam quum semper novas (Divi Hieronymi verba sunt) 
expetant voluptates et gulae eorum vicina maria non suffi- 
ciunt, cur in solo studio literarum veteri sapore contenti sunt? 
Caeterum etsi operum tuorum complura mihi lecta sint, solae 
tarnen Hebraicae institutiones in bibliotheca nostra resident. 
Quare precor, ut alia omnia quae hactenus in lucem prodiere, 
ingenuo viro Dietagio Westerstetten nobis mittenda des qui 
et pecuniam dignationi tuae nomine nostro reddet. Fuit 
mecum per hos dies frater Crisraannus ^ minorita, cum quo 
de hebraico nonnihil contuli , qui te multum salvere jubet. 
Laborat ille die noctuque ut chronicam ^ quam tuo jussu ili- 

« 

1 Crismann war niönch des franziskanerordens in Kempen bis 15 10, 
wobin er von da kam, ist unbekannt. Dass er mit Reucblin bekannt war und 
in briefwechsel stand, und zwar spätestens schon 1502, wozu jedenfalls beider 
bebräische Studien anlass gaben, geht aus den briefen Ellenbs. an C. lib. I 
ep. 59, 10, 86 und ein brief E.s an Conrad Pellikan lib. II ep. 73, 11 Okt. 
1514 hervor. 2 Von dieser chronik ist, soviel ich weiss, nichts veröffent- 
licht worden, und nur bekannt, dass auch Ell. (lib. I 8. 60 undatirt 1508) 



112 

coepit, perficiat Vale foelix. Opiat te ^ abba noster in Domino 
BeiDper bene valere. Ex Ottenpurra 3 non. Junii 1509. 
Msc. EUenbog. lib. I epist. 72 fol. 62^ sq. 

cvm. 

rfonheim. 20 Joni 1509. 

Georgius Similer * an Reuchlin 

ermuntert, unter vielen lobsprüchen, Reuchlin, sich von neuem 
seiner wissenschaftlichen beschäftigung hinzugeben. Dat. Phorc» 
12 Kai. Jul. a. 1509. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. g 4*; 2 = J. v. e. i 2*; 3 = C. v. e. 
II fol. 51b fg. 

CIX. 

Basel. 27 Juni 1509. 

Joannes Ainorbaccliiiis iinpressor Basiliensi^, Joanni 
Rcuclilin Phorcensi, LL. Doctori S. D. P. 

Egrcgie doctor, vir humanissime. In commentariis S. 
Ilieronymi super prophetas sunt plurima Tocabula graeca 
e diversis trauslatoribus ex hebraeo varie interpretata, et for- 
tasse illud ex hoc accidit, quia viderunt unam literam be- 
braeam pro alia. Vocabulis autem graecis quae in dictiontuüs 
graecis apud nos existentibus non invenio, fidem dare non 
audeo. Sunt etiam ea vocabula in antiquis libris ita cornipte 
scripta, quod literas quando non cognosco. Quapropter ea 
vocabula graeca quae non intelligo in quatemionibus quibos- 
dam depinxi, eomodo quo potui ex antiquis libris et eis breves 
sententias ex commentariis praemisi, dedique ea omnia religioso 
viro Conrado Leontorio, tibi ut dicit notissimo, ad te de- 
ferenda, qui et mihi afBrmavit rem meam apud te promovere 
et instare, ut operam des illorum emendationi «t correctioni ^ 

* 

darum bittot: Chronographia tua ne me fraudcs precor. Bemerkenswertb Ut 
die notiz iu unserem briefo wegen Rencblins interesse für gescbicbte. 

1 se msor. 2 Siroler s. o. nro. LXXXXIX. 3 Die ibm bier übe^ 
tragene arbeit hat Reuchliu swar übernommen, aber, wie es scheint, nicht 
zur Tollen sufriedenbeit ausgeführt. Beatus Rhenanus schreibt an kaiser Karl 
1 Jnni 1540: Pridem enim Joannes Amerbacchius, absolutis Ambrosii Augn- 



113 

Quod et ego peto ea instantia, qua possum. Et pro laboribus 
g[uicquid petieris libentissime dabo. Si autem me derelinquas, 
tiemineiu scio in Alemannia qui me juYare posset. Et forte 
propter hoc opus infectum permanebit. Spero etiam, post- 
jnam Hieronymus cum suo graeco et hebraeo fuerit impressus, 
g[uod rudimenta hebraea pluribus vendentur K Vale feliciter. 
Ex Basilea 27 Junii 1509. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. e 8»; 2 = J. v. e. g 1^ sq.; 3 = 0. 
7. e. II fol. 38b sq. 

cx. 

Ottobenren. 23 Juli 1509. 

Frater Nicolaus Ellenbog Joanni Eeuchlin LL. doctori 

S. d. 

Vir faumanissime, perlegi annis superioribus ac relegi 
Opera docti Piatonis nobis beneficio Marsilii Ficini latinitate 
donata. Ex quibus sententias quae fidei nostrae plus adsti- 
pulare videbantur excerpsi quaeque ad bene beateque vi- 
vendum conducere quoquo modo videbantur qua potui dili- 
gentia congessi ^. Quum autem ea nunc omnia quae impresso- 

♦ 

Btiniqae libris, totum sc comparaverat ad castigationem voluminum Hiero- 

nymi , undiqne conqnisitis yetnstissimis exemplaribus, et doctis viris con- 

d actis qui Grscas dictiones passim restitnerent: de quorum namero fuit 

Joannes Benchlinns Jnreconsnltus qni e Lexicis vacuas lacunas replere cona- 

batur, cui successit felicior castigator Joannes Cona Norimbcrgensis insti- 

tuti Dominicani, qui, meliorem viam secutus, e vestigiis antiquorum 

codicum ea qu» vel deerant vel erant depravata diligenter reponebat vor den 

Opp. Erasmi ed. Lugd. Bat. I. Dagegen spricht Erasinus in der widmung des 

Hieronymus an Leo X (28 April 1515} auch nicht den leisesten tadel gegen 

ihn auS| sondern rühmt ihn ungemein. Freilieh lässt er (Opp. m col. 154) 

auch Cono gerechtigkeit zu theil werden: Neque parum attulit momenti 

Conon Nurenbergensis , Theologus ex institiito horum quos vulgo Prsedica- 

tores vocant, vir ut Gr»c» literatur» callentissimus , ita in adjuvandis bonis 

literis infatigabili quadem diligentia. Leontorio] s. o. 7 März 1489. Aus un* 

screr stelle hat Oskar Hase: die Cob arger buchhändler familie zu Nürnberg 

8. 30 a. 4 geschlossen, dass L. Amerbach den gelehrten gegenüber vertrat. 

1 Vgl. hiefiir und für das ganze verhältniss zwischen Amerbach und R. 
unten nro. GXXIII fg, 2 Dieses buch, das epitome Platonicum, hatte E. be- 
reits 1505 vollendet; nach Reuohlin erhielten es andere, namentlich Peu- 
tinger, zur durchsieht und Verbesserung. 1516 sollte mit dem druck ernst 

Benehlin 8 



114 

riam^ artemrespicianthabeamus, aDimo esset ealiterismandare. 
Qnare hnmanitatem tuam tantum rogo, ut magis non possim, 
ea qnae ex Cratylo transcripsi recognoscere yelis emendata- 
que remitiere. Gratissimam insuper mihi feceris et sane 
supra quam dici possit, si singulas dictiones graecas graecis 
nativisqae elementis adoniaveris, ut me coepisse Tidere poteris; 
sie namque propriis congenitisqüe atque nativis, ut ita dicam, 
literis conscriptae majore suavitate legentnr. Est autem ea 
res tibi factu facillima, quippe qui graecam atque latinam 
calleas linguam, nec tantis implicitus es negotiis, quin tantillnm 
temporis sufiFurari possis. Fac itaque, bone vir, pro mea in 
te confidentia et ea quae petivi qüamprimum poteris absolvas. 
Quatemiones summa custodia servabis, aliud enim exemplar 
babeo nullum. Omuia vero tibi delegare uolui, potissimum 
tam oceupato. Abba noster dignissimus te bene valere optat. 
Yale foelix. Ex Ottenpurra 10 Kl. Äug. 1509. 
Msc. Ellenb. lib. I ep. 73. fol. 64«. b. 

CXL 

Schlettotatt. 10 Not. 1509. 

Beatus Rhenanus * Selistatinus Jo. Capnioni Phorcensi 

S. D. P. 

Jacobüs Faber ' Stapulensis vir ex omni aevo incompara- 
bilis omniumque disciplinarum uberrimus fons qui philosophiam 

» 

gemacht werden, aber Unachtsamkeit oder Unredlichkeit von bekannten lieft 
die handschrift zu gründe gehen und E. beklagte ihren Verlust. Vgl. n. 
Ellenb. s. 68 fg. 

1 impressoriam] Über die Ton dem abt Leonhard Wiedemann in Otto- 
beuren eingerichtete druckerei, in der auch ein werk E.8 erschien [österr. 
rierteljahrsschr. f. kath. theol. 1871 s. 445] vgl. m. Ellenb. s. 13 n. a. 4. 
2 B. Bh. von Ad. Horawltz, 3 hefte Wien 1872. 3 Jakob Faber geb. 
L450 zu Etaples in der Pikardie, studirt in Paris, griechisch bei.Hermo> 
njmus, reist nach Italien 1492, ist dann in Paris als professor thätig; von 
seinen Schülern sind namentlich bekannt: Jacobus Glichtoveus, Aventin, unser 
Bhenan. Durch die familie Brissonet erlangt er eine Stellung am hofe und 
wird bischof von Meaux. Seine wissenschaftlichen Verdienste bestehen na- 
mentlich in seiner Übersetzung der bibel ins französische und in seiner 
thätigkeit als exeget. Wegen einer behauptung, es gebe nur eine heiL 
Anna, die nur eine tochter Maria gehabt habe, verdammt und wegen seiner 



115 

nimio situ squalentem et suo Yicluatain splendore ita illnstra- 
vit, ut Hermolao Barbaro et Argyropylo Byzantio praceptori- 
bus (quod qoodam loco ' adnotaeti) olim tuis hinc longa plus 
nitoris attnlerit. Ille enim praeter latinitate donatum para- 
phrasten Themistium et Dioscoriden adhuc a quibusdam 
suppvessum parum quod quidem editum sit elucubravit, 
alter totam Aristotelis pfailosopfaiam in latinum e graeco yertit, 
sed nudam, nullisque illustratam commentariis, quo legentium 
mentes obscura ejus philosophi sensa facilius intelligant. Hio 
vero peripateticam doctrinam ita reddidit perviam, ut neque 
Ammonio neque Simplicio aut Philopono jam sit opus. Is, 
in quam, celeberrimus vir, cum ego apud Parisios pbilosopbiae 
Studiorum assecla - degerem , mihi opido familiaris fuit, quo 
factum est, ut et in Germaniam reverso mihi de rebus suis 
Donnumquam scripserit. Et quoniam Cusani omnium Germa- 
Dorum doctissimi opera a se recoguita impressioni tradere 
in animo habet ^ elapso jam tempore per literas a me ro* 
gavit, ut, si quae superessent ejus viri opuscula, praesertim 
Directorium speculantis quod Tritemius in catalogo suo ponit, 
exscribi curarem. Dedi jam ego operam apud multos ut ali- 
qnid conquirerem, cum Moguntiae apud Gresemundum ', tum 
Friburgi apud Gregorium Ruchium Cartusium *, quod is visi- 

binneigang au Luther verfolgt, flicht er nach Strassburg 1525, wird aber 
schon 1526 durch Franz I zurückberufen und stirbt 1536, vgl. K. H. Graf; 
Jacobus Faber Stapulensis in der zeitschr. für bist, tbeol. 1S52 s. 8 bis 
87, s. 165 bis 238. 

1 quodam loco] in der vorrede zu den Rudimenta lingu» Hebraica 
7 März 1506 8. o. nro. LXXXV. 2 Den PlAn, die werke des Cusa her- 
auszugeben, hat Faber wohl später fallen lassen. 3 Über Theodorich 
Gresomund vgl. Riegger, Amcen. litt. F*^riburg. passim. 4 Gregor Reisch, 
Prior der Carthause auf dem St. Johannisberg in Freiburg, ein wissenschaft- 
lich tüchtig gebildeter mann, Verfasser der margarita philosophica , mit- 
arbeiter an der ausgäbe der werke d«i Hieronymus (Basel 1516), lehrer 
Johann Ecks, bei kaiser Maximilian in grossem vertrauen, der in seiner 
Sterbestunde nach ihm verlangt Vgl. Wiedemann, Job. Eck s. 22 fg. Er 
gehört zu denen, die von Max. den auftrag erhalten, über die judenbüchcr- 
frage ein gutachten abzugegen und die im gegensatz gegen Reuchlin, die 
Unterdrückung aller bücher mit ausnähme der bibel für göttlicly und lob- 
lieh erachten. Ihr Gutachten bei Böcking, Hutteni Opera VI, s. 104 bis 107. 

8* 



116 

tatoris officio fungens varias bibliothecas ejus praecipue re- 
gionis , ubi Cusa adhuc in humanis agens frequens ftiissetf 
ssepe perlustraret atque axcuteret. Hie autem praeter libellnm 
de deo abscondito quem pridie exscriptum habeo et sermones 
nihil 8e adhuc comperisse adfirmat. Percontatus praeterea 
8um a Pelecauo Kubeacensi ^ vidissetne uspiam tale quippiam, 
retulit iS) te multa habere, quse Cusa composuisset, sed paucis 
ea communicare, quippe quae apud te essen t in magno precio. 
Significavit mihi hoc idem Ruschius Cartusiensis. Coepi itaqne 
eruditissime vir, exinde cogitare, quo pacto mea opera par- 
ticeps eorundem libellorum Faber efficeretur. Et primo cum 
de parandis ad te literis consilium iniissem et me ipsum 
aspicerem, frustra me canturom esse subverebar, mox, cum 
Fabrum, cui hsec mitti deberent, et cui vix negari possent 
consyderarem , animus mihi fidenter petendi datus est. Non 
enim tanto viro qui te et tua omnia mirum in modum laudat, 
extollit, magnifacit te non obsequuturum facile unquam cre* 
diderim. Qui de te in quincuplici ^ psalterio (quod ad hebraici 
et grseci exemplaris archetypum veritatem fidelissime recögnitum 
et Tenustissimis notis informatum, mihi nuperime muneri misit) 
ita honorificam mentionem facit, ut libeat ejus hie verba 
recensere, quem de supersancti regis nostri et Servatoris 
nomine loquitur, sie iuquientis : „lUud idem scripsit Mirandula 
et de eodem librum edidit elegantissimus et sine controversia 
inter Suevos doctissimus Joannes Capnion, cujus pauIo ante 
meminimus, quem quidem libellum ab illo divino benedicto 
et mirando nomine de Verbo Mirifico nuncupavit". Hactenus 
Faber. Quin aliis in locis Beuchlinianorum Rudimentorum 



1 Conrad Pellikan s. o. s. 72 a. 3. 2 qaintapUci 1. 2. 3. QVIN- 
GVPLBX I Psalterium. | Gallicum. | Romanum. | Hebraicum Vetus. | Gon- 
ciliatu. I Titel in hübscher einfassnng 289 bll. in fol. Am schluss: AB- 
SOLVTVM FVIT HOC QVINCVPLICIS PSALTERII OPVS IN I cceno- 
bio sancti Germani prope muros Parisieses: anno a natali CHRISTI | do- 
mini 1508. Et in clarissimo Parisiorü Gymnasio ex chalcotypa | Henrici 
Stephani officina e regione scholarü Oecretorü | emissü anno ejnsde CHRISTI 
saluatoris omniu | 1509 pridie Caledas Angasti. Uli igitur | qtii abaolvere 
et. absolatum in | publicum emitte-{re dedit. | LAVS ET GRATIARVM 
ACTIO IN SECVLA SECVLORVM AMEN. | (Darrast, hofbibl.) 



117 

(sie enim nominat) ssepe meminit. Vides igitur quanti te 
faciat Faber, quantaque honoris prsefatione de te loquatur. 
memini ego ex ejus me ore non semel audire: „Doctus et 
revera is qui se Fumulum appellat.** Haec autem si, ut tibi 
aduler, me in medium afferre credis, longo erras. Non enim 
ex eorum numero sum qui aliud blacterant, aliud in pectore 
clausum gestaut, sentit animus cum calamo, lingua cum corde. 
Moveare itaque, prsestantissime vir, ad mihi commodandos 
libellos, non modo ob Fabri in te benevolentiam, sed et ob 
maximam Germauiae laudem quae inde Germanis omnibus ad- 
crescet. Excusi sunt jam pridem non inficior ejusdem dialogi 
multi, quos omnes et ego inter meam librariam supellectilem 
teneo, sed erratdrum immunes non sunt. Quare cum iis re- 
cognitis atque elimatis sermones quos ex pontificia Born» 
bibliotheca exscriptos habet et tui dialogi accesserint, erit 
prqfecto opus undiquaque consummatissimum. Verum ut ad 
id faciundum propensior reddare, dono tibi misi elegantissimum 
politicorum opus ^ quod ab hinc triennium Faber Stapulensis 
ex sua officina emisit. Tritum enim est apud grsecos adagium 
^elp x^^P^ vCtttsi xal $x)ctu>.o; $a}CTu>.ov. Da et accipe, mutuum 
namque muli scabunt, ut est apud epigrammatarium Burde- 
galensem. Tu igitur, eloquentissime vir, morem mihi in hac 
re geras, quod si egeris, erit, cur tibi perpetuo devinctus exi- 
stam. Si praeterea propositiones Cusae impressas, Symmachi 
epistölas aut Egesippi historici christiani libros scriptos apud 
te habes patiare obsecro, ut me adeant et ad aliquot dies 
mecum hospitentur, redibunt sancte poUiceor. Actutum Her- 
raonymus ^ Lacedaemonius non tarn doctrina quam patria clarus 
oKm tibi apud Parisios praeceptor et mihi graecae linguae 
tyrocinia exposuit tui subinde memor. Vale , Germaniae, 
immo totius orbis decus et Bhenanum tuum inter eos referto 
qui tibi sunt opido quam deditissimi. Ex Heiveto quod vulgus 

* 

1 Politicorum libri ooto. Commentarii. Oeconomicorum duo. Commen- 
tarii. Heotonomiarum septein. Oeconomiarum publ. unus. Explanationis 
Lieonardi in oeconomica duo. Apud Parisios primaria superiorum operum 
editio typis absoluta prodiit ex oflf. H. Steph. a. 1506 fol. (Correctore B. 
Bhenano) nach Graf: Jakobus Faber Stapulensis in zeitschr. für bist, thcol. 
1852 8. 229. 2 S. o. nro. U. 



118 

Slet8tat corrupta nomenclatura vocant decima lace Novembris. 
Anno a Christo nato DDDIX. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. g 4* bis g 5*; 2 = J.-v. e. i 2 sq.; 3 = 
C. V. e. n foL 52* bis 53^. 

cxn. 

Stnttgart. 29 Deo. 1509. 

Joannes Kenchlin LL. doctor fratri Nicoiao Eilenbog 

salutem. 

Impetrare debueras omnium maxime de Cralylo qüae 
a me postulasti Nicolae amantissime, si non me hactenns 
trimestris aegrotatio ita oppressisset, ut vel consilio medi- 
corom a literis abstinendum fuerit. Taceo virium imbe- 
cillitatem qua ne potuissem qnidem lectioni yacare, si Toluis- 
sem. Sperabam quotidie, ut sunt res humanae, in bonam 
me Yaletudinem resurrecturum ; sed qui sum tenaci pituita 
conditus diem de die protraho salutemque deos oro. Hoc 
iccirco ad te trementibus digitulis scribo, ut pemoscas, na- 
turam impedimento fuisse, ne tibi morem geram. Quare ut 
diutius libello tue non careas, mitto eum tibi eadem sub- 
stantia qua ad me accessit. Et quamvis gravissimum mihi 
sit, me tibi non potuisse placere, tarnen in damno tibi non 
tanti fuerit. Poteris enim de dictionario graeco si quod habes 
omnes tu ipse defectus supplere. Bes facilis erit non diffi- 
cilis. Quod si boni consulueris et deum pro mea sanitate 
rogaveris, in alio tibi restitutus sanitati spero complacere. 
Fceliciter vale. Ex Studgardia 4 Kl. Januarias 1509. 

Msc. Ellenbog. IIb. I epist. 74. fol. 65». 

CXIII. 

Ottenbeuren. 21 Jan. 1510. 

F. Nicolaus Ellenbog doctori Capnioni S. d. ^. 

Accepi literas tuas, vir literatissime, cum Cratylo ' quibus 
adyersa te valetudine tentari ^ dolenter accepi. Laboras tu ^ 

1 N. E. prior monasterii Ottenburensis Joanni Reucblin LL. doctori 
S. d. p. 2. . 4. 2 Der anfang lautet in 2. . 4: Redditus est mibi Craty- 
lug nna cum literis tuis vir lit, vgl. oben nro. CXII. 8 tenUri] labe- 
rare 3. . 4. 4 Laboraa] gravaris 2. . 4. 



quidem communi literatorum incommodo. Solet enim plae- 
nunque pituita eis qui literis sunt dediti, molestare, quod ex 
Marsilio Ficino ^ in suo ^ de triplici vita opuscülo haud con- 
temnendo ^ sehe potuistL Dens Optimus Maximus, a quo 
omnis medela, faciat, ut quam primum sanitati restituaris, 
ut nedum mihi ut polliceris aliquando prodesse possis, yerum 
etiam toti ecclesiae catholicae. Quantam enim jacturam 
(citra adulationem loquor) immatura tua mors universali 
ecclesiae allatura sit, nemo ignorat nisi literarum ignams. 
Rursum yero quantum vita comite sacris literis invigilans 
prodesse possis dici non potest , potissimum tanta eruditione 
et lingnarum pluralitate pollens. Ego sane, ut petis, pro te 
dignissime vir, orare quam fidelissime non cessabo ^. Tu 
vero ubi sanitatem recuperaveris ^ secularibus posthabitis ne- 
gociis, ad divinas eruendas scripturas totus incumbas precor. 
Äudeo enim hoc mihi polliceri si tali te firmaveris ^ proposito, 
sanitatem tibi propediem deo largiente reversuram. Vale 
doctissime vir et me, ut facis, ama ^ Ex Otthenbura 12 
Kaien. Februarias 1510. 

1 = Ellenbogsches nianaseript fol. 65<^* ^ Hb. I ep. 75; 2 = C. 
V. e. gt; 3 = J. V. e. b. iii*>; 4 = C. v. e. II fol. 47*>. 

CXIIK 

(?) 1 März (1510?). 

Erasmus ® Reuchlino suo S. D. 

Jam ^ bis ad te scripsi, fortassis negligentius quam decuit 
ad tan tum virum, sed tamen amice simpliciterque. At tu ne 

* 

1 Das angeführte werk von Marsilius Ficinus ist sehr häafig ersohie- 
nen; die älteste ausgäbe ist wohl die ohne titel; in kl. fol., am ende: 
Impressit ex archetypo Antonius Misehominus | Florenti» Anno salutis 
MCCCCLXXXIX I Tertio Nonas Decembr. | darunter das buchdruckerzei- 
chen. 2 in suo] platonico illo philosopho 2. . 4. 3 haud. cont. opuac] 
opusculum haud . contemnendum legeos 2. . 4. 4 non ccss.] apud deum 
non desistam 2. . 4. 5 recep.] recuperaveris 2. . 4. 6 tali . . finn.] 

ejasmodi.. armaveris 2. . 4. 7 doct.. ama ausgel., dafür: foelix 2.. 4. 
Datum aasgel. 1. Die ab weichungen in 2. . 4 sind derart, dass man an- 
nehmen mnss, EUenb. habe seinen brief, bevor er ihn abgeschickt habe, 
sUrk verbessert. 8 Über Erasmus vgl. die neuesten Schriften Durand 
de Laura: Paris 1872, 2 vol. und Drummond: London 1873, 2 vol. 9 Die 



120 

Terbo quidem respondes. Non possum quicquam de te 
suspicari, nisi quod sit eruditissimo simnl et hmnanissimo 
viro dignnm. Episcopns Roffensis ^, vir absolutissimae doc- 
trinae, in suis ad me literis ita de te meminit: y^Quod mei 
meminisse Tolueris, et me per literas salutare, gratias ago tibi 
maximas et praecipue quod de Reuchlin tarn diligenter omnia 
scripseris, cui ego valde faveo, quanquam incognito mihi^ 
Ac paulo post: „Ad Reuchlin illum redeo, cujus opera si qua 
ediderit quae apud nos non fuerint, eures quaeso ad nos 
perferri. Nam mihi valde placet hominis eruditio, ut, qui 
yicinius ad Joaunem Picum accesserit, alium extare neminem 
credam. Vellem, Erasme, sciscitareris ab eo per literas, si 
forte illum non conveneris, unde acceperit genealogiam illam 
sacrosanct» virginis Marise * quam vocabulario suo Hebraico 
apposuit. Vehementer enim scire cupio, unde habeat ea res 
authoritatem , simulque quonam modo fieri possit, ut cum 
juxta Philonis breviarium, Solomonis linea penitus intercisa 
fuerit, ipsa nihilominus ex Solomone illic descendisse tradatnr. 
Coneris, Erasme, ut mens Reuchlin dignetur me de bis duobas 
certiorem facere". Rursum in fine: „Vale, optime Erasme, 
et me ipsi Reuchlin commendatissimum facias, quem band 
dubie viserem ipse, si non bis sacris vestibus essem indutus^. 
Haec mihi, Reuchlin, vir ille clarissimus suapte manu ad me 
scripsitj quae ad verbum ad te transcripsi, ut ex his inteUi- 
gas, quanti te faciat. Dignus est cui morem gerat humanitas 
tua Tel ob hoc ispum, quod te tam ardenter amat. Nos hoc 

* 

beiden briefe des Erasmus sind weder in den Epp. ill. vir. noch in der 
Erasmischen briefsammlung erhalten. 

1 EpiscopuB Roffensis] Johannes Fischer geb. c. 1455, tritt in den 
geistlichen stand, wird beichtvater der gräfin von Richmond, der mutier 
Heinrich VII. Von diesem wird er 1504 zum bischof von Rochester ge- 
macht, und von ihm, wie von Heinrich VIII sehr hoch geschätzt. Des 
letzteren hass zieht er sich zu, als er sich weigert, dessen erste ehe f&r 
ungültig zu erklären, und erleidet, dadurch und durch vieles andere ver- 
dächtig geworden, den tod, 22 Juni 1535. Vgl. Herzog, realencyklopftdie 
IV, s. 40S ff. Wie sehr er Reuchlin schätzte, werden wir noch häufig in ei- 
genen äusserungen und briefen des Erasmus ausgesprochen finden. 2 geneal. 
Mar.] vgl. Rudimenta hebraica 8. 19 bis 31. Der gelehrte bischof hätte 
wissen dürfen, dass diese Genealogie aus Luk. cap. 3 vv. 23 bis 88 ist, 



121 

in procinctu scripsimus et qnidem occupatissimi. ^ Nam Romam 
avolamus. Quod attinet ad editionem operum Hieronymi, 
tantum abest ut Tel pilum tnomm laborum aut glorise mihi 
velim vindicare, nt citius aliquid de me in te transfuderim. 
Cum eum laborem susciperem, ignorabam te in eodem versari. 
Quanquam non agimus idem. De Hebraicis literis nihil arrogo 
mihi quas primoribus duntaxat gustavi labris. In summa 
dabitur sua cuique laus idqne candidissime. Bene vale, et 

Erasmum in eorum adscribito numerum, qui tuo nomini yere 

et ex animo faveat. Kai. Martias K 
Gedruckt = J. v. e. s 111»» ^, 

CXIV. 

Tübingen. 26 März 1510. 

Demm ersamen redlichen unnd uffirecliten, minem lieben 
uniid gutten fründ, maister Hannsen Ammerbach bm*ger 
zu Basel unnd buchtrucker [Joannes Eeuchlin] S. D. P. 

Quam maxime cuperem in gloriam S. Hieronymi * morem 
tuse ^ gerere voluntati et fortasse possem quidem, si temere 
vellem cuncta niti. Est vero arduum et difficile nimis, Hie- 
ronymum, ut decet, restaurare ac luci reddere, virum tarn 
ex variis Unguis atque libris ornamenta sua nactum, prseser- 
tim homiui vel eorum nescienti vel eorumdem egenti. Quam- 
quam enim habeo libros quam plurimos in omnem quasi Protei 

* 

1 Ich habe den brief ins jähr 1510 gesetzt, wegen der stelle über 
Hieron ymus. Vgl. die aufforderang des Job. Araorbach an R. 27 Juni 
1509 an derselben theilzunehmen. Freilich sind dadurch die chronologi- 
schen Schwierigkeiten nicht gehoben. £rasmu8 freundschaft mit Fischer 
beginnt 1506 (Drummond I, 149, 150), in unserem brief erscheint sie be- 
reits als sehr fest* dagegen ist Er.s italienische reise 1506 begonnen, sein 
aufenthalt in Rom 1509, und beides scheint in unserem briefe als künftig 
betrachtet zu werden. Die andeutung der Hieronymusausgabe lässt uns 
nicht höher hinauf als 1509; das fehlen jeder bemerkung über den Rench* 
ÜDSchen streit nicht tiefer hinab als 1510 gehn. Der brief, ebenso wie 
der Fischers, aus dem stücke mitgetheilt sind, fehlt übrigens in allen mir 
bekannten ausgaben der Erasmischcn briefsammlung. 2 Vgl. Amer- 

baohs brief 27 Juni 1509; doch fehlen wohl zwischen diesem und unserem 
brief einige stücke. 3 tute] statt dessen hatte R. erst geschrieben: vestre. 



122 

formam, esset tarnen admodum necesse tum propter grsecam 
tum etiam hebraicam chaldaicamque linguam aliis quoque 
abundare, quod, arbitror, fieri posset, si apad te Basile» 
essem, ubi prsesertim sacram scripturam Grsece melius copio- 
siusque invenirem. Unde mihi ingens incessit cupiditas visendi 
tui, idque cum Cyro ducali tabellario ^ verbis communicayi, sed 
accidit infirmitas ^ ictericise hactenus, qusB tamen, nt spero, 
functa est officio, taxans me ad futuras thermas. Quid multis? ape- 
rio tibi animum meum, quem antea cognovisti Scis, me anxiuin 
propter erogatam impressori ^ meo pecuniam. Qua in re te peto 
curare indemnitatem meam, nam lucra non peto. Rogo igitor 
tuam erga me humanitatem, utvelemas velvendaspartemmeam 
pro sola sequitate, ut possint et emptores lucrari et ego nihil 
perdere. Libri fuerunt numero 1 500. Nescio quid supersit. Sed 
quicquid erit, accipe a me tres libros pro uno floreno; et credo 
mihi adhuc competere 700 libros de rudimentis Hebraicis. 
Ista sunt, quse me turbant, fractura, si phas est dicere, fideli- 
tatis et jactura patrimonii, a quibus si per te liberabor, fa- 
ciam satis voluntati tuse meo impendio et sine tue damno. 
Veniamque ad te et Basilese stabo sumptibus meis, non tuis, 
illustraboque S. Hieronymum nulla tui mercede mihi danda 
illustratione, qua nunquam a tempore vitse suse claruerat. Si 
vero deseras me in ista perfidia impressorum, non solum tibi, 
sed Omnibus optimarum literarum studiosis damnorum occa- 
sio eris. Juro enim tibi, quod deceptus ego resistere non possim 
quin me tsedeat aliquid scribere seu edere, quod sit arte im- 
pressoria dignum, quamvis sciam senium meum appropinqnare, 
nee esse nunc in patria Germanise, qui de varietate dX)ctrinarum 
mecum possit certare. Scripturum plura charta me defidi 
Vale feliciter, dilectissime Amorbacchie *. Ex Tübingen 7 
Ealendas apriles anno 1510. 

Jo. Reuchlin Phorcensis LL. doc. 
Basler nniversitätsbibl. handschr. G II 13^ nro. 61 autograph. 



1 Cyro] s. o. 26 Jan. 1507 nro. LXXXXVL 2 infirmitas] vgl. Rencli- 
lin s. 50 and oben nro. CXII. 3 impr.] Anshelm, wegen des dmcks der 
Rudim. bebr. 4 In Amorbacchie hat R. am letzten buchstaben hemmi 
Qorri^iert^ doch si^bt «s »lebt 90 aas^ als ob er Ihn ganz getilgt h^i\^% 



123 
CXV. 

Tübingen. 19 März 1510. 

Joannes Eeuchlin Nicoiao Eilenbog S. 

Venerabilis Pater. Memoria teneo reverendi abbatis 
nostri et ^ tuum mandatum supra lingua illa sancta, quam 
Hebrsei UJ^ipn '\w'b appellant qui me hortabamini diligenter 
perquirere, libi posset hebrseus neophitus et in fide nostra ini- 
tiatns haberi qui apud vos istic literarum hebraicarum pro- 
nuntiationem doceret. Laude institutum vestrum et si par 
mecum vobis est animus, urgente veritate, confidebor tuae 
dignationi secretum meum. 

Quoniam ita me Dens optimus maximus amet, post va- 
riarum lectionum experimenta nihil ex omnibus Unguis quas 
didici plus me deo conjungit quam sacrarum literarum he- 
braica exercitatio. Semper enim legende hebraice videor mihi 
videre deum ipsum loquentem, cum cogito eam esse linguam 
qua Dens et angeli commerita sua sint hominibus divinitus 
exequuti. Et sie horrore quodam et terrore coneutior non 
sine quodam gaudio ineffabili talem meam admirationem vel 
stuporem potius sequente quod vere sapientiam nominavero de 
qua divinum illud fertur eloquium hebraice: 'n n«n"» m^ n*»«iün* 
i. e.: initium sapientiae timor Domini. 

Ad Vota igitur vestra commodum se obtulit Joannes ' prae- 
sentium literarum ostensor qui relicto Judaismo ad nostram 
fidem conversus est et in paucis annis linguam nostram lati- 
nam posthabitis hebraicis perdidicit ita , ut in bacalaureum 
artium evaserit quod est studii non mediocris indicium. 
Cumqüe vellet Rhenum versus pergere, suasu meo commutavit 
animtun, mihi obsequens, ut ad vos diverteret. Maxime du- 
citur amore ad consequendum sacerdotium. Est enim, ut 
mihi videtur, devotus et probus, quare sciscitanti mihi de suo 
apnd vos salario respondit pecuniam non petere, sed re- 
verendi domini abbatis gratiam, ut per te tuosque tan- 
dem promoveretur ad sacerdotium. Non erit igitür tue 
monasterio gravis. Facito nutriri hominem et erudiri ad me- 

* 

1 et aasgel. 1. vgl. oben nro. CI. 2 ^pr. 1. 7. 3 Joannes] wahr- 
goheinlich Joh. Kün,* s, m. £!Uenbog s. 13 a. 3. 



liora propter deum. Impendite illi misericordiam yestram 
scilicet sXsY)[xoauvY)v ttqv oystXojyivYiv , cum alioquin de jure 
teneamini ad hospitalitatem, habebitis praeceptorem licet non 
Talde doctum, tarnen ad pronuntiaudum sufficientem qui vestros 
mouachos possit in primordiis linguae sanctae aptare formare- 
que, ut saltem nostra rudimenta per vos ipsos tandem va- 
leatis accipere, in eisque nuUo praeceptore, sed proprio studio 
exercitari ad laudem et gloriam Dei et regis nostri rwin**. 

Yale, mi Cubite, meque observandissimo mihi abbati tuo 
commenda cum omnibus tuis fratribus bonas artes amantibuB. 
Ex Tübingen 3 post Judica anno 1510 ^ 

Msc. Eilenbog IIb. I, ep. 76. foL 65^ sq. 

CXVI. 

Strassburg. 14 April 1510. 

Beatus Rhenanus Selistatinus an Reuchlin 

schickt mit dank die geliehenen Schriften Cusas zurück und 
bittet um aufklärung über ein itinerarium Antonini. Ex Ar- 
gentorato 14 apr. die, a. 1510. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. g Sab; 2 = J. v. e. 1 3b; 3 = C. r. 
e. II fol. 53>) fg. 

CXVII. 

Ottobeuren. 28 April 1510. 

Frater Nicolaus Eilenbog Capnioni S. d. 

nit: bDi dib^i d'^-n, humanissime integerrimeqne vir. Ked- 
ditae sunt mihi literae tuae suavissimae per Neophytum • quem 
dignatio tua ad nos direxit qui et per mensem apud nos fuit 
diligentissime mihi pronuntiationem hebraici sermonis tradens. 
Habeo autem ego tibi immortales gratias, doctissime vir, qtii 
pro tua bouitate et numquam satis laudando erga bonas literas 
affectu inter occupationes tuas infiuitas mei haüd immemor 
fueris, sed quem dudum conceperam ad üsmpn "jiTöb aflFectum 
adjuvare vel studiosissime non cessas. Deus opt. max. me 

operam perdas faciat precor. 

* 

1 Unter dem brief stebt, soweit sich die Schnörkel des im griechisclieD 
und hebräischen unkundigen Schreibers entziffern lassen: ei; ttjv /^sipa auiov, 
''Dir»N T'b. S Johanqes s. o. nro. CXV, 



125 

Quod scribis, optime vir, te multum affici legendis he- 
braicis literis, nihil est qnod mireris. Inest sane eis ivspyeia 
quaedam ad movendnm legentis animnn). Et, nt inqnit 
Apostolns, vivns est sermo Dei, et efficax, et penetrabilior 
omni gladio ancipiti. Porro non solnm efficax, sed et lectü 
jucundns. Hinc et illud Davidis: w; ^ yXuxsa Tcji XapoyyC pu 
Ta Xoyia cou uTcep [Wki tö gt6\j.olti p.ou. Ezecbiel quoque com- 
medens riäTar, süavitatem eloqniomm Dei indicans ait "^nm * 
pinTab ujn^D -cn. Ego vero nihil tale hactenns in me sensi, 
adeo mihi Cornea fibra est. Dens opt. max. faciat, nt tandem 
fofmetnr cor menm ad praecepta ejus, nt nihil dulcins dncam 
qnam meditari in lege ejns die ac nocte ^ 

Referam tibi stüdii mei difficnltatem. Solet idem mihi 
nnnc contingere qtiod et gloriosissimo Hieronymo qui nt de 
se ipso testatnr, qnnm stridentia illa et anhelantia verba sonare 
non posset. Saepe desperans destitit et stndinm intercepit, 
mrsnmqne contentione discendi operam navavit. Qnod etsi 
hnjnsmodi flnctibüs qnatiar, nee nnqnam ad unguem hebraicnm 
sermonem sonare posse confidam, qüippe qui crassioris sim 
linguae, magnifariam tarnen quantulumcunque etiam profecero. 
Solatur me illud Flacci: * 

Non possis oculo quantum contendere lynceus, 
Non tarnen iccirco contemnas lippas inungi, 
Est quodam prodire tenus, si non datur ultra. 

Abba noster dignissimus optat te bene valere. Vale 
foelix, literatorüm monarcha. Ex Ottenpurra 4 Kl. Majas 1510. 
Msc. Ellenbog lib. I, epist. 77 fol. 66^ sq. 

CXVIII. 

Stuttgart. 12 Juli 1510. 

Maister Hannsen Ammerbacli, dem bucliti'ücker zu Basel, 
minem lieben und gutten fründ iiin sin baniidt. [Jo, 

Eeuchlin] S. D. P. 

Amice quam observandissime. Ecclesiae nostrae custos -' 
patefecit mihi mentem tuam de acceptandis libris meis, tuo 

1 cos] Ps. 119 (vulg. 118), 103. 2 Ezech. 3, 3. 3 Vgl. Psalm 1, 2. 
4 Hör. Epn. I. 1. 28 ftr. 5 Naukler? 



126 

nomine dicens, qnod secnndom extimationem in anterioriks 
literis meis contentam yelis a me libros ex empto recipere, 
preciumque tradere in pecunia parata per cancellariam nostram 
ducalem. Iccirco qnantumvis etiam de sorte perdam, tarnen, 
quia sie evadam frandes sociales, gandeo plarimum, ne mihi 
funditus pereundum sit. Qua propter cum nihil in negocio^ 
tuo frugi facere possimus, nisi apud te sim, unde custos dixii 
te ad me aliquo diversurum, ut una essemus. Quod et ipsnm 
nil sufficeret propter absentiam librorum graecorum, quibus 
usuri sumus, ego faventibus superis ad te brevi venturus sum, 
scilicet intra 15 dies, qnando nunc feriae judiciorüm ' in- 
stabunt, et dabitur vacatio, ut vix commodius seu potitis 
liberius ad te toto anno yaleam accedere. Et nunc accessissenif 
si non me detineret aliquantula aegritudo. Caput stiUat, dolet 
pecttis, crnciat tnssis, movetur hümor dysentericns. Sed haec 
omnia spero propediem recessnra. Tunc veniam, veniam, 
Deo 0. M. Yolente. Haec raptim ad te scripsi, ne esses nescitis. 
Yale. Ex Stutgardia 4 idns quintiles anno 1510. 

Joannes Reüchlin Phorcensis LL. doc« et Sueviae triumvir. 
Expecta hospitem non edacem. 
Basler aniversitätsbibl. handschr. G II 13^ nro. 62 anto- 
graph. 

CXK. 

Padua. 25 Jali 1510. 

Georgius Nuttel an Beuchlin 

dankt für seinen brief, theilt mit, dass er bei Jason de Mayno ' 
eifrig studire tind trotz der kriegerischen unruhen seine 
Studien fortsetzen wolle und bittet, den Sebastian Welling zti 
veranlassen, seinen söhn für den winter nach Italien zu 
schicken. Ex Pavia 25 Juli, anno 1510. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. e 8a fa; 2 = J. v. e. g 2; 3=0. v. 
V. n fol. 39a fg. 

1 neg.] Die ausgäbe des Hieronymas. 2 judic] Des scHwftbischen 
bundesgericlits oder des Stuttgarter hofgerichts. 3 Vgl. Jo. FicliurdiiB: 
Vitaö recentiorum Jureconsultorum . . Patavii MDLXV. fol. D 3*. und Sa- 
vigny, gesch. des röm, rechts in ma, bes. bd. VI. 



127 

cxx. 

Füssen. 26 Juli 1510. 

Maximilian I an Hochstraten, die 4 Universitäten, 
Victor V. Garben und Eeuchlin '. 

Die adressaten werden beauftragt, ein gtitachten über 
die düldong der jüdenbücher abzugeben. Geben zu Füsten 
am 26 des monats Juli 1510. 

Gedruckt: deutsch 1 = Reuchlius augenspiegel (Böcking 1. c. 
B. 76) A 2b; 2 = Weislinger Huttenus delarvatus s. 27 bis 29; 3 = 
V. d. Hardt, Historia literaria refonnationis, fol. 17b fg.; 4 Mayerhoff, 
Beuchlins augenspiegel, Berlin 1817 s. 9 fg.; lat. = handschr. Stuttg. 
arch, (rubrik-ordensleute). 

V 

CXXI. 

Aschaffen barg. 12 Ang. 1510. 

Erzbischof Uriel von Mainz * an Reucblin 

commission und befehl, seinen rathschlag wegen der jüden- 
bficher zu ertheilen. Montags nach Laurenti. Anno decimo. 
Gedruckt: deutsch l = Reuchlins augenspiegel a. 3«; 2 = Weis- 
linger, Huttenus delarvatus, s. 29 fg. ; 3 = v. d. Hardt, Hist. lit. fol. 
18; 4 = Mayerhoff, Reuchlins augenspiegel s. 10 fg.; lat. =handschr. 
Stuttg. arch. (rubrik „ordensleute"). 

CXXII. 

Stuttgart. 6 Okt. 1510. 

Reucblin an den erzbiscbof von Mainz 

rathschlag, ob man den Juden alle ire bücher nemmen, ab- 
thun und verbrennen soll. 



1 Da diese sammlang nicht bestimmt ist, eine arknndensammlang für 

den ganzen Reuchlinschen streit zu bieten, so sind nur diejenigen akten- 

stucke aafgenommon, welche direkt an Reuchlin gerichtet sind. Die übrigen 

zu verzeichnen schien schon desshalb unnöthig, weil Böcking in seinem 

Conspectns chronologicus scriptorura gestorumque qu» prsecipue ad causam 

Reuchlinianam . . pertinent (Suppl. ad Hntt. Opp. vol H, s. 117 ff.), und 

ich selbst in meinem Reuchlin genaue angäbe über druckort und Inhalt 

aller hieher gehörigen Schriftstücke gemacht habe. 2 Vgl. Reuchlin 

s. 219 und die dort angeführten stellen. 



128 

Gedruckt: 1 = Reuchlins augenspiegel ; B... E; 2 = v. d. 
Hardt, fol. 20 bis 34; 3 = Mayerhoff s. 18 bis 74. 

CXXIII. 

Stuttgart. 20 Nov. 1510. 

Maister Hannsen Ammerbach bm*ger zu Basel unnd 
buchtrucker minem lieben unnd gutteri frünnd [Jo. 

E^uchlin] S. D. P. ' 

Data opera mi Amörbacchi, tandem ecce tibi Ezechielem * 
et Graece et Hebraice castigatnm inter tot Scyllas atqte 
Charybdeis e nanfragio lege Rhodia salvrim mitto, dattirüs csetera, 
dum per saecularia negocia tarn triümviratus nostri qtiam 
ducalis imperii licebit. Tantns antem erga te mihi est ani- 
mus, nt facile omneis omniaque ante quam te relinqtierein. 
Nihil addi ad nostram amiciciam potest, ita amamtis inter 
DOS, sie pure, nt si ptieri simtis. Quamqnam et illud Aristo- 
phanis in nephelis vere de nobis dici qneat (o; ht; Tcat^e^ ot 
YspovTe;. Vidimns igitur s. Hieronymtim in genesi Graece et 
Hebraice, in prophetis 12 minoribus Graece, in Salomonis vo- 
luminibus, in Danielis dimidio, in toto Isaia, in Ezechiele in- 
tegro Graece et Hebraice; superest ex commentariis Hiere- 
mias solus et dimidiatus Daniel cum caeterorum Hebraice. 
Nam parvi laboris, ut arbitror, psalterium erit. Qua propter 
oro, ut ad me scribas, quae sit cogitationis tuae institutio et 
quonam ordine cuncta velis imprimere. Sic libros tibi sin- 
gulos commodius suppeditabo. Hirsangiam accessi nee illic 
iuventus est uUus, nisi quem ad te nunc mitto Ezechielem. 
In Esselingen nihil reperi, in Bebenhusen foi, non in rem, 
scilicet absentibus librorum pra^fectis, sed redibo actutum. 
Tu me facito certiorem de societate vestra triumvirali, per- 
fectane sit, an non K De nuptiis quoque Joannis nostri Sedi- 

* 

1 Zwischen diesem und dem hriefe vom 12 Jnli (ohen nro. CXVUI) 
liegt ein, nur ans unserem hriefe zu erschliessender, und durch den brief 
vom 31 August 1512 beglauhigter Htägiger aufenthalt Reuchlins in Basel. 
2 Ez.] bezieht sich auf die ausg. des Hieronymus. 3 Die Societas 

triumviralis ist ohne zweifei die Verbindung des Johannes Amerbach, des 
Joh. Frohen und Joh. Petri, die übrigens schon vor der zeit dieses briefes 



129 

liensis ^ quid actum sit, scire velim. Et in calce id te oro, 
quod erit mihi accuratissimum, ut huic Cyro ducali angelo 
tuam apocham sive quietantiam commendes de aureis yidelicet 
ducentis pro sexingentis yoluminibus ^, qu8ß post accepta 
a,pud sororem ' in Phorce tuo nomine deposui. Eos anreos 
nummulario cuidam in diem addixi. Quare prsßsto sis et 
ad manum futnrus. Salutem die, obsecro, jussu meo uxori 
liberisque tuis et omnibus, qui te meque amant. Feliciter 
vale. Ex Stutgardia 12 Kalendas Decembres anno 1510. 

Jo. Reuchlin, Phorcensis LL. doc. 

Aus: Basier universitätsbibl. bandschr. G 11 13» nro. 63 auto- 
graph. 

CXXIV. 

Stuttgart. 1 Dec. 1510. 

Magistro Joanni Amorbacchio civi et impressori Basi- 
liensi amico suo praecipiio [Jo. Keuchlin] S. D. P. 

Ex literis tuis ^ mihi jocundissimis (omnia enim tua mihi 
amoena videntur) accepi te cupere , ut frater Joannes Cono * 
grsece admodum doctus et latine apud vos Basileae futnrus 
esset in oneris tui snblevamen. Qua in re mecum sentis. 
Quare et laboravi et laborabo, ut illic moretnr, quod ipse 
tibi exponet. De caßteris credo te per Cyrum esse certiorem. 
Essetque in rem tuam futurum , ut ordinem librorum s. 
Hieronymi, quo ipsum impressurus es, ad me mitteres, ne frustra 

diedes briefes bestanden hatte, damals aber vielleicht darch einen neuen 
vertrag geregelt wurde. (Mittheilung von prof. W. Vischer in Basel.) 

1 Joh. Sedel.] Gemeint ist Joh. Proben, so genannt nach dem hause 
zum Sessel in Basel, ,das, zf\rar damals noch im besitze von Joh. Amer- 
bach, nach dessen tode von Proben übernommen wurde. Dieser heirathete 
1510 seine zweite frau, die Gertrud Lachner (sein söhn Hieronymus war 
schou 1501 geboren), wie aus der angäbe des über benefactorum zu er- 
sehen ist, dass Fr. 1 gülden für eine Pitanz gestiftet habe „quando cele- 
bravit nupcias anno 1510.*' Danach ist Stockmeyer und Reber: beitrage 
zur Basler buchdruckergeschichte s. 86 zu berichtigen. (Mittheilung von 
prüf. W. Vischer in Basel.) 2 Sex. volum.] Der Radim. hehr. s. o. 26 
März 1510 nro. GXIY. 3 Elisabeth Reuter s. Lamoy a. a. o. s. 76 u. 93. 
4 Amerbachs brief ist nicht erhalten. 5 Cono] s. o. Sept. 1499, nro. LXVII, 
Beuchlin 9 



130 

qnotidie conatus nunqüam feriarer. Scis magni esse laboris 
et maltonim dierom castigarc ac emendare, quod sparsim latet, 
Sybillaqae interprete quandoque opus esset Tn £eic, qnod 
decet, et ego faciam, quod oportet. Nosti quid velim. Yale. 
Ex Stutgardia Kalendis Decembribns 1510. 

Jo. RenchÜD, Phorcensis 11. doc. 
Ans: Basler nniversitütsbibl. handschr. GU 13* nro. 64 (abschrift 
des Basilius Amerbacb, enkels des Jobannes). 

cxxv. 

Stuttgart. 6 Apr. 1511. 

Maister Johannsen Ammerbach buchtrücker unnd burger 
zu Basel minem lieben heiTn unnd gutten fründ inn sin 

handt [Jo. Eeucblin] S. D. P. 

Quod ante in grasco emendavimus, id jam cemis et in 
hebraica lingua completum; mitto enim prophetas minores 
12 et Isaiam, qui prius Ezechielem ad te misi K Habesigitur 
libros S. Hieronymi per me castigatos tarn gr»ce quam 
hebraice: super genesim, super 12 prophetas, super Isaiam, 
super Ezechielem; parum restat de Daniele. Quod si uspiam 
circa nos antiquum aliquem Hieronymi codicem super Jere- 
miam hactenus invenire potuissem, etiam illum jam haberes 
absolutum; sed interea putavi me opere ^ precium esse &o- 
turum, si opus epistolare aggrederer, quod ad me tanta cura 
dedisti. Quamvis nee ejusdem habeam vetus exemplar, coepi 
vires exercere ingenii et tanto labore tantoque conata 
vix primam ejus partem, quae aliarum tameu est omninm 
castigatu facillima, sine duce consumavi, ut jam desperan- 
dum mihi sit de reliquis posse absque vetustis exemplari- 
bus ullum consequi honorem. Quapropter, ut tu» morem 
geram yoluntati, postquam convaluero, — jam enim in ob- 
sequio tuo ter langui et ad hoc tempus tertio illo languore 
discrucior, postquam autem convaluero, statui mecum cum eis 
alpes et antra disquirere. Crede mihi, inceptis ttiis band 
deero, et a boni viri officio me non dimovebunt invective tu®, 
quas scio non ex hostili, sed bono corde procedere. Ita com- 

1 Misi] 8. 0. 20 Nov. 1510 nro. GXXIII. 2 Opere] das original hat oprere. 



131 

mittam, adjuvante Deo, nt desiderare non habeas necesse 
fidem meam. Sed cum tempore tarnen. Habenda enim est 
ratio trinmviratus mei \ ponenda praß oculis imbecillitas mea, 
qui raLTdd textnrae homnncio sum. Esto tu ex lapide per 
Deucalionem, ego ex moUi luto per Adamum ortns; utrius- 
que dispar conditio. Noii vires meas metiri tuis, Sia[iLeTpo;, 
a(ru(x;jL£Tpo;. Caput tuum duros labores eosque multos perferre 
potest, at mea delicata sunt studia. utinam Bruno ^ saltem 
noster adjumento mihi assideret. Nunc solus immurmurö, 
nee tarnen negligenter profecto. Scio, ad quid me obligent 
antidora. Caeterum iuter visendum vicina monasteria inveni 
Bebenhusen Hieronymum in epistolam ad Romanos, Origenis 
15 libros ad quinque redigentem. Scribit enim ad Heraclium 
sie: Addis autem ne quid laboribüs meis desit, ut omne hoc 
quindecim voluminum corpus, quod graecus sermo ad qua- 
draginta fere aut eo amplius milia versuum prodüxit, abbreviem 
et ad media, si fieri postest, spacia coartem etc. Aggrediar 
igitur etc. Hoc ille. Folia habet 84. Reperi et in eodem mo- 
nasterio de ortu, vita, doctrina, morte ac miraculis s. Hiero- 
nymi excerpta ex Hieronymiano Joannis Andre© ^ item bullam 
de confirmatione ordinis s. Hieronymi, omnia ferme folioruin 
quadraginta, itemaureolam ex suavissimis salutiferisque floribus 
8. Hieronymi, ubi sunt coUectsB omnes bonae sententiae ex 
libris ejus, et sunt folia 29. Nihil eorum etiam praestita qua- 
cumque cautione exhibebitur. Si tu vero jusseris, qua^ram 
amanuensem aliquem, qui precio accepto exscribat quodcunque 
illorum voles. Et sunt tamen ejuscemodi scriptores perquam 
rari. Quid tibi sedeat animo, velim certiorem me facias. 
Feliciter vale. Ex Stutgardia 8 idus apriles anno 1511. 

Jo. Reuchlin Phorcensis LL. doctor. 

Aus: Basler universitätsbibl. handschr. G II 13« nro. 65 autograph. 

* 

1 Des amts als schwäbischer bandesrichter. 2 Bruno] söhn Johanns 
war 1506 in Paris magister geworden and hatte sich noQh bis 1508 daselbst 
aufgehalten, um 1508 bei BVanziskus Tissardus griechisch zu lernen. Basler 
beitr. k. vaterl. gesch. 1843, II. s. 178. 3 Job. Andrea, bischof v. Aleria 
in Corsica, nach seinem familiennamen Bussi oder Bossi, der im auftrage 
des papstes Paul II u. a. die briefe des Uieronymus herausgibt. Vgl. Ersch 
a. Graber, encyklopädle I, 4, s. 31. 



132 
CXXV«. 

Fldslingcii '. 10 Apr. 1511. 

Joannes Reuchlin Phorcensis Nicoiao Eilenbog S. d. 

Accedit ad te prflssentiarum mearnm literaram bajulos 
hortata meo Juda^ns et genere et doctrina quem tibi pre- 
ficio hebraicarum literarum doctorem si velis et qüantum velis. 
Quod si opera tna opus fuerit, utere. Nee contemnendum 
putes, quod noadnm con versus ad nostram fidem est, tanto 
euim humanius a nobis tractandus fuerit, ut, nostris moribus 
et operibus bonis inductus, alliciatur ad se praeparandum deo 
habitandum. Poterit igitur te tuosque fratrcs docere quanto 
tempore voles baud multis expensis et pene nnllo cum onere. 
Vale ex Esseliugeu 4 idus Aprilis. 

Rogo te vero, ut si eo uti nolueris, nihilominus tarnen 
digueris ei aliquantulum peculii nomine viatici humaniter elar- 
giri, ut itineris ad te labor compensetur, 

Msc. Eilenbog üb. II, epist. 1. fol. 89. 

CXXVI. 

Ottobeuren. 29 Aug. 151 1. 

Frater Nicolaus Eilenbog Joanni Reuchlin S. d. 

Constitui te, virorum humauissime doctissimeque, jam 
dudum debitorem meum. Si quaeris quando? habeo ego 
semper memoriam tui dum facio missam. Quod si ergo non- 
nihil a te petiero te dignum et mihi admodnm gratum, jure 
denegare non valebis. Quod autem a te peto tale est 

Scribis in seeundo libro de verbo mirifico * de scala Jacob 
et septuaginta duobus gradibus ejus et totidem angelis ascen- 
dentibus et descendentibus scalam. Velim it^que et quantum 
possum te rogo et obsecro, üt 72 sigoacula qu» ex 72 yer- 
sibus psalterii colliguntur mihi assignes. Hoc si feceris rem 
mihi admodum gratam facies. Nee item inerti et pigro talento 
hoc te traditurum putato. Dabo enim operam, ut nedum 
illud non suffodiam, sed ut cum foenore illnd reddam. Gupio 

1 R. befand sieb hier vermuthlich in furscbungen nach handscbriften des 
Hieronymus, s. o. nro. CXXIII. Dass Reuchlin noch in demselben monat nach 
Reutlingen zum kaiser reiste, ist Reuchlin s. 246 fg. gezeigt. 2 De v. m. 
(ed. 1514 e 6 fg); für das im text folgende das. f 5» und de a. c. fol. LIX ff. 



133 

etiam certior fieri qnisnam ille sit, qui primus 72 baec signa- 
cula adinvenit. Exaravi autem versns psalterii apicibus he- 
braicis, ut characteres, quos, si istic coram essem, digito mon- 
straturns eras, absenti saltem rubrica consignes. In margine 
denique circa singulos versus signaculum ipsum cum punctis 
sive vocibus describere ne pigriteris. Non addidi ego literis 
meis voces, tum quia temporis brevitas longiorem in scribendo 
me esse non patiebatur, tum quia aeque, sive punctis seu 
vocibus atque signis jungerentur, hebraicas literas legere calles. 

Absit enim, ut eam de te habeam opinionem quam acerri- 
mus ille Pfefferkorn ^, cujus ego in te virum omnifariam doc- 
tissimüm, hebraicaeque linguae expertissimum calumnias ' 
dolenti animo legi. Circumferunter ubique ejus in te scripta 
et multi multa loquuntur. Nihil autem gravius fero quam 
te non posse pro dignitate defensare, nee detractores tuos 
quantum cupio repercutere posse. Quare ex re tua esse 
crediderim, si libellum quem ad nobilem quemdam ^ et in- 
genuum virum scripsisti ad me dederis. Insuper et apolo- 
geticum ^ si quem edidisti, ut habeam, quod obtrectatoribus 
tnis respondeam. Ita enim me Dens amet, ut tuam laudem, 
tuum honorem praedicare et amplificare studeo. Nititur 
enim Pfefferkorn nomen tuum et laudem obfuscare et extin- 
guere, sed ^ . . . Si enim Phcebo lumen et splendor adimi potest, 
et tibi quoque gloria, quam tum ex aliis plurimis tuis orna- 
tissimis operibus, tum vel maxime ex rudimentis tuis hebraicis 
consecutus es, interire poterit. Ex tuis inquam, non ex 
cujusvis alterius ^, ut Pfefferkorn blaterat. Qui enim non sit 
tuus Über quem tanto studio, tot vigiliis et lucubrationibus 
confecisti? 

Est sane tuus liber quem magno temporis stipendio et 

* 

1 Vgl. über Pfefferkorn, der in der briefsam mlung jezt zum ersten male 
begegnet, meine abhandlangen in: jüdische zeitschr. für wiss. u. leben, 
bd. VII; archiv f. Frankfurts geschichte und kunst 1869; Reuchlin, 3. buch. 
2 Pfefferkorns schrift: handspiegel, Reuchlin s. 243 ff. 3. Mission an 
einen junkherrn Pforzheim 1505 oben nro. LXXXXIII. 4 Apologeticum ] 
der angenspiegel erschien erst einige wochen später herbstmesse 1511. 
5 In der hdschr. folgt da? unverständliche: sed litus arat. 6 S. über 
diesen vorwarf; l^eucl^Iin s. 244 u. ^52 fg. 



134 

studio indefesso congessisti. Placeant licet sibi multam H< 
hrm omnes, non tarnen unquam tale opns perficient, tas 
latintim et elegans, tanta denique varietatedistinctam, tanl 
majestate fulgens, qnod non Latinis modo, sed et Grscis ec 
petendum sit plorimum. Et si verum dicere licet, tarn m< 
ritus es, hoc vel uuico opere apud omnes sacris literis vi 
cantes, ut licet, quamlibet multum tibi rependeant, par tarne 
reddant numquam. Debitores constituisti tuos omnes qi 
diyinarum literarum abstrusa propius intueri Tolunt, debiton 
inquam tuos constituisti et tibi obnozios, non detraotorei 
Yaleant ergo qui tarn elegans, tam utile et prssclarum i 
divinum opus aut calumniantur, aut tibi auctori eripere n 
tuntur. 

At dicet Pfefiferkom te illud mutuasse ab Hebneis. le[ 
dum Caput. Nunquid nobis sunt scienti» congenitss? Qn 
unquam literatus evasit sine praeceptore, sine literis? ! 
nihil censendum est nostrum quod ab aliis accepimus, propi 
habebimus nihil. Nihil enim in hunc mundum intulimus. E 
ne ad extranea transeamus, si eruditio quam ab aliis aco 
pimus, nostra non est, jam Peripatheticorum principi Aristote 
laus omnis erepta est. Quod enim ille scripsit, ex aliis sumpsi 
maxime autem a Piatone quo. usus est praeceptore. Et rui 
sum Plato a Socrate. Nunquid ergo Plato honore suo pr 
vatur, quia ea scripsit quas a Socrate accepit? Absit. 

Non legit Pfefferkorn illud Horatianum * 

Publioa materies privat! juris erit si 

NoD circa vilem patulumque morabitur orbem. 

Esto itaque ab Hebraeis didiceris hebraeum acceperisqa 
materiam de qua scripturus eras, nunquid etiam inventionen 
dispositionem, exornationem et alia id genus? Sed de ho 
satis. 

Gsßterum non satis intelligo compositionem hujus die 
tionis: Semhammaphoras. Fac itaque si me amas et de ho 
me certiorem reddas. Vale foelix. Salutat te abbas nostei 
Ex Ottenpyrra tertio Kl. Septembres 1511. 

Msc. EUenb. lib. U, epist 9. fol. 103» bis 104b. 

1 Ars Doetica 132. 



135 

cxxvn. 

Stuttgart. 30 8ept. 1511. 

Joannes ßeuclilin LL. doctor Nicoiao Eilenbog S. d. 

Quamvis obrutus poene magnitudine negotiorum, tarnen 
amicissimo tibi non respondere non potui. Facit hoc ingensamo- 
ris erga te mei rogus quo aestuo. Sed dabis veniam ca- 
lamo quem in tanta festinatione elegantius parare non potui. 
Ad hebraicas literas conscribendas minio carui quo rubricatas 
tibi literas ostenderem, significavi ^n^öin "j-Drin duabus virgulis 
quemlibet characterem quem tu posthac minio colore sive 
aareo, si voles, describas. Sic in margine ternos characteres 
angelorum signicula sive sigilla rite addidi eo ordine quo 
reponi debent. Nee est de causa quaerendum, sed antiquitati 
credendum. Quod vero primus versus bibli« in antepenul- 
timo loco inseritur, non caret mysterio. Appropinquat enim 
summaß trinitati et incipit co mplere totum psalterium nosque 
in fruitionem reducere qui finis psalmorum est. De quo plura 
dicenda essent, sed in aliud et otiosius tempus reservabitur. 
Hoc unum vero tu non consyderasti, quod omnes versus in se 
continent nomen tetragrammaton, hoc solo dempto qui pro . . 
habet d-nb«, 

Quod doles de vilissimi hominis ^ contra me commisso 
facinore per libellum famosum universae Germaniae divulgatum 
facis tu quidem pro humanitate tua quod amicissimum decet. 
Sed sicut honor juxta Aristotelem est in honorante, ita in- 
famia est in infamante. Gratias ago Deo nostro quod dignus 
visus sim qui pro noraine suo, id est veritate, opprobria feram. 
Persequuntur me maligni, persecuti sunt et dominum meum 
quem priorem odio habuerunt. Crede mihi, magna mihi 
laetitia est, quod maledicant mihi homiaes et dicant malum 
adversum me mentientes, sie enim persecuti sunt prophetas. 
Quod autem mentiautur apertissimis mendaciis, est videre 
in apologia mea * quam cum praesentibus tibi mitto ex qua 
sumes argumentum defendendi mei. Libellum diflfamatorum 
mittere nequeo quem solum et unicum habeo, spero tamen te 
antea habuisse. Epistolam meam nobili cuidam scriptam non 

* 

1 Pfefferkorn. 2 Aiifrftnsniftorel s. Reiifililin S. 248 ff. 



136 

habeo nisi unicam qua carere non possum, acquires fortasse 
postea. 

Libenter ad te plura scriberem, sed ingruit nox et tabel- 
larius abit. Nunc vale et fac, ut te sentiam cum multis aliis 
bonis viris propugnatorem honoris mei. Salutem dicito abbati 
reverendo meque illi commenda plurimum. Pridie KI. Oc- 
tobris 1511. Stutgardiaß. 

Msc. Ellenb. lib. II, epist. 11. fol. 105. 

cxxvra. 

Nürnberg. 1 Oct 1511. 

Bilibaldus Pyi-kaimer * an Reuclilin 

schickt durch den Überbringer, einen verwandten und nicht 
ungebildeten mann, grüsse und ermunterungen , bei dem an- 
griflfe der gegner nicht den muth zu verlieren. Memento 
solummodo vitia invidenti» esse expertia, virtutes verö sem- 
per fuisse et esse invidiae sycophantiis ac aemulationibus ob- 
noxias. Bittet um antwort. Ex Nuremberga, Cal. Octobribus, 
a. 1511. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. h«; 2 = J. v. e. k 3a; 3 = C. v. e. II 
fol. 39b fg. 

CXXIX. 

Steinbeim. 26 Oct. 1511* 

Udalricus confessor in Stainheim, ordinis Praedicatorum, 

Joanni Keuchlin professori jurium profundissimo cum 

sui commendatione utriusque hominis salutem. 

Egregie ac colendissime doctor, descendendo nuper Colo- 
niam ut audivistis, veniens Moguntiam, intellexi ibi quosdam 
Colonienses fuisse theologos, qui satis contemptibiliter locuti 
fuerant de scriptis dominationis vestr» contra Pfefferkorn*. 
Cum vero Coloni« essem, et facultas theologica, ut moris 

1 Vgl. bes. Bilibaldi Pirckheimeri opera ed. Goldast Fft. 1610 nnd 
K. Hagen, Dtscbld. rel. und lit. Verb, im Refz. A. I. Band. 2 Den Augen- 
spiegel. 



137 

est, in principio cujusdam Baccalarii in conventu prandium 
8Ümpsisset, dicebatur quomodo libellus D. V. ^ actu traditus 
esset per facultatem Doctori de Tungaris ^, qui jam princi- 
palis reputatur inter seculares, ut examinaret, sicut et facit. 
Sunt diversse sententi®, ut audivi, quidam, quia libellus com- 
buretur, quidam, quia autor inquiretur, alii aliter etc. Scripsi 
alias ex Moguntia procuratrici,^ ut Dn. V. avisatam redderet, 
sicut credo fecit. Non dubito ista ut scribo bono animo 
accipietis. Commendo me dominationi vestrae et couventum 
hunc sicut patri et fidelissimo tutori ac amico. Curate , mi 
doctör, ut bene valeatis. Ex Stainheim quinta post Ursulae. 
Anno MDXL 

Gedruckt: 1 = J. v. e. p. 2». 

cxxx. 

Stuttgart. 28 Oct. 1511. 

Egregio viro et excellentissimo sacras tlieologiai doctori 
domino N. de Tungaris in splendidissima Coloniensi uni- 
versitate cathedram sanctissimarum scripturarum tenenti 
domino suo quam observandissimo [Johannes Reuchlin] 

S. D. P.^ 

Egregia tua virtus et sapientia, excellentissime doctor, 
qua in tarn illustri omuium bonarum doctrinarum universitate 
ut sol astris, sie tu optimus quibusque praestas, id merito 
tue fecit ^, quod nuper defensionis meie contra libellum quen- 
dam famosum adversus me turpiter editum censor, ut audio, 
a reverendo clarissimorum tlieologorum coUegio sis datus. 
Quo plane gaudeö te mihi talem tantumque contigisse , qui 
posses ^ compati humanis infirmitatibus , virum tam doctum, 
tam peritum, et forte in vita multis quoque mortalium peri- 
culis temptatum '^. Ubi pro tua exuberanti perspicacia videbis, 

* 

1 Dominationis vestrae. 2 Arnold v. Tungern, vgl. Böcking suppl. 
II, p. 490. 3 Wer diese beschützerin Reuchlins ist, weiß ich nicht. 
4 Ohne aufschrift 1. Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doc. egregio sacrse 
theologiae doctori de Tungaris S. D. P. 2. 5 Facit 1. mee und durch- 
firänericr e für ae 1. 6 Possis 2. 7 Mortalium auserelassen 2 tentatura 2' 



138 

me non mea temeritate ulla in hanc Charybdim, in hs&c 
fortuDSB involucra, in hos Scyllaeos scopulos impegisse, 
mandato Imperatoris et Archiepiscopi praeceptis ^ paruisse, ut 
celere quid de cremandis Judaßoram libris sentirem obsignato 
fideliterque transmisso consilio cum nemine antea ' communi- 
cato patefacerem. Nam excellenti» tuae, Doctor eximie, ita 
me Deus adjuvet, recte juravero, mihi tum, cum essem in 
dictando , nullius universitatis venisse in meutern , nuUum me 
cogitasse hominum, nullum consiliorum collegam, quamyis in 
commissione nominatim alios quoque ^ deprehenderim quibus 
par negocium fuisset imperatum. Atqui festinatione laboris 
imprudens ego, non quid alii dictaturi essent, sed tantum quid 
ipse aflferrem in medium consideravi. 

Quare per Deum immortalem *, nullius docti hominis con- 
tcmptu ea scripsi, tantumque abest, ut elatione fastu livore, 
aut erga quosvis literatos tumore animi in bis scriptis usus 
sim, ut etiam nemo de me veraciter proferre queat me quibus 
vixi quinquaginta sex annis ^, ullo unquam tempore scien- 
tiarum peritos neglexisse. Sed omni ego disciplinse semper 
honorem detuli, maxime autem sacratissimse tbeologise, ita ut 
novissime ^ in illius profectum, utilitatem atque landem he- 
brseorum linguam in latinas regulas, opus antea inaudittun, 
redegerim, ejusque dictionarium construxerim, labore meo 
plenissimum, cum nonnullo ^ rei meae familiaris impendio et 
jactura, tan tum me movit sacrarum literarxmi insignis ex- 
cellentia, et ejusd^m discipulorum honor et decns. 

Id scribo, ut nemo me arbitretur illustre illud et splendidissi- 
mum gymnasium vestrum contempsisse, qui adhuc nesciam, quale 
vos consilium® dederitis. Potuit autem fieri, tit cnm de cre- 
mandis Judaeorum libris nullam legem, nullum canonem, nul- 
lum decretum publicum, nullam universalis ecclesiae determina- 

* 

1 V. 26 Juli u. 12 Aug. 1510, nro. CXX u. CXXI. 2 Antea ausg. 2. 
3 Näinlicb Hochstraten u. Viktor v. Karben. 4 Consyderavi 2 in mortalem !• 

5 Nach annis: et supra 2. Gewiss eine binzuthat bei der berausgabe der epp* 
ill. vir, die aber nicht passt, R. wurde 1455 geboren — tanquam für unquam 2. 

6 Novissime] 1506 s. den widinungsbrief an den bruder Dionysius oUn 
nro. LXXXXV. 7 Magno für nonnullo 2. 8 Über den rathscfala^ der 
C^^loer fakultftt v^L ^euchlin s. 235 f^. 



139 

tionem particnlari modo specifice latam vidissem, tum ego ^ 
rem omnem tanquam dubitabilem tractare topico rhetorum 
more ad persnadendiim apto , institnissem. übi omnis animi 
motns pro argtimento fait, siv^i cansaret quantamlibet snspicio- 
nem, sen violentam vehementemve ^ praesnmptionem, aut certe 
necessariam probationem, nt in deliberativo dicendi genere 
fieri ^ consuevit. In ipsis autem argumentis * fortasse digressus 
sum paulo amplius quam oportere quibnsdam videatur. 

Et, ut me peregrinornm cohors ^ istac transetmtium cer- 
tiorem facit, ego mnltis in civitato vestra calumniis insimulor, 
quas Pepericornus et Peperiphroues mihi nuUis meis comme- 
ritis pr8Bcedentibu3 circumqnaque cnrsitantes strnnnt. Acce- 
dit ad hoc, quod qoidam ^ spectatissimi theologisß candidati 
forlassis segre ferre possent, me qni sacrarnm literarum dis- 
cipnlns nunquam faerim, hominem scilicet ejus scientiae igna- 
mm, autoritates insernisse divinas, et sanctorüm Patmm 
testimonia a me non bene, ut ajunt, intellecta. 

Egregie et excellentissime doctor et observandissime do- 
mine, adducta per me cernes theologica, sicut rusticorum 
sacerdos in sermonibus medicinam allegare posset. Fateor 
enim: in scholis theologiam non ^ didici, sed civiles leges, 
quare vestram disputandi rationem ignoro *. Est autem nihilo- 
minus mihi pura conscientia, quod voluntas mea non avertatur 
a Christo qui est caput ecclesiee. Quicquid igitür sancta ecclesia 
quse est columua et firmamentum veritatis credit, et qualiter- 
cumque credit idem ego et taliter credo. Et sicut ipsa ex- 
ponit sacram scripturam, ita ego exponendam censeo atque 
confiteor. Et si usquam ^ aliter exposuissem , quam patiatur 
intellectus ecclesiae, quod tamen fecisse me non memini, ego 
pro nunc sicut pro tunc et tunc sicut pro nunc illud corrigere 
ac emendare paratus sum, et stare omnino determinationi 
ecclesiae, ut integritatem in me suam ^^ fides incontaminata 
custodiat. Oro igitur, praestantissime doctor, ut, si quen- 

1 Ego ipse 2. 2 Vehementem vLolentamve 2. 3 Fieri ausgelassen 2. 
4 Die argumenta qu» possunt scholastice in contrarium objici : augenspiegel 
XXI bis XXXIIa 5 Istac transeuntium cohors 2. 6 Spectatissimi quidam 2. 
7 Nunquam 2. 8 Quare datur . . • i^orare 2. 9 Ullo tempore 2. 
10 Suam ausgelassen 2. 



quam scriptis meis laesisse tibi videar, si mea facilitas ülltim 
hominem male oflfenderit, facias me per humanissim» benigni- 
tatis tuae ^ indulgentissimas literas certiorem. Habendo in 
me patientiam et omnia reddam tibi. Jubeas velim et mö- 
nitus recondam gladinm, cantet mihi gallns et flebo, prins 
tones anteqnam fulmines. Sic enim natura constituit, nt igois 
prsemoneat crepitu, antequam exurat; raina fragore anteqnam 
ßupprimat, terra motu antequam absorbeat, ut talibus minis 
omnia sibi animantia possint a damno cavere. Yaleas foeli- 
citer ^ opto, perquam colendissime doctor, et magnific» facnt 
tati theologi® ^ quanta potes diligentia me obsecro commendes, 
in * meliorem partem omnia et benigniorem interpretando. 
Datum peregre, cum forte fortuna tabellarius qnidam conti- 
gisset ^ accinctus itineri. Vale V. Cal. Novemb. Anno 1511 ®. 

Gedruckt: 1» = Pfefferkorns beschyrmung (s. Böcking a. a. o. 
p. 88) G. 3 G. 4«, Ib = Pepericorni defensio (s.B. p. 89) p. 115 bis 
117; 2 = J. V. e. p. 2« fg.; 3 = Majus, p. 321 bis 325; 4 = 
Bulseus, historia universitatis Parisiensis VI, p. 48 fg. '^ 

CXXXI. 

Stuttgart. (28 Oct. 1511.) 

Joannes Reuchlin Pliorcensis, LL. Doctor egregio sacrse 
Tlieologia3 professori Conrado Kollin ^ ordinis Prae- 

dicatorum Colonia3 s. d. p. 

Hucusque a tempore, quo nosse inter nos coepimus, egregie 



1 Tuo für tuse 1. 2 Opto fcBÜciter 2. 3 Theologicse me 2. 4 Omnia 
mea in 2. 5 Accinctus itinere obtigisset 2. 6 Vale hinzugefügt V u. 
anno ausgel. 2. 7 Auf diesen brief bezieht sich Mutians schreiben an 
Urban o. d.: Tentzel suppl. bist. goth. s. 134, das einige werte des 
briefes mittheilt. 8 Conrad Collin geb. zu Ulm c. 1480, kommt 1497 ins 
dominikanerkloster in Ulm, 1507 nach Heidelberg, woselbst er decan und 
Ordensgeneral wird, 1511 (?) nach Cöln, wird doctor der theologie u. 1526 
prior. Auf dem reichstage von Augsburg 1530 ist er auf seite der katho- 
lischen theologen thätig, auch in schriften tritt er gegen Luther auf. Er 
stirbt 26 Aug. 1536 vgl. Weyermann, Nachricht von Ulmer künstlern u. ge- 
lehrten I, 1798 s. 368 sq. 



141 

doctor, tanta mei erga tuam dignationem amoris accessit in dies 
acctimulatio , ut non modo ad conservaiidam, verum etiam 
augendam nominis tui ac • fam» laudem , quantum favendo 
consulendo juvando possum nemo qui sit usquam gentium 
opera cogitatione studio me vicerit, ubicunque de praestanti 
tua et egregia doctrina, de sauctis moribus tuis et gravitate 
vit», de'humanissima quoque conversatione tua sermo fuerit. 
Habuisti enim non solum voluntatum, sententiarum, actionum 
tuarum saepe me socium, verum etiam comitem et semper vir- 
tutum tuarum praeconem. Qualem te vicissim erga me tui 
amantissimum, omniaque mea pro tua probitate et humanitate 
singulari fuisse non modo speravi verum etiam plane sensi. 
Cujus rei et virorum et virginum ordinis tui monasteria sunt 
testes. Cum igitur bortatione non egeas, ut in me tuendo 
adornandoque gratiam fidem laboremque adhibeas, restat nunc 
id solum, ut qua in re tua opera uti velim ad dignitatis mex 
non dico amplificationem, sed custodiam tantum atque tutelam 
brevi ostendam. 

Imperatoria majestas anno prsoteritp ^ per literas man- 
davit, ut de cremandis Judaeorum libris quid sentirem in 
modum consilii referrem, et scriptum archiepiscopo Moguntino 
ea in caussa. cammissario, transmitterem, Caesari reddendum. 
Intelligis ex boc me non temere, sed necessitate ductum istud 
oneris subiisse ^. Intelligis consilium non fuisse prodendum, 
sed Caesari fideliter transmittendum. Audi reliquum. Feci 
quod potui. Cum enim de eo negocio Imperator, in cujus 
pectore dicuntur omnia esse jura recondita, ipse dubitaret, 
cunque nuUam ego legem, nullum canonem, nuUum decretum, 
nuUam determinationem universalis ecclesiae vidissem, neque 
viderem de cremandis Judaeorum libris specifice latam, eas 
ambas ob causas juste mihi visum est, materiam hanc esse 
in jure dubitabilem, ubi non scientia sed opinio, non demon- 
stratio sed persuasio, non philosophi sed oratoris munus re- 
quireretur. 

Unde propensior ego in partem benigniorem putavi ea 
quae per sanctiones non sunt ad exustionem damnata cönservari 

1 Anno prseterito] 26 Juli 1510 oben nro. GXX. 2 Zubiisse 1« 



142 

decere, imitatus Christi sententiam: Nemo te cöndemnant, 
nee ego condemnabo. Nam ea de quibas erat nulla dobi- 
tatio, de quibus publice sunt condita jura, de quibas sacro- 
sancta; loquuntur constitutiones, qu» apud omnes nationes et 
orbis terrarutn fines gravibus pcenis inhibita et vetita pro- 
mulgantur, existimabam esse indigna consilio, qnia nota atqae 
vulgata. Et tarnen nihilominus ea detestatus sum, utqae decuit, 
reprobavi, abjeci, condemnavi, sicuti sunt libri cujuscunque geutis, 
cujuscunque linguse, in quibus continentur injurise, blasphemise et 
in irreverentiam Christianarum constitutionum fictse contra nos 
ha^reses similiter et reprobatse lectiouis monstra natur» ini- 
mica. Curavi ergo, ut in primis absolverem ejuscemodi cri- 
minosa, de quibus primam in Consilio ^ meo quod ad te nunc 
mitto posui contra Judseos conclusionem. Qu» duo facit: 
primo enim repellit scripta in irreverentiam Dei et sanc- 
torum, secundo scripta in irreverentiam christianarum consti- 
tutionum seu ordinationum, quibus aperte condemnavi et blas- 
phemias et liaereses Judaeorum. Praeterea fol. XIV libros 
reprobatae lectionis rejeci. 

Quibus praesuppositis tanquam manifestis diver ti ad alia 
librorum hebraicorum genera, in quorum judicio non dubitavi, 
semper illa reproba jam praenotata fore ab .omni meo ser- 
mone patenter accepta. Quapropter cum Thalmud ipsoin 
prosequerer, admonui primo, quibusdam ejus in locis contineri 
posse blasphemias et haereses, secundo vanitates et errores 
Folio ni F * et infra. quod et notavi folio X facie prima 
circa medium, ubi aperte meutern meam super Thalmud ex- 
pressis verbis ^ declaravi dicens , quod nolim eum remitiere, 
ubi est reprobandus, . sed tamen ostendere, quod non propter 
vanitates et stultitias sit comburendus. 

