Full text of "Krótki rys ustroju dawnéj polski i poglady na przeszłość: wia̧zarek przyrzeczony niegdyś Uczniom ..."

See other formats

Google 



This is a digitaJ copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

Ii has survived long enoiigh for the copyright to expire and the book to enier Ihe piiblic domain. A piiblic domain book is one Ihat was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has e\pired. Whether a book is in the pubjic domain may ymy country to country. PiibHc domain books 
are our gateways to the pasł, representing a weallh of hislory, eujture and knowledge thars ofłen difficull lo discover. 

Marks, notations and other maiginalia preseiit in the original volume will appeai' in this file - a reminder of this book's long journey from Ihe 
piiblisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proLid to partner with librai^ies to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to Ihe 
public and we Lue merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order lo keep providing this resource, we have taken steps to 
preyent abuse by commercial jiarties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We aJso ask that you: 

+ Make non-cominercial use of the fil es We designed Google Book Search for iise by individuals. and we reqiiest that you iise these liles for 
personal. non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm aiftomated querying Do not send automated ąueries of any sort to Google's system; IFyou are conducting research on machinę 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amounl of text is helpfitl. please contact us. We encourage Ihe 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attiibiitioii The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about ihis project and helpuig them find 
addiiional materials through Google Book Search. Please do nol remove ii. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume Ihat just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is aiso in the public domain for users in other 
countries. Whelher a book is still in copyright varies from country lo country, and we ean"t offer guidance on wheiher any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize Ihe world's Information and lo make ii universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search tlirough the fuli text of this book on the web 



al http :/ /books . google . com/ 



Google 



Jest to cyfrowa wersja, książki, która przez pokolenia przechowywana była na bibliotecznych pólkach, zanim została troskliwie zeska- 
nowana przez Google w raniat^h projektu światowej biblioteki sieciowej. 

Prawa autorskio do niej zdążyły już wygasnąć i książloi stalą się częścią powszechnego dziedzictwa. Książka, należąca do powszechnego 
dziedzictwa to książka nigdy nie objtjta prawami autorskimi hib do której prawa te wygasły. Zaliczenie książki do powszechnego 
dziedzictwa zależy od kraju. Książki należące do powszechnego dziedzictwa to nasze WTota do przeszłości. Sta.iiowią nieoceniony 
dorobek historyczny i kulturowy oraz źródło cennej wiedzy. 

Uwagi, notatki i inne ziipisy na. nia.rgiiicsacli, obecne w orygina.lnyni wolnnienic, znajdują się również w tym pliku - przypominając 
długą podróż tej książki od wydawcy do biblioteki, a. wreszcie do Ciebie. 

Zasady użytkowania 

Google szczyci się współpracą z bibliotekami w ramach projektu digitalizacji materiałów będących powszechnym dziedzictwem oraz ich 
upubliczmaiiia. Książki będące taJiim dziedzictwem stanowią własność publiczną, a my po prostu stai'amy sieje zachować dla przyszłych 
pokoleń. Niemniej jednak, prace takie są kosztowne. W związku z tym, aby nadal móc dostarczać te materiały, podjęliśmy środki, 
t.aldfi jał( nj.). ograniczenia tecłmiczne zapobiegające a.utomatyzacji zapytań po to, aby zapobiegać ua.dnżyciom ze strony podmiotów 
komercyjnych. 

Prosimy również o: 

• Wylojrzystywanie tycli plików jodynie w ('clacłi niekomercyjnych 

Google Book Scai^ch to usługa przeznaczona dla osób prywatnycłi, prosimy o korzystanie z tycli plików jedynie w niekomercyjnych 
celach prywatnych. 

• Nie automatyzowanie zapytaji 

Prosimy o niew;'sylanie zaiitomatyzowanych zapytań jakiegokolwiek rodzaju do systemu Google. W przypadku prowadzenia 
badań nad tłumaczeniami maszynowymi, optycznym rozpoznawaniem znaków łub innymi dziedzinami, w których przydatny jest 
dostęp do dużych ilości tekstu, prosimy o kontakt z nami. Zacłięcaniy do korzystaińa z materiałów będącycłi powszechnym 
dziedzictwem do tałdcii celów. Możemy być w tym pomocni. 

• Zachowywanie przypisa.ń 

Źnałi wodny"Googłe w łcażdym pliku jest niezbędny do informowania o tym projekcie i ulatwiajiia znajdowania dodatkowycłi 
materiałów za pośrednictwem Google Book Search. Prosimy go nie usuwać, 

• Przestrzeganie prawa 

W każdym przypa.dku uż.ytkownili ponosi odpowiedzialność za. zgodność swoich działań z pilawem. Nie wolno przyjmować, że 
skoro dana Icsiążłca została uznana za część powszechnego dziedzictwa w Stanacłi Zjednoczonych, lo dzieło lo jest w ten sam 
sposób traktowane w inuycłi ki'ajach. Ochrona praw aut.iirskich do dsincj książld zależy od przepisów poszczególnych krajów, a 
my nie możemy r(;czyć, czy dany sposób użytkowania którejkolwiek książki jest dozwolony. Prosimy nic ])rzyjmować, że dostępność 
jakiejkolwiek książki w Google Book Search oznacza, że można, jej uż\'wać w dowolny sposób, w ka.żdym miejscu świata. T\ai"y za 
naruszenie praw autorskich mogą być bai^dzo dotkliwe. 

Informacje o usłudze Google Book Seai'ch 

Misją Google jest uporządkowanie światowych zasobów informacji, aby stały się powszechnie dostępne i użyteczne. Google Book 
Search ułatwia czytelnikom znajdowanie książek z całego świata, a autorom i wydawcom dotarcie do nowycłi czytelników. Cały tekst 
tej książki można przeszukiwać w internecie pod adresem [http : //books . google , comT] 



1 






"H • 



•(*, 



I-i ipm^^JILM 



o 



'■ ■"■.■'6 



;;r.,o-r^--' -^^^.j. 







■ -..> 



, Ki Ei^c ■-■■■': 



»' 



ńi^^j^ 



■■i ■»-. 



7 



^*«!<fi^ 



KRÓTKI ms esTROJu mm polski 



^ 








KRÓTKI RYS 

mim DAWNEJ fOLSKI 

i poglądy na przeszłość. 



Wiąiarek jintjneeiomj nk^dijś Uczniom moim^ dziś /?4ffob| 
inum Ojcom rodzin dU sunom iek i mnul-^., • ^- 



"""■Ar' 

Ignacy Kar^liis 

Boktor Emeryt Obywatel M. Sauiloroiertu. 




Sfd, (I tulai tMuĄ fnu (itfaOłttR DoMra 
El dwIMr Tnju «ifrtnmiii midln Ułinrain 
QaoDqiuin iiilmul iMDUnliiił IniHl, IfK-liinur rtfoill 
tnulftam. 




w URUKAUNI „KUPIECKiKJ- ELKKl^KALNA St.% RÓQ OKI^J. 



^03BoaeHo I]|eH3ypoio. 
Bapmasa, 16 Oeth6ph 1886 ro^a. 



PRZEDMOWA. 



Garezyński Stefaa Wojewoda Poznańaki r. 1751 w książce pod 
tjflnlem Aiialomia Bzecsy pospolitej sjnom ojesynny ku przestrodtc 
i poprawie tego co z klaby wypadło etc. aboleiraji)o nnd smntu^m 
Kzeczypospolitoj potoieniem dla J4j uratowania wiele wlrowjcb aw«- 
i rad zamieścił — otóż i ja ośmieltleni ai^ zrazu tak moję zatytnło- 
wać ponieważ nad cicrpiiicjTii DawntiJ Polski ort^anizineai poiityKnym 
nad ji} instytucyaiiii i ustrojem wadliwym ta i owdzie pozwoliłem 
sobie róźayclł nnag ale póiniej zmidiiiłfiia ten tytoł pn«sycony archa- 
izmami. Ji 

Ten mój obraz Dawnej Polski pod względem archeologicznymi^^ 
moio do powsiniojszych atadyów zaeb^ci zdolnych w tym kionmka 
pracowników czego z serca pragnę a zawsze Jni młode pokolenie od 
analizy do syntezy przeprowadzić mość na tćj dziesięciowiekowćj dzie- 
dzinie nasiej przeszłości. Oświadczam zg6ry ie oh^ spopularyzo- 
wania (oprzystępnieuia tij wiedzy) pióro mi do n)k podała, id od glc- 
bokićj onidycyi t» moja kompiltacya daleka wystarczy fneci&i, ile mi 
się adąjo, ciekawym choć pobieżnie rozpatrzyć się w przesztoki i z nią 
obeznać i Że miałem na celo zeatawić }K>d jeden widok fakla SĄAy 
i ouin^o rozproszone w mnóstwie dzieł r/adkicti i drogich niekażdema 
idzis dostanych. Pragnę zaspokoić ciekawość mtodćj generacyi— dla 
Indzj starej daty „et haec meminisso javabit" miałem na nwadze — 
ale przedewszystkiem od egzaltacyi i ntopii pragnę mIo<le pokolenie 
do traeżwycli poglądów aa prz««zJo^Ć pociągnąć i skierować do poży- 
tecznej, dla przystjoict lepszćj, pracy ekonomioznćj i intellektualnćj— 
nie ))o raz jeden Już marzenia krwią i mini) przypłaciliśmy. Chciałbym 
tii w młodćm pokolenin, dla którego tę pracę podiątem^ •lwkij«i«.^jk, 



VI 

powanowiinic dla prz«exłośoi, waknzać mu (łrogi« po Przodkach pa- 
tni^tki i w Jego oidni opiekę kiedy nas Btaiyoh nie stanie bo i eam 
oias Hsiluje jtacierać i msmzyi ślady preemijni^cycli wieków i naro- 
dów a pró(^ tego boKwicdniu i rozinyŃlnio pomagają mu w tćm Indzie 
■£ róiłnjeh powodów — hm ideałów z przeszlokj iywot narodów byłby 
odarty z uroku co uiojcdnę z ctola sji^diu troakę i zabliiui ranę. 

Kie kalam Jeszcze przeto własnego gniazda, kiedy się tu i ow- 
dzie xcał;ł wyuni'zam fULCzernbcią—Aiii ceas sntim ciii(łiio odmierzyć — ł>ei:- 
nąd swawola zastój uprowadziły prócz innycli wad i słabości npadek 
jwlityczpy kr^n alo była w tom widocanio i woła Opatrzuości oo lo- 
sami narodijw kioruj* » to już nie pojęta za «o lak twardy i uciążliwy 
zapadł dla nas wyix>k — »xcmraDia i iityski nic nie pomogą praca re- 
flexya i poknta mogą go złagodzić. Nio przeoczyłem też tego co go- 
duĆDi było pochwały i należnej czci indziom zaBłngi cnoty i poświ^- 
c«iua dla knun nio zaprzcczani i z odwagą cywilną moje przekona- 
nie wypowiadam. Upadek Polski dla innych państw będzie zapewne 
przestrogą— o te same jak u nas rafy rozbić się mogą nawy z ich to- 
gami pod nieudolnym .^tćrem, albo gdy prawa Iłozkic jakicmi się La- 
dxkoćć rządzić winna będą zdeptane a butna siła miojsc« sprawicdli- 
wofici zjistąpi, albo nareszcie gdy się posłannictwa w dziejach Ltidzko- 
fei prxez Opatrzność im porticzoucgo zrzekną. 

Korzystając z dzieł które na koócn I-o Tomu wymieniam, od- 
płacam fiię i wywdzii^zam za to niąjedną tu i owdzie orygin.ihią my- 
ilą i MCnIcncyą i dorzucam nowego światła na przoszloSó mistrzynie 
dla przyszłości. Jeszcze raz powtarzam, io popularny obraz przeszło- 
ści i stosunków wewnętrznych miałem na widoku 1 xląd liczę na 
wyrozumiałą kr}'^tykę — ezczędUwym się nczuję, jeieli ta moja praoa 
zna)dzie dobre u ziomków przyjęcie i do poważnych pobudzi refl&xyj. 



I Krótki rys dziejów Polski. 



'^rfV^WVV 



Focsntek naroda unszcgo kturogo si^a wtuka tiudDo jest (n 
cayć — Bielatwa te?, rzecz wskazać kk^ nari przybyli praookorrta 
d oonicm nard i ócisknni przez inno liczniejsze nacye po wielkiej 
Indów n^druwcfl ziDieniać uuiiieli nieraz Kied^itiy zanim się od Kar- 
pat do Bullyku roeparli. Prawdopodobm-ni sitj hyi zdajo io t Kaa- 
CAza wyszli Słowianie w stronę Duuajn jnk to wgkiixuj!| Herodot 
Strabo i Jornandes — ta mgła przedhistorycznych czarów podzi&dzied 
iiiert>ii)a6uioiia. Ze Seatów przcilzicrzeiiictych w Sarmatów pojawiaj.^ 
sifl wreszcie Słowianie na róinc podzieleni klany i od południa ku 
pooiacy Europy Z(lqja)a. Czv to od wodKÓw, co pochodem kierowali 
czy od niieJHC które usdowali zająć to klauy znano s^ w hintoryi od 
V wieku po ClirystiisieaidoIK pod uazwq: Andóiv, Wilków, Lutykow 
Wiiiuluw, Kadymiczan, Wiatyczan, Krywiczan, Drewlan, Wendow, Bo- 
dr^czów, Sorbow, Bojków, Hudynow, Clirobalów i Polan którym sta- 
wiali oń^r Goły, Longobardy, Hnnny, Awary, Bazary, Bnlgary, Pie-^l 
ctyngi, Połowcy, Arp^y, Bei?«owie i iune lady chcące m.q roznitekii^^ 

f)owyż^j i poiiiźiJj Duuajn i Duiopro. Najliczniejsze może plemię Po*^ 
an w Białej Chrobacyi, Sz^gkuazisiejncym iw okolicy Gopla osiadl- 
8Zy ostuŁcc-znii) pod rządami roztropnych L.«{;faów posnwa^ aic zaczęło 
z biegiem Wiaty i Warty od \U td po wiok ix — ro4iy Lechów 
i PopiClow ba^to w ziemię nposałone, były czołom naroda który na 
npota I ziemio podzielony trminowladuie sie rządzi) — a owo pouanie 
o Bjedzoiiym przez myszy 1'opielu czyliby nt« iuiło sii; objaśnić w ten 
epOHH^b, że zniecłięceni ziemi jt-^-o rząuy jiowi^tati naczełnicv gmin 
i władzy go pozbawiwszy, oltrali nowa dyiiaiily;^ Piastów co si^ pracz 
czlory zgórą wioki dobrze krajowi zaslniyla.* 



— 8 - 



" Pewntejsie nfeoo dzieje nasze roKpoczynają 9iq od lej epoki kiedy 

za przyjęciem wiarj- Chrystusowej napływający Duchowni zaciccli zez 
8)a,bo (Ilu kronikarz-y póiniejsrjcb robi^ noŁAtki miejscowych zdanteń 
i urzadjieó. Owe notatki w łacińskim jeżyka na okiadkacb i mai^i- 
□MaoD MbuJów, Brewiarzy i inszych ksi:^ kościc-IoycU oto pierwszy 
zawiązek dziejów u najdawnlejise klasztory Benedyktyńskie i Cy- 
atertów pierwsze cywilizacyi ogniska. Boieaław Chrobry właściwie 
i wiarę Chrystusową utwierdzi! i istnienie f ulski ustalił w obszernych 
Juź Daowctas gniniciicli któro na zachód od Niemiec ^laznemi slupy 
w rzekach Ossie, Shipi i Sali a na pohdnin w Dnieprze zatopionerai 
trąby oznaczając skłonił »obie Ottona III Cesaarza tak dalece, ie ton 
zaniecha! wypraw wojennych na. powstające nowe o ścianę pu^stwo 
i pod pozorem uczczenia zwłok S-go Wojciecha przybył do ÓnienEna, 
L gazie wspaniale pnsyj(ity zaszcsycił Bolesława naszego koroną uprzo- 
F ozająo Papieży co lenna oweco caaso moniircliom rozdawali aby sobie 
życzliwość sąsiedzką zaskarl>ić albo lei zyskać czas dla załatwienia 
eią z iunomi wrogami Cessarstwa. 

Następcy Bolerfawa Clir. wypiiAolU z r^ niektóre pntezeń pod- 
bite kraje — musieli staczaó boje i Nietacami, Czechami i Kasią Wa- 
re^ską — odpiŁilly były: Szląsk, gdzie oddzielna powstała linia Pia- 
stów pod protukcyą Cessarstwa, dalćj Pomorze, wreszcie RuA Czer- 
wona czyli Xi^8two Halickie pdzie chcący sie ratować od najazda 
I Mongołów Daniel X-że Halicki rzucił si^ w opiekę Papieia i w I)ro- 
I Mczynic r, V2bb przez Legata Opizzo uroczyście na króla wyniesio- 
inym został — tymczasem 126ł umsrł nie doczekawszy itie Knioystr 

Ertecjw Mongołom, gnębiony prócz tego przez l-itwc. Jakkolwiek 
okifltek spoió potranl znowu w jedne eałoió te Prowincye, któro sy* 
nowie Bolesława Krzywonstego utracili, gdy sąsiedzi z łtlótni miedzy 
niemi korzystać nmieli Kazimićrz W-ki oalalecznie KnS Czerwoną 
Ls Ziemią Uełzką i Cbułmską do Polski przyłączył. Nauczony do- 
Fśwladczoniem podczas tulackiego żywota podwakroć z tronu spy- 
ohany Łokietek przezornie apoglądajno w pry.j-aziość dla zabezpiecze- 
nia oytu iMiństwa osądzi) nieodbicie i)otr7,ebna rzeczą od Litwy Jo 
zasłonić i dla tego syna swego Kazimierza z eorką Gcdymiua polą- 
L ciyl. Mądre plany Łokietka spełniły aic wkrótce. Władysław Ja- 
ifiełlo jtti za wpływem zacnej Jadwigi jai tei dla zasloiw od pot^ 
tZakonti Krzyżackiego protegowanego pnez Ccssany Niemieckich, 
r Litwę X Polską złączył — a syn jego Kazimierz 1466 r. odniósłszy 
liwiotne pod Chojnicami zwyci<>ztwo przyjął tolącą siq ludnoM Pross 
poi opieka Pol^i 1 do Królestwa wląezył, następnie od Szląskicb 
Plantów Xtt>s(wo Oinrieoiinskie nabył a Jon Olbracut Zatorskie. 

Zygmunt Stary powi^kszyt granico państwa wcieleniem Ma- 
zowsza gdy tam r. 152^ dynastya Piastów wygasła a Zygmnut An- 
Lgtut zyskał Inflanty 1563 r. Była to epoka najwyższego rozwoju 
■A blask i nrok potęgi jednał szacunek u postronnych rządów i ludów 



I 



— 9 — 



oicieanych. Kiedy Japelońskiej brakło po mieczo dynastyi pierwiwy 
mraz Elekt nie dopisuł, i w sposób iiłepn,VEwoity opn^i) Iron na 
któtf'm foitei K pon-acą zaeieśi': 1 otoczony Panami Bad mńi^t iisick^- 
ilivn6 narwi co nań liczył — prx«z n-ducoinofić i nrzywiąr^nic do Ja- 
ciellonijw zacna tego rodu cńra Anua nąiiyediwiej aln kraju nspoM- 
. iiiona związana zo«ta)a Mabem z Batorym za wpływem Juuu ZanioJ- 
f'Skiego — ale uioBloty krótkio tego monarchy nądy aoz prsyczynify 
i koronie hlaskn nie dozwoliły vrprowadzić iwtnebnych ismian w njłtrojn 
paA^tn-owyni, którego pewne Trudy dostrzegał. Jeszczo jedna 1 osta- 
tnia JHŻ laterośl zacnego Jagiellonów rodn powołana była na tron 
w osobie Zygmnntfl Ul — oói kiedy nowa Waaów dynasiya Kawiodla 
nadzieje ntówin jni pn^z nieumiejętno władzy sprawowanie, Ju2 dla 
wielu innych powodów oo «ą niefortonnie 'zlołyly na podkopanie 
[■iwietnćj Jagieilouskifj Polski— jakiemi były: 

' a) ntrata Siwecyi, c<> jiotcg^ nasze morską wzmocnió i rozwinąii 

tnogta, jeszczo do niazoz^cćj dała bnslo wojn^. 

li) nietrafne z Kozaczyzna postępowanie co natchnęło myćl^ Bo 
g>dana Chmielnickiego oderwania Unsi. 

c) nielegalne i na absolutyzm zakrawające starania i zabiegi 
w oclo wipownicnia tronn Kondetisjidwi, (bo to wówczas wylącznio jafc 

, 04l woli narodu zjiletałe) co poeiągnt^ło zu sobt) wojnę domową i za* 
kończyło się najazdem kr^u i klaskami które poraydlnoió jego na 
długi czas podkopały i sprzyjały C7ekaj.'jcenia tylko BposobnoAci 
do wyłamania się x pod hołdu Lennikowi z l'rn88 Kiątecyob — co 

[gortia ten był^ bołdownik po abliląiąeym nam traktacie Welawskim 
2 r. 1657 rozwinął dalsze plany podrywania macierzystego kraju, bu- 
rzył snokojnoót^ wiązał się z uieiyczliwćmi uam sąsiadami i nie tylko 
naszą krzywdą ale i kosztem inoyołi na niebezpiecznego w>-rasła) są- 
siada. I'tucz iunvcb, mniej boleAnych ale zawsze Ntuatnyeb nast^pętw 
trzy te rany czyli ropienie sprawiły w organizmie Ri!cczy pospolitej 
nnprKęienie i ronlrój a następnie anemią -~ po znacznym krwi uby- 
llw, i upadku sił źj-wotnyob sprowadziły. 

d) albo£ potrzetia nam było mieszać się do ^raw wewnętrznyofa' 
[ Moekwy i protegować Samozwańca dla pyoby jednego Magnata prapią^ 
[ 0^0 na tron wynieM cór^ swoje? za co w sto lat póinićj Piotr Wielki 
[tą samą odpłacić Hi<< nam postarał monetą codząo zwapnionego z oa- 
I rodem króla Anguittn Mocnego przez co wyronila sobie la ailnajninaów- 
' ezfu potencya wpływ na przyszłe It-ptćj losy. 

Zbladły urok rycerskiego konnego narodu próżno usiłował po- 
wrócić i wskrzesló Jan III — sio pora Jn& była oeianiaó ed barna- 
ntyóców (iHcienna państwa — jni za przedmurze ucywilizowanej Eu- 
ropy nlcgdyA awaiana Polska winna była mieć na pierwszym wzglę- 
iAaa wlaany swój interes 1» jakąi miała rękojmię na wdzięcznoió 
«■ I ' ' Hoi ze strony Habsburgów? Nie było widocznie mężów 
8tit;i urnie i oględnie w przygzłoMÓ patrzącycli, ioacz-i^ ii|łł"«%vn.-s- 



» 



* 



— 10 — 



m«liby bvli xapałeu) tylko rycerskim x Rzynin rozdmnclianym uniosiom _ 
kr6Ia boliatćra i wyzyskać Doglł położenie A«8irj'i. *) Czecby nći- 
ńniont od AuHtryi i uioob^tne Węgry ca się joj uujazdem Tiirkótr 
pmysłuiyly joż kiedyś rutem 2 PoIskĄ pod Jagiellonów berłem zo- 
^^Btającc mogły się fiyiy teraz ainown w jednę federacyjną iigruiwwafi 
llOIUU't^lliiJ a Polska mając po fiobie Tnrcyą niu^ oalodKić los Slo- 
riau po<l władui tćj ostałuiej btjdącycli, albo razem x niemi, gdyby 
■się temu opićrala obalić ]4 i zgladsió Iw moiCDa było liczyć z pe- 
[irnOiścJą w tym pncj-padku na Uos^^ya. Ale Krćl bohater osobiste 
\naa\ vf łćm, co robit, nidoki a raeiuij lumilijne—manyl o tronie dla 
którego le swoicb aynćw w połączonych Ki^slwach Mołdawii i Wo- 
łoszczyzny zaslngiwal się więc Anstryi potraebnćj lio tycli pUnów 
ziszczenia odrzucając stosunki dyplomatyczoc z pott^iną wówczas 
Francyą coby koniecznie plany Elektorów Branderbui^siEich wjuiy- 
cUaj^jcycb do korony i zaokrąglenia swojego pai^stwa kosztem Kąiiia- 
dów, [mitijiżować aiogla, o Hciauc z nitm prawie gniniC)U)Ł'. Nioo- 
pati7.na i niefortnuua {lolilyka bohatera i (H>d Wieduia wypaliła 
X rąk wszystkie te nastręczające się korzTŃd. i uiotylko planów fa- 
uiilyuyeh nie osit^Ia, ale jeszcze przez traktat Grzymułtowaki tuzczu- 
pleniem 8iq kn\ju Kukouczyla. 

Nie były ani ezczo^liwsze ani fiwietntejsze rządy dwóch po sobie 
ąjca i gyna z dumn Saakiego panającycli Aa{:u8Łów — do ab:H>lutuyeli 
rządów w swojćj Saxouii nawykły Atij^nst Mocny chciał i tu despo- 
tycznie Rwjdzii", co ait; nic [wwiodlo gdy staiMil w obronie swoich praw 
) «wot>ód DarłMl w Konfederacyą TaruoKrmlzką zebrany — nie udało 
mu si^ takżo jirzcz tajemno układy z Piotrom Wiolkim Karolem XII 
i Koguaulem rms^kim rozcdrzcł: Polaki aby pewną j^ os^ó na wy- 
łączną dla siebie pozyskai^ własność — ale te usiłowania niegodziwe 
zaważę jni za dowód posługiwać mogą ic uiiloić dobra publiozneso 
stygła, »koro Kualef-li ^^ D uas ludzie co mu le plaDy podsuwali albo 
Hclilubiiili dumnym je^o zamysłom dla widoków osobistych. — Ta tef. 
, partya podwiikroć przeszkodziła dojść do tronu Lcszotyiiskioniu co 
liDÓgi był kraj uszozt^^liwió i potrzebne wprowadzić reformy skoro 
I w Lotaryngii przez siebie rządzono^ na imię ICróIa Filozofa i Dobro- 
' Dzy&oy zasłużył, którego wyznama polityczne i pigma dowiodły, to 
znał potrzeby łuuju i dacha'oza8U pojDaewal. 



1 



*) Ctla DHitrodą ea ntiirobodsMilo Wiodnia od Pnpleia był dany tjrtal nasiMni 
Janoiri lU DiirtfiinDr [łdei — pAiuBik Da rii;M Jee« w Bsf mlo t naiiiMin aHotmao- 
, uyK tcaii ulowy ..Homltiom fUlMa a Deo naluum, out nomon «riit JoAnnuł" wnatao 
^iJmnay aa mAr łiynuiu &-g<t Ainbroieco „Te Pokuiuoi Intidłuiiie, T< atrcBuom toa- 
fltcmnr. Tit-i Poulifei ot Cn<iłar In^ouithill vDre proclatnnnt, Fortlii, fortU, totiU Be\ 
PaloDOH tic. — cotowcBia w bSErUce Ż-go Piolta w ro<.'iaic<; kaftl^ leito x«)-clc»twa 
Aphrwauy |io<lEiMti«(i — pidcs t«cn otntymiil mieoi pcutirlgcmir 1 np*^ Cenaein vt 




— II — 



I>o anarotiii, co jai głęboko zapuściła konsenic priybyło nowo 
«le — 8kfti«iiie oDycita>iw prywata z lekcowaiflniem dobm ogilnego 
d 9!«ntiinieiiie powszeł-lme rycerskiejsci iiaiwin co nieerfyń lak dzielnie 
^aula kr:ijii bruni) albo ilzic/y jtoi^ainikićj bamowal Z3pt;dy. 

Zasiadł nare»/.cie ua truuió iilubieuiec furlmiy posłuszne UArze- 
dzio tvch co ęn rtyprote^niKAW, chniejny i b«z liartu dns^r, wyżej 
fcnil Łorouij nad nszozłjśUwiouic i lionor naiwiu — jakkofwick, oo 
- praifdn, niełatwa była rota co iiiu eie na udxial dostała prsy r<>x|H>- 
iCK^tym już prooeaaie rozkładu i npadku sil żywotnych w oi-^anizinie 
raarodowyni. Kiulad wc«iit;lr£iiy, ta6i6j w pojt,-ciacb i iiistytncyacb 
Ido potrzeb wieku uie siosownnycłi, pastki w skarbie i walka alroa> 
iDictw /. rtiżuŁ-m na czole godłom, nareszcie złudne iiąiji.tdów obietnice 
[Tiudkojialy fundamenta i»lntcui:Ł i zgotowały zagłado a prr«2 trzy- 
urotny ro:(l>iór kraju dokonana była operacya na zbotalyiu organizmie 
ipańtitwa, to jest ua 14 milionowćj ludności ówczoku:) Foltikt^ »kla- , 
Mąiąc^j. I 

' Clłwalebne asilowania oealenia reaity Polski ^ pierwezyni iwc-j 

biorz« ])udj<;tu pizcz Sejm Czteroletni z o^lt;dnoScii| na zactiowanioi 
wybitnej ce*.-liv narodowego charuktera obok pulrzeby zapruwadz^nia 
zmian jakie uui^k czaHU dyktował juź tylko po/.o»tat: miały jako po- 
moik palryoly^mu, l>o po stracie Oałicyi z łw^atoiul naliuamt dla 
rolniosej luduo^ci wiele xnacz4jocmi jk) oderwaniu ProBS Koronnych 
i Acieśnieuin jedynćj dla nas drogi bnudln Hurowemi inaicryulawi 
i siomtupłudanii w iikiitek ceł wysokicłi. wreszcto po przejściu pod 
l»er(o Roi«4yi okrain z luduoścją co nic uurządkn i jc;zyka z ntq wiij-i 
c^j zbliJ.oiiego jeszcx« całkiem nie wyrzekła nHlc^ło uczekiwatS uo-j 
wc)^ grouu w zryeowany aniach K-ptuj, co też i nni^tiipilo. ' 

Wsaystkio mJij ok<diezD<Mci dziwnio na tunutnu rozwiązanie tego' 
drnmntu Kłożyly, l*riisi<y ciągle się zaokrąglać etaraiy — Aoatrya 
I sobie wynagrodzić uirate Szląaka, liossya, co tno^ła była nic 

• . naszego upadku żeby aiij na przyszlotó ud Niemiec ubczuio- 

ezyt^ zatnidułotm wownjjtrz i ua z<ewnqtrz musiała się na ten lakt 
z^dzii^. — Wielka rewotncYa co z Doeail wstrząsnęła Francyą mitjazać 
»i^ jśj w uaszo sprawy niewiele (lozwalala — Kramaraka AJiglia uiu 
miała interesu w ratowaniu rolek). 

Wysłany z ramienia Iłyrok tory atu Francuzkiego Bonaparte jako 
LWidz iiaozełoy przeitrtaezająe pafastwa monarehiczue Wlocb w Rze- 
ICzypoKpolitn nie o»i!«zi;dzat i Paustwa Ko^ielnego territorinm a zaj^i 
Rtiocuo u siebie Papieże zontawili toraz Polskę, co się im niegdyś tak 
Srysłnglwaln, własnemu losowi; Hiowem, ni« było si^ iia kogo oglądać, 
ii Król StanUław złamany rozterkami i zwai^uiony z narodem tak 
olalcco Htracil (^łow^ że nawet przeciw detronizacyi i rozerwaniu na- 
froda na czciei nie zdecydował się zanieść protostui^i Aa reszty 
■|B'i<i ' ilencyj co za radą uaruuipiego Nnuoyu»zn podówczas 

^Bi < z oatcbnieuia Rzymu dopiero uczynił. i 



— 12 — 



Tymczaseni ren-olucyti Irancuzlca i. 1789 r. z basłem braterstwa 
Indów 1 si^tunnyin progniiitem obiecując przvjA<ć w pomoc uciśnionym 
asrodowuićiom rozlmdzila i w Polskiui uarodiie nadziejo -i otachę 
odzyskania ntraconego bytu (wlilycjtnego, powalały Legiony i do- 
wiodły żoAmy warci odrodzenia ale za Kkąpo r^Btaly nagroilsoiie za 
tyle krwi jtrzelaiićj, za niojcdon ])rayrzuwuy listek do wawrzynów < 
wielkiej annii którą wspiorały. ^| 

Twórca Xłę8twa Warssawakiego nie zaspokoił źyczcii nastych — ^^ 
ani KoDgrcMowc Królestwo nie nagrodziło lil^sk jakie narodowość 
naa^a poniosła, a aprawa nasza od czasn do czasn jwnuwiana akcyą 
/.brojną z niemała gaweze dla krajn wypadła Btratii i rn i ną— niestety! 
to ani zbawił-, ani nas odrodzić mogło. Ale pnjdzćj czy [AW-nit-J Sło- 
wiaiis?.czyziiit luusj jcdnę wielkie bratnią złoiyi5 rodzinę, Einognifia, 
ty|M)wi'j dawnej cKyslo- polskiej łnituońci przechowuje rysy, Archeologia 
mowu jako arka pi-zymit-Tza z przeszłością ocała co nafdro-iiszo z ubie- 
głych wieków zabytki i pomniki. O istnienia w dawuyclt warnnkacli 
I z dawnłJmi instytucyami co aic jut przeitylv dziś Polska nie marzy, 
iilc iKwoą odr(;bnoHÓ z tradycyi )>łynącą zacliownjąc zastosnjc eii; uo 
tlscha czasu co według potrzeb Ludzkoki i po&tępn pojęcia ogóla 
i formy n%dów przerabia. 



II. Chorografia Jeografia. 



*ł/^i'-^^^J^^* 



CborograHa z Topografią Iniw w ścisłym zdacie si^ zoatswa^^ 
związku zaełio<Izi tu jednak róiuica. Pierwsza zatrudnia się opisa- 
niem pojedynczych krajów w cat«j obeiemości i pod względem sta- 
tystycznym, korzystając zwykle z przygotowaDyab jni i zdjętych 
mapp czyli Kart gcografieznycłi — Topografia obserwuje pod wzglę- 
dom astronomicznym g!(!twniej8xe pnnkta pewnego krajn, rozmieszcKa 
wody, góry, trakty, twierdze, miasta, osady, lasy, bagna, stopy, wy- 
dmy i t. p. i cbudaż inakoinitą dla Jeopróni tlzycznój staje Się po- 
mocą wylłjr-znie jednak ma cel strategiozno-militirny. 

Wyłączając to co Jest przedmiotem Jeografii Matcmalyczno-a8tr&- 
nomicznój 1 Politycxno*bieloni'oznćj przystąpię do Jeografii nzyczać' 
czyli Choroprafii dawniej Polski — tn wypadnie mówić: 

1. o Klimacie, 2. o wodach, it. o górach. 4. o równinaob do- 
linach nizinach. 6. komun) kacyach lądowych i wodnych. 6. u pledach 



— 13 - 



pnyrodionyoh na puwierzcbui uemi i w }&) łonie. T. o lituaie 1 flo- 
ne. a. o n'ła«no4ciacli xicmi, Jako gleby rotbojnćj. 

1) Klitn&tologi* wyk!a<]a i objaśnia powody ktimMyczne a, mia- 
oofficićj s półcienia kraj a wtgl^lem równika i potadnika wynikając^, 

CW>C2 tógo jaki na klinmt loi^ą wpływ wiatry morskie, massa wM 
tożącycli i Btoji)cycL, bagna i moczary wielkicb pr^estrseni, góry od 
(tolndoia lob północy kraj przedzielająco albo w^slawiaj^eo go na 
północ lub polndnio, stopy puszcie 1 obszary leśne, Ooserwutorya 
AstroiioiDiczne pourt^^dKane cuiS prowadzi) ineteorologicune wykaiy 
I labello z kaittego mieaiiica przeważnie pannji^ycli wiatrów, stanu 
łuiruinfitru i tcm))erałury, dni pogodnych atosunek do jKichaiuniyob 
uiglistytlt i nlewnycli deszwów z burzami 1 gninolami zkąd różno 
sit; wiiioski nad zmianami w klimacie robią dla nj^ia w ramy Kli- 
mutologii pewnego krąjD posługiwać iDĄjąee. łfiewątpliw^ Jest, ie 
ztiaczuy ubytek lasów osuszając wodne pntestncenio i otwierając drogi 
dla wiatrów wschminicb i jwlndniowycli na Emiant; klimatu wieloo 
oddziaływa, krą^ąco też bliżćj hIudck i naszi^j ziemi Komety ciinie- 
Diem Bwojem muszą wpływy kltmatyezne wywiiirać. Dawna w wiol- 
kiu puszcze leśno ołilitnj^ica Pobka wyjąHsj;y t^ czij-ść IŁusi Czer- 
Wunćj gdzie sli; piijtrzj] Karpaty nrzedatawiając mnit*j więcej równinę 
miała klimat prawie równy — ^ólnocnn jćj część nad Bałtykiem od 
poludniowćj, lo jest od Żiundzi Inflant i Pomorza biorąc ai. <Io Po- 
dola niewielką przedstawiała w klimacie różnica mimo obniżających 
zwykłą temperaturi; wiatrów )>ólnocnyeb podczas topnienia śniegów 
w Wzwe<'yi i Norwegii — ani zimna aoi gorąca nio pr«eclio(kiłv 30 st. 
Kiteaum. w ogóle klimat polaki równy i jednostajny sprzyjał ro^Un- 
Fnoóci i zdrowiu ludzkiumu a w nieklórycb miujBCuwotieiucli Karpat 
nielodwie odpowiadał tyrolstucmn i sabaudzkiemo. 

2) o wodaoli i wpływie ich na fizyczne położeniu kraju Jest 
mowa w Kozdzialo pod tytułem Ilydrografia dawu*j Polaki. 

3) Góry, alłło są piernotuc, albo »ą utworem pó-źuieiszej ei>oki, 
.pierwsze ^Wlna maleją wskntck rozkladn ciągłego ciał krystalicz- 
■uyeb z których si^ składają materye z logo rozkładu uowstałe unoęz^ 
"wody bieżące z pod leli stóp zanoszą i zapelniigą doliny a niyżnia- 

jąc tym pokładem uiziuy zagładzają nierówności — p»iżuiej wytworzono 

Lgory eą skutkiem ognia podziemnego (plntoniczne) aliw trzęsienia 

Ittieinl B{K>wodu\vaue;^o siłą czyli masaą wod w łonie naszeęo (danety 

l(uuptuniczue). Uczynista jest, żo obnlionie 8łq lub podnieBionie tem- 

Uierutury Jakiej okolicy zależy od tego jak się zbliża lub oddala od 

ni£j granica wioczuycu lodów. Kasze Karpaty clioć y,000 flt^'|> nad j 

'poziom morza wyniesione tćj linii lodowców me sięgają- Hozrzucone 

tu i owdzie na przestrzeni Dawnćj Polski góry czyli wyniosłości nad 

zw^'kly poziom morza mało wyatalące prawiu nie tamują komunikaeyi 

aui tiSż na klimat bardzo widooauo nie oddziaływają wyi^waz.:; ttt-*^ 



i 



I 



— 14 — 



,iłQ EnrpAt. PlaskowzgAnEs czyli lawy Trynioslych równio wytlatne 
pniędzy irńdlami Horynia Slyru Telerowa .Serem i Zbrowa posuwają 
Mię ku Oniesirowi następnie zn Irpimi i Ta^iuiu^ zdąźJiJHo ku Ki- 
Howu twortą w okolicach Lwowa iwismo Gologtjr /.wanyeli Miodohor- 
Mkićmi (Tcl Toltrumi) które pod Kamieńcem Podolukini nrabia się 
|ir skalisto i unvi8le wzgórsa oblilt;iui wody po[ir^or/.yuHnc. W oko- 
flicy Kraemieńca między Dnbnem a Ostrociem stopniowo WEnosi eic 
|Daftmo gór Kozich, prserKuea ^ię w Liibclskio za liaę ędzie sięga za 
rClielu] do njk-ia Wieprza. Wyżyna Sandomierska ulbo ŁyBOgóraka 
ljy>smiei>7.C70na między Pilicą góruą środkową Wlali] i Xidi) tworzy 
Iptaskowz^rzd rozlegle z laiiouclinini oddziclaycli wzburzy jwflmem 
[f^nogórekicli powazoclinio nazywanycli — to pasmo formuje ostry 
Pgrzbiet ku Opatown, ciągnie się przoe A-tą Katarzynę i Nową Stn- 
pic — Łysica cityli góra S-ćj Katarzyny ma wyeokowi 63Ó stóp a S-lo- 
Krzycka 580 — mniejssa już od nicti jest Witoslawłka — Bodzentyn- 
skie zaś pasmo wychyla się ku Kielcom. Uo tćjże samćj Sandomier- 
skiej wyżyny należące giry Cbęciuskic dochodząc 300 stóp wysokości 
nachylając się ku Pilicy i Wiśle tworjtą nrwiste i skaliste wąwozy. — 1 
PiepriMiwka \\<u\ Sandomierzom do tp^aż sarncpo pasma gór naleiy^ ' 
Wyżyny Olkuskiej najwyższym punktem jest rodzamczc w okolicy 
OgTodzieńca a przedłużeniem tej wyżyny są wyniosło^i Częstochow- 
skie i Olsztyńskie. ' 
Góry Ponarskie między Niemnem Wilja i [terozą idą w kierunku 
Biebray i Drwęcy a wricrwano Wielą mięuzy Toruniem i Grudzią- 
dzom ponad Notecią cliylą się ku Odrze. 

Wyeyna Bałtycka 'od Dawiuy sięga aż w Mazowsao i W.Polskę 
a w okolicy Grodna sterczą po nad nlę Mogillańskie góry. Prócz 
tych wyżyn z odnogami daleko aięgającćmi zaledwie uislugują na 
uwagę pomniejsze tu i owdzie rozsiane, jako to: Kisielówka Andne- 
jówka i Szczeka jiod Kijowem — Owidowa i Słona na Pokuciu — 
Zielona JmnI Kownem — Osirężnik Miudziaua góra i KonjuHza w Kra* 
kowskiCm — Sikornik czyli Ś-6j Bronisławy pod Krakowem, Skizo- 
esua w dawnym Xięsiwio Oświeci mskiem Birma i Hollcuderska Cia- 
•*])ka pod Polągą — Swięto-Maroióska w ok«li<;y Tamowa — Panieńska 
mh! Wojmczem. Giemiki Szatrya i Powedeńskie na Żmudzi. Jahor- 
piekle po lewym brzegu Dniestru— Dorota w Krakowskiem. LecLowa 
połl Katedrą w tVnio?.nie. Capia pod PrwJmyńlcm. Ś-go Golarda 
w Ziemi Uobrzyuskiłjj. Niecko w Mazowszu. Cergowa poii Duklj). 
Gołdap w Prnssach Xiął.ęcych. Pilkalnas vel Zamkowa opodal ujńcia 



DubiBsy do Niemna. PimpinoUa ua Pomorzu, Czertez góra nad Sa- 
nem. WyireJec i Wawol nad Wisłą. Smoleń blizko żrtjklel Pilicy. 
Wieżyca w Kasznbacb. Otryt w Sanockiim. Gradowa Biskupia 
i Cygańska pod Gdauakiom. Praurima pod Alesotą. Żar pwl Kal- 
LTrarją opodal Kraktjwa. Ba/yliaiipka pod Chełmom obfita w pokła- 
Hy kredowe. Okrąglica Szewska Zygmuutowska ilalik i Karczówka 



4 



- 15 — 



v«l Kadzielnią v pobliin Cbeoin. data na Żraodzj w powiecie Ro- 
sieftKhim. Hokieszowa pod Wilnciu. Makutiy góry w okolicy Zlo- 
pzowa w Riiai Czerw. Dabinck pod Mułogoezuzom w Malej-Polsoe — 
HzeBT^zkiniu góra pod Wilnem. Turwi pod uinikiein w Wiliiii". Ua- 
liwji i Szembokn góry pod Lwowem, Srebrna pod klaBztorcm Ka- 
nicdulów w Krakowie — Lasaolii vol KrKomioiiki jhid Krnkoweni na 
PtłdBÓlYli— Laiidcrska i Wolkeiiherg w lufiantach jwlskich. Mic- 
dKiakatnie pod Kn>^.ami. Wistplis pod Jnrborktcni na Żmudzi— Men- 
doga w dawnej Rusi Czarnej pod Nowoprodkiom. Tatarska na Po- 
dola — Zlotu poA ZlocKiwem w Knjii Ći[«rw. Babia nad granica, 
Szląska i W^er w Kosi Czerwoućj — Maolmowska pod Kielcami • 
Cborywicft pod Kijowem. 

Karpaty. 

Oddzi«Uiją Polska od Węgier i Siedmiogroda — dzielą fii<; I. 
na Klaie Karpaty czyli Bielawy oad poziom morzu 4,0(H> st. ai^ga-i 
jacc. 2. Ktidswy od strouy Węcier mające G,000 gt, wysokości. 3.J 
Tatry wbiiciwo. 4. Benkidy. 5. siedmiogrodzkie. Najwyższym szczyp 
tem llegkidti »n Babia góra i Czaraa góra albo PokncKa. Połoniny^ 
lowia eig łyse wierzcbofki w tych gónMjb, tu Podlialaiiie mają pa- 
stwtaka pr^cz cale lato. Pieniny Hą to przepaŃoiste głębokie jary 
w poprzerwanycb akniaeb wapiennych bystn-m prądem Uunajca mic- 
(dzy CzoMtyncm a Swizawnicą— Doliny Pwitiitrwniekie Podhalem się 
xovrią a lud la oHJadły Podhalanami. Podg/trze za^ jest to ostatnie 
ai najniższe gór pasmo. Do rad melalieznych i soli obllcis znajdu- 
ącycb nit; tu nale^: jielazo iniedit ołów srebro — rtęć antymon ko- 
lalt nikiel siarka piaskowce marmury wapienie alabastry wijgioł 
:amienny a z drogicli kamieni opale granaty ametysty agaty krwa- 
wniki ja8|ii»y — fią tu i obfite łródla nafty i [wklady soli kuchennej 
nicwycziTpane, i Błonę źródła z których «iq warzonka otntymiyo — 
wreszcie źródeł wód miueraluycli Ikiz liku nasyconych eol^ fiKczawami 
alkaliami ^.elawm siarką jodem i ł>Fomeni. Muóatwo strumieni po- 
' toków i poników gńrskicłi spadając w doliny twony tn nekl rozcno- 
dxnce się w dwóch kierunkach wprost (tobie przeciwnych do liallykn 
i mor^n czarnego co sit; praez Wisł^ San Dniestr i Dunaj odbywa. ^^ 
'1'u nasza Wisła kochana merze początek z iimia silnych źródeł za-^| 
bieraiąc prócz innych wód San. Dniestr ma firódło pod wsią Dnie-" 
streykiem ii podnóża Beskid. *Sau powstaje z lioznyen potoków gór- 
aklcli tak samo i Wisłok. Prut w Kolomyskiem biorący początek po- 
rblaitift dwailziui^cia z górą potoków tnduoć Czeremosz, i ncbodsi da 
Daoaju. I 

Na Hzeaytaoh g^r tn i owdzie ■iródlJska w skalistych wydrąie-^ 
niocti pumuaiuuo wt^ą ze śniegów i deszczów iworzi^ bcvid«na« yi-i.vnv 



— 16 — 

z których nąjwickfiiem jest Morskie Oko — w nich aui ryb aui owa- 
dów ani piszów ani roślin nie ujreyez — liućliuuoćć mt KarjHiUicb 
jeet wopóle bojna i bogata — medycyna wielki tn zasćb leków r.a»\- 
duje — Lasy w górze iglaste — uiżiSj jawory klony buki wiązy brzo- 
«ty jodły i różne (raluuKi wier/by po brzegach rzek i struiuifui bujuo 
wynslają. KliuiAt tu jest nierówuy — łodowii<k wiecaiiycb nie masz — 
jijcłinic^ owies karlufle kapasia nawet ndnje aią na uiiezyeb niioj- 
MMJWO&eiack a a dpodtt gór winograd orsecbv wiotkie kattztany i uwu- 
eowe drzewa obradzaji). Jelenie sarny onnaki dzikie kozy (giemzy) 
Bwislaki (bobaki) dziki uiodf,wiedzio wilki cietrzewie ghii>z«G jarz:}bKi 
zwabiają myśliwych. Słowiańskie tu zaiutuszkałc płcDii^ d/.ieli nic,: 
na Ruśniakow Bojków Kliazczaków Żywczaków Podhalan Hiicnlów. 
J«8t tn oddfielua ra!ii»a koni hucuUkich — drobne sa alo w}'trwało. 
Znaczniejsze tu miasta: Wadowice .Sjsdecz Sanok Jasio Sambor Strj-j 
Stanuilawów i Kołomyja. U stóp Karpst \eią (.Jalicya Bukowina 
i Mołdawia — pasma tych gór zajmuj:) obszar długi 120 mil a sze- 
roki od 20 — 30— właściwych lodowców uio mtuiz na Tatracli chociaż 
sięgają w}-»oko£ci slpejskiój dla tego ie ich szczyty są bardzo pro- 
stopadle. Najwyższe piętro wapaniaićj budowy Tatiów czyli osadzo- 
ne na Hspótnym grzbiecie szczyty grzebienie, iglice, zowiij tuniiaml. 
Łx»mniea z nieb i Krywań as^wyżój strzeliły, i jeazcze chyba dh nich 
noga ludzka nie postała — niższe porastają" lasem. Wycbyl^s^'" ^C 
nu Szląsk Babia góra ma l,8U0 st. i przezwana jest Beskidem Za- 
chodnim. Beskid w (.'luuicacb Galicyi rozjKMci^ się jakie 70 mil 
nu długość a od 10 — 15 na szeroko^. Podgónte 20 mil znjinując<> 
jest to stopniowo obniżająca się powierzchnia gór warstwy wapieu- 
nój nachylająca siq ku Wiśle i Dniestrowi 

4) Uobny i niziny po równinach zapadłe. 

Sama już obt^toić wód Dawnćj l'olHki przemawia za tom Jte j^ 
powierzchnia ))rzeważnie równinę [trzeilslawja — w istocie, na tak 
znaczną pntestnoń ki'.ijn wykazane dopiero co góry nie zmicuiaja 
tego charakteru — rozłożone mit^dzy rzekami i rzeczkami okolice osiadł 
lud rolniczy po wii;kszych i luniej^ych wsiach i osadacb 1 mógł si^ 
cieszyć dobrym bytem bo do tego przyczyniały się obfito^Ó ))a8twiak. 
|io rozlegl^cli błoniach porzce^y, li^k dostatek, las na budowle opał 
1 porządki gospodarskie lak {>olrzebiiy, wreszcie gleba urodzajnój 
z gór uauicHioitcj ziemi — ro^linnoAó parowuniem wód i zacisznym 
klimatem podiiiesiuna bujnym w ziarnie wyptacAĆ się mogła plonem 
a drzewa onocowe obficieby zachody i etaruuck o uio nagradzały. 
Niemałe tei mógł mieć znaczenie przycliowek i wszelt;! przypłodok — 
leniwy jednak i ociijźały lud nasz, a jest to wada całego Słowiań- 
skiego szczepu może pomimo tuk przyjtunych warunków nie umiał 
wyciągać wszelkich możliwycłi korzy-. Te rozmieszczone w dolinach 
wsie łączne mączuo miodne rybne i grzybne zapewniały ziemianom 
.^yffot^zcz^żliwy i gościnuodoł staropouktiij były ognudiatni. Na ni- 



4 

4 



« 



— 17 — 



I 



zinacb iriększcj pnestrieui v róinycli kierunkach nnleeniy się także 
ni6uivt«<.-ZD« [KMl upraw- a wyjiicwami swoioi Hzkodliwo dla Indi- 
kiego zdrowia w gady jadowite obfitujące błota sapy iDoeuiry i łia- 
pn — z tych PiiiHkio tiłota na Polesin LitewskoANolyi^skićui zajęlY 
obfljcar około 00 luil \j. Putc^iuki oo wioaaa pod czas wylewna jaK 
bobry pod TCodntni mic-tzkali a jednak siedzib swoich nie chcieli upii^z- 
Viii i w inDt! przerzucać ma strony. U uiźozego Sann moraiary i bło- 
ta na 15 mil □ ei^ rozesłały — Solenickio i liełwy w Trockiein, .So- 
Mraińakio w Kmkonrskiem Ożorel^kio i Pale na l,itwte Strirnlnuskie 
w W-ie lli^akiom L<;czyekio po nad Nerem i łizurą Widcrackio 
w ziemi Wiełańahiej, liywiiiiłkie, Pulwy biota w Ziemi Nnrskiój lny 
foilc miały przestntcut i Słackie na Wołyniu, Samborskie w Kusi 
Cierw. Bobntyska biota zwwic w okołlcy Goniądza (Podlasie) Ba- 
horakie w okolicy Gopla w Kujawach, były tei rozlegle bapa przy 
tO^oia Bossy do Niemna— przez wykopane rowy, iiariMine groblo mogą 
nie istnieć jiiź niekt<Jre z nich dsiŚii^ — nie po łŁonwe ze-ezłcgo wieku 
zalegały wymienione okolice według Htaszrca. 

&) Pod Ilydro^a^ą wykapałem, źe KOmnoikucyj woduych byl 
n nas dobry sto-stiiiek do ciilej prxe8tnteni kraju, a co nai ważnie jska 
dwa kraiicowo mona przez kanał OgióHkicgo po!:|czoDe uyly z nie- 
małyin dla pań^stwa poiyłkiom. Co się tyczy komunikncyj lodowych 
bjly tntkty i goŃcińce wielkie z ostijsIł krajowych to jest z obu stolic 
ai do granic czyli okrain na większo naczelne osobnych I*rowinoyj 
altło wojewódzkie miasta skierowane — Irecba wyznać oo prawda, źo 
nie przestrzegano prosti^^j linii, że nie były tak jak dzisiejsze wygo- 
dne niemałym obitugiwane i utrzymywane fundnszem, ale wystarczały, 
skoro z;igr«nicKnc «i'fj nićmi ai źe Wschoda dalekiego do nas dosta- 
wały towary. —Z Knsi <_'zerwonćj ku Wińle na Wołyń i Lnblin wio- 
dły tntkty ^vłelluo — inno z Węgrami ułatwiały komunikacyi^ i l^dy 
do uati ny.iy wiua, miedziane i stalowo węgierskie wyroby. Do miast 
nu walno ^jmy i nn Trybunały przeznaczonych Iwzwątpienia musiały 
prowadzić wygpdniojinfl trakty i by'^ ^^^ mcmi ezujnoić i kontrolla 
rozei^goi^ta. Jakżeby zebrana w liczne poczty konna rycerska 
szlaouta na rozk:iz Kn<I.'i albo Hetmanów dostać sif; mogła w pnnkta 
oznaczone jeżeliby nie istniały wygodne i szerokie goiśici^Cd — potrze- 
bowały icn i poczty pńinićj iirżiidzone. — Kazimierz W-ki tronkliwy 
o wszystko czego dobrobyt w-j-magal zwrócił był już także i na ten 

Przedmiot awagę i powytykaf trakty, kazał kopać rowy przy nich 
sypał groble przez bagna i trzęsawiska a naatcpcy jego dulćj to 
prowadzili i siecią traktów cały sit; krą} pokrył. W ćoronie cztynoić 
nad drogami powierzoną była StiiriLii*tom zawiadującym okonomiarai 
po krijlewHzezyznach, Kaszlplanom i Wojewodom. Do rowów grobli 
lutsypki i niontów lud wiejski bywał używ;inym od najdawni(tjfzj'ch 
ezaMów — mosty były pływające naj(rze''ciej z okrąglaków i często si^ 
pHOly co dało powóu do przysłowia ^Polski raost, lucmiocki post, wło- 



— 18 - 



akie oaboźeóstwo to istne błaK«68tvro." Litwa i Żinudi od bi 
dawnych cza^Aw podzielone były traktami wiolkićnii ua jwwuo okrę- 
gi bo vf tranziikcyitch o kupno t Aimcdaż dóbr y,ieiuskicli pr£«d Urni- 
deni sporJtądKaiiycli c«yta się że aobra między takiemi a taki(>mi leia 
traklanii ~ głównieJHze tam były: Uatuowski Goluicwnki Laudaunki 
Konipowtski Pernaroweki i t. d. Traktem Zapnszcziuiskiai naxywała 
8iq Cis^ść W-twa Trockiepo z lowOj atrony Niemna od granic Frnss 
do puszczy Augustowskiiij ku Po<Uasiu wyciiignictiy' Merwaański 
trakt Ł Grodna <Io Wilna Kowna i Drnskjenik piowatfzU. Tii Moato- 
waiczowie odpowiedzialni i ulalui czuirali nad drogami mo»tau)i gro- 
blami, próCK togo ua<l gtuoniami wodociągami i czystością po wię> 
kezycb miastaci) lak niesbędną clla której osiągnięcia w razie ko- 
niecznej potnoby kanatizacya była przcdaiubranu. 

fi) Polska w dawnycti grauicacli uadżwycztiO bogati) była w pł<y- 
dy prxyrodz4)UQ trzecłi królestw uatnry — nie lirakowalo jćj uicKego 
dla wygodnego otycia i dobrobytu mieszkańców, owszem luogta 8iy 
zbywającemi od potrzeb produktami z »;i3ia(lami dzielić — i w za- 
mian od nieb braia wyroby towary albo płody zumorskicli odległych 
krajów co sit; już prawic du zbytków liczyło. 

Wody dostarowiły wielkiej ryb obfitości — o bursztvn nasz nbie- 
giUy sitj przonyiiłowe zagraniczne miasta, bobry wydry Usy kouy 

Jopielice dawały futra, gronostaje nawet u nas były. których niegdyś 
o pnrpnrowycli szat używali Dygnitarze Duchowni świeccy Xiąicta 
i Slooarchuwio. Czerwiec i>ot»iki dzi:^ zarzucony niateryal farbierski 
był niegdyś a*, po wiek Svtl ważnym przedni ioteni łiAndlu z Wlo- 
ołiami Angliii Iloliaudyą i Wschodem. Wielkie obsiary laaiw po 
dawuój Polacc roerzucouc doHtarczały jłrócz futer, zwierzyny wszela- 
kićj — opałn, bndulcii, na porządki statki i naoz;rnia gospodarałud 
potrzebnego uiateryuln, Jak równiet na sprzt^ty i meble dziś Jako 
antyki z gustu i trwałości wysoko cenione a małoż naszego drzewa 
spławiono do portów Iłaltykn rok rotrznie na maszty okn>^ i inno 
potrzeby zamorskich narodów? próoz togo by!a po laaacli wielka 
moc rozmaitych Jagód i malin, hnk orzecbów grzybów i bedtelc ja- 
dalnych — tudzież mitHlu i wosku po barciach. — ^iycone p« Klaszto- 
rach i dworach naszych miody slyui^ły za granicą tak samo doreiilaki 
wiśniaki i maliniaki — byty i wina kr.ijowogo ploiin wyroby. PrAca 
dzikicłi w polach i laHach grtisz Jabłoni i trześni ua których lud nasz 
1*0 części przestawał w sadach i ogrodach klasztornych i dworskich 
były pyszne gatunki owoców które na gnoiną zimę przerobione w ~ 
kocie zii przyprawę stołów i ozdobę się UłYażaly, awiadczyly o s 
rauD^oh zabiogłycti gosjłodyninch za)>etnia3ąfl police Apteczki do: 
wij I piwnic— manua o ws<;hodzio sluńca zbierała się pośród lai 
ua lagach i po łąkach, ulubiony i nader posilny pokarm dla dzieci 
i starców. Nieprzejrzane puszcze Czonvouy Ilór w ziemi Ciecha- 
nowakiój. ^Łomżyńska Kicpołomicica Mygzcniccka Bialowtezks BIc- 




- 19 - 



tttkM. KoSHnieka i t. d. zwabiały Królów na Iowy co Im zftgrauiozuo 
tBrnieja aast^owaly — tn 7 osciepcm w ręku albo z kordelasem M\y 
i zręczno^ oonoduw nie brakło. Nn^wy wat t osad Jeleniew Zubnt 
Turów Łosice i t. p. dotąd przocbowaue wakazaji), gdzie ten zwierz 
gruby i)r7.yby\val — po cbntpach i Wotach uiopoliozone gromady wo- 
uuogo ptaetwii przcrzodzali myśliwi — s!i>wem, mlekiem I miodem 
Dawna Polska plynda i hylu epicliler/em Enrapy. — W istocie, było 
00 zjOŚ(:, i c«ćm popie, było eitj na cwra wygodnio wysirat- i czćmodziaf' 
brio eicin gokia pmyJMc' 1 z potrzebnym eie podzielić — zezascm 
ekorayntal iiasz krajołvy 'przemyśl z tak obfitych iJodńw i surowych 
matcryalów mie|.MOwych. 

A Jakie- dopiero bogaetwa w łonie ziemi atazi^ zoBtaty zlo- 
ione — nie przebrane pokłady soli kamiomii^j w Wieliczce i nocbni 
chyba podounytli sobie na caliSj knli ziemakitl-j nic znajdą a ))r6cz 
tego jesiCKC obfite łródła słone i ropy, dostarcrające boi! zwanój 
WAnonką, żelazne rudy dla krajn rolnego tak \viulo znaczące, a nie- 
wyezorpano pokłady wc^la kamiennego w Dijbrowio 7.ao6zcz^zf| lasy 
i pr7.emynł kr»jo\vy podoiotu) — były iiwoje: oMw miedi siarka sa- 
letra ^Iman maugancz antymon kobalt rt^ć nikiel balun lupek graUt 
wapno gips porfir marmnr ulubastr glina glinka i kreda cios nafta 
i t. d. i I. d. brakine tylko złota i srebra i drogich kamieni, bez 
cz«co już sił,! olicjśiS możemy tak hojnie z laski NiOwyi*zCKO uposa- 
ifiii wo wgzcikio płody nainry — wynagradza to sowicie Sandomierska 
KujawBka UrnbicszowBka i Krasnostawska pszenica dorodne lny i ko- 
nopie, iHłknpny rzepak na Powiślu i iwrzeczach lanych wód rok 
w rok aopistijący i wielka obiiuM r<>iaosa ziarna wyprodukowanego 
na zbyt za granicę. 

7J Fuuoa nasza da się podzielić na domową dzikie i drapie- 
żna — tu nateią koń mnł osicl w6ł krowa świnia koza gemza owca 
królik bubr wydra ćnbr tiir jeleń sarna daniel łoś zając jot mysz 
nzctór tchórz kuna łaska wiewiórka itopiclica kret kretomysz ćwiszoz 
iwjaiak skrzecitek chomik czyli pieselt ziiininy, polatucba sasel bobak 
lia wilk ryś czyli żbik, suhaK rosomak bomuk (ja^-wiec) nicdiwied^,, 
wtorek do gryzących nalcsijcy, co zjada ikr<) rj-biii po stawach. 

Za nasze ntaki uwaiają 8iq: wróbel gajówka ńwiei^tek po- 
krzćwku wlodarfca dzwoniec piegrza gil zięba dzierzba trznadel orto* 
lany potnosy sikora śmicciuszka (gnojka) skowronek słowik mąko- 
l%gwa muchobWka malinówka pliszka śnic^ula po-świerka kwiczoł 
jerzyk jaskółka kl<;ak cwirk szczygieł czyż graboluak krzywonos ko- 
tlołap łuszczak czeczotka szpak kos jemiolncba jedwabnit-a drozd 
pluszot dziijciol srokosz parszkoŁ gołąb, gn.ywac.2, siewka trnkawka 
V, flrrr.r-arlicft, dzicilalka, remiz, mysi-królik plaszczak albo wole oko, 
L' .tha kozodój kora baiant indyk paw* afrykanka panfarka, 

:U. <■ ,''j;Uca, cietrzew głuszec jarząbek przepiórka knropatwa drop 
derkacz obniiciel kszyk kulik knrka wodna albo łyska czajlca h^kM. 



i 



- 20 — H 

knlon słomka panlwa żuraw bocUn csapla bąk plaskouos Bslaninik. ^ 
rakojad rybitwa wydrcyuka mewa kuicka swojska kuczkn dxika 
(krz^ńwka ^ecbotka iCwistanka ogorzałka lodówka odiuiauy tejże) 
i g^ labed:^ unr pelikan {vct baba u ladn) krnk wrona (gtapa) 

fEiwroa kawka Hroka sójka kniska wilga ve\ bognwola, kiiknlka 2ołna 
udek jastrząb leleg kauia d/ien^rwa rarog krogaloc biatozor sókt^l 
sęp onel sowa sycaka puliucs uiedopiórz i t. d. , 

Kyby w naszycb wodscli: barwena boleń bleja braawa byczek] 
certa ciemik ciosa czeczuga c7.op dnjtwik fli^dra jaf: jaz^rz albo 

iaidi, jerez jesiotr karni karp" kitrpkara^, dubici kiclb' kleu koia 
:rąp' leszcz lia lipień łosod lustrze^ mięłna mietręga miaog oknń ol-j 
ezanka owsianka albo uwiesek, piskorz płocioleflzcz płotka głowacz 
pstrąg palosz pukawka rap rumieuica sandacz sapa eieta sielawa 
. slłz strzebla sum swiiika stynka szczupak szyp taraft troć akle^ w^-j 
i.górz wjun wxdr^ga wioroząb dor^z pomucbc) i inne. I 

Prócz tycli wyliczyć trzeba jeszcze n oas oa 1i)dzie i w wodaeli 
żyjące: raki ćliiuaki i^dwic pijawki czerwiec pszczoły jeiiwabiiiki kan- ^j 
tai^dy szarańcze cbrnlMiezcze wojki mole prussaki o»aj ezerezeoie^^l 
tracze kołatki kłoszcze i t. p. ^^ 

Z domowycli zuaim i mcprzełlczone muioy potytki — Romą aas 
i przewożij, uprawiają rolę iywia mięsem odziewają od stóp do głów, I 
I skóry, łój welua włos szerw kosoi i rt^i idą na uiytek ludzki ir t6' 
ine wyroby przeistoczone, nareszcie dają mierzwę dla podsycenia ' 
i użyźnienia jałowój roli. Żubr pan Białowieskiej paszczy g^Hlzien 
r oszczędzenia. Koń za najszl^chotniojezego zwierza powszecłinie po- 
f czytywany w konnym ryecr»kim narodzie wielkie miał zastngi i wiel- 
kiój doznawał opieki — mieliśmy cztery własne raifsy koni: polsl;ą 
\ nkraiudką ihundzką i łincułską — bobry^ niegdyś po knicjacli i luaacli 
t wodami Narwi Nidy Brdy Obry Noteci Wieprza Bobrzy i t. d, prze- 
rżniętych gromadnie iyć lubiące warte byty oszczi;dzenia i opieki dla \ 
stroju" i futra. Lepszą owiec rassę zawdzięczamy Saskićj dynaslyi. 

szkodliwe i ampieine zwierzęta robiąc szkodę w inwentarza domo- , 
wyra i zwierzynie, w pulach łasacli i ogrix!acb zasługi^ą na wytępienie. 
Drobne i>taki śpiewem źycle nam uprzyjemniając tępią owaily 
w powietizn po ogrodach lasach i w polach — na smaczne z mięsa 
myśliwy ze strzelbą się altio z siatkami wybiera, innO dają tak po- 
trzebne na iK>ścieł puch pierze i jaja na post Wielki i ciasta. Dra- 
pieżne acz tępią zwierzynę niszczą myszy w polacli często wicłką 
Btąjące eię plagą. Skowronek za ńpiewaka P-na Jezusa przez Ind 
nważuuy z jaskółką i kukułką zwiaatoje wiosnę i oi^ki^ w poła 

Srace swym lipiewem rolnikom osładza, bocian wjjrawdzic nie os-Mzę- 
za zwierzyny, ale za to lępi gady około ludzkicti zagród. Drop' 
nąjoluzalszy z grzebiących trzyma się wzgórków — orzeł i sęp puou- 

i'o w Karpatach — sokoły niy wanc były megdyż do łowów — Jagieł- 
onowio wielcy miłośnicy łowów prócz Łowczych nadwornych mielił 



- 21 — 



ojoboydł Sokolnifiżycfa, ifch na pewnych obszarach ddhr królewskich 
osadzuli, któro iH Kwykiti Sokolnikami się iiazpvnly. 

Z wyticzoDycli gatunków ryb certA ^iKiwuiti smocina w Wiilo 
się poławia — sandacz w Wiśle i Sanie tylko, ptriigi w potokaclj 
strugach i riutcekach kamic uisty eh jak w Prąauika Potoku i t. )>. 
Jesiotr z morza do WIrIy przrmikiił i Niemoa a ouiaem do Warty 
I Uiwiny — błinkiu Bałtyku )M>łiiocne nasze rzeki wrai: k Wisł)) w ło- 
sosie i miuo^ obfitowały — ztąd slynue były w łiaudlu miuogi El- 
bląskie. Karpie liny karasie lubią mulne wo<ly — pyscna sieja 
w smuka rui^ca sic rńwnać rsyiniłkicj muronio i sioUwa w handlu 
ztuina w jeiiorach l.ilwy przebywa - wjTiny i wiorozijby obficie 8ie 
pniawiały w rzeczkach Polesia i ^trumieiiinch w oKolicy Pr^-jjeci 
a muiejeze od nich piskorz* w okolicy Neru i biotach Łęczycy stad 
Łęciycan Piskorzami przezwano jak SandomiertaD od używaoego m 
ciast i szczupaka szanann ochnconn Szafrańcami. 

A te rozl^łe głnbokio i liczuo jeziora na przestrzeni Dawnej 
Polaki ile patnnkAw ryb jesecz* uieznanych Ichtyologom naszym mi«- 
icić w sobie mogą? 

Warta Pilica Narew Jedlanka Skrwa Trzna Wisła 1 Bug gloAne 
brły z raków oblltośei ^ m ocrrmlach magnackich i po zwieizyucach 
oiitolowoso Jadalne ślimaki te uo garnituru i słroju potraw na pańskich 
stolach używane były — iólwia zupa, łosie chrapy, niedźwiedzie łapy, 
lososid fladry sieje m najwi(;ksxe uchodziły przysmaki — z obfitydi 

Iuł pussczuch i litebnikacli ))aHiok i burd miód praćny zastopował ou- 
Lier pr^K tego :te zdrowego dostarczał napitku — woskowe iwićce 
Et> dworach i zaściankach Jeszcze Prababki naiizo mllćwaly dlu 
DŚciulów i na właśnie ]M>trze)>^. Szkoda żu jodwnbnictwo n ua^ 
się nie rozwiniilo — wielkie summy pieniędzy za Jedwabne tkaniny 
i szaty byłyby pozostały w kraju ^ czerwiec Dolski, (coccus po- 
lonicus) owad na bicilrzeńeowych roŃliuach OBiaaającr dla purpu- 
rowi) farby noknpny dawnit^j i poszukiwany aż przez wschód daleki 
w XVII wican przestał byii przedmiotem tiaudln dla nas zaslqpiOQy 
przez koszenillę. I pijawki gilyby a nas po osobnych na to urzą- 
dzonych stawach pielęgnowane były mogły znakomitych korzyś«i 
i dochodów siać się iridlem, bo Uc wiadomo był czas że je Anglicy 
i Hollendrzy od nns w wielkich massach wywozili. 

Dzidki ISogii! w naszym dosyć równym i umiarkowanym kii- 
mocte nie masz prawic gadów szkodliwych — łw jaszczurki i n'4jie 
nasze, nawet okazalsze Już połoz;^ aa ^\■ólyniu i Podola albo giwoj- 
tos nn Żmudzi, odmiana poloza nie mają jadu, a bazyliszek, według 
ludowych podań wylęgający się z koguciego j:^j« ztofonego w koi- 
pkim gnojn po ogrianin przez słońce, zabijający samem S]>ojr/.enicm 
> bąick i zmyAIeń należy — żmijo już są jadowite ale ich nic tak 
Jelfl — ale padalce, choć 'takie Jest mniemanie wcalo jadowitym nie 
jest i wesjm z wsiami niszczy wielo owadów. Tych to wialnio 



' I 

i 

4 



4 



— 22 - 



owadów aajUfiioiejwa gromada t całego KróIoBtffa Łwierząt podług 
Entomologów krocie tyBitjcy wynoMijca noslugoje tii na witniauk^ 
gdy* obok ananycli nam poiyteeziijych jak pszczoły jedwabniki czer- 
wice koutarydy dokuoiają nam i askody wyrządiuiją niemałe jak 
mole wołki prnssaki ałbo karulacliy cłirabąsJMize latarcznchy, kołatki, 
ti-ai-zi!, klMŁczc, ossy siorawnie pędraki podjadki— voł iiiedżwia<iki i nie-l 
zlioxoDa moc pasożytów na organiemie zwionąt i królestwa roślionegol 
tyjącjclL I 

Owadoicmfi Mące, ptaki gady i rj-by jakkolwiek nad wymsz-l 
cieniem l^j gromady pracują zaledwie £Uołf04 przent««Uać rojo ciągło 
się odnawiaj^cytłi gatunków na ezkod^ CTlowieltowi w iwłacu lasach 
(godach wiuuicacli komorach 8i)ichrrach ehatiich i pys-mych pała- 
cach — odgrywają owady w uatoizc niepoślednią rolq — proca tego 
ic dostaR-zają [wkaniiu latotoiii wyisKego organiionu, l)o niszczą mnó- 
stwo mateiyj ro/kla<iająoyfh sio circaniziuów które liżą allw pirf^niją 
iełry nic uitmwały jM<wietn!a i ludzi. ^M 

Od gadów iialeiy u nas odróżnić płazy ctcatokroć za jedno l>rane— JM 
to nałeią nasae iółwie jiadałco jaatcinrki aalamandr)- Ż!ił)y ekr/eki^ 
i oasluzgi — ui«gdyS nasKC minogi węgoizo piskoric wjimy i jeHiDtry 
do gadów ply 
w gromatlzic 

Nareszcie" , .. „ , . . - - -. 

kich gromadach po wodach slojącycli bagnach sapach i iw wilgotnych 
miijBtacb indzie ju t<;pią ryby gady plaży i ptaki wodne — ałc nie- 




i taniością doslcijno dlań ksiąiki. Gal)inety Zoologicaic, obijmujące 
wszelaką faunę Kaid^j Prowincyi lodŁiei Mineralogiczne nieodhicie się 

iMjtractincmi pokaznją dla iw/jaśiiionia nauki i wiedzy z dziedjsJny 
Iwócli tych Ki-ólcstw przyrody. 

Flora koniecsnie musiała hyi i boęata i nader rozmaita w gra- 
nicach dawnej Polski Ijo krą) przedstawiał wielki obazar z róiną po- 
zjrcyą na prze-stnoni od Bałtyku do m. Czarnego wraz z ramienietn 
Karpat — nio brakło ortdawna lodzi co si)j jej zbadauin oddawali 
i w Ziełuikucb opisy rońlin aamieszeząjąo do nizyszlćj Jeognitii ro- 
ślinnej zgromadzali materyał. Duka, żadnych starań ludukich nie 
wymagająca Flora, rozrzncona po naszych wodach porzeczach Wotach 
ląkacb ruzdołach itarowacli skalach wzgórkach wydmach i ^ odłogach 
scawiera w sotiie obfite źródło wygód dła miojscowoj ludności — a lasy 
i pola iioi ich dostarcziJy. — PotrŁcba. cywiłizacya, wreszcie przemysł 
z pośród dzikicłi wybrał niektóre, i ]>on szozegóhią wziął opiok^ dła po- 
mnożenia pożytków i wygó<I życia — ta nalcią loólioy pastewne olej- 
ne farbiarskio medyczne włokniit« okopowe kłosowe — tak samir* 



— 23 ~ 



z dzikicli i clorpkich po lasach i polach owoo6w dnew Dowstaly 
nsKtiiehotoionc i Ktuaczuc wogrtHlacti fnikta. — Mniej>tui xk^a do aas 
ta kullnra iintyBzła wy z Ihiohowicil^itwfiu tn.y z Niumcatni co miasta 
.naozo zatDunili pra^rem Maedehnrskjem i:abespeezeiił, Amyi, ie kri^ 
nasz w płody przyrodione Królestwa roślinnec«nadzwyc7.aj HpoMiony, 
miał ^Hzystko co dla wyeody i przyj^mno^ iycia potrzeuuc i świa- 
dom mwjA JWB3MJZ0 użyojuić albo na zamorskie i ibytkowe wymienlaS. 
Co jiruwilii, uio tnoba nawot liyio ziemianom wielkicti zachodów 
i trudów alty wyiyti « rodztut; i «xeladk;^ wygodnie — łaskawa na 
nas Opatrznotó zaradziła t^niii 7. gńry dając kraj prawie równy, 2 la- 
godmuł klimatum ubfitośr wótl i nrodiajui} glcht;. — Szluclila, caolo 
naroiiu przest;i.ino dr skronindm potr»eł> ui«gdyi zaopatrzeniu nie tro< 
szcKylu sil} o przorabianio płodów Królestwa ro&linnef:^ — w płngn 
1 8J!a1)li rozmiłowana, uio lubiła miaat, przemysł i handel obcym otl- 
dala w njpe i przy tak wielkioj obfitości i sńrowycb płodach przyro- 
dzonych nio dbała o pomna^uie łmgactwa narodowego aui jtomy- 
&la)a o stworzenie Skarbu państwa ooby w kiylycznćj chwili stać 
)d^ niu^l pomocą mąjac xa»oby do rozrządzania na ratuni>k kraju. 

8) t, uroduunosci i plenoo^i słynęła niegdyś Polska u poetron- 
nycli — w istocie bez wiulkicl zachodów, bo» ulepszonych nantędzi 
roloiczyoh bez pnjtjcin prawie o ohoinii rolniczej i wyiszoj kulturze 
rodziło 8i<} n nas ws/clakie ztwłe i obfit«^'ra niż dzift plonem wyna- 
gradzała ziemia rubuka. Miała łio toi Polska z łaski Opatrzno^ 
nadzwyczsu przycliyluą dla rośHimońci aunj, obficie parujące wody, 
odpowiedni BtosoDOk <lni suchych do dłdiystycb, zimy stałe i śnieżne 
s glebę po większej ez^Aoi pod uprawę latw^ 1 wdzięcznij. Wszyst- 
kie gatunki gleby dobrej wiclkiemi oa/ami rozrznc«no na oWzornćJ 
niegdyA kraju naazcgo miateil przestrzeni — czamo»iem prucbnicę po- 
plelałke rondziuy krzemionkę glinki przenikliwe torf szczerki żwirek 
namnlok mi)dę spław borowinę bielica i t. d. ztijd toż o poprawę 
gnmtów zatlustjob skalislyeh chudych zimnych kwaśnych iłowatych 
nikt eiłj nie troszczy! według zaead Chemii. Powinie Ołl Krakowa ai 
po Bałtyk madą i namnleiii podniesione za bukiet orodzajn^j gleby. 
nv ^ię powazeehuic. Czaruoziom ITkraibskE sięgał od Dniepra 

]" ■■-! \ Hpryń. Poidelatka w Mal^j Polaee była glel>ą pszenną — 

obfik nitj równie dobra prachnica się znajdowała. I Kujawy miały 
gleli^ pHzenną acz już trndniejszą do uprawy bo zwarty z prucbnicą 
Btuięitzauy czamoEiem. Nie mogło się Mazowsze skarźyó na swoje 
p.,..,,,. -fiKJenieedzie złtyt kamieniste skoro kiłlianaicio ziam na plon 
w I Wielkopolskie równiny miały obok szczerków i żwirki 

ronuziuy i namnłok na dorzwzu Warty Obry i Noteci zkąd wielki 
latn bywa) coroesnie sprz<;t żyta nadzwyczaj namlotnego, skoro dzl«> 
eięii ziara joi za raały nwa^łnilo się wydatek — ależ tam 1 picline lany 
pszenicy zacbwycały źazdronnycłi sąsiadów, Litwa Żmudfc i Kuń Biała 
przeważnie dobrfj glebą nposńfcone były a sapy Borsze iłowate i jałowe 



— 24 - 



grunta, wUogicm loialy zalcłiwio ra« wiat kilku pługiem ponisŁoue, -A 
A Prtisgy Koronne 9zc7.eg>)lni*^j, z Knrliuiilyą i lunantami raKein 
prz^dstAnnały hi^ uajkorz^DtuióJ bo ttio tylku żo w ugule u^lejisza 
miały gIo)>^ pruclinlcę rendsiny namuły i gliiiki rodliwo ale i luduoSc 
wi^kg^ą pracowiiszą i porty [jod i^ką co na ożywienie pr)>eniyslti rol- 
niczego i iabrycznopo znakomicio wpłynęło — (a tćż i syBtem goapo- 
darowama lepszy l>yl jak gdzieindziej bo kultura z Niemiec przeni- 
kała, a tam r.-iInictwo już I»ylo postępowe. Na Rnsi Czerwonej pły- 
nęły z ddiriij fclcby okolico Jarosławia I'r-t«myśla, Powiśle i Podole 
nau Duiealraiii (Ni^trowie.) Ta wlaśtiie dobra gleba i plenna nad-, 
KWyczstj, robiły naszą krainę ponątn:) dla w^siadów zwlatizcza źe z< 
wsząd {^rauioe atały otworom. Tradycyjny system tnypolowogo g' 
spodarstwu powszechnie był w praktyce niadko kto od niego odsti 
pował, prosty z dawien dawna uiiywany płag', Aocłia i po większo] 
części calkioni drewniano brony wy»larczaly ^ Ufc'ory wiolką grały 
rolg w majątkach wiolkicb obszarów, przedplony i szlaciud nawozy 
nic były suaue. Strąciwszy ua lasy wody góry i uienźylki znaczuą 
częi^ przestrzeni ogóluijj kraju jl-uzcso rozległe obszary i>iKł obsiew 
i upraw- pozostały — zati^ui dla małćj stosunkowo Indaości uaówczas 
ntotylko wystarczały zbiory ale za granicę sporo naszego zboia wv- 
obodzić mogło. Trudno ai^ jednak dzih na to zgodzić io Polska byia 
spicłilerzem t^uropy — i cbyba to tak dziś wyttonianzyó mo^ua, io 
wszystko niemal zboio jakie prawic co rok z<^uiadzouo było po skoń- 
czonym sprzęcie i iniwacłi w tiptchlerzach, oddawała Polska zagrani- 
cznym portom wzaraian za płody zamor^ikio i wyniby wszechstroutiic 
rozwiui^-tcgo przemysłu jakio do wygodniejszego życia i zbytkowego 
kODieoKnie się potrzebnemi stitwaly zanioJ.niej«zyii) klaitsom naszej 
spoleuzoo^. Tylko portowo uiegdyi nasze miasta Gdańsk £lł>l%g 
Królewiec i inne moglyljy doslarczyó sial j styczny cłi cyir wysyłanego 
od nas na zbyt zt>Ojta drzewa lnu konopi i t. p. prodaktów i płodów 
rolniczych alo tćj kontrolli nikomu tam aa niyńl prowadzić nie przy- 
szło. Niekt^^ray nasi Kkonomiści, twierdz;, ie przeszło sto tysięcy 
łasztów (27 korcy szło ua laszt) zhoin wszelakiego mićwata Polska 
rokrocznie du zbytn, ate to jest cyfra tylko przeci^oa, przypuszczalna, 
wiarogodućmi uiu poparta dowodami. 

Uądi co bądi^, przy nizkićj kulturze rolnif^zej, było huk ziarna 
wszelkiego i płodów ziemnych i mimo nieoględnoici na przyszłoAć 
głodn nie bywało- — morowe zarazy, powietrsa, czarna wysj-pka, zaró- 
wno jak gdzieindzi<^ kraj trapiły i przerzedzały łutlnoAć ale uic głód. 
— Gorzcluitt browary ołojaruio młyny zaledwie miilsj (;z^.ść produktów 
na miejscową przerabiały konsumpcyą i na tśm giq pnieniysl rolniosy 
kończył. Mieszczaństwo rolne, i włościanie nader skromne życia po- 
trzeby opatrywali uźątkiem i płodami z własnego uigoua, uio z zagra- 
nicy nie potrzebując; ale stolice obie i większe nasze miasta przez 
x«moiaą łodnoM osiadłe, już rwały siij do życia nad skalę kiedy 



I 



— 25 - 



uchwalano pran-a przeciw zbytkom, które nie dały si^ wykonać 
i po^ostAły tyllo te pLa de^tderia iwmoikiciu dobrego byta całego 
krają, aia»t pn-^my»leiD knitiujcych i maniotrawslwa jednoczeSnie — 
ależ i le aamB preociw zbytkom uchwały które podyktował stan Bzla- 
cliecki itiialy w zasdrości £rudl», a nio wycliodiily z troBkliwo^oi 
o przyszłoś*' — skata zbytflk wytwornośij c«yii j.ik dziś zowią konfort 
w iirzł^dzćuiu jialaców zituików i dworów paóakicli prz(!<:hodził wszel- 
kie pojęcie. .Szkielety dawnycli rerydnocyj pańskich d/.ti5 Jeszcze 
z rniu sterczów o kilkudzioflit^ciii nieraz i m\ komuatacli, dają świa- 
dectwo wielkiej Kamoituości i zbvtkn — kipiało ,tn idegdya iycic w oft- 
liiin i!Da(;zeniu. Nowy rok^ Kuligri, Zapusty, Świtjcone Wielkanocne, 
wesclnu gody i iunu familijne nroczysto^i obchodziły sic ta z nifsły- 
cbaiiyni pr/.epycheni zgroitindzi^ąc z całćj Prowiucyi koiłiicacją i kłi- 
entotij — bo parontola ńwietnii czci i blaska przydawała a szla- 
ciit^ okoliczul^ karmazyoi czapką i papką ujmować sobie potrze- 
bowali. 

Prócz logo corocznie z niemal^nn ]>oli}CKone zachodem i koaztem 
wyprawiały mc Iowy — i,vj'jKidlo przyjnio^rać Dyg;iiitar/.v świuckich 
i dachołmych nie r«« K^:'^IAw /, cjiłcui leh otiwzeuieni i stało na to na- 
szych itauuw Iw tv same bajdaki wiciny strugi gaiarj' Itondłjgi szkuty 
szarhnliije <v> prodnktii jjolskićj i litcwaŁo-nwkićj gleby do |»orl>iw zło- 
żyły przj-wiozly w Kaitiiaii oo jiolr/ebne było dla npi-owidowania ma- 
SfttjTiOw laimi^'iw skiirbiMW szatni piwnicy i wjtwornćj kuchni albo 
o owloliy koniiiat i salonów. Za wysyłaue na zbyt za granir^ wosk 
uiiód iój skóry włos koński »-eInc s^czwinc pierze len konoiiic zboie 
[yitaż fas, j>od na£Wi| klepek, belek bali nuiczutc przyeiesi ruiili inauz- 
tów fitniicrów i t. d. ajirowadzały się: srebra stołowe i złote naczynia 
z Fraucyi i Niemiec stołowa hoUcnilerHka bielizna, sokna cienkie z Ai)- 

tlii i liollamiji, makaty na obicia żeiim i kotai^- ze Wscliodu, gobc- 
uy z Wloeh i Fraucyi perły Ccjiwnsitie Japońskie |>rawdziwc i drogie, 
a nietanie chociaż Pitnczne rzymskie weneckie florenckie; perłowa ma- 
cica 7. l'aryża i Wiwlnis, szkło kryształ i świeczniki czeskie, pająki 
ze ivschiwii!, lustra \vencckic, zegary ścienne i Krające po wysokii^j ce- 
nie 7. Norymberga i Anglii; poroefnua chińska sewrika i sasska, kameo 
emulit:: mwajki przedmioty sztuk pięknych dla ozdoby salonów, brylanty 
i drogie kamienie dla tuwahii (toalety) damakićj i narodowego stroju, 
azale, dywany perskie i tureckie koronki brabnackie, futra Orogle, 
kaszmiry, atlasy, asaiuity tabiny, brokatele cxamlety muhąjery, ciełkie 
liońikie raateiye, strzelba i oręż wazclaki z Turcyi i Węgier, atalowc 
i miedziane wyroby od Turek i Węgrów, ])Osad£kt, wytworno z he- 
hianu i muliouiu mclile, ba^taniy remizv karety z Paryża i Wiednia, 
uprząż i iiberya z Wiednia, likwory wódki i kordyały Gdańskie, wina 
btszTjaibikie francuskie i wielkie zaiwi^ w^grzjTia, Icawa i korzenie ze 
wschodu, bakalie, trufle perygordzkio marrepany i Uóg wić co ieazcw. 
a nie rax całe hurtem ziikupywuno kramy ci^Yi litóaYl i;«i.-5*aS.-« 



i 



— 26 — 

oprawy {wyprawy) dla oArek, xką4 poseło pn^owic, jaki Pan 
taki knun. 

Nifinało łei koeztowaiy {>»>driji« za granicę, gtUle słahoAć nn 
(Iową, hojność, umiano n-yzyskiwac^, zawsze x licznym ilworziui onii 
kieiu wUiywuno i z niwnyklti ostcutacyą p<ilqc20UC'. Xio lioii aa tćm- 
snrowe nnsite płody jtabcKcen pruwie w-ły za [.'raiiipc a wraeajfjc w po- 
(tta<'i towaww i wyrol»''nv ]>rzO|>łacaDC bywały, za isćm jiubzIo io prEji 
ml£i«;^-ziićj i urodzajuój ^dt^hlo w o^'<!ilnyiii billHiisic kmjti uineiAl byt 
koilie<'znic /, i-nkii lui mk deficyt — nic masii Wiit])li\voAei że tliichodj 
M w-tit-lkitli żnjdul nic pukrywajy ruu-liodiiw i ż« wit-lc iriHlt! bu 
gactwa krajowego nictkDit>te i zaiiifHli»ane ji^laly. Dziwna w ii<tocic 
0przvczł)o$ć ud«nHił nw oirty kaiduj^o co i^itj wcwtii^trzuyiu uAseyin »io 
ennkoiu z uwagą pr«yi«itr£vl — kruj I«wity oblity, Uojuie «1 iiatiiri 
uposaii^ny a mimo to ńwiec^it bietl:} i cznt iirak monety. Nie było Jai 
wiadomo n nas kopalni złota aui nrcbra. Olkuiikic bowiem miny ob 
lite w ołów nialy pMrenl srubra dawały, a wreszcto i ten dochót 
upaiU {:dy xdolny<^h p'"'nik'W Szweilzi ro^pł^didli a Haba r/elui i Zil^ 
rada aiłaly j« i zamuli!>|, a gdjfbyśmy Je byli i odkryli dułyby tylko 
powód do gnasnońci i ociijialośd, pooliop do wiłjkgzego jeszCTe manit^^ 
tTHW«t\va i słKjjruwma pnu-owitycli Hasiadów. 

Fokozało się w końcu iv z marnolrawstweni w pance itlocy zti 
tek vo jak rak oloi-zyl nńelkic Panów fortuny, J4:dnoct«»nifi i isluienlj 
krąjo |iodko]>>*w'Hl. 



III. Szersze pojęcie Jeografłi — Kosmografia. 



^łłfs^^SłW** 



Są zboczenia njsprawiedłiwioue gdy mają związek t traktowan, 
Imiutem, na ti*j łoi zasadaio w daUeym ciągu Rozdzi;iiu porl y 
olein Chorograłia nie mogę pominąć Ko8iui>graAi Kosniogonii Or 
i t. d. i t. d. 

I. Kosmografia ~ o))isumc wsMeb^ata (nnłrersntn) przed?tai 
aystom świata takt, jaki daje nam posnąć rozumowanie w ]K>t^cz«Bi| 
8 obwrwacyami — glowućm prawom nqdząc^-m ealym zbiorem eial riF 
choroych cjiyli gromwl światów któircb cyfra \tr7xw^si» pojęcie naj 
bujniejszej wyobraźni Jest: ie 8kładaji)ce go ciała działają mt sio): 
wiajemaie w stoeuaku proetym niads ą odwrotnjTii kwadratów z 
gloiei. 



— 27 — 



V EosmogODia podaje wiaijoniośd o sposobie (HwstAwiima świata 
wyczeiTfana drogą analopi. OuDuziu księga ^It^jiiełtza, Hetyotta Ueue- 
ulogi» tioguw (Teo(niuia) Islandzkie K<14y i Ii»J>'Jaki« Mana aą to nąj- 
rfawniejg/.e w ^m kiemnk!i l>adania. 

Jtiugru6a (CburugRtfiu) wlfl^iwio mówiiic jeet cacęSelą dopidro 
Koeiuoinmfii 0|>artą na Bprawdzouyrli inł, ^postne^niteh. 

Tft (1'ipitTo tlzieli sitj na: I. Jco^ałii; niatomutjraiuj i antroii' ^ 

obie wc>h|h')i ui^ 2iiSłiil£io praw mechaiiiki ^tedzt] ubicie ciał ii< i< b 

i pnynyuy teu nirli fljirawijjjice, co zaraz i^cUlpiiiii ołiHoseniu iKi)L'(ca. 

Asln>siw>3[ya wylątziiic jwńwiiji-a aic n>'£)Hizua\t-aQiti Kwiawf w jw- 
wne fcTiippjj', gTOnia<i.v *r!yli konsiellacye olożoaycb iia niebie priedsia- 
wiaji)cćiu mi w ksiUałcio kuli iTkli;8tći. 

AMi-olof-ńii ttieyilyil BloKowADa do ursopowiadaiiia i)r«yazliMci z ae- 
uektów poloicń i wply^yów eial nieote^Kifh ]M>|)rz«<liiila Astronoroii^ 
Hajn7W«e uiepiyń jiuwapi świnia Monanrbowie l'apieio wd^ nadzwy- 
csajoą otaczali i omoką .Yslrologilw i rady icb zaałęgaU. Używali 
n nató sławy melkioli Aiitrolcfrów IjaIosz, Jlosalaki WojwecJi x Kraiuy 
(lak sił; nazywał kkdyiS (wwiui Kaklulski W-dwa Pt>ziiJió,l .Tanzl'loB- 
ska Mikołaj i Szadka Bernard z Krakowa i inni. Królowie lutsi Irzj- 
inali Nadwoniycii Astrologów mianomciej ^yp. Anp. i Zyf-. III t«niu 
nawet o saioackn na życie Jego ukladauyiu luial mósni Astrolog 
Broiek. 

Astronomia z Jcografią matematyczną razem ma za nneAmkit 
wytlomaesyó ks/talt i wielko- ziemi (jako planety) wykłada prawa 
ićj iilmitu dwojakiego i zjawiska z reprilariiego obrotu, słclepiema nie- 
bieBkiego — pnirz Ulico objaśiua uarzi^Klzia uźyTV!Uio do budau w Ob- 
aerwatoryacb Asiron. i pcdąjo przepisy ryaowaiiia kart JeogTalJesinycb 
Cmapp). 

Zm złottigo dla nauk oćwiuty i sz.tnk pi^knycli w Polsce wieku 
kwitła w eałćm zDiiC2«iua tego słowa i Astronomia. Jan z Głogowa 
rwuHK-zyua Hzoreg (dsanu^w co t<; nankij pu«iin<^li do wysukićj dgttko- 
nalości i iiiiii; swojo po za granicami kraju glo^mim uczynili — tu na- 
leżt): \V<>Jcifl<"h z Brudzewa BemanI Wapowtiki Mikołaj KujKiruik Mar- 
cin /• Olkiisjiii, LatosiC, RuAciszowski Zobrowaki, Foutan. Jan Broieki 
Jau Hewelke Gdańazćznoiu Xi!i<lz Jiiarcin PticMibut Otllanieki, twórca 
Obserwator. WileAsk nowćj na iinnamcAciti niebieskim koa^tcllacyi 
pud nazwą Ciotka Ponialowakicli naśladując flcwelkcjęo pomysł przez 
uiiuełi^C7.unie tam Tarczy Sobieskieęo (Janina lierb Sobies. rodo). 

Jc«z«!C do tytrh znakoniiltftH-i i jwwag w dziedzinie jVstronomii 
luilciy zaliczyć /. upuki przed ostalnini kri^ju roubiorcni Jana Sniadeo- 
kJe^>. Jejit) rozprawy o Kopeiiiikn i Zbiory ol>aerwacvi astitmomloa- 
ojfcli na wszystiue jtjzyki prz^tlomaczonc zostały co jui samo o ich 
wartości iir/emawia — ale obok lego naleij mn wdzięczność za wykoń- 
czvmu OWrw. Krakowskiego 171)1 r. i opatrzenie go w pottzebne na- 
rzędzia, Wapomniauy Jaż wyitJJ Hewclke autor znaKomitĄ) Solent^rafif 



— 28 — 



(0]y\s księżyca) iw dziA dzicA tak niewsnisEOaćJ Jak system sloneccn^ 
Kopernika wUsDym kosztem w (łtlaiiHkn pd/Je «iij lodzi! Otistrwat. 
Asir. wygtawił. Dwa blizkic siełiie nic^dyA miosbi Polski Torti^ 
i Gdańsk nie tnogly te^ pruiTridzieć ic p»m\^i istnienia it-li nnieśtniofl 
teluią takie dmc (towajn astronoiuicKue, ■ 

U. Jcocrnfia fizyczna — ta iiwain ziemię (planetę) jako odrębiM 
zupełnie catos^j jako iwdatawi; or^'auiczućł i nieoi^iiicznt^j przyrodn 
widownię zjawisk sil i prnw natury, zkąd wynika istnienie, życifl 
i odnawianie si*] roślin /.wiorząl i Indzi. M 

Kiedy iiailiijc zbaikł: wewnijtritny skład i hiBtorjrą formacyi ztdl 
mi (planety) Geologia albo (Jeognozyą się nazi^wa. 

Jeżeli powiemcunią ziemi, jako bryły ziemskiój pod wzgłędeiL 
gór i wolkan/jw opisuj* Orografii prsyjmujo uazwę — HydrografM 
ktedjr się opisaniem wM na tij bryle ziemskićj roslanych zatrudnij 
niekiedy t6i jiod nazwą Oocano{;ralii figurąje. 

Atuiosfero^rafia stawia sobie za zadanie zbadać otaoxĄji)Ci) g'(^ 
ziemski atnioeferę. — Klimatologia Hkromiiiejsse ma zadanie poprK«st4 
jąc na pojedyuczycli krajacli inontaeh wyspach eto. 

Jeo^rafija zoologiczna boInniezDa albo luiueralogiouia zajmuje 
się badaniem trzech dzial6w przyrody. 

Antropografia poiwi^ea się zbadaniu rolnych plemioB (rass) Ind^ 
obserwaje icIi rozwój fizyczny zakreśla pewne dla kaidego z niin 
granice i nosi nazwę powszechnie przyjęta Klnologii. 

III. Jwj,-r:itia jiolttytrzna— ta ma za przedmiot narody |>oljtc«oil 
z sobą jedności^i mowy zwyecł^ami obyczajami Ji-łltmkiemi i prawar 
czyli fipolcKciiBtwa, (liiuslwa pod względt-m im^sdseu pracy i 
rozwoju eywilizflcyi pr/.cmvslii i handlu — o ile kiA wskakuje miejsco- 
wości pamiętne historyczncmi wyjiadkami wkracza w granicu liifttor 
dzicjowł^j i nacA zasady z ua^romadzunych malcryali'>w do nloże 
Etno^afii Statystyki. Ekonomii jioli^-cznej Jcogratli Kolaiezej Przu" 
słowcj Handlowej Kościelućj Leim-j i t. d. 

Isinieje też i usprawiedliwiony jc^st podział Jeogralli na Rtar 
tną, średnich wieków i nowoż\ini) rt^wnolegle z takim-ie sam}'u przyj; 
tym w iiistoryi potityezntj, 

Jeogmiia Bililijiia idzie w cane x Archeologinę, Biblijną — jai 
nąjdawuit^za, i dla ob.)ainienia Puma a-go i historyi Świctćj uieodbi- 
de potrzebna. 

Kadzwyc?.aj intercssującą jeiit hiiitorra Jeografii obejmi^jąc poety- 
nioiic odkrycia do których doprowadziły zawiązane etununki jednych 
ladt>w z dmcićmi, w^ilr('iwki wj'eiee/.ki awauMirników i wyprawy han- 
dlowe. Zdtye się, źc Fciiieyanie pierwsi ilali i)i>i?h«p do togu. Księgi Moj- 
teata i Jozuego już obejmują wiadomości o ludach osciennycii. Kgipcya- 
nic za Xit.-haona poznali dn^ świata ale pozostało tajemnicą jak się oryen- 
towali bez igły iaa{i;De30wćj w śmiałych po iporzach i oceanach jfOKlróiach. 
Grecy całą Azyę iDniejintą i wybrzeża m. :^r6dziemaego doskonale znali. 



f — 29 - ^^p m 

Herodot i Aiysloletćs tn^ raę^ ńwiota (lad sUuy) ocUałi. Eratottsl 
iio.s Hipparch Strabon rzucili pierwsze zasatiy Mtrouomiczn^-j Je<»grałii. 
lUymumie *tl;i jwlitycanij Jcografii zaniwllali lOBtciuatyczuą — wotcli 
podbite pnci sicWc kraje i fmly Miii} poznni^, Jnliiis* Cez»r w 9wo* 
tcJ) KoniracJitartaeli ołwKcniic opisał Gallije Hclwecyą i Brytaniij.*) 

KiMiiio^i-afia Slomiytnjrch wogt^lu blolnn. i słaba uatret ui zlotogo 
dln noiik wieku Aa^tmla w Kr->iuie nio doczekała si^ lepiej w nktad 
Matn wlajemiiiezoHycli NielKłziiiiwtów, 

Arabowie (Manrowie) oil VII[ jwi wiekn Ery Ubn. uiez(>li sicie- 
IM pracować nad MKlżwi^ciiK-in z ujiadkn Jtognirii do«-jicpi doprowa- 
dziła wnctka wirówka Indów wa gruzach lizyiiiskiej^o Zncłi<Mlnie^o 
j>aA«twa w nowe ai^ sruj)p.v koiai7.ącvfli, ii»Ht<jpiiiv knicyalj- a wkońto 
odkrycie Ameryki roKs/emyly d^icdKuuj Jt-ogralii — a nasz Jan z Kolna 
^uKur) ziomek kh^rcmii Dniiczycy kierunek swojflj floty ijowientylj le- 
dwie w («lkr)'cjti jVu)eryki nio wyijrztdni! Koluuiba skoro jak wiadoma 
jni dotarł liył do hnse*;ów I*bn\rl<>ni (Tierra del I-aitradorj. 