Ad negocium igitur mihi propositum multis oratorum more 
usus sum argumentis, non demonstrativis neque necessariis, 



1 Rathscblag, s. o. 6 Oct. 1510 nro. CXXIL 2 Itl F.] Im 
Spiegel sind am rande zur leichteren orientirong einzelne buohstaben g^' 
setzt. 3 Expressis verbis] ,)Nit red ich es darumb, das ich den Tbaima^ 
wolle gatt machen ann den enden, da er zu verwerffen ist, sunnder allem 
zu beweisen, das er nit zu verbrennen oder zu verdilcken sei." 



143 

qoibus vos utimini , sed topicis. Fuit enim genus causam 
deliberativum, quod in consultationem pösitum jnxta Ciceronem 
habet in se suasionem et dissuasionem ^, quapropter non ma- 
themathice, sed rhetorice disputavi, omnia concludens citra 
praejudicium veritatis, quod finis consilii mei palam ostendit, 
ubi detail honorem archiepiscopo et ecclesiae, quo nomine 
secundum Panormitanum in c. excommunicamus II, extra de 
haßreticis intelliguntur: Papa, Dioecesanus et inquisitor com- 
missarius, quibus me subjeci, protestatus nihil aflSirmare velle, 
quod illi non affirmarent. 

Audivisti quid egi; audi quid patiar. Judaeus quidam 
baptizatus Coloniensis cognomento Pfefferkorn, omnibus viribus 
adhoc conatus, ut et singuli Hebraeorum libri, praeter solum 
et nudum bibliae textum, concremarentur, vel potius , * sicut 
ego ipse somniasse dicerer, incendio ignique tantummodo a 
Caßsare demandarentur, non secuta executione, ut ante scilicet 
executionem, si mandatum illud auro et argento gravi, ut 
ipsemet notavit, aliquando revocaretur, particeps fieret auri; 
cum vidisset me aliter cousulere quam optaret, edidit contra 
me libellum famosum in laesionem nominis mei ac honoris 
intolerabilem ^, Quod multi asserunt mihi ortum auxilio eximii 
Doctoris Jacobi Hochstratensis ^, prioris vestri. Quare mihi 
quotidie exprobrari solet, quia semper ordinis praedicatorum 
propugnator * fuerim, nunc nunc habeam mercedem meam, 
hoc, inquiunt, sit salarium advocationis meae, qui hactenus 
defenderim Praedicatores , ut, quoniam juste passi sint con- 
tumeliam, ego recte quoque patiar, quatinus uno cruciatu 
et advocatum et clientes infamia torqueat. Haeo sunt verba 
aemnlorum vestrorum quae mihi licet liventibus oculis tamen 
subridentibus labiis objiciunt. 

Ego vero me non putans infamem quod ab infami nebulone 
confundor, cuilibet opprobranti semper respondeo, me non 
credere tantum virum injuriis dare operam, cui replicant, quod 
Jndaeus baptizatus haud frustra nominatum doctorem Hoch- 

1 Ciceronem] de iuvent. I 55. 2. Handspiegel. 3 Vgl. über ihn 
die »chrift von H. Cremans Bonn 1869. 4 Propugnator] vgl. namentlich 
die briefe des Peter Siber, Lorenz Aufkirch, Wigand vom j. 1504 oben 
nro. LXXXVm ff. 



144 

Straten saper libellö diffamatorlo sibi judicem elegerit, quod 
excuso diügenter, quotiiam et Caßsarem et archiepiscopam 
Moguntiimm sibi qiioque jadices elegerit. Quid maltis? quasi 
faiua nunc vulgo upud nos percrebruit, quod hoc contra me cogi- 
tatum facinus ab ordine vestro duxerit originem. Ego vero 
mihi ipsi pei^suadeo, non ita esse, quia mihi conscius snm, 
longissimis me tempoiibus fratrum ordinis sancti Domimci 
fratrem fuisse, et a provinciali quondam Stubach matricnls 
fratrum insertum esse de quo extant patentes liter» ^ De- 
nique parentes meos Fratrum ordinis, bona fide ministeriales 
fuisse ^, apud quos et in Christo requiescunt. Huc accedit, 
quod multis annis et in multis causis ordini vestro patroci- 
natus sum, sine prsemio, sine salario, de quibus longior fieri 
posset catalogus. Cum igitur ipse mihi conscius sim tanto 
benevolentiae , tantae fidei, tantse observantise erga ordinem 
vestrum me et esse et fuisse, quis jam mihi posset persnadere, 
tantam in ullo Patrum aut fratrum vestrorum esse crudeli- 
tatem, tantam ingratitudinem, tantam inhumanitatem, utejns 
cuperent labefactare famam, qui eorum saepe defendisset io- 
famiam. Te igitur 'obsecro, ut venerabilibus patribus nostris, 
maxime autem egregio Doctori Jacobo * haec insinues effi- 
ciasque, ut honorem meum plus tueantur quam infirment Vale. 

Gedruckt: J. v. e. p. 3^ bis q la. 

CXXXIL 

Stuttgart. 5 Nov. 1511. 

Praestantissimo literatorise artis chalcographo magistro 
Joariiii Amorbaccliio, civi Basiliensi, amico suo amicis- 

simo [Jo. Eeuclilin]^ S. D. P. 

Cyrus noster celeriter arripuit, quare non potui ad te 
pluribus '^. Nihil tuarum literarum ex nundinis recepi. Credo, 

1 Ich bin nicht im stände, diese aussage. R.8 durch Zeugnisse la be- 
legen. 2 Über die eitern Reucblins vgl. oben 7 Mftrz 1506. 3 Jacob 
Hochstrateu. 4 R. bat zu der adresse noch hinzugeschrieben: bachtracker 
zu Basel. 5 Plur.] bezieht sich wahrscheinlich auf einen nicht erhsltenen 
kurzen brief R.s; Cyrus ist der oft genannte böte Amerbachs. 



145 

excidi memoria; jam alterum habes Graecum^; id tibi sat est. 
Complevi epistolare s. Hieronymi, cujus daas partes Franc- 
fordiam misi ad nundinas proxime habitas, tertia pars vel 
bajulnm expectat vel alteras quadragesimae nundinas; con- 
sammata est. Pnto me omnia loca graecis hebrseisque vacu 
areplevisse. Quod si hallacinatns fuerim et aliqnid omiserim, 
resartiet Conon frater noster ant Bruno mens et idem tnus, 
coi tarn graßca qnam hebraea nunc, si volet, recte credidero. 
A quibus mihi summopere timendum est, ne laboris mei sibi 
gloriam praßripiant, ut cum Marone cogar scribere: Hos ego 
versiculos feci, tulit alter honorem. Sic vos non vobis. Nunc 
mitto ad te de novo testamento quae restauravi. Restat 
psalterium, in quo jam occupor. De Hieronymo super Lucam 
nihil adhuc instituis; de eo scripsi ^ antea quaerens yolunta- 
tem tuam. Hieremiae prototypon in tota Suevia non invenio. 
Sed ne nihil agam, fretus tua signatura perficiam, quoad 
queam. Caeterum jussu Joannis Froberger ^ de tuo mandato 
expedivi, ut a me petiit, libros rudimentorum et vecturam 
usque in civitatem Argentinam. Expendi pro vasis, cibo, potu, 
vectura et aliis, prout in rationali, quod Francfordiam misi, 
summam quinque fiorenorum et trium blappardorum vel 
verius 4 heller Wirtenberger. Eam pecuniam oro te ad me 
remittas cum hoc nostro Cyro. Non sum hoc tempore nimis 
onustus pecuniis, ut philosophum decet. Dicas, oro te, salutem 
uxori et liberis tuis meo nomine et feliciter valeas. Ex 
Stutgardia. Nonis novembribus anno 1511. 

Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doc. 

Aus: Basler universitätsbibl. handscbr. 11 13a nro. ^6 auto- 
graph. 



1 Alt. grseo.] gnmeint ist Joh. Conon (Cün). 2 Scripsi] vermnthlicli 
in dem oben s. 144. a. 5 erwähnten briefe. 3 Froberger] so schreibt Reuchlin 
den ihm Yermathlich nar aus einer undeutlichen briefunterschrift bekannten 
Hans Proben, neffen des gleichnamigen berühmten buchdruckers ; ygl. Basler 
beitr. zur vaterl. gesoh. IX, s. 531. (Mittheilung von prof. Vischer in 
Basel.) 
Renehlin tO 



146 
CXXXIIL 

Coln. S Jan. 1512. 

Decanus * caeterique professorcs facultatis theologicae, 
Gencrales studii Coloniensis imperialium legiim doctori 
DN. JolianniReucblm Siievorum Confoederatioiiis Judici, 
inoranti Stutgardia? sibi vcnerando atque dilecto salutem, 
et spiritum intcUigentiae saunin. * 

Fuit nobis, spectabilis ac ' egregie vir, pöst proxmias 
nxindinas Franckfordenses obiatns qtiidam libelins^ siib titolo 
speculi ocularis, tuo nomini inscriptos, quem dam nonnnllis 
ex nostris reviscndum examinandumqae tradidissemns, com- 
perimuB in eo, quod neque ex te, neque ex qaoqaam con- 
christiano ^ nostro sperabamus, te scilicet in eo libello in mo- 
dum consultationis omnibus tuis viribus annixum, nt reveren- 
dissiroo in Christo patri et Principi Electori domino nostro 
gratioso Urieli archiprsesuli Mognntino, ac per illnm serenis- 
simflß ^ Imperatori» Majestati persoaderes, saper negodo 
librorum Jndaicorum, quatinus ^ idem negocium laudabiliter 
per eandem Cssaream Majestatem coeptum inverteres. Quod 
ut commodiuB (nt tibi ^ forte yisum fuit) faceres, multa ad rem 
impertinentia latissime porrecto calamo quasi quicquid tibi in 
via qua ibi hie illicque ^ occurrere potuit, decerpere ^^ to- 
luisses, in unum coegisti. Quo factum est, ut festinus ad ter- 
minum quo properabas ^\ non satis probayeris an rosas forte, 
an ^^ male olentes flores inconcinne in sertum compcmeres, 
ac per hoc non solum nimi« fautoriae Judaies perfidis 
notam improvidus apud Christianos lectores incurristi, sed et 
Judaeis ipsis ^^ crucis et sanguinis quo nos loti et redempti 
Bumus inimicis, qui, uti nobis relatum est, hunc tuum trac- 
tatum vemacula nostra lingua editum et impressum legunt 
et circunferunt occasionem praestitisti, quo amplius nos irri- 
ge 

1 Ohne aafscbrift l^b. 2 Spiritam consüii sanioris. Fuit 1. 8 Et st. ao 1 
4Tractatus st. libcUas 1. 5 Christiano 1. 6 Serenisaime und weiter e fSr n !• 
7 Quatenus 1. 8 Uti forte tibi 1. 9 Hie illicque 1 aasgelasseo. 10 De* 
cipere 1 . 11 Et lacantus zngefiigt 1 . 12 Urentes Urticas aut zugefiigt 
1. librum für sertum 3. 13 Judseis] Tgl. Pfefferkorns defensio p. 64 sq. 



147 

deant, quando inter Christianos et ^ quidem inter eos qui 
docti reputantur, te unicum invenerint ^, qui suam causam 
agat, tutetur ac defendat, quasi nee ^ Christum, neqae Vir- 
ginem matrem, neque apostolos, neque fidem nostram inte- 
meratam blasphement ^ atit vituperent, sed quicquid faciant, 
aut majores eorum scripserint in sni defensionem et nuUi in 
prsejndicium ant vituperinm fecerint. Et qnia, ut illud Im- 
peratorise Majestati sufficienter persuadere posses, varias et 
quidem invalidas rationes aranearum telis fragiliores ^ adda- 
xisti, antoritates qxiöque diversas scripturae saerse et sacrö- 
rum doctornm ^ renitentes ad sensum quem tu volebas con- 
torsisti, nonnnllas etiam positiones '^ scandalosas, male sonantes, 
et piamm aurium offensivas hinc inde interseruisti , quo sus- 
pectum te reddidisti ^, quasi non caste pure ac synceriter 
nt oportet de fide, de scripturis sacris, de ecclesiasticis trac- 
tatoribus sentias ^. Quod nobis ^® vehementer et plus quam 
dici potest dölet, nt puta commembro nostro infirmato pro 
christiana pietate condolentibus ^^ Nam, teste Apostolo, 
omnes unum corpns sumus quotquot in Christo baptisati sn- 
mns. Ne ergo malum hoc in alios latins serperet, neque 
tu in eo computresceres, neve ^^ perfidi Judsei in immensnm 
gloriarentur, mature deliberavimus de modo quo per nos et 
alios, quorum id maxime interest, huic malo occurreretür. 
Verum paucis exactis ^* diebns Venerandi Magistri nostri, 
Amoldus de Tungeri, nee non Conradus Kolin confratres nostri ^^ 
nobis qtiasdam literas ex te ad se datas ^^ ostenderunt, quibus 
revera non parum fuimns exhilarati, qnod Ulis infirmitatem 
tnam et improvidnm errorem humiliter et catholice fatebaris, 
rogando eosdem quatenns te noströ Collegio commendarent, 
ac singula in partem meliorem interpretarenttir ^^, qtiod et 
ipsi diligenter cum magna charitate, quemadmodum petisti, 
facere cnraverunt effeceruntque , ut te catholicum ecclesiae 

* 

1 Et ausgelassen 1. 2 Inuenerunt 1. 3 Nee 2. 4 Unquamzngefögt 2. 
6 Ar. tel. frag, ausgelassen 2. 6 Sacr. doct.] utriusque iuris (I) 3. 7 Pro 
positiones 1. 8 Beddis 1 et für ac 1. 9 Sentires 3. 10 Nos 1. 11 Con* 
dolentes 1. 12 Nee für neve 1. 13 Nunc paucis peraotis 1. 14 Tnn- 
gari 2. Frater Conradus de Ulma, sacrarum literarum profussores eximii 2« 
16 S. 0. nro. GXXX und CXXXI. Iß Benigniorem coram nobis 1. 

10* 



148 

vernm et obedientem filium repatamns et reputabimns, si 
quod vulgo incaute ^ sparsisti recolligere stndeas, et lapides 
tollas ^ qoibus ' alii in via dei sunt offensi, aictit in Hieremia 
scriptum est: Tollite de via lapides ^ 

Vemm qnia te scripsisti non meminisse, nbi nam spe- 
ciatim ^ scandali occasionem prsstitisse, ant scriptnras expo- 
suisses aliter quam patiatur intellectus ecclesise, iccirco literis 
bis nostris illorum indicem implicitatum transmittimus, in quo 
annotatae babentur ^ propositiones et allegationes sparsim per 
te ex scriptura sacra, et ex utroqüe etiam jure impertinenter 
allatae ^. Super quibus, uti nobis visum est, in apol(^tico 
tuo quod latine scriptum consultationi tnse jnnxisti non satis^ 
pro fidei tuse synceritate te expurgasti. Super bis ergo 
petimus ^, ut per tua scripta nos latius meutern tnam de- 
velando informes, aut exemplo bumilis et sapientis Angustini 
palinodiam cantando retractes. Haec enim est ingenna et vere 
cbristiana cum cbäritate severitas, corrigere atqne emendare 
aut etiam destruere ^® opus, quod improvida et male circun- 
specta festinantia struxit. Nam sie (ut verbis tuis utamur ^^ 
integritatem in te suam fides incontaminata custodiet ^^ illu- 
minante te Gbristö, qui ad sedificationem aliorum te sanum 
et incolumem servet Vale. Ex Colonia nostri decanatus 
sub sigillo, die secunda Mensis Januarii. Anno^^ domini 1512. 

Gedruckt: 1 = Pfefferkorns beschyrmung H^ =peperic. def. p. 125 
2.=J. Y. e. g. lA bis 2^ 3 =Balseas, historia universitatis Parisiensis 
VI p. 52 bis 54. 4. = Majus, vita Reuchlini p. 318 bis 321. 

Anm. 3 und 4 sind aus 2 geflossen, daher ich nur ihre abweichnngen 

von diesem anführe. 2 ist gewiss das abgeschickte original, 1 dascoQcept, 

das von den adressanten geändert wurde; einzelne abweichnngen s. 147, 

5, 14; 148, 9 rühren vielleicht von Reuchlin her. 

* 

1 Male 1. 2 Tollere 1. 3 Quo 1. 4 Tollite] nicht in Jeremias, son- 
dern Jesaj. 62, 10. 5 Speciatim ausgelassen 1. 6 Sunt statt habentnr 1. 
7 Propositiones] bei diesem briefe nicht erhalten, R. theilte sie spAter seinem 
freunde Hildebrand mit 1 Oot 1512. unten nro. CLIV. 8 In defensione tua latine 
edita ac consultationi juncta NON SATIS 2. 9 Quare petimus 2. meutern tnam 
latius ; nos vor informes 2. 10 Aut etiam destruere ausgelassen 1 . 11 Nam bis sie, 
ut yerbis tuis utamur ausgelassen 1. dafür quateuus. 12 Custodiat; von da bis 
servet ausgelassen!. 13 £x bis domini ausgelassen 1; nach MDXII: secunda 
Januarii. 



149 
CXXXIV. 

Colli. 2 Jannar 1512. 

F. Conradus KoUin de Ulma, tlieologiae professor, ordinis 
Prsedicatorum, egregio imperialium legum doctori Joanni 
BÄUchlin Sueuorum Confoederationis aequissimo judici 
cum commendatione salutem plurimam et annum 

foelicem *. 

Clarissime domine doctor, mittit facultas nostra theologica 
Coloniensis, qu» emendandsB videntur propositiones, quas trac- 
tatus vester continet, optatque, ut super emendatione ejus- 
mödi propösitionum quantocius mentem vestram eidem signi- 
ficetis. Arguitur nanque negligentise, quia non agit, ut qu8ß 
plurimö scandalo sunt, emendentur etc. Charissime domine 
doctor, non dubito, Dominatio vestra confidat in me ut ami- 
cum et profecto amici munus effecise et facere me arbitror 
et nt amicus consulo fideliter. Res in eo statu est: Effeceram 
ego, ut facultas dicta vobis pariter cum propositionibus scri- 
beret earum defectum, qualiter etiam emendand» essent; 
supervenerunt hinc inde scripta qu» tractatum illum gra- 
Titer accusant, simul et facultatem ipsam, quia non celerius 
contra Dominationem vestram procedat atque librum ipsum 
condemnet. Quibus permota facultas ipsa consultius fore ju- 
dicavit, si propositiones ipsse primo Dominationi vestraB ex- 
hibeantur. Possetis nanque, ut ajunt, velle protervire atque 
contumaciter quae scripsistis defensare, quo fieret, ut aliter 
procedere oporteret. Ut ergo facultas ipsa non videatur par- 
tialis atque vobis coUudere, voluit primo exhibere propositiones, 
sperans ad meam sponsionem, quod ut virum bonum decet 
non recusabitis vos, immo magis propositiones et dicta sub- 
mittere correctioni facultatis, quse ex post Dominationem 
vestram plene informabit, in quo dicta aliqua deficiant. In- 
formationem quoque dabit salvo honore eä emendandi. Non 
est facultas ad confusionem Dominationis vestrse, sed ad sal- 
vandum honorem prona, cum tot per me percipiant egregias 
Dominationis vestrse laudes. Dominatio vestra in hoc oro sup- 

1 Oboe aufschrift 2. 



150 

pliciter roganti acquiescat, humiliter facultati cum prssentium 
latore rescribat atque ei dicta submittat Neque iodignnm 
arbitretur facere, quod sanctissimi, atque ecclesise loniiiiaria 
facere non dedignati sunt. Non mirum si jurista theolö- 
gicas non attigerit subtilitates. Parcat iterom con- 
fidentius scribenti dominus meus. Videbitis multa minii» bene 
sonare, qusB forsan juristsD valde bona yidentur. Sunt reli- 
giosi et seculares qui omnes expectant sententiam nöstrs 
facultatis. Et quantum ego advertere possum, omneB parati 
sunt ad versus vos insurgere. Si autem per judidum fiEtcaltatiB 
nöstrse absoluti fueritis, nemo erit qui condemnabit. Dai 
Colonisß in octava Innocentum. Anno 1512. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. q. 2. 2. = Bolseus 1, c. VI p. 54. 

cxxxv. 

Tübingen. 4 Jaimar 151S. 

Praestantissimo et peritissimo literatorisö artis mägistro 

d. Joanni Amorbacchio civi Basiliensi, amico suo quam 

observandissimo. [Jo. Reuchlin] S. D. P. 

Quia es omnium literarum amatör acerrimus, non potui 
prsesentium ostensori, d. Matthseo Adriano Hispano, medicins 
doctori \ Basileam eunti, nihil ad te literarum dare. Quare 
qui soles variarum literarum praeceptores honorare, oro non 
etiam huuc prstermittas, quo in lingua hebraica nunquam 
in Alemannia doctiorem expertus sum. Audies virum, et 
placebit, sive hebraice scribendum sit sive quoque chaldaice. 
Commenda eum doctis et hebraese linguae faventibus et rem 
mihi gratam feceris. Vale. Ex Tuwingen pridie nonas ja- 
nuarias anno 1512. 

Jo. Reuchlin Phorcensis LL. doc. 

Aus: Basier universitätsbibl. handschr. G 11 13* nro. 67 autograph. 

CXXXVI. 

Ottobeuren. 12 Jan. 1512. 

Frater Nicolaus Eilenbog Joanni Capnioni s. d. 
ßedditse sunt mihi dudum literse tuae^, vir doctissime, 

1 Über Adrianus vgl. Studium der hebr. spr. s. 41—48. 134, 2 30 Sept 
1511 oben nro. CXXVU. 



151 

simul et amantisBime una cum äpologia taa contra JudaBum 
bäptizatum Capniomasticem. Gratias tibi et häbeö et agö 
immortales et pro libello mihi misso et pro signaculis adnö- 
tatis. Et vere dixerim signacula. Sunt enim mihi signata 
prorsus abscondita et abstrusa. Laboravi multum quaerens 
et legens, et ideo quidem hactenus ad te scribere moratus 
sum, sed vix unum aut alterum aperire potui signaculum, 
labor tamen iste non taedium, sed aviditatem incnssit. Fit 
enim plerumque, üt quod laboriosius acquiritur, id etiam 
charins habeatur, et quod longius differtur, tandem ädeptum 
appareat dulcius. Facilia enim quascumque contemtui patent. 
Tantum itaque inardesco ad signaculorum resignationem, nt 
magis non possim. Sed nee tmquam meo id studio consequi 
posse speraverim. Quid ergo faciam? Desistere ab incoepto 
difficillimnm mihi föret; sed nee a te, hümanissime vir, id 
rtirsum petere praesumo. Novi enim oceupationes tuas, novi 
quoties oneri tibi fuerim literis meis. Quid ergo? Tu vides 
labörem et dolorem meum. Si vis, potes me juvare. Hoc 
tamen, ut dixi, a te petere non audeo. Si tamen feceris im- 
mortali me beneficio afficies perpetuumque debitorem tuum 
constitues. Vale foelix, amicorum observandissime, et me 
tui nominis et honoris praeconem esse certo certius scias. Ex 
Ottenpurra pridie idus Januarias 1512. 

Msc. Ellenbog. IIb. U epist. 23 fol. 113b sq. 

CXXXVII. 

Stuttgart. 27 Jan. 1512. 

Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doctor celeberrimse 
facultati theologicae Coloniensi. P. s. d. p. 

Ad circiter 17 Kai. Februarias, colendissimi Patres, eximii 
sacrarum literarum doctores, reddita est mihi epistola quae- 
däm vestra, omni genere optimarum virtutüm ^ insignita, ut 
quas a recte vivendi sentiendique officina processerit, data 
secundo Januarii die ^ in qua et pietatem in Deum et chari- 

* 

l Virtntum] veritatum 2, ^ % Jan, 2, s, ^. QrQ, C^XXIXI, 



152 

tatem erga proximnm vestram illam pecnliarem sole chtraB 
ostenditis et eam qui misere in latrones jam pridem incidera^ 
ab eisdemque dispoliatum, yino primom acri aAxp.e raordaoei 
deiüde oleo, Palladis fractu, sanare pro incredibili hamamtate 
vestra officiose cönamini. Det Opt Max. ille deos netter 
pro fidei orthodox» zelo vestro, qao fideles ejus diBpensatorea, 
talentum vobis creditnm cum fcdnore satagitis reddere, Sh 
xnulque pro effluente in me charitate vestra, qua me a.fiB^ 
decore, infamia, contomptu, et despectione pnesenrare, com- 
dire, vendicare ^ dementer stadetis, et vobis et. ooUegio et 
illustri universitati veetr» divinam benedictiönem ex Siön, nt 
yideatis bona Jerusalem per quem et pax nöbis« - 

Cum enim plurimi quos mea voluntate cönsdentiaqne 
nunquäm Iseserim, immani et acerbissima invidia livoreque 
in meam perniciem propensi, ut accipio, quotidie vos eflEreni 
tumultu adoriantur, petentes, immo urgentes, ut me qui theo- 
logicum synthema Siboleth eadem literatura qu» iilis^placeat ' 
exprimere non valeo, in ipso Jordanis transitu juguletis ' tos 
yiri, vos, inquam, viri prudentissimi et animo non effeminato 
fortissimi, nullis adversariorum meorum factionibus fracti, sed 
ut flores inter multas spinas atque sentes orti, honestiores 
et sapientiores caßteris, non facile conservum vestrum mittitis 
in carcerem, sperantes, quoniam dominus eximat vos pariter 
a tortoribus, ab omnique debito liberet, eo quod conservurn 
vestrum sitis commiserati, iccirco imitamini Dominum nostrum, 
qui omnia sciens et omnia praevidens dixit Adam ubi es?* 

Cupitisque ^ primum ^ experiri simne desertor an amator 
veritatis catholic»? Quare propositiones quasdam ex meo 
consilio de cremandis Judaeomm libris dato, quae vobis fri- 
volae, scandalosae, et minus bene sonantes videantur, exce- 
pistis, earumque exemplum ad me vestris cum literis trans- 
misistis, desyderantes, ut post declarationes prius a me simul 
cum consilio meo editas latius ^ mentem meam revelando 
vestras dominationes informem, quia non satis pro fidei mese 

* 

1 Vindicare 2. 2 PUcet 2. 3 Inguletis 2. 4 Adam ubi es]!. 
B. M. C. 3. V. 9. 5 Capitis bis oleum peccatoris folgende seite in Pepericorni 
def. H, 2 b fff. (= P.) * 6 Primum de me P. 7 Latius auaffelaflsen 2. 



153 

synceritate, secnndum quod vobis visum sit, me expargaverim. 
Ubi profecto latere non potest S sed se ipsam plane ostendit 
ingens virtus humilitatis vestr», qui ut unanimes idem ipsum 
sentiamus, nihil per contentionem, neque per inanem glöriam 
in Vera quidem hnmilitate a me poscitis niteriorem declara- 
tionem sive informationem, ut literse vestrse sonant ^ ego vero 
agDOScens ingenii mei tenuitatem, quod sentio quam sit exi- 
guuniy explicare theologicas subtilitates mihi tanquam laico 
et quidem digamo ^ temere non arrogavero, cui explicationes 
fidei et singulares ejus decisiones recte licebit sine culpa 
ignorare. 

Defero autem omnem hujuscemodi honorem excellentis- 
simae facultati vestrse, paratus nunc et semper, ubicunque 
erraverim, benigne potius corrigi in misericordia a justo, 
quam ut caput meum impinguet oleum peccatoris. Quod ex 
eo maxime patere potest, quia, cum jam ex libello Johannis 
Pfefferkorn ^ intellexeram quosdam pusillos forsan et minus 
perfectos scandalum potuisse pati, occasione consilii mei antea 
per renunciatores publicati, tum ^ mox ipse ego, a nomine 
adhortatus, coactus aut requisitus, mentem meam declaravi 
latine, paratus tunc easdem declaratiönes in lingua vernacula 
et vulgari edere ^ nisi brevitate temporis et impressoris im- 
pedimento fuissem retardatus, ad quod etiam hodie paratus 
existo, inde sperans, probabiliter quod per eas erigerentur, si 
qui forte cecidissent, nee de csetero casum paterentur qui 
Staren t. 

Quia vero uberiorem declarationem desyderatis, facile 
intelligo me propositi mei finem non esse consecutum. Ut 
igitnr petitioni vestrae pro mea virili satisfaciam, et circuitus 
vitentur inanes, et itineris longi varia caveantur discrimina, 
simulque iuutiles expensse ac supervacui laböres hinc et inde 
tollantur, vestrum omni laude dignissimum et ornatissimum col- 

* 

1 Latere non potest bis pmoonium (f. s.) in Reuchlini defonsio contra 
calumniatores Colonienses F. (def.) 2 Statt declarationem . . sonant nnr 
informationem 1. 2. 3. def. 3 Digamo vgl. oben 27 Jani 1502 nro. LXXXII 
anmerkung 6. 4 Libello] handspiegel. 5 Tamen für tum def. 6 Diese 
erklftrongen erschienen deutsch «rst am 22 März 1512* Aindare Terstentnus 
▼gL Reacblin b. 264 fg. 



154 

legium oro atqäe obsecro ^ et ab muTerds ypbis quam hxk- 
millime ^ ita peto, ut majore cora, majore studio nullo modo 
pös&im, ut V08 ipsi ad me dare quas desyderatis sive noTiu 
8eu veterum extensivas declarationes , dum quid * coi saiis 
sit nescio easdemque cum proprio nundo etiam loeis expends 
mihi transmittere pro fratema charitate dignemiiu, ut ilfis 
visis sollicite cogitemus in alterutmm servare miitatam Spi- 
ritus in vinculo pacis^ quatenus idem sapiamus, et in eadem 
permaneamus regula, ad resdificationem offensorum, et- fiusQ 
me» permanentiam, et devotionis vestne pn&conium. 

Sin autem rigore quodam, ne dixerim sevitiAi iifis vom 
precibus tarn humilibus aoquiescere nolueritis, sed pötius me 
cogere, ut ego ipse mentis me» uberiores dedarationes pnor 
bfferam, quod tarnen formidare me non sinit incredibilis erg» 
vestras humanissimas discretiones fiducia mea, saltem de eo 
ipso quoque per literas vestras iterum meis expensis me cer 
tiorem facere, responsumqne meum dementer expectare sine 
prsedpitatione non dedignemini; nee interea quicquam ad- 
versus me attentare, per salutem evangelicam tos obtestor. 
Ne mihi bon» fam» futuri sitis interemptores, quos cdo et 
observo pientissimos honoris mei parentes et autores« Valete 
foBÜciter, viri excellentissimi. Stutgardi» 6 ^ Kalend. Febro- 
arias. Anno 1512. 

Gedruckt : 1 = J. v. e. g iii bis g 4*. 2 =BalößUS 1. 1. VI p. 54 bis 56. 
8 = Majas, vita Reuchlini p. 328 bis 331. . 

cxxxvm. 

Stuttgart. 27 Jan. 1512. 

Joannes Eeuchlin Phorcensis LL. Doctor F. Cunrado 
Kollin, ordinis Praedicatorum , theologiae professori 

Coloniae S. d. p. ^ 

Pergratae fuerunt, egregie et mihi dilectissime doctor, 
literse tu» ^, quarum initio annum foelicem mihi optas sed 

* 

1 Oro obsecroque 1. 2. 3. 2 Humilime def. 3 Dum cui quod Mtis 
Sit 2. 4 17 kalend. Febr. 2. 5 Ohne aufsohrift 9. 8. 6 J^itens 

tu»! vom 2 Jan, 1512 oben nro. CXXXIV. 



155 

sine pace, ut sequentia indicabant. Oro autem quam primum 
ne moleste feras, quöd ad te, latinum hominum \ latino more 
per numerum singularem scribo, et non ut tu vicissim ad me 
plurative. Jam enim illud tuum ferme totum ^ desiit et abo- 
levit in Römäna lingua et nunc quotusquisqtke majores nostros 
imitamur. Secus est si vemacule scribamus. Quare deprecor 
tuam Bcribendi consuetudinem, üt posthac quam bumanissime 
singulari me numero appelles, cum aliquid ad me literarum 
d^bis. 

Getertim de firmissima erga me amicitia tua, et perspecta 
fide, quam in tribulatione mea revera perquam bumaniter 
ostendis, nunc ago tibi' quantum valeo ac postea in calce 
negocii referam gratas gratias, et ut spero vobis non injo- 
cundas K Consilium quoque tuum, prudentise et cbaritatis 
plenum, quod mihi prsestas, et laudö et vehementer probo. 
Non enim is sum qui vellem contumaciter protervire, ut scribis 
et resistere ^ veritati, praesertim in rebus ecciesiasticis , ubi 
animse vertitur periculum, nam extra ecclesiam nuUa est 
speranda ^ salus. Quapropter absit a me ut ab ecciesia in 
ullo vel atomo quidem recedam, sed, deo adjuvante, permänebo 
in nnitate fidei catholicse, dum Spiritus hos regit artus ^. 
Quanquam in multis offendimus Qmnes, S. Jacobe teste, si 
enim quis in verbo non oflfendit, hie perfectus est vir "^. 

Quare nolo de me jactare tantam sanctitatem, ut vel 
verbo neminem' offenderim, neque gloriabor de tanta in me 
sapientia ut velim incautas offensiones pertinaciter defendere. 
Nam ^ si Salomon ille rex solam postulans sapientiam, jamque 
consecutus a domino deo tam sapientiam quam prudentium 
multam nimis quse prsecellebat sapientiam omnium orientalium, 
de se ipso quidem non utique ^ animo mentiendi testificatus 
est, et dixit: Stultissimus sum virorum, et sapientia hominum 
non est mecum ^^; quantomagis ego profanus homuncio, non 
debeo mihi arrogare tantam prudentiam, ut prsesumam contra 

1 Hominem latinum 3. 2 Totum ferme 3. 3 iniucundas 3. 4 Ut 
resistere 3« ö Speranda est 3. 6 Dum spiritus etc. Verg. Aen. IV, 386. 
7 Jakob. 3, 2. 8 Nam ausgel. 2. ianque] eamque 2. 9 Utique] abi- 
quo 2, 10 Stultissimus] sprüche 30, 2. 



156 

cöllegium doctissimorum theologorum recalcitrare , potissimnm 
in iis qu® sant theologicaa sabtilitatis , et excedxmt limites 
facultatis metß. 

Iccirco in mansuetndine suscepi verbnm, qnod ad me 
nuper scripserunt reverendi patres mei contubernales toi, 
suspicantes me omnibus viribus adnixum, quatenos negocium 
librorum Judaicorum, laudabiliter per Cssaream Majestatem 
coeptum, interverterem. Ego vero neque ex ^ literis Imperia- 
libus neque Archiepiscopi conjicere valui, quid finaliter de 
iis coeptum fuerit, aut constitutum, nee hodie scio. Si enim 
coeptum fuit, ut omnes Hebrseorum libri cremarentor, praeter 
Bibliam, certum est, quod fiiit injustum, etiam ex vestris con- 
siliis, et aliarum universitatum ^, quse nunc mecam babeo; 
sin autem, quod omnes illsesi manerent, similiter certum est 
quod fuit injustum. Quomodo ergo intervertere conabar coep- 
tum negocium quod ignorabam qualiter coeptum, cum ex sola 
veritatis simplicitate nihil sinistri cogitans ad ignem judica- 
veram quatuor genera librorum, primo blasphemise, secundo 
haDresis, tertio famosa, quarto reprobatse lectionis. De reliquis 
neque canones habui neque leges. 

Sed quod me insimulant fautorise judaicse perfidise notam 
incürrisse, non assentier, et vere cum Sancto Hieronymo in 
Apologia super schedulis ad Pammachium ^ et Oceanum asse- 
rere possum, testando deum et dicere : „Si expedit odisse ho- 
mines et gentes aliquas detestari, miro odio aversor circunci- 
sionem et objiciat mihi qdispiam cur hominem Judaeum ha- 
buerim praeceptorem". Haec ille. Nullius autem rationis 
quae sub caelo est perfidiam me fovere, testis est vita mea 
quam duco irreprehensibilem. 

Quod autem vernacula lingua scripsi, sane oportuit quidem. 
Nara et Caesar et Archiepiscopus, quibus solus scripsi, ver- 
nacula mecum egerunt, ut in commissione mandato et prae- 

cepto videre licebit \ Quod item ad scandalum attinet, non 

* 

1 Nee ex 3. 2 Consiliis vestris 2, aliar univ.] der Mainzer Univer- 
sität vgl. Reuchlin s. 236 fg. 3 In der pro libris advcrsas Jovinianum 
ad Pammachium apologia, Opp. cd. Erasmus III, 46 ff. findet sich die an- 
, geführte stelle nicht. 4 Obep 26 Juli, 12 Aug. 1510, uro. CXX and 

nYYT 



ego scandali, si quod esset, autor fui, sed proditores. Accepi 
enim ^ clausuni mandatum et reddidi clausuni consilium, quod 
injuste proditores publicaverunt ^, impressis etiam primitus 
libellis. Qua in causa ^ obsecro te ut legas simile S. Hiero- 
nymo contigisse a proditoribus, in libro de optimo genere 
interpretandi, paulo post principium, übi pariter ^ inter alia 
sie scribit: „Quid apud homines tutum erit?" Et ^ infra: 
„Quamdiu non profero cogitata, maledicta non crimina sunt, 
immo ne maledicta quidem, qam aures publice ^ nesciant/ 
H«c ille. Sed renunciatores consiliorum principis in jure 
civili furca suspenduntur, quod utinam faxit Dens et faxint 
homines. 

Cum itaque ex contumelioso libello Joannis Pfefferkorn 
animadverterem de quibusdam scriptis meis pusillos et infir- 
mos forte scandalizari posse, quoniam non solum difficile, 
sed pene impossibile sit, ita librare et examinare verba sin- 
gula qu» quis proponit, ut nulla esse in sensu sermonis am- 
biguitas, et erronea inde opinio nulla elici possit; tum legi 
relegique scripta mea, et a nemine coactus sed voluntarie 
atque libenter nodos enodavi, declaravique intentionem meam 
cui verba deservire debent, modo meliore quo potui licet ad- 
modum brevi, idque in latino eloquio propter angustiam tem- 
poris. Jam enim instabant nundinae Francofordienses \ in 
quibus me contra priores nundinas expurgatum oportuit, ut 
clarius in libelli mei folio quinto continetur ^. Paratus enim 
eram et in vernacula quoque lingua ea edere, si non impressor 

1 N. 1 naraque 3. Über die Sache vgl. Reucblin s. 241 fg. 2 Publi- 
caruDt 3. 3 Qua in causa bis homines z. 16 ausgelassen 2. 4 Pariter 
ausgelassen 3. 5 Opp. ed. Erasmus III fol. 166 D. 6 Public« 3. s. 
auch bei Erasmus a. a. 7 Francofurtenses 3. purgatum 3. 8 Libelli] 
näml. der augenspiegel. Dort wird (A 4a) erzählt, wie Reuchlin vom kaiser, 
dem er in Reutlingen Pfefferkorns handspiegel übergab, und um seinen schütz 
bat, auf eine entscheidung des bischofs von Augsburg vertröstet wurde. Da 
dieser aber nicht einmal einen termin ansetzte „damit ich dan in dießec 
frankfurter herbstmesß von frembden leütten die mich nit kennen nit alßo 
für einen leichtuertigen mann gehalten werde , wie mich der taufft iud ine 
nehst verschiuer mesß offenlich verunglimpfft hat. So will ich mich mit 
ganntzerer warhait gegen mengklichen verantwurtenn" etc. 



158 

brevitate tunc temporis coartatüs faisset, per quam qnidem 
declarationem meam satisfeci multis etiam doctissimis viris 
et illustravi ferme omnes propositiones, Tel majorem partem 
earum, quas mihi prsstantissimi et gravissimi patres facultatis 
tn» nunc transmiserunt, scribentes, qaod eis ipsis yideatar 
me non satis pro fidei me» synceritate super illis ezpnrgasse. 
At ego quid satis sit eis futurum (ita me Dens amet) ignoro. 
Potest una eademque res alteri satis esse, alteri mimme. 
Satietas ^ enim in solo satiandi animo consistit pro modo 
recipientis, et non rei reeept®. 

Tu vero doctor egregie, mihi crede, et memoric manda, 
me tibi id affirmasse, pro eo desyderio quod est mihi ad 
illum clarissimorum et doctissimorum virorum coetum, velle 
me, relictis Omnibus auxiliis, cupienter esse in bona amicicn 
facultatis tus, et universis vobis satisfacere in via Teritatas, 
tamen absque dedecore meo et sine ulla infamic levitatisqna 
nota, tantummodo ut sciam qualiter et qua via. Quod ut 
consequar, plane vestro ingenio erit opus, non meo. Quomodo 
enim tanquam laicus digamus, nuUo gaudens clericatus titolo 
vel privilegio, possem digne quae sunt fidei ad unguem ex- 
plicare prima fronte, qui solum ad implicitam obligatns smii 
fidei confessionem, secundum quod credit ecclesia, ut in jure 
canonico legitur. Vestra vero tum dignitas, tum professio in 
altiore gradu constituta est. Vos prsesbyteri duplici honore 
digni estis , qui laboratis in verbo et doctrina, ut et * yob 
ipsos salvos faciatis et eos qui vos audiunt. Si me putatis 
adhuc aliquo delicto praeoccupatum esse, vos qui spiritales 
estis, ut ad Galatas scribit Äpostolus *, „instruite me in spirita 
mansuetudinis et lenitatis, consyderans te ipsum ne et tu ten- 
teris^. Qu8S verba multum ponderanda sunt, sicut omnia Pauli 

Te igitur iterum atque iterum oro, obtestorque pro vetere 
nostra conjunctione ac necessitudine , proque summa mea in 
te benivolentia, et tua in me pariter, ut pro me apud pre- 
clarissimum et primarium doctorem Jacobum decanum, cete- 
rosque excellentissimos amplissimae laudis doctores, theolo- 

1 Satietas bis Pauli ausgelassen 2. enim ausgelassetl 3. et attsgelflsseli S. 
2 Et ausgelassen 8. 8 Spirituales 8. Gal. 6, 1. 



giaeque magistros instare velis oportune, importune ^ quatenus 
de singulari quädam humanitate et in favorem evangelicse 
charitatis, ad quam tenemur omnes, dignentur suas informa- 
tiones mittere meis expensis, sicut et istas quoque expensas 
etiam, non petitas, vesto nuncio liberaliter persolvi. Quibus 
infonuationibus contineatur, qualiter cum honore meo et bona 
fama citra cujuscunque hominis despectum aut injuriam fide- 
liter et dilucide puram et meram veritatem ecclesiae catho- 
licsß decretis atque canonibus fundatam explicare, et contraria 
emendare valeam. Sic spero ^ visis infonuationibus vestris 
facile concordari. Tunc enim mea sponte ac ultroneo studio 
nullius hominis ' mandato jussu sive prsßcepto, sed ex sola 
dilectione Dei et proximi ac unius veritatis amore, nemo alius, 
sed ego ipse toUam de via lapides, si qui fuerint, offensiones 
et petras ^ scandali, ita ut solus nobis supersit lapis quem 
reprobaverunt et petra, quae erat Christus, ipse est pax 
nostra, qui facit utraque unum, ille nos custodiat opto in 
vitam a^thernam. Amen. Vale et hanc epistolam cum egregio 
domino Jacobo, eximioque domino Arnoldo ^, caeterisque tuis 
communicato. Datum ut supra ^. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. q 4 bis r 2»; 2 = Bulaeus 1. 1. VI p. 56. 
57. 3 = Majus 1. 1. p. 331 bis 336. 



CXXXIX. 

Ottobeuren. 21 Febr. 1512. 

Frater Nicolaus Eilenbog an Reuchlin 

hat durch Rs freund, den Dieteganus Westerstetten, gute 
nachrichten über R.s Wohlergehen erhalten und freut sich über 
sein verdienstvolles wirken, sehnt sich, ihn einmal zu sehen 

* 

1 Importune ausgelassen 3. 2 Sic spero bis zu ende ausgelassen 2. 
3 Hominis 3. jussu aut prsecepto 3. 4 Petras et 3. vobis solus 3. 5 Hoch- 
Straten und Tungern. 6 Nämlich oben nro. CXXXVII in dem brief an 
die Kölner facultät. Von unserm brief gibt nachriebt Petrus Meyer in 
einem schreiben an Arnold von Tungern 10 Febr. 1512. (Pfefferkorns be- 
schyrmung H 3 fg.) 



160 

und fordert ihn im namen des abtes auf, einmal das Uoster 
zu besuchen. Ex Ottinbnrra 10 Kai. Mart a. 1512. 

Handschr. Msc. EUlenbog IIb. 11 ep. 26, fol. 115^ fg,; gedrackt: 

1 = C. V. e. g^fg.; 2 = J. V. e. h 3bfg.; 3 = C. v. e. n fol. 4SA 

CXL. 

Stattgart. 25 Febr. 1512. 

Joannes Reuchlin extemorum librorum studiosis 

vorrede zur lateinischen Übersetzung des hebräischen gedichts 
„lanx argentea^ von Rabi Joseph Hyssopaeus K 

Gedruckt: 1 = Ed. princ. (Reuchlin s. 139». 4); 2 =Wolf, 
bibliotheca hebrsea, Hamb. 1733, vol. IV, 1136 ff. 

CXLL i 

Cöln. 28 Febr. 1512. \ 

I 

F. Conradus Kollin de Ulma theologise professor, i 
ordinis Prsedicatorum, Coloniae, Joanni Reuchlin, Ln- 
perialium legum doctori cum commendatione s. d. p.' 

Egregie domine doctor, tuas, ut tibi morigerus sim \ li- 
teras accepi et aliis ^ exhibui. Tuae fidei synceriter scribo, 
quicquid scripseras minus sufficiens pro tua excusatione appa- 
rebat, cum dicerent tuum tractatum inexpiabiliter mundnm 
scandalisasse. Et post longa consilia ad hoc tendebat intentio, 
ut Archiepiscopis scriberetur, ut ubique mandarent tuum U- 
bellum cremandum, aut certe quod inquisitor te vocaret, ut 
super objiciendis responderes. Nam tua excusatio semper 
praß se ferret nescio quam contumaciam, et quia alias syn- 
ceritati fidei non satisfieret. Ego vero honori tuo compatiens 
respondi, non me credere ex aliquo ordine vel juris Tel evan- 
gelicas charitatis fieri debere vel posse, ut qiu se ad votam 
facultatis theologicae errata sua revocaturum polliceretur, cum 
ea forma, ut salvo honore plus synceritati fidei satisfieret 
quam posset fieri cum viri confusione. 

* 

1 über vorrede und Übersetzung vgl. Reucblin 8. 139 ff., 8. 26i 

2 Ohne anfacbrift 2. 3 Reuchlin hatte ihn aufgefordert, die lateinische 
anrede du zu gebrauchen s. o. uro. CXXXVIIl. 4 Hochstraten und Tungern, 
denen der brief mitgetheilt werden sollte. 



161 

Summa: In tantum pro tüa dominatione me obtuli, ut 
prior noster, Inquisitor diceret, se non posse amplius a te 
expetere quam ego promittebam. Unde ad hoc deventum 
est ad meam fidelissimam instantiam, ut iterum ad te nuncius 
nomine facultatis theologicae ^ veniat, qui tuse dominationi 
insinuabit mentem facultatis, quam ex scriptis prioris nostri 
accipies. Ut autem omnia, animse et rerum, hominum et 
adversariorum pericula evadas, meque veracem comprobes, 
qui tu8ß syncerae fidei, de qua nunquam dubitavi, testimonium 
maximum perhibui, tuum, inquam, erit post exemplar propo- 
sitionum, quod cum praesentibus mitto, ocitis conficere trac- 
tatulum, adhuc in nundinis proximis Francofordiensibus ven- 
dendum, quo omnibus satisfacias, et te animamque tuam a 
perpetuo foetore liberes , non compulsus , sed tua sponte. 
Facile invenies^modum, quo id efficies, utpote reprsesentando 
nunc in formatum theologum, qui prius, ut rerum theologi- 
caram expers, ex tempore scripseris legista. 

Oro pro tuo honore et mea charitate, ne tibi hanc sub* 
eundi provinciam difficultas aliqua sit. Nam nisi nunc pa- 
rueris, non video quid amplius pro te possim. Age igitür, 
age, mi charissime doctor, et aliquot noctes ducito insomnes, 
et te atque tuos amicos libera ab omni malo. Facile erit 
sequi quas mitto objurgationes quibus utiqüe tanquam solidis 
inniti secure potes. Quibus cum te conformaveris, nemo ad- 
versum te praBvalebit. Et ora clamantium obstruantur et 
honor tuüs salvus erit. Spero, quia animam et honorem tuum 
non negliges. Accipe quse scribo syncerissimo animo pie et 
crede ei qui te, non seipsum quserit. Oro iterum ut cum 
prsesentium latore facultati scribas, ut importtmi confundantur, 
quia ad votum ejus licenter et prompte emendare velis. Quo 
fiet, ut ego Vera poUicitus de te videar, et locus calumnise 
tollatur, hoc nanque nos commendat et in nullo obesse potest. 
Laboravi specialiter pro tui defensione super isto articulo quo tibi 
impingebatur, quia scripsisses, Christum ^ legitime et juridice a 

1 TheologisB 2. 2 Christum . . condemnatum] das bat wo! Reuchlin nicht 
gesagt, sondern nur: darumb . . das sie schreiben, das Jesus kain got sei, und 
alles das daraus volgt, das ist ir glaub, und wöUent darin it nieman ge- 
Reuehlin * «^ 



Judseis condemnatum, quem sensum tua verba habere non sine- 
bam. Fac juxta meam in te synceritatem, tum facUe Omnibus 
etiam nolentibus satisfacies. Valde dolerem si tuos quos hactenus 
gloriose vixisti dies cum ingloria componere te contingeret Con- 
iido autem quia plus facturus sis quam ex te desyderari possit et 
citissime calamum arripies et Ghalcographum componere curabis. 
Vale et voto amici tui pare, et pace plena frueris. Dat Co- 
loniaB Sabbato ante Invocavit. Anno 1512. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. r. iij. 2 = Majus, vita Beucblin p. 338 

bis 340. 

CXLII. 

Cüln. 29 Febr. 1512. 

Decanus totaque facultas sacrae theologiae generalis 
stiidii Coloniensis egregio et docto viro caesarei juris 
doctori famoso domino Johanni Eeuchlin Suevorum 
C(mfoederationis judici, moranti Stutgardise, amico nostro 

dilecto. 

Spiritum rectum innovet in te Christus ^ . Accepimos 
literas tuas, spectäbilis ac egregie vir, ex quibus probe intel- 
ligimus te ab unitate sanctse matris ecclesi® non velle ullo 
pacto recedere, sed in ea et vivens et moriens permanere, 
quod nobis, sicut a qublibet christiano fratre, ita et nunc 
prascipue ex te gratissimum est audire. Verum quia nostro 
voto necdum est satis factum, ut scandalum amoveretur, 
neque ferrum maneret in vulnere, liortamur te et obsecramus 
in Christo Jhesu et requirimus, ut eures quatenus ad pro- 
ximas nundinas Frankofordienses libelli, si qui tui adhuc 
extant, et apud bibliopolas vsenum habentur aut denuo im- 
pressi advectari possent, nulli amplius vendantur, et aliquo 
dictamine tuos priores revoces, ores quoque cunctos qui ha- 

schmecht haben augcnspiegel fol. XVb. Gemeint kann aach sein Aag. 
fol. lllb. : des sie dan mit jen (Jesus) gerechtet und vor kaiserlichem richter 
ain urtail wider in behaltten haben , darumb er hab sollen sterben. Diese 
äuRerung steht freilich unter den Schmähungen der Juden. 
1 Ohne aufschiift 3. 



163 

bent, ne scandalum passi, te alium existiment quam catholice 
et recte de fide et ecclesiasticis scriptoribus sentientem, ac 
Juda&is eorumque perfidis et blasphemis libris, et nominatim 
Thalmud adversantem. 

Scis enim scriptum esse : Vae homini per quem scanda- 
lum venit. Scis quoque quam poeuam veritas injunxerit illi 
qui saltem unum de pusillis suis, quos sanguine coemerit, 
scandalizaverit. Sic ergo religiöse magnum Augustinum cse- 
terosque praeclaros viros imitatus face (I) \ Ne si forte quae 
monemus non fierent, quod tarnen de te suspicari nobis tu® 
ad nos literae dat» * non sinunt, opus sit, ut per illum vel 
illos ad quem vel quos id spectare videtur te faciamus ad 
nos vocari. Nee hoc iniquo nos putabis animo facere; sed 
integra ad te charitate, quatenus non per alium quempiam, 
sed per teipsum res christiano moderamine corrigatur. Quia 
scribendarum et rescribendarum literarum tardus forte aut 
nullus esset finis. Et nosti, in bis rebus non tantum nobis 
quantum Christo et ecclesiae moram perniciosam esse et 
damnosam. Et mox scandalum velut gladium quo incauti 
necantur esse submovendum. Christiano etiam cuilibet, teste 
Äpostolo, non solum a malo sed et ab omni specie mali ab- 
stinendum. 

Neque id tibi grave aut difficile existimes, quia nuUo 
unquam sacrificio Deum summum gratius placueris quam si 
id te quod hortamur facere non pudebit, prudens nanque es 
et facile conjicere potes, si non feceris et nos quoque post- 
quam res nobis sie innotuit torperemus, revera etiam post 
mortem tuam non defuturos, qui dum tu neque loqui neque 
respondere Ulis posses, tamen leoni mortuo barbam vellant, 
et te forte in una tartara delapsum legentes tua scripta et 
dicerent et scriberent. „Confortare ergo et esto robustus 
induere fortitudine tua Sion" *. Non erit tibi si feceris, igno- 
minia ulla, sed summa gloria, postquam non alius quispiam, 
sed tu animi tui victor de teipso triumphaveris , ac malo 
daemonem diminuti * honoris aut dispendii famse argumenta 
tuis cogitationibus ingerentem confusum ac frustra conantem 

* 

l Fac3. 2 Dat8Bliter«2. 3 Confortare] Jesajas 62, 1. 4 Deminuti 2, 

11* 



longe propuleris ^ Scriptum nempe est: vir sapiens fortis 
est ^ Et iterum: ^Corona dignitatis senectns quam in vüs 
jtistici«e reperietur^ ^. Hanc quia tibi optamus, iccirco hoc 
scribimus. Tuum itaque erit, si te et Christi parvulos amas, 
agere, ut intelligamus sie fecisse, quod etiam et nunc petimas 
per horum latorem, per tua scripta, an facturus sis posse 
prsescire. Vale ex Colonia, facultatis theologi» sab sigillo. 
Die ultima mensis Februarii. Anno Domini ^ 1512. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. riibisriii» 2=Bul8easl. 1. tom.yip.57. 
58 3 = Majus 1. 1. p. 336 bis 338. 

cxLm. 

Stuttgart. 11 M&re 1512. 

Joannes Reuclilin Phorcensis LL. doctor ad facultatem 
thcologicam Coloniensem s. d. p. ^ 

Sperabam non intemperanter, excellentissimi doctores, tot 
et tarn humilibus meis supplicationibus nuper epistolse mese 
ad vos perlatae insertis, a vestra, non humanitate solum, 
quse abs quolibet homine homini debetur cuicunque, vemm 
etiam fraterna charitate quam majestas evangelica nobis 
Christianis edicti loco proposuit, tandem aliquando impe- 
trare potuisse, ut ego ille qui declaratione mea doctissimis 
viris satisfecerim, caeteris plurium etiam universitatum saltem 
vobis quoque satiandis jam et needum (ut scribitis) satiatis, 
qua Serie, quo modo, qua forma scribendum sit per vos 
fierem certior. Si enim esset spiritus Danielis duplex in me, 
non ego cuilibet sua somnia et expositiones narrem. Sed quia 
nescio, quo malo meo fato id quod a vobis haud inique pe- 
tebam consecutus non sim (nam commeritis meis nihil sinistri 
ascribendum censeo, qui neque de vobis generatim, neque de 
vestrum quolibet singillatim ® data opera et ex proposito male 
meritus sum) sed adverso inqüam successu meo contigit, ut 
neque characterem, neque typum tractandi ab insigni coUegio 
vestro precibus ^ obtinuerim, experiar nihilominus ® virium 

1 Perpiileris 2. 2 Vir sapiens] spräche 24, 5. 3 Corona] sprüclie 
16, 31. 4 Doraini ausgelassen 2. 5 Ohne aufschrift 2. 6 Sigil- 
lutim 2. 7 Piecibua ausgelassen 2. 8 Nilominua 2. 



meamm imbecillitatem et laicns sacra librabo quod boni ^ 
consulatis obsecro. 

Nam ut complaceam venerando coetui vestro et exacer- 
batos, si qui sint, reconciliem et nutantibas porrigam manum, 
et gladiam non sinam in vulnere, statui mecum, ad quod 
antea paratus eram, ut per epistolam vobis patefeci, ex sola 
Dei et proximi dilectione ac bono zelo nostrse religionis de- 
clarationes etiam in lingua vernacula et vulgäri sermone ad 
proximas nundinas Francofordienses * omnibus exhibere, ve- 
teres extendendo, et ubi opus fuerit jungendo novas, quod 
pusillis prsebebit ansam ^ standi et insidiosis atque malevolis 
auferet calumniandi occasionem, ne vel mortuo leoni barbam 
yellant vel cum vivQ digladientur, in majus vulgi scandalum 
et evangelicad pacis Isesionem. 

Quod autem petitis, ut libelli, si qui mei adhuc extent 
aut denuo inipressi, eurem ne vendantur, primum scitote, 
nuUos esse denuo impressos; deinde meos nunquam fuisse, 
sed impressorum, a quibus duodenos sere proprio mercatus 
sum ut amicis donarem. Quapropter hac in parte mihi non 
erit possibile, vestro voto morera gerere. Itaque dignemini 
haud * moleste ferre, si quod omnino excedit facultates meas, 
vobis non prsestem ^, quibus profecto cuperem cuncta grati- 
ficari. Foeliciter valete, celeberrimi doctores et patres mei, 
quibus vehementer opto et desyderio desydero, me tandem 
aliquando in nomine Jesu Christi et in osculo pacis gratum 
fore et acceptum. Stutgardise 5 Id. Martias Anno 1512. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. r. 111^ 4«; 2 = Malus 1. 1. p. 340 sq. 

CXLIV. 

Stuttgart. 11 März 1512. 

Johannes Eeuchlin Pliorcensis LL. doctor f. Cunrado 
Kollin de Ulma, theologia? professori, ordinis Praedi- 

catorum, Colonifi} s. d. p. ^ 

Facit summa fides quam tibi habeo amicus amico, ut 
etiam dehortantibus aliis penes nos, tua tamen consilia sequar 

1 Bono 2. 2 Francofurtenses 2. 3 Ansam] causam 2. 4 Haud] 
Tfion 2. 5 Vobis prsöstom minime 2, 6 Ohne aufschrift 2, 



166 

et Bic omnia constitiii mihi agenda,.ut ta admoiiB&i Tvibßbir 
tulum faciam declarationum mearam in lisgua gftwaMica 
nobis Ternacula, ut ex prioribus tuis litßiu tibi pla4ian con- 
jicio. Expectavi haotenus informationem doctorom , . omfai- 
bernalium tuorum, licet frustra. Et nimo pro tW'-qpio^ 
Yoluntate, quamqaam tempos admodum brere eat,; tiwon 
noctes insomnesducam, eoquoddies mihi conaumendijguBcanaa^ 
jam sint in reipublic» negociis seonlaribuBi ita ut vis qneam 
prse laboribus hiare. Sed tarnen propter Christam, apretii 
omnibuB aliis, operabor. 

Quod te in tantum, sicat scribis, pro me obtnlistii vt 
promissionibus de me tuis inquisitor acquieTorit ^ neo M 
cremandum libellum aut ad mei vooationem ab aliquo pn»- 
cipitatum fuerit, carte utrique parti utiliter gesusti negodaiiL 
Nam revera, egregie doctor, anime mi, tuo cordi ex meo 
corde hoc secretum revelo, ita me peritisBimomm conailio 
esse fundatum, ita validoram ope suffultum, nt majos adveiv 
sariis detrimentum et rerum et famse snrgeret, quam mihi, 
si quid temere contra me molirentur. Nee jura pertimosco, 
sed injuriam, stante declaratione mea in latino edita. Qoare 
tarn tili illi, quam ego ipse meritas tibi gratias agamuB recte 
licebit, utrisque enim profuisti. Grede mihi, non sum desti- 
tutus potentissimorum auxiliis. Sed tamen pro modeBtia 
natura^ meae cupio pacem plus quam gentium et nationom 
bella vel diffidationes. Et malo esse in bona amicitia toi 
collegii hominum eruditissimorum cum quibus posthac futora 
sit mihi docta et suavis conversatio et amica fratemitas, 
quam litibus dare operam. Facile rixa oritur, sed difficiles 
habet exitus , hoc non tantum ego, sea etiam vos cogitare 
debetis. 

Quod nisi esses alter ego, hsec ad te non scriberem. 
Nam quem motum eieret in militaribus tam nobilibus quam 
plebseis? etiam istis deloricatis tunicis, et cicatricosis veli- 
tibus, si Demosthenes aliquis coram exponeret, ac rhetorice 
declamitaret hujus negocii principium, medium et finem, qui- 
bus fuerit Christus, quibus fuerit fiscus. Deinde meam tam 

1 Aßnuißrit 2. 



167 

simplicem innocentiam, qui sum traditus, sum yenditus, non 
commonitus, non prsBvisus; cujus consilium principi offeren- 
dum est publicatum antequam oblatum. £um traditorem 
sedicioBum, et notorie infamem calumniatorem, qui, cum sit 
JudsBos baptizatus, et laicus conjugatus contra me Christia- 
nam bominem famose prsedicavit, coadunata congregatione 
fidelium Francofordise \ contemptis ecclesise mandatis et con- 
Btitutionibus, cum suspitione reditus ad vomitum ^, vos nu- 
tritis fovetis et laudatis, qui emunctos et emungendos grandi 
pecunia Judseos in ista tam favorabili causa scriptis notavit. 
Putasne piarum aurium non fuerit offensivum, quod me in 
verbulis quibusdam capere conaris et detestanda opera non 
abomineris? - Accederent item post manum validam poetse et 
historici, quorum hoc tempore magna copia vivit, qui me prse- 
ceptorem quondam suum, ut par est, venerantur, qui tantam 
iniquitatem adversariorum perpetusB traderent memorise et inno- 
center passum me describerent cum setherna gymnasii vestri 
ignominia. Lege Minoem Piatonis et invenies vera me dicere. 
Igitur noli esse justus nimis, nedem cselum tuearis, terram 
amittas. Thaies Milesius cselum aspexit et in foveam cecidit. 
Filii Israel Sabbathum dei custodierunt et hello perierunt ^ 
Habet justicia gradus suos. Hunc versiculum puer didici: 
Glimpfius est pluris quam tota scientia Juris. Vale foeliciter, 
ad pacem pronior quam ad superbas contentiones, quarum 
autores multis saepe innocentibus sunt csedis occasio. Stut- 
gardiae 5 Id. Martias. An. 1512. 

Gedruckt: 1 == J. v. e. r 4b s»; 2 = Majus 1. 1. p. 341 bis 343. 

CXLV. 

Wien. 5 April 1512. 

Simon Lazius an Eeuchlin 

B.S augenspiegel ist von ihm; von Thomas Resch \ 

* 

1 über diese predigt Pfefferkorns 7 Sept. 1511 vgl. Reuchlin s. 255. 

2 Cum suspitione reditus ad vomitum] kann vielleicht nichts anders heißen, 
als „auf dem der verdacht ruht, zu dem verlassenen glauben [dem juden- 
tbum] zurückzukehren". Bekanntlich war später unter den humanisten der 
glaube im allgemeinen verbreitet, dass Pfefferkorn wieder Jude geworden sei« 

3 2 Makk. 2f 36» 4 Besoh, Thomas (mit dem beinamen VeloQianus), ist 



> 



168 

Andreas Stiborius \ Joachim Vadian, Johann Cuspinian mit 
grossem entzücken gelesen worden. L. selbst hat einen bücb- 
händler , der Pfefferkorns schrift feilbot und billigte / zu a»- 
derer ansieht zu bringen versucht, schickt Vadians und CuBpi- 
nians schreiben und entschuldigt Beschs schweigen mit 
dem schnellen abgang des boten. Viennse, nonis aprilibiu, 
anno 1512. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. h 3; 2 = J. v. e. Ib; 3 = C. Y. e.ll 
fol. 63; 4 = Böcking, suppl. 11, p. 706 fg. 

CXLVL 

Wien. 12 April 1512. 

Joachimus Vadiamis^ an Reuchlin. 

lobt B.S augenspiegel. Es wäre freilich kaum nöthig ge- 
wesen, einem getauften Juden gegenüber so ausfuhrlich za 
reden, aber die bedeutung der sache verlangte ein gewich- 
tiges wort. Besässe er ein protokoU der Kschen Streit- 
sache, so würde er darunter schreiben: Et ego Vadianns 
literarum in gymnasio Viennensi adstipulator Capnionis cau- 
sam probo effero et victricem judico manu propria. R., als 
Jovis ' per secretissima mysteria inter Germanos interpres, 

* 

1504 und mehrfach dekan der pbilosophie, 1509 und 1511 rektor der Wiener mi' 
versiUlt (in dem letzteren jähre thut er die ganze theologische facnltüt in den 
kirchenbann, weil sie ihn nicht anerkennen will ; vgl. Kink, gesch. d. Wiener uiiif. 
1 854 1, 1 s. 209 anm. 242 und 2. s. 1 18 fg.), kanonikus zu 8t. Stephan, starb 1520. 
Eigne Schriften hat er wol nicht geschrieben, werke seiner freunde be- 
gleitet er mit empfehlenden Zuschriften und gedichten vgl. Denis, Wiens 
buchdruckergeschichte. Wien 1712 s. 23. 44. 69. 108. 141. 

1 A. St. (Stöberl) von Vilshofen in Baiern, lehrer der mathematik in Ingol- 
stadt und Wien, 1514 von Max 1. zur Verbesserung des kalenders zn rathe ge- 
zogen, st. 1515 als domherr zu St. Stephan. Über Vad. und Cnsp. s. unten. 
2 Über Joachim von Watt aus St. Gallen 1484 bis 1551 vgl. Pressel: J. V. 
Elberfeld 1861 und neujahrsblatt des bist. ver. zu St. Gallen 1873. 3 Jovis] 
nachdem Rcuchlin in seiner defensio den Ortuin Gratius wegen seines ans- 
drucks jovis alma mater hart angegriffen und gesagt hatte, mit Jupiter 
könne man eher den teufel bezeichnen als Gott, hatte Hochstraten wohl 
recht (apologia seounda, vorrede bei Böcking Hutteni opera VI p. 432) mit 
beziehung auf unsere stelle zu sagen: ex bis verbis Capnion ipse, et hoQ 
seoundum propriam suam expositionem, Interpret erlt diaboU, 



169 

werde mit philosophischer ruhe die Schmähungen der feinde 
ertragen; sie aber werden durch ihre schandthat ihren 
namen für die Zukunft bekannt machen. Yiennae Pannonise, 
nonis Aprilibus an. 1512. 

Gedrackt: 1 = C. v. e. h 2b fg; 2 = J. v. e. k 4b fg.; 3 ==C. 
V, e. II. fol. 62» fg. 

CXLVIL 

Wien. 6 April 1512. 

Joannes Cuspinianus Choeroporeus * Joanni Reuchlin 

salutem. 

Eruditionem tuam atque doctrinam, doctissime Capnion, 
tarn in omni dudum Europa decantatam ita amplector atque 
exosculor, ut non possim non commisereri jam incipienti tuse 
senectuti qusß frustra a sciolis tentatur, sed tu fac virum te 
exhibeas et (jieTswptav xal aßX&^j^tav töv [/.wpöv facias nihili. 
Forte Climactericus ^. tuus cum nullum possit aut corporis 
aut fortunse dispendium tibi afferre, famae conatur jacturam 
adducere. Sed te quoque finge deum. Habes grsecas, habes 
latinas consolationes multiformes, si te jam hebraeorum piget, 
animum non dejicias. Sed tu forte mihi noctua Athenas dices 
quod facile quidem fero. Nam ita sum totus immersus Coss. 
Romanis quos a primis Junio et Bruto ad Theodorici usque tem- 
pora deduxi ex Cassiodoro (nam imperatores omneis et Roma- 
nos et Grsecos et Germanos et Thurcos jam dudum ador- 
natos mea lucubratione exaravi), ut sim noctua habetior. Tu 
vero ^ pro amore meo immo nostrse Germaniae id operse 

* 

1 Johannes Cuspinianus = Chceroporeus = Spießhammer geb. 1473 
zu Schweinfiiit, studierte in Wien unter Paulus Amalthäus, professor der dicht- 
kunst, erhält 1493 den lorbeerkranz, wird doctor der medicin und übernimmt 
nach Ccltis tode die professur der beredsamkcit, und die aufsiebt über die 
kaiserliche bibliothek. Von Max und Ferdinand zu den wichtigsten Staats- 
geschäften gebraucht, anwalt der stadt Wien, voll eifrigsten strebens für 
die Universität, findet er doch muße, durch ausgäbe alter schriftsteiler aus 
handschriften: Lucius Florus, Prudentius u. a., durch eigne historische werke: 
de Csesaribus, de consulibus Romanorum, Austria u. a. litterariscb thätig zu 
Rf>in. Er starb 19 Anril 1529 2 S. n. «. 171 a 1. 3 Tuverol (Wp.np.r bitt« des 



170 

Cuspiniano prsBstes : audio in Rheno, sive bü Spir» seu Wo^ 
macia^, adhuc extare integrum Atnmiani Marcellini opus qui 
sub Juliano vixit. Id diligenter iuquiras, ut me certiorem 
rcddas, pro quo vicissim a me quicquid possum exigas. Yale 
raptim et cursim. Ex Vienna Pannoniad sexta Aprilis 1512. 

Gedruckt: 1=C. v. e. hlKb; 2=J. v. e. k 4^; 3=C.Y.e.n 
fol. 6lb sq. 

CXLVIII. 

Stuttgart (nach 6 April) 1512. 

Joannes Reuchlin Cuspiniano suo salutem. 

Cuspiniane, doctissimorum ornatissime, jam es enim tarn 
brevi apud me optimi cujusque locum amici consequutas, ni 
mihi videas ex ordiendo nulla egere prsefatione alia quam te 
ut hoc alloquar quo licuit Homerico Agamemoni prudentem 
illum Nestorem. Opto tui similes mihi consultos fore denos \ 
Nam recte tu qui me admones, stultorum elationem et invi- 
dentiam nihilo facere. Et in seutentiam ego tuam istis eo 
meis pedibus et nullius consilium anteponam tuo. Gavendam 
maxime tamen fuit non modo injuriam injuria ne repellerem 
dignus ab indigno illatam. Verum etiam ne infamise suspi- 
cionem ullam admitterem quod utrumque curavi diligenter, 
tantummodo inuocentiam tutatus meam. Quare omni humADi- 
tate prsestans Cuspiniane, perbenigniter velim sie jadices 
affectionem istam erga me tuam, quod Ti;i.(i)poii[iLevü>^ senectam 
sis meam commiseratus, ut verse amicitias testimonium vehe- 
menter a me probari. Est id quidem hominis prsecipuum bonom, 
ut abhorreat ab injuria quam ego bestias quandoque yidi 
odisse. 

Fitque merito ut ejus benevolentise causa gratiam tibi 
habeam non intermorituram. Tametsi commiseratione non 
erat opus quse miseris debetur, non autem beatis. Ego yero 

Cuspinian konnte Reuchlin nicht entsprechen (s. d. folgenden hrief); am ISOkt 
1515 trägt Cuspinian dieselbe bitte dem Conrad Peutinger vor; s. den br. 
bei Freytag, Epistolse doctorura virorum, Leipzig 1831 s. 5 bis 7, 
1 Ilias U, V. $72, 



171 

me beatum existimavi, etiam oraculo veritatis, quod inalum 
de me dixerunt mentientes. Nam multa generöse ferendum 
est bono yiro qui se mavult vixisse quam spirasse. Unde quod 
mihi malum scribis Climactericum esse minatum, id ego ia 
partem foelicitatis repono, nee illum fiamse jacturam volo, sed 
gloriae perpetuitatem prsesagire. Quando enim incendiariorum 
contra me famosa machinatio coepit scire licet. 

Anno aetatis meae quinquagesimo quinto tunc prsesto ad- 
erat Climacterici ^ a natali meo qui fuit Christi 1455 in annum 
1510 revolutio ejusmodi, cujus figuram, quia philosophum 
te perfectum et non trivialem agnosco, hie tibi aseripsi. Ubi 
conspieies Saturnum Septem fortitudines, Hartem octo habere, 
sed Jovem qui Zedek hebraice nominatur id est justus, mi- 
norem iis esse ac ternis solum viribus pollere. Audi nunc 
Hierophantas et prassagiorum vates Bouatus de revolutionibus : 
fsom Saturnus, ait, in tertia domo fuerit inventus, significat 
rixas^ et discordias venturas plus solito. Firmieus ita: Mars 
in quarto loco faciet eos sine gratia prsestare quod dederint. 
Nam quicunque aliquid ab ipsis fuerit eonsequutus, ingratus 
illis semper existit. Deinde si Mars fuerit in^Scorpione qui- 
cumque eum sie habuerint homines erunt qui omnibus facile 
inimicis suis dominentur, erunt quoque alti nominis optimseque 
famae". Quod hie Cuspiniane cernis, cum ante csßtera Mars 
gaudeat scorpione. De Jove autem Bonatus: „quod si in 
quinto habitet^ fientes honestae qu» merentur laudem''. Et 
Firmieus quoque: „Jupiter in quinto magna foelicitatum ag- 
menta deeernit''. Habes ex adytis responsa quibus arbitror 
in nostra causa, eum videas figuram eoeli, nihil esse verius. 
Adde post naturae motus, etiam morum conditionem et vir- 
tutuni quantuluscumque sim, jam enim familiariter tecum 
loquor, jungeque innoeentiam meam, sie facile judicabis viro 

* 

1 8onsl wird je das siebente jähr als annus climactericus angenommen, 
hier ist es dasjenige, das in seiner summe der zahl des gcburtsjahres gleioh 
ist. Die Zeichnung ist dem briefe nicht beigefügt. 2 Gemeint ist das 
werk Matheseos libri YIIl das, von Julius Firmieus Maternus, unter Cun^ 
stantin dem großen, vielleicht nach dessen todo 336 verfasst, zuerst Vonet, 
1497 fol. erschien und später häufig aufgelegt wurde, mehr astrologlNaho 
gegenstände, als die mathematischei) I^ehren beht^ndeltt 



172 

bono nihil mali accidere posse, neqae Tiventi neqne 
defuncto. 

Ita Socrates qui nee Aristopbanis Ulusione, nee Anyti 
proditione, nee Meliti accusatione, nee jadieum peremptione 
postremo nee invidorum omnium eonflata ealamnia absorptus, 
sed multo magis sna morte immorialis. faetns est sie ait: 
dTioxTstvai [JE.& ^uvavTai, ßXa\(;xi ^i oO Suvavrau Nam te 
grsßca quoque legere et intelligere sentio, ut ex tois amcB- 
nissimis literis aeeepi. Vivit igitur in »ternum Soerates et 
triumphat eum gloria, quando adversariomm suorum memoria 
vel extincta est funditus vel seintillat in einere cum igno- 
minia. Quare ut non sinerem te in tuis propter me in mo- 
lestiis diutius torqueri istis meis (ut multi quanquam non 
recte putant) incommodis exposui tibi quid sentirem de in- 
vidorum iniquo in me studio et execrabili adversus famam 
meam eonsilio in perniciem veritatis inito, quo improbitatem 
suam posteris inciderunt Buxo perpetue memorandam. Non 
enim ea detractorum immanitas et tanti seeleris soi erude- 
litas me qui probabiliter vera scripsi et honesta eonsului, sed se 
ipsos tandem Isedent qui male perverterunt. Ego vero beatos 
futurus sum quem persequuti sunt propter justiciam, sine qua 
nihil potest esse laudabile. Quid autem potius sanetius a me 
fieri quando statui ad fidem nostram Judasos non tyrannide alla 
rapere, sed ut jura volunt, benigniore concordia ducere qu» qui- 
dem concordia, ut ait Cicero \ esse non potest cum-aliisadimuntur, 
aliis condonantur pecuniae. Deinde aequitas tollitur omnis, si 
habere suum cuique non licet. Sed haec Rhetorum decla- 
mationibus committam. Nunc de Ammiano Marcellino id 
tibi persuadeas velim, in omnibus me tui studiosum fore 
quae interesse tua aut etiam te velle existimem ubi adsit 
facultas. Sed ad neminem autoris ejus volumina divertisse 
novi, nisi ad Vangiorura episcopum in praesenti tempore 
librorum hospitem certe supra quam dici queat tenacem *. 
At illic ponderis nihil habebit intercessio mea quamvis olim 

* 

1 Cicero] off. 2, 78. 2 Bischof von Worms war Reinhard II r. Rip- 
pur, erwHhlt 1503 29 Aug., resigniert 1523, Dalburg war 1503 28 Juli g«- 



173 

ejus bibUothec« rector ^ fuerim. Scriptum est enim : „Surrexit 
interea rex novus super »gyptum qui ignorabat Joseph" K 
Lazium meum vel etiam tuum, aut si mavelis utriusque 
Dostrum, tibi unice commendo quem sua et virtus et prpbitas 
commendare non cessat, «go etsi taceam. Deinde tu me 
sodalitati tusß ^ literarias istic summa benevolentia coniungas 
opto et foeliciter valeas. Anno 1512. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. h 3b, h 4b; 2 = J. v. e. Ib. 1 iiia; 3 = 
C. V. e. n fol 63b bis 6öb. 

CXLIX. 

' Wien. 31 Mai 1512. 

Nicolaus Gerbellius Phorcensis an Eeuchlin. 

hat in Wien den Cuspinian besucht und richtet von ihm 
grüße aus, entschuldigt sein schweigen, das durch verbrennen 
seiner bücher veranlasst werde. Vienn© post ferias Pente- 
costes, anno 1512. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. h 2*; 2 = J. v. e. k 4a; 3 = C. v. e.II 

fol. 6 lab. 

CL. 

Stattgart. (Vor 1 Juni 1512.)* 

Johannes Eeuchlin an Conrad Peutinger. 

Lange auseinandersetzung über die frage, ob der apost^l 
Paulus verheirathet gewesen sei. Reuchlin bejaht dieselbe 
o. O. u. J. 

Gedruckt: Veith : Historia vitse atque meritorum ConradiPeutingeri, 
Augsb. 1785 p. 156 bis 159. 

1 Rector biblothecie] während des Heidelberger aufbnthalts 1496 bis 99. 
2 Snrrexit] 2 B. M. c. 1. t. 8. 3 Sodalitati] nttmlich Danubian», 

die in ViTien ihren sitz hatte und deren Vorsitzender, seit Celtis 1508 er- 
folgten tode, Cuspinian war. 4 Dass der brief vor dieses datum gehört, 
lehrt ein brief Michael Hnmmelbergers an Peutinger, 1 Juni 1512 (Veith 158 
fg.), in welchem auf nnsern rücksicht genommen wird mit den Worten: 
legi ülam (epistolam) atque iterUm legi; nam prseter elegantiam eruditionem 
etiam habet penitiorem. Für eine bestimmte datierung bietet der brief keine 
Anhaltspunkte. 



174 
CLL 

Stuttgart. 1 Aug. 1512. 

Joannes Eeuclilin Phorcensis an Jacob Lemp*. 

Er habe die philosophischen Studien von Jugend an geliebt 
und sei denselben treu geblieben, trotzdem er gelernt habe, wie 
heftig die Römer oft gegen redner und philosophen aufge- 
treten seien: Talia enim studia tarn splendida et tam utilia 
putabam optime ad virilem togam deposita prsstexta perti- 
nere. Qua me re conjeci in servilem conditionem, et repulsa 
vivendi libertate immiscui me infinitis hominum et jurgiorum 
qusßstionibus atque demum reipublicas curis et sollicitudim- 
bus, quae non tantum lassato somnos adimunt, sed eti&m 
vigilanti et recte agenti robur mentis debilitant et corporis 
nervös ubi nulla quies , nulla tranquillitas. Unter diesen 
ersten Studien sei aber das vorzüglichste das der heiligen schrift. 
Zu ilirem wahrhaften verständniss habe er eine gründliche be- 
schäftigung mit der griechischen und hebräischen spräche für 
nothwendig erachtet. Durum autem post eas disciplinas et 
agreste nimis judicabam, amicis negare hnmanitatis of&cia, 
saepe multumque et coram et per epistolas nunciosque a 
me petentibus, ut eis moleste admodum et, ut ajunt, intole- 
rabiliter ignorantibus aliis quidem grseca di vulgarem, aliis 
autem hebraica. Quare pio amore ductus, cum antea docais- 
sem multos in graecis literis, et per grammaticam artem, cui 
titulum inscripsi Micropaßdia, dolavissem quicquid potoi} 
novissime ad decorem et splendorem sacratissim» theologiv 
et theologicorum virorum utilitatem, ipse ego totam lingnam 
hebraicam primus omnium in literis, in dictionibus et regolu 
collective, legibus mancipavi latinis. Cujus exercitii disci* 
pulos non nullos nulla tamen mercede, sed gratuito feci pa^ 
ticipes, partim gratos qui praeceptori suo debitum honorem 
perquam reverenter exhibent, partim vero, ut acerbe audio, 

1 Jakob Lemp, geb. in Steinheim, wird professor der philoflophiseben 
facultät in Tübingen 1494, der theologiflcben 1495, als stütze der p&p«t* 
lieben macht und rauster eines Skotisten berühmt, von den bamanisten sttfk 
bekämpft, eifriger gegner Luthers und der reformation, unterschreibt auf 
der badener disputation 1526 die sätze seines schüIers Joh. Eck, st 2 Aprü 
1532. Vgl. Wiederaann: Joh. Eck, Regensburg 1865 s. 12, 



175 

supreme ingfatos, quibus deum judicem propono, et nisi resi- 
puerint vindicem opto. Das sei aber das gemeinsame loos 
aller lehrer. Utque omnibus promptum esset omnium meorum 
abandare copia et facilitate, feci rudimenta hebraica; linguse, 
qusB mülto sudore et algu, prece, premio et precio per longa 
tempora corraseram, haud sine incredibili diligentia et sere 
non parvo publicitus imprimi. Qui liber rudimentorum meo- 
rum, cum fere integrum hebraicse intelligendi artificium con- 
tineat, non potest decerpente tanto usui esse, nisi et adlii- 
beantur aliqua volumina biblise, qua quidem ipsa tota lingua 
constat. Sperabamus autem indubitata fide multas ad nos 
ex Italia biblias bebraicas Soucini Pisaurive aut aliis in locis 
impressas cum cseteris Judseorum libris quotidie venturas, 
quae cum obsistente grandi bello quod Augustus Imperator 
Maxsemilianus jam diu in Italia foeliciter gerit, emporio nostro 
non afferuntur; tentanda nihilominus via est, ne nos ipsi 
deesse nobis videamur, in quo fateor tarditatem meam dis- 
cendi cupidis onerosam. Dudum enim aliquid praeterea lie- 
braicse doctriuse studiosis quo se juvarent edidissem certe, si 
non in dies audivissem brevi futurum esse quippiam ^ admi- 
ratione et omnium lectione dignum, quod nescio qui Peper- 
phrones cum suo Pepericorno Judseo illo baptizato calumniatore 
meo, ex profundissimis scientiarum suarum thesauris proferre, 
tornare et ad incudem reddere j)ollicerentur, quo nobis mentes 
parturire suspicandum fuit. Ego vero jam quintum annum supra 
cum Isaia * expectavi, ut facerent uvas, et fecerunt labruscas, et 
labruscis acerbiores, scilicet libros diffamatorios atque aliud nihil 
quod vir bonus laudare quidem posset, si quam maxime vellet. 
Daher habe er sich nun entschlossen, eine ausgäbe der sieben 
busspsalmen mit genauen wort- und Sacherklärungen zu ver- 
öflfentlichen. Stutgardias, kal. Sextilibus anno 1512. 

Gedruckt: Septem psalmi poenitentiales 1512 [vgl. Reuchliu 
s. 133, a. 4 ff.]. 

1 Quippiam] Ich vermuthe, dass darunter der plan Pfefferkorns ver- 
Btanden ist, die evangelien ins Hebräische zu übersetzen, den dieser schon 
in seinen ersten Schriften 1507, 1508 ausgesprochen hatte, ohne ihn doch, 
wie es scheint erfüllt zu haben vgl. meine beraerkung im Serapeum, herausg. 
von R. Naumann, Leipzig 1868, s. 193 bis 197. 2 Jes. 5, 2. 



176 
CLIL 

Stuttgart. 31 August 1512. 

Demm fiirsichtigen ei-samen und wyssen, minem lieben 
heiTn uund glitten friindt maister Johannsen Ammerbach, 
biirger unnd buclitriicker zu Basel [Jo. Beuchlin]. 

Min frünnttlich willig dienst sy üch alltzyt zuvoran be- 
rait, lieber maister Hanns, herre unnd frünndt. Üwer schryben^ 
geben zu Basel 2. augusti hon ich enipfanngen, unnd wes ir 
üch des Jeronymus, darzu ouch miner bücher * halb beclagen, 
wol vernommen. Wollt gernn, es gienng fich nach allem 
üwerm willen unnd wolgefallen, unnd wo das nit geschieht, 
ist mir getrüwlich laid ; besonnder so ist der manngel inn 
baiden Sachen nit an mir. Ich hab alles geton, das ich hab 
künden, mögen oder sollen thun. Ich schick üch hie tertiam 
partem epistolarum, hon die inn griechesch unnd hebraysch 
besenhen ' ; das latynisch hon ich hie nit angeregt, wie ouch 
inn gantzem Jeronymo. Ir habts an mich nit begert, so 
finndt man dero susst gnug. Darzu schick ich üch des 
glychen inn commentariis psalmorum. 

Aber vonn des Jeremias wegen hab ich üch vormals mar 
dann ainest ^ die warhait geschriben, das ich by glouben 
kainen alten Jeremiam inn dehainem closter finnden kan. 
Unnd hab doch darumb vil rytens vollenbracht, darumb 
unnderstand ich inen on ain exemplar nit zu corrigiren. Üch 
ist doch daran kain not gelegen, dann maister Bruno^ unnd 
ir künnden imm hebrayschen die mengel wol senhen ; so kan 
herr Johanns Cuno prediger ordens uss sines closters büchern 
das graecum wol finnden , das mir alhie gebricht, darumb es 
myn darzu nit bedarff. Itemm vonn den interpretationes 
hebraicorum nominum, des würdt sich nyeman unnderston, 
dann es ist ungerecht; es ist ouch vonn Sännet Jeronymus 
nit gemacht aigentlich, sonnder wie es die griechesch kirch 
vor gehabt hat, also hat er es uss demm griecheschen ge- 

« 

1 Scbryben] ist nicht erhalten. 2 Bücher] die radim. hehr. 8 Wegeo 
nbesenhenti für ^besehen*' s. Weinhold, alemann, grammatik §. 201. s. 170* 

4 mer] 20 Nov. 1510. 6 April 1511 oben nro. CXXllI und CXXV. 

5 Sohn des Job. Amerbach. 



177 

tolmetst; darumb finndt man gar vil darinn, das nit recht ist, 
dann er hat inn der usslegung nit im selbs gevolgt, sonn- 
der der gemainen irrung, alls er sich luter lasst mercken 
inn epistolis ad Fabiolam de 42 mansionibus, mansione 
nona« Das mag man wol inn äinem prologo glimmpflich an- 
zoügen, das es nit syn sy. 

Itemm vonn den zwaien introductoria, unum in literas he- 
brseas, alternm in literas grsecas, alls ir schryben, die not. 
sin werden denen, so sännet Jeronymum kouffen unnd lessen 
wellen, lass ich lieh wissen, das ich üch zu nutz unnd guttem 
nit gefyert, sonnder ich hon verschafft, das maister Thoman ' 
introductorium Aldi grsece et hebraice ertig ^, unnd wol ge- 
druckt hat! Ich hon euch darzu Septem psalmos poeniten- 
ciales mit miner usslegung vonn wort zu wort unnd darüber 
ain examen uff die rudimenta dienend gemacht, tinnd den- 
selben maister Thoman lassen trucken ^, umb deswillen, 
das üwer Jeronymus unnd üwere rudimenta, so ir umb 
mich gekoufft haben, desster werder unnd bass hingen mö- 
gen; dann was hat man bisher mit ainem vocabularius 
unnd grammatick mögen schaffen, so nyeman kain jüdisch 
buch hat künnden überkommen, darinn er des vocabularius 
nottürfftig sy. 

Alls ir aber üch derselben bücher halb rudimentorum 
seer beclagen mangels unnd gebrechens, darumb ir mir dann 
min geluhen gellt innhallten, des hat mir vormals auch 
maister Hanns fröben üwerthalb bericht zugeschrieben; mit 
demniselben sollt inn nechst verganngener mess uss minem 
bevelch gehanndelt sin worden, so ist er dann zumal nit 
genn Franckfort kommen. Aber, lieber maister Hanns, herr 
unnd frünndt, hat sich ainicher mangel oder gebrech inn söl- 
lichen büchern eroügt oder erzoügt, das ist min schuld nit. 
Dann alls ir mit mir kouffsains worden sind, lut unnsers 
schrifftlichen abschids zu Basel geschenhen unnd mit üwer 

1 Thomas Anshelm, bachdracker in Pforzheim, dann in Tübingen, endlich 
Hagenau. 2 Introductorinm perbrevis ad gramm. hebr. von dem Panzer 
(VIII, 342, 39) nur die ausgäbe: Venetiis 1501 verzeichnet. 3 Vgl. oben 
nro. CLL 
Rtaeblin ^^ 



178 

banndt geschriben, bapt ir mir bevolben, nacbdemm icb mit 
maister Thoman abteilen würd, 600 bücber inn miner 
scbwester hnss zu Pfortzheim zu legen, das ir sie daselbst 
möcbten finnden; das hab ich gethon mit gatter knndtschafft 
erber lüt, die darby sind gewessen, unnd hab ain gerüst inn 
miner Schwester cammer durch ainen zimmerman gemacht 
mit Sparren unnd latten nach rat dero, die sich der dinng 
Tei-stannden. Alda hat mir maister Thoman 600 bticher dar- 
gezelt unnd dahin gelegt, üwer ze gewarten. Er hat sie auch 
(alls die sinen sagen) zuvor by 4 wochen alle coUacioniert, 
durch annander, nach dem besten. Da hetten ir sie biUich 
mit ainem aigen knecht lassen holen, der sich bass umb die 
gattungunnd handtierung verstannden hett, dann min Schwester, 
die dannocht uss frünttlicher mainung unnd guttem willem 
flysslich darzu gelugt hat. Da sind sie aber lang zyt beliben 
ligen, periculo emptoris, biss alls lanng mir yonn üwert wegen 
durch den Jüngern maister Hannsen ^ geschriben ward, nem- 
lich also, das ir mich liessen frünntlich bitten, ich wollt ver- 
schaflfen mit Thoman von Pfortzheim, das üwere bächer by 
miner scbwester ligende yngeschlagen würden und geschielt 
uif Strassburg, so schier es sin künndt, ann ainen buchtrucker 
herm, haisst Johannes Enobloch, unnd das ich liess ussrichten 
die für von Pfortzheim biss genn. Strassburg, wollt er wider 
geben, unnd was fass unnd ynzeschlagen die bücher cost, 
auch ussrichten. Er hab ouch selber mit Thoman geredt, 
der werd im grosse vass lassen machen etc. Also stat in 
demmselben brieff geschriben. 

Ich hab üch die guttwillig frünndtschafft bewissen unnd 
miner scbwester geschriben, ouch mit maister Thoman ver- 
schafft, lut der obgemellten üwer bitt, an mich gelangt, und 
hab alles das bezalt, das daruff gangen ist, wie ich üch vor- 
mals* geschriben hab. Da haben ettliche bücher, nit wais 
ich wie vil, nit inn die vass mögen, die dann noch wie vor 
by miner scbwester ligen. Daruff hab ich jetzt bevolhen 
miner scbwester inn minem sendbrieff, das sie dieselben über- 
beliben bücher genn Franckfort verdinng zu füren, damit sie 

1 Hans Frohen 8. o. 4 Nov. 1511. 2 S. o. 4 Nov. 1611. 



179 

üw6m dienera werden, unnd hab also in üwer sach uss bitt 
gehaiindelt, alls were es min aige sach gewessen. Ich hab ouch 
jetzt maister Thoman gebetten üwerthalb zu hanndieu, der. 
sagt, er wolle üch mit flyss gemn thun, was üch lieb sy, 
unnd sine bücher noch ainmal durchsenhen, unnd was er 
übriger bletter erfinnd, wöU er üch geben; des sollen ir im 
ouch glycher mass widerumb thun. Und des ist gut zu ge- 
schenhen, dann ain yegklichs blatt hat sin aigen zyfferzal, 
würdt lychtlich verzaichnet, darzu würd ich glouplich durch 
die üwem bericht, das kain ander mangel oder defect da sy 
gewesen, dann allain alls man die bücher hab yngeschlagen, 
da syen ettlich ysen negel inn die fass geschlagen zu be- 
hefftung der raiff, die syend durch das fass ganngen. Das 
mag alls wol zu Strassburg geschenhen sin, alls zu Pfortz- 
heim, unnd alls man die bücher hab wollen herussnemmen, 
da hab man die bletter ains tails ann den negel zerzert unnd 
zerrissen. Ist abermals min Schuld nit, das mögen ir wol 
ermessen« Ich setz aber unnd gib es doch nit nach, dann 
es ist nit, das es min schuld were, unnd ir betten mangel 
ann 18 büchern unnd weren 32 bücher defectuoss unnd 
brechenhafftig, alls maister Hanns fröben schrybt, so brecht 
es doch dann noch nit 17 gl. abschlags. 

So hond ir mir aber durch Cunraden Leontorium S demm 
ir üwer büchlin bevolhen haben mir zu brinngen, zugesagt, 
der mir darumb mit aigner hanndt geschryben hat, ich soll 
üch dieselben locos unnd ort in s. Hieronymo grsece et he- 
braice corrigieren, so wollen ir mir geben 20 gl. Nun hab 
ich üch wol den dritten tail mer corrigiert, allain hindan ge- 
setzt Jeremiam, dann inn üwerm büchlin stat weder novum 
testamentum nach epistolare Jeronymi. 

Item, so hond ir mich beschaiden zu kommen genn Basel« 
die «eibig raisse für war cost mich für mich, ouch den knecht 
unnd die pferd bars gellts mer dann 10 güUden, so han ich 
üch yetz unnd dar geluhen 5 gl. unnd ettlich Schilling; so 
hond ir mir zu Basel zugesagt ain bispaniolsche deckin über 
ain bett, ouch ettlich bücher zu schencken alls Augustinos, 

1 S. o. 20 JiiDi 1609. 

12* 



180 

Ambrosios etc. Ich geschwyg des zmunermans mmd der 
treger, die gehoUfen haben, die bücher hin nnnd herzetragen 
annd ynzemachen, essen nnnd trincken nnnd des mer, das ich 
uff üwem bevelch inn die clöster geritten bin, Bebenhnssen, 
Molbronn, Hirsow, Denckendorff nnnd Lorch. An demm allem 
were ich wol zu pfenden gewesen on das geluhen gellt Ich 
wollt fiir war nit nemmen 30 gullden, das ich noch soviel 
arbaitt müsst an annander haben, alls ich allain die 14 tag 
by üch gehapt hab, wie wol ainer by üch, genannt maister 
Adam ' , gar spöttlich zu Franckfort dar von geredt soll 
haben: „Es sy nichtz, das ich gemacht hab, sonnder es sy 
ainer yetzund by üch, demm ich nit gutt were die schuch 
uffzerinnckeln^. Das lass ich sin, ich hon minen flyss ge- 
thon, tu ain ander den sinen ouch. 

Alls ir aber schryben, ir wollten gemn den dritten tail 
ann den gekoufften büchern verlieren, da sind vil lüt, die es 
nit glouben. Maister Thoman wollt uff disen tag nifr, das 
er die sinen alle verkoufft hett, wie ich äch die mine geben 
hab, dann ich hon mercklichs daran verloren, allain dammb, 
das ich sin nit erwarten mocht; so mögen ir sin gar wol 
erwarten, bis es vil gellts gellten würdt. Des ich kainen 
zwyfel hab, es werd bald geschenhen. Dann soll ich leben, 
so muss die hebraysch sprach herfiir mit gots hillff ; stirb ich 
dann, so han ich doch ainen anfang gemacht, der nit lycht- 
lich würdt zergon. Ich will umb gemains nutz willen gernn 
nnnd williglich schaden lyden, lieber maister Hanns, herr 
und gutt fründt. Ich will weder umb gellts willen noch umb 
gelltswert üwer fründtschafft verlieren; hon ich ainen dannck 
umb üch verdient, so lassent mirs gedyhen; hon ich aber 
kainen dannck umb üch verdient, so danck mir gott, der 
wolle üch, üwer husfrowen nnnd üwere kinnd alltzyt vor übel 
be waren, datum zinstags nach Augustini a. 1512. 

Doctor Johanns Reuchlin. 

Aus: Basler nniversitätsbibl. handschr. 6 II 13^ uro. 68. aoto- 
graph. 

1 Ohne zweifei Adam Petri, der neffe des Jobattn Veiti* 



181 



CLin. 

Tübingen. (Sept. 1512.) 

Joannes Hiltebrandus Svecingensis * an Reuchlin 

schickt ihm A. v. Tungerns Articuli * sive propositiones , die 
Anshelm von der Frankfurter messe mitgebracht hat und ermun- 
tert ihn, den angriff gleichmüthig zu ertragen. Vale, Tubingae 
anno 1512. 

Gedruckt: J. v. e. sab. 

CLIV. 

ßtattgart. - 1 Oct. 1512. 

Joannes Reuchlin Phorcensis an Hiltebrand. 

Er sei zuerst über das buch erschrocken, habe dann aber 
eingesehen, wie grosse thoren die seien, welche von der menge 
für weise gehalten würden; gibt die stellen seines augen- 
spiegels an, aus welchen die Kölner ihre 44 propositiones ge- 
zogen haben, zugleich den ort, wo er ihre vorwürfe widerlegt 
zu haben glaubt. I Dieb. Octobr., an. 1512. 

Gedruckt: J. v. e. s^ fg. 

* 

l Joannes Hildebrandus Suecingensis anno superiore fato defunctus homo 
verus, integer vitae scelerisque purus, judicio in literis acri, paideian sectatus 
est adhibitis jurisconsultorum prseceptis, graecas hebraeasque literas sacrorum 
caussa miro ardore coluit, quod illis ipsis omnia pietatis monumenta constare 
diceret. Nam eo contulerat, si per fata licuisset, omnes animi conatus, ut 
sancte synceriterjque studia olim sacra tractaret, id quod moribus ac ingenio 
prsß 86 ferebat, laudem ex studiis niultam sine invidia vir bonus consecutus 
est, in emendandis bonoruna autorum libris apud Thomam Anshelmum chalco- 
grHphum diligentia fuit absoluta, usque adeo amans rei publicae literarias 
curavit Optimum quemque librum in manus hominum emitti quam castigatis- 
simum. Extant eius epistolse 7:poX£YO|x^vai in quosdam autores et versiculi 
eruditi quidem et probi. Mortem viri quasi comunem studiorum calamitatem 
Juventus Suevica flevit carmine. Distichon grsecum ea de re, quando hoc 
in promptu est, subiiciam. 'IXßpavio; suSai^xiov toü yap ßio; ^/.^^* öeir)5 "Eai' 
apET^?, Gavaxos {i.vTj{i.aia 8' hzi xX^ou;. Auctarium Chronographise F. Nicolai 
Baselii Monachi Hirsaugiensis ab anno salutis MDI in annum MDXIIII de- 
ductum in Joannis Naucleri Chronicon ed. Tubin^se 1516, fol. 316b. 2 Vgl. 

RonnVilin b 9Aß frr 



182 



CLV. 

C&ln. 7 Oct. 1612. 

Maximilian I an die kurftirsten, besonders an den 

rath der Stadt Frankfurt* 

befehl, Reuchlins augenspiegel überall, wo man ihn anträfe, 
bei Termeidung strenger bestrafung zu confisciren. Geben in 
Collen, am sybenden tag des monats octobris, fanfizehn hun- 
dert und ym zwolfften. 

Gedruckt: deutsch 1 = Pfefferkorns Brandspiegell b 2 fg; 2 == 
Beschynnung h 2^ fg.; lat. ^ Pepericorni defensio, p. 127 fg. 

CLVI. 

Stattgart. (Not. 1512.) 

Joannes Reuclilin Phorcensis, IL doctor an Johann 

Stocarus K 

In der fastnachtszeit habe er eine schrift des Hippokrates 

« 

1 Die anfnahme dieser, zwar nicht an Reachlin gerichteten orkimde, 
erschien des Zusammenhangs wegen nnerlässlich. Dagegen sind z. b. die Ton 
nun an beginnenden zahlreichen stücke des mutianischen briefwechsels, wdche 
Reuchlin betreffen, in meinem: Reuchlin besprochen und bei Böcking, suppl* 
Tol. II notirt sind, nicht eingereiht, nur manchmal in anmerkangen erw&bot 
So mag gleich des ersten (Mutian an Petrejus Aperbach natali Severini, 
23 Oct. 1512 bei Camerarius: libellus novus 1568 J 7b fg.) gedacht sein, 
in welchem M. seiner begeistemng für R., seiner bewunderung ffir dessen 
bibliothek lebhaften ausdruck gibt. Vgl. den spott auf Tungem (M. an Urban 
26 Oct. 1512 bei Tentzel, suppl. hisU Goth. I, s. 137 fg.). 2 Johannes 
Stocker, geb. in Ulm, stud. in Ingolstadt, Bologna, Tübingen, kommt 1483 
als arzt nach Ulm, 1503 als leibarzt des herzog von Baiern nach Ingolstadt 
(dass er „auswendig auf reichstagen herzog Friedrich von Sachsen ** leibant 
gewesen, sagt Spalatin in dessen leben und zeitgesch. hgg. von Neudecker 
und Preller Jena 1851 s. 37.), st. 25 Mai 1513. Schon 12 kal. Jan. 1605 
hatte Nikolaus Eilenbog über ein gerücht von seihem plötzlichen tode an 
seinen bruder Johannes geschrieben (mscr. buch I fol. 6); das gerächt be- 
stätigte sich aber nicht (das. fol. 7, 4 id. Febr.). Ellenbog, der selbst medicin 
studiert hatte, sagt, neben andern lobeserhebungen, über Stokarus folgendes: 
inter nostrs ntatis medicos facile omnium princeps arohiaterque dici me- 
retur. Hie tanta harmonia et consonantia mortalium humores et qualitates 
temperat, ut morti forme jam ob disgratiam proximos, sno modulamine et 
temperamento vit» restituat. St. hinterliess eine anzahlmedicinischer Schriften i 



183 

TOlrgenommen, habe sie übersetzt und ihm zugeeignet. Von 
welchem Hippokrates die schrift herrühre, wisse er nicht. 
Er versucht zu zeigen, dass die medicin von den Juden stamme 
und von ihnen allen Völkern mitgetheilt sei. 

Nee id tibi stomachum moveat, quasi nostri seculi Ju- 
daßos vel formidine pcense ob anteactam scelerate vitam, 
vel propter qusestum ampliorem aut explendam libidinem 
aqua baptizatos, tinctos aut mersos tanto et tali digner ho- 
nore, ut sint in numero clarissimorum medicorum recensendi. 
Non enim illis vagabundis nomen artis tam honorabile im- 
pertiar qüorum perfidia frequenter ad vomitum redit Possent 
tamen fateor inveniri ex ejuscemodi Judseis baptizatis malse 
bestiflß, qui se ipsos rejecta omni verecundia partim vestrates 
in parabalonorum id est manus applicantium consortia inge- 
rere, partim nostrates ausu temerario sese theologos hebraistas 
fallaciloqueuter fingere non cessant, cum sint ipsi penitus 

indocti et nullius bonss artis initiati Quales uterque 

nostrum jam pridem sortiti sumus mastigas Judseum bapti- 
zatum quisque suum, tu illum qui te contempserit in medi- 
candi facultate ^, quem Ulma tua celebris civitate exegit; 
ac ego eum qui mihi restiterit in utroque jure calumniatorem 
mendacissimum et perfidia scatentem . . . 

Widmungsbrief der schrift: Hippocrates de prseparatione hominis 
(Reuchlin 8. 96 A 2) A^. bis A 4». 

CLVII. 

Nürnberg. 1 Dec. 1512. 

Bilibaldus Pyrkaimer '^ Joanni Reuclilin salutem. 

Scripsi, vir clarissime, aestate elapsa ' cum hinc Treverim 
abiturus essem, simulque tibi ostendi Demosthenis orationes 
una cum commentariis ex Venetiis allatas esse ^. Inde cum 

die nach seinem tode herausgegeben wurden: vgl. Weyermann: nachrichten 
Ton künstlern und gelehrten in Ulm 1798 I s. 487 fg. Wann Stocker die 
bekanntschaft Reuchlins gemacht hat, darüber fehlen die nachrichten , YiTeyer- 
mann ist Torliegender brief unbekannt geblieben. 

1 Über dieses ereigniss aus dem leben des Stokarus ist mir nichts be- 
kannt. 2 Pyrkaimar 2. Pirckheimer Johann! Reuchlino 4. 3 Der 
bcjief| tLu( den hiei: Firckh. siph be^ieht^ ist Qi^bt erhalten, 4 6imul ostendi 



reversus essem a meis, intellexi, libros illos ad te faisse 
transmissos, utrum vero illos receperis nee ne haud dum eom- 
pertum habeo. Bene itaqae feeeris, si hac de re me certio- 
rem reddas. Scripsissem confestim post reditum meom, sed 
vix limini pedem intuleram, cum iterum abire coactus fni 
nuncque demum post multos reversus sum labores. . Sed qu» 
scribenda erant brevibus accipe. Prohibuere olim Ephesii 
uomen scelerati illius hominis qui Diansa templum Buccen- 
derat literarum monumentis inseri, scilicet ne ex faciuore 
illo nefasto perpetuam memoriam assequutus ^ esse videretor. 
Tu vero hominem tibi inimicissimum et qui aliter doctis 
prsßcipue ignotus fuisset libris tuis celebras. Vidi enim nuper 
libellos ^ tuos a te emissos, in quibus semijudsei illius mentio- 
nem facis, hominis cujus memoria de terra viventium de- 
lenda esset. Sed scio respondes, te non laudibuB sed meritis 
conviciis illum prosequutum * esse et recte quidem. At non 
vides? id quod antea dixeram, illum hoc pacto famam seu 
magis infamiam assequutum ^ esse et quod propriis virtutibus 
sibi denegatum viderat, id inimici opera qusesivisse, scilicet 
ut doctorum volaret per ora virorum. N ollem itaque dehinc 
opuscula tua tali piaculo fcedares, prsecipue cum nil ad mon- 
strum ilhid attinerent. Hsec ut amicus qui te ob virtutes 
tuas innumeras suspicit ^ et vehementer amat scribo. Tu vero 
quid faciendum sit, mature consyderabis. Reperi Treveri 
antiquitates varias tam graecas quam latinas. Ex quibus 
grseca ista mitto, missurus et latina, si tibi id placere intel- 
lexero, tuum itaque erit rescribere. Vale et qusecunque 
praestare potero a me fidenter exige. Ex Nuremberga kalen. 
decembris. Anno 1512 ^ 

4. Demosthenes] findet sich nicht unter den ausgüben der werke, die 
Aldus verlegt hat (s. das verzeichniss bei Schuck: Aldus Manutias Berlin 
1862 s. 20 bis 52). 

1 Assecutus 4. 2 Libellos] augenspiegel und »Ain clare verstentnus.*^ 
3 Persecutum 4. 4 Assecutum 4. 5 Suspicit ausgelassen 4. 6 No- 
rimberga 4. Es scheint, dass Pirckheimer mit der yeröffentllohung dieses 
briefes nicht sonderlich zufrieden war. Wenn auch keine eigene äasserung 
von ihm darüber bekannt ist, so geht es wol aus Behaims werten an F. 
hervor. Dialogus ille [unbekannt welcher] mihi satis pUcuit: nam dedit 
mihi Huttenus ad legendum, sed quod ad Beuchlin mittas, nescio si probem: 



185 

Gedrackt: 1 = C. v. e. !•!>; 2 = J. v. e. k üi^; 3 = 0. v. e" 11 
fol. 60al>; 4=Pirckheimeri opera ed. Goldast. Francofarti 1601 p. 213 
und noch einmal 266 sq. 

CLVIII. 

Augsburg. 12 Dec. 1512. 

Conradus Peutinger an ReuchKn 

dankt für die Übersendung der Reuchlinschen Übersetzung der 
Schriften des R. Josef Ezobi und des Hippokrates S hat die 
Moria des Erasmus gelesen und gibt sein urtheil darüber ab, 
und fragt an, ob das 5. Mos. 14, 5. Pygargus und das bei 
Plinius: Pygardus genannte thier identisch seien. Hat Sim- 
lers griechische grammatik und Reuchlins busspsalmen durch 
Anshelm erhalten und dankt dafür. Ex Augusta Vindeli- 
corum prid. Id. decembres. a. 1512. 

Gedruckt: 1 :=G v. e. e 2» fg.; 2 = J. v. e. e 4 fg; 3 = C.v. e. 
II fol. 30a fg. 

CLIX. 

Stuttgart. (nach 12 Dec. 1512.) 

Joannes Eeuchlin an Conrad Peutinger 

bejaht, mit beziehung auf Rudim. hebr. p. 124 und 231 die 
von P. aufgeworfene Frage. Vale. 

Gedruckt: 1 =z C. v. e. e 3al>; 2 = J. v. e. fl.; 3 = C. v. e. II 
fol. 32al>. 

CLIXa. 

[Stuttgart.] (Ende 1512?) 

Joannes Eeuchlin an den jüdischen päpstlichen Leib- 
arzt Bonet de Lates^. 

Der kaiser sei vor zwei jähren nach Köln gekommen 
und sei von den dortigen theologen, namentlich einem durch 
die Schwester des kaisers unterstützten getauften Juden, auf 
die grosse gefahr, die in den thalmudischen büchern liege, 
aufmerksam gemacht worden. Von dem kaiser zur abgäbe 

Bcis enim qualiter egerit tecam epistolas tuas facicndo imprimi, alioqain 
bonos vir habetur. (Sept. 1517.) Böcking, Hutteni opera I, 154. 

1 S. oben nro. CXL und CLYL 2 Vgl. Friedlttnder, beitrage e. 64 fg. 



186 

einet gatachtens aufgefordert, habe er ein solches geschrieben 
und sei nun dadurch tod den Eohiem in eine Streitsache 
▼erwickelt worden; er beschwöre daher den einflnssreich^ 
arzt, beim papste dahin zn wirken, dass nicht diesen ihm 
feindlichen männem gestattet werde, allein eine Streitsache 
wider ihn za entscheiden. 0. d. (hebräisch und lateinisch). 

Handschr. = BerL mscr. fol. 41 fL; gedr. ^ Friedl&nder, bei- 
trage s. 90 bis 98. 

CIX 

Weil. 22 Mai 1513. 

Bebastianus Sperancius pnepositus Brixinensis ^ CSsesarens 
et Gurceiisis secretarius Joanni Eeuchlin LL. doctori 

salutem. 

Clarissime Doctor. ReTerend. dominns mens 6nrcen8is^ 
quem jam pridem ab Augusta thermas petitoros discederem 
mihi commisit, nt nomine dominationis so» reverendissimffi 
coram explicarem tibi ea qnae aliis literis doxerat signifi- 
canda, videlicet se intellexisse binas literas tuas q^bus pa- 
trocinium suum imploras. Quod qoidem patrociniom cum 
omni fayore et diligentia tanto studio iis rebus tuis prsestare 
velit, quantum tu ipse posses desyderare, et hoc indubie tibi 
de se polliceri te debere, quod speret omnino dominatio sua 
reverendissima tantum apud majestatem imperialem se effec- 
turam, ut hujusmodi negocium ex sententia tua brevi con- 
ficiatur, atque majestas Csesarea autoritate sua omnes ilhis 
dissensiones extinguat et tollat. Prseterea injunxit etiam mihi 

1 Sebastiaons Sprenzer (Sperantins), geb. in Dinkelsbühl, stud. in Ingol- 
stadt, wird beider rechte doctor, erhftlt 1491 in Angsbarg die erste tonsar, 
wird 17 Mftrz 1513 domprobst in Brixen, 1516 bis 1518 pfarrer in Königs- 
dorf nnd nachfolger des am 29 März 1520 gest bischofa Christoph von 
8chrofenstein. Seine Verwaltung des bisthnms Brizen ist eine durch Un- 
ruhen mannigfach gestörte, im bauemkrieg mnß er flüchten und stirbt 
8 Oct. 1525. Vgl. F. A. Sinnacher: beitr. z. gesch. d. bisohöfl. kirchen 
Sähen und Brixen in Tyrol, b. 7, Brixen 1830, s. 179 bis 232. Dasimt 
eines secretärs des kaisers und des orzbisohofs ▼. Gurk hat er wol beim 
antritt seines bisthums aufgegeben, ^ Matthäus Lan^. Vgl. über diesen 
brief: Jleaohlin s. 26^.. 



187 

D. Hieronymus Baidang ^ omnem operam suam nomine suo 
tibi in hac re polliceri et quod oninino brevi eas literas a 
D. cancellario extorquebit quas forte jandudum extorsisset, 
nisi gravis segritudo illa quse multis diebus cancellarium 
oppressit, obstetisset; deditque mihi bis inclusum memoriale ^ 
humanitati tuae cönsignandum. Quapropter esto boni animi 
et omnes curas depone supervacaneas. Eos enim prsestantiä 
tua nunc habet in curia nostra patronos et defensores, quo- 
rum bona opera non dubito dominationem tuam omhia ex 
Yoto brevi habituram. Ego quoque de persona mea, qui 
alias dignitati tuse operam meam quantalacunque sit lubens 
obtuli, non prsetermitto unquam, quantum potero prsestare 
officium boni amici, adeo ut saltem prsestantise tuse summa 
mea erga se affectio aliquando re ipsa innotescat. Reliqua 
lator prsesentium referet. Vale, ex Vila. 22 Maii 1513. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. i^; 2 = J. v. e. 1 iü^ sq. 3 =C. v. e.II 
iol 66b sq. 



1 HieroDymus Pius Baldung de Leonibas, geb. c. 1483 in Gmfind, im 
oollegium poetaram in Wien gebildet, geht nach Freibnrg (1506), wo er 
jnristische Vorlesungen hält, 1506 wird ihm die leitung juristischer dis- 
putationen neben der lectura poetica, 1510 die lectura institutionum über< 
tragen. Er wird 1511 mitglied der vorderösterrerohischen regierung zu Ensis- 
heim und 1518, wie es scheint, deren präsident: provinci» nostr» regis 
nennt ihn Zasins, dessen freund er ist. Später (nicht nach 1518) wird er 
nach Innsbruck in die obeifösterreichische regierung berufen (letzteres er- 
stftblt Wolfg. Fabritius Capito in seiner widmung des 2. bnches seiner in- 
stitutiones hebraicse, Basel 1518, an Baldung). Zu erwähnen ist sein verdienst 
um die auffindung des Gajus und Paulus, vgl. Stintzing: Ulrich Zasius Basel 
1857 8. 319 fg. und Klüpfel: de vita et scriptis C. Celtis (1827) II, s. 114 f. 
B. gehört zu denen, die Max (1510) zu einem gutachten über die jiiden- 
bücberfrage auffordert, und die, im gegensatz zu Reuchlin, die Vernichtung 
aller bücher, mit ausnähme der bibel, für göttlich und löblich erachten. 
Das gutachten abgedruckt bei Böcking Huttoni opera VI s. 104 bis 107. Der 
Zweifel, den Grfttz gescbichte der Juden IX noten s. XXXI daran ausge- 
sprochen, dass Baldung zu den aufgeforderten gehörte, lässt sich durch die 
hinweisnng auf vorliegenden brief, wie Grätz es thut, nicht genug stützen. 
2 Leider ist das memoriale ebensowenig wie die briefe Reuchlins an Mat- 
thäus Lang erhalten. Die in diesem briefe angedeutete Urkunde ist das, 
Juni 1513, erlassene kaiserliche edikt, das beiden parteien stillschweigen 
^ebot. Vgl. Beuchlin s. 279 und unteii |irp. CliJiCm. 



188 
CLXL 

Coblens. 9 Jali 1518. 

Urkunde Maximilian I. * 

Den fürsten, besonders den erzbischöfen von Mainz, Köln, 
Trier, wird der befehl ertheilt, Reachlins buch gegen die 
Kölner * überall zu confisciren. Geben zu Cobelentz am 
nundten tag des monets Julii : funfftzehen und in dreytzehenden. 

Gedruckt, deotsch: 1 = Pfefferkorns sturmglock A 3«^; 2 == 
beschynnuDg h 4 fg; lat =: defensio Pepericomi p. 103 fg.' 

' CLXIL 

Ottenbeuren. 1 Aug. 1518. 

Leonardas* Abbas Ottinpurrhanus Capnioni s. d. 

Doctissime vir, frater mihi in Domino dilectus Nicolans 
Ellenbogius humanitate tuse dudum notus, dies noctesqae 
instat, ut Bibliam sibi graecam coemam. Cum vero hactenus 
venalem nullam invenerim, saltem habere nunc cupit Canti- 
cum Cant in lingua grseca. Quum vero horum librorum tibi 
copiam esse non dubitem, maximopere humänitatem tuam 
rogatam habeo, ut tabellario qui hasce reddidit tibi litteras, 
Ganticum Cant. ad me perferendum dare velis. Illico enim 
et omni posthabita mora exscribetur, et ad terminum, si ita 
Toles, per te prsefixum liber ad te integer et illsesus redihii 
Subveni quaeso, humanissime vir, homini litterarum studio- 
sissimo, et tantillam moram peregrinari librum tuum non 
magni feceris qu®so. Non enim dubito quin prout es offir 
ciosissimus, tanto tempore etiam otiosus apud te resideret ejns- 
modi codex. Vale ex Ottinpurra. Cal. Sext. * 1513. 

Gedruckt: Schelhorn : amoenitates historiae ecclesiasticffi et literari» 

Frankfurt 1738, p. 596 sq. 

* 

1 S. die bemerknng za oben nro. CLV. 2 Defensio contra calamniatores 
Colonienses Yg\. Reuchlin s. 272 £ 3 Die Sammlung J. y. e. enthalt Aa 
bis A3a einen briefwechsul zwischen Mutian nnd Peutinger 17 nnd 25 Jnli 
1513, der z. th. über den Reuchlinschen streit handelt Am 28 Jnli 1518 
wurde femer das verdammangsurtheil der löwener facultät gefällt, dem bald 
die der übrigen theologischen facultäten folgte. Vgl. Reuchlin s. 283 fg. 
und unten 31 Aug. 1513 nro. CLXX. 4 Leonardus] Widemann. 5 Sept. 
Schelhorn, das ich des datums der beiden folgenden briefe wegen in Sei^t. Ter* 
ftndert habci woraus es leicht entstehen konnte« 



189 
CLXIIL 

Stuttgart. 5 Aug. 1518. 

Beverendo Abbse in Ottenbura Dn. Leon, colendissimo 

suo Jo. Reuchlin. 

Petis Reverende Abba et domine mi observandissime, 
ttt Cantica Cant. graece Nicoiao ^ tuo mittam, sane fecissem 
81 haberem qui nee tibi neque Uli hactenus quidquam negavi. 
Sed tantus mihi est erga linguarum idiomata et proprietatcs 
ardor, ut non valde laborare consueverim librum habere ali- 
quem in alia lingua, quam in ea, in qua est conditus omnium 
primo, semper ipse timens de translatis quse me ssepe quon- 
dam errare fecerunt. Quare Novum Testamentum grsece lego, 
Vetus hebraice, in cujus expositione malo confidere meo quam 
alterius ingenio. Sic de cseteris soleo. Quanquam audire 
quoqae alios non dedignor et multorum inteliectus atque 
sensa libenter percipio, sicut cibos gusto non ut panem sed 
bellaria. Ita inconcinne transtulerunt quisque pro suo judicio« 
Oe contentione' multum versata inter me et theologos Colo- 
ni^oses Nicolaum tuum facio certiorem quod Caesarea Maje- 
stas post porrectum ei librum latinum nuperrimse defensio- 
nis mesB nobis universis ex omnibus partibus mandavit pacem 
et perpetuum silentium imposuit. Ut his literis ^ patet, 
quas hie ad te mitto. Sunt qui putent adversarios meos 
pacis futuros esse fractores. Ego pacem prosequar, nisi denuo 
pulsus gravissima injuria. Valete feliciter. Ex Stutgardia, 
nonis Sextil. 1513. 

Gedruckt: Schelhorn, amoenitates (s. o.) s. 597 f. 

CLXIV, 

Ottobenren. 13 Aug. 1513. 

Frater Nicolaus Cubitus Joanni Reucblin Pborcensi S. d. 

Doctissime integerrimeque vir, quas ad patrem meum 
reverendum abbatem dedisti literas ^ legi, itaque excusationem 
tuam quam assignas, cur minus petitum a te librum huc 
miseris facile accipio. Ea enim mihi de tua est humanitate 

* 

1 Nicoiao] Eilenbog. 2 Die Urkunde ist leider nicbt erhalten. Vgl, 
»ben nro. CLX u. s. 187a 2. 8 8. vor. nro. 



190 

opiniOf nt gratificatams mihi tis in omnibus qase &cta tibi 
fderint oportuna. Sed et literis tuis admonitns sententiam 
mntaTi, nee amplins in Teteri testamento aliam quam nafiYam 
liognam in qoa primo omninm est editnm, tantopere affec- 
tabo. Cctemm gratias tibi habeo de literis csesareis mihi missis 
qnibns et tibi et adTersariis tuis süentium indicitnr, nam volup- 
tati mihi ftiere permaxim» ; jamdndum enim optabam, ohsecBna 
»mnlomm taonim ora claudi, qoatenns qniete et literario otio 
liberins froaris. Vale beoe. Abba mens emeritos te pluri- 
mnm valere optat, et nt aliquando ad nos concedas plurimom 
inritat. £x Ottenbyrra 13 die Angnsti 1513. 
Msc EUenbog. lib. II epist 47. foL 133. 

CLXV. 

Stuttgart 18 Aag. I5'j3. 

Joannes Reachlin an den Churfiirsten Friedrich von 

Sachsen 
überreicht seine Übersetzung des lebens Constantin des grossien, 
mit einem sehr langen, weitschweifigen widmungsbriefe, in 
dem er, unter anfuhrung schweren gelehrten materials, den 
versuch macht, Sachsen, Thüringen und Meissner mit Axenem, 
Mysem und Tyrigeten zu identificiren. Er preist den regen 
sinn des churfursten für die Wissenschaften, die von ihm ge- 
gründete Universität und bibliothek: Hinc illa tua ülustris 
cunctarum disciplinarnm et omnigense philosophise universitas, 
quam a primis fundamentis magnifice plantasti, quam doe- 
tissimis viris ceu coronam fulgentibns gemmis adomasti, 
quam annona proventibus et stipendiis abunde ditastL Hinc 
illa insigiiis bibliotheca, te architecto per artificum exqaisi- 
tissimorum curam industriam diligentiam et ingenium nuper 
ex intimis areis ad fastigium educta, quae sit omnium omnis 
fbrmse ac conditionis librorum illustre diversorium , quo cogis 
hospitari peregrina omnis «etatis et omnium autorum volumina. 
Am schluss heisst es: Quo ardentius ad te Saxonesque taos 
oonfugio, ceu ad Phseacas et Alcinoum Ulysses, ut me contra 
quorumlibet latronum incnrsus semper tuearis. Ego enim 

cum Näsone ^ vera loquor 

* 

l Ovid, Trist lib. IV eleg. S, 5 bis 8. 



191 

Nunc erat at posito deberem fine labornm 

Vivere, me nullo sollioitante xnetu 
Qussque rae»semper placaerunt ocia menti 

Cai'pere, et in stndiis roolliter esse meis. 

Ad quod tu me tibi o illustrissime imperii Romani elec- 
tor totis viribus pacifice conserva, cujus arbitrio et universi- 
tatis tuse Vittenburgensis judicio scripta mea perpetuo fore- 
subjecta promitto, Idibus sextilibus. Anno 1513. 

Gedruckt: = Constantinus magnus (vgl. Benchlin s. 96 anm. 3) ^. 

CLXVI. 

Erfurt. vor 22 Aug. 1513. 

Petrejus Aprobacchus ^ an ßeuchlin. 

Schreibt auf Mutians aufforderung und spricht seine be- 
geisterung für R., seinen hass gegen dessen gegner aus. R. 
habe in Erfurt viele freunde: Mutian, der dem zum kaiser 
reisenden churfürsten von Sachsen R.8 sache warm empfohlen 
hätte, Spalatin, Urban, Crotus Rubianus; R. möge auch ihn 
in die zahl seiner freunde aufnehmen, ihn, den Peutinger und 
Tritheim nicht verschmäht hätten. Herphorthise. 

Gedruckt: = J. v. e. y 4». 

CLXVIL 

Erfurt. (kurz vor 22 Aug. 1513.) 

Henricus Urbanus 5 an Reuchlin 
stimmt von ganzem herzen der R.schen vertheidigungsschrift 
gegen die Kölner bei und sendet zum zeichen der beistim- 
mung 4 distichen in Periphronas superstitiones vicio et malevo- 
lentia sestuantes mit einigen erklärenden anmerkungen. Vale. 
Handscbr.=Mutiansches briefmscr. der Frankfurter Stadtbibliothek 
nro. 189 fol. 134. Gedruckt: = Tentzel, suppl. bist. Gotb. p. 116 fg. 

1 Auf diesen brief, namentlich den darin enthaltenen etymologisch- 
gtescbichtlichen versuch beziehen sich zwei undatierte briefe Mutians, der 
eine an Urbanus mit dem reizenden schlüss: audi, qusBso: fuere populi qui 
dicebantur Capnobatse a fumo. Axeni autem et alii tales fuere. Et siout 
olim ftimosas imagines colebant, ita nunc favent fumo et colunt Janum 
Rencklin (Tentzel, suppl. bist Goth. s. 95 fg.); der andre an Schalbus 
(mscr. der Mat.schen briefe in der Frankfurter stadtbibl. nro. 143 fol. 109h). 
2 Die wenigen nachrichten über P. A. hat Kampschulte: Universität Erfürt 
ly passim zusammengestellt. 3 Kampscbnlte a. a. o« 



192 



CLxvm. 

BtnltgArt. 32 Aog. 1513. 

Mutiano Rufo, Egr^o Decretorum Doctori, Viro elo- 
quentissimo et amico suo amicissimo , Gothas S. F. D. 

Qnom antea nihil esset, Mutiane yir omatissime, quod 
mihi plns in partem jocnndissim» volnptatis evenisse jadica?!, 
quam me abs te, ut mea fert opinio, vehementer amari, tom 
hoc tempore secnndam fatomm seriem tna mihi amicitianon 
erit etiam ntilius qnicqnam, id maxime, quando par Stadium 
totins vestrse sodalitatis literatoriae in rem meam accesserit, 
quod et Petrejus Aperbacchos et Henricns Urbanns ^ cum 
tuis literis pollicentar, in qoibns unos et idem communis Deo 
gratia, omnium vestrum conatus ostenditnr diligendi mel 
Unde consolabor tot patronis adjutns quod animo non fracto, 
quantavis in senecta, vincam qmelibet adversa. üt est equus 
generosus , etsi sit senex , tamen in maus animnm snum non 
dejicit, quod Distichon Orestes in Sophodis Electra loqnitor l 

Tu vero, quantam fenestram ad bene sperandum mihi 
patefeceris, credere ?ix qneas; cum promissa justissimi Prin- 
cipis nostri ' (jam enim coepit mihi tecum fore communis) 
tantopere mihi exoptata recitaris. Fecerat idem Spalatinns 
mens, qui similiter negotium gessit ad perficiendam omnem 
Yoluntatem meam. Non deerit quoque Dux mens \ tüi Ducis 
amicissimus. Quare deinceps non sola veritate, qua sum hac- 
tenus defensus, verum una etiam a potentissimis hominibna, 
qui et veritatem amant et oderunt calumnias, fEtvore tnebor, 
si quacunque audacia Imperialem pacem fregerint adversarü 
Omnibus enim partibus Imperator pacem mandavit expri- 
mendo nomina ductorum belli, üt in hac Charta ^ videre licet, 



1 Die briefe des Petrejus and Urbans s. o. nro. CLXVI and nro. CLXVIIt 
ein gleiobzeitiger brief Mutians ist nicht erbalten. Über die Erfurter sodt* 
litas ist gleichfalls anf Kampschulte a. a. o. su yerweisen. 8 V. 25 sq. 
oonsp yap Xizno^ eu^ev^^ xov ^ y^pcov Iv xotvi $e(Vot$ Ou(ibv o^x anc&Xeasv. 8 Prin* 
cipis] Friedrich der weise, kurfürst Ton Sachsen, 4 Duz] henog Ulrich 
Ton Württemberg. In welcher weise dieser sich für sein intereflse yerwandte, 
Eeigt sein brief an die Pariser theol. facultät vom 14 Juni 1514 8. untea. 
5 Über diese nicht erhaltene Urkunde oben nro; CLX. 8. 187. a, 3« 



193 

quam tibi mitto coDJtinctam. Quanquam nescio, quid portenti 
quotidie minentur, ut sunt supra modum et modestiam nimis 
temerarii. Sed sperandum est vivis juxta Theocritum. Nam 
virtus etiam cum naufrago enatat, quod in Ulysse apud 
Phseacas vidimus. Jactabunt se forsitan vel Romse, vel coram 
aliquo incompetenti judice per abundantiam pecuniarum sua- 
rum saltem ex matronis et vidtiis corrosarum, semivacuum 
marsapium meum superare posse. Sed quem famam meam 
intueor, quod Optimum in humanis est, tum quam vis revera 
tenuis ego vit^ homo et nunc sola agricultura victum quseri- 
tans nuUis stipendiis principum aut civitatum donatus sim; 
tarnen acerbissimam egestatem ante feram, quam famam ne- 
gligam. Ad quod me hortatur Demosthenes Olynthiacorum 
tertio qui ait: outi (rco^pövov ouSs yzv^^oLlia'^ ä<7Tlv dcvGpc^Tircov 
eXXeiTUOVTa^ Tt Xi' evSsixv )jp7i[/.aTa>v töv toO TcoXejiLOu suj^spö^ xa 
ToiaOra 6v£iSy} f&peiv ^ id est: Non utique modestorum, neque 
generosorum est hominum, deficientes quippiam propter ino- 
piam pecuniarum belli, facile talia opprobia pati. 

Sane multo maxime Friderici verba me confortant, op- 
timi Principis, quse sunt oracnli penes me loco: „Wir wollen 
In nit lassen hinziehn^, cujus tu Hierophäntes. Sed magnam 
de me es meritus gratiam, immo ingentem, quam tibi referre 
quidem, Deo concedente, possum; at Principi non possum, 
certe ob magnitudinem clementissimi animi erga me sui, quem 
per epistolam ^ ineffabili sua bonitate ipsemet mihimet ipsi 
ostendit; et Spalatinus ab ore Bernhardi de Hirsfeld, princi- 
palis cubicularii quoqtie promisit, tuque jam pridem divina 
responsa plane confirmas. Ne igitür interea non agerem, 
quod foret in principem gratitudinis indicium, constitui me- 
cum vel aliquantulum muneris ei etsi minimum repr^esentare 
magis quam omnino nihil offerre. 

In tam igitur brevi temporis momento, tanta licet con- 
structus molestia et tam importabili pressus cura, tamen ad 
laudem inclyti ducis Friderici nationisque tua3, vitam Con- 
stantini Magni, mäjorum suorum propinqui e grseco in lati- 

1 Ol. 3, 20. 2 Die briefe des hcrzogs Friedrich nnd Spalatins sind 
leider nicht erhalten. Vgl. auch nnten 31 Aug. 1513, nro. CLXX. 

Reuchlin l^ 



194 

num transtuli ctim pr»fatione honoris ^ Eum libellum chal- 
cograplms adhuc usque hodie typo imprimit ad nundinas 
proximas Francophordiensis vennm ductums. Unde non dn- 
bium est ad te quin eat. Ego curabo diligenter, ut illustri^ 
simo Dnci emporio mittatnr. 

Quod autem Csesareaneos ais male de me sentire, pro- 
fecto non omnes ita sentinnt, sed forte, quorum ab ore sunt 
nbera subtracta consilio meo, etiam me ignorante. At eho- 
dnm! qui in domibus Regum sunt, mollibus vestiuntur. Non 
erit mihi grave illorum susurrum. Tu reete atque vere meam 
innocentiam defendisti de auro judaico quod nunquam cupm. 
Nullo enim vitae mese tempore vel aurum vel argentum, aut 
seris alicujus monetam a Judseo, vel Judsea, vel eorum loco 
ac nomine unquam accepi neqne per me, neque per alinm 
quenquam neque accipere speravi. Quod in oculo speculari 
de mendacio Pepericorni 22 * palam attestatus anm, idqne 
nullis hactenus scriptionibus adversarii negare ausi fuerunt. 
Quid in aures autem quorumlibet mentiantur, scire nequeo. 

De nummi ducalis munere, eui inscribitur: „Elector Im- 
periique loeum tenens generalis" ago tibi non leves gratias. 
Vidi, vidi ab ipsis Lydis qui, auctore Herodoto, primi homi- 
num argenteum nomisma percusserunt, usque ad hanc setatem 
nihil absolutius. Hoc illud est, Mutiane, quod ante annos 
quam plurimos mens mihi animus per Filiam vocis prsesa- 
givit, denuo fore aliquem Fridericum, qui rursus mundani 
freni reetor fieret, quod Spalatino quondam scripsi ^ Nunc 
per spiritnm prophetia hos deficit. Cujus haud absimile 
scripsit Joannes Picus, Comes Mirandulanus, omnium »vi 
nostri (quod bilem pluribus sophistis et stomachum movent) 
doctissimus et litteratissimus in conclusione Cabalistarura an- 
tepenultima sie : „Sapientes Israel post cessationem propheti» 
per spiritum prophetarunt per Filiam vocis." 

Ego itaque reperi ante annos quatuordecim a veteribus 
Cabbalistis super verba Salomonis capite 30: „umelech al kum 

1 Vgl. oben nro. CLXV. 2 Mendacio 22] augenspiegel fol. XL*« 
3 Ein brief Reuchlins an Spalatin vor dem Zeitpunkt, an dem wir stebn, j 
ist nicht erbalten. Spalatin erzählt von einem aus d. j. 1511, vgl. Reuchlin 
8. 52. a. 2. 



195 

immo" ^: qnod nostra translatio inepte legit ita: „Nee est rex, 
qui resistat ei", certe antiquissimo charactere notatum in 
Ij^c senteutiam: Begnabitque A. L. C. Y. M prope eum quod 
tunc Hebrseorum quidem interpretati sunt: Regnabit Albertus, 
Ludovicus, Conradus, Vredericus, Messias prope eum, putantes, 
säum Messiam venturum post Fridericum tertium propter 
literam M. Non enim cogitabant, ipsum fuisse habiturum 
hseredem, qui Maxsemilianus diceretur. Sed eventus dissi- 
pavit consilia eorum. Ego igitur interpretabor , post Vrede- 
ricum tertium regnare Maxsemilianum et prope rursus alium 
Vredericum. Nam litera Vau intelligitur in hoc Oraculo Di- 
gamma Aeolicum, praesertim cum Noteriacou agitur, quod 
artis Cabalisticse genus secundum esse perhibetur. Sed hsec, 
si Dens tranquillitatem studio nostro concesserit, posterius 
per libros tractabimus ^. Acceierandum jam mihi est ad so- 
dales nostros, ürbanam et Aperbacchium % ut eorum cuilibet 
vel unum versum Epistolse dare queam in tanta festinatione 
et aliorum negotiorum circumstantia, ne se neglectos putent. 
Nam hsec ad luccrnam scripsi [xa Sta. Vale feliciter amicis- 
sime Mutiane, et pacem mihi procura cum omnium studioso- 
rum favore. Ex Stutgardia 11 Cal. Septembr. Anno 1513. 

Jo. Reuchlin, Phorcensis, LL. doctor. 
Gedruckt: = 1 Hekelii manipulus primus epistolarum singiilarium. 
Dresdae 1698. nro. 4 s. 10 bis 16; 2 = Tentzelii supplementum 
historise Gothanse Ib s. 17 bis 22. 

CLXIX. 

Stuttgart. 22 Aug. 1513. 

Joannes Capnion an Heinricli Urban 
dankt für seine freundschaftliche theilnahme ^, schickt ihm 

1 Sprüche cap. 30, v. 31. Die angeführten werte, wörtlich; ein könig 
nichtauftreten gegen ihn, bedeuten wol: ein konig, dem niemand wider- 
stehen kann. Von der kabbalistischen Spielerei Reuchlins ist natürlich nichts 
zu halten. Ich erinnere mich, dass irgendwo diese stelle Reuchlins benützt 
worden ist um ihn zum. propheten der reformation zu stempeln. Ein ge- 
naues betrachten der stelle zeigt freilich leicht, wie ungegründet das ist. 
2 Ist bekanntlich spftter durch das Werk: de arte cabbalistica libri tres 
1517 geschehen. 3 Der brief an Aperbach ist nicht erhalten, an Urban 

s. fg. nro. 4 Oben nro. CLXVII. 

13* 



196 

das kaiserliche niandat, das beiden parteien stillschweqien 
auferlegt uiid fordert ihn auf: Tu hoc Csesaris mandatum fac, 
ut pro rostris publicum fiat. Ex Stuttgard, 11. CaL Sept 
a. 1513. 

Handscbr. Muts briefmscr. uro. 188, fol. 133^; gedruckt: = 
Tentzel, suppl. bist. gotb. s. 115 fg. 

CLXX. 

Stuttgart 31 Ang. 1513. ' 

M. Oeorjfio Spalatino *, viro disertissimo ducum Saxoni« 
litenitissimo phroiitistae, amico suo colendissimo. [Joannes 

Eeuclxlin] s. d. p. 

Quom omnia in te amplissimarum virtutum tuamm qiue 
in rem meam sint prseconia mecum ipse recenseo, di8e^ 
tissime Georgi, nescio quid cui prseferam, nihil infeiius, omnia 
summa, primum eruditio et disciplina, deinde ingenii toi bo- 
nitas et altitudo animi, tum benevolentissima homanitas qua 
me prosequeris, sed post Toluptatem quam ex tois laadibus 
concipio nihil mihi utilius in prsesentia succurrit, quam refe- 
rendse gratise liberalissima voluntas tua, qui de me tarn li- 
benter, tam amice, tam efflictim, tam honorifice ad inclyiom 
ducem ^ et apud intimos cubicularios sermonem haboerö, sola 
recordatione amoris erga te mei/ quod perinde atque peculiare 
gratitudini dandum est 

Unde oritur illa nobilis illustrissimi principis consolatio, 
qua nie confortat, in tnrbulentissimo adversitatis meae stato, 
bis Terbis ': ,.So ist unnser begerung, Ir wellet Ulms des 
durch ewer schrvben berichten, so wellen wir Unna darsnif 
so vil sich mit ichten leiden wil, ewer bitt nach, gaedif^ick 
dar Innen gegen euch erzeigen, dann euch mit gnadoi asd 
wir gantz geneigt**, quod plane ingentem monificentissiBiiiniqiie 



I rb«r SpalAun Tgl. Schlegel hisu vits G. SpalAtiiii, Jchb 1793; 
J. Wagner: O. SpalaÜD und die ret der kircken und aelialeB n Aheitag 
1S30; besMide» Xeodeoker und Preller: G. Spaluins binoriMker mcMim 
und bnofe, Jena iSM. S Dnoen] Friedrich tob Sachsem. 3 Ammet 
Jen hier ang^fföhnen wonen ist toh dem briefe des benogs mi^is li^uiL 
V-: rr.v OI-XYIH und unten & 1?7. 



197 

animum erga me ducis xar' e^oxi^v ostendit. Quem si non 
diligerem, immo si non maxime amarem et non maximi fa- 
cerem, ingratissimus et tui absimilis esse jure optimo judi- 
carer. Ego vero non tantum amo, verum etiam observo tan- 
tum prineipem, quo nuUus in imperio Romano prsestantior, 
lullns firttiior, nullus formidabilior, cujus ope, cujus auxilio 
injustissimis calumniatoribus facile resistam, accedente pariter 
adjutorio mei duds ^ qui me non deseret, sed nunc in castris 
est Ca^sareanis. 

Fuit igitur officii mei gratum me Friderico nostro exhi- 
bere, cujus poUicitatione band mediocriter delectatus sum. 
Nam Mutiano ' Uli utriusque nostrum amantissimo bsec verba 
dixit: ^So hallten \eir auch Beuchlin für ainen fürtreffennlichen 
mann, unnd wellen Ine nit laßen hinziehen^. Sed in tam 
brevi tempore inter tot molestias curasque quid possem digni 
maneris retribuere? cum jam toga cedat armis, non arma 
togse, nisi aliquid quantumcunque minntum chartario calamo 
excudam, quo pateat me beneficiis incensum, Friderici summa 
virtute principis gloriam ardere, ac nomen colere, colendum- 
que Omnibus exhibere, prbpter quem et prosapiam Saxonum 
patriamque Mysiorum et Tyregetarum populos callaudem '. 

Hunc igitur libellum utcunque potui exiguis lucubratio- 
nibas edidi, quem ad te mitto, ut et legas et quid insit 
principi ostendas. Mitto etiam Csesaris Mandatum in quo ex 
omni parte inter nos pacem imperat et silentium. Ät quum 
8oli ductores belli expressis in eodem verbis nominantur: 
Pfefferkorn, Arnoldus et Reuchlin, oro ut diligenter apud du- 
cem instes, sua magnificentissima dominatio dignetur apud 
Imperatorem super eö mandato declarationem impetrare, scilicet 
quid intentio Majestatis suae fuerit etiam de adhserentibus et 
quibuslibet sua vel alterius interesse putantibus, quare hoc 
mandatum non solum ad nominatos, sed etiam ad universos 
et singulos adhaerentes fautores et sua vel alterius cujusque 
interesse putantes extendendum et extentum esse Csesarea 



1 Dacis] herzog Ulrich von Würtemherg. 2 Mutiano] vgl. ohen Reuch- 
lin an Mutian 22 Aug. 1513. 3 Vgl. ReueUins yonrede zum ConsUntinus 
ma^nas. Oben nro. CLXy. 



198 

Majestas velit, declaret et dcccrnat. Quare nihil mihi jam 
gratius effeceris, quanquam de jure inesse videatur. 

Habes quotidie, ut arbitror, ad ducem tuos nuncios et 
tabellarios, cum quibus et libellum hune meum cum tuis una 
literis mittas, et quicquid egerit apud Imperatorem, recipias 
mihi postea transmittendum , etiam meis expensit, si fuertt 
expensarum dignum. Nam semper nescio quid minantur et 
parvi et pravi homines, quod ad Curiam Romanam citare me 
praesumant, quod non tam abhorrerem, si ^ 
sie diyes mihi esset, ut illis. Kosti scripturam: Comedunt 
domos viduarum et arant in vitula proximi, ut inveniant 
propositiones ^. Ego autem rus colo et sola vivo agricola- 
tione, nee stipem mereor ulhus vel principis vel civitatis, 
posteaquam altera immo alia Confoederatio coepit et Augustam 
a nobis quam remotissime translata est. Nee uUo sum aut 
fui tempore mercenarius patronus. Tu facito ut frater et 
vale foeliciter. Nequeo pluribus quia calamus finditur ^ fran- 
gitur et crepit medius. Iterum optime vale, constantissime 
amice. Ex Stutgardia. Prid. Eal. Septembres Anno 1513. 

Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doctor. 

1 = Autograph Reuchlins in der handschrift des herz, bibl, zu 
Wolfenbtittel 86. 10. extr. fol. bl. 4; bl. 5 dieadresse. (Die handschrift 
626 bll. in fol. enthält einige briefe an Spalatin z. b. von Jacob Faber, 
einige autographen von Luther und Melanchton , hauptsächlich briefe 
von und au theologen aus der zweiten hälfte des 1 6 Jahrhunderts.) 

Stuttgart. 31 Äng. 1513. 

Joannes Reuchlin Phorcensis an Jacob Faber*. 

Vertrauend auf die freundschaftliche gesinnung, die Faber ^ 
in seinen werken oft ausgesprochen, wage R, ihm einen trau- 
rigen brief zu schreiben. Er wäre seit mehreren jähren von 
den Kölner theologen verfolgt, die auch schon andre Ju- 
risten, z. b. den Peter Ravennas ® geplagt hätten. Das ge- 

* 

1 Eine kleine lücke in der handschrift. 2 Matth. 23, 14. 3 Fing 
ausgestrichen vor finditur 1. 4 Uher Faber vgl. oben nro. CXI. 5 Faber] 
den uamen gebraucht auch Hütten zu einem Wortspiel: Fabrum, qui philo- 
BOphiam exquisite fabri fecit illustrato Aristotele, An Pirckheiraer 25 Okt 
1518 bei Böcking I, s. 216 v. 26 f. 6 V^l. Muther; aus dem univ 



199 

schähe wol wegen seiner Verdienste um die hebräische spräche. 
Quodque non ignorarent, me ante omnes annis citra quadra- 
ginta rursus Älemannise scholam grseca elementa docuisse, 
quae ipse ego quondam in yestra Gallia ex discipulis Gregorii 
Tiphernatis adulescens Parifiii acceperam anno Domini 1473 quo 
in tempore illic et Joannem Lapidanum theologise doctorem 
in grammaticis ad Serbonam, et Guilielmum Tardivum Ani- 
ciensem in vico S. Genove&e et Roberthum Gaguinum apud 
Maturinos in Rhetoricis prseceptores audivi, cum essem e fa- 
milia Marchionis Friderici Principis Badensis, nunc Episcopi 
Trajeetontis <;u[JL(poiTir)T^; ^. Demum post aliquot annos e 
Suevia rediens ad Parisios Georgium Hermonymum Spartiftten 
grsece docentem assequutus sum. Cunque optimarum litera- 
rum Studiosi omnes nostrates confiteantur se graeca et hebraica 
me autore primario didicisse, non potuit adversariorum bar- 
barorum mera superbia aequo animo ferre tanta meae famae 
praeconia, persaepe formidantium , quod ornatioribus doctrinis 
imbuta posteritas, puerilia studia et aniles disciplinas, quae 
jandiu in nostra consuetudine versantur, contemnat. Gegen 
diese angriffe habe er sich vertheidigt, schicke ihm die schrift 
und das erlangte kaiserliche mandat, und bitte ihn, die ver- 
theidigungsschrift der Pariser fakultät zu überreichen und bei 
ihr warm zu seinen gunsten zu sprechen. Ex Stutgardia, ad 
circiter prid. kal. Sept. anno 1513. 

Gedruckt: 1 =J.v.e. vb bisv. 3»; 2=:Bal8eus, historiauniversi- 
tatis Parisiensis VI, p. 61 bis 63; 3 = Herminjard, correspondance des 
reforiiiateurs dans las pays de langue fran^aise I, (1866) s. 9. 15. 

CLXXII. 

Mainz 9 Sept. 1513. 

Jacobus Hochstraten Inquisitor Coloniensis an Keuchlin 

citirt ihn, ut ad diem sextum proxime post ejusmodi citatio- 
nis executionem compareret Moguntiae. 

Vgl. acta judiciorum (vgl. Böcking suppl. 11, s. 100) A 2*. 

* 

und gelehrtenleben im za. der ref., Erlangen 1866, s. 95 bis 128, 371 bis 
396. 

1 Über die hier genannten persoqen vgl. Herminjard a, a^ o. und 
ßeucblin s. 9 f. 



200 
CLXXIU. 

Mainx 27 Sept. 1513. 

Dekan und Capitel der Mainzer Kirche an Beucldin 

fordern ihn auf, nach Mainz zu kommen, da die processver- 
handlung bis zum 12 Oktober verschoben sei K 
Vgl. acta jadiciomm B 3b fg. 

CLXXIV. 

Erfurt. 15 Okt. 1513. 

Henricus Urbanus an Reuchlin 

entochuldigt Mntians schweigen mit seiner krankheit und 
wünscht, dass die Erfurter fEicultät den verdammungsurthei- 
len der übrigen nicht zustimmen möge. Ex Erphurdia, natali 
Yergiliano *. 

Handschr. : mscr. der Mut. briefe oro. 162, fol. 120^; gedr. = 
Tentzel sappl. bist. Goth. I. S. 108 fg. 

CLXXV. 

Stattgart. 30 Nov. 1513. 

[Reuchlinus Jacobo Wymphelingo] 3 S. D. S. Unus. Duo. 

Tres. Quartus.* 

amice Wimphelinge ^. Ubi nunc est ex omni firatrom 

1 Über die einzelheiten des Mainzer processes s. Renehlin 8. 290 ff., 
über unaern brief s. 294. a. 4. Nacbrioht von denselben gibt auch Matian 
an Urban die larvaram 1513 (Tentzel suppl. I, 101). 2 Über die be 
mühnngen der Erfurter humanisten, seitens der nniyersitSt ein günstiges 
urtheil zu erlangen, Tgl. auch Matian an Urban 15 Okt. und nndat (brief- 
mscr.) uro. 125» fol. 98b; Tentzel I, p. 97 fg.; uro. 126 fol. 99« ungedrackt. 
3 Über Wimpheling Tgl. Wiskowatoff. Berlin 1867. 4 Einen sinn 

der formel : unus, duo, tres, qaartus vermag ich nicht anzugeben. 5 Wim- 
pheling war kein eifriger parteigftnger Reuchlins, aber noch weniger ein 
anhänger der gegner. Der vorliegende brief mag zum theil geschrieben 
sein, am ihn zur thfttigen Parteinahme zo bewegen. Vgl. Gott. geL ani. 
1868 s. 1679. Das gelang freilieh nicht Von Wimphelings theilnahme 
am kämpfe ist nachher ebensowenig bekannt, als vorher. Ohne zweifei aber 
waren seine gesinnungen für Reuchlin die der freandschaft und anerken- 
nang und er stimmte wol mit Erasmus überein, der ihm schrieb (Basileie 
1514 XI kal. Oct.) Absolutissimum virum D. Joannem Reuchlin tot literis, 
tot lingais prseditam, ut plura corda qaam Ennias habere videator, unicnm 
mea ^ententia et totios Germani« decas Inmen et ornamentnm, tarn procnl bioo 



201 

Prsedicatorum in Alemannise provincia numero, ^\xi me fraterna 
cbaritate , quam de illiis longo jam tempore, imo loDgissimo 
et consiliis meis et auxiliis meritus sum prosequatur? Sic 
enim Socrates apud Plfttonis Timseum ejulat. Et heu prisca 
fidesi Nemo hercule! Nemo. Magis autem quassato jam 
in tertium mihi annum et a latronibus Yuloerato non est, qui 
opem ferat, non est, qui consulat, neque Sacerdos, neque 
Levita, prsedicatorum prsesertim eorum, in quos tot et taiita 
beneficia contuli, ut illa suis literis attestentur \ satis enunciare 
non posse. Denuo Samaritanus, id est, secundum etymolo- 
giam suam, observator quidam, elegans Scotista, in tempore 
succurrit, evangelicam observans regulam, ut asini proximnm 
ex puteo absque nocumento traheret. Et subito Dens, ecce 
Dens! in me namque comprehendendo, prsedicatores ita sunt 
excoecati, ut nee Evangelium professionis suse imitantes, nee 
ecclesise canones , neque modum, neque modestiam norint. 
Rogayi namque Dominum in Dothan et dixi : percute, obsecro, 
hanc gentem csecitate, percussitque eos Dominus ne yiderent 
et ne agnoscerent viam \ 

Quod luce clarius intelliges. Nam 17 kal. Octobres ^ 
Jacobus Hochstraten, prior Coloniensis Prsedicatorum, qui se 
nominat inquisitorem provincise Moguntinse ^, cum tamen is 
neque sit neque esse possit ex ordinis sui constitutionibus, 
misit ad me scripturam privatam et non authentica'm, nee 
ipse nuncius de commissione sua fidem fecerat, qua me cita- 
vit, ut essem Moguntise post earum litterarum insinuationem 
sexta die, hora mane oetava, ut viderem contra libellum 
meum oculare speculum procedi rigorose ut ipse ajebät, pro- 
cessu, nemine accusante, nullo deferente aut denunciante, sed 
ex sola temeritate sua ac superbia. Jam sentis volandum 

* 

abesse doleo, nt »gre literis etiam colloqui liceat. (Riegger amoeti. lit. 
Friburg. II s. 377.) 

1 Vgl. oben die briefe nro. LXXXVIII ff. 2 Vgl. 4. Mos. 16, 14. 

3 Nach den akten ist diese Zeitbestimmung nicht richtig, Hochstraten schickte 
den brief am 9, Reuchlin sollte am 15 Sept. erscheinen s. n. CLXXII. 

4 So nennt sich Hochstraten nicht, sondern inqnisitor Coloniensis, volens 
jnrisdictionem suam . . in mognntina provincia exercere . . Acta judiciorum 
A ii«. 



202 

mihi fuisset a Stutgardia Moguntiam spatio 22 milliariim 
alemannicorum , qusß faciuut plus quam centum et decem, 
leucas legales ^ idque in diebus quatuor cum dimidio, in causa 
taugente rem maxime arduam, scilicet famam, honorem et 
capitis diminutionem. Misi procuratorem ' cum mandato, nt 
Jacobum illum Prsedicatorem cum suis complicibus, erat enim 
Buorum fraterculorum caterva stipatus, judicem recusaret ut 
inimicum mihi atque libellis meis quam maxime suspectam. 
Quod docebam per multos articulos ^ in scriptis exhibitos ad 
quorum veritatem probandam in continenti me obtuli coram 
arbitris juris compariturum , et nominavi pro mea parte vi- 
carium episcopi Wormaciensis \ petent, et ipse suum noni- 
naret arbitrum , coram quibus ea suspicio legitime veniret 
probanda^ prout de jure. 

At frater Jacobus refutavit ac renuit ire via juris, sed 
ut ipse cum suis contribulibus adversum me hactenus con- 
suevit, violentia facti elegit et recusationem admittere noluit 
A quo gravamine mens procurator appellavit ^ ad sedem 
Apostolicam, cui Apostolos refutatorios ille dedit Et sie fiaita 
est hsec instantia. Postea vero me nesciente frater Jacobus 
factus est pars, qui prius Yoluit esse judex, et a domino Mo- 
guntino tanquam ordinario loci etiam adminicnlo imperialis^ 
mandati surreptitii et obreptitii delegatos quosdam impetra- 
vit commissarios omnes Thomistas et mihi quam snspectissi- 
mos, sibi autem amicissimos, quibus suam prsetensam juris- 
dictionem subdelegavit. 

Cumque jam vellent alterum processum, imo alium contra 
libüllos meos instituere, timentes ne forte in mea prassentia 
e jure nihil agere possent, afiixerunt circiter 6. Kai. Octobres 
mano ad valvas ecclesise majoris Mogunti» loco citationis 
quoddam generale edictum, non inserta ulla commissione, nee 
ullo oxpresso nomine citandorum, in hanc sententiam: „ut 
quisquis sua putaret interesse, compareret hora tertia ejos- 

» 

1 Ccntutn et Jeccm] prope nonagin ta sagen die acta a. a O. 2 Pro- . 
curat.] Petrus Stalfol de Nürtingen, wie aas den acta su ersehen. 3 Ar- 
ticulo»] H. acta iud. Bb B ii«. 4 Vicarium] Jobannes Wacker s. o. 1499. 
6 Acta iudic. B üb fg. 6 Imp. mand.] Ein solches, um diese seit er- 
ffcbieuene« ist nicht erhalten. Vgl. über die erx&bliing Eeachlin 8. 293« 



203 

dem diei postmeridiana ad videndum procedi contra oculare 
speculum Johannis Reuchlin Phorcen.^ Itaque hora tertia ejus- 
dem diei sessioDempublicam habuerunt in ambitu ecciesise majo- 
lis Moguntinse, ubi frater Jacobus Hochstraten vel de alta platea 
exhibuit articulos loco libelli absque ullo adversario, cui datus 
est terminus ad probandum die crastina inunediate sequanti, 
mane hora octava. Tunc eodem die processit ad testium 
examinationem eorum, quos secum adduxerat ordinis sui, 
nemiine adversante. Super quo prsefixerunt terminum ad ho- 
ram tertiam ejusdem diei postmeridianam ad concludendum 
in causa. Qua bora veniente concluseruut, quia, ut concupi- 
Terant, non habuerunt adversarium; et interposuerunt decre- 
tum, quid in ea causa conclusum esset et pro concluso ha- 
bendum : „statuentes terminum pro ferenda sententia definitiva, 
ad proximam diem juridicam''. 

Quam quidem sententiam et frater ^ Jacobus, qui fuit pars 
et commissarii una simul pariter omnes inter se contra li- 
bellum meum clam conceperunt, videlicet, ut publice trade- 
retur igni comburendus, in medio fori Moguntise. Quapropter 
feria tertia proxime prsecedente promulgaverant in ecclesiis 
publice mandatum ^ quod quicunque haberet libellum, oculare 
speculum, nominatum deberet oflferre ad manus inquisitoris 
8ub poena excommunicationis. Ortus est igitur non mediocris 
tumultus inter studentes juris et doctores quosdam universi- 
tatis, aliosque ibidem quam plurimos dicentes: „se nunquam 
tam maleficum processum ac tarn iniquum audivisse, neque 
legisse, ubi tantopere cuncta prsecipitarentur cum injuria et 
ut ajunt, nulliter." Quo moti reverendi et venerabiles domini, 
decanus et capitulum ecclesi^ cathedralis, conabantur ad hoc, 
ut apud eosdem impetrarent aliquantulam dilationem sententise 
conceptse quia sperarent ad scripta eorum me personaliter 
venturum, tunc vellent de mediis concordise cogitare in rem 
utriusque partis. 

Prsßdicatores autem jam divulgaverant me nunquam esse 
venturum, nee me andere illorum vultus aspicere ; quare accep- 
tarunt eandem dilationem usque ad quartam feriam post diem 

l Fratres 1. 2 mandatum] vom 8 Oktober. Act£^ B iüb f, 



204 

S. Dionysii S in qua ferenda esset sententia mane ejusdem 
diei hora octava. Quid multis? Decanus et capitulum vdo- 
citer id negotium totum ad me scripserunt. Et ego mox 
aderam in die S. Dionysii. Caterva autem fratrum scientes 
duos tantum dies interesse usque ad feriam quartam ferenda 
aententia) nuUa media concordia ejus oblata Yoluerunt accep- 
tare, nisi quse mihi essent probro et setemo dedecori futmi. 
£go vero nolui esse crudelis, qui famam negligerem. Uode 
omnia famosa recusavi et coram notario testibusque a tantk 
gravaminibus tarn futuris quam prsesentibus , appellan ad 
Sedem Apostolicam. Videntes autem domini de capitnlo, qaod 
prsedicatores malitiose frauduleuterque diem de die trahemt 
blandis verbis, ut nihilominus ad sententiam ferendam quam 
de combustione librorum meorum jam inter se clam conoe- 
perant, irrefragabili spe venirent, et per hoc siye jure seu 
injuria famam meam Isederent, ipsi negotium totum et causam 
omnem cum celeri nuntio ad reverendissimum archiepiscopum, 
dominum Moguntinum tunc in AsthafiPelnach ^ existentem, per 
literas miserunt, qui confestim ^ mox, illico suis conunissarüs 
rescripsit, ut actum suspenderent ad mensis spatium, de yo- 
luntate inquisitoris et suorum etc., sub spe bonse concordise, 
cujus sua dominatio poUicita est media inyenii*e. Sin autem 
noUent consentire in suspensionem, tunc revocavit eos, ne 
ultra procederent, alioquin declaravit acta per eos et agenda 
nullius esse roboris ac fii-mitatis, imo nunc pro tunc ea omnia 
cassavit, irritavit, adnuUavit et nulla esse Yoluit pro meliori 
forma. 

Jamjam aderat terribilis ille dies sententise ferends, 
quse fuit quarta feria \ in qua creatum est luminare minus 
ut prseesset nocti ^ : et hora mane octava cum nondum re- 
diisset a domino Moguntino nuncius praömemoratus, nee antea 
aliquis adversariorum meorum sciret quicquam de nuncio 
misso aut remittendo venerunt et pavonum gressibus incesse- 
runt amplissimi patres et fratres prsedicatores cum suq in- 

1 Quartam feriam] 12 Okt., acta jud. B 3. .2 A8thaffelnacli= Aschaf- 
fenburg. 3 Confestim] brief des erzbischofs von 12 Okt die acta B 4> 
geben auch nur eine inbaltsangabe desselben. 4 Quarta] 12 Okt. 5 Crea- 
tum est] Qen. 1, 16» 



205 

quisitore irruentes turmatim certe cum ingenti pompa, et si- 
mul doctores theologiae plurimi, et de Colonia et de Lovania 
et de Erdfordia, ut dicebatur, quos secum adduxerant. De- 
nique trecentos etiam dies dönaverunt indulgentiarum ex 
thesaaro Ecclesise catholicse omnibus quicunque huic actai 
adessent, unde accurrerunt plus quam mille homines, cupieote« 
vfdere finem. Jamque pro tribunali sedere coeperant graves 
ilfib columnse ecclesise, sub quorum pedibus terra tremit, ac 
unä cum eis sedet et prsetensissimus inquisitor tanquam JudAS, 
Tolui dicere judex, qui prius fuit pars, tum ecce! accurrit 
nuncius archiepiscopi cum mandato superius commemorato, 
qiiod Ulis requisitus notarius insinuavit, clara voce legendo 
coram omni populo, erat €nim in lingua teutonica conscriptum, 
et decidärunt vultus illorum pronosorum, ut vix hiscere quirent. 

Tunc surrexit Jacobus ille de alta platea et protestaba- 
tur de denegata justicia, profecto nimium frivole et super 
quam ferri decet temerarie, contra tantum et tam reveren- 
dissimum dominum Moguntinum, qui non denegavit justiciam 
sed fovit. Sic enim constituitur in Concilio Carthaginensi IV : 
„Studendum est episcopis, ut dissidentes fratres, sive clericos, 
sive laicos ad pacem magis, quam ad Judicium coerceant'^. Et 
hoc maxime quacunque in causa, quando Judicium oritur ex 
odio aut longinqua inter se lite, ut est in nostro casu. Nam 
sie in concilio Agathensi continetur. Unde Honorius tertius 
Cardinali S. Praxedis ita scripsit: „poteris ad componendum 
interponere partes tuas et interdum aliquid severitati de- 
trahere". Iccirco mentitus est Altiplatensis ^ quod sibi de- 
negata fuerat justicia. 