Podróie i odkryt-ia Wonot/iw fJeiincńczyktiw floruuttiKyków Pot^ 
tng. Eli^-iia. Ildlleiulrów i Angliiiiiw uasti^^puio Skaudyuawoow i Fran- 
cuzów xaoki-(ji^li!y i wykońcryly |Mijceia i wiedzę jeograficstną — nowiu- 
rzoJini;! kuli zietuskićj iia l^dy i vfiMy pixIzii-loim została a ludy na 
mi) według nuu rmm\es/^/j)aa /,ba<tauo. W epooe młrwlzcnia nauk 
i sztuk {w xvi w.) (wwstaly Katedry Jeofcrafii we Flonjiicyi !'arj-iu 
Londynie. Dla, roKSzenwuia madoniońci j<ograficziiycli nie gzC7^iiu\y_ 
raady owczcanc fnndusnów — naatępatwem tfej dan^j Jeogmtii opieki 
były: I) Slappy tuiwgrafieznc, atlasy mateiuatyłrzuo-fizjTKiłc, hydro{,Tafi- 
eoK, "rvktol<»gic?,iie finapy jco^rr. rw^Hiiui-j). llj Plwy iirzyrodwiie ea- 
hi- tcjęo K>nata stawały się ws]>i!ilnenii dJa liKlńw u:ij«ni;k«zii 

o.l> .-ii pr^fśtrzciiifj zwyUe drofrąaiamiaiiy w począlkadi, IIIj Me- 

ilyuyua hi»t. naturalna etiiogrsłlia nautyka (iiiaryiiarkaj jwsiiwBly aq 
Bt.Kiiiiowo do udoskonalenia. IV') Pn!cmval z surowych plołlów i mat«- 
• w fctiii-6 nowo odkryte obfitowały knijc, citcąe korzysta-- rozwijail: 
(.n/,.ii warsztaty r^kodzielnie i tiibryki a wychodząoc z iiicli \vyroby 
labryKaty i towary nie tylko do wyp«<liucJwvi;o życia sit; przydawały 
ule j<»luoezvi4Rie ro*3;;er«iły Iiaudel, który odszukiwać Mitj starał lepsityai 
i\t^^ i konttintkat^yj a tym sjiosotieni Mtosnuki luit^-dzy narodowe iitano* 
!:!adii<5 ruuajaly do poibumcuia cywilizacyi i rozezenenia 
■ 'Uy lud/.kiej 
Hmtu lii6toiyc74ia literatura do ułożenia Jcopratii kraju po epokg 
rMliforowij oblitiye w dosyć bojraty wsitechstronnie niateryał i czeka pra- 
«witego antora — ie iwminc Dlngosza Sarnickicgo .Słarowolskiego 



*) GroC7 ł Hiyminnif pnw porec«sa Oity WHtf tnilepn Daicalra i Niemna, 
(taro J0 po łirnjiinui niufnall tmisIcU drofił »obtc liaiiiUovir4 wlkryivav— uMjwst; tt^- Via- 
dna JmU Uacsuri} Borystenci Cliranoa.— 



- 80 - 

i wiciu jjinycli rAwnie jak ci powninych pisarmiw i Dyi)lomata>_ 
odtUicInycli I*ri)wiuoyj co oprwa tauycb ituticl tlonoine znaoitenie tuićć 
mogił — trnklały x owiennemi pgłństw;, monogrntie miast i Ziem hIIm 
Powiatńn, akta zai^liouycłi sporów o ęi-anice priKz Koniissany i Siidf 
DA okroinaoli wl Turek Tatar Mi>skwy i Wc^cr, nUno w rńżiiych cza- 
Bswh podziały kraju ik>i1 W7.gl^(it?ni adminifitrac^jiioiwUtycsiJym, d/icla 
Katuniliatów, Prawa, Drtawy t-aly kraj ol)o«iąziijjjc« altio outlzielue 
Prciwincyc Ustawy Gńmicze Iklc-uiiiczac i t. d. rmcĄ wielkie światło na 
wtfwnctrzny ustpĄj R-ptćJ ale niewiele j«S7.raio dosiarrzą tlanyrli (Ua f?ia- 
tj-Blyki i Ekouomil iHilitywiw^j; Do ajiecyainyeb pisarztiw Jcosratii 
zaliczajji się u naa: formankowicat ŁnbieAski Wlady. Arc. Bi». Giiic-L 
X. W>TMic-/ Karol Jezuita — X. rgn. Giecc JwaaUi, X. ŁadnoT 
Pijar. X. Fi'anci3. .Siarc]cj')'i8)u i t. d. 

Mappografia Polaki. 



Polacy lubili obce krą)V zwiedzać i o uieh xa (rawTOłem roz|: 
wiadać ale inst^-łucye swoje i urKąiticcnia łwic poprawy wiekuiścic ntr 
mać clwiell. Ct, oo dla wyisz^ wiedzy nabyda w zagraiiicKnycU 
Akailemiacb ksztalciU dostarczali cudzozicmcom wiadonwt^ń o Pola 
ale »i^ sanii do jĄI opisu nic brali. Cudw/ienicy, Piwlowic zagraiucz-" 
ujrcli (Iwoniw albo Niinc^iisiie, doryw(;-£o o naazjiir kraju i narodzie 
pisząc, acz slahe o nim daJĄ wyobreicnte ]>icki>e rysy eliaraklcru na^ 
rodowefc-u ocenić umieli, urwdzajną gleluj i obfitość plo<lóiv prtyrod> 
nych podziwiajf) a vaJszc swobody uarouowe pod omoki wyuoMq, 
stan i]U4;j8ki i Iw) 'prosty prawie im zostat niezoanjnn. 

ZiłOwu mcHtrudzony Jan l)łn^^x [mtez awojg Cłiorogralią roz| 
CKTna poczet Jcografów u nas - ■ a Koiwriiik z Wai>owskim oznaczi^)^ 

Soiudnik pi-zez Kraków i Kraaeiibnrf;; prx*;chodzacy rzueują podstawa 
o kreślenia niappy Polski. ■^^~ 

161!'. Stał^iej z Mio^bowa wydal map|)^ Hannacyi. 
Ió2tj. Iteruanl Wapi>w«ki pierwsza nianjH; Polski naryaowal. 
166S. Waci. Grodwki w kolonii wydał mappcj Polski. 
1560. Zwicker G<!aii»xc^imin map. Paludum Polo^iae. 
1663. Stan. Por^baki luap. XX 0.iwiecini i Zatorekicgo. 
1&70. Z«llin5 wyd. map. PniRt obojga. 
lófJO. Orteliua — Mappc Polaki w Wenecri. 
„ HennenlKjrp poprawni^itą wykona!. 
1674. .lan Km^iiinki. Polonia w mnonli. 
1660. Wariin Siryjkowski w swćj kronice i map. pomieścil. 
1Ó85. Gerani Wcrratorci wyd. niai>. SriMka Polski 1 Litwy. 

„ Stan. S:irnicki niaii. Polski i Podola. 
1689. Marc. Strnbioz map. Litwy w Kolwiii. 



- 31 - 



1606. 
16ia. 

1634. 
1667. 

A. 

1608. 

1739. 

1747. 
1740. 
1750. 
1753. 
1770. 
1772. 



Ti-ni. Mukowski map. Litwy i Rtwl PaUkliJ. 

Nakładem X. Kry«t. Ka<leiwilU mappa irytkna Utwy 

i Busi. 

Jc<l. Święcickiego Topo«rai)lii« Ma8oviac 

Mikołaj S.in(l<>Iia wydal fiztery mappy Polski roimaJtij 

wiclkoici. 

Ikaiipłan Inienier tan. Likrainy. 

„ „ PoUki w AniHlcrdamic, 

Cullikrytint Aiulr. TopOKraHi-ziii) nip. Polski. 
Dahll>ere; — tap. PoUki dla Karola Gosi. Kn^l. Sxwed. 
Jakiih Gadcbuwli GdausjiCKaum mp. Polski z Litwą. 
Adolf Grott iiip. Kurlaiulyi x Soinigal. w Petersb(li:ga s po- 
Icceuia Anny Cisan^jwij. 

Baniickiel iiiij. Kiu-latK!>i hpitu w Noryinbcnlsc. 
Jan Nicpraecki nip. IJtiiVT w Norymli. 
Jakól> SlcyiT mp. Podlasia. 
Fryd. Enilerscb nip. Prusa Polski w Elbl^^gu. 
Folioi mp. Polaki. 

Zftutioni atlas Polski nnjwi^szcgo ix>iiiDiiartt nakładem 
X-» JabJonowwki W-«dy. 
1784. Karol PcrUis i K-wtau wydali mp. WojewMttw Płockiego 

Lnbel. S«adom. Kraków, i Rawskiej. 
1791. Kowicki nip. Podola. 
170:i. MUllur odbił mp. |)od tyl. Ni:iute Karto vou Pol«u tind 

Litanen w \V"iedniu. 
171)6. Karto Polt:ii Lilanim und Kurland. 
1797. Kurowski nip. Wojcw. Krakowakiegu w Berlinie. Ni«o- 
azacowany Janocki l^ibliolekai-i Xiqinic^ Znluskicli dn 
Uaput^rafii Dawut-j PoUki dostamy) i!.rMet. Lao^icr 
1796 in|>e Polen Liutiien und Kurland. Eart» ^ogr.:ttic%nA 
Dawnćj Polski Leonarda Chodźki. Paiyż Iriłl r. 
ippy Polski i j^J Prowincyj za ^raiuci} odbijano n nas j»pr 
,j Iw 8iq dokiadnoHciii nie iialeoiJy. Zanoniemn dostoronył X-ż^ 
iłonowriki niatcryalu prera lat dwutkii-ćcia lubićrancco — i przy Ui- 
'sch PoUki (li>łt)C7anfi mapy w grAnioacIi x rużnyOD epok uic o<l- 
dy sitj BciHłi) doldadnawią. IJ^iwua T7.ci!Z, ie z Mouarchi^w na- 
_ !b iaden o urz^-dowćj dokładnej mapi>ic nic iwmyólal, Iw wsiM;diŁie 
I'> miało mitiJKe, l>o taka mapa statystom, nięiom stann, Hetmanom 
nifodbicic iKilncbiui była, a byli u naa pr^ccicżmdKie uloloi jw tymn — 
liirl obfity iiiateryal elo^ony w o|usacL i>ojcii)'iiczycb Prowincyj. Za 
niuitów niepodobna było do tego przysli^jł!/- jMKiioważ ^raui<v. ilwci 
Diy Pobki niw były lufalom: tjo wskntck działów faiuiliJnycU zapisie 
t«8tamentowyob wianowania ońr allKi nidadów z postroonemi juź xwic- 
kaiaty mii jui. zmuicjiuiały dziedziny X-Ąt Maztiwsza, Kujaw t innycD 
leimoć«j. N\iBiu»owuiiij£i9 1k> tumu była doba xa Jagielloudw a wb.- 



- 32 - 

ióme jetlnociceŃuc z Unią 1569 r. luleiftło si^ u t^m pomjileć. Ależ 
i dxiii z tych, jakie znane są "pia()p wiałlowe uam Dawnej Polaki gra- 
nice, a ci eo mi^k^jj) na usialmob jtj ^krujacti czyli ki-eiwrli, palcem 
je (W ilitiś dzień W8knxuji> — tok dalekie, ic l>ex iTHu.-lkicb z [ozmtloici 
pr/whuwaujTh kart, latwoby ilzLs pra}'»fo z żywifj tradycji i cali 
niegdv8 obsŁcnuj Polska odrysoWa<!- i pojcdjniczc na nićj «4lzna<-iej--' 
Promncje — dawne miasla i rieki odegrałyby (» wielka twlę, ho i\ 
kle ustalały granice, przwiualy sjwry i wątpliwości. 



IV. Etnografia. 



/VVrfS^V-'JS' 



Dawnjćjflze dietda historyczne i Jcografio większego i mniejszej 
rcumiaru zwykle pQiIaw»)y wiailotno^ o zwyczajadi otiycząiaeli nbf 
«ch wierze z obrzędjuni rt-lipijnimi, Jwyku, UtcratUTTO ln<lowćJ i pi- 
Mućj [lewiwgo Q)>. uanHitt (ołUuiim luuii oddzielnego uwzepuj i taka 
nicwyc%erpnj¥!ft pi7.edmioŁu wzmianka zwykle pomi«azczaii!i bywiUa 
pod ogoUnytii roitdziałeiu z tytułem „Etnografia'^. Tymczasem zada^ 
niem Ktm^rafii jeet jn-zedMawić człowieka pod W7.pl<;dem fizycznegfl 
rozwoju i ocenić zo Btanowioka upołwKtńflki*^ — taka dopiero ob9e^ 
wacya jwprowadzi rio jVutTO|Ki{coogralii i Etnografii. Ma swoji; Jco^raG^I 
Botanika ma J4 Zoologia i Tm Indzki z rtiinenii 6zyczncmi odiuianaiiii 
myli raMMsuiii rozniicszczony iia cali-j powieracbiii knli ziemskićj w t ' 
r/jźny spo^óti zai^pakajający waritnlii istnienia i oilnawiauia si^ tak£e 
uiieć muai. Antropoceogratia i>od wzgledeni zooI<^czDyin czyli "" 
canyiD cbtieli rfid ludzki na jrlumioua a imaitomcićj: 

Plemię bialtf albo lva»kazkie — oechy tupo plemienia są: Iwnr 
owalna, w.>» jMKltnAiiy, czoło otwarte, wyjmklc, policzki niiJo wj-stająee,- 
nsta Bynictryczuie przecięte, wargi jintyjeniiue zaharwionf, uszy mało, 
znToet obtity, oczy różnych kolorów, wluśy Jak jedwab' mi<jkkie_ różnej 
barwy, aktora Ińala — jiociąg do iycia towarzyskiego, zdolności nniy- 
'alowe wy^zti uiź u innych j^emion i dnch przcdsi(;bierczy. 

To plemię Koludoia cala Enro]»c prócz okolic jKKlMcganowycIl 
p^łnfl<-na Afiykt], |>o|[idniowoocli04łni4 czmu Azji przcranca tóc rtd 
Ameryki o><i;ti!a wystiy przylądki moiDkie wszystkich cjęści świata. ^ 

Plenii<; Ż'''Ile allw oliwkowo — wzrostem Jrii niniejszym od \Atilt 
go «ii| wyr"żnia — włos ma ncadki i twardy, twarz przypłaszczona 
roka w policzkach w^źna ku brod:u«, nos plaski, tisiy dużo, 



— 33 - 



i nogi i!A krutkie, głowa lucproporcyopalna tło korpnsa, bmi na prostej 
Unii, oczy wijjtko otwarto. To plemię wiladnia rcwttę Aityi, Dąjlardzcj 
ka pńłuocy poennicte strony <I;iwDego i nowego l^dn, oraz wyspy mo. 
IJi'ly.|8kieeo — Chiticzyi:;)- Jiidyumo oA.(loljq m lego ptenuenia — cywili- 
sacyii lvoJi ludów od uajd»wiiietsxycli cemow wyrobiona nie posuwa 
SIĘ (laliy. 

Plamię czanie /Kejrrowie) — oecliy; Kolor skóry czarny, cwAo 
oiislśje, i^iłufKka w F^kroninch zwęiann, noH splasicciMny i rjulnrty, koU 
policzkowa ^nacziUL' rozwiiiiętsi, wargi piibo odwaloiM;, ot-jty dniŁt' okrą- 
gło, wcwy kriMkie, nwy Merokie, oiistnjjjce, włosy welaiste k^fiziensa- 
we X£iw6t słahy — miV/.p malej (ily^tości — r^ przydlnźsze stoiia iiłag- 
ka. Ze xwij[<ki'iw iHe(n\'iw /, białciiii iwwatiijij MuWi — mni^-J cioiuna 
ieh skóra — potoniRtwn Mulatów 7. hiiiieiii pleraieuiem iKtIjjczonych traci 
eiopniowo cecliij picntotmj, Nccrowic zaludut^Jt AłfjkCj Nową Hol- 
lawlyą wysijy tych części liwinta i Arcliipelag Oceaun Spokojueco. 
I iSaęry i ^liilaci emij^ji} do Ameryki asnkając łopszój gleby ^lył 
nadzwyczaj lubijj wsaelkie i»lftiitncyjue zatocia 1 rolniwte. Przy 
lałcodnjTii charakterze maj^j wrodzonjf i:liytroś»> i Inbią t>ly»k<)tki — wwn 
sx\'li zniysł {towunionia W3'p>ruwal pu uad iiuio i fy.nji\ trufle pud zic- 
nun- TuiisMaiiit L'<iuverIotir Mnr/.yn w końcu zesrłcgo wieku fłani]) 
ita r,' ■ 'ritaiiia w Saii-l>'>niiiifro pohii Auplików następnie obciął 

się lii. lu zrobili od I)yrckl'.ir}utu Fraucnzkictro *le Najwlcou Bo- 

iuip»rtu /.luuHi) go do kapitiilacyi i Iritymal jako jeńca w B^snnęon co 
nie tuk łatwo nrzyszlo — do tiij wypra\vy użyte Leptony Polskie Iwjc 
i 2iilta lebrn ołcrojjDie przerzedziła pod tlowilklztwen) zncsego X>eln Jn- 
blonuw8kieg<j. 

Plemię Cjserwono-niicdajiDC ma takie ceeliy: t«inpcTam«nt Ańlcio- 
wy, wzr>łHt dobry, kit^tnltna )»'>*tawa, tiila znakomita i zręcanoAT; — gło- 
wa pruporcyuiiulitii, t^iur^ ru^idiinia ale czoło plaitkic, nos długi nieco 
iiiilnp/.r7..iny w gńnw, oexy wielkie, wl<M»y tmihe i twarde — zarost Iwr- 
dr.o f\:\Uy — (lOt p«i— żyjij dliisro — łeuiwi e^ i kłótliwi — Hkłoitni do 
tnnik''iw moimyeb — od cywilizJieyi atronii) wiersa w ducliy — ł-naiy 
i wybrukują irli kujdarze — broni |»dućj si4 '"oją, ink i strzały zatrzy- 
mali do dztK — whulze nniy^owc bardzo u uiełi Ofcrunitrzoue — osicoli 
lid dawna w Anierype ]K)lnd, i pi'iln«<'n('j, giM;bieni «1 Enropejczyków 
zua4-7.ni« «ę przerzcdzH^iij i mo-sj uiezadlutro wyjdiiąi^. Co na takie rńi- 
idco plemion stnnowc/^) wpłynęło i po<lzl«ilzic» wpij-wa ozy klimat cct 
wody i-zy warunki życia i mcelianizm trawienia czy uares);eie obrót 
ijciui i wpływ t-ial niebieskich czyli nie sprawiła rep) wielka Jaka I*- 
mduev» w systemie Awiat«'iw nie oiifiadniona, wyjaŃnić nlo}^ Kizyologia 
rodu ludzkiego wespół z Antru^iolo^ią. 

KJcdv Autiv)pocw>grntia c«yli t^tnologia patTxy na azcaepy i Indy 
jako ua oalHze o<imiany plemion i rasa vryiij wymieuionycli, a eame 
mnify {^'^t^^lstawiajfi Jakby różno gatunki człowieka ze stanowiska w- 
iin^, Etnogratiaj jako gśitąi nanki rozsKcrwyąca hialorj-ą cywilujwa^Y 



_ 34 — 



i dńej^w ubDcrwuje la<bd skapioitTcli w narody cxjli spoleezoo&ci AcMIe 
wędami ducha gpojoiwj. KiyAcińiejsji^tu z tych wędow i>yw« język, 
potem religia następnie prawa i Ustawy z potnteby micjsotwćj, tern- 
jicraniiMitu k prwkouań jtwywajt^w tradycyj i wiary wv^iiuIl', Etin>- 
graC — stara się xhadać umysłowi} atrouc czyli wiolooAci «lo rozmniłj- 
cia kierunku ninysłuwogo najbanUit^j utiemaj^cc, wybituą ido^ dtirba 
pcwnijj gnippy luciu (niirwin) j";/.yk. litiirsiturę wyli widnokrąg i ołis^Af 
całej jego wiedzy, zasidy urząd/^u mieiscowj-rh i stosunków wsyyo- 
mnyeb i zesłania ju z przyjętemi i wyrouonviiu w narotlaclt kti^re ju^ 
dawniej na opinię ucywiliwiwanycli za3łn^.yły — ale luiiglcbiOj nailujc 
wniku^<'; w ounjbnuki iudj-łridiiahie c^iyli plcniicuu« luamiuiui i eecliy 
co wyrabiaj osobiM] narodowot^ć, m 

8zczop np. ^uwiaiiiiki ma takie cechy charaktorystyczuc — slynM 
z odwagi i lUHctwa — dla pici słabćj ulc^ly ~- urux dingo nie i 1 

i cliijtiiic priE«l>acza — lekkomy-MaoScią i brakiem morni!'} w<i!i y\ 

tudzież brakiem j)n!i:dxiobicrcM>!Jci i uiemdnuisriii — jtr^y jwwudiciiiu 
nierząd i uiarnotrawstwo (owara^-szą — gnuśny i ocietaly ifo pnicy —- 
pnie^laje aa laihi ocćm aby trudu uic jwdejmować sciiluduuśi-i i poniu 
dku nie lubi — łatwo »ię obejm dąic wyzyakiwaf — gok-iunofiic era 
xbvtkn posuwa — nie oblicza cne z rozchodem i dtK^hodem ani ua jutra 
ogląda — litbi awnry zwady i bojki op. o kopce granice drogi wody— 4 
skłonny do cgzaltacyi — ]>oetycxnie iLspoflobionr, lubi ^icw muzyka 
i tańce — lekki dowi-ip jł.st ^łi-zyr<wlz«nym jego darem — uitn pmL-jiyoa 
i jmclilelwitwa ^ dla prayjaim wylany i gotowy rto ofiar dla spr.uv pu- 
bhciiiych — zamiłowany w ojczysliij zagrodzie — pwlłcga ti-nknoeic zd 
krajem na obczyźnie — grzeczuoikią się i delikatnością mlzimcta w t]óM 
mowycb stoeuJikach i z Si^siedztwcm — tjfń ws|>t'>lczncie dla pobratynM 
ców; nailzwyezj^} przywiązany do mowy i zwyczajów prtodkuw tiidzi^ 
do wi;iry i ^ej obrzwluw z tradycyj zwiijzanych — bjWoiśi' i zilotm)^a| 
wrodzone meposjiolilc tiiy82<-7J5 ^ ale wyt^^va^oś^•i w praey mało — lnt)i 
hooory i zaszcayty ale jnmktualnoM-i i pracy do nich przywirjzan^j nie 

En^trzegą — honor Daro<low>' wysoko oeni — miło.'^' ojt-zyzny w wyutJ 
m stopnia ij-wi — w powooiEcmu do giry nosa zadziera, w nieiMtwol 
tlzeiiiu n|)ftdn ua dachu i wyncka — otwartością cliaruktcru |)ociągal 
obcych i MTopiw nawet samycfa — lutń grzeazyi prt^oi^ią, iyć nad' 
Htań — do Niemoiw żywi niechęć i wstręt czi)}i!—il»jL'n<; oszukiwać, ale 
Bię tćm nie o<lplaca. I nari itawni poważni l^isarze i obcy te wybita 
iuqtoc Tj$y narac^ęo charakteru upatrzyli — a następujące banlzo daJ 
WBĆj daty przysłowia jo potwierdzają. fl 

i P>'ikł swiilt kwiatem, tue będzie Niemiec Polakowi bratem. M 

Pal płotem, zagrodzi aię jł»tvm. ^^1 

W Żydy zastaw nę, a p>i«taw się. ^H 

Cupłt^ papki) i solą, ludzie ludzi niewolą. ^H 

SMko i saszesytnie je^t nmrzeć dla ojczytąr. ^H 

Jak nićmast to na, jak je«t, to stelcet. ^H 



— 35 — 



Odntekti się, Jak inba błota. 

Konia kują a iaba let nogę podtta^ta. 

Uądry Polak po sskodzie. 

Z Inońw MMepa Słowiańskiego najwyUzij knltury (o jest cywi- 
lizacyt i oSwiaty (tonili się PoIa<;y Czosi ItoMyimie Morawianie — luud 
klauy ti'f;i> s*i'/*|tu juko to: Serbowie Itiilgarowie BwSiiiaoy Dulmud 
MoHapby Illirjfci Slowaki Chorwaci Kroai-i Śzlązacy KaszuUy Kaiiiedtrali 
gic i aiclcdwic na \Al dnikicmi pozostali, do owigo się nicjuiiuala 
j>r/.yc7.yniły niewola i ucisk xe strony Tnrkńw i German^^w a po ca^śd 
1 ftiatlżiaron'. 

Ludy Genuańskiego sitcjtcnu (mwy) csJkient odmienny mają cha- 
rakter a iv-cliy j(!^ są: pnieujgębicrato^ i zaradnoM — saniifowaRio 
w jiraey z osioiędnojcią w życiu jwIąpBOue — egoizm i otwjętnoAć iia 
potnwby Iiliinicti — zamiłowanie w iyciu ramilijaćm — dobry rozkład 
w nż^ciu czasu n» |iraoę i skrouuw jtrzyjeumoH — sj-stfuiatyczność 
w *.\Tiu i Kajęnorh w sktttek ri<'tniiatyi*/.uept tciiii>enunentii — l>ai'«iio^ 
na czarna Kodzinc — osM^ziidnoSć do skąpstwa gmsuuitjta — ^isła kon- 
trola doenodu i rcKwliodti — cicrpUwodć t wvtrwaloić w zbieraniu co- 
dxiennvrłi otwczędnoM dla stworienia z nich kapitału — Rimny rozsą- 
dek nic dopu»zf/jij,Yry fg^atlacyi — brak [wczj-i w życia bo ją proiuL 
wyłacai — mała i rzadka olianicidó dla dol)ni puttlicKnego — brak pra- 
wd7.iwijgo imtryotywnu i poiwi^eń dla ludzkości — Kosmopolityzm — 
uhi !n.iiL', ibi patiia zasaiw przyjęta do <;mipracyi i liiiacldepo źyiria 
ziR-lięca — niecKid-jBĆ i oiłi.>jijtni>^i: dla {uękna i zauitxlbnnic elrony este- 
tycznej — gburowatoŃć n- Rtot^uukacli x ludimi — nfnoAć w kapitat i bru- 
talną siły— nicuawiAÓ do latyńskicgo wcaepu, iK^-nrda dla nudów Sia- 
TiiaiiskitSj isMy, drobiałgowość w ivciu do znndzenia — zamiłowani© 
ijurzątlku i cjiywKi^ do przesady docnotlzącc — [lieniądz Tryitij się ceni 
jak Iłonor — nudny na każdym niemal kroku ue«iaulyr.iu — indjieren- 
tyzni roliidjny — do padnlatwa skłonność wrctuiona — mozolna praca 
i trud iuisti;pi\ią bysłrotó i ^njułnoi^ć — wielka eystfmatyczuoAó w wy- 
naradawianiu Słowiańskiego pochod/enin. Indów — bn(a niealychana wy- 
nikająca z przekonania io są ai)o?%tołami ł-ywilizacyi i postępu — tiań- 
del i pr/emyst nnd rolnictwo przekładają — Ganibrinnsa napoj. ma po- 
drtid Kiemniw iuijwiQcej zwolennikńw — Intłią śpiewy c lu^raine — od- 
dają się ezj^laniu pisma S-fjo w dnie świąteccanc — dzieci wcsi^nie do 
pracy i mbu-nia oszcwjdnofad wkładajt^ ~ wsEj-stkie warstwy tego szcitepn 
dążą do naliycia oiwiaty— dowcipy ntemieckio i^asłuc są i ciężkie i t. d. 

W graiiirach Dawnej Polski od Piastófr zacząwasy al do npadka 
B-ptć) zamitiszkflly następujące Indy: 

'lVlauic Cbrobaci Poinor/.:iiiie Kaszuby H^ląKAcy Jad^wingi, Ma- 
«ury Kt\iawuicy Knrpie Kusini Litwini Żniudzinl Liwonowie (Uwy) 
Kunninwio fKoray) Prassacy (Bornseowiu) Niemcy Żydzi Omńanio Ka- 
raimy Tatarey Cyganie Gróoy — genealogia ich i wylntne ceeby cliara- 
kłero czyli rysy ctnograticzne zaniiesicjtone l>ędą "bok opisu kaWAi 



— 36 — 

pojectyAc-KO ProwincvJ, po cz&ra dopićro przjrstąpi^ do podziału poU^ 
tyczno-admini»tracj^jnqgo pneMrzeni pod R-tc z^iij. 



Polanie. 



Polanic od pól rozległych w okolicy Kyowa oaicdIJ Ruriiiami p6;_ 
iniiij sift preczwali — nad Wart^ i G<ip!cin z Lecbiw wj-nuuyli si 
Polacy. Xąjdamuejs«! Iii miasta Kniświca GnicKuo Kaliiw I'oziiai 
i Ł^ycu. Ten zawiązek PuUki niiiwrr.yia. i W8|>arla aaprz^Ni Bial: 
Clirobacya z Krakowt-m uant^nie Czerwona. Gniezno jHcrwHi^ by" 
Htolicii lintju — tu się obrzęd Ttoronacyi odby>val, tu nit; cliowali |ja« 
j«cy: tli rezydeneya An-ybiskupów. Od Krakowa do Gniez-na zawiiilł 
odlegloAć dala i)ow>'>d do jtodzialu na W-kojKiIskc i Matojwitikł; - przy. 
jęły w owyc-Ii cna-sacli jwwii^ifclinie /.wywiaj d/jelioiia kr^ju miwLy «y- 
niiw od kttircpo i naai lulzielni XiĄicta wyl^raać się nie laofrU do. 
zwad rozterek i wojen domowych prowadził - - tworzyły się jwirlye, stroi 
Dlctw.1 — lak było i n nae i lnra^i na tćm ciennal — Kiedy Kaził 
Spraw, całą Awcjwsjią Polskę skupd pod swój*; wlndzc chcieli tę jfr 
duo^ zoia/^Ky^^ W-kopolanit: 2, Mazowezcui Kujawami i Szltjskiein ■x\i^cze^ 
i chcieli jak ])rzedtem rozjiorz-ądzaó się, ilzielit' Prowincyc po micesN 
i po kądacli, alo Łokietek i Ka/.ini. W-ki stanowrzo tcnm koniec [lolo ' 
iyli, i odtąd pu l)Oi'.iJ»tfiiiinyt'Ii Niąźi^tucli diieliiiec ich dw Korony we' 
lane by^raly. KnMowie Czescy spowinowaceni 7. Grytinij, żonij I^csz 
Czanieeo ;K»i)raL-ucli tiikżc byli udrzćć oóś ml Polski, jeżoli nie <ialobi 
MC całej po«detó i zaniepokoili ntądy Łokietka. Odrowąż jw kądziel 
do Mazowidza Amial ru^-ie Hotiic prelentiyij. Nie raz Xią>.i^ ud^icLui^ 
Icimi, żeby nę od wsiąknttfcia w Koronę uwolnii' opr/A-dawali »a łycil 
swoje lennośei, i na tej podstawie Zbipniew Oleśnicki nabył X-o Sie. 
wiopskic u Jugiołlonowie AX-a Oświęcimskie i Zatorskie — jeszcze i jw 
wlAczenin do Korony te lenne X-a w tytule Pani^eyoh ii^r 
vtsuy. 

Od czasńw pi^jęcia Wiary S-ej Polarne wjirwale ])raciowali 
oad urobieniem or^nizmn państwowego — wyiiadło na północy 2 Kicin^ 
cami a na poluduin i Warapami i Wfjgranu Krwawe stuczao 1k^- 
zwolna cywiliiacyi i oświaty slalw pponiyki przedzierać si^ zaczęły - 
W-kopoIanic, odważni, i)rzy l)y8tr(>i<:i i cickawońd łatwo się dali ocicff 
z tlzikoćci i prostactwa — obok nutuo^i i>yłi gadatliwi — mieli zdrov 
rozsadek ale w pracy mało wytrwałoś — tak samo jak Bzlachta żyl 
( Ind wiejski z dnia na dzień niebaczny ua jntro — w zatargach I b"j- 
kaob o kopce duMy drogi .etc. miedzy dworami lud chętnie brał 
adzJał — pwtryarchaJnc stoatmki miodxy dworem i lodeiu godne były 
awielbieiua. Z dowdpa słynęli W-kopoIanie, niijczQ£ci^ za przedmiot. 
źartńw i nr^gau brali Niem(^w, do których wstręt i nienawiM czultJ 



— 37 - 

i W-kopoIskic odziiaezi^ą ei^ wesotym humorem bąjiiĄ fautazyą 
i nadzwycKij nroionaicona mdodyą — sij to tak nautywane Światowe, 
w kturycL lUAląjc siij tcnKnota, dóznaDy w iyeia zftwod, cii;2ki pn«il- 
nńwek, pritygody podciuis wojaciki, niechęć do NiemeAw, tuiifsicnic 
Ula (.'Uiluw otaczającćj natury i t. d. Xa Wielkopolskiej ziotni chyba 
pienvsv.y wątek obPŁ^lowycIi pwiań siij wysnuł, i dla t«go ieli taka 
obfitość i tyle waryantów: tu HAJeź^ Kol^cfowe r jasełkami połfjczoiie, 
BO^pustne którt śiuewa^ją oproi,v«daaj4<'y paroidw za iiiuditwii-dzia 
tnra alli') Tviika pn^oranego, (iaikowc podezas Wielkanocy prr^x mło- 
dzież wityjk^ \v> dworach i wioskach nucone, Sobótkowe przy mtpalo- 
nych oeniiiirli nucone prmr. młodzież wiejska olwjój płci iia prteimaiiy 
w wigilią S-^ Jana Chrzciciela podczas którój to nrocitystości niotylko 
riiłMl:deź opnsaua byliu} pni-skakąw ogień ale 1 tnmly nrzuKeu 

Iirzcffania z wiarą, że to Ja orl mmr i czarów Kbawi. Dożjii- 
:owu podcKOS orocKystoŃci okn^żneni, guucniogdne wieńcem zwanć^ 
nticoue priT wr^utuiii wicuciiw z oziuiego sboża orECohatui i owocanu 
uzdutiiouycu dxi(Mizicont, pna?. pr/o<!ownic<j vel 8terołviiic^ •). Weselne 
dziel)) się iia kilka ust^jwiw i uajwużnicjszc cbwilo tego tak ważnego 
w życiu akta obejnuyij jako to; pożegnanie x rodzicami i z rtta% 
nniras do kościoła, iwwri''! <h1 ołlarza. przy oczepinach, kiedy na dJticży 
'(nd^aja jtaniic nilocfc, przy życzeniu blocódawieńgtwa uowćj parse it. d. 
I >i i^witKowe-rdo dnia przez cali) zimę (Izićwki z kolei od chałupy do 
itiitlupy SIĘ przouo«zi)c zaj(;te ł»y!y prWj-dzeniem, a parobcy wyulntanicm 
ki^s/ykiin-, ifltSci niv jitaatwo i ryby a obok tycli xj^^ brzmiały pieleni 
Wesoli; pntfz cale /.apii^ty — nieraz bajarz albo pątnik się naoantyl 
i nnijtitiaicil itosicdicuic oiMtwiatlnnicDi o dawnych czasach i ludziacfi 
Miły nmhwyczajniij, wilkołakach, dziwożonaeh. goplaukach, wiłach, pokn- 
tu|![c!i iłucii!U)ti i micjBcacli ciulami słynnych, W-kopoIanic modlą się 
z ki^iążki a ww-ystkic pieśni pi)t)oźne z jKimi^ci Spićwają w kowielc. 
W p"i»;(i« cxarów i złych duchów wierzą i do wrńżcK si<^ \vrftzlc 
azkołly uJają. Łfld pultożuy łafiodny z dworem i plebanią zoataiąc! 
w hli;t.s/.ych ni<?^dyft t^logiiiiknch o^'łady nabierał. Odpnsty Intńl, i Jn- 
gtiH fliin; C/.(;stiii?liowską, i-okr<Kzmo no żniwach nawic<iznt. Prolwszeza 
rart wyowjkiwal — do oetcdUn w nowjnu doiini bez ł>logosła- 
V. . . piistertikic^j^o nie ])rzv-itępnwał — na wyiwminki za zmarłych 

"ji;iiw dawał i Zudii.v/.ki ohrhodKil ^ )5wiatlo w parutialiiym koicieło 
f(|ii;iivi;tl, [in;y dro^sich kr/.^-żc Stawiać liibil, pienńastki klasztonmi na 
i'[i:Lii; -kliliJ. WielkopohiDJe Ind dorodny zgTal>ny otwarty cwamy H 
UiK': .iiiy ń|.iewny ciekawy ruchliwy — musiał tam sl^ lud Ściślej zżytl ^ 
z »zlai:litą Rkoni żywiem przejmował wai^kie cechy jćj eharakteni. 



*) ITa Podlaniu I o Rwl ta, oo {imIcum inivn w^-pntcdia iresratkick pesindolM tAo i 
■fa — siaJe «li> U ta nasna pneki^ooaa jMt, bo poKąJałcą wUKlwłćJbyilt nasynać 
TloM <« B Bi«rpein pl«rfma od lUJn do (taJa pnt^mdil. 



— 88 - 



'Włckszeuii )auy nposttźciii wtońctuiiic starali się edtikować pynt^w, za| 
p»ft(l^ I'Ivhaiii>w ijo MkfA |)osvl.ili, a ci nieran wyiiokii: ŁuJiuoWftm 
miejśea w tlai^liuwuym stunit-. Żaerwly witlkoiwlskicli wlo^tiau scldn-i 
diie, w;^ro(lzone z owocowymi Sftoy, luówily o iuinH>j,nbŃ<'i i zamiłgJ 
wantn poruidku — tam gospodarz nwwaźny, g(iiii>otIvui iiracowita dotiijl 
pnyklad di\jtje ex€liul/.i w KarDOŚci }i\ trzytuaU. W unie ńwiątecuial 
po kan-znmch zbbr&la Hi^ nilodnicź wicji^ka na pinsy i tany, muzyka' 
id Hkr^yiiicc i hoatlm złożoną domoroiiłi;, opłueiili i )>udi^)u)OTrali Uiim- 
CHiicy, t>^7.l^3tnegały iirzystctiiiośei matki przybyłe t cónuni — wyrwa* 
masur uucrtaa kujawiak lanii;i i ł;.iniciny 1k'X śpiewu si*; ui« ohimiy. 
Lud Wii.lkoiRil«ki dyl i do taufu i do n.iźuiica — l>o o»Jy PoM Wielki 
ściiAu (ilichoib.ii — w fii^tki na MeiUin t, jćurcm prr-estawa] a w Wielki 
Fi«)tvk wylewała f^roniaibiiu młud/icź za wicS, gwdu «<; odbywsla ccrn 
monia prigriiehania śle[l/.io(V'yoli ^fówek k garnkiem slurn raxcni a ^vn 
brani do sjictuieuia tg r^reuioiiii ^apło i fryce gdy do wykopanej 
dołu składali to postue szczątki obryngwii żurem j«atc/c na iiltcacP 
wj'iiwHili i>ai!uątk(j. 

lj'l(i.>r W-ky[)oI:iu fiyl Ictui i ziniowj- ^ byl zwyfz;yuy .jeszcze ox^H| 
pOWSKodni i <i<iAvviijtiiy, Ti-u ostatui latem 8kł:wliil sio x kapoty dlu|:a<a 
a slarycli, krótHzi:}. n ndodydh na haltki od doln do f;óry za|iit;tvjl 
(forma żupŁUia) z plutna biak-KO z wylof^ami karmazyuuwcmi— kiifiite™ 
plecy i końce połów wyMytt-ane bj-waly n tycU kajwl w deseń z wolnji 
KoIorowiM, pas k kolorowt^j wełny, spodnie* białe w t>iity spuszozand 
sifja g<»!t, u lulodycłi wsr^icczkij upitjta, kapelutix slołtiiauy albo pifl 
ńniowy. Zimą miejsc^- letniej kapoty /jist^powala snknia granjitowij 
z kaniHuyuowcmi wylofjami, pod nią wil7.iewal się kożncli, a aiwa baj 
ranią czapka spiijla w roiiporae wstęgami miasto kapelusza — ten dHl 
iywei.-ni z narodowego strojn sdaehQ^ wzięty, Wielkopolanki Soli 
i nn>dziwe byiy — scIdudnupobuiHt prawwiiu sje gadatfiwu, za laiicem 
przepadały — uii^-iatki w dzień powsKedui cliastką ciwwy obmązana 
luicwaly a w święta małe czepce z jasnemi wHtątkanu nosiły, ua '"'yl 
buFRZtynowe z korali bisiory, trzewiki na ^'ysuldch korkaeh, szala 
•t dulyeli ki^orowyeh diutitek i tincliaste fałdowane spiKInicc z wysxn 
wancnii w deseń fartochami — zimą huty zastciwwaly ti-zcwiki, a lentr 
kaftan iuutC]»w!Ua przyjaciółka x sukna obłożona albo podbita białym 
barankiem. 

Dziewoje sjiłatały włos w kosę zdobiły ją źywimi kwiaty i wstę- 
gami — azyję sznurkiem korałi opasywały — g|>6uiuezki i w<^&zu i kró- 
tsze nosiły nk mężatki, latem w gorsctacti zmią w aukicniiy strojąc 
się kaftanik latem w trzewikacli obctsłycli zimą w butach CDO- 
dzjly. 

W-kopolanic go^nni, cldebcni nabiałem owoeumi raczą gościa; 
go &!« zdarzy — i utK)fni;Ii nie z)>ywajrj I>ez datku. Przełl samym ji 
pofltnifciem lamio rfę zwj^kle gosjMjdarz % czeladzią i dziatwą oplaj 
ildeiD — i po w^icin gwiazdy dopiero w Wilią zanadi^ą i1o etota- 



— 89 - 



pod schluiUium z wla«DC[» pr)!.c<lziwa nftkryciom podkłatla się garstka 
siana i ^lomj, co pn^poiniuu uWgro nnrodrone^ Z^at^ciela. 

Uprzywiltjowunc pwtrawj- tego cluia są: postnik czvli znpa x 810- 
miejii* koiiopfltgo — i^ba jiika sicj KtUmy, albo śJoozhj — kapusta 
z taxv''iimi — ^agly i!« śliwkami — reczimki na oleju — Biuaony ovroe 
wi-eezcic kluski z makieni — kołacze albo placki oblkic inakii-in obsy- 
pane TT to święta sią podaję. BcKiki wiwuterej bydln dąj^i i mentĄ 
żv. to o jHiłułKry pTzenmwia i na 1^} zasadzie zaraz na PaAturoc śpit-wy 
mwladtun t;lo(*'byd!a owite i ptastwa — prawi Mimą wlecuentĄ drzewa 
owłH^twe ^oniiaiit:n)i obwi^/.im iłowrosly eo je ma nrortwyn^nii zrobić 
i od zarazy ucbronić — ik) ivic<'Zł'nn- iulś cJMiIadż o\wjó} pici wj-Wfga 
7. clialy i kncyka u zkąu j;ło8 Ji| uojdzit: ztijd m^i n\\x> iona przy- 
])aduii.'. 

X!VJiiroc(y^i<!j olK'lio<!ziI wszystek lad nasi i Witlkojwlanie zatm 
S-ta Wit^Ikimociie — ziiior)K.iu diu^m postuiD szczerze bi-ali sii' do ńmc- 
coutgi" — KijnUńsiA komornica uistawia w ten dzień at>')l ciagłeni 
jajami kieiba«Ji ebrzaiicni serkiem oliwie i odom i zdobi Imrwinkieni 
^bo iKnówkanu. U zaiuoinych jfositodanty w)-»tcpnją Myrnki. frlowiziia, 
horut^^Ia i róiuc mii;tun-:i jiieczone — kołacze i placki rodzenkanii i mig- 
malami uttmiio, Haszki z wOdką miodom i piwem. 

' Vo rezurekcyi wychodzący z koAritiJa. wwyscy Kobic nawzajem 
V Aliolluja życzą — pierwHZtfTo diiisi Swijjt tyrli tjlko ei^ fami- 

ti. I dza — flnijni-po dnia [airobcy cho4lzą po dyiifnimc i nic obro- 

ilfu,ią Hii; wiejskie dziewoje ^iy Je |x>rzą(Inic złeją ałlio i )i|ihiwii{ ^y- 
priąc zamiar odda* wet w* wel we Wtorek. Aż miJo zt^rzćć do ko-^J 
■nory ra-idućj g06j>o(lyni — Wielkopołaulu — wto^tkii^o tam pułoo^^-^H 
nn i>iMkaeb pracdziwa niei i )))i'itiia zapaRy — wciny ipowrozAw Itr^ — ^^ 
w )(r<'>bkarb in;{ka się i kasza wszidaka ma pod ręltą — na ńi<j«uaeti 
wtttzii jK>leitł słoniny, sadła, wianki irrayl/iw, ?u?zonc^o owocu i aćrlu— 
w .wiiiłmfj ikr/yni uipaM odzieży «<i fobaŁ-twa zabuziueczony, p{i4cjeli 
< Ii liiik, a na ^-ianie izliy mn<'>*itwo ołirazów ti-tych 

i -^łatki Uozkićj Jasnogi/rskitij Kaziiu. W-o w kumach 

i -zwykle Jana iłl-go. 

. I'ow&£cduim pokarmein W-kopolan są: kapusia z grocłiciD albo x p^ 

kami (kartoflami), ziemniaki (na rzadko zowią sit; tam ślepe ryby) — 
Bunkit-w ze itłoniną, ałl>o młcłdcm podłaua w dzień postny, bober, pod 
nca^, mizerya, a przeważnie kasza Jijczniłenna ja^jłana ałl>o icryczaiia — 
Bduski już rzaiłzi^i nu sli>Ic taą pokazują ułłw i zacierka — ałe cińih 
Bodzteniiie, jak ntk długi mURiaJ być na st<rie — dla iHlniłany na rzad- 
ke danie iiywały: kapuśniak grocfiójrka jagłanka zaciOrka ganis i gr-n-- 
uwwTi zupa. Bania z Kiciirkfuni, marchew, iinslernak, rzŁpa, nfcórki 
wczaw sałata różne łKidlki przydawały urozmaicenia warzy powazc^ 
duiĄi — dzieciom i starym maiuic z udekieni iHKlawano. Za ńwictuści 
w chacie uwa^uuo były; gronmica, pałma wiełkanocDa, wianki z Ito- 
żcgfj ciała przechowywane, świ^ooua woda u drzwi, sół ^cj Agaty, 



I 

i 



— 40 — 



kMo tayrn i kre<U Trzecli Króli, medaliki CffęstoclioTTskiu Lant^rcki, 
ró£a6cu i <lzic^ jaku godłu OputrziK^i. ^Ś 

Około inweiłlanta sweęa tnMkliwy W-kopolanin rokron:m« prEjrchoS 
vrki«m gn powitjkszat — acK uiepokajtnu ml(X-u>c tiim lijfwiily krowy, 
woły wytnyiuałt;, konw tlroliin; żwawe, owce iiiekapry^ (świniiirkiL 
ttwinie i ns xi>}i i na poti'JC«łi<; ilomiiwą d»)>rzc nmiauo wypAsai — uie 
|ir«Iiczonc titada f^ań po liłoniat-li aiy siiiUy, obłaskawione kury o »nie 
fiionyoli ^s^ndt cdalianium zda/- dawały (d do uprayknenia a poiŚMa 
iu(;li uwijały (1113 |)oka%i>i> kajJony i i)>'siiii« kopiity — t^ kntykiiw^ 
i Ktkołii^ Kudxiti]} |iou-it;kiizul rzt^Hto długi sentir kacz«k i roje kWili- 
ków — goiijMMlaretwo nie ra« się o to ims warzy li alfl ^ospiKlyni i^awszęl 
wack górę Iw pi-Kyknta do zagrody flii-iahi uiict: oloŁ-ztuic z ży.iqcĄp 
natury w j^j oltr^łiic, zre^iztą oi^aeai 8ic ten nachód i do skrzeki 
ełdadal «itj proeik pzrato g^«rt na wiano dla cór kiedyś potncDuy. 
Ta zai>o)>iegliwo6ć kobiety (sćona u ludu kobieta) do<lAwa]u ostrogi n^ 
źowi, który jakie tvlko się flaly wyci^fral doohody i kiimj-ści z polt 
wód i lasu. Ofirńd owiwowy stanowił docbód {:oHpo<larea — szowc^j 
krawcy, kuśnienu, zwykle z lualycb miast Chrzęści anie i dworskld 
i wloAciańHkio tirali w anjd^ sady — wanirwnyni wyl-icziiie się gospo^ 
dyni zajmowała i z tep) zrńdia iuipn^l też grosz często do skrayuki 
prócjt opędzenia domowej potrBeby. 

Czeladź wIościaiiDką nkladnli parabry, ^redniaki takjo kozakami 
nasuwani i dziewki — dworską: fornale, rataje, 8tr<Vic, pastncliy, kouiar- 
kowie, knclidki, dziewki do by<lla trzody i drobiu, pomywatrzKl i t. u, 

Zuf;ro4la wicIkopoUka na kinieoyrłi i rciluy(rli lauaełi jalddi »itt^ 
tam bardzo du*o iiezyln, gklndałn sio: z objixerii?ri pod slrzcehij ehaly^'^ 
stąjiii obory i ehlewów zwykle jkkI jedujTii darliem, siilka (spidirza) 
i itiodoły z bro^ńcm — prziti ehuti; otiieloujj bywniy f,Tzłidy z kwiatami: 
tu cliodowano bijo. nagietki naslureye ślaz malwy tiłoueezniki pyszne 
umtrzeje stokroć Itjołki banrinek i rolę. Studnia z -^irawiem ałbo 
5t kluczki;, wrC8xcie piiazdo hoeiauie na darhii wclwiizily w obręb za- 
grody. Farobcy z radośei;) witali wracaJHi-cgo z zamorza iHK-iana (wojn 
togia), bo ini podwieczorki p^J^loa^. Olcjkarze, zwykle- Włjgruy, Sio' 
walu i Ormiaiiie z różnemi Ickami chodzili )>tł waiacli i wir'hidzałi 
z l«du łutwowietnego pieniądze a prócz nieli owcMize się K-ezcuiec 
Im dnili. Ho dworach 1 [jo plebaniaeli były Apteczki dom<iwc liokił' 
roiH^dnicjai z wło^eian w potrzebie ^^ udawali, flinto całtj ^'orliwoS 
Ducliowici8twa aie przestawał lud na«z wierzyć w czary urokt 
KUoryit. p. —zabobony i przi^sijdy z pokolenia do {Kikołcma przecbo- 
dzUy. ""■ ^"' " ' ' ' * '"" ' ' ''" ~ " ' 

sienie 
dowc 

iieicinego i niińistrantury iiczouo a-ligii ezytania oUania i rachunków, 
Probosicjt wcHjłół 7. kltjcliij i organistą zatnidiual »i^ dziatwii — były 
ta zwykle przy koilciwlacli z ftmdaeyj polioinycli przytułki dla starców 





41 — 



!ćk ()od nadzorem Plebanów miojscowrcłi kUSny <lo lepwKgo ich 
licnm pr£yczviii»li sii^ i swouu pncrkiaJi;!]! i innych poci^eali do 
togo — nicji!il(;u stiiry wojuk ta spokojme kuui-ji żywota wyglądu. Sol- 
tyHi i Ławniry ł)TWiUi n fminiiidy w ]>ossiUłOW»nin — wybiendi ])oda- 
tkł, CKtiwjtli tiiLtl jMinraw^j (lró<; grobli mostńir i komiiłiW, go 
tlsui spory ii]ii;;diy wło^cinnami, kI^U wluczęgiów i t. p. 

W dxiefi 8-c» Sfamina z (lawien dawna po dworacli i po cbatMh 
w całój W-kopoIscti {^ picoMaa kof^CEaus hji mtuńała na stole — 
X ostcro)>an(^j kuJfi pici-siowćj o pnystl^J zimie wr^no. 

Od|)usty w r-)c«iicq poświęcenia koiciolńw przypadają, klorma- 
Knmi przerwano — jEatkuięta na SMzyeii: wifźv ktNicioła chorągiewku 
X dznoukiiMti pr7.y{>oiiiiuul:i o uroraystuJci — taki «dpU8t po wsiacli iln- 
iyeli i Imlnycn ])rawie się jamiarkieiu stawał — bednane ki>łodzieJe 
Itoirroiiiiry f^nic^mu Htolanu kuśuierac kramanEC w swtńtu przybywali 
towarom, sadowi iwdwozili owoc, aualassla eic faiyna, picBzywo — 't dla 
poI»żnych Knalaxl się do nahrHa towar irn cmcntansu ,koiinoła Jako to: 
paciorki ri-żaiia; kropidła medaliki krcyźvki otirniki S-iych, chofiigie- 
wki Ev Hwit^tyini. kwiaty z wosku dui ozdoby oltuney, lampki pud 
olwuzy Matki Uriskiej i t. d. Miaatn dopominały sit; o oka/anie ta- 
WcU janiiarków |wi wsiaoh, mimo t« o(ll>jTTały fliij na zn,s:idzic zwy- 
CLoiu i na iiieli iirzomyrfii wio,iskit'f;o wyroby wit-lki iniaty odlj^l. 
Lsd W-koi)o|ski dla zbj-tH prodnkt-iw wyrobn domowego odwiedsai jar- 
ntarld nn poblizkieli miiintacłi, kupował atA iMiu'. mydło Awiik'c źe1a> 
w BtatŁi i iiui^zynio kuelieunt', ale w i)rcdziy «io załatwiał i pod wię- 
dła gro^o nianiowar nie lubił — trzeżwcwcią sip zalecał W-kopolaniu i xa 
nbtiwniu miał s«l>ie i^isjuwlare iwiny pntcsiadj-wac': w karczmie — zale- 
dwie laiu ]x'>'\śi fiig odwaiył luiproszouy pu pogrzebie na kousolacyą'"). 
_ jfif Iti-akio lam tnówciiw |iogr/eb<nvyc!i. FroboSKCZ nad pmtwm allw 
BKcd chat:} csporti:; miewał, a pod krzyżem za n-sią x kola wozu na 
HKt^ Irumuc wieztouo przygodny mówca imieniem zmarłego zegnał 
rodzinij Hąsuidtiw jmUi i zagroctc, co było godncm pochwały w niebotn- 
exyka ił-wiwjc pniyta«ioil i durac Jt-go jMimi^ci kie>vuycli polecał, a by 
rrewne li^ły dowodem, ie umiał serce jioruss^^. Swatowie co kojarzyć 
Ittbili związki ńlahne zwykle bj-wali mislnanii otirz^u wesclnepo pod 
oaKwą Starostów, Dziewka ua wydaniu wyr.j.-ułiolia sit; najtywa a kan- 
dydat do iej r^ki wicliliicac. Kiedy wiekiem i Irniiem nachyleni rodzice 
Sile rwolii emu sjniowi albo zięciowi oddawali za^rrodę zastrze^-uli sobie do 
mierci |)i'wną ordynaryi; i jjiityzwoity pochówek — jeieli owdowiał taki 



i 



ox-guspodarx resztę (t 



dm 



:iyw«tn nhiiilHe kościcbu^ poświęcał 



*^ Od lujiIanriijfiJiKirch czaiów Kodtou kireziujr tiywały irieehy x ic«)^i — poi- 
nta bocskł (latiki i iau« rakliUM no^jai*, najt^piiio 1 ilKory luitikie. Kuimlns k Kr4- 
lewki (BrodiiAikl) w »woJ£) iiklancc p. i. SyjmIak i tliilin* nłył tego wyrazu w saaeso- 
ala Jak objfl^iuam. 



■ 



w Parafinlaym koiciete juko Zakrystyan albo dzwonnik. Wielkop 
Iwiic w (OitStrce wiano za córkami dawali jui wickate jui mnicje 
wzdłng zaiuoibKiści crńia iioraądmij wyprawy e }>0Mcieli bielizny korali 
i WBtelkiego naczynia — lykicui kwiku-in i gadzimi młodą pan; «bibii(~ 
luli. Aui [abaki ftui tnjki ni^; iiżywiUi W-kojKiUiiiie, n nawykli do tj 
toniu ci co z wojaczki powr('pcili, jd^racicali u;i!('łji zaciijpniiijty, b» ich wyi5nii^ 
wanoi priH:dnc£oiauo. Pod mv^'I<;<Ioi]i lUoniliKj^ri nic luicliiumula — by^ 
tnieżwi, rK«teliii, niiloi^ienii — dobrzy o.jfioiTie rodzin, wierni mBl^i>ukov ' 
dziat\T4 w Iwjażni UużćJ i sromie ckuwali. Lml W-kojjulski ile ztef^oeto^ 
grutieimcgo zarygn ds^e się widzieć by] u nas niezawodnie iiHJwi^ci^j, 
rozwiuiijty i I]CVwilizo^<rotty na co prócz Ducbowiciiutwa korzystnie W])Iy- 
Ułjly i dwory, tbaraktem i tcm|wr«iiieutu szluclity W-kyjiolakicj cluwuc 
rysy do tamecznego Indn iyił-eeni wi; pizenosily. Zyd na wsi w tycii 
stronach do osoltUwości nak-ial — zaledwie t:dzie faktor cze[iial sił; dwcn 
ra nciulko pusze/jil sit; nu. wsie za skórkami albo zbienuMsy giił^auy 
(ealganiara) dla papierni Inb krawiec ludowy. CzynszowniKAw nieniie- 
okiej nacyi Piudrami i Bainbrami lud niwz przezywał, n osady icli mt 
ehnby pcinzielone Hoteodranu. Mlód^. wićjskti w dnie Świąteczne od 
poladnia bawiła sit; w krcgi, dołki, w li^a ptsiora a iiorządua pytka 
zoslawlała jpamiiftkę na pJccacb. Bizardier Uidiiicre i licanplan x Gue- 
koAczykami Wielkopolan por/iwnali. — Pod nazw.-) Wielkopolan rozu- 
mieją fiit; Poziiaóctycy, Kniświczanie, L«j^ozy<'aiiii; Kaliazaiiie .Sieradza- 
nie i Wicluuiiime. Xa pr2cslm.-iii dawnej Polski bez g^valtu i naciaku 
urabiał uic jeden narodowy jtjzyk, z dziwn;| lahvoHcią przjniiesiona do 
naa obca gwam 8{«])niowo tońuiala i dawała siy odlewać według fonu^ 
krajowći mowy — rozszezepiai 8i«j jtjzyk na W-kopoIakie i Mazurskie norf 
rzeczą, ktńrc cały knij obj(;ly nie tamując dalme^o nwkwitn polflzczjr-" 
my i odnawiania sie Mj n żywego iróSbi. Dok^d narodu pobtkie^ 
stanic dotąd on snue l>^dz!e wąlc:K rIów czyli znaków na odmalowanie 
przedmiotów i poji,^- fizycznego umysłowego i moralncpi świata według 
oiuui^azych Ibrni i iistaloiiycD lut ksKtałtów; prr.ez oo zapewiut Już so- 
bie pewnie iudywidualnoAć obos innyck akśztalronyt^i ,ił>zyków tegoi 
samego 8lo«iai'iMki(.-i:o szt-zepn. Nie podobna mi zbyć milezemem bc^ga,- 
tój fcwurf Wielkopolskiej godnćj poszanowania już przez sam wzgląd 
aa Jej dan-uość — dla niewtajemutczonycli w życie Indn tej krainy co i 
się pierwotni^ Pobki podwaliną stała, znąjdue nifi iai eapewne wiele 
wyraz<>w niezroznmiałyeli a przeciec są one czysto polskie niczabarwio- I 
nc żadnii obczyimi, eą to wyrazy czysto polskićj my^li, bo się w nieb 
odb\]a otaczaji^a przyroda ze wezystkiemi i^awiskami i cudami swćmij ' 
wzruszenia wcwn^tTine i 2£wn^trzne zamienione w nczncia i pujijeUl 
wła^wic ponazywane, albo nareszcie eą lo nazwy x»j^ i pracy w t^M 
inycli kieninkacli dla zaspokojenia potrzeb i wygi''id ^.yria poują^cb ' 
■i t. p. mt%4 dziś z nit^ti uiekb^iu szorstkością co z p'rostoti| z^kle I 
chodzi w parae nutld wyiweszczone albo cstetyoJine ucho^ ale im trudno j 
odmAwić JodmoM i dlatego te dyameuty in crado oszlifowane z czasem 



t do ' 
"omij 

czy^^ 



-'43 - 

prwcliodzą do j^yku kgi^ćkon-e^ a oastępnio i do satimów. Słownik 
,(ij/.yka |)oUlue^i> ,]ako mwelare wiedxy, ktiSrtfj sii; iuinVl doriUHiLl 
w przeciąga uj)Iyuioiiyfh mcki'iw powinicD ot»j.ić mlilzk-liij hi koiyteia 
plynĄcy J^zyk ludowy, i n* rówui go z kwążkowyin tt-iUć i preocbowuć 
— pniCa nic maU i pnxrwy nie dopastozą^ca bo jcxyk źyJąceKO unro* 
do tak »»mo Jak dn»;\vu zusiluiid sokami k f^iy i z d*^ pod wpty- 
trem światła słonecznego ciągle nowe ptiszeia wyinłody i jjcd; — ale 
praca wdzi^euta Iw ją oceni potomnośi.: a LinpYJśici i Arclieologonie 
jBj dukonaiua ua mij aualisy wyjuśuią sloHiiuki nowych nieinanjreb 
praedt^m wyraKÓw do prayjijtych juś fomi i wrawidcl uicmyaluffiuiłK 
poj<j% w ducliu j^yka al1>o z lego matei?^ składać 2ccłic.') mozajkę 
jmeezłości. 

^■ieon!tacow■iUly nas7. Rej z Nagłowic, samouczek, i* nie j;niU !a- 
eśny j^yłdcm ai^ ludu ol)ywttl, niu wzgońkili nim i inni pisarce Zy- 
gmnntowskiego wieku jKłdnie^li tinwet unscxeij wartoi^ didel §^voicfa — 
pncto i nam izii do tego /.nkłła ct^Ie bijąct^ icwrócił^ się uałeir 
I z niego exerpgłć t niocueui postanowieniem wyatne^ania sił; v{srA- 
Iciej oł>^zy7iiy lio dziś jni liez ni^j s^tnnowczo ol)^^ 8ię trzeba i zapo- 
życzauia nic o pobratymców, {^Iy7- to mogłoby sprowadyjć powAdŁ 
w tiysłrjyiu jiędzie niejKiliamowau^ ytoctira w)'narotłoiviciue i zagłada 
języka latwoby oasiąpiij niosły. 

Oto aą wysto wielkopttldkiiSj gwary wynuty, wjTaicnia a prowiii- 
oyoualłKHiy wówczas, gdy n& oddanie tycli sauiycb przctbuiotńw i po- 
i^ odniiuiiue nżj^vaja sitj i do nii'h me|)odobiie wyrazy w innycli kraju 
Prowincyacli: {Kttrxauclko luBterko — iKir^ybnida kaiJUHtn na titodko 
dana — kiecka, ^jiódnica, wełniak — miastka, ganti-k do mleka gdicie- 
indziej gladysz — krasiwo oknwa omasta — cięgoty. zićwaczka — sawc- 
dy, sKWarki — sikiity, drobuc szeziiijaki — kiuzy ciam, kiirai tępota — 
bryKała, ehliili i^azowj' — najłlek, li^kart — odelga, rozkal — szni^rka, 
di^bua kwota |)ił;Lit;dity — kul, brakicw luirpicli; — Rajdy, skriywe — 
dnipicłia, stara miotła — jisikus, fłgieł — fufołki, łakotki cliicbot, Mniecli 
^imity — orędziu, uwiadomienie — oblalc, icnii. nieobrołHona — bezdecłi 
^pnuk — Jazgot, hałas banuider — tęga, twiknica — szczywno t«9koo — 
pqzy, ipęty fnsy — Ijiyalka, kołyska — obłędy, oględziny, awian v. Klu- 
ka, no« — patrzę, gały, klepie, oczy skotnica. wygon — obrzynek, prtc- 
tiinta, — tnodsica, (Izićwka od trzodv — (jakt, stare zarzucono ba- 
djrnki — pinta, szamea MOta — bcheciiy, zawiniątko z garderoba — 
wierzeje, wrotnla — eiiarcŁoly, odpluwiny, flcjnua i ślina — kuoliy lilbo 
bipald, miołziana moneta — pc^ł, dczeł golcu łydka — b-^.amica, 
przekupka — kalafamia, puzdyiu. otyia kolńćta — nzafaruia, spiżarka 
podrt^na — kalłat, gońct — cyganicba, kobieta nawykła l^wć — mło- 
uae, drowize — drymka, ro/wohiienie — ^iak, llnm — makowiec ko- 
Ehuz z makiom - makiełki, Iduski z makiem — gnii.;, iudysii; gulijta — 
^bsimek, przednówek ^ odzićoiek, pień drzew ści^tydi — gajeiviiia, za- 
gajnik Uftg<jtM:k, mnnsztuk — kopanina, ciężka przeprawa po drodze — 



— u — 






kapaiUDa cic^ionra apłała, klajtaniiia, slulna dro^a — uachAntynu, p^ 
chora sucby — picnuwtku, Jaliiwka, co gic nic gJ"!!*'* JcmcKe — (wkioj 
sie, U7.1iienin« kłosy na jwla po 8pra^« — gacka, wymi<j « marchwią, 
gdziL-imlzićj saslo albo giyf — strąki na ^owie, kołtuny — cliuBly, bie- 
lizna — zagłówek, podmiJut — nfli7» annieczki — garb, tlomok, [indlo 
srogi hanicwny, diiiy — malikowaty, nikcz-emiiy, urobny — ganiy, w; 
bretliiy — iik'Kiiniy iiicwytiniiiny ~ żarty, łakomy— j^y, }cce HJan 
diauo kUiTM hydlu rniiakt^je — smoliiy, Biuolna kobieta, tla$ta — namolny, 
naprzykrzony — nikły, wątły — nieprzydajny, niepijżytcCTny — ocbę- 
(losay, porMjduy, czysty — szwagrowaty i aiostig żmiy żonaty — ńpłśł^ 
»y, 8j)rEecxny — demięga, niewiara, gap', ciura — pokraka, niozgraba — 
pow8uWf;a, obicźyśłłiat wlócsykij, wlijrz*^ lataTrico — ^^sła, luewy- 
raźnie inóniący — suczerbal, py^l, pysktón — grudnia gamajda ciapa 
oznaczają leniwy letujicramciit — łiifa, rj-fa tnjha, ^i^lielak, prostak, 
ba^dy, plotki, bajduaw, plotkan; — gacb, zalotnik — cUopicha zal 
tmca. 

Wielkopolanie od upatnsonych w ludziach skłonności dowcipnie , 
imiona własne (lohićrają, sti^d powstają pośród iiii-li Zawadniccy, Hiu\^H 
Bcy Oszczł^niccy Potrzebniccy Poiy<łza!scy l'r/.tichwalscv Lamcntnicc^B 
PuMHskowscy Nagabalscy Napn^raUcy Wscit)»cy Krcciccy \Vierclccy W^- 
tlziwialscy Wyszcjterzalgcy Spieralacy ZapOalHcy OpojniccY Gorxałczyń- 
»cy Klótniccy KicnnasiftBcy, Wesclniocy TPocIiiebmrey Sobkowucy Zuz- 
ditiiniecy Darmwiyadcy Ocnlapscy Bzdarzyńscy Robotniocy WygoOnicey 
Ospabcy Leniwscy MitreżyMcy Potidniccy Obuiowuiccy Dopiekalwy 
PlotkarHcy Brxuc1ialscy Fyszniccy Poniiatalsey Uniizgalscy Cboiwwy 
Przylizalscy Ok])iewalsoy Óhdjjicralflcy Pukrzył-rdziómry i t. p. ^ 

A jakież tam nimwtwo slńw nam nieznanych: ód^d.ió się, zmiirjfl 
szcisyć brew, — uiecliai^, nic nuuaó poiuecbiK^ zarzucie'; — wyiiraó, wybić— ^^ 
iwrydzai, pomawiai^ po kim — zyglowaó, mstygowai — fcrtać si^ zwi- 
jać ei^ — pitalić Hoicrlić. jiitrasie, gotować — pyslia^r, rozrzucać — cmc- 
rai, grzebać — wyskimtaOj nprosic — obabić siij, oienić siij — zerkać, 
patrzeć — zdndzi«6, opuścić ręce — zchamicić, prostakiem si« irolrić 
pilić, nastawać — clUnstać, skakać — uiznijć; aderzyć — nświrknąć, 
mizeó — wykocić i»i^ wybrać się — kicrmasić, świętować ^ ocŁaruży' 
wystroić — tozjapać, rozbić — ujaić, tigodKić, uderzyć — uigar druw^ 
urąbać — uigiw żująca, ubić — ćpai, jeść czysto — chlać, jwiiijać — 
uabzdyczyć si»;, zrobić fflę poważnym — wyplg^, wypielęgnować — 
tąkać, iiiui-zać w c<ćni — wyójcnie^, być na CZCKO — rymnąc, upaić — 
iwtarawsić, pomientmć, 

gać — macblować, szachrować — pooliatlać, porozrywać — zajiaćkat^ aie, 
zawalać tati, — ciachnąć, ndorzyc — szorować, noiokać — na ogulaoli 






, powioehrzyć, itomii^izać — pomiOchrzyć, jwtar- 

hrować — pooliatlać, porozrywać — zajiaćkać ale, 

ai^ — Giacbnąć, ndorzyc — szorować, noiokać — na ogulaoli 

chodidć, byc oUnduyui — wy^łepiuć, obmyślać — przcślepić niedopa-. 



trzj-ć — manyKować, zwłiJezye — nkatrapić, zamoczyć — tmehuai!, ml 
rzyć i t. d. tfu poetycznych i przenośnych wyrażeń ludu /.uHczyr ir 
żoa nast^ujiice; ptacy aic odezwali— Jn£ 8ic bidwani zboże — ulcbo' 



- 45 - 



ypOffUto — \eAwo nic skamieniał r. ialn — wyplak&ć oczy x iaia po 
^■ade dnecka — wiek i łroeku poliniżilztła czoło -- las we nisnA, (pą- 
Kki się n- liść ruzwijąjij) osędzielizna tos<;(lawił.'Iizim/ tt^u tuóma po- 
nilziwialy ilniewa — ocdać przez wjljy— pHiej sk/iry slui-bać (^aiyi 
^ wojaku i li(;bna Miicliftć) i^-ść uail 'wiciu zi^Dy — smlzióro)? nosa do 
^ zawiAKAć komu gębę — schować pazury — l>t>ktimi rołiić — łokcia- 
mi iwróci^— patr(«ii Da sicai obor^ — wyoiĄgmić kopyta — z prjed 
MM Btracić — traąśó kogo na zębacli, oemarować kogo— wybierziuować 
kigo, udentyć w poHczck i l. p. 

Małopolanie. 'I 

Zdaje się ic ozasAw Łokietka albo KaxiiD. W-go na7.wft lilałćj 
Polfiki się^a — nadanćni bowiem mianem W-o polski cbcielj aoUc i syu 
i oJcic£ zjednać- W-kopoian i dali tcto niejako jioznać, 2e xar6wno Gnie- 
MO Jak Kraków xa środek ■cii,-żkoścl dla iirzyszlćj obszcrniejsKĆj Polski, 
ohićrą)i\. Za Malo])olBn ^Ule biorąc Krakowiacy Saudoiuierzanie i Lu- 
llliitiaiiie tylko aic nwaibić [Kiwiimi — Wielkopolska kraina przedstawia 
rńwninc Mało)>ol8Ka ^'iTzysla oblituje w ]H^kuv krujobnizy iiia tlaleko 
łejiszą glebt>, iiienr/^^lirane kop:iInic soli md^ żelazna niic<l»iau^ olńw 
Diammr wa(Hio gUukę jioroelanowjt ladU ląk i wifid ci> nie niiiira. 

Podstawą poirwiema u W-kopoIan kana — tu znowu kluski rtUsćj 
Bazwy: zacierki, kładzione, paincliy, leinteszka, nićrozi, rwane, łazanki — 
pjTty — Zupa z kurtofłi tn sii; bićdi) zowie — l)rukiew (kulj tu uiaJo 
gdzie siuui* kiedy n W-kopoian obok kapusty itwykle ją sadzą dwoiy 
i whwdanie. Lud Malopobild byKtry (lo bńjki. pocliopny oeyli i do 
bitki i do pitki, pnysiiiuly iŁrępy, Irndno mu odui<5wić zdrowego rc»- 
gądku, na p<iz/ir łapMiny długo żjTvi zemstę gdy mą go poknqfwdxi, 
Z przesądami i iud)oliouiiuu rufólae się uie ouci-, wierzy w ^Mtęgc M8- 
r6w i do wniiek się ncielia. Lym Góra niegdj-i pogań!<l[ich łłoc<iw 
nłabłone mif^jace jcazatc dziś wedmg uiuieinaoia łudu jeet przytnllucni 
dla czarownic dokijd na łopacie jej^dźi^. Ni^drojsza lueniia jest w Pro- 
szowskjem cebulana albo e^pj^ki) przezwana a przejma gipAcm gleba 
w okoUeach Buska i Staszowa bicbcą się aowic. Suilów lu owocowycłi 
bok i w oieh pszezelniki — za wantvwo pobliskicb Krakowa wiosek 
skneętne gospodynie ładny grosz nzbióra£ mogą, tak eamo za głął)iki 
kiszone, a clileb promnieU za sjjeeya! mają Kraki>irianie. HalopoLski 
ludek zabioglinr i oaeczędny w domu, tubi wycieczki do miast i jar- 
aiarki i łam traktowuny nawzajem ci^sti^ro tiojnie juk weimie na ara- 
bit — a wracając d» domu podoobocony nie iijedzie nikomu z drogi ani 
li^ wyprŁe<izi(; da i o lada co do bójki ei^ zrywa. Obyczaje i zw)-- 
wSye teigo Indu t« aamc co i w W-kopolsc«— i w obrjędacli iiinij yot- 
wiis lati maat równicy. Ale to jn£ czysto małopolski zwyczaj, że ko* 



— 46 - 




I 



ińity w Ćrodtj popielcowa w karczmie pr»eeia<lt])i|c następuj)) pncjei- 
dzającym wcjfigt^ą do ta6cH tui konojńe (na iiroaznj kouoph jmIu. sJtj 
iru iiie opłacą '— cregn ^'ilzioindziój uie masa — tu koiti od lwi^'onego 
w nory <Hi kretów zrobione klwtl^ żeby Itjk I (grodów nic prały, a loy 
koni pudiycłi zatykają na piotacłi około zaCT^ co ma wi>lywać na_ 
ulrowic inwentarza i climnić od csanW i nroków. PoAtaik także ai^W 
tu z MiwUnin akłada d«6 a i)0 Bkoucuont^J wiecaerzy wyehodaą gospo^^ 
dynio na i^wiat i oliscrwujij niebo — ieieii nowiem iistiane Jest ol)licie 
jasiit^mi gwiazdy kury bijuą uie^e, Lnd małopolski liez karczmy ui"" 
mÓKl »i^ ołwjmS — tu clicml «^ zbyó smutku, t« sie griimad^-kie roi 
trzymały inleressa, ^iditily Htniny zwannione, tn rodzice ukla;Uli płat 
eo do postanowienia dzieci, tu płąny i lany co Niedziela i %Swi(jto ki 
żele agromadiały niłodKieL Je^.cli sp6r granicKny między dworem a i 
wadą, alłio ut^dsy witią prywatną a Kr»Icn'8zczyKU4 albo dncbmYlcń 
zaJAtwiat się ostatecunie usypaniem ko)>c6w zwabieni cbiopcy wiejscj 
dla zachowania w pami(^i (ego aktit z^ody ł^ywati na nich wiici. I tt 
g^to posiane dwory i plebanie Jak również *{ miasta na ogIa<łij Indu 
[wiyteMtnie oiid/ialj-wa^ muwały ale do kola samij elołicy i wsie 
HoUluilnii-jKze i ład zaiywuiejszy ndonmł w. ocjsy. Dostatni na ktnic- 
eych łanach ołisadiieiii włościanie do łCrakowa o swoim koszcie wysy- 
łali dzjecj iK> naukę do szk^, nbożsiycli dzieci jeżeli pragnęły uabye 
światła znajdowały |>omoc i opiekę po klaflJitoracu i po Bursach. Wy- 
gfulane i ci^tc preekupkl Krakowskie łiiłkn biednych ucEnii!iw nk 
rocznie do azkńl jwayłały — był z nich zwykle kontyngens dla stanu 
duchownego — wysyiiuu z ])anicziimi dla icli obsługi, synowie włościan 
albo dworskich zwykle mzćra z nićmi knn^ nauk koncz-yli a )hi wyj- 
ściu ze szkól węzłem sKc«.reJ jirzyjaini do grobu po^czcni łływalŁ 
i Jaki wy{Kid) los z uienii dzielili. Matożto napotyka się w Iiisloryi 
Legionów nazwisk wloi^iańskieh — ci to -tanii wlai«nie nierozdziełni 
nrzyjacicle terają sii; po za ^^'anieaini kraju, wyBliifinja sii; w naditieł 
leps^^j doli dla ojczyzny. Dobry-to I)yl materyal ten lud nasz jwl^ki 
ale nic było k<miu zając się nim sKczćrze^madrt' i iłobre ])roK'kta w czyn 
nie weszły i nie można sio dziwiłi jeżeli [lou koniec R-i)(ł!'j zniechęM)ny , 

z jiewjuj ubojętnn^ią na losy kraju siij patr/.al. ł^ud w Sandomii 

skiem i LulMlskićm ]hxI wzgii^^łum ubioru prawiu się od W-ł(0|iolan 
róhii. Takaj. sama ^ita kajMla albo sukmana xwier/.chnią niauo' 
ocbiież ale tylko co <lo kroju, bo Wielkopolanie narołiowtj w otizioż: 
pr/e^trze^ajł hMwy, kiedy tu już na (o nie zwracają uwagi — jiow; 
tn ludzie noszą tegoż samego eo Wielkopolanie ksitaltn z czarnego 1 
ranka czapki wstążkami z tyla sznarowaue, ale młodzież noe) n 
tywki — rAżnego kołom ttywa sukno a baranek trfały albo czamy 
kda idzie wąiduui jmskieni — mieJBcami u kapoty bywa kaptur od 
Hagi — Krakowiacy najdiielnieiszy lud iMiłskiego plomicnja od Cz^to- 
cbony już i łCiolc im Kar))u-ity sięgaj:] — ubiorem tańcem i ś|iiewami' 
wyróżniają się od innych. Krakowiak i dziarsko jeździ koi]^ i Je* 




— 47 - 



yIflYin Itijccm czy z konia czy z kmU zręcznie nu g^raoli powozi — do 

■nw 3U1W8IĆ gotów tnAozy do m>adł«go i śjiicwa saruiem. Odiwi;- 

Bgr Q))i6r .^tinowi ko(v.ti)a z wązkim kołnierzom przewiązanym czer- 

Bńu Wdlażctzką, skórŁany pas ^wk-czkunii iui)«it;Łiićiui luibyjiuy i ta- 

^iemil kołkami, » nit-^o wisi na rM-inyku kozik, w kaletce musi być 

liołifca i knmiwko — a za cholewie tajka z krótkim cylmchcDi — huty 

•llogio z vr>'»okii;iui [KKlkówkanii — » uioli w tiińcu 8y|>ic się (^icń — 

ciłfika jest to niska kami»zyTiowa ro^tyn-ka z rzaniym lub siwym 

Unukium. Sukmano zastopuje karazya i;ranatowa fi))>o biala yrysty- 

naa w deseń jedwabic-iu ua kołuiicrzii i rękawacii a szeroki da płeoy 

^^jącv' kołnierz (snka) liafteni i złoconejni nhraiiy bywa l)taiKi:kaiui. 

Knkowskicb kobiet ubiór takie joit cu^lowuy — dziowcz^tn sjtlutaja 

thnr a warkocz wstążkami %akoi'ic/.aJi(. Mulatki cbowa^ią włosy jjod 

otfoec uIIhi |>o(1 biatą chuRtkę ktMj kuucu apl^-wf^ą z tylu na uzyj^ — 

pinetT r. kaniloln, niu niz i z atłasu mićwsj) a tiiale (rańtuc-Iiy) z płó- 

taa cienkiemu — koszul rękawy koKiierzc i naraiiiki jełlwabiem pouao- 

vjm bywajĄ łiaitowAtui — do tańca czy trzewiki czy buiiki uiusżą być 

w wjrtokich korkacb — wiedza znać dziewki o zgrabnoici swoich nóg 

bo »ukiiie ii'Ii knimc kostek siiigają. Na witjksio uroczystości dzie- 

WCKeta w caiołka axauiituc i wicodc gjowy abićrąią a szyje biczem 

korali ' :;. fnwwowianie Skalmierzanic najlnt^aci^^j sii] stroją bo 

tei i I I 8l^ aiAin. JCrakowHki taniec (krakuwiak) uajwiurnićj 

nutltOe v'tjiu»kter tc^o ludu dziiirskicp) i nigidisie go tcź r. tekiem ^'- 

ciem oddać nie potralii}, a kiakonnaki, ńpiewy, często bywają i)lo(lcm 

chwilowemu uatclmicnia. Ol ladn tanieo ten prscuiól się do dwon^w 

aŁlaobtickicb a kuligi n* ctasie mięsojwsta aą wiemi^m imAladowaniem 

obracda weselnego — Na takim knlign w ostatni Wtorek któryż z gości 

dowcipny i bywały ubrany w koszulę zamiast komży i p»a w miejsce 

MnIy na pncynyjdzoną wchodził andwntj i pi-.iwil kazanie — była to 

toięazBuiaa rzcozjf dontccznych i mcdorzcczuycji pracpiatanft taobią 

m wesoły łiomor i dowcip do .śmiechu pobudzał. 

Po kazaniu iinst<;)łowala uczta mięsna — a gdy zigar pMnoc od©- 
rzyl zastawiano śk-dzio i jaja. Ustaje w t^j, cliwili wesoło^ i muzyka, 
KoMti sig wyiioHzi) a na/.ajutr/. [lo Mszy S-^j Ka)>lau zmt;czon\nii ba- 
Itnmikom )>o|)tołeiii iiosypiyc głowy. Nic dla samćj tylko zabawy wy- 
my^ono kułi^, miały one Jeszcze na celu dać ołuizy^ do zbliitenia nę 
i poznania młodzifiy dhoiij płd i zwykłem tei icfi nafltiji«twfjn by- 
wała nowe stadła i nowe koIUgacye. Czas Wielkiego Poatu ua roz- 
pamiętywanie ni(;ki Fańskiej wyłącznie był pr/-eznapzony — w pałacach 
po dworach kurczmacb i w cnatacłi włościańHkich ponnrc luinowało 
miłczcnic — nawet w kmkielo mnzyka ucichała, zwierciadła zakrywano, 
wesołe |ucSni saatęiwiwały Oorzkie *r1c — lud pnjstj- nat)iahi dię nawet 
wyrzekał popnECStajijC ua oleju — prawdziwie j)()lH)iui ludzie wAzcikicgo 
stanu HCzynKami "miłosierdzia czas ten wyiwliilł^ się starali, niektAray 
ojcowie roilziu, panowie, dygnitariK dobrowolnie się [w łdasztoraełi dla 



- 48 — 



odbycia rekollekc^j Kamjkali a byK i tMy. on w tftohinany djcindowsluo' 
pizcbnini r. kijem i torl>ą ua jilecach w ktdiy piątek poii krtyitmi 
w polu i przy drogach h^ modlili, SwawoIdo cblopey w ^dccoPoet 
na dwiu uziclibi cx^% wrzncnli po miastach i )>o wmch gsniki z |>o- 
pioleiii do domów ]jr/A>z dr/.wi lub ukua wuls^ąc półjKiścic. 

Praeknpki KrakowitkiK olicliod/.ily Comber Babski w ostatni Wto-. 
rek Mii^sojMwtii— chodziły frrumadmc w tym dDin i kogg spotkały 
wcli|g«ly do ta/wa aż si^ wyku^Ml dntkifui — oiicbodzily domy sciia- 
ton')w i najwyższych dypnitany świeckich i dachownych nie skce^Iz^c 
uawtfypliwćj satyry i pntyniówuk w śpiuwacli. 

Ubodzy Uczniowie Sikii) Krakowskiob k poboiiifnii pic^nuiti 
w Honif^dzialck Wielkanocny zacxawej:y :*. orapyanii od domn do dt; 
mi;i'caly tyilEiiMJ i-builrj^ i z tych datków olr.^ymunycb oganiali f^at^ 
towne potrzeby. Miał Kraków Iwrdzo wiele cliwalnbiiych zwyczajów 
i -iiittzoanycb gtbueindućj uroczystości narodowych i dla te^ dziwnie 
si^ ludowi nasicemu j^odobał. 

W SMiedztwie mieli Krakowianie Gńrali Karjuirkich czyli Pod-' 
lialan bo Poipffne do W-hva Krakuwskio^-u wlączoai: ciągnęło nic af. 

So PriŁcmyś! - łizyognomiu lego lodu i cliantklL^r ciilkieui udmicuuy — 
omy tu z okrijglaków |>obite bywały .dranicami, okna w nich uu:! 
czarna izba z <^nuskicm nu środlcu w micj»cc kumioa |k> jediićj itr* 
i]io chaty, a po drugiój biała selilmbiym a^ cechiyc poraądkicni niim« 
ubóHtwa — gromadka owiec para kn')W kńi, kilka i konik to jnź wielt 
doatattk. Górulc w ogóle pi<;kiii;j są budowy, zręczni i sibu — kobiety' 
zgrabne i zalotne ale nadzwyczaj pracowite. McicByini w outętćm 
cliodza nbranin, a nop w kii'rp(?c Mkórzaue ubwicząji), ztąd KraKowia- 
iiit; Kii-Tiicarzauii ich albo Itocianami zowijj. Parobcy {juliajty) ni)»zr 
sscrokie x czerwonój Hkr.ry msy na kiUia spraącztk /.ajiinanf, ozdobie 
ne F(Vjinćtni meŁutuWcmi gozikauii a w oicli ut^j^ kicsseme na groedwoj 
tyttiń i krzesiwo. 

Zwierzchnia Anknia, gmiia, krńtka na lato, a zimą wdziewnjĘ 
p^koinozek — ma)c /. wazkiemi skrzydłami kajtelnsze okalajti sznur- 
Kicm y. miis/x.-lkami :il''i n/ikami moaiijżneuii, Szcznpłc Kiimatki nic^i 
urodziijnej ziemi obni. .'.:i|,i uwsem — kartoHe (gmle^ i rzepu oraz ka-g 
pusta ledwie aic tam uiii^ą. łiórale niu mog(|t; się utrzyma*^ z roi 
ebwytają ai^ przemyflhi — z dziwną zr^nokią spuszi-zn^ją ni^iwick^jce 
drzewa, olmihiają je i na spław w tratwy nkladają po cz«m do Wislj 
7. nićmi płyną — dalój nie mi^ją odwagi się pa.4ció i ztąd już krakc 
w»cy tiisał-y po«i kicrtuikicm oiiwojonycb z nurt«m rzeki retaianów da 
Odań^ka je prowadzą — inni nłowiouc w sieci na wał)ia kwiczoły do* 
Krakowa Lwowa Przemyśla i Wiednia rozwożą i różnego ksztalto ko- 
szyki — wyrabiają torby skórzane i z «iaild, fajki z korzeni dreew, 
bulki zegary tóeuue, klatki kapliczki ramy do S-tycb obrazków i róino 
łlrobne sprzijty domowego lUylko z piłjkną ozdobą nseźbiarską— wwqftt- 



f _ 49 — . ^ 

kie td końciołjr w tij gonkićj okolicy tmói) wlnEctbione ^atOTniie ła- 
wki Rnilłony konfecicoiMy Dhmrtolniof i łUary w uttiirmcli. 

Co lalo Girale w miriejsitycli i wick^yeli mrtyacli pod preewo- 
dco) kobiUAnut dti oid«uuycb kn^w idi) ua ziiruiwk z kmti i toporem 
i xn itit' w świeck nie w\Tz«kliby gią evn^ biednej^ sakątkn. Z koń- 
cuiii MiijiL ruKpiM-zyuujij \r<,-dru»'ki; iw balach le swoiemi tnodjUTU któ- 
rycb w iiooy wyDCŁOfte psy od Miłków stacłc^ — robią r. inkku sOry, 
(oMcwpki iiHzywanc) bryiKU^ i ientyoc ~ powietrae cudne, woniii xit>l 
aromjityłzn,^ i-b uuBycoiK' pił^-kuo knijobnucy, mi^nubciijij im jtowicie ni«- 
doBtalt-k i>o<i (v.as aiuiy i poetycznie ii8|>o«obiĄJt) — kiedy iluiee pnisjcyć 
zuczynit, zimne i oetre wiatry uitj p(t|awią, i>o«i;pnicji{ Ońndc i wnu-ają 
do donMW. CxjLsunii Jakiś k jiiiiadów zupragiiic się wsławić i byu 
piredniłuu^iu riii-śui — dobiOra flobip wtedy kilku lowarayBii>w, t Diónti 
aaMidu wiiMłki okuli«Kiic, łupi tn«idy po balucU kryjiji! sit; w pieczn- 
nuui i w>->.loliionycli sknłacli sic »)^ krwij) nie spluni — i dobrowolnie 
rxiica to rzemiosło ulbo sit; w riji-e P|iramedIiwo8d doataje. 1 z low/iw, 
ci 'Z górali ou «lr&-mą eeluiu wyciii^'aji| Kyiiki — ćwifttaki iuijqvc lisy 
dziki gienizy (didkie koxy) saniy n-illti nicdiwiedae Jarząbki rictize- 
wie frrtiN2t.-/u już dla nut;M joź dla futra i picr/A wurtu tui trudi^ 
i niebe/pie<-/;ewtw na Jakie »i^ tu my^wy namiać musi. Lnd ten 
zr^-Kuy ^o«'inny i laf^odny ply się gniewem niiieKie zapala si^ i zeni- 
sły iUii^i* niv udkludn. Duebowni w wiclkićm tu m ponAuowaniu — 
n ideałem iycxei'i rodziniełekicb Jest mieć syna dobrotlziejem - po wiC' 
k«tći c»;w-i Xii;iia tiij RÓrskiej łtrainy ht^ poclwdKenia ptiralskicpj. Po 
Xii;wcu dru^ą zaraK n^an) eo wielkitfw res|>eklu doznaje Jtst tu bor 
Jare — ae* te same ei)|gle powtnrui powiesei rada gi» uliu-lLaJą (iórale 
i czom mogą traktiąj^ — treścią jego opowiadania jak zwykle si\: ezary 
i czaruwnice, cjsariioMt^ni«y, upiory str/.yi:i miory wilkołaki diriwoiony 

i<!b 



eKasHuu iią^ący — tsmi cuuow o-ej uieguy:* miuepinuy, e]e/.Kie wcbs- 
ebnieuin boleDlawa Śmiałego pr/.y walonego Hka))) ileknK; z I>uku }ednGgo 
na drugi wij przewTaca i koiiwuUyjue j^ki tt-goż w kaidy ilzień S-go 
Stanisława, waleczne c/yiiy Doboasa i imiycli omyszków co byli po- 
Htraction) eaby niejrdyś Guralszczyzny i t. p. Taniec Podbalaii żlo- 
dziej^kiiu mtzn-auy Jeot namitjiny i dzikuścią trąci ^ — lubią śpiew połą- 
czony T. muzyką. Maja instrnmenta muzyczno władnej wyrobu jako 
to: 'kolmt; caiylidnde. akrzyjtki łi^'awki ftyurki i baey — jc^yk ich czy- 
sty, jTwara dźwięczna od w -kopolskiego i maznrskitrgfi narzceza w ni- 
czćni rii; nie niżni. Ku Kukowinii; i \Vqgrom wysunięci Gńiale Hacfl- 
laiiii iir/ezksaiii Lackuui zowia PodbaJaD, m^wią uar/eezcni rnsia- 
gkietii - iiiamalyga, leniicszka z' kukuiytUy, brjTidza Iwiriiiiiiia i grule 
lo dla iiicli prawdziwy Hjujcyal i nluriionu owsiane placki. I jedni 
i drudzy pdy ich lo* daleko od gór umiecie, scbiia z ^kiioty. 

Huculi przyaiadli i krępi są również Jtręczui i zwinni — odznscza- 

\ 



— so- 



ją, 8lc kruocym włosem i coEitruemi oczyma jak mc2«in^i)i tak i kobie- 
ty — t»kie2 Mme aiKrokie Dosią pasy x rzemienia i cutiotNińkJ na pió- 
rach — «ą t(i guzikami nabijane BkArzane torby — na uofra*h iwatoly 
cayii kurpie x kory ale na święto kaide l»nty wdzićwają. Glowe ka- 
pcIaBKoni allm łokką nakrywają ciapką a na ramioua imnd^ SEikicuuą 
ciemnego zarzucają koloru, bez to)K.irka 7.» fiascm nic rnezy ifit Hiicoł. 
Kobictv iiiiii^ się Ptroić —jaskrawe kolon* iinil>ar(l/,ićj im si*; jHwiolMijfi, 
ZM dtjlKaiui paciorkami burezt^imuii i kunilaiiii pr/t'|Kiilaji|. Kolouiyika, 
z n«wną UK-Uidyi) |K)lijr/.oiiy taniec odbija deseń zręeinych skoków 
7, pewiłćmi wypocKynkami z gór na pTiry a i]>\iw porywa za seroc. 
Do oświaty nic nzdycbajf) a cieinuu ieh diielionicualwo xa]>ewne Jrat 
lego po^Todem ile tu iirzcsądńw i zalMiImnriw tiez lika i miary. 

Wjiazy malopoiMkiij prary: kniit- eit; zi.'«k«ińO — drzeć g^be 
wykr/ykiwa? — obatacbać się grubo się ubnłi na zimno — ekrsypieo^d 
niedomagać — zagaluszyć koĘO, zakrzyczei'- — Siksa Żydowica — ululuA^^ 
1 Blfl ngągać się, ))odcbmiclić flic — na oiei; na wy w rot, na ręby —- pr/,y- ' 
jadło 811^ spraykrzylo się — p^giel fafid ftmierd/iiicli smarkacz — tr/.ta, 
trzaezka, rozwolnienie — wegnanie (;łućw — e«(wblo pdo śmiertelne ubra- 
nie — kitla plAeieuna snkmana — paklak gnibe eiikno — skisn^^ skwa-. 
ńniec, zrobić się nndnjnn — cykai pi(^ powoli — ^ttki, iHiwiastki — J 
nadroźw), strawne — basior wilk — ogarcK reszta ś^vieezkl — U)OgilHik 
cRientarz — napatoczyć »ic nawinąć «<j — ]>n:y«tawki niiscrzki — nu^ik 
pomyjnik, celtrzyk — ogony, szUiki łiydla — potoknąć popinkać — zlo 
wki |Knuyjo pwptiiCByny — kółka tacłiki — natulka, motyl — dennie: 
jKimoNt — |iajdaó drobi/; — pitrasiA polować — ś|iijii?7.ka tKnnoŃć — rnni' 
wieko, gruz —■ pociotek brat cioteczny — jwwody Iejp« — t;it!ry nogi 
wiati"oloiny ^ie^olomy od wiatni i ^liegu wywr/wom:' dreewa — kolnia, 
dnvalnia drewutnia — olłary zawały łetanina — Iłalńeniec Icrucbta — 
warzenia wy8%czvkaua koltićta — alaluiąć czeiw, uie używać — iĄi: b: 
I jmfltaeic, wcale innraśj jak zwykle garście uklailac — przeg^lzlńć 4y- 
I woł. praetaiiczye i przfśjnifwać życic cale — rydać Kaw<«lzic płakać — 
f Kgałganicć — skrzypiciel — lusy wesoły — chal)ina gabizkn — lego, wci 
' ko, iMnsłanie^joszka czamina — lynka; króbka ("aska im di^^ 
RnMktać cabmaŁ' - Kumaki oetatuiL' dni ZiiptiHt — kojiaczok |»gTze- 
bacz — ski>i7.nie pljtki, trzewiki — o<ilmlnia. nstronie pnstkowie — gnłon 
ciarafli szlucbcic -- oz.ydk;, klapa u Hukmaiiy — dziady jcrayny — kapik 
czepek — talkn motowidto — pstmcha szal kolorowy — cJasnoeba spó- 
dnics — Hwok 8»vagier — parka, praźueba — oskoła, łwlłki n dxied, 
haft - kucać kastJeć — grankać pic gliiwio — obrywki i^^ikorki kiibany 
! przeorać kogo zwymyślać — nackne pł>wklada^ ^podały podobny' , 
giczoły nogi — ki^ nic kiOj ezaiianu — kaj nic kaj g«!zicnicgdzie — 
zatyka wiecłia — rfega łnirlo o<l wcseln, rofial — nie^^ikętt heiniala, pra- 
wic - kicjwo, nikiej, jakby — wieją inicciclisko, zamieć — trąjkotać 
gadać bez końca — klcmi« kroym — zaJdy zaMby ])laelita — inarnchy 
z(jxy»ki, agrabki — garśeicniec, prij-garwnie, eo eic w gar&ć Jtinte^i — 



'H 

)ra- V 



— M ~ 

kinąć rencii — wfciekliwi, dnia cKaplta z barankiem — ochroetać si^ 
otrzaskfU^ się oatrykna^ — krwawica grosz krwawą praci| zdobyty 
nwrocie, poi)r»ecit»y oil rtrogi xagou — Ijąjory bagna — fcpieoti tsła 
r»k — porwisty nagły — przci^ł^n-Kka precnositiy — siostnaii trara pod-' 
ciąg — bęcać bitj po plccaeli — styk kraica — cliwaMcitt' zarośla — iitó- 
nka polanek niwka — tnwn nalefm kotlina — zaiwlc 3()8ick — rozwa- 
licba klaWdra friiii^a kobiiJta — kółko kolowrulck — wskt^rać mey- 
skać — priEetenuaniiJ zmarnować odbija się odmiata 8tę odbckiwt ' 
flię i t. d. 



Clirobaci. 



Pod koiiiue wfcikiźj wędrówki narodów wyi)arpi z Nad-Dnuąjsklćj 
iey Ctiroltóri oparli siij o KRri)aty i z biegiem Wigly i Ottiy co ta 
lla Bwojc mają rbcieli sie ku uiorzu baltyckicmn pi>anwać. 

Niewątpliwie, wabili ieli tani ijobratymey IJodryci (Obotryt-i) Lui 
^cy Wili-y i inni jtiź tam osiedli alty Hi<; łatwiej opnuć mofh elrę^ 
czącyni Icb ludom gcniiańskiiij rusay Już za ICarula \i-^ ale plan 
ten cię nic jkiwIimU gdy?, Polanic i Warepowie (Skandyiiawry) Iir© 
Mtnujń mii'd/,y iiarjfatauii a Bałtykiem /AJ^ili i między wcbit- niwizitlili 
Nictiovwihzowaiii a /.alt^>m i Dłt;m-/ądx(;iii, byli pru^^miutem t-ił)głyi<U 
DaiHufi'iw «IIk> niRzc7AMii pnterbodaini r^Mnych nacyj oo tii;^anlyn8k.ic 
państwu pwirywały — nic[K;wni bytu i niezdolni opnwi pit; pray nj 
tarciu wi^ksKĆJ sity wyuii^kiwali przcznapJEOiiego im Imu. Rzutui<gs. 
K uicli postanowili dohrawsicy sobie wodeńw j)own'(cić nad Dunaj i tam 

Jmd nazwi) Cborwablw Kroatow StowakAw [)abna(i!>w oeicilli pr/yjMirci 
lo Adiyntyku — nie potratill jednak urobić sig i norpanizowai^ i dla 
tego tcJ prELi-hiMlKili z kolei pod wladiM; CcMarzów Wwliwlnieb Włj- 
' grów » mirusfcie Turków i <ltiżo ^vycierpie£ ninsicli sanim »i^ ikmI_ 
Ijcrlo Aaslryi dostali. Daleko lepiej wysuli otl nich ci eo pozosis 
w roitjHcn. kaKim. W-lu po o»tateeaiem wcielenia do Tolaki otm Cl 
baryi z BiałćJ W-two Krakowidcie utworKyl, a s CzerwoućJ Bod 
wona jwwRtaifl. 



Pomorze. 



Kraina między njficiem Odry i Wiełj' a liizc^w Bałtyku Porno 
ntem się rdawua nazywała — oiywiały Jf) miasta liandlowc f ]iorty 
to mq przytuliły drobne Indy sWKOpn slowiaii-ikiego. Innar albo \Vi- 
symicrz i IJorsysIaw odpierali .jako naczelnicy tycbifi ludów, oKiltOą- 
rycli się tu w X wieku wedrjtci^ Duńczykiiw, a gdy im to cięiko 



pntycboilziło irezwali Ba pomoc Polao sąsiadtuiy:ycb odtUJi im mwP 
Pomorta Gdańskiego a następnie i^pska dniclnióc nad Odrą z mia- 
stami Siczecincin Kołobrzegiem Bialogroaem i Kaminem — uiebawitie 

i w Kdobnwga saloioni; tti było picrweife w tćj Htronw nader jiotrze- 
buo liisknpetrro — które rwoJ^ erf kcyą winno fiote«l. Krzywottalemu 
W XI-ym wieko. Kaximicn! Sjiraw. me mogijc podolai'- rii^OTO roz- 
KUConycL Prowinc>'j 1 związkami krwi micwolony wWal X-cia Boga- 
dawowi władcy rewty, włjńó Polskiego jui Pomorea n* Sliczecinem 

I w knnoAć, a ten cIkj^c sit; i tu atać <l/jcdzicKnvm ticickł się pod pro- 
lekcyti CeeMmSw Kieiuieokicli i pod ich opieka dzielnicę 8wojQ roz- 
SKerzył tym iiabytldem. 