Hoc modo confusi rubere, imo quidam eorum livore 
pallidi a conspectu hominum se subtraxerunt, per quendam 
ambitus illius strictum angiportum in domum vicinam canonici 
nescio cujus , scilicet beatae Virginis ad gradus, cum multa 
subsannatione insequentibus pueris et stridentibus adultis cum 
omnium voto et imprecatione hac non occulta: „Utinam fratres 
isti arvales ipsi comburerentur, qui huic viro bono voluerunt 
£Etcere injuriam et irrogare infamiam". Ego abii tandem et 

1 Altiplacensis 1. 



206 

p08t meam reeeiMam bx MogantU:;fiirihimdite :itto .£n^^ 
nomine inquisitor, appellatiodbm .cojib«.:rerer«diBai|iiflÄ d^^ 
minum Moguntinam . misit ^ et ei oaiti nb!hiriaV:äfc i tiafetffiiufiiK 
«nnavit, iMQ nibilominus. ad Yi^tas e<)bleuiB: Mogaaiin&r.eaiidiM 
appellationem intimayit cam insertia atnMdBsiiilniiflsf&ziul^^^ 
nüiiatim in hmo yerba siodicen«: ,,i}md ipjBe^aÄiUQSttOB^ 
temere de facto iniquam ponendo impediiaceiiiäim. :M^ 
ejus sigillo communitis in fignra jadioni timpont.rfttäfliA: 
seiitentise publice lectis et pulilicatis.saot ad. JbqjteQodÜRh; 
quisitionis negotium et in cauaa fidei depatatrtB . oonmiitariKti^ 
quos in suBpensionem caus» ad hiensem cÖBsetftir^ i^iriiäcseil^^ 
expresse reyocasse dicitur et teTpcayit in otjtbodQX9:ftl^:At 
ecciesisß catholicae laesionem, Processus fidei sinceritffc ffirV 
gitimi instituti irrisionem et illusionem Christi iidi$liiiQ:et 
nostri officii scandalum, justitise impedimentnm ao in grafrissi- 
mum et intoUerabile nostrum damnum pariter et . graYameii'. 
Et caetera multo tu'rpiora. 

Quo factum est, ut appellationibus nostris reTerendifld^ 
mus dominus Moguntinus detulerit et amplins in causa nostia 
manus apponere noiit. De quo egi maximas excellentisltim 
domin ationi ^ gratias. Et sie prfiBdoumn strictos eyasi gladioa 
et ^ dominus Dens erat mecum, quum alieni insurrexeriint ad- 
versum me et fortes qusesiverunt animam meam et non pro- 
posuerunt Deum ante conspectum suum ^; iccirco nunc sdo 
vere, quia misit dominus angelnm suum et eripoit me de 
manu inquinatoris et omni expectatione prsedicatorum. Eram 
enim Dei gratia in appellatione mea bene fundatus. - 

In caice hoc adjungere placuit, quod prsedicatores ante 
hunc process\im petiverunt, me nesciente, consilia a facoltate 
theologise studii Lovaniensis et Erdfordiensis \ doloque malo 
deceperunt consulentes doctores universitatum, falsi süggestiöne 
proposita. Nam cum sit oculare speculum unus totus et 
integer liber sui ipsius declarativus in uno corpore compre- 
hendens consilium meum et ejusdem declarationem meam tarn 
latinam, quam teutonicam, isti praedicatores excerpserunt tan- 
tummodo consilium sine declaratione et alia folia et alios 

1 amisit 1. 2 dominationis 1. 3 gladios ox 1. 4 ps. 54, & 



207 

quintemiones deposuerant, ut seorsum de consilio meo non 

declarato tractarent. Et ita nobis quoque confessi sunt com- 

missarii judices, quod in processu isto nuUam yiderhit decla- 

rationem, sed sit processus super nudo consilio. Quis unquam 

a libris Augustini removit retractationes suas atque declara> 

tiones? Quis a vetere Testame'nto novum deposuit? Quis a 

Thoma de Aquino Capreolum segregavit? Quis in jure Co- 

dicem a Digestis exnlare fecit? Quis unquam declarationem 

a declarato separavit? praeter hos solos theologistas. 

Quare obsecro te, ut h«ec scripta mea egregio doctori 

Sebastiano Brant communices et caeteris doctissimis viris tarn 

in theologia, quam in jure, oresque meo nomine, ut judicent: 

„sitne prsefatus processus ipso jure nullus, an vero adiiullan- 

dus?** Deinde quod theologorum et juristarum erit: „Utrum 

libellus quantumcunque ineptus, tamen re adhuc integra per 

ipsnm libellantem ita sufficienter declaratus, ut nemini possit 

esse nocivus et offensivus et ita uno et eodem tempore atque 

in uno simul corpore editus ac publicatus, possit de jure se- 

paratim discerpi et remöta declaratione suflficienti in reliquo 

nudo et spoliato dentibus lacerari ac ignibus tradi in sui 

autoris maximum praejudicium et gravissimum damnum?" 

Has qusestiones amicis nostris per litteras digneris mittere, 

ut eorum conclusiones me non lateant. Obsecro per veterem 

nostram amicitiam. Vale, ex Stuttgardia in die S. Andrese 

Anno 1513. 

Job. Reuchlin LL. Doctor. 

Gedruckt: 1 = Majas, vita Reuchlini s. 390 bis 397 ^ 

CLXXVI. 

[Stuttgart.] [? 1513?] 2 

Demm frommen unnd eerenfesten Maister Hannsen Am- 
merbach, buchtrucker zu Basel minem guten fründt 

[Jo. Eeuchlin]. 

Min willig dienst zuvor, lieber maister Hanns Ammerbach, 

1 Majas gibt nicht an, woher er diesen brief genommen hat. 2 Ich 
getse den undatierten brief in dieses jähr, und nicht früher, weil sich in ihm 
offenbar noch die Verstimmung zu erkennen gibt, deren grund aus dem 
briefe vom 31 Aug. 1512 ersichtlich ist. S. o. nro. CLII, 



208 

min gutt frünndt Zyr S zoüger dis brieffis hat mir gebracht 
rhetoricorum Augustini, darinn warlich Augustinus ain rhe- 
tor gewesen ist, aber nit orator. Unnd ir haben mich ge- 
betten, die griecheschen Wörter zu corrigieren. Wollt ich 
üch inn ganntzer warhait gernn dienen, alls Yor allwegen; so 
hon ichs dismals nit mögen tun, dann ich bin yetz ain lannge 
zyt ann demm feber unnd geelsucht, die mann nennt ictericien 
unnd demm schwerenn husten gelegen, unnd ob das nit were, 
so sag ich üch, das ich uß minem kopff ünnd sinne söllichs 
nit gedörst erfoUen, ich bette dann die bücher darzu. Nun 
hon ich mich bißher söUicher griechescher bücher nit ge- 
flißen zu überkommen inn rhetorica. Ich hon nit gewißt, 
weder eere noch nutz daruß zu erlanngen, angesenhen das 
ich acht, die latinischen syen beßer worden dann die grie- 
cheschen gewesen sind, unnd allain inn der selben kunnst re- 
thorica unnd sust inn kainer anndern , es sy dann in mo- 
ralibus. 

Darumb hon ich der griecheschen bücher herinn nit ge- 
achtett. Aber inn anndern facultatibus hab ich ain gutt not- 
turfft. Ich will üch aber ain gutten rat geben. Es ligt ain 
klain buch zu den predigern by üch zu Basel, stat daruff 
Hermogenis et Aphthonii rhetorica. Wann ainer by üch ist, 
der griechesch kan, der finndt all terminos darinn, der ir 
bedörfiPen. Ist aber nyeman vorhannden, so schicken mir 
dasselb buch, so will ichs thun. Zyr hat mir gesagt, üch 
zu lieb wöU er es gernn füren, süßt bedarff ich sin nit; nit 
mer, was üch lieb ist, das ist mir ouch lieb. Valete. 

Jo. Reuchlin LL. doc. 

Aus : Basler uuiversitätsbibl. handschr. G. II, 1 3a nro. 69 autograpb. 

CLXXVII. 

Wien. (151S.) 

Jacobiis Spiegel Selestatinus ^ an Reuchlin 

scliickt einen brief des Andreas Stiborius, freut sich, dass 
Reuchlin durch das kaiserliche edikt getröstet sei , hat die 

1 Cyrus, der oftgenannte böte zwischen Stuttgart and Basel. 8 Vgl 
M. Adam vit» germ. jureconsuU. Heidelberg 1620, s. 66 fg. 



209 

defensio, welche Reuchlin ihm in Geislingen gegeben \ dem Ulrich 
Zasius ^ geschenkt , trotz seiner anstrengungen aber kein an- 
deres exemplar erhalten können und bittet R., ibtn eins zu- 
zuschicken. Ex Vienna Austria(!). 
Oedmckt: =: J. y. e. D. 4. 

CLXXVIIL 

Cöln. 2 Jan. 1514. 

Henricus Glareanus Helvetius 3^ poeta laureatus an 

Eeuchlin. 

theilt Reuchlin mit, dass sich in Köln auch eine grosse zahl 
seiner anhänger befinde. 

Est in primis Joannes Csesarius Juliacensis ^, vir multa 
doctrina clarus, grsecse linguae peritus. Est Hermannus Bu- 
schius^ optimo in te animo, qui quotidianas rixas ob nomen 
tuum patitur, quique, etsi carmina in famosum illum Tungari 

* 

1 S. Reuchlin s. 279. 2 Vgl. Stintzing, Ulrich Zasius. Basel 1857. Am 
renchlinischen streit nahm er keinen aktiven antheil; unsere stelle ist die 
einzige, die zeigt, dass er überhaupt dafür interesse hatte. In seinen briefen (ge- 
sammelt von Jos. Ant. Riegger, Ulm 1774, 2 buch, findet sich nur eine stelle, 
in der von Reuchlin die Redeist; an Budaeus 1 Sept. 1519: nam quid aliud 
81 illustri Joanni Capnioni credimus, Cicero in philosophicis fuit, quam Pia- 
tonis animus. 3 Vgl. Schreiber: H. Loriti Qlareanus , Freiberg 1837. 
4 Job. Csssarius geb. c. 1468 in Jülich, kommt 1491 nach Köln, erleidet 
schon 1504 daselbst eine Verfolgung, gebt 1508 mit dem jungen grafen 
von Nuenaar nach Bologna, beginnt 1510 Vorlesungen über das griechische 
in Köln, begründet 1513 das Studium dieser spräche in Münster, wird er- 
zieher der söhne der grafen von Stolberg, Wied, Solms, Schauenburg, Isen- 
burg, die er z. th. nach ihrem wohnsitz bogleitet, stirbt 1551 im fraterhause 
der Hieronymiten zu Köln. Er steht mit den gelehrten: Erasmus, Reuchlin, 
Pirckheimer in Verbindung, Luther und Melanchthon rechnet er zu seinen 
freunden. Briefe von ihm an Bullinger in Zürich und Johann Lange in 
Erfurt sind erhalten. Er war der reformation zugeneigt, weswegen er aus 
Köln entweichen mnsste, verliess aber äusserlich die katholische kirche nicht. 
Von seinen Schriften sind namentlich die über dialektik und rhetorik, die 
ausgaben alter schriftsteiler: Plinius, der grammatiker Diomedes, Solinua zu 
nennen. Vgl. Erhard I. c. bd. III; Krafft, aufzeichnungen Heinrich Bullingers 
Elberfeld 1870 s. 32 bis 36, 123 bis 137, briefe des Csbs. an Bull, mit 
sehr werthvoUcn bemerkungou: Cod. Goth. 399 fol. 223, 232 bis 236; 
briefe an Joh. Lange. 5 über Busch vgl. unten uro. CXCII, s. 226. 
über die hier erwähnte geschichte s. Reuchlin p. 300 fg. 
Keuciilln 1* 



210 

libellam coactus pene ediderit, tarnen in his neque nomen 
tuum po8uit, neqae offendere te animus fiiit. Nam et duobus 
illis annis et bodie molta ob decua et gloriam tnam apud 
hostes quoque claram patitur. Quae mihi argamentam mag- 
num prsebent constantis amicicise. Immo rero mirator ille 
plnrimmn taam modestiam, quod in apologetico tao libello 
tarn benigniter eom et Gaadensem increpaati, qni majore 
digni redargutione fuerint Cum autem Jacobus ille Hoch- 
strat sit ejus , in qao Gaadensis est , coenobü Prsedicatornm 
prior, sie nanque loquuntur, forte obedientia Gandensis factum, 
non etiam carminum tenorem excnsabit, quod ipse mihi sa- 
Spirans professus est. Agrippinae 1514, 4 Non. Jan. 

Gedruckt: 1 =: J. v. e. x 3 bis x 4». 

CLXXIX 

(Wittemberg.) Anfimg 1514 >. 

Georgias Spalatinus an Reuchlin 

dankt in seinem und des kurfürsten von Sachsen namen für 
erhaltene briefe und fordert K auf, weitere beitrage zur 
geschichte der Sachsen zu sammeln. Yale. 

Gedruckt: 1 = C. v. e. 1*^; 2 = J. v. e. 1 3 ; 3 = C. v. e. II 
fol. 66ab. 

1 Der brief muss nach 31 Aug. 1513 sein, s. o. nro. CLXX, and 
einige zeit vor März 1514) zu welcher zeit die C. v. e. erschienen. Übrigens 
setzt er noch einen früheren brief R.s an Sp. voraas, da letzterer sagt, er 
habe jam anno et amplius auf seinen brief nicht antworten können. Mit 
einem worte sei hier auch des briefes des Job. Hildebrand studiosis omnibos, 
and des Pliilipp Melanchthon lectori gedacht, der am anfange der Samm- 
lung C. V. e. steht und in den beiden abdrücken derselben (der letztere 
aach im corpus reformatorum ed. Bretschneider vol. I, nro. 1, col. 5, 6) 
wiederholt sind. In dieselbe zeit gehören auch undatierte briefe des 
Mutian an Urban (Tentzel I, p. 107, 139 bis 143, 143 vgl. Reuchlin s. 349 
flf.) an Gregor Agrikola sive Lengfeld 5 Apr. 1514 (Mutsches briefmscr. 
nro. 291 fol. 185b fg.); ferner 2 briefe Spalatins an Lange März 1514 (Cod. 
Goth. 899. fol. 271 fg.), in denen er das urtheil Martin Luthers über die 
R.8ohe Angelegenheit wünscht, und ein brief Luthers an Spalatin, in welchem 
er diesem wünsche nachkommt (de Wette, Luthers briefe I, 8. 7 bis 9). 
Ein iwcitcr, noch stärkerer brief Luthers an Spalatin 15 Aug. 1514 bei. 
de Wette I, 8. 13 fg. 



211 
CLXXX. 

(Falda?) 26 Jan. (1514.) 

Crotus Eubianus * an Reucliliii 

ermuthigt ihn in seinem kämpfe gegen die Kölner, bietet ihm 
die Unterstützung der ganzen Mutianschen schaar an, deren 
einzelne mitglieder: Eoban Hesse, Hütten er namhaft macht 
und charaoterisirt, und versichert ihn auch der beistimmung 
des bischofs von Fulda, Hartmann von Kirchberg. Erzählt, 
dass er vor zwei jähren mit Pfefferkorn vielfach zusammen- 
gewesen sei und von ihm Beuchlins briefwechsel mit den 
Kölnern erhalten habe. 7 Cal. Febr. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. z». z 2l>; 2 =:Böcking, Hütten! opera vol. I, 
pag. 28 bis 30. 

CLXXXI. 

Speicr. 29 März 1514. 

[Sententia dijßfinitiva Spirensis.] 

Diese urtheil ^ ist wyder der prediger zu Coln Ketzer- 
meyster und seyne auhenger von dem durchleuchtigen, hoch- 
wurdigen und hochgebohrnen fursten und herrn, herrn Georgen, 
Pfaltzgrafen bey Rhein , und Herzogen in Beyern , erweiten 
und bestettigten Bischoffen zu Spyer, von bapstlicher heilig- 
keit sonderlich in dem handel des Ougenspiegels darzu ver- 
ordnet, in eygener person gegeben und gesprochen* 

Christi nomine invocato, pro tribunali sedentes et solum 
deum prsß oculis habentes per hanc nostram difiinitivam sen- 
tentiam, quam de peritorum consilio et assensu ^ ferimus, in 
bis scriptis pronunciamus * , decernimus et declaramus in 
causa et causis , quse inter eximium dominum Johannem ^ 
Reuchlin legum doctorem Phorcensem Spirensis dyocesis ^ ex 

* 

1 Litteratur über ihn, s. Reuchlin s. 344. a. 1. 2 Aufschrift ausge- 
lassen 3. 4. 5. Statt der deutschen notariell beglaubigten (s. u.) hat 2 die 
lateinische: Georgius dei et apostolicae sedis gratia electus et confirmatus 
ecclesi» spirensis episcopus, comes Palatinus Rheni et Bavarise dux, judex 
et commissarius causarum et causse ac partibus infrascriptis, una cum certo 
alio nostro in hac parte collega (näml. dem bischof v. Worms) cum clausnla, 
at Ycs vel alter vestrum vocatis vocandis a sancta scde apostolica specia- 
liter depntatns. 3 Adsensn 5. 4 Pronuntiamns 5. 5 Joanncm 2. 8. 
6 Diocescod 2, diocesis 3, dioecesis 5. 

U * 



tma, et religiosum firatrem Jacobnm de Hoohstraten, tftera 
theoIogis8 et ordinis pnedicatorum profeaaorem et in oertis 
proTinciis Germaniofie nationis luBreticiB prayitatiii inquiaitorem, 
partibus ex altera, de et super quodam fibelloi Bpeeökm 
oculare nuncupato, ac per pne&tom dominnm Jofaäpne« doo^ 
torem edito, nobis apostolica auctoritate ^ speciaUter ooquviM 
et coram nobis indeoisa pendente, bene fmsse, et esse Appet 
latum et nulliter processom. 

Nee non libeUom * ocularis Specnli antediotqia oiui na 
annexa ^ declaratione in actis caossa hiyiumodi dednctuin» 
cum ex declaratione et declarato sit unus et idem libisr et 
sui ipsius declarati^us, a prssfato domino Johanne BencUin 
doctore compilatum, ut prsefertur, atque editum, de saspiGiQne 
atque insimulatione hsereticse pravitatis alüsque criminibiu 
sibi per fratrem Jacobum antedictam hac in caosa adTersa- 
rium ex adverso principalem eidemque adhserentesi indebite, 
temerarie et injuste , tacita yeritate fuisse et esse^ notatom 
atque diffamatum, sibique fratri Jacobe et eidem adhteren- 
tibus aut sua quoslibet ^ interesse habere patantibos, di&mii- 
tionem ^ et incusationem facere et publicare minime licnisse, 
neque licere, et eisdem omnibus adversariis et singolis aliis 
saper prsemissis perpetuum silentium imponendam fore et 
imponimus. 

Necnon pari nostra diffinitiva sententia decemimus et 
declaramus super nominatum libellum cum ejus declaratione 
annexa, ut prsefertur, nuUam haeresim aut error em ab ecdesia 
publice damnatum manifeste sapere aut continere, perfidis 
Judseis non plus quam deceat, aut jura permittant, favorabi- 
lem fore, aut ecclesise dei, seu sacris ejusdem doctoribos 
neque injuriosum neque irreverentialem esse, et ab Omnibus 
ipsum oculare speculum cum ejus annexa declaratione, quam 
in singulis conjunctam cum libello et repetitam esse volumus, 
legi et publicari posse, diffamatione in contrarium ab adver- 
sariis deducta non obstante. 



1 Antoritate 23. 2 Hier beginnt 4: Pronanciamns, decemimoB et de- 
claramus, libellum ... 3 Adnexa 5. 4 Quolibet 3 quomodolibet 2. 4. 
5 DIffamationes etc. 4. 5. 



213 

Similimodo pari nostra diffinitiva sententia antedictum 
fratrem Jacobum inquisitorem in expensas ^ in hujusmodi 
causa pro parte dicti domini Johannis Reuchlin doctoris, tarn 
coram nobis, et nostris subdelegatis, quam Moguntiss legitime 
factas ^ condemnandum fore et condemnamus, quarum taxa- 
tionem nobis in posterum reservamus. 

Lata est hsec sententia die Mercurii XXIX mensis Martii, 
anno Domini MDXIV \ 

Georgias Krawt de Waidenberg sacra imperiali auctoritate 
notarius publicus subscripsit ^. 

Gedruckt: 1 = Heumann documenta literaria, Altdorf 1758 (com- 
mentatio isagogica s. 16 bis 19,) der bemerkt: nobis eam ex antiquo 
exemplo typis expresso, supellectilis Pirckheymerianse depromere placet. 
Subnotatio notarii non formis sed manu ipsius propria exscripta. 2 = 
Athanasius (s. unten) ; 3 = Acta iadiciorum Fiiiab. 4 = J. y. e. x 
iiab; 5 = Majus p. 412 bis 414. 6 =BöckiDg, suppl. U, 550fg. (Ab- 
druck von 1.) 

CLXXXII. 

Stuttgart. 20 April 1514. 

Joannes Reuclilin an Jacob Questenberg. 

In seinem alter noch leide er Verfolgungen ; die prediger- 
mönche, denen er 28 jähre gedient habe, träten schrecklich 
gegen ihn auf und hätten den beschluss gefasst (10 Febr. 
1514) seinen augenspiegel zu verbrennen. Gegen die sententia 
definitiva, welche er mitsende, hätten sie an den papst ap- 
pellirt; daher bitte er, dass Q. ihn bei Leo X, dessen vater 
ihm wohlgewollt habe ^, empföhle. Schickt ihm die C. v. e. 
und die vita Constantini magni , welche seine landsleute ^ 
preise, 12 kal. Majas 1514 "^. 

1 Expensis 2 . . 5. 2 Factis 2 . . 5. 3 Datum ausgel. 3 . . 5. Lata 
u. 8. w. ausführliche phrase, bei 1, dass das urtheil in Speier ohne an- 
Wesenheit Hochstratens gefliUt sei, am schluss die u. s. w. 4 Unterschrift 
fehlt bei 2 . . 5. Als glänzender sieg R.s wird diese sentenz gefeiert von 
Mutian (an Urban 1 Mai 1514. Mut.sches briefmscr. nro. 410, fol. 260). 
5 R. sagt, das ginge hervor ex epistolis istis Florentinorum, d. h. den briefen 
des Marsilius Ficinus und Chalkondyles s. o. nro. XXVIII und XXIX. 6 Q. 
stammt ans Freiberg in Sachsen. 7 1. 2 haben: 1513; dass der brief aber 
1514 seiu muBs, versteht sich aus dem inhalt von selbst. 



214 

Handscbr. ^ Berl. mscr. fol. 2.; gedruckt: =: Friedl&nder, bei- 
trage zar refonnatiousgeschichte, Berlin 1837, s. 22 fg. 

CLXxxni. 

Augsburg. 25 April 1514. 

Joannes Reuclilin an Questenberg 

bittet, ihn dem kardinal Hadrian angelegentlichst zu empfehlen 
und den papst zu yeranlassen, die Streitsache nicht extra 
curiam verhandeln zu lassen, verweist ihn für näheres auf 
Caspar Wirt ^ Ex Augusta, 7 Kai. Majas 1514. 

Handscbr. = Berl. mscr. fol. 15; gedruckt = Friedländer, bei- 
trage s. 27 fg. 

CLXXXIV. 

Augsburg. 25 April 1514. 

Joannes Reuchlin an Caspar Wirt 

dankt für seine hülfe, die ihm zur erlangung des Speierer 
urtheils vortreffliche dienste geleistet habe, erzählt, dass die 
in Nürnberg versammelten dominikaner unter dem Vorsitze 
Johanns von CoUe seinen augenspiegel verdammt und ver- 
brannt hätten, widerlegt die in Hochstratens appellation gel- 
tend gemachten gründe und ernennt W. zum Sachwalter in 
dem nun zu Rom beginnenden processe. Bei dieser thätig- 
keit solle sich W. der Unterstützung der gönner und freunde 
R.S bedienen: des cardinals Hadrian, des Matthäus Lang, 
cardinals von Gurk, des augustinergenerals Ägidius von Vi- 
terbo, Questenbergs und des Christoph Welser, des Schwagers 
von Konrad Peutinger. Leo möge mit ihm verfahren, wie 
Alexander VI mit Pikus von Mirandula, er möge ihm rohe 
schaffen und zeit gönnen, die kirche durch wissenschaftliche 
thätigkeit zu bereichern. Ex Augusta, 7 Kai. Maj. 1514. 

Handschr. = Berl mscr. fol. 16; gedruckt = Friedländer, beitr. 
s. 29 bis 32 2. 

* 

1 Die yereinzelten notizen über C. W. habe ich Gott. gel. anz. 1871, 
s. 56 fg. zusammengestellt. Hinzuzufügen ist Veith: Peutinger s. 188. 
2 In dem drucke sind bei diesem briefe einzelne worte ausgelassen, b. 29, 
z. 18: fratrcs; z. 20: fratrum; z. 25: tarnen; s. 31, z. 33: defendendi (?)} 
B. 32, z. 5: et cetera; z. 7: quatenus . . 



CLXXXV. 

Frankfurt. ^ (April 1514.) 

Joannes Reuchlin an Erasmus * 

gibt eine kurze', ziemlich sachgemässe Schilderung seines han- 
deis mit den mönchen, einerseits bis zur Verbrennung seines 
augenspiegels in Köln, andrerseits bis zum erlass des Speierer 
urtheils, schickt das letztere und bittet : ut si ab invidis ante 
annum ego Suevus et ad Hercynium jugum habitans apud 
Anglos ac Britannos tuos sim notatus ^ nunc saltem per tuam 
defensionem contra librorum incendiarios restituar. Franco- 
fordia in nundinis Aprilibus 1514. 

Gedruckt: ErasmlRoterodamiopera ed. Lugduni Batavorum 1703, 
vol. 111. epist., App. nro. 5, col. 1524. 

CLXXXVL 

Augsburg. 2 Juni 1514. 

Joannes Böschenstain 5 clarissimo viro Joanni Reuclilin 
phoroensi LL. doctori praeeeptori suo S. D. P. 

Quamquam ego te humanissime prseceptor ab eo usque 
tempore quo nomen tuum mihi cognitum fuit, absentem colue- 
rim tamque famam aperto ore omnibus prsedicaverim , tum 
quod eisdem studiis sacris scilicet hebrseorum literis intenti fui- 
mus, tum propter egregias animi tui virtutes singularemque 
qua reliquos mortales excellis eruditionem et multarum rerum 
multimodam scientiam, superioribus tarnen diebus dum Au- 
gastfß ageres *, me tuse prsesentise mansuetudine et benevo- 
lentia adeo tibi devinxisti, adeo in amorem tui accendisti, ut 
mihi, si opus fuerit omnia adversa et extremam etiam necessi- 
tatem pro te pati, leve esset. Quid de tua in me fide et 
pietate dicam, quam beneficiorum vicissitudiuem tibi reddam. 
Deus optimus maximus qui omnibus abunde providet, ille 
tibi prsemia digna ferat, faciatque ut his quibus jam agitaris 
fluctibus ereptus in tutum tandem portum Isetus devenias; 
te, inquam, ex illa adversa fortuna, iniquisque machinationi- 

* 

1 Für diesen brief ist zu vgl. Reuchlin s. 337. 2 Vgl. oben 10 März 
1510 nro. CXIIIa. 3 Über B. s. mein Studium der hebr. spräche, s. 48 
bis 55, 4 Vgl. oben nro. CLXXXÜI und CLXXXIV. 



216 

bas adrersariorum tuorum qui famse tu» iDsidiati sunt lik- 
ret, ut quietiori dehinc animo et mihi et aliis hujiis rei sta- 
diosis auxilio et consilio adesse qneas. 

Nam quod scis me similis fortuna maltos annos agitavit, 
qnando scilicet a rabidis indigne laceratus et in carcerem 
conjectus fui: Judseis, quia eorum literas discebam, ChristiamB, 
quia cum Judseis conversabar, odio maximo eram. (Unnm 
hoc loco excipio, primum in hebrseorum elementis prseceptorem 
meum, Mosche Möllin ex Weyssenburg, quem nulla unquam 
apud me delebit oblivio, quique solus ex omni perfidia fidos 
mihi fuit.) Utrinque insidise, utrinque pericola et vitse dis- 
crimina parabantur. 

Tantsß molis erat moseas ^ quserere vices quas perfecto 
tanquam preciosam margaritam e mediis hostibus ereptam 
abscondere merito deberem, veruntamen cum in mentem mihi 
venisset salvatoris nostri doctrina, qua monet neminem lu- 
cernam sub modio ponere, sed super candelabrem, ut luceat 
Omnibus, cepi thesaurum meum (licet exiguum) late diffondere 
magisterque factus sum antequam bonus essem discipulus. 
Sed quid non suadet egestas? Nonnihil tamen commoditatis 
attulit sedula mea diligentia, testes mihi sunt qui me audiemnt, 
ex quibus paucos numerare juvat ut et alii horum Tironun 
autoritate moti täm sanctas literas addiscere cupiant. Audi; 
tores igitur mei fuerunt Caspar Amman, theologise doctor, 
provincialis ordinis divi Augustini, cui prseter has literas in 
hac ingravescente, setate nihil est solatio, quo denique merito 
gloriari solio, exactissimam enim psalterii novam etiam tra- 
ductonem propediem posteris mandabit ^ ; Sebastianus Spreniz 
doctor prsepositus Brixinensis ^; Henricus de Sax baro, prs&- 
positus ecclesise Sancti Petri Basilese, Canonicus Constantiensis, 
Joannes Schlupf, doctor theologise, Wolfgangus Schwarzen- 
stainer juris utriusque doctor, Joannes Eckius orator et 



1 In molis . . moseas ein Wortspiel mit Mosche MöUin. 2 Vgl. unten 
nnd stud. d. hebr. spr. s. 50, 89. 3 S. oben nro. CLX. Über die übri- 
gen mftnner ist mir nicht viel bekannt. Für Job. Eck genügt es, auf das 
werk von Wiedemann (Regensburg 1865) zu verweisen; über Bartholomäus 
Cäsar vgl. stud. d. hebr. spr. s. 31 fg., 93 fg. 



217 

doctor theologise, üdalricus Jung doctor medicinse, Joannes 
Faltennair utriusque juris doctor; Georgius Oberhofer philo- 
sopbus; Joannes Yischer ex Dietfurt philosophus; nobilis 
Guilhermus Trönberk; Joannes Vögelin philosophus; Joannes 
Pinicianus presbiter Augustensis; Henricus Vitellius; Eberhar- 
dus cum filio suo Bartholomseo Csesare äe Forchaim, quem 
Bartholomseum puduit fortassis scriptis suis nomen meum 
inserere. Illi inquam auditores mei crebro me soUicitarunt, 
ut quse multis annis Germaniae nostrse hebrsese linguse rudi- 
menta tradidissem in unum libellum cogerem et pro publico 
commodo ederem. 

Horum ego, sed maxime petitioni tuae libenter morem 
gero. Jussisti etenim , ut hujusmodi thesaurum proferrem 
largiterque impartirer, quo multis commodarer; paratus sum, 
humanissime praeceptor, tuo nomine rempublicam literariam 
adjuvare. Veram et succinctam tamen legendi viam aperire 
adjuncta tabula cum cseteris, quam vocant, latinis teutonicis 
et hebrseis literis tribus columnis se invicem concomitantibus, 
ita yere ut facile semidoctus Hebrseorum notas addiscere 
queat, quo deinde tuos illos egregios libros studiosius com- 
parare et expeditius ^ intelligere possint, sed neque ullam ne- 
gligendi beforseas literas occasionem habebunt, cum tam vili 
precio tantura munus empturi sunt. Accipe igitur, clarissime 
vir, libellum hunc in tuam tutelam, tibi eum dicavi, tu a 
malevolis tutum reddes, ut si qua opus erit lima purgabis 
atque emunges. Scio, ubi ipse in lucem versabitur, nuUi non 
gratus erit, dum tantum ducem patronum habuerit. Vale, 
trium linguarum peritissime Capnion, meque tuum mancipium 
esse patiare. Ex Augustana nostra officina hebraica, quarto 
nonas Junii. Anno 15 14. 

Gedruckt: aus nvm» nyane^ d^n [CONTENTAIN HOC LIBELLO 
NVPER I a Joanne bceschenstein esslingensi edita. || Elementale intro- 
ductoriQ in hebreas literas | teutoniceethebraicelegendas | Decem pre- 
cepta Exodi. XX. | Oratio dominica Matth. VI. Luce. XI. | Salutatio 
angelica Luce primo | Symbolum apostolorum | Canticum Marie Luce I 
Canticum Simeonis. Luce z. | An. Veni sancte | An. Salue regina 

« 

1 Expedius 1. tuos libros] nämlich die rudimenti^ hebraica. 



218 

Canticom Zacharie Luce I. | Letztes blatt Vorderseite: Auguste ex 
officina Erhardi oeglin] mense Maio anno. M.D.XUIL] Darunter 0.8 
Bachdrackerzeiclien. 3 Bogen k 4 bll. in 4^. 

CLXXXVII. 

Stuttgart. 19 Juni 1514. 

Reverendis et venerabilibus patribus egregiis et eximiis 
diviiue scriptiirai professoribus decano et sacratissimae 
tlieologia3 facultati Pan'hisiensi dominis suis quam colen- 

dissimls s. p. d. * 

Quanquam ab ineunte abtäte, sapientissimi et amplissima 
in toto pene orbis terramm spacio laude celebratissimi viri 
semper me studui placere bonis, et neminis honorem Isedere, 
tarnen hoc t^iennio fieri non potuit, quin extrema ferme in 
setate mea tandem ab iudignis indigne lacerarer infamia. Facit 
hoc diabolus, cujus invidia mors intravit in orbem terrarum, 
ut pariter invidia discidium paret ^ in eis quos novit tan- 
tisper in deo manere, dum manserint in charitate, quam inter 
me adversariosque meos aut fregit avaricia, aut rupit super- 
bia, aut luxuria dissipavit aliudve incidens odium quo fra- 
terna extinguitur dilectio. Hoc enim ingenue fateor, quod, 
tametsi omneis ^ homines virtute praeditos quammaxime dili- 
gam et venerer, tamen fuit hactenus cum nuUo mihi sacra- 
rum religionum ordine arctior amicicia quam prsedicatomm 
nostrse provinciso, quibus circiter annos undetriginta * sine 
precio, absque prsemio, nuUa spe lucri ductus, sed solum pro- 
pter deum et ingentem meum erga illos amorem ac reveren- 
tiam commode utiliterque non tantum in ducatu Suevise, ubi 
habito , verum etiam in tota Germania patrocinatus sum, 
etiam cum fortunarum mearum nonnullo dispendio. 

Unde poteram facile mihi ipsi de illorum perpetua gra- 
titudine, qualem per literas tam publicas suorum provincia- 
lium quam singulorum privatas sigillis suis roboratas et us- 
que huc in chartophilacio ''' meo servatas, ssepe polliciti sunt, 

* 

1 Statt der vollständigen aufschrift: Facultati theologi» parisiensi 
Joannes Reuchlin LL. Doctor. S. D. P. 2. 3. 2 Parreret 3. 3 Omnes 3. 
4 Duodetriginta oben uro. CLXXXU. 5 Chartophylacio 2. 3, 



219 

et promiserunt, optimam spem persuadere, si qua in re un^ 
quam mihi adversarentur mali eveutus, ut est in rebus hu- 
manis frequens casus, quod ad eos ego prse cseteris omnium pri- 
mum confugere possem. Sed heu, plurimum ea me fefellit opinio. 

Cum enim mandato Csesaris et nostrae provincise archi- 
episcopi Monguntini fuissem coactus, opinionem meam de Ju- 
dseonim libris concremandis in modum consilii^ camerarii 
clausam et obsignatam ad manus eorum propere et absque 
mora transmittere , non dubitavi ullum subsistere periculum, 
ut est in Proverbio, cum bonis bene agier ^. Sed homo amens 
et perditus, semijudseus quidam Coloniensis, latinam linguam 
prorsus ignorans, et judaicam incongrue imperiteque tenens, 
ut ^ patet ex sua interpretatione ab Adriano Hispano ^ juste 
reprehensa, quam bis literis alligavi, maligna contra me ma- 
chinatione consilium meum, quo ingenio adeptus certe Dens 
novit, cum id Arnoldo cuidam de Tungeri * et quibusdam 
aliis praedicatoribus theologis Colonise patefecisset et super 
eodem ^ adjutus^ libellum contra me famosum edidisset, non 
statim illi easdem chartulas famosas corruperunt, vel igni con- 
sumpserunt, ut lex praecipit, sed et iidem ipsi alterum quen 
dam libellum famosum qui incipit: Articuli adversum me 
composuerunt , et Impressum publicarunt quem jam quoque 
ad vos mitto. Quorum tunc inquisitor ordinis prsedicatorum, 
nunc, ut ipse ait, delator, decanus erat. 

Postquain autem toto biennio publicis famosarum sche- 
dularum aflSxionibus me acerrime contra jus et phas perse- 
quuti sunt, coeperunt tandem sub colore justicise mecum per 
sups hsereticae pravitatis inquisitores in judicio velle ^ agere 
quod tamen instituerunt ita nefarie et sine denunciatore vel 
accusatore ^ , ut appellanti mihi tam ab inquisitore quam a 
commissariis ordinarii ? ad Sedem apostolicam, summus Pon- 
tifex, sentiens iniquitatem inquisitoris commissariorumque ac 

« 

1 Agere 3. 2 Quod für ut 2. 3. 3 Adriano Hispano] Matthäus 
Adrianus s. oben nro. CXXXV. Zur erklärung der hier von Reuchlin ge- 
brauchten Worte vgl. meine bemerkung über M. A. in den Jahrbüchern für 
deutsche theologie 1875. 4 Tungari 2. Tungares 3. 5 Eadcm 3. 

6 Velle ausgel. 2. 3. 7 Et . . accusatore ausgel. 2. 3 8 Ordinariis 5, 
vieUeicht ordinatis? 



220 

eis adbserentium, totius negocii ocularis speculi aliom judicem 
dederit, reverendum scilicet episcopom Spirensem K Et simiü 
sanctitas sna, rnanus apponeus, perhibait ^ omnibus personis 
et judicibus aliis qnibnscunque , etiam sub censuris ne se de 
oculari Specnlo intromitterent, quin immo si qüi putarent ali- 
quo modo sua interesse, ipsi coram apostolico judice prseno- 
minato causam suam agerent '. Quam commissionem Romani 
Pontificis et inhibitionem ejusdem, reverendis paternitatibus 
vestris hie mitto descriptam. 

Utrisque yero nobis partibus termino a judice assignato ^ 
ad libellandum, eo quod essem ttinc reus originarius expe^ 
tavi ut decebat, donec ante viderem accusatoris mei libellom 
accusatorium , si quem produceret coram judice , seu potim 
reproduceret. Nam inquisitor prius contra oculare speculum ^ 
in judicio Maguntino ^ primae instantise libellnm quendam 
accusatorium ^ me ad hoc legitime non citato proposuerai 
Cumque adversum me pars adversa libellare negligeret aiqtie 
plane noUet, ego ipse virtnte citationis contra ambas partes 
prius emanatse coepi libellum meum per procuratorem coram 
judice prodere. Mitto antem paternitatibus vestris articulos, 
super quibns idem libellus mens per procuratorem secnndom 
stylum Curise compositus et ornatus extat ®. Nam libellum 
ipsnm formaliter positum in actis insertum adhuc apud se 
notarius causse habet, quem libenter jam misissem utique^ 
si per hoc ^^ tempus potuissem. 

Servatis itaque omnibus terminis in rota Romanse Curisd 
servari solitis, praedicatoribusque pro majori parte semper 
assistentibus tandem emanata citatione ad audiendnm ^^ senten- 
tiam ego de gratia dei et jnsticia triumphante obtinni diffi- 
nitivam, ut in hac sententise charta videtis, quam etiam por- 
rigo ^*. Deinde cum eadem sententia transivisset in rem ju- 

1 Das geschah durch päpstliches breve vom 21 Nov. 1513. 2 In- 
hibuit 2. 3. 3 Vermuthlich die Urkunde des Speierer bischofs vom 
20Deo. 1513. 4 26 Jan. 1514; vgl. Reuchlin s. 299. 5 Meum hinzugefügt 
2. 3. 6 Moguntino 2. 3. 7 Abgedruckt in den acta judiciorum A 3 
bis B. 8 Vgl. Reuchlin, s. 300 fg. 9 Utique ausgel. 2. 3. 10 Hoc 
ausgelassen 2. 3. 11 Audiendam 2. 3. 12 Vgl. oben 29 März 1514, 
nro. CLXXXI. 



221 

dicatam, ad meam instantiam datse sunt ezecutoriales, quas 
eüam istis colligatas paternitatibns quoque vestris mitto \ 
£x quibus omnibus cogaoscetis, male adversarios fecisse, nomeii 
meum in nniversa christianitate sie infamando, cum ipsi fue- 
rint ejus famse male voll autores, et iidem ipsi scandalum et 
offendiculum plebi * posuerint, non ego, quod tamen scanda- 
lum ex ipsis ortum jam de gratia Dei, justicia mediante, so- 
pitum est. 

Quia vero apud indoctum vulgus ubique famant se velle 
apud vestras excellentissimas paternitates ^ impetrare contra 
me atque libellum meum oculare speculum novam, nescio 
quam, declarationem seu determinationem , ego quantum po- 
tero, humillime peto ut me facturam vestram non destruatis 
neque * de gremio et de corpore vestro membmm me Iseda- 
tis. Sum enim ^ scholaris universitatis Parisiensis egregii 
quondam theologise doctoris domini Joannis de Lapide disci- 
pulus in Serbona ^, et postea Marchionis Badensis, nunc 
Episcopi Trajectensis condiscipulus, quondam ad solem habi- 
tans in yia ^ S. Jacobi, ante annos si rite recordor 45, et 
hactenus almse matri nostrse Parisieusi universitati non par- 
vam laudem attuli scribendo, loquendo, docendo, ut opera 
nostra ^ indicant. Nee ullam ei maculam per oculare specu- 
lum inussi, quod staute mea declaratione simul et in conti- 
nenti edita, tum latina quam teutonica nihil continet ac as- 
serit scandälosum , nihil contra ecclesiam catholicam ^ , ut 
patet acriter intuenti. 

Quare ad vos integrum oculare speculum mitto, quod 
adversarii truncatum et mutilatum dolo malo circumtulere, 
quo facilius quoslibet doctores sibi consulentes in suam opi- 
nionem adversum me traherent. Habetis sacratissimse theolo- 
gise doctissimi doctores et integerrimi patres, summam causse 
me» quantum fieri potuit celerius ad vos licet perfunctorie 
missam, primo: Integrum oculare speculum, secundo: pacem 

1 VerurtheUung Hochstratens in die kosten 24 April 1514; vgl. Reuch- 
lin 304. 2 Pl»bi 2. 3 Excellentissimas aasg. 2. 3. 4 Meque ne, 
2. 3. 5 Vgl. zu dem folgenden den brief an Faber 31 Aug. 1513 nro. 
CLXXI. 6 Sorbona 3. 7 Vico 2. 3. 8 Noatra opera 2. 3. 9 Ac 
asserit und catl.olicam ausgel. 2. 3. 



imperialem quam CsBsarea Majestas onm impoftitioae piSirjiatm 
silentii super eodem ocolari specülo etatmtv ab adTOndriis^ 
ruptam atque fractam, tertio: Citationem apostoliöam -et inhp 
bitionem; qnarto: Articulos, ex qnibus conceptns est libelhiB 
articulatas, secundom legem diffamari (Codice de Ingemtis et 
manumissis); qtiinto: sententiam diffinitifam com ejus proeessn; 
sexto: literas executoriales. 

Quare obsecro vos, Patres meos quam observandisBimoi, 
dignemini in hac cansa ocinm prseferre negodo, et contra 
me filium et altimnnm vestram nihil stätaere; definire * aot 
declarare. Gnm sanctissimus dominus noster Papa Leo et 
committendo ad partes et inhibendo singulis aliia ^ ponKMui 
et judieibus manus suas apposuerit, ne mihi auctoritas ^ tesbA 
plus noceat quam yeri prosit evidentia , ex quo enim P&pa 
manum apposuit inferior se de negocio ammodo * intromitfen 
non debet. Yalete foeliciter et simul cogitate memori mente 
hanc prsesentem meri facti esse qtisßstionem, et non juris 
neque divini neque humani, de qua nostrum certamen est 
Non enim dispute, quid sit hsereticum et^ quid catholicnm, 
sed solum utrum oculare speculum quod in uno corpore con- 
stat ex declarato et declaratione, asserat absolute simpUciter 
et sine addito propositiones quas adversarii exprobrant. Qaod 
si tarn dubium est, ut scholastica disputatione veni at iüTräti- 
gandum, quemadmodum adversarii illi circumYagando cursi- 
tantes, satagunt et colligunt doctorum sibi adhserentium opi- 
niones, carte jam constabit ad solius Petri sedem, id est ad 
summum Pontificem esse referendum et non ad inferiores '; 
secundum jura canonica, quse in hoc sunt clara, et secundum 
theologos in Gerson de Examinatione doctrinarum in tertia 
consyderatione, et Occam in libro Sexto Dialogorum in prima 
parte circa finem ^, et alii multi, a quorum lectione professio 

* 

1 Ulis für adversariis 2. 3. 2 Diffinire 2. 3 Ad partes aliis 
ausgel. 2. 3. 4 Autoritas 2. 3. 5 Amodo.3 6 Et ausgel. 3. 7 In- 

feriorem 2. 3. 8 R. spielt wol an auf die worte Gersons a. a. o. (Berl. 
Bibl. Incun. 7627) bl. 2. Sumitur propterea ratio proportionabilis ad auto- 
ritatem papae, necnon per ordinem hierarchicum figuratiim in consilio dato 
Moysi per Jetliro socerum snum. Okkams worte a. a. o. lib. VI, cap. LXIl 
bei Goldist: monarcbiao romani imperii b. II. s. 567 fg. 



223 

mea et reipublicaB familiarisque cnra me retrahit. Iteaiim 
valete qaam observandissimi Patres. Ex Stutgardia ^13 Kai. 
Julias. Anno 1514. 

Joannes Reuchlin Phorcensis LL. doctor *. 

Gedruckt: 1 = acta doct. Parrh. [Reuchlin s. 285. a. 3.] b. 1 fg. 
2=J. V. e. V. iiia... x«. 3 =:Bulseus, bist. univ. Paris. VI. p. 6 3 bis 65. 

CLXXXVIII. 

Stuttgart. 14 Juli 1514. 

Joannes Reuchlin an Dr Wirt 

schickt empfehlnngsbriefe deutscher fürsten und herren und 
die verurtheilung Hochstratens in die kosten des Speierer pro- 
cesses. Ex Stutgardia, prid. id Jul. 1514. 

Handschr. in der friedländerischen autograpbensammlung in Berlin; 
gedruckt: Friedländer, beitrage s. 33. 

CLXXXIX. 

Paris. 25 Aug. 1514. 

Guilielmus Copus ^ Basiliensis medicinae doctor an 

Reuchlin 

erzählt, dass er in dem palast des königs gehört habe, wie 
bischöfe Reuchlin arg schmähten, dass er, vom könige nach seiner 
ansieht befragt, gesagt habe: er habe vor 40 jähren in Basel 
von Job. Heberling aus Gmünden, der bei R. Unterricht ge- 

* 

1 Stutgardie 2. 3.^ 2 Unterschrift ausgel. 2. 3. Diesen brief Reucli- 
lins unterstützte herzog Ulrich von Württemberg durch ein schreiben an 
die Pariser Universität von gleichem datum (gedr. a. a. o. , ferner M. Cru- 
sius: annale« Suevici p. ni, lib. X, cap. IV, s. 552). Beide schreiben hatten 
keinen erfolg. Das verdammungsurtheil der Pariser vom 2 Aug. 1514, so- 
wie alle Verhandlungen, die demselben vorangingen, sind in der schon an- 
geführten Schrift: acta doctorum Parrhisiensium , in form eines briefes des 
Kölner abgesandten Theodorikus de Gouda an den carmeliterprior in Köln, 
Henricus de Geleen, Paris 13 Aug. 1514, gedruckt. Vgl. Keuchlin s. 286 
bis 290 und unten. Durch diesen brief R.s wurde wohl das gerücht hervorge- 
rufen, R. werde selbst nach Paris gehen, von dem Johannes Quonus, karthäuser- 
prior in St. Omer (vgl. oben s. 80, a. 2), in einem briefe an Jakob Faber 
(24 Juli, J. V. e. t. 2a) spricht. 3 W. C, leibarzt der könige Ludwig XII 
und Franz I, literarisch als Übersetzer verscinodencr Schriften des Galen, 
Theodor Gaza, Nicolaus Leonicenus u. a. bekannt, vgl. ßiilseus VI, s. 937 fg. 



224 

habt, gehört, welch vortrefflicher mann R. sei, habe später 
dessen Schriften aufmerksam verfolgt und könne noch heute 
dieses urtheil fällen. Tunc adversarius dixit: me pariter 
judaizare. Ex Lutetia Par. 8 Cal. Sept. 1514. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. x Ib; 2 = Bul»us, bist univ. Paris. Tl. 
p. 65. 

CXC. 

Löwen. (August 1514). 

Erasmus Joanni Capnioni suo S. D. 

Cum agerem apud Britannos redditse stint mihi tos 
literae una cum absolütione ^ Episcopi Spirensis, communi- 
cavi cum doctis aliquot ' amicis, qüorum nullus est, quin et 
suspiciat ingenium tuum tam foelix tanquam foecundüm. Rise- 
runt et a me damnatum illum libellum vehementer e£9agita- 
runt, vel hinc conjectantes rem esse prseclaram, quod talibns 
displicuisset. In primis autem Episcopus Roffensis ^ , vir sin- 
gulari morum integritate ac theologus absolutissimus, deinde 
Joannes Coletus ^, decanus sancti Pauli apud Londinüm. Me 
tamen nonnullus adhuc habebat scrupnlas, ne quid scripsisses 
incautius, quod viderem Episcopi sententia subtimide scriptam 
esse, ac pene meticulosam, quod adderet hseresim apertam^ 
et accedente tractatu, donec MoguntisB n actus ipsum libellum, 
articulos illos hsereticos, irreverentiales et impios legissem, 
jam risum teuere non potui. Posteaquam autem damnationem 
illam ^, hone Deus, quam belle compositam legissem absolvi te, 
eaque mihi apologise vice fuit, majoremque in modum opta- 
bam, ut ea in eruditorum omnium manibus esset. At simul 

* 

1 Absolütione] y. 29 MArz 1514. 2 Aliquod 1. 8 Roffensis] Jo- 
hannes Fischer. 4 Joh. Colet, geb. 1466 in London, der älteste ron 22 
gesohwisterUi studierte 1483 in Oxford, reist in Frankreich und Italien 1493 
bis 97 und hält dann als prof. der theologie in London Yorlesungen. Er 
ist ein feind der scholastischen theologie, gegner der missbr&uche in der 
römischen kirohe; er hat einzelne theologische Schriften, anmerkungen Aber 
biblische büdier und einige grammatische werke geschrieben, st. 16 Sept. 
1519. 5 Heresim] £rasmus spielt wohl auf die stelle des urtheils an: 
(libüllum) nullam heresim aut errorem ab ecclesia damnatum manifeste 
saporo. 6 Üanmationem] verurtheilung des augenspiegels zu Köln 10 Febr. 
1514. 



225 

iätque legissem et Apologeticum tüiiin \ tanta alacritate, tanta 
fiducia, tanto eloquentiae fulmine, tanto acumine , tarn multi- 
juga eruditionis ubertate consQriptum, jam mihi videbar, non 
audire reum pro se dicentem, sed victorem de subactis hosti- 
bus triumphum agentem. Unum illud desyderabam, mi Capr 
nion, loq.uar enim simpliciter et amice, malebam te in locos 
illos cominunes parcius digredi aut certe minus immorari, ad 
haec magis temperasse a manifestis convitiis. Verum illud 
si Vitium est, vitium est hominis emditione ac literis superflu- 
entis, hie difficile est alieno dolori modum prsescribere. Rem 
facies eruditis omnibus gratissimam si enraris illum libellum 
in Angliam transmittendum, vel ad Joannem Episcopum Rof- 
fensem, vel ad Coletum decanum s. Pauli. Ipse quoque si 
potero mittam meum, tametsi unicum mihi. Scripsimus anno- 
tationes in Novum Testamentum Universum. Itaque est ani- 
müs exeudendum curare novum Testamentum grajcum, adjectis 
nostris annotamentis. Ajunt tibi exemplar ^ esse emendatissi- 
mum, cujus copiam si feceris Joanui Frobenio ^, gratum facies 
non solum mihi atque illi, verum etiam studiosis omnibus. 
Codex integer et incontaminatus ad te redibit. Vale et 
rescribe. Ad literas * quas in Anglia accepi respondi, an 
redditae sint nescio. * Tuas literas expectabo. Rursum vale, 
totius Germanise vere unicum decus et ornamentum incom- 
parabile. Magnopere cupiebam tecum coram coUoqui, verum, 
ul Video, non licebit. Nam ad Idns Septembres hinc in Ita- 
liam pergo, nisi si quid extiterit interea novi. Iterum atque 
iterum vale. 

Gedruckt: J. v. e. s iiib 4a. 

CLXXXXI. 

Paris. 30 Aug. (1514) 

Jacobus Faber an Reuchlin. 
Trotz der briefe Reuchlins und desherzogs Ulrich an die fa- 

* 

1 Apologeticum] Reuchlins defensio contra calumniatorcs colonicnses. 
2 Exemplar] das von Basel geliehene s. o. 24 Juli 1488 nro. XV fg., 
vgl. unten 29 Sept. 1516. 3 Frohenio 1. 4 Literas] Reuchlins brief 
an Erasmus vom April 1514, oben nro. CLXXXV. 

Honchliu 1*-^ 



226 

kultät S trotz Reuchlins gönner, des Pariser kanzlers ^, 
poenitentiarius ^ G. Castalius ^ und Martial Masurins ^ habe die 
faknltät, den Kölnern nachgebend, ein verdammongsurtheä 
gesprochen. R. möge aber immerhin gutes muthes sein, denn 
die entscheidung sei eine scholastische, aus furcht vor einem 
päpstlichen breve so schnell gefällt und habe daher keinen 
werth. Dank für die übersandten schrifben \ Parisiis, tertio 
Cal. Sept. 

Handschr.: aatograpb; Berl. mscr. fol. 10; abschrift YonR.s hand 
fol. 42; gedruckt: =: 1. Friedländer, beitrage s. 34 fg.; 2=:Hermitt- 
jard, correspondance des reformateors I, s. 15 bis 18. 

CLXXXXII. 

Cöln. 30 Sept. 1514. 

Hermannus Biischius Pasiphilus ^ an ReucUin 

hofft auf einen baldigen sieg Reuchlins. Die theologen seien wii- 
thend und nennen den kardinal Grimani ^ einen unbedeutenden 
menschen, ja sie sagen, alles, was der papst gegen sie vor- 
nehme, sei nichtig. Um sich etwas von ihrem grimm zu er- 
holen, ergötzen sie sich an dem Pariser urtheil, das sie überall 
verbreiten. Sic nuper festo die divi Matthaei ^ cum proces- 
sum tuum et excommunicationis contra theologistas sententiam 
yalvis cathedralis ecclesiae hie affixam bonestus quidam sa- 
cerdos legeret et pugillares tenens inde quasdam clausulas 
excriberet, idem nebulo Pepericornus suo Ortuino comitatos 
venit clamitans: „Eho tu quid illa spectas? quin tu potius 

1 S. o. 19 Juni 1514 nro. CLXXXVII. 2 Kanzler der kirche und der 
Universität Paris, damals Godefroy Boussard; diese und die folgenden an- 
merkungen nach Herminjard. 3 H. versteht darunter den GuiUaome Petit, 
der sonst von R. und den humanisten als gegner betrachtet and verspottet 
wurde. 4 Guillaume Chastel aus Tours, Verfasser verschiedener lateinischer 
dichtungen. 5 Martial Mazurier aus LimogeSi spftter in den reformatioiu- 
kämpfen mit dem bischof Bri^onnet von Meaux viel genannt 6 S. oben 
B. an Faber 31 Aug. 1513, nro. CLXXI. 7 Vgl. Liessem. Bonn 1866. 
8 8 Jan. 1514 trägt der papst dem cardinal Oominikus Griman auf, Hoch- 
straten persönlich, Reuchlin durch seinen anwalt nach Rom za oitiren 
(acta judiciorum Fb G 2b; Majus, pag. 416 fg.). Vgl. auch den brief Matians 
an den abt Hartmann von Fulda 20 Dec. 1514. (Mat.8che0 mscr. nro. 445, 
fol. 276 j Tentzel supplem. p. 198.) 9 21 Sept. 



227 

istbsec mihi legas'', ostendens ei fabulam Parisiensem, quam 
ille aversatus: „Pluris^, inquit, „literas facio apostolicas, quam 
privatas*. Tum iste: „Tun, pluris audes facere Spirensis epis- 
copi adbuc pueri sententiam, quam 80 theologiae doctorum 
Parisiensium qui ut opinor , leporem quomodo caperet melius 
sciret quam istuc, quomodo diffinitivam aliquam sententiam 
ferret". Nee hie stetit fiiror dementis capitis, sed eo usque 
provectus est, ut etiam summi Pontificis autoritatem per scelus 
et contumeliam ludificaretur. Quippe executiorales illas cum 
cepisset gladio lacerare, quidam, „non vereris'^, inquit, „cen- 
suras apostolicas ?^ Ad eam vocem furens, ibi ita statim 
ctim maxima vociferatione subjecit audientibus plus trecentis 
hominibus: „ego vero pili non facio omnes censuras Papae". 
Hochstraten habe, bevor er nach Rom gegangen, von dem 
augustinerprior Thcodoricus v. Castro rath verlangt, der habe 
ihn aber verweigert: die mönche hätten ohne ihn angefangen, 
sie möchten auch versuchen, die sache ohne ihn zu vollenden. 
Das habe er von Reuchlins eifrigem Verehrer, dem subprior der 
augustiner, Paul Fugius ^ gehört; auch in anderen kreisen habe 
R. die glühendsten Verehrer , den reichen patricier Franz 
Stmss u. A. Die mönche hätten dem Hochstraten 1500 gold- 
gulden nach Rom geschickt ; Reuchlin habe aber kein geld nöthig, 
um bald vollständig zu siegen. Prid. Cal. Oct. Coloniae. 

Gedruckt: = 1. J. v. e. x 4l> bis y 2*; 2 = Bulaeus, bist. univ. 
Paris. VI. s. 68 fg.: 3 = Böcking, supp. opp. Hutt. II, s. 746 fg. 

CLXxxxm. 

Ottobenren. 4 Okt. 1514. 

Frater Nicolaus Eilenbog Joanni ReucUin S. d. 

Doctissime vir, animus quo tibi singulariter afficior mens 
non sinit me esse quietum, si quando audio novercantem for- 
tunam tibi viro et doctissimo et de me optime merito adver- 
sari novasque insSdias moliri. 

Feruntur nunc passim literae gymnasii Parishiensis ^ qui- 
bos scripta tua damnata et palinodia digna feruntur. Velim 

* 

1 Von dessen bewundemng für Reuchlin spricht Luther an Joh. Lange 

26 Okt. 1616, de Wette I, s. 42; vgl. auch unten 30 Aug. 1617. 2 2 Aug. 

1514, s. oben s. 223 a. 2, 

15* 



itaque, ut hac molestia me liberes, literiBqiiA tiuB e#rtiareiii 
me reddas queinadmodum nunc tecom agatiEtr^ quidya roboris 
habeat definitiva illa sententia Spir» pro te jtaoqne honon 
defensando lata. Accepi nempe rem de novo in vrbe^qptari^ 
fuit mihi et fmtri Gonrado Pellicano Rabeaqäeiifli qni aope- 
rioribus diebus apud nos fuit, de te sermo et multiui cit Vaniu. 
Gratissimum itaque mihi feceris, si de omni re toa certioreBL 
me reddideris, non sane quöd ^ tam appetens Bim novitatiun, 
sed duntaxat, ut habeam quod vere objiciam deirMfauriboa 
tuis et partem adversariorum tnorum defendentibos.: Yak 
4 uonas Octobris 1524. v 

Msc. EUenbog. lib, H epist 71 foL 147b. • 

CLXXXXIV. ^. '• ^ \ 

Stuttgart. 8 Okt 1514 

Joannes Reuchlin Phorcensis fratri Nicoiao EUenbog 8. 

Noli obsecro de mea causa nimis esse sollicitus. Si enim 
pilus hominis non cadit in terram sine patris Yoluntate, quanto 
minus Caput Mi Nicolae, omnia cooperabuntar in bonum. 
Obtinui sententiam dii&nitivam quam theologist» soquo auimo 
ferre non possunt, quare dicebant se appellavisse ad ' fl^^ 
apostolicam. Sed cum ita causam suspenderent, . omnetf^li^ti 
mecum hujus opinionis sunt quod non libenter in curiam Ro- 
manam, ubi sunt viri doctissimi, judicio contendunt, Et ideo 
causa non prosecuta, ut vulgi aures oppleant, invocaTerant 
regem Francise per confessorem seu verius poenitentiarium 
suum ^ quemdam fratrem de ordine prsedicatorum, ut mandet 
facultati Parisiensi librum meum qüi dicitur ecclesiae scan- 
dalosus condemnent. Uli stolidi doctores absque commissione 
ulla ecclesiastica , sine auctoritate, sua sponte se ingerentes, 
ut complaceant Coloniensi facultati, quam appellant sororem 
suam et doctores vocant confratres, homines suspectissimi, non 
intelligentes linguam germanicaiQ in qua scriptum est oculare 
speculum, neque interpretationem adversariorum meorum com 

* 

1 Quo mscr. 2 Ad ausgel. mscr. 8 Das ist Wilhelm Petit, dem 
Falber die entgegengesetzten gesinnimgen zusclxreibt, 8. 0. nro. CLXXXJQ. 



229 

Vero originali conferentes, in vota paucorum deputatorum, 
non obstante quod sciverunt sententiam a judice apostolico 
esse diffinitive latam, et quod Papa manus apposuit cum in- 
hibitione omnibus personis et judicibus, determinaverünt, 
ut ajunt, doctrinaliter directe contra sententiam meam diflß- 
nitivam. Quse si transivit in rem judicatam facit jus; si non 
transivit, ut ipsi ajunt, propter eorum appellationem, tunc 
pendente appellatione, ut jura dicunt, nihil debet innovari 
neque attemptari. Et quia solum tenent appellationem öuam 
frivolam in suspenso, ut me interea de facto, de vi et violentia, 
cbjus eos non pudet plebeis infamandum praebeant, iccirco 
ego sanctissimo domino nostro Papse supplicavi, ut causam 
in curia Romana alicui ex reverendissimis cardinalibus com- 
mittat, ut videant sententiam meam confirmari. Et feci ad 
hoc inquisitorem fratrum prsedicatorum citare, ut persona- 
liter Romse compareat , procuratori meo in propria persona 
responsurus, Ibi spero merito finem omnem totius causse nactu- 
rum, Deo et jure mediante. Quare neque me neque aliquem 
movere debet Parisiensium theologorum qui omnes sunt par- 
tiales determinatio scholastica. Quia nihil valet in jure, nee 
potest mihi prsejudicium generare, sed pocius prsejudicabit 
advereariis qui jure suo non sunt confisi, sed invocant tempo- 
rales dominos, imperatores et reges ^ qui in causis fidei nuUam 
habent cognitionem nee eam deraandare aut committere pos- 
8unt. Deficit papyrus, quare cesso. Vale. Ex Studgardia, 
die octavo Octobris anno 1514. 

Msc. Ellenbog. IIb. I epist. 74 fol. 150a bis 151*. 

CLXXXXV. 

Augsburg. 18 Okt. 1514. 

Reuchlin an Questenberg 

empfiehlt ihm nochmals angelegentlichst seine sache, lässt ihm 
durch das welserische bankhaus geld zukommen und schickt 
ihm die für seine anwälte bestimmten authentischen akten- 
stücke. Ex Augusta ^ 18 Oct. 1514. 

1 Der könig ron Frankreich nahm direkt partei gegen Reuchlin; vgl. 
Beuchlin s. 280. 2 Wie aus dem folgenden brief hervorgeht, war er nach 



230 

Handschr. = BerL mscr. fol. 9; gedrnckt: = Friedläader, M- 
träge s. 42 fg. 

CLXXXXVI. 

Augsburg. 18 Okt. 1514. 

Reuchlin an magister Caspar ^ 

dankt ihm, dass er die fiihrung seiner sache äbemommen und 
schickt ihm Urkunden seines Streites. Mitto etiam privilegia' 
qnsedam Judseorum ex quibus videbitur, quod Judsei com- 
morantes in Alemannia sint a sede apostolica privilegiati de 
non molestando eos in suis libris et quod sint Camerarii Im- 
peratoris '; ferner ein verzeichniss seiner für den streit bereits 
gehabten ausgaben. Entschuldigt sich, dass er die sachwal- 
tung für den Speierer process dem Caspar Wirt übertragen 
habe und erbietet sich das , was er ihm noch schuldig sei, 
bald zu entrichten. Ex Augusta, in die s. Luc», 18 oci 
a. 1514. 

Handschr. = Berl. mscr. fol. 3; gedruckt: r= Friedländer, bei- 
trüge ^ s. 44 fg. 

CLXXXXVIL 

Stuttgart. 10 Not. Iftli. 

Reuchlin an Jacob Questenberg 

bittet wiederholt um seine hülfe; die gegner verbreiten das 
gerücht, dass Rom käuflich und er arm sei. Bittet um zusen- 



Augsburg gereist, um durch Vermittlung des welserischen bänkhaoBeB geU 
und papier nach Rom gelangen zu lassen. 

1 An welchen Caspar dieser brief gerichtet ist, kann ich nicht ange- 
ben; an Caspar Wirth keinesfalls (s. den schluss dieses briefes). £Ün firfibe- 
rer brief, von dem Reuchlin spricht, ist nicht erhalten. Spftter wird unier 
Caspar nie mehr genannt, wenn es nicht Caspar Vaingensis sein sollte, den 
Galatin erwähnt (an Reuchlin vom 1 Juli 1515), unten nro. CCXI. 2 Prifi- 
legia] bulle Martins V 31 Jan. 1419 und 13 Febr. 1428. Reuchlin s. 318. 
a. 1. 3 Cam. imp.] Die erste Urkunde dafür, dass die Juden kammor- 
knechte sind, ist von Friedrich II, 1238. Stobbe: die Juden in Deatschlandf 
8. 12, s. 212, a. 14, 4 S. 44, z. 6. v. u. fehlen nach ad; diawort^; 
Colomam ad. 



düng der schrift des Proclus in Ptolemsei Quadripartitam ^ er 
wolle sie zum drucke besorgen. Ex Stutgardia 4 id. nov. 1513 '• 
Handschr. = Berl. mscr. fol 8 '; gedruckt: Friedländer, beitrage 
B. 46. 

CLXXXXVIIL 

Stuttgart. 21 Nov. 1514. 

Joannes Reuchlin an Jacob Questenberg. 

Questenbergs Unterstützung sei jetzt sein einziger trost. In 
Löwen habe man den plan, Erasmus anzugreifen, sobald man 
ihn unterdrückt habe, und so alle poeten zu vernichten. Ex 
Stutgardia 11 kl. dec. 1514. 

Nachschrift. Cupiebat nuper a me per literas ^ Caesar 

« 

1 Qaadrnpcrtitam in der handschrift. Diese schrift des Proclus ist 
Ton Reuchlin nicht herausgegeben worden, wol aber von Melanchthon. 
Er schreibt 14 Dec. 1553 Christophoro Stathmioni: nactus sum dulcis- 
simam Procli onarrationem in quadripartitam Ptolemssi, quam typographo 
Basiliensi mittam. Corpus reformatorum ed. Bretschneider , vol. Ylllf col. 
183 sq. Die handschrift hatte er von Hieronymus von Commerstädt er- 
halten, dem er am 1 Sept. 1554 die unter dem titel: Procli paraphrasis in 
quatnor Ptolemssi libros de Siderum effectionibus. Basil. (s. a.) 8" erschienene 
schrift schickt. Mel. sagt von ihr: eo autem vidi libentius exemplum tuum, quia 
mox dhm aspexi, Jacob Questebergii manum agnovi. Auch dass sie in Reucblins 
bänden gewesen ist, weiss Mel., aber er stellt den Zusammenhang nicht richtig 
dar. Er sagt : venit eo tempore Romam Capnio, missus eo a principe Palatino 
Philippe. Qui cum et ipse auditor esset Argyropyli et inter germanicos 
auditore^ Jacobum nosse ccepit (über diese irrthämliche auffassung Melanch- 
thons ist schon anderen orts gesprochen) vidisset etiam libros ab eo scriptos, 
emit ab eo orationes adversarias Aeschinis et Demosthenis (Reuchlin gab 
sie bekanntlich 1522 heraus, vgl. unten Reucblins brief an Anshelm 11 Jan. 
1522) quarum literarum pictura nullam vidi pulchriorem. Dedit igitur mer- 
cedem, ut Dalburgio episcopo Yangionum scriberet Athentsum et alios quos- 
dam libros qui in bibliotheca episcopi Vangionum postea custoditi sunt. 
Athenasum retinuerat Capnio. Et cum Mogunti» inventus sit hio Procli 
commentarius existimo eo perlatum ex bibliotheca episcopi Vangionum. 
Diese meinung ist allerdings nach unserm briefe irrthümlich. 2 Trotz 
dieser datierung muss der brief ins j. 1514 gesetzt werden, weil ein machi- 
niren der Kölner erst nach der Speierer sentenz begann. 3 Woselbst auf 
der rfickseite steht: monasterium Grimani. 4 Der brief Maximilians an 
Benchlin ist nicht erhalten. In der zehnten Sitzung des lateranensischen 
concils sollte die Verbesserung des kalenders in berathung gezogen werden. 
Per papst schrieb ao den kaiser 91 Juli 1514, vm ihn 9U v^raolassen, ^t- 



liudire, quid seBtirem de festo paechali, qnopaoto fi6rip(M0t»J^- 
debito tempore semper observaretn^ quod idelwtjn TeUe;4i 
poncilium Lateranense deferre. Ego timidior iaStiift ab.luio meo 
aerumnoso casu, in quem propter Majestaiem suam innoceiiter 
lapsus sum, nihil respondi. Tanta est in concilio doctiMunp- 
rum yirorum abandantia ut meq calculo non sit opus. Über- 
dies hätte er daza grosser untiMuohungen bediuft; ItäL xi 
supra. 

Handschr. = BerL msor. fol. 21 ; gedmekt : JPriedliiidor^ Mtrl|6 
B. 47 fg. . 

cxxxxK. ■ .: 

Stuttgart. 29 Dee* iöii 

ReuchHn an Adrian , * Cardinal S. CliiysogonL 

Er wage, ihm zu schreiben, um sich eine stütze «|||^:Te^ 
schaffen, gegenüber den.Eölnern, welche behaupten, sie besässen 
in Berhardinus Garavajal, Card. s. crucis ', einen unbesieg- 
baren hört. Hochstraten sei durch Bernhardin vom banne befreit 

* 

achten von deutschen gelehrten einzuholen. Dieser brief, das schreibeii 4^ 
kaisers an die Universität Ingolstadt Sl Okt. 1514, sowie deren antwofi 
an den papst ( Verfasser derselben war Johann Eck) vom 18 Not. 1614 
sind erhalten in dem schriftchen: De vera paschiBB celebrati | one Joamiii 
Eckii theojlogi diorthosis ad | Leonem X | pont. Max. [ Epistola 8. d. n. ad 
imp. Aug. I Epistola imp. Aug. ad uni{Yersitatem Ingolstatensem 8u|per 
eadem | re | August» Joan. Miller 1515 (vgl. Wiedemann: dr Job. Eck 
Begensb. 1865 s. 457 sq.) Am 4 Okt. 1514 hatte sich der kaiser schon 
an seine Wiener astronomen Andreas Stiborius und Georg Tannstetter ge- 
wendet, die ihm ihr gutachten in einem besonders gedruckten scbriftchen 
schickten, (Wien. Job. .Sigrinius 1515 in 4°) Max. berichtet der uniYersität 
die absendung desselben nach Bom (Innsbruck 16 Dec. 1514), vgl. österr. 
zeitschr. für gesch. und Staatskunde 1837, nro. 22, s. 85. Daselbst finde 
ich auch angeführt: epistola Leonis X pont. max. ad Maximilianum Bom. 
imp. super concilio de correctione kalendarii Institute super missa. Com- 
pendium correctionis calendarii pro recia pasch» celebratione. 4 und 12 blL 
B. 1. e a. (1514?) in 4^ Bei dieser gelegenheit sei auch eineS' briefes des 
kaisers an den papst 23 Okt. 1514 gedacht (gedr. J. y. e. Fab; Majas 
s. 462 bis 464; Böcking suppl. II, 704 fg.), in welchem der kaiser warm for 
Beuchlin eintritt und den streitsüchtigen theologen stillschweigen auferlegt 
1 Adrian von Corneto, Friedländer, s. 18 fg. und die Gott. gel. ans., 
1870, s. 2038 angef. stelle. 2 Geb. 1435, gest 1532; vgl. Ciaconni, 
yit» pontificum Boman. III, p. 170 f^. 



Ö33 

worden, rühme sich des vielen geldes, das er und die seinen 
in „Rom anfwenden könnten, sehe in der ernennung Grimanis 
znm richter ein günstiges zeichen; dagegen vertraue er auf 
die gerechtigkeit des papstes, bitte den c^^rdinal, ihm das 
wohlwollen desselben zu verschaffen, und wolle sich stets da- 
für erkenntlich zeigen \ Ex Stutgardia 4 kal. Jan. 1513^. 
Handschr. = Berl. mscr. fol. 6; gedruckt: = Friedländer, bei- 
trage s. 24 bis 26. 

CG. 

Erfurt. 6. Jäh. 1615. 

Eobanus Hessus an Reuchlin ^ 
dankt für Reuchlins brief*, der bei allen gutgesinnten begeiste- 
mng erregt habe. Tu vinces; latinse civitatis senatus jam tibi 
triumphum decrevit. Vergleicht Hochstraten mit Gallus und 
macht mittheilung vor seiner und der seinen heftigen Stim- 
mung gegen die Kölner; Hütten, Busch, Grotus, Spalatin, 
Philonusus ^ und Melanchthon werden gemeinsam Reuöhlins rühm 
verkünden: Dankt für den beinamen: könig ^, den R. ihm 
gegeben habe, er wolle sich dieses königthuras würdig er- 
weisen. Ego bis diebus uxorem duxi, homo juvenis qui hoc 
ad te scribo, id est octavo idus Jantiarias vigesimum octavum 
annum setatis impleo "^. Vale Ex Herphorthia, anno 1515. 
Gedruckt: 1 = J. v. 1. y. 2^ bis y 3^; 2=Böcking, Hütten. 

opera 1, s. 453 bis 455. 

* 

1 Die dankespflicht löste R. später durch widmung seines Werkes: de 
accentibus et orthographia 1518, s. u. nro. CCL. 2 Muss 1514 heissen, 
wegen der erwähnung Grimanis als ricliter. Wahrscheinlich war R. von 
Questenberg, den er gebeten hatte, Hadrian zu seinen gunsten zu bestimmen 
(25 Apr. 1514 oben nro. CLXXXIII) aufgefordert worden, sich direkt an 
den Cardinal zu wenden. 3 Die literatur über Pl^esse (1488 bis 1540) ist 
Reucblin s. 345 a. 4. zusammengestellt. Neuerdings sind zwei schriften von 
Krause und Schwertzell hinzugekommen. 4 Ein früherer brief Johann 

Hesses an R. ist nicht erhalten. Mittheilung über ilm macht Job. Alex 
Brassikan an Hesse 1526 (Hessi epist. fam. Marp. 1543 s. 31); nachrich, 
von einem brief R.s an II. gibt E. H. an Job. Hess 26 Sept. 1517. Böcking 
Hutteni opera I, 154. 5 Vgl. über ihn Hehle: Ehinger gymnasialprogramme 
1873 und 1874. 6 R. hatte ihn so genannt mit anspielung auf laaTJva bei 
Callimachus 66. Vgl. Camerarius, narratio de Eob. Hesse. 7 Das ergibt 
1487. Trotzdem ist, wie H.s neuester biograph: Krause (Zerbster schulpro- 
srramm 1873^ ffezeifft hat. das lahr 1488 als ereburtsiahr H.s festzuhalten. 



234 



.^ 



CCI. 

Rom. 25 Jan. 1515. 

Jo. Potken praepositus S. Georgii Coloniae cum sui 
amantiss. J. Q. * Joaniii Reuchlin Phorcensi LL. doctori 

S. D. P. 

Nibil ambigimus , doctissime Doctor, qnin et nostrse et 
aliomm tibi et innocentiae tuae faventium literse, te ob Picarum 
non pertecta in ürbibns volantium, sed vicatim et domatim 
etiam casatim humuin non qnatuor sed qninqne digitorum 
pedibüs calcantinm et qnsestum mendicitate facientium vexati- 
ones, forte forinidulosnm, aliquantum recreent, eaqtie de re 
te de nonntillis proximis diebus pro et contra te Romsß gestis, 
certiorem facere curavimns. 

Die Veneris * proximo lapso, nobis prsesentibtis, decreta 
fuit inhibitio per reverendissimum cardinalem Grimanum, 
alterum ex duobus dignissimis cardinalibus ad cognoscendam 
et terminandnm omnes et siugulas cansas tuas per postremom 
rescriptum in inhibitionis instrumento insertum deputatis, qtu)- 
modo ex tenore ejusdem instrumenti, qnod ad tui consolatio- 
nem et jactantise tibi adversantium confusionem ad te mit- 
titur pleniüs intelliges. Adempta est tertio jndici Cardinali' 
omnis jtirisdictio perbelle quidem, ne propter snperiorem in 
ripa flnminis locnm, quem denno obtinet, potüm tibi forte 
turbasset. Jussimns nuper * et nunc quoque jubemus, bono 
te esse animo, optamusque ut sicut egregie cospisti , pro virili 
eures, ut omnium climatum gentes se suis sibiqtie respectire 
alienis Unguis invicem intelligant. 

Nam id profecto necessarium est, si tandem unus faerit 
pastor, unum et oyile novum. Prob dolor propter nostra 
majorümque nostroimm peccata a tempore apostolorum citra, 
Spiritus sanctus ad humanuni genus in specie visibili non des- 
cendit. Sed donum diversarum linguarum tot jam secnlis 
negatum, calamitatem et miseriam mortalium tandem misera- 

* 

1 Etwa Johannes Quonus, oben s. 223, a. 2. 2 Die Veneris] 19 Jin. 
Die Urkunde ist enthalten in acta judiciorum j. 3 bis J 5» (wiederholt hd 
MajuB 8. 467 bis 470) vgl. Reuchlih s. 314. 3 Vermuthlich Beruh. C»- 
rarajal. 4 Sin früherer brief Potl^ens ist nicht erhalten. 



^ 235 

tos, tais perpetuis vigiliis et lucnbraticmibus, hominibus ger- 
manis tribüit et palam fecit. Qnod si idem zelus in tuis 
SBmtilis esset, qüi in divo Vincentio Hibero S ordinem fratrum 
prsedicatorum vere professo, füit, qai Vincentins non in tni 
similes, contra charitatem inquirendo, sed plebem Christi nostri 
fidem docendo, ab omnibus ejns sermones audientibns intellige- 
biatur profecto inter te et Jacobum tuum pro improbo conatn 
8UO supplantatorem et ejus eomplices, quos tu quasarios, nos 
vero quasidicatarios appellamus, simultas esset omnino nuUa. 
Superesse putamus, ut posito metu, sicut omoes nos, 
etiam tuos vexatores, per noYum tuum docuisti opusculum, 
qtio nam modo sermo fieri debeat ad populum ^, ita qnoque 
germanicam puericiam, adulescentiam et juventutem doceas, 
diversas quas calles linguas, et faciliorem discendi modum, ut eo 
magis tui semuli jaceant inglorii, tuque etiam post Nestoris 
annos, corpore sepultus, contra eos gloriosum ducas triiun- 
phum. Domino Stephane Rosino ^ plurimum debes, qui tuas 
haud secus quam suas proprias pro virili, etiam nomine Ca- 
8ia:eae Majestatis, tuetur causas. Teque sola uti credimus 
fama sibi notum, Martinus de Groninga ^ jurium doctor amat, 
qtiippe qui interpres juratus, magnam ex bis quae nostra 
Germanica lingua in actis continentur partem interpretatus 
est. Et omnia breve est, Deo volonte, absoluturus, minimis 
tnis expensis. Nee tuis rebus deest Joannes van der Wik ^ 



1 Hiber ist in der sammlang von Erhard nicht aufgefährt. 2 Novum 
opnscalnm] soll damit Reuchlins ars prsodicandi vom ji 1504 gemeint sein?? 
3 Stephan Kosinus, geb. in Angsburg, studirt zu Krakau und wird 1501 pro- 
fesBor der philosophie in Wien, zugleich licentiat der rechte und bakkalaureos 
der theologie, wird als solcher caplan Max. I, domherr zu Passau, Trient, 
Wien und in des kaisers geschftften eine zeit lang auch in Rom tbätig. Von 
seinen Zeitgenossen wird er als «lateinischer dichter und mathematiker sehr 
gerühmt, ohne dass er viel schriftliches hinterlassen hätte. Er stirbt nach 1534, 
wahrscheinlich zu Passau. 4 Vgl. unten nro CCVI und Reuchlin s. 314. 
5 Über den sonst unbekannten mann, der uns in der folge noch oft begeg- 
nen wird, mag folgende notiz aus einer biographie Hermann Buschs hier 
ihren platz finden: interea dum utriusque causa ventilaretur Rom», ubi 
patrociniam Reuchlini suscepit et ipsius actionem defendit Buschii amicus, 
doctor J. U. Joannes a Wick, qui postea anno domini 1533 in Vastennow, 
^i simctiü mArt^r, tTrannice est occisi^s a ci^^oi^icis n^oi^i^steriQ^sibus prop- 



236 

procurator tuus, docttis quidem et in his qü« ad forum per- 
tinent interdum ad nostrum recurrens oraculum. Componitiir 
dialogus in tui defensionem per virnm ^ doctissimum utriusque 
nostrum amicissimum, cujus nomen et alias qualitates suo 
tempore scies. Id nunc te scire sufficiat, quod et latinus et 
graecus est , etiam quo ad utranque maternam lingüam et 
primatum tenet inter Ghristianos hujus sseculi, quo ad hebneam 
et babylonicam, hoc est vulgarem chaldaicam, quam hebrsi 
Europam incolentes, suis, hoc est hebrseis, oharacteribus effi- 
giant etiam a me Joanne literas illas veras chaldias, quibus 
Presbyter Johannes et sui in eorum sacrisutnntur non igna- 
viter didicit. Bene vale, vir dignissime et omnem pone (ora- 
mus) metum. Ex urbe, 25 Januarii. Anno 1515. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. t 4a bis v. 2=Bul8eus 1. c. VI, p. 72 fg. 

CCII. 

Erfurt. 26 Jan. (1515) 

Euiycius Cordus ^ an Reuclilin. 
Mutian habe ihn aufgefordert, gleichzeitig mit Hesse ffl 
schreiben, dadurch ermuntert versichert er ihn seiner bewun- 
derung, bedauert, durch seine verheirathung * gehindert zu 
sein, zu ihm zu eilen und möchte gern für ihn thätig sein. 
Vale. Herphortiae, 7 Cal. Febr *. 

Gedruckt: J. v. e. A 4^. 

* 

terea quod Ibi promovisset evangelii doctrinam. Aus: Hamelmann opera 
genealogico-historica de Westphalia et Saxonia etc. Lemgo 1711 s. 298. 
1 Virum] bekanntlich Georg^us Benignus arcbiepiscopus Nazarenus, 
vgl. unten. Für die in diesem briefc mitgetheilten tbatsaclien, namentlich 
die einer durch Martin Groning veranstalteten neuen lateinischen Über- 
setzung des augenspiegels gegenüber der schlechten und gefälschten Hocb- 
stratens, vgl. auch einen brief des Christophorus Welser an Peutinger 27 Jan. 
1516 (J. V. e. B 3a). 2 Vgl. Grause: Hanauer schulprogramm 1863, 

3 C. verheirathete sich schon 1513 mit Kunigunde Stella aus Frankenberg, 
8. Grause s. 27. 4 Beiläufig mögen hier einige verse aus Euricii Cordi 
expiatorium (in: opera poetica 1616 s. 146 fg.) erwähnt sein, in denen es 
über R. heißt: 

Non optata magis dabis illi [dem Mutian] nuncia quam qu» 
impia Gapnionem monstra domasae ferunt. 

Hunc magnum laudata virum primumque poetam 
plurima Victoren) ssscla valere jube, 



237 



CCIII. 

Stuttgart. (Jan. 1515.) 

Joannes Eeuclilin an Copus 

dankt für seine vertheidigung am hofe des französischen kö- 
nigs und freut sich, da einen freund zu besitzen, wo er sonst 
nur gegner hat, theilt ihm die Speierer sentenz und das in- 
terdikt Grimanis mit und bittet ihn, dasselbe zur kenntniss 
des königs zu bringen. 0. d. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. xb bis x 3^; 2 = Bulseus, bist. univ. 
Paris. VI, s. 66 fg. 

CCIV. 

Stuttgart 10 Febr. 1515. 

Jo. Eeuclilin an Peter Anconitanus, * cardinalis S. 

Eusebii. 

Er theile das gemeinsame loos der philosophen, in seinem 
alter noch die Verfolgungen schlechter menschen zu erleiden, 
freue sich aber bei solch traurigen umständen einen richter 
wie ihn erlangt zu haben und flehe ihn an , ihn aus den 
bänden der Cölner zu befreien. Ex Stutgardia 4 id. Febr. 
1515. 

Handschr. = Beil. mscr. fol. 19; gedruckt: Friedländer, beitrage 
s. 49 bis 51. 

ccv. 

Stuttgart. (Anf. Febr. 1515.) 

Reuchlln an Bernardln Trebatiiis ^ 

sendet in griechischer spräche eine kurze erzählung seines 
Streites mit den Kölnern ^. 

Handschr. =:Berl. mscr. fol. 24; gedruckt: Friedländer, beitrüge 
s. 104 bis 107. 

* 

1 Über Pietri degli Äccolti vgl. Friedländer, beitrage s. 37. 2 Bern- 

hardin Trebatiiis, vgl. Friedländer, beitrüge s. 99 bis 101, 3 Der brief 
ist undatiert, wird aber in einem (lat.) schreiben des Bernh. Trebatius an 
Stephan Kosinus (Augsb. 12 Febr. 1515) hdschr. und Friedl. a. a. o, er- 
wähnt und ist deshalb au diese stelle crosctzt worden. 



238 



CCVI. 

Stuttgart. 21 Febr. 1615. 

Joannes fieuchlin an Martin Groning 

bittet ihn, bei der Übersetzung des augeBspiegels, mit der or 
beauftragt sei, recht viele mühe anzuwenden, die ans anden 
autoren angeführten stellen und seine eigenen worte recht 
streng zu scheiden und schickt ihm, zur erleichtemng der 
arbeit, eine von ihm selbst gemachte lateinische äbersetzung \ 
Ex Stutgardia 20 Febr. 1515. 

Handschr. =: Berl. mscr. fol. 23; gedr. = Friedländer, bei- 
trage, 8. 52. 

ccvn. 

Ottobeuren. 25 Febr. 1515. 

Frater Nicolaus Ellenbog Joanni ßeuclilin S. d. 

« 
Humanissime vir ac prseceptor observandissime , certior 

factus snm de redditu tuo, si modo vera est fama, ex urbe 

per famulum Dietagii Westerstetten ^ Conradum quem forte 

offendi 22 februarii in oppido Memmingen qui te domi esse 

et bene valere affirmabat. ^ Accepi autem dudum a fratre 

quodam ordinis prsedicatorum cum quo mihi non parva pro 

tuo honorc defensando concertatio fuit, te citatum esse ad 

Urbem per inquisitorem prsedicatorum quem tu prior ad Urbem 

venire compulisti, quemadmodum ex proximis tuis literis plane 

intellexi. Objicicbat autem tunc frater ille impatienti animo 

mihi, ne dicam insanö, ut si tantum tibi affectus essem actn- 

tum me conferrem ad Urbem, ut auxilio tibi essem et prsesidio, 

in ea enim constitutus nunc esse necessitate qua erui ab semulis 

1 Sie ist schwerlich noch zeitig genug angekommen , um Groning bei 
seiner Übersetzung nützlich zu sein. Letzterer veröffentlichte später sein 
werk und bemerkte in seiner uns erhaltenen vorrede, dass er besonders nach 
deutlichkeit, nicht nach Schönheit gestrebt und erreicht habe, dass dieselbe, an 
der die gegner selbst nur 8 fehler auszusetzen gehabt hätten, von den richtem 
als massgebend angenommen, während die gegnerische, an der 300 stellen 
gefälscht wären, verworfen worden sei. J. v. e. B^« bis B 3^ vgl. Reuchlin 
s. 315. 2 Vgl. oben. 3 E.s vermuthung, R. sei in Rom gewesen, ist 
ein irrthum: die citation berief Hochstraten persönlich^ R. durch einen Sach- 
walter. 



239 

lis posses zainime. Ejusmodi ego objectiones, prseceptor et 
nice dulcissime, graviter tuli, nee hodie bilis mihi quievit, 
;tamen quemadmodum postea forsan a me accipies, nee enim 
nnia literis tüte committuntur. Itaque, integerrime vir, gra- 
ssimurn feceris et domino meo abbse et imprimis mihi , si 
»rtiores nos reddideris, quid obtinueris, quid reportaveris ex 
rbe. Aveo insuper andire ex te, quam belle quam comiter 
ibitus susceptusque sis nedum a cardinale Grimano, sed et 
sanctissimo patre nostro Leone pontifice maximo qui de 
rseclara illa Medicum familia qnse hactenus vires doctos mirum 
i modum aluit et fovit, descendens non potest non doctos 
ruditosque vires, intra quos tu citra omnem controversiam 
rinciqem obtines locum, summa benivolentia et munificentia 
rosequi, potissimum quum tanta ut fertur doctrina et litera- 
ura poUeat. Persuadeo autem mihi, te virum eruditum et 
iisertum ac nostra setate omnifariam doctissimum liberralissime 
lonorificentissimeque Romse suseeptum. Tu velim de bis om- 
dbus pro nostra amicitia brevi certiorem me reddas. 

Dudum ad te dedissem literas, si non Komse te agere 
Tedidissem. Yellem te aliquando in angulo quopiam apud 
ios delitescere, ut coram audire posses quam amice, quam 
lonorifice hie de te sermo fiat. Sed et me tni nominis ac 
lonoris esse amatorem pariter, et defensorem, vel praecipuum 
am certo credas quam quod certissimum. 

Cseterum quod libro epistolarum clarorum virorum meas 
|[aoque epistolas ^ inserere volueris, gratias tibi habeo immor- 
ales, non quod tantum mihi assumam, ut in clarorum virorum 
mmero scribi merear, sed quod inde liquide intelligere possum 
|[aam sis mihi impense affectus. Yale bene. Ex Ottinpurra, 
lominica invocavit 1515. 

Msc. Ellenbog. lib. n epist. 77 fol. 154. 

ccvm. 

Stuttgart. ^ 2 M&rz 1516.^ ^ 

roannes Keuchlin Phorcensis LL. doctor venerabili 

Nicoiao Eilenbog. S. 
Redeunti mihi nunc vesperi donum ex Tuwingen reddidit 

1 In den C. y. e. ist nur ein brief Ellenbogs oben nro. CXIII enthalten. 



240 

quadrigarius ille tuas literas, celeriter, ut ajebat, abituras, nee 
enim uUam pati moram se posse profitebatur. Quare onmem 
cau8S mesQ statum ad te perscribere nequivi, eget enim tempore, 
ad summum autem sie Iiabeto. 

Adversarium meum Romam citari feci, ut compareat per- 
sonaliter, sed ego beuivolentia curise admissas sam, ut per 
procuratores meos et agerem et responderem, ego vero domi 
meud manerem. Quod miiii in maximam partem gratiamm 
reputo. Itaquo Romam noa ivi, sed contra adversarium qaina 
milliarcs omnes ^ me absente procuratores mei et ad?ocati 
secundum formam juris agunt; inquisitore personaliter Romse 
constituto citationis necessitate. Cosperunt Romse continentiam 
causse dividere, ut alius esset mibi datus judex reverendissimiis 
Grimanus, alius lacobo Hoch^trat, alius Amoldi de Toogari, 
alius theologistis reliquis. Sed Papa certior factus de adrer- 
sariorum dolo astutia, versutia et deceptione revocavit omnem 
jurisdictionem ab omnibus illorum judicibus eis datis et surrep- 
titie impetratis, totamque causam eam emergentibus adnexis 
et connexis tam meam contra adversarios, quam illomm 
contra me nitro citroque commisit Sanctitas sua meo jadici 
Grimano, adjuncto reverendissimo Cardinali s. Eusebii, ^ yiro 
juris peritissimo, et erepta est jurisdictio e faucibus Car- 
dinalis Bernardini s. crucis qui proxime fuit legatus in 
Alemannia et hospitatus est apud prsedicatores Colonise in quem 
omnem fiduciam suam collocarunt, quia etiam thomista est 
et nihil seit in jure. Ideoque dicitur esse bostis omnium 
juristarum. Eruit igitur me omnipotens Dens ex dentibus 
illius qui me fidelem, ut spero, servum suum non derelinquei 

Superiore die missa est mihi Roma inhibitio contra onmes 
molestatores meos, ne quis aliquid verbo vel opere attemptet 
contra me et libellos meos, tam oculare speculum quam defen- 
sioncm meam sub poenis omnium censurarum nominatim, et 
adhuc sub poena trium millium ducatorum auri pro dimidia 
parte camerse apostolicse et reliqua dimidia mihi ipsi persol- 
vendorum. Eam inhibitionem imprimere facio et Colonise 



1 Dieflo im verständlichen worte, mscr. 2 Peter Ankonitan oben 

nto. CCIV. 



241 

Francofordi® ac per totum Regnum exequar et insinuabo. Vale, 
mi frater, cum patre - nostro abba dignissimo. Omnes mei 
scribunt caussam meam esse iu optimis termiois et jubent 
mihi bene sperare. Ex Stutgardia 6 nonas Martias 1515. 
Msc. EUenbog. IIb. I, epist. 79, fol. 155^ sq. 

GCIX. 

Stuttgart. 13 Juni 1515. 

Joannes Reuchlin an papst Leo X. 

Die gegner hoflften auf die macht ihres geldes, verspot- 
teten darum die befehle, des papstes, er hoffe allein auf die 
päpstliche milde und gerechtigkeit. Der papst werde dem 
Hochstraten, der sich zu seinen fußen krümme und heuch- 
lerische thränen weine , mit Jesaias werten das vergebliche 
seiner anstrengungen kundgeben. Papst Damasus habe sich 
durch die rettung des Hierönymus , papst Julius durch die 
des Athanasius rühm erworben: Haud absimiliter quanquam 
plurima erunt laudum tuarum praeconia posteritati commemo- 
randa, nihil eorum tamen vincet Capnionis futuros de te pane- 
gyricos, si per tuam paternam providentiam fuero pacem 
et animi tranquillitatem nactus. Quare me statumque reinim 
mearum et quantum ultra supererit, vitae meae filum, tuae 
justicise, fidei, bonitatique vehementer commendo, ut et anno 
proximo a Csesare ^ Augusto ssepius et ab Alemanniae nostraa 
principibus episcopo Argentinensi, episcopo Constantiensi, Fride- 
rico Saxonum duce, imperii Electore, ülricho duce Wirtem- 
bergensium, magistro ordinum Teutonicorum, quindecim abba- 
tibus infulam gestantibus et quinquaginta tribus civitatibus 
in Suevia magno studio et diligentia et majore impetrandi 

1 Csesare] vgl. den brief y. Maximilian an Leo X, 23 Okt. 1514 oben 
8. 231 a. 4; ein sonstiger brief des kaisers oder einer der genannten 
personen und städte ist nicht bekannt. Eine andere aufzählung findet sich 
in den acta judiciorum F 7b ; dort werden die beiden bischöfe nicht nament- 
lich aufgeführt, dagegen von Germanise superioris deo amabiles episcopi quin- 
quo gesprochen, außer den hier genannten personen noch cardinalis Gur- 
censis, Ludovicus Bayari» dnx, marchio Badensis und statt der 15 nur 13 
abbates infulati erwähnt. Über die sonst hier angeführten personen vgl. 
Reuchlin s. 309. 
KQQchlin 16 



242 

gpe pro sna singulari erga sedem taam sanctam dcTotione 

commendatus tibi sum, beatissime pater et domine omnium 

excellentissime Leo decime. A snperis itaque peto, ut quam 

felicissime valeas. Ex Stutgardia, idibas Juniis anno 1515. 

Ad pedes S. T. 

Jo. Capnion ^ Phorcensis LL. doctor. 

Hdscbr. := Berl. mscr. fol. 1 1 ; gedr. = Friedlftnder, beitr. 
B. 53 ff. 

CCX. 

Gotha. (Jani 1515.) 

Magnifico et eloquentissimo jurisperitorum Joanni Eeuch- 
lin praeceptori et patrono reverendo [IVIutianiis Eufiis]. 

Doctissime virorum, salvas sis. Quid habeo praeter nudas 
literas quod honoris gratia tibi tradam ? Officium enim meum 
et fidam benevolentiam olim in diarium tuum recepisti. Ami- 
simus conterraneum tuum Elitelvolphum ^ virum clarissimum cui 
tantum authoritatis erat in aula pontificis Alberti ' ut primus 
esset et haberetur sive belli sive pacis ocia tractarentur. Vir 
ille doctomra amantissimus ornasset tuam dignitatem, et ab 
omni injuria predicatorise familise defendisset in tribus magnis 
parochiis Mognntina, Halberstatina, et Magdebui^a. Parocbiis 
dixi: Ita lectum est in decretis pontificialibus ubi diecesis 
appellatur parocbia. Id quod tibi quem nihil nescire sciant 
omnes notissimum est. Jecit fundamenta favoris Mutianus. 



1 Das ist einer der ganz vereinzelten fHUe, wo Renchlin sieb in 
einem briefe Capnion unterschreibt; erklllrlich, da er unter diesem namen 
den italienischen gelehrten bekannter war. Zum verstftndniss der Sachlage 
ist, bei mittheilung dieses briefcs auf die an Leo gerichteten briefe des 
königs von Frankreich, des erzherzogs Karl, des Hadrian von Utrecht, der 
Löwener Universität gegen Reuchlin, die briefe des Erasmus an den papsti 
an die cardinalc Raphael und Grimani für Reuchlin hinzuweisen, die Böeking 
suppl. II, 137 vortrefflich zusammengestellt hat 2 Eitelaolphns, mit 

rother dinte am rand, Eitel v. v. Stein starb Juni 1515, vgl. die mittheiloDg 
Huttens über diesen trauerfall an Jak. Fuchs, Böeking I, 8. 40 bis i^ 
daselbst die worte: fratres prsedicatores et theologistas Colonienses pedioulos 
Capnionis appellabat. Über Eitelw. v. St., vgl. Erhard IH, s. 280 bis 264 
und Reuchlin s. 837, 352, 355. 3 Albrecht v. Mainz. Über Eitelwolfs Wirk- 
samkeit daselbst ist namentlich Strauß: Ulrich v. Hütten zu vergleichen. 



243 

Sed heu irritos labores. Testis superest Sunthusenitis, qui et 
ipse te amat et colit His auribns audivi, mi reverende pater, 
audivi inquam, quid responderit cuidain male loquenti. Te 
bonum et doctum virum esse predicavit, eciam si adversarii 
rumperentur invidia. Aderat tum quidam gregarius \ pene 
proprium nomen excidit mihi, tu intelligis quis sit ille quem 
latenter taxas in apologia. Male valeat arrogantissimus scriba. 
Tu bene valeas. 

Mscr. der Mut. briefe nro. 494, fol. 313 sq. 

CCXI. 

Rom. (vor 1 Jali 1515.) 

Petrus Galatinus Minoritanus an Reuchlin. 
R. sei so gelehrt und so reich an Verdiensten, dass er 
sich am besten durch seinen eigenen werth beschütze und 
keiner fremden vertheidigung bedürfe. Quas ob res quem 
neque tu cujüsquam protectione opus habeas, neque scripta 
tua alieno defensore egeant, haud quaquam certe opus de 
arcanis catholicse veritatis in thalmudicis libris contentis, super 
articulos contra libellum tuum oculare speculum nuncupatum 
exhibitos, fundatum aggressus fuissem, nisi reverendissimi domini 
mei sanctorum 4 Coronatorum cardinalis ^ et reverendissimi 
Adriani aliorumque quorundam principum cardinalium qui veri- 
tatis discutiendse gratia, hoc mihi oneris imposuerunt, jussiones 
ad id me pene invitum induxissent. Cui quidem operi quam- 
yis hactenus summa cum diligentia insistere non destiterem, 
tum ut eorundem principum cardinalium jussibus obtemperarem, 
tum probatissimorum virorum Jacobi Questembergi grsecis lati- 
nisque literis pereruditi, Joannis Potikani in Chaldiacis prse- 
ceptoris mei, ^ Stephani Bosini imperatorii procuratoris vigi- 
lantissimi, et Chasparis Vaingensis, * qui omnes rem tuam 
omni studio, omnique animi corporisque labore curare non 
desinunt, assiduis exhortationibus maxime motus ne dicam im- 
pulsus. Amo tamen causa tui eo accuratius rei perficiendse 
operam dare conabor, quo gratiorem tibi rem me facturum 

1 Gregarius] vielleicht Jakob Gouda s. o. 2 Jan. 1514. Nro. CLXXVIU. 
2 Lorenz Pucci. 3 Potken s. o. nro. CGI. 4 Vgl. die bemerkung zu 

nro. CLXXXXVI. 

16* 



confido. Quare divino favente numine opas propediem in luce 
proditurum expectato : neque tibi injncandum , neqne cseeare» 
majestati ingratum, neque christiansB reipublic« inutile (ut 
spero) futurum ^ .... Er und sein freund Stella ^ wünschen 
sehr, Reuchlins rudimenta hebraioa und das werk de yerbo 
mirifico zu erhalten. Rom», in palatio apostoUco. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. C 4^ bis D 1^; 2 = zum thefl bei 
Majus, 1. c. s. 449 fg. 

CCXIL 

Stuttgart. 1 Juli 1515. 

Joannes Eeuchlin Phorcensis an Peter Gulatin 

kann die großen lobsprüche, welche Galatin ihm spendet, nicht 
annehmen, freut sich aber, dass seine sache bei den wohlge- 
sinnten anklang finde. Bespricht dann gelehrte dinge, den 
Zusammenhang christlicher dogmen mit jüdischen lehren betref- 
fend und erklärt sich bereit, die erbetenen bücher zu senden, 
wenn er einen sichern weg wüsste, „cum vel epistolse ssepias 
mihi fuerint in itinere nequiter interceptse^. Stutgardise, 
Kai. Quinctilibus, a. 1515. 

Gedruckt; = J. v. e. Dl>. bis D 3«. 

ccxm. 

Stuttgart. 1 Juli 1515. 

Joannes Reuchlin an den cardinal Grimani, 

ihm gegenüber, als duumvir capitis mei ^, bedürfe es keiner 
erzählung des Streites, sondern nur einer erinnerung an mUdes 
verfahren überhaupt und daran, dass Reuchlin sein votum nicht 
freiwillig, sondern auf aufforderung des kaisers abgegeben 
habe, und der bitte, die Speierer entscheidung zu bestätigen. 
Den haupttheil des briefes nehmen philosophisch-kabbalistische 
erörterungen ein. Vale, kal. Quinctilibus, a. 1515. 

* 

1 Über dieses werk vgl. unten uro. CCXVI und Reuchlin s. 399 fg. 
2 Peter Stella wurde später professor der Jurisprudenz in Orleans, all 
solcher wechselte er mit Ulrich Zasius einige Streitschriften 152S bis 1531, 
an denen auch Viglius Zuiclicmius für Znaius theilnahm, vgl. Riegger epistolc 
Ulrici Zasii Ulm 1774 I, s. 167 sq., s. 185 11, 207, 399, 425. 3 QrimtBi 
war mit Peter Ankunitan richter in der Reuchlinschen sache. 



245 

Handschr.; = Berl. mscr. foJ. 13; gedruckt: = Friedländer, 
beitrfige s. 56 bis 59. 

CCXIV. 

Bamberg. 20 Juli 1515. 

Laurentius Behem, canonum doctor, canonicus senior et 
scholasticus S. Stephani Bambergensis an Beuchlin 

hat seit dem zusammenleben mit B. in Bom ^ nicht geschrie- 
ben, sendet nun durch Bartholomseus Caesar ^ besten grüß. 
Erinnert ihn an die einzelheiten ihres Zusammenlebens, bticher- 
käufe, hebräische und kabbalistische Studien, rühmt ihn als 
den gelehrtesten Mann, lobt seine vertheidigungsschrift und 
schmäht die gegner: Ortuin ', Pfefferkorn, über die der sieg 
ihm, dem alter malorum depulsor Hercules, leicht sein werde. 
Bamberg», 20 Juli, anno 1515. 

Gedruckt; = J. v. e. Cb bis C 2b. 

ccxv. 

Stuttgart. 12 Aug. 1515. 

Joannes Reucblin an Questenberg. 

Trotz der aufregung, welche ihm sein streit errege, will 
er nicht aufhören, wissenschaftliche beschäftigung zu treiben 
und bietet dem freunde eine kleine gäbe: die bemerkungen des 
Athanasius zu den psalmen. Nach ausführlichen bemerkungen 
über die gewidmete schrift, über die psalmen, und über den 
Zusammenhang der psalmen, der gesänge des Orpheus u. s. w. 
mit der kabbalah, fährt er fort: 

Nam idem Studium, «equalis opera, par exercitium Pytha- 
gorei et Cabalistse, ars etiam eadem et consimilis scientia. 
Utraque enim uno axiomate nititur: auTÖ; l(pa, modis tamen 
diversis, de quibns scripturus eram, a cunabulis ejus disciplin» 
incipiens, et magnam nunc partem arcanarum rerum stndiosis 
edidissem utique, si non quatriennis ista me continuo remorata 
foisset adversariorum meorum acerrima persequutio, quam tot 
anuos innocenter passus sum propter ingens augendse fidei 
orthodox» desyderium meum, et ecclesi» catholicse ampliandse 

* 

1 1498? Tg], m. Studium der hebräischen spräche s. 29, a. 1. 2 S. o. 
f. 91 7. 3 VersificeiQ Ortum Vipo. 



246 

Btuditim ardentissimum, cbnsulendo, qnod ji qni foris et extra 
fidem nostram sunt sive Jndsei seu Grseci aut Agareni ^ nnllis 
debeant injuriis ad nos trahi. Non enim commodum ecclesise 
putavi fore per tyrannidem illos ac sseviciam ad sacnim bap- 
tismum cogi; quin potius quod sint juxta sanctse matris eccle- 
8i£6 decretum blandimentis , non asperitatibus , suadendi non 
impellendi, ut integra maneat forma justicise, immo prudenter 
ex illorum ipsorum codicibus convincendi. Quos quidem Codi- 
ces et libros non consensi per nos igne comburendos esse, 
nisi quos leges et jura comburi sanxissent. Quod cum latius 
in oculari speculo ad honoris mei salutem et necessario ad 
impugnatse famse defensionem edito, commonstrassem, ccepit 
Impetus et tumultns insurgere contra me quem cudi dei laude 
apostolica senteutia jure optimo sedavit , ^romulgata bis ver- 
bis ^. Quam cum hactenus adversarii propter evi- 
dentem justiciam non munere non numero sociorum infringere, 
demoliri aut subvertere valuerunt, coepi redire cum literis in 
gratiam, et assumpto psalterio hymnos modulari, ut sanctus 
iste Athanasius noster in hoc libro prfficepit, quando sie ait: 
„Si exprobrent inimici qui tribulant te et nugis detrahant qni 
olim reputati sunt esse amici, et tu tristicia movearis aliquan- 
tulum in exercitatione tua, potes consolationem recipere lau- 
dando deum et dicendo psalmum in ordine 54," 

Auch Athanasius habe Verfolgungen zu erleiden gehabt, 
sei aber dann gerettet worden ; möge so auch ihm, nach vier- 
jährigem leiden, die zu wissenschaftlicher arbeit nöthige ruhe 
verliehen werden. Stutgardise, prid. Id. Sextiles a. 1515. 

Gedruckt: = Athanasius in librum psalmoram 1515 (vgl. Bench- 
lin s. 97, z. th. bei Böcking suppl. I, 179 fg.). 

CCXVI. 

Rom. 25 Aag. 1515. 

Petrejus Aprobacclius an Reuchlin 

hat den anfang des galatinischen divinum opus ' gesehen. 

* 

1 S. o. 7 März 1506, s. 92, a. 4. 2 Folgt das Speierer edikt, s. o. 29 Man 
1514. 3 Gemeint ist Galatins opus de arcanis catholic» veritatis. Aperbacbhat 
jedenfalls das inscr. des Werkes gesehen, denn dasselbe wurde ei'St äbk 4 Sept. 
1516 vollendet, wie aus einer noti? am ende des dn;ckes dcagellyeii borTor- 



247 

Das werk, das Martin Groniug bald schicken werde, werde 
- m Reuchlins Tertheidiguog so vortrefflich wirken, dass es keiner 
andern waffe mehr bedarf. Ex Urbe, 8 Cal. Sept. 1515. 
Gedruckt: = J. ▼• e. j 4^. 

CCXVII. 

Stuttgart.' 13 Sept. 1515. 

Joannes Reuchlin an Jacobus Questenberg 

überschickt von seiner Übersetzung des Athanasius, die er 
habe erscheinen lassen, um seinen freunden zur herbstmesse 
eine nachricht über seinen streit zugeben, einige ausgaben, 
die für die cardinäle Grimani und Adrian und für Potken, 
qni et me psalterio ^ suo donavit bestimmt sind. Empfiehlt 
ihm seine angelegenheit und erwähnt das gerücht, dass Hoch- 
straten durch sein flehen beim papst Leo andere richter er- 
langt habe K Stutgardise, id. Sept. a. 1515. 

♦ 

geht. Aber man sprach schon lange davon. Am 1 Sept. 1515 richtete 
Maximilian I an Galatin die dringende aufforderung, dasselbe bald zu ver- 
öffentlichen: fol. 2. Die aasgaben des workes hat Böcking suppl. II, s. 91 ff. 
sorgsam Terzeichnet, über das werk vgl. Reuchlin s. 399 fg. 

1 Potikano] Johann Potken s. o. 25 Jan. 1515. Gemeint ist seine 
aaigabe des psalters in chaldäischer spräche (Rom 1513), die ich nicht 
gesehen habe. Er spricht davon in dem schlusswort zu PSALTERIVM { 
IN QVATVOR I LINGVIS | HEBR^A | GR^CA | CHALD^A | LATINA ||| 
IMPRES3VM I COLONI^ | MDXVIII in fol. Am ende: ABSOLVTVM 
COLONI-ffi AGRIPPINiE ANNO DOMINI | MDXVIII | IV Idus | JVN. | 
Er habe von der chaldäischcn spräche gehört, die noch gegenwärtig in 
Indien (!) gesprochen würde; als er gehört habe, dass mönche aus diesen 
gegenden in Rom seien eos adii assiduoque labere non sine temporis jactura 
quom idoneum interpretem reperirem, minime linguam ipsam chaldseam ab 
iis ad tantam snfficientiam didici, ut mihi persuaderem, me posse psalturium 
David arte impressaria edere, ut et quinquennio vix exacto Romas edidi. 
In bezug auf vorliegende ausgäbe sagt er dann: sed cum homo Germanus 
in patriampost multa lustra reversus patriae me fatear debilerem, psalterium 
ipsum non modo in hac chaldsea, per rae in Europam importari coepta, sed 
et hsbra et g\'Sßi>i ac latina linguis imprimi curavi. Dass Potken dem 
Reuchlin in dieser chaldaeischen spräche, die übrigens das ist, was wir 
heate »samaritanisch" nennen, und was, wenn ich nicht irre, in jener zeit 
meist mit chaldiaca lingua, in gegensatz zu der chaldaica oder chal- 
dsea bezeichnet wurde, Unterricht ertheilen wollte, haben wir oben gosehn. 
2 Dasselbe fferücht erwähnt und widerle£:t Michael Hummelberg in seinen 



248 

Handschr.: = Berl. mscr. fol. 22; gedruckt : = Fricdländer,bct 

trftge 8. 60 fg. 

* 

drei für die rouchlinische Sache nicht anwichtigen briefen an Stephan Rosinns, 
Korn 26 Nov. und 7 Dec. 1515, 13 Jan. 1516 bei Veith: Pentinger 8. 182 ff. 
Dür folgende bisher nngcdrnckte brief, der mit den hummelbergisoben im 
nächsten Zusammenhang steht , und zur erkenntnis der verhftltnisse in Rom 
Äußerst wichtig ist, soll wenigstens in einer anmerkung eine stelle erhalten. 
Ornatissimo cloquentissimoque doctori Mutiano Rufo prseceptori venerandoS. 
äcio nihil tibi gratius facere posse, quam ut Capnipnis causam omnibai, 
ut dicitnr , lineamentis tibi exprimam. Hseres enim favesqae iccXu^Xtüft» 
Germanorum polyhistori, ut qui maxime eo itaque consilio binas hasce 
literas ulteras Rcucblini, alteras Uumelbergii hcri mihi redditas tibi legendis 
transmitto, tamen ut ubi perlegeris remittas, ut hominibus optimis olim 
opportunum nnntium adeptus respondcre valeam. Non potui univers» statnm 
caussB quam Hnmmclbergius expressus? neque maximam Gapnionis spem 
clarius exprimere quam ipsemet. Verum tibi non ingratum fore arbitror, 
si de Omnibus personis, quarum in literis mentio fit, paucula qundam per- 
Bcripsero. Fungar nomcnclatoris partibus et istud tanquam anctarium addam. 
Hummelbergius natione Suevus, juris licentiatus, nt vocant, Aleandro, et 
Hermonymo Spartiat» prsceptoribus tantam grsecis literis operam navaTit, 
ut jam sine cortice citra periculum natare queat. De literarum et jaris 
cogiiitione nihil adtinet dicere, moribus alioqui tarn candidis, nt qaemqae 
bonum ad sc amandum compellat, Pcutingero, Erasmo, Beute, multisqne 
prseterea carissimus. Vandervigius Westphalus ü. J. D. aoerrimo ingenio 
eo Capnionem quamquam de facie incognitum, amore prosequitur, ut maxi- 
mam laborum partcm solus obeat, ntque (quod in causidico, tnm prascipae 
Romanensi, rurlsäimum est) gratuito. Quocirca ubi, ut spero, Capnion 
trinmphabit, haud multo minus Yandervigio debebit, quam Theseo Hercules. 
Hujus contubernaliä Martinus Groningus, et ipse jurisconsultus, sed gnscs 
politiorisque literatursd longe doctior, oculare speculum latiuitati donavit, 
idque ea de causa, cum forte fortuna theologistici procuratores ab aaditore 
cardinalis instantissime sententiam peterent, obtulerunt cacatnm istam Colo- 
niensium libellum propositionum, ut ipsi ajnnt, de fide suspectarum et male 
sonantium in speculo oculari, super quo sententia ferretur. Vandervigins 
qui quasi oculis caneret, si id fieret, ne salutcm quidem ipsum si Teilet, 
suas partes servare posse excepit oportcre de volumine Renchliniano toto 
non in frusta secato, (quasi Pclops aut Hyppolitus esset) pronunciari. Atqne 
ad hanc unam exceptionem tanquam ad sacram anchoram tum confugieodam 
erat. Placuit id auditori et ita fieri decrevit. Solus tunc aderat Martin«, 
qui interpretationis onus acceptaret. Et tamctsi BremsB natus, ubi dialectos 
Reuchliniana parum trita est, egregie muneri suo satisfecit. Jacobam Qucstcn- 
bergum persuasissimum habeo vel fama tibi cognitum. Diutissime namqoc 
Romsd verKatus eo autoiitatis pervenit, ut in scribarum diplomatum ponti- 
ficialium ordine, quem honoratissimum esse non i^noras, parem Yiis, habeat, 



249 



CCXVIII. 

Ottenbeuern. 6 Mai 1516. 

Frater Nicolaus Eilenbog Capniom S. D. 

Praeceptor colende; qui has tibi reddidit literas pater et 
jucundus et bonns diebus hie egit paucis. Ubi autem acQoepit 
me tibi tanta deviactum necessitudine, absque meis ad te 
literis abire hinc noluit. Sed eo facilius impetravit quod vole- 
bat quo tibi sum aiFectus propensius. Eo autem me esse in 
te animo scias bono et amico quo fui semper et praeter id 
quidem quod nunc ad te scriberem habui nihil. Ceterum avi- 
dissime cupio videre ni^py lö« *]ido p« \ promisit enim mihi 
prsßfatus pater se mihi illum missurum brevi. Yale bene. Ex 
Ottenpurra pridie nonas maji IM 6. 

Aus der handschrift: = EUenbogii epistolarum libri IX. Cod. 
lat. 5643 der biblioth. nationale in Paris, vol. I, IIb. III, epist. 4, 
fol. IIb. 

CCXIX. 

Stuttgart. 5 Juni 15 t 6. 

Joannes Reuclilin an Erasmus 

dankt für erhaltenen brief und buch. Mehercle cum tua lego, 
ita meorum contemtor sum ut saepe totus a calamo desideam, 
subtristior aliquantisper, dum studiorum tuorum magnitudinem 
recte judico scriptores setatis nostrae omneis undequaque 

* 

qaemadmodum et Qermanos omnes, quotquot Rom» sunt, eruditione longis- 
sime antecellit. Stephanus autem Kosinus, ut Csesaris sollicitatorem decet, 
in magna apud senatores omnes purpuratos existimatione , gratia mirifice 
pollet. Galatinus patria Djrachinus, natione Eplrota, latine, gr»ce, ebraice, 
chaldaiceque eruditissimus jam tum, cum ego adhuc Rom» essem, in de- 
fensionem Capnionis scribere inceperat, conarique demonstrare omnia nostii 
dogmatis mjsteria in Thalmudicis voluminibus haberi. Dumqae ego disce- 
derem, decem volamina absoluta erant, dicebatque facienda superesse adbuc 
octo. His igitur argonautis spero Capnionem aureum vellus ex Colchide, 
hoc est, speciosissimam de diabolis suis victoriam relaturum. Vale et me 
ama. Die Dianas. Brevi te videbo. Petrejus Aperbacchus tuus. Cod. Goth. 
399. fol. 256a bis 257a. 

l Pl9 folgenden hebräfsolieii worte sinc| pipbt a;u hae% 



250 

Tincere; non quod iis bonis qus tibi natura, labore, fortana 
data sunt, iovideam, ita me superi ament, sed quod tempora 
mea lugeam, quibus mihi non libri, non prseceptores fuere, 
neque aliquid tum limse genus, quo polire aut linguam, aat 
calamum adulescens potuissem. Von sich könne er nur mit- 
theilen, dass der streit noch schwebe. Ab argentariis iterum 
mille ducatos aureos mutuati sunt. ^ . . . Stutgard. 5 Juni 1516. 
Gedruckt: := £rasmi opera vol. III, ed. Lagd. Bat. col. 1558 sq. 
Epist. (app.) nro. 63. 

ccxx. 

Rom. (Joni 1516) 

Paulus Grerseander an Reuchlin 
erzählt, dass Franz Poggius ^ vor papst Leo X gesagt habe: 
Pater sancte, ego sumam mihi parteis Reuchlin et volo stare 
loco ipsius: legi suas lucubrationes omneis quas habere potoi; 
horoini fit injuria; und dass der papst geantwortet habe: Noii 
curare, Poggi , non feremus , ut quicquam mali patiatur hie 
vir. Auch cardinal Grimani? ' interessire sich für ihn; frage 
häufig nach seinen, nach Melanchthons Schicksalen und würde 
sich über einen brief sehr freuen. Habuit nuper literas ab 
Erasmo Boterodamo ^, quem summopere laudat, posset pro- 
desse si commonefaceres illum. Expectantur ab omnibus 
Pythagorica tua ^. Romae Anno 1518 ^. 
Gedruckt: = J. v. e. B. 3. 

1 Vgl. darQber Reuchlin s. 307, a. 2, s. 31S, a. 1. 2 Vgl. Renoblin 
8. 318 and die berichtigang dazu in Gott. gel. ans. 1870, 8. 2039. 3 Ger. 
Bchreibt blos: dominus cardinalis noster. 4 In der ausgäbe (Opp. Lngd. 
Bat. tom. III) findet sich kein brief des Er. anf. 151-6. 5 Reucblins cab- 
balistische Schrift, die 1517 erschien. 6 Trotz des datuma mass derbrief 
in den Juni 1516 gesetzt werden, weil die mitgetheilten äußerungen des 
papstes nur in der zeit vor einer in Rom gefällten entscheidung denkbar 
Bind. Auch die letzten worte setzen voraus, dass R. erst an der fraglicben 
Schrift arbeite, nicht sie schon Vollendet habe. Zwischen diesen und den 
folgenden brief füllt die entscheidung zu Rom, das päpstliche mandatum de 
supersedendo. Vgl. die darstellung Reuchlin s. 318 bis 321. Nacbricbt 
darüber gibt besonders der brief des Bernhard Adelmann an Pirckheimer 
15 Aug. 1516 bei Heuraann documenta literaria s. 146. Von eigenthfimli- 
chem Interesse sind auch hier die wenig beachteten briefe des Andreas Carl- 
stadt an Spalatin vom Juni und Juli 1516, mitgethcilt in Olearius; scrimijim 
anti^uarium. Arnstadt 1698. 8. X bis 4 uad 82 fQ. 



251 
CCXXI. 

Angsbnrg. 20 Aag. 1516. 

Hieronymus Eicius \ Pauli Ricii ^ IsraeKtoe filius adu- 

lescens an Eeuchlin. 

Er wagt an den berühmten mann zn schreiben, nachdem 
er Reuchlins brief an Peutinger gelesen ^ worin jener sich so 
rühmlich über Paul Ricius ausspricht, schickt dessen werk: 
portarum lacis ^ Ex Augusta 20 Aug. a. 1516. 

Gedruckt: = J. v. e. A. 4*. 

CCXXIa. 

Calais. 27 Aug. 1516. 

Erasmus Reuclilino suo S. D. 

Nullo sermone consequi queam, quo studio, qua venera- 
tione tuum nomen prosequatur magnus ille literarum ac pie- 
tatis antistes, Episcopus Rofifensis, ^ adeo ut cum antehac 
plurimi fecerit Erasmum, nunc admiratione Reuchlini ® pene 

♦ 

1 Vgl. Zasii epistol» ed. Riegger, Ulm 1774, II, 464 ff. auch Erasmus 
bricfe an vielen stellen. Hieronymus wurde 1530 von könig Ferdinand in 
den freiherrnstand erhoben und mit der herrscbaft Sprinzenstein im lando 
ob der Ens beschenkt und später oberstbofmeister der erzherzoginnen, der 
tücbter Ferdinands. Vgl. Denis, Wiens buchdruckergcsch. Wien 1782 
8. 401 fg. 2 Paul Ricius, leibarzt des kaisers Maximilian, Verfasser 
verscbiedener kabbalistischer werke (vgl. Grätz, gescbiehte der Juden 
IX, 8. 193 fg.), ein höchst gelehrter mann, mit Erasmus befreundet, 
der in seinen wissenschaftlichen Schriften einer eigenthümlichen philosophi- 
schen richtung folgte, zugleich aber zwischen Protestanten und katholiken 
eine Vermittlung anstrebte; durch seine behauptung, daß der Sternenhimmel 
beseelt sei, gerieth er mit Eck in streit. Genaue aufzAhlung seiner Schriften gibt 
Wiedemann: dr Johann Eck s. 340 ff. Ricius nennt den Reuchlin einmal 
terrestre Saturni oraculum an Hütten 10 Nov. 1518, bei Böcking I, s. 222. 
3 Auch dieser brief Reuchlins ist leider nicht erhalten. 4 Die port» Incis, er- 
sohienen Aug. Vind. 1516, sind Übersetzung eines hebräischen werkes des 
Joseph Gikatilja, vgl. Wolf) bibl. hehr. III, s. 392. 5 Episc. Roff.] Johannes 
Fischer. 6 Reuchlins scbriften waren in England wol schwer zu bekommen, 
£^asmus schickt dem Thomas Morus zur mittheilung an Johann Fischer 
Renchlinica omnio, darunter qusQdam quss nusquam reperias. 1 März 1516, 
Erasmi opera III, epist. CCVIU, col. 189. Darauf bezieht sich auch ders. 
an dens. 8 März 1517 (III epist. CCXXXVII col. 234): Erasmus vergisst 
nicht hinzuzufügen libellum Reuchliui (wol den augenspiegel) versum meo 
snmptu, Noch Hm 23 April (517 erwartet Or^smus FisQherd urtheU Übec 



cbntemnat. Quae res adeo me nulla urit invidia, üt vehemen- 
ter etiam gandeam proque mea virili currentem, qaod ajnnt, 
extimulem. NuUas ad me dat literas, (scribit antem crebrius) 
in quibus non faciat honorificentissimam tui mentiönem. De- 
creverat positu cultu episcopali, hoc est, linea veste, qua sem- 
per utuntur in Anglia, nisi cum venantur, trajicere, hac pr»- 
cipue causa impulsus quo tecum colloqüi liceret, tanta habet 
hominem discendi tuique sitis. Atque hac lege uos ad navim 
properantes decem apud sese dies detintiit, ut una trajiceromus. 
Verum incidit postea, cur mutaret consilium et, si rem distulit, 
animi propositum nou mutavit. In extremo digressn soUicite 
me rogavit, qua re posset tibi gratum facere. Respöndi, tnam 
fortunam non esse ejusmodi, ut magnopere egeret ^ pecunia, 
verum si mitteret annulum aut vestem, ant aliud ejusmodi, 
quod ceu tui monumentum posset amplecti, id fore gratisd- 
mum. Bespondit, se nihil laborare, quanti constaret, modo 
tibi gratum esset. Collaudavi hominis animum, suspicor enm 
brevi ad te venturum. Interim fac scribas mihi, quid tibi 
potissimum mitti cupias, nullis ille parsurus est sumptibus. 
Sensi illnm avidissimum calamorum v&i>.a>Tö5v, cujusmodi mihi 
tres donasti ^, proinde si tibi sunt aliquot, nuUum munos 
gratius mittere possis. 

Non gravaberis eum crebris appellare literis et item 
Coletum; uterque tui studiosissimus est, uterque est, ut etiam, 
si nulla speraretur utilitas, tamen ob egregias quibus praediti 
sunt virtutes et animum in te tarn propensum, digni erant 
amore mutuo. Nunc ambo sümmam apud suos obtinent autho- 

* 

die Schrift, col. 1604, epist. App. CXXXIII, was freilich ziemlich naturlich 
war, da Colet die Schriften zurückgehalten hatte, um sie zuerst zu lesen. 
Erasmus, der das an Fischer zur entschuldigung schreibt (8 Sept. 1517), 
fügt hinzu: übi dabitur certe aliquis qui perferat, remitte nobis libellos, 
qui ad Reuchlini negotium pertinent, si tamen his jam usus fneris. Dann 
folgt die bezeichnende stelle: quidam e Colonia 8cripsit ad rae causam 
illius in optimo esse statu, verum arbitror eara causam nunqunm finiendam 
esse. (Opp. Erasmi III, col. Iß30, epist. App. CLXXVIII). Fischer hatte 
eich über die Vernachlässigung beklagt. (Er. Opp. III, col. 1812, epist. 
App. CCCXXVIII.) 

1 Egcres? 2 In den erhaltenen briefcn Reuchlins an Erasmus Ui 
davon nicht die rede. 



253 

ritatem: Coletns ^etiam regise Majestati intimus est et ad pri- 
vatissimum colloquium quoties vult admittitur ^. 

Leo Suinmiis Pontifex ad meam epistolam^ quam excusam 
legisti, diligenter respondit nee miuus amanter quam diligenter 
adjeeit alterum breve^, quo me sua sponte Regi Anglorum 
commendavit, haud quaquam more vulgär! ; atque id nomina- 
tim adjeeit, se id suapte sponte facere, nee a me nee a quo- 
quam, ut id faceret, rogatum. Responderat uterque cardi- 
nalis ^, verum hm literae in tuam Germaniam missse sunt ad 
Ricardum Pacorum, hominem egregie doctum, qui nunc apud 
EUvetios oratorem gerit. Quin et Pontificis brevia mihi non 
ante sunt reddita, quam in Angliam rediissem quce sin tempore 
fuissent reddita fortassis et Hieronymum Leoni dedicassem. 
Mihi vix dum in Brabantiam reverso lUustrissimus Princeps 
meus Carolus prsebendam donavit, satis et honorificam et 
copiosam. Revisi Britaniam salutaturus Msecenates meos et 
amicos veteres, reperi mülto nostri quam reliqueram aman- 
tiores. Archiepiscopus cum semper amaret unice, nunc tantum 
adjunxit veteri in me studio, ut ante parum amasse videri 
possit. Omnia sua mihi detulit, recusavi pecuniam. Abeunti 
donavit equum et calicem cum operculo elegantissimum inau- 
ratum, poUicitus apud mensarios pecuniam quantumcunque 
jassero se depositurum ^ Novum Testamentum plurimos 
amicos mihi conciliavit ubique, tametsi nonnulli strenue recla- 
marint, prsesertim initio, sed hi in absentem tantum et forme 
tales, ut nee legerint opus meum et si legerint, non intellecturi. 

Scribe ad nos frequenter, doctissime Reuchline. Quicqnid 
Antverpiam miseris, ad Petrum ^gidium^ scribam publicum, 



1 über Colet vgl. besonders Seebohm, tbe Oxford reformers of 1498, 
London 1867. 2 Epistolam] die widmung zu der ausgäbe des neuen 
testaments. 3 Breve] 10 Juli 1515 in der briefsammlung des Er. (Opp. 
ed. Lngd. Bat. III), col. 156 fg. epist. CLXXVIII. 4 Raphael und Grimani, 
vgl. oben nro. CCIX, a. 2. 5 Über den liier angedeuteten aufenthalt Eras- 
mus in England vgl. Drummond II , 206 ff. 6 Petrum ^gidium]. In dem 
von ihm selbst verfassten verzeichniss seiner Schriften (catalogus lücubratio- 
nnm) sagt Erasmus: est autem über unus de parabolis sive similibus ad 
Petrum ^gidium iureconsultum et civcm Antwerpiensem quondam mihi 
Studiorum sodalum. Vor der ausgäbe der werke Lugd. Bat. 1703, fol, 11« 



254 

id mihi certo reddetur. Bene vale, GermanisB nostr® decus. 
8i Philippum ^ jnycnem ad Roffensem miseris tuis commen- 
datum literis, mihi crode, tractabitur humanissime, et ad 
ftmplissimam fortnnam proyehetnr. Nee usquam continget 
plus ocii ad optimas literas. Fortassis ille sitit Italiam. At 
his temporibus Italiam habet Anglia et ni plane fallor, qniddam 
Italia pitßstantius. Rursom vale. Calecii VL EAL. Septembres. 
Gedrackt: = J. v. e. s iiiib bis t^. 



ccxxn. 

(Mainz.) 31 Aug. (1516). 

Henrichus Sti'omer Aurbaccliius ^, medicinae doctor, Jo- 
hanni Reuclilin Phorcensi LL. doctori S. D. P. 

Ne mireris, vir eloquentia atqne juris prudentia absohtis- 
sime, quod ego tibi incogoitns incultis verbis audeam tois 
tersissimis auribus obstrepere '. Id enim evenit, non ex temeri- 
täte, sed incredibili et flagranti nostro ergä universos eniditos 
homines amore. Es enim homo syncero amore et summa 
veneratione dignissimus, qui primus hebraicam linguam solute 
hactenns ac rustice stridentem, donec abs te legibus dicendi 
Bubjiceretur, grammaticis nodis apte et concinne perstruixeris, 
tarn aperto artificio quod vel mediocre ingenio prseditus suo 
Marte tuis ex prseceptis perdiscere valeat, officium certe cnnctis 
mortalibus, obviis ulnis excipiendum, cum summa gratitudinis 
relatione. Taceo quam bcne meritus sis de latina gente tuis 
multivariis poematibus ^ admodum ornate excusis. Nam, quo- 
ties tua intueor scripta, id de te judico qtiod longe erndi- 
tissimi viri omnes. Ignosce quod me doctissimis annumeravi 
Judicat autem doctus eruditorum exercitus non minus recte 
quam vere, te universam Germaniam atque etiam Latium 
graeco, latino, et hebraico sermone, tribus summis eloquiis istis 

1 Philippum] Melanchthonem? Über diesen plan Reuchlins ist sonst nichts 
bekannt. 2 Vgl. über ihn Erhard, gesch. des wiederanfblühens u. s. w. 
bd. III. 3 Ein ebenso begeistertes lob Reuchlins schreibt Stromer an 
Pirckheimer 7 Nov. 1517, bei Böcking I, s. 155. 4 Außer den beiden 
comödieu Reuchlins sind nur sehr wenige und ganz unbedeutende poSmtta 
Reuchlins bekannt. 



265 

illtistrasse. Gamillum profecto omnium sententia in Germania 
refers, tu, qui bonas literas cadentes et marcescentes in 
pristinum nitorem sustnieris. Solns omuibus Germanis ingenii 
decus et gloriam prsefers, solus Gerroaniam literis ubique 
gentium ornas. Itaque magna tibi debet Germania, qui uni- 
cum germanica virtutis sis monumentum. Merito igitur Ger- 
mani tuas deplorant adversitates. Aequissimo jure adversus 
tuum nequissimum hostem, tui causa inirent sanguinolentum 
prsßlium, quod is infamis famicida, juris et aequitatis atrox 
prffivaricator, tuam venerandam senectutem, famam puram 
praeclarissimam doctrinam calumniatur, lacerat, et pedibus 
subdere nititur. Utinam ima tellus dehiscat, et tinctum Judsum 
devoret, atque etiam atram pseudotheologorum aciem et 
serumnosam fraterculorum conventionem, quod inutile ignarum 
atque atrocissimum genus hominum, crudelem tuum calumni- 
atorem fovet, adversus te injustissime subsidia ei ministrat, 
ut ob virtutem oppugneris, quod penitus meum cor exulcerat. 
Sed latius quam epistolss modus poscit evagatus sum. Tu ob 
singularem quo te prosequor amorem, nostram garrulitatem 
83quo feras animo, et animi affectibus tempcra. Dens solus 
judex aequus eo vertet, ut injustos tu® nobilis fam» hostes 
devincas quod etiam atque etiam tibi precor. 

Hoc unum te nescire nolo. Tui honoris lupum ^ novas 
quasdam ineptias quibus tuam famam demetit congessisse, 
quas Archipraesuli Moguntinensi, Mademburgensi , Halberstat- 
tensi etc. * »que potenti atque justo archeprincipi domino 
meo clementissimo dicavit. Sperans eo et odium principis 
tibi excitaturum, et subsidium ab illustri sua gratia se ad- 
versus te impetraturum. Aderam fortuito cum ille futilis 
libellus detractorius afFerretur principi, et una cum nonnullis 
eruditorum defensoribus sententiam interposui, adeo ut Prin- 
ceps nee librum, si qua alioqui decuiäset gratia, acceperit et 

latorem inauditum insalutatumque abegerit ^ 

* 

1 Lupus] Pfefferkorn ineptias] defensio contra famosas, vgl. Reuchlin 
8. 37S ff. 2 Albrecbt von Mainz. 3 Hütten an Nuenar 3 Apr. 15 IS, 
ed. Böcking I, s. 168 erzählt die sache etwas anders. Danach hAtte der 
ersbischof die ihm von Stromer überreichte schrif zwar gelesen, aber nach 
dem lesen mit den worten „sie pereant qni sie loquuntur" ins feuer geworfen. 



256 

Qnare tibi persnadeas, et archipresulem ^ meom toi 
amantem esse et graviter lacerationem tu® fam» ferre. Croto 
tui honoris sednlo propiignatori libellum ' ttue dignationi 
mittendum tradidi, ut te eo melius defendas. Quod si ab 
bis calumniis uUo modo te vindicare qnirem, credas omne tuo 
nomine subirem onns. Non me Hercnle aliquod majus bene^ 
ficium me in te conferre putabam, qnam ut tuum honorem 
pro nostro amore qua possem fidelitate defensarem. Cestemm 
quo planius tibi innotescam, meas iueptias quas adversus 
pestilitatem ^ edidi simul ad te mitto, non quod ducam eas 
tua lectione dignas, sed ut tuam limam subeant et meum singa- 
larem erga te amorem testentür. Oro igitur nostram amici- 
ciam non explodas et nos tuis amicis connmneres. Vale foelid 
auspicio literarum decus et me te amantem redama. Prid. 
Eal. Septemb. 

Gedruckt: = J. v. e. z. 4». As». 

CCXXIII. 

Gotha. 13 Sept (1516.) 

Mutianus Presbyter an Reuchlin 

hofft, dass Reuchlin durch die römische entscheidung die ge- 
wünschte ruhe erhalten habe. Seine gegner würden von allen 
verflucht, er hoch geehrt. 

Ad me quotidie conflnunt boni adolescentes, quibus 
Capnion est in ore et in pectore, hie sese grsectim probat ille 

* 

Der stronierische bcricht ist ohne zweifei wahrheitsgetreuer, Hütten hat sich 
entweder des Vorgangs nicht mehr genau erinnert, oder ihn absichtlich 
▼erdreht. 

1 Archipesesuluni. 1. 2 Pfefferkorns defensio. 3 Ineptias] die 

Schrift erschien unter dem titel: HENRICI STROMERS AVRBACHII, | medi- 
eine doctoris, saluberrime aduersus pestijlentiam obseniationes , recens 
editse: | Aeque paoperibus prosnnt locupletibus sque. | Aeque neglecte, 
pueris senibusque nocebunt. | Titel in sehr schöner leisteneinfassiing, mit 
allerlei grotesken figuren verziert, unten 3 bilder mit den aufschriften: S. 
MAURICIVS. S. MARTINVS. | S. STEFFANVS. | 4 bogen in 4», A, B, 
C k 6, D k 5 bll. Am ende: impressore Valentino Schuman Ayns a Chri- 
stiana snlute MDXVI Pridie Kai. Junii. Darunter ein buchdrackerzeichen. 
Eine deutsche Übersetzung erschien in demselben jähre. Leipzig bei Melchior 
Lotther. 



257 

hebraicas et vere arcanas literas admiratur qnantiim a pr»- 
ceptoribns insukis ad nugas trahnntur vel emendas vel dis- 
cendas, tantum ntroque pede resiliunt ad seqnenda vestigia 
spectabilitatis tu». 

So sei Richard Crokus ^ ein Engländer, jüngst bei ihm 
gewesen, der sich danach sehne, hebräisch zu lernen, so 
andere. Er bittet um rationem constituendse bibliothecae. 
Dat Id. Sept. 

Gedrudst: = J. v. e. z, s». 

CCXXIV. 

Leipsig. 13 Sept. (1516.) 

Ricardus Crocus an ReuchKn 
beklagt, dass Reuchlin ihm nicht geschrieben habe, ist zu jedem 
dienste bereit, schickt ihm ein eben von ihm erschienenes 
buch und bittet ihn, sein kabbalistisches werk dem Job. 
Fischer, bischof von Rochester, zu widmen. Lipsiae. 
Gedruckt: = J. v. e. y 2^. 

CCXXV. 

Köln. 13 Sept. 1516. 

Joannes Potken Joamii Reuchlin S. D. P. 

Eas, quas ad me e Stutgardia 3 Kai. Sextiles dedisti, 

doctissime doctor, literas nuper recepi cum quaternione 

operis * per F. Petrum Galatinum compositi ad me remisso. 

Tibi haud paiiim gratulabar , quod ex parte epistol» quam 

ad me mittere dignatus es, intellexisti causam illam tuam in 

portu esse. Ego cum epistol« partem absque mora Georgio 

Sobio * juventutem Coloniensem in arte humanitatis publice 

erudienti, laudum tuarum prsedicatori, tuoque hac in civitate 

acerrimo defensori, tradidi. Is primo exinde die festo in 

templo, quod summum Colonienses vocant, facta doctorum 

virorum Corona omnibus audire cupientibus, e quorum numero 

nönnulli tui aemuli erant, legit, perlegit et relegit, subitoquo 

orto rumore per civitatem, ut fit, quod victor evades, multi 

ex his qui te amant et nonnülli ex eis qui te odio prosequun- 

* 

1 Vgl. Böcking suppl. II, s. 352 fg., den folgenden brief und die nachtiTige. 
2 Operis] de arcanis catholicse veritatis, a. o. CCXV. a. 3 Vgl. KrafFt, mit- 
theilangen über Heinrich BuUinger, Elberfeld 1868. 

Reuchlin 1* 



258 

tur, inter qtios etiam ipsi et Pepercom et Ortoinns erant, me 
adierunt ezperturi, quid ea in re ipse affirmarem, qnibns 
etiam alias literas, ad me latiusctüe per Doctorem Joannem 
Wik procuratorem tuum scriptas, in eandem ostendi senteor 
tiam. Qu» res tui amantes, quomm major Colonie est nnme- 
rus, quam forsan ipse speraveris, solito sqnianimiores ala- 
crioresque, alios vero vnltu et animo depressiores fedt. Qnod 
autem scribis, lata pro te sententia te Coloniam peregre ita- 
rum , ad meam in lingna quam edere coepi chaldia eraditi- 
onem, plurimum gaudeo quod sententiam vel jam latam, vel 
propediem ferendam spero. Kam et D. Wik inter alia ad 
me scripsit, quod mandatum de supersedendo ^, per contnu- 
rium a sanctissimo domino nostro signatum mandattim rejici 
curaverit. Et nisi reverendissimus cardinalis Sancti Marci' 
ex urbe, nbi quotannis durantibus generalibua feriis solitiu 
est, secederet, causam tuam in ipsis feriis per oardinales 
decidi sperabat. Lata igitnr pro te sententia, non me, sed 
Coloniam ipsam accedito. Injuriam tamen mihi feceris hatid 
mediocrem, nisi domo mea, cujus reparationi jam intendo, 
hospicio fueris usus. Ero in te linguam ipsam chaldiam 
docendo tuus Barnabanus, non solum noctumus sed et diurnus, 
nihil eos metuens, qui te odio proseqnuntur. Mitto ad te 
ineptias ', quas brevi ante tui aemuli sub vocabulo Nebulonis 
illius Pfefferkorn conflarunt. Bene vale, et uti soles redanui 
Ex Colonia 13 Septembris Anno 1516. 
Gedruckt: = J. v. e. v. 1. 

CCXXVI. 

Antwerpen. 29 Sept. (1516.) 

Erasmus Capnioni. 

Cum has literas parassem ad primam yp^F'^'^f^P^ 
copiam, redditaE; sunt Antwerpiie tuce literae, sed mense Jnlio^ 
scripta? quas ego &d finem Septembris accepi, ad has ut pau- 
cissimis respondeam. Erat quidem mei officii, doctissime 

* 

1 Dieses, Aug. 151C, erlassene mandat ist uns nicht erhalten; Tgl. 
ReucliUn 8. 319 fg. 2 Griraani. 3 Ineptias] Pfefferkorns defen«io contri 
famosas. 4 Julio] wol falsch für Junio \ s. o. den brief rom 5 Jani IÖI6, 
nro. CCXX. 



259 

Benchline, literis tibi gratias agere pro codice ^, hoc est 
deliciis tnis, nobis commodato missis, sed Frobenius in causa 
fuit, qui me non admonito librum remiserat. Nsenias meas 
tuo hoc est doctissimi optimique viri calcxdo comprobari 
vehementer gaudeo. Cseternm, quod tua prse meis contemnis, 
age ne nimis amice, et modeste plus satis. Et infoelicitatem 
tnam deploras? qui foelicissimo illo seculo videris Italiam, 
florente Agricola * , Politiano , Hermolao, Pico, cui tam varia, 
tanqne recondita contigerit ernditio, qui- tot summatibus viris 
notus ac familiaris fueris , qui nunc quoque optimis ac doc- 
tissimis quibusque sie charus sis et adamatus, nt, si pater 
esses, Omnibus intimius charus esse non possis. Adorat te 
propemodum episcopus Roffensis, loanni Coleto sacrum est 
taum nomeu. Quod ni minister perdidisset epistolam tuam', 
haberet eam ut ajebat inter sacras reliquias. Nuper invisi 
monasterium pervetüstum Cartusiensium apud Sanctum Ode- 
marum Artesiae oppidum. Ejus loci Prior ^ e tuis libris mire 
literas hebraicas assecutus est, nullo prsceptore, tibi vero 
sie deditus, ut nomen etiam ipsum veneretur. Erat forte 
apud me quaedam epistola tua, quam ubi sensit tua scriptum 
manu, obnixe rogavit, ut apud se relinquerem, eam identidem 
exosculans. 

Non pauci sunt, mi Reuchline, hoc in te animo. Quod 
tua virtute contentus negligis hominum malevolentiam, laudo. 
Ipsa virtus abunde magnum tui praemium. Et si parum 
agnoscit haec aetas, agnoscet posteritas, denique agnoscet 
Christus, cui tui militant labores. Scribe vel paucis Coleto, 
is jam senex grascatur ^ Rofifensis etiam processit fceliciter. 



1 Codice] handschr. des N. T.? s. o. brief Reuchlins, Aug. 1514, s. 225, 
a. 2. 2 Den Agricola hat Renchlin schwerlich in Italien gesehn. 3 Auch uns 
ist ein an Colet gerichteter brief Reuchlins nicht erhalten. 4 Prior] wahr- 
scheinlich Joannes Qnonus s. o. s. 223, a. 2. 5 In dem Verzeichnis der 
Benchlinisten in England, das in den epp. ill. vir. a. a. o. sich findet, 
beißt es noch: omnes sciant gr»ce excepto Coleto. Das Verzeichnis enthält 
außer Colet: M. Gailielmas Grocinus theologus, Thomas Linacrus medicas 
regius. Catbertus Danstanus jureconsultus, archiepiscopi Cantuariensis can- 
cellarios. Quilielmus Latamerus theologus. Thomas Morus Londonicnsis 
judex et advocatus disertissimus. Andreas Ammonius secretarius Lnccnsis 

17* 



Burstim vale^ doctissime Reuchline. AntverpisB. 3 KaL Octob. 
Ex »dibus Petri ^gidii, pnblici acribo, ad qiias ai quid 
miseris, id mihi facile reddetur. 
Gedruckt: =: J. v. e. t. 

CCXXVII. 

Rom, 80 Oct. 1516. 

F. ^gidius Viterbiensis * ordinis eremitarum S. Augustini 
prior generalis an Joannes, Dionysius Beuchlin und ihre 

Schwester Elisabeth. 

In rücksiebt auf ihre Verdienste und auf die traurige halt- 

doctissimns. Warum Johann Fiscber, episcopns Roffensis in diesem, w•]l^ 
scheinlich von Erasmas herr&hrenden , Verzeichnisse fehlt, ist unbegreiflich. 
1 Agidins von Viterbo, eigentlich Agidins Antonius Canisins, geb. 
1470 in der diöce^e von Viterbo, studirt bei den Augustinern in Yiterbo 
ausser den Humaniora auch hebräisch nnd chaldäisch, wird 1507 genenl 
des Ordens und cardinal und hat als solcher wo] seinen anfenthalt in Rom 
genommen. Diesen musste er zwar oft unterbrechen durch viele gesandt- 
schaften, zu denen er von papst Leo X gebraucht wurde, z. b. zu Maxi- 
milian, zu Karl V, zum herzog von Urbino. Er erhält verschiedene bis- 
thümer, wird 1523 protektor seines ordens und vom papst Clemens Vn zam 
Patriarchen von Constantinopel gewählt. Er stirbt in Rom 12 Nov. 1532, 
vgl. die kurze biographie in fortgesetzte Sammlung von alten nnd neuen theolo- 
gischen Sachen 1748, s. 58 bis 64, mit portrait. Eine anzahl briefe au und von 
Agidius , welch letztere bei seinen lebzeiten sein Ordensbruder Seraphinos 
sammeln wollte, sind abgedruckt bei Martene et Durand: collectio amplis- 
sima tom. III, s. 1232 bis 1276; eine große anzahl seiner Schriften bewahrt 
die biblioth^quc nationale in Paris handschriftlich. Während seines anf- 
enthalts in Rom hat sich Agidius 1513 fg. ein großes indirektes verdienst 
um die Verbreitung des hebräischen Sprachstudiums durch die aufnähme 
des Elias Levita bei sich erworben. Für seine hebräischen Studien ist 
auch sein brief an Caspar Amman (provincial in Lauingen 1524), von in- 
teresse (abgedruckt in : annales literarii, cura Henke et Bruns. Helmstädt 
1782, vol. I, 8. 193 fg.), in welchem es über Reuchlin heißt: etiam multo 
magis gratulamur tibi, quod sortitus sis doctorem eximium Johannem Raylin 
(Reuchlin) cujus eruditio maximi apud nos est, quod in sancta scriptura 
sancte versatur. Audimus apud eundcm tuum prseceptorem esse cum mults 
tum egregia hebrseorum Volumina. Gratissimam nobis rem feceris, si ad 
nos quam primiim mittas indicem librorum omnium, qnos ille idem pr»« 
ceptor habet tuus, perspiciasque diligenter, an habest ipse libros, quales 
vides dcscriptos in hac pagina intcrclusa prsesentibus . . . Vale in domino. 
Romae, die 15 Decembr. 1513, 



261 

losigkeit des irdischen lebens vos et ordini et parenti Au- 
gustino deditissimos , quantum ad nos attinet quanturaque 
nostri juris est, Dostro ordini adscribimns atque vos singolos, 
ut ex nostris unam, toto corde confratres et consororem per 
has literas et accipimus et vocamus .... Anno 1516, die 20 
Octobris. 

Gedruckt: = J. v. e. B. 4*. C*. 



ccxxvm. 

Rom. 1616. 

.ZElgidius Viterbiensis an Keuchlin 

beklagt, dass er Reuchlin bei seiner anwesenheit in Deutschland 
nicht gesehen habe, gibt seiner bewunderung für R. den leb- 
haftesten ausdrack, hebt seine Verdienste für hebräische und 
kabbalistische Studien hervor und schreibt: 

Thorah erepta primo nobis est a deo ex igne cum Abra- 
ham ex igne servatum esse voluit. Nunc secundo a Reuchlin 
servata est ex igne, cum libri illi servati sunt quibus stanti- 
bus lex panditur et lucem capit, intereuntibus autem tenebris 
sthemse noctis offunditur. Denique in hoc judicio tuo ubi 
hac aestate periculoso asstu laboravimus, non te sed legem, 
non Thalmud sed ecclesiam, non Reuchlin per nos, sed nos 
per Reuchlin servatos et defensos intelligimus. Velim qu® de 
Pythagoricis cudere te scribis, latius de eis me reddas cer- 
tiorem. Vale, Romas. Anno MD.XVI. 

Gedruckt: = J. v. e. B. iiib; B. 4*. 

CCXXIX. 

Wien, (vor dem 24 Oct 1516.) 

Vadianus poeta laureatus Joanni Reuchlin S. 

Ulrichus Huttenus \ doctissime Capnion, literis * ad me 
suis Bononias datis honorifica tui mentione facta, quid Romae 

* 

1 Von Hatten ist nun zum crstenmale in nnsern briefen ausführlicher 
die rede. Dass über ihn die Sammlungen von Böoking und das werk von 
Strauß alles nöthige enthalten, bedarf kaum der erwAhnung, 2 Literis] 
dieser brief Uuttena an Vadian ist nicht erhalten. 



262 

prozimis his mensibns in illa tna cansa actum faeriti adeo 
indicat fideliter, ut quanti te faciat, ipsa sua verba band 
obscare testentur. Is Rom® tota prope sratate, ut intelligo, 
moram traxit, literanim et in primis noscendi juris gratia. 
Sed lite ^ quadam inter se et Gallos aliquot ob res Oerma- 
norum exorta, uno confecto üallo, reliquis autem misere 
sauciis , Bononiam petere coactus est, illic fortassis diutule 
mansurus. Quanto vero me gaudio afficiat omnis illa um 
quae victoriam iunocentissimse vitae tnas contra Stoicorum istas 
simias adjudicat, non facile scripserim, ac ne dixerim quidem, 
si coram essem: testis enim esse possum vel posteritati, quo- 
niam altissimum illud tuarum doctrinarum ocium tam pne- 
cipiti molestiarum et perturbationum impetu non dignnm 
extiterit; cumque doleam perssepe de multis, istud nunquam 
non gravate tuli, quod homines illi, quorum stipendüs invidia 
militat, tantas in re tantilla tragoedias moverint, ut res tota 
tot judiciorum censuras, magnorum etiam judicum consensu, 
sustinaerit. Imponet bis önem Romanse sedis antoritas, tot 
vit® tusB et eruditionis praeconibns munita, inter quos Eras- 
mum ipse Roterodamum adeo libenter accipio, ut nihil magis. 
Ego quantulacunque doctrina ac ingenio id moliar, ut vel meo 
judicio Capnioni debuisse studiosos omnes futura saDCuIa 
agnoscant. Excudetur jam nunc a me scriptus de poetica 
libellus, in quo meritissimam laudem tui locis öportunis inse- 
rui, meam in te observantiam hoc ipso testaturus ejus tibi 
copiam brevi faciam. Vale et scribe. Vienn®. Anno MD.XVI. 
Gedruckt : 1 = y z iil' ; 2 = Hutteni opera ed. Böcking vol. L 
8. 104. 

1 Lite] über dieses abenteuer vgl. Hütten an QerbeUias Bologna 31 Juli 
1516 Hutteni opera ed. Böcking, vol. I, s. 105 f. Unser brief ist selbst- 
verständlich später als der angeführte, in dem sich über Reucblin folgende 
stelle findet: de Capnionis sumnoi viri causa bene te sperare jubeo: salos 
in procinctn est : Hogostratus theologistarum alpha ingenti decocta pecnDia 
(tanti spem suam emit) nihil effecit quique olim potentia fretas sna optioo 
cuique molestus facile fuit, t^ xe^aXjj xbv oupotvbv i^oLpoLdoz^t em/stpc5v fractüB 
animo est destitutusquo lupus bians discedit« Erasmus pontifici commen* 
davit Capnionem literis. Duos Germani» ooulos omni studio amplezari 
debemus: per cos enim barbara esse desinit h«c natio. Vgl. auch Hnttcns 
briefe an Crocus, 9, 22 Aiig. 1516, Böcking a. a. o. I, s. 123 bis 1?6. 



ccxxx. 

BtnttgArt. 24.0ct. 1516. 

EbECellentijBsimo studii Viennensis noviciorum gymnasi- 

äroliaB domino Vadiano studiosorum principi et literarum 

legklatori amicissimo suo ^ [Jo. BeuchUn] s. d. p. 

Crede mihi, tantis sum obrutns negociis, ut elegantissi- 
mis tois literis ne barbare quidem, ut soleo, respondere 
nunc p088im. Quare tolera humaniter excusationem meam, 
posthac nostra videbis abundantius vel libellos ' qnibus snda- 
mii8 in prssentia haud segniter. Expecto quotidie RomaDam 
Bententiam, utinam pro nobis et pro veritate decernendam. 
Tqüc liberiore vena ad te et alios mihi deditos, auxiliante 
De0| perscribam. Vale. Stuttgardisß, 9 El. Novembris anno 1516. 

Joannes Reuchlin Phorcensis LL. Doc. 

Handschr.: 1 =z Yadianischer briefwechsel bd. 1. s. 81 (bibl. za 
St. Gallen) antogr. 2 = Haberische sammlang. Band 49 der Apo- 
grapha: epistolae ad Joachimam Yadianum, de ipsis, quse in biblio- 
theca S. P. Q. Sangallensis adservantar, originalibus exemplaribas 
transscriptaß. (G2 H, 38 der Basl. bibl.) bl. 41. 

CCXXXI. 

Stuttgart. 13 Nov. 1516. 

Joannes Reuchlin phorcensis Nicoiao Ellenbog s. d. ^ 

Quem ad te mitto, Nicolse, harum ostensorem, is ab amicis- 
simo et mei amantissimo Erasmo Roterodamo cum literis suis 
pro more elegantissimis ad me nuncius accessit. Vir, ut ego 
de vultu conjicio, admodum venerandus et tam gravi mittente 
Roterodamo dignus. Quis enim non omnia qu£e ab Erasmo 

1 Aufschrift ausgelassen 2. 2 De arte cabalistica s. unten nro. CCXXX VIII. 
3 Über seinen früheren briefwechsel mit Reuchlin schreibt Ellenbog 1526 
in die Sexti an seinen freund Jakob Gruerius. Dieser hatte ihm ange- 
boten, collectaneen, die er in Reuchlins Vorlesungen gesammelt, zu schicken, 
und Ellenbog hatte es angenommen: mirum enim dictu quam faciat ad sto- 
niachum mcum rcuchlina pnrata culina. Fuit mihi vir ille humanissimus 
non parum affectus, dum in humanis esset. Et licet ex facie alterutrum 
nos non novcrimus literis tarnen frequentibus (quibus rusticorum illa seditiosa 
factn me privavit) me adiit, quas sane ut Croesi opes penes me reservabam 
et deosculabam. A. a. o., vol. X, lib. IV, ep. 49, fol. 133. 



264 

procedunt , amet et colat ? Qnare obsecro te, at illtun jtire 
hospitalitatis snscipias perqnam humaniter, cui et tuam et 
abb» nostri ^ virtutem ita commendavi uti est id est maximi 
feci quam laudibus apud exteros celebrare queat. In causa 
mea Bomana diffinitivam sententiam propter adversariomm 
potentiam quanquam ferme ante annum conclusam ' noodom 
habeo, attamen quotidie amicis ex urbe consolatus expecto 
brevi, quas cum venerit haud clam te erit. Yalete tuqne 
äbbasque meus. Stutgardie Idibus Novembribus anno 1516. 

Handschrift: N. Ellenbogi epistolarum libri IX, mscr. in bibl. 
imp. Par. cod. lat. 8643, vol. I, lib. 3, epist. 20, fol. 25^. 

CCXXXII. 

(Ottenbeuren.) (Nov. 1516.) 

Frater Nicolaus Eilenbog Joanni Reuchlin S. D. 

Prseeeptor colende literas tuas proxime ad me datas, 
per eos^ qui a doctissimo Erasmo nostro Roterodamö ad te 
missi fuerant maxima voluptate accepi, virosque, ut petisti 
liberaliter suscepi, tum üt tuse gratiöcarer humanitati, tum 
ut Erasmo Roterodamö a quo non injueundas * vix ante 
annum accepi literas amice responderem. Verum ut verum 
fatear, fuere ambo digni omni humanitatis obsequio. Senior 
enim theologiae doctör a juniore praedicatur et sane ejus 
doctrina ab hac dignitate non abhorret. Junior vero pro 
State sua musis iucumbit et poesi oratoriasque totus invigilat 
Reliquit quinetiam abbati nostro carmina non illepida ad 
honorem s. patris nostri Benedicti. Sed quid plura? Tractati 
sunt ab abbate meo tum ob gratiam tui, tum ob illorum 
doctrinam et eruditionem triduo lautissime. Dedi quinetiam 
eis literas ad priorem ^ sancti magni in faucibus qui ut non 
dubito, humanissime eos suscepit. Caeterum quod scribis cau- 
sam tuam RomsB esse definitam, tibi mirum in modum gra- 
tulor, tu, velim, ubi eam sententiam ad plenum extorseris, me 

* 

] Abb» nostri] Leonhard Widenmann s. o. 2 Conclasa I. 8 Viros- 
que] Renchlin hatte oben nur von einem gesprochen. 4 Am rand: not»1. 
6 Prior] Gallus Kneringer in Füßen. Zahlreiche briefe. von ihm und M 
ihn sind in der erwähnten briefsaramlung erhalten. 



* r 



265 

actutum de ea ro certiorem reddas, qnatenüs tui honoris 
defendendi materiam habeain fide dignam. Veniunt enim ad 
DOS qui tni nominis et honoris inimici existant capitales et 
qni me Beuchlinum qnse mea gloria est maxima appellent, eo 
quod tni nominis prasco existam ödelis. Ulis, inquam, obji- 
ciam scripta veritati consona in tnam laudem maximam, illo- 
mm autem. confusionem praßcipuam. Csetemm memini, me 
anno hujns sasculi undecim postnlasse a te interpretationem 
dictionis Semhammaphoras ^ , tn vero ad alia ejns epistol® 
pleniter qnidem respondisti, solum hac vocola quam tarnen 
maxime omnium enodari cnpiebam silentio tecta. Itaqne, si 
me amas, ejus dictionis derivationem et interpretationem mihi 
conscribas precör. Non abs re id peto , sunt enim qui in 
mysteriis ea vocula utantnr tanquam sacerrima. Yale foelix. 

Handschrift: Nie. EUenbogii literarum librilX, mscr. s. o. fol. 26 f. 

CCXXXIII. 

Zwoll. (1516?) 

Gerhard Listrius an Reuchlin 

drückt mit den lebhaftesten Worten seine begeisterung für 
Reuchlin aus, theilt mit, dass Pfefferkorn cum quo saspe tuo 
nomine mihi Coloni» res erat eine neue deutsche Streitschrift 
gegen R. und alle gelehrten erlassen habe ^ und bittet, den 
Überbringer des briefes gut aufzunehmen. Grüsse an Busch. 
Yale. Suollas. 

Gedruckt: J. v. e. A 3b fg. 

CCXXXIV. 

London. (1516?) » 

Joannes RofFensis episcopus * an Reuchlin 
bedauert, dass sein brief an ihn verloren gegangen sei, wünscht 

1 S. oben 29 Aug. 151 1, nro. CXXVf. 2 Geraeint ist Pfeflferkoms be- 
schynnnng 1516; vgl. Reuchlin s. 378, a. 2 und 381 ff. 3 Vgl. den brief 
des Erasmus oben nro. CCXXVI. 4 Job. Fischer] wie sehr Fischer den 
Reuchlin verehrte, erzählt Erasmus: pene deperibat in Capnionero, tarn 
inagnifice de illo sentiens, ut me prse illo putarit nihil scire, captaritque 
occasionem relinquendse Britanniie, ut cum Capnione velut oraculo rerum 
omnium r^conditarom possU cpUo^ui. £)ra8mi Bpon^ia adversus aspergines 



266 

baldigen sieg über seine feinde und bittet ihn um einige zol- 
len. Ex Londino Angli». 
Gedruckt: = J, v. e, s. 3». 

CCXXXV. 

Löwen. 15 Nov. (1516?) 

Erasmus Roterodainus an Reuchlin 

schmäht heftig gegen die neu erschienene deutsche schrifl 
Pfefferkorns ^ und ermahnt Reuchlin, diese ungeheuer zu ver- 
achten und den Wissenschaften zu leben. Fischer und Colet 
seien wohl. Expostulavi cum Dorpio : quare haec academia ^ se 
miscuisset tuo negocio? .. Is respondit: unum Adrianum' fuisse 
authorem, cui nunc contiugit cardinalatus . . Er habe den an- 
genspiegel lateinisch übersetzen lassen und nach England ge- 
schickt. Lovanii 17 kal. dec. 

Gedruckt : = J. v. e. s 2^ fg. ; abschr. in der Huberischen Samm- 
lung bd. 24 der apographa (Basler bibliothek G. 2 I, 15). 

CCXXXVI. 

Bologna. 13 JaD. 1517. 