Naet^mic lennik oblndny nffllująe i resztę Pomoraa wydrttó Pol- 

[sce w KllT-ym wiekn zwiąMl mt; z Zakonem Kntyiaekim i iwfliawil 
na awojćm, a nic cliełjo hyi kiedyś wyzatyro z lej posiadłosri gdyi 
Polaka coraz sią potężnit^-t^j^ 9tawa)n, pod kontystui-iui <llu siebie wu- 
mnkami uslijjtit Jćj Margrabiom łirandenbnrgskim ro tak pragnęli W6- 
r^nis*^ m choć na cni tylko w kraje Pobtkiu. Pomorie Gilańskie czyli 
Kftfiitiibflkic donicro w XV-ym wieko wróciło do Poisld prec* traktat 
Chojiiield 1466 r. za Kaziin. Jag. i do kouea li-pt^) stanowiło i^ 
ci^i integralaą. OprócB Kołobrzeskiego w Kumiiiskie, Woliuaki© 
wreszeifl w JnliiiBkie zamienioneco, było erygowane w Lubnazn nad Odrą 
B-pstwo Lubusliio — ale wyxuci z dłVbr uo tij katedry przynależnych 
Bi«kupi przerzuceni byli do Opatowa w Xi<;-titwie Sandomierskiem 
wówiricas Ic^o^o miasta i opatrzeni dobrami mieli a]>osto)ować w Są- 
aicduit^j Rusi Czerwoni^ — alo nie brali się do tego i^zezćrze, ciągło 
robili Blamnia aby odzyskać w Pomorza dawno Itanouiczne stanowi- 
sko i a^Bai«nie — gdy lam nio nie wskórali, za nieczynuoM na Ruai 
zniesieni tostali w cliwill gdy na zdanie Kralów Połskiofa Stolica 
Apostolska kilka od razu tam Katedr Bisknpiełi utworzyła — nadane 
im dobra Opatowskie przeHj^y w r^ Szydłowieckieh a słaba Jui 
tylko wieść o tycli idcaluyeb pastencaob Ic^wio siij kc^acze. 




Kaszuby. 



Osiedli na dawnćm Pomoizn niewatntiwie od Lntyków i OL. , 
trytów pochodzili — port Gdański był w loli posiadaniu a rzeki Forea! 
Badnnia Slnpia l^ba i Pei»anla były granicami t^j Prowincyi — do 
XlU-go wieku ]>odłcgaJHe Polsce pr/esiijkli pohkim oleinoDtem, Re- 
forma Lutra rozdzieliła ieb na katoliki^n' i prolc^tautuw. Władysław 
'Waza całe Kasznby i dolne i góinc odzyskał ale nietbrtnuny Jan 
Kazimierz naciskany od Szwedńw i Braiideburskiogo Marg. przez tra- 
, klat Weławski w r. 1567 nie tylko tego ostatniego od hołdu nwolnil, 
lale ma jesutze powiaty Bytoweki 1 Lawenborakj odstąpił. Puok mia- 



- 6& - 



ito tt& owo czasy ittdne i baudluwo brio portowym I nnuMU stu^ą 
dh marynarki polskićj. Motta Ksssumw j«8t to josyk polaki zentoty 
.pruwtncyonalimiHnu — nigdy tći pUmienmi nie oyiA, liud alyn^ 
I hgodiioAci dobrych obycwyów i [wlwiuoiouj się xal«««ł — oimaly 
■ie unkAl i po-zosla\Tił w pra^tonie — nie konsystal z wygodnego po- 
loteuft dla handlu i praomysłu wyłącmiie roli oddany. 

Pod koni«e R-pt^j Biskupi Kujawscy pisali sig i PomoraUemi— 
pwoetn) śiftd tego w KatedriM WtoolawskićJ w napisie na nagrobka 
Ntatniogo PaNtcrza ti} KuJawHkM-Pomorskićj dyecezyi Jona nyblń- 
iklegg uorbu Wydra oo puciyl R-pt<i. 



< 



S Z 1 ą s k. 



n 



Morawianie Czesi i Polacy ohHeli się iwunwałJ kn girn^^J Odrze 
o Bałtyk sic^opreeć. Nasz iJokwlaw Chroury (Hlparl ztijd Ci:t«li6w 
iło czdMvt ISludy^lawa Henuana kraj ten po obu brzegaoli Odry 
nlecat Polsce. Bolesław Km^wonsty rfzicliic PoUkę iniediy aynAw 
flciał aby Sxti^k x koroną nicroztlziulwift cbwI/Jl i jak ^'ladouo do- 
itaJ fli^ uajslanzentn Włiuly^lawowi a teu znienawidzony mnsial z kra- 
ustąpii^. Za protekcyą Cessarza Niemieckiego, szwagra, dynom 
ladymwa dane byiy aiektńro drobne Xicfltwa w Lnzacyi i ua 
ifen. Kazim. Spraw, chcąc pokrzywdzonych wynagrodzić i ntniT- 
ma^ w iy<^zliwo4ci dla Polski nadał im niektóre pograniczne zamki 
z powiatami. W pi'pfc«iojszym czasie dla rozrodzonych PinBlów po- 
dzielił eic; Sz-lijsk iia wiolu urobnycli Xic8tw jako to: Lignickic Opol- 
skie Wrocławskie Cieszyńskie Bytomskie Oświęcimskie Zatornkie Olo- 
Aoickio GłoąowBkie ZcgaAskie (Sagańskie) Raciłwrdkiu Świdnickie 
aworekie. Ajążęta przez zwitjzek krwi z aąeindanu Nionicanii lisiej 
'^ licząc wyznwa" 



ałi sie z poczucia obowii^zka dla macierzystego kra- 
obą kłócili z czego radzi byli i Margrabiowie Bran- 



I 






Jn, eiłiele Bit- r so 

deb. i Czesi oo ich miedzy siebie rozerwać postanowili, co zresztą 
konfecxii6ni musiało byó nsKtepfltweni. Ta linia Piastów Siląskidt 
oajdłu^j dio przeci)igni;ła )>o uu r. I37&. 

Ci drobni Kiai^ta Szłijscy nie przestawali «i^ ubiegaj o koronę 
w Pulme przy kaidćj zmianie panitjąecgo i nie raz miównłi za sobą 
gloey i stronnictwa. Po zolceicoin się z Wacławem Czcakint przyczy- 
ni si^ do tniaczki Łokietka a straciwHzy wi>>]t«lk^ nadzieję dostania ^ 
c ua tron polski dobrowuluio ittawali sitj bołdowniksini królów Czc-H 
ikich i całkiem si^ wyuHro<Iowil{. Kiedy i)'j Łukictkn syn jego Ka- 
zimierz ołicjmowa! tron Polski dla zagospoaarowania I nrządzenia kra- 
ju potrzebując iwkoju i zgody z aąHiadami uznał la rtecz konioczm^ 
zrzec BJtj wszelkich prctenśyj do Szląeka co id i uczynił 13.^ r. 
a Icu razom z Czechami do Cessarstwa Niemieckiego wcielony zoBtał. < 



— 54 — 



TytnoKawm Margrabiowie Brand, na straiy granio Ceeaantwa 
postawieni imwoii przez zwiijzki krwi w stronie Nadbałtyckiej ror- 
flzenają Marchia kosiittfm Punionia SzląHka i Prn&s Xiaź^cycb dJa 
siobio nie dla swoich Suzerenów — te kilkaset uiil posiauloścj przez 
nich nabytych etaną aic zawiąKkiem oddzielnego pańatwa słabym wę- 
złem zaloinoHci z mcszą Niotuicckii związanego, kluro zapragnie 
z czasem oddzielnćj ogzystencyi, tytułu krtMestwa i zaliczone do rzi;du 
mocarstw w Knropie może si^ jeszcze niewdziccznóm okaic dla tych 
co mu się pod tarcxij swćj opieki rozwijać pozwolili. 



Jadżwingi Jadżwiea v. Jaćwieź. 



Niektórsy naiu hiatoiycy za ich przodków uwainją Jnzyg&w Ind 
'Sarmackiego pochodzenia — ożyli od I.ttwin(^w i Bonusiłw pochodź:} 
dotąd nec:( niewyjn^Diona, lo t^Jko pewna ża zupotnJc wyt^eni zo- 
stali przez Bolesława Wstydl, i Leezka Czaniwo iw dbglch łKyadi 
m(;źmo się opierając i uic cbc^c zarzucić pogafiskicli obrzędów. 

ZaiuiCHzkali między rzekami Narwią Biebrzą i Lęgiem — Dano- 
wo opodal Oli liajgroda położone miasto było ich stolic^ — liczne mo- 
giły na Podlasiu według podań ludowych maja zaświadczać o t^ch 
I krwawych i npartych walkach. Po wyt^pionin Jadiwingilw racJiIiwe 
1 BlM&ry i Kusiui wnet zaludnili tę Krainę FotUasiem (Podlasie) ua- 
Ł zwana za|>Ł'wuc xtąd że cię pod władzij Lachów ^Lcchitów) dostała — 
I Unia Lubelska IbGd t. koronie przyznała Podlasie. 




Mazury. 



Zamięflzkali w Mazowszu, Kujawacłi, wciskali się do pogranics- 
nych Pnts:^, po Jadż\vjngaob zajęli Podlasie i |H>gniiiiczuc z Litwą 
okolice — skłonni do migr:icyi przt-rzncali si^ na Litw^ Koń Czerwoną 
Wołyń i Podole a nawet u«'L'kraiuij i mieli tę zasługę i« iwlaki ży- 
wioł to JMt jęzrk wiarę obyczaje i zw^'czaje szeroko roznieśli. Wiarę 
ChrzeAciańską latwo prnrjęu i wupulme z Zakonem Krzyżackim ją 
lozfiKcrzać aię starali. Aiążęta Mazowieccy marzyli przy pomocy Li- 
twy i Krzyżaków objąć tron Polski )>o Piastach Koronnych — spo- 
Rtriiccl ti> I>okietek,. marzenia ich podciął z c^rą Gedymina syna swe- 
go Kazimierza ożeniwszy a w pobjczeniu Litwy z Koroną stworayl 
Riłę przeciw zamachom Kr£yżakt')W. Po takiiu z Litwą ecynszn zalą- 
dai iioldu otl Ziemowita X-cia Mazowieckiego, po cz^m w Icnuotó 
MazowSM obrócił i aniądzouiom wewuętrziiyui tej Pro"-iucj-i nadawał 

pch widoków a mianowKići uowie- 




ktemnek odpowiedni dla pnyszlych 



- 65 — 



kszał tato zastM} Btlacbty, zakładał miasta dla rozazenuMiia pttctajahi 
i bndownl zainki. Nie |ir/«8tali i za ciaaów JEi^-itllouMkićj il^aałyi 
u))i«f»r diij o koroiMj X-ta ^lazonicocy, i w istwie mieli do tego riu- 
Kuic i uicxai)racczouc liiawryczne prawo, alu iutn')d do Jajd^Honów przy- 
wiąnany dj^iąc do joiiiilcjimej l'nii i Litwy oł»zenii^J x Kuronq m<: zwu-^J 
tal na kftudydittdw. Kan^zc^iu z r, 152)) skończyła się dyuastya Pia-^| 
stów MaKowieokicli i Prowiucya. tu do Korony wcieloną zoHtalu. >lą-^^ 
diy i rozważny Zy^iunt Siary zoetawil Mazowszu jego prawu, i pricji 
Int bO Wit:lkur/.ąucR cz^li Xaniiu(tnik z ramienia Kmia stal na rzi-l« 
tij Prowimyi, uwi^lędiuitjtic dawiic zwyczaje i prawa- -Stclaii Batory 
za rititi; Jaiia Zamojskiego pod Statnl' M''iMicki {todciągna.t Mazowsze 
z dozwolciuciu posiłkowania siu Statutem MazowiiM^kim, w niektórych 
przypadkach zkąd pwstały Exeupta Ducatos Ma8ovW Hazowsze 
w loeach Korony niei>o<SIedniii odegrało rołg — Mazoiy do wytępienia 
Jad^wiiŁguw do|)oii)utrli, Krzyżaków pod Griinwaldcm Tancljcrfpcm 
i Chojnicami wcsimM z kormią gromili, wreazcie do Unii Litwy z Koro- 
na stanowczo Hic; (ji-zyczjiiili niopąc dać Polwo Xij]żi)t co1)y dyiiaatyą 
Piaetów odnowili. Przy wiciu dogoduycli wanmkacb a i)rji'<it\vf^iyat^ 
ki^m ie tu Prowiucya poo l>n łirzegacli Wii^ly ni^ rozŃoiclala Maztiwuzej 
szybko w laituo««^- wzrastało a J;tgif;IloDowic bojnle lu roMyiuili klejnot 
szlachecki ahy z <lxiaraki«g:o ludu mici^ sil^ potrzebną ua ouronc krajiL 
i tarotfj dla swćj dynaiM^n. Mazowsze, to istne roisko eaściankowcj,] 
zafronowdj szlachty ak batnćj i ńwiadomij przywilojów z klejnotu pły 
niłcyeii. Muzowskc z Podlasiem sxicxunc m^ zjednoczywszy największ] 
, zastał szlachty na każdą dostawiało Klckcyą — tu patryarrbalno sto-' 
mtuki Imiu z dworami najdhiżćj pr/xlrwiily na co nicpumału wplyuąfi 
mogło, ro/drobieiiie własności zicinskit-j - Mazury nie dali się tn zako- 
rzAiuić Żydom a reforma Lutra prame iii nie przeiukla choć dosyć by- 
ło osiadlćj iiicmicckić-j lu<luo^ci jio miastach zatrudnionych warv.tutowa 
pracą. Obyczaje zwyczaje ol>r/.cdT przesądy i zalwlwny żywctm oq 
W-kojwIau prwj^^Ii Ślazary. Szyuzila szlacuta W-kojioluka z Mazo- 
wieckity Ksi<;iJi albo Poiiią ją nazywając bo widki i*/ereg j^j Piymaa 
jako A-żc ł.<>wicki, Biskup Płocki z tytułu X-€ia PultuskictM i Pro- 
boszcz Płucki zara/^-tn KIijjm- nu Sit-luuiu jiowifjkjuLaii, z t^m wszystkieui 
Mazury nud len klejnot nic dniżłinego nie mieli i za nic w ńwiccio nid 

fi>zvroliliby się od f-tlachly innćj Prowincvi miij cenii'. Pomawiana' 
aznniw ie do dzicwiąti^o dma od urodzin iJepi bywają i po Ań. 
dzień tnidno objańnić na jakićj zasadzie — bo to Ind prwdsi^bicrcz; 
tiyl ruchliwy zalncf:Iy i bardzo ciekawy, a jak wiadoma, ciekawość d' 
liwiatla, Hle]i««:u w praktycznym źycjH i wynalazków prowadzi albof 
do odkryć jwiiytecznyrh tomie drogę —jałtoi Jan z Kolna jeżeli nie' 
odkr^'! Ameryki to mczawodnie wiikazal do nićj drogę. Mazowsze wy- 
dało wielu ludzi gruntowną słynnych iianką i niemała liczł>a autorów 
rdzcouydi Ma;iiin'iw hiśmieimćmi jSody wilwj^iatila uu8zq literatura. 
I Z odwi^ et.Mięu Maznry i z wielką zr^cocnoScią w<lzierah się 



— B8 — 



iDory twierds, i równ:) śmialo^u) na brRtre pusKOnali si^ ytoAy. Zdro- 
wym rouądluću i nnwHgą wj-ićj stali od W-kujwlan — natoości^ 
pruHzU vriEy8tkicli, byli uad7.wvcutj niuhitiii i <ł)a lego nie przebaczał 
nu^nioiejmćj olNrazy bonom. Poboinoki^ sio jialccaj^t; pizcstr 
ivAm poHt(>w, [Mwalali kapłanów i midi do iuvłi zaulaiu«, u« o«dc 
bicnic Kwijityu pańskich nie jtalowaK grosui — Maznr za kohiiera 
wyUi — Inoil \^rpić i w karczmie i na noście jaka się we wsi lulanEi 
ła, ale znal miarę i unikał nadużycia truuktlw. Miud i itiwo mialo^ 
o^byt w MuiM>w87.u iHt dworkach — ppócr lefr*> nalćwki i krapnik po- 
ilUuiłu — liid pn>sty wi'>dką sie zwyczajoą raczył i obywał. Mazowsze 
obtitowalo we wszysiko co enciał^ — zwierui dzikiego po Usacb huk, 
w nekacb ^b i rakńw moóstwo, w barciach po pnssncaaeh miodu oQ^ 
nie miara — Prawo Burtuo Uszowieckic rcsnlowalo stwuuki baitaik4l^| 
do włafeicieli pnazci i lasAw a ds hipiącyeli pasieki mirowe przeiwsató™ 
kary — dziesi^ciiia z woakn na kofeiwy parafialne przirziiatzoua t)ylfi — 
ua źulędzi ItioKyla się trzotla chlewna na itwo}e obeiKcie i na ziiyt dla 
niiasl, z bydła i owiec prAcz innych wypSd mieli Maznry dostatek na* 
biahi ' — nioitrzi-liczoiic i^tadn gtjid suiily si^ na dorztrczacłi i łil(intact~ 
a płich i jMerze rozrywali Niemcy im bety gesto jw mia-iiaoli ftiicdt 
^hlndne i wygodne zaŃdaukoWL-J szlnclily liyty dworki iwśród drzew 
owocowych, poi;zj)dnc były i włośi-ian zH^Tudy. knniych chat Jni 
nie widziałeś. ywlałecxnj tibiór Miizni'dw składał się z i[u|>aua, niebie 
6kićj barwy snkno l)ywaK> a knhiierz i mankiety Bzcmkie i aute z pOS'^ 
aowe^ koloru, czagika Hota zimowa z Hixvej<u barana z wsląjtkanil 
w rozpone nan rzemienny albo włóczkowy. Mciatki nosiły wysolue 
strojne czepki, sukiiic na kozlałt żn))auńw od p^ry do dołu za|iii;ic lui 
fOizicz-ki Inb baAki a ma^ zanucnły na iiiu jttpki >;riiiiAt<iwc luli zie- 
Jouo Itarenaiui ałb'> i lUanii [wdliite. U dziewrziit knittz^ \ii\i' żtiiMLuy 
a na głowach czuleuka i kwiaty żywe albo robione — obuwie na wyso- 
kich korkach a poiwzooby esy nioiane czy wełniane swojego wy- 
robu. 

Lud dorodny cierstwy nceikl i chętny do pracy — kobiety z^a- 
bne powabne, dobre żodv, schladne i dt)ale o (Kinujdek w domu. On 
Ifunr co aie ilepo roozi nioeiino «ic przetrze pomiędzy Indżiiii przez 
ćoiaDy nielodWie potćm widzi. Dowap zdilje si*; l>yć wrodzonym Ua- 
zorAw przj-inietein i z nint lączv gie oliSlość wypłowienia. 

ł*raecłiodzi;c rt^nycb losuw koleje zadiowali Maziirr w panti^ 
mnóutwo tradycyi |Midań i legend poWnych i ten skarbiec iiistory- 
cznój wiedzy troskliwie młoduzym jirzekazywaó lubili jwkoleiiioin. Ma- 
zur, pełen iycia i zwrotów gitjtkiełi taniec t^ylączny niegdyś tćj krainy 
pomnoiiouy n^inemi waryaiity i dodatkami przeszedł do Halonów i slid 
Kiq wybitnym i ułnbiouyiu tańocm narodowym. To zaMcinukacli łączył 
się zwykle ze Hi)iewem bo Mazury mieli ucho muzykalni- i talent im- 
prowizatorslu. Ihi o£<lobY wietkaaoeuege ^więtymef^u uidei:ily uietc<ly& 
phtcki kuturzlowne inazurKami nazywane, któremi niezawodnie Zo-^cion- 



LCH 



- 57 - 



iti ]>T0Ht4)mu lu<iovń imponować choiAly i to z ezamm po cahnn nic rm- 
■iwBBechnity kraju. Podiitawą poiywłeola n Tiln7.ur<^w liylr: t^roch 
^bpnta lirnkieM- kttsze dobirc omaascEOiw, w Swifta uaw^kli do mięsa 
Bńpćrki t iursyną — clileb« Maxur nie iił»kuq) alu i>sxciucxki uu4)ro- 
^Hl MnłopolAnom. Mausowste prz«waźuiG \maXik liylo kraiuą — żyto 
i Jarajmy dobnu ta ubnubial^ ale lUwakio piaaki i podmokle Podlasia 
enmt* ztJtedme wyi>lacaly siń rolnikom za midy — w Młavrekiem ehoć 
umivń na kamic-mu euac podłoże liyło dohrc Hkoro jm kilkana^-ie %iunt 
hylo wy<)atkn. 
^ Następujące tu wyrazy dadia pojęcie maznrskićj pwary: blórka 
BlUirka owrpaeika — klvpadlo, banka kowadełko do kosy — failurki 
ludu tAl<!nte — fT^pa, sagan koprak — ułotak, złoto^i-iurzb — cłiarp^e, 
idiiy swiwary — dziadiiwHka woda, piaski piachy — obijak, potka — 
^ia»bka, gracka ko)>a('zka motyka — Kromka, pnyłopka — szczyk, naj- 
BbilsKa trawka — n^j, niaterya) z ' li&ei i łodyg na sabezpiecŁcnio 
nckny od zimna — smćrda, malec — obrz^klizna, put^hlina — odnmar> 
emyitna mniiłslck liez sokceawrńw — dworka, przetarta w ahiibio dwor- 
Aliij kobieta — szafarka^ gospodyni — monlęga, um^aenie — oblsmkl, 
nscłki, skrawki, wlpadki — morka, mgła pncydlniSKa — zrryny, akraj- 
niki, pierwsse, z kloca neniete bale — zatoki, wyboje w cuei« trwania 
unny — bryja, błocko kał — wytórka, ncsta — Kolci:^, kiMka od 
|iłnga — ketuir, brony drewniane — tyiuica, p61ka od miM.-k i łyj>ek sta- 
wiania, ł^ygan, piec 'j^lazny — kuny, sawiasy i«lazue u wrAtni — wy- 
ciuki, Hzkouiiwo dla we^tacyi roAHnniij wiatry — wieloch, gatunek lnu 
irysokicgo — leiak letatek, id leżący — gnojmoo, deitki, ladry — gnojka 
JBiiftrinKzka ptak — ęiiojek leń próżniak — smarkatka cienka świecska 
łojowa — wąsjonki liBzki gąsit^nieo — kadzielnica, iirześliea — jijtrew 
bratowa — Jatrziueu kistka kaszq uadKiana -- folwarki, pit:m z oblityui 
pokarmem — przełażfk kładka — zroAlaki nazwa Jablł:-k {tarkami rosnĄ- 
cycli — kapa^iec, groszki kwaskowe nadzwyczaj wodniste — bognwoła, 
wywilga ptak — tenniiiatka, liwiadeetwo — oberia ugazd — dzbuk, ite- 
MDle juJL- — iajecznik rodzaj ciaitta — wacek, worccsek sakiewka — 
(tabza kie:9»«u — tytka, torilika i |>a[H*ru — debry, jmrowy — opaałuL 
rartucb — laz^ga mitr^a — ńwiecibaka pochlebca — pnteskocika, 
Dwledziotia dziewczyna, treepiodDa, osikowo driwwo — kosziąg, ctiromy, 
kulaa — anisin, npadek — firlik, koziołek do bicia piany — doradą^ 
adwokat — bójno, boisko klepisko — podsypka, wydatele omlot plon — 
siwak, dzieżka garnok od mUka — podolek, rozporek a konznli, aad»- 
lek — faworki, tetecEki w8(qice;Eki — ostępy, knieje — ńłiwinn, ńli- 
wnik, aiid r. samych ńiiwek — kołatka, greeoliotka trajkotka ojoo- 
wltka znanych rodzii;dw uirka — lanie, kara dotidiwa — pł;pkowo, 
Gsfltaoya X |K>wodii ocielenia 8iQ krowy etc. — przyjMiAne, oplata pa~ 
Btane — gniotck, podfołny bochenelc chleba — tajmlodszy ayn iry 
■hrobok, Beniamiuuk — ptaki, koty a wierzchołków złączono pnyci* 
łkiyące kalenioo na dncłiu — łągwie, orenyki barki wagi — robaki 



^ 6B — 



pędraki mak, drobna dziatwa — bandnr, komin — gr^^ gródka — 
sŁDittJdu, uiańknt — pucybul, lokąj — eiągoiskóra, szewc — i>opyob«dl< ~ 
88tnrniak — kar7.awic«, wabarjenio lodowe — knnialki, brodawki n 
njkacb — lorot, gzar gmdiot grat — gnilki, nlvżalki — zgnilek leni- 
wiec pnHniak — ciołek, gai>' ganiou — lodonica lodówka — spaleuizn 
zeorzelizna zgliszcze — diawiob^, grosicki dławiące — pobnękaosi 
pieui^dzc — docbAwok, mtodziei, przypłodek — pochówek, pognceb -- 
podcKOs, potrawa ua pnŁoditówka z li^ kapusty intoaćj z kasz: 
1 grochem — pnEdyka, rozwaliołin Uusla koliieta — poprawiuy, uaza- 
jntrz |)t> uczcie, cztjstacya — polarzyna; targ na dragi dBteu po jar- 
marku — ptrfetek, płoska oiwka-- 8t<;porv kniasy, no^ — otrz^ainy, 
vyxwoliny — ocbyba, zawód — citipa, maia izba — cxepiradło, deiwiiu 



Dl- 

ia^~ 



abranio na. fc-łowo — piitauiu, piomo liiit — podpałka, drstaicga — latarnia, 

■ e' 

11 
boa dsiiitwa lieaiia"— ciotucba nimnica -febra— i t d. i t. d. 



biulu i przodu głowa koiiska — jezusik, obluduik dwi^tosBok — p^zi^J 
wiatr wK-trznik trzjiioŁ — plecka, ^arnoezek do Sinietanki — niuk, dro^f 



I Maznry od npatrzonycii nałogów i sklonnoici lobią dawać 
pnezwiska: Odrzychło)><iki Wyniigalski PodszctuwaUki PudrygaUki 
Fo«tckatski Unigulski i'HpIalłiki »iastalaki ZalygaUki uie potrzebąji^ 
objaluienia. , 

Okwily, rychliwy paini«;iliwy znchny cIiodxiwy cJołkowały steraj 
dziBty, grjwwoy grsały, przepadKialy prz«kropny przcapieczny szcsj^f 
wny markotny, Abigly, (bierny koń) kołowaty wichrowaty pyzaty py^l 
lny, (tnadkajijcy mrAz) łebski — (toAski, zeneloroczny) odświętny za- 
wislliwy serdeczliwy i t. p. przeskrubiui zawinić — przckiełbosić, 
przejeśo na faryofj — prMkaboció przerobić kogo — sapaścić krow^, 
niedbale doić — przcsolii-, zadrogo kupii; — dymaó spieszyć 8iq — la- 
6om drzewo ohrócii-, obrócić tym koucem gdzie ucięte u odzietoka — 
zwydrztii', rozlakomić się na co, — igartatr, zgarnia*'- — migdalić sir^ 
Błudko spoglądać — gnichło grachot^ło, rozeszła sig wie^ć — zawi 
icii — iwisDĄĆ, porwać — oiebo ei<j jwchmnrato — wykurzyć koi 
podejść, wygnać — wyigać, zmnsić, wygnać — nurzyć eiij, obraai 
aię na kogo — zaprzepaścić, zatracić — oszwabtć okpić kogo, orzii 
— bnif.dzió konin, przeszkadzać — tćrpolić nit} biej^ć — ciĆL-kać ai^, 
pieścić sic — plackiem padać przed kim — wieszać sl% U kolan — 
wziąć co do eerea — zadomowić się — nła8zc8yć"«(; — ułakuąć — przy- 
aicćc, nadakociyć, czuć Żyda ~ czać szewca, gdy co urzyswędzone — 
OMAlmować kogo i t p. Indowćj nazwy kolory: marcawiany dropiat, 
krasy wdy modry płowy mroziaty siny tcbulany oeglaflly bnrakow 
Brokaty sejiak myszaty janujbiaty graniaty pstry piankowy grocbo 
jaskrawy wiśniowy lniany szklany bursztynowy koralowy szronów^ 
wwi kasztanowy orx«cłiowy popielaty rady lyiy laeia^ty nakrap iany ,,, 
stalowy czerwony ruiiiiany karraazynowy róiowy liliowy cytry^^HHJ 
słomiany jasny ciemna- łiiudny kruczy kumieuiiy gliniasty plomiol^^P^ 
rakowy wirwinkowy uolkowy kanarkowy bialokory (blond) podpalony 




xy- 

at^^ 



— 59 — 



ity złocioly mannnrowy migilnlowy szalranowj- pomidurowy 
Inowy mosiężny perłowy ćwikłowy hibiaiiy wroui śniady w<idtowy 
dpsowy melonowy knpDcyń^kJ bibulaaty siarczany Aiuol»ivy ml^ny 
Krwairy całkowany uiodniany moręeowaty prtjgowaly jeitioiiowy 
eŁabrowy ruciany siwy jałowy wyblakły cynamonowy bnlaiiy gniady 
kary dziki nikły mepakowy psMnay yydwwy ołowiany ogiiisty 
knomiciiiiłty talwczkowy miyowy cisawy mary Ktaraczkowy zgniły i t. d. 
Jeden jest k^yk na^z jitk kai^ikowy tuk i łndowy — tai mau 
lytyłn do podaiala na uarzćcza ?. powodu prowiocyonalizmów ani 
I powodu p«wi»ijj odiuiiuiy w wymawianiu. Ma on jcsterAi lij muletę 
i«, citytajac anlorów złotego wieku rozumićć ich cUiś moiaa kiedy 
MeBRyada Klopsztoka dla Niemców, Boocazio Becario Dante i Petrar- 
ka lila Włoobow Jui dziś kommentarzy lingwistów potrecb^jij. Nic- 
t^lko w grodku aawaćj H-pl^J zakorzenił mij dobrze na»z język ale 
na samycti jćj krć&acb od ogniska odtlalonych ntwioriłził si<; i nicła- 
twohy go przyaslo znietó i wytępit': 1» sii} zroał i zespoli! zo wazyst- 
kiłjnu waratwy naroda i ^aden iuny za«tapit- go nie potraH aut wyrę- 
czyć — poebionjjł nicdoDOBZone i nieurobione nnrzec^a drobnych łu- 
dów a la dła niego symputya dowodzi i.a miał dziwnie łatwe formy 
na mldanie wszelkich Kombinacyj i odeiooi myśli i niewyczerpany 
zasób materyalu poHiadat w zapasie na przyszło^-. OSwiain u nas, 
jak wiadoma, rozbudzała się i wyrobiła jiod tarczą i opieką Kościoła — 
dwio bnrite hussytyzm i luterttnii:ni jak uragany przeszły po nad zie- 
mią nflsoą i nie tylko nam nie zaszkod/Jły ale owazem w>-wołały po- 
lemikę dla ktorćj najwygodniejszy język iśrsjowy odtąd wztobI i po- 
stęp awój rozpoczyna, na^t^pnte Wiara czyli Kust-iół lak ścistcmi w^ 
zly ;^cdnoczył m^ z naróueni przez jęsyk do aeendy i obrz^ów 
wprowadzony że ich jui nic nic rozdzieli. My do tej arlti przymiyrea 
wdzięczni naszych Ojców Potomkowie, obok dogmatów naw-źj Ś-t4j 
Wiary składamy po gar^i zioini z kaj.ttćj I*rowincyi dawnej przedro- 
zbiorowej Polski i najważniejsze pomniki piśmicuniciwa — prastary 
Kraków i poważna na Wawelu Katedra <lokąd ciągle tęsićno oko 
twmcać bodzicm uczci godnio i przechowa te drogie dla nas iiamlątki, 
razem ze smjertelnemi szczątkami Królów i procliaui zasłoionych dla 
Krąja i Ołtarza ludzi. 



Kurpie. 



z dawien dawna w pnnzczacb i obszernych kniejach Uazowsia 
zamictzkali Kurpie są szczątkami Jadfiwingów — od obuwia z łyka 
tak ich przezwali Mazury. 

Knr]>ie nialo się rolą taimowsli bo tćź jćj mało mieli — Ico wa- 
I nywa ^rócli i gryka to cały n nich sprzęt - - groch z kapitstą i gry- 



- 60 - 



osane placki nltibioua ich Btrawa — aabialu mieli bnk tw aiana i nfl 
Bzy w pusurzy hylo obficie — najwiccij aic trutlnili poloiraiiiom rytil 
łmtwcui i bartnictwem — nadiwyczą) xręczai i ^ytraymali aa Irnfl 
aitorełki i dziki stachoTrali <rharakler i n^wodć. fl 

Puszcstt Skwańaka (Mjrszuniceka) Oatrolęcks Łomiyiiska i Cfl 
iitADowska wj-^canie pnea oich zdalna zamieszkiwane ł>;ły, aj^aj 
hartnicKy i sajdawuiejsKe Prawo Ilartno im zawdzi^caamy. OblS 
w knicjacb wody rj'b dostarczały na post a pr6cz tego plyn^l gnU 
ea^to do eki^-jiiki aa sprzedano w mi«4<^e. Karpie od dzieciństra 
do strzelby wloieni te atrtelbą notera i toporkiem aali Aniiało dl 
diika niedźwicdjtia lara lub żubra — szynka e {^Twbego awiersa d 
^i^onego u nich ł>vła koniecznym warunkiem i wedswoa baraninA 
Niepokoili ciijglu wiRiów co im jK>ryvra)y owce s z noitych IJHów cafl 
błamy (wd lisiurki abyiTali. Na odzie* miUo CO Karp' wydał — mą}fl 
flwoje pł^lno i flukno własnego wvroba. 

Kapelnn piUtiiowy z wazkiemi nkrzydłami iwiorom (pIArcm) 
pawiem stroik lubii a w dxieu ńwlatecsny uśywiił pasa cdaaakiego 
z włóczki. Kobiety nosiły ezaty wlMnego wyrobu — cńrki do ko- 
cioła stroiły si^ w gorsety i ' Bp6dniG« sate kolorowe w poiiczocby 
i tfMtwiki na wysokich korkucb ze HkAry albo sukienne — ftiyje zdo* 
biły grube mnury korali albo Imrsjilyny, 

Prócz docliwlu 7. ryb zwłcntyny miodu woekn i futer xa nalilal 
i tuczotii} nu żol^lu trzoda (.-lilowną a|iory siu ^roaz zbierał — wianki 
przybńw rii^-na Wł-mby uacJiytiia i statłd z draewii jwłiwowli na jar- 
marki dw minst okoliczuych. WoaclA trwają cały tyduen — mięsiwa 
dają liuk, groch ze siMrka i gryfiaaae pinck) są lutjwiększrni przy- 
smakiem, bomy w wcfricl zuudowanc z dniemi oknami i okiennicami 
odznaczały siij schludwoScią. Knriiic bardzo m pobożni — w Niedzi' ' 
i Świ^a uroczyste z kaidćj o««oy idzie do Kosdoła kompania a d 
ra^wlą śpiewaj^je pic^i pobożne w Sobotę łcaidą jkmI kr£}'lom ni 
hliisz}^ motllą się i &piewą)ą a starszy z Bmctwa poboilnegu ea; 
mo<llitwv ktńre xa iitm powtar/.aji^ a czasem i z nanka wystiipl. 3 
towic, ńajami siij u Kurpiuw zowi^ — przy ilnhl« zwykle swarzij 
przyszU inalionkowie t^zyJA ręka ma byi n» wierzchu, i dopićro kaptan 
porządek L-jsyni — ebrzciny zr^kowiny i pogrzeby w karozmic sit; Styp:} 
obdiodiui,, weseUi w eaacie u ojców panny lulodćj — oczepiny na 
dzieży Ritj odbywąią. Kaj zbiera skłaclk^ na czapek i młoui!'.i ]>arzc. 
natUsę musi wyimlic, Kurpie przychylni Angtwtowi Il-mu dali się *re 
znaki Szwedom— r. 1733 wzięli stronę kriAa. Stanisława I-eszczj-ńskiogo 
zmierzyli sio z wojakiem rosayjrikicni daleko liczuicJHzeni i pomcśU kl^ 
flkę — niedaleko od tjtmiy mopla Byeerką awaua, miaKi w sohto 
cJaJa poległych wraz z wodzem Kouwą. 

Knrp ciągle ktirzyt'. lubił fnjkci ua tytui^ BoUe nic ialujitc. Ko- 
tiiety nadzwycaaj pracowite dobrze dzieci oliowały a o6rki do sroma 
uan-ykłc dobn.vmi bywały £onamL Mową od Mazordw prawie nie 




— 61 — 

iiUi si^ Kurpie — ęiy iAą goM zAanyl nic niudzieli plac go poBadzid 
i es^tow^i od aercA tćiu wszyiilki^in co się w cbacie ziiala/io, jcevsix 
I u (Irbi:^ w hil>iatić.i tarbie dali KupsAy. Puszczo swuji: na ft^krod 
uiiUt, ItcKiłciui je kiii]))icKkunu uit wHpuniii)vcli dracwiiicli toaciafi, Du- 
,i„.,^.,; ^ wielkieiu n iiicb byli jwwaiauin -^ do Bractw poWinyrli 
' siij zapisywali — ule pożiilowali frosca jc^ wymuUo oduowić 
^Tuntn onbudowai Koi«'i">l — o iwiitiło koście!ii« rrobo6zcz« tnhi 
aił; nic potrzebownli. W Trzeoh KnMi z niyrrq zl(>tŁ'iii i krc<!4 
pbilaiawiKli do |]ujwii,i'ciiia ołów na kiiic z wiarn że k iiicli ^dnii iiic 
tlijrbi, Aflz beiroltii j^rnwie, uki«wali Kurpie dobrze 7.an]iaŁreone ko- 
nary — w^daono mii^siwo i ryliy, orzocliy grzyby Bcry 8Z))erki sadło 
algouiQ Hói musiały uiicć goepuuynic bo lut^jtuwic brali zapas iywouM 
w terby na prubego «wioraa kilkodniowe robiijc wj^-prawy. Kurpie do 
tnmków nie niicli tikłottnwci, ale nic j^rdzili uicmi ua ^tyjuicb i w pn- 
nsy iia łowach. Pieśni ubniędowe wapóloe z Mazurami niit^U n mu- 
ifkł składała igii,- ze »kr£y\Ae<- basHÓw i bębna. Staroetom wła^ricielom 
<K>i;}'WcitniRi piig£C£ b.tnlKu mały i^yDSz płacili i dauiutj w miodzie nic- 
Siyi od Królów iiKtiknowionij. Około 60,000 Uczono ladno^i ićj nt^ 
Gou jni tr poRzozacIi Mazowsza i Litwy. 



Kiąjawianie Kujawiacy. 



ilToJcwództwa Brzcdko-Kajawskie i Inowlocław^e stanowiły kic- 
ilirń Kojftwy-- Btzlcioa okolica tćj Prowiucyi około Bydęosieńr nad 
Nolocią Pftlakanii się nazywała — żriJdloalowii tćj npowsKtcIimoiMy na- 
zwy zajiewuu szokać trwba w wyrazach pałki, paliki czyli drobne ga- 
je i laski. W ci»ooe lY^ed-Łokittkowij czyli w epoce iKiditialów la 
płqłuia kraina wysLiwiona była na ciągle wojenne klęski z powodti 
cbciwycb ua ciidzt^ dzicluico Kiąźąt i a^OazdAw Krayiaćkicb. Łokie- 
tek zwańnionycli p<l/jó aic stara a |>od Płowcami gromi Zakon i coiaó 
riQ xtuiiiixa fKł zniNi!c«:nio tyjąca wm i kilkunaHtn miast ognicni i mie- 
czem. Oiidzielua U liiiiii XX-ąt KiijawKkicb skoikzyla sj^ r. liłtlS na 
WładyHlanie Iiialvni i odDjd kraina ta n-laczona do Kimmy dzidiła 
z nil) jakie pnysAo, losy. isa ziemi Knjawakićj opodal Kraświcy pod 
UmiÓuiS' (wiei^> iuei«lcly pr^i-lala się krew bratnia za czasów dono* 
w6j woju^ kt/irą Jeny Luwuniiski podni^ł — tn Jan Kaziuiierz stra- 
ci! FC!<xlkl owycfi ilzicUiycb hufców CO tak m<;żnio stawiały czoło Mo- 
skwie i Duric/ykoin. Ton drup (po Zebntydowskint) rokosz nic wró- 
żył fn>p!Vsliii'i (Ilu Icrajn ]>rzj-siuoici — piijtbawiona urókn i [łowagi wl»- 
d/ :Htii pud niiHt(;|H'Mmi Waz^W Miautc si^ zaleiną od kii{ir}'Hti 

ii< -h-im- a knij na łnii jn>t«v,iiyrli wysławi Si^adów. Żolkifwski 

pn^ąjmiućj po<l GtiiKowum ocalił ]K)wa^q Kn'ilewHKf) tu Jan .'Sol>icski 



- 62 — 



Sntrzal ohojętnie na krwi bratnit^J prwkw joż Hetman Polnj 
ówczas. 

Przed Jagiellotiaini jesscKe o tTx«ch Wojewodach na Ki^iawacli 
potyka 81*; wzmianka — pr«icx loowloclawskiepo i Br^eako-Kojawskit 
dtytn aje o Giiiiiwkowskim, po tnidnćm jest do wjjaśiiienia. Był c 
£« Ziemia DołmyuHka k InowloU. W-cm nuem chiMlzila. Inowlocł 
Mł^gosutz łMoetawck Nieszawa RatWcjów Kowal i PakoSć I)yly 
wtęksKęini tniastami. 

W Pakości ałyiiiila kiedyś sik<A$t pod kkrmikicm 00. Ufforuia- 
tńw — uczyli nitrile Iłili dobnse. !Jydgow,r.z orywial prjemys! i liandel. 
Włocławek przy njŃcin Zpliiwi;jc7.ki do Wi«ły roiaAto BUknpów Ku- 
jawakich odJawna było [lortciii zbożowjiu i 8(<ilioj( Dyecezyi rOŁlegt^j. 
Katedra gntyckie£:Q styla nieiiho^ w nagrołild ńrcduiowiecznćj aztuki, 
W okoIi«acli Slou-ika CiwJiociukii i Inowłoclawka obfito w sól irói' 
łtaJĄ sie doiiiłiiuinywiiij io lam i t«oli knmieimćj pokłady być mot,^ 
PróCK Wisły co handel ztioiom nlatwiuła 0«])lo u Notecią Obra i ^^^ 
t^ I)(^czottc puidu)nwnlo <lo komiinikafy! wodiiój i niialo kiedyś /,na^ 
C7.ciiie w bamllowycli flłnsnukaeh. *" 

A ileż Iradycyj i te;ip3tid wiażc sit; 2 Oopłom — W Popiel od 
Bzy i^iMlzony Piaitt prosly k<Jodxicj Kruświcki Królem wybrauy. 

tłicnice Dziwoiony i róiiie ducłiy wodne siinjij me dokoła Gopla. Wio 
lie i ważue trakty liydfoaki i Toruński ai^paj^ bardzo dawnych ca 
»6w, tędy płody surowe z kraju za granicij wysyłane l>yły, tędy td 
zafcranu-ztiego praeniysłu wyroby, towAry z za morskieii «pniwauxano 
krajów. Zast^-py pierwszych Lepliitów -w tym iii\JdawiilćJMym Poliiki 
zak^llkn pr/.y»/lef;o państwa rjtiieiły nasady — rófaiycli prawie swobód 
do iwwueco używając czaen iyli w dobrej zgodzie cłioć iilcrCtwno ob- 
diieleni Eicmi^ a gdy zamożniejsi i ru«)diwgi z Lo«liitów pozyska" 
wzslijtly Królów a pnEewaJ,i]i cylri) Kmieeic Kac7.ęłi liy£ nciskaui 
will opór i niwnowci praw dowodząc iiic dali się poniżyć. Za dan 
im opiekę od Lukietłca cm umicji^tuie spalnl ririae cze4ci Polaki, któi 
odtiuduwanieni zajął .się Kazim. W. odwuKi^-cayli się kmiecie Kąjawfl 
poit Plowoaini luonjc szezery udział przcoJw Zakonowi. 

Lud Kujawski to potomkowie dawnycli kmieci oo od drapioiny^ 
Niomeów ojcjiyutyRh l>ronilt ognisk. 

Dobra ^leha hi^ne łąki i pastwiska obok ojrwi^oego t^ kraii 
liamlln l>y!y '/.riKlłcm dobrego byta tottysiój ludnoEei — zaai go tei bj 
lo we W8xy8tkii5m. 

Cliaty iMTządnie odltudowane z duicmi oknami opatrzone dob 
lu zimi) ńculudnym Rprz^tem wewnątrz zastawione Rywały — łótka 

S^BOko zaałane poSciełą, akrzynki w kwiaty malowane, pijlki a naczy- 
QDi kackenućm — obrazy z wixcniMkami Swiijtycb Patronów Polud 
szaiy na cłiowanie świątecznego airojn, zegar ścienny i t. d. o xUiM- 
inoici widocznie świadczyły. 

I ta Jak gdzieindziej, jeżli była dziewoja na wydaniu przód chab) 



mpneai łyllco apalrmni) grządka z niti) i ham-nilcieiu uprawianą by- 
ła — Kujawiacy troskliwie drwwa owowiwc ińclcimować iwykli, w wy- 
^dxonycłi ogrorlscii zwykła pasiekę z dzieni nibo slomlanck mfcicitl. 
Pu IM cmiiir^ Kujaw nierli^tnie ojcowie wydawali c^rkt odzywała biij 
w aicli zawsze [fcwiia doza ])rowii)cyoiuilnc) atnbtcyi. 

Kln-ski i kluski no dzień clto^by [M dwakroć nie pncyjadaty alę 
Kujawiakom — chleba nie n)nknt>li takite ^.rylKi na poHt a intq0O 
w dwii>(a ftllM> ^sina mmtuły być u» etolc. Świecono niolada sasta- 
wiano w KiiJHn^stcIi, a po inieniwic |>i)j)ijał Kiijawiitk piwo miód a nie 
nu tanio dawniói i wmo. Liid tcii wysoko cenił domowe ojmisko 
i rodzinne stosunki — tarndny i ])n'.eiiiy'^lny uiuinł ciit^nó xe w9xel- 
kfch inidcł konsj-Aci — zaopatrzows Inbit inie*! we wszystko komorę, 
(id joweiowi pdy }VtK zddmyl go do eiiafy — l)iednyni u~:^parcia nie 
ndrnawiMf, a nigdzie cliybn t;ik bojnie jak nu Ki\jawaoli nie obdarzano 
Pfebanńw po kol^tlzit-' j(;żdżarych — nic |>onnjan« i organiitty. 

Clioć drobne kró>vki im Kdjitwucb ule dobfx: były dójki, a owce 
z czarną wełn;) wyłącznie rbuwaiio. 

Między bidom Kujawskim przechowywała się starannie miejsoowa 
raKsa koni wcale pokaźna i wylmymała — Kujawiak liibil aię kunno 
{dxvjoohtie do końrJola alłK> na jarmark a jeżii pioAzo Hię puŃeił to 
t IftHką czyli paticą krzemykami tUL^dzauą. 

K'omwriiii'v z wyi-oijkii iyjacy pnazcznli eią niegdyń do Cidańitka 
jako ftiny 7. hiJunkiem zboża — Knjawa. tak nazwany wiatr na Wiśle 
p61uocno-"»cliodni, jłoiądanym był od żofiląjącycb Orylów h na prost 
kattidry Wloebwakit^j skala czyli rata kamienna nazywana Itisknpem 
(na dmu Wiwły i przy uieiwmiyślnym wictrzo trwo};:} Flisów nabawiała. 

Ki^awinoy uośza dłti^ niźćj kolau stikmanc granatową ze sto- 
Jącjtu koliiionLem wyloj^anii kannazynowemi — potl al;} kaftan grana- 
iiiwy albo zielony x rękawami albo bez nieb —buty o królkieb clio- 
kwnob wj-wijanycli albo wysokie jalowicze — a na wierzch dupiero 
zanitMiją kiereję granatową o merokicb rękawaeli z bópiaplae {ka- 
jituremi ua pk-eaeb od sloty — pa« włóczkowy z kolorów granatowego 
z ankamnlowyro — na s/yi chostka kolorowa — latem chodzą w kajic- 
łnAaołi z ivązkienu tfkrzydlami a dni^m ozerokiem zimą w czai>cc ro- 
^t^J z cJiamego baranka z uszami od ziiumi — 1>eK laski nic mszył 
cię ui(:<lzio Knjatmk iwwainy ojriec ro4lziny i go^iKidnrz i z cłiustką 
do nosa. Kol)ićly, męiatki stroiły się w spódnice granatowe allłO 
tielonćj barwy sukienne kaftaniki karalolowe nibo póljedwabno ^ 
czy zimowo czy lotnie z peleryną sntą na głowie czo{)co {kapki) 
inte i bnfiaste u w dzień ])owszedni z ebnstck sute zawoje na 
głowie wiązały — dziewoje nosiły kaftaniki isnkieune łub IĆainło- 
hjwo bez jielcryn, gowety, zręczne farinszki lrit<:"-iki mi korkach 
płytkie, na szyi korali u mężatek bicze n dziewcząt bursztyny i d^ 
ikl ńwieciły. Takim się przyodziewkiem łiosztownyin otlróżniali od 
łsdoo^ci iunycli Prowincyj Kujawiacy wyraźnie dawnych kmieci po- 



— 64 — 



I 



loiukowie ptict (eeo taktem rozwagą i dclikatno^citt w olM^iu. 
Udi nic siudak do iłlohi 2 goepodair^twem zuala moKU 1 izHiinek. 
Oiwiuty łaknęli i do szkól olemtuiŁurn^cb a zduluicjseych oUopciJw 
do PnkoHci albo do Kntedralnćj pu«ivlali szkoły — mii^y Kftnonfluuni 
Kajawukiuj Katedry niemały zaat^ii /. tona te^o ludu poobodiźil. McKllącyctl 
się na kM;j£k»oli wii^ks/a jM^ona w Kościulc dobrze o cyyrilizacyi tc^u ludu 
świadcrzyła — goapodur/.e .suto ubrani uiio^ili się wluukacli j)rxe««ebie (an- 
dowaoycb Hwiccili prz-ykladnością, nlńi^gali si« o slużcnii.^ do Mbzy S-ój 
z kolei i wartę a gTol>u Chrystai^a trzymali. Mlod^L-i Mluwicn dnwua 
do kantu w sskole wiosna w(Uił;i'^enym i bamionijnym ńpiuweni po- 
dnosiła vt końciolacb ducha poboinoAri. Ootipodars na Kujawscli nii 
odważyłby aią t«^& do kawłmy — w dumu lobil racityć got^ ki 
się do tceo uialazła okazya Juk up. clinKiny zrękowiny wesele al 
HiDUtny obrzi}d pogrzebowy — Kt^wianio /.araali ooS itawszu w ob; 
cai^jacb i iyoiu od szlachty — prey kieliuzku rozwiczywaf im się > 
«yk, lubili dysimty zajtrawione jioUtyk^ Inłiili z preeniowami wyst^ 
pować na kaiućj diiuit.wijj nroczystwci, egZ4>rty pray grobie prawili* 
Lud pobożny n«>ralny ale szparki wiwaM Jakąd dtną nieżyczliwo:' ~ 
dla {^nów przesiąkał — lubił wysisukiwaó powody <lo sporów z dvr< 
riimi. Kujawiacy pod wzgl«;deni zwycza.iów i ()br!t<;dów od Maznrów 
i W-kopolaa uiczćui si^ prawie luo różnili — KiOowiak, taiueo tt^ Prfi- 
wincyi c» po całym si^ npowazecliiuł kraju, kiodyń kołodiiojcm tti^ 
nauywal ^dawjiicJHzo tańce, wyrwas censr, ganiony klaskany, o któ- 
rycli wzmianka roltlij pisane wieków Zytrinunto^Yskit^b |M>żni^ zaiiO- 
wuc pnteniiuDily sit; w p(»lskiej$<j, knJnwiiUca, mazura, oberlaca, kiako- 
wiaka i t. [i. 

JJie potranii się Kt^jawiacy olr«isniić zzabobonów i ijnesąiliiw — er. 
gosja wririiu Dtrzygi wilkołaki zmor>' upiory dr^zą i trapią ich luk sai 
jak gdaie iiidzit'{i. Kohan clioroba p-nl w|łlywem tellurycziio-klima 
eznym rozwijająca się nad Wisłą Wartą Niemnem Pilica Obrsj i C 
plem wedluf,' icli mnieotania raarownic jeJit dKiełem — zdjęty t zako- 
pany pod Bożą nicką albo wrzucony do {irobów pod Koi*<'ioleni intni' 
jącycli juf się wiccój nic odnawia. KawiUer, którego swatają t;ą«orui 
tu siij nazywa — iswal rą}uni, a swacha raloą. Driiebny t pjuiiit} lul' 
w wili^ ślulfu spędzają ostatni dtiewicicy wicex4Vr. Dniżbowie lui k1 
seycb 1 mlodKzycb piMizieletii konno do Kościoła na tilub towur^yszi 
Stawac^o Kniżby obowiązkiem jusl iwzed wyjazdem wj-jwlić orać. 
z podri^kowanienj Ojców Panny inlodej ie ją dot)r7e wychowali, 
o posaga wczońnie pomyśleli że radzi teściom i końezy obietnicą szc 
41iwego potycja młodej pary pnty blogosławiońst^vie bozkioni — poczu 
młodzi padają do nóg rodsicom na uTudku izby a przeżcpiatu i*d ni' 
do kościoła w kilkanaście woków m^ ada.|(i. Za powivileni z kości 
Jla8t^)^j« ucatta — <ło olwwiąjtkowycli czyli zwy<'«ijowycli potraw 
leżą: eKrnina z kłaBkami, gt^iua piec%oua i Haki. Głowa panny itił< 
dĄi do ńlubu ozdobioną bywała wystrayżoną w z^by koroną ze idoco- ' 



WŁU- I 

I 

g3^ 



— 05 — 



.Ęi^órn a warkocz zdobiły wsląłU i kwialj- Bato na plocy 

Do rt!*rKM«o Driiiby ualeijF rozpl«ić Trarkora panny niJodój przed 
n ■ na cńHr n\en/.Ań} — li^Ianie (iniolin; utopiły w nim nie- 

mi' . ' ' k. i i;,-ii-l poli-zobua nm jest ustr<)initeł'- i cii-ipliwoAf- — pny 
\t.j reruiiiDiiii ik-hritć .''ykiiic- oil biMu 2 uaklutiu ^iccb pu całćj rozjega 
gic diawt:. Nanaixcic slarezy dniilHi zbiera Hklwiki na czćpek — mę- 
tfttkł ilo ocKejmi (oktt))in) pnytftcnąiijc prawił^ takit od niebie uoraly 
i :-'-■! A nilmlój meżaK^e — tTnKtanK'nl niir iist^jt, lańcc 8niiA Jedne 
\>' ii, uiliawa idąc n życiom do cKego nr-ii-z skrzypit^r i iiaSsOw 

[ilcwi tj tiliuiictu nii-nialo się pi7.yczyni«Ja aj^l/jtr lu pi<-tń uw dolccjria— 
o<l koóm dli koiiia U-ptóJ bizmialn po we^liu-li bi> i K-iitiii i mydl^ 
rodlimi) przi-giijkla n;i wskroś. Wypran7 Knjan-HkicU ikiowiii antCj 
w wobnćj skiYjufe |>rzcx matki uklailaiie wcwśuiiij z duftiodu za g^ffl 

Sdctiiitlziiy ~ wictkio ich Btitdn mk roczoie dobnt« e)iienioiUuto. Niemcy 
la Btiłaleii, piicbn i pierza na bely iibiej-ali oiij o mu i nurtem z» gnt- 
mn^ jł^dziii. iUndn para. wedłng xwycznJH przyjętego pierwszy rok 
pożyaa pney ttjtaeb ou^kaJn. 

Kiedy xanu>iDy gmpodRTZ npadol i muiiia) ehoe pracował i Inte- 
iwo sil; pniwad^il przyiiiitywaiio to na Knjawaeh i Wielkićjpubce bit^ 
diMi — co si^ do (k-rnii jego jakim «powbcni diwUda albo uodraoconą 
Kwtala. 'Wflłn;: niniemitii luun czarownice ]>odrzuc^ą bi&iĘ w kofei 
zatkaną kołkiem u kio ją odetka ^iinie go bieda i całe iycl« jai 

Kajawiacy iwiadą eenj liyBirTm nnflłwywnj wzrokiem 1 banho 
cEeninym włosem wyniinifyą Hic; udenaj^co od laan inuyeli Prowiiicyj — 
widocznie nwsA lecliiok.i me zatarła si<j da acpn r.apen-»o pr/.yezyiiia 
WĘ to, że przjTtiilli niilcdwie do tego z dawicit dawna swego zakątka 
ule pcrEiicuJii go dla Ż!iduv'ełi widoków. 

Kiyawj' w!qcznip z Zit^mią Dobriyuska nie liosyly sta mil prae- 
Itrzcłii alf! Ityla to kraina w« w-szyntko olilitnjąra — było ttl mąrznu 
łączno gr/.ybnu i lybno — dropie aiailauii mi<idzy bydłem sią owijały, 
a opr<'K7. zw}-k)yoh ryb jesiotry )o«o8ie fląd^ 1 minogi obficie się tn 
poławiały. 

Klonowie* w swoim Flisie mi^łzy innymi wsiwmina Włocławek 
z piw eel i 3ii;iy slamiy — znać nie wiedział o tźm ie tu była elolica 
luuidlii zWżciu i K]ed/.iaDii. 

L Dłi KnjawHkićj £|:wary Ilale^ następi^qce wjTazy i wjrażcuia — 

' karw, siary wól na rzcż — rozczoofanąć sie, iipaśe poMizmjwttzy się — 
dzioby — dołki, ślady jio wspie naliiralucj — gąeiur kawaler — zbo^^e 
przoje pod grubym — śniegriem — ńwidreiii pątrzeii — miei zeza— słomiany 
nia£ - zawojowany przez żont; — zaświeconić «iij — zaplauiić sic — zai- 
eac eii; — wkrijeie gic — zboże si^ kollnni, gdy aic powali ztiyt wyba- 
Jak, <k1 burzy — płngawiec — nioponuidny — mń w późmJj jesieni za- 
ItrMjwienc zboic ozime — myszkować — badaii tropić ikimt — iismoUd 



— 86 - 



UQ — opić li^ — wTflknbać et^ — z gotówki si^ wyauć — wybierKtoi 
Itogo, wybić — wyi>Kądx — umrzeć — być krowim ogonem wiacay xa- 
einakowjtć w <]<)mowćm iynii — wiuKuIft g^bnla pyskula ic^bulu cięta 
i wj-MWckttim kobielu — żytko ma picrsynę, gdy fftalus ftnl«gt 3t«"'»''!-;- 
towarnik jn-Minjinik — gęeią orać, plMi — ogon »a sobij zostawiać';, nic 
Kamykuł' za wibij drzwi — łapę utna/mtfi w ozem, zyskiwać — śtpiowiik 
o«ir oblizani, donoeielel — umurłyoh odkopy waiS Hsiwiniiuać dawne Wfl ' 
Anie — tracki — gmnl, torfiasty' "-niaj«ran«k j^tzetijk— wjTzaty ua uataoL- 
xiqźe cikwarki — kicmać nt^ roiEnuicić sit; — żywot IłrKUcb — wykać 
na kim wyjwlftjH- — żajra pUa, — Pilaty drwale (w miaatach — ponir 
wierka szaricanka tiiłaraka — nokwietnialo Niebo wiofleiina aara — ma 
cłłwki pt«8lwo ścicliłou si^ w Marcu ^ oawedzouy iiw^d/x>ny - wrcbl 
hotane osie wyrobione wytarte — wcdj:ik)H]tla skrobek skąpi&c — bani 
wilk — gC8iarvk wilk mały co gtjsi porywa — owczarek co porywa 
owoe — ptouka przerębel — louia — kapEti, c«cpek — jialncliy rotlzaj 
klnflków — zatrr^tnenie hnk obłitoc^ — oliniypt pochrzypt clir^yptowiuia 
owędzona z tebcrkami wieprzowina — MswarKot źarcon — rozimtkft pod- 

Iialfca zHi):iłka ^ nazwy owoców — jubika: cebulki r/,i'pki nmicliy szłGan- 
A KTO^laki koraliki źelazki brr^Kki graohoty krwamiiw) — jn^uRKk " 
wodonicc kapnslidtc baby wuskuwnicc i^mólki owiianki uiaedalpnki c 
krówki cynamonki — watrobisla baba zloi^liwa — borowina nijżka glct 
ujt Knjawacb opadki robamiiniaki, oimdająco niedoirwile owoce — iid 
8pr/.ec/.ki — ruino bedlok jadalnycli nazwy: opiciiki kurki gol.-jbki sai 
iiy, kroivic g^by, brzozówki — marolttmk drzewo spartiale — lluizk; 
luasłcluica — piana koeztdka — rozcieki roztopy — lopie<;h tatarak — 
wiclrznica lekkomyślna kobieta — obiyrzaly rozważny — odziewajkn 
okrywka — rz^sawica enich na pniu Udiy — umioiy nialy grocbu po 
orołoeie mitatck — luiodownik luiodanka słodka roaa i wonna w cie- 
ple w)oe lj])ca — clepielucb piecueb wyp-dniś — u!izany nbrany sta- ^ 
rannie — staniuck zabiegi — ^arostwo stai-ość — b^cać bi('r |io pkM.-acb-^H 
jilecyma <>c«ynia uszyma tuzyina — )'.>ktUHko (>r/.cArielndlo — ohwaiit]^^ 
milUMry — kobylak koński szczaw' — pta.'«zki się pabz."^ znuim pk-r^a 
<Io8taji) — psiarki opadłe śliwki — mieć pypcia na jt^ykii znaczy x sy- 
kiem wymawiać — fąftać nogami Miicngać — bardzincbno malucljno — 
gmaeb, wszj&lko co diife — uczciwmty uszy «i |)ozwolcnicm - iiomrol 
zmrok zmierzch — bes u]>amictauia, bez miaiy — iiŁć w te pędy iść bi 
iiamyflin — wiejak młynek — Judasz oWudnik — leialki wywroty w Ij^ 
sacii — ul mo9Ł»y pdy ma pszczół dnie — baka^^ o czioi wspominać— 
^ramota, nie h|>op» robiący — koń, snopek nail mendlem — warkocz ał' 
fnmtan, okucie W końea dyszla — kocłiauica, kochanie kochanka 
gacb, bałamnt mężatek — pomstować prjtekliuać —wypłakać oc^y, Ina 
dać lumoutować — o Awieie, jak ńwit ńwitaniem — iwdaly wykapans^j 
podobftv — wyżoladkować aię wyżalić się — gomółka kaaka — a{>rz<]^H 
HM, skład zboża w slomi« nad klepiskiem — kajdy pomieszczenie iti^^ 
kosznlą — w kajdy scliować — derdkicm iić — rozdcrzać rozbijać — j 



67 



ohiecDica obiecanka — ^jarlaki roCEnUki jit^iijts — prz^^liz^wsó 91^ pod- 
chlebiać we — tj-ka wieżtt gidyit, daiego wzrostu kobioU — clirapok 
marnota cnaohro słabego znaczy — marmnrek milcwk — opiiiracKka 

rnif^zka Dratewka szewc -~ dzićnik oprawwi rakani — przosmradzać 
■ — krzyiaki robiące na krwi plastry psitCŁOly — stulić gobij 
■/. I '■ — wyd>"nia^ sig wrsadzac się — jankur zapal — poAkrzybki 
jwskrzybiu}- jwskrobiDy rosKlki — skręt utcltód — tykfti^ slczKtmbyć ty 
H ty — pt>rwi8K co lubi nkraW —jechać po kim przewoilziu — robii^ BSl*i 

Iuwchwalać 81^ — cblnstai Hkakać — kartowuik kozc mik karciiirz — 
[iirkoloiiiy ciężkie piv.oi>rawy — n^arn oybulna do nicłcgo cslowiek^ 
knvawipa proAZ potem i krwi^ ndobyły — woda tojH Wutla topi — za- 
lewa — kolowiity idyolii — kropnięć aitj kuiiuąĆ- sit; pweif sii; w (ln>gę — 
7..i)~pka, flklaii /Mota — domarad — obiiuńry planety pniecbo^ząco iiŁ&łe 
tiuntc — cbodzić na krów — upuszczać krwi kazać Holiie aa wioa: 
pajączki parchy świeraba — ^awziai się dorohit; się i t. d. 

Tfik więc KnjawHka gwara niczcin się nie rożni otl mowy ludd 
W-kopolMkii'i,'o MaluiHiIakiceo i Mazurów — natura otaczająca jest tu 
przewodnikiem ona prawaaxi do urobienia obBtasego jęstyka. Znajdzie 
»ię uiilociaiość czyli obcatyzna w tćj pvarzc jak up. labacya, roskoss 
desiwnil rozpaeicajiicy, penotrowat' ilwiKić, rczurekcya zmartwychwsta- 
nie, jiaMKya Liniew — fliikccjwya spadi-k, k-illii^acya krewieiwtwo, hiiw- 
tcka iibezpiwzciue, fuktor|»uśrt'diiik, kiirrcmla i^t^foszcnic obaylaiic z ko- 
lei za powinuotó — cgz«kucya wykonanie, pi-ott-kcya iłOjarcie — maga- 
zjni tłklail — dcliheracya namysł — rnndanicni jindutawa, fundator zało- 
życiel — funda slypa — tyrania nciak — kontrakt umowa — nnmina 
nisza wielita — kttntesjiyonał jjastoral, ceremonia, wotywa, wota sakra- 
ment patćua ampułka auil)Ona atuła infuła — |«uaya, nalwieństWD przy- 
[Himinając^ rtiękij i śmierć Zbawiciela — ^chAr minisIrAuliira katecliizni 
wiatyk kommuuia egzorta egzamin, awantury (brewerye) ambaras 
:>'"i.>kal pn--,K.-s krjininał futryna tvl>eł listwa szybcr szuwas szouia 8U- 
lii Lanapa koni'Kia pulpit druk drelich syc cykorya kilof arfa kitnj 
tfutułun cybucb Uwerauck ubstalimek łikwidacya sztaga szrama atacya 
EKwatcrnnek [Hroi-«.« bety tryfus parada rosiiekt rezydcncya, szuila ru- 
de! iirecul knaga |x)moger kuczer kafel wagon lazaret waiitnch auszoss 
Duubicya alimeutu satytifakcya liolować nygnarck sygnować salwować 
K^ (ocalać się) — tytuł — taksa kaucya illURiiuac}'a, scssya — cybawit 
Baboieństwo ula uczczenia N. ^akritmeutu 00 Czwartki po Katcdracb — 
pnstallacya - ■ regtdaeya gratytikaiya nowenna iuteuL'ya dukt, szponder 
fepalku ezlaliau Hzlaba i>7.tu>>a szpigielek (zwierciadełko), szpica, licyta- 
l^a lVirai furgon fach kucby ł»urly ohszlegi obcrsztjTiki, siwkułacya 
norcya mptura konwnlsye kalkułacya kolonia cbnba brylanty durszlak 
fiuMsa szyfor rctumn rewizya monatrancya awizacya spirytus karawan 
ntaster warsztat szyld rcstauracya rcperacya wakacyc 8abjcko'a ele- 
paat Hzpaas milicya policya fabryka wikt kompania knpełak miel- 
Kloch szpicruta szpunga mutra kmiji^a abszył ttclcgacya fannaioa 



4 



4 



— 68 - 



dmlowai 8Korv szpryelui eitcma iiistniinoBUL etc. etc — kapa komża' 
brewi&rz kondtikt mooes^yA. 

Od uuJ4la'enu^j(aycli cuuów dwór plebania i miaatn h^-}y dla ludn 
' muneso posternukami i jedynenii cy witiKacyi o^niskani). Lituipa, 
ohrz^y k<wciclne, a&zvnr apparatów do slnźłiy bciiej roiszcnyly mit^jSzjFj 
ludem numenklatarc kcińaką przyczyniły ai^ do tcyo i szkoły Fura 
fialne i Famę gd/.ie nniN^/. nauki religii objaśniano z pole<'enia Syno 
dtów znaciwnic obrzi,Hli;'iw Kościolu Katolii-tucgn i kantu kośt-iolncgo 
uotono. J^Eyk iiH,idr>>l^yi.':li dla narodu tajcniiiic Wiary uie uiókI by4 
oboj^tnytp i dla tiulu. S/kcłita mid Alwnrem i Donatem w ezkolai-b 
dl^tąca opu&ciwńry je zalruL-alu łaciną okrucby z nićj dostawały $i^ 
tym B lii<iu co bliitSj byli /,e dworem. Od Nieniciiw on pnwniysl nio 
gdyć cały z rzcmioelftini knoratami i fabi^'kami w swoje r^oc ^'zi^li 
pratOiiii^^^ł 'ii<l żywcem wyrazy Ic^lniicziH' p<Unii-j im fonoy c/yli x&/. 
kończctiia krajowej mowy (lawa) a z czaiKni gdy obmyślił polskie na 
icli wyiniantj, porzucał, f^ardiuic obczjzną. Czas roszti; ich pochłonie 
iKHlstawi w icb mipjftce wyrobione x elementu miijscowogo i poUkicn^ 
Krojem a ^ałtowna do pury/jnii dijźnoiit' [Kicią^iięUiby za sobi^ żarnie* 
ten caas właśnie d/jclny njtonnatijr, jui ioli wicJc t biegli^ 



szauic 



wytrącił. Niewątpliwie i z rnsińitkicgo narzecza pr/euiknć mniiiały do 
lM}łslu(\) ludowćj gwary wyrazy i wyra:lenia, których tn nic oganilain^i^ 
ale te Jako z Jcdoego i tego samego iródła ełowiańakicgo pocliodzące 
nie raią acha x .słowiań&zczyitiuj oswojonego. 

Pogranicze i sąsiedztwo musi w\'wierae wpływ na obyczaje i mowq_ 
(Izi^ Uogia o nas mało się to nczue dało ow^em j<j£yk nasz ksi;)J.ko- 
■wy olrząsi siQ z łaciny a ludowy uvHał cała )ir/e^trzeA dawnej l^obkij 
1 głęboko się zakorzenił — nali-eialuści ezyb chwasty w nim czas wyj 
piele. Szkoda, >ie ten Ind mm tak dingo był zamedbany, ie o po ' 
niesienie punouu jcp> oMaty tak mało si^ n nas starano z tego luzl 
cbotnii>ucgo nuuką niftteryaln wielki i zdrowy nabytek miałby krąj^ 
w na(rr<Hlc za dana i>]>icki>. Przystąpię do wyliczenia dawniejszych rodzjn 
osiadłycli w Koroiuc. 

Areieeliowscy Arciszewscy Angnsty^cy Aalińscy Adamc«w80j 
Ambroicwscy Anczewscy Aiikiryfliewiczowic Adamowflcy — Allńnowacj 
Andronowsoy AnilKiracy Aflcypowie Andmojowsoy Arcxyń8ey Armiiiscyl 
Arkuszewscy Ankwieze. 

Boratytiscy nronisze Brudzewacy Bielscy BuKev Buczyńscy Bo-, 
bowacy liialoblocey Banlzińscy tlobroirócy Iłysźewscy 6orysIawgcy Bent- 
kowscy Biernaccy Bozcy Borowscy Bolirowuiccy liskowscy Bialyńscy 
Borkowie Bieniewscy Bnńkowi»cy Boraecy Biegańscy Broniewscy Bro-j 
niowwcy Broccy Brochoecy Brodowscy Brodzińscy ItognalawHcy ł}rod-| 
nicey ItorkowftCy Boryszewscy Baranieccy Broszkowscy Br/A-scy Brzc»-] 
niccy Itrzozowscy Brzuchaiiscy Buccy Baffowscy Bystrzyi-cy Bziccy Bzow-I 
hcy Bi>ikil|)9C^ Baranowwjy Bialobrzcscy Bicirauowtłcy liajkowscy Bie-I 
lińscy Uidnenscy Keniawscy Biesiekiersoy Bolestowie Bnińscy Bogat- 



- 69 — 



fcowio Bojanowscy BęBcy Bobrowie Buczarscj- BońkowiK-y Bartochowłcy 
Btieeiiiowie Bliońscy Brerowie. 

Cli!«i)o\v8cyCi:artki)wiW'yCikow9cyClM)joń9cy C«amkow8cy(Jjio!cliań- 
Bcy Cliwjilibogwwif Czarnoccy Czarnomscy Cebulscy ClintanowMy Czajilw- 
cy Chociaotenwsy Clwromaóscy Czyżewscy CŁajwcy Chariłiccy Ciilewiocy 
Clilct>(nv*cy Cbomentowscy Cbad^l^sey Cb«łnis<'y Charzewacy Cieuwy 
Cicninic\v9i>y Cbot«ni3ey Chottiowscy Oiś\riccy Ciołkowie Ok«!»iii»cy 
CiLTisKi-n-scy Cichowwy Cicboscy Chwałkowscy Chojnowacy Czarneccy 
Ciapliwwit) Czcrnowic Czerscy Czosnowscy Chrząszczcwscy Chrośeiclew- 
8oy C/yiowie CicliowicM. 

l>el«>łcccy Dauiolscy D^ibron-soy D/,i.-ilyiisov Dlngosr^ Oonicradzcy 
Dlllscy Dramińsoy DybrowoUfy l>tjbiiiscy Di^lwpy bijbowgcy Dębiccy Dolw- 
«cy Dolińscy I>oliieccy l)itier/.gow8cy Dzicwaoowscy Dlnscy Dniadiumf 
DiuocbowHcy ]>omaszcvr'!icy OoroszWacy Drewnowwy [)rzowicoy Drnź- 
boecy Duócsewscy Duninowie Daanytowic Dzickijiiftc-y Dzicraauowscy 
DideniżytiHry DKJcrzkowie Uzwoukow-sey Dfiiiblutcj' Drozd<iwecy Didc- 
wiccy DiN;iikołv8cy Dotuagabcy ]>inn9zewscy Dniibiccy Dauiiijccy Dwer- 
niwy Dolańiicy D<HDanulzcy D^ietlziocy Doruebowscy Diuowscy Dobkowie 
DKieraliiocy Damiańjłoy Daleseyóscy Dąbscy Dąmijscy Dj^yńscy Do- 
hnaiimy. 

Fijałkowscy PhIcccv Falimierzowie Fałkowscy FalisicwHcy Fali- 
lM);{ow»(;y Firlitjowiy Fibpoecy Filipowscy Fedwcy FonuaakowiCKome 
Fudaluw3cy Feliiscy Falcuscy. 

Gi>lańri!cwscy Grobicey Grabiaiscy Gralcwwy Grotowie Oorkowie 
r ■ ■ Gntymultowgcy Grodjjccy Gnrowecy Graniaukome Grudziiiscy 
i- . y Go9law»ey Gnicwoszo Grzcbscy Grabsty Gfiakosrie Grabo- 
wieocy On>iccy Gr*bkow»cy G<Jucliow(«y Glu8iyi'i8Cy GrabowHcy Gę- 
biccy Grauowgcy Gutakowscy Gfuwińsry Gniylmwflcy Góreccy Garezyu- 
gcy Glinkowie GliazoKyńscy Guiiiscy Giioiaacy Godcbscy Golwomi; Go- 
Ivń»cy Gomolińscy Gorc^yczewscy Górscy Goryńscy Gorecńscy Gi>śliccy 
óixK:hoivscy Groszczj-uscy Giżyccy GąsfanowHcy Grijdzcy Glińacy Goj- 
ący Grotowscy Gratkowsey Gasiorowscy Golumłjowscy Go/,il/,cy Golon- 
flcy GorcKjLcy Gałeccy Galwynsey Gawareccy Giinoj«ccy Gołębiowscy 
Gilowie Golc»ew3cy Golkowscy Golańwy Ga!«;i«)wscy. 

iłaniccy Halicł-y łłanowic naiikicwieM Rakowscy Hubiccy Hnm- 
niccy Ilańczowscy Ilusarajwscy HełMlowie. 

Jarocbowacy JUuatrowscy Jerzmanowscy Jadzwióscy Janikowscy 
Jwlebscy Jwlbicń-wy Jarocińscy Jarosiiiscy Jankowscy Jan<rtv Jaroccy 
J«,2odi!ii!iscy Jakimowscy Jaknhowsey Janewscy Jelowieccy Jałowieccy 
Iciscy Janiccy Jezieraoy Jaskólacy Jnstrzijhocy Janidluw«cy JarzjTiowie 
la^e^ucy Jasińacy Jciowscy JordauowiL- Jurkowscy Jarzcmscy Jau- 
ezuwacy Jodłowscy Jedlińscy Jagielscy Jagiiiiisey. Janiszewscy Janu- 
szowflcy Jackowscy Jaworscy Jcrnzaiscy Jiiśiikowscy. 

łiosteecy Karwaccy Korwosicccy KucUarscy Kuoiyńscy Karuków- 
Ky KacŁkowsoy Kucsborscy Kurowscy KniaznJnowie Kołudicy Kucli- 



r ^ V 

taccy Kobieniyccy Kotkowscy Karaitie Kostkowie Koekowie Koaarecy 
KordwanowDcy Kożiicliotv9cy Krusińscy KoimKiscy Kamopcy Karpcyi 
Kruszyńscy Kochanowscy Koeióecy Kaiuifuitoy KożmiaDOwic Kosietyi 
Karwicry Kanigow^y Kaliszowio Ko«!iow8cy Koelifti'i8<'y Koclilewecy^ 
Klodniccy Karczewscy Karliitscy Kajtanowscy Kazimirwy Kątsry Kie!- 
; CMirscy Karszniccy Kierscy Klewkowscy Kmitowie Klosowio Koma- 
raewscy Ko!akowi«ry Komorowsłry Koniecpolscy Kordeccy Koryciiiscyj 
Kornlscy Koćrcieloocy Ko8zu<xry Kos^ntscy KosHeocy Kossakowscy Koś-I 
flobndwy Kopcayńscy Kosmowscy KoJiiorowscy Kozłowscy Kowufewscy 
Kowalwy Krasińecy Krajewscy Kouicccy Krasascy KraszawBoy Kra- 
6xkowaty KolacKkowscy Kniyilaiiowsey Krzyccy Krzyt^zewsoy Krzy- 
loasoy Kryscy KneflimowHoy Krowiccy Krokowieccy Kwialkoscy Krot-^ 
kowHcy Kotowscy Ktobokuwscy Kolłat^Jowie Kaclłiibkowie Kozabow-' 
8oy Komierowscy Kleniewscy Koiiiarnicey Knropałniccy. 

Latalflcy Lnbieniec<7 Latoniowie Lubiatowscy UpiAiicy Lłj)nw>icy 
iLoiiC3«wM;y Liaowscy Lotoalaiiscy LnbowidiHsy Laskowscy LDtowM)-^ 
' liigęźowie Laccy Luickoroósey Labrsńwy Lassolowie La«)c<"v Lalo- 
SKOwie Leśniowulscy I^osacjiyńiiry Lijwcy Libiccy Lipiiiccy Lisieocj 
Lutomiorsfy Liberaccy Luboradzcy Lescy Lewiiiacy Leclłowscy haU 
niocy Lciiucwacy Logowie Laacy LosjtDowscy I^maóscy Lieboccy UJ 
bisMWHcy. 

Łubieńscy Łascy Łabęcciy Łuczyiiscy Łaocnccy Łtjccy Łąc^yfi-^ 
8cy Łączkowscy Łcmińccy Ł^scy Losiwy ŁojKiccy Łukowscy Łosiowie 
ŁonnacY Łnkoniscy Laoiewscy Łaszcayńscy Łtipowsc^ ŁnbkowBcy 
ŁukiiMiuHcy Łukowscy Łuszczewscy Ładowie Łazowscy Łapińscy Łap-I 
czytiscy Łaslowiecey Ł^towscy Łobaraewacy Łojuntccy ŁĆdwigowscs 
Łysiczj'fi«:y Łubowie. 

MadalińsL-y Micli^-yuscy Miolijc<ry Malczewscy Morawscy Moraczew-^ 
8oy Myeietscy Michalscy Miuiszewscy Malinowscy Mnicwscy Musluwscy 
Modrzowfwy Modrzejewscy Makowscy Morzyccy Morzkowscy M^karscy 
Marezewflcy Marcjtewecy Sligorscy Jlikorscy MyśliŁscy Moatowscy Ma-j 
lyecy Muncynowecy Markowscy Mieroszewscy Maciejewscy Myszkowa 
scy Miicbarscy Mazowieccy M^cjsyńscy Meeiszewscy Mieleccy Moczy- 
dłowscy Mccińscy Mificzyuscy Modliiwwscy Modiuiacy Modzelewscy^ 
Mniszkowie Mlodawscy Mlndwaiiowscy Mlwlzicjowscy illeczkowie Mi- 
roccy M'łkroitow«;y Mokrscy Mościccy Moskorzew scy Mowtyiiscy Mar- 
choccy Malscy Małachowscy Magnttezewscy Makowieccy Molscy Mogił- 
niccy Makomascy ^lorzcwie Mliccy Monetowie Mrozowscy Medrzeccy, 
Milewscy Mą)cw8cy Majcranoift-sey Micrzwiuscy Mierayńscy M(lzciv8cyJ 

Noskowscy Niniewscy Niewijplowiłcy Nakwawy Niecieccy Kioss-I 
kowscy Niedzielscy Naramowscy Nagunicry Nakiel^cy Niszczyccy Nie- ■ 
wiescy Niesdeecy Nieradzcy Niewiarowscy Niodzwiedwy Niogoszewscyj 
Niemicrs'czowio Niemofewgcy Niemslowie Nowodworscy NowowieJMyi 
Nowopolscj' Nowaccy Nowaczyńscy Nowiccy Nidcocy Niwiadomscy 



— 71 — 




Nanymscy Kosarzcwscy Niwińscy NiedzialkowiKiy Niezabitowsoy Na- 
wroccy Nawroctyiacy Nielep('owii: Nicpjlow^i-y Ncwclscy Nenwy. 

Oiiiilińwy OsCrarogOwie Olwinow^uy Orwellowscy Olcaniwy Ol- 
szowscy Oki>l«jy Okuniowiu Ontrowscy Onirj,eww:y Oflińsoy Osftoliiiscy 
Oczkowie Ogińscy (^-od/aeiiscy Ock-scy Odwccy Obodzinscy Ojwiccy 
Oldakowscy Oliwińscy Okeocy Ojwrowucy Opolscy Orłowscy Oaaowwy 
Ożiipowscy OAuialołYfy Omiowfloy 01cu(ucy OUiiakowscy OwiiŁtoy 01- 
Ijratowicw Orpiaiewscy OIwracy Omylińtey Oilrownżowiis Orettowiis Ow- 
siani OlMzań(»ry Orzclscy Ojnauowd^. 

Piinoenyiiscy PnMipiłirkowacy risaracwscy Powialowiicy Paproccy 
PrCThwcy l*niimow8cy Pieuią^.kowic Popk-le Poniatowscy P^piawsey 
Potkańscy Pstrokońsey Prayjcmsoy Piekarscy Piechowscy Piichow«^y 
PnhRCQtowl« Parczewscy Prser^bsoy Pruscy Pomorscy Palawaoy P*ci>o- 
lowicooy Patlniewiłcy Palraowecy Papieoicy Piwkowie Pankowscy Peł- 
kowiu Pftplowacy l*etrycowic Pękalscy Płjkoalawscy PiasecKyńscy Pia- 
Piotrowscy Plicłitowio Poklatcocy Pokrzywiiiecy Pola- 



seccy l%Iot?scy 

nowscy Poilowsoy Podlmlowscy I*onińR(iy Poiiątomcy Popiolkowie Po- 
tkow4i-y P'>winlow4i'y Potwor^łwscy Pi'ąil«yii»;y P^7.ol^law*(-•y Prnsja- 
wie Pr/.ybylscy Prst!i(i/.ieccy Pszoiikowio Przypkow^y Pr/.yfab90y 
PrwtHtmiowBcy Plowscy Placriiiscy PiUlowscy i'ar.ixińsi'y i\iri;lwcy Po- 
reblńsoy Polkowscy Pawliccy P^cbor^cwscy Piuiii^cy P>]tkoff8cy Pomia- 
uowMiy Polaacy Ponikowscy Porczyńscy Piicliabcy. 

Uat^yAscy Radisicjowscy RorjrAżewscy Rauzyniińflcy Rnpnicwscy 
Rybińscy Rswiuliscy Rmizcy llo^jawscy Rudniccy Różyccy Kusoccy Bu- 
sinowscy Kakowscy Kadoliiiiwy Riik<twieccji' Rysiowie Rysińsffy Kembie- 
Uńwr UŁ'njlw)W8cy Rudowscy Kai-^^y R:ulliiisc^ Railj-iuińsoy ResKkowic 
Keklewscy R'jt*cis/,ew8cy Rostkowscy Rubiukowscy llzfCT-nwscy Rw 
wa«y Kzci)nii:cy Kzącicyńwy Kzeczyccy Ryclilowscy Uossyanowio 
Baliko^vscy Itogaliuscy Itutlwuuowie .Roszkowscy iUitkowi^y Ro- 
weccy Ho«»tftW(eccy Rylscy Rusieccy Rysskowscy Rojkowie Koinowscy 
Bckott-Hcy Rokosowacy Rosicc<'y I{r)ki<rcy Rokitniccy RzcaKOtawcy By- 
d8c\vscy Rybifwy ByUrayńscy Kacpccey Bogoadńscy Rubacbowie Rado- 
uiiijscy Rojł-wscy, 

SzumoiiTScy Smcrczyńscy SzcIiKOwacy Szamotowic swiniatwy 
SkRrl)k'iwi« Sokolni./cy Snlislrowscy Sobescy StrzcmbosJie Szamotalscy 
I- -ry ftkorkon-scy Szoldrwy .Skontpfcowii.' Starowolfloy Samiecy 

>■ I . ;,■ Siemianowscy StifcKyńgcy Stoliicccy Subii-scy Snlkowscy Suli- 
mierwy " Skr7.ctii-!cy fjiemijitkowscy Skotniccy Skibiocy Szmiciclsty 
S-iwiiifccy Sumiuscy Szytnauowscy Szalcuscy Szatauowecy Sokolscy 
S/y-47.kowscy Sokolniecy Sokołowscy Szczawińscy Slnslec«y Soieccr 
Hmdj;r8Cy Stawiscy Snopkowscy Staweocy Stawscy Straazowio Struwiu- 
sey Siiiiwlwoy Szaniawscy Sicrukowacy Sierawscy Szarayi^scy Szalowscy 
Słotwińscy Hnchoiscy Suclioritewscy ^zepanowscy Saleccy Samowncy 
Sarbiewwy >^ltyko\vic fJol«y Skalscy S<idxiwo,jowic Sijkowscy Sitnieii- 
«cy Sienkiewiczowie Sliiukowic Siemawscy SJarezyńsoy Sicińsoy &e- 



i 



i 



_ 73 — 



mieascy Sicrpscj Skarez«w«cy Skargowio Stecakołwcy Skolimowacyl 
SkrzyAMy Sllmccy śliwnicoy ŚJiwscy Slawianowscy Sliwifiiłcy Shipscyn 
Sinognlecny Soltylciewirae Soanowsty Sińt-zj-ńiti-y Starkowiccy Switcr-J 
I bińHcy S'i'.«*iucpy SwKytdiTic Słul>i<^cy Sk(Jp«;y Stokowscy Szutarsny Sie- 
[ roaicw*^ Sikorscy S!ii(p>irisi-y Sinmowacy Sicaerbiń«ey S»;klm;py Stru- 
rriowie SwprawBcy Slnpeccy .SBsdokicrscy SiiyiUowieccy S8y<Ui>iv9ey. 1 
TucMdowscy TBMtjcey Toiniwy Trepkowie Twarilnwscy 'rrębirnjl 
Trąhcxyń*cy Tw&mwmy Tyiuienieccy Tarobińscy Trawińacy Tymió*pyl 
TarsŁ-y Tarcpwscy Tyraow-try Tolilwirńcy Tnuiakowitó Tarłowie Toma-* 
szewacy Taftaoy Tylkowscy TwcWccy Trxcińftcy Tntyci«scy 'i>iel)itiscy 
iTopDlscy Tyliccy Tarlnwio THrgowsoy Turobojscy TMotincUowscy Tn>-j 
' jaiiowscy Towiiióscy Trzcp-ti-y Toraiwcy Tluohowaey Tiirknlowie Tnt-I 
9kolftW8i'y Trabowie Tarnawscy Tftrexalnw»cy Tokarscy Torańscy. I 
Ub>ii)» Uchańsi')- IJjaitilowwy Ujejscy Umińscy UmiiiHlowM-y V\tiĄ 
t>vsey Ufciccy Urbóuowsey UlBjscy Ubtińscy Ultiyńsoy Uuie^ycscjl 
l,'rowi«ocy Urniowiwy U8«yń»ey Unie9K«w8cv Uszewacy, ■ 

Wicrzlłowwy Wiertbiwy WionUMiy Wilcxyiiscy ' Wilc«kawscy Wi- 
niaracy Wolący Wieloiwls^y Węgleńscy Wiśniewscy WiecjicMcy Wosiń-i 
acy Wycrecbowscy wier/bictome Wcivkowie Woliccy W^^rzecfij^ 
WjMlnlscy Wyszkowiwy Wybircy W<><l/.iuscy Warezcwi(!Ćy W^pii-rwy 
Waręc<'y WicUliiiscy Walewscy Wilka no w*<ty Wiea/^zyccy ^Vil!r7.l>o- 
r lowsty Wicloclowscy Wielogt^rscy Wylnzłi iwsi-y Wicloniiynoy Wcs»- 
' Iowie WcrtroRowBcy Wawnwccy Wńcrhwiwy WadowiiYy Waf^owic 
Waiw>\vscy Wartcy Waliclmowst-y Więckowscy Wilaiuowscy Wiikoń'| 
B&y Wilkowscy Wiraowaci Wifljjdkowie Witwszyusey Wiśoiiiwdcjl 
wWcy Wloilkowie WlyAscy Wojakowscy WAjciccy 'Wojdowlc Wojoic-I 
chttwflcy Wilpowip Wojeósey Woje wńtlkn wie WoIn6?cv Wollowicze \V<y- 
liiecy WiijkołWc Wamzowio WiMiiscy WriW-uzciowif \frzc^ui<>WBpy Wró- 
blewscy ^Vil8Cy Wichrow-scy WJliiscy Mltow^<ry Węsiersoy Winniocyj 
Wińropv'>rHcy Wojmyńiwy Woł-nirey WierMhlcjswy W:jgrowsry Wi«lo-J 
hyooy WilcKkowie Witkowecy Wikar»Pv Wybrauowscy. I 

Załnsry Slalu^kowscy 'ZawisJiowle Zbjwcy Zlwiiiscy Zb<mtwscjl 
[ Zhyiitowscy Zabiotcy Zai\-bowiu Zagórscy ZalafiuiwHcy Ząbrowie 2aóĄ 
'lińscy Zyliimcy ZycIiliŁscy Zając-ikowMy Zbijewscy Zarańscy Żalnc«j| 
Zi'iltow3<ry Złotniccy ZmoFM-y Załcccy Zalewscy Zaracy Zdzarw^y Za-J 
.^raewBPy Zaduikowic Zpiewcy Zebrjt^dowgcjr Zihiedscy Żelazownoyl 
fcZoobowBCT Zanilirowacy ZapoJso" l^-yinirscy Zi^bowie ZiBimiscy Zaho-I 
tltjiccy Zauokrayccy Żurawacy Zurawiałc-y ZagrodKCy Z«grwlowie Zw»-^ 
[jifiscy Zdsitofficocy Żabome Zaboiyc-owie Zaborowscy Zabicrzowacyj 
FZglciiiccy Zjillniiicy Zicmiijeoy Zratl»ry Żarnowieccy Żcbrow-scy Z«goi!i*yi 
f Żwecliowscy Żeromscy Żol^dnowscy Znauuerowscy Żanibrzyccy Zarzycoja 
Żmigrodzcy i t. d. i t. iL i t cl. 1 

Nie wazj-stkio rodziny objęte są iiiDi(^a8ym ijAatm nni tói l)ylo 
to moim Kamiarem — rzecz ta zbji dingiego potrzciwwałaby mami 
Lł Tmystkich fiod rclcą berbany. m 



- 73 - 



Nie miałem xanuaru nikoma nbKźjć — cbdałetn tylko wyrHmi 
__,__Jiy- C2;rsto-]w1skic, Ijt»iv« koroniio fni roikhi Kiwi i Litwy. Ma 
•3BBf mam i I^itwa rwly makoniite zijajłJą «ii; i w Koronie godne bi- 
9tory«iiit'j pHuiiijŁ-i. Koroua co wiMcAnićj dobiła się światła nauk i wie- 
dzy udziela następnie rywilizapyi i |)oloni poląoionym z uii^ Bo^ i Li- 
twie — koroiu bfyszezy inteliptnryij KnA i Lilwa Yn-dajc bohaterów 
«raiu, « iłtóui^j o jmiIiuc picruwiu^iwa s nauk i flwiaUa Wilno wy«tc- 

Kije kie<ly Alma Blatcr zdraemnie się iia laiirooh i w letarg popadnie, 
ni i Lil"a jcduocząc si^ z koroiU) z potl władzy WielficŁ Ai.-jżat 
Uffolniniwf, n.^7lacbi'onc, ptimioszczone ilo równoSci swobiid obywatol- 
skicli zasiadły w Sonacie i do ostatniej cliwiti dotrzymując Uuii dzie- 
liły losy Pulsoc prznnaczone. Litwa z Korouą najkriSłcjKzym Bpojone 
węzłem szczerze z mbą wychodziły i jedna dnigićj nic do wyrKncenia 
iiie niiaiy, alo Rttó nie mogła Kapomnieć nacisku na jój wiar^ trzykroć 
ponawiant) miin rclipjnii. 1 

-Na npadek Polaki wwystko sifi składało — tepa» Już otwarci© ' 
niAwić się gotł)ci — wnzyscy do tc^o n;kc; przyłożyli — jedni Iwzwicdnie 
i mimiiHoli inni ztijinią gói-Uwotieiij uawel w ]K;łvnym ilobrym ałe wina- 
ełyui kiernukii, inni pyehą inni nieoslędnaicia na prayszliiA)! ałW It- 
kcewiytentL-m sijsiadAw wre^tKcii: jianiiłuwanitni Mtarćj nilyDy-zaatojew. 
Są tu i rodziny niekatolickie r/iŁii^ch odcieni protestantjznin wy- 
wiRwcy — dziń jak na dłoni widzi mi' że naloiały żyć z niemi w ze»- 
dzic bo rłłiiuca pi-xekonai] rełigijnyrh nic przi'szkttd»ala im łjy6 aa- 
lirami ob^-wftttłanu — w8zak alalo snj to z ni^mi co tSwiatłj- nasz Pu^ 
Ljłlinit {Mrliwy o wian; Stanisław lIozyuHz in^epimnedział ic 7. cmsKta 
EjMiiii wn'hOq na łono łiat'łIit'yKmu — a jw lr/.ydzk-stoli:Im<5j wojnie o ^a- 
uit; tytko 1x1 nas Ka prwkoiiunia religi,inf t»cKoru'j, lie/.wamnkowo na- 
FlŁ-żalo iJi*xeB toleraiifyą ntr/ymać w zgwłzio obywateli jtdnt'i;o kraju 
mliao i-óżnych wyznać. 

Ten zastęp koronnych rodzin składa aię x Hotmanfiw Ryccny 
Dyguitarzy Kofciola Dostojników państwa Dimtoruw Bakalanreatdw 
Prole»«*i)r4w Literattjw Autorów Lekanty Artystów Statystów Kkont>mi- 
Hiów Filozofów Dyplomatów Areheołopiw .Inrystów Imlzi do Hzal>li do 
piulv i do piór* Patryolów, Lcpuiustów z iK-świccenia dla ojczyzny 
Erioluycb \T ńwieeJe lak niegodnie wynyskanyoli przez Napoleona I-go 
Który widwcziiie Polski wskritaić nic ebcial cbod miał jw temu aposo- 
rbnosf — i dziwnie to jakod wyi^idlo, iti Polacy pragnijcy odzyskać 
otrąconą wolm»4ó t ojczyzna zasługi^e się bołiatcrowi wieku godzili 
Iia woboHĆ Włocli i llifizpauii ~ wprawdzie pod llauŁlłA. i pod źiiUlUt^ 
mi^TP K}i>^.yli dowody m^ztwa i odwagi, ale Włochy i Hisziicauią sobie ' 
^ZDicdMjcili. I 

I Ul^raina. ! 

F Było u uaa kledy.^ dużo Ukrain (Okiain) ło }o8t Dołożonych na 
ootatntch R-ptćj graniea<:ti, skrajacłi, Prowiucyi. Pomorska, gdzio Na- 



- 74 - 



kio m Notecią — W^gicreka n granic Węgier, Spiż — Woregeka c^li 
k Moskiewska na pograiiic-in Litwy ł X((iRkwj[ Witebsk i Pdock — Tu-J 
'recka na granicach i. Podolem jak Italta ^ \vR-8X«io Kijon-dka wysu-J 
uiijta kn stcituiu ojutriiomorskiui ■ Krynniwi. n*1;iw)wa i tuk uu/wiiitiil 
Ultraina jako Prowiiicya R-ptój ofi XVI wieka leżała naci Duiepreiiil 
^po oliu tinu.-{;ac1i Ićj WHpuuiiući rzeki była (o UkroioA oio tadaJ 
Joi dU wielkićj przeiłlnenl, jnć dla tego że rozduclala dwftl 
ćwiaty Chrwi^yauiiKi i Muzułmański — ta na wszelkie okropnościj 
napadów i kli,-ł<k wojeunycb wystawiona i narażona di> cią^li-gu csn- 
wonią ciągle ł<ył» /.mOBzona — tetne przedmurza- CłinccŃciaiiskie — t^łr, 
liowiem kic<lyś /. A/yi do wnętrza Knrypy (jniedzierały sii; i ijrafsuwuiyj 
róine iKirbarayńskic nacyu jako to: Scytowie Gotowiu Uiiiiuowit; Ugro-I 
wie vel MiLd/.iiiry Piecayngowie Knmaui Poluwcy Awary Tatarzy i t. p* I 
Xidl^ła KiJDWłiry BDry^owiczc tu władający <lla i>tawiiinia o)K>ni tć^rl 
wQaroivnćj dziczy budowali grody zamki wumicuiając je okopt^kaaiil 
i walami o cu-m jnji Nestor kronikanc. x XI-go wiekn wspomina — I 
I (lucićr»Ii tu i Lavby vc) Polanie pod Bulesławoini godzijc Kwa-śniunycli I 
Xia£ąl i nie oł>yIo %\% box kmi prAilcwu t obu etniu gcly^ cJiod/jlul 
o [KUłaniecic m^ kn lirze^om Dniepru co do mona CzanKgo nirhoiljuii; \ 
ciairnal hii; prscŁ Bzci-oltic stcyy guziuby fdc wygodnie roianie«.-ić boK 
Inila nioglo. Tu stepowa Ihuiuuść ko<-xi:gqce wiodijc iycie nie poprw- 
stawała z cjuuium na zasjukojcniu potrzeb z lowi^w i trzód pożytkdwl 
ale wylewać zacięła z {puuic żeby pnedstepową okolica niepokoili! 
a grody i eioła na skn^jn c»yłi bmcgn cywilizacyl miały się ^jiyszotiJ 
' bo ci rabudc ogtiii-m wsiyetko niszczyli czego nie mogli aniele a In- 
IduoSć s|)l«8zona kryO sit; ^o losacb masiuła. .Teszcze gorsze nastały 
c/a-iy kitdy niezgodni Xiijż^ta Waregwry 3uycbaj/'jc się naw7.ajem 
z dac-lnic, i o zwicut-lmictwo luicłlzy sob^ walcząc zac/cli priyzywuó 
r Polowców albo PitTŁynęów na iłoiiioc lio ci gpntymierzcuey dzicy ln- 
dnońei osiadłej dobrze się we znaki dawali. ^m 

Kiedy w XHl-ym wiekn niettpodKianie jak nragan spadla na t^^H 
okolicę nawala Monp^lska Kijów do Hzczętu zniitzezony został a Pro- ^^ 
wincya ktł')r^j był ogniskiem blizko wiek caJy od nich trapiona w pn- 
ałyuiij się mniicnila. Litwa korzystając z tćj V\<^\ i npudku Kijowa 
nacićrala teraz z zamiarem wyparcia ztiid Burykowieitow^ki^j dynastyi 
a iistijpnjąc przed nią Mongoly nikli na dńhne bortly i Cbańslwa 

.rozsypani— jnż tylko Krym gdzie się horda wdarła i urządzać cbciala 

i po flwojimn roógl być proinym dla Kijowszczyzny gdyby Mongołowie 
vel Tatarzy Krymscy wycieczki na tę Prowiucyą dla jej hipicniji 
swoim zwyczajem robić elicieli. W istocie rozsypani Mongołowie w ttSj 

^|^ołudniow<^-wschod»ićj stronic łącznie z Tatarami Krymskiemi i xle- 
wkomi' Poloweów i Piecsyngow wylęgając ze atej»ów niepokoili osa- 

'dami już okrytą Ukrainę Kijowską co sprawiało, że ludno^ niepe- 
wna życia i mienia znacznie malała a zwabiń nowij nie było łatwoi 





mimo znan^ z nrodzajn gteby i lidŁoyoli korzyści 
wniąjących. 