Huldericus ab Hütten an Reuchlin 
ermuntert Reuchlin zum muthigen ausharren und wirft ihm 
schwächliche worte vor, die er in einem briefe an ihn gebraucht 
habe*. Jampridem incendium conflo, quod tempestive speroeffla- 

Hutteni, bei Böcking, Hutteni opera II, 280. Vgl. auch oben 8. 251 f. Mitbe- 
Ziehung auf unsern brief schreibt Fischer an Erasmus (15 16). Ego ad Renchliunm 
BCripsi, nescio an acceperit meas literas, sed non desistam iterato scribere: 
redditse enim mihi litera$ ejus fuere, (der brief Reuchlins ist nicht erhalten) et 
prolixiores quidem ad meam maximam voluptatem. Visus mihi est pre ceteris, 
quorum hactenus opera legi, ex bis qui supersunt palmam teuere, in reruin 
prsQsertim arcanarum cognitione qu» vel ad theologiara vel ad philosophiiun 
spectant. Opp. Er. col. 1587. Epist. App. CHI. 

iBescbyrmung s. o. nro. CCXXXIII. oder „Sturmglock« 1514? 2 Die 
Löwener, deren verdammungsurtheil des augenspiegels, 28 Juli 15 13, Reachlin 
8. 283. 3 Adrian y. Utrecht, der spätere papst Adrian VI. 4 Der brief Beach- 
lins an Hütten, in dem die worte: sin brevi moriar, sowie die unten folgenden: 
noli deserere causam veritatis, gestanden haben, ist nicht erhalten. In äbn« 
lieber weise, wie in nnserm briefe, ermuthigte auch Hütten den zagenden 
Pirckheimer 25 Mai 1517. Böcking 1, 133 fg.; in der antwort Pirckheimers 
kontmt vor; Capnionem| quo animo in eo sis, certioren^ red44iQi Pi:u4eoter 



267 

grabit ; ipsom te quiescere jubeo ; eos mihi adjungomilitise socios, 
quorum et setas et conditio pugnae generi par est Er werde 
durch nichts erschüttert werden und ihm endlich ruhmvollen 
sieg verschaifen. Bononi», idib. Januar. 1517. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. A 1; 2 =: Böcking, Hütten! opera I, 
8. 129, woselbst eine aa&ählang der übrigen drucke. 

CCXXXVIL 

? • 27 März 1517, 

Joannes Reuchlin an Erasmus 

dankt ihm für seinen brief vom 27 Aug. 1516 ^ und schickt 
ihm und dem bischof von Bochester, dankbar, wenn auch be- 
schämt durch ihre lobsprüche, exemplare seines werkes de 
arte cabbalistica. 27 Martii 1517. 

Gedruckt: = Erasmi opera ed. Lugd. Bas. 1703 vol. III, 
col. 1598 fg. (App. nro. CXXIU). 

CCXXXVIII. 

Stuttgart. (Mftrz 1517.) 

Sanctissimo Leoni deciino pontifici maximo Johannes 
Reuchlin se supplex commendat \ 

Italica philosophia, beatissime Leo decime, religionis 

agis quod ad eum non scribis, ne enm innooentem ac noiens in periculum 
trahas: nosti enim tyranDornm animus. Das. g. 137. 

1 Ist nach den Worten des briefes: postqnam domum rediero auf der 
reise, vielleicbt in Tübingen bei Ansbelm, geschrieben. 2 S. oben 

nro. CCXXIa. 3 Auf das werk de arte cabbalisticai dessen widmung und 
einleitungen hier mitgetheilt sind, bezieht sich folgendes (J. v. e. m. 3, 
daraus bei Majus s. 219 abgedruckte) gedieht: 

[Joannis Ziegleri in quendam Reuchlini librum compositum] 
Capnion hie latum victricia signa per orbem 

£n agit! Et totus fulminat hocce libro 
Multus Agrippinis fumus iroportnnus ocellis, 
Ast redolet doctis thura Sabsea viris. 
Das werk ist, wie aus der Unterschrift hervorgeht, März 1517 erschie- 
nen; von dem noch nicht vollendeten werke schreibt Bernhard Adelmann 
an Pirckheimer (24 Febr. 1517): Reuchlin tres dialogos de cabala he- 
braice, latine ac grsoce a se conscriptos impressoribus tradidit, rem, ut 
ipse scribit, prius a theologis nostris non visam. (Heumann, documenta 
literiiri^i s, 149 bis 152). Dagegen hat es CogblAv^s noch am 3 Sept, 



268 

ehiistianr, Pontifex Maxime, a Prthagora ejtis nominis parente 
primo, ad summos homines excellentibus ingeniis pmditos 
olim delata perquamplarimis annis ingenti latratu sopbistaram 
occiderat tarn dia tenebris et densa nocte sepulta, quousqae 
denm faTore Sol omnis generis optimorüm stndiomm, claris- 
siiDTis Laurentins Medices pater tnos, Magni Cosmi propago 
Florentinse civitatis princeps, exoriretur. Quem etsi noviinus, 
animo et scientia gubemandi rempnblicam et domi bellique 
ömnia consilia ac prodentia gerendi tarn foisse compotem, 
nt nemo abtäte sna in civil! exercitatione videretor magis 
latidandüs, tarnen ad boc nobis enm £ateri oportet commo- 
dius natam esse perinde atque coelitus demissnm, nt post 
eloqnenti» disciplinas et benedicendi artes a Petrarchis, Phi- 
lelpbis, Aretinisque rhetoribns ante juventuti Morentins tra- 
ditas, quo esse absqne controversia possent cives cunctis 
nationibus exteris nitidiore scribendi calamo et pnritate lingae 
ornatiores, ipse tandem patriae inferret qnoque illam expnl- 
tricem vitiorem sapientiam et arcanorum investigandi rationem, 
quse in libris et monnmentis priscomm ad sua usqne tem- 
pora latuissent 

Ad id provinciae diligenter accivit undequaque doctissimos 
et yeterum autorum peritissimos viros qnibus ctim remm 
scientia etiam satis esset eloquentias, Demetrium Chalcon- 
dylen, Marsilium Ficinum, Georgium Vespncinm, Cbristopho- 
rum Landinum, Valorem, Angelum Politiannm; Joannem Kctun 
Mirandnlae comitem, cseterosque orbis eruditissimosi quibns 
antiqnorum solertia et arcana vetnstas malignitate casnum 

» 

nicht erhalten, er schreiht an Pirckheimer: litteras Jo. Reaohlin aocppi 
(der brief ist freilich nicht mehr erhalten), libram ejus nondnin, qoo' 
niam Petz (Hieronymus wie Heumann sagt) meroibus adhuc Yeroo» est 
(Heumann a. a. o. s. 34). 1516 meldet bereits Gerhard Ljstrius dem Erai* 
mus: scripsit mihi Csßsariiis, Capnionem curare apud Thomam Anselmom 
imprimi artem cabalisticam et philosophiam pythagoricam. Er. opp. IH, 
col. 1587, Append. nro. CIV. Auch Luther hat das werk benatzt & 
schreibt an Spalatin 29 Juni 1518 (de Wette, Luthers briefe, Berlin 1825.1) 
8. 127): Quod et Johannes Renchlin in secundo libro Cabbal» sue Mtis 
affirmat: quod si ulla necessaria est dialcctica, naturalis iila ingenita sd- 
ficit, qua homo prorotus est conferre credita cum creditis, et sie concludero 
ver«. 



269 

obliterata in lucem rediret. Hoc egere summi viri certatinL 
Nam docuithic, commentabatur alter, legerat iste, interpre- 
tatns est ille ac lingnas vertit in lingaas. Marsilins Grasciam 
diixit in Latium, Romanos in Grseciam Politiantis rednxit 
Instabant omnes operi, nemo non snmmas Medicibus laudes 
afiferens. Hos in heroas, beatissime Leo, tnns Datalis virgula, 
ut ajnnt, divina foeliciter cecidit, Diis gratia, certe nt non 
restaret uUam elegantioris doctrinaß genus, in qno tn non 
evaseris peritior, adeo quidem puer amplexus politissimi 
snavitatem Politioni. 

Qnid multis? Floren tia illo asvo nihil erat floridius, in 
qua renascerentnr optimarum artinm qnse ante cecidere 
omnia, nihil remansit intactum de lingnis et literis, qno non 
ezercerentnr nobilissimi Florentioi. £a fama ego tum quidem 
vehementer movebar, tactus ejus loci cupiditate, ac non solum 
magnificentissimi et insueti nobis Hercyniis dificiise avitas tuae, 
quam Magni Cosmi nominarunt, verum etiam parentis tui 
desyderio visendi, unde nostro saeculo tanta commoda pro- 
diissent. 

Igitur in Italiam profectus cum illustri Eberharde Probo 
Suevörum nostra aetate primo Duce , cui a Secretis fiebam ^ 
intravi Florentiam circiter 12 Kalendas Apriles Anno Christi 
1482. Cunque insignem Medicas gentis nobilitatem ei duci 
commendassem, ut pro rei veritate profecto debui, optabat 
cum eo sibi viro coUoquium habere. Quod ubi animad- 
vertisset, nescio quo revelante, Laurentius, apprehendit pere- 
grini dexteram perquam humaniter, omnesque nos domum 
suam duxit singula visu digna ostendens: Primo, faberrima 
equomm sta^bula, deinde armamentarium omni apparatu bellico 
refertum, post item singulos thalamos pretiosissimis aulaeis 
ornatos pulchrosque tapetas et in excelso culminis tecto 
arboribus consitum nemus, hesperidum hortos, ac aurea mala, 
cujus bibliothecam cum in coelos usque verbis extollerem, 
perhumaniter, ut solebat vir snavissimus, respondit „majorem 
sibi thesaurum in liberis esse quam in libris''. 

Qua^so te, Papa sanctissime, sinas me loqui tecum all- 

1 Vgl. über diese reise Reuchlio, s. 24 fg. 



S70 

qoanto liberins infimatem de media plebe hominem: Qaanto 
putas me tum captum admiratione cum qüodam insigni gau- 
dio, qnando nniversis applaudentibus audivissem ad summa 
te remm fastigia conscendisse optimam optiiai sapientisii- 
miqae Principis divi Laarentii Medicis filium, recordabar sobito 
tanquam hierophantes aliqnis paternam illnd Taticinium ver» 
propbetise par. 

Quid hac ex Laurentio laurea fmticari queat, non modo 
laurentibus populis, sed etiam toti orbi preciosiüs? qnis 
major excogitari thesanrus possit quam Bit illud taum in^lnle 
regnum, unde nobis omnes divitise tanquam ex Pactoli abjsso 
fluant, omnes optimarum literarum ornatiw, et omne qvod 
est in humanis bonam? Semiua jecit pater universie veteris 
philosophi« qase nunc te filio in culmos snrgnnt, iit te reg- 
nante nobis spicas illius metere liceat in omnibus Unguis 
gr«ca, latina, hebrcea, arabica, chaldaica et chaldiaca, quilms 
hoc tempore libfi tu» Majestati offeruntur et uberius (mok 
perficinntur sub tua ditione, quse sunt a parente tao 
prudentissime inchoata. 

Quare cogitans sola studiosis Pythagorica defuisse, qns 
tamen sparsim in academia laurentiana delitescunt, credidi 
haud ingratum tibi futurum, si et ea foro afferrem, qn» Pytiutr 
goras nobilesque Pythagorei sensisse dicnntur ut tao foBÜci 
numine legeren tur, latinis hactenus ignota. Italise Marsiüits 
Platonem edidit, Gallis Aristotelem lacobus Faber Stapoka- 
sis restauravit, implebo numerum et Gapnion ego Germanis 
per me renascentem Pytbagoram tuo nomini dicatum exhibebo- 
Id tamen absque Hebrseorum Cabala fieri non pofuit, eo quod 
Pythagorse philosophia de Cabalseomm prsoceptis initia duxit 
quse patrum memoria discedens e magna Grsecia rursos in 
Cabalistarum Volumina incubuit. Eruenda igitur inde fuerant 
fere omnia. Quare de arte Cabalistica quse symbolica philo- 
Bophia est scripsi, ut Pythagoreorum dogmata studiosis fierest 
notiora. In quibus omnibus nihil affirmo tantum utut opi* 
nantur infideles recito, qui Simonem Judseum Cabalse peritum 
audituri Francofordise in unam* cauponam e diverse itinere 
conveniunt Philolaus junior Pythagoreus et Marranus Maho- 
metista. 



271 



Et postero die dum de more indunntur, interea meminerant 
ejus diversorii cauponis verba longa et varia, quibus ad 
hesternas epulas hoapitibus recensuerit fuisse quasdam superiori 
die a romana curia Francofordiam missas propositiones et 
conclusiones coütra inhibitionem Äpostolicam ab Astaroto^ 
qnodam fictas et concinnatas adversus Jo. Reuchlin propter 
libros non combtirendos jam plus quinqnennio crudeles per- 
secntiones innocenter ac simul animo forti et infracto passum 
prse foribus sapientise ac templorum vestibulis Bomae affixas 
et mox in lutum, stercus et casnum ibi projectas et con- 
cnlcatas ^ justis ex cansis tum quia praeter Summi Pontiöcis 
voluntaten, et absque revereudissimonim jndicum notitia, coram 
quibus ea lis post Astaroti appellationem bactenus triennio in 
Curia penderettale facinusfuissetattentatum: tum quod universis 
innotesceret eam conscriptionem apertissimis scatere mendatiis. 

Principio nanque poUiceri Astarotum in praesentia Papse 
conclnsiones eas fore disputandas et Papam tarnen negavisse 
ac certe prohibuisse, quoniam in multis sestate proxima publicis 
Romse sessionibus babitis ea causa plene fdsset dispatata et 
discussa coram doctissimis mundi luminibus, ecclesise catholicse 
prselatis, archiepiscopis, episcopis, generalibus ordinum, et eorum 
procuratoribus, poenitentiariis, doctoribus, magno numero theolo- 
gisB jurisque peritissimis viris, qui Capnionem esse absolvendum 
decrevissent. Deinde quod ignominiose apellaverit oculare specu- 
lum scandala et sententiam erroneas continentias, cum tarnen über 
iste sit per äpostolicam sententiam diffinitive admissus. ^ Tum 
etiam quod de eodem libro ita scripserit, quod sit a quinque uni- 
versitatibus dudumigni addictus, qu86 erte sunt merse nugaß clara 
et Candida mendacia quia nulla in omni terrarum orbe sit aut 
fuerit universitas qu» oculare speculum condemnaverit, sed tan- 
tum singularia quaedam capitosa capita^ vertiginosocerebrohete- 
rolita et supino errore decepta conveuticulariter et conspirative 
contra juris et justiicse formam in oculare speculum livore 

* 

1 Hochstraten. 2 Vgl. Reucblin s. 319. 3 Die Speicrer sentenz 
29 M&rss 1514. 4 Nicht die Universitäten, sondern die theologiscben 
faenltAtcn in Löwen u s. w. 



272 



tabuerint et sua, ut ajunt, sentimenta conflayerint. Postremo 
eos ajunt qui luto et coeno corrollaria illa involverint et revol- 
verint affirmare solitos, in eisdem conscriptionibns nihil con- 
tineri ab alpha ad \ quod non antea in defensione publica 
Joannis Reuchlin contra calumniatores suos Colonienses justifica- 
tnm, solutum et resolutnm fuisset, quod lectori cuique lucidius 
stellis claruerit, Astarotum itaque semper eandem cantilenam 
pro turpi sua lingua canere. Hos cauponi sermones faisse cum 
hospitibus et convivis suis dixerunt Philolaus junior et Marranus 
grave nimium putantes in re tarn parva et puenli tot annis 
tarn ferociter digladiari. 

Habes, sanctissime Leo decime^, a Capnione hnmiliserro 
tuö brevi compendio recitatas in symbolica Pythagorse philo- 
sophia et cabalae sapientum veterum opiniones atque sententias 
exigui licet numeri; tarnen quse studiosis multo amplius 
cogitandi ac investigandi ansam pra^beant. De quibus ego me- 
diocris ingenii et minutae prudentise homo nihil judicare ausim, 
nee sane judicavero. Sed totum hunc librum tuse subjicio 
authoritati, cujus in arbitrium collata est totius mundi 
censura, ut qua3 displiceant rejicias et tum laetabor caetera 
placuisse. Conatum hunc certe meum quem et nostri et 
reipublica) causa suscepisse me potes existimare, videri tibi 
non plane improbum confido, tum quod aliena meo labore 
nostris pateant tum quod hoc semestri legendis illis id quin- 
quenne bellum quod adversum me hostes mei te sciente gerunt, 
si omnino nequibat vitari at levare studuerim, tum denique, 
ut et meorum esset apud te aliquid quo sit benevolentior 
memoria nostri tua, quoties paternum erga me animum tuam 
frangere ac avertere inimici moliuntur. 

Non enim intermittunt, scio, quotidie, susurris attentare 

pias aures tuas, modo per proxenetas conducticios, modo per 

epistolas, ut quas ad te proxime 14 Kalend. Octobres ex 

Agrippina Colonia datas ^ nuper legi, quarum simtil cum falsa 

* 

l Ab a ad.w 3. 5. 2 Mit der Überschrift LEONI X | CAPNIO 3. 
LEONI X PONTIFICI | CAPNIO. 5. LEO DECIME 1. 3 Vgl. Böcking, 
snppl., vol. II, s. 140, ein brief, durch den der papst zur vcrurtheihing der 
dunkcliuäunerbriefc und der rcMichliinschcn sacbe vcraulaäst werden sollte. 



delatione titulus etiam mentitur authorem. Non enim tarn 
colrada Colonia, tarn jas veneranda umversiias , sed particula- 
ritai et qasBdam inimicorum singularis coUuviO; minimaque 
pars ciiitatis et ea insanior hoc facinus fecit, ut tusa sancti- 
tati affinoarent qu» vera non sunt idque contra inbibitiones apo- 
stolioas, et contra mandatam Gsesaris pacem. Vides etiam quanta 
iü eisdem literis audatiatanqaam Solonianas tibi leges praescribere 
fontemqae juris docere prssumant qua oporteat via in judicio ad 
Mtum et Toluntatem eorum procedere ut facilins me sordibus vin- 
cant quasi non jam certa tota forme orbi habeatur innocentia mea. 
Unde adduci non possum, ut suspicer isüs te fidem habere, 
qui despecta inhibitione apostolica et contemptis censuris tuis 
qu» minime observato juris tramite libellum meum lite pendente 
combusserunt. Gredes vero potius gravioribus viris ÄlemanisB 
snperiofi omni exceptione majoribus quod nuUum scandalum 
posoi, nullam ruinsB occasionem paravi coram ulla plebe 6er- 
nuaiorttm qui mihi ejusdem lingua societate juncti sunt in qua 
lingoa ist» Belgis ignota consilium meum illud camerarium 
oton plana ejus declaratione uno contextu certe, ut decebat, 
edidi ac secure quidem credere potes eoque firmius, quo de mea 
innocentia, pietate, fide, integritateque a pluribus illustrissimis 
latissimarum terrarum nostrse nationis regaatoribus, magistra- 
tibus, popiüisque Germauorum et sanctissimis dicecesium 
nostrarum episcopis, oppidis et civitatibus ferme triennio ante 
per literas obsignatas et fide dignas factus es certior. Extant 
penes te ab invictissimo Romanorum electo Imperatore Maximi- 
liano Maximoleoni tibi et a reverendissimo cardinali domino 
meo Gurcensi* pro mea innocentia terque quaterque oblata 

1 Cardinalis Gurcensis] Matthaeus, sou Matthias Langius, seu Longius 
vel Longus, geb. 1468, schon 1511 heimlich von Julius II zum cardinal 
ernannt, von Leo X 20 Nov. 1513 bestätigt, bischof von Gurk, daher Gur- 
censis, vertrauter rathgeber Maximilians, auf dessen ersuchen er zum erz- 
bischof von Salzburg ernannt wurde, von seinen Zeitgenossen Picrius Vale- 
rianus, bei seiner theilnahme am Wiener fürstentag 1515 von Sebastian 
Winderl (die rede besonders gedruckt, Wien 1515. 6 bll. in 4») in prosa; 
von Franciscus Vitalis, Johannes Pinicianus in versen gepriesen, mit ämtern 
und würden überhäuft, starb in Salzburg 1540, 30 März. Ciaconuii vitse 
pontificum III, coli. 299 bis 30ö. 

ReuchUu lö 



274 

testimonia. Dederunt et post episcopos illustrissimi proTincianun 
prsesides atque duces nobilissimo sanguine prognati, electores 
imperii Fridericus Saxonise et Ludovicus ßavarise Interrex et 
dux Virtembergensis et Marcliio Badensis princeps et strenais- 
simus magister ordinis Teutonicorum , et e regione horum 
reverendi ac Deo amabiles Germanise pontifices, episcopus 
Vormaciensis, episcöpus Argentinensis, episcopus Constantiensis 
qui me ovem suam pastor agnoscit et episcopus Spirensis ille 
a tua Sanctitate huic liti datus judex, qui autoritate tua functos 
de consilio peritorum pro mea et scriptorum meorum innocen* 
tia dififinitivam tulit sententiam. Cum Ulis dederunt pariter 
quinquaginta tria Suevise oppida ' omnes ofiiciosissimi fortis- 
simi et integerrimi viri commendaticias epistolas et literas 
rectse fidei probitatisque mevd indemnitatisque tested. Addunt 
illorum testificationi robur et pondus insigni doctrina et gravitate 
prselati ecciesiae quos reverendissimis causae judicibus Grimanoet 
Anconitano Cardinalibus, orthodoxse fidei columnis tanquam peri^ 
styliajunxistisenatorios assessores, mundi lumina arcfaiepiscopif 
episcopi ordinum generales, et eorum procuratores sapientise Bo- 
manse magistratud, poenitentiarii et alii theologise atque juris leo- 
tissimi doctores pro suis singulorum dignitatibus, in historia de 
temporibus meis nominandi, qui tot sessionibus publicis in 
tuse Majestatis domestico sacrario quam capeilam Pontificiam 
Yocant habitis, semper agente rem meam ut omnia solet fideliter 
oratore juris peritissimo Joanne Vanderbico, tarn equestris 
ordinis nobili viro quam in causarum patrociniis disputatore 
acerrimo eteodem procuratore meo; tandem in ultima sessione 
causa plene coguita per sententias scriptis editas decreverunt 
me ab bac persecutione incuriosa liberandum esse ac absol- 
vendum ^. Nee ulli dubium quin diffinitiva quoque paris oraculi 
sententia reverendissimorum judicum ut debuerat sequuta 
fuisset, nisi tunc mandatum de supersedendo abs te ut dicebant 
accusatores, impetrassent. Eorum omnium quos jam citavimus 
undequaque testimonia et vota si recordaberis et acta judido* 
rum, si coram te legi curabis, plane invenies me ab omni 

* 

1 Über diese briefe vgl. die notiz oben zu nro. CCIX, 8. 241, a. 1. 

Die abstimmnng vora 2 Juli 1510 Rcuchlin j 8. 319. 



275 

delatorum insimulatione prorsus alienum. Assilit huic meie 

puritati tota ferme urbs Romana et cunctarum nationum omnes 

doctissimi, quorum ego decretales quotidie literas accipio 

eUam a finibns orbis, confirmantcs me nullis hominibus scaa- 

dalo fuisse unquam scriptis meis, quin ne potius asdificare, 

in dies plantareqae variis Unguis ecclesiam spiritui sancto 

qni, per diversitatem linguarum cunctarum, gentes in unitate 

fidei congregavit. Animadvertunt nimirum , quod ego primus 

omnium Oraeca in Germaniam reduxi et primus omnium 

ecclesi» universalis artem et studia sermonis Hebraici condonavi 

atque tradidi, quare spero me nou frustra sperare, posteritatem 

ecclesiasticam meritis meis futuram non ingratam teque prsesen- 

tem, beatissime Leo Pont Maxime, rerum magis quam verborum 

sestimatorem pro tot et tarn duris laboribus meis in orthodo- 

xam fidem beneöcii loco collatis pacem mihi et animi tran- 

quillitatem juste redditurum. Sin me vero cupias in hac vita 

malorum persecutioni perpetuo subjacere, vehementer gau- 

debo videri dignus, qui tantas pro Christo nostro injurias 

patiar. 

Gedruckt : = vorrede und Schlussworte des Werkes de arte cab- 
balistica (ausg. verzeichnet bei Böcking, vol. II, s. 94 fg.) 1 = 1517, 
A 4«. b, fol. Lb, fol. LXXIXb fg.; 2 = 1530, fol. I bis IIa, 
fol. LV bis LVIa; fol. LXXXIXh fg. 3 = 1550 s.. 720 fg., 
s. 823 fe., s. 889 bis 891; 4 = 1561, col. 611 bis 613, col. 708 
bis 711, col. 773 bis 776. 

CCXXXIX. 

Mirandula. 30 MErz 1517, 

Joannes Franciscns Mirandulae dominus an Reuchlin. 

Hat in Augsburg, bei seinem siebenten aufenthalt in 
Deutschland, von Peutinger, bei dem auch Pirkheimer gewesen 
sei, Reuchlins rudimenta zum geschenk erhalten, sie gelesen 
und bittet nun Beuchlin, ihm hebräische bücher abschreiben zu 
lassen und durch Peutinger zu schicken, bittet ihn ferner, ihm 
mittheilungen über die art der hebräischen verse zu machen. 
Miranddl», 3 kal. Apriles, a. 1517 ^ 



1 Diesen brief aberdchicktc Pikud dem Pirckheimer zar besorgung an 

18* 



276 

Gedruckt: = J. v. e. t 2. 

CCXL. 

Rom. 24 Hai (1517.) 

Agidius generalis eremitanim S. Augustini an 

Reuchlin * 

sendet herzlichen dank für Keuchlins werk de arte cabbalistka. 
Romse, 24 Maji. 

Gedruckt: ^ J. v. e. C» 

CCXLI. 

Rom. 25 Mai 1517. 

Philippus Beroaldus junior ^ an Eeuchlin 

wollte, von Jakob Questenberg und Martin Groning ermuntert, 
schon lange an Reuchlin schreiben und thut es nun, nam ne 
tibi jamdiu non modo amicum, prope dixerim advocatum fuisse 
in causa illa tua confrägosa ex aliis audire te malo. Libros 
tuos pythagoricos pontifex legit avide, ut res bonas seiet 
Dasselbe thue auch der cardinal Medici ^ Romse 8 kal. 
Jun. 1517. 

Gedruckt: = J. v. e. C*b. 

* 

Reuchlin : cseterum si rae aroaveris, ad communem amioam Johannem Reocblio 
alligatam epistolatn curabis perferendam, 1 April 1517; gedruckt als Wid- 
mung der Schrift: J0ANNI3 | FRANCI8CI | PICI MIRANDV | IjM DOMINI, 
ET I CoucordisB Comitis. | Ad Leonem Pont. | Max. et Conoil. | LateraS. 
de I reformanjdis Moriibus oratio etc. 4 bogen k 4 bll. und 8 bll. in 
4^ mit der anshelmischcn Verzierung der epp. iU. vir. auf dem ersten 
und letzten blatt. Am ende: Hagenoss ex ssdibus Thomss ÄBsbelmL (Anoo 
MD. XX. Mense Marcio.) Der brief des Pikus an Pirckheimer ist mit dem 
falschen datum VI Kai. Apr. als nunc primum ex autographis edita (!) a^ 
gedruckt bei Freitag, epistolse doctorum virorum. Leipzig 1851, s. 8 S4' 
1 Ägidius TOD Viterbo, s. o. uro. CCXXVII. 2 Phil. Beroaldus d. J« 
geb. in Bologna, lehrt dort 1498, später in Rom, wo er bibliothekar de< 
Vatikans wird, starb 1518. Er hat die 5 ersten bücber you Tacitns Mnw- 
len herausgegeben, und Isokrates rede an Demonikos übersetzt. Eine kleine 
Schrift von ihm erschien: opusculum de terrss motu et pestilentia, com 
annotamcntis Galeni, A. . H in 4^; vorrede datiert: in urbe Schletstatioa 
XXV. Maji 1510. 3 Julius, der spätere papst Clemens VIl. 



277 



CCXLIL 

stattgart. 30 Juni 1517. 

Joannes Reuchlin an Joh. Franz. Picus 

bedauert, trotz eifrigen forschens, seine B^nhfi^e über die hebräi 
sehen verse nicht beantworten zu können. Was er über den gegen 
stand wisse, habe er in einem werke, an dem er jetzt arbeite, 
^de accentibus^ u. s. w. ^ niedergelegt. Seltene hebräische bücher 
die er besitze, habe er in seinem werke de arte cabbalistica 
genannt; doch gäbe es für solche unter den deutschen Juden 
keinen abschreiber, weit eher liesse sich dafür in Rom einer 
finden« Stutgardiss prid. cal. Quintiles 1517. 

Gedruckt: = J. v. e. t 3. 

CCXLIIL 

Ottobenren. 13 Aug. 1517. 

Frater Nicolaus Eilenbog Capnioni suo. S. D. 

Colende praeceptor, libros tuos Cabalisticos ea perlegi 
diligentia quam merentur, hoc est maximal Sed nee calamo 
exprimere possem, quanta voluptate, quanta animi delectatione 
mellifluum illud tu um opus legerim. Dii boni, quam elegans, quam 
pressum, quam copiosum et prsegnans. Blandiatur sibi Grsecia 
quantumcunque velit et bonarum scientiarum omnium repertri- 
cem et illustratricem se jactet, ego autem Grsecos cum Piatone 
vero pueros appellandos crediderim etHebraeos ex quibus mutuati 
sunt omnia, non parvo intervallo praetulerim. Vere salus ex He- 
brseis et omnis doctrinae et philosophiae fluenta inde scaturiunt 
et emanant uberrime. Non possum satis mirari linguse sanctae 
dignitatem et succulentiam , cujus mysteria ad plenum expis- 
cari nequeunt. Persuasum plane mihi est literas sanctas 
primo fuisse confusas et inglomeratas et pro captu cujusvis 
docti ac Studiosi viri posse susque deque locari et combinari 
ad fabricanda signacula et eruenda mysteria profundissima. 
In admirationem praeterea immodicam me ducunt Hebraeorum 

* 

1 S. unten nro. CCL. 2 Schon in dem brief au Joh. Marquardi 
12 Juli 1617, a. a. o. ep. 26, fol. 32 gibt Bllenbog seiner bewunderung 
für Reocblins werk lebhaften aasdruck. 



278 

magistrorum divina ingenia, gravissimso senteoti»! ef mjsteria 
ex secretissimis saoraram literaromabditia enita^ et dq^rompta, 
Absit, absit nt Cabalistici libri Tolcano abBomendi fradaatur; 
digni plane sunt , nt inlingnam latinam fid^ ' dt laonlent» 
tralatione yertantar* Sed et te inteiprete nonnidk» :)eataMm 
me spero, non tantum aatem ego, sed nimiraBi cma pto w 
alii et docti et boni yiri qai te prsBoeptore, te aHetonr, «( 
duce Cabalist» eyadent. Illud proterea admiror, OBr>'|^bB!io- 
eissimus Hieronymus iUe Dalmata in tantam vCabaliatarato 
doctrinam aut neglezerit aut contempserit, nt ne nooMi^^ 
dem Gabal» usquam in ejus scnptis ibYedatiir. Nullnrn ego 
hactenus apud eum legi quod ex sacris literis juxta tres Oabale 
species fabricatum sit mysterium et eymboloi&i et taoäen 
plures Cabalisticos libros editos faisse tempore illius pro coii" 
fesso habeo. Ceterum exploratissima nunc mihi sententia rt^ 
dicentis^ n^^ t\'^üv aiND» Cj-or. Adepta enim nunc notkia quan- 
tulacumque Cabalae, discratior sane, cupiena alia migora cni 
scientise indagare secreta. Movere baberem dabia plurima 
quse me suspensum tenent, sed quod non tarn Cababsos quam 
pythagoraßos tribus bis tuis libris instituis, plane agnosco. Quae- 
rere mihi non licere, interrogatum autem id solum respondere 
D-'^san i^iWfi«. Vale foelicissime. De causa tua Romana certiorem, 
me reddes, et quid "»b^ * interpretetur canticorum primo: Yineam 
meam non custodivi. Ex Ottenpurra pridie Idus Augusti. 1517. 
Handschr.: = Nie. EUenbogii, epist. libri IX, msc. vol. L 
lib. m, epist. 29, fol. 33b bis 35». 

CCXLIV- 

Cöln. 8 Sept. (1617.) 

Johannes Caesarius Capnioni suo salutem, 

Doctor Martinus Groningus, patria Bremensis, ubi ex 
urbe Coloniam rediit, ad me divertit, atque per mensem fere 
in sedibus meis versatus et hospitatus est. Interim ne dies 
quidem fuit in quo non de te commentati fuerimus. Multi 
quoque ob eandem causam ad nos venerunt ut quanquam 
alias certi esse poterant de causse tusB in urbe tractatu, ex 

* 

1 Erruta 1. 2 Kohelßth 1 . 1() .q HaHaI i ß 



279 

illo tarnen planius intelligerent inter quos quadam nocte simol 
eramus prascipue illustris novse aquilse comes ^ , JohaDues Ca- 
pellarius alias de Regio Pago et Henricus Monoceros alias de 
Wesalia^ totam illam noctem tecum transegimus. Crede, mi 
Capmon, neque fatis, neqne humano coDsilio evenisse, sed 
diyina potius Providentia, ut talis tantaque controversia inter 
te et theosophistas adversarios tnos suboriretur, quando alio- 
qui quisquis alius is fuisset praeter te, succubüisset omnino, 
et si non virtute, multitudine tarnen et turba snperatus. Ita 
neo potest falli Dens, nee fallit unquam. Doctor Sesseler 
cum hinc alio migraturus esset, id quod dolenti animo fero, 
quippe qui vir est optimus et integerrimus , priusquam pro- 
ficisceretur me commonuit, ut sibi vel epistolium aliquod ad 
te darem. Quod equidem feci quam libentissime, non tarn 
ejus quam et mea ipsius causa. Sic enim tibi semper com- 
mendari cupio. Reliquit et nos paulo ante Phugius noster^, 
homo non tui modo studiosissimus, ut certe est, sed et omnium 
doctissimorum hominum, ut et ipse est. Ei ad Pyrkheimerum 
nostrum, rarum inter Germanos miraculum, literas dedi, quibus 
et illi indicavi apud nos libelium Nazareni^ theologiCaesaresB 
Majestati destinatum excudi, quem et adhortatus una sum, uti 
dialogum illum Luciani, de quo alias mihi scripsit, titulo pis- 
cator seu resuscitati^ in lucem tandem det, quando scilicet et 
ipse mores fere exprimit quibus nostri Theosophistse in doc- 
tissimum quemque utuntur. Accepi ab Erasmo iiostro ^ literas 

* 

1 Hermann von Nucnaar, vgl. Böcking suppl., vol. II, 8. 428 fg. 
2 Über Ueinrich Einhorn, vgl. Kraift und Crecelius beitrage z. gesch. des 
humanismns am Niederrhein, Elberfeld 1870, s. 4 7. 3 Phugius] Fugius 
der oben 30 Sept. 1514 erwähnte. Nro. CXCII. 4 Lihellum Nazarcni] über 
dieae Tertheidigungsschrift des Georgius Benignus für Rcuchlin, vgl. Reuch- 
lin 8. 401 ff. Die vorrede Martin Gronings zu der schrift ist vom 1 Aug. 
1517. 6 Seu reviviscentes lautet der wirkliche titel der von Pirckheimer 
2 Oct. 1517 wirklich veröffentlichten schrift, der ein sehr ausführliches, für die 
reuchlinische angelegenlieit ungemein wichtiges schreiben Pirkheimers an Lo- 
renz Behaim (30 Aug. 1517) vorangeschickt ist, vgl. Reuchlin s. 395 ff. 6 Ab 
Erasmo] der bricf des Erasmus an Cäsarius 16 Aug. 1517, (Böcking, Flut- 
teni cpcra I, s. 149, 150), enthält nur eine erklärung gegen die epp. obsc. 
rir. ; über Reuchlin nur die worte: de composita lite Reuchliniaca utinam 
vere nuntic^. UiQ briefe des Erasmus über Reuchlin , die duukelmäa- 



bis diebns in qaibus tniiqaoque mentioDem fiunt, et dednoln» 
opusculis a 86 confectis in tnam credolandön. Itaqne nbiqii» « 
probis ämaris et coleris nnice, nnicom et atagnlare liteimraB 
decns. Yale. Coloni» 6. Id. Septembris. 
Gedruckt: == J. v. e. t. 4. 

CCXLV. 

Born. 6 Dco. 1517. 

Philippus Beroaldus junior an Beodilin 

hätte schon lange Reuchlins brief beantwortet, aber cardinal Anko- 
nitans krankheit und papst Leos abwesenheit hätten ilm Ui* 
her daran gehindert Der von Reuchlin empfohlene philosoph W(dle 
nach Venedig gehn. Empfiehlt den päpBtlicheii geaandieh 
Johannes Heitmers, der nach Deutschland komme, um alte 
bücher zu suchen: R. könne ihm darin bei dem bischof ton 
Worms und sonst die vortrefflichsten dienste leisten. Rom», 
5 Dec. a. 1517. 

Gedruckt: = J. v. e. C^. 

CCXLVL 

(Nürnberg.) (1517.) 

Bilibaldus Pircklieimer an Reuchlin 

ermahnt ihn, sich durch die anstrengungen der gegner nicht 
irre machen zu lassen, die, wie sich erst neuerdings durch 
ihr vergebliches schreien gegen seine Veröffentlichung des Lu- 
cianipiscator ^ gezeigt habe, sicher zu schänden würden. Vale. 
Gedruckt: = ßilib. Pirckheimeri opera ed. Goldast, Francot 
1601, s. 399. 

CCXLVIL 

Leipzig. 5 Jan. 1518. 

Petrus Mosellanus ^ an Reuchlin 

drückt seine hohe bewunderung für Reuchlin aus, dankt für die 

•»- 

nerbriefe, PfefTerkorn sind in diesem jähre sehr häufig, vgl. die aaf- 

Zählung bei Böcking, vol. II, s. 143 sq. und die darstellung: Reuchlin 
s. 334 bis 343. 

1 S. o. 8. 279, a. 5. 2 Vgl. 0. G. Schmidt: Petrus Mosenaniu 

Lpz. 1867. Über diesen brief: Gott. gel. anz. 1868, s. 1636 fg. 



281 

grässe, welche Johannes aus Pforzheim ^ ihm von Reuchlin ge- 
bracht, freut sich über die wohlwollende gesinnung Renchlins 
gegen ihn, dass er sich entschuldige, einen brief unbeantwortet 
gelassen zu haben und schickt ihm eine kleine von ihm über- 
setzte Schrift des Basilius ^. Salutant te hie omnes boni et 
docti. Lipsiaß, non. Januar, a. 1518. 
Gedruckt: = J. v. e. z. 3^ fg. 

CCXLVIir. 

Speier. 21 Jan. 1518. 

Thomas Truchseß, decanus Spirensis an Keuchlin 

dankt für seinen glückwunsch zur fortunarum accessio ', versichert 
den Reuchlin seiner freundschaft : insuper ubi Spiram veneris, 
decanatus non ignotas tibi aedes ^ tuum putato diversorium. 
Hat Pirkheimers vorrede zu Luciani piscator mit grossem 
vergnügen gelesen. Spirse, 21 Januarii 1518. 
Gedruckt; = J. v. e. B*. 

CCXLIX. 

Täbingen. (Jan. 1518.) 

Philippus Melanchthon Brettanus Suevus ^ an Reuchlin. 

Neue Schriften Hochstratens sind nicht gekommen; Pirk- 
heimers Luciani Piscator wird neu mit der vertheidigungs- 
schrift des G. Benignus gedruckt, auch eine neue schrift des 
Erasmus. Bittet um Schriften des Albertus, will seine Über- 
setzung einer plutarchischen schrift dem widmen, den Reuchlin 
bestimme und schickt grüsse des Franciscus Stadianus. Tubingse. 

1 Joh. Schwebe! aus Pforzheim, später als eifriger anhftnger derreformation 
bekannt Vgl. z. b. Herzogs realencyklopUdie XIV, s. 57 bis 65. Die Ver- 
anlassung der reise Schwebeis von Pforzheim über Stuttgart nach Leipzig ist 
nicht bekannt. 2 Divi Basilii cognomento magni Cffisariensis episcopi 
ed. Gregor. Naz. epistola. Ejnsd. de ratione vitse solitarise libellus ad eun- 
dem. Du» precationes P. Mosellano interprete. Lips. ap. Melch. Lotther. 
1516. 4^ 3 Ernennung zum dompropst: Juli 1517, s. oben nro. LXVII, 
8. 61| a. 1. 4 Jedenfalls vom Speierer process her. 5 Literatur über Mel. 
anzuführen, hieße wohl eulen nach Athen tragen; seine werke corpus re- 
formatomm, vol. I bis XXIV; beziehungen zu R.: Reuchlin s. 463 bis 466 ; 
tiber seiqe biographie E^euchlii^s meiq: Ubßr Melanchtbons oratio. Fft. 1868. 



282 

Gedrodct: 1 = J. t. e. G 3^; 2 = Corpus refonnatonmi ei 
BreCsdiiieider, toI. I, col. 21 fg. 

CCL. 

Stattgart. 1518. Febr. 

Adriano S. Chrysogoni reverendissimo cardinali Joan- 
nes Reuchlin Phorcensis LL. doctor salutem dat 

Hebraice veritatis amatoribus, Adriane, optimarum lite- 
rarum patrone, nuper in toi nominis gloriam nullo unqnam 
tempore interiturum et ecclesi» uQiversalis perpetnam atiiitatem 
ego primas omniam, qaos terra sustinet, libros de accentibos 
et ortbographia Judaeorum sermone latino edidi, tuoque 
foelici prssidio dicavi, ut certum haberet dacem externanun 
linguarum studiosa Juventus, sub cujus signo levato militaret, 
cum opus foret contra furiosos et rabidos canes omnis booe 
artis osores, contra luem et pestem vettistatis, contra libroram 
incendiarios, monumentorum antiquissimorum cladem et orbi- 
tatem sitientes. Non satis esse duxi, tot exantlatos labores, tan- 
tum operae, tantum olei superioribus annis in noviciorum stadia 
impendisse, ut eos et graeca primum, deinde et rudimenta He- 
braica cum nullo meo lucro ne sperato quidem docerem, 
nisi etiam et consummatissimam grammatices hebraic» banc 
partem tuo nutu atque nuraine discendi cupidis gratuito mon- 
strarem, id quod potissimnm fait scribentibus nobis reliqaam, 
qui desyderamus pleno pectore ac totis viribus omnium sta- 
diosorum salutem, dignitatem, atque profectum cura cogitatione 
vigiliis et lucubrationibus nostris comparare. Nam semper 
bsc mihi fuit in partem beatitudinis optata sors , ut ömnibus 
prodesse possem, nocere memini, nisi forte lacessitus injuria. 
Nimirum ad hoc me natura inflexit, educatio aptavit, et vivendi 
consuetudo jugiter commovit, ut nihil esse in hoc seculo be- 
atius arbiträrer, quam in omnium bonorum hominum commoda, 
sudores et labores nostros convertere. 

Utque nihil eoinim ignores : jam sane ab ipsis YiUß me» in- 
cunabnlis orsus coTTcsp axd ypx;jl[jly1; rationes omnes meas tibi 
exigua scheda coUigam. Nihil omnium tanta animi vel conten- 
tione vel cnpidine sum sectatus quanta multiplex illud exter- 
narum linguarum Studium, ut non dubiten^ aigna genii m9 



283 

üagrantis insecatnm. Itaqne nulla setas, nulla vit» pars mihi 
agitnr, qua non aliquid moliar animo, quod ad externae 
sapientiae cognitionem atqne adeo ad prödendas Döstris 
homimbus gentium linguas attineat, non nimis alta sapiendo, 
9ed humilibus consentiendo. Quondam nempe adulescens egö, 
dum asperam et rudern seculi superioris philosophiam apud 
Ranracos ^ meditor , statim ad eultum et aequabile genus ora- 
tionis latinse, sive solutam Teiles, sive nodis vinctam, adjeci 
animum. luterque primos professores nt esset aliquis etiam 
usus mei in restituendis literis, extra ordinem utriusque generis 
autbores publice docui. Atque id primum studio, magis ut 
grammatici quam elegantes haberemur, quid enim requireres 
amplius ab hominibus qui annos jam supra tercentos aliud 
nihil moliebantur, quam ut barbari essent, unde cum loquendi 
yitio, amor etiam et voluptas balbutiendi insederat. Sed pros- 
pere cessit Magn» rei non frustra manum admoliti sumus 
tametsi strenue refragarentur initio istius generis ma- 
gistri quos hodie scilicet bestes patimur, quibus corruptissimo 
judicio et admirabili (piXauTia tumentibus nihil prseter feces sua 
recte pröbatur. lam usu res explendescebat fiebatque, ut purius 
et scriberet et diceret Juventus germanica, idque me auspice. 

Deinde accessit grsßcarum literarum Studium, sine quibus 
nemo sat pölitus censeri potest. Hisce ad philosophiam 
revocabamur aristotelicam , quas non nisi a grsecis hominibus 
proprio ac rite tradi seiet. Huc aspirabant, si qui bonis 
ingeniis non corrupta ista et perturbata disciplina infecti erant 
Sensim pueriles scholarum nugse deserebantur. Ibi vero 
supercilia toUentes veternosi sophistae, mirum ut ridiculi, aje- 
bant, literarum genus a nobis tractari alienum a romana 
pietate, Graecos schismaticos esse, interdictas eorum disciplinas 
contra ecclesiae decreta nobis magistris prodi. Viden quanti 
ratio mihi primorum studiorum constiterit, per quae rerum 
discrimina, quid passus a sophistis effecerim ut resipisceret 
Germania vel tandem: Sero enim Phryges sapiunt^. 

Haec sunt primae Juvental merita, quam intelligis omnem 

1 In Basel 1477 fi. 2 Suro enim] proverbium est natura a Trojanis, 
qai dccimo denique anno volle cceperant l^clenam cjusque ouai ea eraqt 
rapta r^ddere AcbiTiQ, FestuQ. / 



in discendis juyandieqne literis actam, bene habet Nil potoit 
tunc livor inertiam et ego testes habeo recte imbute qui 
»tatis passim apud Germanos ac Gallos non paacos aatoritate 
Bumma viros , qui tum iisdem una mecam stipeDdiia meroere. 
lam civiles caussse obruebant, in foro versabar, potentissiino- 
rum Germaniae principum consiliis intereram. Post deinde ad 
snramam trinrnvivatus Suevis dignitatem electos quem andedm 
annos^ continuoB gessi, saepe imminentia patri® bella jmto 
tribnnaH demoveram, ne tum quidem peregrinis studiis ne^ectii. 

Hac veluti occasione usus interdum ad hebrsea animiUD 
contuli, deerant enim adhuc. Tum gravi meo impendio doo- 
tissimum quenque hebraicorum auctorare preceptorem solitas 
cum ipsis quoqne Apellis congressus, quatenus homini Chri- 
stiano phas esset, ita nihil a me non datum est pietati. Adrisit 
hercle animo hebraica peritia, primo qnia suopte ingenio 
jucunda, deinde quia magno videbatur usni fatora, sacras 
olim versaturo literas. Eo jam tum et omnis anteact» vitse 
studia et omnis animi conatus, si qüi non infoelices forent, 
referebam. Christo addictus omnia devolvebam chnstiana 
ecclesise yel augendis vel honestandis rebus. Nulla me &meg 
auri (id ipsum enim liberaliter prodigebam in hornm studiorum 
sümptus) adegit ad hebraica mysteria discenda. Nulla inanis 
gloriae sitis, ea enim studia tum celanda vulgo erant, ut qu» 
in tanta dignitate constituto viderentur indecentia. 

Non me tenet, Adriane, non tenet in bis excolendis auri 
scelerata cupido. Ingenio trahor et amore pietatis. Sanguinem 
Jesu Christi, qui medullatam sese pro nobis hostiam patri 
obtulit, testor me numquam a Judaeis ulla vel anri vel argenti 
dona, praemia, munera recepisse, nlillis me opibus unquamre 
in hoc etiara tam diuturno hello quod adversum me tot et 
tam divites mendicantes, tam crudeles hostes gerunt adjutom. 
Nee, ut opinor, dubitant si qui non improbo judicio vitaB me» 
rationes cognorunt. Et sunt tamen, ut ille graecus ait SoXii 
Ttva ßo'jXeur/ipta, tj/suSöv avx/txsp [xr,)(av6pp«<pot xax.c!>v eXixTa x» 
oOSev Oyts; ^ qui contra phas hominum denmque nequissime 

»»^ 

1 Ündecim annos] über den werth dieser stelle vgl. meine abhandlang 
über MeUnohtbons oratio s. 29 fF. 2 Eurip. Andr. v. 447 ff, 



285 

andent exnentiri nescio qtio me pasci a Judaeis auro, quod 
tantum abest a veritate quantum mendaces ipsi a probitate. 

Sed expecto dominnin et viriliter ago, hie disperdet uni- 
versa labia dolosa. Hoc aspirante, hoc docente, linguas disco 
etiam senex idque capidius eo quod nulla prorsus ingenii sunt 
hnmani münia interpretandse sacros anctse legi tarn necessaria 
quam est linguarum peritia. Quodsi übet, periculum facito 
scriptomm, ecclesise, visunis quid inter peritos linguarum ac 
expertes interpretes intersit. Et quidem St; ^la tzolgQ^. Mihi 
autem in animo non est in prsesentia cum quoquam digladi- 
ari, alioqtd et reclamantibus quantum oratione pottem, ora 
retanderem. Nee enim levia sunt qnse grammatica cognitio 
pastnrit. Is est plane verus et germanus scripturse sen- 
808, quem nativa verbi cujusque proprietas expedita seiet 
aperire, ut prseteream interim quantum possis venari myste- 
liorom non e verbis modo sed apicibus pene singulis, si spiritu 
magistro adoriare. Id vel maxime verum est de scripturis 
hebraicis quibns prope" nihil est traditum quod non umbractdi 
vice spiritali commendetnr intelligentise. Diviniora enim non e. 
rabo per angelum, sed ex homine per deum accepimns et par- 
Yuli clarius quam patres nostri mysteria regni dei cognoscimus. 
Tarnen ita sese habet conditio uostrorum, ut non modo pluri- 
mum adjumenti, veteris figurse testamenti ad explicanda ea 
conferant, sed etiam neglectis hisce (nctoYpa(piai; adire nostra 
prorsum nequeant. Hsec cordi sedent, haec admonent, hsec 
agitant, ut Hebrsea et amem et excolam nihilominus his interim 
agitatus malis. Manca mihi nostra videntur nisi hoc Studium 
meum bonis omnibus adprobem id quod arbitror esse Überaus 
animi argumentum, atque adeo vobis primum eccelesise principibus. 

Id in caussa est, cur ferme omnia mea quanquam hominis 
prophani solum addixerim iisqui sacris initiati sunt: Cabalam Ju* 
daiosd gentis remotissima secreta, summo ecclesiae principi dicavi ^, 

1 Cabalain] die Widmung an Leo X vom März 1517, s. o. nro. CCXXXVIII 
die des buclies vom wunderthUtigen wort an Job. von Dalburg i. j. 1494, oben 
nro. XLVI. Athanasius erklärung der psalmen an Questenberg, 12 Aug. 1515 
oben nro. CCXY, die der rudimenta bebraica an seinen bruder Dionysius 
vom 7 MHrz 1506, oben nro. LXLIV und die der Übersetzung der sieben 
bußpsalmen an Jakob Lempus vom 1 Aug. 1512, oben nro. CLL 



286 

de verbo mirifico Yangioram antistiti psalmos S. Athanasii 
lacobo Aurelio Qaestembergo , rudimenia hebraica Dioojuo 
fratri meo germano sacerdoti, cominentarios in poBDitentis 
psalmos hebraicos Jacobe Lempo theologia^ jurisque doctorL 
Nttnc 7?spu)^uc(5; ad summa revertenti proximus es tu mihi, 
Adriane, senatus apostolici decus, quem tot orbi liiere, tarn 
frequentes müsse universo commendant; libet enim reliqua 
decora nominis, tui iis celebranda relinquere quibus est 
immortalibus digna operibus eloquentia. Cseterum sunt in 
oculis omnium qus fidem doctrinae tua faciunt et ego magnii 
aeeipio testibus, impendio te non communibus modo stadiis, 
sed hebraicis quoque raris illis oblectari. 

Quo, excelleutissime presbyterorum Archegeta, libnui 
quem de accentibus et orthographia linguse hebraice inscrip- 
tum vides tibi uuncupo ^ 

Liber seoimdiiB. 

Satisne jam, an minus grammatici officio in hebraica 
lingua functi simus, tuum esto Judicium, Adriane cardinalis 
reverendissime, qui ante annos 12 de judaicis literis et earom 
vi ac pote State, tum de primitivis dictionibus, unde solent cetera 
Yocabula proficisci ad extremum de arte literatoria per quam 
derivandi ac inflectendi partes orationis est data facultas m 
tribus rudimentorum nostrorum libris conscripsimus. Deinde 
aliquanto post tempore canonum experimenta et operationes 
in psalmorum Septem commentariis absolvimus. Nunc veio 
quod arti adhuc deerat de accentibus et recte scribendi modis 
tractavimus. ^ Et quidem ferendum erat in hoc cessasse atque 



1 Die folgende stelle, die nur ein inhaltsverxeichnis des werke« gibt, 
ist ausgelassen. An die einleitung zum ersten schließt sich die an Adrian 
gerichtete einleitung zum zweiten huche. 2 Ahnlich, wie in dem Tor 
stehenden zählt Joh. Secerius in einem gutgemeinten, aber schleolit g«- 
longenen epigramme, das sich am sclilusse des buches de accentibus et 
orthographia findet, Reuchlins werke über das hebrftische auf: 
Jo. Secerius Lauchensis literarum sacrarum studiosis. 
Qui cupit hebrseam sese duce noscere lingnaro 

In capita primum, biblia hebrna secet. 
Deinde rudiincnta judaica Capnionis, 
Tum Septem psalmos ezpositos relegat. 



287 

puerilibüs studiis finem posuisse praesertim senem me ac prope 
terminum vite, qui optimo jure altiora contemplarer, vergens 
in vesperam, ni meus erga te amor ingens et observatio tui 
mea quanti potest ab infimo in summum haberi, demum id 
ageret, ut bis carceribas et hac meta consistere nequiverim, dum 
cogitarem, adhac in sacra hebraeorum scripturavideri quiddam 
reliqoi cognitu dignum quo per tuum numen fruantur erudiendi. 

Nam praeter vocum et distinctionum notas signa quaedam 
cemirausinjudaicis bibliis varie inter scripturarum lineas coUo* 
cata qu» studiosse juventutis candidus affectus seque admiratur, 
tarnen non tarn ad grammaticum, quam et ad rhetorem et ad 
mnsicum spectantia. De quibus sub tuo nomine per libellos 
sequentes non amplius binos quoad ejus fieri poterit lectores 
discendi cupidos brevi faciam certiores, quautumlibet multo* 
mm judicio aetati meae non conveniat encycliis disciplinis insu« 
dare, tamen est etiam curarumm aximarum aliquod levamen 
honeste cum pueris ludere. 

Post enim quam in aulis principum senatorii ordinis con* 
snlatum annos undeviginti, tum deinde triumviratum Suevias 
annos undecim continnos sedulo gessi, tandem sedit animo, ut 
nuper abdicato triumviratu et secularibus negociis subito ezactis 
in ocio literario quiescerem ac sacrosancta divinitati consortia 
legerem, mihi et Deo, per quae salutem perpetuam et cordis 
tranquillitatem verumque gaudium äc non fucatum adipisci 
liceret. Quibus legendis multa inciderunt minutulis dementia 
et apicibus exiguis coha&rentia, nomine parva, re maxima^ 
trivialibus artibus comprehensa, quae necessario ad tarn arduas 
res intelligendas concurrunt et sine quibus frustrain tamsanctis 
literis sudamus. Eorum cum viderem quoque habendam esse 
rationem non neglectam, etiam ad ipsa Studium meum contuli. 
Et ita, ut universi cernitis, in aetate provecta grammaticus 
bebraicus evasi, quando non est nobis in hoc Sueviae terri- 
torio Judaeorum copia, quibus praeceptoribus et quorum quo- 
tidiano coUoquio uteremur. Jamque gaudeo plurimum eo ven- 
tum esse, ut mihi liceat gravia cum levibus et seria eum ludis 

* 

Extremum liber hie consummat rite laborcm 
Sermo Tüluminibus quattuor istc patct. 



288 

matare quod ad Philoctetis Sophoclei sententiam proxime accedit 

t! toi xaipio; ottouS^ tcovou 
XifS^avTo; U7CV0V xdcv aTuauXav ^iyayev. ^ 

Ac simul id id quicquid est quod in Hebraicis sum con- 
tecutos certe quod comparatione docüssimorum Judseonim 
exile nimium judico amicos celare non possum. Sed per 
libellorum editionem inter avidos sciendi spargo discipulos, 
quibas aliquando vera erga me gratitudo inde accrescet quan- 
tarn cum deo fieri poterit vindicandi mei. Vel etiamsi, ut 
per epistolam comminati sunt hostes mei, post excessum e vita 
leoni mortuo ^ barbam vellant. Sed in aquam haec scripta sint^ 

Nusquam viri boni honorem minuo, procul esto a me. 
Sed malignes et putres philosophastros optimo jure noto, qui 
in 8uum ipsorum exitium temere captantes capiuntur, et ut 
alter Perillus ^ ipsi quem fecere taurum cum magno suo miJo 
experiuntur. Gaudeamus igitur hilariter, beate, jucunde, ob 
virtute partam nobis gloriam , ac illis quoque posteria grato- 
lemur propter tam opportuna sacratissimarum literarum semi- 
naria quse Adriani nostri jacimus autoritate. Non dubium 
quin hsd radices non modo in surculos puUulent, verum etiam 
in proceras excrescant alnos , sylvas et lucos , in quibas nt 
Orpheus ad Ismarum et Khodopen in Thracia, sie nos ad 
jugum Hercynium atque Bacenas in Suevia, PyÜiagoreo more 
citharam nostram docemus divina Hebrseorum carmina resonare, 
quorum symphoniam ^ hie subjuugimus. Diatonicum autem mo- 
dulamen nobis attulit Bossosthemius sacerdos^. Harmoniamfecit 



1 Ed. SchneidewlnundNauck v. 637. 638. ^tot 1. x* avaTcauXav 1. 2LeoDi 
mortao] s. o. den brief Reuchlins an die Cölnei facultät 29 Febr. 1512, 
s. 165. 3 Das dritte buch hat keine vorrede; ans dem schlass des 

ganzen seien folgende worte mitgetheilt. 4 Perillus = Perilaos, der erz- 
gießer, der für den tyrannen Phalaris den ehernen stier verfertigte. 5 Sym* 
phoniam] die hebräischen melodieen folgen auf den 9 folgenden Seiten för 
Discantus, Altus, Tenor, Bassus. 6 Bossosthenins] ohne Eweifel Johann 
Bdsohenstein, der in der oben nro. CLXXXVI beschriebenen schrift B 3l> ge- 
sagt hatte: sed dicta ultima punctorum vel tempornm genera mnsicalia sei- 
licet et accentualia non ad ignaros sed ad peritos hujus artis pertinent, D« 
quib'is obsurvandissimi prsBceptores mei Joannes Beuchlin et Caspar Amman 
propediem plura et egregia tradituri sunt, quibas qaoqae libenter hao in i^ 



289 

Christophoiois Sillingus Lucernensis, reliquam artem et quicquid 
ceterorum est unus ego Reuchlin et condidi ed edidi. Anno 
Christi 1518 Mense Februario. Pro quibus laboribus, candidi 
lectores, quotquot futuri estis grati, mercedis loco viventem 
me atque mortuum contra non olim Act»onios sed nunc Capnio- 
nios canes illos Calumnienses viriliter defendite foeliciterque 
valete. 

Gedruckt: ::^ de accentibus et orthographia (vgl. Reuchlin 
s. 141 ff.), 1518, fol. LIX fg. und fol. LXXXIIb LXXXIIIa. 

CCLI. 

stattgart 21 Mftrz T518. 

Joannes ßeuchlin an Hermann Graf von Nuenaar 

wendet sich mit großer heftigkeit gegen die eben erschienene 
apologie Hochstratens K Diesen habe der umstand so gereizt, 
dass ihm das jüdische gold entgangen sei, darum wage er zu 
behaupten, dass die römische vertheidigungsschrift gar nicht 
von G. Benignus geschrieben sei. R. spottet über Hochstratens 
barbarische ausdrucks weise und führt stellen von Juristen 
zum beweise au , dass er kein ketzer genannt werden könne. 
Tu vero fortis athleta pugnabis contra Lernaeam bestiam pro 
Yeritate contra mendacium. Ego veteranus triumphantes vos 
juvenes aspicere debeo et laudare, non triumphare. Quare et 
te tibi et me tibi et Nazarsenum illum Benignum tibi tuisque 
lacertis librandum committo. Vale. Stutgardise 12 Kai. Apriles, 
a. 1518. 

Gedruckt: 1 = epistolae triam illustrium virorum (vgl. Böcking/ 
opp. Hutt. I, s. 20 f.), ab bis a 2b; 2 = Böcking, supp]. I, 
8. 427 bis 429. 

CCLII. 

Wittemberg. 30 März 1518. 

D. Joanni Reucliliu legum doctori singulariter dilecto 

Fridericus dux Saxoniae s. p. 

Acadaamia hsec nostra Wittenbergensis, eximie doctor et 

* 

palmam tradens vinci me iugenio fatuor. Über Chridtoph Scbilling rgl. 
Btad. der hebr. spräche, a. 31. 

.1 Vgl. Aber dieselbe: Reuchlin s. 404 bis 413. 
Renehlin 1^ 



flittgtiläriter toUn dflecte, divino maoBfie itn cr^t/ it tiäHl 
pene magis, iel iDpn&iientiaruta , rel in poitohul qiuitn jiib- 
fessor^tn ixnnta atque olteram grsBCffi et hebraicie fingn» desi- 
deret. Statuimus igitur, Deo adjatore, ne in häc qüiden 
parte studiosis et prösentibus et fntttrie deeine , sed jttffidb 
tüa, ut vüri eruditissitni et ejfistidodi renim peritiinui, iintiiaim 
lectionem utriusque lingu» et grsec» et hebraic» in gjptbtfaji- 
sto nbstro liteturiö. Perduasum enim babemttof te {Mi iää' ^ 
gulari erga nos toa^tfe cot^stanti behetolentia Üttid dkttä&ia 
libenter ut noble, ita communi reipablic® literarii& 

Quapropter abs te vebementer petimus , at dea openui 
ut duo8 efüditoe Yiros conseqoauiur quorom alter li>g;iy 
grfficam, alter hebraicam eioguli singulas horaa cottidi^ in 
hac nostra academia fideliter ätque diligenter legant et ^ro- 
fiteantur, vel si duos adipisci non possimus, unum saltem hiHjfi-' 
amus qui utranqne grsecam et hebraicam lingciam ita calteat, 
ut profiteri possit nosque ceriiores facias primo quoqne teB^pore 
per literas tuas Antonio Tucher seniori Nurembergam tVan»- 
mittendas qua mercede quove salario conduci velint annob. 
Hoc enim erit non solum nobis gratissimuni, sed siktidiesis 
Omnibus longe omnium et optatissimum et utilissimüm. 

Gratum etiam no'bis fuerit, aliquando ex literis taia statam 
causae tuse mtelligere: sumus enim tibi non mimus quam bac- 
tenus fuimus multis nominibus gratiosissime adfectL Vale 
feiiciter. Datum in arce nostra Wittenberg die 30 mensis 

Martii 1518. 

Fridericns. 
Autogr. =:= im k. wftrtt. geh. haus- und staatsarohiv in Stutt- 
gart, rubrik Sachsen. 

CCLIII. 

Stuttgart. 5 April 1518. 

Bilibaldo Pirckheimero, patricio Nurembergensi , amico 

suo integeiTimo et colendissimo. 

Salutem D. P. Deus ecce deus. Ut mihi videre videor, 
hoc certe Dei prsedcstinatione factum est, ut intercedentibus 
quibusdam mediis hoc genus daemoniorum ejiciatur. Multo 
jam tempore multa passi sunt mala episcopi, sacerdotes, 
plebani, seculares, clerici et omnes aliorum ordinum fra- 



291 

tten atqtie toanaieihi ab istis hominnm monstris qui omnem 
conditioDibm piiscorum pharisacorum in se habent qnos Christus 
semper maximo odlo habuit. Quare, ut arbitror, jam denuo 
fit, ut coüft^mäentes Cssaream Majestätem ejus qui primo pacem 
nobis per publicas et pubticatas literas mandayerat dixerunt 
se pTopter reHgiouetn non oportere Imperatori öbedire, id 
qooci contria S. Pauium, „subditi^ estote omni creaturse et regi 
tanqtiatti pra^cellenti/ Coatempsernnt et sedem apöstolicam 
pontificem et cardinales qui autoritate apostolica inhibitionem 
eis srisenmt et omnibus adhserentibns publicatam stib pena 
exconimuüicationis latse sententisß. Cui non obedierünt et sie 
excomÄmnicäti celebrant divina contemnentes irregularitatem 
et Yohint per hoc ostendere, quam non teneantur in hoc pap® 
öbedire. Adhoc Astarota * qui se appeliat : nos frater, in libro 
inTectiyarüm adversus archiepiscopum Nazarenum allegat. 
Isajam et sacram scripturam: „propter Sion^non tacebo et 
propter Jerusalem non quiescam.^ Et est omnino simiiis 
bseresis fraitrisHieronymi Savanarolse^ qui Florenti» combustus 
est, ut yidisse potes in confessatis et actis suis, cui fuit etiam 
sub pena excommunicationis inhibitum, ne ultra praedicaret, 
ille autem similiter dicebat, papae in eo non esse obediendum, 
et allegabat sacram scripturam: prsedicate^ eyangelium omni 
creaturse , qusd tunc fuit hseresis declarata. 

Ut igitur id quod superiores negligunt corrigere, corrigant 
inferiores, jam, inquam, denuo fit, ut non me tantum satis sit 
contra pbas et jura per omne genus versutiarum yexasse, quin 
etiam incipiant viros maximos lacerare et lacessere injuriis, 
Archiepiscopum Nazarenum, Comitem de Nuenar, Huttenum, 
Guspinianum, Peutingerum et te ipsum cum aliis praeclaris- 
simis yiris. Tu igitur pro integra inter nos amicitia nostra 
teque meque liberes aut implices, utcunque bonum est. Habemus 
fere totam Romam, praeter pecunia illorum corruptos, habemus 
doctissimos quosque assistentes, et commune odium dimicat 
contra eos. De re mea quo in statu sit cernes in actis ju- 



1 Subditi] 1 Petr. 2, 13. 2 Hochstrateu s. o. Reuchlins brief'an 
Noenaar, nro. GCL(. 3 Propter Sion] Jcsaias 62, 1.. 4 vgl. Reachlin 
8. 151. 5 Prsedioate] Marc. 16, 15. 

19* 



292 

dicionun \ qiue ad te mitto, et item mitto qaod hoc anno 
pro acholasticis elaboraTerim de accentibus hebraicis ^ Vale, 
Kon. ÄprU. a. 1518. 

loannes Reuchlin Pborcens. LL. Doctor 
Hermannas noTse aquilae comes Canonicos Coloniensis 
naper ad me capellanam säum misit oratorem. Is certe tui 
est amantissimus et nhoc ad hoc uovum bellum se instruit 
cum maltis commilitonibas. Discent aliquando isti pediculosi 
homines se ipsos cognoscere aut in proelio cadent Vale frater. 
Gedruckt: =YIRORVM DOCTOR VM | E PISTOLE SELECT^i 

AD I BILIB. PIRCKHEYMERYM | DAT^ lil EX | AÜTO^ 

GRAPIIIS NCXC PRIMUM EDIDIT | ET ILLÜSTRAVIT | THEOD. 
FRID. FREYTAGIUS, LIPSLE. | MDCCCXXXI. S. 14 bis 16. 
(Ein theü davon bei Böcking, Hutteoi opera I, s. 169.) 

CCLIV. 

COln. (Apr. 1518?) 

Hermannus, comes de Nueuaar an Beuchlin. 

En tibi amicum utrumque grayem qui tuas parteis tenet 
apud Leodios et Aquas *. Er habe gegen Hochstrateti eitie 
kleinigkeit geschrieben^ und werde, durch Busch und Hütten^ 
gemahnt, grosseres yeröffenttichen ^. Die beiden genannten 
verehrten ihn sehr, dasselbe melde Glarean aus Frankreich 
und ähnliche nachrichten kommen von allen Seiten. 

Quiesce tu, interea dum luctamur, videbis ut te ex insidüs 
eripuero. Deinde si tibi ocium suppetet ad nos quandoqne 
accedas velim. Ludemus bellam conoediam, conficiemus Sy- 

1 AotA judiciorum erschienen Febr. 1518, s. Aber dieselben Reuchlin 
R. 290 ff. 2 De accentibos s. die widmung an den cardinal Adrinn, 
obon nro. CCL. 8 Wer dieser aroicas gewesen, lässt sich nicht mebr 
sagen, sohwürlich dur von Reuchlin an Pirckheimer 5 April 1518 genannte 
oapclluniis llcrmanni nove aquile comitis, den hätte Nucnaar schwerlieh 
so bezeichnet. 4 Gemeint sind wol die versc Nuenaars in doctissiini viri 
Jo. Reuchlin ejusque defensorium laudem (gedruckt: Ge. Benigni defensio 
F ab). 5 Huttens brief an N. 3 Apr. 1518, bei Böcking, Hutteni opera 
I, 1^4 bis 108, in welchem sich fibrigens die mahnung nicht findet. Buschs 
brief an N. 12 Apr. 1518: epistol» triam illustrium virorum B 4b bis C A\ 
G Vgl. die folgende nro. 



293 

copbantits, asque ad itiedullas Leodiensis episcopus Gallicum 
^xplicayit nodum, adjunctus Burgundionibus, quse res facile 
efficiet ut nobis quoque accedat« possim aliquid apud illum. 
Cnm veneris^ ad nos, curabo ut omnia pro votis Dostris, nil 
tibi «eque oonducere posset quam es principis favor. Bene 
Tale. Coionie. 

. Gedruckt: ?= J. v. e. t. 3b bis t 4^; (daraas nur theilweise 
in Hatt. opp. ed. Bdcking I, s. 148 f.) 



CCLV. 

Cöln. ^ 1 Mai (1518). 

Hermannas comes Nuenarius an Reuchlin. 

• Heftigste Widerlegung der Hochstratenschen apologia, 
aufl der viele einzelne stellen angeführt, verspottet und be- 
kämpft werden. Ausser Reuchlin werden besonders Pirk- 
heimer, Georgius Benignus, Martin Groning vertheidigt und 
gelobt ^. Am schluss heisst es : si enim (näml. Hochstraten) 
sacrsB poeseos merita ignorat si veros theologos ipsius prseco- 
nia scriptis extoUentes , non legit , aut didicit , quod ■, valde 
equidem crediderim, perlustret vallum Buschii ^ viri undequa* 
que ornatissimi, ut tandem senex factus discat, quse puer scire 
debuerat, tum fatebitur iujuriam sibi factam quod hucusque 
theplogus sit habitus, qui ea ignoret qnse de hac re certatim 
a sanctissimis viris memorise comraendata sunt. Et de nugis 
hsec quidem paucula. Nos vero interim studiis nostris operam 
demus, et quam ludere aliquando libebit, Labes jam argumen« 
tum, quo te exercere possis, etiam usque ad risum. Vale, com- 
munis patriae ornamentum. Et me quem amas fac impensius 
ut ames Colonise. Calendas Majas. 

* 

1 Cum vcncris ad nos] nach dieser und einer im briefe des Thomas 
Truchseß vom 21 Jan. 1518 sich findenden stelle, in der dieser ihm freund- 
liche aufnähme zusichert, wenn er zu ihm käme, scheint Beuchlin die ab- 
sieht gehabt zu hüben, die Rlieingegenden zu besuchen; doch ist von einer 
Ausführung des planes nichts bekannt. 2 Über den brief vgl. Reuchlin 
8. 414 fg, 3 Hermanns Busch: vallum humanitatis 1518, die berühmte 
vertheidigungsschrift der humanistischen Studien gegen die angriffe der 



Gcdnckl: epktolc trim illulr. lir. BOdmg, mpgL II, s. 102. 
a 3> bis b 4^. 

CCLVL 

BCBttffUt 7 M« 1518. 

[Johannes Beuchlin an den henog Friedlich von 

Sachsen.] * 

DorcUaiichtigiter , hochgebomer füret, gnSdigrter ben! 
E. chf. g. sej meine gehoname dienstbarkeii tchnldigef wil- 
lens allzeit Ton mir demüthiglich bereit. Gnädigster berr 
und chnrfarst An mich hat gelangt durch schrift, am sanct 
marxtage ' mir nächst überantwortet, euer fnretlich gemnth 
und löblicher wille, die unirersität Wittenberg zu erhöhen 
mit gemeinem nutz, ehre nnd lob des ganzen deutschen landes 
in lateinischer, griechischer und hebräischer zunge. Das wird 
stehen gegenwärtigen und künftigen in allem guten zu ewiges 
Zeiten nimmer zu Tergessen und übertrifft meines bedunkens 
unter allen tugendreichen Übungen alle adeliche thaten eines 
solchen grossmächtigen churfürsten, wie gar ritterlich die ge- 
achtet möchten werden. 

Hercules der alten weit, wie viel standhaftiger, mann- 
licher siege er ist obgelegen , noch käme es ihm zu keinem 
rühme , hStt er nicht in allen sprachen gelehrte leute gemacbt, 
die ihm seine gut .... werk könnten zu feld bringen nnd 
ausbreiten, wie das noch Luciani sage, die steine Sul, Her- 
kules bildung, genannt Ogmion, in deutschen landen erfunden 
anzeigt. Was hat den langwierigen in ewig gedächtniss ge- 
bracht anders, denn dass er durch die hohe schul, von ihm 
in Pamasso gestiftet, aus groben steinen und ruhen feben 
hat menschen erschaffen? Der grossfurst in Assyria, Prome- 
theus, hat aus allen fürstlichen werken nichts davon erlangt, 
denn dass er schriftlicher lehre und redsprecher kunst ein 
anhänger gewesen ist. Darum wird ihm zugelegt, dass er 
habe aus erde leute gemacht. 

* 

1 Von dem folgenden briuf nimmt Förstemann an, er sei nraprfinglieb 
Uteinisch gewesen, nnd ins Deutsche übersetzt; eine annähme, die durch 
die lateinische fassnng des briefes oben nro. CCLII, sehr wahrscbeiolicb 
gemacht wird. 2 Sanct Marxtage, 25 April. 



295 

So ouq, dorchl. cliarfäret, lauge jähre und viel zeit teutsch^ 
laud von andern landen fiir ein barbarisch« viehisch geschätzt 
worden ist, und nicht unbillig; denn venig aufsehens ist, von 
unsern vorfahren auf die. n^enschliche, höfliche zierde der redp 
und adelichen sitten der nothdürftigen sprachen gehalten 
worden, sondern haben uns die Sophisten bisher mit ihreifi 
unnützen geschwätz nicht ohne schaden der kirche am narren* 
seil gefuhrt, durch das wir zu rechter verständniss der alten 
weisen aus mangel der lateinischen, griechischen und hebräi- 
sehen zungen nie haben mögen kommen. Und aber jetzt durch 
sonderliche Schickung Gottes ew. furstl. gn. nach Stiftung der 
hohen schule zu Wittenberg eine sondere betrachtung hätte, 
wie man gründlicher weise möchte erobern die obgemeldten 
drei sprachen, so Christo nicht ohne Ursache ob dem kreutz 
geschrieben erfunden sind, durch die dann menschliche Vernunft 
unsrer altvordern erfahrung und Weisheit eigentlich verstehen und 
zierlich reden, auch künstlich schreiben mag: ist ungezweifelt 
auf die bahn gerichtet , die immerwährend im gedächtniss 
eurer, als neuen Stifters der menschlichkeit in teutscher nation. 
Was euch und uns allen gutes daraus erwachsen möge, gnä- 
digster herr , könnet ihr bass gedenken , denn ich reden. 
Darum wenig noth gewesen wäre, an mich so hoch zu begehren, 
dass ich wollte diesen ew. gn. lobwürdigen vornehmen zween 
trefflich gelehrte mann, einen der griechischen, den andern 
der hebräischen spräche erfahren, zuschicken; denn ich dess 
nicht allein selbst willig , sondern auch zu thun zwiefach 
schuldig bin, eines, dass es gemeinen nutz betri£ft, das andere, 
so mir täglich einbilduDg gibt ergangener gnaden bei euch 
befunden, dass ich e. f. g. von natur und recht zu getreuen 
wiedergelt verbunden bin. 

Darum hab ich nit kleinen fleiss angekehrt, damit ich 
solche leute bekommen möchte und nach einen gesandt, he- 
bräischer spräche nicht ungeschickt, heisst Icolampadius ^ 
prädicant zu Weinsberg; aber die von Basel haben mir den- 
selben aus den bänden gerissen, dahin er sich hat lassen be- 
stellen, also dass er uns diessmal nicht werden mag. Sonst 

* 

1 Vgl. Herzog: leben Öcolampadfl Ton Herzog, Basel 1848. 



dass ich es in eigener person, leibes und alters halben za- 
thun vermöcbte, so wollte ich ew. f. g, zu ehren und ge- 
fallen in beiden sprachen, griechischer und hebräischer, Beibat 
den anfang und den zulauf aus andern ländem machen. So 
mir aber der weg zu fern und zu schwer ist, will ich ew. 
f. g. und die löbliche Universität nichts desto minder mit 

1 Cardinatsv. Gurkl MstthHuii Lanir. 



297 

inehiem Beben yetter obgcdacht, meister Phillips Schw&rz^ 
erd, sehr wohl yersehen, den ich doch der hohen schule 
■Ingolstadt versagt habe, denn er ist zu Tübingen ehrlich und 
wohl, aueb seines solds halber nützlich gehalten und versehen 
und hat daselbst ein ehrbar auskommen. Aber deß alles 
nnangesehen er mir bewilligt, in dieser sache zu thun was ich 
ihm beisse. Darum wird er auf e. f. g. gut vertrauen und 
mein befehl gen Wittenberg kommen, der hoffnung, nutz zu 
schaffen und ehre einzulegen der stadt und der hohen schule. 

Der bestallung halb, in ew. f. g. brief gemeldet, kann 
iöb mit ihn keine abrede thun, denn ich hab deß kein wissen, 
wie einer mit einem diener zu Wittenberg möge haushalten. 
Aber das hab ich von e. f. g. wegen mit ihm beschlossen, 
werde er nieht angenommen, dass er sich dann wieder zu mir 
fuge, so werde doch e. f. g. ihn dieses wegzugs halber hin 
und her schadlos halten. 

Nun, gnädigster fürst und herr, ist wohl hoth; dass sich 
magister Philipps zu dem hinziehen rüste, und alle seine bü- 
t^her mit ihm bringe, denn ohne viel bücher besonders in der 
hohen schule, kann niemand recht weder lehren noch lesen. 
Darum hat er ihm vorgenommen, in nächstkünftigcr messe 
zu Frankfurth mit den kaufleuten eures landes seine bücher 
hinein gen Wittenberg zu verfertigen, und mit den kaufleuten 
zu reuten, nachdem er des wegs und der orte unbekannt ist. 
Von desswegen geht an e. f. g. meine bitte, sie wollen einen 
kaufmann, euch verwandt, den befehl geben, sich des mannes 
in e. f. g. namen zu unterfahen, und in gesollschaft des wegs 
anzunehmen, auch ihn und seine bücher wohl versorgen, dass 
er mit den seinen möge sicher zu e. f. g. kommen. Man wird 
ihn die nächstkommende Frankfurter messe daselbst um des 
heiligen kreuzes erhöhungstag in der büchergasse bei meister 
Thoman Anshelm, druckherrn und bücherverkäufern von Ha- 
genau, finden. Wessen sich aber derselbe e. f. g. unter 
der weile würde bedenken und berathen, das wollet mir s^eit- 
lich zu wissen thun bei gewisser bothschaft uns beiden dar- 
nach wissen zu richten. 

Fürder als e. f. g. mich fragen lässt, wie meine sache 



298 

▼erzeichDiBs aas dem gerichtshandel gedruckt ^ darbei ihr wer/* 
det merken , dass meine sach zu Rom vor zweien jabrea zu 
recht gesetzt ist, und ich kann noch bisher keinen endnrtheil 
bekommen. Also haben die predigerbrfider das rad gestellt, 
auf dass ich unter die weilen sterben und damit ^ sacke 
aus sey. Es mag mich nicht helfen, dass kaiser, churfursteo, 
förpten, bischöffe, ftbte, städte den papst gebethen haben, dass 
ßeine heiligkeit mir lasse fürderlich recht geben. Ich bitte Gott, 
dass er uns gnade verleihe, dass wir unterthanen uns selbst 
bcsseri), damit wir besserer häupter würdig werden. 

Ich schick auch e. f. g. hiermit, dem löblichen anfang 
der hebräischen lektur zu Steuer, was ich in derselben spracli 
geschrieben habe ^, auf dass nicht roangel an büchern sei. 
Pfis wolle e. f. g. von mir zu einer kleinen gäbe und schenk 
gn&diglicb annehmen; denn ich kann nicht baß. Ich wollt 
viel lieber, dass ich euch könnt ein königreich geben. 

Gnädigster churfürst und allerliebster herr, euer leib, seel, 
ehre und gut wolle der allmächtig gütige Gott, zu dem ich 
allezeit hoffnung trage, gnädiglich beschützen, beschirmen und 
gewahren, und in gnaden lang aufhalten, mir und allen lieb- 
liabern zierlicher künste zu sondern trost. Geben zu Stvtgart 
am 7 tag des Mayen im 1518 jähre. 

Johannes Reuchlin Phorcensis LL. doc. 

Gedruckt: = corpus reformatoram ed. Bretschneidw, voL I, 
nro. 14, coli. 27 bis 31. Ex autographo in tabul. Tinar. reg. o. 
fol. 134. 

CCLVII. 

ßMiUgart. 9 If« 1518. 

Joannes Reuchlin an Jacob Questenberg 

bittet Questenberg, sich beim papst um endliche gewärung des frie- 
dens zu bemühen. Hochstraten wage in seiner schrift gegen Benig- 
nus zu behaupten, dass er dem papst keinen gehorsam zu leisten 
brauche. Er selbst verachte jetzt freilich die theologisten. Er 

* 

1 AoU jndiciorum Febr. 1518. 2 Nicht blos die radimenta bebrtiest 
wie Förstemann anmerkt} sondern ^pewiss aucb die Septem psalmij de ac* 
^entibiii u. s. w, 



898 

habe jüngst an iho iind Stephan ßosinus sein werk de ac- 
ceniibas für den cardinal Adrian nn4 Ägid^us von Viterbo ge- 
tct^Aki, sendet jetzt die acta jndiciQrnm find grüsst dpi| Phi- 
lipp Beroaldns. 7. id. mayas, a. 1518. 