Ciynny j roztropny Kaziu, iae- po zalAtwienJa ei^ z Ukrainą 
Nadbałtycką (Krzyżacką) zajijl .li^ Kijowską. Urtądził pnwdtiwfl^*!)!- 
kicm WojewiWy-lwo Kijowskie illa ajKijcnia óctśltyswjio czcici liij Pro- 
wincyi adminifimcyJDeini Uslawauii, a Kijńw, jak aa owe czasY 
w Hiaiiic ubronnyiD postawił, Woiewołloni władzi; hetuiaitską Da<la], 
rozdKwa) ladziom y^suiżt.-nyiu wiolkic pustycli nieui obszary w stepy 
si^giiUace jako to: Daszkiewiczom Konoszcwicrjoni KyniecpoiBkim Lauc- 
koiOMKiiu Wiiiuowicckim Poryckim Woronie<'kim i t. d. z zasłnwże- 
uieiii kolonizowania lycb udzia)<iw, lUtludiiiuuia i jednocKCiiiiie dodał 
olwwiąwik obrony granic n tej krawrdzi Kplćj. Kiedy Oiitafi Daas- 
ki^iwifz dla KApewuiL-nia pewniejszej jnż obrony w tij slroDio urKq- 
dzil K'ffiaków grołlowj-cli w Kaniowie i w Citerkasku zafzijlo zaraz 
I ■ jjrzybywać — powiodła ei(; jakuń kolonizacya pod mykorzy- 

- ; mi dla przycboilniuw wurtmkiluii — z rtinycU stron Korony 
Liiwy iiiisi Hciągala eic In Indnot^ó a ciekawe i mcliliwo Mazury teź 
ją jiowickszyly obok przyriccczouycb korzyści z nadania ziciiit^ uioie 
1 ryeer&kiob ze światem poga&eldui czyli PiSł&iijjtyciem prażący bar- 
c<I>w i zujiaiłów. Pod dow^Iirtwem czujnych Starostów grodowycb roŁ- 
rzucone na posterunkacb Kuzactwo osłania tc-raz pracowitych rolników 
tórzy 7. bajceznycb plonów koulcuci przywiązają się ezczcrze do no- 
ycli uiełlzib polowi w }>otrzcbie siti; zbrojna powickanyS a urządzone 
'<&actwo wysoko się nosi ie n granic It-pt^ bezpaccscństwa strze^f^. 
zdane znakomitym Panom w{elki« obszary okrywają się ciągle 
nową Indnoidą, powstają coraz nowo osady ŁtAre wyciągają się ai 
jK) Zaporoie \ ta wolnit-a Niżową (Nii,) wcltodzi już nieledwie w ohreb 
I Rklad inteEralny R-ptij. Miiilry Stefan Batoiy stara gig zjednać dla 
P.ilyki tyczUwośó Siczy. Atamanów pozyskuje boWc prze-sylając im 
iiLil.Łwę buńctuk, piecziji^ i trąby a tern sam^-m rolji ieb olwwiąianemi 
do pewnego liołdn i uległości' dla Korony tak samo umić z Sicną 
i Zygninnt Waza wyobodjiii a diiklo stepy I^krainy pierwotaćj i Po- 
dola porastając w ludnoić i usndy, kn iuorxa eiamenui teraz i lima- 
nom Dniepru aii^gają — - Za]>orożov zawsze jeszcze piem'otny zatrzy- 
mują ckaraktcr — pniąną olwk \orzydei z baudlu towarów i x roli 
robie wprcKCzki na łupienie Tatar i Turek i pod Carogród to śmiałki 
na BWoich wąthcb podsuwając 8i"i łodziach ntzuouzą trwog<; i popłoch 
ieleui powotizeoiem prietl8n;bmnyeb czijsto na Krym wypraw, Te- 
wiaSme nadeszła pora powściągnąć to swawolną wolnicij — toraz 
ypadalo ująć w karby uległości Zaporoże i zrobić z niego pogra- 
:CZDą straż o kremów B-ptćj i jednoczeSme nak-iało najść Krym 
energią ognia i miecza nie szczędzić byle do Iiołdn i straży granic 
_t^j w tćj stronic wraz z Siczą zniewolić — inaczej wybi^»e Siczy 
rycerstwo naralać będzie R-p(^ na wojny z THrcyą albo w połąozonin 
i Tatarami Krymu, KiiKzackiemi i uadziackiemi (co w Itcssarabii 



4 



76 - 



osiedli) bidzie wicbr/^ć i zatrudnin*- R-(itc alho gdy się imiHio z gro- 
dowcui koK3Ctwem nawjklein do wypraw ryoerekicli (loponuiie l« 
olMzcnią Pronnncyą khSrótnu /. Magnatów ou łona R-ptćJ iKiurn*;tu 
& byli tacy co o lim uiarayli jak up. Kniaź Michał Gliński X. Dymrtc 
Wiiiniowiecki i mnętoby im się to było udać |ir/.y pnstym skarbitf 
i braku stalćj annii n nas. Rognya dala autu nawet przykład który 
naśladować należało — rozparła nad Doia-m wolnice Kosach z takie- 

Fyi bujnego «lcnientn do nasza złnźnną i^ęła w kluby uorpranizowala 
Btra-^^ poindniuwuj aw^-j zroliUa granicy — Polska lim Ł'zujiiiejs-/,a na 



te 1 

i 



Zapnroie Kwracat' [wwinna była uwagę ie panowie .wielkich na Ukra- 
inie forton co sił; nioktórj-ra udzielnym Ja^twom zagranicznym niwua" 



liczne sobie oadwOTuycIi Kozaków potworzyli bnfce i zaniki w pozy- 
cjach wyg^idnycli wznosili. A gdyby teJ w owij chwili który z owych 
Ukraińskich Panów zdecydował bic byl zoatać wassalem Turcy! albo' 
sprxvni!er«:ńoeni Sułtana i pozyskawazy sobie te bnjne iywiolv po- 
myślał o stworzenia dla siebie osobnego paiistwa na jioladniu R-ptiij 
ezyliby mogła temu prtcsikodziL-, wiolkio pytanie? Ckmielecki Slofun 
i KonieorKilcki z csłą życtiwoicii) dla Rpl^j pracowali w tćj strouio 
gnębili Talar i bujnej Siirzy powśi^iąpali zap^y pragnąc « uićj zro- 
bić Zakon rycerski wylgcznio (i'j walki, w polnioljie x P6i-Xieżyccni — 
■ oa 



m 

bo*l 




pm Samary AHeśnieni, zaniopokoill 8ic Kozacy — z tćni wszyBtkitim, 
powlarsam, Tureya mięłaby oy'* ^ powodzeniem ]iewnćm zaprolego- 
wnłS jakie- Ukrairiskiejfo Kandydata na wlarfc^ nowego w tej stro- ^ 
nie paustwa z oderw;mef:o territoriam R-ptćj w i>dwct za to że byll^H 
wi^ky ua8zemi Mii^uaia,mi kandydaci oo marzyli o oderwatiin ot^H 
Tnwyi Mnitan i Wołoszczyzny. Ola zalndnienia mzłcglych wldanych^^ 
ftobie ob8zar^)W panowie ukraińscy -te wszystkich stron i wsM.-lak% 
bez wyborn wnbJJi ludno^- — napłynęła tu i drobna z Korony Litwy 
i RuBi szlachta — ta jak zwykle butna z przywileju jaki klejnot lier 
bowy nadawał chciała Kozaczyzna w poddanych obracać ioby Itidnośc 
i cylrc do pracy w roli potrzebną powiększyć — proca tego Knmniarz' 
pomiatali taką-^. Hami) rui^ką szlacuU) dla wschodniego jćj obrządkoj 
rozbuthaly się rcli{,'ijm; spory i prześladowania między wyznawcami 
dwócb ..brzadkńw kie<ly tu iTniC wtózczepiafi nailowano a na domiar, 
tego wKzystkiego sprowadzeni Żydzi przez Panów dla purnuwźoni"" 
i wyszukania uowycn żródcl doeholtów nicUtościwie lud wyzyskinąc; 
zniechęcali gn draf.nili i zasieli ziarno niezgody i zwapnień. Z takioi 
ruzdrażnieuia umysłów postanowił Hkorzystuć Bogdan Chmielnicki i {: 
wiodło mu gic nieatetyt /.broczył IcriTią całą wzdhiś i W8ze« Ukr: ^ 
iii^ imlił i w niin^ zamieniał erody i osady któro ralujF{ca aiij ludność ' 
rzucała tulqc się iu lasów. Nicznjezuc wychodzenie z przeniagaJĄ- 
cyni tn iywiolcm rusińskim, poniewieranie wschodnim obrządkiem zda- 



— 77 — 



wna ta przdK Xiąiąt Burykcmskić) dynastii xiiazcf£pic>aym nnjwi^j 
uburzjilo ]u{lDt4(: jut B-ptiJ ulegli^ ale i to jiuwua in Bogduu zudł 
wadliwy iistn\i naw państwowy, 8litl>ą powaga Królów elekcyjnych 
w rzi^dziu, i brak zgody w Koronie i to ku ośmieliło apmlKtwa^- Hi&- 
liby fli^ nic uJiil» oderwai' terais od Kma It-pt^-j iwk rutleglćj Ukraiuy 
rnsiiiskim nasijjklej żywinteiii a niistępnie y-iipewiie joż roi! plan l)rxy- 
Ijjczyi; do iiii-i liuń uicgdyii Ha)i(-ką /. Wołyniem i Podolem uby dla 
siebie i swoitn pati-mkł-w /dotiyć newe tKiuKhv« i imwy tron i iigijirta! 
sie na opinkę liossyi a wresjide i Tnroyi — Plinnień tćj wojny domw- 
wy nie dal aif; zagiisić i cjujsto na nowo wybuclial. Nk-rałTuy Jan 
Kazimićrz mńgl byl tę bnrz<; zaitogtiAJ pnex pewne nstępatwa na 
[kkUIuwio Jtluezuiwcl oparte, bo wymagania w pierwszych cliwilacli 
rozrncim nie były sbyt prkcswlae tyiueiascui odkładał rzecz, na ata- 
ni)Wtxa nie adoby! się decyzyn nieekcąc Diichowleńetwa i Magnatów 
dla ciebie zrazić u bunt sii; wzmaga), ruzo^ila si^ wojna domowa na 
lat kitkadziesiii^t wcale naiu nic na r^k^ ohiik innyclt /.ataków riomo- 
wycb i kl^sk co potęgę Jaeielloóskiei świetnej FolHkJ ]»tlko[wily — 
Jllehat Koryhul i Jaii Ill-ei nintiieli dźwigać ciciar tćj w.yuy domo- 
wej oktoimćj w skutkach nie Ini dln saiiiej 1'kniiny ale i dla pneylc- 
glycli jćj Prowincyi i Hkouczvio się na iiRsczuplouiu granic K-pl^ — 
przepadła Ukraina Zaduicpresa, Itossya nabyła teras pewne skrawki 
I okraiuy u granic li-ptćj przen zawarte z nią Andrnsit-owski i Orsy- 
lOuUowAi traktaty — isSe wzbnrzone na priuistrzuai Ukrainy Indn 
mimo traktatów nic prędko się uspokoić chciały — jesacite i wiek 
ośmnaety od cxasn do czasu patr/ał na okropne sceny które pod wa- 
.ła^kanii śmiałcoii i krwawćoii oddzielne wyprawiały baudy — bnjtla- 
hliacxvxua vel Koliszutyzna długo Hi^ jeszcze ponawiała » poraź osla- 
Rni ol)ry7(;ała krwią Ukrainę pod wodzi) Gonty i Żeleźniaka za Sta- 
uialawit Augusta co Ju* było latna niespodzianką. IV1 koniec It-ptiij 
uacKęły się xabli^,niać te rany i lc)>8/.ycb czasów iiad7.ie|a zdawała 
Kę nnosić }ki nad tkrainą. Mngnaci Ukraińscy Lnbomirscy Jnbło- 
Buwscy Potoccy i inui szczerze /.abrnli sit; znowu do obsailzenia In- 
Bliońoią Maznrskii Poilltiską Poleskjj Litewska i Koronna swoich wici- 
Kich łbrtuD bo rozrzucone na Kresach zbrojne partye Wołyńska Po- 
Ololska i Ukraiuitku nad zabezpieczeniom tipokojnosci w tej iitiyinie 
czuwały a lud lepići opatrzony i traktowany zanucal hajitamacKvzinj 
kont()nt X lepszego bytu nie juii tylko rolą s\ą zatrndniuł ale liauillcni 
soli) ryłu) wołiiii i t. p. i przychodził do fortuny. Bvl lo jnź ostatui 
odblask lepszych dla tćj Pix>wincyi otagniw bo nad fioryzoutcm K-ptćj 
Ci<;źkie zbierały się chmura- gromem co ją strzaskać miał wyłado- 
uatio — nie było komu uncąd/.ić konduktora (growochronn) coby je 
rozpędzili 

Do mia«t Ukraińekieh liczyły nic: Kijów Cjtemicliów Braclaw 
Kaniów Czerknsk Cliniielnik Trylisy Tulczyn Kryfltvuopol Huuiai^ 
iJalta Poroiaslaw Trcchtvmirów Baturyn Niożyu Cfhwastów iUala 



4 
4 



4 



— 78 - 



Cerkiew Pftremil lirabiui Prz>'loki, Podliorcc, Nowogród Sicwieniki,' 
Łskoroś^ Jaruga Hostomla Trabctewsk Skwira Lnbny Czeohryn Dn- 
browa Chorol Poltawa Konotop ŁocUwica Jcremiówka Rialy Kamie- 
niec Krjlńw Uo87,iia Pawolocin Bełzie Pocaapy Głuchów Biała Kry- 
nica Janiszki — yini!a Żalmtyn WsBilkńw Stajki Wysn^ród Trjpol 
TarasKCza Slotroniin ]llcdwi<:<lónka ZionkAw Targowica Zołotonosr^ 
Mirosławicu Lislauku Owrucz Itnisili^w Czaniobył i t. d. 

Do najpiortTHzycłi rodzin nkraiuskich licxą sń^: Daszkiewicze 
Uoiyńscy X-la, KoiiasMwi(:zo,Wiśiiiowico«y Xią^t;ta Potoccy Lubomir- 
Bcy X-ta, Jaliloiiowscy Xta Braiiicoy Strociowie I,aDckoroń8cy KnpO/ 
atowie Oclioccy Trypolucy Stecoy Jolcowie Grochcłflcy Iloscy X- 
Woroiiieccy Poryccy X-ta Sanguwkowie Kisiele Wysjlowio (Woal 
wic) X-ta I>oIfloy — Iłióscy Charlęscy Zaborowecy Wyhowwy i t. 
Minia Polska rycerzy niolada, ale Rai i Ukraina istaćm były gnia: 
(leni łietniniiski^in. 

Rzoki Ukraińskie aa wytniemoDO ihmI Rozd. Hjrdro^fia, 

UraadMuie hiorarehii Kośeielnćj olintądka wschodniego który ta 
przemagal jest pod Ilozd. Obrządek wwhodni. 

Przestrzeń Ukrainy jako nieastałona i ciągło się zmieniigąca nio 
została oł)Iici!Oiwi ale śmiaSo przyiiuścić można że kiłlia tyBii^ey mil Q 
wynosiła i mogła stanowi* '/j nlho 'I, teritorium R-ptśj. 

Uimo klęsk ruiny i świetnych napr^^mian zwyci^tw zan'ftzo 
UMwferc Uki-atńaka otaczału jałtaA wou ])00Eyi — ałoi bo po nud 
lym Dniucrcni aż do jego lykia same wspaniale krnjobmiy /.acliw 
cały oko i podnosiły wyobraJ^nic do pootyczuych uniesień — anto krw ., 
uaoakła kraina jako podstawa działań i Imrrów rycerstwa Cltr/eśoi 
jańuKiogo z fiifisunnany podnotriła znaczenie tego )x>^aiiirj:a i sła 
ma przydawała nroku. Kiji')w stary i zgarbiony od Padołu w gor^' 
Hłc pnący z kopułami niepolicwjnycb cerkwi i Peczerskjj Ławrą im- 
ponował okotłcy zdawna a zburzony od Mongołów żal i tęsknice bu- 
dząc wicksKÓj jeszcte czci nnbyl — dążący doń pielgrzymi poboiui 
z n-iulkiui się szantnkicm zbli^-ali pod wplywt-ni budzącycłi aii- w ich 
umyśle i wyobniżui dawnych czasów wspomnieli, co się gł^jboko ""ryły 
w pamiłji^- idącycli jki 3"bic jłokoleń. ^ 

Co li> za szkoda, że w tak wtanowczij ebwiłi, co ^^ w dziiy 
rzadko powtarza nie miała Polska człowieka ze Amiałjnn i by8ti_ 
w przysziosó poglądem cołiy ją zaokrąglił zalR-zpicczyl i zwabioó 
lwdńo4ci skarby nieprzebrane iirzy trafnym kierunkn pracy i prwj- 
mysłn odkrj'ł i pokazał t» połączenie monia czarnego z IŚaltyitiem 
za pomocą rzek nadzwyczaj łatwe rozljudziloby było nowo życie iia 
całćj tt-pt^^j przestrzeni zapobiegłoby zgnuśtdenin i na nowe lory mo- 
gło pchnąć kraj <'a1y. Ukraina mogła 1)yć złotem jabłkiem w rzędzie 
posiadłości R-ptćj jnż że wonią poezji nęciła, nastr^i^c pole do 
rycerskich h.ii-c<>w Jnż że mlekiem i miodem płynna jak nieg<iyi^ Zie- 
mia Obiecana dla potomków Izraela. Kurhany mogiły okopy wały 



ir- 
)0*^ 

i 



.-ryl^ 
ion^^ 



— 7tf — 

i oroczyskft tak g^to rozgiaue i nieobjaćnione podiiMzioń Arelteologia 
ńoHle nutuje, prKekazuje pwłom i tiistoi^kom octekiijąo oA iiidi ohłi- 
t«;ycb i dokiadiiicjsitycli etudjiiw j ol>ratów — wie tą to martwo i »ka- 
iiiit-niiile poinoiki — tr7.eł>a »i^ tylko wić i 8Un<^ nośr6i) nioli iiiMiejt;tnie 
i dorpliwie i wuliipliai w ich roBgowory ^tam Kłmiee7,me żywa tra- 
(lycya /. iKtkoloiiia do pokoleniu przekazuje WK|Kimiiild wybiliiiojiuydi 
■iAancii priigniic je ocalić dla luimi^oi Indzkićj, alo nie tnelm tego 
odkładać łto moitc zabraknąć piastiinńw cru ją pictęgni^j^ i cliowają 
Im pług iworze, muł znnicsio i bujue '/.ieUka niejedna z tyili ]>iiuiii)tt;k 
Kagładzi). ^ttc Wody, Ocłimal^w Czechryn Kaniów Śkwira Gloria 
Kutuejki I inne mieJMOwoAci i^wictnym rycerstwa auMiXgt) tryumfem 
yrBJairione osotinćj siij w dziejach naszych dopominają karty. Dniejjr 
Z3iVTavi: jcdniiko wsjianialy eo świadkiom był tycli wHzyatkicli scen - 
krwawych i świetnych zapat^ów rYCt-rskich milczy iipi^irczywie i uiko- ^M 
komu t^it; dotąd nie zwierzy! ^ tak snmo Jar Hańczarychy niosila Fe- ^H 
repiatychy i Wnl Zwijn milczą jak zakK;te i strwgą tajemnic soliie 
powierzonych - uioeb sit; lylko zdarzy prawdziwy góniuaz a in)lexeć 
(inteiManą i do])owiedzą czego dziA nic wiemy, Nio za^u^^ przecież 
picAui liniików tcorbanistiiw i twiudnrzyatiiw eo się niegdyś po cal^j 
stauli Ukrainie i z nich niewątpliwie dałby się zlepi(: i woiyć obfity 
iiuit(;r3'al na to zaklęte pomniki i podania rzuCi^ąey światło. Jchzcsc 
i tlzu ttruiua dla iioetijw i malarzy nassych ma X dnwućj epoki 
monienta goduc {>^dzla i rymu. śpiewny, i tak do unie«icA jłOtt- 
tycziiych skłonny Ind. Ukraiński jeieli ohydne i krwawe posta- 
cie waiazków hajdamaczyzuy w pie^ineh przechowywał to i watnyeh 
ularzeii na Jakie imtrzal pami^ także pieśnią musiał uświęcać ~~ 
a piTCcici tak mało znamy tej ludowej miezyi rapHodów. Czas nie 
da im zaginąć — alo te#. jni eajw nadszedł żeby ńą tern azczonte la- 
jąć i dzieje lej slawnći Ukrainy Polskiej w eałem świetle preodata- 
twić. Malczewski Zaleoki Goszczyński Fadurra Groia GrahnwHki Oata- 
|8zew^ki Szoffczenko Horozdna mc«b za wuSr posług ale nie traćmy 
finadziei odszakania nowego dla dziejów wątku ł>o na kanw^ rozjaAnia- 
pjących alc coraz wiw^j historycznych wydarzeń poeci rzucą nowe 
fonrazy nialankie i epizody związane z życiem tego bujnego niegdyś 
jwgianicza PoUki. 



i 




Zaporowe. 

w początkach XVI-go wieku wynurza sitj Kozaczyzna w polB- 
dniowćj 8tr.iiiio Eun]|)y a raczćj na południu Moskwy i Polski — 
w skind jej wchwtzil iywiot hur/,liwy — ludzie cbroniący sifl od za- 
alaźooćj za i-icikie przewinienia karv, i)orzuca,iący lekkomyńloic rolę 
i domostwa t» się im powiunoAci i citjżarńw z nich pono»ić nic chciało 
fło zapra^n(;li welnoiei, a raczej swawob i cheicli żyć z lopu i zdo- 
byczy ł>cz doklatłauia pracy — od Donu aż po Dniepr do morza ncho- 



— go- 



dzący stepy prawic puste pfzetUtawialy m widoki sffol>odaego ^rwota ' 
uiti znującugo iŁttdnych iMwinnofoi, nkęloki ni fataw. Ta n<^ota oi- 
ićj i»nihów Oniejiru ofliftdfljiłc (NU Niżowoy) mbIu w cyfrę i potnte- 
hy życia ujM^zac m»^ła t łowiw, ho to zwjerzn btik bylo.rotDCĘD 
i X poirtwu ryb wriWKcio ua lap i a<luLycx r. oaiatllćj Iiniiiowci pra-u-J 
gtopuwuj s»j o^'ta(lala. MieJM-owo^ dKiwuie tym .ttruiUiiniikrtin spi-jcy-!! 
I jolu ~ niełatwo nyło ich tu iiiUrr^i; i wyli^piK lip żyli większa C3Qkm 
' roku oa łodziach po^rńd tvy»oki<;j tt7.ciiiy i giijów alI>o aa nyspgujh 
«z)>ikrk<> i kri;to p)yn.-jr<.-g<( Diii<::pni. Ta prot^Ia x iKicM)lka łiaitda ra- 
, bojiów puwiukuKoDa pu^aićj zhucjui^mh pucztctii luau IcpS£uJ warstwy. 
f pochopnych (lo przygód mpragutjU się nrat^dKać lak, aby mogła w tejl 
' Btroniti lutnieć niOKaleźniti — dla dopii^cia t:^lii przvhierai- za<;xt;4a chn^ 
rakter Zakonu Ryc<onkiogo z ptwtanowtctiima wafe^cuia na tym wylo-l 
mie -i Pi))xi^źyceni i rozpoczęła huroe r. Tatary cx> otua<llej ludooiica 
dokaciH^ao iweuwali aic w granicii Policki. Dastkicwit.-^ Konaszcwic^ 
ChmiclecKi Wi.i)iiowti-OKi i Koui<M.-pol!<ki hiiCiuu ituełi oko i im Koza-^ 
KcyzDiC i Da Tatar Jako posiadający n'i<.'lkii; w Ug stnaiie fortuny i po- 
stanowili z jedDyob i drupch utwonyi strai u pognmicŁa I(-ptuj iouy 
po zabex|)iecx«niu pokoju rozlegle puste ot>s/.ary zaaiienić w uro4l£njne, 
niwy zwabianą xe WKzyHtkicb Htron Korony Litwy i Kasi ludnok-iij 
a lyui si)D»oboiii mia) się tu żywioł poleki zA^cutpii.'. Jakoit przj" 
n^iłowaniafb tych życzliwych ll-plej w«WłW okryta liiduońdą nową 
poftuntjla siij Ukraina daleko kn południowi i x«tknt;ra sic; pmwioJ 
% Zoporoioui kt<>rv* witizialo Sł<t zuicwoIodćiu do iik-gło^i dla K-plćjl 
doti^d przynajmniej, <lop<'>ki nie w«noJ.e ^ię ICozaczyzna w taki) ^ii<i\ 
i cylrii żtby stawić mo^lo opi'n i pomyśleć o samoistnoŃ-i. ^tofiuil 
Bat, i Zyg. 111 iłodcłęli to ambitno lamiary ZaporoŻA ograniozoBieml 
cyfry Kozactwa i oddaniem IsilowciW po<t wladź^ Ilctniaiiów Koron-J 
nycD, Jak lylko oSuuelili eii; 151)3 r. rzninego Podla^iaka KoeiiDtkiegoi 
Uełmanom ZaporcijU obwożę. Kiedy nai^szinc 8icz w siłę rosn^al 
nie myślała SKCzcrze nl^^aó i nu^ia 6itj PuWe saniej dać we znaki I 
aU>o J:} w wojnę z m ' wiwiklaó znpndia na sejmie KonstylncyiłJ 

pl'or/.adck ze strony jNi ii;dom R-ptćJ wanijąta,— BurzHwtt Koza-I 

ctwo j»izu jkmI wodi^ Łobody i Nidcwajki prBjrxu^Io się prjMW Ukrainoi 
i Podole aby niepokoić Polska ale ZiVłkiewKki me pozwolił i«zydzio1 
z R-pt<!j i tak sanio jak Slcfau Batorj' cneriricituie kicdyń z Podkową 
wodzeiu Zaporo'iu postt^pil, Nalewajkę i wspólników jego dniierciij uka-j 
Irał. Dziwna rzecz io pobici Kozacy porzucali cburagwic i trąby ktńral 
z Kiondcc pochodziły — Gcssarzo Kieuiieoey którym Polska nie nr. ] 
w imiiioo przycho<lu)a wiązali się w nieżyczliwe dla nas z Kozarzysuą * 
slosiruki, a z zamiaicm azkodzcoia Polsce nosząc się ciągle Elektor 
Brand Lennik z PruK^ Kiąi^rch miigl tn tak^ dmuchać i wainie 
£cby podkopywało K-pti; które) kosztem chciał się na drugim Jej koń-J 
CU Mokrąglać, Jeicli pnteto to ol>ce wpływy budziły w Nizi)WCaoli" 
jukićii nadzieje to po ct^ńci daje się nsprawicdliwić ta pycha Atama- 



— 81 — 



nńff ev się Z Hetmany Koronnetni równać chcieli, a nut^pnie dziwić 
nie nie mmiaa, £c ten lud chdwy łupu i cbarców wojtnnytli midi u 
iłooa — kldry pray uległości Polecę i ]Mxi Jćj opiuk^ w pokoju dobre- 
go &i<'tgl uiśywsć bytu. Car Nalywaj, bo tak aie^ 8aiii nazwał, odu- 
rzony wladŁu i posInsMMiatwcm ślepem kowiczyzuy kreilil K»p«wne 
bujne Jakieś plany, słusiun tei poniófli karę a ten krok tjtanoircity 
ze strony Ii-ptt'J przyczyuic siq musiał do opamiętania Hit; KocacKy- 



xay. Polska uie odpycbala ZaporoĆA od Mrća pra^ela upuniił^taoia 

nz jego itrony i tlawala ozas aa to, a za wierne dla nićj Htuiby 
yestiwoM mogła w przyREło^d naciodzić nw^lednieuiem przcditta- 
n-iuuycb iycueó i iiruja^cii jakicłi )K>ło£en)e jcuffTahczn<; i ekonomiczne 

rttrzcby wymapaly ale miedewsEy gikiem 3ic« winna była zroaumiei^ 
pojat: ie noszla w skład Jtj iuicfn-aluy Łe na JćJ iyła przestrzeni, 
i« gt^tiy j*^j Polskft uie przytuliła i uie otoczyła opieką od Moskwy 
ttUłO Tureyi pocblonictJi hyi'r'iiiui*ialii. Sr.koda że tego nie aroznmiało 
Zaporowe, ie sU; tiiu] uic zuulazt człowiek coby otworzył na to uciy 
i ta dalnią świetiij) pnyatlw^ wespół z Ukrainą \m obu brzegacb 
Dniepru rozszerzoną bo na t^J przestrzeni pr6cz Koronv Litwy i Pruss 
erwarty odlaw R-ptćj z Kuni winien byt jwwstać dla z^k'nigłooia 
w tł;J strunie jej granie. 

7. puli-eenia Kn'ila KoDiecpoliiki urządził !ta|>on>lc w apo«6b na- 
st^pBJij*y: Alanmu oI>niny prswz Kolo, to ji-Ml Starszyznę, i Kuzactwo 
UKgiy bijdzie Ilelninuom W-iii Koronnym i |jr2«£ nieb do zutwierdy^nia 
Knlew4łue};o .pr/Ł'dstatvionym byc nioai — cyfra Koiaiezyzny w n-geslr 
ladągnicta Im^zic i do i,OQO ograniczona — Ałaniun tN;dzie używał 
W fltoeunkaeli do Polski tytnłu Starszy Wojgk J. K. M. Zaporozkicii. 

Zatwierdzeni Ataniiuii na przedstawienie Hctmańi«kic Taraa Sawa 
Kooononicz Gnegón Czarny Pawluk i Oetianii-a aj^swowali n:i Zapo- 
roiu dozwoloną im wladiu; a gtty dwi^ ostatni znown ftobic tytuł Het- 
manów danieli (jrzj-w!a»zraać odtąd i Starszy Wojjtk J. K. 3i. 2ap<>H«- 
kich i J>owi)clcy pułków z pobikitj wyłąezme szlacbty wybierani i za- 
iwicrJztiii bywali. JeszcJfe i Climielnieki z początku Starszym »i^ 
Wojsk Ziip. lylk.ł tytułował, ale gdy z ><,C00 Kozaków do liXl,000 głów 
«iła Ji.'go dos/la jako opiekiiiia uci^^niont-j Ukraińakićj luiłnoik'i odbył 
pyszny wjazd do Kijowa z chorągwiami i buławą w otoojKriiiu Buńezn- 
eznych nańladująo Hetmanów W.' Koronnych plzio nroezyscic powitało 
go LmolHiwieiistwo wsrliodnie i Akademia Ducbowna — )>06iinał 8i<; był 
nawet jeszcze dalej bo tu pos!6w od Moskwy Turcyi Sie([miogrwtn 
i ^Iiiliaii jiiT-yjuiuwał oglądtyąc się w przyazJoiSci na potrzebną wibiu 
|Ki!tiu<' tycli iRitencyj — (lopićro tcuii honory i«inr/*ny llrCmaucm się 
oghwil 11 Ueluiańrtzczyzną przezwał ealą prKentrwń od ucisku R-ptej 
u8w»iii.H!/.oną i dążył do oikrwunia sporego kn^n wchodząc z Polską 
w okłady który ua podstawie nnii federacyjnej tylko miał być z nią 
zwii^zMiy 

Dla zażegnania bnrzy i domowćj wojny WIa<i. Waza przystawał 



n 



— 82 — 



: IM wUMn mranki «lv reeci t^ do rozwap t doinrzyi S^o zostawu 
[j[|e afotiiił sit; ua nieuileine H«t]iui6stwo Ukr^ttkic iUa&ij«^ oaat^ 
fiiw I rwaai>nH>aą władni) atninintraryjDo-poUtjrczną Iccs ^'dy jeeo oo' 
» y r boddali si^ Morikwk' [lowitlAły w ti^ stronie dwie b«tu)an8iCK;*; 
my nuska i Uoskiewska które odri^d w ciągłćj z sul>łj is<Mt;^c vraieo 
' 'yty llo rWEsURenia granir snćj władcy i o coraz \ricks£ą przcstrzoA 
jtt 81^ dobyat)'- Wythowaki opiekun Jnrka ChmiLlinokitgo nie afa- 
fjijc Moakwic eili-e się m pwl jiTJ opieki wydobyć, myśli o zjcdnoctzouir 
vix\ij Ukrainy |ł<i obu br^e^acli Duioprtl i w takim Jq do K-])tej pij^ta 
wić titosunkti jak Litwa obok Korony i dlatego propODajo botmańiitwo 
NYtdkonuki« — ale Itraucbuwicekii'^ Car Aleksy ua Zsdiiiuprski^j 
uitwitfnl/.:i rkrainie a Doro^ncAko nasttjpuie w Przed dnieprskiój liet- 
tnani- Zuduicpr^kie tlałornakic-m zaczyna Hi<> w tej dobie nszywań 
a Malorosjuyn [Wiestrień tegoż. Podczaa walti i oięglyck zwasnici' 

prz<stąj< 




testąJ^H 

riictiX^| 
ewojo ^ł 



% tiij) Bwitjzanc losy, nie i]»e8zajf{c się do stat^ i walk dwi^cli betinań- 
HzniyŁU — p4'>JLuiej j«dnak i tain Atamani wzdycliać zucztjli do llc-tniaii- 
ukiii w\whv aUi inydlj|C aiii PnUce ani Moskwie podlegać— oto jat 
trBL<uic Uetinauatwo i nonn hetniai'i8zcxy2nA dla cliciw}'cb władity i lio- 
noru nit; otworiyla — o raalo nie powstało czwarte Tnrcokic gdybyś 
^ilJ l'yl Uoroazeńce mLal girojelct przy ponwwy Sułtanów udenYaA' 
Pricdnitiprsku 0(1 H-plij któit-j tcu hctmou uie olał. Tymmascin Ma-, 
»vpa zumanył takie o zwicrzolmictwie aad rain obaocroą po oba brzu-, 
uarli Dniepru fkraiiuj z przylacKcnicm da uit!J Z&\wrtyi& ale plauy 
]vg>* ujKidły X iKigroDtcui poii Pniławti ^zwecyi i ukmpną dla niiQ 
■Ht^ — t ujindkJeni Szweoyi npa<lł M:i7.e])a ro tak zr^-zuic niuiiu 
^H jakiA t Polnki) i Uoitkw;] >Tycli<Ml2ie i na utm !«koiicz.vłH się Het- 
^K ■ i'7.yli doba w cią^u trwania kiórój Iiidxie uutni i /. rze- 

^B» jinncni otn-znani starali sit- piwJiopną do awantur ludiiośól 

it.>bio Rttitknrl)i;n^ i przy pomocy eąsiaduw iiicctitjlnycb K-pti^j oj«irpi na 
priiyi" '•■^f tylnio netmana myilcli ua p€wn^j przestmeni od niój od-. 
,('t^l >j fiwiijij nstalie. | 

.s ' M Etnografowi schiTycid rysy charakteiyetycitne lo- 

du |ikf - whicznio z Zaporoiem — ilłSwki i męty rożnych In- 

iklv t i'/n8eni, iywiid |ioUki napływoW}- i miejscowy 
..(iiiły dlii{ri procoaa fcnucntaoyi i nio łatwo si; w J6- 
> ctoiucnt Co «« odb^aio na Nstuait»M't »Hif<>»)l>teii i tt^m- 
wofiMa rasiAgka tu przotrałaJa naro<lowoM': i opierała się 
I ' iHi ji) cluriał pocbłauiat!'. Tu Panowie we«p4ł z ludem 

^-p ■■.u\v lemporamcnt, tu ducli rycerski n& wakroft ai^ prze- 

H^! .' do poetycznych uuieileA. LwłnoM Ukraińska calft 

■[. • ^ .ilu Hi^ w duwaeb tęsknycli i rzewuycłi albo 

^Bt^ ^0 knvawych acuu, otmuuini. I 



^^^^^^^^P — 83 — V 

' Nie niitsz ptciui nio mass dumy bez wzmianki o Duto|>n« — 

a j<.^?.;k rnsiń^ki vel maloraeki nadzwyczaj ściewn; dziwnie poatoęi-j 
wat D«t«huicuia i ruibndzonej wyobraźni. Literatura z owćj epoki 
walk i Ijojdw vii{^'lycb bunlzo ubo^ i j^^yk uiledwie dla uuczyi wy- 
kSlarozal. Zwycuije i obyczaje pncjmowala miejBcuwa z uawien da- 
^VDa ttulnu^- od przycboduiow u n tiawiąjem zazywuU tu lucktórycb 
nowix^ei i beswi«daio naaiikali iufktua>uil typu Ukraińskiego i chiira*] 
kteru rysami. 

Hiiiuj wicn-j te same łn prictisądy saboboDy gualu i ubntjdj en I 
na Htifi siij utkorzcniły i widocznA pr/,obiJala eię niechęć do LaciKtw ' 
€0 wy»oko fli^ cenili i Ipnjne plany pra^i\cćj niezależuoŃci Ukrainy 
pokreyźowail. 

Objaśnienia dodatkowe. Kliuint Ukrainy był prawie rńwny, pny , 
aadnwyi-zaj l>qji)<>j roślinmtści — Flora bogata — burzany i oczerety 
ł(ii_Jiie i w-jnokie gajo niumul twoncyly — eiasaini od ni. czurnogo (crc- 
ckn'^-<i;i giialy cbnuiry obciii?.oiio oMiiyiii de.szf«eni a luassy owauńw 
dukiiczlinycb i ezarańczy od Analolii i tr»piły tę kraina razom z Za- 
porołem — gleba rodziijna wogólo a czaniwicm meidylki przeważał — 
xt4d b:^eczne plony hez wielkiej pracy — nawozu nie znano — z rokit 
na rok bi-ogi ze rStoiotn w |)»lnrli niemlócono stały { ^ily — dla bra- , 
kn komnnikacyj zbu:^*; tanio Iw zbyt by 1 trudny — pasiek bcs miary — 
bydła oHubuej drobnej rmsy i owiec link u konie garbonosy (owibnn 
ŁTUKSa) z toinporameatem burzliwym Ukraińniw licowały — ładów ma- 
fio — haszcze i ^e zaledwie — trzciua uc^erety buruiny eloina i inić- 
rBwa »zły aa opal — zwier/ji dzikiego ptasiwa i lyb moc niepoli- 
czona — KOmo chaty — w<'«l zamało. Lad prosty civmny zabobonny 
gntUny bardzo był ekruninycb jwtrzub — utiogo 8ię odziewał i na wy- 
riobacb domowego głvip.idar9twa przestawał. Diaki i popi prostota 
ftcgo Indu [HKlt rżymy wali i nad ^oro uobyozajcuicm uie pratowaU — 
ncdimie byli uposa^ni bo co wtes to cerkiew — « paniw nie mieli 
uwailaiiia dla małego nksztalcenia — uie byli to ApoKtołowio wian; 
uzcrzrii-y, mcckanitm olirzłjdowy wazystko u uicb znaczył — do Pe- 
, czerskiej Ławry co rok pobożnicjgi gromadnie pielgrzymkę odbywali — 
■batt Ttcm)K!cb w Zofiówce (]>oemac) aroncą Tulczyna okolioij i bo- 
rgatcmi plotły elyniią odmalował obrazowo Ukraina. 

Jako Irahater tego zakątka w bardzo dawnych czasaob wsiiomi- 
Oiauy jeAt jakiŃ Żmij — ten pragnąc okolica uiwzpieczyt' od lionl tutr- 
PbanynskioD napadu usypał wa) SO milowy ktiircgo Siad istnieje dotąd 
« p<Hlań jakie o tym rycerzu krw}Ą Juliusz Słowacki w bujućj swojej 
iiintuz^i zlofcyl poemat miłą womą starożytności iiociągający — nast^- 
|atde uułaazowski w nan«eza małortukii-ui iijco bofaatćra pod poatacuj 
Mtraffimego przedstawia potwom idąc za lodową tradycyi}. 

Ataman Wataman (wataga watażka) w6dz Kozacki większością 
głosiw sili iv;)'bićra to Jest przez wicknoJć czajwk w górę wyrzuco- 
nych « wymieniem nazwiska — byl to cywilny i wojenny Naczoldk 



iy«xy Tel Zaporoia, co chciało oddzielną stanowić jakby R-jite — on 
nawot jakifi raas w gtoenoki polityczne wchodził k Polską Taury 
i Tiireją — rowiawał! miał prawo stopnie wojskowe, (IeihHi niicdiy 
Kareiuc ziemię — iold prowiant dorltody i Inpy wydziclul — iwwo 
przyjłjtcgo Kozaka po odfiyttj próbit.- u porohów w cti^ce zaciągano 
w K«gestr i do Towarzystwa ozjli Zakonu przyjmowano. Ataman^j 
w wainycli eprawacb powinieu był zasikać radr od kola stArezyzoy-^B 
miał jłfawo oiywać buławy i bniicsuka. Wcdtng przechowa wanycP^ 
dotąd portretów w Peczerski^j Ławrze mthi ł.e Atomani noeili szuby, 
caapkę z kitą a buława z pińr w górte oitadiwnyGli — ilekroć do ze- 
branego kola etarszyzny przemawiał, robił to z odkrytą ^ową. Od 
czam Zyg. III zależnemi byli Alamani od Wojewodów Kij(.wBkicli| 
podcsBS pokoju. Podczas wojny otaczało Atamana uioodetijpiito cztefl 
rech Assaalów i Namiestnik ^1>yl to urząd dożywotni — na śmierfl 
skazanych Atamanów oeólnym głosem Koenezyzna topiła w Dtiicprza 
obeiątąjąc Icb w zanadrze naftypauyiu piaHkicni. Drn^ą w Siczy 6- 
puĄ był' Atanian Koszowy vel kurouuy — tego władza patryarchalniu 
była, godził niesnaski, napominał za wybrylu, kara! łozami pn:ywiM 
zanycli do atnpa winowajotW — przy nim były klucze od Skarliu K« 
now^o. Ataman Pochodny kierował wyprawą eci^le njzkazy AttM 
mana G)''>wiiDgn tępelniająe. Atauian r>iclifKi po wHiaełi i ofladacii miw 
władzi; |Kłlicyjuu-:iądową. At, Setniczy był to iirz(;diiik puUcyjuy jjÓI 
iniaataoh. At. Sianniczy prreloiŁonym Dyl nad atannicą vel Chori^ią 
Kozacka. I bajdaniacy elici<.-li swoich wataców AtamanamJ póinii^ 
nazywać. Prócz swawoli, ktńn^j trudno l>yfo Kainibiedit, a którą zfl 
wolnośti tntgąc Kozacy wysoko guiAe cenili los i byt Kozaka nie bw 
godnvni zazuroSci — musiało i narzekać Kozactwo nie raz na mcućfl 
statoK i trudy skoro pnyi^lowic powstało „Terpi Kotak, skoro bade?^ 
Atamanom." 

Sioz vel Kosz stolica Zaporoia — tu obszerne drewniano kurnd 
domy a raczój koszary zbudowuuu kureniami sit; nazywały i by!o icll 
38, mieściły one w sobie Kozaków bezcennych wyłącznie — w jednym 
kurcoin do GOO kwaterować mogło — tu pod ścianami ustawione by)y_ 
lawy przed niemi stoły a miejsce honorowo dla starszyzny odznacznłcl 
s\% zawie»zoDj-m obrazem Boga-llodzicy z gorejącą wcią-A Iam|]ą. Ka- 
żdy kureń inia! swoich powarów (kucbaray) i piekarzy. W obnjbie 
SiCły był Bazar a w nim Mzyuki kramy i 'sklepy — ta Kuzactwo ngua 
bywało njtuych sprawunków i towarów albo wyuiieuiiilo za złupiona 
w wyprawach przedmioty co sit- unie-śt^ dały, tii aitj zbywał miódjl 
wosk, ryba wędzona, futra, skóry putrzebne ua obuwie i I. p. proj| 
doku i materyaly oraz wyroby przemysłu ki.rzaczego. ■ 

Do r. 16&4 była tylko jedna Sicz Polska vel Stara — następnM 
powstała Hoskiewska Slam — dali^-j Tatarska nowa i Rossyjska uowd 
Kiełly siy wykryły zamiary Mazepy 1707 r. Skorcipacki iletmau joi^ 
anstepca z rbikazu Piotra" W-l-o zdobył Sicz Stara i zburzył. Z KryuM 



— 85 — 



ekićj vel Tatarskiej Slczj co ricpod Atamaacm Gord«jooką utworzyła 
gdy ją Koiacy pontucili i nową odbudowali niedaleko Staraj po WT- 
pniwie lU nią Potcmkitut za Katarz>'ny II-^J śladu nio jMZoetalo 
1775 r. W Skr.y Slanij bjla Cerkiew Bt^-Bodiicy zwana KojiKowa. 
Dom dln Duchownych Diio^i) w sobie i Szkoł« dla dzieci iouatycu 
po za Siczą »' Staunicuch iyj^cycb Kozaków guzie Ataman Szkolny 
udueial nQcząlkowvcb nauk. Sicz dokoła wodą była oblaaa to Jeet 
rzekami Pudjwlna i Scsiną do Dniepru wi)adaj^en)i — byl tu i port 
do którego cwijki' Kozackie krymskie i tnrctkic atotkt doobodKily z rói,- 
aym towarem — eaino centrom Siczy rei Kosza przedalawialo małą 
twifrdz';. 

Do starsjtyzDy w Siczy liczyli aic: Ataniani — Pułkownicy — 
Namiestuicy Pisance Obołui Assauly Sernicy Kasayerowie Kantorzejo 
(Wagomistrze) czuwający nad wagą i miarą. Putizkurowie dowódcy 
artyliuryi przeloleoi nad zbrojownią procbuwnią i wiezieniem wojgko- 
wem. Ko:?, ciasto znaciyl główną kwatera Zaporoskiego wojaka allto 
obóz bo czytamy często ^z Koaza Zaporozkie^'o Nii>.owc}?j wojaka" 
espedyrya albo rozkazy z Kancellaryi wyclułdząoŁ'. Kozacy ci^ikićj 
zhroi nic znali — or^em ich były piki mahle Inki a później raszoioc 
Ickisio — siodła niowyniyilnc czyli KuHwiki tcrlico ciapki wysokie ba- 
ranie mnndnr granalowej barwy z wyłogami karniazynowćmi popi- 
sany nofiiii — konie lekkie wytizymale niewyl)re<ine — za siodiem 
Hukwy na furaż i lupy pncjiroczonc mioli — łmrki lutnio albo koiu- 
clicm podbite ~ znaarli w Siczy Kozacy sut« mićwułi^ [M^rzeb;? a po- 
/' ' ' wHzelka po nich szła na skarb kurenny. śpiewy i dumki 
>. 'W t;dy kompletnie będą zelirane nicpomaln sic przyczj-nią 

di> bti^zego |)ozuania tć) falangi eo w okolicy ^ adiucprzau^kićj osiadl- 
szy niepokoiła naprzód Tatar i Turków a później i Kpt^, za elasty- 
Czncai pojęciem wolnuiei nasiąkła. 

Palanką zwala się inicjscowojć gdzio osiadł Pułkownik ze star- 
a^yzoą K3.yli zarxądu imlkowego, centrum — (całe Zapori>ie na 8 inkich 
okręgów ijulkowycli sii; dzieliło jalio (o: Kudacki Samarskl lugniski 
Oieliiki Protowcwińaki Prngiioiński Kałniióski Bobogardowski — tn po 
iłi>>lacb futoraeli i'lolwaVk koluniai i miatttaeb mi^kało iooate Koza- 
ctwo ol>owiązaiio ^ d>X'h»(ii>w Jakich duaturczało polowanie ryt>oió.stwo 
pjMiekif sól i rola przystawiać cx^ oznaczoną na ntrzymanio &czy 
vel Koszu. 

Pisara w Sczjf byt Naczelnikiem Kancellaryi Kontrollercm re- 
gestru Kozackiego i Księgi Kassowe prowadzi! — reszta starszyzny 
awykle nicpiśmienua była. 

Harmarzew dowódca artyllerYi w Zaporozkim wojsku. 

Ktytor, Syndyk, opiekun cerkwi na Zaporożu się na^TPal. 

Chorąiy poprzetlzal Atamana Pochodnego ?. ehurągwia. 

PiemaczT. starsz^-na ożywający mniejsziSJ bula-yy, n któr^ w gó- 
rze miasto gaiKi szek piór wkle)oaych bywało. 



I 



— 86 — 

Tt^macae dla atosuuków z Polską Tatary i Woloszi) byli 
tneboi. 

Nr Zftporoin Utnia) zwyczaj źe opnazczającema arsąd AUma-j 
nowi Karcnncma ^rysypywano na głow^ x kosza 6ttdm po nim wy- 
mieoione. 

Przczoray Stefan Batory cbcąc a^^ i zyskać dla Polski ZapO- 

roioów Hclmaiiowi ich B«>Kdfl"owi X-ciii Roiyńskienia iwslal chorą- 

Igłew z tierbem Korony buławę buńeznk i litawry (tr:)by). 



R U 6. 



Waragowifl, plemię Skandynawskie, CT.^«to nawi«I«a^ąc Słowian pól- 

,, ycli IW prit-bycta nwrza po ich rozdzielało, wybifSrali daniii^ — teby 

s^'ocl nieb Kabezpicozyć plemiona Fii^skic, (Czad WtA Łop i Urna) i Sło- 
wiańskie graniwące z sohą zebrawszy się na wiec poatanowily we. 
X niiiini w bliitóc Btoannlu i w\-prawily posłów do Waragiw— Ra9»6' 
ktńny w łych elowacli pncmowili: .ziemia iias^ obiizerna i obfita 
tylko ładn t j>()T7,i)dku nie masz, p>^Jdłcie m)dzić i władać uami" 

Jako* «€* r. po Nar. Clir. praybyli tracj bracia Iluryk Synens 
i Trawor w gwoinii rodami i zbrojną dniżynij. Rnryk osiadł w Ła- 
dodzc tamci na Biak-ni JoKiorae i w Itborskii, 

Nad jcKionjni hadof;:j osiadłszy walernsny i ostrożny Riiryk, bo' 
to prawie stj-kalo się ze Skaudyuawią, ukłsidal plany zalo-ienia wiel- 
kic};o [wiuatwa ^ wkrńtce ilwaj " bnuiia zmarli — wtcntzaa <>|>oda! od II- 
rocnn zbudował Nowogród i jako naczelny Xiążc romlawać zacajl 
BwoJm ziomkom włości i grody, jako to: Potook Rostów Uiale Jezioro 
i t. d. Kiedy Hic w taki Kpo»6b nstalila jaź jogo władza, napływa zo 
Skand}'nawii coraz wi^oi^j Waragów a d sbinowiąe dmó<1 panniacy 
dla ołlróżnienia eic od miĘJsoowiJ lodoośd wląłą eiq w osobny ja^ny 
.zakon rycerski — oŻJ^vieni rvcpDkim duchem ci pn:yl)y8zc rwiq 8i<; do 
rńowyclt wypraw, myśli) o wfubyczaeli i aowycb p^Liistw chcij być zalo- 
źyciclanU. Askold i Dir wówczas bielsi z tych Waragów i tifoi 
w jwmoc swij drnźyny poci^nijli na itołndsic i zs^^li gród Polan, 
Kyów. Tera* dwa żywioły lutbozpic-czut: groit^ Słowianom — od za- 
cbodn Niemcy od północy i wsi^bodn Waragowie. Cieiko )>i}d]de Csc- 
icliom. Lochom, Obotrytom i innym narodow&iom Blowiańeliiego szczep* 
oprzM 8ic tij powo<izi. 

Rnryk dał początek I-ej dynasty! — jego nastłjpcy rozszerzają 
>flię i coraz vrickflzq z(!oV«'ajiic przestrzeń wyiwwiadąią zamiar obezeme 
wlworzyf paAstwo. Nawala Mongołów w XUIym wleko «pada jak nra- 
[gati, jwwstrzymnjc te bąjuc plany i przez uóltncocJa wiellu ściska Ro- 
'sayą jak obręcz jarzmo Mwągowkic a Zlola Konia wydaje rozkazy 
z zalożonćj nad Wołg;) stolicy w San^u prsy tgścia rzeki Achtuby 



I 



— 87 — 




do Woł^ w pnlnocnćj kiedyś Halgaryi ^lie i\ah gubernia Samarska *) 
rrojckUnv;uM! {M&Btwo Burykowo mzpada siq na inn^tatwo Xicztw udziel- 
nych a, Xiai^ tenu o W7.(:l^y Chanów m^ abie^^ tnoeiui iJOBiienie 
Dddąjac pokłon basoiie i płacą haracz uobienuiy wl PłKlskafbicli Cba- 
nów, Bttśkakflmi naiywaiiych. 7, jtońi-M tych 3iiąźqt adwclnych w ni^ 
' Sgodsie iy^f^cych. — Koman i Daniel potiailli sobie Kuś Czerwona (Ha' 
milą) w mvp(>dlcgla^ci ud Złoti^J Hortly zaobow&ć, a mtwet Daniel nty- 
^.eka\ (ytnl ktmIu HaliiIdt;f;o od Papieia, ale od Litwjr i PoUki kony- 
I RtB>jf{(^yeh 7. krytycznego Kurykowicwiw położenia Kn<;bi«ny i Daciskany 
[ Jtracil (<; diucliii<.-t;, którą KaiimicTx W-ki do poUki przyląezyl. Z dal- 
* azych na^lępciw Ruryku, Jana Kalt^ty syn Szvuiou Pyw-uy choąe re- 
szta zdobyczy w Słowiaiiszp/yinie i Fińwiich krajach ocabf przył»ral 
tytn! W-po Xii;tńii wjkccIi Rnsi. Kiedy poMd M<mgo!ńw rozuwójoni 
i roztórki powstały ośmielili «i<j nareszcie X-ta Meskiewscy skoncyst: 
z tcgy — pakoi stantjli na czele przyłwanvch Xią^,ąt i uderzyli na m: 
mię^rcdeli — odniciiiona zwyd^two na polu Knlikowćm robi nudziojt, 
' eulkiem się x te^ jarzma ołm^n^ć, zwlmzctA iv: W-ka Hnnin rozpa- 
dła m^ teraz na Aatracłiańską kr%ini*kn i Ka/anaki^ a tak łatwo jat 
będzie można Jedni; po drapiiSJ r. kolei zniszrzyć przy z^od/,ic Xif|jqt 
i wylrwaltópj. Tyincwiseoi Kijńw du«lajc si(i Litwie k całą aarhodniii 
Busią a następnie Polsce. Kocioł wscuodui i>yl tu oddawna panują- 
cym ai do ko6c.u XVI-go wiekti. Kiedy Ruj Utwa Pruttey i Pobika 
w jedne z tych czterech odłamów złoityly eie cału&ć pod naitną Kero>^J 
nv i l-itwj-, w skutek Unii Brwskiiy* z 159o r, jedyiMi odtąd Cerkie^^H 
Wncboduia rozpadła się teraz na Unicką i Dyzanickij. Bo^laa^ 
Chmiel nifki (uiuladi^ąc X-a Michała Gliii»kie|n>) postanowił tikorzy»)ta<S 
z niezadowolenia ruskiej ludności do rtądu [lolskicgo »a ten nacisk na 
wiartj i oiUauiiiŁ: Itiiś nolaką dla siebie, wznicł^il bnnt niszczył piękne 
okoliee Nnduieprza&akie a nie ino^c siłom polskim podołać, poddał l^ 
RnA czyli Ukrainę Ilłoskwie r. 1659 i odtąd rozpocjęła sie dlnga i npar-^ 
ta wojna UoHkwy z Polatca mająca decydować o łosaeb jeonćj i dni- 
pińj na przyw-lośó. Rozdzieliła 8ic^ teraz Rn4 na MdoroMyą — {Wielka 
dzieriył dom iionianowyeb) na dwie połowy. 




z r. 



Ruś po lowyin brzego Dniepru przez traktat Andrnezowski 
1667 dostajo się Rossyi, po prawym wwuje przy Polsce klóra 
znuHząc Kozaeicyznę i cheac tam żywioł poleki zastezeplć 1 zakorzonió 
wiellue obszary ziemi znaKomitymi zasłużonym rodom szladieekim ~ " 



*) 'W xni w. od r:iiłldt« InoccstCffo IV wyiluiy 0« Zlot^ Hordjr JtB Ae fluĄ 
Carplito mckh Zskotm Ś^ii< FraAciotk* s prtybraayaa pnes ^ braolmklan Ikoodykl 
BiwiDoni dobulj tli d« JćJ HtoDrf 1 ztoirll npi> tnpoeniksny te([« Mkąlka niid Welsą 
1 uiiycMjów- tcg^ Indu — iJaJe *f^ i« tu było pi>irT«lineia ŚlolIc; ApiwL iebf pnicclw 
W) JloDKoUkićJ łhiuy knicyAtę ogtoiilć — niu pnyislo do ttgo a tymtUMan Horda i 
p^sla sic i stDi>nUla. 



- tó '- 



rławab dla zaludnienia i< podnifiitenia e upadku tćj kmnj co tyle 

klfjiik doiwiadcrzyta (wdesw wo)en s Bogdanem i Moakw^ i 

Tu Jtnowu p^iniój Tatara sąriadty^y cią^łomi wycieczkami t na-' 

ridy doknc2»jąc przcsskaikah mrwojowi dobrobytn, n-zrogt ludno&ci 
rolnictwa tiimajfic. 

Odr-ynkana przes Rossyc Ilkrsina ciyli Po^rranioe n samych jni 
kresów loijjco miału dla nićj wiclkio znaoicuio bo «aty handel wwuio- 
dni tędy aic wibywal. Ta Roasyjska Ukniiiia 7,aniieui»na p6^niej zo-i 
stała w evbernie: Kijowską CŁernieh. Poltaw. i CłiarkowHk^ z obaza' 
rem blizko 2,700 mil n- Naetępnic za Cfs&raowćj EUbiefy i Katareyny 
II->\i raly wielki m<:\> Ci^urpoinorski pod7.ielo)ły na (lubernio Ohenwńską 
Taarycka JekaterjmosławAką z BeA^rabią razem, zahidaiony cuiigran- 
taini z Turcyi Arbami Balgai&mi Wolodiami, napntkt Nową Serbią 
nazwany, otntymal p<Uniej NowoIlMsyJskiłgo kraju naxwę a nadawane 
iMwym (>.<iic<Ueńcom przywileje i widiłki handlowe zwabiły tam mnóstwo 
Alatonisiiiów Wiclk'łnisinów Greków i Niemców — i od napadów s tij 
Mtrony Tatarów i Wo1o38t Polska już odtĄd oswobodzona »% iijr7.ala. 

Prty Polsce pozostalj-: Itaś Czerwona ItuA Oiarns i liiala — (Ru8- 
sia Knbm Ki^a et Albs) opróci Usf^ clutucnt maki, Rusiiii mi^xkft« 
li pomicjKzaiu y. jtoNkim pi'») na pól żywiołem na Lrkrainie P»ilnlu Wo-l 
lynin Podhmin i w Woji:wódi. Labelskim d') którego Ziemia ndrnab 
wchodziła i Bclzku. 

Rn^inomi zwali u uaa powszechnie Ind obnqdkn wsohodniego jnj 
L^nitiWjuż Nieunil-^w a ten wyras Ruś nie oznaexa! narodowoAri tylko 
wyznanit;. ' j 

Pulska liczyła na to, ile llusinJ tak samo Jak Litwa Żmndi i Pm-j 
My wsij^kiią w Hpoieeuioić polska i dla przy.>4pi(;)iZL'm.t tego prooessa 
wymyhlila Unię roisiala po Ru^incl) klejnot sztaobecki rozdawała nle<j 
diy Ra«iiów zancuyty i urzędy. Wj-isza klasaa chętnie przyjmowalaj 
Pol.tk:^ narodowość to jest wiar^ jiiO^k Ustawy harłiy i obycztyo ale' 
Ind prosty pozostał wienty prsodków merze, pneetn«{rai dawnych 
zwyczajów — niesręcznie widać brano się do pni>mbienia luda tegoj 
i pozysKania go dla ogóhi — moic iialcialo przcdcwszy»tkieni ująi so- 
bie i :^udiiać jego pasterzy — tymczasem ci Unici i NicnuicJ w wiel- 
kiej h^li uiloźmwci od laciiiskiogo DueliDwie&stwa, nożnie byli uposa- 
ieni_ i nsnnicci od ud:cialii w rzi^dach pa&stwa cz<^ sic ciqg)e do- 
łłominal! — dopićro za .Słaniał. Angnsta jaV wiadomo Hiclial Rostnwski 
Metropolita Kijowaki po raz piorwszy zajął miejsce w Scnado Polskim 
])o Biskupaeh 8mołeń»kicb oSmnaste z kolei, i to jii* pa {Hcrwazym ro-j 
zbiorjtc kraju w r. 1790-ym. 

Rozejr^Al sitj widocjinic naród eói kiedy mowu zapósno! Kto wiał 
cr.y nie l>yi jnż wadliwym ustrój poiitycKiiy nasz na koronę i Litwę?j 
mole należało ntworayi* Paiwtwo z czterech odłami^w r7Vli prupp wc- 
dlap narodowo- polskiój litewskiej pruaskiej i rtwińakiej i śeislym iel 
solidarności węzłem połączy*! bez naciskn na wiarę i język co każdy 



i 

I 



— 80 — 



uaród za najdroiaze dla aiebie awaia — latwiói dicU doHtiwAz aobybie& 
DJi wgkozoi' staaowoKrt, m miało zbawić Poluię i nio aanui Ui j«d&a 
Folska pod tym W7.sl^Ęxa xblądzi)a. J^yk ruski albo niśii^i 
miał n tiaa jtcwnc właściwości prowinoyonalne — tnac7^j ni4^wiouo na 
Wot^s iuAexćj HA Rusi Bialt^j iiuuuićj w okt>liciłcli Lwowa al« się lo- 
ZDonatio — l>ylo to jednak tylko narzecze lądowe (zapatrzone) polssczy* 
ZD^ nic wyi^amające dla vtyistij wiodiiy i dziodziny naukowej. 
Kanc«ilarya KrólewsKa stosowała si^ do wi^kszaści i dlut«go dy])loniata 
i wszelkie nr/,(;dowe akta dla Litwy i Kasi w tum narzecza pirata. 
Statut Lilcwfki Wołyńskim iakit; iiazj-wany obuwiijinj^y zarówno Li- 
twę jak i Kiiś ułoiony liył w m^iu^kiom lurze^zit. Luii polaki przez 
kł>iażki nałK)ż.nt: wcii^^ał »i^ do eywilizacyi i elt-nientarne^o aksztal- 
conuL odebrawszy początki cztjsto wyższej zapriięn^ł nauki — nic uda- 
nało s\(j to II Ku^ini^iw, bo tam iiic używano ksi)^.L-k z luodlitwami ni 
w domach ui w cerkwiacli. literatura ludowa uW^a w przysłowiach 
pieśniach dumlcacłi i tradycyaeli Bi(; zawierała — tradycya tn iiadzwy- 
(^ była bogata Iw krnj cały długo był widowuią Rmntnych klęsk 
i napadów barbarzyńskiej dziczy i ńwietnyrii zwvci(;ztw poiwkie 
or^a — horodyszcza mąfdany wuly okopiMka uw^ly kurcliany i aaiii _ 
w ruinach gdyby przemówić mogły rfoBtarczylyby ohiilydi inWld do 
dziijiiw tej ukrainy jmlskićj. Ta Rns cala istne rojowisko szlacliŁy^ 
wdziccsDiJj za httrby i rfynuej z luitryotyzniu. Tn wielkicli fortu^ 
i lilstorycznych rodłlw ojczysinu i gniazdo — zlJid łvycbodzq: Zf^iłkiewscy 
X-t!i W iśuiowieccy Dandowicze Jazłowieccv Zamojscy Ostn^scy X-ta 
KiUMicnicfcy Soltiesty Tlalabany Gwnyscy totoccy Ilorburtowic Drołio- 
jewscy I)ziedi«xyccy Ryibwie Łaszoiwwie XX-tft Czarloryjs^r Lnheccy 
SaognMtkowii-, Itzcwuscy Stempkowscy Stadniccy Hiimieivj- Cliniiclocey 
ŻaUikrzyccy Szuintaiiscy Szcptyccy ' Oałałowiezc Kukiok- Tiic^iapsoy 
Pocieje \Vorrcle Bncznecy Siomawscy Hraniccy Olixarowie Bnkarowic 
X-ta Lolwniirecy Stoccy Ornuowacy McdekiiZ<(iwie Niemekszowie Oda- 
cbowspy Haniburdowic'Nicmicryczo Wyżyccy Wielhotwy lAnckorońscy 
iHsdnctiowsc}' X-ta Dolwy Kalinowscy Wojiiowie X-ta WoroniccceJ 
Czolbaiułcy Komarowie Mieleccy X-ta Ogińscy X-ta Jabłonowscy Czu^H 
ryllowie Kieitile Protwicze TuBtanowucy Sldiutiorowiczo Oigowie Padur-^ 
rowie Zaji^czkowic Żnrawińscy X-ta CzetwertWisoy i t, d. 

Bojarowie na Rusi to dawna szlachta — która w poddanych z*- 

łicrTwmi 



mienić praffutjla drobnycli wla^icioli ale ocalili ich Japellonowic obdar, 

rzając łicrTwmi całe wgie i osady tmjarazezyznami odtąd nazywauv - 

i>yly tu także Bojarazczj-znami nazywane kmiece łany, I to samo miał, 






zoaownK co w Koronii.:" W<!tjtow8twa Sołtystwa i Wybraniectwa. Kon- 
foderiłcya Barska <Kt8zukała takicli udziałów x oiwwiązkicu jicłnieiua 
sUriUy wojenny 16,000 ido szeregów powołała z całego obszaru K-pt«j. 
Ka bojarazczyzoacli osiedli, byli, to samo co w Koronie i na Litwio 
saAclaukowa mlacbta. Na Kti^i Hwatowie Dziewosl^by Bojnntuii ni^^ 
zawtĄ na Ukrainie albo Marszałkaini i podczaa godów weselnych ex 



— 90 — 



Iln(f4 a pnicniowę do państwa uilod/ch zwykle tóm końctą t« kh już ' 
nio nic ro7.łi)CKy tylko łupau. Im mniiSj uawiat; n In<ia, tćm wicnćj 
tam bywa zaboboiwiw i prcuitądów — b» Rosi jest itb ini>c niczniifeniit. , 
Oto iiioktóre: Ody tl^hel chce jwocić a kur )CAp{e}& wynoń się zo«ta-j 
L wiająfi w jwwictntu won niarki i Hmoly. Kai^yliazck, co włcrokiem za- 1 
hiąja, wylęga «iy z jaja kopuincgo w {^nojti kuńakim zloionKęiy. Od nro- j 
nsycli ofwW gclinie i niwcateje bydło wwolkie, maniiojii ludae, a groclio- 1 
twiny odczjiiiaji) amk. kamo ilo nowo zbndowant'^ chałupy wptiaJxxA \ 
ha DOC kognta — Jc^oli pieje u zwykłych ;>orach doliry jcDak — nie 
Epiajby M straclm gdyby tam już zły duch pnM't)ywał — p" takiej pr4- 
me gospodarz wnosi eio do chaty rntwćj. WychiMliusc is domn Itusin j 
jfl£U Bpotkat kobietę z łconwią albo Popa wracAl do doinii aby uni- 
knąć nieszicz^ia. Podcnat; jedzenia, je^.eli ly^tka albo afii njiadl na 
tirmie jo^ przestawał komu się Uy pnsytratito. Unikali na Run wita£ 
81^ i ie^rnaó prziw prtk*. P<«1 ppogaiui drawi n chaty takopywiuio br*e- 
oiw czarun) wiadome sruilkł. Cxaronnire clioa^ zainkni(>la oliiira mleka 
krńw ponbawiaj.^ (b.>iąc kulek w ^anc wbity — uiogą sprowadzić grad 
hgAf na ja.jaoh g^sicli ueii^dą ^ mogą widać konin na iniWi' ku twwnej 
HiRobie potralia wijodzić w chorobę, przeniionić w wilka (wiłkoJak). 
ICwirowBico tylom albo bokiem do ołtarza siadają w koś«i«Ic — do swo- 
^ich psot i gprawc-k potrzebują: niedopierzy dnewa cisowceo, trapiło 
z^ba, od p<x4trnnka z mabienicy @trz(;p<>w, tlumciczu z uzi»;i przed 
Locbrzct-nicm zmarljch i t. p. upiory ch»d&a przy ćwiotle xic£y«a, 
Byją wyssaną krwią ludzką we Mnie. Strzygi złośliwo widma, gryxą 
E paają ńwi^rce jio kościołach i tak samo jak n[MOry i /.mory chciwe są 
RBA krew ludzki]. 

Topieinioe, wo<lne boeinie, mieszkąU, według mniemania luda ba 
RuHi, lui dnie wdtl w pałacach tmrsiEtynowyoh %c slotem! oknami i drzwiami, 
wypływają ua wicrxcb fali woibiych i lubiiją Biij blaaklcm słońca, mają 
rwłoit dingi mleciony w zielone warkocie wabią chloi)ców i unoszą na 
nlno — Bopinkanii zowio je lud w iikolicy Sącis — żyją rosą i sola 
uttiJrt) Orylom z gahiri^w liraduą a rcidzą Ki<^ z kobiet co br/.eu)ie»nerai 
HHjdąć ntoneły. Hii-tałki (Majki Miawki} nie tylko po wotlacli alo i w )a- 
wcJi prsc-bywnją zwaliioną młodzicjt łeehtaniom o Meru prcyprawia- 
fjĄ — kradną pi-xc<I/.iwo na sznury kl^lirc zaCKepiąJą aa drzewach aby 
wc bliAtaĆ mogły — w wigilją S-ej Trójcy bicsają gromadnie po niwaen 
piy(« i psjteniey — od pi>ku8 tych duchów piofun i bylica zabczpiceziUy. 
n^tawiec, zły d««h, uwotliił we inie pogrążone dziewoje, a te w nim 
nakocbane, nóźnioj usychały z gorąenki. ^1 

I W piesuLach Ittdu na Rnsi wielka je«t rozmaitość — obreedowe<lo ^| 
piaszych iMinlzo się zbliżają— <lnmy i dumki zawMO j«ką4 oluuMyDę ^ 
Hii^w za>vicrają a kalomyjki cechuje raewiwść — .jętyk nisiAski satD 
nrzez aą nadzwyciąi śpiewny i nieloi^a tkliwa odbija się w pieśniach 
UDdn 00 tyło klęsk przeeicipiiU na zrąbie Polaki ktiVra prsez ciuta dlngi 
IprzedmorKrm była calćj Europy oaprzMJw duesy poga6akiej. Ślepcy 



— 91 — 



naz/naoi takie Didami albo Panlonkami choduJi na Bosi ud dworu doi 
dwoni. i pnijąc na lirw śpiewali dumy i koloniyjki — iiii«li wielkie powa- 
ianie i dobrego za2jr'wa]i bytii — ct^rki ir.h mićnały znaeuic posagi, a Hy- 

'' mSw t»kźo oślepiali aby iiu byt dobry zapcwaić z to^ ncemio^ Jlaxnrv 
rticbtiwe ai ha Kuś /jtnieili pieśń we^ela^ o clinuelu któr& J tam poo^j 
OEaa ubrzi^u podów weRcInycb brzmiała. 

Do luetnuncDtów Din^cuiycli na Rn^i li4.'/yly nic: łira dudy kob* ' 
za bałałajka cr.yli bandiirka i teorban. Ko/.ak, taulcc t«go luda nie 

: jeat ttoaiac«:tn ncitit'; s<:rc?H aui inil»M wyrazem w nim racsćj iSia 
ixrcc(n«4ć alt; praebija lądu, uierozpieszczwHJgo cyw^Iisacyą — ariian,^ 
hajduk bolnbiec burłak ezninak i sznmka aoi deseniem knnsKtownym^ 
siij uie zalecają aui gabinteryą n|'cerfiką. 

Na Rusi pirodwwalo hic wielo zwyciajów * praedclirMyciafiskićj 
epoki, Tryaiia nazywa siq stypa po odbytym pognębię ~ żegnano się 
X umarlciui oalnjfic icb w twai*K, prjcypijano do niob i mcatowano po- 
trawaiD) — ryiem ł rodzenkami truktovk'aDO na cmcntana ^uści żałob- 
nych a uajf^te plarzki RzIooUalr i /.awod/.ily smutne pieśni. W dnin 
1 Afarea przyi«>sil lud na moKilUi ofiary z potraw i ciasta, a triiyinaj:ic 
w ręka palące się IncKywo wywoijwal iJjc6w i krcwnycb. W Fokn>- 
wy Święto Opieki Siatki BuKkićj dziewki śpiewały jHcśni o mi^a 



pro^ące 1 noelty za gorsem^ korzonki przcstępn albo lubczyki). Haiłki, ^^ 

na cavcntarxncb pny koSciolneb ^M 



pleśni ppiewane podcuia W-kanocy _. __ — r--- 

pOHwi^ne S){ wspomienin nmarłyon i zabawie inlodiieiy — parobczakj 
eblAt^ na barkach jedni dnipni tworzą piramidy— dziewki tworzą 
kofo a jedua s nich wybrana dotąd drugą goni i bije rÓŁgą wierebo- 
wą pAki się w kolo nie dostanie. Wiemomice zdawien dawna swyeca- 
Jeni u&ni^oono nic eą i dsiś na Knsi Karznr<iiie. To samo na Rnri 
Kmia, co n naa portnik— po ekouezonOj wiecŁOrzy gospodynie idą 
CŁcnnii^ wodę \v> przyniesiona w dom, obfitośi ma gprowacUii^ a mlo- 
dziei rsuca (,i [iiiłap ziarnka puzoniey r, kutii i r6^.ue ^ląd wróiEby robi 
J7a Zielone .Świątki t\>iną zivli-uią stroją się (marą się) obaty n we- 
Lwuąlrz rozrzuca się grnbo ajer szuwar czyli tatarak. Mlodniei wiejska 
hnęzka ybdzicloiia swięeonćm w 1'oiiit-dziatck Wielki i Wlorck zuąźa 
do dzwonnicy i uderza w dzwony które w te dwa dni ud rana do 
wieczora ci:jgle ssj czyune. 

Berło albo rózga weselna w Polsce, na Rnsi mamałka się na- 
zywa a starosta gdzieindziej tu Mars&ałek, sadza go4oi na gody przy- ^J 
zwauycli weselne i traktnje. ^H 

Panna młoda ubiera clowę wieńcem z barwinkn preeplatanym ^ 
faworkami (wstąiec7.kau)i) i włos ma rozpuszczony — po oczepinach 
Oh dziciy czegn starsze dnppłniają mężatki, drużbowie miotłą ją ude- 
rzają to znaczy źo mężowi uloplą bvc winna. Na drugi zwykle <lzi«ń 
[po Ńinbie państwo młodzi z drnźbami i drachnumi idą do dwom z ka- 
ipeUj i ofiartyą korowaj obwinięty w ręcznik rękoma panny młodej 
truuiony razem z kogutem. Kognt pieczony obok innych dau na we- 



— 92 — 



MlniJ acKCie koniecime być musi — Marszałek uglepSM kąitki tulodćj 
]>arzo prezoacM. Kiedy cof^apa nakrapiana tylko just wapaem za&tty M 
ie w iiićj iest dsićwltft na Tryduniu. W wijńlit} Trzech Króli iul<M)/.ie^, I 

' Dbogft fihiMzi od chaty do chaty ze ńpidwami po SKczodraki um^-Atnie m 
dla nićj praygotowaue joi ulaoki ua Hzczodry wiocaór. Foświijcona ■ 
woda w aroc?.yslośiiTn:*!ch Kruli, JuniuuetunaBaai iiazywnn», n» wiele 
phorńh pewnóm Jest tekarstwem i złego dii<;ha broni puyst^pn ilo cliaty — 
łirud lanurzoDS w toni gdzie sii^ ten ewicty odhyl ourzed nni li^iUic chy- 

rbiać — największy mru2 uio odstraiizuł lndxi luucuej wiury od zanu- 
rzania si^w poAfricconćJ toni od ^ti^p do ^liW i n-ycu<i<Izili bex szwan- 
ku nai zdrowia. Csy w Zielone Świątki czy w wUii^ Hga Junu juiloao 
Sotiotki to zaw8x« na Rusi |)ołączuuo były z kąpiele. Poki^cie, nazy- 
wało ai^ w chacie miejsce w rogu izby pod wizerunkiem Matki Boz- 

.ki^y albo ^tych Mikołaja lub Jury (Jorzoj;o;, (jdzio wielce Maeowiicgo 

^gOHift Badzauo. W iitbie zawsze stół uakryty był obruskiein domo- 
wego wyrobu i Imłka chleba czterema jego ragami od kurzu go osła- 
niała — było to godło Opatrzności i gościuuośfi — łóżka wysoko za- 
elanc bvwaly pośdelą (""tiki skrzynki i ławy dopełniały iiporzijd kowania. 
Ulubione potrawy Indu były chołodzieo, kapuśniak, kiiiiel le- 
mteszka juszkn. ka«za-^'C]uu)a Kluski, ogórki mleuzywo a azczególuie 
pierog nadziewane kapustą, grzybami, fumlti makiem, serem i t. p<,^fl 
Frriez chleba zwyczajnego na Hudi pierzywo różnćj było nazwy — j^M 
jako to: kuyozc, bałał>uchy obertuchy korowaje atnliny, szozodraki'^* 
baby łomaiWe. — llusini na skromnym przoetawali ijrzyodzićwku — 

r kapelusze letnie sami sobie wypialalt ze słomy na zim^ mieli czapki 
z czarnego l>araoa — kapoty z 8<i:iro;|:o sukna xo stojącym kiłluiurzeto, 
kożuchy na zimę, soFoozki (koBznle) białe nlUj kolorowe, buty wy.wkie, 
aa lato owity z płótna — kobiety wicciSj dbały o uliińr — dztćwKi att- 
aUy ciołku '»xamilno, koszulo białe z kołnierzem kolorową włóczką 
liaftowanym, gon^oty, spódniczki białe zima welniakt, iKińcKocby białe^^d 

I albo z czarnej wełny zimą i trxewiki płytki zwane oti parady, a ba-fl| 

' oiki na mii/Ma - - siyj*; w^tążkatni i koralami j^dobily. Mijiatkj ua-^* 
nitką 7. cićńkiego płótna czoło i głowę osłaniały, a końc« jej czerw**- 

t Dą włóci!;ką w rMue wzory były wyszywane — w okolicy Btl^raja 
nosiły z cliu»lek zawoje uak^zlalt turockich — apoduice m^iatek suto 
fatdziste i kolorowe malowanki sin zwały. 

Mołodyec, młodu m<]źatki mialy na głowic kimbałk! czyli obrą- 
czki w które włosy układały —zimą mciatki ułiiśrały aię w jubki 
wykładane siwym barankiem z klapami i te zwano duszegreJRt — m 
rańtiicb tu eię zwał prymitką. f 

Lud msłński potulny cierpliwy byli gościnny, ale leniwy oci^at)' 
i niezabicgliwy — wimkniety w w>bie ponurego byl cliaraktoru — do 
I^achów zawsze żywił niecuóć i krewnij się z nićmi nie chciał. M 



— 93 - 



Litwini. 



0<! niepamiętnych ciuwAw zatnicsikiwali Lettowie w iK^ibwn*) 

strouic ffiuc Drwina frpsula do Bałtyku a jwuiićj iwiijitzy rzokaiiii 

WPilią Nienmtiiu i BufrfeiD iuizyvfali iou Estatni - drobnieJs/A' icli po- 

Kkoknia znane bylj p<;i>l naswą Gallinitaw Sudawów i Bornssów — 

W XII-yin wickn Kronikarze pod ogóltu^ aazw^ LcUouów ich uod<:i^ 

-pł^li — i wTpil-iiilajfi Kiiitpnuw (Kom) Łolw^ Scuiigalów w pwnocnej 

Irunic a mii^dzy r7-«kaiiii UpiRwi i Wentfl I-etealowic z t'ifiBlui-mi ple- 

nionntui frninicjiyli. F/iżuiciszc laflauly i Karlandją ni mm Łtilga- 

:»wiv zalnilniiili a Jaćwiuż ii]i<,'dzy Nanrii^ i fiiebr^i) Oi^iadla. 

Język Ł-jtwy (Lotysnówj i Jt«niss<'iw (Praaoow) prze?, zcikuiccie 
się z ^ąsiailumi ułogał z czasem różnym odmianom — pruskie i go- 
rzki* nanwoza (ińskie i słowiańskie tn się zinit;sEaly. Keligia po- 
oii&eka była mieszanina slowiańiikirli i skandynawskich ]>oj4;ć o bós- 
twie. Diewa^t boztwo sniatłoik'! Wćlwiaa ciemności i złego — obre^ 
wci ognia Zoiczem aą nazywał — 'Wąjilelotki Kapłanki Znicza z Wes- 
(sikami coś wspólnego tniaiy — Framżimas i Pi-okoriroaa butkouie lo- 
uni ludzi kierowali — Pcrkun gromuwladca jak Zcub Grecki — Poklns 
Ag piekła i Atiympa bóg i władca wód stanowili coŚ na kształt trój- 
cy. Cala natura zasiana była liózlwanii opiekuńrzemi. Zemenoik 
w^ urodzajów Patolo powietrza — Auszlai^ia i Gnlby bóg litoki — 
Prftnrinia bogini oeoia w okolicy Aluxotv luialn śniątynic gdzie ji^ 
gołobie karmiły —Milda l)o«:ini milowi. Litwini dawni wiortj-li w oji- 
jrocy i kary jju śmierci — tonn^ i matoryą przypuazczal! w rałowi©- 
kn. Tq mitologia Pru!*kie i Litewskie kruniki zebrały w pcwoą ca- 
lotó. Doliny laki i dęl)y /.asttjpiwiiły im ołtarze — bnrsztyn za k«- 
**Jtidlo używał sn; iKłdcżas obrzędów religijnych — w«;ie chowane CMŚfi 
Ibióralr i w kai<iym je pielęgnowano dwniu -- w Kontowe była dla 
rnga dawnydi i Litwy »ierw9xa Ńwi^tlynia — te gontyniu pogańok^ 
l)oncyl Zakon Krzyiauki a w Kiernówio i ■\ł'ilme znaleili oetatni 
przytułek bogowie itlar^j Litwy. Znicz Praurimaki i Antokolski 
w Wilnie najdlnźćj przetrwały. Ciała umarłych palono — rycerwj 
i Xi)iżęla razem z koiimi ubigami i brańcsmi gorzeli na Mowo. Naj- 
LwyiMzy Kajdan zwał MC Krywe Kr^-wejto — b^l on zarazem i nąj- 
Fłryisjiym Mtjddą — zwyczajni kapłani Krywe się nazywali — Wajde- 
l'x'i obslugiwfiłi priy obrzędach, Daiiozali lud, iłoumczyli wolę Iwgów 
,i objaśuiali nadprzyrodnone wypadki prócz tego trudnili aię wieszezł*^ 
(auspicia) i mt-dycyn^j. Wajdelntki sti-zegly by nio zagasł Awicty 
Dgieu ■ czarownicy puslanc wróibici mieli' u ludu poszanowanie. 
InrtyDikasy, śpiewali chorenj jwMicias obrzędów i ceremonij religlj* 
"[ — płody jhil njrrodów i piurwiantki inwentarza ua oliar^ Hkindauo 
'"i — ot'um kozła najwii^kszą była uroczyslokiii łączjitt^e. w 



i 



H — 



spowiedzią a pokropieni krwią ofiarowanego kozta bjrwalt ocąrstczend 

Niełatwą było rzeczą tak zakorKcnioną mocno wj^lcpić t^ po-^ 
gań^ką religia wraz z Jćj obn^clami. Zuind^. się tenin nujaiuić) opie- 
rała. Tc p(>dama i myty aUly sitj Kottinogouią^ narodową i na wskroA 
przeuikly naród — Jest w niełi i o polupie wzmiauka. Żywot kaldego 
człowieka snnia prządka w noRtaoi ^wiaidy na niebie. Krumine czyli 
0£}'ua razpuwszcclitiila tiasiuiui i |>udala sposób ujirawy ziemi pod 
łboia, (Ceres). Alcys i Witol olbreymy zdobyli Litwij, pokonali Ku- 
nigasa pana niegdyś lej Krainr i smoka I'aki!>a — i rasem x Wajde*^^ 
watem wtiitystkiu drobne pokolenia w jtMliię Litw^ złączyli a nast^-^H 
pnio Bruten tl'ni'eiil obrany najwyj^ityui wladc-ą « jw nim WaJdo-^1 
wat, Osada lialgs do uajdawuiej»/.ycli niiieiy i tu Krj-we KrywĄJty 
była rezydcneyu. Wajdcwut imi;clicy 12 synów dzieląc kraj utwo- 
rzył 12 promneyj: Litwo, Niemo (od Nieninat Taiis<imo, Cbrouo, Su- 
do, Ferf.'ola llojko Knrtiino, Szalawo Oatliiido Warmo Fomeza — Tollo 
RafTucta i Erma bardzo diiwut- osady emicuily siij w miasta. Kiedy 
IMwstały międ/y bracią niezgody wgkntok aąilenia do uaczelnćj wła- 
dcy Litwa wzi^a górę. słynni wodzowie Gellon i Nemon na lądzie 
a Litawor na morzu oilpierąjąc nigezdoów cudów waleczności duli do-; 
wody. Ouilo zbudowtib i!«tyi;otc i EJragol^ i zamkami Je wzmocnili^ 
Pobawił 81^ tam z Halami I'aienion jeszcze przed Narodź. Chr. a ptó-^ 
niej Libo cayli Liwo szukający przygód^ syn Paleniona łt»rkn!i 
I>rxy i^k-iu Jury do Niemna niial zaloiyt- Jarbork ale len caiy piTJod^j 
od ^alemonn do Ikirknsa stanowi bąjecKiu; liigtoryą Litwy i u bistc 
ryków powainit^szych nie zasługuje na wiarę. 

To Już do newnlejszycti dsii^jów naicty, ie Utwa w IX albo 
w X'Va wieku rozsiadła 



uewnlejszycti dsii^Jów nałcty, ie Ut 
siadła si^ miedzy rzekami Wilią Niemnem Dubissą 



Niewiazą Swiq(ą i Szyrwintą io w tym czasio powstały miasta Wrt- 
kuniićnt Dziubalt Kiernow i kowno. Litwa teraz musiała się up^zaj 
Lacboni Mazurom i Knsi — rząd tu byl gminnowładny — RiU pobie- 
rała dauiac w skórkach, ale gdy z ]iotvodn jiodzialów powstały w niój 
rozterki i wojny domowe odntówiła Litwa d;iuioy — znowu Zakon 
Kawalerów Mieczowych i Krzyżacki naciskać zacz.Vl Litw^ a tak od- 1 

Serać wypadło te sił^ i JodaoozoiDio od strony liusi bronić granic, 
a szozcAeie dla Litwy Mongołowie nawiedzili Rui a korzystając 
X tego Litwa posunęła Hie w południowe strony ai po Halicz. Terazj 
skupia sie władza w rijka naczelnych Xią4ąt Litwy— dzielny Byn-l 

Solt gromi i RiiA i Zakon razem zabićra Polook i zagraża Nowogro*' 
owi W-u. Nawiedzają południowo strony Litwy Mongoły — MeiMog 
unista na bobat^ra walczy świetnie wespół ze Żmudzią co eic mti 
w o{)iek^ oddala czas iokil ale wkrótce zmienia sitj szczęście i jmwo- 
dzenie — Hongoly Ras i Zakon dokuczając i niszcząc kraje Litwy 
rozraocono zmuszi^ą Litw^ 'przyjąć wiara Chrzęść. —Mendog tuli «tą 
pod opiekę Papieża, wysyła posłów do Rzymu nzaaje się lennikiem 



— 95 



Stolicy ApoatoUkiój i dostaje pozwolenie na Komną — ale Zakon ua 
Ksym nic zwaiu coraz sit; glijmij w Zu]n<lź i Litvfc wriyos pod ]»- 
Korem nawracania dzikiego ludu co się bałwocbnaUlwa nic wyrzekł — 
Alendo^', luionawidzony od swoich za, odstąpienie Im^ńw pogaiiiikich 
r»uca wiarc; Clir. mordajo Kapłaoów i bije toruz Bycarty Dictniockicb, 
nie ci xuown górę bion^ wgparei ^wieżomi ł Niemiec poHilkatni. — 
iUndog giiiio zamordowany, tak samo piuą Trojnat i Wojsielk, 
a Lutawor lutczelu:) olKrjmujf wtadi^ — c-liwit-jc bię [Mf^ańdka wiara 
npatlnO''] i^aniki na Zniiid/i i Litwie — Wileiii'^ opióru się jak uioźo 
[Kani i Zakonowi a wojna trwa bez przłirwy i kraj wyniszcza — ua- 
lil^o Gcdyuiin, ten córę »woj*;Aldonc za f^m^ oddaje naiizumu Kazini. 
'"W-a nby się od potęgi Zakuiiu /.abeziiieczyć z cu-gu i PoUka nad- 
zwj'czaj rada — a synowie jego Olgierd i Kiejstut ocalają niepodlc- 
gloi&ć Ulwy. Jagiełło wnuk Gcdyminowski po Olgierdzie zrozumiał jak 
wiele zalety w przyszłości od sci^ejszego pobratania się dwóch ua- 
rudńw i praw>wal iiad tćni. Litwa 8to mil dlngo^fi o<i Marienhanzn 
w IiillaiiUioh do Wulynia wyciągnięta takaż sanit; prawie miała prze- 
strzeń z zacbodn na w^biJ4ł,'obi'iti) była krainę -^ rzeki jeziora |łii8xc7^ 
knjijc i laMy, błonia i taki gntula w dobrć) glebie składały nię na 
p<)tr/,eby wygo<inegu życia niicazkaiiców — do najctduicjszycii tzck j^ 
należały: Dzwina Nionieii Wiłja i Prypee. Język litewski na ttTiy 
rozpadający stę dyałekty litewi<ki lotyaki i zmnuzki jeat mięsxauin!] 
Htarotilu>vi!tusluvgo ^(;rmai^i<kiego fińslćiogo i laciimkiego, Dajnoa W} 
iiajdawnii^JBze ^ećui lituwskic. — Giesmo są polwżniJj trt-ici u Baudy 
wyl^znio jioawiijoDne są czci dawnych Litwy Itohaterńw (zljjd Wito- 
lorauda. Ud Skandynawńw zarwała Lilwa pismo runiczne klirogo 
ńlady długo &ię przecliowaly na cłlonigwiafh i proporcach "). Ję- 
zyk litewski I>yl obrzędowym i w nim przechowały się podania i tra- 
ilycyc narodowej, a malti (nie roesyjuki lecz clo ntHiiiskiego poilobniejazy) 
dopiero od XV-o wieku tam eii; zakorzenił i stał się jęrykiem praw 
i ustaw. — Przy ostatecKiii-ui nawracaniu prigańskiej Litwy ])okazał się 
nioodliicie iwtrzebnym MisBycnarzom dawny litewski i uioniioeki jc- 
ieyk — w tych dwóch językach clcmuiitarue zasady iiuwuj Wiary tzyli 
katechizmy wychodziły i Biblia i)rxetli>maczouą została. — Z pieini In- 
dowyob gdzie aię obyczaje zwyczaje i ncitncia serca odbijaj.'}^ pokaza- 
ło flięj ie Litwa nic była całliicm dzika i barliaźyńslui — zapewnie 
ieh ni« mało przepadło (joaróci ciągłych wojen i poiogów — w przysło- 
wiach iitarćj Litwy widaó zdrowy rozsadek luda, nfno^ w pomoc 1>o- 
gówi znajomo^ otaczającej przygody nabyła w praktyezuiJm iycin ^ 



i 



*) Oodjny UndjTBf t*I Dugoy uirwciMio wód pntsjęll Ijitwtnt, od Somuiii-' 
dow, młraskiłf mc u (tii)e rnek I Jt^or n urocsym kMtałttfin i ipieiruiB cndayn . 
ntMStnoną mlodBiei czarałąc wciągały na iao ir6d. giiin w krnMałOwyth micu-J 
fcoty patsCACb — tiporfUiauj nassfin Buaalkom Baawkon I Go^aidnm. 



- 96 - 



oto i cAły gltitrbiee litenitarj ludowej w roilzini;fra języka który do 
zhliietiiu si^ I Jtwy x koroną nie zJąJ.yi idę urobić na pi^niiennr gur 
wj2tiz« al«j« fl{M)uvxności i objczajo polskie i jCijk i uiirudowoai pul- 
itą dł^taie przyjmowały. Duek- Litwy Diu^burg i Wipnd próe& 
isoycb, Kronikane Kntyftaocy, spisali. — Nadi Stryjkowski Kujalowicz' 
ffarbnt obrubić je wsscehatronnio starali uic iil« Jo*ik:z« wiele do iy- 
csenia pozostało. — Arcbeologia dawnćj Litwy rznri tn i owdzie po2ą-l 
daue HWiallo na Koronę j6J Hosirzycę i rówiiicż jak Kon>ua ma toz-i 
TztKonc dokunieudi do t«{ro (Miiny;bue w ArebiwRcb Itzymu Rygi Kr " 
lewca Berlina i w Nadnewakić) Citolicy onu: w Sutokolmte. 

nistoryc^ne rodiiny litewskie: XX-ijta KadKiwilłowie, prouscyJ 
Ogiiiscy, Trabsoy LoiMiy Świńscy Giutylłowie Mirsify Dolwry l'azyno- 
wie FslriiMy HolswiCig^y Sapiechowie Massalscy Drnccy — S/Ciukowio 
Brzostowscy Ilialozory Kiszkowie Wolłowiozt- OrdowiL- PozniakowidJ 
Dniębowie Cbmarowie Giutowty Sesiccy Suuigujty A-uowicw Kliii«ic- 
wicze GoriowHcy Rudouinowie Wereswzaki Olnii'litłwic/.c Szymikowie 
E«tkomv DowojHowie Fiewaki Uolowuic Uoniiuy liutrymowicze Leje _ 
Bobuiny Kopciowie Żwanowic Narbutowie Uoreszkowic'Kirkory Knia-" 
ziewicze Kofcius7.knwie Cywińscy Wojniłowieze Kejtanowie KapicowioJ 
Gioj»at<ir)- Aactiiowie Alesandrowicze Ga«toldowit Tolorzkowie Tabo-I 
rowie Koryznowie Sollobuby Potrwibulty Giełgady Holowińscy Cblcbo-I 
wicze Koniaki Hia!fipiolrowicz«j Odyńcowie Wirszyllowit- Zauowie Ko-i 
wczycowiL- Żabowio Uysiowie Hzrzcrhiwc Łojkowie Onoszkowie Polu- 
btAscy Hlizionic- Dojrieli.- Wolodkowiczc Sollauowie Surmiiiy ilurnoslajo 
Nienw-cwicze tSiemioiifiwic^e NarwojCM l*rolasiewJcze Onacewiczai 
Oieibnowicze Iliuifze Zdaiiowirze Bolcewiczc Sluszkowic Oytykt Chod- 
kiewi(]ze Łopoty Kropsztalowic Maekiewieze Soptieowie Hiv(.-zt-cliy 
Dyinszowio Tryznowie TyeJtkiewieze Parowie Czesitcjkowi*' Borcjszowie' 




cy, WojdyHowie Cieczoty. Mlirzkowit, Ginctwitrze i I, d. 

J^wiffzaiia z Koroni} Litwa iirzez L'ni(i Lub, święcie jćj dotrayma- 
la, Dtiarności poświ<^eń i pairj'otyzmn Litwini do o.itanit'j ehiwfi ist- 
iiieiuu R-ptćj składali dowody, a za przykładem Litwy tak Kamu aic 
odznaczały Złnudż RnćCzanm Biała i Potłlaaie poł na pól rusińsk.'} 
okryte hidnoiioią. 

KoroiUarzc prześladowali Litwinów boćwiną — kueluiis litewska 
od iwl^kićj i)tzyj(,'la mvh potraw a do uryjtinftlnycli ii Litwy iialeiiiti 
clil(>dnik wereazc^aka sielanka kołduny obiiki Aliziki i kisiel — IJtwiał 
małouiuwuy w sobio zamknięty, połiożDyni by! i moralnym, i witde 
zwyczajów z pogniiskii^j epoki przechowywał — wcia znęca! do chaty , 
i«zanowai i rolćkiem karmił. PrzeaądÓw i zabolMiuów danniycfa uiol 
tty-rM-kh się Litwa (rhoć wiar^ ^tij przyjęła wtdług nmtomau Lilwi-^ 
oóW- //trj- ryjące zkuńi; albo wyjące, i zlowieaitcze ptaki ostrzące ilzio- 



- 97 - 

by na tnipy zapowiadały wojnę — do ptaków iłowróibDToh na Rosi 
Poldkićj i Litewskićj licsuno: cjiajki sowę nuszcKyka pabaota wrony 
kroki kawki kukułkę i niedopieria. Lud prosty zahit-gliwy liyl 
i oercz^dny, miał byt dobry ale nie rwał się do oiwiaty — do trun- 
ków nic miał sldoniiości. Konicuskiu miody dcrenialu wiiniaki i ma- 
lioiaki głyocły niegdyś — w Korooie curoioą odprawiano kanaicra 
o panu^ ni^ Ataraiijccgo na IJtwie stawiano przed nim arbuui. 

Za fcwit:tDycłi caH8Ów Akadi-mii Wilcuj!ki<;j co Krakowską przy- 
ćmiła, iiajlepićj tam mówiono i pisano po polska. 

Pruasacy Pruthenl. 



z csaKńw t^ajecunych przed bistorycznych pozostało podanie w Kro- 
nikach ircduiuwiecznych i w tradycji iodowćj jakoby Pniteno ety 
tei Bmleno panował nad Edtami i Wt-ndami nad in. baltyekiem osia- 
diemi i odiiicral Gotów co »i(; tii wdzierali za czasów Teodoryku — 
sprawujisc- i:araz«m władzę najwyżazcgn kapłana po urzijdzcnia Kraju 
eplonał dobrowolni© na stosie w Itomowc. 

W późniejszych cuisach ta kraina granicząca z Knsią Folsk^ 
Litwą od póluocy uparła się o ramię Wisły Ałuy (Łaut) i Passeryi 
(Pasłęki) i dzieliła sit; na uastępiyące Prowiocye: i^mbi^ Pomcianię 
czyli Pomerelię (Pomorze Zawiślańskie i Przwlwińlańskie z wysp^ 
Kering vel Mierzeje Sndawię Kaimie Natanie Rartlaudii;; Galli&dy^ 
i Warmię — a w nich odró^ano Ztcmie vel Powiaty: Lubniwski 
Sasiuski Kwidziiiski, RKeaiuBki. Czartyrski Padęcki Łabowski Golę- 
dzinski yi^owifki Ostrorodzki Dziorzgoński i £lt)liłg8ki. Nasi Bolo- 
slawDwie Cłirobry a po nim Krzywousty postanowili wcielić do Polski 
ty krainij a Biskupi Płoccy i Chełmińscy pracowali gorliwie żeby lud 
pojfauski, tycb tianiycb co Żmudź i Litwa obyczajów i obrzęku, nii' 
wrócić. Prussacy uparci przy swój wierze, co pierwsiego tj'cli stron 
Apostola 8-go Wojciecha zabili, nie chcijc bwcj wiary i bogów ^ 
rzDCić miScili się na pogranicrznem MazowHza ciąglemi napady. Aic 
iuo^':ic im podołać Koiirad X-u Mazowiecki przvzwal Zakon Krzy^cki 
na pomoc — oddal mu Ziemię Dobrzyiiskłi nad Drzewnie.'), (Drwęcą) 
i Cłiełmińska nic na wlasnoW, tvlko ieby ztątl wycieczki i wyprawy 
dla ich podbicia robili; czego Mazury sami dokonać nie mogli acz- 
kolwiek język tam Polaki, po części wiarę i obyczaje eaniciU, Ale 
Krzyżacy nad całą ta krainą po jćj zawojowanin clK-ieli zapanować 
i o zwróceniu Ziemi uobr. z Cbclmińflkii nie myśleli — owszem Ku- 
jawy sobie podbijali i do Wielkopolski eię wdzierać zaczęli a tak 
inisisito pomtN-y i nlfi istną stali się klęską dla Polaki nńii w pomoc 
Ce^aarziiw Niemicckicti. Nawet nawrćcoBym wlasnośó dzifid?.(pxa8n 
aabiorali oddając ją tylko w lenaoić albo w^-^iiaiaj^ii 'kv8^'^'^w.v&"«vi 



— 98 - 



nrojfl, Eastnugająe eluib^ wojenną i pcnnią czi;Sć illn siebie doctio 
dfiw a ,oprtciŁ tegu znacuic dobrs nu stół i ostenlacyij Mistrzó" 
i UratjriniKów Zakonu oddzielili. jCaprAłno Xiąźeta MaiŁowittccy a d 
wet i Królowie Polucy ze skargami na l^ icli iirapiołnoSć wystc 
wali do !'»[iicży — prxeIoit'u % Rzymu nic liloclinii, dokuczali l*ol 
ciĄgle, budowali lamki na łauikacti aby sobie poBiadanio kraju n 
wró(^»nfp;i> zai»(--wnić, owszem rozwiorz-yć gi> chcieli kosjitenj diiwal 
zwabiając niuHi^Hitn clcmcnt fcrmuńuki ii lud mifijsrowy w ci^2ki| 
jarzmo nowych właścicieli priycUodniłiw wldając. l*raezorDi i cliy- 
Inty przcwiifywali swój utuidek wteuczan, pljby »ic Litwa z PoUką 
ioińle związała-- alandi oiij Wi. Kmu przeszkodzić i Witolda z Wlad. 
Jagiełłą ponHni^ cłicieli, pftWTii, że ua oddzielny tron JLUwy pod W^ 
toluom Polaka się aio zpjdzi. 