Gedruckt: ;=? Fnedländer, beitrage 8. 70 bis 7}; „ans einer 
bandschrift im Privatbesitz. '^ 

CCLVIII. 

(Stratsbnrg.) Mai 1518. 

Nicolaus Gerbellius an Reuchlin 

drückt seinen furchtbaren hass gegen Renchlins wiedersacher 
ans, vergleicht ihn mit Herkales nnd preist seine mitsireiter, 
Hntten und Melanchthon. Anno 1519 mense majo^ 

Oedradkt: = 1. J. v. e. C. 2b fg.; 2 =: Böcking, Hatten! 
opera I, s. 459 sq. 

CCLIX. 

? (Vor 32 Jani 1^180 

Joannes Cellarius GnostopoUtapus an Reuchlin 

drückt in den schwärmerischsten werten seine bewunderung 
für Reuchlin aus, flucht den gegnem und überreicht als kleines 
zeichen seiner Verehrung eine kleine schrift. Vale. 

Gedruckt: = ISAGOOI|CON JOANNES CELLA|RII GNOS- 
TOPOLIT^ I in hebrseas literas omnibus bebrai|caram literamm 
candidatis non | minus utile quam necessarium. 5 bogen zu je 
4 bll. in 4^ o. o. und J. a. 2. 

CCLX. 

Zell. 23 Jani 1518. 

Joannes Capnion Phorcensis LL. doctor Joanni Cel- 

lario Gnostopolitano. 

I propera studiis nee te recutita propago 
Gpostöpoli natnm spemere rite pötest, 

1 Trots dos datanu habe ich diesen brief 1518 gesetzt, obwohl der« 
Mibe, seinem Inhalt nach, ebensogut 1519 geschrieben sein könnte. Aber 
^ er sich in der Sammlung der epp. ilL vir. befindet, die bereits Mai 1519 
erschienen, ist und sonst keinen einsigen brief von 1519 enthftlt, so halte 
ich diese änderang für gerechtfertigt 



300 

Ergo age et tiebneis sanctisque ittcambe figuris 
Optime Cellari, qno doccas alios. 
Ex Thermis Harcyniis Cell» Bacenaram X kalend. quifi- 
titinm salutis anno MD.XYIII. 

Gedruckt: = Isagogicoo (s. oben nro. CCLVIIL) a 3*. 

CCLXI. 

Zell. . 22 Jani 1518. 

Mutiano Rufo amicissimo * [Jo. Beuchlin] s. d. 

Quidni Rufe? Tu me pntabis cmciari adeo cacullatorom 
jnorsibus, ut mihi non duxerim indulgendum genio. Gerte Chri- 
stophorum ^ hunc nostrum haram ostensorem, roga quid nunc 
faciam in Harciniis scopaUs, in Bacenis inter Hamadryadas, 
ad latus Najadis ' specios» versamur obliti picarum injorias. 
Balneamur in publicis thermis , deserimus literas sed nön 
pliilosophiam. Cum virtutis decoro affamur juvenculas, quftodo 
thermarum hie mos est. Nil intentatum nostri liquere poetse, 
nee nos linquimus. Gaudemus cum gaudendum est, etiam 
«groti Haec tibi recensebit Christophorus, qui studionun 
amore perculsus, de longtnquo nos acccssit cum coUega et iti- 
neris comite lohanne Cellario 6no8topolitano^ bonarum artitun 
simili cultore: et in ipsis Bacenis nos convenit, cum domi non 
posset. Eum tibi commendo, ut contubernii litterarii cov- 
scriptum cultorem et neacadamicum sapientiae amatorem ^ Bal- 
nearum coartat vis digitulos ^ nee ultra calamo servire pati- 
tur. Quare paulo post cum dabitur occasio ad te scribemns 
latius. Illustrissimus nuper Fridericus dux yester ad nosbi- 



* 



1 Amic. ausgel. 2. Jo. R. Ph. hinzogefiigt 2 ; s. 2. 2 Christophonii 
Ifacus, mir nur durch diese erwfthnnng, wie aas einigen in der nnteo an* 
gefiihrtcn Sammlung diesem briefe voranstehenden und folgenden godicbten 
und briefen des Eiiricius Cordus, Eoban Hesse und Huttens, letzteres abg^ 
druckt in Hutteni opera, ed. Böcking I, s. 239, bekannt. Camerarins Dtf- 
ratio de Eobano Hesso nennt ihn unter den freunden Eobans und sagt 
von ilim (B 8^) qui medicis carminibus faciendis prsestabat »qualibns Omni- 
bus. Wahrscheinlich an denselben schreibt Melanchthon (1538?) corjH» 
reformatorum III, col. 483 sq. nro. 1647. 3 Naidis 2. 4 Vgl. ob« 
nro. CCLYIII und CCLIX. Gnospolitano 1. Das wort ausgelassen t 
5 Et . . araat. ausgel. 2, 6 Articqlos 2« 



301 

nas dedit liieras \ qaaram ^gp petitioni etiam junctis Spala- 
tini precibtiB satisfeci. Audias et videbis setatis nostrse mira 
qtt«dam. Vale ex thermis Harciniis Gell» Bacenarum, inter 
Baxih et .abiete» domiciliaque ferarum. Auno 1518. Cal. JuL 

.....* Jo. Beuchlin Phorcensis« LL. doctor. ^ , 

;. . .1 SS- Autograph: (ein foUoblatt o. adr.) Münclien k. hofbibl. 
Gamerarische samo^lang, bd. 16. fol. I. 2 Gedruckt: = [loa. came- 
nurii] LIBELLYS | ALTER, | EPISTOLAS | COMPLECTENS | EO- 
BAjHI^ et ALIORVM QVORVNDAM I etc. ... . LIPSI^ IN OF-. 
Flcb^A I PAPi:. An. 1 M.D.LV1I. | 8^ fol. K 5». 

CCLXII. 

Ravenitl^ii rg. 24 Juni 1518. 

Michael Hummelburgius an Reuchlin 
erinnert an seine berichte aus Rom ' und versichert, dass wenn 
er auch jetzt, nach Schwaben zurückgekehrt, seltener schreibe, 
er doch noch dieselbe bewunderung für Reuchlin hege. Ravens- 
burg» 8 kal. JuL 1518. 

Oedmckt: =: J. v. e. y. 4^ fg. 

* 

• 1 Den einen brief des herzog« oben nro. CCLII, der andere ist ebensowenig, 
wieder SpaUtins, erhalten. Ple. preces sind das ansuchen, einen lehrer- fürs he- 
brftUobe und griechische vorzuschlagen, darauf bezichen sich wol auch die worte 
mira quieJam. 2 Unterschrift ausgelassen 2. In der handschr. stellt noch 
unter der aufschrift: avaSuo(i^v7)v | Äpellis ut procul | statiih agnoäcit. | Das 
til>rige unleserlich : Auf der rückseite; aber nicht von Rcuchlinshand: KaTcvtcov. 
Reochlein. 3 Briefe Hummelburgs an Reuchlin aus Rom sind Uns leider 
nicht erhalten; vgl. aber oben nro. CCXVII, anm. Michael Hummelborg, 
geb. in Ravensburg cc. 1485, studirt mit Heatus Rhenanus in Paris, wo er 
sich der freundschaft Jakob Fabers erfreut, geht nach Italien, von da nach 
Constanz, spHter nach Ravensburg, wo er für die entwicklung der refor- 
mation thätig ist. Seine freundschaft mit Zwingli veranlaßt ihn nicht, dessen 
meinangen zu theilen. Er stirbt im 40 lebensjahre 1527. Von seinen 
werken ist epitome grammaticse grseese zu erwähnen, die Rhenan nach 
nnmmelburgs tode 1532, herausgab. J. G. Schelhorn : beitr. zur erläuterung 
der Schwab, kirclien- und gclijhrtenge.seh. I, s. 34 bis 47. Eine ziemliche, 
anzahl seiner briefo an Peutinger, Bernhard Adelmann, Bcatus Rhcpanus, 
Btephan Rosinus sind von Veith a. a. o. mitgeiheilt. Dass er dem Jakob 
Faber bei der herausgäbe der historia Hegesippi behilflich war, ist in der- 
selben niitgetheilt, vgl. Graf: Jacobus Faber Stapulensis in der Zeitschrift 
für bist theol. 1852, s. 231. Neuerdings hat Horawitz über Hummelburg 



to2 

CCLXnL 

Tabfngen. 11 inli 1618. 

Philippas Melanchthon an Beuolilin 

wünscht ans seiner nntbätigkeit gerissen zu werdeü, hofft, dtts 
der chnrfurst ron Sachsen, der sich in Angsburff befindet, 
anch an ihn schreiben werde nnd will sieh in allem nach 
Renchlins Vorschrift richten. Tdbinrgen, 12 JalH 1518. 

Gedrockt: 1 = Corpos reformatomm, ed. Bretschaeidi^, ydI.!. 
col. 31 fg., „ex apographo hi cod. Dresd.;" 2 = Heyd hi: Tfllifiiiifer 
Zeitschrift far theologie 1889, 8. 89. 

CCLXIV. 

Stuttgart Sl Jali 1518. 

Erudito bonarum artium magistro Philippo Melanch- 

thoni propinquo suo^ s. p. d. 

Ecee adsnnt litefte piissimi principis \ mann ipsiils mb- 
signate, quibus pollicetur tibi beneficinm, et prop|tium stf 
fore. Qüare haud nunc ' affabor te poetioe sed veiia ntens 
Dei promissione Abrahie fideli facta : „Egredere de terra toa 
et de cognatione tua et de domo patris tni et yeni in terram 
qnam monstravero faciamque te in gentem magnam et bene- 
dicam tibi, et magnificabo nomen tutim erisqne benedictai*. 
H»c Genesis 12. ^ Ita mihi praesagit animns, ita sp^ro fiitii- 
mm de te, mi Philippe, meum opus et meum solatiiim. Veni 
igitur animo l»to et hilari. Sed ^ prius omnia tua per ali- 
qitem vectorem in bigis ad ine Studgairdiam transferi fium 
Ibi nanqne * seligemus, quse tibi sunt opus futura Wit^nberg», 
et me ordinante fient omnia. Quod si voles (id ehitn consnlo) 
vade prius ad matrem ^ per Phorcen, ut salutatis tuis Omni- 
bus ^ redeas ad me. Sed tamen in tempore quanto * potes 

* 

1 Suo S P. D. aäsgcissscn. 2. 3 4. 2 Prino.] des kitrfliTStto Kriei 
voir Sachsen, Der erwähnte brief ist nicltt erhalten , eine notiz (Hier 4cb- 
selben, ich weiß nicht ans welcher quelle, gibt Camerarlns In der namtio 
de Tita . . PhiKppi Melanchthonfs ed. Strobel s. 24 sq. literas • • In qtiibat 
in^er alia honorificam muntionem fecit de piatre Melanchthonii tanfiitii 
ftiniiliariter noto. 3 Nunc band 4. 4 Y. 1. 2. 6 Sed ego ilti omniso 
aisgel. 4. 6 Namqne 2. 7 Matrem] Barbara Reuter, tochter der EliM- 
beth, der Schwester Reuclilins. 8 Omnib. 1. 9 Qaantwn S. 



ao3 

breyiissimo, ne optima cönditione itineris principis frastreiis. 
Ego illi omnino rescripsi te ventumm. Atque nt Tideas quan- 
tam te aulici et cubicularii illius nobiles vm faciant, mitto 
ettam literas D. Spalatini, qui cum principe in rheda sive 
leciica solitus est ferri. Hsec ^ summa rerum est. Omnia 
prius, qn» ad rem attinent, collige, yel in capsam, vel in vas 
aliqnod conTeniens inclnde, et curnii cum uno equo Studgar- 
diam vehenda committe, idque quantocius \ Deinde omnibus 
amicis Tubingse Valedicto, corripias te in patriam ad tnatrem 
et in itinere transi per Phorcen et Augustino atque sorofe ' 
mea salutatis a matre confestim ad me non tardigi'adus teni 
sed adyola. Principum res sunt mobiles, ne forte recedat 
prineeps ab Augusta sine te *. Haec consulo et ut sis infracto 
animo, non mulier sed vir. Non est acoeptus propheta in 
patria sua. Yale fosliciter, Studgardia^ in vigilia Jacobi Apo- 
stoli. Anno 1518. 

Jo. Rcuchlinus LL. D. ^ 

Gedruckt: 1 =[loach. Camerarii] TERTIVS LIBELLVS | EPI- 
STOLABVM H. | EOBANI HESSL | . . . . LIPSLE | ANNO 
MD.LXI M. D 8. 2:;= Camerarii vita Melanchthonis, cd. Strobel. Ilalae 
MDCCLXXVn, s. 400 sq. 3 = Corpus reformatorum, ed. Bretschnei- 
der» vol. I, col. 32 sq. n. 4 = Tübinger zeitschr. fftr theologie. 1839, 
8. 91. 

CCLXV. 

Stattgart. . 25 Jali 1518. 

J. Reuchlinus Friderico, duci Saxoniae, principi 

Electori. 

Durchlauchtigster, hochgeborner fürst, gnädigster herrlew. 
f-g- begehren soll gewillfahrt werden, und euer schreiben will ich 
meister Philippsen Schwarzerdgen Tübingen zuschicken, der e.f. g. 
zu gehorsamen diensten geneigt, und wird gen Augsburg mit 
seiner Kberei kommen, auf e. f. g. warten, und wird der hohen 

* 

1 H»c tardigradus ausg. 4. 2 Quantocyus 2. 3 Wer der Anga- 
stinua gewesen, kann icb so wenig angeben, wie Bretsclineider; über die 
iohwester, Tgl. oben nro. CCXXVII (20 Okt. 1516). 4 Friedrieb bielt sich in 
Augsburg auf dem reicbstage auf. 5 Unterschrift ausgel. 3. 4. 



schul, und e. f. g. zn ehren , lob uod nutz dienen. Daran 
sollt ihr keinen zweifei haben. Denn ich weiss unter den Teut- 
schen keinen, der über ihn sei, ausgenommen herr Erasmas 
Koterodamus,der ist ein Holländer, derselbe übertrifft uns alle 
im latein. Wie gern ich wollte auch zu e. f. g. gen Augs- 
burg kommen, so steht es dieser zeit so wUd, dass ich mich 
wohl bedenken will, ob ich komme, wiewohl ich sus ^ in meiner 
Sache fast nothdürftig wäre. Aber Augsburg ist unsern lands- 
leuten einestheils übel erschossen. Wo aber mein gnadiger 
herr, herzog Ulrich zu Würtemberg, auf den tag würde kom- 
men, so wollt ich auch kommen. Hiermit befehl ich mich in 
euer gnad allwege. Dat. Stutgart S. Jakobstag 1518. 

D. Johannes Benchlin. 
Gedruckt: 1 = Corpus reformatorum, ed. Bretschneider I, col. 34, 
uro. 17. „Ex autograpbo in tab. vin. reg. o. fol. 134. 2 = Tübinger 
zeitschr. für theologie, 1839, s. 92. 

CCLXVI. 

Stuttgart. 17 Aug. 1518. 

Joannes Reuchlin an Jacob Questenberg 

drückt seine freude aus über das galatiuische werk, verspricht 
seine schuld dem Questenberg bald zu berichtigen, bittet um die. 
Übersetzung seines augenspiegels und fordert ihn auf, mit Be-. 
roaldns für die beschleunigung des processes thätig zu sein. 
In einer nachschrift fragt er an, ob sein werk: de accentibus 
den cardinälen Hadrian und Ägidius zugekommen sei. Stut- 
gardise 16 (kal.) Sept. ^. 

Handscbr. : =: Beil. mscr. fol. 32; gedruckt = Friedläuder, 
beitrage s. 72. 

* 

1 Sust = sonst vermuthet Förstemann bei Bretschneider. 2 Das 
hier geaieinte werk Galatins de arcanis catholicse vcritatis erschien Sept. 1516, 
es ist Reuchlin gewiss nocii in demselben jähre zugekommen und es ist 
fast undenkbar, dass er es erst zwei jähre spUter gelesen haben soll. Noch 
unbegreiflicher ist, dass Reuchlin erst jetzt eine abschrift der lateinischen 
Übersetzung des augenspiegels verlangt, die Martin Groning schon März 1515 
beendet hatte. Der brief wäre daher unbedenklich einem früheren jähre 
zugeschrieben worden, wenn nicht die nachschrift hinderte, weiter als 
Februar 1518 hinauf zu gehn. 



U\JU 



CCLXVII. 

B«mL ^^ (4 Sept. 1Ö18.) 

Öcolampadios an Beuchlin 

ist nicht ganz mit den Basler Verhältnissen zufrieden. Bruno 
Amerhach hat sich verheirathet S* Erasmus, der immer ehren- 
toll von B. gesprochen, ist abgereist, Beatus Bhenanus ist wohl. 
Er bittet für Gapito um einen brief der Griechen an das Bas- 
ler concil * grüßt Melanchthon, schickt seine kleine schrift: 
de rita paschali und seine dragmata grsecse litteraturse ', welch 
letitere er bittet, dem knaben Michael Creberius zu überge- 
ben. Tu Tale foBÜx, victor, trinmphator, Deo non minus quam 
stadiods charus. Basilese ^. 
Gedruckt: = J. v. e. A 3. 



CCLXVm. 

Basel. 4 Sept. 1518. 

Wolphgangus Fabricius Capito 5 an Reuchlin 

wiederholt die schon von Ökolampad ausgesprochene bitte, um 
den brief der Griechen an das Basler concil. Basilese prid. 
non. Sept. a. 1518. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. A 3^; 2 = Majus, vita Reuchlini 
s. 559. 

CCLXIX. 

Stattgart. 1 Nov. 1518. 

Jo. Reuchlin an den cardinal Achilles de Craasis ^. 
Für seinen streit, der dem trojanischen gleiche, sei ein Achilles 

1 Bruno Amerbach verhcirathet sich 1518 mit Anna Scbabler, die be- 
reits im folgenden jähre stirbt; vgl. Fechter in Basler beitrage xur vaterl. 
geschtchte, II (1843) s. 178, 195 fg. 2 Dass Reuchlin diese abhandlung 
nebst einer von den griechischen gesandten auf dem Baseler concil 1438 
gehaltenen rede besessen habe, sagt er selbst: de arte cabbalistica, fol. XXXI. 
Über das Schicksal dieser handachrift vgl. Majus, vita Reuchlini s. 627 fg. 
3 Liegt mir in einer ausgäbe, Basel, Cratander 1521, vor. 4 Ich habe 
dem brief das bestimmte datum wegen des folgenden briefes gegeben, mit 
ilem er wol zugleich abgeschickt wurde. 5 Vgl. Bnum, Bulzer und 

Capito. Elberfeld 1860. 6 Achilles Grassua seu Crassus aut de Grassis, 



or» 



nothig und er freae sich, einen Achilles erlangt in haben. Dil 
Kölner seien feinde ihrer gemeinsamen juristischen Stadien, sia 
hätten den Petrus Rayennas, Sebastian Brant, Peotinger, Firk- 
heimer, Hütten, den grafen von Nnenaar aagegrijSen und non 
sei er als opfer ansersehen. Aber der cardümal möge skdi 
ihm als wahrer Achilles erweisen. Stntgardise. kaL Nor. a. 1518. 
Handscbr.:=:Berl. mscr., fol.80fg.; gedmdct: 1 ssFriedUader, 
beitrage s. 73 bis 76, 2 ss BöcUng, Hntteni opera I, s. 456 
bis 468. 

CCIiXX. 

Olteiibeuren« 6 Not. 15ia 

Frater Nicolaus EUlenbog Joanni Beuchlin phoroenn s^d. 
Praeeeptor observande, dudum sane et quidem crebro sc 
BflBpius ad te dare literas volui ; vix tarnen dixerim quam nef^ 
gentia hactenus obmiserim. Accipe itaque vel sero a Nicoiao 
tno, tuo inquam, quia maxime tibi affecto, literas utcumqoe 
meam in te observantiam insinuantes. Primo omnium cupio et 
quidem vehementer te bene valere et corpore et animo, de- 
hinc certior per te fieri de sententia Romse obtenta adTersos 
tuös semulos. Etsi enim plura acceperim de ea re, certe ta- 
men audire pötui nihil, usque adeo in solitudine hie ago. Ta 
velim tibi optima precantem victoriam tuäm adrersus inimicos 
ne celes. Caeterum id mi significes, etiam atque etiam precor, 
quid interpretetur iV«? canticorum primo: Vineam meam non 
custodivi ^ Id enim est tibi factu facillimum, vix tamen dixerim 
quam futurum sit mihi gratum. Artor sane ego in hac vo- 
cula non parum, sed id efficit rara in hebraicis literis lectio. 
Sunt enim tantaß ^ mese in rebus agendis occnpationes, ut raro 

* 

geb. in Bologna, von papst Julius II als gesandter nach der Schweiz ond 
Polen geschickt, fordert erzherzog Sigisinund und könig Wladislaw tod 
Ungarn zum kriege gegen Polen auf, ist bei k. Ludwig von Prankreich 
und Maximilian als gesandter thätig, wird 1511, 24 Mai an stelle des er- 
mordeten Alidosins zum bischof von Bologna ernannt, welche stelle er 
auch, nach einigen Schwierigkeiten, 1512, 25 Juli wirklich antritt Aacb 
unter Leo X geehrt, stirbt er gleich nach dem regierungsantritt Clemens Vü, 
22 Nov. 1523. Ciaconii vit» pontificum, III, col. 296 sq. 

1 Dieselbe frage schon 12 August 1517, oben nro. CCXLIII. 2 Malt» 
ausgestrichen, tantse übergeschrieben. 



307 

admodam literis mihi yacare liceat. Deas optimns faciat nt 
aliquando quieti pristin» reddar. Vale foeliciter et brevi re- 
scribas. Ex Otteopyrra nonis Noyembribtis 1518. 

Handschriftlich: = Nie. EUenbogii epist. iib. IX msc., vol. I, 
lib. m, epist 47, fol. 47b sq. 

CCLXXI. 

Stuttgart. 9 Not. 1618. 

Joannes Beuchlin an Jacob Questenberg 

ist betrübt über den Wechsel /der römischen Verhältnisse. Be- 
roaldns sei gestorben, die cardinäle Adrian , Grimani, Ägidins 
hatten ihrep platz verändert, Potken, Nuenar, Groning seien aus 
Rom forl^ezogen; sein prokurator Joh. von der Wik sei krank 
andere haben vielleicht aus kleinlichen rücksichten seine sache 
verlassen. Hofft, dass Questenberg ihm erhalten bleibe, 
bittet ihn , den beiliegenden brief ^ an den cardinal Giaco- 
bazzi * zu übergeben, der nun an Grimanis stelle richter ge< 
worden sei, schickt auch den brief an Achilles de Crassis ^ 
der von Augsburg zurückgekommen sei, mit dem gerücht, 
Achilles de Crassis sei durch Giocobazzi verdrängt worden. 
5 id. Nov. 1518. 

Handschr. Berl. mscr., fol. 34; gedruckt: = Friedländer, bei- 
trage s. 77 fg. 

CCLXXII. 

Stuttgart. 12 Not. 1518. 

Joannes Reuchlin an den cardinal Dominicus de 

Jacobatiis 

freut sich, ihn als richter erlangt zu haben, beklagt, dass die gegner 

* 

1 S. die fg. nro. 2 Domenico Giocobazzi, geb. ia Venedig, wird 
1485 von Innocenz VIII zum consistorialis aiilsd advocatus, von demselben 
1493 rotae auditor, 1498 von Alex. VI, auditorum princeps, 1503 vaticinn 
Basiliose oanonicus ernannt, wird dann presbyter cardinal und nimmt am 
lateranensischen concil unter Julius II und Leo X, tbeil. Letzterer macbt 
ihn 1518 zum cardinalis s. Laurentii. Seine gelebrsamkcit wird sehr ge- 
priesen; er ist Verfasser mehrerer theologischer schiiftcn. Er starb unter 
Clemens VII, 1528. Ciaconii vit» pontificum III, col. 383 f. 3 Vgl. 
oben nro. CCLXVIII. 



dorca uie 
auf seinen l.: 
cias, precor, 
in causa reu 
gera, quibos 
dere, ne sub 
Septem nunc 
niuin priocipi 
nunciavi, nee 
quterere. Sti 
Handsclir 
beitrage 3. 81 .„. 

CCLXXIV. ^ 

Slaltgsrt. 13 Not. ISIS. 

Joannes Iteuchlin an den cardinal Laurentdus de 

Puccina 
hat gehört, dass Dominiko Giocobazzi zu seinem ricbter er- 
nannt sei und meint: male mihi profecto referuntur gratiff, 
quas et de summo Pontiäci, cum adbuc in minoribus terran 
nostram transiret, bene meritus sum, cujus curavi corpus el 
vitam in tuto esse ac salvnm conduci dum Sueviam Wirten- 
bergensem perambulasset, neve perdam gratias , quas ecclesia 
Romana et a natura et a jure debet, in cujus mioisteno abs- 
que uUa stipe, sine aliquo »re mihi dato fideliter militani 



309 

cnm in Germania Raymundus divse memorise Cardinalis P. S. 
Sfari» noYSd legatum sedis apostolic® gereret, nbi ego ille 
Reuchlin, qui et Capnion, nihil lucri de ecclesia sperans; eram 
enim, üt sum, ecclesiasticoram beneficiorum et proyentuum in- 
dignns et incapax, laicus et digamus neque usquam aliquid 
prsßter XII agnos dei recipiens. Nihilominus tarnen in eztre- 
mam periculum constanter posui et vitam et totam rei mese 
Eamiliaris quantulacunque est substantiam contra potentissi- 
mos» pro ecclesia Somana, testante illo eodem reverendissimo 
divo Raymundo per signum propra chirographi ^ ac manns 
Busß multiplicem subscriptionem , quam bis literis introclnsi. 
At qnam fortiter et magnanimiter dimicaverim pro sede apo- 
stolica ego et laicus et digamus et nuUa lucra nisi divina spe- 
rans, ex bis inclusis cognosce, quae et oculis cernas et sanc- 
tissimo Leoni ostendas, obtestor et obsecro, ut supersit saltem 
aliqua gratitudo apud sedem Romanam, qnapropter cseteri 
posthac eidem benefacere iuyitentur. Auch durch seine wis- 
senschaftlichen leistungen für die griechische und hebräische 
spräche habe er sich um die kirche verdient gemacht, endlich 
durch seine 28 jähret läng dem predigerorden erwiesenen 
treuen dienste. Stutgardise, id. Nov. 1518. 

Handscbr. = Berl. mscr. fol. 26; 2 = Friedländer, beitrage 
8. 83 bis 85. 



CCLXXV. 

Ottenbearen. 19 Not. 15 IS. 

Frater Nicolaus Eilenbog Joanni Reuchlin Phorcensi s. d. 

Paucis admodum transactis diebus ' dedi ad te literas, inte- 
gerrime vir, quibus meum in te animum paratissimum detezi, 
immo dudum tibi notam voluntatem in nullo immutatam scias, 
tui enim nominis et honoris prseconem me esse certo scias. 
Et si licet ineptire in insipientia dico (verum tamen dicere 
non erubesco), nnlla missarum oiBcia peragere soleo, quin tui 



1 Vgl. oben nro. LXXXII. 2 Friedländer druckt duotriginU lUtt 
4aodetri|pinU. 8 S, ^ Nor. I^IS^ oben nro. CCLXIX. 



310 

memoriam specialem habeam, tarn es animo meo infizus. Tti 
videris qtiid speciatim miDervalis muneris mihi rependas. Non 
qusero aurum, non argentam, sed gnstum Cabalistic» SHaTi- 
tatis. Adi me quseso tuis suavissimis literis Cabalisticam re- 
dolentes (1) flagrantiam. Si quempiam libellum Cabalisticam, in- 
terpretatum habes (seclusa porta lucis) ^ ad me qucso des 
exscribendum. Noii qusßso te literarnm studiosis difficilem red- 
dere in communicandis libris quos vel invitus brevi sis re- 
licturus omnes. Brevi dixi, quod senio grandevus et nesdo 
qtiando magnus ille pater familias rationem a te sit postula- 
turus. Ad meam tarnen et universalis ecclesiae ntilitatem in 
plures differat annos adventum säum ad te opto enizitis. 
Qua insuper conditione adversariorum tuorum causa sit eztincta 
rürsum scire desydero. 

Demum quantum ad lianc voculam '^h^ ^ spectat, scias me 
ideo dubitare. Quam enim ö^^ vineam significet, ut in rudi- 
mentis tuis legitur charta 255, si jod ei adjungitur, interpre- 
tatür nimirum vinea mea, ut habetur in rudimentis tuis fade 
579. Quum ergo '"ü'^^ scilicet vineam meam, quid opus est 
addere "b«, quod tu facie 576interpretaris mei. Qu» nam ergo 
erit sententia. Vineam meam mei non custodivi, ego sane 
augurari non possum. Si ' vero "^^a^is est pluralis numeri et 
abjicitur %), tu quaeso doce qua id fiat ratione quaque con- 
cinnitate sequitur '^h'O tunc enim forte interpretandum foret: 
Vinearum meam non custodivi. Est Judseus in Hochen Saunen 
qui scribit ad me ^b^ significare meam. Si autem eum 
urgeo quid faciat affixum jod in ''Tsns, puto quod prorsos 
öbmutescet, quippe qui artis grammaticse sit imperitus. Tu 
igitur prseceptor optime, ignorantem instrue et de minimis 
dubitantem non neglige, sie enim perventurum me spero ad 
majora. Vale foeliciter. Ex Ottenpyrra in die Elizabeth rida» 
1518. 

Handschriftlich: = Nie. Eilenbogii epist. lib. IX, mscr. vol. 1, 
lib. in, ep. 48, fol. 48 fg. 



1 Das werk des Paul Rioius s. o. nro. GCXXI, s. 251, a. 4. 2 Dasselbe 
hatte Bllenbog schon nro. CCXLIIl und CCLXIX berührt. 8 Si oastodin 
am rand 1. 



311 



CCLXXVl 

(lUSiiit) (1616.) 

Joannes Hutticluus ^ an Beuchlin 

beklagt xwar Renchlias geschick, dass er sieben jähre läng von 
dan-theologen gequält keine ruhe finden könne, preist ihn aber 
doch glucklich, dass er von den angesehensten männern, dem 
bischof von Strassburg, dem pfalzgrafen Ludwig geachtet und 
geehrt wfirde, während seine gegner, der yerdienten verach- 
taug preisgegebeni elend dahingehen würden. Anno 1518. 
Gedruckt: = J. t. e. D 3b fg. 

CCLXXVn. 

Wittenberg. 14 Deo. 1518. 

Martinus Luther Augustinensis an Beuchlin. 

Der schöne, sehr vielfach mitgetheilte brief ^ in welchem 
Luther seine warme Verehrung für Reuchlin bezeugt, ihn und 
sich als kämpfer für eine sache gegen gemeinsame feinde zu- 
sammenstellt. Wittenberg, altera die Lucise 1518. 

Gedruckt: 1 = J. v. e. C 3^; 2 = de Wette, Luthers briefe, 
Berlin 1825. I, s. 196 bis 197, wo die zahlreichen früheren drucke 
fcufgesftblt sind. 

CCLXXVIIL 

Stuttgart 11 Febr. 1519. 

Joannes Reuchlin an Jacob Questenberg. 

Si jusseris, Questenberge, tibi per stygem jurabo, me hu- 
jus libelli ', quem ad te nunc mitto, authorem ignorare, ac, 
licet ineptire videatur, tamen haud admodum ineptus poeta 
existimandus est pro nostri sseculi moribus et stilo. Trans 
Rhenum in Sueviam missus ad nos est, absque pictura illa 
triumphi, quse sciographicae ab initio locanda dicebatur, quam 
si fuero adeptus, ad te dabo. Verzweifelt an Leo, der doch 

1 Vgl. Böcking, suppl., vol. II, 8. 398. 2 Vgl. oben 8. 210, a. 1, 

ferner de Wette I, s. 93, 320. Gegen diese Vermischung der lutherischen 
in reuchlinische saohe trat namentlich Crasmus auf (opp. ed. Lugd. Bat. 
1703, III, col. 577 f. 642). 3 Triumphus Capnionis bei Böcking, Hutteni 
onera IlL 414 S.: vaL Reuchlin s. 394 f^. 



Dankt dafür, dasB Galatin sechs bücher gegen Hoi^tni« 
geschrieben habe * und bittet ihn, sein werk de arcanis anc 
nach deutschen markten gelangen zu lassen. Stntgardiie pri< 
id. Febr. a. 1519. 

Handachr. ^ Berl. mscr., fol. 37; gedruckt: = Friedlände 
beitrage s. 87. 



1 12 Jan. l5ie. ! Ich theile diese stelle in iroitlaat mit, Dm m 
deren gelcgrnlicit zu geben, die hier angedeateten thatikcheii Tflcht (d ■ 
lAulern; mir iet us leider nicht gelungen. 3 Sebastian BprenE, •■ obl 
uro. CI.X 4 Vol ilon r..VBt..lpn hri.r 



313 



CCLXXX. 

Btnttgart« 18 Febr. 1519. 

Joannes Reuchlin an Wilibald Pirkheimer 

fragt an, ob Pirkheimer das werk Galatins de arcanis kenne, 
dessen ausführlichen titel er angibt, theilt mit, dass Galatin in 
diesem werk ^ ein neues buch gegen Hochstraten versprochen 
Labe und fährt fort: 

Horum librorum nuper ab urbe initium aliquot foliis com- 
prehensum mihi ab inimicis missum est. Cujus titulus ita in- 
scribitur: „Petri Oalatini Minoritani, artium et sacrse theolo- 
gise doctoris ac reverendissimi domini, D. Laur. Pucii, sacro- 
sanctse Romanse Ecciesise IV. Sanctorum minorum coronato- 
mm presbyteri, cardinalis familiaris. Opus de Capnionis et 
Hogostrati disputatione divo Leoni Pontifici maximo dedi- 
catum.^ 

Prsefatio, Interlocutores : Galatinus, Capnio, Hogostratus. 
Et si ego quoque Capnion, plane ac ingenue fateor Galatini 
nostri opus de Arcanis catholicse veritatis, tale profecto ^sse, 
quod per illud non solum Judseorum nostri temporis et du- 
rissima cervix funditus contunditur, et obstinata perfidia con- 
vincitur, verum etiam orthodoxa fides nostra plurimum ro- 
boris accipit et Christiana religio mirum in modum exaltatur, 
tibi tamen opus ipsum nihil (utex animi sententia loquar) 
prodesse posse arbitror, quatenus per illud defendi quoquo 
modo valeas, Spero, te primum opus jam habere, quo in re- 
ligione Christianse nihil unquam vidi excellentius. Secundum 
autem opus iterum iterümque spero nos cito habituros. Quo 
quseso quasi laqueos Theologistarum. Vale Stutgard. 12 kal. 
Martias anno 1519. 

Johann Reuchlin Phorcensis LL. Doctor. 

Gedruckt: = Bilibaldi Pirkheiraeri opera ed. Goldast, Franco- 
forti 1601, 8. 260. 

CCLXXXI. 

Stattgart. Mftrz 1519. 

Reuchlin an den erzbischof von Mainz. 
Preis des erzbischofs, seiner macht, seines neu erlangten 
cardinalats, seiner begünstigung der Wissenschaften; erzäblung 



314 

seines handeis mit den mönchen und bitte, ihn in demselben 
zum endlichen siege zu verhelfen '. 

Gedruckt: = Athanasius de variis qusestionibus (beschreibang 
bei Böcking suppL, vol. II. s. 103) 1519, A 2 bis C^; 2 = Böddng 
Buppl., vol. II, s. 789 bis 795. 

CCLXXXII. 

Stattgart. 29 Juni 1519. 

Joannes Beuchlin Phorcensis LL. Doctor Michaeli 
Hummelbergio Ravenspurgensi S. D. P. 

Ex summis occupationibus ereptam crede hanc, quanta- i 
lacunque est, epistolam meam. Ita devicta patria tanqaam tI '. 
deamnr nobis in alio mundo degere: indices 7roXu7rpaYp.ov&rTepoi i 
sumus, qui timemus Cadmseam victoriam . . . ' Accedit, quod 
adhuc libros electiores in terram suffosos servo, quibus in 
libertatem alioqui vindicare possem molestum animum. Nam : 
cum initio belli formidarem, omnia incendio tradi, tum in 
carcerem conjeci dilectiora voIumina, et occului, quorum mi- 
nisterio hucusque careo. Quare nihil de me speres, Hummel- 
bergie, musis dignum. Fuimus Troes! Imo habui Chreme! 
Literas tuas Chris tophoro Baroni ' pro tuo jussu ostendi, qni 
et te amat, et me diligit, quin potius me ut senem venera- 
tur; habet omnes virtutes, quas de illo prsedicas, et multo 
plures. Cum Athanasius mens de variis qudestionibtts ^ 6 
prselo jampridem exiisset feci ejus copiam illi nobili et gene- 
röse Christophoro Svarcembergii Domino praesidi provincisB 
ducatus Wirtembergensis cum hoc hexasticho: 

Scire potes, toto quid feci mense priori, 

8i relegas istum, quem tibi mitto, libram. 

1 Über diese vorrede vgl. Renohlin s. 856 fg., fiber das werk das. 8. 97. 
2 Nach dem tode Maximilians war Wirtenberg von dem ichwSbisclien 
bundesheer angegriffen , Stattgart eingenommen worden. Über die scbiok- 
■ale Reuclilins in dieser zeit vgl. Hatten! opera ed. Böcking I, 257, 272, 
275 fg. (thfttigkeit Siokingens und Hattens für Beuchlin); ober Revohlins 
schon damals beginnende beziehangcn zu Baiem: Heumann, docum. Uter. 
(oomment isag. s. 101) and Scheurls briefbuch, ed. Soden und Knftake 
n, s. 89. 3 Christ von Scbwartzenbarg. Der brief Hammelbur^s nicht 
erh«lt«Q. 4 A^b^nasius] oben uro. QChiXJ^, 



315 

Nemo maitigiA, neo Capniozoilus aasit 

Masarom sacro me prohibere choro. 
Dogmata sempcr agam, totoqae legetnr in orbe 

Famalas hexaplo doctas ab ore loqui. 

Accepit, ut omnia solet, benigno vultu. Et poUeo apud eum, 
et possum, idque baud vulgariter. Ph. Melanchthon meus inter 
Saxones Wittenburgi versatur, pulpito prsefeotus latinarum, 
grsecaram et hebraicarum literarum ; quam honorat illustris- 
simos Friderichus elector omnium maxime. Si dabitur facul- 
tasy illi te commendabo. Quid mese parturiunt Müsse, expec- 
tant, muscffi vis dicere, plus enim in me perdunt muscse, id 
est theologistse quam parturiant Müsse. Nuper enim ex an- 
tiqua invidia Astharoth» ^, diabologi nova est adversum me 
orta criminatio. Scripsit namque adversum me de arte Caba- 
listica contumeliose nirois, et famose ^ Cum autem contra 
verbosos nolim contendere verbis, ostendi tamen evidentiora 
libri sui mendacia, quse prsesentibüs bis literis ad te mitto '. 
Audies post bsec alia; nam ansam amicis ^ dedi vindicandi 
mei. De omnium nostrum deditione boc Ennii sentito: Quem 
metuunt oderunt. . . Deseruerunt ducem nostrum ^ initio belli 
Helvetiorum supra decem et octo millia, recepta stipe. Opi- 
nionem quoque in Hassia, et vicini quoque nostri fefellerunt 
eqoites. Hinc illa mala quse prius non auspicata more majo- 
rum evenemnt. Sed cogitet confoederatio : „Non minor est vir- 
tus, quam quserere, parta tueri** *. Placuerunt mihi tua in 
CsDsarem Epitaphia; cur enim, quare Hummelbergii sunt, 
non valde placerent Capnioni? Et gratulor ea per nostrum 
Peutingerum prselo cömmitti \ Faceret idem noster Tho- 

1 Asth. = Hoohstraten. 2 Hochstratens destructio cabalse , vgl. 

Beuchlin 8. 199 ff. 3 Diese bemerkungen Reuchlins sind, soweit mir 
bekannt, nicht gedruckt wordsn. 4 Besonders Franz von Sickingen, vgl. 
über ihn: Ulmann, Leipzig 1872; über die beziehungen zu Rcuchlin h. 165 ff.; 
vgL Beachlin, s. 445 fg. ; das aktenstück bei Bücking, suppl., vol. I, s. 438 
bis 440. 5 Ducem nostrum] Ulrich von Württemberg. 6 Non minor] 
Ovid de arte amatoria II, v. 13. 7 Ob sie gedruckt sind, ist mir nicht 
bekannt Über die epitaphia, vgl. die briefe H.s und P.s bei Veith s. 189 
fg»; femer die notiz: Michael Hummelburgius prolixnm epitaphium (Maxi- 
milian I) fecit, quod in antiquis inscriptionibus P. Apiani et Barth, Amanta 
•xtat Hart. Crasius, annales Saevici 1596, pars m, s. 561, 



den, unod haben furtermer die bößen hj unne kainen anndre 
trost, daan Ir armutt, sie künnden nit mer verderben. 

So sich nun unnser natürlicher herre, hertzog Ulrich, nac 
der bündischen regenten unnd des statthallters abschayd mil 
macht wider herzugethan unnd unns von Stu^arten anvei 
sehenlich b; nacht über^len , desglychen andere sine stel 
unnd örter yngenommen hat, ist die sag, der bundt werd sie 



317 

wider embören, das unns armen im lannd gesessen gar seer 
beschwerlich were, sollte der bundt unns also verlaßen ha- 
ben, unnd wollte sich widerumb mit unserem herren inn un- 
serm aigen har röuffen, unnd yetzt unns gewinnen, dann wi- 
der verlieren und furuß abergewinnen. Dardurch alle frum- 
meu landtsessen unverschuUter sach umb lijb und gutt, wie- 
wo! mit üwerm großem schaden kummen möchten. Deßhalb 
ich hab mitt ettlichen namhaftigen rede gehapt und warlich 
erfunden; Wann der loblich bundt ainen willen hette zum 
friden, so weren gutt wege zu finden, das unnser herre, her- 
zog Ulrich, siner g. erben unnd nachkommen unnd das land 
Wirtemberg mit dem loblichen bundt unnd den riichstetten 
ainen öwigen friden uffrichten haben und hallten möchten un- 
verbrochenlich unnd ymmerwerend. Das sind nit leere wort, 
sonnder warlich, ob der bundt ain liebhaber des fridens gern 
sin wollt, so würd unser herr hertzog Ulrich inn den bundt 
kommen getrüwUch unnd brüderlich bysten das man befin- 
den würd wort unnd werck gliich sei. Dann sin gnad sonn- 
dern lust und fröd hat, inn den bundt zu kommen, unnter 
anderm uß großer mercklicher untruw, so im widerfaren ist 
inn disem handel, darumb er lanndes hat müssen entlauffen, 
das yetzt nit fug hat zu schryben und wan ich das nit grunnt- 
lich wißt, ich wollt üch soUichs nit anzoügen. Es sollte auch 
geschahn fürterhin on allen nachtail des bundts, unbeladen 
mit ainichen allten zanck oder widerwertigkait, dann ob ett- 
lich weren, die sinen toud geschworen betten, das wollt er 
sich durch sich selbs wol uffenthalten, on beschwerd des 
bunds, darumb er dann yetzt inn rüstung stat Uff das, lieber 
herr unnd bruder miner, hab ich min Zuflucht zu üch, alls 
za dem, den ich kenn für ainen sonnderlichen frummen und 
wiißen man und liebhaber des frides unnd bitt üch mit fliiß 
ernstlich, Ir wollet mit üwern ratsfründen vom diser sach red 
haben unnd mir zu versten geben, ob etwas daran zu verhof- 
fen were, dass wir armen landtsessen möchten der maßen 
obangezeugt frid uberkummen. Das were den riichsstetten 
alls nutz und gutt, minem beduucken nach, alls unns. Dann 
ob ir gliich das land Wirtemberg behiellten, so müßten ir die 
järrlichen schulden nnnd güllten bezaln, dero gar viel mer 



318 

sind, dann das fontenthumb jan fallen hat, dann es gand 
alle jar ob den zehentausend güllden asser des landtschrii- 
bers seckel meer dann daryn fallen. Das lasent üch ein wan 
wort sin unnd glaub wol die borger oder gläubiger, denen 
man schuldig ist, würden üch tU lieber zu Schuldner haben, 
dann unsem herm bertzogen Ulrichen, Ir yermöcbtens baß 
und wird lychtlicher by üch yngebracht Ich hett dise sach 
gern herrn Jeronymus tucher auch geschriben nach dem ich 
höre, das er ain gelert man sy, so han ich noch sin nit kund. 
Danimb welcher gutt darzu sy, den bruchet hierjnn, uff das 
ich von üch mög ain gutte antwort empfahen, will ich uff for- 
haltung was üch gut bedunkt, artickel unnd capittel fleüßlid 
unnd getrüwlich uff diser syten arbaitten, das ich hoff^ Ir all 
unnd ich werden von gott unnd frummen lüten dannck empfahen. 
Hiemitt sind gott bevolhen und lassent mich fürderlich ain 
aimttwort wissen, da mit baid parthiien destminnder inn an- 
costen kummen. Geben zu Stutgarten Bartholomej ao. 1519. 

Joannes Reuchlin phorcensis LL. doc 
mit diser myner aigen handt 
Autograph: (4 selten, auf der vierten die adresse; Siegel unkenntlich), 
in : Nürnberger Stadtbibliothek: Pirckheimerische paplere, nro. 491. 

CCLXXXIV. 

NArnberg. nach 24 Aag. 1519. 

[Pii'ckheimer] au doctor Johann BeucUein 

schreibt, dass er über die meinung des schwäbischen bnndes 
nicht unterrichtet sei, aber wisse, dass der Nürnberger ratb 
dem frieden geneigt sei und durchaus bereit sein werde, zuf 
beruhigung des württembergischen landes mitzuvrirken. 

Coneept von Pirckheimers band, sehr flüchtig geschrieben, un- 
datiert, In: Nürnberger Stadtbibliothek: Pirckheimeriscbe papiere W, 
nro. 350. 

CCLXXXV. 

Stuttgart. Ö NoY. 1519. 

Magnifico Norimbergensi Patricio Domino Bilibaldo 
Pirckheimero , viro docto et eleganti, amico suo[Jo. 

Eeuchlin] s. d. p. 
In medio malorum collocatus, cogito diligenter, qua via 



319 

tranqailliori animo philosophari queam. Apud nos regnat 
pestis, regnat yictoriosorum vindicta, regnat invidia, regnat 
bonorum oppressio, regnat concussio, praecessit fames ^, sequu- 
tos est gladios; concludit pestilentia. Quodque majus malam 
esti factione laborat tota fere nostra terra, cum plures sint 
qoi »re alieno et paupertate premantur, quam qui abundent 
pecunia, et vulgi sit Studium, prsedari ac divitum substantiam 
rapere, cujus autorem, pari affectione prseditum, ducem suum, 
perdidere. Inde illa cogitatio, quonam modo possint Princi- 
pem latronum ' recuperare. Quod nisi caute provideat pru- 
dens confoBderatio '; actum est de omnibus bqnis viris atque 
probis, Wirtembergense territorium habitantibus. Qua propter 
nunc Danubium me confero, et Ingolstadii ^ tantisper cum doc- 
tis versabor, dum videro mutatas res. Ad me igitur tuas lite- 
ras, si quando perscribere voles, Ingolstadium mittito quo in 
loco hibemare cogitayi. Non enim potui commodius effugere 
tantas turbationes, nisi autoritate clementiaque illustrissimi 
ducis Wilhelmi ^, Bojorum principis, et nostri belli imperato- 
ris. Vale. Stutgardise 6 Idns Novembris, anno 1519. 

Johannes Reuchlin Phorcensis LL. Doctor. 

Gedruckt: 1 = Bilibaldi Pirckheimeri opera . . . edita 

a Melchiore Goldasto . . Francoforti 1610, s. 263. Daraus = 2, 
Y. d. Hardt: Ingolstadiensis historla Reuchlini 1519. 1520, fol. 1. 
Handschr. der königl. bibliotb. in Stattgart, bist. 2006 ^. 

CCLXXXVI. 

Ingolstadt. 21 Dec. 1519. 

Joannes Reuchlin an Wilibald Pirckheimer. 
Fugi pestem, fugi giadium, utinam effugerim famem ! Durch 

1 Secutus 2. Fames. Hardts anm. : non ex annonse defectu, sed luxu caritf 
Ulrici ist wol ungegründet. 2 Principem latronam] herzog Ulrich: hanpl- 
Bftchlich durch diese schrallhung wurde herzogin Antonia bewogen, von ihrem 
plane, Reuchlin ein denkmal zu errichten, abzustehn , Majus s. 514 fg, 

3 Cunfced.] der schwäbische bund, dessen befuhlshaber herzog Wilhelm war. 

4 Ingoist.] daliin reiste Reuchlin am 9 Nov. Vgl. über die hier in betracht 
kommenden Verhältnisse, Reuchlin, s. 460 fg. 5 Wilhelmi 1. 6 Ich 
begnüge mich mit diesem einmaligen verweis auf die hardtische nicht allzu- 
genaue abschrift und seinen nichtssagenden commentar zu dem reuchlin- 



320 

die kriege sei er um einen tbeil seines Vermögens gekommen, 
habe er dimidium animae, den grössten theil seiner bibliotbek 
zu banse gelassen ; Pirckbeimer möge ihn trösten ; bittet ihn, 
inliegenden brief an Melanchthon nach Wittenberg zn schicken. 
Anglopoli inter Bojos, 12 kal. * Jan. 1519. 

Gedruckt: 1 = Goldast, Bilib. Pirckheimeri opera, s. 259. 



CCLXXXVIL 

InjsoIsUdt. 3 Jan. 1520. 

Joannes Reuchlin an Pirckheimer 

schickt alte goldene münzen und bittet, da er solches handeb 
ungewohnt sei, sie in gangbares geld umzutauschen. Zu Man 
konnte er durch seinen hausTerwalter geld erhalten, bis dahin 
müßte er sich aber durch Umtausch der münzen mittel zum 
lebensunterfaalt verschaffen. Ingolstadii, 3. Non. Jan. a. 1520. 

Gedruckt: 1 = Goldast, Bilib. Pirckh. opp., s. 260 ^.; 2 = 
Böoking, Hutteni opera, suppL, toI. I, s. 440. 



ccLxxxvni. 

Ingolstadt. 19 Jan. 1520. 

Joannes Beuehlin an Pircklieinier 

dankt ihm für beruhigende worte und sagt, dass er nicht aoB 
geiz, sondern aus freudiger erinnerung an alten münzen hänge: 
nach reichthum habe er nie gestrebt Gestern seien zwei ge- 
sandte vom dominikanerproTincial, der eine ans Heidelberg, 
der andere aus Esslingen bei ihm gewesen, die wegen eines 
friedensschlusses mit ihm unterhandelten; er habe sie an 
Sickingen gewiesen \ Elin prediger aus Nürnberg überbringe 
diesen brief. Anglopoli 14 CaL Febr. 1520. 

Gedruckt: 1 = Goldast, Büib. Pirckh. opp., s. 261 fg.; 2 :? 
Böctdng, Uatteni opera, suppL vol. I, s. 441. 

1 Der brief ist nicht erkalten; Melanchthon antwortete am 19 Min» 
Vgl. F5r8temann im corp. ref. I, eol. 149, anm. XX and nnten. 2 Kt- 

lend. aasgel. 1. Über Renchlins aafenthalt in Ingolstadt, ygl. Reocblin 
9. 461 bis 463, 466 bis 470. 3 VgL Reocblin, a. 446 und die durt in- 
gefSlbrten stellen. 



Uifi.X 



CCLXXXVIII. 

IngoUtedt. 28 Jim. U20. 

Joannes Beuchlin an Pirckheimer 

dankt für seine große freundlichkeit, die alle wünsche über- 
steige: Argentam petii, aurum misisti neque id solum quod 
erat, sed plura pollicitus. Er habe ihm fem er federn, papier, 
tinte geschickt, so dass mit recht auf ihn nnd seine töchter der 
llQpsalm angewendet werden könnte. Nun bitte er ihn noch 
um saiten für seine cither, qua ssepe mecum solns commodato 
ntör, si qnando post immoderatum et crudelem patriae ca- 
SDm animo consternato sedare choleram molior. Seinen Schwe- 
stern nnd töchtem schicke er eine noch ungebranchte pfauen- 
feder und eine Übersetzung der Segnungen des Athanasius an 
Jungfrauen. Anglopoli 10 kal. Febr. 1520. 

Gedruckt: == Groldast, Bilib. Pirckh. opera s. 259 fg. 



CCLXXXIX. 

Ingolstadt. 10 Febr. 1520. 

Joannes Reuchlin an Pirckheimer 

bittet ihn um rath. Er habe von seinem procurator aus Born 
(13 Jan.) einen brief bekommen, dass die gegner durch den 
Cardinal Domenico Giocobazzi die nichtigkeitserklärung des 
Speierer processes zu erreichen suchten. Sickingen habe ge- 
schrieben, dass die Dominikaner noch einen monat frist zur 
beilegung des Streites mit Reuchlin erlangt hätten. Gelänge eine 
beilegung in diesem monat nicht, so wollten sie sich einem 
am 11 März zusammentretenden Schiedsgerichte unterwerfen. 
Diesen vertrag habe er bestätigt, fürchte nun aber nachstel- 
lungen der gegner und habe nach Rom geschrieben, dass man 
wegen der begonnenen Verhandlungen dort die sache ruhen 
lassen möge. 

Gedruckt: 1 = Goldast, Pirckh. opp. s. 262; 2 = Majus, 
s. 510 sq.; 3 = Böcking, Hutt. opp. s. 441 sq. 



322 



CCXC. 

Ingolstadt. 29 Febr. 1520. 

Joannes Reuchlin an Pirckheimer 

habe seinen rath ^ befolgt und die ganze Verhandlung mit den 
mönchen Sickingen übertragen. Spero illum Herculem ponere 
nequitiis modum. Vor ihm solle am 2 Mai die friedliche Zu- 
sammenkunft statthaben. Am heutigen tage sei er mit 200 
gülden gehalt als professor des griechischen und hebräischen 
angestellt worden, am 1 März werde er zu lehren beginnen. 
Tu vale feliciter et roe principem Sicilise Diouysum Corinthi 
puerilia docentem spectato. Anglopoli, prid. Cal. Mart. 1520. 

Gedruckt: 1= Goldast, opp. Pirckb. s. 262 sq.; 2 = B5ddBg, 
Hutt. opp. s. 442 sq. 

CCXCI. 

Wittenberg. 18 Mftrz 1520. 

Philippus Melanchthon an Reuchlin 

wünscht glück zu der professur, die von keinem würdigeren 
verwaltet werden könnte und freut sich, dass die bairischen 
fürstenin der begünstigung der Wissenschaften den sächsischen 
nachfolgen. Seinen wünsch aber, nach Ingolstadt zu kommen, 
könne er, obwol ihn seine Sehnsucht, das verlangen nach biblio- 
thekcn und dem umgange mit gelehrten männern hinzögen, 
nicht erfüllen, wegen des Versprechens, das er dem sächsi- 
schen fürsten gegeben habe. Nicht irgendwelche begierde 
halte ihn, sondern seine pfiicht, der Wirkungskreis, in dem er 
sich ungemein wohl fühle, die freundesschaar, von der er sich 
sehr schwer trennen würde. Consilii mei rationem tenes qnod 
tuum erit, vel probare, vel refeilere ; in potestatem tui futu- 
ru8 sum, quidquid censueris sequar. 

Dankt Joh. Eck, dass dieser ihm vergeben habe; es sei 
nicht seine absieht gewesen, ihn zu beleidigen; grüßt herm 
von Wolfseck. 18 Martii 1520. 

Gedruckt: = corpus reformatorum, ed. Bretschneider, Vol. I, 
8. 149 sq. 

1 Der brief, in dem Pirckheimer diesen fath Aussprach, ist nicht erhalten. 



323 



CCXCII. 

logoIsUdt. 12 April 1520. 

Johan. Reuchlin Phorcensis, LL. Doctor, Johanni Se- 
cerio, Lauchensi, amico Ksyncero s. d. p. 

Opto te gaudere ac esse salvum, amice omnium mihi de- 
syderatissime, supra quam Oresti Pylades, Secerie mi anime, 
quam tecum vellem habitare, convivere coUoqui. Me nunc 
ferres, arbitror, mortua nxore tua facilins, frena tibi non im- 
ponerem, lasciviam non corrigerem, alter apum rex carerem 
omni aculeo, duicis tibi et blandus essem, quando liberse . con- 
ditionis ^ ac tuus evasisti. Sed heu ohe BacensB, ac jugum 
harcynium, Rhenus et Ister nos separant. Magnum chaos in> 
tcr utrunque. Spero tarnen, quod amor ille noster quo tarn 
vehementer hucusque dileximus inter nos permaneat insepa- 
rabilis. 

Sed quod ad rem prsesentem attinet. Fugi pestem, fugi 
gladium *, et dum cselum ssevit, elementarius senex literas An- 
glopoli doceo non ut Sicilise prineeps ille, quem inopia egit 
Gorinthum, ut pueris quotidiana mercede literulas traderet. 
Ego enim nee amicis, neque re familiari, nee patria careo, sed 
amicorum meorum catalogo in dies numerum infinitum addo. 
Auditorium frequens colo exornoque diligenti mea doctrina, 
audiunt me discipuli prope quadringenti quotidie grsece do- 
centem et hebraice, nee opera mea desit, nee illorum attentio. 
Quare mitto Thomse uostro Xenophontem in tribus opusculis: 
in apologia, in Agesilao et in Hierone, ut tu quamprimum 
posthabitis rebus omnibus eum grsece perquam diligenter con- 
cinnes et imprimi facias. 

Erit profecto lectioni nostr» commodissimus Xenophon 
et multum honori conferens, quippe laudatus plurimum a lau- 
datis viris. Cujus serm^o est ille quidem melle dulcior, ut in 
Oratore suo ad Brutum scripsit Cicero ' a Xenophontis voce 
Musas quasi loquutas ferunt. De quo Institutiouis oratorise 
libro decimo Quintilianus ^ sie ait : „Quid ego commemorem 

* 

1 Condictionis 1. 2 Vgl. oben nro. CCLXXXV. S Lib. 11, cap. 14. 

4 Lib. X, 1, S2. 

21* 



Doli. Angloj 
Gednicli 



(Htgeo.n, 

Viro prüde 

censi LL. 1 

Nihil V 

hac potissin: 
authoritate 
sim praeter 
me tale, qu 
voluntatem 
Lacteuus nc 
festivam in 
effcrre laud 
habere et r 
laris ainice, 
i'um pnesta 
Btudium et 
Cieteru 



325 

phonte amoenitatig Socraticae altero lumine, pro virili mea et 
quantum nobis vel per ocium, vel aBstus atque caloris incom- 
moda licüit, exhibeo. Gerte solus ego effeci, hoc quicquid est, 
ntpote qui in recognoscendo, omni ferme destitutas sum auxi- 
lio, com nemo esset, qui inter legendum auscultaret mihi, adeo 
floret adhuc inter pancos Studium linguse graecse. Quare sic- 
ubi peccavimus, vel inversione liter», vel alia quavis ra- 
tione, tu mihi, rogo, des v^niam. Nam ejusmodi provincia est, 
quam tot jam annis solus gero, ut sine coUega haud facile 
qneat administrari. Usus sum cura atque diligentia quampotui 
maxima. Yireo, si unum ex his deprehenderis tute. Nicolietus Ger- 
belius, homo comis et studiorum tuorum admirator summus, multa 
te salute impertit. Nam hunc diebus hisce proximis Argentorati 
convenimus. Gui cum literas ostendissem tuas, exiliit prse gaudeo. 
Vale fcBÜcissime, mi Gapnion, decus meum. Anno 1520. 

Gedruckt: =:Xenophontisapologia, Agesilaos et Hiero. ed. Reuch- 
lin. Hagenau 1520, a 1 bis 3. 

GGXCIV. 

Ingolstadt. 7 Mai 1520. 

Joannes ßeuchlin an Pirckheimer 

entschuldigt sich, dass er so lange gezögert habe, das geliehene 
zurückzuerstatten und bittet um das Wörterbuch des Hesychius 
und die grammatik des Älius Hadrian. Er habe morgens 
über Kimchis hebräische grammatik, abends über Aristophanes 
Plutus vor mehr als dreihundert schüler vorzutragen. De Fran- 
cisco (Sickingen) meo, immo omnium literatorum, post ad te 
scribam, quando capitulum fratrum Dominicalium qtiod nunc 
Francofordise habetur, efHuet ; poUicitus is mihi est pacem ve- 
ram ^ Anglopoli, nonis maji, anno 1520. 

Gedruckt: = Goldast, Pirckheimer opp. s. 261. 

GGXGV. 

Ingolstadt. 11 Mai 1520. 

Joannes Reuchlin an Jacob Questenberg. 
Jetzt könne Questenberg nach drei jähren ihm endlich ein 

1 Vgl. darüber Reucblin s. 447 ff, ^n^ cli^ Zusammenstellung bei Böoking, 
Buppl. TOl. 11, 8. 151 fg. 



bull« zu et 
be«lfln pa 
wttrdfl. ] 
Ar Nne 

Borgen. . 
Hua 



Von 

von Scba 
bhef Siel 
chen erla 
liebenen 
dem gesc 
bräiBche 
theilen, o 
tue mihi 
1520 Ant 

3 = Böckirg, Hntt. opp. soppl. I, s. 448. 

ccxcvn. 

Colonin. 3 Nor. 1510. 

Eraamus Roterodamus an Beuclilin 
freut sieb, das dass gerücht von Renchlios tode oicht wabr sei 
bedanert die lutberiache tragödie, hat immer versucht, (li 
reuchlinische angelegenheit von der Luthers zu trennen vn 
hofft, dftss Reachlin ia dieser traurigen läge tröster genug habe 

1 Vgl. Reuchlin s. 469. 2 Vgl. O. Haie: die Koberger, bnobhiadl« 
ramilie in Mimljorg, Lejpxig 1869, l>u9. ». 18 bis SO. 3 Bezieht sich ai 
die refrjruiato vi seilen iiBucrungcn, die in NBrnberg damaU plati sd greife 



327 

werde, um seines trostes entbehren zu können. Wären die 
begünstiger der Wissenschaft in Deutschland einig gewesen, so 
wäre es vielleicht nicht zu solchem aufruhr gekommen. Der 
bischof Joh. Fischer grüße ihn und wolle ihn besuchen. Co- 
loniae 8 Nov. 1520. 

Gedruckt: 1 = Erasmi opp. Basil. 1521, s. 489; 2 = Erasmi 
opp. Bas. 1529, s. 454; 3 = Erasmi opp. ed. Lugd. Bat. 1703, 
vol. m, col. 589 fg., nro. DXLI. 

CCXCVIII. 

(Ingolstadt.) 3 Jan. 1621. 

Joannes Reuchlin an den kurfllrsten Friedrich von 

Sachsen. 

Hochstraten habe, trotz anderweitiger Verpflichtung der 
predigermönche, in Rom eine nichtigkeitserklärung der Speierer 
entscheidung erwirkt, weil der rathschlag im augenspiegel 
„ergerlich und den Juden günstig" sei. Die anklage auf ketzerei 
haben sie fallen lassen, daher sei ihnen auch eine beabsichtigte 
Verbrennung des augenspiegels bei hoher strafe verboten wor- 
den, deswegen gehöre die sache nun vor den weltlichen rich- 
ter, vor den kaiser. Bittet den kurfiirsten, ihm von dem 
kaiser ruhe zu verschaffen. Dat. des dritten tags Januarii 1521. 

Gedruckt: = Ulmann, Franz von Sickingen, Leipzig 1872, s. 40 6 
bis 408, nro. Y. „ans dem ernestinischen gesammtarchiv". 

CCXCIX. 

Ebernburg. 22 Febr. (1521.) 

Uhichus ab Hütten Jo. Capnioni s. d. 

Legi epistolam tuam ad Bavaros ^ quibus accusationi Leo- 
nis X ^ respondes. Dii immortales quid ego video? te eo me- 
tus et imbecillitatis descendere ut non abstineas maledictis 
etiam adversus eos qui te servatum voluerunt, aliquando etiam 
magno cum periculo existimationem tuam defenderunt. Fran- 
ciscus ^ quidem sie est, me interpretante illi, commotus, ut 

* 

1 Die baierischen herzöge, Renchlins bcschützer und damalige landes- 
herrn. Der brief nicht erhalten. 2 ßeuchlins Terurtheilung? 23 Jan! 1520 
s. Reaohlin, s. 451. Die antwort Reuchlins vielleioht ^e'l^e appellation 
Reuchlin s. 452, a. 4, 9 Siokio^^ei;, 



328 

noQ possit magis. Nam quid tum obtentunuäd te apnd eos, . 
a quibus cqui bonique nunquam iinpetrare aliqnid potnisti, 
speras, si 8it in tua hac potestate, ut Lutheri caussam inter- 
ftcias? Novem jam annos continuos non didicisti, quid eblan- 
diri ab iis liceat? Quod si Lutheri improbatio possit etiam 
eripere istinc te, tarnen honestum non arbiträrer eas te par- 
tes oppngnare, in quibus stare vides eos, quibuscum, nisi in- 
gratissimus esse velis, scntire in re honesta semper debes. 

Satis superque fuerat pro defensione tua scribere, nihil 
fuisse tibi cum Luthero unquam, hoc et Erasmus scripsit, addis 
causam te ejus improbasse semper, segerrime tulisse quod tuam 
nomen in illius scriptis inveniatur, conatum etiam abstrahere 
nos qui illi adhsBreant. Hac tarn foeda adulatione speras ex- 
orare eos, quos si vir esse velis non debeas salutare etiam 
amicC; tot tarn infandis modis pessime de te meritos. Sed 
exora, et, si per setatem licet, hoc etiam fac, quod tantopere 
posse volles, ut Romam abiens Domini Leonis pedes oscole- 
ris, adde etiam quod detrectas minime, ut in nos scribas. Ta- 
men videbimus, nt, vel invito te, et cum impiis curtisanis re- 
clamante, excutiamus turpe jugum et a foeda Servitute (quam 
tu libenter serviisse semper te, quasi hoc te dignum fiierit, 
jactas) nos vindicemus. 

Tibi displicet Lutheri negotium, et illud improbas, velles- 
que extinctum. Non venit in mentem tibi fortis viri tni 
propugnatoris Francisci, non mei qui non in postremis pro 
te steti, etiam tunc cum maxime et periculosissime arderet 
hoc incendium. Non aliorum qui te manu et ore, cum quia 
tui misererentur, tum etiam quod viderunt communem litera- 
mm causam cum tua ista conjunctam, tutati semper strenue 
sunt. Has tu partes impugnare velis, si possis etiam ntilla 
bona conscientia, sed ut admisso hoc facinore illud impetres, 
quod si oflferretur etiam an accipere velles, dubitare debeas, 
et quod etiamsi perpetuo aduleris (modo certe novi istos) ta- 
rnen non obtinebis. 

Sic Francisci ope diffisus es! Sic bonorum omnium pro 
te cura desperasti! Neque si tu anima et sanguine deficit 
nobis esset quantom satis fuerit ad te servandum arbitratas 
es. Pudet me quod multa scripserim, multa fecerim, cum tu 



329 

causam faanc, in qna tarn fortiter exerciti samns, sie tarpi 
fine concludas. Hsc noiai ignorare te. Tu vide quod te de- 
ceat, an benefactoribus gratum esse, qnam per turpitudi- 
nem demereri eos tibi, qui te perditum semper voluerant, 
pnestet. Me quidem, non tantnm si oppugnabis nnquam Ln- 
tberi causam, sed et si te sie pontifici Romano submittas, 
habebis valde abs te dissentientem. Vale ex Ebemburgo, 
8 calend. Martii ^ 

Gedruckt: =: Böcking, opp. Hutt. suppl. vol. II, s. 803 fg. 

CCC. 

Ingolstadt. 11 April 1521 <. 

Joannes Reuchlin Phorcensis LL. Doctor Joanni For- 
stero Augustano philosophiae magistix) s. d. p. ^ 

Quam molesta mihi res est, dilectissime vir, a tuo et 

1 loh habe, der Wichtigkeit dieses briefes wegen, denselben abdrucken 
lassen, trotzdem dtiss er schon bei Böcking, freilich hier siiin erstenmale, 
steht.. Ich habe ihn nur Jo. Reuchlin, nachtrag s. 456 benützen können, 
Tgl. Strauß , Hütten , 2 anfl. s. 367 fg. 2 Johann Förster oder Forster, 

geb. 1496, 10 Juli in Augsburg, in Wittenberg gchfilfe Luthers an der 
bibeliiberseizung, 1535 als prediger in Augsburg, 1541 nach Tübingen, in 
demselben jähre nach Nürnberg, 1542 nach Regensburg geliehen, um die 
roformation einzuführen, 1543 auH demselben gründe ins Hennebergische 
l^erufen. Nnch kurzer th^ltigkcit in Sachsen kommt er 1548 als professor 
der hebrifischen spräche und thcologie nach Wittenberg, wo er 1556 S Dec. 
starb. Sein hebrAiAchcs lexikon ist seine bedeutendste wissenschaftliche 
leiatung. Will, Nürnberger gelehrtenlezikon I, s. 451 bis 455 und die ab- 
handlung von Förster in Zeitschrift für historische theologie 1869, s. 210 
bis 238. Über Verdienste im bohr., s. m. sehr. : das Studium der hebrftischen 
spräche, s. 97 bis 102 und 136 fg. Über Reuchlin und seine beziehungen 
sn Forster schreibt der rcktor der Wittenberger akademie (Melancbtbön?) 
bei gelegenheit der beerdigung Försters, 9 Dec. 1556: in academia Bararica 
Cmpnionis auditor fuit, qui cum in illa senecta et postremo vit» actu, cum 
attigisset annnm septuagesimum (richtiger das 65), diu antea sponte relictis 
snlis, non nt LaSrtes se in agro abdidisset, sed in aoademiam invitatus a 
dnce Bavarico secessisnet, maxime dclectabatnr stndiis juniorum. Ut igitnr 
quisqae maxime cupidns erat discendi e plurima sciscitabatur, ita itli roaxima 
oomitate respondebat et libros dahat ntendos. Erat igitnr Capnioni inter 
anditores familiarissimus Forsterns, quia majns erat ejus Studium, qnam alio- 
mm« Corpus reformatorum YIII, col. 919. 3 Adresse- mit grossen buch- 



•Uoran : 
cedere. <J 
di8ci)iulon] 
jMiebiiflria, 
dftBti, ut d 
tarn oonoei 
decbiae a 
IJDgaaruin 
cominodo 

3 idns Af 

Gedru 
EX RAIB 
TORVM I 
bibliorum | i.^ . 
phrasibns | scriptni 
autore Joanne For 
fol. I a 2. 2 = Jo 
goram . . . Halte S 
rum. Heidelberg !■ 

4 =: Majus, vita 
vemiiscbt« beitrage 
Jakob Bauer 1775, 

Venedig. ied oept. ii»i- 

Daniel Bombergiis 3 Joanni Reuchlin Phorc. legun 
doctori S. d. 
PetÜBti a me, ut uno volumine Psalmistam cum Salomo 
nis proverbiis et EcclesiaBte in Enchiridii forma cum accen 
tibus impresBTim ad te mitterem, quod medius fidius Üben 
ter effecissem niai me Talmud ^ opus certe magui et labo 

Btaben 1. Dn. Jonnni ForstPro Aiiguetano philosophi« niHgUrro P. P, I 
Jaan. Reuchlin 3 bin 5. 

1 Doclissimorum 3»)> bie 5. 2 Studio ausgeUsseo £*>. 3 Litorliini 
gi^liBsenSb, »tat! lileris Eindiis S^bia 5. 4 Angclopoli 3abbiB5, rularuiauigi 
liBBen 2, Sobbie g. 6 Daniel Bomborg aa» Antwerpen, der Aldus im drnckl 
hebrUiacber werke, druckt in Venedijf 1516 bis 1648. 6 Die siisgibs di 
babylonischen Talmud ersehien bei Bumberg In 12 banden 15S0 bi« 15! 
Vgl. Wolf a. n. O,, vol. 11, 8, Sae bis 899. 



331 

118 et impensse, niihique a Summo Pontifice demandatum, tuis 
Tetuisset desideriis satisfacere, quoniam non sine meo magno 
incommodo (dum Talmud est in manibus) quod rogasti posset 
ezpediri. Hoc ^ tarnen nunc solum ad de mittitur, reliqua 
irero alias, Deo dante, commodius excudentur. Nunc autem 
ingratus et inhumanus mihi videar, nisi tuum nomen, quantum 
in me est, seternitati mandandum eurem, ut, quod tuis jussis 
<>€eptum est, tuis etiam, quamvis multo plures ac majores me- 
rearis, laudibus absolvatur. Quem enira patiuntur tuse virtutes 
prseclarissimse tuum silentio nomen prsetermittere, quum de 
liebraeis graecisque literis, ut late patet, sis adeo ^ bene me- 
litus, quod justius dici potes aliis natus, quam tibi ipsi. 
Ifain alienam tuae semper utilitatem praatulisti, tua enim in- 
dastria tuisque vigiliis multa perutilia, qua» a tetro tenebra- 
xam carcere claudebantur, in lucem prodierunt, eaque nunc 
iibique yidentur et lectitantur. Sed, quo progredior nimis 
aadax, tuas dum conar laudes enarrare, deterens, quas ne- 
dttm Fabius ille facundissimus se speraret explicaturum. Vale. 
Yenetiis nono Kai. Octobr. 1521. 

Aus: = Psalmi ed. Bomberg Venet. 1521 bei: = Christoph. 
"Wolfii bibliotheca hebrsea. Hamburg 1733, vol. IV, s. 142 sq. 

CCCH. 

Stuttgart. 25 Dec. 1521. 

Clarissimo jurisconsulto et equiti strenuo D. Gregorio 5 
Xiamparter, a Greyphenstein, Caroli Csesaris ejus nomi- 
nis V, consiliario inter primos dignissimo, domino et 
Mecoenatiinsigniter observando, Johannes ReuchKn Phor- 

censis LL. Doct. s. d. p. 

Etsi unus ex omnibus tuis is sum qui plus cseteris of&- 
ciossimam in republica gerenda magnauimitatem tuam cui 
summa Imperialium rerum creditur admirer et coUaudem, ta- 

* 

1 Hoc] nftmlich die psalinen. 2 Ad eo Wolf. 3 Gregor Lamparter, 
geb. in Biberach 1463, in Tübingen gebildet, rath der würtembergischen grafen 
and herzöge, später rath Maximifians, starb in Nürnberg 1523. Seine tbfttig- 
keit bei der niederhaltung des bauernaufstands: der arme Kuntz 1514 ist 
hauptsächlich bekannt. Adam vitae Jureconsaltoram Heid, 1620, s. 26 sq. 



332 

men ssepe tui causa metno, no raultitudine civiliam negotio- 
rum frangaris, iiisi aliquando laboris duriciem humaniore qno- 
dam studio laxes. Quare si quid est in me consilii, Lamparthe, 
quod sentio quam sit exiguum, optarem plurimum, ut quo- 
übet tempore vel horam quantulamcumque a plebejo strepitu 
et aulica Servitute in animi quietudinem te vindicares et qoan- 
dam haud injocundam libertatem. 

Hoc cum dicerem, putavi te intelligere quid velim, scili- 
cet, ut non omisso sed intermisso populari negotio te qaan- 
doque summarum et divinarum rerum lectioni mancipares, in 
qua, ni fallor, caput est pacis et suprema tranquillitas. Fece- 
runt ita maximi rerum publicarum gubernatores. Ille qaon- 
dam Moyses quo fuit nemo Imperator et diuturnitate temporis 
et militum copia unquam major ascendit solus in montem, nt 
cum deo loqueretur; Minos, Cretensium Rex, ad Jovem se in 
antrum corripuit; Numa, Pomponii filius, Romanorum regoa- 
tor, cum Egeria interdum consilia seorsum comunicavit Qui- 
bus religionibus et labores sublevabant et poptilo maximi ap- 
parebant. Unde quies hsec et recessus in se nomen diyini- 
tatis habtiit. 

Quod ut imiteris jeci prima fundamenta. Nam hanc de 
nativitate domini orationem ^ a Proclo Cyziceusi Episcopo 
quondam Constantinopoli faabitam e graeco in latinum per me 
fideliter translatam uni tibi, uti de me saluteque mea bene 
meritus es, dono, do, lego ut legas, quse in concilio generali 
ecclesise catholicse tertio Ephesi a trecentis patribus landata 
et approbata omnium consensu fuit. Idque tanto feci majore 
studio, ut ea omilia in festo nativitatis Domini tuis offerretar 

* 

1 Darüber sagt der söhn des Gregoriu« Lamparter, Hieronymus Mos- 
bacbensis prsepositus, der beraiisgeber dieser schrifr in seiner widmang «R 
könig Ferdinand: Hanc orationem Cyzioenäis episcopi Prodi de admirando 
ToO (TcüT^po; nostri partu, niiper in bibliotheca charissimi parentis mei 
D. Gregorii Lamparther a Greyphenstein inventam, sub tu» raajestatis cum 
nomine tum numine qnoque invulgari volai. Quam orationem, rel utaatbori 
jpsi adpellare placnit 6[i.iXiav olim trium prsecipuarnm linguarum incom- 
parabilis adsertor Reuchlinus e grseco versam, parenti meo et inscripserat 
et tanquam longe pretiosissimani , non e Taprobane non ex India, sed e 
foecnndissimo literarum grsßcarnm oceano collectam donarat margaritam 
A iiU (der Wef Wt aus Ti| binden l Jap. |529). 



333 

obtuhbuB, quanto ampliore fulcitur Virginis dei genitricis prse- 
Bonio, cujus ego non adulator ut aliqui nugigeruli, sed ?ere 
laudator esse cupio. Erit autem voto meo qusedam accessio 
^audii longe maximi, si sensero, munusculum hoc quod non 
in Ealendarum strenam sed amicitide Xenium tibi tuoque no- 
mini dedico placuisse ut in parvo speculo magnum donantis 
atffectum conspiceris. Vale fo3liciter Kl. Januarias. Anno 1521^ 
Stutgardise. 

Gedruckt: = Sermo Procli Cyziceni ed. Reucblin o. 0. u. J. 4° A 4. 

CCCIII. 

Tabingen. 13 Jan. 1622. 

Johannes Eeuchlin Pliorcensis, artium liberalium ma- 
gister et imperialium legum doctor, Thomae Anshelmo, 

praestanti librario s. p. d. 

Cum e Bojorum Angelopoli, antiqua divi Claudii colonia, 
quam cognoscendarum principalium linguarum documentis 
publice illustrabam, vi ssevse pestilitatis essem redire coactus, 
in patriam tandem bene pacatam, ubi jam tum seditio fa- 
mes luesque cessaverant et in nomen Caroli V Bomanorum 
Imperatoris electi juratum fuerat, constitui mecum ipse, me 
et fatigatum laboribus, et annis fessum, quod setatis daretur 
reliquuro ^ id in libera quiete consumere, ac Epimenidis velle 
somnum dormire. Quandoquidem videbar mihi ab optimarum 
doctrinarum osoribus, Ulis librorum incendiariis ac invisori- 
bus meis, qui omnem exuperantiam virtutis oderunt, satis su- 
perque vel usque ad tsedium et nauseam vexatus et ab eadem 
gente Pharisaica, quse (in malam rem) nostra pollet setate, 
ac omnia polluit, tanquam Hebraicarum literarum protomartyr 
immolatus tortus, tostus, laniatus et laceratus, cum nonnullorum 
applausu, quos infelicitas genuit, improbitas aluit, adulatio susten- 
tavit et avaritia in altissimos provexit gradus. Decreveram igitur 
sxtra turbam, contempta plurimorum conversatione, contempta 
etiam paucorum, otio meo secrete per frui, quo nihil esse 
dulcius literato duxi. Et poteram tum id quidem liberrime. 

1 Dass dies der 25 Dec. 1521 sein muss, ist klar; 1520 war Keuchlin um 
diese zeit noch in Ingolstadt. Der aiifenthalt in Stuttgart ist wol nur ein 
g^elegcntlicher von Tübingen aus. 2 Rcliquiuin 1, 



oode Titam edui 
lisec ratio putaba 
di'sidise, quam 1: 
eis facerem? pla< 
Locavi Tubi: 
nim operas et h 
studia noHtris au 
et comrooda et 
Professus enim fr 
et de pulpito, d 
Moscn Kimhi K q 
JudseiB quam Lal 
dit prfelectionem, 
ciputi plus tempo 
simile nobis lunc 
dia Grammatico, 
ter düceudum ca! 
atare uunc videte 
operam in utraqt 
tores meos pasca 
geniia atque (iit 
et eorum quidem 
prodease taatum, 

1 über Reuchlii 
470 fe- 2 Kimehi 



335 

in Gymnasio Tubingensi Biblia hebraica, insignem illum 24 
Yoluminüm librum, quem nobis Daniel Bombergus Judaicorum 
oödicum artificiosus impcessor nuper magno numero e Venetiis 
venalem misit, sine quo eam linguam nemo vel docere vel 
discere potest. Addam porro, si adjutus per te fuero, Tho- 
ma Anshelme, typographorum omatissime, Demosthenis et 
Aeschinis summorum Grsecise oratorum prselectionem in lingua 
Grseca, qui autorcs splendidissimis Latinis plura oniamenta 
Buppeditabunt, consuetudinem quandam eleganter jucundeque 
dicendi afferentes. 