Nadeszła cljwila krytyrj.ua dla Zakonu— jw świebiycli zwyci^ 
ztwni:h Władysława Jacielly następnie Kazimierza .Jsif.'. z«iwhw,'onl 
do Zakonu iiiirud rzucił niij w ołijijcia 1'olski z wyzuuuicm żalu Zd 8R 
(id dawniej ojczyzny ołlstrychnąl. Polska pnswzając rulą przofizloj 
w uiepamiije dala Pnissom powrAconyni ua jOJ łono rozleFlo (irzywl 
l6jc jako lo: prawo wvbora Króla, 'Najwyższą K:\dti z tyiiilem Ga 
nerola, zezwoliła lui oddzielny skarb. [lortSwnala bcrby z polBkim klejj 
notcm i do obrony wsp/dnej nowćj ojczyzny w granicach krajn pnsj 
pupila, zj>3tawila prawo Ciicluiii'iKkie znosząc wdzy»tkiv fendalne nnts 
iry od Zakonu wiiivwailzonc a Senat Prui«ki do Koronnego wl-iczylal" 
Utworzoiic W-dlwa Malborirjłkio Clielmińskie i Pomorskie z ziundą 
Warmińską i Mifh.dowską slauiiwily PniHcy Koniiiiii; czyli Królewskie 
F^dzie X-e Itii^kup Wannif'i(!ki z tylułeni Celsissimits by! pitrwszyin 
IJj'gnitarzeni r. władzą Namiestnika Królewakie-go. Z re«ity Prnafl 
|)ok rzyżacktcli utworzone bylv Prussy Kiąi^-^e (Wiłchodnie) i jnkA 
Aicfitwo ienne o<ldane były 'Mistrzom Krzj-żackim z obowisjzkieni bo)d| 
dJs Korony. 

Zygmunt Stary oddał w lenoość Pnissy Xiąźęce Albertowi z Ja- 
gicllouami po kądzieli krewnemu, Margrabi Hrandelnirgskii-mii zarazoiM 
Miiiilrz<j\ri Zakonu otlebntwszy od uIl-^o liold ua rynku w Krakowia 
i wręczył mn choi-ągiew hlaJą % orłem p^dskim — Mistrz jwjąl il.i>nfl 
zrzucd habit a syn togoź Albert zlożyl hołd Już ZyRmnutowi Augtfl 
atowi a na dorcczonćj mu chorągwi litera S. A. (Sipsmundus Au^iA 
Btits) dodane l>yły. Po wygai^u^cia w linii mtjzkićj potomków lytfl 
hołdowniczych Aiąiąt w 1618 roku zamia«t wcidii Kitjztwo do PntM 
Koronnycli Zygmnnt III pozostawił .je pobocznćj linii i hołd przyjącl 
Następni dwaj Wazowie Wladyolaw i Jan Kazimiiim nie zaprotentoJ 
WAli, kontcnci z hohhi im złolonego aż korzystą^jąc z okropnego Pobildl 
położenia U)57 r. uwolnił się caJkiem od hołdu i-'ryderyk Willieliu 
X<c Prusski razem Elektor Brandenbnrgski. To Icnuó Xj^ttra Pn« 
skie nie potrzebnie było Btworzonc a z r. Hils należało jo iimorzyS 
Iłrandenłmrczyk acz chytry, nio ukrywał zamiaru rozszerzenia ewfl 



— 99 — 



Pmwinig-i kosztem pnylej^jrcli krajów R-jrtiij. Nic tw Jodcn tj .__ 
I>tąi) [Kipełiiiłii PuMka — G(!uusk i EIMi^^ cały biuuiel sotiJe pnsy- 
FlJiS7.C7.yw»zy, loyltko sbogaoone \totl sknydhmi j^j wrrosly un <xl- 
icidnu pr.iwic Bn^ozy^politu i wytainywiić bU; cltcUly z karłiuw 
vrinne,i illa iii^J nległoSci. 

FriułHy wlcbnuy rictką nankt] za op6r jaki stawia]/ Mazarom 
co je (ilu Korony w preyszlości i^j^dnać cliciały, być rooi« że i Ma- 1 
xnj7 iiiewcwtnie się do tego brały — pr/eciei o 8siiHHsliioi>«i niimyć | 
nie iii"gly n Hnsietlistwiu n: Litwi) Kuida i Polska. 

Niuwy rzek imiiHl i rixiziii «v <.-|kk.-l- )x>iuw z Mazuraini i poj 
ui^ąttein Krzywików nie/.iitnrle i niewy^lnd/rtue clo%vocliw[ jak uin 
£ywiot iwbki sit^ ui^ i xak»nietiił — zeH)K>Iuiiie tiię 1'rnM z Korotuj 
hyto Jus tylko kvf08iya caasu. Chytry Zakon wmicwal się uitfpotnto- 
lmi« w t^ epraw^ i nkłndal whie piau zbndownnia nowego państwa 
pod torcKR Cfusarańw, nieclirsicy przyczynił się do IJuii Litwy z Pobiką 
co je oildućliiio muli trapić a subio tytu sjiomIjciii upiuluk Kgolował. 

Oto są ujizwy iv.ek: Ossa Pasłęka Wj-soka Kt/jtwa Liwirn Diciem- 
gou Rof^ńw SofTiii S^arjiku Dnwwuica. Wkm Lauia Omyć I'icaia Win- 
centa Prygora. , 

Joziora: Diman Jcziorak lilori^ Czolpic Cliolst Ropkuwo iłniar- 
dowo Parteoiu Nicpocin Sinmik Kurnik Gnłiiiów Ił>>w Warsiowu i t. p. 

Naiwy niiaal; Kwidzyu IixeMiii Dzierzgoń Czartyru Posieka Po- 
»l(ilin Morąg IlłW Laszyn Kraków Szarpkńw Liwno (initlzia.dz I-ubów 
Cbclinża Działdowo Di^bniwiio ^i^intK)! Z|^«t« L^e<: Kie<kburz Sz««yłuo ] 
Krasili (Jft^ko L^k 0«lri'iw OlaztyucK. 

Rodziny poUkie: tłrzjTnaiy NiniowHoy Kostrownoy fHińs^y Kra- 
łikuw-cy Z:ii"tlspy StepHCy SainlKinwy Orzłjbińsey Kiiśkowwiy Marwiccy 
' iscy Gniewscy Krjtwakowjwy StuwMcy PączcwsCY Bo- 

I . . -ilewscy Profltkowie, Komorowscy Kyb»ccy Mroc^kowio 

Bogale i t. p. 

Wai«: Komorów Bialoebowo Nieborów Lipiec Poborae OroMu 
Lesk Malwy Mic<l/.yt,'icze I^yn Piaski SKaIcniec Kvjów CM>ł)jle Po- 
enrzaJy Gnojewo Dąbrówka Palczcwo Niukiaialka Itraozki Ko^'łel«c 
Mirowu Niilciwrt Ossowek Ogrodowo Gardzin Jncliy Babciu Ba^^yii B^- 
(lztc« Jcżłlw Jadów Szcaioniowo. 

Harikuoc-li Pruasak rodem z XVII wieku Archeolog i liistoryk 
Liirq^zuajt; z cala iK-ziuteresowiiOMciii że w tij Prowincji z da\ni;i diidi 
EPolski pnemiural, ktury napróżno usiłowali KrzyiEai-y zalai' german' 
akim iywioleJul 



I 



Niemcy. 

Df> wyludniano) pohki morowi; zaraza, wojnami z ftąfliadi 
«cieui Muupiiów Łokietek ita»z i Kazim. W-ki zwabiali lv ' 



1 nsj- 



— 100 — 



mieć fdzie fendalni panowie &adaiywając pnjnnlejów' nieladsko 
z indctu'<>bcli04i£ili. 

Ci przychodnie dostawali różne przyfriluje i nigt, zostawali pod 
aareadem wj-brsnjfcli preox niebie WójWw {Adwokatów) i |kh1 tarcrą 
praw Magdeburskich wyi^cznic- ait; do pnemysk wa^Ii pewni z itęfy 
łródła doebodów i korzyli, i nie zawiedli «i^ pod tym wzcledeoi. 
Kiedy póinlty prawo Magdobnrekie z widoków na przysi^ośc kraju 
Prawodawca luiai unieoiuć zatw^li, wyooiiić ai^ pofttauowUi vi oo nę 

4 'ni zbogacili, a poicoetali eheieli si^ le{>8zój dociekać dołi e:dj ressta 
*olBki KDieiDczejo jak iią se Szląskiom i Ponioniem jui stało, a na eo 
M^ MUHwUo w Pnissaeb Inilautacii i Knrlandjń gdwc Zakon Tt-ntoński 
oalnie iywioł mKtB.vxnp»\ ęemiańslu x po«taiiowienieiu wytępienia 
miejscowego. Z nptulkieni Zakonn Prowincye ficrto Nkmcami okryte 
pnylacKone Koelaly do Korony, i odtąd luduo^ niemieoka w pot^i;;^ 
Polski uwiiiniyła. Praco^^nto^*, kiiltnra nniyałowa i rolna pomnaialy 
dobrobyt tycli Pruwtncyj któro uwa:La)y di; za bukiet posiadło^i pol- 
skicb, a roztropni Pan^ący uznawszy to za potrzebne, zostawili im 
niektóre w prawach i ustawach cechy odrębno^. Po całej K-i>tćj roz- 
■fiani Niemcy do wzroeta miast się przyczymali, zakładali wdic osady 
i kolonie rozwinęli przetuyat i początek dali fabrykom i knusztom Ję- 
zyka ich ślady pozost^ po dziii dziei^ w netniostadi i kuiuiztacb npj 
rejsbret anezlag Alga mutra kilof kilaztok knnsztyk filung flader l'er- 
klejdung, szlagą i t. p. I refonua Lutra znalazła pośród nich zwolen- 
ników 00 w czgftci przyczyniło się do jwninożenia cyfry ludności tćj 
uacyi prześladowanej za granicą a n nas tolerowani!^. Cóikolwick 
hądz zmienili oni poetaĆ nasnego krs^n wyłącznie mei:dy^ rolnictwoBta^ 
ząivtv^<i i oimiti handel przez zawiązane stosanki z tlanzą do cze^H 
im porly nadbałtyckie poBnif,-iłvftły, Ulujitalcona ich wanttwa do p(^ 
siadania ziemi i herbów prz-ypitszc/ona wdzi^r^nie się Itrnjowi od|»a- 
cala — nic tylko w Prossach Inflantach Kurlandyi ale w calćj K*pt^ 
przyjmowab obyciiye nasze i j^yk naoz i waiąlcąjac w epolccznofie 
nań:^ pocznwali się do obywatelskich na równi z krajowcami obowiąz- 
ków — powierzone sobie funkcye i Urz<>dy godnie sprawowali a nczone 
icli pisma i dzieła zbogacały Uteratnni uasE^. Za czasów Sasskich 
napłynęło dosyt^ familii snskiój nacyi, które następnie epolazczały i sta- 
le '^ai. tu osiadły — tuk samo i z czasów PruHskich pozostali, pokoli- 
gaeili sie z krajowcami i weszli w skład uaszćj epolccanoid. 

Godne poszanowania i czci pozostaną dU nas imioDR zat^nio- 
nyi'h w litcrstnrze Mztnkucb pii;knych i rńinycii zawodach żyda pu- 
blicznego LcDpiiichijw Lilienthalów I^uterbacbów Unruliów MUtzIerow, 
Hartknochów Hanrów łlaumanńw nejdensiejnów Hallerów Ucwcljn- 
0ZÓW Cemów Zwickorów Iladt^rów Ikndtków Barlschów Iłaxtcrów Uo- 
lynsz^w Hylzeuów Kychteruw JJonarów Balów MonmtynAw Pogelwo- 
derów Szutz<»w Wollfów llclclów Wejglów Morsztynów Hetmanów Ty- 
zenhauzów Wulle»6w Szpinkiw Ungrów Opitzów Lindów Fiszerów 



- 101 — 



Borełidw Denboffót? SiumaiKJw Sznli^w FrojerAw Szemlwków i t. p. 
Wieln z nich z ctafleni do Koiicioln pami^^cego powróciło, dawnego sł^ 
jcryka wyrzekło a nawet naiwy rodowd Bpfrtwcaone przybrało, ^wat^ 
enwic Laugo^-iu Aszotric Kiotiornowie SsDmauy praezwui m^ Oseny- 
ml DIogoaKwekieiui Fopielunii WiewiAroirgtdomi ftuwnmrńffki^ini i t. p. 



Grecy — Węgorzynami takZe a nas nazywani 



Prześladowani w ojciyżnie po zawojowaniu Państwa WsoJiodniego 
od Tnrków wychodzili Grcey do iunycli krajów i w znacznćj liczttło 
osiedli n Wccrzecił gdieic prawa oby%vateUtwa zapewnione niicU i «wu- 
hodij w^naniu a gdy nastopnie i tam ich potąga Turków bag*& 
i dręciyć nic przestała pnwoiKali do 1'oUki — tu boKpiecznu JinalazlAzy 
8clin>nicni« 8pr'>wadznn«in ze swoich wJunic na W^^eeli wini^-ni han- 
del prowadzili od Pannj.-ji^yHi pewncmi nadani przywitejanii. Olwk 
handlu wiuncjTO niektórzy olwiorali Bauki i sklepy kolonialnych towa- 
ti/w. Po iri^kszycli miaslocb bndoirali okazałe dlomy z piwnicami nie 
ra« o kilku pitjtraŁ-li w głąb idsjfćmi niiuwali nawet swoje kościoły 
i cmt:ntarzo jak np. w Erakowis Lwowie Poznaniu Lublinie Kaliszu 
notrkowio i t d. Chociaż Synody zalecały Uuchowieństwn Polskiemu 
aby Btaralo nic piel(;i?nować winnice dla olisługi ołtarza winem miej- 
Mowćj produkcyi robiunc w t^Tn kicrunltu usiłowania ale Kawszc były 
pomyślnyiti uwieńczone i^kiitkiem. 

Trzelia było .spnjwadzać wino a sprowadzać go multum ho si^ 
piło gładko jcili poubile bytu, z przyjemnością jcili miało biiltiet 
a okoliczno^ do tego nie brakło. 

Jtylo a nas mawie przysłowiom Non est notus, nisi viunm, noa 
«M rinum, ui«i nuofaricum, uascitur Hungiinuc edaeatur Poloniae. 
Dawni l'olftcy węgrzyna nad wszjDlkie inne wina przekładali lubo 
hiszpaimkie francuzkie i wluskiu ula tiaktowniiia dam znalazły sii; 
takie w piwuicacłi zumoźnycli Panów. 

Zwj'klo pfl rok hurtowi kujicy zwiedzali W^y i sprowadzonśmi 
w nożnych gatunka^-łi ivinami całą zaopatr}'wali okolica. Do ni^wat- 
nii^tł^cb warunków :Eycia na«xćj 8zlac!ity ualeiUilo wino — ono koiło 
troski domowe — kleiło' stosunki pwyjacielskie, jednak* potrzobną 4y- 
czliwotó sąsiadów i całego Powiatu, ożywiało poffiedwima 1 zebrania, 
dodawało konceptu, dowcipu, emfazy i ewady gxły się w polityczne 
zajiuszczano matoryo. Wiadoma, że wybranym na scjmikncu Posłom 
zuiuii.'H£<.-zauo w iustrukeyi ten warunek zawinę mi(}dxy innćmi, ieby 
oa oblolenie cłem wiiL-i nie dozwalali kiedy wła^e kaidy podatek od 
zbytkowych przedmiotów i artykułów najwi^wj ric być koe^o uupra- 
łfiedUwionym. Wino było u na» oddawna w ułycia, ale od wyprawy 






n^ciiHkić.) i poił rendami Saa«6w gDońniojąca ezlaclita cało dochody 
'm. cx«^ Bachusa ekładała. Te wielkie pahnry co i. rąk ili> rak 
w owćj epoce knjźyły pu<l czas ohjailów i le-st^'ntW Die tylko oiiiizi^Eyły 
objrwatelsKi*; fortuny, nic wlnnuly Dajf>r2eiiiui08z% cz^ narodu co 
u jmyszło^i krn^u mib-ić mialti. Ni^'dzłe tyle co n naa nie było 
w oiycia toaHtńw i ni^dzio dn Kpcinionia kioIieli:i tak jak n naH zuoo- 
wi^ttć niu nuiiuno. KuL-liajiny fkv .Mał<L>]>ilskic zdrowie" łiylu kiedyś 
Lostatnićin — obfita inwencyn polska wymyśliła jeszc/* Ktrzemionne. 
Polska in«le wi*«ij corammie wypiła wtt^yna ni£ reozla P^nroi^- — 
jirzy tak wiclkićj kouaumpeyi Kujicy miuątki robili alo tt-i znali si^' 
iia uprawie wina Im sami byli kiprami albo zdolnych kiprów tnymali 
a jednak liyły lata tak iiicjKiuiyŃlnc iUa zbiurn wina ic się ^'O dożo 
w ocet ubraeiiio. 

I>o Hpecysilów zaliczaljr h^ wiaa Cypryjskie Maiwazya, hiaspai- 
Hkic, latTinui Christi, z ivc[ricr8kith toltaj, łcaśct^in a »v piwnicach ma- 
gnackich bywał slnlełiii i uie na atsisiy wt^gnyn w osobnych pi>ikacli 
na szkło — czerwono wina atramenleni uowiizechnio nazywaiie nie 
miały amatorów; tak samo i rotukiu. Wyzuaczuno byty uddziclue 
trakty na transport wio i tak po całym kraja rozniueone były główne 
win składy ie wc łło statnich zakątków olwieniej niegdjó It-pt^ dłh 
stawały. 

Gdyby sie z ow^-j eiwki pracchowaly były regestra Komór Cel- 
njcli i Księgi Ktipieckie wykazałyby z j/ewnością lak donośiuj cylr^ 
konAumpcyi win o jakiej <IziH pojęcia nie mamy. Były czasy że do- 
brze goU przyjęty musiał si^ konit-einic z pjspwdarzcm nplć, że mło- 
dzie-, na równi ze starcmi pijijca wywko była 1'eapektowaną i ówietne 
dla Krąiu na przyszluić wnii^yla nadzieje, że cala KroHc«])C}'a potem 
i praotj kmiotków zdobyła miasto do Gdańska hnrluwym winnym do- 
stawała się kapoiim na pokryrie dłii§^ w księgach bttndlowycłi li^i- 
rająoogD od naszych panów co sobie mi miłość omci szlachty w Ziemi 
Inb Powiecie dóbr;) kuchniij i obtitij piwnica saslniyi pragnęli — byli 
i tacy, co na rozstajnych dro|rnch z koszanu wiba czycbali na przejee- 
dnych i yti |£wałt«m smusuili a wnosili zdrowia l>cz końca up.: za 
jłomyśinosć K-pt^J, za Siany 8ejmuji)ce za Stan Kycerski, dnchowny, 
za Kzczt;^liwie dokun:u]]) Unię Label»ki), za ulrowie Dam, za ostatme 
zwycięstwo oręża pi;Ukiegu i t. d. a lalwo się domy^lii^ iu nielada 
były puhary ku tomu wybrane bo z naparstka pic nie Itibili nasi 
przodkowie. 

I'ili bo n OM bes miary a zachowane portrety naszych przodków 
z epoki nadmieraego win obywania dowodzi) ie im to nie szkodziło 
i ie tcu trunek rzadko łiył n mui fałszowanym, .jak to si^ działo za 
gnioicą gdzie rok w rok ui^Kctono uubłicmie podrabiane wioa z uwa- 
f^ na zdrowie Indzkie zdarzało się i u nas czasami że topiono rozbite 
z trunkiem beczki w rzekach a nazwiska fałszerzy pod pręgierzem na 
tablicach wywiessano z rozpoRttdzeDia Hagistratów lab Wojewodów. 



- Itó " 



Ten zbytek z Kamk^ i palMów pnenosił eię do <Iwor4w eilschec- 
kicli unstł^pnie urasil i mieszczaiutwo iuuuożne » ru£puwsM><^tii]ioiiie 
•mua wytrącało s niyda krajowe piwu miwly wUuiuki nialiiiiaki, tle- 
reiiinki litewskie i wyboriu! na Ka^i nali-wki. 

Zafa/. )iic-rw8£cgo roku swe^^o panuwauia Stiin. Angusi zDOsząe 
n87.elk!c przywileje celne pmysliipijii'^ stanowi szlacheckiemu jni dla 
ekoutuniCEito-akarŃłwych wiiloków, Już iehy otrzeźwić szlachtę od cza- 
»6w Saftskich ciągle odurzoiią zrazi) jij sohic mocui^J cliof i lak nie 
hyh luii cbt^tu!) za to, źc kmjowi ^irwaltein narzuconym został (intruz) 
pńtoz obct poteiicyc. .hstctc porzćj tivlo kiL-<Iv zazdroezcaiic powo- 
U2«iiia Grokom wzięli się u uas do hnnJlii win Ży&a i zaczęli otwie- 
lać haudlo i winiarnie po miantacb i miaetcczkacli pod łiokioni >Iagi- 
j»ti»tiir zwykle Sądowych i Trybuujilów. Ta dopićro z calq swobodą 
JniyAci ^'alcDtra i szladila o prawie, procedurze, zupadlycli wyrokach 
z wokandy |M>d decyjiyą wziętych flj)raw, o ttędziacb i obrońcach i oba 
stron "> zasa-Ii-ii' do appcllacyi, dyHputiiJnc zwykle dlnfiic oilbywali po- 
ei>;«l»:nia a ^csi pieczoue i ryln* sjwżylf ohticic iKMilćwali winem, Ci<ly 
titj du tych huidelkuw znannyil:! szlachta cnn^tia i stroniąca od luli)' 
ikl i piorą cijiplo na t« koulcrcucyc zajcżdKając zaniedbywała gospo- 
dariłlwa marnowała czas i pieniijdzc a przebiegły Żyd gospodarz o «ta- 
uic linaasow culćj ukolieznćj szlachty, co się przy butelce 8zcxer/.e 
wrnitrznć zwykła zbierał wiadonic^i i udzielał ich uast^oie malo- 
miosteczkowyiu lich^Tia^zou) bankierom i knpoom dla słosowiicEo uży- 
tku, solidarnie z niemi zwiijzauy. To brudne cnchnące żydowskie 
huadelki isliie jinlapki na drobu:^ i podrujuowaną zastawione szlachta 
»taty si^ łlla nićj /. czasem plsgi^ ]>ociiigi^qe za sohij upadek gospo- 
dar8tiv:i nierząd w rodzinie i zaw-czepialy nałóg do trunku. Dowcipny 
i w rliurakrer wieka i narodu swep) wtujcninicwny nasz X-e Bisk. 
Warmiński i)o<;hwycil ten obrzydły Qali'>g pijaństwa na pjrącyra wczyu- 
kit w znanej u^-ułuwi 8atyt7.e — czytano ją tei powszechuiu > nuoszouo 
u^ nad nią a miuo to j>ili n nas jak dawni<y. 

l>o Greckich rodzm zaliczają się n nas z oiAwiw prtcdrozbioro- 

Sch: Koźmińscy Kuźmińscy Miszkiewicze Gralwwscy Argirowie Pe- 
arowie Kojanowscy Kojszcry Pusztyuiki Diirwwic Duczyńscy Mn- 
kabiw^łcy f,aj:fflrc2yki Dobrj-cze Itiepińscy Kalałowicze Kamiunowscy, 
KwM^uii^wscy Rnseecy .Tanowiezc Szymanowscy I/jwoccy Żtipańsey 
Kalubowie Moialińscy Ciftchowscy Gizowaey Ktrkowio Duziowio Ka- 

giowsey Gimialowie IJojanowscy Komiaktowio i innych jcsrczc wiele, 
i ostalni najbogatsi byli a |iokolł)gac«Di z najprzedniejsza naszj^ 
sztnchti| dali dowjdy przywiązania ezczcrcgo do nowej ojczyzny. 
Konstanty pod Zatnojskini driolnio stc w Inllantach popisywał i>otein 
grcmiii Tatar na czele własnej Chorągwi — i Lwów po kaźdćj klęseo 
ralaj!ic wlasnyia kosztem lepiej ufortyfikował. Karńl dzielny rycers 
kilku CMiorągwi wystawił i wyewiciywezy je poil Przemyśk-m Tatar 
i Kozaków dobrze poczęstował a zdobyte trofea w Kaa-drźe Paemyśl 



* 



i 



— 104 - 

slućj jako vota dztckczytme zloty) — wrcAi<cic wiekiem obdąionjr po 
ras oitAtnt ]>(>d Zborowem walciiijc nie iaf>gl podotać pnewniaj^oćj 
gile i potegt śmiercią bohaterską, jnł. za Jans III wygasi po niiecen 
tea rod zacny. Pirtca znacznycli dóbr zieuiskifh nabyfycn na pod- 
sUwic Bobilitacyi na Rosi Cnerwonćj, mieli w obrocie wielkie kapi- 
tały i licznemi łnndacyumi r^siufyli się krajowi. 



Zmudż Zmudzinl. 



PobnteAe Litwy Ukraina nadmorska, Zmodit mało co eie obrcza- 
jami i mow^ od Litwy różniła. — Ta Zmndi niegdyń dslokti Wicłuz^ 
zajmowała przestrzeń bo Królewiec Uemoł Jarłmrk KłaJ[ie<ia Wielona 
i Plotele najdawniujaze miasta w jtj obręb wcbod/ily przerzTiiały Ją 
w róŻDycb kicrunkiicb Ijczuu rzeki jako to: Uanga Krojwa Atiela Lan- 
da Mu8M UUmel PresliŁ Sainnta Szwcta Rosienka i jeiiór tu mnóstwo 
Ijylo. Lud na pól dziki, jak i kraj, ale hartowny — pełen pnszoz 
i kniejami zarosły kraj — niełatwy był d<i zdobycia. — Przez cały wiek 
Zakon wrzynał si^ zwolna w Zmndzi ęranico i obie strona cłęt- 
kie (lonosiły klęski. — Nareszcie Kiejstnt ditiedziczny pan Trok i Żmu- 
dzi wystąpił do łiaroów z Zakonem a nastopnio syn jcjio Witold — 
ale i ten fłiytry i waleczny Xiąic nic mógł nratowaó Żmudzi którą 
, Jagiełło wj-dał Zakonowi aby się przy Litwie ntrzynia^. Zmnd/ znę- 
ikaoa godzi się z Zakonem wiarę Chrystusową pncyjmnjc a Zakon 
'toAd 8ię za poległych braci w ciągu długich bojów, biirzy zamlu i Ind 
w podłego niewolnika obraca. Nawrócona Zmndi do Rzynin i całego 
ChrzcSciańatwa prożby o pomue wysyła od A)KistoIów Wiaiy Ch^- 
stOBowćJ nieludzlio traktowana — niesie j^ pomoczuowu Witold a jea 
noczennio Jagiełło nastaje na Zakon i kwietne odnosi zwrcicztwa.' 
Traktat Ctiojuicki z 1466 r. lamit; pul^o Zakonu a Zmndż weapół 
z Litwą do lego się przyczynia i odtąd pewnój odręlme^i ])olitycz- 
uiij cechę zachownjąc otanowi jakby oddzielną Prowincyą w składzie 
It-ptój; czemu ii^ I łlajcstat i calu spoleczaoM pojska nie pniociwi 
Z opoki stoletnicli zapasów i bojów o niepodległość x Zakonem nuty 
nąl tam z bohaterskiej odwagi jakiś Teł czy Tełsza. 

Tu obieralny Starosta jak i przedtem pozostał picrwwjin Di 
atojnikiem sprawował władzę sądową administracyjną i łietmsnil, a ta 
sama Zmndi eo się tak dtogo oplenUa nanTiK^ić, BisKnpt>w t<^rae za 
o^oów dnchown^eh awaladzaczcla — widoczmie Zakon niezręcznie brał 
się do zaszczepienia Wiary s-ej nie szczędząc okrncieńetw i prześla- 
dowania. Przez czftfl jakiś Starostwem uazywana Zmodi iwlżuicj dostała 
tytuł Xięztwa. Staro-sta mialtn przywilćj tworayć szlachtę. Ciwuniowie 
na prowincyi sprawowali władzę sądowo - administracyjną. Chorąiy, 
póżniejsty ju2 urząd był pomocDiktem Starosty w sprawach woJbko- 



o 

I 



'M 



— 106 - 



'^KiyeSK naatopnie i nrząd Kasztciaiión- nastał. R. 1542 Zrę. St&r; nadal 
Żmudzi odtfziL'1ną koiisEj-tacyą i Kaniorzątl — i na lej wb^nie zasadzie 
i la razem a: Priisaaini Kor, z pod jarania Zakoun wyswobodzone zacho- 
wały nawet po Unii Lolt. pewujj ci-tlię odr^biioM —ale w p«tryo- 
tyzmio i przywiqzauin do marierzjiflego kraju do o«tatiiiój chwili wy- 
iatwtiy. ŃHtznakomitfttt! iwly pwl wzcli;dm tradycyi i z obywatolskicli 
dla kraju ustnę by!y: Clii>dKiewic«>w Kulwit^iów Kieigajl<iw Snemio- 
tów Szyrwidńw Kis/ków Ciedrojców Nacjww GirwojnjAw Gintyłtów 
ŁCnJwidów UanDÓw .Szuka^tów Kurpiów Dankszów i t. d. BoHJonie 
rbpj Btolipą wtadz świeokieb a Mieduiki dudiownych. Folijca najdaw- 
niejszy port ua Żmudzi — tn len konopie zbożo i inne płody i pro- 
dnkta ziundzkie t litewskio noj^madiwine zabierali Huletidrzy -- ua 
prożbe knpców z Rygi co tego handlu Zinadzt zazdrościli Karol Xll-y 
Kcól szwedzki zuiazczyl ten port ^rnzeni i kainioaianii zawalił. — 

L^id Znuideki nadzwyczaj jchŁ poł>oiny i moralny — krzy^w 
i figłir!vtypb bańskich pełno ta prgy drogaeh w polach i pośrńti zagród — 
Duchowieństwo ma tn wielką powaga i posramowauio — przykuzania 
Bfcońciclpe nigdzie lak kiślu jak in nt« 6i\ pi-zestrztgauo i £tą<l Znmdi 
Kwietći dostała przydomek — lud trzeźwy, pracowity, Rrbla<Iny około 
Kcbie 1 w obacie porządek i czystość lubi, zabiegły zażywny i go- 
■?cinny ale w i«obie zanikniijty — czerstwy, w pracy wj'trwnly i cier- 
pliwa po największej części białokury — (blond). — Kobiety skromne pra- ' 
uowite schludno — narzecze znuidzkie nie przepadło poiJn,'id ludu 
Rio ten modłi HiQ i i^picwa pieśni pobuine z książek dawnych i języka 
Rl(cńw nie zarzuca acz nie ganizi polHzczyzuą. Lud to nieosz.arowaoy 
Kak nie^yń Azczerze bronił krt^a i domowego ogniska wraz z bogami 
Kogańskiemi tak dła dziaicjszćj Wiary 8-ej wszynlkoby )>oświęcit. 
^ Xicztwo Zmiidzkio niegdyś przBzIo 700 mil □ miało przestrzeni — ' 
Indno^ć w kraju pełnym puszez i la»(^w nie dała się obliczyć. — Obok' 
wielkich fortuu [ouakich kwitntjiy niia.qta pTzomyHlom 1 włościanie do- 
brego zażywali bytu. Mifktórc przesady z nuaów [MgaAflkich mimo 
gorliwoMri Dnchowieństwa długo się tu przecliowały. — 

Kiedy pierwHzy raz zagrzmiało na wiosna Ind bił cznlem o ziemię — 
koWety od Bożego XaiW. aż do Trwicli KniU nie ł>rały si^ do jirzc- 
^dzenia ieby na chatę nie sprowadził: uieezoze^ia a na pola bunty 
pi gradu — gdzicby to dła dogwlnoi^i wiernych okazało hIij potrzcbuem 
dożwołoneui ł*yto nawet dawuiój przez Stolicę Aj>o«tolsł(ą odp^il^viać 
i dwie Msze Ś-te jednemu Xit;(Lzu tegoż samego dnia po odpnstucb przy 
wielluem Indu żebranin. 

Zniudzini i Litwini to jedno plemic, trudno doiatrzyi etnograficz- 

Tiycb niiiiic — ^zupicnic, potrawa na Zmudri z kaszy albo z grochu 

to sani'! miała znaczenie co w Koronie czernina a na Litwie ar))uz — 

^eieti duio akwarlti lub ogonki wieprzowe były w nićj do góry pod- 

lBil««iouc, oftwiadczsOiicy aic oy! p«yjctym, jetli pomięszane z kaszą lal)- , 



— 106 — 

I gTOcbem 'znaczyło wlkosiia dosUtnal. Na gt^rie Siatryi zbierają Ht^ cx4- 
sownicu które m\ raganami Diuywa. 



Inflanty Liwonia. 



luflunty (Liwonia Turra Mariutui) punicsyiyz W-dut WUciidkteui 
praa powiul Bruslaw^ki, k Polookieai i x Kurmiłtlyq. — Kraina iSa 
mij (lłiig;i miała ezurokowi od 40 do W-n luil G i dzieliła nIi^ aa. 
.WOwiuLiyt; Uarrią, Wirlaiidyą Odciijw Gerwculandyą Witkcljaid i Lcl- 
^landyą \>T(tez tego do dawuycłi ItiTlant uule^dii \vy8)ia Usilia z mia- 
Btami Soncnticrg i Atcnsbur^. l'r»:ittitou li^j krainy wynua'!!]! 1,001 nul D 
u luduijiki J.001>,000 ^im. Liwouowic byli szwcpcm Weadtiw n.l ktii-' 
rycli pnylegia caii;ść Italtyku nazywała gię Sinus YcncdicuH. 1 JWDnomo 
(Liwowie Liwy) zostajijc w )^iugauritwie pncHtuwuIi na uwoicU (ilodad" 
ładuycb t it^mhiai me sabićrali stoeunków, uiicli nKi{d jKUryarcIattiy 
eitcili w^ia Jak '/.maili i sąsiedzka I.itna w jrnjjicli poMwii^^-uiiyi^li m 
motllilwy MJi; zbiuruti, wriiibitów (anganiw) railzili sic; i wii-uyli w icll 
pr8<'iH'Hifduio - Kry^ve mijwyitty kiiplan liji.'xyl e tliichowiiEj i Ałiiuckj^l 
wlad/i; i ślei»iAnu nkgali — ainArł^i na grobai-li jadło napój i aickiorg 
kładli. Picrwtwy Apostoł Ansgary S-ty iiaMJcdzii itli wtt-Ju iiawriiceBia 
ftle się niissya jego nic iwwiwUa. — Kupcy Bi-eiueiiscy ziuiitsiijui tu 
hurjĄ W}'sia«ll>Kr.y na li^d o tualo nie padli ofinr:} te^o dzikici^ luda, 
zwolna przy odwadze i zri}i-xno^ią potmtlli go uglaskat: a nostępoi 
zawiązała »ią wsftjeuuie stosuuki Imudlowe — xa miiSil wo8k Unrszty 
dawali tm swoje towaiy i pnyiialo do lego i« im pozwolili Liwouo- 
wie zbudować ttmok Uskul na skład lowariw. — Niedlago polani 
przybył tu Mejntiaifł niuioli z pluueni nawracaniu tycli [wgan i zrtjcz- 
nic wa!jl się do dzielą skoro um nw iwwiodlo— w Uxkul i Kircliolm j 
stanęły pierwszo dwa kościoły, ^ Gtly Mejułiard zu^tał Biskupem dln^f 
dokończenia dzieła wriągni^l tii lic7.ay ormk Alis8yonarzj<- z Bremy ^^ 
i Kiemicc którzy zagwałtownio pos^powali — ołiuncuni lem Liwon<>- 
wio powstali i krew pupłynfjła — Kyga budi^ąca się « pry^znarzeniem 
na rt-2y<leucyą JIiHku)>ów xburzonf) została — nastt,'pca Mojuharda Itar- 
told i^""^' l>'T«bity włóczniii na pola bitn^. — IK) losów t^j krainy 
t&na ffinięszali s\^ Papitiżc nizcm z CeasurzamiKzymsko-niumici-kie^h 

Sańłłtwa. Inflanty ulały sie lennościfi Papieży ad oddawc je w poert 
anie BiBkupum dozwolili zaloiyć Zakon ftyeeraki dla lawieidzeoi 
[tij zdobyczy na niewiernycb którj' nazwanym został Zakonem Mie- 
czowych Kawalerów czyli Kratres militiae CIiriEti, RnHifcri. Xa roz- 
gloa o tym aowyin Zakonie i Krucyacie nowifj powicksz-aly sijj azybko 
szeregi mIo4l;iieź.-i znakoritityeli rkIów z całych chrzc'śeiauskii.'h Nie- 
'mioc. — PicrwHzy Mistrz Zakonu Winno zgromił LitiYłj eo Liwom pomoc 
da<^ chciała, potem poskromił Nowogród z Litwą razem* u joduotzc 




- 107 — 



I 



śnie bndowal KUmki, oecit^ zdobytego jui krsju ł polecenia PuiuciaL 
i CesaaTicńw między t7w.Tstwo roMitieliww-y. .Mintra Volkin równie 
dziełnjr i encrsic/Jiy podbit re-istij kr^Ju i utnorsyl tr^y Dyueuiyu: 
Rygflką, Durpitcką i Pamawaką. 

RycATrtC (Ttittcr) batni, csując się jii4 panami kraju zaciicli dę 
UKjcać uad kriijowL-ftiui i okrutnie z niómi obtiiodzi*'. Kowojtrod z Psko- 
vfera razenij Litwa i Walrieiiiar Dumki 9ta)a po stronic Liw/iw i pra- 
gną 1^ knuiił; z i.'/»<pi)i nii(;dzy wiubic roMdrzwć a Kuwalcruwio Slic- 
CKOwi oxiijrii' slaWsii sil swoit-fi zwróciła się do lUymu * prożbt^ aby 
ich pod wlailzi; Zflkonu Teiilouskiego poddał, i it-zwolenic iiast.-jpilo. 
Lilwa ZumtU i luflanty zatrudniaj:) t«rflz Zakon Krzyżacki eu Je 
z pogft/tstwa wydobyli praguic a Konrad Xżc Mazowiecki od Prusaa- 
ków nziika tui pomocy w Zakonie i daje nin xit;mic DubrzyuHką 
z torritorinm Mazonvia niei;I«;<liiic polrzobui) na pole walki z H-mi 
o ściana żyjijc«Saii Indami. — Nicwdzitj-czuy Zakon ui dany nin przy- 
tułek uwrara sir |)i'>jŁni^j na Pi>Uk^ niszczy ja i grabi — z ruiauc«m 
w ,H'diił?j a w drugiej xvsse. 7. niiec/.cm to (frapieł.n« rycerstwo wrzyna 
się coraz dalćj w polskie krajf iatlnych nic szanuje umńw, a wuw- 
faciw(-T!v Hii; bnia I zgorszenia daje a siebie pnyklad. Litwa od Zako- 
nu cif^gle trapiona widzi jed)itv ratunek połączyć się z Polską, oo 
tun en; nie podoba i tcinii ile bye moic praeszkadza — prńiŁnw gtc 
miota 1 na młue wysila fortele i zdrady, godzina upadku uadebodzi — 
pod Cbojnicanu fKonitz) rozstrzyc;* si'^ los Zakonn, bo jak wiadomo 
nawrócone od nioeo Prossy oddały siij pod opiekłj Polski. — A co się 
dxi«)e w Inllantacb? 

Ta Albert nujdry i euerpiziiy Bis. Rygski uawróciwszy całe In- 
flanty z Ktirlandy;) i KsEoniij j^niiiictsl zuuczuiiie odbiidowaiićj Uygi 
budował ctłjgle jeszcze nowe zamki, zakładał unne miasta, rozbutkal 
przemysł, r»zniiu;( flotc kujiiecka i wznotiil ko^<;iuly pommi^ł jHwzet 
azlMlity iłbdidejal wemią i starsi siij alu napruiiio ulżyć losowi ludu 
prostego ktiiry j^ocał w niewoli cii^iKiój pod władzą rycurzy Zakonu 




o władzi; i |M»iiadanie tt^J Prowincji miedzy Zakonem a jUcybisku- 
paini wyniszczały kraj i sklaniułv i jeduyćli i dru^^ich pi-zYzywai sa- 
aiadt^w z or^ry^ni, a ci i be* tyoŁ wewnętrznych nwtcrek intrygowali 

Foa- 

zy- 

gmont witUiiiisI powagt; ArcybiskuiKa alo i^ozcbwycone dobi-a i>recs ry- 
cerzy Którzy na (jrolcstantyzni jinteszli już si^ odzyskai nie dały ani 
uowćj azenącćj si^ tam winry ]>owfltrzymau nie można było, owszem 
zpMlzii aic na nic wypadło. Zakou Mieczowy co godził wiccćj na po- 



4 
4 



— 109 — 



wadAiilu lej kraina nii dbał « jijj Dawróoenk nic dopiął piana. OsU- 
tni Mistrz Ootlani Ketler cbcac się nałieipieczyć i sn-aje (mtonstmi 
ulegając życKcuiu wi<;k8W)Aci poddał cala zdobycj; Zakoim Kriiiom Pol- 
skim xr7.ncił habit 7.aH(rx«gn,|iic sobie a£ do n^gn^niecin potomków 
w linii m^zkićj (po tuiecxn) lenność Kurlandii i Semi^':ilii nu oo «C 
Stany Państwa iwodzily woiclając tymczasowo Inflanty do Litwy. Ke- 
tler wysscdł na dziecizieznego Xiccia Knriandyi i Semigalii — azlaclit 
bumiCKna zastrzegła Bobia awńj Statut Organiczny. K:iwalcr(in'ic }lvL 
czowi roKpromyb się \vyiaci z dóbr zicmBkicli ArcyłHaku]) utracił świa! 
cka władzę, protesl»ntjT.ui 8i^ utwierdził i Kyga Stefanowi Batoremi 
wykonała na wierność przysięga a lud prosty w cii^żazą ]>0)):i<łł ui^ 
wolę. Polska teraz naraźaU się na wojny z są^iadanii co na Inlian' 
zaostrzyli zqby i przyszło do tego ie na pi«6 cztóci rozerwane zoBtal^ 
Ktoskwa Szw<.-cya Ma^na X-e IIolHztyński Ketler i Polska podzlieli 
m.q nitami. Car Iwan Groiuy chciał wyposatyć Inflantami Magna 
kloremn syno^vicQ dat za ion^ ale w^ to nie udało. Chodkiewicz nai 
wódz tlzieluy po odniosioncm ytod Kircłtulmeni zwyci^ztwie uuowu całe 
odzyskał ale Gustaw wkrótce j« opanował i przez traktat Oliwski za- 
trzymała Szwccya t^stonią ale jtj pożuiój wraz z Ingryą (Ingormanlan- 
dya) Car lloir' W*ki praez polśój Nysztadzki 1721 wlijezyl do Rossyi 
razom z Karelią i wyspami Ositią (Oosi-lj Dago i mnicjsKenii innemi — 
a takim sposolwni ostatecanie Inflanty liossya i Polska posiadały. i 

Polskie Inflanty zlotoue z tT7JM'li Powiatów: Pamawskiego Dorpa- 
ckicgo i Wendeńskiego miały 210 mil obszaru a ludność 240,000 gtów 
wynosiła — do wicksuycli rxek liczyły si^ Ogra Embach Ewikuzta B(^^ 
dera — z jezior, których tu multum było Lubaii^kiu i Wirzcrwskie n^j^f 
irickszAj były preestizcni. Flora tćj Prowincyi nadzwyCRBj bvlii bo^ 
Kata ^ lasy szpilkowe j>o najwittkmej człjwi ligtaate) a w nicli nio- 
użwjedzie rysie lośio jelenie i wilkitw bez liku — w obfitych trodncll 
jakie sto gatunków ryb. Dyuaburg Kraslaw łizeiyea Luceń i Wenden 



najznacsmojsze miasta. Biskupstwo Wcudeiiskie przez Stef. Bato 
toreeo zaloione krótko iAtuialo bo si^ tu loocoo zakorzenił tu: 
mtiiiiL 



roo-"^ 



Księgi Hcraklyczne pod nazwq Rittorbank obejmiuą spis rodó' 
azlacbeckłcb tej Prowincyi jak Da8t<;{)i\iv: Adclinjn>wie Borcliowie It 
kuny BrawUowie iłrtmofy łJutlery Bnchftlf/.e Bystromy BiutbiTffi Broo*" 
ktizy Rrinkcny Birony Iter^ I>culioffy l)istcrU>\vic Dclwichy Eberhnrdy 
Engelhanly Rsicry Felkierzaniby Fiuikowic Falckowifi Faliryf^ywMo 
Rtyngowic Kiirstcmlwrgi Orotnsy Haurowie llyizeny Ilaumany Hen- 
ninci Knorynfri Kclchcny Klottowie Korfy Klopmauy Ktejsty Kaizer- 
lingi Kampenbaiizy Lleweny Lludcmany Medemy Merchfekiy Jlcytii 
Móilerowic Millery Nolkeuy Osieny Flaterowie Kopijowio Ritlcribcri 
Saokenowic Stroiuborgi Szembckowie Sztejnowie Sztojocrowie Szylliof 
Szanmannwie Szlii«nSachy 8iwcr,niy Szredery Tyzenhanzowie ToiIw_ 
nowie Trejdcny Tolkenowio Taubowie Wolfowie Wigandowic Wittowi* 






— JOB — 

Wittaoowic WciBcnhofy WeiBowie Wninglowie Wcrd<;jowic Wemerjf 
Unęierowie Zaesowie Zybcr^wie. Wiadoma, ie bardto wićIe tyci fs- 
mil^j wsiąkło w polakij siM^i-ciuto^, wynokło się protc^taotyzniń i iiic- 
micćkićj mowy, zaelynclo z pońv.-iccenia, co dla uich było uajdr<«>.8zoni, 
uft ołtarz ojczyzny, dzieląc ematne k re^itą Kraju losy po ostatnie 
chwile K-ptOj. 

Przez '/.wiązki krwi albo Dagrodtone za zasługi własnoćcią ziem- , 
ską i zaszczytami zabłąkały ac tii lilcwakie i czyslo-polakie rody, jako- 
to: Bciii sławscy Jodkowio Brzezińscy JaDusztwiczowic Karniccy Krzyw- 
_^wiv -Skirtnuntowie Oskierkowie Korniowie Soltauowifi Szaduiscy Śuk 
towscy Żobn)W8cy Wereszezyiiscy i t. p. 

Nujdawiiic-j-^za luiipua Iniluut jcsl Ifarka Bcnwentano i Jana Cotty 
wydana w Rzymie W XV wietn. 



Kuronowle (Kors, Chors). 

Kuronin, pó^uićj Knrlandyą i Semigaliti nazwani) kraina rozciąga- 
jąca eię nad odnogą KnrlaudzKą od zacbodn miała ni. Baltyckiu od 
n^nocy Ziiioki; KygBkij, ua w^Łód Dzwiuij a z poJndniow^ strony 
Litwę. Obszar jej wynosił na illiij^^n^' 50 a na szerokość 5J0 mil D 
w obwili ostatniego* rozbioru K-ptój z RÓru 4lX',0tiy głiW luiInoA^ wy- 
nodila. Lottowii; picrwutui mieszkańcy (Clioraj byli przez dawnych K.ro- 
uikarzy Bn-mcuskich nazywani u knuua Cliorlandyą albo Kuronia Knr- 
landyą — Szwedzi i Duńczycy od banłzo dawna nawiecbiali Karonią 
z orctvm, trapili i liar.*cz wybierali. Tak Hanio jak Inllajily Kurono- 
wle mnsieli utedz Zakonowi Kawalerów 5Iifc«iwycti — kraj klaskami 
wojny i napadami Hąaiaduw zniszczony i zagrozimy (iottard Kctlcr 
r. Łw2' poddał Pol»c«. Pod larczą i upieką PoUki mądiy Ksmistrz 
Zlikona teraz lenny X)ą:£e Keller nadal nową organizacją, potwieniul 
szlachcie przywileje i itonjezył wyznanie liilcrskie ale znio^ miuoraty. 
Pod jego naalępcanu, którzy liold Polsi-*; składali obejmując rwidy, po- 
mtagr wewnptrznc zatargi i Szwecja ciiciala tę kraini; dla siebie po- 
syakać — co jej ui^ nie iidido, alu Ktirlaudya od nićj eiąjile niepoko- 



z Milawy uwieżU. Fryderyk "X'żo Knrlaudzki )wjąl "za ioiic Annę 
córkę Iwana brata Piotra Cara Kossyiskiego, ale umarł wcześnie a osta- 
tni potomek Kctlera K-zdzietny X-że ^erdjniand nic nii«;«zkJU4C w ki»- 
jo ale w Gdauaku zuitclii;cil sobie Bzlacbtc tak dale<e że z polecenia 
Kr<>Ia Aagnsla II-go władzy został pozbawiony. Stany Kurlandzkie 
wńwczati obrały na Xi<^rta paunjącogo Manfycc^ (Jlanrice de Saie) 
natnralncgo syna krulewgkiego ale ten wylwr nnienażnioiurDi zofital, 
gdyi ze zgonem Feniynanda Kurlandya powinna była stai shj Prowiu- 



- 110 — 



■cyft B-ptćJ i zamienić w Wojewódzłm). Po zgKMue Angosta H-gj 
i X-cift fcrdyniindii łM>/iiutoninog« wybranym został uii Xi^iii Js) 
KnK'»t Biron Kitrlnudciyk Szambei»n tln-ora Anny [iii.>i^lyd Xi^ 
Knrl. t«nu Oe$»:ir7.owćj. liiron opiekun nieletnio^ na8tct)cy Ironu d 
Annie i Regent IinjK-i;)um «nicuawMl«»iy w Boasyi na Syi)eryj| /..w« 
wygiiiinyiii a »yn Anglista III-go Karol ożeniony z Kra^iiD^kij na gtj 
AmM X-^i» Kuilnnilyi wyniesionym KoiiŁał i uroczysty wjazd il" MitniT] 
odprawił, al« wkiótco pownifoiifiiiu do wz-ględów Kiitauyny H-iy Birfl 
aowi wlad/.y nsl;)i>i<; niil^ial. Piotr syn jepi wykonał bold 1764 j 
w WarsKftwic Krtilowi ^taniidawowi i Kastmcżoiiiini l)yl« źc |« wyRl 
Htiiociu domu Ilinmiiw ICiirkiidya. d» R-plĄj i)Own'«ci a Sejm w:»Iny U 
Sanii dulszt^nti tych Xi»y.lw rozrządzi. Tr/ł-W oddać BjłrawieilliwoJ 
ie Karlnnitya wdzicczcą liyla Il-ptoj — hur, itrackoiiania lylk" ^wnltcf 
pTKyi^Iąpiłit do Koiiludcracyi Dyssydcnt^iw I7G7 r. a jk> ostalniui itjicbij 
rte K-plćj w powstaniu Ko^riuiizkoWHki(^m »zcxi5ry i)rzyji;la udxi^ 
i vr l,C(:iona(^h co yto za granicami krajn pn«o^valy nad lyśkrzetf/ouici 
Polski cinio 310 Ktirlandniyków Kfli^dnwało. liurlandya liyla nicjak 
ll-pta pne/. nadzwyczaj uwotiodną kou^tytucyjj Jaką sii; nądzila - 
dKlanita tu wiclkit-li swobód i przywilejów używiUft — ta, co iKiiJuMtzil 
«d KawalenW Micczowycli chciała nad jKiiniiij ntworzoną iirzez Xi;s'/.^t 
I Królów Foltikicli prwwodzió. Itittcrbank k I(J34 r. rtgoatr knrlajid 
kiej KKlaelity obt-jmiijK — NicMzlaebta żadnych tu Urzędów ftprawor 
nie mogła — Polska )(zla<>łita w Kurlandyi a KiirlancUka w Polsce 
|Ha i urzędować i dotira zieniitki« |>nsiailać. Na obronij za kai<loin 
wejtwaniciii HnM/.w PoiMkicii do Poji|iotitcg« Buszunia obowiĄnnoa by^ 
Mladita knriaiid/ka konno sił; sławić. 

Byiy tn c/.tory Starostwa: CoKlynf^Hkie Takknmskie MitawHlci 
i .SeeIbur{,'»kio - - w uicb władze atbuiiiistracyjnc rcBydowalj- Mitin 
xa£ hyla stołict) Xipztwa. 

Z dozwolenia Królów Polskich ntrzymahr mą ta IJreędy dawniej 
HKe Landliofnioistcr Naciclnik władzy cywilnćj — CaiKcIlarJtui ICun- 
clcrz — Siipi-ennis Burgrabins Xjiczelnik Polieyjno-wojskowćj Władzy — 
■Supremn^ filarcschali-uit Marszałek Nadwoniy, 01x.TTaty KoniUłsane, 
ezlcrech Prowincyj, czyli Dol^raci władzy ndministracyjućj ^^^|B^ 
i skar)K>wój. /.iciniia Piltyfiitka ni^^ły^ lennaAć Biski)p<'>w Knrl^^^Hj 
kicli dbi^ 18 a szeroka 8 mil n była — w niej miasta trzy Pillyn 
Ncnbans i Ambottcn. Zabrana ta zit-mia prtcx Królów Duńełucli 
Jana III-go pownWoną ziwtała HiflkuiM>in. Biaknpi Inflanccy ciujst 
Enrońflkietni a lOiroiiaey Intlanckicmi l)ywali nazywani — ^ ICŚO r, od 
lyskal Knroiiskie K-dz Mikołaj PojiiawsJśi, jw nim wst^jiił na tę katt 
drę ijizombck — Ostrowski przcniiwl Kaioilri; z Piityna do Kraaławiii- 
W0880I łloazyuski i Wacław Sierakowski rządi^iii kiod)-]^ tą szcaopl^ 
w owiwxki i dochody Dyecexyą. — W XII-tvm wieku istniało jui Bia- 
knpstwo Sciniji^lskio dla Knroiiow i podlegafu Arcytiiskupom Ky^kiic 
Frocz Diwiuy Zacli. i Windawy (Wenta) iuO«paczmuJ8xycli rzek, przfl 



uidj^^ 




- Ul - 



raynuiy Kurlaudyą Irba Kuba Coocr &ia Roja Sanga Wadaks i Uinc 
Dtenistii tH jurzeftliTcu obejmowały jeitiora. Położenie tj'cJi Xiiv.tw 
wygocim; lUii bamllt twych stosaukfw slaio »iij powrulim ai> zawurwa 
łraktntdw (.■ir.ysto-biiDdlowyeb k Francyij Angliij i H>^>1)airilya - mimo 
^cle wojny i klęski |)r/«niysl sitj tu rozwija! no ii»iasta<rti cbł rz-ego 
IKimugały cit-łiy rużJionii ni-iywilujaiiii nadaiic — i gk-ba była tu wtlmę- 
cann i iirmly-ajna. Ludnoiłć tyiłowa inM>ł9C0wa (Aborigeiiij jiod wjglę- 
<lnm ctnogratic/.nyni prawie nc iiicKeDi me n'tiniła si ludami Zniud» 
Prtiis i Litwy — szlachta t rj-cerstwa nienii««kk')W ród wTwodząca, 
ara nie preeraninla się da wz/ir micjsrowego elenienlu — wiwsie Jednak 
wń od lut-go pmejęłn. J«;zyk iiit-miwki stal sit; ninw/j Ktlai^lily i niio- 
moKaii. lud ratrzyiiial dyalekt totewinki, Libaw-a i Wiadawa banlio 
wygodne [iray^laiiie i jiorty ^ Iłhriiia Miuwa i Wiudawa były dawnićj 
rAukiimi Hpbiwiićnii — Flaga Kurlandzka uźywnla za horb raku (-zaroego 
w irAi;rw<.'iR-m |hjUi — a flota za Xicciii Jakiilia wnuku Kt-tlmiwskiciro 
ltoi!yl» 7. e;órą -lO i>kn;lV)w — » tak^ł atlij mordką raCtrła byls Kurlaiutya 
iiabyi! kołouił! w uono odkrylćj AniiTyoi^ idu dr^-czoua i ui^x)koj(ma 
o«! «ąfliaib''w iialedwio potmiiła onanowar wysiic Tabaggo. 

OitnlcK Kiinin^ńw, woliiycli kmieci oii Zakonu xa zaalugi 8xo»i- 
gt'ilii>e ulK}nn[i>nyob ziemii] na wlauiioić <Uioil'/.ii^'XU!5 i o8otni<:iiii pniywi- 
(ejnmt, Ind piii^ty jęczał pod jarzmcni cii^żkićj iiiowoli, oddany całkiem 
vr moc i wladzij- s/lachty kt«,>r(:j służyło nawet jyrawo kaninia car- 
diciu — i dla tt{;i) tuimo nadzwyczaj nrodaijnći jrleby i iunycb dobro- 
byta matcryaluego waniuków emigrował do s^^iodDii^j Żuiudid 
i Liiwr. 

OI»eiar polączoaycli tych XicBtw 500 mil D wynosił — połowę 
MJmowaty zwartł; lawy.— fiK"*"*®'"^ Miatnów a jióiiiiój lennycn Xiq- 
żąt stanowiła '/a C7.i;hć kraju w ilobra(?li zicmakit-Ii oprócz, znacznego 
31 cel dwlioiln. Zamków tu w obi-onuycb (uwycyftcli Iłyło kardto dui&o, 
ktńru 7, rzasem znb)M,'i:i>nin nlofrały. \V ("JoldjTidwr mieście nad Win- 
dawy roEbud/.il nie przoniyal rybny — jiU»aone i wciIkoikj ryby szły dro- 
gą liaudln 7.a j-t.*"'''*;- Przeaiidy zabobony i gnała z |)ogań»kicli je- 
»zc£t.- «za)iów tu nit; równie jak na Litwie Zmudżi i w Kijaicduicli [*m- 
Bsacji prwchow^waly. Lnu proaty pobożny moralny cicby Inlłił 
vf Swiijt.t i \'iedxiele cxjytac fcsiąiki poboiiie któi<e nktadałi dlań Pa- 
atorowio alłjo sprowadzali. 

Herb Xi^/,tw; tan'1'a proslokiitna na i-ztcry równe cyi-Sci podzie- 
lona — w pierwsKł;j tl gijry i C7warlej a doln lew ewrwony w polu 
binicm. a w drnjóej n góry i trawrii^j dolućj jeleń koloru natnndiicgo 
w poła niebicskićin — wśrodku cale) tarc-Ky umi«8«eEona mała ma dwie 
jwlowy ezerwoną i tółtą — na aiyt^j t góry korona, a pod nią litera S. 
(Zygrinuiit AuicHHt Sifp«nHndus). 



— 112 



Żydzi. 

w V] i VII wiekn po K. Chr. w epoM wĘilrf'iwki lodów my 
opadkn Zactiodoiego Paiiutwu Bsruekiegu Żydzi z Azyl duHtałi ei^ Ao^ 
Enropy i Ałrvki i do krnjóir aJoniaiiskich nn, ui. Cznni^-ui pncenikali — 
w iHiladniowćj Kun! na rozwój tutadlu z Carogrodem znakomicie wpły^ 
wali pnM:x Kakladanie aklwlów u>warow>-cb. Światojtelk w XII wiek^ 
dawał im opieko w Kijowie, ale łudność miejscowa nienawidziła id 
za lichwę i ezaclirajstwo — wvuoBili się do Uaei Cjtcrwoućj ita czasui 
Bomauit, uast^piiio w struny Nsidiiicmciiitkio i w okolice Dniepru, Zi 
Gedymina po całej się Litwie ro£«xerzali i w Wilnie cat; handel 
w swoje i^ce wzięli nie ponocając trudnić siij lichwa. Do ł'oUiki jut 
w X wcUn^i się wieku — potimfiii sobie zjednać Włauyslawa HermB 
saatiipnie Mieczysława Starego doznawali opieki— po wsiach osiai^ 
nie lubili )m lud proaty pogardzał niemi i nienawiścią pałał za amc 
CKCiiie Zbawiciela — po miastach zujuiowali się kramar^tweiu i li- 
chwij — mieli dozwolonem budować sobie synagogi, aakladai szkoły 
i (;mcntarze. Dla sprytu handlowi^ nic tylko t<Jerowsiu byli ale 
poddani, rozpościerać się tci zaozęU po Sz^sku ^v Czechach i Wę- 
grzech wyrobdi sobie przywilej na handel kramarski po miaataen 
urządzali składy towarów już na większą skulę zakładali Giełdy 
i BftBki pożyczkowe przez co uprawnioną została licliwa do której taj 
ką mieli »kIoDRO^ 1 

Pod Kaztm. W. największej u nas używali opieki t swobody, 
do czeeo zapewne pr/yczyuila eię Esterka. 

Jakoż tylko ^dom Wojew>Klzińi<kini ulegali z apellacya j&dnałt. 
do Króla, icby im Stanutttwiu ani Ma^traty miast nie ao^uciiily. 
Kiedy w XV wieku na skutek impulsu z Rzymu wszędzie usiłowano 
Żydów do spoleoznońci Chrześcijańskiej namnać a ci opór stawlalij 
rozpoczęły się prześladowania. Kam Wlad. Ja^cllo nio był im wcalj 
przychylny bo > na Litwie i w Koronie dali się we znaki. Kazi 
miórz Jagiollońciyk z początku im sprzyjał p«!iinićj prwrz Kdykt Nt 
eiawsk! ^ciiśnił i podciął wyzyskane dawniej przy wiltjo ulegając radoi 
Zbiguicwa Oleśnickiego. Mazowsze wstępu im do siebie znpohu< 
wztirouilo. Za Jana Olbrachta rozbudziła się przeciw nim niechęi 
i ogólna niunawi^ — w częstych bójkach i zatargach {ki miuetacl 
niemało ucierpieli i tracili — w Krakowie i we Lwowie targnęło się 
na nich pospólstwo wyrządzjijąc wielką krzywdę a w Litwie oienii- 
losieruic ich gnębiono. 

W Koronie zoo^e było ich pcłoienie — tu cały handel zagar- 
nąwszy w swoje ręce przychodzili do dobrego mienia, choć. jak na 
owe czasy, niemałe phició rnuHiL-li ]M)dalki, cła myta i judajkę czyli 
kozubalcc. Zygmunt Stary odnowił urzywilćj dla' Żydów z J,40S r. 
njc dozwulujący porywania dzieci Zyilowskicb dla przcclirzccnia — co 



PI 



— 113 — 



(riif iriducmu praktykować niasialo w itkntcic zbytnlćj gorliwości 
i dicci jlttnia wsh w jedni; spolecamćć krajową alei to Jtawste gwa!- 
t,ciii tiącilo i uburieoie wywulywuio. Hyli jtii medycy w Koroiiiu 
Żydzi, jw ukoócuioin kursyw w uniwen^ytetach Niernkckicli j dobree 
itu eię działo i w iv8pckcic byli n klasa w^-iDzycłi nsroda. Zygmitot 
August ^/.cjtina praj.-uąl src-furiuawai^ Żydów i icby ich z l^J odrij- ■ 
>)iiow.'i wyciągnąć co nie dopUiizczida icb przerobienia cbciał do wazyst- ^M 
ktob {>raw urtypofeić ua niwui z krj^owcami a nawet własność ziem- ^^ 
ak^ nabywać pozwalał tym, eoby czylać i ju»a6 umieli po połskn 
i aWii polaki nosiO nawet i szable i łakicb mnlazł Cooiendoni co w raporcie 
swoim (Jo Hzyiuu zaiuicŃci). "W owym już czasie Żydzi mwi luicli 
pewien Haraorzi^d — rjenidrowic z wołnego gniiu wyboru powołani i za- 
Iwierdy^-ui jitzeK Kndów Htanowdo decydowali w sprawa*-!! religiiuycli 
a nawet w cywilnych i kryminalnych — do Wojewodów nalczikio, 
łtaczyć i przcslrzegać żeby S«nioron'ic nie nadiiżywuli władzy, do 
v)dri;Gui^-i niu zdijżali i nie działali nic na szkodę narodu co Zyiliiw ' 
jtfTiytnlil. RoKiłorwidzunia Wojewodów pod tytułem Porządki Wojo- 
ivi'i(Ulue przecltowaue do noiizyeh czasów świadczą, ie była potnw- 
biin uai1zM-yczii.ina w tym kicnmku czujnoiii' — ^Biłznie tiiż za irudy 
okoli) ŻydowKkiOj nacyi {wbicrali Wojewodowie ustanowioae pewne 
daniny już w pienL-jdirncii już w podarkach. 

W X\\ wieku Żydzi na szcKcgttlny wpadli pomydl w RosRyi — 
clicieli nowa siworzyć Bokt<; reli^juj; i zniiloili tu i ow<izic zwolen- 
uikńw — próbowali i u nan jn zaezczepić, co się w iuden sposób ndaó 
uie Bio^lo i wywolnło wielkie oburzenie ^ — wlnowily się zawiści i prze- 
budowania, liójki i ^Tałncźe i handel muiiiul ucicrpit!ć. 

Pncezornc nu przyszłość Ducbuwicństwu Pufiikie przez Uchwały I 
Synodalne zwracało teraz wicoćj uwagi na titosnnki Żjdów z Chrze- 
BC^Ia^ką Indudściij za czćm ptwzły pewne opranicecuia w niywanycb 
doUjd pr/,e/. nieb przywilejach uaduuych ud i'anu,i;j(*yfli albu zwycza- 
jem utwiordzonycli. Zaczęła i szlacbta nastawać mi te ich przywileje 
I BWubtidy alu ^y^ttiunt August nic 4lał icb pkrzywdKić i dowodził 
że podtrzymuje cały rucb Imudlowy do czego 8ię miejscowy żywioł aia 
garnął. Zajiewniona ini tołeTancya religijna zdawna, nio była |)0^'^val- 
cuai) )>rze8 cały i>cr>ó<I raijdów JagicIIoóskicb — prawu wta«i'jwci było 
w puH/anowaniu acKkolwiek dobrobyt Żydów ro/.biidzji! zazdrości naiuic- 
Incwei. 1 Stelan llatui-y nieprzyjaciel wszelkićj swawoli załjezpieczyl 
icb gdzie le;:u bylu jwtracba. 

Zypuiimi lil-ci łaskawy dla uich, Neofitów do etanu HzlaclłOcklBgO 
cliciftł nawet wliczać. — Wahie jarmarki pidączono u nas z walnemi 
^udanii uezou^'ch t(x>h)pńw żydowskich dla roztrzygauia najważniej- 
fteycti kwcHłji i zdań lud ten W7łiiczu)e obchodzących — było to cdi . 
na kształt Synodów. I 

Za Wtadyst. i Jana ł^iazim. ncierpiell Żydzi duio od wzbnntonego 
pospóNtwa i i;ików aiesloniydi w Ki-akuwie l'oznitiiiu Wilnie iwcLwo- 

* I 



— 114 — 



I 



.__j — a iłOdcMW buntów ua Ukraiuw mionium i źycicni prjtypUdli — 
takie pr/.e^lnłlowniiie (MwiagD^lo T.a sobą xast6J upadek tinnillu i ki'e<]ytu. 

HoUml i Jouau (.'U Ki^ tunioli wkra-^ właski Jaii» III-^ trymbi" 
róine ulifi tUa swój nacyi — wwiakie xa Siwwiw jKUUiwialy si^ w ni; 
uycłi H-ptć) stronach bójki i grAHei.ii żydowskiego mienia. P.itiowau)< 
Stanisława AuguHta obfite było w pom^iłly lejwKycb urwjtUcó — stan 
HO eic takie cLoćby w odlegle preyaxlosfi zobyiv«telić Itnimuść żyd' 
WBki^ i 2lar w jedDo4^ z krabowi} — Sejm Wifiki wzu-jt tij kwcHtyi 
do Hercu, railzi), ppojektowul — ulu grom «• uderzył w J*olsUi; Mtran 
skuł i ]ibai'7^ł uńjk'|>3w namiary pniw«diiwi-ótv tibi tćj un ltilnctw< 
Kkazunćj nacyi. 

Kraków Lwńw PoEHuń i Lublin były ogniskami oświaty dla Z 
d6w Polskicb — tn «c Iwwieni Akademie TnlnitidycKne potworzył, 
Tn uczeni JJydowscy Tcolojfowic oddawali ttic; z calq 8W(»lK>dit wykl._ 
doivi Pisma S-ro obojęlni iiii wiwlzi; kwiatowa. — Do otaonycb Żydóff,- 
I^olskicb Katicr^jj} «c: Dawid /. ?>/.cMbrzes»yi»a Szoberfifjiyn i S/lama 
dwaj bracia I>jlM«iiCKe obaj Malo)K>laDtc — Leonard w Akad. łvrak. 
wyłcifulii) pubtiiT/.;iic język i lilcntlur^ hutH^i^ki^, Izerlu Doktór i Itu- 
ktor Akademii Żjtiowakiój w Krakowie — T.oria z Brseścia i.it. Ma^^ 
i Ven3 Tuolo^Wło. Lł^^zyc Salomon ui-zony moralista w poczatkuc^H 
XVIl-go w. pidal komniL-utur^c ua Xitjgi Mojżesza^ krytykował Tftlmn^^ 
i projekt lepnzćj cdnkaeyi dla d/.ieci I7.rai3la Qto^.yl, ale ten nie W!ix<.'ill 
w wykonanie. Ginsburg, matematyk i astronom używał wii-lkit^c 

IKHUinowaniit u Dwom i jkiuów ))i-zeduieJ8/.ycb, w Koronie. Z Mcdy^ 
LÓw zaHlyiujli: Aakenaz Kalwar łlajli Jeru/.ali«i. Wahl i Hir.w. obezj 
tani w [irawic niiin; kwustyc prawne obrabiaJi i of^laszali. — Po Na 
tanie łlanower 7,')iStaly intei-esujątro hisloryeinćj tre.'ści pami^liiiki o l>iii 
vi« Clmiielnirkie^o tudzież tlistorya .Synodów Żydowskich w obręk' 
It-ptćj. Mardofhcj i Maliuowuki i poczyami i toołogiezneuii wsławili ei^ 
dysputami. Jeremi Nenfeld i Efraim Herman w XVlII-ym wieku wj 
dawali Gazeta lekarską w języku lant'u«kiui. Konuiż nic znany jv3 
Salomon Mąjmuu rodom z Nicswa-za, filozof, allH) Mztycbar^ [.cjbowicf: ci 
X lakii^m wykuiiczeuiem arlystycznóm otlrohil AIbnm portretów XX-.-ii 
Kadzi willo w i AM'ln!n>wie słynni r\iownii'y i modaliciowio. W zeK-fłyni 
wieku niejaki Józef L«jlx>wifz Ży(f urodzony ua Kusi Czorwon^ fran-^ 
kiem się przezwał i clicial reformować: Żydów — powstał prz<'ciw Tal 
mtulziatom t znalazł protcktoniw w Biskapadt PoUkieh n dworu Sas 
8ki«^ Elektora i Króla Polskiego Aog. Ill-eo i n Siania. AugiwUi — 
cbotiai i flam z rodzin.-; i jego zwolennicy Chrzest iTzyj^li uieroisze- 
ntyla aic Sekta dwuhcowa bo uowo-ochrzc%ui w gruncie Slarcpj Zako- 
iia zaaudy zatrzymali, a x pozoru, dla widoków uwiulowycli tylko 
Clirsuictananii byli — poznawszy uią n» tćni ł^rołekli^rowio opu&-ili_ 
I ranka i resztę nwaDturnicze^^o żywota na tulaotwie przcpi;dzil. Nii 
Podłoga to iaanój jui wątphwo^i ia u uas lojnój było Żydom nil 
ndziekolwick iiidzićj — nie zaznali takich ^altów i prz«śladowaujakii-Ii 



^^^r — 115 — ^^^l^HH 

do^ma(trxa)i n FnAstwie Błxnnt.vA^lćfn ttc Frnnc}'! Auglli nifzp&nii 
Portagalii i na WęgnwwU — tam w KIH i XIV ivieko spotwariMDu 
icli o sjjliirawlcnie lioBtj-i nwtnlcrslwo djticcl dla jMiiracbncj im krwi 
tlinLeściaiiiki^j do pewnyt-li rellg^nych tajctim^cb obrii^ów, inlrnwa- 
iik- ritudzień a lud cicniiiy jM-dlmrzany tym spoiKilHjm pneoiw nim rau- 
cal Bi«i na kmuiy i składy towaniw i lupif Ji- Immyl synagogi sstkoly 
i cmentarze, wyśnią! z miast ałiy npniiizcrEoiut wlnnność icli iiienietioiną 
zaganuji- — gdzie iudzićj eiiowu toloron-ani zaletmie. Dicsłyclianenii podjL^ 
tkanii ohioieni bywali — uic ras cale Prowiucyc ulbo U:i miasta pntez 
nifh przeważnie allio wyłącznie zamiesKkiwaae w sagtaw Paniyąey 
i Xtażt;ta oddawali a d!ug iŁaciąguioty z Ilcbwą na Zydacłi .ciaźyt 
pod rygorem wywlaszcicenia i wyclalciiia /. krsjti. Jolto w<^lc Żyduni 
wtHpol 7. CtirziMiaiiami wfldlng iwt<tain»nień SjTiodów mieszkania 
V. ,1) a lokaoya iiiiowu w wlditicliiycłi rewirach do o<lr^biKxki 

i kA;! przeciw krajowcom d('prowadxala — niemało tn i owdrio 

szkodziły Żydom mwiił* wyróżniające icli od miejscowiM IndniMOj cechy 
w ubnitiiu, płatek «nkua czerwonego (iianiu riiliri circulus) jak shj 
czyta w Statucie SyDodulnyui Miko. Trąby obowiązani byli uoeić na 
zwifrarbnii^j sukni ^ /.aozom poszło żo gawiodź próżniacka paaprv 
i laki uicpukoili iob ua k;rżd(riu miijui'!! — a ileż icli zginęło na stOAaeil 
iwdczas sorowej lnkwizycvi w saiii^j Hiszpanii, nie oszCKędzoiio ich 
1 w |Hirtugalii rliociaż zaHlugiwaii tam na nwz^Ii^dninnił: za podniesie- 
nie przemysłu bandln i roztiudzciiie oiwiaty która i» wypędzenia Mau- 
rów (AraUiw) byłaby pt>^.]a w zaniedbanie. Zbte^ z połwyspn Ibe- 
ryjskiego Bzokajac praytiilkn w Afryce znośnym cieszyli się bytem w 5Ia- 
rok^o Tutiitiiu Egipric i do Polski siij whroniwszy mogli iii jchkczo 
lejMiz^^j za*.ywać <ioli gdyby sit; szezenw zżyli r, naszą społecznością 
nie wistijimjijc od wiary swjcli przodków — Iw na to nio naiitawano 
U nas. Handlem i lichwą tt/ybko Iwgaciti inc Żydzi co nncbudzato 'ja- 
zdruśe, a 1'annjący eliciefi też unaciiią cz^^- wj'y.j,'skiwanyrh przez nich 
dochodów (Ua Sltarbu państwa zagarniać róinemi ich ukLukiaŁ- ji-tdat- 
kami od których ludność krajowa łvolną była — brak tlochonii z prae^ 
myshi za-ttępowaly wnoszone do Skarbn róinfj nazwy poilatki iid Ży- 
dów handlowi oddanych — ale na zaiHitiieżcnie lichwie, tuk sumu jak 
iuti, i dawnitM uio było sposobu ani na opodatkowanie kapitału. Do 
imhywaiila wiasno&i ziemskiój w territoriaoli miast byli dopuszczeni 
ale d<t niej u nas nio rwali sii- Żydzi, już, ic mały procent a duży 
ztąd kłopot, JDŻ, ie według Ustaw krajowych nie mogli tg^^Ł 
cbrzc^cijuńukićj czeladzi. a^^^^t 

Na przestrzeni Daiynćj Polski rozrzuconą ludoode Żyda^^^^^M 
eząią na milion «U>w, ale te cyfrę dniialo podnieść mołna ^^^^^| 
nilioua łm jak dziś tak i dawniej Hągle »aq x oMeuiycb 19^^^^| 
na8 jak do Ziemi Obiocanćj cisncli i i^tślv się akonlToUoww^^^^H 
wali fcby mnifj lKl»ł(l^vnego placie. Pozostaje wrcRzcic! ś<.'iAle i^^^^| 
cnyi czcui zawinili Żyńń względem Polski co ich na tnhictwo sE^H 



— 116 — 



d;c1i po stracie ojczyzny i pneśladowanych ędirictndzi^ pnjjcla i P^X| 
tnliU w iirzokonatiiu że n-usiiy-Ktii za to powi^kazą cyfrę poł^tecznyol 
obywateli — oparte lui dowouAch tiistorycznyeli i i^uszno^i xarzot« 
(ląją się zredukować do iiaiitcjpnjącycb: ■ 

a) aicbyli klasAii prodiikująŁ-ą cu kraj waw-lkicmi opatrując wjfl 

fody bogactwo jeęo pomnąc — Httikali ci^żkićj praoy około roti, a jakn 
oBsiuncnci zmawiali sit; na oltniianio ccDy pródiikttiw w )>oeie czolfl 
ptzc2 ziemian i mliiików itubywauycb. I 

b) nie brali eic do raemiost kunszlów i przemyelu — wyUcKuifl 
z liandln iy& i ifitiuećohcieli.iia wyzyiłkiwania i {MrouuceDtńw i koua 
DłeQt<!iw. ■ 

c) dopnszrzali ai^ rAtaejto ro4!xAJn naduiyć ztlrowiu tadzkienilF 
HzkodJiwycli I'al*2iijąc wiktufily i tmpojo, pwlstawiajłn; fałszywe wagi 
i miary — olir/.ynali dukaty luibywali skradzione rzeczy od osób pOI 
dtgrzanych i (iL-mor^liiiacyił snerzyli. ■ 

d) że |)03iun;li lii-bw«j du (ratatuidi granic narzucali się z poiJ 
ctkami nieletnim ieby eiij na nieb porządme obłowić, wyzawali z pufl 
se«yi luiejiłkicb ułNlfn^onycb właścicieli. ■ 

e) ]t« sitj do ullaruwki w krvtycznćj cbwili dla krają niepoczd 
wali ani do obywatelskicb obowit^zkt^w, cJioć mieli przed oezamigodn 
nańladowaoia łiatryotyzm Talan^iw i Ormian. J 

f) ie przy iwiarzonćj sjwsoljnośa i nieprzyjaciółmi kraju się wirjzaa 

g) te swńj iatigou zapatrzony muiuczyzną zep«nt^ tlla podtr^yj 
niania odnjbnoici pi-zcaosili nad mowę kfujowjj żeby i w przyi^łycfl 
pokoleniiicli zaszezepić wstrijt do miejscowego żywiołu. 

b) że śdslćj jedności i solidamoiki węzłami x]aczeni za staraiiicm 
i wpływem RabinOw i Iiakalow, korzystiijijc z iidziclonycb prx«z nieb 
iastrokeyi w ró-żuy sposób wyzyskiwali Cbizeńdan. 

i) że znarxne wkładki w najlepstój monecie z kraju wyoylali 
Jenizalcia oa rclif.-ijui>-nanjdowoi^ciowe cele. 

k^ te byli uarodeiu w i^zaimlzie, Statua in etatti i t d. 

Taltiemi byli n ona Żydzi, a Jeżeli byli innćnii (nizieindzićj Pra- 
wodawców to była zasług — Nasi Prawodawcy mało olc zajmowali niemi 
i zoHtawili ich własnemu sprytowi — skorzystali z uieradnoc^i mi^ez- 
kańców krajn wylijcznie rolniczego wzięli handel cały w iiwojc ręce 
pewni ztąd dobrego b^tu i znakomitych korzyści iikoro łokieć i gar- 
niec nbliżal klćjuotowi szlaclierkiemu. Dla rozbndzenia przcmysłn 
w Krujn bogato imI natury uposażonym mądrzy naai Kn'>lowiu zwabili 
^'iem^w. 

Żydzi w sarnę aic porę nastręczyli do lalatwienia Etosnnków 
iiuQdzy klassi) produki^^cą i fal)rykiiji|cq a konfinmentami i uie dla 
czego innego tćj opieki ze strony Pauuj^^ych u nas doznawali — raohc^ 
wano i nu to te ao emulacyi w handlu z Żydami wyjjtąpią krajuwcg 
ale nadzieje zawiodły. — 1 cóż tu dziwneps że widząc sl^ [ónaimpolo^ 
żenią pra^^li wyciągać jak uajwitjkszc zy.^ki i robić pieniijdze co im 



ieh 

i 



w — 117 - Ą 

miały za]Kwnić jakąś ntezakźno^ w ohcćj pouiek^l dla siebie Społe- 
CKDOĆd gdr.h pod iv}-j«tkowetii ^.yli prawuni, 

Nic rnssz nic lepsTego nad 'swczere postępowanie — Clara poeta to 
nąjlcpszu \vszi^-dzie zasitda. Juk tylko do Pobki Żydzi prwiiikae xacxeU 
należało ich iipMcd/.ii; że do takich a takich praw i pnywUeJAw 1>caą 
do|)aB-£czciii, a za tępo a tego od nich wymagać się ncaae — nie zro- 
biono tu^^o tymczaacm Żydzi pchali siij 'do iias rozszerzali się po ca- 
łym Krajn a Upoiwszy głęboko konwuie siali sie paaolytem doku- 
ceEliwym dla catogo organiunn narodowego po uieelMje i zawiM^ kii nim 
badmo a kilka razy wywołało przcśIadoivanic ze strony posiM^lstwa. 
ftawodawcy w których li> mocy było wyłącznie, nadłogo eie ocijjgali 
» orziidzi^uicni n naa Żydów ktńrsy się bytiajmi^j nie maBkowafi i otwar- 
cie wypowiadali jakie pośród nas znjąć iilicielt Htauomsko. — Za Jagiel- 
louńw l>y[a najlepsza pora do zreformowania Żydiiw ho w lyin rzaflie 
w calśj Eunjpic wzięły flit; Rzi^dy do nich w-t-zer^c — ie to i«iłożouo 
<lo naW^pnych C/Jtóów, poioslali u nas po daii^ dziou prawic takii-iitiż 
jak łjyii w XV wieku, /, iwwuoHci."! też już za Jagiellonów hyło uie- 
nialo Ży<li''W coby umiarkowanej reformie w dndtu nrzykiasnęli ale 
się aami iryrjTfae z tem nic nn^li ^ radzi/- o Żydach l>ez wspóludzialn 
tycliżc mo7.('t>y niezręcznie i nieiwżjiecznie było. — W takim stanic 
TzecKy j,eby unikua^ zarzntn «ine uohis de uobis radzono nujwla^ciws7.ą 
było zloiyc Wiec eżyli Walny Zjazd x reprezentantów iydnwskiej uacvi 
I krajowcAw świeckiept stanu dla konferc^ncyi — i pr^edlożyt^ warunki 
pod jakicmi żyć mieli uadal w {n^aiiieacb It-ptćj — zadotuuwneni Już 
a nas nieyjiwodiiioby przystali lui wwh z tycłi wunmkuw a co fwierć 
albo 00 pól wiekn jwlem iKlnawiające się takie Zjazdy do reformy 
Ży<Iów naszych stanowc^otty «ię mofrly były przy(;zynić. Inicyatywa 
na Walnym J^c^^kIc do nas nalc2ałn, jako do pani^jącego narodn — 
dla zj^ody domowćj i iepSJićj Ramych Żydów doli w przyszłości reforma 
wymafoiła z oba Btron pcłniycli n»lę|Krtw. — Nic przyszło do tego Iw 
nie było w narodzie zgody, IiiaczćJ na kwestya żydowską zapatrywał 
8ic Btau dncbowny inaczej szlachta inaeKej Kn>iowie ze awojćm oto- 
czeniem. — Kwcsfya pozostała uielknii^tą Żyilzi jak dawniej wysławieni 
na strzyżę starali się to odbijać ki)>^ztem całego narodu i pozoatali 
statna in alata. Nicnmia ztąd dla kraju Htrata bo znakomite tej nacyi 
zdolności tlnansowc i kapitały jakie jioaiadftla mogły tiyly kraj oży- 
wić, podnieść materyalnie, i ocalili od upadku Jaki go zaskoczył gdyby 
Tf porę i w 8po*((b naJwłaSciwezy były użyte i spotrzeltowane — pomi- 
mo to bardzo wiele leazlD żydowskich stopniało w nasze siioleczno^. 

Ormianie. 1 

Uciskani i ^cbicni w własnym kraju (Armenii) od Peniów Tata- 
rów i Turków opuszcsali ojczyznę wiclkiemi gromadami i dostali się 



— 118 — 



ai do Krymn i poludniowtij RatA aa. Wołyń i ł*o<lotc — xtąd etiuał ai<> 
icb Ewali6 do siebie Lew X-źe Halicki i przywilejami naasl i^iżnćnii. 
Kuziui. W-ki p^iinićj wlailca Ktui Cnerwon^J ofiarował im nrawa Stu^- 
denltarskicgo korzyści, zajMiwiiil swoImkI^ ws^elkij (ibrzadŁii i ']*;yyl 
A Lwńw na stolica Biskupa prz-eKiiaczyl. Za Wituluti i Ja^'ic!tv c/,afli'>i 
znacima liczba emigrauŁow z Cylicyi pntybyia do nas i oitiaiua mąfi 
soWk jwreezone swobody i piuwa jaKicu im w o^jeayżnic odinówioii 
Lwów Daazw\'e7.nj im sig spodobał i ludiio^ć jego ]K»wickHzyH. Jagid- 
lunowtB WKuJkiumi wygodami i BWolmdonu icU zabezpicL-zyli, a )>r<^~ 
tego Zygin. Staiy przcioiony na jijKyk łaciński Zbiór i>raw icb kr:^(<j 
wych jiodcuLS sojuia l*iotrkowiikif(w pr/ojn^iiny lóKt r, zalwiunuu 
i nićini ta^ riĄd/Si pwwulil w graniracli K-ptOj Inbo ł pwiitini znui _ 
nami ieby nie stanowili narodu w aarodziu — ucbranc tóz zwtaly w jo-" 
tlen Kbiór wszyotkic ponadawane im uicgityś od MonarcInW nnsnycli 
przywileje iiifri i «woboay. Wdził^cziii XKtwi-j ojczyźnie jKjkautli «ic Or- 
inianie podczas wojen z Zakonem Krzyżackim pod Grliiiwalilem i Ta^j 
ncnl»ł;rcem, (Rudą) zgini^lo ieh niemało pod Warną, byli 2 Janom UI-ii^H 
poil Wiedniem gfl*ie się z udwa;^ i m<;£twa odznaezyć starali: Wyalą^ł 
jiili do ennilacyi z Żydami, objęli bnndel wcwuctriuiy i zagraniczny 
miAnowieićj wwliodui — uiywani bywali <b> zafatwiania stosunków dy- 
jjwiuatyojinyeb z Turcyq jako ro»]!łuni<y Tlómacw; i Dragomani. Wpra- 
wdzie iirzybyli do nas jni z ka|jitalami ale przez itczciwe zabiegi zna- 
cznie jo |>on!Uużali i lui kaJ,de zawołanie nie odmaniali pożyei^ki Mo-^ 
narcbom w imii; It-ptt^j takowćj ź^daji^cym. Nie byli oni ciężareui dla Kraj^H 
owsiem do jego sn; pfimyilnoSi-i przy<;£)-niaU rozszemijac bandlowe «to^^ 
minki na zewmitrz i nfatwiajac zbyt burtem płodów krajowyclu Do 
znakomitezycli rt>dzii) Ormiaóifkicb liczyli nią: AgopBomeze Awedykowi- 
cze Bematówiczc Autonowiezc Krzeczńnowiczc BaRjez<łwie llogdanowi- 
cze Murutowiezc l«akowiezc Kersesowicze Kierkorowicze Boezkowin 
Enuuuwieze Nikorowirze Piraniowicze RomaHzkany Tui^osomcze Ucmc 
szkany Miuai>owicite Katalowicze Gamoecy Oliaoowiczc Mcnianiszuwic 
Zituorowiezc Aognslynowieze Wakowscy Sadokowic i t. d. są U 
jni spolsKczone nazwiska które jeszcze i dziś istnieją. W XVI->in 
wieka z polndnia poimntjli się Ormianie do pi7.yazlej now^j etoliey kra- 
ju gdzie skleiiy i składy towarów wscbodnich rozwiucii. Było tet wie- 
lu poAnSd nieli Indzi z naaką i liti-ratur^- krajowa sbogacili swojtJini 
smarni a z pewnością po dawnycli ISibliotekacn zn^dzie iiię Jes 
wiele rękojiisów z dH\vu(-) epoki nic wydanych albo t&i i zatrą 
być mogą i nich niekti'>re /. wielką dla nas stratą. Obyczajo i 
strój narodowy i język tak sobie przyswoili, fe »]<} od krajowców zale- 
dwie cerą śniadą Wtinili. Prócz Lwowa Krakowa i Warszawy osiedli 
w wtijkftz^j liezoie w Jarosławiu Łudtn Kamieńen Pod. Brzejlanacli 
Stanisbiwowie Śniatynic Zlocrowie Jazlowcn Horodeńee Lyszezn Zwań^n 
CU w Wielkich i IMalycb Ormianacli. Herb im nudanr Anioł z cho^f 
rągwią — w prawach i przywilejach stali na równi z pohką i rnsińsk^i 



i 




ladnońcł^ ZabKg1iw<w;cią pmcą i muralnoticią się odiiiacu()ąc mieli 
iprjt niepospolity do Itaudlu a w potrzebie ofianKxkią i patn-otwimem 
Rljrn^ił. 



Cyganie. 



iCjiiptri T/igAł)i (togtali aię do nas ai jc Indrj Wechodnich 
K Ziii|:Hiii w XV v. i ^><iiU)CiH:^e do Utny; Kazim. Ja^etl. adziclił 
im upieki — cliciano icli kołotiizować. Rąjgrud Bar Mir Uurachwit 
Hargliiw były icIi |)iiTWfixe oesdv (ndztei Pjisk. 

TiUt aazwftny Król idi Msrciulciowica: aitlftchcic t rodu, strojno 
ai^ nm\ |M ^taropolakn x bintdj^^ctu w r^kii i kt^pakicm wspAuinlTia 
r: ' ' B ]!jin^xe T. łiizanent za. paftem, ilnDine rr^yli uoglownc ?. tuch 

- trKymal w kiiTuości riiiidui i iją<l)^ii abnolatmc. KKjIowiu 
uunri.iko jeg« xfttwii.'ixlztii nu cul^ Koroo^, na Litwie prulc^wanym 
yi od W-i}l Kadzimliów. Znamtorowski dragioi był Królem i w kaiY 
bacb iHilrwbnćj trxyiutt) ieli kanio^ci 

]>« oywili/,aevi '>,tidii^J BklonnoAci nie oknzyirali — po ogontakj 
oenc latwu icli byto pognać ~- /.atnidiiiali sit; śliuuirk^ kowalki; beduar- 
ku i loc/«iiił;ni koui u Indn — Cyganki wpjib^ aą zajmowały — Inbili 
Cyganie lula<'ki« ż.ycie i do krad«oiy wielka luieU skłonno^. Nie było 
Rcczą nadzwycMina miedzy Cy;<ankami zujuei^ć prawtl/iw/) pioknuść, — 
Mieli neho miizykuluc weliodzili ilo kapeli nadwornycli, a ulubionym 
ich instriinteiitem była dzyuga v, drumla. Rzadkie były pntj-jKidki żeby 
eygaunka rwiiuua ^dzie tnalo oHiadhi mimo najkoncyatuiejtize warnoki 
lÓrta — poiwstali oat-yi^ tułack% i stawali sl^* ci^iarcjii dla Krajn — 
Starontowiu pograiiiraiii acB miełi polecone uie wpnaicsać band eygaA- 
•kicb do lvraju, iciUa tv{;u nic prKCfltrugali. 



4 



Tatarzy. 



WitoW pierwszy jciitów Tatantkicb nad r. Waką i w okolicach 
Trok OBwImI, a następnie sami w ^'riinice Litwy i Polski przybywali 
pomadotuieui od osiadłych już uwnkow że biij x niemi ntzciwiw obcbo- 
aiĄ krajowcy ! Monarchowie — w XV wieku miaiiowicićj z powód n 
ro7.tćrek w stcpacli przerzncili się ze znacznemi oddziałami naczetaucy 
drotmych plemion t^j hordy do ua« pewni Icpsw-j doli — wtybko z dzi- 
koćei się oincąsali i cywilizowali, Język nasz i obyczaje przejmowali 
żadnego po<l wz^łędom wyznawanej wiary nie zaznawszy naciskn. Za 
JjHnellonow jiiS dobrze zadomowieni dortawali jni po Krolewgiczyznach 
zteitiłę lennem prawem z obowiązkiem pełnienia słniby rycerskłAj. Po 



- 190 — 



Rtaob wsiach i osadach pnu^y. nich uikladanych swobodnie w;'konjr- 
wali ohradki swej wiary, budowali tnni mer/etj- — t>vl uawel w sa- 
mom Wiliiifi |n>ka/.ui>.!jiizv nad >iamq Wilią w N'>«»[,-rr'i(iliu iwTrokacli 
i iiinycli raRein mijwj jak filo ale Wi»K,v8tkie l>e/. wieilyc — n jrnij- nieb 



zwj'k!R sit; cniontantc /tuijdowaly — tnnllowie allw imiiniy, fducbownij) 
zft ekladoK utrzymanie miOiicy i Krymu z%yyklc sprowadzani bywali. 

fc c h 

HTAoiaol 



•i 



Nasi Tatarzy lycerską »awiDito«ć 8|łebiiali chętnie twontąc oddnel- 
bnfce lekkiej jazdy i jMUCsas wojen w Intbintnck i r. Mo^wą do- 

I aio wielngiwali. Opnlcs zdobytych (npów w rAinych kosetowno- 

'Aoiaolt do cze^ wrodjwny mioU talent, Je8KCxe xa odwa^ nagradzani 
bywali bi-rbamt i ziemią. Star8]iy7.na ich roilowa, liegowic na Kniaziów , 
u aat i Mur/:i>w przemianowani zostali i stali na równi pod wzgl^em 
praw i 8WobmI K nasna Kulachta — uie/.ein i«ic zrćszlą od nii.''j ))n''icz 
wiary nie róiniiic. Osiedli po nimsiaeb trndnili sio pąrbanttwem ban-j 
dicm koni, fnrmanili i uprawiali jawyny — ci cu się oddnwali lian- j 
łowi eprowadzali ze WMchwIn nmterye i wyrobv tureckie chustki Ma- 
) obrusy [nasy. Po wiłjkszych miastach gdzie ebdcli osiada* dosta--) 
wali na końcach icli ))od labudowunic slą osobną przMIrz-eń — takie 
l'r«:dmi(;6cia Talarami albo ^'atarsECzyznaini nazywane, były "pniskiem 
icb liandlu i rucbu praeiiiysloiyt-Ko. PiiiMkic przeji Tatarów wyprawue 
okóry no cal^j się Koronie i Liinic ro/*h<Mi/.iiy. 

A-żtt Oatrofoiki i Knta^ Glińiiki zwycitjzey z pod Orszy i Kiecka 
zabranych w znacznćj licitbie Jeiu-ńw jńż w «\voieb dobrach olisadzili 
na' mli jai po miastach (tskM im pozwolili, U nas zabrani w niewolę 
Tatarzy tracili charakter jeńców i jako tacy nie byli traktowani — do- 
zwolonero było u£ywać ich do s^^pania ^rotili budowy zamków 1 iiuiycli 
prac z jwżyikiom ealejto kraju ale utrzymanie wteDczafl newiwe mieli 
zapcwmone u Da«l<;piiic niemi kraj kolnuizowano, z uwasi na to ix lii- 
liili zajęcia około roli J tnMkliwie około iuwculai-£a clKidiili, Stu- 
tatcm załtczpitjczeni byli od nciskńw Starostów w Koronie i Namiesini- 
ków Xitjżccyeh w IJtwio bo Prawodawca pragnął ich do Krajn szezc- ■ 
rae prz\-wiqza^. Nasi Tatarzy stosując si^ do zwyczajów kraiowycb " 
nad jednę więcej ioa nie raiiwali co dowodzi jak dobrać cywilizacyą 
i }ój nrządzenia pojmowali. 

■Jawne rodowe czysto-talarskie nazwiska znikały w klassie wyi- 
Bwij — ta od majątków aenD^kich nowe sobie tworzyła a!l«> je spol- 
Bzczone mieć pragnęła, albo przez zwiąski .Alultnc z Rusią Litera i Pol- 



^H|ki) kojarząc się razem z uowij wiarą w nowe nię <Klziewałn nazwiska 
|PKcl>y eoprędzćj zatrzeć przeszłoi^ i stopnice ntogła w miejHeowym 
iywiołe. 

Do znakomitfli^h mdzin Tatarów Polskich w Koronie Litwie i na 
isi osiadłych i hcrbowycłi nale^: Assonowicze Aliraiuowiczc Acbma* 



< 



wicze Azułewioze Asłanowicze Bąjbtizowie Bolbar^itowie Itaranowscy ^ 
lielakowie Rajdulowicze Bacxaeoy Bykowscy Jannszewsry .Mzefowicze H 
Eijońscy Koryccy ŁAdzióacy Mncliftwie Mnchlińacy Okoiscy Okmlńftcy, ~ 



— 121 — 



Omobcy Rydmwwy Sobolewscy SmoJwjr TftwwowMy TnpalscT Uhino- 

nowie Kwtiewkue Narkomezc Turowie K my^ztirscy. 

W sjtrawach i. Cline^nau-ikii luiinośriij {KMlle^H sądom ł wln- 
dsom kraj<iH-jiu, K'>rau iinjjtlza} slii^uuki prywatne riKtzinne. 

Wftdlug Kiertioj* by!o u nas «tJiih okręgów TittnrMkicli (e>piuli<>w) 
UlaAekl Jas/yuski Najmański Jałownki Kondrncki i Raryóski. Mar- 
«ndki')w i Cbornityi-li mdi Kn^ nomiuowal — prosty Ind (plclicje) tak 
tamo juk i Żydxi |K>g!owne <]o 8kaf hu płacili ^ ordynszczyKitę r. sre' 
Imnncyoo — omadłych na grantni^li, iciemian, liczono w obrębie B-płćj 
9UII faniiUj — a ogńt Indouści (atai^oj 200,000 gluw donosił. Rysy 
tirarey, wy8tiiji|c« koś^ polirakowa skład nosa i oprawa ooniw kji:Łf} 
icił policjtyi^ do plemienia Moiigolnkić^ 8x«ice])U. Tatan;}' chowali aię 
w wykoitanych w zitini gruliatili w puslaci siedzącej — wcprz-o^iiu^ Bi^ 
bnyOKili, Ł^ to konina wielkim byln dla nich pny^inakiem i hantnioa 
■i. ryłem. Sniadćj cery ciemnych byli włosów nos widarty miewali — 
lud pracowity skromny ImukAw nic iiiywai i uiuraluic ric pro- 
łradal ■ 

Ka nnboileństwa tak santn jak n Żydi^w kołatką liyli prz\-zywani 
Mndłtli aic z Iwnrza ua n-m-ti/Ml ołir^H^ną mieli n Xi9» k.ił;iitki tfo nabo- 
IteAstwft w nL'^iń8kim i ]v>i.^kiu) języku bo swojego całkiem zap«rauioIi — 
K Jednaj miski k Ohr/e^ianami jailać wj-strn^li się — cłirzciciański^ 
tteladzi nie wolno im było trej-niat^ tak eamo jak Żydom — swAj da- 
wny ubi-lr narodowy zarzucili, iatrr-yniali tylko ranbki i i)61s«ubki ba- 
CttDje I czapki r. ev.amyc)t hurnnków, okrągłe. Hitlałajka inittnimcnt 
o dwi^clt stritnncli dn gitary sit; rlili^al. Kasfepiijaco wjTazy z Tatii- 
mmj do nas priysdy: amnlct, talizman, saral';iu, lialat, bniat liuzdy- 
gan linńc/.uk biisżłyk bachmat jatugaii Jarlyk czansz kańczug kapczucb 
arkan czambuł kindiał jabka jarmulka czumak iiubryk horda linrba 
nuilaii i I. d. 



Karaici albo Karaim y. 

Tak fiię nazywali Żydzi Aoifllc trzymający się łiiblij a odnmca- 
\9fSf Talmnd'— ta Sekta si^a VII wii-ku ' \vi ChryBlDsie — z Azyi 
1 Afryki pr«nie41i się v. czasem do Kryran i w lX-ym wieku u»d mo- 
rsom KaHpiJKkim (Chazarakiem) zaloź^i pausiwo Cliazarów groźne są- 
siadom i pobierali daninę od SlowiAD — szcsaitkami tych Chazanfiw 
loieJi h\{'. Karairi oi do I'rt)«ki I.ilwy i Rnsi Czer. praybyłi od Jagiel- 
lonów uiektt^remi przywilejami oMarzeni. 

Zajoeńem icb był drobny kramarski handel — nie liczono icli wiij- 
cój nad 10,000 głi»r a Tulniitd/i^i uwzit-li mq na ich zniszcaoolM 
i poiitawill ua awojem tamując na każdym kroku sposób 1 grodki do iy'" 



- 122 — 



o 

m 



Kyoerska niegtl;;^ Folakn zamoiDti i goóciniiA oio zasklepiła się 
Bobie — atała otworem cUa wsKystkich eo pr^ytnlka i opieki B/a- 
kali albo dla naukgwycli attidfów obce zwiedzali Kraje. Jedni kru-j 
cćj iiiui łlłiU(!-j wygatlu)- iywot jK^d/ili iiui dworuck najti^ycli ńwIeckicJi 
i unchownych Punów jui illa (w/niinia bliWj iiawego krajn i narodu jużJ 
£cbv uniknąć kury za uniusicuia gorącego temporameutu, ulbo przc^ 
filadowuiiia KI rużnicą pra:kyiinu religijnych. Snuli ai^ na pokojnchl 
kiólewgkicii Indr-ie wyisaych gier różnćj naiwlowo^i Włosi liollfndrjtyl 
Francuzi Sikoci i t, d. tmobilitowani drngą indjrgenatn i z vxaHi.-iu do 
n'»inych funkeyj eprawuwania tiźywoiii byli al)M> do sprowiidzania In- 
t«chow}~cb za granica wysyłani. M 

Po najwickmćj czędci byli to ludzio nczcoi, l«k&r)!« urckitekcifl 
artyici usukoiuici, zwiibieui dla pnteswzepitiDla do uaa gustu tio sztnk ' 
pięknych i rozbudzenia do nieb zamiłowania w nanidzic. Kl^'Juv(*io 
ua»i radci byli tym ctoigmntoui k uprzejmością icb traktowali ułatwiali 
im Hrodki <lo iwznnnia całego kriijii pnEentrzeni i j«go płodów przy- , 
rodzonych Ik-ząc na to, ie nio^'ą odkryć itowe źródła 7.aniożuu«el kn«>j 
}owćJ albo otworzyć nowu stosunki fiaudlowo i ukououiic/.uc i w[^y-J 
nąi! na podoiemenie oęiAJnego doł)iXłbytn. N,iKj»dł]ji)e iiionitrcb<')n ntiiiii 
moiut Panowie dawali im pr(ttvk<.'y<| laknla icli i Jaciiowc nniioU 
uii^ zdoIuoŃcl — od nii.'h też domoniHli na^i artyści Daby^vali leps 

pięknie iMJccia przfjnio\Yali m; zapaleni dla szliik pięknych ktoi 
'si^ ti} drogą pod naszem niebem akUnuityzowaly. Wieln z tych łudził 
obrawszy Hobio Polłtkt;. za ojczyznę ezozcrzu dla jćj poiytku i chwały j 
>raciijąo po koniec żywota pozostawili w potomkach mili} pamiatkiM 
iwego dla nas przywiązania bo tyiu naliytkieni p>'>^uiój stopuiulynTl 
'w lua^iu uitrodu kn^ ni^ szczYcil i ko i'zćią na jaką zarulnli imiona 
ich priitoplaatów wspcńniiia po uzli djtieA. 




V. Hydrografia. 



r.^W¥W^^ 



Jako czijńó Jeografii lizycznćj ma głównie za przedmiot wlamoóoi 
wt^ywy Inyczne wód rozrznconych na powierzchni ziemi — tako 
'cz^ic Jeografii politycznej, zajmuje aię o^sani«m wód na Kuli Ziem- 
fki&)y a niiitiKiwidćj iródeł r.iek i jezior t dla dukładiiit^szeco ich zba- 
dania rozdziela tę całą wielką przestrzeń wodną na pewne działy cayli.. 



artciny ircdlng vfielkicb basscnów, kotlin czyli ni/in i dolin w lą- 
cb wjżlubiwnych. Joidi bywuJĄ HporzuditaDe tllŁJi^rtl^slrategMM- 
ii«go Karty wM, te xowł^ si^ t opoyaJwaic ini — hy^wraScano ni 
obejmniąc całą sieć wAd jakićj czcści świata albo jSKego pojed)^ 
czcso Kraju, wykazują },Tanicc, poa«i«!y krsyn na powne cisĘŚci bie- 
giem rsek usprawiedliwione, kieninfik dauy bandiom, rtwdrial na po- 
urnę «tnograhCTne j^iippy a jx)biiili-k Listuryc/,iiycb i t. d, Oecitao- 
{jT&tia zatrudiiiii się opi^iuilcm mora i (iceimów, u jcieli traktnje Reca 
« kierunku murskirli wiatrów, drogacb Knauycb umryuauom, (iracszkwdacb 
w j.«^liid):(i jwrlacb, słowom o ż«pliid«) etyli uawicacyi wchodii w obrfib 
Nautyki kturt^J kiirs ubszcrny wykłada się w iiakła(Uoh MaiyDarki. 

System wód niziny Sarmacfclśj. 

Kixina czyli dolina Sarmacka około 100,000 mil D wynosuwa 
_ Blin się nii^lzy czterema monami: hnllyrkiem bialem oiarnem 
! kaspijskiem. Sa tó^ praeatrzeni z i>ol(tóony«h j^it biorą iKKaątck 
najwirksKP w Rog^ri i nasze n»iobtitai;<c w wod^ rzeki, mn^Młtwn aro- 
buycb myk i strtimiLini durcceza icb stanowiące, a oprócz tego Jcezcae 
rie je/ior wi(;k.*7.ycti i mnieJMych Diopoljpaona cytra rozlewa — tak 
Ifauece, że pochylenia się powierzchni jdaskowy-g^irae stauowiijci^j w stra- 
n; Bałtyku i w" stronę morza caamego Mzlegle tworzą jłoJc/iŁ-nsa. Ja- 
koż Wilja Niemcu Di-sua iieresyna Note^ Brda i Dzwina nacbylając 
się kn Mazow$r.n W-kopolsce i Pontonu tworeą wielkie Pojeiierze 
Bałtyckie któwby moina j^tdzicliiS na Pomorskie Polskie i Litewskie. 
Na stoczyMości pc^udniowćj tćj Sarmackiej oisiny imp»ni^ącą Jeat 
rseką Dniepr g^esny z ijon.hów czyK skal wystających, ługów i o«lro- 
wów {wysp) rńinego obazarn njzr^ueonycb przed ujśc-ient do morza 
mit,ilzy ramionami sserokiego limanu jł których Cliortycii Tawań Te- 
makówka i Citertoraehk w historyi Zn^^r^'iA tigiirąjĄ. . Boh DnIo«tr 
Prut Seret l*rypeć i inne je«seze rseki zasilają obok Dnieprowych 
Bwojeuii wody to Czarooroor^kie Pojezierze które ogarnia Raś Czer- 
woną i Slalomś, fkrainc Wolyu i Podole. Takim sposobem ta wiel; 
ka nuiAsa wód tu jc«t rzek i jezior jiii wielkich jai tuał^ch dzieli 
w e^acbiiwnic^ oturi^ar Dawnej Polaki formnjąe wi^luse i mniejsze ni- 
ziny i Kyzne doliny wygodne' dla ludzkich aiedzib w oeady ivsie i mia- 
sta skupionych i węzłami towarzyskiego iycia lyeilnwnwnych. 

Rzeki Polskie. 



Przestraeń dawndj PeWti blizko 4,000 nek raeezek rzecznlek 
etramtcni fltrug potoków i poników górskich pnerzynało i skrapialo, 



v6d 



A tym Bpoftobem cały kraj Iwftniył til«:!iw»ne wyspy wysepki I pół- 
wyspy -- wszystkie zaó le wody do Bałtyku u północy a ńa wtadnia 
do in. cznrnegy się iiaehylnly, alljo do wi(;ks7.ycli rzek wiwuiijąc do 
nspławicnia się icli swojemi wody pnyczynialy. Taka ofclilość wńd 
niyzuiffniu krain flprzyjąjąp ułatwiała konin nikacyn wownĄtrz i t- 
xewnątra, SKko^a tylko, ie ła K-pt^j, uialo się troszcaimo o Jćj ro; 
H7,ftr)»nie, coby iia<<t(;])nifl łinndcl i pntemyal konicwnic rozbudzii^ i oij 
^^^ii mttakło. Wyi)l)r:ii!ny soblo w owe e^asy zwarte nad haejran 
raek dopidiie !iUv— jakaż tam po kniejacli i ohttzrmyrb pnsrczach' 
bogata łiyi: nitiaiara fanna, albo jaKa ol)fito5ć ryb, Tonccza, od onićj 
gleliy oddzielono paatwii^kiimi bloidaml i u{epr/.cjri4inemi łąkami l)cz 
BŁtooMićj inypacyi iywily inwcntnnt — Iiassaly piękne stiida micjsoo- 
w4j rasfly koui, l>ydlo rogate alł»o mc dla pinga i eociiy, «h«dowalo 
albo iKiKKmiłono szło pod a&i rzciuikn. Uyk bydła, T^«uie koui, 
gwar nieprzeliczonych stad bialycli i szaryflli gtjsi im) Woniaeli amic- 
ttiAuy y. f\vaR-n) ptii^iwa <^t/ikiL'^ w szuwarach wód i »ux>^lsiclt oży- 
wiał okolicę i waliił myśliwych — był — to ^wiat całkiem inuy, iiic- 
niodołmy do dziak'jBZ(^j;o — n węctn Kamiennym alłw torfie lui i>aliwo 
jeszcze nikt nit- marzył — iiikomit ńi^ j<i*zi'zc iiic śniło, w te czasy 
o żeglndz-e jMirow^j, kolnjneb A-elaniłych ani iclepralarli. 

Gntuipami Prowincyj \V'ojow<')dztw Ziem i Powiatów DycMityJ 1 ka- 
idćj uicledwiti parafii uyly wody ktńromi tak hojnie łaskawe Miebo 
upo-saiylo Polskę — garbarnio, blt-chy, młyny, farbiemie, wjndugi oto 
pierwszego przcmysln zakłady iiu wodach niwKycli istniejące. Ssai^ 
eznpa Horyń Pcrsauta i Wajirau wodliip Natoralwtiw lUKKych słynne ■ ■ 
z p«rel poWn — inne nłatwialy handel jtbożem i drzewom z x«gra- 
ui«ą i kraj zAgraniezuemi płodami i produktami albo wytworami pnto- 
myślu fabrycznego w zaminu opatrywały — odduwna zuauo były ze 
swij Bknt€<rznoHci w różnych cierpieniach i dolegliwościach tak nazy- 
wano ntinoraliu! wody, w £clazo, »(t\, jAd, brom chlorki, siiirczany 
i w^laay. sody, maguczyo i t. d, obfitnjiioo i w róitnym kierunka 
po caiyni ferajn roznsncone: jako to: Dniskienickio lluskie Szczawiń- 
skie liochc^kio Żcgostowskie Myńliwczcwskie Sławlnkowskiu Stokli- 
Hikowfikie Swoszowickie KrotścieiJskio GoMzIkowskie. 

Liczne hobrownie na Bugii Narwi Boi>rz« Obrze Warcie i t. d., 
dostarczały fittiir i tak poszukiwanego stroju liobrowego, który to i^ro- 
dek przez medyków ówcześuycl ludocaiiy wysokićj dochodiil ceny. 

iłarsztyn niegdyś za minerał d^i^ za prodnkt roślinny powszcCD- 
uio owałauy o którym wsjtominali już IToracr Tacji i Pliniusz a po 
który biegli Żeglarze i przemysłowcy Feni^ynnie mieli zawijać ai 
w strony Nadbałtyckie n)Zchodzil nic od nas na wschód, do Torcyi 
Persyi i Chin łio przvd rozpo^yi^izoolinicnicm si^ drogich kamieni ]>o^zu- 
kiwanjin był do oz<lAb iwuitWi palaciłw i upocaystych abiorów — tca 
bursztyn w wiciu nasrych rzeltucn i jeziorach zbierany mianowidij n^ 
Zmndzi w Kurłnnd\-i Inflantach w (fazowteu ł na Polesin zhogaci 



— 125 — 



Gda&sk Królewieo i ioue ujidtiioi^kie uiaeta i oeady gdzie przemyii 
r^e z k'f;u in!it».Tj'al« \vj myślał wj-roby i drogo JtbywaJ. Zwyklu 
aud wiKlonii bk-żiiccmi ruisiadaly siij luurwoiMj osady Indzkio miastA 
i stolico. I Qui« z kolei dwa elukczne i pow&^c grudy Krak<iw 
i Warszawa, sad m»tkf( nek poLskJch l)o tak godzi ^c ua7.wać nnsKC 
Wittle, roi;wiii^)y a^ przi'zniie£aj^c Gdaiujk Dsd iijk-icm do morza na 
Bitlad ])rodukh'fW polskiej gleljy i u>Aga/.,vu wyrvbów przemysłu w lui- 
miao za ihoiu Iranycli i>nct kraj, im sir aważal nylącztiic do Hzahli 
i piaga powołanym.' Kotbaua Wisla, lylu bittloryt-zucmi wypadkami 
powaina, główna arlerya nie^dy^ liaitdlu i pi^mysłii na^/^go snucia 
Uli Knr|iat Biakiebrołmckicił uo nior/.a i po ohn brzegach uaui£a)a na 
nil! swojegu biegu Poilljiesaczadziu Slalnpolskii Rna CMrft-onii Maiwwszc 
Knjawy Prnssy Koronne Kaszoby i l'«m<łr2e i w Jeduc polityczną 
zwiiuala calowe nio pricvi<zkadzjij:jc ro^raeliić się paustwn po okrainack 
puylcgaiiioiu lodów Jediiopk-niicanych co się też odbyło s|)ot)obcin 

Ti wzajemnych uktadiSw z ijoszanowanieiii rtiiejecomcb zwvpza- 
tradycyj — a najwspaiiiiiUze katcdrabie świijtynio od WawofBkiij 





mpsti 

huopr Dniestr i inne rzeki nasze. 

Kio ulega wijtpliwoAci^ źe wiele danniyeli rzok i strumieni mułem 

zaniesione znikło albo «iij w głąb ziemi zaryto; za to z drobnych jjo- 

toków i rzeczek oo ra* się większe tworzyły w przeciągu pewnego 

n rozno6ZHC niebywale da^Tinćj rośliny kr/^wy bUki <j<imiennój 

nny bidowif-j i wodnej gatunki. Xa \vzór Rcuśkicrb Elbiaiiskicń 
Dnamr zwi-OK-ane i z naszej Wislij tradycye i legeail}] o Wandzie, emo- 
kn Wawelskini — o olupacłi bitych w OAtzc, Sali i Ossio, o zatopio- 
nych w Duieprz* trąbacfi, u slymtanych ta i owdzie z pod wij<i dzwo- 
uai-b i j(;kacti pokntnycb, o ścieice przez Wirfę po ktńrej S. Stani- 
nlaw do IHotnnvina cboilzil — o zatopionych tu i tam jak kiedyA 
w lieuie, PD dali) ))r>wi'>d Nibelluugom, skarlweb przez złe duchy dotąd 
ntr7xżonvcJi, o wyk<ip!uiycb jeilnći nocy przez czartów jeziorach, o po- 
kuzujiicej sil; i>i'iyodyi-znif cicnmej krwi strudze na wodach pcwuycłi 
jezior, o ra^iłkuch z zieloiićtiii koaaiui — goplniikacb b>^unkath i in- 
nych duchach wody zaludniająnych, wedliie niniemau ludowych — 
z czego imoci i malarze wątek b'rai mogą do swoich utworów, jak 
to jiii zrobił Mickiewicz w BalladKie pod tytnlein Świteź. 

W jouorzo tialwa, co z:imek Tro<rki oblewa, jeszcze dziś rybacy 
zawadzają o łańcuch zo szkrzyoią zato))iouych eluirbów Kiejstuta — 
ta wynurza sii; [iiKlczas bur/y i wicLniw, ale się i\iąć nie daje. We- 
dlu;: wii'K(.-i i;iuiunej bursztyn wvrzncany na brzegi Bałtyku jest r«- 
luowisltiem elrzu^nueKo przez Ferkima pułacn Juraty bogini tego 
iw-rza, za lo, ia pałała miłością do nadoimcgo rybaka Castiksa za- 
diwaltfgo ńmicrtuhiika który przykuty na <luie luer^ldt^ui za karę od 



i 



4 
4 



— 1S6 — 

czaau do czasu jemcie d7.iś przeraźliwe \ry<l^c jękL Twardowsl 
Marnosicinik wodlng wieści gminń^-j pnci jednę noc pr*)- i)'>niocj 
i!xart6w wykopał jezioro Aitgnsta vel Czecbonizna oiedaleko Kny-' 
szyna. 

Wiadonui, i*: o<l rzek toicsnkuńey Toncny zirykle urzyhieriiją 
nazwy— tak było i n nas — <>siedli nad Hngiem zwali sie Huianie 
PrzedlMiianic Zabużanie (Pobaie Pnccdbużc ZabaŁt) x nad Mrog^T 
w Mazowiisu romi'oiauic — z oba brzegów WUly Powiilauio (Powiślej 
z za Duicpra Zadnie^irentiic (Zjwlniepn-e; z xa. Duieotru Zadnicstrzsnif 
(Zs(ltu«8tnce, Nistrowic) z za Pmta okolica zowie 81^ łTadprucicm i t. "' 



Spis rzek rzeczek I rzeczułek tudzież potoków i strumieni 
z oddzielną nazwą, alfabetycznym porządkiem. 



Aa Ahcia A1j«i Adwa Adla Aitra Alaud Aiii-a Alna Algnpia Alan- 
gn Alonla Amalwa Amszonka Ang^zjurtn An^er Angieran AnicUtwka^ 
Arfn Amiona Arbiwowka Artycienka AsKwa Asziipia Angia AucrAnk- 
sztyna Auxina Awi.\na Awiniica Awnowa Ałola Abaa Ammul. 



Bftba Babicz Babaoza Bachorza v. Bacliorka BucLlinka Baclima' 
tówka Bu<^hl\-iik3 Bahuati Itniira Iklaiida Barnpia Ba-semka Italdówka 
Bałwanioc liaraiiiclia Harfx Barycz Bartcw Batog IJawńl Bar BcitJza 
Berezyna Btreźna Bentkowska Bcrszada Bercczuicu Bcwer Itcluar 
IłBniardyiika Bebcr B«cha Bei'da ]ien{7.ta Ikrkupis Bemawa Berlinka 
BcTwianka Berszupia Będua B^^dzicnica Biała Ilialka Białawoda Bia- 
tocka Biełncłia Bialoiyca Bit-brza Bielinka Biclczaiik;i Beliiianka Bie- 
Hiedż Bielska Bics^fcza Bilina f!li;^iia Blizka Bida Btoci^^ewka Błotna 
Błociclia Btoźewka Bóbr Bobrek Uoczcólta Błyszcza uuwka Bobka Bu- 
clicóka Bohnslawfca Bachwa Biertówka Boszcsa Bialaraówka liranew 
Belcządza Bicrawka Bogorya Bobrownica Bobrowa Bocliotniea Bogda- 
nówka Bolcmka Bomta Borszczijwka Boti Iłoick Boldcra Boli^zka Bo- 
łiniowka Bolwa Konibioia Boremla Borowska Borniia Bonicjta B<>3at 
Boaówka Boicwka Bo?,ystok Brda Bralia Braznla Breailga BrachówŁ 
Brodiiia Bnisiata Briisimi Brzoakiciika Brzostwiczka lireaka Bród Bro- 



— m — 

dek Brok Broci^k Bredejka Kraowica Brodnica Bronńwka HrouMila 
Itrzaukn Itrzezuica Brzt.-cxyca Bncozowa BriAska Brzostka Biynica 
Brygitowka Bt7uJtuii Budziiea Bug Baźek Bncka Bi^ua Bukua Bnko- 
>Ta i{iik')wiit;t Itiinlii HurnacKka. nurłita Bncsna Baksia Baaiai Butla 
liuż^cka Hyilli^cu Bjslra Byntrzyca Slolwiiuka Nad wora iftA3ka La- 
liclska i kilku ioiHuj9/,)i.'li l>'j "a/wy, Hys/^wa Bylwl Bywka llidm- 
żyk P.KUra liiirła B-m-wira liubryca Baljiii Ilsczku Biclwz BrokOwka 
l!n>i^kn Butiki'iwk:i BryŃuini ISużystuk ]iMn Bełkotka iUxya Brut Bu- 
f^irda Boriseuka Bielawa Bohrnja Bug]>oint>i Bleodziauka. 



Ceoer Cclua Cepra Ceaearku Cessanku Otynia Cienia Cień^ 
Olcha Ciołek Cissńwka Ciągła Cha1>owa ChetUlo Cholinica Cbodcift 
<.'lii;di)l CliDjanka Chotuwka Chylika Clirzastowka Clioiiuir Charr^wka 
Ciijiowka Cliociiiiirka Cbolma Clialwa CImwratka Ciiiop Chwarka 
Chytra Cliyiuiwka Chlewa Chomuta Ciccina Oitwa Cickąca Czarua 
(ii«m rick t<jj iiazwy'1 Czaniawoda Czanii Cziipka Ciceredni<ra ('zorty- 
cba Czarnystok CxiirunstiUi;ii Cjiiłiilina Czarnówka CuTkaska C«;nTo- 
liairuda Ozem-onka (!z&rh(>wka (.'icezwa Cw^miawa Cwirśuia Czeraie- 
Jowka Czernica Czka CiiJcwua Cyloua Cyhalówka Oybina Cywka 
OwrenijitaiUuL Cslumiu Czoitnuwka Czuniueba Cliniielna Clielni Czurleń 
Clio<lomnka Chojuik Cz«Ten}cszna Cytt^wka Cedrouka Cieczora Cy- 
Jieluik Czybryż Chrciww Cwikliua Czanik. 



13. 



l>a;;^Kira IMnitówka l>artii>ia Datiiowka Daiibtza Dawlyca l>aj- 
'ii/iwka Daniclka Dawidka Daga IMmarka Ihiluńka Dobrawoda Danga 
Durowa Danowa Dawioia Daiifria Darwta Dnia Dab Dąbroiiziui Di^bia 
!>alin>ivka Djjbrowica Dejna Degla Iłebryca l>e^otl(a Dutoiulauka Den- 
na Di-rla DorHim Ik-loina Dcrażnia Dtjbmak D^łmwka Djabelck Dla- 
wiia Dłnga Dlubnia Dobniina Doliu Dłubanka Dochua Doi)rftwola 
Dobniyca Dobrzyuka Dobraaczka Dmoch Dniepr Dnieatr Drwęca I>rat 
Dnicia Drawa Dragauka Dnicwica Drysaa Drywlka Drzazga Dnba 
Dobctia Dabissa Dolezą Dniiajc^' Biały i Czarny - Dn6 Duraj Du^tca 

I )i!^iiita Dueńbiu Dzicnica l>ziarska I>Jiialdnwka Ducwtczka Dzika 
^ ' ' 'I DziL-rsbiiL Durew Durliinaa Dangiwcnua Dubrowltinka DztetoL 

I I ■\kii l^źoryn I>/.iiiuii Di',i.'<ne)'ika Dzwiua Dasitewka DzMnaka 
h/\MUi>su Dyl)Ja Dyina Dyrka Drnjka I>rasitka Dereniucha Dymlw* 
(Yiia hariid Doidzciiica Daiikioszka Dwiratuia Dyga. 



n 



— 128 — 



S. 



!bcMt Efla Egla Eglonft Elbłinga Embacb ^la £lk EłjaszdirŁji 
Ewa Ewtksista. 



J 



Falcjowka Fantazja 
Fiaocowa Fenem. 



Felin Pejmanka Fersa FUior Filiponka 



0-. 




Gatlić Gaita Garlicka Gawin Gwarna GawHca Gaiwa GMa 
golną Gąsawka GtiAina GdAla Gielczew Gierozanka Głuinin GIns: 
Oniloplat GWwna Gorgola Golawiwka Górecka Glubowek Giiilali 
GnJiuU Goula Głęboka Olanowka Głuekowka Glo^a G)c>wacxow 
Gtiaśna Goicnia Gorąca (W.ma Golecka Gołka Goplonica Gilg-a Gn>- 
belka Golofńtka Grabią Grnbieutcn Granuiib Graźula Golika GruWwka 
Grabicba Oracka Gnmiczka Grcidecjumka Gorekiewka Gnelua Gra; ~ 
bowka Grouiea Gayliina Gzioclia Gada Grania Gziwka Grywda Gi 
dela Gukza Giiiita unźnica Goiwa Gołdap Gdyń Gogolowa Galbt G 
lembica GarfUn Gruda GwUna Guojua, 



H. 



Hojla Hajna BańcEa Uoezcwka Hojna Hoża Hołnianku 
Horyń llamerka Hołynka Hossówkn Hobo Hołowciuinka łJoroduia Ho 
nidczaułta liojtra UnizdŁ'czna Hrewczyk ilauczurycha UoUyuia lloczwj 
Buków Uutka Houiau Hti^a Hyoia Badyi Uryjm, 




Jabio^ Jabłunks Janina Jarft Jatrań Jaizębcsa Jac;MDa h, 
Jaknbńwka Jaliorlik Jauiai Jatoka Jaromirłui Jaiooha Jaryc;^ Ji 
rycK^wka Jardwa Jastn^bianka Jana Jafliouka Jasiolda Jasienic, 
Jas«t Jadiołka Jańwojna Jammoik Jawonia Jaxovnica Jniu;arka' 
J4)tra0ła Jijkala Jąklica Jcdlanlia Jcji^renia Jelan'a Jclanioc Jclówka 
Je8ieA Jesia Jeuuma Jeuorauka Ji-£uwka Jczncui Ibutui^iika (kwa 
Ikowka Ikopol Ibna. llwa Unik Ilia Uszna Diuka Iluiczka Itzaoka 
IłtnlE Iniatra Ipać Joda Josta Jotya Irpień Iroch Irba Jrdyu Irkltgcc 



- 12& — 

Ina fasa Irfii blanka Jntrosin Jnra Jnclina Jmlm Iwka IwUiMta .Ta 
toko^- Jemienka Idika .Tartopnik Itnmul Imter Jamoika lezlina Jabld- 
oka Judka Jt-lniarka. 



Kaczka Kąreuka Kat Kaliidca KaliwWka Kaina Kalenica Kalnmlc 

Kaiui Kał Kalmałi<!iwka Kiitnk-nica Kuiuimfzka Kuraiemstii Kaiiiiuiica 

katniotuiozka Kaaikmia Kiimioiika Kainieiika Kanielska Kanijk Kar* 

ptówka Karkla Kaliiohlotka Kazub Kahw-ka Kiejstmka Kicluia Kie- 

wlifS KioJliH Kit'Ii'/.iiita Kit-liiiiia Kifl«ii»ka Kiruiia Kidowie*: Kliii 

Kkna KliKiiwka Klimaiszowiijca Klesz-Mcla Klne/ka Klepka Ktoduica 

lilidawka Kuiapiiia Kuodrutka Koiiowitra Kolanka Kolniczauka Kolua 

Kijknita Koijiniv.aiikn Ktunoi-a Konik Kwawa Koei<;<'a Kopantca Ko- 

i<^fkx Kuziouid' Korzonka Kopriówka Kopydlówka Koral*' Komliiewka 

iCtieiika Koi»row» Kulbirka Kopj-lka Ka-ilrzyń Kobidaczka Kończj-u- 

ka Ki}fti))it;<; Kowalka Kobylanka Kobiclak Kotru Ko[iIii Ko7,ibn'id Ko- 

pTBjrwka Koprzywiaiika Kodjma Konotop Kor/^c Kota Koza Kosia- 

fBwa Ko7.ieiviwa Kozar Kotownica Koaianck KortEjk Kolodystii Ko- 

th(j Kojauka Kor^łiiiiUa Koń^kibriKl Koniowka Końskiewody Krasna 

Krakowska Ki-.iJ<i': Krjissawa Kraeiii>j;<irka Kraśnianka Krńlcwska- 

woila Kruzł^ta Ki>'ja Krejwa Kronipia Kroska Kotylic-tka Kocica Ko- 

uarka Ko/ielińc^kii Kmnua Krzctfzowka Krzyou-walka Kr/.iin Kri:ywa 

Krtywka Kr/.ywda Kreyw-orzeka Krtywonoga Kncemifii Krjienjienka 

Kreemicui^ba Kur Kufia Kmian-a Ku(^<:kaHowa Knnka Kucbonka Kn- 

niia Kuklewkn Kiirówka Kuuon-ka Kiinenii-a KurwU'>wka Kiiriawa 

Kuntynii Kuauia Kuiiiiwka Kwaw-alek Kwo^-Kka Kwilanka Kwilcz 

Knblic/. Konopnica Kolodcnna Kodct Ko7.aryelia Komanówka Kiitkow- 

ka Kradówkił KoryL-xuiika Kt:kaw Kitrk-zjiica Ki^piul Karpia Klimon- 

luwka Krouka Kowycitna Kacka Kucbwa Krasiioluka (jeden zakręt 

Dzwiuy) Kopce Kraszonka KuM-ianka, Kiernozia. 



Ijiba l^cIia I-adawa l-asocinka i,aweim Landa Leja Leniwka 
ypłinka l^clicz lA'.siitt-a I^liszika lA-|M)ma I>i:nto»iiia U-^na Lesza I-e- 
V>wiucu Letnisk Liw Liwieo IJwiiu Liba Li*3a Li/,d7ipjk.T Lida Li- 
_ inka iJbiąźka Lisianka i^dynia Lipnia Lij)ka Lipieuk;i Lipiiiak 
Upowka Ia«ina LUtwa labieńka IJpioc Ubicó Upieką Liltohora U^na 
Lniuia Lutcńka Litynia Lacieasa Loblauka Łuszczą Lnbac^ówka Lu- 
ł-yanówkft Lnltit-ozka Lnb«a Lucynia Lira Linka Lnbiatów Luszewka 
I^alerka Labowelka Łeba lilja Loela Lnc-iiiża Lepostntwa Lukliola 
LaliiunicH. 



— 130 — 



£i. 




Łacha Lada Łatlawa Lag('>wka £aft Łania Łftchwa Łaboa Ła 
k»t>a ŁajHitza I^niaiia Łagowica Łabańka Ł:iińo(-hna ł^asicdta 1 
Hzówkii Łata Ljttka Łnća Łazcąa Łąka Łł^czim I^k Łcg Łęka 
ł»bżoiika ŁoL-Iiożwii I/>cli\vira ŁoŃminien Łocniia Likika Łnkista fyom- 
ka t^tmuica Łowna I/}nicó Lt>j>icnk-a Łosza Łasośna ŁuKiciiief Lnm- 
•>,yc3ika Łożuijik Łnba Łubiia Łuf: Łupią Łiikitw Lukawica Łnraka 
Łu>.,Tk Łiutynii Łynka. ł^opojka Łowat Lwa Łacłiowaka ŁopiicJto' 
ŁoMbija Ixikia ŁyayDia Ijuziucsa. 

Maki^wka Malina Maks;ca AlakoR7.ankii Mańka MarkZ-n-ka Mała 
Uarycita At»»>cłia Mav;;at)i)la Martwcwody Maławelna Marfroniu Mał- 
^h MaUńka Małjhrutl Miiłystok Hai Miałka Malka Ma^lnu ]Vlariwa 
Martwica Ulała Mazurka Mącbacka Mączna Meiiipł Mos:*na Merriaiika 
Mołstynka Męka Me^iwnnica Mctna Miis JIrtkii-w Mieii Minrioń Miłj- 
ka Miraiika Mianka' Mitujf-ii Bfitwji Milujiia Mii!r/,aiva Mirwita Mie 
wiijca Miił^a Mizuuiu Miti-z-Ua Minia Miska Mlaskn Micdrówka Mi 
dziunia Miozlak Mixtal Mi^lii Mdła Mk-ilzianka Miedwinka Mira Mi- 
noga M^fiwka Mckla Mogilaiika M<ir\va MuKtrawa Mytlawy dwii- Blol 
caa«l Moc7.arka Mołoda M(iiiti'7. Jlohiira Mokracz Modra Itlojiia Mok 
Murwing Modzfliówka Modelka Muitta Mołwa Mi>łni.i Morawa Moratuki 
AIoencKyca Mołttka Mokowniim Moszcwiiini M»Ia Mościcka M^fank) 
Mroga Mrowia Mi»wim Mmiiia Mniyea Mleczna Miszawa Mleczka Mi- 
loiWfzka Mu^za Mu(hawiŁ'(; Jllucliawka Miiraciiwa Miiitawa Malm 
Muks/ji Myją Mysluchowka Muoiel Mydlna Myliui MyHza Mzum Mni- 
csck Moczidka Moliylaiika MosiccKana MoHtka Maiapanow My^zarka 
Maniawka Miska^ Maza Malta Młynik. 



ŁT. 



Naba Nakot isiaHlka Narew Naroci Narayca Kawa NatAwki 
Natka Nada Kttta Nicniłiu Nicmcnck Niumykla Niechwiai Nicpii^ 
Nicrcśla Nicwoda Nitnilja Niuwiaża NieilKwicdzia Nii-iii<;uin Niedbała 




Nieprywka Nie/aelniwka Nie<-ka Niecuchna Nicklanka NiecitTza N'it?m 
lu Nieśmiała Nicnia Nida Nidzica Nikoo: Nićwiedna Nitka NisKci 
Nilopeć Nii-pcf Nitzlawa Noteć Nogat Norynia Nozdrzflowk Now- 
Kapią Nowiatft Nowina Nomjtys Ner Nnr Nnnieo Niii<nii<-zka Nikocz 
Kunna Kawast Ni«(iiiikaj Nasidna. 






— 131 — 



Obola Ołim Oblcfn Obnei Obsta Obtjzg Ocliia Ocknlfl Odlclu, 
Odwirznift Oblndzinek Ogonia Ogra Opinka Ojraj-o Oksa Okrea 
Okrsdka OlcIia Olchowka OlSKuiak Olcłiowiuc Obru Olazcwka Olszo- 
wa Oła Otohok Okiuisna Okolska Omalew Oloiita 01xnis Oljwlut 
Ontwarda O^Ia Osliiwa 0)K>r Opolka Oposzras Opior C>pora Ometna 
Opea Orla Orlanka Opatńwka Opnaka Opicba Oreasa OrcEjk Orcjta 
Orgs Oronka Ora^aoka Ouiowźa Ostrosi Orzwi^ta OrpeJ Ostroróg 
Owioroica Owczarka On-siana Otoka Ossa Oswioja Osetnica Oatra 
Ostivica Oflsownica Oalrowica Ościlowka Otesia Owa Otrą Owada Ory- 
nia Owantka On Omęt Olwi OwsijAwka Owoia Grela Omelniczek 
(łlyka OxaDa Obrzeszu Ostaną Oiitiica Onlyszka OsiDuwka On-iu^mcitL 
Usoka OasoUa. 



:£'. 



Paoowka 
Pcbla Paruawa 



Pańska 
Pcitwia 



Panieńska 
Perc/Jijka 




Paćkana l^acyuka Pajka Paklira 
l'aasarga PaJćdzi»r Pcrsaiita Pl-IIm 
Penta Pędua Ptidzitrha Porsola PąfiwiM Piua l'ilwa fiwouia I'iiica 
l*ila risarka Pialiuk Piszczka Piekiei Pienia l^iasecaniea Pipilia Pis- 
knynka fiNkorka 1'i^Iynka I^iei-zchniu Piaseczna Pia^/.ozana Płatwa 
Placlila Placaka l'tach:i Plaak PlUsa Płytka Plonga Plwocciaga Plu- 
cha Piecka PletiiicB Vlixa Plewiiia Ploeka Płonna Plodownica Powolna 
Pod|)o]ua Potok Pototna Pof;anka Pokrzywka Pokraywiauka Powicr-' 
Hznpia Poliiil»iik:i Por Puu Polska Pozna Polista Poutkwii'/. Podjanina 
Potrtpka Polie/.im Potokiia l*ogona Połoczka Poliola I'oniiaiika Piirnyk 
Podborjtcc Podfrosznza Poilowka Poprzeczna Pognana Puljujanka Pfc- 

f;la Proiiia PiT.yscbtfi Priyeieka Pnwua Przylepnica Prądnik Promnik 
'rj^norat-IYz-ewosza Psarka Pr/.cmsza biała i citama, Przy«owa Pnty-: 
lowLa Pustocha Prypoć Prut Pruska Pysz Ptycz Pysuia Piolr6wka 
Poloidziejka Pokaliuea Piekło Pokoliuika Prnl (W. Po1m«) Pelisz Po- 
lanówka PiiHzkana PerkaA l'linhol Pinwinias Pasieka Parznia Płazian- 
ka Pycliówka Ponarka Pielasa PaliMiz Pena Prcpuntka Picr^tncia 
Pamioa. 



S. 



Raba RacłaTrka Raciąinica Radomka Hndunia Badnnka Rado 
mlrka Kadziojówka Ka«Jta Rauawia Rata Ttatuawka Rawka Kawienu*! 
^ Keda Resta Reczkopis Rdsaca Rgilowka Kerobawiak Rotniczka Roja 
[Hopa Kcipieńka lioń Rów Rozoga Koszeń Rososza Rostawaica Sit- 



— 132 — 




kttka Rokiliiica Eo«ieńka Rowsin Bozłoka Bodzyna łioztoka RzeoK 
kowakn K7f«zniów<ik lizewa Rząsku Kzi)«awn H/.egii)ka Eiedzi^ca 
Kzeiyca Rzccjjrnka Rzykiclka U/.o|)iuii Hzupia Rzutna Rju|(lza Ruż 
Riizicc. Rtidiui Kticijtwa Rnssa Rudnica Btidkn Htir/.uwa Riicbna Ryka 
Bjnift Kvxa Ry/,na Kyfluka Rumba Rybna Rybnik Hybiauka Rypi 
nica !lył)ilwa RyUk Ruska Rulituka Kxt:Kiii;lia Roicc Ruiauicji R 
doiułanka Uyla Biidoik KiienissAwka Rospuda RudoJADka RegU 
Rndawka Rotntczanka. 



S. 



Sak Sau Sauoox«k Sadk<>wka Sanok Hapieinnka Sapieha Hałsinta 
Sanoa SaruNtrka iNtndnhi SaliFi Salmiczka San^a San^urawa Sniicy- 
^itWka hamaka Suwranka S:i)uii:i ;x'liia .ScUutluiii isj^zka Sjtdrayca 
^olmuutka SelcEjnówka Sewiclia Sesina Seiuijolna .S;'jnft Sc-nywu Swoil 
Scca Seret Sejntcna Jwiede/el Sclcdna Sorwica Senna .Serćjks Siekier- 
ka Sienna Sicniiic^ka Sidorka Sikora Sikucs Sicbicż Steklcć Siekiera 
Sicmicuii-a Sjuuwody ^iminiikn Sinica Sibiica Siitinclia :5inn Sihiir^ka 
Siwka Sierpienica Siara Skolna Skitirbala Skordnpia Skawa Skrwa 
Skorupka Sk<łni Skalna Skniikii SkrtMJa Skwara Skwirka Sławna Ślina 
Ślipku Słupia Słiipiiinkn Slepiik Slepn Sławoczna Sloniiica Slonii^w 
Sniwoda Smutrji:/. Siiowa Siiifa Śmigla Sikwa Snmrdonia Saiada Sni 
dowa Smierdzai^ SItKika Suiarks Smiurd^iocJi Smolna Smt>łka S<dr: 
^iiawoda SoKot Sokolicba Bob Sai So)>»t Sosna Soeoica Sokołów 
Sona Soła Solinka Sowa Sostoka Snsonia Sopiowka Śpiączka S[iall 
Spiorłia S)icrDa !Spr/>:ka Six:t)nia Sreduik S/.n.-nmwn Sttj(rlila Szlajcrka 
SzcKc-rboioa Studeitica S/.wekflznia Staraw S/atralii< Sx!a<?iita Sxartyfl 
SłncK StrymtMi Stnimża Stara Strunilwglówka Starnclia Slareyra Sla- 
nMvka Stjiiawka Stryniień Stnyga Sir/.yżawka Stola Stykana Stw " 
(iyuka SUwka Stublo Siruwa Strawna Stolniira Stry|)a Slr>'j StjT St: 
kjwicc Stocliód Straż StrKccba Stubna Sterdyń Sinriąi Struga Stroi 
Stracz Straduiiika Strup Stwiba Slnyiuka Sliiwirka Sliidwia Studnia 
Stryjanka Stryclianka Szychta Stawczynka Slryinba Strzyszka Sir... 
ka Sucha Supoj Snrzowka Siiderwiauka Siicbypi>tok Sutb-^dol Snph 
bród Stidoń Susziva Su^fał Stifrajfailiw Suta Śmiga Supraśl Snuia 
ryń Sudoł Suwała Swi^oa Swiha Świnia Swiniawwia Smnna Swiidocź 
Świder Swi«liua Swiiwka Świniarka Swijdruia Swiorz Swiorcick .Switjta 
Świr Swulczyiia Slcia Swoboda Swoliia Swawobia Syta Szwaron Syp- 
ka Szylika Szala Siicjincza Szumna Sapiska Sajerka SnJicu Szpar! 
Sokółka Sadry8<ia Strygou a S^ewiiinuka Sławutyczka Siciuialyczki 
Stramieuna Szesypka SiC7.et)erk3 Szara Szargani«c Suugawica Sz<:zari 
Kzumwa Szcreuzew Szkła Szeroka Szunia Szmatka Szczćrka Szynkar- 
ka Szcszupa SMtokfi/jiia Szywra Szypcrka Szyrwiuta Sxabue6wkuS':o- 
ja Szarpka Szarlcj Szkła wa Szlamówka Sze«tówka Szaaga Szylupia 



Ina 

I 




rp. 

k^M 

irj^ 



— 133 — 

Siydło 87TdiQwek .Szembckńwkft Su3veja Skura Soroka Slanin Stan- 
gwis Hcha Hamit* Wsrtio«lnia i Zacli. Sitmelca HkahtHka fizkotowka 
Szczoklinn SiL-ztk .Sertjuntii Sndofić — 8irumiii6j .^odka — Safruiikit So«- 
wa .Soilniak Saumitowka Struna Sprynia Sukiei Słygra Saiwerbnioa 
Swi^tocba 8kawiiika Sawicai S^nkujwocla Swiodż. Swistowaka 8«tofai 
Stara — Stasz^wka KU\vka Sklccxka Sarja Swint 8xnilurka Stawiska 
Stny^ii .SarkansK Serguua Solistowkn ^złoiwlinna Schodnia. 



T, 



auew Tano) Talba Tarnakal lanpi Tanc«xna TargaA Tatarka 
Tapka 'J'ał>a 1'nrka Tarzew Tajonka Tarnawka Tama Taśmin 



Taaew 
Tartak 

Tnfilik Tfttraii Tcra«ifiika Targała Tari-zanka Tanna Tątewka Tew«l 
Teterów Teplik Tocjtua Towsia Tucliolna Turya Tnruia Trosa Tro»- 
cianica Trzcianka Treblinka TrK«tiieo« Trupiemec Tiuniftcju'k Trudni- 
ca Tlowcwkii Trośai(;a Tmsia Tnroi^l Turka Tryl».'.wka Tarkuj Trypa 
Tntonia Tmjanówka Trawiia Trynka Tt-rptiik ToM|)a Trwbina Trzo- 
pa Trzebionka Trił-inna Topwtiica Topią*"* Topiel Topielnfca Tur 
Tnrzcc Turecka TaUrzyiika Turami Topit;r Toclui Tvlia TyAniienica 
Tykiez Tybla TjTiiiaua Tywa Tycbwa Tylówka Tjlka Tama Ty8»o- 
wui(;a Totota Tcicszyiia Trojanka" Treniia Tastar Terucha Tulka To- 
pyika Ti>cziiłca Tauoj Trzciela Trzebyczka Trze^nianka Tckbcr Tar- 
gowica Todorowiec. 



TT. 



Cflierka Udał l'<hwat r<h» Udrzanka Udyra Uchaiika UgosKCB 
Ucianka fjitiu Uchodi Llcaio Ula irndojra IJnio>>wka Ulioryaka Una- 
wa Upa Upita Upissa Unda Urwjdówka Urynowka Urma Urzyuck 
Daza Uazka Uifzyca U^zkwa U^iat Uflarz l'9M Uszacz U^wica Usk- 
czkna Ulk!a Utrata Utroja Urka Użdzicnka l.'ż Uazcza Ufilanka Usta- 
ła Uatiwka Ukl.^ UtwocUa Ulsza Uć Ukra Um. 



TTT. 



Wadowica Wapa Wąja Waipriazka Wajdati Warwa* \Val87.ii War- 
ta Wańka Walcśnica Wartiiwa Wardzianka' Waka Warczauka Wazka 
Wąwolnica Wela Weeske Wężyk AVcg:it!rka ^\'ę^lallka WłMorka ma- 
ciorka Wda Wdenua Wenta Wełna Wbież Welnianka Wembora Wew- 
ta Wellica Wcwirsza ^VL■nJlli:l ^^'orwzczyca Wiaziaa Wiesza Wiełiża 
Wieprz Wietirzówka Wit-moiiia Winniczka Wirwita Wicia Wierzbna 
Wicrtbiak Wicrzlwwiec Wrębna Wr(;czna Wrmiaeczłta Wrzawa Wie- 



Icasa Wi^u Wiknia WicoiawA WLkla Wikleuioa Witij^rka Wialuuóffkft 
WirzHWisntka WilciO"<:a Wiskuła Wilatna WilknpLi Wiekra WiekwA 
WilcKenica Wicilroża Wiana Wierciiwli Wioreioa Widna Widawka Wi- 
gra Wiclira Wodna Wlonkn WotUicha Wielka Wielga Wiju Widiba 
Wilkoinierka Wierzchnia AV'i(;dr/yea WictrtDa Wisła Wilia Wilćika 
Wi!v6ka Wiaclka Wisłok AYitstiika Wiar Wisznia Wiflzuiówka Wdga 
Wiłena Wiluii Wilkowiia Wji^, Wilkojatka Witlouciwi WidoiKilka Wie- 
lączka WinMinta Wisia V\'irbna Wirzuwiauka Wiązowa ^ViklelJica Wifr- 
eiia Wieiuia Wjezdua Wijąi-a Wkra Wlodawka Wlwsienka Wlocaka 
Wtoka Wlecsua Wlewka Wrzoska Wniić Wolea^ynka Wodoknta Wo- 
dnica Woiiztaniui W«!anka Woiuica Wop WoJpa Wopcóka Wol- 
Iwrka Wolczck Wolsa Wolina Woluicii Wolkusz Woloka Wołosadka 
Wołowa Wo!k WolosRynka Wwaca Wściekła Witia.kla ^VrRaska Wle- 
kła yfrtestezkB Wroua Wronka Wnuiia Wr/t^ia \Vrj-ta Wysoka Wy- 
IBOeskH WyskiKv.iiii \\yi>it-j;ła \Vyciecz \\'ydrv'uka Wylewna Wyderka 
Wydra ^Vy/.ówka \\yjatyna Wj-raykowka WymokracK Wymijrac/, Wy- 
śni Wymyslowka Wyruj-ślua Wysclila Wyssą Wysiała Wyżwa Wyttlilił 
Wymiia Wymokła Wyui<iexka Wyrwinia Wynva Wiciiowka Wisknia 
Wi!c*yca Wnisa Waladyuka Wojtoweczka ^Vasscreia Wiclopttlka Wb- 
Kat Wolczyca Wina Wiktuiya Warlau|ii8 Wklawka WidzaWiadaW" 
nilowka Wi>niflczka W^siH"^"' Wieionka. 



ie- I 



Z. 




Żabnik Zabtcnka Żablawoda Zflj^ie Żabna Zag^roidziaoka Za- 
rzeka Zarzecze Zarz-cczka Zantc^-zna Zaaibnsyca Żartka Zanilta Za- 
^vz<Io1e Zawzda Za^odzianka Żurka Zagi>ś<^ Zac-bwa Zaicnć Zastauka 
Zamicchówka Zaicsiak Zulazla Zalebi Zamiei Zamitjtna /aklosła Za- 
bierz Zawrzała Zaprzała Zagi-zana Zbrurz Zbar Zbożowa Zbic£«k Zby- 
tnia Zbyhiica Zbyleuka Ztlzwierz Zdwiż Zdzierż Zbilud Zdauowka Zbar 
Zdziocba Zdzic«hówka Zdcha ZelmaZtManka Zembra Zgłowiączka SSe- 
lenicha Zalokue Ziistuwa Zawadka ZaWzdclna Zakral^ Zadra Żerai- 
ca Ztlawa Zit-Umanka /e.l)erka Zcbrowka Z(tki'iwka Żelazna Źelczniaiika 
Zitjuua Zitjbiiika Zielona Zielonka Zielna /cl;izua-woda Ziarenka Ziar- 
luiwka Ziuuica Zimiia-wo<la Zimnucb Złutnii-zkii Złuta Zlolak ZloŁa- 
racka Złotawa Zlotiiia Zlotniata Zlociaoka Zloi: Złolaiipa Żolkwija^j 
Żc^kiewka Złotcwody Zotokia Zo]»ia Zona Zorka Zic/ka Zagnan^^^ 
Żwan . Zwańczyk Zwirgzda ZŁ-s;rzanA Zniierzla Zwlecza Zwłoka Zwo-^ 
łviika Zwirka /wich .ZwinopT<'>dKa Zwicrzówka Żydówka Żytnia Żyzna 
Zy/Jiia Zyrawianka Żyta Zywka Ziirada Znrawka Ziila Znliiia ZnIcAka 
Znrliwa Zubr/a Ziidi Ztigona Zazla ZuM'lka Zic-leniea Zakowunka Żer- 
dzianka Zlotystok Zrawa Zapana /'V!le wo<ly Zieniinia Zaiolkwin 
Żfiri Znjłowa Zolnia Zioluna Śtrujfd, Żygulanka" Ziuiiica. 




— 135 — 

Bfw^ naki o lulku ntuwncli ap.: Embach Ani1)ekii Omowia — 
Jcruiewka rei Łajtia — Bariiniclia v. Slmńanka fiolnianka Mako- 
inka vel Stykaoa — Bcrcjui v. Meia Pnseapuina v. Dj«belek — Pre- 
cla V. Oaiiha Hug7.\itka y. Kajninoitówka — BrMtskienka v. Mora- 
łVR-/ka — UoBtktt V. IJlwia Czaplina v. HzDozniowka — Kurowka v. Tn- 
n'»ka Oasa v. Mokru. Cna v. Ijia Cienia y. Trojwiówka O^-tnica 
V. Hkrwa — lAiitt v. llsntna Jartlęga v, Wardęga Jura Mazlak v. i(fw- 
nńwka — Xtcui«ża v. Ucnieża Por v. Por Kad/JcJ^wka v. Gaguliua 
Wolsu V. Olsa BucKyukii v. Stordynka Pratlla v. liDr^tnica Bersznda 
T. Bernardynka — Kania v. Koumyiriaiika Hiiżecka Sama v, Saraa- 
ka — Krzua v. Traia v. Zna Wojwitowka v, Siołka I>ubU«a dawmij 
Ttłfl^cn !tlle<-/.iia v. Itatlomka v. Pi'olró»'kii Uryuuwka v. Sxycl)ta Bt>iu- 
biuiii V. Dawiuia Siwnia vel Tiege U|>atowka v. Lukawka Bobrza 
V. Trupieuii;*! Chotówka v. KrzywoKcka lwia v. Ib!a Ssreninwa vc! 
Luiflrka — Absa v. Kgi.-\ Wtuduwa v, Wviila Łobzonka v. Kassubka 
IrpicA V, Eiipina i^owat' y, Wolota TryjMi v. CUamWka ^ Kaduroka 
V. Radouiienia Gohi^rka v. OlH^anka — Dnradku vt'l Gaźnit-u — Sad- 
kłWka V. Brokówka — Sejma v. Konutop v, J<>ziic£a — Bobrowa v. Ko- 
Icuica Gcraz v. Pmt Cwikliiia yel S7.c7.eklina /pimila v. Zejnta Or- 
ezaukft v. Orszyea Moazczcniwi v. Ccssarska Bónr v. Biebrui Gtda 
V. Pila Narma v. Tclesiyua Gielacw v. l{ft<Ifłiiiirka Kenern v. Pania- 
wa — PutiHarga Passeiya v. Pasieka Urzowuica v. Drwęca Biała 
V. ^V'itó8crj^ia ilicu v. Lii«auka Rzowa y. Utrata Święta v. Dasinta. 
Stoijiiica V. Braozówka. 



i 



opis większych rzek na przestrzeni dawnej Polski za najświet- 
niejszej epoki dla niej Zygmuntowskiej. 



^Yisła Wyusla Yistnla Mula l^is$ut& Suie trudy albo Wan- 
dzlne vio<iy niegdyś uazywana powsti^c z kUkn ićrmlel w S2lą«ka 
niedaleko żn^leł Odry pod wsią Wiab} w okolicy Beskidu ua półng- 
ciiyfh Btokucli f.-óry Ilaninićj — po San ro do niej wpada za Saudo- 
Kiienutni, aasilaji) ją wo<fy gónskio, po IJrdi; Iiwnt', praed ujicieiii do 
mona wody -iblite licznycll w tćj stronie jwiór. 0))ii^»-xoiiti od wód 
dawnu j^j kurytu xowią sit; ^ViśtiBka. Powiela, w^ to tKiscpy zauii:< 
sione maleni i madt), mają uajurodzajnicjKzą glebę ale na CKCSłc wy- 
lewy wskutek przyboru wód z gór wystawiaofi bywijii co byoąjmnićj 
osiadłOj na nicu ludności nic oustnjcia. 

Znany jeat i ezeeto powtarzany bywa w całłSj MalijpoUoe kra- 
kowiak „Zęby nas rbyt c/csto Wisła nie lupila, Toby Powi^lauka 



TT atłasie obodziła'" — w ogt^le ckchIo w krakowiakach naszyc]i Wula 
bywa wspomiDaii;^. 

W okolicy Gdańska le-Aą Zulany (Snłan-y, wl mi sypać zai, 
pat) 'źyinemi ^ynne paittwiflkami nbj^tu w dwa ramitma Winty doln 
kaq)ii'łwkc i Leniwka — liczą 40 wsi uh 16 milacb przoalncni. Ż'_ 
glngK lui \yii\e zaczyna się oo(Hen> od Krakowa. Świi^tojanka i Ja- 
feuKtwka 8q to coroczne peryoaycrne wezbrania jtii z iodowiak jui 
obiitycb po timie Mopuialycb śniegów. Z prawego bnegti zasilają 



tuła 

m 



.lą Hwo,j«iiii~ wodami: Itiala Sola Skawa Baba Dunajce D^wiea Krenk: 
Wisłoka Lijka San Sanna Hłrnia Chodel Ilystra Koniwka Wlepi 
Wilgn Świder Itop Narew Mień Drwłjca Oasa — z lewego; Prsernsi: 



M 



Kndawsi Prijdnik Dliibnia Sreiiiawa Nida Nidz-ica Czarna \\' ronią Ona- 
tuwka Kamienna Il/Jinka MW/na Pilica Ifanra Skrwa /jjlowijjezka 
linia Slmitawa Fcr»a MoUawa Hiidunia — dorreoM; Wisty ma pnsesKlo 
8to raok i utjmtije obsicar wi^kssy nad 8,000 mil Q dliigo^ Wifl 
150 Riil wvitosi. 

Jak \Vi0ła matką rzok iiolukicb tak tnoiew Nwmtn ojcem je 
litewskich wód lua (» i owcUte o'/.ywinjqce okolice piękne wodospa 
dy — pod TylJb) rozdziela się na dwa ramiona Oilga i Ilnssa zwar 
i twonty mniejiKe Tyl;iy<rki« Żuławy. Zn Zyg. Aup, wimiersona r 
^lacya neki dla skał i raf iiio pneys^a do skutku — donec^o Ni< 
mna zajmuje oli««ar 2,000 raił a <ihigość 100 m. wj-nosi. 

Dzvrina Zach., portjan «iij ruwnolegle » Dniei)rc»i, płynie prze^i 
Rui Itialą Inflant}- i wpada du zatoki liygfikićj — bidy mil HO. 4H 

Dniepr, ma początek wyió-^ Smoleńska wjrnda do to. Czame^^ 
limanem, to joHt baru7.o ezcrokiom korytem ~- ż«^Inga po idm gdzic- 
niegrlzif'' przerwana dla wystających skal ponihami zwanyeb — tworrjr 
w różnycli miejscach wyspy i wodospady — zabićra wiele nck do 
swGj^ korj'ta ^ ma długości jirzeszlo 300 mil. 

Dniestr, ma początek w Kusi Czerw, oddziela ją od Bessarairii — 
wpada do m. Ox. bieży mił sto pięćdziesiąt dno ma twarde altalist« 
obtily w wodospady. ^j 

Horyti, pod krzcmiońcom na Wołyniu ma irńdło, dzieli go i^H 
dwie połowy, wi)ada do Prypcci — bieży mil 100. "^ 

Warta, wypływa z mm Kromolowa w Malejpolsc« niedaleko tri- 
doi Pilicy i w[Mula do Odry pod Ktstrzyncm dorzccKC jćj ma 1,000 
mil D otwzaru — dlaga mil 100. 

Bok, nut ]>ovzątfk na Podolu lącity si^ z Dnieprem i z nim ra- 
zem wpada dw m. Cjtar. — dlupi mil 80. 

Bug, w okolicy ZłocEow.i w Rnsi Czer. bierze początek odgra- 
uieia ją od Wołynia — wpada do Wisły bieży mil 80. 

Wilja, ma iródlo w bagnach ojwdal Borysowa po za Kownem 
wpada d" Niemna — płynie mil 70. 

Prifpać, ma poozątok w okolicy Wlodiimicrza Wołyńskiego prze- 
rayna W-d«two Jlińskic — w Kijowskitjm wpada do Dulepra po pra- 



— 137 — 



wij jego stronie — cala xdatna do ieglufri — płynie mil 100 — clilonio 
Stjr Horyń Slucx Jasioldi^- i iiino r. Isiezy Ukrainę x Koron:) i Litwi). 

Desna Diiesna. prz^mua W-Ihh SmoleA$. Czerni. K^jow. n-pada 
w Dniepr biożj- mil IWJ. 

Prut, fn etarożytnycb Gcras) bierce początek w okolicy Ko- 
łomyi, cłilonie 20 potoków giir«)iicb x C<«remo8Mm i wpada de 
Dimąja. 

Seret, wyj)ływa z Karpat Bnkowińskicli podmywa miasto tegei 
naiiwiska w Husi Czcr. iicli(Hł/.i do Mołdawii —dłngt mil 75. 

Sered, tiia ićWKilo na Wolynjn opodal Krzeniieńca, opływa Tr&- 
bowlĘ Czorlkow, uchodzi do l'odo!a wpada do Dniestru — tUogi 25 mu. 

Soż, ma pocz^ti'k w Smoiciis. plyuie przez okoUee Moliiłewakie 
4(> Duiupru ohtitojo w wodę otooxour moezarami prsez csły rok, xa- 
biem pnyttin wicie reeczok i stmmieni — dtupi m. 50. 

Skrwa, wybiega « Jeziora Skrw^ua w ifazowstn rondjiielB \hty 
f locki Mław. i Dnbrzyfiski — długa 25. m. 

Roi. bierze po^Katek w Kijows. biejty przi>z Bialoccrkiew Korsuu 
wpada <iij ł)iitcpru — Jlhtgi 27 m, 

Dryssa, 7. pod Newla w W-ie Połockiem Werze pocMtek — !ą- 
anie te Swolnij Ni&zoui Ustcta wpada do Dzwiny poo m. Dryssą — 
dłofra mil :^o. 

ipiiC, nia p4H:z.-jlek w stronie Moiiiiewa pod Homlem w W-tc 
MścUł. wpada do 8oia — dłngi mil -lO. 

Jadolda, w okoliey Grodna z KÓr Mopilańskicb wybiegu — wp»- 
da do l'ryp<toi - - przez Szczar^ i Kanał Ogiński iącsy Prypei t Niom- 
iwm ua»I(jpuiQ z liallykifm — d. 36 ta. 

San, wypiywa z Iteskidn w okolicy Samboria zabiera wiele rato- 
ciek i pfitekdw z obu stron i wpada do Wlały pot]i£ĆJ Sandomieria — 
dłogi 46 mil. 

Sraotrycz, z pod Proskiirowa wyplvwa — ma brzegi atreroe dno 
skaliste co epiaw tamuje — uad tą rzeką wznuai się najdawniejsza 
OMida ormiańska Omiiaoy (mioato) — dalćj Smotrycz Paniuwce Zień- 
kowce Kamieniec Podoi. 

Prosną, b. p. pod Byczyną w Szląsku — pod KoninoiB wpada do 
Warty — Łalazls Kinlem — d. 20 ta. 

Obra, 8 pod Szremn w W-ie Pozn. wybiega, lącaiy się z Wartą 
i wpatla do Odry d. .30 ta. 

Nole6, wyiej Gopta ma p. pod wsią Noteć — wwtda do Warly 
z nią ląer.y się Pila Otda Olnmin Gniła Drawa — d. 40 m. 

Ounalftc Biały I Czarny, w dolinie KowotarpikiuJ pod Karimatami 
powBtaJe chłonąc wiele rzeczek i strumieni górakicb — oI)6tcmi wody 
wzbogaca Wislq — dlngi '10 m. 

Wieprz, b. p. z jeziora Wieprzowe z pod Tomaazowa Lubelskie- 
go — pnd Derablmcm wpada do Wisły imosząe z sobą wody kilkuna- 
atn mniejazyob rzek — jest splawDy — d. 37 m. 




— 188 — 




Bóbr Bofaf2a, Iii. p. k biot i mccturiiw w W-ie Wileńsklćm w 
licy Orodua ii .stup ęii Mogił, wjutdii do Nurwi zabkraj^c Grubulkij 
Kraunogńrkti Nt-tttj Łyk i Brztf/.»wc d. ni. 20. 

Drwęca, b. p. z jen. Uobrzyckieco w l'ruB8. Kor. pl>'nie pod 
Broduicą Dobrzeniem zabićm Jlypicmcc a pod Zloturjrą wpada 
Wiały - d. S3 m. 

Wisłoka, 7, liexkidu ait; wyrzyim — zabiera Kop<j .Taael Przeuibi 
azt; wpada do Wisły wprost Potaiicji^ — d. 20 lu. 

Wisłok, b. p. z pod Bcskida wo wei t. a. nchodii do Sauu ma. 
dkgoici 22 m. 

Brda, w potijoMnin 2 Guplem Notecią i Wiirtą w epucc Pia- 
BtowBkićj Ktauowils waźii% dla Wielkopolski kouiniiinik.aeyii Ł Iialtv- 
ki«m — na Goplo tiiiala być nie^dyi^ iir^i^dzonu lataruia illa wygoj 
łeglaray, który to pomyel cliyba Hanitcatvckim nałoży nit; kupcom. 

Dnit vol Orucli, b. p. w W-ie Mścisl. w okolicy Kopysla W 
Rohafiewa wpada do Dniestm — d. 2i m. 



Una, wybiŁ'^'a x noKicKy BiaiowiockićJ tćj kotliny licsmyeb sti 



% 

iia 

ia- 

!lltV- 

,'od^ 

'ixkS 
BtriV 



mieai — wpada do BttUn — d. w. 15. 

Barycz, n. Wielkopolska b. p. pod Odolanowom — zabiera PłouA 
gę Polskę i Orle wpada do Odry — <I. 20 m. ^H^ 

Przemsza limla i Crania polącaoue » Żelamą wodą wjMidigą di)" 
Wisły y. Icwt-J slrooy — d. 12 m. 

Dzialdówka vel Wkra z jcz. Działdowo wypływa w Pras. Kor. 
wpada do Xarwi opodal Modlina — d. 10 ni. 

Bzura, iuii;d/.y Zpcrzcm i Łoduią tna irOdla — wijo siq w oko- 
licy Łowirza Gostynia i Kawy — wclioiizi do Kampinowskii-j pnazczy 
wpada do Wiały zabit-rajiic Oclmic Sloszczouicij Mroy*; Jlrożycę .Skicr- 
niewkę liŁawkę Gągoluc liylsk Knklewk^ fizcwc Kokitnicę Łasiocbac 
ma dlugiiMoi 25 m. 

Bystrzyca Podlaska, p-miitujo z dwóch Htrniiiicui Świdra i Wilko- 
jatki — wiliL-tlzi w Lubclekio \V-to lijczy się z Tyśmiuuicą i wpuda d^ 
Wifpraa — d. 15 m, 

SliKZ, b. p. w W-ic Mi&sk. wpada do Prypcci — d. m. 15. 

Bnk, b. p. w Ziemi Łomżyit. w Mazow&tu w|>udA do Boga k pr. 
bnicgn /.abierając GrzyMwkę — d, 12 m. 

Baba, IHiwettjo z potoków zbićrajjjcycb się u stoków Babićj góry 
i Biematki -■ opływa Bubkij Gdów i wpudii do Wlsly — d. 16 111. 

Poprad, wybiega z Ki^biego (tlawii w Tattacli, wrzyna się w Rn& 
Cx«r. najcia boki skalami płynąc knjteni i Kamienistem Korytom 
opuszcza paaniA Beskidu i jirzcrzuca si^ na plaszccyuiy — miedzy 
Starym a Nowym Si^czćo) łączy aii; z Dunajcem — on to z Uuuajoem 
pospołu sprowadza wsKyslkio wody górskie uo Wislj-^d. m. 17. 

Stryj, jetlua z wii;kszycłi rzek wpadujqcycb do Dniestru poczyna 
się w B<.-ijkidjcie, p!vni6 wartko i kręto miedzy wzgórzami a wysu- 
nąwszy sitj na równjuij rozdziela się aa wielo rmmion od m. Stryja 



M 



— 189 — 



znracA si^ ku Ź^ydaeuira tabierąjąc l\iak Opier i Orilaw^ — ttłn- 
gi ^ mil. 

Styr, m. p. w Kusi Cxer. niedulcko źródeł Bohn wchwUi do Wo- 
łynia i poniWj Pińska wpada do lVype«i zabierajfio z flobq wody 
16-tii rzcciwk oraz Ikwc — d. tiS no. 

Szeszupa, blizko llaiiczy r. uia iródło — ro^granicEa od Litwy 
l'nxm^ Kor. ck^^ splawna (lin dnwwa — xabi<!ra Kiran^ Dawinic 
Bowsic Pilwę Siiyrwintt; i w|)ada do Niemna d. 12 di. 

Święta V. ijzweiita, roz^raiiiiiza Kurl. od ŻmndKi — dinga tylko 
m, 6 ale |;lcboka i gplawua pod zboże do portn Libawskiego. 

Wi>|>, m. i. w Smoleńiduem na Rosi Bialćj opodtil Dorokobuia — 
vpada ilo Uiiiepru — d. '20 m. 

Swięla vol Diisiatii, wjiada do Wilji — d. 10 m. 

Wsłna, b. p. y. }vz. W'ierzbicxauy w Poznań, tworzy jezioro Wct- 
nia&skie i wpadn do AVarly — d. 12 m. 

Szczara, b. p. w W-ie Nowogrodzk. — splamiiid. 40 m. 

Toterow, ma itródla na Wołyniu obmywa Zytomii-rz wpada do 
Oniepni, oo wiosna na mU<> się roil^wii — mitlo«p);:inuv dłtigi iii. 40. 

Tnrya, z Wol^iu ma p. ptnl Wlodtimierrem — splawna caijMciij — 
do I^ypeci neboditi — biciy mil 22. 

Ula, b. p. w okolicy Lepla na Itn^ Bia. x jeit. Zexli wjiada do 
Dzwiuy z pod m. L'lą — QA wiosnę cala Jest splawna — d. 15 mil. 

Pina, w połączeniu z r. Strymii-ii tworzy Pryi)w za królowa nck 
reecMk strumieni i jt-zior w TUtsictyinie uwaiuiuj. 

Nźr, b. p. w okolicy ttsgowa w L^cityo. W-ie i z prawśj strony 
vpAda do Warty — d, mil 15. 

Nida, b. p. ojKidal Jędrzejowa w Krak. W-ic a [Kid Konizyucm 
wpftda do Wisły /.alcdwie w e£CŚ«i splawua — sabićra Lasocinc Ni- 
dric»j Miitrzawi; — d. m. 12. 

Windawa Wenta, b. p. blizku źr<Jdul Tilusay i Onbittey wpada do 
fialtykn — ma urwiste i strome brjutgi oraz katarakty — zabićra Wir- 
witg Sangij C«ter FA^ 'Rcar.ą Abau i Wadaks — d. mil 3(). 

Muchawrcc, powfltiyc i pulączcnia rzecaek Uloka Bcreżay WiOńia 
i Mnoby — jwd Hrzć^iem Lit. dzieli «ę na dwie odnogi i wpada do 
Boga zabicrajiu; Grodeczanktj Koziłj Litińuk<^ Zadcńkę Tro^ianic^ 
Rytq Tnroitę i Kieczadniec, 

Erobach, b. p. opodal Uorpatn wpada do jez. Pejpus d. mil 33. 

Do splaWnych w JakiojS czeScl liczą eią jeszcze. Łomuioa Swii- 
oa Strwiąź Sola Skawa Mere«załiKa Kodyioa iśsa Wiar Ikwa Uświata 
Waka Zbmcz Tyńmienica Omulew Narocz Moszczenica C<!da Jodlanka 
Bańcza Iluczwa Stocbud ^tubla i iuno. 



Rzeki stanowiące naturalne granice oddzielnych Prowincyj. 



Kiewiaia rozgrautczala Zmudi od Litwy. 

Dniestr roz^p^mcsała Podole od MnItaD, 

Ewiksstft nKr.pTaniczalii tiiflaiity Tol^kii; od Szwedzkich. 

Jaltórlik i K"dj-iua roxj,'rnHii?/.a!a P<MJ.ł|e od Turcyi. 

Szw«ta roz-granio/ftlft Knrlamlyą i>d Żuiiidzi, 

Dzialdówka v. Wkm roirf;ra.uicz:»lft JIujwwBue od PruM Kor. 

BorCKynn nicgdyi slauowil* (OTinicij miedzy Ulwą a Rowyą. 

Poprad odgranirzal ii\ni od ftnsi C«or. 

Prtit stanowi! {jrauicł; jwluduiową Rusi Cscrw. ^_ 

Ntir i Pilica rozgraiucwily W-to Sieradukie od ŁQczyckieg« 
) Sandomierskiej. 

Bug (>dprani(;xal Wołyń oil Ittisi Cmfw. 

Wisła DrłtęcK i Skrwa okoliły Ziemię Dobrzyńską i rozgraul- 
citały od Kojaw I*r«99 Kor. i Mazowsza. 

[rjiioA Kupion przcs traktat (łrEymnltowtiki stanowił grata 
miQd»y ]'olskjj a Rossyą, 

.SKC-szupa ^:'/,grallie■/.ałft IJtwo od Priiss Kor. 

W-dztwo Mazfinieckie nn jwilnoc ma 7.a granicę tz. Ojrzvc — di 
wchód l*o«lla8ie i I.tilwliikie, na uołnd. oi>r6cz ziemi St^^yckićj rz. Łti' 
kawkę i Radomkc, na mcItM od Kawducgo granicę stanowią rz. Mo-^ 
gilanka Mnltawa I'IouDa i Lidyuia. 

W-to Plofikie od pńłiwwy wia rz. Dzialdńwkę na granicy s: Prus 
sami Kor. — od Ziemi Dobrzy ńskićj Skrwe, (wl Itawskiego Wisłę od 
Mazowsza Mogilankę Płonne' MułtHwę i Lidyuia. 

W-to Łęczyckie, na północ od Itrzeskoknjawg, iw!gr*ni<'Łiiją tł 
Ocltnia i Głęboka oa wschód tul Itawok, rs. Mrofra. 

LoenieA w ozę^ Dznra — na ])oltidnic IHlica od Raweluego 
a H6r i Wolł)órka oddziela od SieradKkiego. 

Oem vel Mokra ro;tgTanirznia Pomoru od Ziomi Cticłmińiikiej.'' 

Sądrzyca wpadtyęni do Dzwiny z iirawi5j strony jłod Sapieły- 
ncm rozgraniczała Inflanty od W-ta Połockiego. 

Liwiec i Biclinta rozgraniczały Mazowsze od Litwy. 

U rzeki Kołodeiiny na Wołyniu alykały się granice Litwy i Ukia 
ioy 2 Wołyniem. 



M 



Rzeki rozdzielone na Prowincye Dawnej Polski. 



Inflanckie są: Embacłi Kawast Koppe Gallist Fenem Ewst Ewi- 
knta Ebest Dzwina Z. F«t8a Goiwa Kopę Halist Lipnia Ogra Parna* 



— 141 — 

w« Rsesjca Sftiis Sądnycs Ferea Upita W-to Wegonda Eimienka 
Wicia Kiejba Waskiila Adwa Fejmanka Awixna Dubenn. 

Pomorskie i Kaszubskie: Hrz^ma Ctiabown llan/iwka I^ba Ihna 
Mcoift Beta Ora Tciia (iwiana Wryuia Passargin Persaota Raiiauua 
Słopis, Csaraawoda Scliunsi MnUpniiew. 

Zmudzkie: Oanes DiiliisHa Jura Jaśwojnia Kri^jwa Kroją Abela 
Landu Lnba Lchkji Mtuta Miimul MitwH Krui^t^uka Okszmiana HiUiia 
WirKimianka .SKesz-uwa Mirn-iia Ntewia^ća Okuiiana i^rfgla Sjilanta 
Siwonla Sz>-nviuia Sokalna Wielooka Szoja ICostońka Waka Wenta. 

KuHandzkie: Alaiid llasau Irba Nałiu Moka Sak Itojn Eila Buttza 
Wndaks Teliber Abitu Suuga Cecer Raw^a Sosweja ]i\sxM( Uyrba 
Bartaa l^tsitc Iminiil Wezat. , 

Mazowsza: Hiura Narew Itawku Liw Nur Świder Stcn)i«ntcn 
Ochoiji Moszczenica Itronilwka Ludjrnia Suwa Oinulcw Pysmia Drwęca 
1 ^rft'a Wkra Hrok Głuwiia Kolenica ]lolji'<)n'iiica Itożec Sow.t Hkwa 
Ełk iiokiltiica Kuiwga l^rzylupiiica Sona Kadzii^uwka Sknida Skier- 

^ll^ewka ItyUk Rgilowka Rypicnica Ojric>-c Mruga Mień Kua Mogilanka 
Una Nfltta Ifóbr ł.yk Dybla Rjcewa Orzyhowka Wisea Kyka Pelta 
Wruwa Zimna Ulatówka D)aga Ciccruaclia Moltuca ]lial»cka. 
Kujawskie: lt:icboT7.a Wyssa Zgłowiączka Kaci^śnioa Jabłoń Go- 
Iknica ł'rzedpoliia Zt-iiibncyća Wittlanówka Chrepow. 
■ Matopolskte: I{y8lr/.yca (Lub.) I)i7ewiea Skawa llncKwa Wieprt Nida 
Nidzica Kamienna Pilica Ozania Wronia Bamborka Urzędowka Koprzy- 
niańka Pokrzywiauka Onatówka Ihaiika firodara Stokowa Mleczna Tru- 
pieoiec PrzcDiiłiui Pr^jdiiilt SrenJawa (Lntorkai-Por Rakowa UliibiiJa Ty^- 
miouica Wadomca Zwoletika Oty. Itranwica Czcchowka lIorowcKa 
Bałm Zuntda Soła Trześniaoka Kaniana Jcdluiika Zrawa Itrancw 
Sopot Ruditwa Rybitwa Sanna Silnica Chcoblo Schodnia Garka Za- 
gWOŻdzanka Kania iirynica Kr^pianka lirouik Łączna t»piiiizua Ko- 
nyezoa. Skawinka. 

Wielkopolskie: Warta Sir Prosną Swi^drnia Olobok Bawol Obra 
Noteć Wetna G;wawka Barycz Glrta Pila tJIiiniin Drawa Wolborka 
Strawa Rrinluia Śadkowka Cyhiiia Nnniia Cbiiińwka Ciunia L-iMonka 
Kopia Września Kwilcz Piwa Crla Szyw^ra filaskawa Kania Paklita 
Tywa Łomnica Itolioka Trzcianka Plonpł Kota Pratwa Owcsiarka Rze- 
dziąca Ltitrnia Przysowa Otroroga Flacha Młyńska Jaoica OojL-a Tar- 
nakjil PtCfiKa Oleśnica Strygowa Tulcwyna. 

PrittS Koronnych I Xł|i$cych: Alla Br^jdrnca Scmiwlna Motlawa 
Sergnń Tyl/a tiikla Pregla Russa Ossa Lania Orayc Ja^ttra Nogat 
Montwa Mokra Wysoka Liwna IJzierzKoń Szarnka Święta Lek Elb- 
ląga ^fonig Xara Popla Woja Czarna Nejda Racluuia Walsza Pasłęka 
Cnelmica Itenpia Talba Będna Narayca Schen Wola Wocako Pyss 
Chylonia Trynka Itlda .larft Gołdap Bcocr Omłjt. 

Podlasia: By&trzyca Cetynia Krina Sierdynka Mcroczanka Soko- 



— 142 



lówka NiiTTcc Binła Białka Jilachawka Melzak Stanówka Xurew Zgwt 
xda Srebrowa Orlankii Torania ClwKlj-uia, 

Litewskie: Babraa Wiljii Wilejka Wihm Wilkuin, Wiktorya Kiem. 
Bcreaynn Ffirczaika S/^sinija Nettu Supraśl Sćrcjka Wigra Os7.niiaiia Oi- 
HKankń Gawia Owantka Aviryntka Miiiilzt<jłka Druja Marycha Atnalwa 
Scjua Haii(v.ft Solcwi Dnwiuia Msta Strawa Dziineńkn Rmin Zelffa 
Ławena ZajMc iin»7a Piyrz Świr IŻsza Kojtanici Ociiri ISiisiai O 
8nnka Strara LiwiKii-jka Pulwa Z3biL'ż Wilka Mim>t:a Molcztui Molaty 
Uidziońka ToIoUi OUia Skara Perpla Darwiii Óliomnia Ihutiień 
Sperua Dfgotka Nikocj: Stycia Pntopka Uklćj Mckla Lilia Tanga Czapli 

Ukraińskie: Braha Witówkii Siewiczka St-lcej-nówka Poloka m- 
eliwa SiluicH Dniepr Boś Sob Dtsna Scjna Berszada Doohna ^kwirk» 
Nakot Hinica Taimin Zdzwierz Knbticz Swimitńwka Kimka Hcmariljiiktt 
MułokKza Rybuics Czcrlomclyk Hoż Ijiuć Konotop TykicK \Vanvioa Sto- 
clód Sosowa SziK>rka Kulnoblotk.-r KołiMly^ta Kałiorfik Kotliy l'iietocha 
Sttiblo l'iaszozaQa /lotonoazn ^oltewoiW Rastawnit-a Kormiuka Oryma 
Gnilopidt Kraśuianka Drafcauka Teplik L'iiawa Żarka Irpieii Mosi 
Kamionka Oli-zankit fii^w Lesta Trubiei Pronia BieeiecIS lugat Saniai 
Ossftwnica Knsawa Trośtnaniec Winnifizka Wołczyca Kojauka Dzi; 
fyrayżawkii Scsiua Staizec Dobrawoda Podpoluft Irkktec Parówka 
. Citwii, Climielna CWop Biirla Tai^ń Jatrań Balanda Makaza Bobry 
Ijusla Wotrzyca Oatcr. 

WolyftsWe: Koryń Prypcć Pina Mncliawiw Szezara JasiodlaSIry- 
pa sliiftR Styr Ług GIiisjk-c Telerów Ujście Ikwa l's'/.a Cliomar Tyrya 
Slurapliwa Stwiha Istocz' Bezcdua Polonna Olvka Sloniówka Korzec 
SkwańOlowsk Wyżwa Zachwa Ilojwa Myka Ina Morocz llwa.Orcwi 
Stawca Korcsyk Pulylowka Milowiczka Styr SIiiw. Poganka Swi^to- 
clia Uogolewa Kndka, 

Podolskie: SmolrycB Sniwoda Sored Bob Zbrucz Żwau Zwaćczyk 

Kow Zhar Kodynia Sawrańka Udycz .Siniuclia Eusawa Mtiksza Kaina 

, Sfudunica Ilsisyea Batog Tarnawa Deraibia Tr\'is Teplik \Vojtowccaka 

I Kobnzka lladyi RMZuelia Mociulka Kiblicz Ladawa Surzcwkft Zulnia 

' 1'atran Taslik Slowieozna Niemija Pobujawka Kalusik Biikgza Wi 

czy(!a Tajna Muksza Kozan-cha Idżka Czeremeazna Hzukajwoda 

Iiylanka Don.MiiuL'ba 

Rusj Stałej: Itobrnja Brahinka Ptycz ttąjoa GostcrA Tapka 0: 
Ozwina Mcia Bcreza Siebiei Serwecx Druck Wielka Ipnć Dryssa Sień 
Pultsta Kira Obola Wiedrzy<» Wop Swigłocz Wieliia fSwobóda Ućwial 
Wazuza Winda Knspla Uobsa Tapka Sumźka IJła Ni^cza Uszei 
Uszacz Czernica Wi«:hra Orazauka Bystra Kouczjti Kropiwiauka Elja- 
szowka Alula Bac^ka Borcmta Łowiit Jemienka Pukaluica Sawtcz 
Dnijka. 

ffia/ Czerwoaćj: Bopa Lnbaczowka Rosłoka Biaika Poprad Raba 
■Si^ Ceeremosz JiyKtrzycajifadw. i Sh)twińi*ia Oimajee Biały i Czarny 



wa I 

i 





— 143 - 



Fantazya Dniestr Seret San SanorMk Wisłok Wisłoka .Wiar Sola 
Breiiku llświ»;a Przcinltasza Pcltwia Jaaiolka Opór Sok/J Swkca Sik- 
lawa Morawa Zlf>łalipa JabUiikn Uybnik Mimiiika Slrwiąi Koropiec 
Sopiowku l'o<f[ior7.o Wiepr/i^wka Krakowska Lukit^w Koszaniwa KrA- 
lowskawołia Sek-diia .Taist-I Stmdouka linków Scrwica CztTuiwa Ture- 
cka Łtiso^na Piityila Heredozel Sl^nawka llofowicnanka Orya Darowa 
Itrzaska Morwa Mlcf^ka Knia^nia Mołmla C^eczwa Hukowa /Melona 
Woroua Walcźnicu. .Soliuka lilwliora }'ietro«E Błotcwka Slry|>a Sukiol 
Wownia 'i^ystownica Zieloiuca Czcrleń Uabin Kaczka Drążka Olsa 
Uymbowica. 

1) Sam« rack uazwy upraotJzają nielcdwie do jakiej ualeią 
Prowincji. 

2) Niewątpliwie osady i miasta od rxek brały nazwiska jako t<>: 
8wi3loc7. 'Wicliża Uawiata Diysfia Drnck Łobzcoiea Koprzywnica Kodeń 
Oł}'ka Warta Widawa Poprad Uyatntyea SIhc?. Żwaniec l)ol>rayca Kło- 
dawa Wilkomicrr. Wolborka Wijwolnica Upita U^witit Tylia Kieldań 
MCFGCK Itawka. 

3) Pi-(>c2 wyliczonycli jni ntek i rwcKek jest wielka liczba Plrn- 
niicui strąg i potoków l>oz nazwy a Ilialycb Czaruycli Wrouyeh By- 
Strycb Bystrzyc Potiłliów Brodów Stoków niMniieriiio dużo. 

4; Splawnych r/ok znajdzie sit; kilkad/ip>si:it. IJzwina Wimiawa 
Nieineu W'i|ijtt Wisl:i NiŁ-wiaża Bug Ńarcw Wicpr/. Wisłoka San Brda 
Donajoc Nida Pilica Warta Note^ Uniepr Prypew Josiolila .Styr Moryń 
^ucz Dnicatr Hioi Kaba Prut Seret Teterów Szwcta Wop Szczam 
Stryj Obra Jasiolda Dryssa Ipuć Desoa iWi. 

5) Przez oddzielne Kouatytticyc czyli ITcliwaty Sejmowe zamie- 
ezcKono w Yolnminacb Leguni r^e^i za Hplawua UKuaiie i>rzocboib!iIy 
Jakołty prtd opickt; Rządu i na t(;m si^ kończyło bo Skarłi ubogi nic 
m&gl TObić iiiikładów na icb pogłębienie albo usani<jcie skal i innych 
jiKeszkód. 

CJ Spis iwwyiszy obejmuje 2900 reck — odszidcai^ i wyliczyć 
wszystkie prawie niojiodobna — wiele z nich znikło albo zmieniło 
uazwg — ■£ nich mcksze, od żrAdła swego nietiałeko ai do njśHa 
w morze lub rzoki; inną eą aplawuo, innu w ct^id tylko ^j«łnc 
a aw) się zaczynają a za graiiicą Dawiii^j Polski kończą inne na odwrót 
SMwase jednak z ;*órą 3,000 mil komunikacyj dostarczały no miało kiedyś 
swoje znaczenie, O półleżeniu witjkszycb raok z morzami przez kanały 
nic pomyślano a nas za Rzeczyposp. — z końea ji\i istnienia mamy 
kanał Ogiński — co prawda te kosztowne niegdyś roboty t)y!yby prawie 
bez iwżytkti podjętomi dokąd przomysl i b*n'dol nic' byl rozwmicty 
a trakty lądem i wod^j wystarczały. 

Dla ut'i>rtyfikowania kraju liytr dobre pankta w ramionach rzek 
większych ale o tcm uio |Kimyślauo kiedy ościenne państwa przezornie 
się zaljozpieczaly, nie zwracano na to uwskęi ift ft%lAH9k\x^ftCCTi,w.^"c»*tR' 
zews/Jid wrogom alaiwialy [irzystęp — u\łu\\ u4 ył^Yi-wŁ^ fc^> ■^'isHCfta- 



- 144 




przez wały ochronne nie były zabczpicoiaitc promy, mosty i pTzewot;^ 
w najgoratyio byl v otaniu - - jazy prtewaly i gruble lamowały spław — 
bobromiie apailaiy, l>o swicrz spłoszony lomolem wnlijcjcłi s\ą poi' 
sifiiiicr;^ law^w porzncał Itnicje ~ ^Dsirudaistirs ryliaogo nie było w 

W-ki luiał umiar obwałować WLił^ ale nie zdążał, x^iłe<lwic sjiicb 
pod Ka^imiorzem ubezpieczył, i dla kuuiunikacyi bundlonycli ny 
srubłc; pod drogi iinez 8i»i)y i łwiLTia. Zacui Jagiidlonowic pragn 
uobrobyta ogólnego clicJeti jMHinieśc pr/^niysl w kraju lak hojute p 
kuidym wzgli^dem od natur>' uposażouyni i ożywić bnodol przoz pnwirk- 
Szcnic lądowych i wodiiycli kuiiiiiiiikacyi, o flocio nawet tut Bałtykn j 
tita zabezpieczenia bandlu o<l pii-aiów i wzmocnienia potęgi pHńBtw^j 
pomyśIoLi, ale Hanza w calćj £ani])iv wszystłde korzytici handlu sobj^f 
prz>'u'łiuixcxaji)cs iiiu dopuściła tego.- ^^ 

]>wukrotny najazd Jizwediiw z innćmi wroRami Ij^cznie, do zupeł- 
nej pniwii! rumy doprowadził na«£C misKtu fulan sio »^kiipi:iU pntJT 
warsztfttui-b /.wubiouii do iius pracowita IndlKiw' iiienitccka, pod któr 
kicniiikicm luicjse-iwy żywioł już nii; był gai'iiJjć zaczyiwl do pr/.euii 
słowycb zajijć i mógł byl wkn"iteoza(-pak;yaćmicjcywupolr£t'by, wygo 
a w czyści nawet i Bbytkowc wymagania. 



Jeziora. 




Na przcutnceni dawućj Polski z cztorucb wielkich odłamów zlo- 
ionii 1- Korony Lilwy Tniss i Kusi kitka tysit^cy roz^-icla sifj jezi 
wifilłdcb Ńniduicłi i mniujszycb.^ Jedne z oicb daj^ pocz.-^tek ricekw 
inne, si^ tycbżo ujściem — alo sit ' podziemne w gl<;l>o1uch zaw: 
jaskiniach i te wyrainie pocbodz^j z epoki tworzenia jtię skorupy zie.,,, 
Hkićj, powstały wnkutek trzęsienia /.iomi albo wybiicbiiw wiilkanicKiiych — 
mogą pokrywać zwi;gIoHe Ia8i«y, ubfitujjj w biii-ł<ztyu, uicKljadanąjetuiczO 
fsuut; i tlorij a {lod nad niemi kiąey pugniu teguud tradycyi i biato- 
rycauycb wspomień. 

Z tycli kilku tysięcy .jezior uajwi^cej ieli przypada na Pojezierze 
łiałtyckio aiiuauowicićj tui lollanty Litwę Priissy z Pomorzem Wiel- 
kopoldkłj Iklazowsze Kurłandyą i Ku^ llialą. 

Do Litewakiclt i ZmudicktcL liczą sic: Autokrcwnc Atlawa Awra 
Auga Awirys Azwinty Anca Amalwa Alioya Balcis Barwinik Ita 
nowMkiu liierzuik Itołesty Ilirzuto Białe lirażola CKemiojc CboldawHkii _ 
Cborya Denis Duś Oresiwo Duksuty Dryświaty Duli iJawgor^kie L)ii- 
szmiauy I>rywi.ity Uywiiiskie Oajlik OiliijcJe Głębokie Uremzdy OrnttJi 
Hati«za Jaeznu .Iowie JcdiUs Jeziorowy Jeglisiec Jemiełiste Igiel IlgiB 
Karkliny luejluk Kolno Krzywobi Krółowek Knoiadiowskie Krakopol 
Koia^ vcł Żyd Koldyczew I..ot Lejaszki Upawskie Łuksza Metelo 



ns 

n, 

)ii.^ 



— 14B — 



I 



SGi^stys MUuLdiwwo Miadziolskie Marfiika Mnlacx>-8ko MiMtro Narocz 
Newelftkie Kecko Oln-la Oiaa Orlcwo Oniszki Orca Osiuki Otwria P«- 
niewo 1'asoniiki JMerty Poloidzieje Praysti^jne Polwndsio Ptolele Pod- 
wicjaiojc Puleaiskie Postaw Pojeziory Pomorze Proł^e RąJgrocŁtkie 
Ruda Kymiec Rozpuila UaiiduiuB Ryogia Rogoiya Solty Sajuo SIe|>e 
Sando Simno Sorty Sporowo StrnHly Htiidztcuiec Spimeo Wawelskie 
St«rwa Spcrgkio Switci TramiH Twzylowo Cz«rntwiaty Antonoakte 
ByUa Cliryckie Cx«iiuuica Świr .Scjwy Szlamy Su^jgicmcti Tcjzy Tro- 
ckie Okuniowie*- Oknnia Olha Okilnia Garba.-i Taiirogie Prenowloki 
Soroko Tck-chaiiukic Gi:<irojcio Swiąlnickio :5tulj>łD Sucliar Sumowo 
.Sośnia .Swioiaż Wieruiejv Wigry Wisilyai^c Zoełu Zosia Żuwinta Zie- 
loao Pogorzalek Sporowakie. 

WieikujKilskie są: Iluin Riclidlo Bnkowicc Budzi Blawskia Clunie- 
ioickie Chrzyiisko Cichowo Cliobienrckie Dziułyń DtmiW8kie Dziadku- 
wo GJudortHkii! Grójce Grykwo Goplo Jaroszewo Jeziomo Izdcbno 
Ki6cx Kalis/auy Kremsko Kocieinba Kiekrz Kurnickie Liblkow Łc- 
goif«kie l>('kiio ł^oswiiiki LopieDiio Ml-Iuo Kaniieliu Kratiiplewskio 
Mogitiiickic Morka OHt€«zao Oslciniiia Oslrowo Orchowo Pałi^-dzie Piłce 
PoffidK Kiidziwil Kogożuo iijai;lMk« RoHiuiu lizcŁ-zyn Kybojady llogo- 
wii Ryszkowskifi Swarzędz StraduA IStefanowo Slawiaiiowo airykowo 
Swiert-zyna TrrAimisStno Wilcuyńskic Wiocanowskie Zot Zftlgniewo Za- 
pnrie Kacjwry Udanie Worst-lc Czajniki Bityńskie Wiiynta Wit Zbą- 
szyń ZicJo Żnin Tonowskie .Stcpucliowski« Wierabiezany Wetoiaóąkic 
8t^«svwko Witobcitikic ZanicmyśUkie Wi«tkojczior)ikJe Kr^yźoa Spirek 
Ittewinko Oćwieka. 

Do Mazow.^za i KuJaw należą: Białle Bielica Silnica Żule Bo- 
raymowskic TlombiiiMkie Tliiwki — Cheimińskie Cicrpskie Cjterskie 
Brzeskie Brdowekie Cbudzewo Czaniotkin Chodwkie Dlnczyna Gro- 
ieckiu flalina Jciuorko JeiEowickic Eielpińskio Klwz Klonow^iikic Lti 
bień Luuiuk Lubtatowtikie Licztaziry Łąemo Marczewakie Mielno Mi 
chalnwskie ilokowskie Orssiiiewo Opackie Przedeckie Przytcmb Przyr 
wa Poj>owek Płoneayńakic Hakntowskie Kiidniarskie Sedcii Skcmł 
cxyiiftkie Siuluń Sobieng Okuńskie MiiHzyuitkie Łakie Sadlniek Ple 
haska l.iil>*widzkie I-cnie S/c/.ulowft Sieklln Samoż^tno Siarlćj Wiel 
git Wicliiikic Sttji>a Swiaiary Siary Maę Zdworakio Kolo, Otwockie. Duda 

Małopoldde są: Bi(|:cże Brzexitvuo Di-zaslów Czartorya Drntowo 
DroHzczyzna r>n!a.'łiów Firlejowskie GluBzjntskie Guniienek llrynickie 
Eara^De KoitvIe Kirsxc-«iny Kłodnuwflkie KrzemBkie Kaszyniw Krzciń- 
skie Knoowit^ Kloazcitow Kozlowydól Lawakic Laclia Lnkio Ługcse 
ŁącKyunkie tęgowo Nadrybek Niecieckie Niiiie .Marsoniu Moczydło 
Pnrszkut Piiiewno Podlowakie PucbacKcwskic Przewlockia Pwpodlo 
Ropożno K.idcKe Sornisko Hni Htawki Sawin Ściegienne Siciuieuakie 
SkomelBkie Sieniawa IMciwicrz l*rzepaW Wieprzowe W»;3kie Wyty- 
ckiu Zajwzicndtiu Osctae NiosŁawukic Nidzic PercfiziX)Iue Clinmciko 
UsiniDien Knteń. 



^ 1-16 — 



Podlaskie si^: C]:;rc7.ftckio Kikiejpolekie KaoziuTskie Żarkowsk^ 
OntulAwuk Stara-Narcw Fopiszkn. ■ 

Pni88kic Kasaubikie i Wanuińskic są: Cbolbo Dadąj DąbrołłB 
Działdowo Drotno Dntwiące Gardeiiskie Oromowskic Ilow Kośnik Koa 
nilo Łnimo Moraj^ Maldoezo Mokre (Spirdiu^) Lcbukiu \ie)M>liD XicgM 
ciit OlsztWiskie ł*i{uuow« PiflA Koiaftuowskic Stronik Warsiowo Wietkd 
Czołpiii Dnw\vnirs Jeziorak Tezyn Ohelst Kiuikowo l'artccm 1\<al 
Cliarzjkowskic A\'ict;ziio Zauikowc Szkockie M ijintHkiłi Iuiiauckiv Kurla^ 
dzkie Hemigaiskie Aiigier BaHa Lwhuiiskie Cecoreńskie \Vir7.i'kie Waj- 
dan SiviviL-iz Libańskie Wagula UsKmojtcu Kurczya Lisniońiskie l>agQ^ 
dsicńHkic Taiumula llafiau. U 

Białoruskie aa: Bronia Biaiłe lt«rctftwtca Bcrestta Łi^no Le|)el ^ 
ca Niecicritycu UocW Orona Polonka Sicrskic IJświat Wi(;cicrz<:wo Łm 
ia. Kaspla Wolsa Ba^zcza Horodnia Senrei-z Wyszki Biireswccz TK-s,*^ 
Susza Cioloza Situo Oswicj Czernite Demianowo Niep^iroty Nieł-zerjM 

W Kusi Cicrwou^j: Grodek Wiirciskic Moi-Aio Oka zwani uall 
wytój vf Ktironie jwloioiio jeziora, a z tyctt »ajwick»Jte są: Kybi*,', WJw 
kic, Czaruy hlaw i i)ii,'t^ innych Stawów oraz josioro Ooprad-Grzymn 
iowskio Kalinowijkie Koj)yczyiice. ■ 

flcraiiMkie: .Simki wiznny Boliiik! Al>olo Lyngmiany Ofs& Ikału 
Iklmont Zawiera ItakNukowitkia Białozut Czerojskie. 

Je/.i«r już wi^kszycli juź luuicjszycb lii^yła da^riia Polska kilka 
tysięcy, ił(>niijając wiolk."! cyfrę .stawów. NajwicksJie z nirli Ltiltaiiakio 
w InflauluŁ-Ii iiiffidyś niorwm Lultańiikicni nazywatic ;• mil nualu prze- 
etraeni — jw) uiem idą; Drywialy, UszuiajWn, W.ifiry, Moki-e. WLsKtyuiuc 
po kilka mil obHzarn tu^jijce. Jiozpiiiia, Sajnc; śnianfno, Hańcza, (irem- 
idy, Żuwiiitji o<I 1,300 morgów do 6()0 rozlugic. Sama W-kojiokka 
liczyła icłi do tysiąca, niemnićj chyl>a miała tcli Litwa, Małopolska z Ma- 
zowszem i Kujawami nicaltt^a w nie byk a jakai i>okaźua przyfuitLi 
icli cytrti. na Pnissy Król. XiqŹQec, Inflanty, Pomorzi-, Kiirlaudyą t Kui 
Białą. Na,ialn>/.8zerai w jeziora stronami liyly Po(lla.>*:e, Bus Czerw, 
i Ukraina. 

Oprócz zwykłych wł-gł')d, jakich elodkie wody dostareitiOł okolic 
mojifly większo jeziora rfla ułatwienia komunikacyi posługiwał':, mogl 
giC na uicti wznosić ró^o przemysłowo zakłady, mo^a było rozwinąć 
na nich wielkie i intratne go^iHidarstwo rybne, zwłamcza Źe z nieb 
niektóro w oddzielne gatunki rzadkiej dobroci ryb obfitowały jak np.: 
wsiejOj sielawy. gt>'uki, luisosic. Dla natnrulisiów iehtyjoIo;^w i botani- 
ków fauna i nora wód oaazycfa jcncze obszerne i ciekawe pole do 
dau Da8lrijC«i. 

Opuńiilem tu stawj-, co miały niegdyś znaczenie illa 0Kia<ilćj iiai 
niemi ladnoAoi, ho, prócz wygody rlla inwentarzy, pivrwsjM: domoweg<i 
przemysłu zakłady na swoich wodach mieficily j:ikoto: mljTiy, tartaki, 
toltiszc, hlćcliy, £ai'bamie, ku^cc, a było Icb uio:£e więcej rdz osad i siół — 
jedne ze iródlisk miejscowych powstały, iune iłutrzetia i sztuka stworzyć 



I*: 

cb I 
p.: 

Uli- 

14 

iiatt' 



- 147 - 



□iiuiattt, iooc w kotUuach sama rozmiokiła uutura — a wszystkiu nie 
Untwoby |K>Itrr.vć tiika ich moc wJellcA. Kad Bałtykiem, niegdyś iiiorz«łn 
nKorniimilzkiuiu alb>i Warcgskiem nazywantJm, — /.n Ł'ul»ka praw swoich 
Łaniv(lbala ritces i uicpojęta i uio ilo darowania — najwaiuiojea! jiSj 
r/eki larteiye) Wisła, Nienieu, DiiiYina, io ])omin^ inae, naulaly to mo* 
no (ibliteiui wody — I'ru6sy X.iij^!e czasowo tylko Lennikowi oddauo, 
Pouion!Q, Inflanty, Kiirluudya ua stotnilowi^iu wyltrz^^żu pcikkicm bau- 
diem i (ir^^myuleni kn-imi)ce, niewiele wą na nią oglądając zabrały so- 
bie wHzi-lkii! kontyk'! i wyfjody, uio |M»i;zuwaly diij do stworzenia Boty, 
coby ]K)wag^ K-ptej w t<?j stronic utrzymała — Italtyk n oblicjoną je- 
go powierŁcimią na ti,()()0 mii n przedstawia! świetno dla nas widoki — 
cii kiL-dy ii)>uwHzt:cbniouc mniemaniu, ie ping: tylko i szabla uszczc^li' 
wić inog^, z tego saczarowanego koła wydobyć siij uie jMwswalaio, — fał- 
szywo zaJuźomo muiiiało złc' Hknlki i4prowadzi<;. Jeieli o naUyk, co 
przyrudzoiia granicę nachylftjawij ^'"J ki monm przestrzeni R-plei sia- 
nowi! i di> nićj w połowie dtngośoi bezspornie nalewni, lak rnalo fli^.. 
II aa« tnmicczono; to nataralnie jeazK/^ miiiuj zwracano uwagij w strontj 
morsia Czarnego — a rKućniy okiem na te długi} linii- o<l Jednego do 
drngiego niof7,a, — jakie?, tu iycie, jaki rurb rozwinąć sic mogły— i ta 
ituowu bl<;<lnŁ' kółko (oircalus yitioeus) Btal-j na przeszkodzie — Iwkeiem 
i camoeui bez ubliżenia aobie ryeerski naród nie mógł się zajmować. 



i 



Codatsk do Rozdziału p. t Hydrografia. 



ł^y^.^Jfc^^^^rf 



Do tego, co powiedziane o rzekach, dodaję korzystająe z PoIa' 
Wincentego. — Stare loż*: Wiely, samica eiłj zowie, a uowc łaclią. — i 
Zrutka Je«t to woda m«;lna pod czas każdego pnyboru s rzek gór-j 
Bktcli. — Stryz y. Stryi g<fy mrozy nastaną unosi woda, ten czeijia się' 
bnegów i osiada nareswio z wyjątkiem wiru czyli prądu cjdą jiowierzeh- ■ 
nit] rcoki pokr>'wa, a przy wietrze z dołu ścina się lodem tn droł)na 
kra i rzeka stawa, czyli od ł)r7.ega do tfizt^a zamnrzn, chodzie i jeź- 
dzić po Bobie i>i)zwala. Piokiolncmi Wrotami zowia flisy u^wi^ksząJ 
raff»i u dolućj Wisły około miasta Fordoaia.— Zakręty vei kolana Wi-| 
Bły czynią 70 mil długości, bo linia prosta od iródo! jćj do Odańska 
74 mil wynosi tylko, co razem daje 14A mil dl. Przy śrcdnićj wodzie 
dobry joat siHidck ua Wiśle, bo od 5—3 stóp na milę, acz dzii^ zanie- 
siona, dawnie) wygodną być musiała dla ieglngi, skoro ją oiylc byatrą 
piastunka \mz\ nazywali. 

Xiemeii odeypa! Zanienieńsktc Żnlawy z naniesionego leśnego żn- 
in (siUw), zakręty jego czynią do -lO-tu mil długowi — płynie kr»;to 1 wę- 
żykowato, ztąd' według nhig0(»»i flisy zwykle z ogniska wczon^ssego 



- 148 - 






błor^ ocień (zanewio) ibliiając stg powińraie do niogo z«kn;tami ko- 
^a. wilja (Norui) jest nąjwickszytu Jego doptywem dlng» mil 30. — 
W sakr^tack zostawia Niemca wiele odmiaiów i odscpuik, pełen malowni- 
etych krajobrai^w i widoków, ma tu i owdzie odtoki śrauitowc — da- 
wne Jogo łożysko nie znikło pod Tylżą — pod cwia S-go Jann Jtwykle 
przebiera i cz^ato z łi^k ]>okoi)y siana zanoRi do morza; — dolina Nioiu- 
oa to cLyba nąjgłębSKe wytlobietiic aa przestrzeni dnwoćj Poltiki. 