Quare pro veteri nostra inter nos amicitia, conjunctione, 
ac necessitudine te peto, integerrime amicorum, velis in om- 
niam grsece studiosorum utilitatem et profectum, quin et in 
tui fructum non mediocrem, ambas Aeschinis et Demosthenis 
orationes, adversum se habitas, nobili tuo charactere grseco 
quam emendatissime et graecissime, quantocyus fieri poterit, 
impritnere, atque sine mora Tubingam ad nos mittere grseca 
fide, hoc est, recepta mercis loco parata pecunia, quam si et 
pollicitis meis fidem habes, sequetur omnium scholasticorum 
singularis erga te benevolentia cum laudum tuarum immor- 
talitate. Feliciter vale. Tubingae Idibus Januariis, Anno Mille- 
simo quingentesimo vigesimo secundo. 

Gedruckt: = Majus, vita Reuchlini s. 516 bis 519. 

CCCIV. 

Venedig. 22 Jan. 1522. 

Dan. Bombergiis Jo. Reuchlino Phorcensi LL. doctori S. D. 

Etsi Talmud et Rab Alphes ^ impressione prsepeditus, ne- 
dum hinc ad Septem menses, me sperabam tuis posse deside- 
riis respondere, quibus tunc ultimam, ut spes est, sumus ma- 
num imposituri. Vicit tarnen, quod videbatur difficillimum ac 
minime tentandum, magna, qua tecum connexus sum, benevo- 
lentia, hacque coactus non potui, quin tuis jussis obtemperans 
gravis licet obstaret Talmud et Rab Alphes et opera et 

* 

1 Rab Alplies] die Halachot des Alfasi, ein halacbischer aaszug aus 
dem Talmud, erschien bei Bomberg 1521 bis 1522 , vgl. Steinschneider, 
eatalogus librorum hebraaorum in bibliotheca bodlejaua, Berlin 1852 bis 
1860, vol. I, col. 1089. 



336 

impensa Salomonis proverbia, Canticum Canücoram et Eccle- 
Biasten in enchiridion simul, ut jussisti, noviter cum accen- 
tibus excudendum curarem. Nam quid tarn ardunm, qoidve 
tarn operosum mihi potest objici, quod, te jubente, herculea 
audacia non aggrediar, nee clam me est, quam mihi sit et to- 
tum et utile, tuis justissimis petitionibus satisfacere. Quod 
igitur a me per literas ^ petiisti, quamvis ad hunc usque diem 
distulerim, nunc ad te missum tanto libentius accipies, quanto 
me fateor id ardentius exegis&e. Quis nunc mihi, ut hie lo- 
cus erat, maximas et plurimas laudes satis commemoret, qufi 
tibi procui dubio debentur, sed ingenii mei imbecillitate non 
exsolvuntur, exactum autem putetur, qüod, si possem, libenter 
darem. Tu enim, taceo caetera, pro sacrsB linguse instaura- 
tione quid non fecisti, ut non immerito alter ejus pater sis 
appellandus. Vale Venetiis 11 Kai. Februarias 1522. 

Aus: = PROVERBIA, CANTICVM et ECCLESIASTES 
hebr. ed. Bomberg, Yenet. 1522 bei Wolf, bibliotheca hebnea, 
vol. IV, 8. 143 fg. 

1 Per literas] der brief Reucklins ist nicht erhalten. 



337 



ANHANG. 

Nachdem das manuscript der vorliegenden sammlang längst zam 
dmck abgegeben war, konnte ich, durch die mir bereitwilligst gewährte 
viiterstützung des k. preußischen cultusministeriums, eine wissenschaft- 
liche reise nach den bibliotheken der Schweiz und Italiens antreten. Wenn 
ich auf derselben auch weitere plane verfolgte, als diejenigen, deren 
joisfährang diese briefsammlung gewidmet ist, und wenn ich auch die 
reise, durch einen tiefschmerzlichen verlust gezwungen, viel früher 
als ich beabsichtigt hatte, unterbrechen musste, so konnte ich doch 
^e Stacke unserer Sammlung um 12 neue, bisher angedruckte, über- 
Iianpt gänzlich unbekannte vermehren. 

Von diesen sind nur 2 mit Sicherheit als autographen Reuchlins 
anzunehmen (nro. LXVIb und LXXXTVa). Ich fand sie in der Bib- 
lioteca ambrosiana zu Mailand im ersten bände der correspondenz des 
l>erühmten buchdruckers Aldus Manutius, in einem bände, der na- 
mentlich an autographen italienischer gelehrten reich, auch von deut- 
schen einzelnes bietet, was von mir in einer kleinen abhandlung aus- 
gebeutet worden ist (Aldus Manutius und die deutschen humanisteU; 
Jn: Zeitschrift für deutsche culturgeschichte 1875. s. 112 bis 124 und 
<}. G. A. 1875 s. 877 fg.). 

Alle übrigen stücke rühren in der form, in der sie uns vorliegen, 
nicht von Reuchlin, sondern von verschiedenen Schreibern her und 
stammen aus verschiedenen zeiten. 

Von diesen stücken habe ich selbst nur die 5 nummern (I^, Ib, Ic, 
Hd^ I^) abgeschrieben. Sie befinden sich alle in einer handschrift der 
^adianischen (städtischen) blbliothek zu St. Gallen nro. 469, welche 
"von dem cataloge als studienheft aus dem 16ten Jahrhundert bezeich- 
net wird. Die handschrift, eine papierhandschrift aus dem 15ten 
Jahrhundert, nicht paginiert, zum grossen theil von der band Sebastian 
Brants geschrieben, enthält ausser den unten mitgetbeilten und den 
s. 348 a. 1 angegebenen stücken viele briefe, excerpte und gedichte 

Bouchlin '^^ 



tbek m BaS' 
versehen war, so 
Wesenheit daselbst 
bibliothekar dr L. 
spbaftlicher forsch 
bekannt ist, derse 
aligescbrieben nnt 
lieh die in St. Gall 
kanten erst recht 
Dass der codi 
auch für die gesc! 
Böcking, der in Hi 
angeführten briefl 
mitgetheilt halte, 
den erwähnten hrii 

tiicbt entnehmen, dass zwei andere briefe Reuchlius in dieser faandschrift 
enthalten seien. Ich erhielt diese briefe (uro. CCLXXX» und CCLXIX'') 
durch die gute meines freundes, des herm professors Alfred Stern, 
der dieselben soi-gfältig abschrieb nnd mit bemerknngen Qber den 
Schreiber der liandsclirift versah. Diese betonen ganz besonders, dass 
die briefe keine autographcn sein können and kommen im veseDl- 
Hchen zu dem schlnsso, zu welchem auch Banm a. a. o. (s. 804) ge- 
kommen war : „dass die abschriften entweder Ton Spalatin selbst, odei 
doch aufsein geheiß gemacht worden sind." Da mir die handschrifl 
selbst nicht vorgelegen hat, so Itann ich diese Yermnthang weder be- 



stätigen, noch verwerfen, will zwar nicht läugnen, dass ich nach der 
durchzeichnung der aufschrift und der anfangsworte des an Spalatin 
gerichteten briefes, welche Alfred Stern freundlichst für mich ange- 
fertigt hat, nicht abgeneigt wäre, diesen brief für ein autograph Rench- 
lins zu halten, kann aber diese vermuthnng bei dem gewicht der gegen- 
gründe nicht aufrecht erhalten. 

Alle 12 stücke scheinen mir des abdruckes durchaus würdig zu 
sein. Sie enthüllen entweder bisher unbekannte beziehungen Keuch* 
lins oder geben sehr willkommene ergänzungen. Auch diese briefe 
habe ich, soweit es anging, chronologisch geordnet und durch sach- 
liche anmerkungen zu erklären versucht. Den briefen habe ich ein 
paar nachträgliche anmerkungen folgen lassen , welche mir zum Ver- 
ständnis des in der Sammlung zusammengestellten nicht ganz un- 
wichtig schienen. 



340 



I*. 

ISmcI. 1477. 

Oratio probatissimi Joaunis Reuchlin. 

Si qois vestmin. optimi celeberriiniqae viri, miratur, quid 
Bit qüod in tarn ornatissimo consessu clarissimoram hominum 
illepidas ego rehit ' balbidüs trepidas, Telot infans atisim ora- 
tionem de nostris baccalaareandis ad tos perferre * ac cur 
non pocius hoc onas dicendi colendissimo magisiro ' Jacobo 
Hagoni institotori meo Tenerabili ^ reliquerim? a quo sus- 
cepi Memoretum idem et Demostenem, iu forum jadiciali ss- 
pitis cmn omni ridicalo jam illusam jam vituperatum verba 
contolisse qao magis et facundiam et dicendi andaciam con- 
seqneretnr. 

Est prseterea iu hoc novo dicendi munere causa mihi 
oblata facilior "* non tantum ob eas personas de quibus sed 
et coram quibus verba sum utrumque* facturus. Dicenduin 
est enim tum de laudibus baccalaureandorum prsBsentium, tum 
apud TOS, inquam, humanissimos benignissimosque viros, in 
quo mihi non tarn multiplicandae orationis quam restriogen- 
dad ^ modus exquirendus est. Itaque breviter ut unde causa 
laudationis inde et orationis proficiscatur. Veterum philoso- 
phorum unanimis est consensus omuium, arduam esse virtutis 
viam difßcilemque ac laboriosum aditum ad probitatem; con- 
tra vero proclivem in vitia ruinam facillimumque facta, sese 
flagitiis immergere. 

Hoc apud Maronem et eleganter et platonice Sibilla Us 
versibus concinnit ^: 



l Velad mscr. 2 So mscr. 3 Mrgo mscr. 4 Venerabilis n*^^* 
bis zu diesem worte von anfang an unterstrieben. 5 So mscr.i soll wol 
beissen: difficilior. 6 Restringendi : mscr. 7 Die folgenden rerse, i>n 
mscr. nicht abgetbeilt, rotb unterstrichen. 



341 

Faoilis dcBcensus Averoo * 
(Nootes atqne dies patet atri jnnua Ditis) 
Sed revocare gradum superasqiie cvadere ad auras 
Hoc * opu«, hie labor est. 

Quod divinus quoque Pitagoras Y graeca litera depingere 
solebat, cujus ^ ungula dextra in altum porrigitur viam indi- 
catione virtutum arduam ac transita difficilein, sinistra vero 
itineris vicioruro index supina est et reflexa iusinuans pro- 
nam ad mala facinora proclivitatem. 

Cujus quidem picturae pytagoricfie Persius quoque memi- 
nit in satyra *. 

Et tibi quffi Samios didacit littera ramoa 
Sargentem dextro monstravit limite caUem 

Terentius item Afer 

Ingenium omnium hominum proclive est ad libidinero, 
hoc est ad vicia scilicet. 

Quod cum ita sit, viri celeberrimi, paranda sunt nobis 
adjumenta atque auxilia, quorum ope banc valeamus arduita- 
tem superare. Id vero cum putarent hü baccalaureandi fieri non 
posse nisi per philosophiam, ad eam perdiscendam cseteris re- 
lictis summum Studium contulere, ut in eorum numero pos- 
sint facile computari qui propter Studium sapientisB quod phi- 
losophiam dicimus et cognatos et concives et possessiones, de- 
nique parentes et patriam relinquentes, diversa territoria, di- 
versos populos, diversa maria peregrinati sunt ac transivere 
veluti Platonem memorise traditum est, qui ut varios audiret, 
varias etiam regiones et accessit et illustravit. Audivit in 
Sicilia Dyonisium grammaticum, Samo Pittagorum logicum, Ita- 
lia Parmenidem rhetoricum, Cyrenis Theodorum geometricum, 
Egipto sacerdotes, astrologos, cum pridem intra patriam 
Athenas ^ et Heracliti phisicam et Socratis ethicam perdi- 
dicisset, iterum ad Italiam reversus pitagoreos Farantinum 
et seniorem et Atthitam sectatus est. Quid AppoUonium com- 
memoro sive illum magnum ut vulgus loquitur sive philoso- 

* 

1 Vgl. Aen. VI, v. 126 bis 129. Ich habe den text nach der teub- 
nerischen ausgäbe, von Ribbek gegeben; mscr. hat cujus discessus Averini. 
2 Mscr.: hie. 3 Mscr. tniis, 4 pie vfrsQ rotb unterstrichen, 5 So msor. 



342 

pbmn ut pitbagorici tradiuit, quid peragraciooes ejus reee: 
eeam, qoas discipliDfle catisa perfecerit cum nee disertiasiiDU^ -^ 
Philo8tratu8 octo quidem voluminibas satia. expediTerit? In — 
trarit Persas, pertransivit Caocasum, Albanos, Scytas, Massa — 
getaa, penetravit Indes BrachoDonas ^ accedens ui Jarcam 
tbroDO sedentem aureo et de Tantali fönte potanlem inter 
paucos discipnlos de natara, de moribus ac de cursn dienun 
ac siderum audiret dissereutem ^, inde per Elamitas, Babilonios, 
Cbaldeos, Medos, Assyrios, Parthos, Syros, Pboenices, Arabes, 
Palestinos reversus ad Allexandriam perrexit ad Aetbiopiam ' 
at gymnosopbistas videret. 

Horum igitnr instar hi nostri laureandi qao faciliiis ra- 
mum dextimom pithagoricse laurese snperarent (et id qoidem 
dam sola ' philosophia modcretur facile) multa propier eam 
sponte contemserunt quibus pleriqae majdme gloriantur, com 
Dyogene societates, cum Thalete avariciam, com Zaione ^ va- 
gandi motiim, cum Melisso multitudinem, denique cum Car- 
neade luxum deposuerunt et impndenciam, ut tandem philo- 
sopbiaB sanctissimaß quam affectamnt \ saltem non indigni 
discipoli judicarentnr, quippe qu» philoaopbia solum beatnm 
facit bominem celitibusque intelligenciis proximiorem , intel- — ' 
lectum illuminat ut sciat, affectum inflammat ut velit, opem 
suggerit ut possit. Demum instituit ut crepat mutatione co- 
munit ut quiescat, regibus prudentiam, militibus fortitudinem, 
prsetoribus justitiam, pontificibus temperantiam omnibos om- 
uia prsastat commoda *' prsestat item omnia qusd quiaque toI- 
vit, modo sit investigata, modo sit inventa, modo sit dili- 
gentissime conservata. Quod si amico stricte acqoiescimus, 
ipsa dis celestibus haud parum est prsestantior, cum sit borum 
mnnus quod vivimns, illius autem quod bene vivimus. Si poe- 
tis auscultamus ipsa est ex capite Jovis optimi maximi pro- 
creata ; sin Hebrseorum sapientibus, ipsa est lumen divini yuI- 
tue et splendor domini dei nostri qui super nos efiiinditar. 

1 Brachonona saccedens mscr., gemeint ist jedenfalls: Brachmanosr 
eine ganz ähnliche stelle vgl. oben s. 15. 2 So vermothe ich, statt d 
unTeratttndlicben : detete mscr. 3 In einem wort: mscr. 4 So nochnii 
deutlich am rand. ö Von liier an das folgende bis: Quo fit am rti 
roth angestrichen. 6 omnia pr. comm. roth unterstehen. i 




343 



^ i 



Quo fit, at nan ib re baeealäoieaBdos illos in amorem 
soi pellexerit, qt^od a#is6 axnpleetancl&iB, iion algorem, non 
»stuiD, non vigilias Innnmetäbiles^ nnllos deniqtie labores per- 
timescerent, nulla incommoda subterfugereni Quam quidem 
correctatores iugenui lictoresque paiestri reginam et nutricem 
pbüo3ophiam quantomi^s hactenus appetistis \ tantomagis eam 
laboribus deinceps apprebendatis velim et apprehensam custo- 
diatis, nee qüod magnls negociis ac impensis est partum, id 
odo voluptatibusque ' &cile |>erdatur. Nam apud Yrepum 
portum phrigium corvus egcam quam volätu conamineque ce- 
perat ^ eam rursus et vulpinis blandiciis »lissit et ocio qui- 
dem breviusculo dum vellet dulciter elangere. 

Vo8 igitnr, vos appello patres et viri celeberrimi (videtis 
enim Gorpora, judicatis animos) cum hi quos ^ proposita tanta 
propter philosophiam pertulerunt, tantum laboraverunt ut eos 
ex eorum responsionibus materrima (?) venerabilis facultatis 
arcium dignos judicaverit, quis est, per deos immortales, qui 
laurese prsemium ipsis denegare posset, quo fiant ad conti- 
nuendas disciplinas alacriores. Ego igitur autoritate mihi com- 
missa vobis omnibus et unicuique vestrum trado in artibus 
baccalaureatum dans prseterea cuilibet auctoritatem legendi 
disputandi et ceteros actus exercendi hunc gradum baccalau- 
reatus concernentes hie et ubique locorum pronuncioque ^ 
vos in artibus baccalaureos in nomine etc. 

Reliquum est, ut ad graciarum actiones me convertam; 
id quod inter omnia mihi perdifficillimum judicavi. 

Ergo tibi magnas agimus Deus optime grates ^' 

Quo sine nil hoinines auxiliante valent. 
Et nobis superi celebrantibus ethera suminum ' 

Quos habet excelsi curia sancta dei. 
Deinde sub infornas placeat descendere sedes 

Et dare promeritis praemia grata viris. 

* 

1 appetisstis mscr. 2 Nach: volupt: hujus ausgestr, mscr. 3 So für 
das unverständliche peporat mscr. 4 Nochmals am rand, mscr. 5 pro- 
nunccioque mscr. 6 Die verse sind alle roth unterstrichen. 7 Das 
mscr. hatte ursprünglich: summus; das zweite s ist aber ausgestrichen und 
an dessen stelle die ffewühnliche abkürzune: für das m am ende cremacht. 



1 tlTT wsr rec 
Friesen, bischof von 
B&sler chronilen I ei 
thiuB Müller (moiitc 
1 464 doct. Bust. ctuiDi 
Dekan ist er U68, t 
«r in Kein; berichtt 
mit: I, a. 144, 147, 
n, B. 78 fg., 103, 16S. 
nochmaU «di ranrl. 

dorn nur aus Andlau im Elsnss Htammend, vgl, de cn». mon. U cap. l!)i 
den berühmten verf. der de csesarea monatchia libri dno ad FVid. impent' 
1460, gebe ich, nach dr L. Biebers miuheilnng«n folgende iniainnieiijtil- 
lung. Er ist 1460 als decretorum doctor und capellanaa in eccies. bttü- 
als dritter nanic des ersten scmeelers immatrikuliert; wird 1471 im bcrM 
rectür der Universität, leitet 1479 die nahl des neuen binchofa Caspu n 
Rhin (Knebel II, s. 183), ist vicecancellariiis eccies. basil. Vgl. über iki 
Viecher, b. 179, 237, 238 und Äthenie Ranrio». Einzelne seiner jariili- 
sehen collegienhefte , von Jakob Louber nachgeschrieben, befindon sieh n 
der Basler bibliolhek, daselbst auch ein geistlicbes werk dosselben: TnC' 
latus de canonica clericorum sieciilarium vila (» F. II, 16. fol. S9 H.) 
fi Adam Kridenwyss, immatrikuliert 1460 unter dem rectur Georg »ol 
Ändlau, Tgl. AtiiCTiie Kaurica; s. 101 und Vischer h. 167 und 241; d* 
oitat an letzterer stelle muss heisson: s. 91 a. 67, nnd auf Knebel II, 131 
Terweisen (mittheilung dr Piehers). 7 Der doctor Wcmheriis hiess Wölflit 
in die matrikel eingetragen 1460: Wernfaerus Wgläin , artium et medicini 
doctor (solvii) nihil quia Ordinarius in medicina. Vischer s. 248. Eriti 
deean der medicin. facultut; rector 14S2. Athen. Ranric. s. 167. Ssiii 



345 

Sit tibi pro meritis gratia digna tnii. 
Quemque oolnnt artea sanotiB, tua grata, decane ^ 

No8 tibi subdita gens gpratifficamus idem. 
Et grates, Jacobe, damus, prsoceptor amande ', 

Bis centum geminas ter quoqne mille tibi. 
Namque tuis opibns monitisque ^ salnbriter aaoti 

Hoc quodcunqne scimns , teqne deoqne scimus. 
Vos etiam insignes quos clara licentia nutrit 

Yos immortales gratia jure decet 
At reliquis grates in post retulisse magistris 

Qui vos praesentes condecorare solent, 
Denique damns grates cunctisque ^ scolaribus amplas 

Nos demum oiferimas omnibus ad placita. 

Handschr. = St. Gallen, Yad. bibl. nro. 569 nnpagg., 7 8. 

Ib. 

(Basel.) (1477?) 

M. Jo. Reuchlin M. Conrado * L. optat. 

Accepi nuper e discipulis nostris, Conrade vir colendissi- 
B, quod postquam insinuassem me doctum ire Yirgilii Maro- 
3 eneyda, tum mox ille noster Jo. Gegenbach ^ omnibus pu- 

* 

mat ist in der matrikel nicht 1460, aber 14r)2 angegeben: de Rotcn- 
rga (mittheilang des hm dr L. Sieber). 

1 sanct» ist von mir conjicirt für eine unleserliche abkürzung in der 
idsohrift; in derselben folgt dann tuaque sacra, was ich in tua grata 
Indert habe; decane bereits auf der folgenden zeile. 2 Jakob Hngonis 
u. nro. Id. 3 Mscr. hat deutlich: monitus. 4 siel mscr. 5 Wahr- 
teinlich C. Wölfiiin, unter welchem Reuchlin zum magistcr promoviert 
rde, vgl. Reuchlin s. 13 und die daselbst angeführten stellen. 6 Jo« 
mes Matthias de Gengenbach. Vischer s. 148. 157. 167. 1G8. 187 fg., 
von seinen Vorlesungen über poesie die rede ist. 1465 steht er in 
' matrikel: Magister Johannes Mathic de Gengenbach (ohne angäbe der 
iahlten gebühr). 1481 war er rector; Seb. Brant hat zu diesem Jahr 
m an die liste der immatrikulierten Studenten eigenhändig, und mit hin- 
'ügung von s. b., folgendes geschrieben: Octogesimo primo anno supra 
llesimum quaterque centesimum etc. peragente sacrosancta ecclesia romana 
itorum Philippi et Jacobi apostolorum festum. Electus est in rectorem 
eberrime universitatis Basiliensis: Dns Johannes de Gengenbach bonarum 
ium magisteri sacre theologie baccalaureus: Juris pontificii subtilissimus 
erpres: divineque poetice Ordinarius peritissimus. sub cuius regimine hi 
[uentes intitulati leguntur: vgl. Athen» RanriciB s. 102 u. 247 (Mitthei- 
lg dr L. Siebers). 



blicavit eu 
Bumm em 
adnirarer, 
' ad Penen 



' Romani, cm .lum 
habeo. Sed ad t 
BC Omnibus dJBci] 
ut Bi GegeDbach 
hil iDcipiani sine 
magieter et resci 
H&Ddschr. ^ 



Basel. 

M. Jo. 



Qaod me pl 

caveas assentatio. .,>,.« .»u^.v,». ^^ .^v^» ^»^.w»., -- 

velim intelligas, ab alüs pecuniam poBtnIari quia babent 
a te nullam quia non habeas. Prieterea dno sunt quie mt 
ad hoc allexerunt, ut vel tantulum precü velim: primum Di 
vel ille quem via; moderne conBtat esse peroBum adversarian 
(scis eaim quem intelligam) me calumnietur *, ei gratuito le 
gercm; altemm ut sanctisBimse poeticse ^ dignos ab IndigDis 
secernerem diecipulis. Nam qui propter aliqaa fortnita boni 

I Diese wurle wie manche nndute roth unterstrichen. '2 Im maci 
Ülierechrift rotlr im tcret riehen. Über E. L. ist nichts bekannt. 3 3 
Termuthe ich statt der woiie des niscv.: cave assentationis. 4 Qemeii 

ist natürlich J. Gengenbach B, o. B. 345 anm. 6. b So mecr. 6 Torhi 
ftbift durchKestrichen mscr. 



347 

quae habet relinquit divinam poeticam, is band est ea dignus; 
qui vero non est ea dignus, ei nolim misteria Virgilii ortho- 
graphiamque communicare. Tu vero, cum et sine pecunia 
dignus sis Maronis discipulus, ego a te non aliud praemium 
petam nisi quod non minorem apponas operam lectioni mese 
(si modo faciat multitudo auditorum me continuantem) Yir- 
gilians6 quam solet qui pro salute sua militat. Adhuc et 
illud abs te velim, ut condiscipulos tuos in studia poetica 
cohortari et armare non cesses, cum tu scias nulla nos alia 
re posse fieri nomine immortales. Fac sis attentus et tuos 
sodales in latinitate confirma. Baccalaureo Gerster ^ scribere 
constituisse *, sed quia hora resumptionis salustianae venit, 
ego posthac ssepius ad eum dabo literas. Hoc ei dicito, Ser- 
vium meum esse venundatum. Vale, ego ad resumpcionem 
discipulorum vado. 

Handschr. = St. Gallen, Vad. bibl. nro. 569, unpagg., 1 seite. 

Id. 

(Basel?) (1477?) 

[Reuchlin an Jacob Hugonis ^.] 

Non possum non admirari, Jacobe Hugonis, philosophiae 
magister gravissime, quorundam discipulorum ingratitudinem 
velut Euathli cui Protagoram fuisse prjieceptorem perhibent, 
virum inter priraates rlietorum sophistam et perfacundum et 
perdoctura ut qui Democritum in disciplina sit assequutus, eum 
Prothagoram, cum esset Euathlus ab ipso longis annis erudi- 
tus, uti jam haud inelegantem oratorem se profiteri coram 



dimqae potoi confecerim. SperaYi oarnque te tanto minus 
mgre latomm esse ttbilibet uUam £acimcliain v el adeo pau* 
cam in ea latinitatem agnoveris quanto me minus Oratorium 
onus subiisse jam tu magis quam eseteri non nescires. Et est 
prsBterea manifestum quod a paucis admodum ea possit ele- 
gantia verborum omnino servari traducendo, quam grsecitas 
prsB se tulerit Quapropter, Jacobe vir clarissime, prseceptor 
mi amantissime; non acerbo vultu quas tibi studiorum me- 
orum primitias offero suscipias Telim, tamquam viiiitor ctijus 
agelli diligenter consiti tum in percipiendo foetu non abest jo- 
cunditas. Vale meque commendatum habe. 

Handschr. St. Gallen. Vad. bibl. uro. 569, unpagg.; 2 seilen. 

K 

(Basel.) (1477.) 

Jo. Reuchliii phorcensis s. d» scliolasticis suis. 

Gupitis ^ ad summa et quidem brevissime litteras missiles 
quas Grseci epistolas appellant, quasi extempore ^ comminisci. 
Gero vobis morem. Qui cum eam a me rem longius ' tracta- 
tam ^ audiveritis, itidem ^ quoque compendio postulatis. Vos 
igitur ^ ante satis imbutos grammatica decet latiuum sermo- 
nem ^ imitatione vigilantissima ^ venari ssepiusque fictas nar- 
rationes couscribere, tum cecum ^ meditari quamlibet inanem 
bypotesim, id est causam, sive potius peristasin, idest negocium. 
Est autem negotium congregatio personarum, locorum, tempo- 
rum, causarum, modorum, casuum, factorum, instrumentorum, 
sermonum, scriptorum et non scriptorum. Ex bis ponere sua- 
deo Kephaleou *® quidem latine vero propositionem cum firma- 
mento, denique discutiatis ^' velim ejus qualitates, propterea 
nihilominus post rei meditationem. Jubeo personarum habitu- 
dines acri judicio metiri et sciibeutis et eui scribitur; enimvero 
ex quibus singulis dicitnr intentio qure sufficient exordium et nar- 

1 Darübergeschi'ieben vus. 2 Darübergeschrieben snell. 3 Darüber 
Witt. 4 Darüber cxercitatain. ö Darüber widcrumb. 6 Am rand: primum 
quartum. 7 lat. scnn. und einzelne worte im folgenden rotli unterstri- 
chen. 8 Darübergeschrieben diligcntissima. 9 Darübergeschrieben in im. 
10 Kcph. nochmals am rand. 11 Am rand: mcrckcnd. 



L 

i 

t 



[ 



351 

tarnen necessarias ad probandutn qusß (si separatim ac sin- 
gula dicantur infirmse sint, cum caeteris conjnnctsß firmse et 
probabiles fiunt) interponi in medio et collocari oportet. 

Darauf, mit derselben band auf derselben seite folgende 
kleine scherze: 

Si vincis, teneris ex pacto '; si vinceris teneris ex sententia. 

Si yiDco, Don teneor ex sententia '; si vincor non teneor ex pacto. 

Si dncis pulcbram, ducis curam, 

Si ducis difformem, ducis poenam, 

Ducenda igitnr uxor non est. 

Si duco pulchram, non duco poenam, 

Si difformem, non duco curam, 

Ducenda est igitur uxor. 

Auf 3 folgenden Seiten anrede der verschiedenen personen 
und würden, anfangend mit papa, von anderer hand. 
Hdsefar. St. Gallen. Yad. bibl. nro. 569; nnpagg. 5Vt bll. 

XXXVII«. 

(Wildbad.) (11 Sept. 1492.) 

j£nigma Joaniiis Reuchliu In Themiis Herciniis a Nympha 
speciosissima oblatum. iij. id. Sept. anno MCCCCXdl. 

Intel* Hamadryadas , et aprici pascua saltus, 

Dum spatior, turba ine comitante mea, 
Cespes erat, viridique suo de gramine campus 

lllic Visa fuit nobilis efßgies. 
Obstupuique videns bland» simulacra figursB. 

Nam nee erant Lemures, nee vel imago nocens. 
8ed simul ad fontem, quo ssepe lavare solebam, 

Se, mihi nescio quid, obtulit inter aquas. 
Dumquü redire doraum propere, comitata pnellis, 

Hoc, quod nescio quid, se dedit et comitem. 
Jamque videbatur, mox se post saxa recondit. 

Nunc Visum est longo, nunc prope adesse mihi. 
Denique conatur oculis illudcre nostrls, 

Et lateri nostro Jüngere forte latus. 
Quin eciam studuit mecnm concumbere lecto. 

Nudatumque salax exnperare thorura. 

1 Am rand M. Protbagoras. 2 Am rand Enathlus« 



59 

Oec«litar «abilo: die aodo qiiid fiMrh? * 

Joaimes BeocUin phorcensis. 
HmMiMiir. Bts. bibL C. VI, 33 kL 17« (absdirift des hm dr 



L. Sieber). 

LXVIb. 

Heidelberg. 23 April 1499. 

Aldo Manudo ' Romauo utriusque lingual politissimarum 

Hteranun atque libronim parenti. 

S. d. p. Plane sim impodens, mi Aide, si im remmque 
tiianim ^ obi loci me jussisti \ non meminerim. Nam me 
simiilatqae donmin ^ de te redii confesthn ad Maximilianum ^ 
imperatorem contra Gallias tendeniem proficisci oportnit in 
Hediomatricoa^ qnando maxime gallici belli versabatnr metiis. 
Quo 8cio miraberis sortem meam qni una profectione ItaUam, 

• 

1 Natürlich: der schatten. Über dieses r&thsel macht mir hr. dr L. 
8ieber in Basel folgende werthToUe mittheilong, die ich mit seinen Worten 
wiedergehe: Es ist bereits abgedruckt in einem bndie, dessen ich nicbt 
habhaft werden konnte: Esopi apologie sire mjthologi com qoibusdam car- 
minnm et fabularum additionibiis Sebastiani Brant, Basil. Jacobi de Phortz- 
heim, 1501 fol. Die bibliotheque de TArsenal in Paris hat davon ein 
prachtexcmpUr, das der Catharina Ton Medicis gehörte; ein anderes exempUr 
ist mir nicht bekannt: dagegen haben wir von diesem Esopus eine über- 
setzangf o. j. 1616. 8^ worin ». 356 diis , Retters in dem Wildtbad** steht; 
doch steht hier die jahrszahl 1497, während unser manascript 1492 an- 
giebt. In Brants lat. Esopas (Schmidt, Notice snr Seh. Brant s. 144) steht 
das änigmSf pars 11, fol. M. 2* mit folgenden Varianten: vers 3: viridis- 
que, V. 16: inbabitare statt exuperare; und in der Überschrift „in Thermis 
Orciniis, 1497.* 2 Über .\ldu8 vgl. oben s. 77 a. 2. 3 Es handelt 
sich ohne zweifei um die akademie, deren unterstütsung durch den kaiser 
und die übrigen deutschen fürsten Aldus wünschte, wenn er sie auch nicht 
erlangen konnte. Vgl. darüber die oben s. 337 angeführte abhandluug. 
4 In Venedig. Dieser abstechcr Reuchlins bei seiner rückreise von Rom 
war bisher nicht bekannt. Aus der su Venedig mit Aldus geschlossenen 
persönlichen bekanntschaft erklärt sich auch, dass dieser Reuchlins vor dem 
papst Alexander VI gehaltene rede verlegte. Leider lässt sich die zeit 
nicht genau bestimmen, in der Reuchlin bei Aldus war. 5 Gemeint ist 
Heidelberg, wo Reuchlin sich damals aufhielt. 6 Max. ^mylianum schreibt 
Beuchlin nach der sitte der humanisten statt Maximilian. 



353 

Galliam Germaniamque peragravi; a summo animarum ponti> 
fice ad summum mundi dominum; Roma in Sequanos. 

Sed tum quid de literis in medio armorum ? de Phoebo in 
venire Martis? de Helicone in castris? Dixi quidem causam 
tuam, nti Venetiis coram egimus, aXkx ti ovo? Trpö; Wpav; Non 
defui quin rem omnem ad quosdam etiam doctos deferem qui 
sibi tum videbantur columnae esse , sed nosti Germaniam : nun- 
quam desiit esse rudis. Mi Aide, paucis habe: non sumus te 
digni. Neque tamen est animus deinceps a negocio cessare, 
cum videro temporis opportunitatem. Jam enim rex majus opus 
* movet, ignobilis cujusdam vulgi fluctu quasi decumano obruimur ^ 

De libellis ad me missis ^ habeo tibi relaturus etiam 
gratas gratias, sed qui quotidie pro incumbentibus tuis curis 
multa versas animo, certe oblitus es defectuum Aristotelis 
in ultimo volumine quos tu mihi supplere promiseras; eos 
oro te vehementer bibliopolsß huic cognomento Remo® tradas; 
equidem mancum et egenum impendio meo cum integro suo 
commutavi. ütque reminiscaris qui sint defectus, chirographum 
tuum huic epistolae adjunxi *. Tu me quam commendatissimum 
habeas et valeas feliciter opto. Ex Heydelberga Palatini Rheni 
9 kal. majas (nam tu« ad me venerunt 7 kal. apr. ^ anno 1499. 

Joannes Reuchlin phorcensis, 11. doctor. 

Autograph, sehr gut erhaltenes folioblatt, ohne Siegel. Biblioteca 
ambrosiana, cod. E 36 Inf., fol. 18. 

LXXIV». 

(?) ' (1600?) 

Joannes Reuchlin, in metamorphosin Petri Bolandi. 

Hesiodum quondam Mussb fecere poetam, 
Qui 8ine doctrina pastor ovilis erat. 

1 Die Schweizer. Ich habe schon in der oben berührten abhandlung 
darauf aufmerksam gemacht, dass Reuchlin die misstimmung der ttbrigen 
humanisten gegen die Schweizer theilt. 2 Welche bücher dies waren, ist 
nicht bekannt. Yerrauthlich hat Aldus die bitte in betreff der fehlenden 
blättcr des Aristoteles erfüllt; später schreibt er: opera Aristotelis qu» a 
nobis quoque habes oben s. 77. 3 Mir ist dieser buchhftndler, der sonst 
von Reuchlin nicht erwähnt wird, unbekannt. 4 Liegt natürlich der 
handschrift nicht bei. 5 Dieser brief des Aldus ist ebensowenig wie seine 
antwort auf den unsrigen erhalten. 

Reuchlin ^3 



Et liBgt 
Tum dicto 

Atqae Jt 
Prodiit hini 

Sire cn| 
FocUtis Ui 

De petr 

Handschr. aoe 
TOD dem oberbibliotl 



1 Am rande link 
2 Dka ganze gedieht, 

ioli Tenichte dahm da 
des Bolandus verdani 
folgende lusammenste 
Bolsndua finden sieh 
einige nicht unwillko 
sich in mehreren schi 
Bhü. 1494 ful. e 6b, 

lico ad Philippum COrm.ipiu ji.ibv. bhic luvu iia» loum Dein, HD iiiw«i>»K 

Strauharg 1503 cap. 10; epiatola exciisatoria ad Suevoa StraBiburg 1506 
fol. a 4>. Ein diitichon steht in J. Hai^ieba de fide meretrieain in ano« 
amatoruB IfiOS (vgl. Zarncke, die deutschen uniTersitSten b. 68 u. S4B). Da 
Wimpfbling den Bolandus dulciesimiu amicus nennt, lo wird man wohl 
annehmen dürfen, daas auch er zur soeietae Rhenana geh&rte. DafOr sprialit 
auch, dasg er plebaniie in Schrlcs^lieini bei Hridelbog var." 



355 
LXXXIV* 

(Denkendorf? •) 10 Nov. 160«. 

Aldo Manutio Romano , in ipsis tribus Unguis peritis- 
simo suo ac praeceptori semper observando *. 

Joannes Renchlin ' phorcensis Aldo Manutio Romano S. d. 

Oblector me plurimum familiari conversatione tna, nee 
est, crede mihi, a veritate alienum quod tuas ipse literas in 
jocalium meomm deliciis habeo. Sane omnia bene olent qnse 
abs te proficiseuntur, ita ut relictis nostris bibliopolis beatum 
me fore putem si tua ex ipso te accipiam. Quare huic fa* 
miliari meo redeunti ^ ad te istuc in ma^datis dedi, ut libros 
aliquot quibus careo ad me perferendos de te sumat, quanto 
queat minoris, praesertim grsBcos; nam latinos facile a nostris 
emam plane paucioribus nnmmis. Reliqua vero sunt qne 
mittas Volumina oro: Suidam ut polliceris ^ item epistolas 
grscas, item Dioscoridem, item Simplicium in prsdicamenta, 
item Gregorium Nazianzenum, item Nonnuro, item Sophoclen, 
item ante omnia Herodotum, item unum e latinis Valerium 
Maximum literis parvis *. Caetera enim habeo ipse ego. At 
vero erga me utaris velim non auctionatoris sed amici of- 
ficio, ne mihi pudendum sit a tenuis mercatur« hominibus 
viliori posse adipisci quam abs te, tarn illustri mercatore. Id 
autem si nescias semuli plures mihi impingunt ^. Gura, ut 
bene valeas, o reipublic» literarisB pater patratus. Iterum 
quam optime valeas D. 0. M. oro. Ex Heremo sancti Do- 
minici Sepulchri, ubi lateo nunc fugitans pestilitatis. Solns 
anachoreta et simul absente bibliotheca mea, 4 id. Norem- 

bris, anno 1502. 

Joannes R., LL. dootor \ 

Autogr. mit ausnähme der adresse; wol erhaltenes folioblatt; etwas 

von dem Siegellack erhalten; bibl. ambrosiana, cod. E 36 Inf. fol. 27. 

1 S. o. nro. LXXXVI s. 80. 2 Adr. aufgeklebt; niclit von Reuch- 
lins hand). 3 Darübergeschrieben Ka7cv{cüv mit eigener band. 4 Etwa der 
oben 8. 353 a. 3 erwHhnte Remus? 5 In dem brief vom IS Aug. (•. 77 
nro. LXXXIII), auf welchen der unsrige die antwort ist. 6 lit. parv. am 
rand. 7 Darauf erwidert Aldus etwas beleidigt 24 Dec. 1502 (oben 8. 79 
nro. LXXXV). 8 Darübergeschr. 'Icoavvr,? 'Psü/^Xiv, das erste wort abge- 
kürzt, das ganze mit sehr verschlungenen buchataben. 

23* 



Joannes 



Libnt 
HIm 

HfaHN 

Talla 
Ad« 

TlMtl 

Talb 

HijB I 

pro bis caaftm ■ tarnen JEtt», 

SivB Argentea, sitb ' s!t onohslcea, 

Hob mitto c»lamai tibi 

Vale ftelicitBr 
Ei Stutgardia vij kal. Jolias 

In occupationibus nlmÜB \ 

CCLXXX». 

Stuttgut. 12 Sept. 1519. 

Philippo Melanchthoni Brettano cognato suo Witten- 
biirgi * [Jo. Reuchlin]. 
S. d. p. Seevit nostro inarB impins orbe et in tantnm 
seevjt, nt nolla religione nulla hnmanitate ntatur. Sacerdotem 

I cana mscr. 3 Dee metiums wogeu mQsBte es seu lieißen. 3 Über 
Lieontoriiin n. u, die nachtr^e, aus denen aticb zn entnehmen ist, wamm 
ich diea gedieht ins jalir 1510 gesetzt habe. 4 In der bandschrift sind 
einzelne werte mit rotber t!nte unterstrichen, z. b. in der adteBse: Phil. 
Uel. and cogn. suo. Für den ganzen brief Tgl. Reuchlin a, 459 fg. and 
den oben mitgetlieiltcn brief Reuchüiis an Pirkheimer 8 Nov. 1519, s. 318. 



357 

cnm eucharisti» sacramento e templo ejiciunt et in latere 
sacramenti atque super altari homines occidunt, sacros ra- 
piunt calices excisis ecclesia^ sacrarüs, sanctimonialmm cellas 
combusserunt quam plurimas villas in cinerem redegerunt. 
Quorum simile nihil dux noster * egit, non enim confoede- 
ratos ^ Isedere intendit nisi Isedentes, sed solum quse sua sunt 
recupcrare. Magnus quotidie congregatur exercitus. Aliis Om- 
nibus qüiescentibus sola Esselinga nos profligat, cui ducem 
nostrum resistere oportet. Oro igitur te summis viribus, ut 
Saxoniffi ducem ^ cum omnium tuorum precibus accedas sup- 
plicando, ut se interponat mediatorem cito, cito; nisi velis 
rarissimos libros meos quorum tu hseres futurus es ^ hostUi 
incendio conflagrare. Prohibitus sum extra oppidnm eösdem 
hebraicos solum et grsecos amovere \ cum alios ® mecum re- 
tinuissem plusquam ducentos quinquaginta latinos de quibns 
non tam sollicitus, quoniam venales quottidie inveniuntur. Sed 
quid pluribus? Sum et ego ipse cum familia et duabus »di- 
bus in vit» interitusque periculo acerrimo constitutus. Neqneo 
jam pluribus. Deserui musas quae me vicissim deserunt. Yale. 
Pecuniam 20 aureorum ante proximum mensem ad me datam 
matri reddidi '^. Iterum feliciter vale atque Martino Elentherio ^ 

* 

1 Reuclilins politische Stellung ist nach seinen wenigen erhaltenen 
Äusserungen schwer zu erkennen. Im allgemeinen scheint er sich der partei 
BUgeneigt zu hahen, von der er am wenigsten belästigt zu werden hoffte. 
Da er aber durch den herzog Ulrich, der auch in unserer stelle gemeint 
ist, manche Schädigung erlitten hatte, so war er ihm eher ab-, als zuge- 
neigt und unsere stelle ist eine der wenigen, in welcher er sich ffir ihn 
ausspricht. 2 Den schwäbischen bund. 3 Friedrich den weisen. 4 Über 
die reuchlinische bibliothek und Molanchthons Stellung zu derselben vgl. 
nro. CCXCI. Zu unserer stelle ist auch der folgende brief an Spalatin hin- 
zuzunehmen. 5 Der ausdruck ist an dieser stelle unklar, wird aber durch 
den folgenden brief erläutert. Gemeint ist: ich wollte nur die griechischen 
und hebräischen büchor entfernen, bin aber selbst daran gehindert wor- 
den. 6 alias (?) bandschr. 7 Die mutter Melanchthons war die 
Schwester Reuchlins. 8 Dieser grüß an Luther ist der einzige, welchen, 
meines wissens Reuchlin bestellt hat. Der brief Luthers oben nro. GCLXXVI 
blieb unbeantwortet, in dem späteren briefe an Melanchthon, in welchem 
der ängstliche alte sich direkte Sendungen verbat, wird er sich wohl ge- 
hütet haben, den namen des mannes, der ihn arg compromittiert hätte, 
zu erwähnen. Denn damals schoT9 VB.V K^uchlin der lutherischen bewQgung 



358 

me commenda cum omnibtis nostri amantibus ^. Stnttgardiv, 
pridie Id. Septembris, anno 1519. 

Job. Rencblin, Phorcensis LL. doctor. 
Handschrift des Berner Staatsarchivs Epistole variaB XYII fol. 
47 ff. 

CCLXXXb. 

Stuttgart. 12 Sept. 1519. 

Gcorgio ßpalatino literatissimo viro amico suo preecipuo 

[Joh. Reuchlin]. 

S. d. p. Obsideor, Spalatine, non tantum ab hostibus, 
Temm etiam a civibns quibusdam nostris quibns omnis con- 
eessa est licentia. Et quanqnam hoc belli tempore nnictis 
8iun locnm tenenti rinetus consnlaris qnoniam alii non sunt ^ 
tarnen ergo ' me oportet ocnlatiorem esse ae levissimis ho- 
minibus connivere. Nuper elegi ex libellis meis rarissimos 
qnos ad sororem ^ devehi volnissem grsecos et hebrieos, qnos 
transmisi autoritate locumtenentis interposita cum securi- 
täte sigillata ducis uostri et sabscriptione prefecti. Sed ne- 
bnlones civitatis, homines banausi qnadrigam eandem cum 
libris reduxerunt cum magno tnmnitn, ut nee majoritas ansa 
fderat ^ resistere. Igitur expectandns est Mavortius ignis et 
commiserandum tot raris et ignotis libris quibns bellicum in- 
cendium imminet ^. Non mihi tanti fuerit expectare mortem. 

Scribe igitnr illustrissimö domino nostro Saxonum duci 
Friderico autoritate mea ^ ut misereatur jnnioris ducis Chri- 
stophori cognati sni, misereatur pöpuli Wirtenbergensis qui 

« 

Abgeneigt, der er später ziemlich schroff entgegentrat. Vgl. Huttens brief 
oben nro. CCXCIX. Gerade dämm ist dieser gm^ besonders bemerkenswerth. 
1 Bedeutet natürlich: grüße außerdem meine dortigen freunde, und 
nicht: meine hiesigen freunde lassen Luther grüßen. 2 Die anderen 
waren wahrscheinlich geflohen. Man vgl. die Reuchlin s. 460 a. 2 ange- 
führten stellen. 3 Ali drgo. Ans einem ursprünglichen d' scheint in der 
handschrift ein e gemacht worden zu sein. 4 In Pforzheim, die gross- 
mutter Melanchthons. Für diesen büchertransport ygL auch vorige nro. 
5 So die handschrift. Ob der abschreiber diese fehler verschuldet, oder 
Reuchlin m seiner eile und aufregung die regeln der lateinischen g^ammatik 
yemacblässigt hat, bleibe dahingestellt. 6 Die handschrift hat: immiaent. 
7 Die handschrift hat Antore mee. 



359 

maxima pro parte bonus est, sequatur Dei monita qai ait: 
Beati pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur; veneretur sanctos 
angelos canentes: et interea pax hominibus K Cito- autem 
atque cito interponat amicabilis arbitri vices et se gerat me*- 
diatorem. PoUieeor ducem nostrura quicquid dictaverit obee- 
quuturum. Tu verö, Georgi ainicissime oinnium, frequentibus 
precibus insta opportune importune, ut illustris dux cum spec« 
tabilibus senatoribus suis utrique parti scribat. Nihil sanc- 
tius facere poteris nihil Deo amabilius, ut defendas Christi- 
anos homines a tanti homicidii vicissitudine, a tanta christi- 
ani ' sanguinis profusione. Da veniam \ Desertus sum non 
disertus. Yale Stnttgardi» pridie idus Septembris, anno 1519. 

Jo. Renchlin, Phorcensis, IL doc. 
Handschrift des Berner Staatsarchivs, Epistolsß variae XYII fol. 
48 fg. 

* 

1 Hierauf zwei durchstrichene worte in der handscbrift. 2 Die hand- 
fichrift: tante christiano; über dem o steht al>er eis ipnnkt. 3 Die band* 
scbrift hat yaniam. 



Capiiionem rettulit. Aiiimadverti quoque poBtea, eum Argen- 
torati pablico emporio per dies quataordecJm interfnisse. In- 
terea ego Hirsaugiam traductus altera die juvenis quidem ad 
me ductuB qui se assereret sororü mei domo hospitari cumqiie 
eum interrogasBem nosceretne domioiim CapDionem; cninqae 
annaisset; si aliquot literas meas Uli perferret? Cnmque id 
se libentiBflinie et cautissime facturum promiaiBset, sibi et literas 
et quaternioncs tooa ad CapnioDem perferendos commisi. Tum 
ecce Capnion crastino ad domum Hirsäugia? mane ad pran- 
dium venit et me humanissime consalutavit. Mansimusque 
per eum diem simul multa confabulantes et potiBsimam de 
tc. Cumque retulissem ei de tuo divi Hieronymi instituto 
mitum in luodum exhylaratue est addisitque mihi se libeo- 
tissime factnrum omiiia qusecunque posset in honorem no- 
minis tui et nominis divi Hieronymi. Cumque ei aceeierato 
opus esse dixiBsem retulit se hoc temoore in aedificandia Eßdi- 



361 

bu8 suis Stutgardise esse impeditissitnum; expectares modicnm 
temporis, se omnino tibi morem gerere et in omnibns operam 
navare velle afiirmavit. Ego nondum tainen Stntgardise fui, 
sed snm in brevi itnrns et cum eo omnia melius tracturas, 
tibiqne verum nuntium remissurus. Verum quoniam ego ad 
recuperandum corporis mei ferme deperdita membra cum do« 
mino meo Hirsaugiensis sum circa dies S. Galli ad Thermas 
illas ferinas ^ si vulgo bene loquar, sum iturus. Nondum 
scio et bene et ex integro eertum facere, si sim ad vallem 
Engadi ^ rediturus, non tamen obliviscar interea principii 
quod tibi promisi in divum Hieronyroum. Etenim et ipsum 
demonstrari Joanni Capnion, cui placuit, ipsumque rogavi, 
ut suo docto nomine unum prosßmium confingeret, qui res- 
pondit mihi, mihi ^ satis superque satisfuturum. Experiar 
tamen quid sit facturus tibique scribam, quo tempore tabel- 
larium repperiam. 

In einem späteren briefe (Hirsau 13 kal. Oct. 1509) 
kommt Leontorius nochmals auf die angelegenheit zurück und 
meldet, dass er von Reuchlin noch keine antwort erhalten 
habe. Über dieselbe sache handelt auch die oben mitge- 
theilte correspondenz zwischen Reuchlin und Amerbach (uro. 
CXIV, CXVIII, CXXIII ff.). 

Zus. 43 a. 2. Über Lupus von Hermannsgrün trage ich nach : Eras- 
mus Stella schreibt an Spalatin, dass S. ein exemplar des Radevicus in ei- 
nem kloster oder bei Leupoldus exHermansgrün eques aaratus bekommen 
könne prid. id. nov. 1518. Basel, öff. bibl. hdschr. G. I, 31 fol. 21. 

Zu s. 257. Ich habe nun in St. Gallen (stiftsbibl. BB. 264) 
die Schrift gefunden, von der R. Crocus spricht: 

THEODOR! VIR! | VNDECVNQVE | DOCTISSIMI | Liber 
quartus et vltimus de constructione | R. Croco Britanno Interprsete. | 

Die ganze übrige seite von einem grossen holzscbnitte einge- 
nommen, Wappen, darunter die heiligen: Moritz, Stephan, Martin. 
« a ib Epigramm des R. C. Londoniensis an erzbisch. Alb. 

4 u. 35 foU. bll. in 4^ 

A. E. Privilegium gegen nachdruck auf 4 jähre; darunter: Lipsise 
in aedibus Valentini | Schumann Anno M.D.XVI. 

l Wildbad. 2 Engenthal. 3 Die handschrift hat fehlerhaft meam. 



ciem instnictas, 
nes juvando3 noi 
captioso muneri 
retur quo potui 
Qood profecto ü 
tum ipse neque 
tor) sed neque e 
tibi deferre veli 
derare. Quo eai 
tibi memoria be 

nabit igitar, mihi crede, hoc tarn preeclarum facioua ad poste- 
ros, laudabunt te, quibus te videre uunquam concessum est 
Nai-rabunt non Germani modo, sed Angli, sed Galli, sed Itali, 
quam alto vultu dona rejecerat nocentium, Magdebaigensie 
et MaguntineDsis sedis arcbiepiscopus. Dann rühmt er seine 
Umgebung, besonders den arzt Henr. Stromer Aurbachina, er- 
klärt, dass er zur widmung dnrch Thomas Monis ai^regt 
worden sei und bedauert, das» Gervasius AmenuB mit der- 
selben arbeit beschäftigt sei und preist acbließlich den herzog 
Georg von Sachsen und die Leipziger Universität, der er grossen 
dank schuldig sei. Valc Lypsic pvidie Calend. Janu. (o. J.) 
Zu s. 326. Über die römiscbe entscheidung im reuchlinischen 
streite handelt auch folgende notiz. Peter Gebwyler schreibt an Capito 
(Rom 24 Äug. 1530): Fuit contra D. Jo. Renchlio noTissimis diebm 



363 

sententia et pro Jo. (sie!) Hochstraten fratre ordinis pradicatoram lata 
saper specnlam oculare. Über den augenspiegel trage ich bei dieser 
gelegenheit folgende nicht uninteressante stelle nach. Augustinm 
Blaurer schreibt an Gervicns Blaurer in Constanz (nndatiert) folgendes 
(Vad. briefsammlung in St. Gallen tom. XII, 209): 

Adjicio ad Gatalogum librorum nobis comparandorum et 
illum: Oculare speculum Joannis Reuchlini quod ille scripsit 
in germanica nostra lingua deinde -translatum est illud in la- 
tinam quoque phrasim a Martino Groningo Bremens! juris 
utriusque doctori. ütrum possis comparare illud exemplar 
mittito, tametsi gennanicum gratius esset; utrumque si potes 
(quamquam difficulter sperem ut possis) mitte. Quaere ex 
Domino Conrado si aliqnando viderit illud aut legerit aut 
si possit, mutuatum nobis per paucos dies bona fide redden- 
dum acquirere. Refellit in eo opusculo Joan Reuchlin * (aut 
Capnio, ut se ipsum grsece vocat) omnes papisticorum insi- 
dias falsamque accusationem quam in interitum illius strue- 
bant machinabanturque nitra arte ac ingenio; vir plane divino 
prseconio dignus, qui vel primus dira ac funesta impiorum 
lora atque vincula quibus tamdiu stringebamur praerupit atque 
fregit non exiguum sed magnum emolimentum afferens Lu- 
thero exterisque. 

Zum Schlüsse gebe ich, zum theil im anschlusse an oben s. 93 
a. 2, folgende zwei grabschriften, welche sich in der handschrift Ba- 
seler öff. bibl. D. IV, 7 430 SS. in 4<> befinden. Die handschrift wurde 
begonnen von Bonifacios, fortgesetzt von Basilius Amerbach, von dem 
auch die folgenden geschrieben sind. Ich verdanke beide der freund- 
lichen mittheilung des hrn dr L. Sieber in Basel. Die eine lautet 
(s. 407): 

Joannes Reuchlin Phorcen. LL | Doctor comes palatinus 
late|ranu8 Sicambrorum legis tacitus | Sueviseq triumuir Postq. 
Musas I elegantiores orbi Germ, restituit | ac hebraicam simul 
et grecam lingua | ab interitu reduxit cepit a perfijdis Ute« 
rarum hostibus sophistis pre|dicatoriJ8 frib. Hochstrato cum | 
reliquis suis et Christiano Judseo | Pfefferkorn tamqua nouae 
et per|vers8e doctrinse author corripi | atq. multiiugis fori ca- 

1 Am rand; £)x alicujus boni viri bibliotheca illud. 



lamnijs | prostitui uerQ cognitis tandem | falsis ciiminibus de 
turba et diuini | et humani iudicij decreto damnajta tritim- 
phauit diemq. feliciss. | clausit extremum Stutgardise | ubi 
corpus melioris uitae spe quie | seit. An. post Christa natu 
MDXXII I Men. Jun. Di. XXX. Vixit ann. LXVIL Mess IV 
Di VIII. I 

Die andere lautet (s. 4Q8): 

D-nn Dbn:^ ANASTASIS ANN. | CHR. M. D. I. | SIBI ET 
POSTEIRITATI CAPNIOjNLE JOANNES] REVCHLIN PHOR- 
CENSIS. S. Stutgardise apud Predicatores, sed post eorum 
perfidiam apud D. Leonarda in suburbio cum uxore sepelit 
Ann. MDXXII Men. Junio die XXX. Natus est Jo. Reuchlin 
1455. 



365 



VERZEICHNIS DER BRIEFE. 

0,r." bedeutet, daaa von dem briefe nur ein regest mitgetheUt Ist« „n." bedeutet, dese 

der brief bisher noch nicht gedruckt war.) 



\ 



Seit« 

I. Andtonicus ContoblacaB an R. Basel 1477 (r.) a 5 

II. Qeorgius Hermoojrmos an R. 8. Feb. 1478 (r.) • ö 

III. Derselbe an den denselben. (Paris, 1479?) (r.) 6 

IV. Reacblins diplom als licentiatos jur. Poitiers 14 Juni 1481 (r.) 9 

V. Radolfns Agricola an R. Heidelberg 9 Not. 1483 6 

VI. H. Britannus de Alnetomenguidi an R. Orleans 30 Not. 1483 (r.) 6 
VU. Radolpbus Agricola an R Heidelberg 4 Febr. (1448) (r.) ... 9 

VIII. Bemardns Adelonann an R. (Eicbstftdt) 2 Oet. 1484 ... . 12 

IX. Erhardus de Windsberg an R. Meissen 22 Juli 1486 (r) ... 18 

X. Sebastianus Murrho an R. Colroar 29 Jani 1487 (r.) 18 

XL Petrus Jacobi an K. (?) 1 Jan. 1488 (r.) 18. 

XII. Derselbe an denselben. Pavia 1 Merz 1488 (r.) 13 

XIII. Andreas Schenek an R. Innsbruck 20 Febr. 1488. (r.) . . . 14 
XrV. Joannes Reucblin an Jacob Loaber. Stuttgart 24 Juli 1488 (n.) 14 

XV. Derselbe an denselben. Stuttgart 1488 (u.) 16 

XVI. Jacobus Sprenger an R. Basel 81 Aug. 1488 (r.) 20 

XVII. Petrus Jakobi an R. Pavia 1 Sept. 1488 (r.) 21 

XVIII. Martinus Breminger an R. Constana 26 Sept. 1488 (r.) . . 21 

XIX. Joannes Molitoriüs an R. Baden H88. (r.) 22 

XX. Adam Frei an R. (?) 18 Febr. 1489 (r.) 22 

XXI. Conrad Leontorius an R. Rom 7 Merz 1489 (r.) ..... 22 
XXn. Joannes Reucblin an Dalburg. Stuttgart 1488 (n.) .... 28 

XXIII. Derselbe au denselben. (Stuttgart) (?) (u.) 24 

XXIV. Jacobns de Questemberg. Rom. 1 August 1490 .... 26 

XXIV. Bemardus Adelmann an R Eichstädt 3 Nov. 1490 (r.) ... 27 

XXV. Gabriel Bossus an R. Mantna 20 Dec. 1490 (r.) 28 

XXVI. Derselbe an denselben. (?) 1 April 1491 (r.) . . . . . . 28 

XXVII. Conradus Adelmann an R. Ellwangen 26 Apr. 1491 (r.) . . 28 
XXV IIL Marsiliiis Ficinus an Ludwig Naukler und R. Florenz 5 Juni 1491 29 

XXIX. Demetrius Cbalcundyles an R. Florenz 15 Juni 1491 (r.) . . '80 

XXX. Reinherns Dux Lotharingi» im R. (?) 20 Juli 1491 (r.) ... 30 

XXXI. Joannes Streler an R. Florenz 8 Aug. 1491 (r.) 3t 

XXXIL Adolphus Ocoo an R. Innsbruck 24 Not. 1491 (r.) ... 31 

XXXIII. Joannes Streler an R. Florenz 2ö Not. 1491 (r.) .... 32 



nil. Capii 
.iX. FriDot 

r 



L. U«r«elba an 
U. Dcmelbe ai 
LH. Lnpns da 
Uli. Uenelbe 
UV. Sebasliani 
LV. Joannes D 
LVI. Henricui 
LVIl. Bernardu 
LVIII. Petnii I 
LIX. Ltipu* de 
LX. RcDchlina 
LXI Jacob ua '. 
LXI[. Joaiinea 
LXIll. Franc. 1 
LX[V. Jacobui 
LXV. Felrua J 
LXVr. Conrad« 
LXVK Joanne 
LXVIl. Jodocu 
LXVIII. JoHDn 
LXtX. Sebaatii 
IjXX. Jodocus 
LXX(. Reuchli, 
LXXII. Reut hl 
LXXIII. Georg 
LXXIV. Conia. 
LXXV. Henrlci 
LXXVL R«uch 
LXXVII. Jodo> 



Jnni IMr 
JnDl 1501(11.) . 
|it laOl (r.) 
'I6&2 . . . 
i t6U3 . . 
. I50S . . 
[. 160! (r.) 
l&OS . . . 
f 1 Januar 1668 
4 April 1608 . 
W3 . . 
04 . . 



I6Ö4 (r.) . 

104 (r) . . 

XCni. Jo&. Fr. Pico* an R. ? 6 April 1606 (r.) 

XCIV. ReaDhlm an einen Adligen. Stuttgart 24 Dec. 1506 (r.) 
XCV. Jo. RenoMin an Dion. Bendilin. (Stuttgart) 7 MerK 1606 . 
XCVL Baacblin an Hanns Amerbaeh. Stnttgart SS Jan. ISOT (a.) 
XCVII. Derselbe an denselben. Stattgart 12 April 1507 (o.) . 
XCVm. Kio. a«be»iuB an R. {Pfortiheim) (1507?) (r.) . . 
XCIX. Georg. Simlar in B. (Pfortzbaim) (1507) (r.) .... 
C. Tbeodorns de Pleningen an B. Heidelberg 6 Febr. IGOS (r.) . . 
CT. Leonardas abb. Otünp. «n B. Ottcnbearen $ Oct. 1508 
ClI. Beuchlin an Leon. abb. Ottinp. Ulm 11 Oct. 1508 . . . 
OUI. Hier, de Eudorff an R. (Hoten?) 31 Jan. 1609 (r.) . . 
CIV. NicoIauBBasolliDBanBeuciiliuHiracbsuSlMHre 1509 (r.) . 
CV. Nicolaufl Ellenbog an Uuucblin Ottobenren 34 April IäÜ9 < 
CTI. Beuchlin an Nie. Ellenbog Stuttgart Mai 1509 (u.) . . . 
CVII. Nie EUenbog an Reuuhlm Ottobeuren 3 Juni 1509 (u.) . 
CVIU. Georg. Similur an Kvucblin Pforzbciin 20 Juni 1609 (r.) 
CIX. Jo. AmorbachiUB an Beuchlin Basel 27 Juni 1509 . . . 
CX. Nicolaua Elknbog an Bcucblin Ottobeuren 23 Juli 1509 (u.) 
CXI. Bealns Bhenanus an Rcuchlin Schicttsladt 19 Nov. 1509 . 
CXIL Keuchlin an Nie. Eilenbog Stuttgart M9 Üec. 1509 (u.) , 
CXIII. Nie. Elleubog an Rcuchlin Ottobeuren 21 Jan. 1510 . . 

CXIV*. BrasmuB an Rencblin {?) 1 MSrz (1510) 

CXIV. Beuchlin an Hanna Ammetbacb Tübingen 26 Uftri 151 
CXV. Eeuthlin an Nicolau» Elleubog Tübingen 19 M^i 1610 (n.) 
CXVl, Bealii- Ilh.maniis an BeiicIiHii Siraßburg 14 Aprit'ISlO (r.) 



bliD - 
CXXXll. EUuohlln ai 
CXXXm. DecanD« ci 
CXXXIV. Conrndn» i 
CXXXV. Renohlin «n 
CXXXVl. Nie. Bllenl 
CXXXVII. ReuobÜD 
CXXXVIH. Reuchlin 
CXXXIX. Nicolaus K 
CXL. Reuchlin ext. 
CXLL CuDradua Coli 

CXMI. UiicanuH et fao. CoIod. an Reuchlin Cüln 19 Febr. t&12 . 
CXLIII. Reuchlin an die Cülnur faciiltlt Btntlgart 11 Mira 161S . 
CXLIV. Keuelilin an Conrad Collin Stoltgart II l\Hn 1511 . . 
CXLV. »inion L*mm an Reuchlin Wien 6 April 1613 (r.) . . . 
CXLVI. Joach. V»diBnua an Roucl.lLn Wien 5 April 1512 (r.) 
CXLVIl. Juann. Ciitprnian an Ruuchlin Wien 6 April 1611 . . . 
CXLVIII. Reuchlin an CuHpinian Stuttgart (nach 6 April 1612} . 
CXLIX. NicolauB Oetbelliua an Rtiiichlin Wien Sl Uai 1ÖI2 (r.) . 
CL. Kcuchlln an Conrad PeutiogM Stuttgart {vor 1 Juni 1612 (r.) 
CLL RuLichlin an Jacob Lemp Stuttgart I Aug. 1512 (r.) . . . 
CLIL ReucMin an Job. Ammerbauh Stullgirt Sl Aug. 1612 (u.) . . 
CLIII. Joh. Killebrandua an Ruuchlin Tilbiugon (Sept. 1512) (r.) . 
OLIV. Reuchlin an Juli. Hiltebruiid Slullgart 1. Okt. 161:i (r.) . 
CLV. Maiiinllian an den ralh von Frankfurt Cöln 7 Okt. 1512 (r.; 
CLVIL Bilib. Pirckheiiner an Reuchlin Narnborg 1 üec. 1612 . . 
CLVIII. Conr. I>entinger an Reuchlin Augsburg 12 Dec, 1512 (r.) . 
CLIX. Reuchlin an Conrad l'euiinger Stuttgart (nach 12 Dec 15)2) (r.) 
CLIX". Reuchlin an Bouet de Lates (Stuttgart) {ende 1612?) (r.) . . 



369 

Seite 

CLX. Sebastianus Sperantiiis an Reucblin Weil 22 Mai 1513 . . . 186 

CLXI. Maximilian I an die fürstcn Coblenz 9 Juli 1513 (r.) . . . r88 

CLXII. Leonardas abb. ottinp. an Reucblin Ottobenren 1 Aug. 1513 . 188 

CLXIII. Reucblin an Leon. abb. ottinp. Stuttgart 5 Aug. 1513 . . ;189 

CLXIV. Nicolaus Cubitus an Reucblin Ottobeuren 13 Aug. 1513 (u.) 189 

CLXV. Reucblin an Friedrieb von Sacbsen Stuttgart 13 Aug. 1513 (r) 190 

CLXVL Petrejus Aperb«cb an R. Erfurt (vor 22 Aug. 1513) (r.) . . 191 

CLXVll. Henricus Urbanus an R. Erfurt (vor 22 Aug. 1.013) (r.) . . 191 

CLXVIIL Reucblin an Mutianus Rufus Siuttgart 22 Aug. 1513 . . 192 

CLXIX. Joannes Capniou an H. Urban Stuttgart 22 Aug. 1513 (r.) 195 

CLXX. Reucblin an Georg Spalatin Stuttgart 31 Aug. 1513 (u.) . . 196 

CLXXL Reucblin an Jac. Faber Stuttgart 31 Aug. 1513 (r.) ... 198 

CLXXIL Jacobus Hocbstraten an R. Mainz 9 Sept. 1513 (r.) ... 199 

CLXXllI. Decan und capitel der Mainzer kircbe an R. Mainz 27 Sept 

1513 (r.) 200 

CLXXIV. Henr.. Urbanus an R. Erfurt 15 Okt. 1513 (r.) .... 200 

CLXXV. Reucblin an Jacob Wimpbcling Stuttgart 30 Nov. 1513 . 200 

CLXXVL Reucblin an Hanns Amerbaeb Stuttgart (1513?) (u.) ... 207 

CLXXVIL Jacobus Spiegel an R. Wien (1513?) (r.) ...... 208 

CLXXVIII. Henricus Glareanus an R. Cöln 2 Jan. 1514 (r.) ... 208 

CLXXIX. Georgius Spalatinus an R. (Wittenberg) anf. 1514 (r.) . . 210 

CLXXX. Crotus Rubianus an R. (Fulda) 6 Jan. 1514 (r.) .... 211 

CLXXXI. Speierer sentenz für R. Speier 29 März 1514 211 

CLXXXII Reucblin an Jacob Questemberg Stuttgart 20 Apr. 1514 (r.) . 213 

CLXXXIH. Derselbe an denselben Augsburg 25 Apr. 1514 (r.) . . 214 

CLXX XIV. Derselbe an Caspar Wirt Augsburg 25. Apr. 1514 (r.) . 214 

CLXXXV. Derselbe an Des. Erasmus (Frankfurt) Apr. 1514 (r.) . 215 

CLXXX VL Joannes Böscbenstein an R. Augsburg 2 Juni 1514 . . 215 

CLXXXVII. Reucblin an die Pariser facultät Stuttgart 19 Juni 1514 218 

CLXXXVm. Reucblin an dr Wirt Stuttgart 14 Juli 1514 (r.) ... 223 

CLXXXIX. Guilielmus Copus an R. Paris 25 Aug. 1514 (r.) ... 223 

CXC. Erasmus an Reucblin Löwen Aug. 1514 224 

CXCI, Jacobus Faber an R. Paris 30 Aug. 1514 (r.) 225 

CXCll. Hermannus Buscbius an R. Cöln 30 Sept. 1514 (r.) .... 226 

CXCIll. Nicolaus Eilenbog an R. Ottobeuren 4 Okt. 1514 (u.) ... 227 

CXCIV. Reucblin an Nicolaus Ellenbog Stuttgart 8 Okt. 1514 (u.) . . 228 

CXCV. Reucblin an Jacob Questenberg Augsburg 18 Okt 1514 (r.jr . . 229 

CXCVL Reucblin an magister Caspar Augsburg 18 Okt. 1514 (r.) . . 230 

CXCVII. Reucblin an Jacob Questenberg Stuttgart 10 Nov. 1514 (r.) . 230 

CXCVnL Derselbe an denselben Stuttgart 21 Nov. 1514 (r.) ... 231 

CXCIX. Reucblin an cardinal Stuttgart 29 Dec. 1514 (r.) 232 

CC. Eobanus Hessus an Reucblin Erfurt 6 Jan. 1515 (r.) .... 233 

CCr. Joannes Potken an Reucblin Rom 25 Jan. 1615 234 

CCir. Eurycius Cordus an R. Erfurt 20 Jan. 1515 (r.) 236 

CCIII. ß«(ucblin an Wilb, Copus Stuttgart (Jan. 1515) (r.) . . . . 237 

Heuchlin ^^ 



370 

Seite 

CCIV. KeiicbltD an Cardinal Anconitan Stuttgart 10 Febr. 1515 (r.) . . 237 
CCV. Reuchlin an Bemardin Trebatius Stuttgart (anf. Febr. 1515) (r.) 237 

CCVL Reuchlin an Martin Groning Stuttgart 21 Febr. 1515 (u.) . . 238 

CCVII. Nicolaus Ellenbog nn Reuchlin Ottobenren 25 Febr. 1515 (u.) 238 

CCVin. Roucblin an Nie. Eilenbog Stuttgart 2 März 1515 (u.) . . 239 

CCIX. Roucblin an papst Leo X Stuttgart 13 Juni 1515 (r.) ... 241 

CCX. Mutianus Rufu« an Reuchlin Gotha (Juni 1515) (u.) .... 248 

CCXl. Petrus Galatinus an Reuchlin Rom (vor 1 Juli 1515) (r.) . . 243 

CCXil. Reuchlin an Peter Galatin Stuttgart 1 Juli 1515 (r.) ... 244 

CCXIII. Reuchlin an card. Grimaui Stuttgart 1 Juli 1515 (r.) ... 244 

CCXIV. Laur. Behem an R. Bamberg 20 Juli 1515 (r.) 245 

CCXV. Reuchlin an Qucstemberg Stuttgart 12 Aug. 1515 (r.) ... 245 

CCXVI. Petr. Aprobacchus an R. Rom 25 Aug. 1515 (r.) .... 246 

CCXVH. Reuchlin an Questeraberg Stuttgart 13 Sept. 1515 (r.) . . 247 

GCXVIIL Nie. Ellenbog an R. Ottobeuren 6 Mai 1516 (u.) .... 249 

GGXIX. Reuchlin an Erasmus Stuttgart 5 Juni 1516 (r.) .... 249 

GGXX. Paulus Gerseander an R. Rom (Juni 1516) (r.) 250 

CCXXI. Uieronymns Ricius an R. Augsburg 20 Aug. 1516 (r.) . • 251 

CCXXl». Erasmus an R. Calais 27 Aug. I5l6 251 

CCXXII. Henr. Stromer an R. (Mainz) 31 Aug. (1516) 254 

CCXXIII. Mutianus presbyter an R. Gotha 13 Sept (1516) (r.) . . 256 

CCXXI V. Ricardus Crocus an R. Leipzig 13 Sept. 1516 (r.) ... 257 

CCXXV. Joannes Potken an K. Köln 13 Sept 1516 257 

CCXXVI. Erasmus Capnioni Antwerpen 29 Sept. (1516 258 

CCXXVIL ^gidius Viterb. an Johann, Dionysius und Elisabeth 

Reuchlin Rom 20 Okt. 1516 (r.) 260 

' CCXXVIII. Derselbe an Reuchlin Rom 1516 (r.) 261 

CCXXIX. Vadianus an R. Wien vor 24 Okt. 1516 261 

CCXXX. Reuchlin an Joach. Vadianus Stuttgart 24 Okt. 1516 (u.) . 263 

CCXXXI. Reuchlin an Nicolaus Ellenbog Stuttgart 13 Nov. 1516 (u.) 263 

CCXXXU. Nie. Ellenbog au R. Ottobeuren (Nov. 1516 (u.) .... 264 

CCXXXIII. Gerhard Lystrius an R. Zwoll (1516?) (r.) 265 

CCXXXIV. Joannes Roffensis an R. London (1516?) (r.) .... 265 

CCXXXV. Erasmus Roterodamus an R. Löwen 15 Nov. (1516) (r.) . 266 

CCXXX VL Uuldericus ab Hütten an R. Bologna 13 Jan. 1517 (r.) 266 

CCXXXVII. Reuchlin an Erasmus. (?) 27 März 1517 (r.) .... 267 

CCXXXVIIL Reuchlin an papst Leo X. Stuttgart März 1517 ... 267 

CCXXXIX. Job. Franc. Mirandulanus au R.Mirandula 30 März 1517 (r.) 275 

CCXL. JEgidius Viterbiensis an R. Rom 24 Mai (1517) (r.) ... 276 

CCXLL Philippus Beroadus an R. Rom 25 Mai 1517 (r.) .... 276 

CCXLIL Reuchlin an Job. Franc. Picus Stuttgart 30 Juni 1517 (r.) . . 277 

CCXLm. Nicolaus Ellenbog an R. Ottenbeuren 12 Aug. 1517 (u.) . 277 

CCXLIV. Johannes Csesarius an R. Cöln 8 Sept. 1517 278 

CCXLV. Philippus Beroadus an R. Rom 5 Dec. 1517 (r.) .... 280 

CCXLVI. Bilibaldus Pirkheimer an R. (Nürnberg) (1517) (r.) . , . 280 



371 

Seitt 

CCXLVII. Petrus Mosellanus an R. Leipzig 5 Jan. 1518 (r.) . . . 280 

CCXLVni. Thomas Truchsess an R. Speier 21 Jan. 15 18 (r.) ... 281 

CCXLIX. Philippus Melanchthon an R. Tübingen (Jan. 1518) (r.) . 281 

CCL. Beuchlin an cardinal Adrian Stuttgart Febr. 1518 282 

COLI. Keuchlin an graf von Nucnaar Stuttgart 21 MSrz 1518 (r.) . . 289 

OCLII. Fiidericus dux Saxonisß an R. Wittemberg 80 März 1518 (u.) 289 

CCLII. 1 Reucblin au Pirckheimer Stuttgart 5 Apr. 1518 .... 290 

CCLIII. Hermann von Nuenaar an R. Cöln (April 1518) (r.) . . . 290 

CCLIV. Derselbe an denselben Cöln 1 Mai (1518) (r.) 290 

CCLV. Reuchlin an den herzog Friedrich von Sachsen Stuttgart 7 Mai 1518 294 

CCLYI. Reuchlin an Jacob Questenberg Stuttgart 9 Mai 1518 (r.) . . 298 

CCLVII. Nicolaus Gerbellius an R. (Strassburg) Mai 1518 (r.) ... 299 

CCLVIII. Johannes Cellarius an R. (?) (vor 22 Juni 1518) (r.). . . 299 

CCLIX. Capnion an Job. Cellarius Zell 22 Juni 1518 299 

CCLX. Reuchlin an Mutianus Rufus Zell 22 Juni 1518 300 

CCLXI. Michael Hummelburg an R. Ravensburg 24 Juni 1518 (r.) . . 301 

CCLXn. Philippus Melanchthon an R. Tübingen 12 Juli 1518 (r.) . 302 

CCLXIII. Reuchlin an Philipp Melanchthon Stuttgart 24 Juli 1518 . 302 

CCLXIV. Derselbe an Friedrich von Saehsen Stuttgart 25 Juli 1518 . 303 

CCLXY. Derselbe an Jacob Questemberg Stuttgart 17 Aug. 1518 (r.) . • 804 

CCLXVI. Job. Oecolampadius an Reuchlin Basel (4 Sept. 1518) (r.) • 805 

CCLX VII. Fabricius Capito an R. Basel (4 Sept. 1518) (r.) ... 305 

CCLXVIII. Reuchlin an Achilles de Crassis Stuttgart 1 Nov. 1518 (r.) 805 

CCLXIX. Nicolaus Eilenbog an Reuchlin Ottobeuren 5 Nov. 1518 (u.) 806 

CCLXX. Reuchlin an Jacob Questenberg Stuttgart 9 Nov. 1518 (r.) 307 

CCLXXl. Derselbe an Domin. de Jacobatiis Stuttgart 12 Nov. 1518 (r.) 807 

CCLXXIL Derselbe an cardinal Anconitan Stuttgart 13 Nov. 1518 (r.) 308 

CCLXXIll. Derselbe anLaurentius de Puciis Stuttgart 13 Nor. 1518 (r.) 308 

CCLXXIV. Nicolaus Ellenbog an Reuchlin Ottenbeuren 19 Nov. 1518 (u.) 309 

CCLXX V. Joannes Huttichius an Reuchlin (Mainz 1518) (r.) ... 311 

CCLXXVI. Martinus Luther an Reuchlin Wittenberg 14 Dec. I5l8 (r.) 311 

CCLXXVIL Reuchlin an Jacob Questenberg Stuttgart 11 Febr. 1519 (r.) 311 

CCLXXVIII. Derselbe an Peter Galatin Stuttgart 11 Febr 1519 (r.) . 312 

CCLXXIX. Derselbe an Wilib. Pirckheimer Stuttgart 18 Febr. 1519 (r.) 313 

CCLXXX. Derselbe an den erzbischof von Mainz Stuttgart März 1519 (r.) 313 

CCLXXXI. Derselbe an Michael Hummelburger Stuttgart 29 Juni 1519 314 

CCLXXXIL Derselbe an Wilibald Pirckheimer Stuttgart 24 Aug.l5l9 (u.) 316 

CCLXXXIIL Pirckheimer an Reuchlin Nürnberg (nach 24 Aug. 1519 (n.) 318 

CCLXXXIV. Reuchlin an Pirckheimer Stuttgart 8 Nov. 1519 ... 318 

CCLXXX V. Reuchlin an Wilibald Pirckheimer Ingolstadt 21 Dec. 1519 (r.) 319 

CCLXXXVL Derselbe an denselben Ingolstadt 3 Jan. 1520 (r.) . . 320 

CCLXXXVIL Derselbe an denselben Ingolstadt 9 Jan. 1520 (r.) . . 320 

CCLXXXYIII. Derselbe an denselben Ingolstadt 23 Jan 520 (r.) • . 821 

1 Die nummer ist irrthQmlich zwei mal gesetzt. 

»4* 



372 



CCLXXXIX. Denelbe an dantelben IngoIsUdt 10 Febr. 1520 (r.) 
CCCXC. Denelbe an denselben Ingolstadt 29 Febr. 1520 (r.) . 
CCXri. Ph. MeUnchtbon an Reachlin Wittenberg 18 MSrz 1520 
CCXCn. KiMichlin an Job. Secerius IngolsUdt 12 April 1520 . 
CCXCIII. Job. Secerius an BeuCblin Hagenau (nach 12 April 1520} 
CCXCIV. Ueuchlin an Pirckbeiroer Ingolstadt 7 Mai 1520 (r.) . 
CCXCV. Keachlin an Jao. Questemberg Ingolstadt 11 Mai 1520 (r.) 
CCXCVI. Reuchlin an Pirckheimer Ingolstadt 21 Mai 1520 (r.) 
CCXCVII. Rrasmus Roterod. au Reuchlin ColonisB 8 Nov. 1520 (r 
CCXCVIII. Reuchlin an kurffirst Friedrich Ingolstadt 3 Jan 1521 (r 
CCXCIX. Ulricbus ab Hntten an Reuchlin Ebembnrg 22 Febr. (1521) 
CCC. Reuchlin an Job. Forster Ingolstadt 11 April 1521 . . 
CCCI. Daniel Bomberg an Renchlin Venedig 23 Sept 1521 . . 
CCCII. Reuchlin an Gregorius Lamparter Stuttgart 25 Dec. 1521 
CCCIII. Renchlin an Thomas Ansbelm Tfibingen 13 Jan. 1522 . 
CCCIV. Daniel Bomberg an Renchlin Venedig 22 Jan. 1522 . 
Anbang: Briefe und nachtrage 



(r.) 



Seitt 
321 
322 
822 
328 
324 
325 
325 
326 
326 
327 
327 
329 
330 
331 
333 
335 
337 






^t