Narew matka jc9t w6d łe^ycb^ które sbiereta z posr^gy Hiało- 
wieikićj i putzcz uawoe^ Mazowsza dla zapomoźcnia niunii Wisły; -~ 
wedłng mniemania liidn nie mo^ znosić Hznma jOJ wód przy njici\ 
do Wisły wcie 1 wynoezą się z nadbrzeży. 

IHwina ^zieniegdzio na 40 Rtóp ma lirzegi wysokie i skały 
nitowe w łoiyskn, co icgiugę tamują — takr^ty jćj aż 90 mil czynią. 
Porohy vel Propi większe sąi Dymeiislde. Potki, Ko^iiI, KolbowiMie, Ko\- 
wańce, KrzywuKsa i Kommcl. — Wydołiyte kilkanaś<-ie kamioni z napisa- 
mi słowjaiiakiemi zatartemi, z krzyżnmi i r/.cżbt) dozwalają się domy- 
ślać, że siq wdarła rzeka na dawne cmcntar;* albo na horodyszoza. — 
Dźwiną Riić Biała wszystkie, jakie miała do ibynajprodnkta nnwsyła- 
ła do Bygi. Fodzwinie czyi! dorcecze Dzwiny jakie 3,000 mil D czy- 
ni. — Dniestr (Tyras Dynaatrya, Turta). San, CiMa i I>uieetr wyp!j-wą}ą 
z Beskidu. — Dniestr ma początek pod wsią I>nic«lrzyk Dobowy — z po- 
czątku kamienista reeka, póznićj z g6r uniesionym żyznym namniem 
pTzed BiałocTodcm na kilka ranuou rozdzielony ucłiodzi szerolcim lima- 
nem do m. Czana-fio. 

Kaz«in z rzekami Polesia, Bobem i Duiu^^cin l^caiy Dn. Europa 
z odliiglym Wscbodem — nara^itają wody jeco nekami i dopływami 
z Podoła i Ppbereia. — Kreda, wapicuie i łuiAi są jego pokłady — bie- 
ży z szybkffiicią górskiego potoku — dolina jego urocza obfita w łąki, 
Jiaetwiska i błonia, ruilimioSć bujna, kukurydza, balci, ołcby, d^by tam 
lorodne; — z Pokucia rzuca się Bukowina do ficssarabli — akaliśte ^ia- 
ny nieraz kilkadziesiąt stóp mają wysokości, — eąi to Żuławy, bujnij 
nrodząjnoćci oazy. Czeredy zowią fiic rzijdy ukai na dnie tamujące 
iegług^: szalone wiatry buitzigą w obiużuiiem korycie rzeki, eniy nie- 
przeliczone kom,arów dokuczają; — między Dniestrem i Zbmczem wzno- 
szą siq Okopy S-ej Trójey. 

Bob. Z grzbietu Podola stepowata rzeka bierze początek ze sta- 
wa tegoż nazwiska w okolicy Proi^knrawa i zdąża ku Bałcie — ma 
brzegi nizkie, robi wielkie kolana, przez Inguł łączy aic z Umanem 
Dniepru pod Oezakowem do m. Czarnego wpadając. Płynie skalistym 
wyłomem po iijścin weń Kodyniy i Sininchy— łąki, pastwiwka, dąbrowy 
i orne ziemie naprir,cntiau si\ lij, okolicy obrazami, ki^-dy Boli płynie. 
Solońeo, są tó oazy słone, /. kiórjTli sól otrzymywano oddawna. Do- 
rzecze Bolm fPob<iie) ma 1,000 mil — skalistego pokładu dno, i progi 
z mass gmuilowycli do żeglugi niezdatnym go robią, a nizki stan wody 
Jeat to prostym skutkiem ma!i5j licztiy dni dżdżystych w roku — na 



— 149 — 



wloenę rokrocznie nr»8lał m toi^w i irządzat niemało strat. Duiepr, 
Nil Fo?9ki — (Danapris Boiystlienes u aturoiytuyeb, \Jzy a Turków 
Niper u Nicmoóir — a na Kutii OJi;ioc Dnii-pr się zowie tcI Sławsk ~~ 
od Cliereouu roulewa się w Uwua obezemy a pud Oczakowom do m. 
Czamegu wpada. Od teeo mona ai po SojołeAsk sięga. — Od progów 
HiUty si<^ Duioiir zaczynał; — te progi są to jakb^ upmty i szinzy dla 
powatnymywauia łvielkiijj obfitości w/td PryjK^tą z kotliny Polcśkiój 
do nie^ zmierJUi.iiłcyoii, allw, aaciiowiyąc* wody w snclią ppr^ mąJą 
mi] 12-c długą liiiit^ a jeat kh razem 13-e i x tycli Nionaszynico v. Xie- 
naaytcc .iest n^^wyissyiu. Na tycti porobach lęguą się licKoe gromady 
sów, Bokoluw, pelikanów i ortów; — niegdyś obtiiy w kqpy loży, ostro- 
wy za poroiiami dal przytułek zbit-gom i woln*Sm powietrzom oddyełiać 
praguąoym, i z tćj wolnicy Zaporoic się wyotirsyło przy jego tgścia 
•do iDorza. 

Polączeuic Bałtyku z M. Czamćm. Joszcao za Władye. IV tJi 
myAI |K)wst^a ale dla nłiuycb prseiizkód leniwie 8«Iy roboty i dopióro 
1775 r. nkoóczonym. był kanał Mncliawiec^i, Królewskim nazywany 
allw k:iiialem B-pt^J — dlup mil 8zojć, ma Bzln/, mtiuHtwo do zatny- 
mywiiuia wody jiotrzebnćj a kiei'unek jego o<i Wotoki do Piny. — \vo- 
toka wpada do MucLawca, ten do Bngn, a Bu^ do Wiały; — drugie zlO' 
wisko etanowi Pina*do Prypeci wpadająca a Prypoć, jak wiadoma, do 
Dniepru uchodzi obtitdini go w.'<noma£:aiąc wody. 

Kanał OgiuHki pierw- Teleobanskim nazywany, wiccćj na wSchM 
od Mucliawiei' kiego vel królewskiego położony, ląozy Bałtyk ): m. Cs. 
przez Niemen, Dniepr, S/czar^, JasioM^ i Pryfieć ma długości mil dzie- 
więć i szluz kilkaiuucie. Kaziin. Xhj Ogiuitki Het. W-ki Litow. zaczai 
go 1765 r. a 1780 zaledwie okouczyl i wyłożjl pro boiio pnblico do 
1,000,000 Zp. na on czas niemałą siimme. IŻRyikauK^m grobli przez ba- 
^la, sapy i moczary w okolicy Pińnka ulatwia,jąc tak iio-żądaiu} komii' 
tdkacy:) tej miejscowoici z Wołyniem i Ukrainą nie])omain aic zasłu- 
ży! obywatelstwu tćj Prowincyi i K-ptej wespół z Hetmanom (^ńakim 
CO Itoeit na to łofyt zacny Miecsmiłi Mateon Butrymowtcz gorliwy na- 
at^inic i czf nny Poseł Czterol. Sejmu — ta z jego pomyła ęrobla za- 
obocita ziemian nój^ w jego ^laily i wkrólec jtowiat Piński inni^ pTty- 
hni postać. Wodny goscińlee, cu ląc-zy dolna Preglę z okolicą Zame- 
meśskii:li Żuław a Królewiec z Kłaj|>e<t.i między r. iCiSR — 16il6 nrzą- 
dzony został kosztem bnibby Trusoss dla wymijama barzłiwój za- 
toki Knrońakićj. 

Motlawa Gdańska w zeszłym wieka przekopaucm łoiyi^kiem do 
Wisty pr/vtykfOąca [Mzwala statkom docbodzić, omijając kolano gnu- 
to<^j Leniwki. 

Itzeka Taśmina w iioctyczuyeh tradycyacb Ukrainy nazwana ^e«t 
OToez^t przepaską akrainskJcli russałek, oiewątiiliwic tak podniesiona 
(Uk bignuj iwlinnoAci, gleby arcynrodzajnćj, stawów, lak i bloui jioiąda- 
ntj pro])orcyi — wietoeie jest to oaza blł^oalawionej Łiemi, 



— lóO — 



Forode nazTwa się okolica po obu lirtegacli ra. Ro« na Ukrainie. 

P«lesitj Glucbe ieiy między rzekij Turj-ą, GliiżycJj i frJwdnclnJ 
alo nie od Gttiiycy rzeki ta uazn-a powstało, lylkó m Hkąpycti p<M 
w łanach gdzie cisza gluclia |>nnnje, łio mała jest Iu(łiii>d^. I 

Pobereźe, kraina nad oba bnu%ami Dnitutra, pubnieże, po^nnicz^ 
hdawnćj R-ptćj od łicssarabii — Marcniami nazywały 8i(j pofcnranicaa da- 
I wnego Ccsaintwa Niemiwkicgt. J 

I Dniestr, Ko4lynia i Sijiewody odpnniczalT R-tc otl Tarcyi. ^J 

I Nierata roz^niczała Litwt; od Ktirlancłyi. ^H 

Mtirafa roi Mnrachwa rozdzielała l'fidole od Pobereia. ^| 

Poiuorzo zwala się kraina oskrzydlona Udri} i Wisłą a£ po BaH 
Ck sięgająca. I 

Poprncic jest to pontct-rc Prntti, a micd«yrzec*e od Dniestru aa 
do IZ. TłnmoraKa ikkI lasami bokowcmi, [Jakt)wina nazwano. I 

Polesiem nazywała się kraina pod laaami, gdzieuic-gdzie tylko poJ 
lami urcŁ>^TO<I//ina. . I 

/ĄJezierzem nazwano krainę za rtędcm wiciu .jezior leiącą na przy J 
iiH»7,n Ifaltytkićm n donccoiiA Precli. I 

Zauieiuucm albo Zaiiiuna^uska stroną krainę za Niemnom leźącu 

l^too, I^btnwa, Litwa, Lituania (litod Akszcz po litewsku) zaac^M 
kraino iiaiyttt^, bo tu stykał «<; klimat morski, pi^iłaocuo-zacbodd, offl 
Skandynawii wiejący z kontynentalnym. 

ł'owi61eni albo ZawiiJcm nazywano kraj z jednćj i drugi- atroDjg 
Wiały. ^ 

Pokuciem albo Pokącicm kraj nazwano, pcłwe Prut i oba Czore- 
moszc przypjerjgą wązkim lUinem do g«)r — ostatni kąt obftzam RiuL 
Csorwonćj. a 

Nii«m, konie« Dniepru składający się w spadkn do m. Czanwgoil 

Pomrolem, okolica nad rz. Mrogą w Kazow^r-u naisywauio a nai^M 
kaifiDÓw tego pana Pomroianami. 

I Goplo — k-żalo aieffdyft ir natwiększćm zagłębieniu między rz«- 

I kami Odrą a łVi8!ą z cala Knjaw okolicą — woiiy jego cbyliły etę joż 
"W stronę Bzury, już ku Notcei i Warcie do Odry. Pośród Gopla wzno- 
siła BJi; znana z podafi Indu i dziejów wewnplrznych Myszą Wieża. 
Notc<i swawolna — tu miała swoje Łródla u jwludniowego krańca i Go- 
plcnica. którćj dziu Slnd zaledwie zofltid, tak mułem 2anie.sioną zoetala. 



Skoro kiedyś Goplo Marc Polontciun (Dłngosz) nazywało się, to widoes 
lie wody lego musiały daleko sięgai, a i to pewna, ie w cpoco iwie 
tnćj dla Hanzy istniały in porty i latarnia morska.— Wyrainie stoki 






źródła i strnmicnio, eo )>ouiiuLiały wody Gunia zaniesione mułi;m i pia- 
skiem nrzestrwń Jego obeięły. Podłng Dtagosza Gopło macierz wód 
Vi. PoUkicli i ognisko 5 mil G miab o^am. Sięganów i Polrzymia- 
cl(y dwie wyspy nicoi^iadte na Gopte były nadzwyez.ij łączne. Dztsit^- 
ne jeziora LuWowskie, Slesińskic, Szarh^skic i inne są&iedniu niozawo- 
dnie z wód Gopta powstały i Baoborskle biota. Wspaniały niegdyś 



— 151 — 

iiluMr zwicrciiMiła irud goplaiiych być musiał kiodpr te włtścłwomi 
tobie drogami doń zdąiajjic rw-lcwaly śp no. wielluij piie«trzeiii: — 
dziś, kisili) Cc wody oduiLiL-loue ud aicjpa uuLnialaini, grtobioniami pla- 
sku i iiłimiilii i ixiiaJE| iiuwictru — w skutek (aki«go \rM Gopla nby- 
tkn kgmecziiic (fitiś aoUi, Uzaia i Warta ubDższe są w wwly. 



Jeziora — Statystyka Jezior. 






Ka grKhiecie Pojczicraa Bałtyckiej nicEmierna j««t m$ai$. wód 
TV jenoracii mniknicta. i te w lijiizie Enropr do najwi^kszycti nale^ — 
pod czas piinKczaDia Mów i tajania śniegów tudzież w (-ioplćj porae 
mkn wydificlaj.'} wielką masgc wilgoci dlft wegetacji potraconą — za^ 
cbodni ztąd wiatr płynący Pomorezczyzną eię lowie, v. morką, po- 
morką, ln> przynosi odwilż didzo i sloty. 

Żuławy Nadwiślańskie i Nadnicnieńskie Mj nabytkiem i Złloby- 
czą cywilizacyi i szlnki w walce t. pot<jKq natury i joj żywioicm ruon- 
Uwytn H często amlunyui (woda) jwd irms przybora. 

Na grabiet Pojeaieraa Bałtyckiego przypada jezior 3,52G 

Na KajŁ-ziorsc i przymorski pa» BAllyku pouomy 1,116 

Na iiiziiiy W. Polsłuc i l^jisaczyitnę 1,031 



Razem 



5,673 



Między Odrłj i Wisłą je«t icŁ 
Wi^U a Nien^nem 



511 

868 
1,123. 
97 
790 
240 
187 
155 
460 
248 



Niemn. Dzw. Z. i wicrachywinii Dnicpm 
Między I>zw. Meią Oliezą 
Pujuiuurze Knjawskie ma ich ogółem 
Kotliua Pińska 

Pomorze między Odrą a Wiatą 
„ „ Wisłą 3 Niemu. 

„ Niemo. Dzw. i wierzcb Dniep. 
„ Odrą Wartą i Notecią 
„ Ołuiianą Niemo. Szcsenwąi Bartan. 101 
f, Fadoke Ewstj^ i Dzwiuą 1S2 

,f Dzwiną O^r i Aaą 84 

,, Bołdcrą i i)xwiną 176 

Wwoksztą Weiir^ i Perze 88 

Wyrwitą Wentą i MuHzt^ 50 

Preglą i NiumiHjm 21 

Słupna (tJtolp<-,i Weryssą i Wisłą 180 

Głdą Haken Ikdą i Zierem 63 i t. d. i t. d. 



— 1.12 — 

Cóito za bo^ctnt) wA(ł od natmy, nio Hcaąc n* to JCSKZC 
wAw titk liczu}-cfa, Jut z Rfttory, Jni sztncKuycli przez zgromadzeni^ 
umiejętae wód do zbiorowisk. Te ^rMlinka tt^k i odlewioka zl: 
teczaycli wód przedstawiuJĄ sieć wodnycli komtiuikacj-j rozrzuconą : 
cał^m kri^B dawnćj R-pt^} ])rK«aIrxeui — k- pólnocno-zncliodnie wod^ 
olegiuą ffiłlywowi morekicgo kliniatn aadiowująt-, prEoniapająco wiiitr3_ 
a wuay w strome połnduiowu-w^clioduiój zoijtiij^ [)0<i nj)łvwoin klimatn" 
stepowego gdzie eaaza, z niedostatkn wilg<tci i wód powstaji;, krainy_ 
górzysto (górskie} znown ckod obfitują w irńdla, ale wody icli iiif.stal*" 
ł azybko uckodzitee z gór polokaaii jni ou nj^liuuo^e i iuue wygodj 
txitiuczfcb zj^ nie oddziaływaji) potyteczoie. 



Dalszy ciąg rzek alfabetycznym porządkiem: 

Akawou Alłnksna Aron AIstir Alta Augrawa Amalit Abt 
Aszwa Argiel Aleslota AuosKcza Ajuniat Anoa Akmat Ancui Adiaui^a 
AnnjHS A^urpis. 

Hołoobowiec Byk Brytawka Bakexala Babant Bcrzo Kelz Bar; 
D«k Bratncba Bałajec Hołota Baleua UieluHia Bazatuk Barzypau' 
Bcksza Sokowa Bokowońku Baudo Blttow Iie,|s£tei» Bundsz« Ba 
B^npia BUngsna Borycawa Balozien Buchiirka Hielocz Barem Itah: 
Barabaszka iJobryk Bobiyniec Borzek Boloozka BJałakryulca BltJwa 
Bezwodna Borlewa Itusanka Browarka Bajram Barew Boraclia Bra- 
ginka B^Htrzejowka Balamutka Bcrcżauka liliźewka Bielona Bytoaz 
Byczydui Batiu-yn Bogticzka Borzoa Brudziuka Blada Bródka. 

Cerem Czicziklcja Choezowa Oioceń Chechla Centar CzorcpUa 
Cyoelia Cwietyuowka Chinost Gterewiczka Cijilka Cinniba Cer CmoW- 
ka Clianactka ('ttowal Cze^iowiczka CiLcteniew Ozntka Czycura Clintst 
Czaniolae-ia CLmiak Cbortycji Czewiedi Ozimiypotok CyBU Cyrwiii 
Cenna Ciartorya Czoburraa Clalrojka, 





Dtmmer Diitwa Drynga Diibinka Dawnipia Dotóyca l>roja Dej 
jne Dalon Desua Dalabuia Dnba Dnbińnia Damilwa Drojbia Dolina 
Demcńka Dotka Derewniiia Dokolka Dziobrzyea Dreniewka Doeńku 
DrahiA Dzikar Dobrowin Dobreńka Drelil EJorba Dangiwa Delgawi 
Douka. 



n 



Eto) &9MID Ekttla Enawa Ekawa Elut} Ę)Iiuig ^aiaua EjHtr&_ 
Ewsest Ewtyrzyna Eola. 



Ferbina Fiorka Falka Forkena Fidel. 



Grodii GniMce Gąttża Gromokli^j Or>^a GJuiyoB G^jwoiron Orezla 
Goitcńka (inł><zewka Uliicbówka Graoowcin Gotx«l Grab Gerwit. 

Ilnitken V\nV\<it Ilołnilzira flremiaczka Honurata HeleB<>wkai Hf- 
ttftwka llowiczua Hulobiiicji Ulumcza Hasau. 

.Ta^wal Jegleclil Jezłi>rel Jasłaua JehSwka Ix1cd Jop: fzwa Je- 
zytyiui Juukii Irylowa Igrcn- l»\m Itraiic^tt J^uipolczyk Ju»:-rkiiL.i Je- 
reńka Jemi^lewka Ini»C7. Jannniec Iwot Jesus Ikie Jakunka Jaworka 
Jeloia ImaniGC Irsna Iluiatrz. 

Ko7.ianka Koiiawa Kormiii KiraoE Knta Koholta Kolomj-Jka Ka< 
SKlnnka Kurutielna Knca Konopla Kniuipuk-a Rwiocimcwka, Kotrcna 
Kaunis Kolnupu Koriówka Konol Krywinka Kalda Kil[a)ia Knc Ko- 
łiyt* KruifTJUina Knlis/jowa Kajnani Kiziii Kuniru Ki-'<ieliiiak Korna 
Kiltni Kicwa Kr/yjrawna Kojitnyi.-!! Kowng Krużyuka Koatyrka Ka- 
CEOcba Ko1»i)a Kosam Kwta Kiputa Kotnia Konowalow Kadaiua 
Erynka Kaliamłyk Korciaiika Katryu KkfZ^l Kiiad* Koeula. 

Lnlina hissa. Ledit* Lctos Litra Luty Lantz I>ecla Linia Liuiea 
Lima LutKiwka Lwa LiwamAwka Lnlirzec Lilwinówka Licuo Louaut 
Lcwanpa Ligat Lcuiaol Lcat Ijugo Lii|)ow Lola Latejka. 

Lokna Lobactycha Ll>a Lngowa Lopnica Lazarńwka IjOi<>wa 
C^nuwatka ŁumDka Lusza Luuna Lotyniea L^towuia Lubuska Ld- 
kana Łyngmiaoa. 

MYoliar Micr Miereza Mucbawica Minia Halowalcc Muakatówka 
Mciskaluirka Slostwa Alerla Min^za Stureia Malociocic Mena iforka Ma- 
cliiWka Mk-rana MiL-rnitz Misa .Hodujka Meinpa Małys Modorka Mąci- 
4cr Mice! Molwic* Macha. 

Jfieiioos Kiria Naria Nacia Noronńwka Nieazarda Nizyca Kicdaj- 
woda NioKyhorka Niesiota Kakotyllu Noara NoniyD Niemogls Nieza- 
rewka Nii-dua Nowosiołka Nieslotika Nadwa Niwnojówka Nalicl Na- 
layliia Kierusn Keat Komouiu Niurata Mcrt Kdhac Nikiawa Nizmozks 
Nćescta Neczntuica. 

Ontega Opocaa Omot Osseat Omura Ocolic Ocscrcmnka Osman 
Oaokorówka Oseta Oskoło Osterocz Oskaliiia Oster Ostryk Omielnik 
Omielniczek Osman Orlowioc Obłomka Objadówka Orgawa Ostup 
0»»wa Okop Q«zctta Osliuka Ola Oswbłoka Otryt Osapka Oraoka 
Oetasta. 

Połowią Ponikla Pirenpis Pra£yaic« Perobata Promnioa Piesak 



PadolM l*iiciatiiwkii Ponora Porecina Ptesówka Pcroroea P«iec« Per- 
gińwka Porze Pollan PsMnka l^utotn Popijwka Pies^czara Potnosui^ 
Plotwa \'ohii Pi.'ivwi)x PhihoI Perespa Pohiihiica Fokoć Poluź<.-uifq 
Puaiu Pakulka Pia-śnira Pait Pizaroś Plaiia J*ntrHi Poi-owica Pilaohwa 
Pilaup Porh Pekin Palia Pernota Paliak Padis' Pipage Pe^la Paluu 
PoEger Pulasa FnMńcltm Padtowu Połowica Pikata Przodpolna. M 

WyczA Rola Roitynka R7.yc7.ka Ka(l7.ira Itotnica Hxa(U Kuhicfl 
Roliłuia Buak« Itomcii Kctit Pumunuwka Ucwoa Uymujka Itod I^dc^ikfl 
Kzecxanka łttichawka Itękaw iiyclita Paslawica Kokiita ItKec^a Hain 
sncluL Kcga Itaainur Rncxaj Kominta itviiga Kosa. I 

Słonieo Szewozjraka Sekretna Htohychawka Skibinia St')rvrtnka 
Str}'s»iwa Słonnc Saiiipor Snum StarawłwU SoltUwa Sywiwanka Sniw 

flica Solna S^ysiwi f>«ymajna .S/.iiIkI S/atniea Swiidyssa Hndde Sain 
on Skwiia Skora Szaliulna Kimarna Siiia Soroka Struu:i SebiiMtyankfl 
Ejeidui Szpilka Sjcula Swiada SzyWuka Hlopyrka Sylcnka Sław Sd 
tyca Stnoi, Sleporod Staryca Srostka .SucilowKa Siniach Stmg Snra 
'SmoUnka Snów Swirzyu Scucgut Szcrtka Smoleż Srcdnitz Spis^ SiiJ 
percz-ya Sybir Solioa Scriiu Szallcik Sicawda 8/^lpia Sarya Sa:Qd|H 
Helda Slenda Spin-enck Szn-yta Szwct Skuja Sztok Sitm Siobok flH 
Swola Solit-a S£j)inpk- Sobar Skakunka Sowsta Suita Sweutupa SmomT 
Splaclilica Suiicrdi Suwa, 

Tttdołin Tirm Tawsola Tawbopiua Tnszcla Tosiocz Tenui TnmH 
pe Teper Tawe Tawsza Trzemesla TrzebonoCT Tęcza Taiyniiena Tm 
roula Teoio Tiwa Trucka Tern Tai^gowica Tarasówka Talica TyniJ 
Trubi«i Tymka Torcuyca Tiicoea. 1 

Uiyn Ursz Uzda Usła UjMnia Ul>na Ulauka Upsła Utka Ugifl 
UciiMilia i:tonka Uniecza UkelcJ Uaawa Liter Usuak Usa Urtynfl 
Ubjy \JnixXAi llbct. " 

Wychońka Wigas Warena Wisie Widoma Wilh Wersze Wircawa 
Wfzyl Wiugula Wana Wadmcu WLiiiń Wyii Wollyaz Wolniuwka We- 
lina Wientysa Wolncza Wiaia Wierehpolna Warna Wiersolina Wyinio- 
nica Walc Werda Wereszyca Wojczanka Wola Wosniacaka Wi<laliex 
Woiiiia Wopryt' AYi&liówkn Wacbluwka Wabia Wara Waiazka Wid- 
ma WlMiia Wijnuka Welelka Wpnrwitta Wiggie ^Vidaul WeJ3zlHk_ 
Wioraznja. ^ 

Zarew Zwirrlal Zrywla Zier Zemjmlna Zna Zn-er/dńa Zixda _ 
rewa Zerlo Zicliauiea Zaduuiita Znol)ka Zawlaka Żt-ęalaka Zacessark„ 
Znuer Ztyńka Zarsj^laj Żt^lta Zaitipel Zagórz Zwal^a Żoropiłka Za- 
de&ka. 



— 166 — 



Rzeki o dwojakiej i więcej nazwie. 



V. Zimna. 

V, MierzDA. 
"Wełna r. WeKna. 
TnM.'in«ik v, Wicrczyca, 
Poprad V. Popnit (w Kromerae.) 
Wołocza V. Wolika. 
Skrwa Strkwa v. BruiUmka 
lisa V. KoiMkiiioa. 
Kotra V, Nawta. 
DdrB V. Wiaiyukft. 
Hobża T. GąMa. 
Dnbna Dabcua r. Ubcna. 
Szflnailówka v. Hiirkuwks. 
Sob r. HobtiT. 
Lcnsal v. Liinbasia. 
Flano V. Amalit. 
SjtcMnpa V. Szyaise. 
Wiauioc v, Bcrtzna. 
EUDa^fMla V. Siu^Snka. 
UfaUnówIta r. IłarabAszka. 



Wolna V. IbiimeAka. 
Ui Wiji V. llaza. 
Tctcrew v. Ciccierew. 
Snioliukn y. Wereszraa. 
Wnin:ka v, Wijnnka. 
^[tia SInpna v. Stulpe. 
DiniDier v. Pisob. 
Min^ Minoga r. Minia. 
NiTl Ncrata v. N«rfurt. 
Tawsola V. Tnsjela. 
Useawa v. Ua^ao. 
Irlia V. Ostuii. 
Kden v. Sxeaen. 
FideJ n Vi(lel. 
Onocsa v. Ano8i!«Ła. 
LewaujM. v. Uelgawa. 
Siuwój V. .Sncrhof. 
Jcaiorka v. Jeiioret. 
Niemonin Argiel v. Daachne. 



Niektóro x tych rzek przerzynają Szlijsk w wody obfity, wcliodzę 
do sieci w6d dawnej K-ptuj — Urno z Pross Lennych Innaiit i Kurlan- 
dyi pnsonikafy na temtoryum R-ptćJ, gą ta i taki», co i B^aicdnich 
Węgier MiMikwy t Wdocb prowincyj wrzynają sjc w prtcetrseń da- 
wjipj Polski, Jak to i cazwy ich poświadczają, ale wmystkio wog6I« 
do Bystemu to) obszara wód Nixiny Sarmackiej, należy 



VL Podział polityczno - administracyjny 
dawnej Hzeczypospolitśj. 



'Nł^'^łiSrtA^V 



B-pta Polska przed pierwszym (1772) rozbiorem składała się 
K £orony i Litffy. 



— 156 — 



Koronę staDowily Wielkopolska i MAJo|>oUk«. 

Wielkopolaka obojmowała w sobie Id-e następujących W-dztW. 

1) Po'Jinaó8kic zo staruishyom Drahimskiem i Ziemia Wscboweką 
miało tr«y powiaty: Piuinaiiski, KoAeiańaki i Walicki. 

2) Kaliłtkio z czk-rt-ćh iń^ składało P-ów: Kaliskiej Konin 
akkgo Pyzdrdkii^ i Nakibh kiego. 

'6) Sierarfiskie z czierech !'-itw: Sieradzkicra -Szadkowukiego 
Piotrkowskiego liadonukicgo i t Ziumi WiuluiiakićJ, dawutój Ru<Uf 
zwanij. 

i) Łęczyckie * Mteiwh P-ów: Łęezyckiflgo Ortowakifigo Brzo- 
zi&skii^ InowlodzkiogD. 

5) Gnicznieiiskie (powstało 1768 r.) z dwóch P-ów: Gniożiueć- 
skiego i Kcyiiskie^o — me miało łierhu. 

6) Brsosko-Kujftwgkio ^ pięciu P-ńw: Bneflko-Knjawskiego Ba- 
dziejowflkiego KrnAwickiego Kowalskiego i Praedeckiego. 

7) Inowli>L'lawMkie t dwóch P-ów: Inowło. i Bydgoaldtgo. 

8) Płockie r. o^miii P-ów: Płockiego Bielskiego Raciąiskiego' 
Siorpslucga Płoóskiego Szreńnkiego Mławskiego i Nicdi'.i>urskic^o. 

9) Sfaiowiockic zawićralo w »oI)ie dzifuiyy ziem: CziTsku War- 
siawskj^ Wizką Wys^wgrodzką Zakroczyiuską, Ctecliaaowską homtjt: 
ską KoźaAiiką l^iweką i Nnrt«Ką. 

Z. Czereka miała cztery P-ty: Czeraki Ccarwoliński Grójecki 
i Warecki. 

Z. Warszawska m.y: Wannawski Błoński Tarcayńaki. 

Z. WiEka trzv: Wizki Wąsowaki Railziłowski. 

Z. WysKogrodzkn bex powiatów. 

Z. Zakroczymska trzy: Zakroczymski Berooki Nowomiejski. 

Z. Łomiyńaka cztćiy; Lum£yugki KoloieiiNki Ostnił<jclu i Zam- 
browski. 

Z. CiechauowKka trxy: Cieckan. Sąchociński Prasuyeki. 

Z. Itolai^ska dwu: Itofańelu i Makowski. 

Z. Liwska bez powiatów. 

Z. Nurska tray: Nurski Kamicuczykowski Ostrowsld. 

101 W-dztwo Rawskie — ta twy Ziemie: Rawska Sochaczcwak. 
i Goelyoska. 

Z. Bawska miała dwa P-ty: Rawsłd i Bielski. 

Z. Sochaczcwaka dwa: SocliacJiewski i Mszczonowski. 

Z. Go8tyu»k;i dwa: Goeiyujjki i G«mbiiiski. 

U) Chełiiiiiiskie z eiedniin się P-ów składało: Cłiełmióskiego' 
Toruńskiego Grudzińskiego Radzyńakicgo Kowalewskiego Brodnickiego 
i Nowo-miejskiego. 

12) Ualborskie r. czterech P-ów: Sztumiłkiego Kiszporyskiego 
Elbląskiego i Malborskiego. 




ri 



— 157 — 



13^ Pomorskie (niegdyś Gdnńsklcl licaylo (l]Łie8J<;i P-ńw; Tcicw- 
ftki Gniewski Gdaiiski Swicoki Tncholski Caluchoweki Miracliowaki 



Pucki KtłócienfńKki Skanzewski. 



Iwagi gpdoe zamieszczenia. 

a) ŁłmhimskiL- staniHtwo, icby z&t^hi6 Prnssy z Korouij przylą- 
cun-ł Kadm. Jagieł. <to W-twa Poznaiiskicgo — tastawiooe za i*20,0dO 
talarów w XVI wickn Klękło. Hrandeb. ^ po cliwi(c roxbłora Polski 
nie zostało wykupionum. 

b) Powiat Nakielsk) iia samym skrain (brze^n) Województwa 
Kaliskiego Iciąey, m. n. KoteciA wyiitawtony na napaily Pomorzan 
i Zakonn Knty*acklcgo nazjfwał sjc Okrainą. 

c) W-twa liraeflko-Kujawskie i Inowrocl. aH>o Inowloclawakio 
(co jedno /.uaczy i ra^-ni ł /lieniin Dobrityński) o trzech P-acb: iłobrzyń- 
skim liypiiiHkini i Siuufakjkim pow^zecbuie Kajnwami na:Kywano. Pod na- 
zwą Painki roznmiauo ^ni^/.l6^n:^ Kujaw okolica ?. Poznaiiskicm graui<:jcą»%. 

Ziemia Dobrońska miała praestrzeni od lO— 12 mil □ okrążona 
była reckami .Skrwij, Drwiącą i Wi»lq — i w tycb granicach nadana 
tylii Zakonowi rycerskienin liraci Dobrsyńskich — cz^to %urn,iu pod 
nazwą Ziemi Zani^knsańskiój. 

Klońak m. iMwiatowc po lewym br^e;^ Wlały pt^oione miało 
żródk Błono i jezioro, sól warzoaką xwauą doBtarc^ające. Micflzkańey 
tój okolicy Slońe^ykami byli ochniecni. 

d) ^.iemia Kud^ika w XV dopićro wieku Wielańską nazwana 
zoalalft. Koda miała zamek i Kasztelanów — Kollc^ala w nićj t cio- 
Kutego granitu si^ga bardzo dawnych cacaflów odziiaezit si% starońwie- 
eką rzeilijj; ntrzynmje się tu podanie, że lędy do Pmfls prwchodMcy 
6-ty Wojciech zaklął węże, za które biorą znajdujące aii^ w tźj OKO- 
liey wapienie, pocboazcoui neptuniczncgo nlwory. 

f) W-twa Mazowieckie Płockie i Kawskie MazowMem fli^ nazy- 
wiily a ludnOHĆ Mazurami. 

1 P-tv: Szreński KiwUbonki i Mławski stanowiły ziemia Za- 
■WSkrzańiiką. 

Ziemia Uiehałowska mi^y nrodnicą i Kwidzynem poloiona 
pnylącKona traktatem z 14613 r. z Prnssami Królcwskićmi do Korony 
zamieniona została w P-al Nowomiejaki. 

Nad n. Mrogą w Kawtikiem lad drapieżny i dziki Pomrołanami 
się nazywał. 

Kiij-ztwo J^wickie od Konrada X-cia Mazowieckiego po zĄjęciii 
ceń klątwy pncz Rz^ nadane ArcybiAk. Gnieimuiiskiiu leżało w da- 
wnóra W-twie Kawukióni w Ziemi Soohacictrskićj. 

f) Zniawy, Snlawy, Ueltaland eą dwojakie: Mniejsza, Gdański©- 



— 168 - 

Rii lakźe naxTvrftni3 hią międny rz. Karpiówka i Leniwką oda<>gaiL_ 
Wisły i WięWc, Malborekicioi pntciwnne nad Nopitem; — Niniuami 
Kwidxyńi)ki«uii nazwano (Ć2 Żuławy bliższe Kwidsjua. 

W-twa Slalborskifl -OliulmińHkio i Pomorskio z Xicztwam War- 
Diilj.ski(^iti (Warmią) i Ziciniił Michulowflkn nu P-t Nowumiujski W-twn 
Cltdiiiiti^kieeo Mmienioiią nosiły nazwt; Prnss Koronnycli, Kn^lowakioh 
a iiiŁTaz i Ziicbodnicii; — lenne zaS PruMy 7. Królcwecni oilatajin- 
CKa»<>n'ii Mistr//iiii Krzy-Aackiui nazywały bic PriiEsaiui lenućmi, Xi|.^_ 
tena, Wscliodnienii. 

Warmii xoatawiony łiyt tytnł Ki^Ktwa od nadanej Xł9£QećJ g»> 
dnoćci tanioir/.i)yiu liiekupum. K^/.y^ul^y iiaiiywali jt) li^rmełnnd nam 
Dloeosz 7.&Ś WarmieDicm. Ta prowincya miała IńnuJ Z} przestneni — 
to l>yly miasta: Baiya Szeseniana Rtiśno Wojnico Jadow Będzicc 
Slinia It/iw Jeżów Braniewo (IJninslwrg) OUstyn ale jni to są ąuA- 
Scczotm nazwy i>od rzadoin Polski — w XIV «aś wieku takie Mylsmiy: 
Worniidt Heifsberg OiitsLadt Waritnbcrg fk-cbui^: itoflcłicl ii:: 
Francnbnrg Mcisaek Ksiau. Alsperskie all)o Iłeitaberekie H:- 
to samu znatzy fo Warmińskie. Krasicki ostatni z Polaków liiskt 
Warmi/iski przeżył It-ptę iłocuicsioio' itąd na Arcyl>t8kTipłą łuit«c' 
^0 Gniezna. 

Pnck miasto liandlowe Iciato nad zatoką monta Baltyc. na póf 
noc Gdańska. Wlad. IV zrobi) xcii waruwuii;, pomieścił tu arseanł — 
prócz tego była tn pr/ystań dla floty jiołskiłij. 

Holu, |vjlwyscp bardzo wazki miedzy odnogą Pn<rką a morze _ 
Baltyckit^Di — była to zdawna osada ryliacka od piasków moi-skirh 
zaMynywaim. Zyg. I oddal jc Gdańa«s3lH>m — dla iwłony floty pohła^ 
«bu<[owftnc ta liyły dłva zamki Władysławów i Kazimierzów, — a i 
sanićj kraw^i wrzynającćj siij w morze urządxoDa była latarB 
monuuL. 

Netirin^, Mizioa, od Wisły do Klawy ciążący fiię na 15 mi! 
dhigi p:tH ziemi a pól mili lc<Iwie szeroki, od Guaiiska pi<^ mil odlo- 
gly, przez rybackie osady zamieszkany, piaskami zanowony darowa^ 
Każim. Jagieł. Gdańszczanom. _ 

Przestrzeu W-kopolski niewiadoma dałaby do dziś obliitty(5 tylko 
się do togo zabrać trzct>a, — co innego jest z ludnością ta dzi^* winda 
ma, ala cyfrfl jćj do rozbiorowej c)Kiki na domysłarli oprzeć wypadnij 
Podział na WojowMz.twa za Jagiellonów iiagtijpił. Ziemie pwwiitai 
X 0|)0lów czj-łi gmin, ua kasztclanije nantcpnie rzyli powiaty przemtfl 
aionc i te me znikły ])rr.y Wojewodztwapli — były to małe Wojewódz- 
twa z samurządcm i Zicmstwami czyli liierarcłua Urz4;duik4w ztiui- 
xki(.'h i miały swoje lierby, dziś w Sukiennicach Krakowskicli pfl 
miejłzezoue. V 

Miasta dają siy podzielić na portowe, handlowe, przemysłowe — ' 
obronno, niektóro z uicli łK^ate nadzwyczaj w pamtąiki i pomniki hi- 
etoiycBOO, inne traktami wiwartemi głodno, zwyciężtwy i tryumfami 



— 169 - 

tiamitjtiio, albo urodzenit!iii zimkoniitych Indzi. A irspaiiiufe świątynie 
libi milyeh i ilrojncb pjiiuiątt^k mieniECui w Hwuiub ^karbcnch — )>o 
vatiit47.»cb miast złożone są watae dyiilomat}- i toateryaly do bistoryi 
ubifglycli nieków. 

Warszawa nowa 1 etnra razem z kofioem tamteeo wieka liesyla 
nkoło ]00,riOO cliSw ludności. Poznań A),OUO a Gdańsk 80,000 In- 
'dnoki miały. 



3^£ .<&. £j O F O X^ S 2C .^. 



Zawiera w sobie jcdeuaśeie W-lów nast^pująeycli: 

1) Krakowskie — iniaio tny Xii'xtwa: Oswiocimskie Zab-rskie 
I Siewiorskif a l'-ńw aim: Krakowski Sądecki IJiecki Froswtwuki 
Ksią^-ski Cz««łiowgki Lolowgki K2«KĆnocki — prócz t«go HluroAtwo 
HjiLiIui; (Spii). 

2) Sjindoiiiiofskic z Ziomi Stciyckiiy i sztfśeiu P-ńw; Sando- 
mierski WiMicki KaduiuBki (Ji)oczyuaki Cłicciński i riluiieński jni po 
prawćj stronio Wisły poloAony. 

8) Liiliulftkic z Zteoui ŁokowskićJ i dwMi P^^w: Lobetakiego 
i UfŁędowekiego. 

4) Hnskic o .szfiśriii Zioniiiicb: Lwowskićj 2ydaoKCWski4j, Przc- 
myilskiiij Sanockiej il:ilicki^.j i C'b«hiaki6J. 

Z. Halicka luiuła tny Y-ty. Halicki Trembowelski i Kolouiyjeki. 

Z. Cbcimska dwa: Ctiduigki i KrasnoHlawflki. 

6) Iklzkif Zic. fińską I cztciy l*-ty; Grabowicckl HorodcUki 
iteizki i LnbacKewski. 

6) Podlaskie o trzech Ziemiach: Iłialakićj Urohickiej i Miel 
TńfHa&l 

Z. iiialska (rey P-ty: Brański Tykoeińaki Snraiski. 

7) Wołyńskie miało trzy P-ty: Łncld Wludzimicndu i Krzemie- 
niecki. 

K) Podolskie trzy: Kamieniecki Latyc/.owjiki i Czerwouofrrodzki. 

9) Kijowskie tray: Kijowski Żjiomierski Ownicki. 
lOj Hraciawskie imy: Untclaweki Winnicki Zwinn^rodzki. 
11) Czernichowskie dwa; Czernichowski i Nowogrodzko - Sie- 
wierski. 



Uwagi, 



W-ko)K)lBka właikriwie składała si^ z jM^cia W-tw: Poznabskiego 
Eatiak. Gniezn. Ł^-c^yc. i Sieisdzk. — tak itnowu Ulatopolskę wlaś^- 



— 160 — 



i 



wie BlaDowiły tizy Województwa: Krakowskie Sandomierekie i Ld> 
bolskiff. 

Kięctwa: Ońwieoimskie i Zulorakie anbyli od Sz^ska Jaciello- 
Dowto za właHnc funduitze i właceyli do Korony. X. Stcwicmkie n»- 
byl Zbigiiiew Oleśnicki Bidknp Knik. i Ksniynal i durownl wieczućmi 
raaay Biaknp Krak. — ci tó* z tego powodn tytaln XiąięCcgo nabyli 
i auftolutućj tam władzy niywali. Z uabycitfm tycb Xii;zlw ląwyh- 
ai^ poIilyc£ue pobudki — licjcono ua pewne, 'że ^^ odi^yiska 8zl^«k 
ntracony pnex wykupuo drol)iivcli XiOKlw i kolei, albo, ia z nioli iu< 
ktdre zapragną [.iiii k nmcicrzystytu krajem. 

Spiska Ziemia albo Starostwo (Ścepuaia) w Tatrach połoto 
jesECze IioI««il. KrzywoaRły dal był w posagu Ka Judyta StefaBowl 
Królewiczowi Wigierskiemu z zautrzt-ii-mem zwrotu, co nie imHlj)piki. 
Zy^nunt Cesarz razem Król Węg. xa«tawi) ja Wlaays). Jagielle i od- 
tąd prxy Polsce pozostała. Ziemia ta z Jt> miadtami lit-zyla 66 mil G 
precstracui, liiduoMń i. górą ."Kf.OOO, już óijralńw Hlowiuuskio^o MC/^jm 
rolij i cboilowlą bydła zaynmjącycli sIp, już Kicmców kopal uittwni i Im- 
łnictwu oddanych. l'od dyrekcyq X.X. Pijarów w Podoliucn istuiałii 
llcEDa szkoła. 

Pilznicóski P-t cały leial vx Wisią po prawym jćj bncgn i przez 
włączenie po do W-twa Sandomierskiego zazębiała tdij Kui Czerw 
z Hałopol^ikij. 

W-dztwa: Ruskie BeJzkic Wołyński* i Podolskie stanowiły Ri 
Czerwoną. 

Pokocie (od miasta Kuty) była to tn^ść Z. Ualickiój i P-lu Ki 
łomyiskiego. Od |}ie«t/.cj:ad ramienia gór Karpackich niekiedy j'oknct 
FooDteMczadzicm bywało nazywane. 

Podgórze zaczyna się pod Krakowem na prawym brzegu Wbł 
zi^mt^e «cść W-twa Krak. i Z. PrzemyńUkićj aż po granica Wfjjner; 
tu osadnicy i koloniści aiemiccltićj rassy przez Kazim. W-gu sprowa? 
dzeni byli — poniuwai niu rozumieli zrazu pobkiej gwary przezwani 
byli Ołucbymi Niemcami. 

Podlasie przed Uui^ Lub. daleko obaKcrnicj^c miało granice 
pńiniejfze Wojew(>dzlwo; — szlachty droimt-j były tn istne roje — ró 
nina pianka, jxKlmukła, grunt rzadki — lasów i wód obtitot^ — j«>a 
wszechnic mówiono i w przysłowie niełcdwic poszło „laski, piaski, ka- 
rf^i tna szlachcic Podlaski." 

lyadprueiom takie nazywano czc&ó Pokncia nad Prułem lełącą. 

Prtez Polewę Woljliskie, rozumie się jwłndniowa okolica PrjiM-ci. 

Ukrain:} nazywały ai^ te trzy W-twa: KiioWHki<i Cioruicbowukic 
i Bracławsluc — były k-szcw; trzy innu okraiuy i-zyli 8kri0« sd'>o kra- 
wędzie — NakJelska 0(1 Pomorza i Brnndehurfcii, .Spiż od Węgier, Ka- 
mieniec Podolski czyli Podole o<I l'atar i Tnix:k. 

Pobereże, Nistrowic, Podnieatrze nazywała się czę^ć W-twa 
cławskiego po oba brzegach l>aiestro. 




— 161 — 



Kr68^'. Tatarzy trzema drogami cz^'li szlakanii — Ciarayin, Kucx- 
mańskiiu i Podolskim pRtdziorajiic Hic mcraz z Woiuszą alTw drajiic- 
inft Koicaczyiaiij Sicitową, okrojmie trmpili i nisKczyli ])i>łiKl»iotve strony 
Potóki, zal(iór;ili w jswsjr liiduu^, gralrili ualy dobytek niii-szkauców. 
Dla, Kłp«'bieitiiiu temu na t^m jiograiiiwu wycin^ni^la Itylit dliipi liiiija 
fltra^.y, t:h«ir;jfnvi i slannit! od Dniestru ai. po Dmei)r, — tu jMdiudowane 
były jioirzebin; dla kri-sowOJ uiilicyi xamcŁ'zki i itsyiiau* reduty, wały 
kopce, straiiiice zieiniii wykładane, iiorodywraa, Iturhany, majdany 
oparta o ri»:ki Sawranic, Us»ycc, Kodymq, Un6£a\vo i okoliczne bagna. 
Za pomoce dzwumUy, aibu zu)>a]ouycIi beczek wy-lanych smoli^ usa- 
dzonych na wysokicb słiipacli, o 7.l>ll£ąji^j się nawało dziczy ostrze- 
ę»\\o i uatycimiiaHt kouit:iidauci gMwiiyeb iiŁanuic utoeoniie raehy 
pnuKlsiębrali. OliroiicY to};o przedimina od po^an, stanowili niejako 
/akou rj'r<Tski — rauzi każdemu co się na walkłj r. pogańntwom po- 
święca!, poM'ii;ks/ali swoje BJieii-fn, ale tn wielkiej cKHJno^i wymapino 
a iratelkich wyg^id iyeia wypadało sio wyrzec. Przez ten ezyiciec 
nickaźdeion się 8X«w;śIiwie pricejSe iiowiocllo, bo ^cysuni^to )Kitrulu i pi- 
kiety bc7. ustanku trapione, miaczmc bywały iłmenteditaac - ale wi to 
poń\vi«;«enie eit; i Kauarcie dla dobra ojczyzny nannici, wywołani z Kra- 
fn, Indzie x zaprytiKimn w różny Hposńij mając skułam! imi^', Iti je 
oczysiCiKiii i do czci mieli pra\YO powracać, a iki tej ])okucie cii|ikićj 
»icw"lD') im było robić wyrzutów za przesjdośc. Surowa tu uauzwy- 
czRj była karn<^', bo z mocy Artykułów Hetmaiukidi Dowódzcy po- 
Btcruoków i komeiiilanci klaunie mieli prawo uiiecza. 

Między innymi pehWj prostoty /.wyozajami, był ten, arcycliwali;- 
tiny, ic po <itrql)iont3J co wieczór iiobudCe cala Cłłon^gicw czyli zbrojua 
(Iniiyna razem w ^Iok paciera octmawiftlii, a „Wieczny wlpoozynek" za 
xmarl}-('h Kr>')]i'iw i łłetmanów. Te poboitue wypominki z poDzanowa- 
nieui sfaregii otiyczajn związane oddalonym od ojczystych ognisk nie- 
dostatek i porżtie cliwile osładzały, a z jw nad iiwieio usypanych 



moi^ił na cal^j linii 
cst pro |>atria mori." 



kr«#)w rozlegało 



si^ bsEilo j,Duloc et decorum 



Xl 1 1" -^^r .A.. 

Zawierała w sot>ic dziesięć Wojewt^ztw i dwie odtlziełne krainy 
'imaDowiciej: 



■) Wikii^cEuy poMDiit WJnmntcKo PoU p. t. Motiorl, łireedtUwia wiemlo lego 
MlatnicKo ry<;«rEa bi^sowefo i tlaje doUadue iiojęcie o suacz«Biu tf cli Ataonic nit hra- 
w^ifUch R-pi<^ ue^dfi — z niego alctytko o tieostn eznJnoiM KwjoinjMh 1 trjlilA 
iycU (jnli obmAców oktain dowieiltjei się mołiui, ale sif tntwo obezasi s okolioi| lv 
I owddo iułUnkictnl Ifelc obrusy odiUoą. 

W 




— lCi> — 



1) W-dztwo WUcńflkio — miało p[^ P-tów; WUcuski Osjtmiańi)! 
Lidiki Witki>iuiei-^ki DrAsla»'dk.i. 

2) Trockie C74tTS' P-Iy: Trocki Gri>ili:ień3ki Kon-ietLiki Upil^ki. 

3) Żmułlikie miało dwadzieścia IMów: Einitrokki Wii.l<niski Wii 
tcoiTski Rosieński Krużski S«iweUki Dynviai'iski LiKwtjcki Tels/.eWf?ki 
Kotowski Fowemteńaki Polakowski Zorańaki bojarski Korsrcwski Wietji^ 
wiAiiitkt Sznwdowski Iteriański Jaswoński Widuklcwski. ' 

4) Smolfiwkii' kiwlj-ś z crtorecli sit; skliwlalo P-tów — jw trakt 
til« Gni-inidtowskiui x 1GG7 r. [Kiicoetaly [iray Litwie tylku P-ty SJi 
błcłaki i Newelfiki. 

{)) Pniookic. 

NuwugiXKlxkio trzy F-t}'; IiTowc^rodzki Słonimski i Wnłko- 



wyiikl. 

1] 



Witebskie dwa V-ly: Witcbeki i Orszańaki. 
Bnesko-litcwskie allw ZAbi-^e^iaiiskie 7. dwócb P-łów: Br 
Kko litewskiego i PibHkiegti. 

9) Mtoishiwskic uiialo dwu P-ly: Mócislawski i Muityrski. 

10) Mtftókie Ir^y: Miński Kz-t-oz^-tki i Kocharzewski. 

11} luflanty ld«dv^ składały wij « lizeeli W(ij<;wr(d/.(w: iJor])! 

oktogo PanmwHkteg-j i Wcudciiskieiro, ale pod kouiec U-ple,i zatulta^' 

Hiij w jediiym uowiiM-ie Dynalturskim. 

13) Kurtandya z Seimgalią. 



Uwagi. 

iJtarodnwiia lAt\y» dziełila si^ im dwie poiow^' cxyli prowtitcy*4 
Nnroivc i Prilitzy.n. 

Ktiirii) C;.ania MtnKywało się W-two Nowo^rrodzkie — tę uszwo Ai 
«tftlo ałho od ciarnycii 1)oiViw, ałln) od ciariiej odxi«4y w JakićJ liii 
obodxił.~l'1iibioną utolic^ uic:^lyfi Xiqż)jt Mcitdo^ Gedymiiui i Olgiei^ 
du I>y1 Nowogródek — Jogiclluuome Inłnli to DiiuHto i obdanyli muui- 
oyiiaUiinii piływilejami; — iia|iraemiaii r. Mińskiem rezydował tu i są 
fiKil Tryliiiiml dlu W-go XicB. Litewskiej jiOBtanowiony. 

Truktem Zapusze7.aitskini (po litewsku ll.\f;im), ullzy^^1tł:l nic 
W-twa Trockiego w kieruuku od Nieuiaa ku dawiieiuii Po<Uasiu 
niwl graiiicił Prus Koronnyob. 

lUii Ifiala składała W-twa Połockle Włtel)i3kie Mińskie MAcislai. 
skiv i Sinolcńidiie. Rusi Bialćj uazwa od długo Icii^cych tam .^niegól 
poelłodzić miała, all)o od l>iaI,YcIi Iiarnnicli cnapek, jakie tam Ind uosi 

Poliwie LitcwHkie allto Pińsac^yziia, l>yła jwłuocną okolicij PryjuM; 

Litwa i Zmudi picrwolme nic ua powiaty ale ua wietlue trakt; 
ilij reidilolały. 



— 163 - 

^Vładeiwą Litw<; sUodafy t« trzy W-wa: Wilcńskiti Ttockic i Brse- 
ściańskie (Braesko-Utewskie). 

Ztniiui alho Zmtijtł^ z iirzydwukiem Swifta choi zamienioDa byln 
w Województwo, niiiiła iicwuego rodzaju saiDoreąd i Xi^twa łytiil 
2łtctiowai». 

Piństae błota Pińszczyma (P^Jesio Woljiiakic i Litewskie, mtiił}' 
olwzaru 4,000 wiorst czyli 570 mil D. Nasi dawni geografowie i ge- 
nlocowie ]in:yptifiKC7,Ajq, ie I^ń^scsrsua nie^lyś hyla kotliną morska na 
podstawie Mnaj<Iyn-auycli łam od <s^an do cKasu kotwiu staraj oar- 
diEO daty. 

I^i97«xa Bialowiczku, grisie nadŁwyczą) oszci^d^an^ inbr i bóbr, 
z rozknzii Monarchów uniiZYch, awobodoie muoćyl sk;, miala priwatrzcni 
30 uiil □. 

Knrlniidya z Seiuigulią i Inflantami lawiórala GOO mil a prxt- 
sttTCoi, VV<>łyu 130O mil n, Koś G2vr\Tona 1422 mil G, Żmudzi (^rze- 
-t^rzeA na 7(W mil G obtiCTauo, Polockie W-two na 1,000. Nowogrodz- 
kie 900 mil o, Trockie niialo preestrieni 1,060 mil □, Wilefekie 1350. 
BłmdzDucmu tui łowacli Slendogowi podczao w>'poczyuku przyŃiiil się 
wilk oktily w źoIuku^ blacbu «tn paszezami wyjijcy, i z iwrady Krywe- 
k:^ejty ' (alożyl w teiu miejscu Wilkno, Wilnia, Wilniiya nazywano 
miasto w końca Wilnem oelimcwmo i na 8tolc«Kuy gród l-itwy j^rzczna- 
cŁoue, Przed rozbiorem Polski najwyższa cyfra ludnoiei Wilna nic 
przenosiła 60,000 mietiikaficńw. NnJwaitiiiejRKjiii fnktem w d7.ie.jacb te- 
^ miaMta jest zalo:ienie In Akadeiuii pnu^z .Stefami ł!atorega r. 1578 
i ustauowifuiu ■/. rczyduiicya w Wiliiiu Trybuualii dla Litwj-. Tn Sta- 
fim italory wlebral r. 1570 Lold od Goiama Ketlem, lennika z Knrlan- 
dyi, tu niial sobio nmc^yśeie wn^owny pntez Oiedrojcia llinkujMi miecz 
od Papicia Grzcgor/a XIII darowany za zasługi dla kościoła. 

Okolica |to nad prawjTii brzegiem rt. Narwi Zatykockim Traktem 
e[q tuuywala u granic Litwy z Pouinsiom. 

Zabra.-ie, byb nazKiifko okolicy z iirawij strony Pryperi, 

Zahorodzie, okolica z lewej sti-ony l^peci. 



HoZdownicy Polscy. 



.Tuszcze przed mijścicm Prus i)ra!«z Zakon Krzyżacki, Pomorscy 
Xł^£Qta tulili się ))od opiekę Polski, uciskani od C^searzńw Niemic- 
ckicb. — Pn traklaeio Cbojntckim, Bogusław X-e Pomoniki miał sobie 
pYzydane dwa powiaty LawemburHki i Bytowaki z obowiązkiem boldu 
Koronie, a gdy teu ród siążgcy wygasł po mieczu, ivrócił'y i do Woje- 
wództwa l^omorskiego wła,czone Kosiaty; następnie traktatem Welawskim 
Eiekl. Brand 1G57 r. odstąpione były. 



— 164 — 

Wulocby po Dakaob i Getadi poaiadlsKy pickną)>row)iicyq, o k 
1% knsily się i Węgry, uci«ldi się [»d opti-kc PoUki. Włudyslawowi Jl 
glelle pr7.yB2li w pomoc praeciw krzFiakoiii pod 5Ialborgieni — a Ka; 
mierzDwi Ja^ellc boW nfoczyiicic Kioiyl MoHpudar Woludki. Grdy 
Turcy po wlobyciu Konetautynopola Łiijrrażać' xa«zcli, zuprascali ._ 
objęcia nad 8ol«v władzy Xicda 7. dynastyi JaKielbiYskiój. Jan Olbrachr, 
chcąc tam Zygmniita brata obsadzie, potii-jsł kl<;ł)ktj znatrKim, \m chytro 
Wolocby z Tatarami giq przeciw nam jioląezywety, cbcipli souie j[ie<Inftii 
i uglasKać Tarcyją — praentucamc si^ z koiei na sinint; f 'oUki i Timr 
pragnęli o^bionia i jcdnćj i araeićj, ai jiod Obortynt-m iKilii^zyl . 
z taetai dzieluy nasK Tnrnowoki. IIicr<'>iiim Łaskt Dymitr a. Wiśni 
wi«cki, Potoccy, marzyli zaeTimąi dla sitbie WolusŁczyznt;, nio pozna w« 
m^ na tiim, io ich tylku ula zroWcuiji dywowyi prateiw Porcio aźyw; 
DO i łudzono. Kozdmiiiioim Porla ua R-pt^ iQ ))obInia jMinoni, 
zgodą i poderwać jej granice pranie, z wielka sili} Htanijla nad _ 
strem: Ź<.>łkiewdki ledwie siij ocalić jwłratii pod Miwt^ pokojem, jaki ^ 
dyktowali, a puraz dragi zTuricnmi walcząc poległ pod Cecon). Jessc; 
i Jana lll-o oiMjtała my^l ułmadzcnin któreśo z nyniiw uu truuiu Multa 
ale niciortuimie pońzla' wyprawa. Wskult* lyeli klt;«k i uiep-jwudzi 
etala si^ ta prowincya grolKni dla rycerstwa polskiego, pgkój i z; 
da z Porta daleko wit^kme obiecywały korzyści, niż oidudue btdd; ' 
^wdar&w WoWkicb. 

Albr«cht Elekt. Brand, dostał, jak wiadoma, Pnusy Xiąicc« zol 
Triązkiem holdn lila Polski i wvkonal to w Kr-ikowie; — następnie 
pełnili tegu Fryderyk Albrecht i .lau Zygniuiit z trwina braeiui. My, 
linija tjch Ki.-j/Jit z r. Ifil8 wygasła, a miasto włączyć ty leiiuą kn 
do Korony, jak opiewał i zastrzegał przywilej pierwotny na inwe: 
Wrę wydany i poprzysiężony, dozwolono pobocznej jnż linii składać hol 
i nłn(uę eprawować, aż nareszcie I'>y<lerj-k Wilhelm, korzystajijc ; 
auntnogo połoiienia It-ptej za Jana Kazimierza, wybił siy z pod liolt: 
pnez traktat Wolawski r. 1057 i wriuizal następcom swoim, jak s cz 
Mm korzystać iiiajf) z nierodnodd P<^i<ki i kosztem jćj olłszemie,' 
dlu eioliic slwurzyć p:iństwo, co siq też i ^tało. 

Nareszcie byli Lcnniłtami z Kurliuidyi i Scmigalit potomkowie 
Oottarda Ketlera W-go Mistrza, po oddaniu Inflant Polsce r. 15*}2. 






VII. Podział ludności Polskę składającej. 



Trzy były stany o nas: I. Stau Rycerz czyli azlachta łączii 
ze Stanem dnchownyra, 2. Miejski, ^3. Włościański. 



— 165 — 



J. Slan liyeerski czyli saladita (ziemianie). 

Od Locbow wywodzi al<; o uaa szlacUta.— Był to uiozawoduic- ple- 
uicuia S!rt«-i.iiiskie^i) wc/e]) uaj<Uielniej8xy i elenieut najwfccćj uromo- 
ay — a czając I^ łtwojt- vrvi»7.oSć otnoal na czele gromad po ODolach 
gtniuowlndztwa iiii dozwolił i roitpocJiąl budowę wicluzć.) catońci z ludów, 
co mn si^ oddały, kierunek uwyszloSci swojSJ iwwiereylv i uiufiily, że 
od nieclMjtnych sąsiadów osfonii; je iwttrafi. Z jw naci Warty i Wisły 
sau^U niLSiĘpuie Lscliowic vel Polanie ku Clirobacyi, aż »iq o Uu|.' i Duiostr 
oparli aiti Ik;/. walki i hojłjw. Już jMiiislwo Clirobrego lecliicki tpaiul 
pierwiartlok. Za odpaixiie N'iemci'>w, Wi,'gri'>w i Warcgów zasłui^nsi 
z próród Loeliów (Lachów), wiclkicuii obsuiry ziemi, obditeleni u^ujiu 
'V łjoju ti>^vnr^yiizom robili z iiićj udiEJaly wl^ksiEo i niniejszo. — Ci, co 
■większy piat itienii doKlali, mieli obowiązek wylączuit bronić knyUjju- 
Ascze 9iii ogaiiiiić niecb^tnym i^^tsiAdoni potricbajac^go, a posiiulACZO 
ntni^ozych iidziałńw, Kmieciami mzczwani. do nprawy roli przeznaczeni 
zostali, ale |i-.>mimo różnicy udziałów istuiala równość-, co wzajemne sto- 
£uukt wKuiaoiunła. Z ciasein L«cbici li^j niwuo^i pne^tnie^ć iwiiie 
ehali, zai;-wajqc wyis/Afli witg!t;ilów u Muuarcbów i udzielnych Xiąiat, 
prawo dzicd/.iczeuia zicini w uudnnyi.'b im wiilkicłi obszarach chcłcli 
utm'niie sukcessyonaluie bez iadiiyth ograniczeń prrez naptt;()nyi;!i Pa- 
m^^c^cb, prawo zaś dziedzictwa rozdanych już 20 swojłij reki utłziatów 
raczcli ogrnuiwiać, iciesulać i róineini powinnościami wjgiędem rieWc 
oUaaać, co ow^ picnrotną rówuość |>odrywa!o. Powstiyc ztqd niezgoda 
Tofoie następnie gdy elan rycerski już z I>«;bitów wyroł)ioiiy i wybu- 
jały pragnie wyn'iżnicnia, róiuc sobie przył^Tlfle przywłaszcza i zatwicr- 
dzeitie ich od Paiiuj^tych iiozyskuje — słowem, jłowelaje k niego wyłezy 
łtan 8po!ec2ny. Jeszcze atoli stau kmiecy nie był w poddaiiMtwo obró- 
conym aui wzgardzonym, a choć mu Bit; \m\ć do unt^duw, jakie powsta- 
wały nie łatwo l)ylo, uiywal przywilejów szlachcie ))rij'8lngnjjjcych do- 
kąd poiSiad^U zicmitj — jw stracie jćj dopiero wyznwa! się 7. tcf;o cha- 
rakteru. Nic mome ua s/.o:u{>lych tanaclt wyiyć z llcsun rotlziun, knite- 
dc oddawać liyh zmuszeni f<yiuW w StU^be dworską do większych jki- 
uijw, alb<) wyjednywali im rolii z olwwiązkiom odrobku dla pana w na- 
Inrte ustanowionego, lo jest jjańsKCJtyzBy vel zacień i wówczas na rów- 
ni Htawał z jeńcami wojennymi, do zaludniania obrabiania wielkich for- 
tun )ui6ekich uiywanyml, pizochodzili w poddaiistwo i Btauowili lud pro- 
ety (plebe). 

Ta majtjtna ralachla zaczyna niiiaiC-j (tnybierae tytuły Militcs Ba- 
rones Comiles albo Grabiów, eo jiii było uailadowaniem zacbodtuch 
feodalnT<:h urządzeń, aby z ctasem na feodalnyob wykierować się 
wladzc-ow (Wa«sa)ów), ale zrozumiał to Łokietek i usiłował po<łnieźc 
w zuaezouiu drobną szlachta (za>k'i;iiiki), za eo zepchnięty po dwakrof 
z tronu niełatwo (loii tratil. ^Wlzieczny za ponioe od nw-i, podczas tu- 
łaezłd odmiwil dawniejsze jćj przymlejo, na uiiJj siy opierał a nawet 
do Rady ])rzypa4cił. Z* Kommw % czasem nrobil się Seuat; z drobniej- 



— 106 — 




tt6j Kzlstchty Izba Po»cUka: — tamei wyidit na Wojewodów. KMUeb 
u^, UetnuLońw i wjrwklefa Dygnitarza, iłrolnutzladiu Ji%t\ue utoanwić 
licoriąjszy dĄj miair, ji^dra oartHlii. Atc i U zdowu drubiui ad«Ąta, 
pnignia sponkwi«rac sUo kmiecy, kiedy wma z pod wbuUy i opidd 
Fłdóv obee się wydobyć — tym aawm tytnly Comitet Grmbi^w cCe. 
•tają niu dziedziotne. Oto powody i irńdlo -iwa&mtii. 

Jako^ za Kazimierza W-gg, eo poszedł w ilady oj«a i damę Psadir 
(ProWns). cbeial przytnoć, ta szlachta droboa odmawia poahigi wojfls- 
Bćj i peba Panów do hojn na pierwszy ogień, bo i IcpićJ oposaieu 
i wl^kątc maga przywileje — widzi się bowiem im równa, Hz^dzt z ^- 
tolów i do wnecbwladzlwa rokj sobie prełtu^y^ U^odł zamiar > plaa 
Fuauw iilw<a2eiua feodaloćj butyłii^, x czego nid iiyt Kazimierz w-ki 
I o6lro wziął sic do karania nadaiyć Fanów, budował wieże i w nieb 
więził nieafomycB. JagieUonowio poamaiają itoczct azlaclity w i 
na HoHi i w Litwie — tćj ostatniej bardzo się to podoba, ooJĄ 
ncieka i opieki Kiąź^cćj wyzwoli. Sejm w Horodle, rozpoczął tea 
nszlacbcaiua, zbliżał »ci«lćj dwa narody i do Unii przvgotował. S; ' 

: cio ówczesny, to w calem znaoz«nin wolny człowiek i — obywi 
poiwięcal się ałuibie publieznój wyłącznie, niduł, sadził, wojował 
hrij woli i I>ex płacy. Herb polski dla Litwina, byta to okrasa t 
DOt prawdzin^, bo własnoM i o«oba jego joi teraz wolna i zabez 
OKOna. S. 1378 dany był przywilej mieszezaiKim m. Krakowa na 
wania dóbr ziemskich, prz«z co Już aumo sdachtą gię stawali. Fotwiń- 
dzili go Zyc. Siary t Zyg. Angiiiit — cale okolic* i wsie herbami xa- 
sypali, a juz [loprzcdnto Kijdzic icli nie ialuwał klejnuln szlacti' 
tjrro, co się w jakibądź sposńb do zagłady Zakonn Krzyiackieco p' 
czynili; — wbrew nawet iycu-uin Faiiuw słnibu ich nadworna i 
wa, utisyskała tierby; — widocznie Jagiellonowie wrozmuoAoDÓJ 
cie cacJeli mieć |»di>orę przeciw Fanom, żeby ich opozycyą po' 
prócz (ego cłicieli mi«ć powięktizuną siłę zlirojuą w potrzebie na 

wnątrz. Starosta Żmndzki z wyrainćj woli Kazim. Jag. misi eobie , 

ną moc i pnwo luzlachcaó zaleconycn m^twem w bojach na pograai-- 

, czD kizyiaekicm. Nie podobało dę oczywikie Fanom, oo nad równoM ' 
szlachecką wylnija^ zamykali, to ze stron;r Królów szafowanie klejnotem, 
a ła nowa szlaclita ]i>>r7.nwa siłę nwuji; i przeciwwagę, ale faktn speł- 
nionego joi sie colnąć nie da. Nadchodzi wnet ])ora pf>kazauia Fanom, 
co znaczy ta uMlma i nowa szlachta: — wyprawa pud nazwą Koko6X^ i 
wojny skończyła sit; zamiast udŁ-rzeniem na nieprzyjaciół i pogromu 
tychie, na ostrych wyrzutach Fam-m od siaraczkowćj dróbmy i zajcian- ' 
kowój szlachty. Jeszcze raz Fanowie próbiOa odzyskać dawne stano- 
wisko i na mocy alU^yalnego prawa, wfeooaloych rządach istnieJąoa^M 
go, nrządzać ze swoich majątków Ordynacy^ ale i temn ąię spnuciwii^H 
ta falanca powięluszonćj szlftclily, przestrzegająca lównoftci silacheckić^^ł 
co i królom, lękającym się iKtdfeojrania władzy Majestata ze strony Mo- 
inowładców, banŁo jat na rękę. Koniecznie wyróinienia pragnąc Mu- 




ino^rlitdcy, nio chcąc dopoteić oiwclaejri nabytej wpły^vn i zusczenia 
•L ditwnćj epoki, podrozi^ą za ^rnnicą kraju i iłtari\|(i si^ zarobić ns. 
wzj:Iijdy Ce«saraów, aby jakie tytuły pozyekat':. Ci pragiiąc rojedwojc- 
uia w narodzie i chcąo w nich mice kiudy^ pusłojsziio oars^Iae ola 
swoici] planón*, rozdaj)) tytuły Xi))^t Imperium, Hmbldnr etc — tok su- 
mo i KzjTii tytułów nio żatątci — roztropi2ii.'JBi /--i granicą tylko niemi 
ftwiccili, ule za powrotem du kraju, nic śmieli tępo robić i dyplomata 
chowali na lepRze eiUL8y po swoich akarbeach i arcbiwacli. S/.Iaclita utu 
chce zmić !'atiuw — i na Ujmach i na i^ejmikach roi »\%, liczebnie wsf^dzte 
Jili przcmaga, pewna Hicbiu w rownuści żadnego nie uf^o zrobi<^ wylomij. 
Chytry moch Kallimach, Octimistrz Ju^idloDowicódw, ośmieli! A% 
radzić Olbrachtowi iuip«wne od nuignat^tw ]x>dbechtany i przekupiony, 
aby wyciąj^nąl tcu rucnliwy zaulęp aziachty na wojnij z Woloitj^ą, gdziu- 
by niewątpliwie znacznie przerzedzonym zostat, a na^lcimie do no- 
wych wojen SKiikać okazyj doradxal dla tych samych witToków. Nio 
to wszystko nic przeszkadm rozirielmcżnić aiy szlaelicio, strzejrącćj rów- 
noŃci obywatcIsRićJ i swobód jaku j.jviucy w ukti, alo tylko stlachcfu 
oaiadlćj, bene poHsessionati zwanćj; — aż ta wbrew zasadom Jami Tar- 
nowskiego zwyciijżcy z |xkI Ot«rlynn, co si^ na szlachty drobućj zżymał 
pntywil^e, wystc)Kite Jan Zaniujskt i równie liczny zastąp niepossest^^o- 
oatów tfu prawa glosowania na pierwszej elekcyi praypnncza, z zasady, 
ie i d obrony kraju majii ułK>n*iazek i i lA-cbituw pochodzi). Wieikł 
Kanclerz i Hetman, istny Ojciec" Ojczyzny, na owq epok^ pierwszego 
Bozkrólewia pragnie sobie wyrobić popularność mass, aby mu Sł^ po- 
wiodło losami kraju pokierować. Po raz ostatni Panonio skupiają sic 
W jeden obóz i uradzili nio aprzccimnć sig temu, owsEem tę nuwo^ 
protegować postanowili, spędzali, nieledwie podwozili i iywili pniez 
czas trwania Sejmów swoim kosztem ten hufiec nowycli wyborców. 
Zamojski, acz bożyszczem był dla nicli, pocUąl się byl prcuciei niebez- 
piecznej roli i mogl był doznać losu Crachów, niegtIyńTryt)iin<'>w ludu 
Bzymskiego, gdyby siq byli niechqtui moinowladzcy porozumieli i t^ 
massę nicokneganą i bntnł| urzcciw niemu obrócili. Ta zaród i niepn- 
rządków nji Sejmach i niestornoki podczas obrad: — ale S^raojski co 
posiał ten kitkot, który si^ nic dal już wyrwać z korzeniem, nie prze- 
widywał tycii smutnych następstw. Już teraz B-pła powstała, — do nąj- 
wyiszych godności kaidemn otwartą została droga, 1k> wszyscy równi 
między 8ol^, a Król tylko pierwszy pońród równych sobie (primus iu- 
ter pares): demokracyą uawskroS przesiąkł cały naród, a cała szlachta 
jedn^ wielką utworzyła rodzinę ml przez herb, już przez związki krwi, 
ścisłym połączona węzłem. I)o honorów i nrzędów powiatowych ziom- 
akicu i woJ6wy<l/,kich p>3euwa teraz ta coraz więcej oSmieli^ąca si^ 
ilroboa szlaenta, z wyborów na sejmikach nie Panów alo swoich kolli- 

SBtów, co wiccćj, sięga nieraz po rękę cór dai.vnycb, przodujących ro- 
6w i nawzajem Panowie polorem, fortnną i imieniem dawniej imponu- 
jący wiążą się ilnbami i kolligacą z drobną szlachtą; juź, że im popu 



larno^ n niej traol>a, jni, ie za>ia(la równo^i znycit^iitwo oiluioslfl 
i dokonanego faktu nic da się już ziuiewW. Lądu "licrb, »jilciiii(ircn3 
dawnj^cli 1'od'iw don)vniywal. Kornfiici [jeliircaiyki Nalęczyki ['mirilzfl 
oc Wieniswici Graymalezyki Twi^trraiyki — to jwtno piiazdii, j<:dua rudza 
aft. Tak się ^kouezyla n-flikft i^pornycb źywiol'')W .szlm-lieckicti. PadoI 
wic topnieli tv SKlaclicit;, tii Ri«; z I*aii.inii rón-nała i jmtła M^ wysfłUl 
Owo jirzyslowie „Szlachcic ua itagriMlzic równy Wojcwouiie",jni cliyM 
ter»]! objaśnienia uiv potrzebuje, ani to drucie daleko ]>6inJaj«xe M^yl 
KrAlem, ojciec w Knw^le, a łlziad Poil9tar<K«<;i." M 

Nic driwnep), żt) wszystka prawie szlaolita zimła sic w R-|i(fl 
i ic się koobuln. \V8i>Aliie klosKi, tryumfy, urorzystości i slfl 
eunki obywatelskie naHtr^cialy do tępo okazyi. — Nie jćj też wiccfl 
ua Kwieoic tiiu ubebodzito uiul domowe sprawy — iiuteuiuy, ciirKoIny, zh 
rcezyny, i^lujy w "kolicy — lestjiiy przetl seimikatiii i po nich, \>rem 

ty, pogrzeby, inaugiirncyo zawsze obfilł^ swad:; /-prawione, zre»zt'ii' lown 
ta nlubioua przodków naszych rozrywka, wypełniały <^aly żywot zidfl 
uUanina szlacucica. Tn si<.^ 'obszornu otwierało |hjIc do nowych złTJąJ 
k6w i przyjaźni, tn si^ roiszorzało kółko nowych sDąjomoKci, oeiernfl 
wt; szlaclita o Blagnatów i jt nimi stykała, 8tarala nit- im zalecai-B 
brała od nicli <lzii:rźawy allx> w zastaw dobra, Itib zarzijd niaj^luoieUl 
mi, a sjiiów w ltL'zł>c ich dworzan ]>oiniesiK/jiia i wenlo sobie o iibliźta 
uto nie miała schylić się do kolan kamiazyna, o» leź ua ivk(; łjyM 
1 Fanom, pragnącym z dółir doetiodn i miłości n braei uzladity. aA 
niech na S(Jm waltiy albo Elckcya Uniwersały zawołajji, oderwie sil 
wtcne^aił wl domowego ogniska cala niausa tczlaelity i nie da sołiil 
grać ua nosie Fanom, ani »łobytych naruszyć przywilejów; — Je«t n 
rdzeA i Ireeć narodu — z uii^ wszystko, bez mćj nie siij zrobić nie uda 
Tak jt\ odmalował Folignac, dla Kondensza nad po»yskaniem koron 
pntci\jijey, tak samo Nuue)'n»zo Kuggiori Marweotti i imii, co sii} a 
pobylii swego w Folsco wsprawy jćj wliijemniczyii. Ma7.ows)(e. l'o<llasM 
I Rum Czerwona, to istne roje iiiejwiiczonćj szlachty, ależ i Wko-poutka i Mam 
lo-polska i Ckraiua, nie były w niij ujwśledzone. Nu Litwic.Rusl i Ukraiiue, 
już j<y mnićj było i aki^muićj się zacliowywala — tam jeszcze nie zer- 
wała była z Panami i czas jakiś nie niywala przysliigującycli herbom 
8wol)))il i równości oby walc Idkićj. Tak >vicc były u uas dwa )>okład] 
szlaeJity — jedna wyrobiona i jwlcrowna — druga prawie w stanie ua 
tory i licrałdycy toż da^vut zwracali tytko nwagij na ftzlacłit^ gloioit 
szą, o kiórćj pisały kruiiiki didąjo, mauifesta Inh — dyarynezo 8cjr 
słowem o historycznćj, a jakiż liczny jest jćj iw>zahi»loryozny zaitt^ 
Gdy K łaski Magnatów dorobiła siy drobiia i*zl:ichta f'>flnu i nracd 
zdobyła, zairiankowa i zagonowa znowu poszła w poniewierkę, i Qt< 
ledwie w jjoildaABtwo. Sejm też Czteroletni, clicie ład i porzi^dek ołit 
dom publicznym zapewnić, len oetatui szczebel szlachty utiuuał od ^U 
sowauia, wycbodzijc z zasady słusznej, że jćj prawa nlegly prżednwnit 



Ilia i ie sresułą. nie utuiał&hy r. uicli korzy^ać przy ruuzCTzonjnu ho- 
rrwmcio oświaty i wiedzy w iiarwUic. (M ezatów ZamoJskieKo dws 
u iipl)iicly wieki saiiim siq reformę wi>rowa(l«ć dalu, to josl irlosowa- 
Bie 4nl pewnych iv:irnnków zalcżuim nc/yiiić. A moie uiesliuzny jest 
z&rzul, jaki Żauiuj^kiciuu ruliii^ clien, że pornitzył massę prostej nieogłn- 
fizonćj drolmij i do teco niensiadfoj szlachty i prryjniAcil do glosowa- 
nia, — może ten wiciki obywatel i Euakomity Hctmau jimcwidywal 
w gonu UKiIoiycia i eliciuł zapobiedz, aby uic została spaczoiiij zasada 
narodowości, gdy mnjiii drobną i za^nowij SKlarhte w poddanych nlir/i- 
oą, na «cm uciurpiw mia! kny tracąc cyfrę wolnych obywateli i obi-oń- 
ttów. Nic mamy dukładue^^o spi^ii s/.taehly hist^rycznt-J, wsiakźe teu 
KawKzo da się gimrządzif'. z lyin łvj-flaiiTch herbancy i iuiiych materya- i 
ł<'iw nicjiatracoiiych. — ale di-ólmej azlachty warstwa daleko jest grubwa ^M 
i uHtauuwić jĄi cyfry djsiś niepodobnii, — bądfc oo twjd*, ronsialo byćja- ^1 
lei mtlitin z gArą srJachty, skoro zbrojny, konny j6j zastęp przeszło 
lOCJ.OOfl wjHKMil. Xiąii;ta udzielni z iMWzątka, póiuićj Królowie two- 
rtyli 8x!aehi*; i wolnych ludni iiowicksziili cyfrę — mieli tei len prz^-wilćj 
X-ta SitmiTnki, łytwicki i fiieliiński. fjajmy klejuotciu /jwzczyculy za- 
leconych przez Wojfwudztwa, Ziemio i Powiaty, Hetmani zanlnżonych 
w boja uszlachcali;'— wolno też było niecdyś po Ziemiach i Powiatach 
dawniSJ SKlaohcie dzielić ni*; swoim herbem, z tymi co go nie mieli, 
a Bcrca obywatelskie sobie jiozyskaU, byl to niejako akt adoptacyi. — 
Cmh<M!ieracy zaefnieni przez indygouat zatrzymywali awoje itagraoira- 
BQ herby ]>t}d warunkiem nabycia młasno<i<;i ziemskiej; — dla powiększe- 
nia cyfry wolnych obywateli oflieyaliSci w czynuój słnłbie n Pamiw 
^'^•'•Jl'^.'''. 1 nawet pracyali^ci do ataun jKlaoheekicgn zaliczani bj-wali. 
Uczniowie skończeni i ProfeB8omwie JaRiellońskiej Wsuccłmicy, do her- 
ha nabywali i)rawa. Mieszczanie Krakowscy Morsztynowie Betmano- 
me Hak- ISimarowic IJaryezkowio Wyrzynkowie i tyln innych dostąpili 
klejnotu. 'ratarxy osiedli i Ormijanie t:ik samo gdy siij krajom dobrze za- 
thiźyli. Mimoto klujnot nio tracił bynujmuićj uroku i znaczenia, a jak fń^ 
pń?,niej pokazało jeszoKe xa skąpy byl szafunek, 1» trzeba było posiać kraj 
cały, aby wyrośli obywatele wolni w większej jeszcze liczbie nmicjący 
octić woliKHŚć, używali jćj dobrodziejstw i nie dali sobie jćj wydrzeć. 
W XVl-m wiekn mierzą w ocay dziwny zwrot szUicuty — ta, co 
niegdyś prai^ucjla poirickszcnia swoich szeregów tcnw naciska Knilńw 
i me^iia slażące im daNmióJ jnuwo asafnuka klejnotem szlaohockim. 
Trudne do wyjaśnienia jaki mmła w tćm interes. Czy chciała polui- 
WIĆ Elekcyjnym Królom, £e po ji5j woli tylku wMyatko »iq dziać mu- 
si? — Czy m^ lokala zpos politowania klejnoln? czy przez jtf^ rozrzuca- 
nie prMwidy wala jakie ztąd dla aicbie straty w przyazło^i? Czy si^ od 
napływu cudzoziemców zasłonić cłiciała, co na nogate żony z wianem 
w ilobracłt ziemskich polować u nas laczjniali, licząc na przywUćj jaki 
iudygcoat nadawał: — dwiyć, że dupii^la swugo s;tUchta. Nastała z ko- 
lei doba czyli potrzeba obwarowania tij iiistytncyi szlacheckiej, żeby 



wykolejenia zabc2piec2>-6 — neez m wssccli miar 
dojrzs^oaci narodu i ogl^dno^ na pncfezłoić do*] 



ha ocl spacienia si^ i 
r^nralcbmt, ałnsuia, 

I Zaszczyt szlachectwa wymaga! poSwi«C6iUa się dla ojczysiiy i mi- 
mbid jij bez graoie — niegnly-s, la zasoila była w życiu i ogut ji} s&la- 
f^ity sianowa). Kiedy sie zaciorać lytczi^ło Iiratoi-iitwo i duma niekt<'>- 
nycn rwtidii wysukie sobie zdobyii ziipriigot^a Klauowiiiko, ebućby 
K uszczerbkiem i krzywdi^ ojczyzny, dawna zasada bladła i ulatniała 
HBJC- Zwyczaj, co równie jak pisano prawo, oiwwiaanjo w nczciwycli_ 
tspwceznowiaCB, wymaga): 

a) aby ludzie herbowi podczas każdćj wojny mcztwem się od- 

znaczalij Ij) aby nieprzyjaciół krzyża cromili za każdą wydaraoną «po-_ 

ŁBotoo^ą; c) aby houur blask i saoz^.ście kraju najwyićj Oc-uili JL-żfli 

Boa tatr^^auie łierbu i pneiiazanic go swoim potoiukom zaslużyu sobie 

nragną — a te wj-magama WYrażnJe miały na cełn zapoliiedz oilretwie- 

Kdn i Kgnu^euiu pużuiuj^yiju szlacbcckicłi pokolcu; — zatem i>(.>szlo, iŁ 

koida nowa zasłnga zyskitroja Jak^ś w berbie zuiian^ czyli juprawkij 

I (drstynkcy^) zwykle w rysuuKu, a łiardzo rzatlko w nazwie herbu. 

I-Tem śc objaśnić da jakich dwadzieścia odmian .lafitrajbca, mcść Hab- 

donka — Kolumna, Kogala, Kawic«, Prues, Kroje, Topor uo kilka miały ^ 

r^-Ruuków, a te zmiany i jMtpninki wartość klejnotu poanosiły, bo na- , 

^.'roilzouy w teu spoitób, rozpoczynał nowątiuiję uzaoiiionego o«ohidtą za-j 

Nikt nic zaprzotzy, źc szlachectwo n naa wyrabiało się zacnie, 2e 
_iie krajowi zasłużyło i icbncło (Kiiiwi^coniem. I Mator)''»nych imion 
l)ndzie i młodsza limcia jednako wq dla ojczyzny i chrześciaństwa wy- [ 
^ tiiązali, i za^idy tćj wolności jakićj sami zaij-\vali, chcieli no za gra- 1 
nicami Polaki rozpowszechnić •- chętnie zatem przyjch udział w kru-J 
cyatacb po za&ranicami już Kuropy, odjHcrali moiigolskićj hordy har- 
liarzyiiski uajazu, z ni^ćmi wypoczynkami poluduiowcj granicy nuszćj, 
•xl Tatar i l^irek bronili, We0'y z pod nciskii pOkii^życa uwolnić pra- 
gnąc, okropną klęską Wamen^ przypłacili tę syrapatyą, nia z braku 
meztwa i odwagi, ale w zamalej ailu na liczuego uderzywszy wroga. 
Szlachta więc była wszystkióm, szkoda, ic jćj było zamalo. Zasada 
kardynalna, żeby heriwwi posiadali ziemię byia ze wszech miar almtzna 
ale i tu były w póiniejszym czaac nicpolrzebne śeicśnionia. Pr6cz da- 
wnij i pt^^iejszej stolicy były }ni większe po calyni kriyu miasta, sŁo- 
Iit'C dawniej oddzielnych pwwintryj jak: Lwów Wilno Pozuań Sando- , 
mićr/ Piotrków Lublin Miu8k Kalisz Gniezno 'Słloflawek MiUiwa Chel- 
bmno Odańsk Elbląg i t. p., a o^L-idła w nich ludność składała się z in- 
r tełiłMiioyi, zamożnych kupców przemysłowców, słowem z pożytcKznycb 
i dobrych obywateli kraju, którzy Jednak odepclinięci byli od przywilejów 
stanu ryecrsKłcgo na po<litlawic faiszywćj, że łokieć i garniec plami klejnot 
bo i>rzeciei i szlaclita miensy i waży nrodukla, kiedy jo sprzedaje; — 
lekceważeni bytt i pominięci, aż do końca K-ptćJ. Z:ipóżuo jnź spo-^ 



8lrz«cłszy si^ szlachin, chciała ten błąd luiutawie za Czterciletni^ Sto- 
mil I igcidziła sił; a» nobilitacyi praypascić eicmeut tnioszctaoski — 
zapóźuo nieetetyl 

Jnż i to aa wielki, sawsse o]rr6cs innych błędów politycanych 
dwaiać naleiT, iv dyzuiiici, wy/nawcy wscbotluie^ Koś(!ii>iR, kił skluKt 
^opn^/czeni uyli do tycL przywilejów i swobód, jukicli typowa [loUku.. 
.S£l»ctita używała, i dla tego nie zlewali się szczerze w jedno-, kiedy 
ta zl)a^vić tylku mogła, uwasem, odHtrycbali się i uici^jcdnaiii wrogie 
w razie epnyjajiicycb okoUcznoici tUa K-pIćj żywili jtlaiiy i zamiaiy. 
Po rozbiorze i iipadka kraju, et i owi, co nie mieli <lawniej odwafi po- 
chwalić sil} zagruuicznym tylnłem, ic podciuai szIaolKcki} rówiim^ no- 
wych o^ienuych nionarohij stawszy aic obywatelami, wydobyli K skarb* 
ców te przywileje i zatwierdzonie icb pozyskawszy do tycb tytnłów na- 
byli prawa, co iui wygoduicjsŁa [wzycya pod nowym rządem zapewnia- 
ło — 1 riądy tei w tych od Polski <nferwaiiycb prowincyach ob^tiiie 
dozwalały tytułów luiizioni wybitniejszych rodów i większych lortno, 
aby im zahhiiiić rany po straeonćj ojczyźnie i iycadiwosć icb sobie za- 
skarbić. 

Wyraienie „Stan dncłiowuy" zdawsa »« jakoti utarło, — spotyka- 
my jo uuwot w [Kiwa^uych autorach dawnych wieków, chociaż ten ni- 
gdy o<)dsielnie nie istniiu — Inbo zdąiał do tego i tłvorzyl ooś nakaztalt 
gtatns in iitatn, jako wyłącznie i hczpośredDio od Rzymu zależny. Da- 
chowieuetwo polskie świetne w dziejach narodu ząimiiye mieJBce. Sła- 
dzy (dtarza ^.arłiwi u zbawienie duHZ im powierzonych, gorliwie rozsze- 
niui światło ewangelii w narodzie i dzikie łagodzili obyczaje, pióct 
t«go brali csynny ndział w losach, jakie naród przechodził. Otacsali 
Mouarcliów do NajwyźsziSj powołani ftady, piastowali iiajiłTższe godno- 
źcij poselstwa do obcych Dworów sprawowali, w zatargach domowych 
pooredDicsyli, dzielili wespół z narodem tryumfy i kl^sKi — pisali kro- 
niki i dsieje narodu, prócz wielu innych u/Jeł poiytecznych cały Bwój 
żywot miushigikr.tJHoa<iiijiic — a gdy tego wypiidła potrzobo, wielkiego 
poświijrenia ^khidali dowody nie szczędząc l'undu»zu i życia nawet. 
W obronie dogmatów i hierarchii z od^va^ą wyi)t^pow.ali i jak glijboko 
wwzczei^ zaMdy religii i moralności, dziś tego mamy dowody — wszę- 
dzie władza ńwiecką wajnerali do jedności politycznej utnęalenia i nro- 
hienia pot^ państwa uiepouudu si<} przyczyniaji^c. Zn te wozystkio 
oddane usługi krtUowi słusznie Dacbowicństwo mi^ta świeckie ubywało 
wielkich przywilejów, bo wespół ze stanem szlacheckim skleiło PoUk^ 
poszanowanie jij i powagę u obcych zapowniąjąc, ~ słusznie zatem rów- 
nego z« Stanem Kycarsłum iiżj^wało poważania a jcźli ^c uie wzbiło 
^iryi^, ciągle się o pierwszeństwo nhiegając, zawsze już ti^ samą emu- 
Iftcyą wiele dobrego apniwiłu. I cóż w tem dziwnego? Wszak zacni d 
dachowni nasi, z wyłączeniem pierwszych Apostołów Chrzcśc^aństwa 
co do naa z Czech czy Niemiec nt2y»zli, byh km-i lechickit^j — m<%l 
zal«in naród ^ialo liczyć na wysokio po«lttuuictwo tego Duchowieństwa, 



tut niilo^ cIIa ojczYzny i dostntuio uposAłyć osądził za )Kitriełme, ali; 
iiiti dać pole do Kuslug iv kierunkn wliiścinym. Nieprzeliczony wypt 
dlol>y nfolyi Hzere* tych wielkich dofitojmkón' kościoła polskiugo, co 
i Korliweiu' 8]H;!iii!imoin' obomązkow swojcp:. stanu, całego w 
oycii człowieka, umieli się zasłużyć krajowi jako obywatele i 
o jego TFKrosi, szczęście i cimnli;. Żb poming imiycb, za»łn^'ii>ij ta 
wspomnienie Uikoluj Trąbu i Jerzy X. ttndiEtwilł Kardyuai B-pi Krał 
kandydaci do godtiości l'apie7.kiej.'l*e!ka, /.Ingniew Oleśnicki Grxegił| 
z .Sauoka, Dln^z Jao. Tiunieki, Karukuwoki, Stiiuisluw Horyiułz, Lfl 
I)rai'i8ki murciii ICromcr. StaroiToUki, Jau Łaski, Skarga, l^owndowa"" 
Kirkowski, Pacowii*, Ge«rojcowie, Maciejowscy, ItrmizewHki, Kopeniik 1., 
kolaj, Łopacki. Młodzianowski, Załuscy, \V!irńzi;wic(;y, Łubieńscy, MMSciel_ 
Koniecki, Mci-Jiiitki, PocŁohut i t. d., jtii jjrzez insijiucye dobroczynnej 
któro stworzyli i nposażyli jako to: szpitale, banki dla utM'>fltwa, bur- 
sy i dtyiłciidya dla ucząoi^j aii; młod/Jeźy, seminarya, szkoły i 1. p,; 

jtiź pmez wyehowjTvanic na swoich dworach nilodneiy uboiss^ 
irelaciily z nzdolnicnicm do przyszłych obywatelskich posłng; 

już pwez uniiiijiitiii; Ł eoduośei uarodowiij uic ubliiajace załatwię- 
uJe Ptóaych kweslyj mi^zy narodowych, jako pMstatioy króla i nurodn. 

już przez fnndacyc k<>eciołńw i kla«ztor('>w z pr^yzwoitem ty<:l)2« 
njwsażouicni dla iwioiióżcnia chwały Boićj i pożytku wieniycb: 

już przez gorliwe i [wlne pi>^wi^ceiiia Hjmiwowanic obowiązków 
swego (ttanowiska, pełne namaszczenia i ]>orywaj)5Cł:j wymowy nauki 
i kazania, albo mUsye z narażeniem życia pMleJmowanc, w celu na- 
wracania sąeiadów w pognAetwic pogr^io&ychj aliio po za luorzami 
wet w dzikości żyjijcych; 

już przez pisma' do oświecenia nat-odn zmierzające, albo paw O' 
ienio ciekawych dla potomnych pamiątek przeszlońei i t. d. i t. d. 

Słusznie toż, kiedy Rnym pnrpnrą i iunomi honoiy wyiwjrrjidzal 
taką gorliwość naszego DnclK^rK^iistwa, Monarchowie dozwolili <;><lziav 
tan HJi; blaskiem i dystynkcyaiiii liijącf^ini w oozy cały nar/id, aby t ~ 
czci i jjiJWiigi, jakiej godnem było, używało. Świeckie Diichowicmitt 
wyłącznie ze stanu szlae1te«kiegx> prawie się składało, i uie mo^ło b; 
inaczćj — sanio posiadanie ziemi cio probostw ])rzywiążan6j jnż je ze 91 
nem szlacheckim równało — wszakie z mieszczan i z luda wysol 
nzacnieiii nauką do najwyższycli godnoSci dochodzić też moąli; — j 
przykład tego tnożo posłużyć Wadowita BiHk. i Kaue. Akad. Kral 
Xai'kutis Nouiinat B-p Żmudzki, Gamrat llozyusi: Kromer Chodkowal 
Piotr B-p Płocki nie byli też szlacheckiego rodu. Zwykle przy kai^l 
knpitule katcdralm!-j kilka kanonij dla uiitszlachty przezoaezaao, co 
wyżHza wiedzą teologiczną, j)rawuą i z uattk przyrodzonych a niianowi< 
z mc.lycyny odznaczała. 

Świeckie Dachów, nasze pod Arcyłiłakup. Guleia. 1 Lwowski! 
dzieliło sic na dyecezye dłużej lub krócej i-<tniejace — pnw aa« trwi 
oia B-ptćj było wo^lc biskupstw jałde tH) łacmitkicb. Senat Dnclto- 



le^H 



- 173 — 

wny stanowiło IT-tu B-pów wlącinie e Arcybisknęami i Msiadali w na- 
8tcpnj-iu purzątlkn: Arcyli. Ciiieżiiieu!*ki, po nJoi Lwowski ditlej Bisku- 
pi; Krukowski Kinawfki Posnauwki Wileński Płocki Warmiński Pr?^- 
myAlski Znindzkj Ciiefnuński ClicłmgkJ *) Kijowski Kiimicuii-cki Wen- 
deński SmoleuHki ItakoiUlu ye) Cereteński. Dyecesye l)yły rozlegle; 
obranych od kajiiluł albo przca Królów pr£t.-di<tawtuaycli ii-iK'iw Jtiym 
zwykle zatwienha!; nbogo nposażouyoi B-pom pntjdawano Ojwictwa albo 
pieczi;ć Koronną. B-pi Warmiński PoznausKi i Krstkowski jedaaki« 
DajCE^cić) ł>yli KnudLTzami Koroimyini. A-pi Bisku]}i i Ojmci w s(Hra- 
wacli o j?raaic« dóbr przez pleolpoteutów przysięga wykouywa*; mi^Ii 
z npoważuicnia Kaziui. W-go i Zvfjniuiita I — jus jui-andani ricariis mar 
aibiis. Prymasi z w>"J4*JŁi«n liuneyuazów iiikomu « dygnitaray ko- 
ścielnycli wizyty nie składali. 

Arcybiskup Guieinieóski ai^ga 1,000-go rokn — wysokie to iiad- 
zwyczuj KtauowiBko, — DycCTzya fozlegla 50 mil n npusaicmc w do- 
brach ziemskicłi znakomito — miał prawo bii luoneię i Hważ.ii sit; wyi- 
szym od ndzitlnych Xi»?.ist, /tad Primus Princepa. Od czasów Mikcd. 
Trąby Prytnagadii «i(^ tjiniowali, c»» znaczyło że L-lH>ć-by i kilku z wa- 
Wtn było Arcybiskapuw zawsze pierwszym bcdxie Gnieżnicńłfki. Jemu 
tylko służył priywdćj koronowali Królów a w iiieobccuva«^'i albo dla 
słabości Knjawa. z Krakowa. B-pi ua przemiauy (altoniaią) zastij^łie go 
nwgrii. Kardjmalowie praed Pryuiaseni nie mieli pierwsseństwa. Z ty- 
tułu ijo*iiidaaefc'o w 3[axow^.u territnrium, Łowickienii pisali aic Xiąic- 
ty. rtóniej olrsytnali od Stolley Apostolekii!-) lytul Legat! Nati, W) im 
aadawulo prawo odbywania iiajwyisłych wjdów dnchowiiytb w kraju 
i na nieh prezydowania. Od zgonu ZyŁ-mnnta AoiOisla przybył im t^- 
tnł Interiex i i)aldaclum nad tronem kati><lraluym. Nadzwyczajne i nie- 
zwykle houury oilbienili Prymast — Cniciler ich poprzedital z krzyżem, 
ale w urzyti.imnośł-i KnncjTisza, bo tego ceremoniaf etykiety rzymskiej 
zabraniał — hlogoslawiuiislwa ludowi udzielać hex pozwolenia tegoż nic 
mogli, na Sejm pr^ o^lgiosie tr^b i kotłów zaj^.cl£ali albo na pokoje 
królewskie; Senatorowie napraedw wychodzili z powitaniem, Król z tro- 
nn zstępował o kilka kroków i wita'ł a następnie eadicał ołwk siebie 
DwÓT miewali bardzo świetny ta zwykłe marszalkowal kasztelan — 
^uioi EawftE« buk H powinszowaniem z hołdami z prożbą o protekcyij 
1 t. p. albo dla konlereneyj przed Sejmem -Walnym. Liczny iwcMt 
młodzieży ubożscej szlachty pod nazwa dworzan tu poloru i śmatła 
nabywać miał pole — było sporo i nrzcOników dworu pryniassowskia- 
go dla oetentacyi polńebnyeli. Król Prymaa i Heuoan to najwyiata 
powaga i niypicrwsze figury. Żeby od kardjmalskie^ i uuncyuszow- 
Bkiej godności wyższjj była prymasowska I'apie£ palijszem ją odzna- 



*) B-p«tw» Cbcjnukie ISOS r. ir Lubelskie prt«ini«oioii« io«4al9. 



CE}'ł. Bnila Ijcona X Pnpieia nacknY zoirtał tytuł A-pom. GmeŁ Re- 
rerenilissiiiiiCcIsisaiiui acSercoissiiui—i bIoskiuo jako lutcrrcgibus Pronsg i 
biw yicej-egibns w Beikrólewio — a pner. Koustylitcyij nii Sejmie Kouwo- 
kacyjnym w Warszawie lń73 r. lEapaillą z teg") tytniu iirzyznann Pry- 
tnnsont xa BfzknMcwia pm'\>'ilćj zwoływania Sejmów Wrtliiycb to jat 
Konwokucyjnych i Elekcyjuycb. Uyece^a Goieź. obejmowała W-ti 
Kaliskie Sieradzkie Ł^L-xyf;kio KaweKte Kamahy i Pomone. Kolie, 
miała 12, arciiidyakoiiatów 7, kośdoIAw pwaf. opniCK klasztor 
870. Katcdni Gniei. iiajwepauialsza z katedr w calćj Polsce na górw 
Lecbowćj wTTiiMiona — w nićj erób s-go Wojciecha i skarbiec pamią- 
tek ojciystycli i niemało dziel sutiUii K«<ioytł' podziwiania. PrjTnas 
miał do pouiooy (lw6cli Snfraganów Gieiii. i Łowickiegii. Skład kapi- 
tuły: prałatów S. kauonjktjw SO-tu. Micłml X-i,q Poniatowski ostatnim 
byf Prymaocm fi-pl^j a ^Madyal. Łubieńaki Prymas oslatuiogo Piasta 
StaoJsł. AnjTRSta koronował. 

Areybiskupstwo Lwowskie — l'oc.7,ct Anryb. Lwów. ro/JKicząl Jan 
Kxe«zowriKi l^ilti r. [io(Ui;gał władzy Prymusa — miał obowujKt-k zje^^ 
dżoi na Synody pr^ez tegoi zwoływane i wyroki Sijdów Ditcbow»vi^H 
pod jego o8ta1«czuą oddawać dccyzy:j, [{-Htwa Przcmyśtakie WloS^^^ 
mii-rskio Cbflnuskie Kamicuiot^kio Kijowskie iH)d Siutropołia Lw<»waką 
iKMtawaly liidziei Hakońskic albo Wołoskie vel Cereteimkie w Sliiltnnach. 

I'oil narządem Hiaknpńw we wszystkich Uyecczyarh lir-tyto si^ do 
5,000 paratij, J^ollcgiat z góra Ijyło 40. — 0|jaci IScucdyktyńsoy Cys: 
wy mieli prawo nivwar infuły i pastorału tak gamo inltilaci Ołye 
Łaski, Szydlow.ski, Chocki, Kliraontowski, Zamojski i innni. 

Prymaa używa) tytułu X-cia Lywiekiogo Biak. Krakowski Si 
wierskiego, H-pi Płoccy Pultuakicmi Xiąi«ty się pisali^ był iLiaż 
godooijci itisknp A\'armiu<ikt a Prot>ai8xcK Hocki Kanonik i Prałat 
razem używał tytuln X'Cia Siclniutkicfco, ci iiźywaii w Bwotcb torr, 
rynch przywilejów Si^ji^jt udzielnych. I*rócz dyecezyalnych nicui 
l>yło niHkii)>ów ia partdms intidelinm — oi zajmow^i śtanciwinka K 
łljutorów i Snfraganów w rozlegtycli Dycoezyacb. Biskupi micU aw^ 
kle po kilka rt^-ydoucyj w dobrach do nieb należących, łCardynałi^' 
Polakiłw kuiiycb "poczet rozpocz^jt Zlńgniew Ole^ckt było kilkiinus 
Aleksander X-ią Mazowiei-ki. Winceuty Kot. Fryderyk Jajrielloiice, 
KrMewicz, SlaniBl. Elozyusis. Xiaż^ Jerzy Hadziwjlł — Stefan Batory 
nowiec Króla, Bernard Maciejowski Jan Olbracht KWdewicz syn Zy: 
Ul-go Michał Radziejowski Jan Dcnhoff i Jan LJjwki •). 



•) nirtoryą ArejK (ioiein. i Lwovrjk. ioirtairilj: X. Eiepnicki Jeiuila, Bnieńil 

X. Al^fiy Odbtkl Ntetlcckl vr Ucrbnnu, NsrnniowgkF Jezuita, Józefowicz !^krobtu;' 

Bki — 8(aront>ltiki IJiak. Krak. — Dainalenici liiai. n. KiijAws. etc. nittlorj-a Zakonn : 

Anaaiiit X Afalioomdcl — Hist. Zak. Bu;t. X. Mlodowikl — H. Zokonn NorberUad 

[J^-^AOto/ Kn*scfr»U — SOtotOti B, Załi. 0.0. Tt^aitarty Kowowicjuki O. Z. DODtllit- 

"** —Ka/egyóaki Spcclmm Eccletlae Battwnwa* «.t. 



^^^^^^^^ 176 ^^^^^^1 

Zakonne I>iKhowiei!istiTo dzielili) się a& klasstorne (klauzurue) 
konwentnalDc. W |>4<^U)lkacli tak samo jak Swieckio t euclzo/iem- 
cdw si^ skUdalo, DAettjimiti z kriijk>wc^w — 1 tu w 8i«zui>lyui klasztor- 
nycb murów ohrghie /, wielkim jioiylkicm dla kraju wj^ilacalo się za 
hojne opatrzenie TÓżneini znjgciaiui — ta b;ły pierwszo laiutale i apte- 
ki — uiż8ze i wyłasc sskoly — (iizjinlki (ila ińolgrzyinów (wboźnych 
ł u^zy — ochrony din si^i-ot — pierwsze iatiryKi tkackie i Hiikienni- 
Cie, pierwsze machin rolniciEyoh zakłady i t. p.; tu w eiszy klaszturuej 
któruj nikt gwalcit nie iśiuinl r/lalelia od świntnwepo zgiełku pisały 
fa^^ pierwsze kroniki i dzieje narodn; — ta kta5«ycxno dzieła Mtarożytnycb 
przepisywały pracowito mnicliy albo z uicli ConijK^dia (wyjątkij dla 
nczącv) --(ic rooily mludziciy; — ^tii spisywano dyplomataryti^z-e i t. p. 
l'o i«iiskieb znowu kla^iitoracli w Iwju^i tiożi^j i «x>mie wyrliDwywa- 
ly Młj szUehccłdc- i miiuizczauskiu eóry na dul>r« tony i ulływatclki — 
Biero^ oprócz nauki do prney i ręcznycli włożone robót luiaiy poda- 
wany sp(M(Vb do j^Tcia, kalectwa ctinniłKi. i nvfltR tu opatrzenie i pomoc 
znajdowały. Kiedy nuiicliy dziełami »ztuk pii^knycli I kunsslL'W sta- 
TiW itią ozdobili, ćiwiiitynie Pauekie. zakonnice pracowite przycz^niialy 
8iq również do te^» sxtiio/.nćmi kwiaty i giistowaumi apparalumi. Kie 
iDoźua poniinąó umluf: tcgu kłem z»koutiL'^-i>, dojiikioh ual)v\val prawa, 
podejmując mis3yii dla wawracaniii j>oj;aii ;»1Ik> wykupu w jassyr za- 
^Auyeli od 1*urek i Tatar uaRzyeli zi«ników za iizblcnuio ze składek 

K kraju iiiuduHzu. IJiiebowifusiwo kUiszloruc ]>u(lEicloiu: ua Prowbioyc 
Itik.-} I,iiew!<kji i Ha-nki; skła4l^y uast^puji^ce mczkie zakony: Atign- 
Suuic Itcniardyui łitfontinei Kapucyni Frandazkanio Donucikanie fa- 
ni Kftutednli vc-l Kielauio Karmelici ",1 Kartuzi Norlienauie ISen-idy- 
ktyni**) Cystersi Uimifraterzy (Czubki) Kanonicy S^pitatni (Dueliaki) 
T^nitarzc Miecii<twiei Itoże <!ialki vel Marki Maryanie vel ]{<>i!)iii'i. 

Zakony ioiiskio: lleuedyktyuki Cysicrki Norbertanki Doniinikau- 
Iti AiigtK-tyaiikJ fraiicii^zkaiiki Bernardynki Kamwlitki Hryiiilki Sakra- 
mestki Wi;(ytki 8zarutki Maryawitki; którvch zadauiem l)yiii uawracać 
oSry Izraela, Klaryski v, Daniiauki Kauouiuki. 

WufcJIo ujtactw, klasztorów m^kieli i ieńskiołi było u uao zu 
eiasów K'pt^J 740-^1. 

Z^Tximadz«nia zakonne czyli konwentualne były tUDttępnJact- : Je- 

ziiid rijatzy Uratoryanie tbI Filiniiii, Missyonar^e Koinmuni^ci i\atyni 

Bcnoui vel KedeujptorzyŃii składali razŁin 200 koiUjii-Jw. .leziiicktch 

{Societatis Jeituj b^-lo iw, Pijarskieh (Seliglao Piaej 2'J, Missywiarhkieh 20. 

Uenedyktyui Cystersi Norbertanie i MiecLowici byli "pod zwierzch- 



*> EanWlicI % Ctmtf pod Krałconrem o* mocy Koi»1vt. % Ki9 r. mieli obeirta' 
Wc wyknppreł j<4c6w x niewoli UrtcfcltJ i tatsrakiy. 



•tnoD 



CaulnBm ie ioli x lEoutti CasŃiio aprowiidEJ) W-dn Kopeć. 



^^^B — 176 — ^H 

nictnretit Opatf^w (Abbates) ci k po^otln doniofliycfa uposażeni vr dol)rad| 
ziemskich r<>wuici jak Bpi poHclstfra ztignuiiczne o wliuiu^ k»szc9 
Biłmwgwali — w ohrehie swćj władiy mieli prawo używać mfuły i )« 
fitornln, ))yli to kauuydaci Ba Biskupów Kanclerzy nawet, Punj uratuj 
lo jctt Kanlyiialów. Tyuiccki 0{>ut xwnl giij ulowioskowy, Aljoa«|^ifl 
Uiiu vi)larniu — a kiedy by! l^.eii<źonyiii nad wezystkieiui OpaSH 
tego Jt^rotuatlzenia, tiiywat tytala Arcbi Ałił>iitiu. V 

Tn cbyba takźo doliczyć trtohsi odbitki czyli odłamki znkonA^ 
lyoen^kidi z oza8<^w krucyal, kt<*re sie na naaz^ ziemię scbrouiły. Ja- 
kut Krzyżacy (albo ZakoD Tetitoński N. Mar>i Paony Rprowad»)nfl 
prac-n Koiirutla X-a SlaKowiiMikiegu, dla luiwraciuiia pogamikicb FrtiHU 
Litwy i ŻmniUi, co dał się Dam dobne we zaakj), powielali jak dfl 
zdaje na gmzacb n osx8 pierwej tstoiejąncgo zakonu Braćmi IJoljrzyn 
skicmi zwauego. PóźnicJHZf^o od meli zakoun Kawaler<>w Micczuwyol 
w Inilantacli, ztlohycee w ziemiach podda) hfh Miiitrz tiottaixl Ketl« 

rid opiekę Polski, f;dy ta kraina ou nątfitibiiefi Szwedów, UaAczykuil 
Warej^w niupokoJoDł) była. Kawalerowie Maltańscy dalszy cii;^' ,li» 
annilów, midi w ł*olsce zraza dwie rezydoncye tylko, cxyli koiii;tnd« 
n-« INizunDoką i Stwolowick^i; Przemysław do Poznania, Ka(l/.iwjl!owi« 
tlo Lilwy icb tiurowRdicili. Itartlomićj Nowo<lw4iriki i Zy^'ni. ^zrcdzid 
flki Kawab-rome Maltańscy k PzasOw Zygm. III, uici>ospolitćj odwaga 
i bio^loAci iv sztuce wojennej pod l^epanti^m i Suiolcwdcicui dali dowo^ 
(ly. Odynacya Ostrogska, po wygaśnięciu K-iijt Ostropskicb tćDin si^ 
BakoDowt dostać miain, ale dopiero I7f'<j r. wbrew woli narodu podiiiog 
sioBą zoetala ta kwestya aa nsilut: żądanie u^ifiuiyck loucarstty, czai 
mu siij oprzeć wówczas trudno było, Templaryuerów w Xll-tyui wic- 
kn llcuryk X-i^ Handomicriiki z Ziemi ŚmctćJ wrac&jjje .iprowadzil, 
odadsił w Opatowie i we wii Zagodć nad Ntd)^ a l^nceinyslaw w Kofl 
łintn gdzie 200 lat gaii:inic ])rzebyii. Uiechowici czyli Bo£ogrol>cy, zdail 
ją *ic bj-ć daiNzym ciągiem Tcuiplaryuszów. 

Zakon Draci Dobrzyiiskicb utworeooy dla walczenia z PmaBomi 
od X-iąt M;»zowi&ckieli, wyginął do szczętu i)oiI Brodnicą — zastąpili 
go przyzwani Krzyżacy. 

Zakon Ja8«cai)rc7,y w XV-tyia wieku z niechętnej KrsyŹakom In* 
dności złożony, potajcnniie diiabijac bardzo icb p'>l'.;gł,' w Pmssach pod- 
kopywał i calu plany ich zniszczył z żyozliwoici dla Polski. 



Kościół luicki w Polsce. 



Ś-ty AndrKĆ) Apo8t« 



Buś Warocaka od Ruryka się rozpoczyna., S-ty And 
w IV po Chr. iTieku, cbcial tu sEczeplc Wiarę s-tą, potem w iX wieka^ 
Cyiyl i Mctoilyaw z językiem Sowian oboznant, [wAwiceili eic nawra- 



— 1V7 — 



calAt SlewiAńakicb laduw Bnlsaniw, Czechów, Morawian i innjcb ca- 
cyj teęoi KEczepu,! otrzynmli od Pajńeźa Jana YIII |p<>zwuluuic ua 
odprawianie Msiy S-tej w ji,-2ykn slowta£i»kjn) — oast^inie 8-ty Hnino 
w X wieku '/, kiULiiEiiiatu tuwunj^ftEauii. itł^c w icb 6Isdy, ponióiii ńmiorć 
m^-KciJAką, ale się Wiara roMzerzyla f>;t8, bo Oljra Xic£uiczka wdowa 
po Igorze RurykowiCTH r. 1*64 OirEfiAt Ś-ty przyjęła, co następnie ooiy- 
Dił Włodzimierz oieniony z córą Ccsdanui Wbf!iodnifgi.>, i nicrwsxyni 
iD Anfybisknpeni vei Meh-oitolitii zosta! Kgowskiru, od l'atryarchy w Kon- 
8tautynDi>olu wwwit^ny; Mirtiitł a ua!rti;(»ca tegoż Kleiiieiw w Kijowie 
ja2 V kośriele B-t4J Zotii byi kousckrowaiiyiii od Biskupów iaciimkii:go 
obnwjdkii, bo Patryarehat Carogrodzki podlegał jwMse Rayniowi i do- 
piero m Ceruliiirytwza Patryarchy a Leoua IX-go Papieża 1064 r. ro- 
Eorwaniu koAciota na W^cliodni i Zucbodui uiuląpilo. Litwa wnyug^c 
si<; w Iirajo Warcgsldój Rusi, zabrała Kijów stolicą Metropolii z Itoy- 
mera już rozdwojou^, a Cerkiew Wsciiodnia pozbawiona glowj- i ogni- 
ska w Litwie, o«ilĄd na Wolyiiiu i w Ualicztt sknpia się pod Bi- 
skuiKuai. 

Kazimierz W-ld po zdobyciu Raal Cxcnv. urządza Hierarcbią dn- 
cbownjv na Rusi /. Biijltnmtw Przetnyśialdego, Cbelmskiego i Włodzi- 
niicrakieg«, a na Litwie z Turowskiego z Metropolią w K\)owie, ętliie 
Witold w miejsce wygoanego Focynsai, Ccmblaka naznaczył poswieco- 
D^o bcs u<lw»łania aic do Patryaictiatu przez miejscowo I>iie]iome&- 
atwo. 
no«i. 



Kuś Waregska tw utracie Kijowa, «o Moakwy StetropoUą pr*e« 
Jut vf te c%aay kok-iół Słowia6sko-Riuikt w Koronie 1 Litwie na 



dziesięć D)'ecc»yj siij' dzielił. Wypadało teraz odpierać zabiegi Piiiryar- 
cliatn CarógTodxlucgo, oo zerwał z Rzymem i <is^iyi do jjorużuieuia 
n naa ko^dota Zachodniego z Wscbuiłuim. Jakuź TlłctropoUci KjJowacT 
dostają ua drugą stolicę Wilno, jrankt środkowy kr!i;iii, gdzie mają wiel- 
kie zadumę lasłauiać leu nowy Wscbodni kościół t>d intryg Carogrodn 
1 Moskiewskiej Metroiwlii wpływów. Mcbimaudrya Lwowska o-go Ono- 
Irego otltąd awaia sit- za ich Snfraganii^ a wyśwte<-ouy niskup Tu- 
CKttpaki ma ta tylko od Atctropolitów powicrzomi eobie Admmietratora 
fnnkcyą. Nabrzmiewa tjinl Najwyiazśj płowy KokJola WscłKKlniego 
n n:iit „Mctn>p'jłiEa Arcyłńsknp Kijowski, Halicki i włtzecb Rusi w poł- 
acie i Litwie. Unia Floroucka z 143Ó r., Brzeska z ló9*> i ostutaia 
z r. 1720, silnie wpływają na podtraymaiiie je<ino*-i kościoła u nas 




Hz^j szJac-bly) opiera eic Unii z Rzymem i przybiera tytnł jVrcybisknpa 
Halicko-LwowakiegOj — ale tytuł zgasł prędko, 1k> Unia pnw;mot:la. Ra- 
hoza Pociej i Ratski twórcy Unii łłrzoskiej, cliociaż ubrali wbie Wilno 
za 8l'jlii-c, ^r.n!k<)wy punkt R-irtej, przt-/. posztuiowanio dla tradycyi 
w Kiii>\sic sir iii^jtalluwali — w XVil wieku Ijjii w Kijowie Unircy Mc 
łropoltci i Oyzoniccy. Dla wiokszćj jwwagi pragwjłi Metropolici Ijnic- 

12 



I 



— 178 — 



1 



oy zasiadali w Sonacia I słaastiic, bo zuaiadati v! Radzie XiąŻ9cćj na 
Olwie. 

Po Unii Lul>el»kićj ci^ele tę kw&>łt}'ij {K>niRxaoo, ale dccyzya n ie ^ 
na^t^pila; — sami Dawct Papioii; zatem iirzcmawiuli, bo nale^lo »\ą i^H 
ęorliwos^ nagrodzić i stauowisko podnieść. Hut^ki umarł Itiody Ji^H 
dtafi wyrobiła ^iij {)i7.yrhyliia opinia. 1 Climielnirki dopominał si^ o to^ 
i aarasem dla Dyzauitów, ale K-pta nic cliciala tc|w dopuścić. EIekcvą 
KnMa Micliała podpisał po Biakupncli lacińskicb Gabryel Kolvnda,jako 
Airyb. Metropolita Kijowski, Kaboki i wszćj Kasi ł't>l8kiłSj, a tym spo- 
sobem rei)nacutowal trai-ci iianSd jło litewskim i j)olskiin — riieki (m- 
sińskit w K-ptźj — a cłiociai tipumje w tytnłe Metropolitów Uuiikteb 
i IlalicK — i (n się wi Kijowwkiiij NieunirkikJ także Nicunicka utrzy- 
iniUa Kiit^dni — i'o dla a^rody domowćj wypiułułu zrobić. Jan lii c<> 
tak spr/yjał Cnii nie potrafił Mc-trojwłitów jiosadzić w kraeślu HCiiatut|j 
sld^m — łatwo eiij domyśłić, w nas7.e tciim Bpi7.LTiwiało się Ducbowie; 
stwo i miało za iwba tak^o Stan Itycei'i<l!U. ^ym miał nadxiek, 
rosKta Dyicnuitów wsig^knie w Unią, a i>enat Komnny i cały Folnki 
rńd podcjraywal Uuią i wolałliy ji^ byl na łaciński prsckuć obriĄdc 
Nareszcie Leon Kii^xka, Arcybisk. Alclrup. Kijowski i wgnecli K«8i ł'ol- 
skicli razetu Itiskup Wlodzinitcrtiki /a r7.ądi'>w An^niHia 11 Sasi^, zn 
lał trzwi ostatni Syuud w Toruniu 1720 r. pod prt-zydontyą Nuiicyus; 
Grimoaldiego, którego Uatawy w Rzymie potwicrdKeiiie iiajskaty. 
jHćro za Stanisl. Ans. Metropolita Unicki jliehal łiostowgki lilA) r. 
siadł w 8c-uacio I'ot»kini i prreiyl K-jite. Metropolita na Rusi oWor 
nym l>vwał od Panów i ssłaełity, a kiól go zatwiui-dzitl. Koni«ekr»c; 
dopełniali miejscowi liisknpi i jemu słnżyło prawo wybierać na wa' 
jąoe katedry Pastcr/y, co dawnićj było przywilejem 'W-cJt Xią*ąt 
1 Krółiiw. lUyni się do tego nie mieszał, żcfiy ztjjd pnvi zwlokę w 
rcspondcmcyi. nic uaraiac interesów Cerkwi. Metropolita nżywat 
wia<l/,y Palryarcliy, bo ud czasn Witolda stracił Patryarcnat powagę u i 
za sprzudiijiiość i nadużycia. Zakon BazyUanów zwykle dostarezal kiiu- 
djrdatów na Ttiakupstwa. a zajdnżyl na te wzgł^ly za gorliwe )>opit.-rft- 
Die Unii. KapitiUy nio istniały przy Unickich Kiitodraeli, dla tego te£ 
nic obierano tam Administratorów: MetropoUla miał i>rawo praydawr' 
Ko«djntonfiw Bi^kujwm — nagany z Rzyńiti dla BiBkupów Nuncyn _ 
Metropolicie obwieszczał dbi otosowncgo użytku. Cbucli Metropolici ni? 
wot przywłaszezj-ć sobie lytul Prymasa łtusi, co sitj nie ntrzynialo. 



Nieunici, Dyzunici (Dyssydenci). 

■ 

w Koronie i Litwie, tak dalece rozszerzyła alc była Unia, 
Dyznniccy Metropolici, pozostali tylko pn;y Bisk. Mk-iaławskićm, kl^ ^ 
Kónitki Bialtmufcl^ nazwa); — byli też Dyzunici roziztteeui p« calynT 



- in - 

Mb^ a aajlicsułciaui ioli cruppa w okolicy Słacka i aa Ukrainie. Sad- 
ko'nwi, po rzezi Htmiańflkiej rozsierziinietii D^rzuniJ zaJĄWir.}- i<j^ stci/k- 
r*c w poluiiniowiij stronie Kasi budował cerkwie i wznosił Perejaslaw- 
8ko-Boiysix>lfikie Blwo. S^m Wielki uabyl |)r/.ekoiiauiii, ie liyznoii 




Motru)i><lit» Oyzauickim trzech liifikupun^ nstHtiowiano. Z l*alryarciiti 
w lvoii^lnutyuoj>olu dozwolone stosunki i koi^sboudencya w iutcresie 
mary, atu za poaredniclwem kauoe)!ar>i królewskiej. Synod z Metro- 
polity i trŁCtli H-|Miw Kkizidać «!({ biedzie. Dyece);yalnv zatwierdzono 
Koiwystorae. Dyoce?.ve dsictą się ua, Protopoi>ie czyli Dzickanuty. l'o- 
Imoiio spisać majątki wiłzystkich Cerk»-i i zlaczoiiycli z teniii. Szk^ 
i S«]iiliili. Dozwolono eujuiików (itieliuwiiyeh i-zyli Koupregacyj oo czte- 
ry !at» dla sjiraw ekonomicKiiycb z powi^y\vanicai do iiicŁ Opickauów 
Cerkwi, przewodniwscych w Hractwaoli i t. p. osńb ^ieckiego stauu. 
K*ilx4r Mad Moiia»t(Jraiui odduuo Biskupom. W razie zwołania przez 
Metrojwlitt; STOodu iiadzwyczajneco, wyznaczony od Knila Komissarz 
It-pl^ pR-zcutować iH.łdzie. Ludnosi;i togo wyznania kontmllłj parafialną 
nakazani) ^M^lo prowadziło i ksim metryk, ^nicrci i ńhiłHiw urrzyniy- 
waA w porządkn i w j<y.yku polskim. Picc7^ć <xrkivi [)yztiuicki£-j pitjćz 
herbów Korony i Litwy. prx)-Iirala embk-uia cerkwi Orycntalnij z ns- 
pisetu (wlskim. Konlederacyo Tai^owicka odrzncila te roztropno posta- 
oowienui, mogące zapewnić tak po^d.'uiił zgodę domową. 



Kościół Uruiiański. 



Wiam Clirzcśc. w cj>oce Koiistantyns W-go, ugruntowała sit; juŻ 
była w Armenii, za ntądów Tm-data. Sylwester Papiei oprócz Antyo- 
Oueńskicgo, Alesandryjukiego i Jerozolimskiemu Patryarekt^w, zatn-ieruzil 
wówczas I Armi'U)łkie^ i ten zasiadł jn^ na Soborze Niocj;^kim w po- 
czątkach lV-po wiekn Ery Chr. W inViniiejszym czasie owoce gorliwe- 
gyi ajwstolstwa w .\rmenii. l>.*dwie nio przejładly. Szpitale, JJaaztory 
[ koioioly upadały, fumliiszo Ducłiiwieństwa rozBzarpane zoetaty, a wła- 
dza i powaga I*atryarctn'»w upadla. Powrijcily lepsze dąsy gorliwością. 
Duchowieii8t\vii i_ ziiown WHara iS-Ja udzyskala powa^ i znaczonic — 
wtenczas Pismo S-te, £^vai)gelie i ii-ci 0,ico«-ic Koieiota z greckiego na 
amłciuki ji>xyk przctiomaczoni bytt, co siij dla podirzyiiiania Wiary nie- 
odbicie iKtlrzebnem pokazało. S-łbor Florencki stanowczo iK)godzil z Ka- 
tolikami Armeńczyków. Patryarcliat rozjjiadt giij teraz na Jerozolimskt, 
Omiiańako-GregiTiański Cze stolicą Ecznnadzin w GrOzyi) i Konslanty- 



— 180 — 



KIsJaki Mecbitar 1700 r. iyciem cnotliwem i noboioo^ą zal' 
ny, zaprałf:!!^) utwierdzić w wieire i ońwieeić awoicli ■aumków Ann 
czyk6w, Kttloiyl dla nich na pólwyapic More i Klasator Meobilarystń 
z re£ał4 ^go AnloDieco, a po Katwierdzenin tegtń, artez Rzym, pm 
jiiAsf się do Wcnecyi i otrzymał niiilą wyspę S^ Łazarza. Ci nos 
Zakonnicy, pańcili się w ślad inuycb JUsayoiiarzy, dla roiŁkricwiauia 
Wiary S-tój w dalekie strony świata, aż do Indyj gotowi na Aniierć mę- 
csebską. Mecbitar niezmordowany pisał i drnkowal w Wonocyi dzitilft 
mogijcc ojwiwió ziomktiw i t« do Armenii wysyłane były. Obrzqdf' 
religijne Ormian w języku się amieiiskim odbywały; — apparaty i obi 
rj- iJucbowicństwa wspaniale były i bogate, lyani Biskupów litarodi 
wna. XaJuroc:tyścićj ułicbodził Kukiól OrniiańsKi .święta N. Maryi Pai 
ny, a po nich S^o Graegoriia, Izaaka, Antoniego i i^go ł-aiarza; — 



slft I 

I 



w oddzielnym domn pray lvok-ielc własnym lij naoyi w Bjcymic, prócs 
Rznit^a dla pieLizynniw, mieścił stc rmknrntor liny. 

Do Rufii Czerw, jesttcr.c. pnsil Kazimicnwrm W-kim przyliyli Or* 




Diiaoie — tvu Krul mądry jioręt-zyl im wolnoili wyznania i zostali) 
zyk obrzędowy, pf6cx tego iirząflzil hierarchią i Lwów na stolicę 
sknpłft pr^eziiuozTl. Dokąd nic zbudowali eiobio katedr^', w kapU. 
X.X. FrauciszkauSw OnoiaÓBka priczwaućj odbywali nabożoiialwo. Ni 
si Ormianie iwczątkowo byli w zgf<dzie z Rzymem, ale p^tiniój pows; 
lo rowlwojomc. Htcfan i McIchiziMlccb Patryarcbowii;. opuŃńwłtzy oj| 
wyżnę, tu na Katcdrat Biwkapićj zattiadnli, a IS-ty z kolei Bisknp, oo 
etanowczo Unią z Rzymem pmyjąl Torosowicz MiKolaj r. 1630 na Ar- 
cybiskupa wyńffięeony, nżywal lylolu następnpjio ,, Mikołaj Tomsuwicz 
7, Ia»ki Botój i Stolicy Apoatolskiej Arcyu. Lwowuki, Ormiański, wi 
witzy«|kiój Koronie Polskiej, Pasterz, Kawaler Ś-go Micbala, Assysi 
Ojca Ś-go." Odtąd jnż Biskupi Orm. nic od PatryarcJKlw Arm. ale 
laciń^k. i nnickJeli Pasterzy t>yli konsekrowani. Jnryrdykoya Aro' 
była bardzo ołwzema, tvcbodxda do niuj KoA, Litwa, Podole i Wołyń 
nrócs! Mtdtan; — KoAclołńw ogółem liczyła lQ-kic — we Lwowio prócz 
Katfidry, były jeszcze trzy probostwa — tak Kimo w Kamieńcit, potem 
w Łucku, ZaiuoŃcin, Horodcńre, Sniatynie, Brzeżau.ich, SŁanifilawowic, 
Tyśmienicy. Złoczowie, Łyicu i Jazłowcu. Sejm ft'-ki dozwolił Ormia- 
nom nahyc dóbr zieni-^kicb zn snmmę 200,000 Z]>. dla sapcwnien]: 
Aiuduszn na utrzymanie Seminarynm. 



mcz 
:tf«H 



Kościół Protestancki w Polsce. 



EWAKGIEUCY. 



wiadomo, te Hussyci przcilailowani w Czechach znaleUl prxyia- 
lok w Polsce — Synody 'Gniezn, i Poznaóslu cznwajqc nad mar:^ przód- 



— 18! — 



ków zwróciły zaraz bacaną nwagtj na sekciarzy do uas prsybylj-oh 
i za whlywcni Ducliowicóetwa, wydane były sarowo prawa przeciw 
lyiD, eony iwersyli nowe zasady alho je pntyjmowali. Naat^pnic rofor- 
mil Lutra zaetala już zawsze u nas przygotuwatie iiiecg uiursly i ro- 
.aoniwwania o wicrw i Znienchatiici KoAcioTiićj, czego dawBićj nio bywaJo. 
'Sdaiisk i Toruń r. ló'iS )tierws7,e obiawilj- sympatyk <Ila tój uow(5j nADki. 
Jan Ła&ki Arcyb. Guicfin.. CDcąc za])obtcdz »zi:r£otiin si^ uowćj 
»Ury, Barn do GdaCiska się udał, ale tam bardzo żk* byl przyjęty. Le- 
__»! Papiezki Fereira z przyłianyin mu Modzelewskim B-peni Kamie- 
%uckiQi, wygnany xmiaX z Toniuia za to, £c cbciat apalić obraz Lntra 
i [loturbowany tani ledwie się ocaliL Kiedy Zygmunt I wydal surowo 
prawa na nowatorów zuchwali GdauBzczanto znosili kla.?złt>iy t fanda- 
8ZC klas^tomu na Szpitale i Szkoły zabićndi. Wybra) h!^ nareszcie 
i sam Zyg. I do Gdańska, 2«by przygasić te religijno rozruchy. Kilka 
refom^łoiow gwałtownych nwi<^iono i ganiłem ukanino, co wielkiego 
IV Etirupio narobiło hałasu i za oo odsądzono aaa za porywczo od cj- 
wilizaoi. Ula poloienia koAca tym zabaneai<Ha, Svuod>' Łęczycki 
i Pi()trkow'qki diciały zaprowadzić Inkwizycyą, alo szlachta oparia si^ 
t(.>uiu — z:tl)ron]ono tylko mtodziciy nasićj ocz^eiać na Uniwersytet 
Wittcnbergnki i inne w Niemczech, gdzie wrzała reforma i dzidki llogu 
nic jionowily się już wiyećj sceny krwawe lunatyzmu. Ale w Gdań- 
sku, Toruniu i Elblągu, luteraniziu coraz ćmielćj podnosił głowę. Sekln- 
Ltyan w Poznaniu SRcrżyl protestantyzm, a Moinowladey Górkowie dali 
|qnn prolckcyą i pierwszy tam Zbdr (Kircba) otworzonym został. 1 Da- 
ebo wic listwo nasu; nasiąkło tćj nowćj nauki zasndaini. Jan ŁąckJ 
Proiin((zi?7, MiędzTrzecki, Jan Łaski bratanek Arevb. Probofizcz Giiie- 
snitfiiitki — piy^zli na nową wiarę, Holubck prouoszcz Szydłowa na 
Żtuiidzi, Krowickł Orzechowski Mączyi'iskt Prołwszes Lntomirski Pro* 
Iwflzi-z Roniiiski PraJ.mowski Proboszcz Poznański tak samo zroliiłi — 
Duchowieństwo ktasztoruo rozbiegało si^ w^-chodząc z karbów kamofet 
albo nową zarażone nauka. Trt-jjka i Ut^ijewódka dla wysnawcdw 
uiowćj nauki r. lófiB wydali liiblią Polslią. Z ICorouy przeszło SKybko 
udszczepic&^two do Litwy, tam kaznodzieje Zygni. Augusta iKitakiwali 
nasadom nowój wiary i nadużycia głowy Knśriola, imbLicznie ośmielili siij 
rf^gtasza<y. I mliidm-ż Akademii Krakowakiój, z kolei owionęła ta zaraza. 
Tomicki zacny Itp. Krak. gorliwie bronił jeduo&i Kośrioła, c6i 
-juody uajpierwHze rwiziny w kriyn G<'jrkowic Leszczyńscy Zborołvscy 
DUszkowic Clilcbowiczc Braniccy Ostrorogowlo Lubomirscy Wołłowicze 
"Opalińscy KadziwUy Chodkiewicze Paoowie 8])r«yjaiy rcfonuic, nie- 
stctyl i z Itisknpów niektórzy Ńciągn^li na siebie o to podejrzenie — 
inoie tylko stracili głowę, a luoie uali się wy>vołaiua scen lauatyzmo 
OStrem z reformatoninii postępowaniem. 

Synody Dnebowieiiatwa Katolickti^o w>^voialy Synody Prote- 
stanckie. Zgromadzom Protestanci w Gostyniu, na9tę])iiie w Poznaniu 
oświadczyli; „że ulegając prawom krajowym wo ws^ystkićm chcą nij- 



4 



-182 — 



wa^ wo)»o»c) prMkoiuiń relignnycłi i nie i^podzićwftm siq ich pogwał- 
cenia w wolnym narodzie, ktoro^ aa nbywatclami." Teraz jol wiialo 
występomić aftcncli iicz«ni Indzie Poiakicj spotc«zDo£ci w obronie no- 
wej wiary i rad7.ili ni<zaiioTCRd odmienne ])r7.ekonania reH^juc it8]>Ój- 
braci wap(Mobywati*U — do nifli Uczą się priico: iniyrch Ri-i -i Nagłowic 
Fryca Modrzewski, Jan Łaski Kroxvii;ki Firlej i X-ie Kanziwil Czarny. 

Grunt aic prKysiioBabial — Zygro. Aiigr. postanowił wyzyłikaiS 
chwilę po tema i jwlecydowal, że Indzio wszclkicli odcieni wyznania 
cbneśćijaftskiego w obrąbie K-pt^, D"^ umedowni nabywać wlaanoJci 
wHzelkicj i wii2<:lluoh praw nirwan. Ocltąd kraj podzielił si(; na dwa 
olwsy — na tokjrantiw i na nicpizydiylnyoli tej now^j \riary nasadom. 
Kiedy Sobór Trvdencki, po dlngicn konferencjach na ładne si^* uMt^- 
ptitwa nic Kipidzal, »'tvuc/<«d Karol Ccsflarz postanowił obmyślić pewien 
nKMlns yiYendi i prae/. Aogsbiirgskie lulunm dozwolił noWBtoix>ni r»- 
wnycli zmiau w dopmatach i oluy^dacli, na ozem puprzcdtaó pntcciei 
nie clicieli. .SoWr polegał ua zdaniu naszego Ilozyosita, klóry tam 
pierwsził uieledwie odegra) rol^ „ie ta buna przejdzie bes podkopania 
jcdnoM koćciola, alo tu czasowi Ko«lawt(- należy." 

Nie mńgł tego jai przemdziee Uozynsz, źc cii sami Jemici któ- 
rycii wzijj! w opieki; i zwabił do Polski, ^-ykopi^j przejaśr wi^liszą i 
i ruzdruinią motuićj wzbnnonc uroysly — a stało siq tak precz zbytni!) 
tego Zakonu gorliwość — szkoda wielka, że ta nienaganna zkąd- 
inąd f.'01'liwotó nie lijczyla się z miloćcii^ bliźniego i krajn. Jak 
prorokował iiasz Purpurat w istocie nowa wiara na kilka się sekt 
rozdzieliła. Kalwini z Braćmi Czc«kionii pol^Kj^Tszy ait; na Syno- 
dacli, w Xiqia Pińoiowie ClH^ł-inacii i Koźminku, naradzali eił; jalib^J 
vnka6 tolenuicyą — z^vo)onuioy icli zanad Decyusz i lionar, z otoc%cnt^^| 
Zygm. Ang. poparli ich i w skutek lej protekoyi, Kirehy czyli ZlwijM 
T. Brogi, Btawtali t cmentarze oddzielne zakładali. Jan Zamoyi^ki ^0*9^ 
KJWSCy Myszkowscy T«;czyńsey Potowy Otwinowscy Gorzkowscy I.3fl-" 
sotowie Szpiukowie, znowu za uprawnlemum tej nowej sekty przema- 
wiali zapewne, od amiitnyrh Rcon innatyzmu ludowego chcąc luowier- i 
ców oslonii — ale w Wiłiiio X. Raiłziiri! Czarny zboi^yl Zbór Kalwiii- 




łw odsądzał Cłiryśtnaa otl bozkośei i odrzncal Trójcę S-t^ Kńczow byl ' 
gniazdem i ogniskiem tój nowej scktj-, a gorliwcmi jćj rozkrxemcieł«nii, 
^li Lismani Czechowicz Staukiir i Ślatoryun Stojeusidm prsoKwany. 
Kefonnowani t«raz sami się zlękli ti\ nowoici i podkopania kardy^i 
nałoych dogmatów wiary — pragnijli sui iiorcrzunileć- i zlać w jeduoS^H 
Zbierając się na Synodach w Koźminku Golncliowic Chęcinach i Sai^^ 
domieraw r. Iu70, dążyli do nłożenia paktów czyli umowy I jcduomyśł- 
noftci. Ułożono wyznanie wiary Polskich Protestantów w Sandoinicrau 
(Consensus Sandomirieosts) i spisano — tn orzccEonćm było: że Cliry- 



— 188 — 



I 



etui był bozkićj natnry, £o tajemnica Trdjcy Ś-t^j, nie moiei iiyć inni- 
8KHM1, ie według nauki Ojww KoiciolŁ pnyat^pojący do Konmuii 
Ś-iiij, pwl jwwtacią chleba i wina, ijoiywsgą duło i Icrew Jeznsa Cliry- 
atoSH — tcu symbul Wiarv dis Lntrńw Kalwinów i Brad Ciecskicli 
prayjoty ŁatwienJzeiiie zysŁal Zyg. Anguala, WoI«KCgi) i Batorego. Bra- 
cia Czescy (Confcssio Boljcniica) najlicamiij oeiedli byli w Ptanaaiu 
Łobżenicy Ostrorof^ Koitiiiukn I-i-sznie Tonmin GoBtyninic Wselłuwio, 
słowem w W-pol9ce — jak AryiiuiL- w Slalej Polsce — tu nawet rzekę Szre- 
niawa. Liitoika, przerwano ictijd, iM i-óinych odcieni Frbteotantijw zna- 
c«Da Cyfry zaJuglit ty ukolitn:, Napniino TrjLecietJd i Wolan w Po- 
znania, Nieoiojewscy w loowtodawiu, iMKlczae dysput x Jc?,uilanii Ma- 
nili ta^ poliiiDtowsć tłj niewMteaną według fcij zdania gorliwośi!-, tchnacĄ 
fftnat^/Rji>iu — zaraz też smutne zaczęły si« sceny. Hł<>dzicż szkól Je- 
znickicli i panpry, do ktoryeli i inna fsiwicuż się przyłączyła, nncinwy 
aiij ua Zbi'ir Ewangiclicki i ciiicnlar/, do ezci^tu je zhnrzyly. Conscih 
sus SaudiJUiirieneif) mc była przyjęta i aszaaowaun przez w»zy»tkiclt 
opticm sekciarzy i na zwołancm pracz X-cia Krysztofa Kadziwilla 
(Xillwjniniii w Wilnie nic przyszło do zgwly — z lem wszystkiem Ucliwa- 
]jf liaudomiLi-skiuj Konlcrcucji, jako od wi^kszoki przyjęte uważały 
vą la obowijjzujjjcc. 

Ordyuarya cisyli Ustawa dla Ministrów tcI Dnchownycb Prote- 
Btanckicti slaiiowila: £oby lui Ministrów wybierani byli InuzJo niepo- 
dcjrzan^j moralnoki, U|M>ruiuai blądzijcych soetawionźni było Sopenn- 
t«ndcDtom cxyli Scninrom — młodsi Ministrowie obowiązani byli im 
idcgat!- — ^ Seniorom ^iylo prawo cskniiinnikować nieposnisznych mlod- 
uzych ministrów — oiwwinzaui byli zwicd/jit- Parafie vel Gminy — zwo- 
ływać 8ynody dla obmyślania konieczny r!i zmian w adminisłracyi, alo 
nie w utsaiłneb «-inry. Ministrowie inicti obowiązek opowiadania sło- 
wa Itoźego czysto i Jasno z kolei po polsku i po niemiecku — udzielać 
SŚ Sakiamouttiw, lua do pracy tTze£wi»cł zgody i milowi bliźniego za- 
chęcał^ tudzież do poszanowania wbumoki i praw krajowycli — do nich 
nalożała opipka nad Szkołami i troskliwość o naukę krajowegii jeżyka — 
do Zarządu Gmin (Parafii) nioeli być |w)W()lywani i Itidziu wwicccy 
z wyIwrAw Gminy, z moraJnoAet i dobrćj kumloity znani. 

Po takiem wolnoki wyznania zatjezpicczenin, nasi Protestanci te- 
raz jąjęli si(; troskliwie Szkół nnwtdzoniom i te niebawuie powstawały 
w Poznaniu Sli^Izyrzocu Szmiglu łVulszlynio Gdauaku Wilnie Radzie- 
jowic Hiriacli Niciiwieżn Brześciu Lit. Siemiatyczach Szydłowie Krako- 
wie Dubienkach Lcwartoirie (Lałiartowie) Tnrołńnie Okszy Patiiowcacb 
Bełżycach i i. d. 

Aryanie w Małopolsce i na Litwie, jnż ustalony modus vivendi 
i zfiodę j)0<lrywać zaczęli. Duobom<;uBt«'o Katolickie, czc^o za zle 
ł)riw nie nto'^nn, musiało jKtdwoić gorliwo^S a przcdewazystkićm opa- 
nowało uenzurę, aby wychodzące pisma iwleiniczne nie szerzyły złego 
w narodzie. ^\ryanie ł^nnem tekcewaJ.ąc dogmata przez Lutra i Kai- 



— 184 - 

wina uiizanowano obdu^rali z aroku gtow^ Ducbowłcństwa Rzymskiego *) 
Aiiabai>ty^ -łsA Chrzest u czcza form^ tv1ko uwai^^ podkopywali 
zftsadT BM^eczno^i iiorgaaizowaitej, bo i^ali wspóln^ wlamioMci dóbr 
zicmakicD i nićhieakicK. 

W takim alaiiie reecsy mmiAl się odesnnć fanatyzm, co jni byl 
przycichł i ^zily okropne jego nasteptwa /.wlaszcaa, ic i _ 
nic było szcacrćj zgt«ly uti^y kalolikanii u l'rote3tantaDii. Jnkc 
odnowiły się pnićśladcm-ania u nas — naczęto nai«uia(: i niupokoić Zbo 
ry — prayHzio nawet do tego, łe Inowiorcy a Scuatu wyrugowani icoAtall 
za Zygm. III-go. Protestanci nasi zagroteiii i przerażeni, xlożyli Sył 
nod walny w Tornnin, pojHirci od azlachlj* i moiniojsiiycb panów ca^ 
niemal Polski, mdidli tum przcx kilka (Wtńedzc-ń łies przerwy u»d po 
trzebanii kościoła Proleataiickiego i zaprojektowali pewno rękojmie za'^ 
bezpiecząiąco ich od Bwawoli praltn i ttciskn — ale Zygmunt iiifl 
przyjął Delegatów do aiebie ud tego Synodu wyslaijycli. Wtenoiaa 

Sid praewłMlnictwem Konst. X-«ia Ostrogskiego. Kawiii);nla ei*; Konfo 
łacya Wileńska, z zamiarem obrony jjrzuL-iw ogr^iuiczcmu swobód 
1 woIdoćc) amniema Dyaeydcntów w ogóle, a rosbndzona swawola eo 
nie łatwo daje sie opanować, zburzyła Zbory Ewan^ielickie w Pozuanit 
Rudxicjowio Lubbuie i Wilnie, nie oszcatędz^c i Bibliotek. 

Kassowano Zbory w Wielkopolsce i oa Litwie przedtem dozT 
lone 1 powtarzały sie sceny tn i owdzie fanatyzmem tcbiiące. 
dyalftw IV postanowił temn koniec p(lloży(^ — wyjednał ua S^mio ul 
tykaliio^ć Ziiorów istuiejitcycb. a Dowycu budowa do dalszego cz(Mtl_ 
odlożuuą iHMtała. Ubolewał Władysław nad temi wcwnętrznćmi rojtliir- 
kami i poważnieniem obywatc-ti jwbiugo Kraju, dla równicy pnu-konań^ 
religijnych, ate rojulmucłiana ewawola, a nickie<iy i gwałty, jeszr^e si^ 
tn i oiYd&ie ezaHami odezwały, l^kazało tiiv. ie Margratńa Itraudc 
bargslu rozduiachywiU ogień i pragnął go w płomień wojny domowi) 
rozniecać, ahy z tego ro^dwoionia w przyRzlońci flkoreystae. Na wal- 
nym Synodzie Toruńskim (CoUoftuiam Cbaritativiuu) 1644 r., wcdłng 
iyozeń Króla zgromadziło si^ DucJiowieustwo nasze i Ministrowie Pro- 
te«tanc«y, dysputy too^ly się s cal^ swobodą z góiy pon^czoną, ale 
do zgody nie przyszło caćm si^ Król, zgody serdecznie pragnący, nic- 
pomaiu zmartwił. Kiedy za jego następcy .Szwedzi wKroczyli, jirzo- , 
iladowani Frolcstaud łączyli ń% z iiićrui i za to przenicwierstwo { 
wypędzeniu nieprayjaciól, od sprawowania Urzędów i praw poUtyc 



*) FauU Socfaft naeiolidla tektr ArfRDAtr, pocttwyciwuy z ifń^ na pAtu* 
Kftto Akatanicjr K»koir(cy 1&93 r., dicieii Rpaltć ua atOAie, na którym ptaiu Jego dra- 
K«wua 1 r^coplśy sjilaiięlf > sic go acrUI X. Msrcrn WR4oir1ta ProfotMr T«doc9 w Alma 
Haler ^Afalojay Biaknp 1 JO lUnoJttrz i w aoma airoim dał inii prcTtulel:, bo podzielał 
|ffi«fco«aBla KudynaU Stu. Umyiuta, ie Bekiarso uml si; iuiw«Ocm tęptfi b^% albo 
mie^ na łrao danoćj ntary. 



- 135 - 



.Afch niywania odsądzeot zoatali, a did«ct zraiwzaiijch co do wiary 
buUcustw, vr skutek FJyklu K-ydaacgo, KatoUekii^ mosi^być wy- 
Rnania. Nie ttsiały te ro7.mchy i swary za ckrs^w Jasa lO-po, clio6 
lAtarał sii; ile tylko luoźoa vrp1}'wa6 na obio strony, aby t« dulogliwoŃG) 
Łiasoić. Pod Augosttm Mocnym kiedy dc dla korony polskiej bwi na- 
myśla na Katolika pn^dKierz^nął z» wpływem X-a Szaiiiiiwskie^ 
B-l» Krakowskiego, co ei^ nio policzył x ducbem czasu i nic prtewi- 
dual smiiluycli uasiępałn*, chocm to natonczaa ni« tak jD:t było tru- 
Ma6ni, zapatlla tlecyzya niotorlDiiDa, ie Koc>cioly Keformowanyoti Wy- 
'tmń zwolna 1)^^ zui>si!ouc i publictno naboieóstwo zataniownne zeza- 
seni być ma. Tym«7^em w TornnJn 1724 r.. podcy-os prooeflsyi nro- 
CK}'»łi!<j xajłxla smutna srena z obraiu) czci llor.kicj i jMnaiaccgo Kościo- 
ła poli^iŁOiia — kt/>rćj ofianj piidł zat-ny Prezydout Rćisucr i diŁicwi^- 
cla obywateli loterskiego w)'xitania ómlcFCią ukaranych, mimo pnelo- 
iaif Nancynsza Papiezkiego i Posłów od Dworów ołwych. 

Odtqd już na K'>duość poselską, źadcu Dyssydenl uic mógł być 
.wyniesionym — ograniczenia nie tylko łTugiciieni Dyssydontów utrzy- 
numo, alo owszem pod Aujruatem lll-oim jeszcze były zaostrzono. 
I Wkrótc« po wstąpienia oa tron Stanisław August ołncyniał (Me- 
Inorandum) Upomnienie od obcyob Dworów, do postanowiły stauąć 
nr obronie uoi^niuuycłi a nas Róinowierców, a raes^ nabyć jfwaraueyi 
ba sprawy i ]»sy nasze. 

W Roflśya. Pmssy, Anglia i Dania brały icb 8tronę — łatwo odga* 
Hlią^ 2 ciywi ' insynuacyi powstały jednocześnie Konfederacye: Tortu^- 
ska i Slucka. Mimo opom Senatu" dnchownt-go, na Scju)tc'Delugacyj- 
n>Tii 1767 r., zapewniona im Kostala wulnnść wyznania i prawa cy- 
wilni.'. Osobisty nieprzyjaciel Kn'>bi, zaknlisowy doradca Protektorów 
iia«ay;c!i Dya-iydenlów, X. Gabryel Podoakl Rcferendani i Opat Ty- 
niocki, po odos^ranym akcie wy8kocxyl jak mijwtrair na Arcybiskupa 
Gnieiuieiiskiiiiu — \vzuiufll bij; i upadł jednocT-cśme potopiony i>d cideęo 
narodu i wy rzutami snniienia dr^ewmy, umar) za granicą, znalazły Sie 
dowi.>dj', że [Kiradził w)-\vieić Senatorów, co z owzycyą wysttjpowaU 
niecliijtni Dyssydcnlom, 2H oo Kt/d njednany na Prymasa go pniedsta- 
wił i E(Hniiiaeyą zywkal w Kzymio. Konstytucja 3 Maja zatwierflala 
I woluofó wyznania i polityczne prawa Dyssydentów. Powstał w War- 
Bwie Generalny Koii^ystor^ Wt;^rowflki i przyjęto Sasaką agendę po 
''akcio Unii, ustateranćj *Lnuów z Kalwinami. Warszawska Gnibia mia- 
ła z pocEątku skromny drewniany Zbór z cmentarzem i ^kołę Gmin- 
ną — nczouy Pastor Bingettaubc go poświęcił i otworzył, a w r. 1781 
nowy, wspaniały dziś islniejący Kokiól Ewangielicki, przy ulicy Kró- 
lewskit!-j wznicBłonjTn został. Synod zawialywal sprawami wyznania 



I 



ry/.nania 



I potriel>ami kościoła zarządzał i)od opieką Bządu. Wj*znawcow tt^ 
Bprawuione^ Protestanckiej Ko<Moła, razem Lutrów i Kalwinów li- 
czyło si<i w granicach R-ptój zalcdwc 200,000. Kościołów enyli Zl«>- 
rów KirotlAtnu takie nazywanych pod koniec K-ptćj było 60, a siedm 



^ 186 - 




Srl^cuuo Kalwi]'iskich — sskót i szkółek blteko 200 — wiolu z nieb 
e posiadało nieniie<>kie^ j^zyk^ modlili się i ^iówali po poUka 
i wogóle inumlnością się odzoacsali i iŁyexliwasciq oia kraju, któragi 
tsoH się być obyłpatelami. 

Skromny Zbór Kalwiński istniał w Warszawie, przy nlicy 
na Działyńskicm. Naat^pująco rodziny polokio w priyj(;ly zasa< __ 
Kalwinii ulbo Socyna: Konarscy Trepkowie Mi«I^y Swidowie Rns- 
soccy (;luchow»cy Nicszkowscy Prayjemsfy Spkszytsoy Bronikowscy 
Powodowucy KunuitowMcy Myszkowscy OslToro^owic Malioey Lnbii 
ni«ccy WlSKOwaci AreisMWsey X. Ka(b-iwillowie Kiszkowie Moski 
riŁowscy Oosiawscy Wojdowwy Wolanowie Morsikowscy Fraypkowfli 
Czamkowscy Trzyciesey Modrzowgcy Rojowie Lutalacy Gorkowie Si 
motniscy Opalińscy ZiKiscy Leszczyńscy Zborowscy Przer^hsc^ Grze' 
scy Goiczowk- Cliehnscy Wggierecy Eybi^scy Turnowocy Boianows* 
Nieniojewscy Marczewscy Myciclscy Bcjewsey Lutoinirsey Mackiewicz 
Bromirscy SIcciósoy Kraińdey Sowińscy Lascy Tomiccy GrabowM^ 
Bobrowiwy Sicdlowscy Skierscy Pickaiacy Pakluwscy Kogsecey Hai 
niecy Kazanowscy Orzeeliowscy Baddmscy Radeccy Sienińscy Cnojeń 
scy RwluMsy Kozielscy X. Sapieliowiu Lijiscy Nieniicryczo BiakC' 
Zakrzewscy Mouotomo Grodzcy Abramowicze bambrowscy Karc&ewa 
Karneccy l*rażniow3cy Laccy Czecliowiczc Wojewodkowie Hlelwwic 
Braniccy Wolowicae Choclkiewicze Pacowie Krzyszkowscy Firlcjc Ki 
wcczyńscy Budnomo Otwinowscy GoRkowiM^y Krowiccy Lasoccy Łu 
kowscy (łleśnicey I>anckorońtcy Życliliii*oy Mieleccy Zaborowscy Koi 
sowscy Clirząfltowscy Dzialyńiw Halonie Drabiccy, "iiienniccy liypnio^łl 
scy Lasiccy Stadniccy Pani<iIo\v»cy Głnskowscy Kopccey liYysoccS 
linmiewficy Kąsinowscy Górzyńscy Drohajewsoy GImscy Kmit^iwic 
Czyzows(ry Gostoniscy Góreccy Bonarowie Straszowio Jabłońscy Tarlo- 
\vie Jazlowioccy Janiccy Mikołajewscy Gniicwscy liialeecy Kochlewwy 
Piotrowscy Zieleńac^ Kwiatkowscy Namysłowscy Smigleccy I-abeci^ 
Murzynowscy Ossoliiiscy Ożarowscy Snebodolscy Radeccy Siostrzenc* 
wicze Makowscy Czarnocin Karneccy Zawiszę Sadowscy Prońer 
Tomaszewscy Brońscy Łyrakowscy Oliwińscy Ciachowscy Prsebci 
dowjiey Buczaccy Szafrańcowia Niemslowio Pietkiowiczo Wilków- 
scy Cliroberecy Knnuiiiscy Borzymowscy Brońscy Bolestraszyocy 
PotworowHcy Orzelncy i t. d. Stało si% tak, jak pnEOwidwał misz 
zacny i mądry Purpurat Stan. Hozyusz — powstawały t-ijraz nowe 
sckt^ w łonie Pretestantyzmn i klńcity się o zasady i artykuły wiary, 
a %Tiela porzucało nową i do wiary OjcAw wracało — i dziń bardzo 
maty i mezuaczuy jest steeunuk rodzin proteslanckicb polskićj uaro- 
dowozi, i te oit^gle topnieją w katolieyunio bez żadnego nacisku, je- 
dynie z dobrój woli. 

l>awim Polska chąo zaebowaiS i obwarować ściśle wiarę Bsym- 
sku-Katolick:j przeciw HiLssytom i róźnycłi odcieni Protcstautoni przez 
86 I>ekrelAw Panujących wespiU z Panami Bad wydanycli, Koustytt " 



— 187 — 



cyami, Konfederacyj i Sejmów, dcUle wykonywaDćmi )Ki)ec«niami 
z Rxymii natlRyłiiućmi^ Ptistanotfieiiiami S^ikmI^jw Prowincyonalnych 
1 Dyepezyalnycti, W3Tokanii Trybuoalów Sądtiw AsMCsorakidi, Dccy- 
jtyami K<mfeilera<ryj llnycb i Uchwałami Kapturów w iJciAroIewfaeh, 
DtoyicyaiJii Groilów i KiinsyBloriiy, znilieKOtią była, ście^oiać pretensye 
Bu-inowit-rtów ( DissidtntCB du adigionc) nie już tylko pobJaiania dla 
ich wiary wymacajiice, ale jawnie dążące do wyłomn w netroju pań- 
stwa, jispt iiutytncyacli, w ksrdynaJnych zasadach rządu i liamować 
zapędy na podwnk-uie imuiuiut^ttig E«clt:siae i roserwauie Djweaiień 
DitcaowieuKtwa. Te ociemnienia rozpoczynają się od r. 1413 czyli od 
^oki reądów Wliid. JapiclJy i ponawiano są r. 1416 i 1424 w Wio- 
Itmia — 14iJ0 w Jedlnie, 1432 w Posnanin, l't33 w Bnic^in Kuj., 
1434 w Dobrzyniu, 1438 w Korczynie, 143'J w Móściekarh i Kiimiońcn 
Pod., 1520 -w Toruniu i Piotrkowic, 1523 w Krukowie i Łccgycy, 
1525 przoz Zygm. I i Janusza X-<;ia Mazow., 152<i prteeiw Gdanszcaa- 
noni, 1527 i 153() w Piotrkowie, 1534 pr/ez Reskrypt Zygm. I do 
Piotra Kmity Marsz. W. Kor., 1685 w Wilnie, 15iO w Piotrkowie 
i 1542—1543 w Krak., 1544 w Piotrk. 1561 w Krakowie, 1552 
i 1554 tamie, 1535 w Warsz^ 1560 w Wilnie i Łowiczn, 1567 w War- 
fliMiwie, 1664 w Paiczewle, 1568 w Warsz., 1572 w Krak., 1577 i I5jjy 
z (iucv7.yj HzjTnu, 1621 w Gnieźnie. 1628 w Piotrk., 1632 z PoBta- 
BOw. 'Koulcd. Jeuer. War«z., lt%% 1(>38, IftlO, 1650, 1G58, 1659 
i 1661 w Waran., 1672 wu Lwowit, 1664 e wj-roku Tryb. Kor-jn. w Lu- 
blinie, 16ti8 7. Uecyzyi Konfed. Jen. w Waiwi., ir>(i9 z Lcliwaly Kaptnm 
Waraz., 1670, 1671 i 1679 na Sejmie i w Grodzie Warszawskim, 16«7 z wy- 
roku Tryl). Kor. Lnbeb., 1694 tamże w Lublinie, 1696 z Decy^yi Konfed. 
JeiL Warsi!,, 1*1117 przez wniesiony warunek do FactAw Com., 1715 
z Deoyzyi Sądu AssCBors., 1717 t Iłeeyzyi Koiifodcr. Tarnogrodzkićj, 
1717, iim, 1719 i 1720 r. na mocy Konstylueyj w Warsz. zapadlyco 
wcdluf: wykazu X-oia Ji^wiefa Zahisk, — zapadały jirHzczc i pAżnitij za 
Ang. II i 111 i za 8tani»ł. Augusta jak niudunio, kitdy ^dzie i z Jaką 
restrykcyi^. A mimo takie za kowiolem pannjąeym obstawanie, nasi 
Ultrakatoliocy i Ortodosyjni Przodkonno przez s-tymry patrzeli, na sła- 
bo w}'konywnnc te przeciw ziomkom obostrzenia, nasiąkli tt^ inasymą 
Bunmium jti«, eumnia injuria i by!a daleko mększa u nas toierancya jesz- 
cze tych wyzuaii reformowanych, niioli katolicyzmu w państwach pro- 
testanckich, że lu wspomną np. AngUę i S/.wccyą — poszanowanie. 
W iniarq wyskakującycli ze strony Kóżnowierców niacbinacyj do ]»od- 
kopauia spłjlcczncgu porządku, nieefomośct, wybryków, zdradzania oj- 
fzyzny c« ich toltrowahi ile mogła (pcrduclUoneB) związków z nieprzy- 
jaciółmi kraju łagodny ciiarakier powkiego narodu, nie zn^al miij nad 
nienii, dla reflcxyi czas dawał albo nuszezal icb pnccwinieDia w nie- 
pamieó i ta sprawa domowa mogła Się była na miejscu lalatwić, gdy- 
by ościenne mocari^twa nie Iiyly się wmieszały do niej, szukając pre- 
textn do podkopania pomyśluoiici Polski, a Krół £laby i cliwi^oy 



— 188 - 




z usłninemi otwym Gabiuetom adlieninlami, uic doiwolił był wrata' 
vl& Kraju aa urj^wisko 1 poDłienie ale wespół z narodcoi icHl 
tntymając wrstąpi) z oręieni w ohronic honoru i ji^o praw niez»]>rzi 
caoDjM I Dieitależnych o<l acwmjtranyeh jrateacyj, była to pierwsz; ^ 
próba wyli się Riiajdzie potrzebna j«dno^c w krajn. a wiedziała m-' 
granicma polityka prócz t«^ o fułabym charakterze Kridla,, korrupcyi 
I nicprzycliylDuŚLi dlań Magnatów, wreazciu o zniewieścialoiri naroan 
i Imka stałej oorirauiKuwanćj ai-niii. Discordia umKimac dilałłuntjr 
(regiones) rea. 

STAN MIEJSKL 

w picnriaatkoTTĆj Polsce, jeden stan flzlacbocki tylko ivytłl 
wystłjpuK': rozszczepiony na sslaobtc i duclłowieóslwo — Oijola, 
niegdyś były pierwgzyin szczeblem admintaŁracyjiićj oi^anizao}*! gmin- 
sowladuuj PuLiki, stopniały tre wsiach, rozpryftrr się i KUikly. Grody, 
opuano wałami, okopami gdeie zda>ma pi^ańekie sie wznosiły eon- 
tynie 1 gdsie uacseltucy przyłi^lych okolic albo uczj^ków, mi^kal^^ 
i Castella czyli zamki pograniczne, były pierwazycJ) miast u nas '^^l 
wiązkicni, powetawaly iiaa w XI i aII wieku. Po tych grodach i Cr^I 
Stellach, g«!y wiarą Clir. wprowadzono i zbudowane były kościoły, za- 
częła Bią ekupiaó rAinorodna ladnodC, widz^ bczpiccnundtwo i sposób 
zarobkowania — jeńcy wojenni, rolnicy, przychodnie i ludzie wolni po- 
większali te osady. Sprzyjał temu Kazini. Hpr. i pragnął wzrostu 
tyoD osad. Kraków, Poznań i inne miasta wzrastały w ludność, bo 

rrayclłodniów coraK wictój napływało, z inną od miejscowej cwarą 
innźnii zwyczajami. Po tćj wielkiej pladze, jak najazdy Mongolói 
i morowćj Kirazie, Leszek, Przemyalaw, Łokietek i Katim. W-ki uai! 
nie ji;li się /.wabiać z sąsiednich Kicmiec Indność pracowitą i warsz 
tową, aby obtiie płody krajowe pnienil)ia»5 dla potrzeb i wygód M 

Kitrienia zrazu, a następnie dla zojio ih> za grunicami Krsjii. Szła., 
aloool^ika i W-kopolsku imjwi^cuj tycli 0Radniki'iw zwatiinty — ale _ 
DiO cllcjjc zaloicc od fantnzyi i nrzemopy Panów d<jmi|f,-ali się po«uyel: 
alg, praywil^ów i praw dla sictiio wyjjjikowych czyli Magdeburskich 
a tym spowliem, i sądów i admini^tracyi oddzielnćj od Krajowćj. Mo 
nańhowio dwzgł^duili ich :iiyczcnia. IJrzątl Wótta stanął w admiu 
stnie^ na czele, i razem sądził — iniell swoje Kaay (scliadzki) stanowili 
Wilkierze rzyli Ustawy dla siebie i w krótum czasie moeuo zii))U^iU 
koneiiic w wcmi, za macierzystą przybranój, skoro Albert Wójt Kra- 
kowski aa czele strounictwa z nich r.lnf.meim, popierał Czoakic||^ Wa- 
cława, 00 Łokietkowi dici^ wydrit^r Koronę. 

W wieku XIII-ym, Polska jui tęsto Niemcami zalndnioiui t>yła 
i l>ły§kaly pierwsze objawy ^emysln. Prócz Królów i udzieluyc^ 
Xiąiąl, Ditchowoi I iwiccćy Panowie, wiele osad i wsi do znaczenia 



— 189 — 



miaat podoosz^jc. ririoe oadawali przywiJeJc i ulgi, które Królowie ch^ 
tnie zatwiiTduiu. 

A jednak jak si^ z poat^ka Alberta pokazjito, było to moie 
nicbuKpiuczuie tem pletmeniem gemiańskiem cały kraj zalewać, skoro 
jni _ iśiląwk i Pomorac dwie okraiuy Polski nicmciŁiiIy a» dobre. Na- 
danie Ma^I. prawa pneci^lo rozwijanie »i% ustaw dla krajn eio&y 
wuyeli, zwalniało od cJ^ianW pnblicziiycli, przt-z co ekiith cierpiał 
ubytek, » oięłortuni wi^kśićnii za to krajijwcy obłoicni bywali, wresi- 
CIA a]>ella4nra od inieiecowyrh aądi^w wójlowakich do Hatli albo Uagde- 
bnrgu, Jaku^ olcgłoeci dla Cessarułw Niemiec była oziiak^. Spostrzegł 
819 w porę Łokietek, ie tnseba wzroat bąfoy tego obcego iywiola po- 
wstrzymywać, i ustawami krajowego duolia moderowae, ale ieby d- 
snącćj «c do nas luduoćei nio odstrociiyć, Łokietek i Kazbiion kwoI- 
lUL i oi^trotnio na|:inai zaczęli Artykuły Magdeburskiego Kodexu, do 
liotrzeb i widoków krąjuwycb. Przedewsi:y8tkiem ko«^owna i aintij 
rzasa pocitt^-njącii za sobą apcłtacya do ilalli zuitreioną ustała, a « gra- 
nicacli ]'oIaki, Sądy NoJwy^EĆJ Instancji usluuoi^ione, wykouywane 
były pr/x-z kcniplot z sze^ia Rajców zlof.ony z treńciis i diiiiliem tegoż 
prawa ohcKuanycli — w pyzoanin, Krakowie, Lwowie i t. d. Kazim. 
W. już w swojem prawo<iiiw3twie Indnotó rai^soową na iywiol zie- 
luiai^ki CKyłi eziacbocki, wlok-tański i miejski rozdziela. 

Zawsze tym meuiie«kim prcvcliedniom zawd/iijcznmy: rzeroiosla, 
knnsEta, a jw caicŚci i sztuki pi^kue — pierwszy brzask i zaród prze- 
mysłu — wzfir pracy dla ociciŁalepo mieJBCOwego ludu — wyTa1)iauic się 
Ustaw, i)r/.y ^^spólnyeli natadacłi i miuszczaństwcni czystł>-iio!akiem, 
wniaiwio obnadzenie niiast wyzntymi /, fauów, po wsiacli którzy teraz 
w cyfrę micazczauHkitij IndnoSci policzeni, do przeniyełowj-cb zajtjó glde- 
ronać sig musieli, sluwcm wiunisiuy sutnorziid miast i icb e^yslencyą,- 

Jni za Kazim. W-go z drewnianych powstają murowano miasto, 
przemysł konieczny acz zwolna rozwija się i łiaudcł, rozbudzona cy« 
wilizai^ya daje sic po mlastacli dustrzegai — kraj się ożywia, bogaci. 
Wiiłzą o ficianc co si^ u nas robi, głośno prawodawcy i tłobrcKO gO; 
epodnna imiłj nęci wdąi maasy ludności, cu sit; z Czccb, Morawii 
Szląska i Niemiec do nas eiśuie. Dla wygody zagraulczuycli kupców, 
na okłady towantw oiwycli i krajowych, bndnje Kaziut. Snluennioe 
w Krakowie, a w Kazuuicrzu Dolnym stawia wielkie sjiichleize, na 
^lad zboła polskiego; — robi port wygodny pod osłoną zamku, i stra- 
^cy, a dla ieginei urządza latarnią; — aby poduiew^ żywioł miejski, 
[o Nin|wyŻ8zij Rady miejskich obj-wateli z większych miast przyzj-wa. 
Foznari, Kraków, Kalisz, laowb-elaw, .Sandouiicrjs Sieradz pudpimijH 
traktat z Zakonem Krzyiackim, i pieczęciami go swojomi ypatra,ią, 
a szlachta bardzo krzywo ua to patrzy. Rasna jak na droAdzaołi mia- 
sta na przcstricni Dawnej Polski, Paniijucy, A-ta udzielni, Docliowui 
i iwieeey Panome, albo int istniejące osady na miasta zaiuieuiaią, 
albo pod nowe saktaddlt się mfgfice, ttają po lulku, kiUuuuićcie, albo 



« 



— 190 — 



I 



po killudzk«dqt i idikaset włńk siemi, co bex u£;tku odlogieoi leiŁuła, 
z jtaetrze^niem małój bardzo dla siebie opłaty, allw cały tian-ot teu 
dochód dla wsroftu miasta jegf) Kusek odutł^pi^ji;, uast^puic jni miuatu 
£c 8woicl) fnoduszów pottzebi^ąc a^ roisientyć, pr^legie wsie do- 
ktipnja. 

Żydzi od czasów SUecsyslawa Starego i Wlad. Hennami, Mcacli 
do nas napływać x kapitałami i sprytem; — dostawali takie pRywilejc 
na bandel kramarski, okłady hnrtowo towarów krajowycli i BatUd po- 
życzkowe; — powiijksuijqo luduość iiiiast, musieli e krajowym euiido- 
w&K żywiołem; — po in. dnciłownycli nie wolno im liyio osiadać, i do 
Mazowsza dlnRo wstłjpu nic luiuU. Karaici, Tatarzy, Grecy i Ormiaiiio 
pcwncmi przywdeiauii uaclaui do miejskićj }!a]ie2aii się luiiuok'i, a ci 
oetatni ze Wwhouoni slosnnki handlowe ntrzymywali iJ>ozoHtając prk,y 
swoim olirządltu r«Iigijuyin, wwąkidi podobnież jak i Tatarzy w Fol- 
6ką spoleozność, bo prawa nasze i uiitawy telui^y swobodą, uciska 
nie donnszirzały, a łatwy i otwarty charakter narodowy przyciągał. 
Dla podnioaienia miasl następni Panujący dawali pr^wUojc na larg?;— 
na jarmarki krótsza i dtiiiwe; — na walne, tydzień i dwa irwającc; — 
dozwalali Ka&»om miojskiui pobierać opłaty taryfuj oanaezouc, ih\ przy- 
bj^rająt-ycb na nie z towarami i produkiauii;^ zakładai sklepy, kra- 
my, kranmice, magazyny, składy i handle, za pewna ixK:znie opłata 
dla miasta; — poswaUili na zani^Kauiu się Kunlralcroij czyli Bractw 
Kubieekicłi i C^-chowycb, dozwalali drobnego handlu: 9oltj, żelazem, 
liled^ii albo łokciowego po krania<'h; — dawali pewnym miastom przy- 
wilej na wagę, woskobojiiii-, po^ttzy^ialDic, blecliy, folnsze, młyny, tar- 
tiki, garbarnie, szlaclituzy, jatki, łainie, mydlaruie, szłitiemie i na ry- 
botówijtwo z olwwiązkiem pewnych urAat kassie miejskićj, całkowicie 
albo w nołowie; — na składy soli, śledzi, ryb solouycli i w^zonyctt, 
na caas W-go Postu konoj)!, lnu, pra^dzy, pieria, szcrńci, szczeciny, wło- 
sa końskiego i t. d., pnsywilojc na n-yw('« po całym krajn netanowio- 
nćmi traktami, na jarmarki waluo wyrobów i towarów na hurlomią 
łnb cztjfinową sprzedaż; — przywilej zaprowadzenia Bractwa czyli Z 
madzcniit Striclcckiogo z cliorjypłiami i iuDitnuami dla Króla Kit 
wego według przyjętego zwyczaju; — na wyi^I) ]>iwa i pędzenie w< 
ki, ffycenia miodu z dozwoleniem wyszynku, ca znacznie dochody zi 
mian |)odrywa!o; — ua prawo zakupu krajowe} wehiy pntez miejao 
wycb Sukienników, przm Niemcami, Szkotami hurtem ją wykupując*^ 
mi dla wywozu za granica. Peznan i niektóre miasta dost^y mi«]azy 
inuenii taki przywilćj, źe praybywający tam na walać jarmarki kupcjr 
z Rossył, Niemiec i t. d., od całego towaru zgóry cło ojdació winni 
Tiyli bez wzgłi;dn na to czy ^o zbęt!:) lub nie; — opricz pobom eolH^ 
i myta brukowe, mofltowe od kupców poilcias targów i jarmarkó^H 
szło do KaRS miejskich. ^^ 

Zakładającym sig świeżo miastom robiono też algi: uwalniano 
Jct gwykh tm kilka albo kilkanaście lat od wielkich poborów i opłat 



- 19J 



K placiiw, <^rod<iw i dnmów, ocl iwwinuoSci 

WOJcUOi 



i dfiarów; — od optitty 



cel w obrębie ca!eg« kraju otl aluźby wojcundj i stacjrj wojakftwych. 

NajwiociSj laiaat w SUlt-j i W-ko Polsce powatawafo, — do mj- 
dftwniejsiycii taro nslei^: Poznań, (iuieziio, Kroświca, Kalisz, Sieradi, 
Wicitiu, Piotrków, Kraków, Lnblia, Sandomieris i t. d. 

M. ItawicE elyn^o -i fabryk, %vkm, płótna i kapelany [^* 
sniowTol). 

Widno luial skkdy win w^. — kamieni młyńskicłi, fabryki sa- 
kieoiie i lifcunict;. 

Warka w Mazowsza nad Pilicą, gluioa bylu z fabryk uokna, 
rfjTicly próez li-^u wareekie piwa, Igły, obnwie i siodła. 

Cieclianowiec {I'ort1ii3.) miał fabr. sukna. 

Cfaoducz Kcyawflki miał rarl)ił»iuv, fabr. snkna i bicUzny eto- 
!ow<SJ. 

Kozienice, Staszów, SomooDÓw, Korczyn t Hwiątniłu, wrlączoje 
BSmi i^utui-rw csyli SKabcIniey zamimkiwali, nie orijż ii una prót-z 
tego i w inuycli miiistucb Bic robit, a bogaci Pauowie koanlowiuj ?.\m>- 
jg i oici z TniTji i Węgier woleli. 

■ Ba^va i Gostymu, miały iwmiesj^cMnio gotowe dla więźniów po- 
lit^-cznycb dostoJmejSEycb, labo po klasztoracli takie wygodnieby się 
Buo^c dali. 

Rawa, Kalisz, Sióiadz, Opatów, Clięeiny, Olkaaz, Płock, Łask, 
Łomża, Warszawa, Kraków, Łowicz, Przeiuyś!,. Tarnów, Wibio, Polock, 
Tmki, Kowno^ Grodno i t. d.,' rosfy w gmachy i jwmyślno*:; — dai 
tego dowód tticrayuok. o<> tak upr/ejniie i świetnie Królów w gońci- 
uie n Kaz. W. b<;dącycb, przyjmował i tyłu iunycJi zbogacouycli ku- 
pców niemieckiego pcKrłmtzeDia, co nabywszy rozlegle dobra ziemskie, 
wsiąkli w społoezuość nasuj i ezlacblą hiij stali — oni to powi^ksz^j 
cz^dci okazalemi i gnstowo^ arcbitoliiłnry kamii-nicami nuasta uaszu 
pizyozdo))ili. Prześladowani za ri:li^jne opinie ]>o Lutra reformie, 
powiększali Uczbij prucowilych osadników miast naSKycli, ale wnieśli 
razem z soł)ą uowój nauki nasiona; — ci nowi przybysze nie tylko da< 
wuycb wychodi«ów na «wojc przcciij^uęlt wianj, ale i dawne typowe 
polskie ródy jźj się chwyciły, iwwitiawaly tn i owdzio w Polaoo na 
Litwie i w I*ru88acb Zhor^- Inowierców, Lutrów, Aryan i t. p.. zbie- 
rały się Synody altatolickie, otwierali Szkoły ci Sckciarzo, uaslt^poio 
dla dzieci współwyznawców, nkazaly aę wkrótce Drukarnie i uowc 
[wzociwne dogmatom Kościoła pann^ąoego dzieła i broszury, kbire do 
ezt^ooSoi, poTomiki i wałki jMbudzily Ducbowiuńiitwo uatisc i dawną 
jedQo4£ jMtlerwały. Knków cntazdo Aryauizuin, Aten PoLskicb dostał 
łiazwtj od Hteku uczonycli łnuzi Teologów, Professorów, Antorów i wzo- 
rowój Szkoły na owe czasy lardzo uczuój. Tomii, Ełbł^, Gdańsk, 
Szamotuły, Ustrort^-, Zbą^ityn, Szmigieł, Leszno, Wschowa i KoSminelt 
roją się nowój wiary wyznawcami; — aupróżuo surowe prawa i Usta- 



— 192 — 



^ wydiUi) się aby to powattzymuć — lukt się epetnil pod zoakom^ 
tych Panów opieką i protekcją. 

R. l&Te dopnsiexoiw mifiszcsan irazystkieh wyznau do spntno- 
wania Urn^dóff iiu«Jiikicb, dla itwabieuU większej ludooiei i podnie- 
sienia mia«L 

0pr<JC2 tycłi miafit pneiE fabrykantńir, kant»tnii»trEi!in-, rzcoiłOŚJ- 
nik('iw I kupców osiadłycn, wkuosu) aic i do coraz i^wictniejszego stani 
\inyvhodxA miasta na sejmy walno i Tryl>ana)y wymacjionc i nn " 
gdebui^e. 

Ta Panowie moJlni zao^eli sobie stawiać palaco i obszerne i\ 
ry, a azlaclila dwory i dworki po pr/.e(iiiii(:ściacb — zamożni kuiw] 
okazale kamioiiicc, diili-j isklupy puwstawaly ukazulc ł wieżami, skl 
pami i kraitmicami, KatUBite lui roitydeiicyą MagiBtratów które s _^ 
z Diii-uiistnea jui w niicjsiM; Wójta z Hajnńw, Ławników i IłurgraUogo' 
składały kosztciii Kass iuii.;iskii:-b, /.iiMilaiiycli poborami im odst^pioDO- 
mi — powiększała m^ tei i liczba koŃeiotów i klasztorów, które 
i^ta, MagDaci i lti«kapi wznosili i aposaiali, aU)o iuuuoini miMtoza 
a te wflzyiitkic ginucby powatućj arctiitcklury atylent się odsnaczah 

W olir^ijio dawnyeli mias* a nas byl^ Wójtostwa czyli łany dl 
Wójtów na ućywanio oddiinc dożywotnie, za aprsiwowaiia fuukcy^ 
W (nieście nadancm prawem Jilugd., — te prauićj gdy JeduosCajne pr 
wa i Ustawy wszystkim micsikańoom preyslngiwaly, poznikały albc 
odknpionc prztz szladitę aJtw do territorium miast wcielono, albo przi 
Konstytncyą z r, lG07 na niwważcaio zasłażonycb wojskowycli pree- 
zoaczonc zostały. Ale bvły jeszczo, mianowieićj w obrąbie większych 
miast tak zwano .TnrydyKi; — i)yły to pOMBeayo sulachcokie z dworkami 
i kawałem {.'iimtu (wille) które jnry/(lykcyi i władzy Municypalno) 
nłc^ać nio clicialy, a to na zn.sadzie, ic przy szlucbeckim stania n uao 
była władza prawodawcza, (ab jns <iicere, Juridica). Tc joryilyki, 
kt^irycli było bardzo wide w obrębie Warezawy, Poznania, Lwow; 
Lublina i t. d., wsiąkły z ozaaeoi w miasta, rojiszerzyły icli ob—' 
i znikły. 

miasta Dnolwwue takiv coraz świctnićjazcmi gię robiły, bo Bi< 
aknpi, Opaci i Kapituły dziedziczący je, wznosili rozmaite pniach 
okazale, potrzobnt; dla wygodncgu pomiefizczeniii zcliranepo ua ^ynod^ 
IJHcIiOwietiKtwa, aa Scminarya, ua mieszkania Członków Kapituły 
[Knryo), ua Sokoły i Akademie, na pomieszczenie wiekiem jwcbyłu- 
nycb i nieczy^miych Kięży Emerytów — wroszcio bndowali okazale 
spichlerze, cilzio si^ sepy i dziesięciny dla łćapitnły składały. 

Do miast portowych liczyć się: Gdaii^k, Tornń, . Elbl^, Ka: 
miorit l>oby mal}'m Gdańskiem nazywany, Połaffa dla Żmudzi, Kią] 
pada allło Memcl i Królewiec dla Prusa XiJiiccycb, Kołobrzeg 
Persaiifą dla Pomorza — te jak również Kraków, Poznań i inne k ua(1 
I)zn-iny i Niemna lułwjły mjciS z Haiizfi stosnuki. 

Wiolo z dawnycJi miast w skutek klęsk krajowych w XVlI-yni 



cale 
und 



— I£ł8 — 



wiekn zi))»ic/.»lo. i po dzićdiueń do tćj cyfry ludooki jaki; miały 
prKyJść nie nii^ą — zmniejszyły sifj nawet ich lerritoria, ekoro po«a 
obrębem dzuinj pod miusto zaj^tyni m^zijUa i zapadlu odkopnją om- 
ki widoctne dawuycli ulic ślndy. 

Miusta po KrńlewMcityznRch przez rządców ckonoraicitDycli Staro- 
stami (Sicgrodowćmi) nazj-wanycb, tsik dalece były nciHkane, ie wiele 
z nieb do staitu ditwtiego w$i i oitad wi-ucjily. Ci Sluroiłtou-ic Ji«k 
rń^niio Prowentowi (Tenntftrii) ze stanu i<xIaclieckiego jtochodz^cy, nie- 
cht;tiii Iłyli rywnicż jsk i cały stan sztactiDcki tema wzrostowi niia^t — 
zapraecznl) nadauycli im przywilejów i-óżuenii eicitarAmi i powiuno- 
ieiaad ^^bili i obdzierali. Szlacbtii wogóle miaat nie Inbiłs, zazdro- 
snem patruila uktcm na ich coraz ćwictnicjitzy «tuii i pomymoćO, tu« 
chciała znać niiejekićj wliidzy ani Jej szanowat^ cz^to do bard i h(t- 
tok HłC jwrywsla 2 nsieszczanaini, Które Magistraty z Burgrabią nspa- 
Kajać lonsiitly. 

Skoro wiec były miasta to byli obywatele miejscy, był stan oso- 
bny micjjiki — iiył niewątpliwie — ale na dwie n^padat sii; warstłvv: — 
Hiitśza ir/.ym»lz '^q roli, lurmauiła i proHlym oddawała aic niemioeioDi, 
i na równi prawie stała z wlci^iauami — ezęsto nie umieją czytać i pi- 
sać, z prostoty si«; nic otnąsu^la i prubycfi bybi obyCKąjów — wyższą 
stanowili kujny pok-rowui zamożni Fabrykanci, Technicy, Bankier^wie, 
Artj-ści, Frotessorowie, Literaci, Drukarze, Uraijdnicy, SSnnicjiłaM lu- 
żcmcrowie, litidowuiczowie. Doktorzy, Aptekarze, KnoaztsiUBtize^ Mc- 
cbanicy i l. p. 

Jak bjlo wytój Karim. W-ki i Jagiellonowie clicieli podnieść 
znaczeniu stann miejskiej i nzacnii; go — aby 7. czaHcni syifiwiu oby- 
wateli niiejskicii z wyiŁaz^ Cłlukacyą mieli przystęp do Kaneellaryj 
władz Hadowycli i admimalracyjnycb, a nawet Kanclentkicli a pracu- 
jąc lam pMl nazwą Kanceliiatów, Applikaiitów, Dcjtcudcutón', bubał- 
temów, Siigceplautuw, Prutokuliatów 1 KopO^^li^^^ mogli si^ doczekać 
promocyj i posad. 

Nie tylko micjoiczanom Krakowskim wolno byio nabywać dobra 
nemskie — I'ozuiuis';y, Lwowscy, Wileńscy, Przemyńlscy i t. d. po- 
rÓM-naui |>óinići z itit-nii łiyb, ntioli prawo nosić strój narodowy i siabl^. 
Szlachta unikała ile być tnofrlo stosunków z PlelMijauii czyli Łykami, 
^s^nkarzaini i Krauiurzauń pnez ui^ oasywaDĆmi — miała w pogar- 
dzie rzcmioda a siw^zegóbiićj te, co ze skórą miały du czynienia a by> 
ly^ u nas uiiusia wyłącznie z le|» matoiyaki cgłystencyii mające, 
oinadłt- przfij; ^-arlwirity. wewców, rymarzy i l. ij. 

Po dt>k!adn('ni [tHlalcniii eylry nmui, przcmyfllowój i liandlowćj 
Itlduo^ci tycLic, zakładów aaukowycli. z cytrą kształcącej wc tam 
młoilziei.y. obltc/.CHi(i j;r[iiipv .sztukom pięknym, kuueizlUD) 1 literackim 
zajęciom siij' oildą^i^iiti jctfuimtek, dalaljy ei«i ustaiw>wić dopićro prz*:- 
eietna Cyfm Icijo żywiołu wyższego mieszczaństwa, a obok niej zesta- 
wić niżizćj warstłńr liczba — godzi się przypnszcźać, że eala^M«a 



- 194 - 

z górą miliona cloclwdzila, a z te^ nu intclliccncj-ą '/io talodiric strą* 
cle wypadnie. Trtcba by!u dJużćj przetrwać Polsce, a len ńtan mie.łJ 
ski bj^lby i n nas odegrał gwftjg rolij i wyrolńt soWo lo stanowi 
do Jakiego w Zachodniej Ruro|>ie dotizeil). 

JA>jia& było obwarować i obwarunkowft<5 prawo obywatel 
ini^ekiogo — nawet niepolskie ludność bez wTiirk-dn ua wyMiiiiiio , 
dbjicłuieniu warmikńw do teeo przypnńcić — uaIoeaIo wymagai; takiej 
a takiego su^pnia nksztakenia, nołoiyć xa zasadę pewien ccułtn^ czy 
cyfrę opłaconego Skariiowi podatku, otwnn:yć wflt<;p do ws/ystkii'! 
bCB wyjątku 1,'r/łjtlów i t. d., ale na gwall tr/A-W Uvlo jiodnioSii i nzau 
cnić tou *ywioł, ryfi^ Jego iwwickwyć, ftby wesról ac Mzlaelitą uaJ 
ItomyAlnoAci.'} kraju pracował i wysmdl z Ińemu:^ na Jak.-; Iiył akĄ 
zanym — w ietocio, to uieokreftlonc jakie- iwloźenie mieuzczan dziwr'' 
wyglądało — kiedy sslaclita od inagnat/tw i knimazynów w ^»n!C, i 
do itaściauk/iw n dulu od nluizlałconćj wysoko, aii; do ciennicj cz^t 
csytaii i pisać meamiejącćj, do nszocliwladutwa w narodzie dopuai 
czaną była. 

Dzia iiiflada zadaDie wynws stanowcito, na kogo ułożyć wini 
za to zaniodbauie; — a Jednak poiomnoAi^ czyli też bistorya w jej iiul« 
niu bezMronnio, sine ira et irtaiiio ransi wydat^ wyrok, łw winy i blr*' 
przeszłości do jźj nali^ jur^TMlykcyi. 

STAN WŁOŚCIAŃSKI. WIEJSKI I KMIECY. 



Wyraz kuiieć znaczy wloilcianina, wieśniaka, rolnika, ehlopa, 
ab ltiiiic«je w flamiycli /.ieniiach i ojwIul-Ii uiiuli Knaczenic^ i-iioć_ 
mai: 
dzci 




nazywani na wykarczowanycli j»rsi'^ siebie linbacb, czyli osadacli, m 
,diqcy albo czynszownicy, po njrfywie |>ewnćj lat lic/by do płąc«nf 
aymtn obowij|zani, a choć obw^ byli uaro<iowoiL'i, potomkowie ici 
mogli z praw kra.iowycli korzj-stai, mogli ua dziedzictwo to dzierżj 
wionę odziały ziemi uatij-wać, jirzw;h'>dKiiS do stanu kmiecego i pelnl 
slnżbe wojenną, nańwczas ujicli olwwiązek. 

Naraz szlachta chciała icb udskać; — opierać się zaoz^Ii. al| 
w końcu uledz musieli; — obłoż«ui zostali robocizną, damnanii, dzic^i^ 
raną, słowem przeszli w po<tdaÓ8two ćwieckich i duchownych panów. 



— 195 — 



Dla raraądo \m dohrach iiBtanawiano Wójtowstwa t Sołtystwa, Da 
ktArych iwj'kl« kinifCJ wolnycli olłsadzano. Ci z kmieci co niu dali 
się obrucić w poddanych, jw dobrach krAlcnskieh, ńążi^cycli, dncłio- 
WDycb i świeckich nanów, mieli tkiedsticniiB Inny aiI>o dziorżnwili 
mnicjsae folwariii; — kmiece lany, czyli ndaaly zwykło wlóktj, a rzad- 
ko kilka wli'ik mające pnestrzeui. uie mogły byi dzieWn; i gdyby ta 
DiepodziclnoAć nstauowaiuł była, kmtei' byłby u nas ocalał x <t»\TiiyQi 
cliaraktoruiu. Z (IzittbJcsucgo łanu {tan nk-miał prawa \vyr.ać kmiecia. 
Łcidi tcD oboni^Kki doń naleiące epełniftl, n w razie bcziKttomnćj 
mnicTci iKf^i, wedltig praw zieniskicli własność rnchoua i uiernctionia, 
przwliodziła na daioci lub krcwuyeb jiobocKDycb; — racfaomo£ciumi mo- 
gli się dzieU(5, ale nie grnnleni, zatem jeden tylko z flukcessonjw (na- 
mifUftck) zwykle oyn jiicrwoniduy cały ład obejmował, a inni upłacani 
przeKcii czijkiowo do rzoniios!, albo snU w »!u£bc, a jako wyauci 
z ziemi tracili dawiiy charakter kmieci i w poddaństwo urzecti<>dzili. 
Kniieó jako człuiriclt wolny, mńia;! komn oilstijpii' swego lana i swo- 
bodnie cłlaieby chciał się prK«nicś(5. Pr6ca tych * nfydawniejezćj 
epoki dziedzicsayAli kmieci, co się na swoicłi ndzialach trzymali, byli 
arondarzc małycfi łanów, bo panowie cliutuic oddawali zicmii> w awoicli 
obszernych roriunach, ])od iwwuL^mi waniu^ami iMa icli zaltiduieiiia, karczo- 
wania i nprawy;— tyiii zapewiii(ni.i l»yla wolność osobista, a płacąc czynsz 
omówiony rcgiilamio ;io tcntiinic tlzicrjluwy, albo się vi^lde8Ć mogli, 
albo nabywać Ic działy, co też zwykło robili (ifa zyskania pr.iw i przywile- 
jów, nn równi % dawnemi kmiecianii; — ale brańcy wojenni ludzie niewołni, 
osadzani w takich dobrach, zatrzymywali charakter poddanych i nie 
mieli prawa przesiedlać się bez |Wzwolcnia pana, bo teu zwykłe przy 
oeiedlinach dawał im ł.ywy i martwy inwentarz, Mpomoec ziarnem 
i takim sposobem zrobi! ich przywi^jzancmi do grantu (gleoao adscri- 
pti). Jednakie wolno ł)yio poddanym wrtzyslkim wic^ opuikiii^ i pana 
porzucić w trzech przyiiadkacłi, a mianowirity: kiedy pan czyli dzie- 
(liic po])ad! pod klątwt; koi^<-iulną, kiedy ich ^cienuo i egzekwowano 
ZA długi pańskie, albo naruszał stosunki mał^^ńskie wloteian. Pr>'>i?^ 
tego na (lody czyli na Bo£e Narodzenie rok rocznic, (a na Rusi w dzień 
Ś-go Jerzejro) dwom ąwspodarzom z każdej wsi wolno było \m wianiu 
zagrody dworowi x inwentarzem ginntowym i obsiiSweni opnŃcić ją 
i mieli prawo żądać świadectwa jako dołtrowolnic sii; wynn.'^li, nic 
dworowi nic »ą winni, a na podstawie tego atteatatu osiadali zwykle 
po Wolach, to joBl po nowo-sakladanycli oeadach dncliownycli, pań- 
skich albo Hzlacneckich, z różnemi dla nowj'eh oeiidnlków Olgami łko- 
rsystnćBDi warunkami na pewien lat okres; *) — panowie bowiem 

*) SUwTktf prsed MfTodą 6<dtfMi, ktAremn powlcnano *<«run«k « obttdz«ni6 
Woli taki^ Indao^lą m pawno npowicnie srostuM i innemi wyirodatni nlyknoo w ra- 
nienia n wrsokiega stupa, tyl« koUc4vr mi ile lat nwalnWl ti^ cl nowi 0Mdiiic7, od 
wnelkisli clębuAw, duła ł powlniuikl dla puifiw i co rok nraosf ^ie Jeil«a kotek wyj- 
aowano; — po Uklch »hipack poBoatoi nowe Wole czyli nowe gaady. 



— 196 — 



wielkkb obszarów dziedzice, w iii.ay spo06b slarali si^ nreyn^cać In- 
dnoAć, na riodć Hobic- nio raz robili i racb rozbudzali mitozy latlnoóci^ 
itiłuĄ i takie pner/.ucanie hIc wloćcian nic mogło korzystnie wpływa' 
na Rtan ewsiwdiirstwa wiejekieso; — a z dragiźj strony oie można mlo 
za złe Włościanom, ic tak Bobie radzili obkładani nciąiliweini dan 
n&nii w naturze i róźnćmi opr6ez juińszczyzDy powinnośoiami dia dt 
rów darmoclianii i prócx tego dziesi^nĄ, podaUtaini i t. p. 

Nadoiyda ze strony jianów allw ich rządców, ta^tr/.iyr.riiy 
i posawano aią nawet do tego, ^ iwwaiauycli dawniiij <! -lyt-lT 

kmieci chcdano wyznwać z nuziatow al)K> obto^.yó. p-jwim . [ im- 
rdwni z poddanćini i do ^uiitu pnywiiiKaui-uiJ (gl^-bae nd^riptii. Joi 
za Kaz. W-go kninla sie sslaclita iiponiewieiać Juuieri ale ten opicli 
icb Hwoją ufllonil, azunuzuny ciijgłeini skargami iia pauón-, uicbnicfu 
wspomniał podobno włociauoni o baninlcu ua te gwałty w kalec. 
i kizesiwic. Ludwik poszedł w jego ślady; — przye^o jeduak ]><ł^d 
do tego, te gdy aiij rozrodzili kmic«io w'skntck prawa o iiit*i)i>dzie^ 
noAci udziałów, synowie icb z ziemi wyznci, zeszli ua wloM^inu r 
mieSIników albo ładzi służebnych, dworHkicli i na to jeszcze zezf 
lenia panów, w którycii obr^bacb te oji-owizny leżały, potntel* 
bo kaidy dziedzic o powiększenie cyfry Indności i poddanyrit «c 
rał. Co gorsza, do tego przyszło, ic Kmieć liczwlasnowołnym się st 
skoro w »|dzie aesysteiicyi pana B»'e{;o ]>otrEC^bowal, a naturalnie, 
przeeiw panu spraft-y wrtoczyć jui nie luófcł; — dałćj od powinooio 
obrony kraju nwoluiuny, nawet rad temu kmiee zrazu uie prEcwidzinJ 
ie za t^m pój<tzie utrata c-lmrakteru obywati^lukicgo, |>rzez ezlacbt 
wyłącznie soliio iinsywlaszł-zoiiego, ft naslępnio )edeu go tylko jn 
krok od<tziclał od poddaustn-a. Już teraz mo^ła chciwoM i dtUG 
szłacbty posuwać się śmiało do wydzierania Q<białów kioiecyeb i w1^' 
czania do swoicłi obszarów pnMtych co do uprawy i luduoSoi, wyrłio- 
dsMC z liij zaBsidy, źc wolno Wj udbierui to, co czasowo tylko było 
oadaućm, Krasiński, PncylnsKi, Frycz Modr^eweki, I'etryey i inni 
prawnicy, j)ulilic)'ś<'i i pairyod powdawali ua to w pismach Kwoicb, 
nie złego mc naprawiono i pruwn ludu rolnego Statutom Wiślickim za- 
ł>ezpicczone pogwalconemi zostały, a włoścjnnin pi-ócz ]tAmy.rzy7.iij™ 
róźuemi powiniM^anii nowcmi i darmoobami boz końca łiyl oluiij/jłt^ 
i gnębiony; — nic zatem dziwnego, ie gdy w końcu Ił-ptćj zwaliły 
na kraj wojny i nieszczęścia, włościanie obojętnie to przyjmowa 
i w obronie kraju sumodzidncfjo i szczerego nie brali udziału; — a" 
Ukrainie i Atalorusi uciśniony ten Imi wieji^ki, jak wiemy, podnl^ 
bunt i szukał zeuieiy w knvi sztaclicckiOj potoluich, labo jak wiij zda 
je więcej niż te wszystkie nadużycia doknr-inly mu reli^jno [jrzc^ła 
dowauia nHJlnjijco zmusić gn du Unii i licłiwa na wielką skab; wprc_ 
wadzona przez Żydów, co tti dla siebie Ziemię Obiecanki odkryli, do- 
Knajp)c opieki panów, jako irb nrendarze, azyiikarze, dostawcy, lakt^i^ 
rowie, bankicrey i t. u. 



— 197 — 



Wlo^ianie po wsiacii składali gromada, którą wójt czyli solt>-8 
X wjfborćw, albo od dziedzica wyraiaciwHij zawuicfowaf — za co od- 
dzielny ^uiłt cxyU łaii na utrzYtuanie ń% doatawal, a do pomocy mie- 
wa! Ławników; — ten łan Holtysi (Sołtystwo Sołectwo) dożywotnie, 
alłm na cIziL-ddetwo otrzyrayw-:^ za dobry zartąd ossdą, nieraz jeszcze 
ian^uii kony^iami byl DaęradKauy, Jak rybołówstwem, polowaniem 
i ban-iami w łanach — on bowiem l»yl ^lową osadr i natta jój obroń- 
ca — wybiOral dla pana jHMlalki, daiiiny, wymugatpowinnofct odbyciu 
i dzifsii;i'iny iS^-iijgal; — r/.ąd/,i!. 9»dxi), obok pana szedł na wojnę albo 
w Posjiolitcm ItusKcnin na czok gromady. naj<rEU^icj słnibę wojcnnij 
w Crrodzie odbywał. Od takiego człowieka łos i byt wlo^ załeźal; — 
moffły być nadniycia, bo gdzież icb uiemasz, ale zawsM je«icM dola 
w robee włościan cayli ctilopńw znośuicjBzą była niż gdzlciudzićj. 
Wiadłinia, ie w Niemczecb z mocy fundalnycli praw i urządzeił, wolno 
liylo L-łilopR złiie£;a po odsuakania na rzemyka pnuz ncho prceciąniię- 
tym 8prowailxii5, — przeatrzegał tego przywileju ściśle i Zakon Krzy- 
żacki w ewoicli ;>oe)iadłoSciacb; — włoAcinn w Niemczech, po sześciu 
miesiącach oKicillouta na .•^runtacłi w poddanych iiamieniano, chwytano 
po drogach i w niewolników ol)nieauo, aby jiowiekeza^ Indno^d w mn- 
jątkacli l)an^^w feudalnych, — a czeladź i niewolniłińw prosto za rzecz 
([K-euliiini) uważano. Knuicn, swadobny korowaj i rycenska koim w da- 
wnej Polsce inaue i zwyozajem uświęcone, zastępowały ohjduy zwy. 
C2ai iJuB cnnnagii) u 8kaiidvniaw8kfch Indów w Anglii i Niemczech 
praktykowany, z mocy praw feudalnych ciaaów; — nic sprzedawano 
n nas całych rodzin w uic-wol^ — nie łjyio osbblstego poddaństwa — 
% jeńcami nawet wojennymi dobnie się u nas obctiodzono, zwykle roz- 
błerati icb panowie między siebie, uiywałi do budowy zamków, sypa- 
nin grobli. Kopauia szańców, watów, u w końcu osadzali na roli i da- 
wali 7.ain>mngl, 

Gromady wiejskie CiiAfcniij Gminy), mogły stanowić nowe porząd- 
ki, a w da^t-nyck urząd/.tini»oli zaprowadzać zmiany i te Uchwały na 
sciiadzkarli zapailłe do Wilkierzy zaciągano — był zatem samorząd 
gromadzki. Gdzie dobry był pan, albo rządca lub aoltya roztropny, 
tam wsie w dol)ryiu bycie, łjyly schindne, dobrze o<lburtowi\iie, wygro- 
dzone stanuinie, uprawione pola dobrze rodziły. Pnstki po Hzlachcckich 
wsiach były to albo dobrowolnie przoz włościan daninami i poirinno- 
j^ciami pizectąźonych porzucone osady, albo po bezpotomnie lunarłych 
włościanach (odamarszceyzny) na dwór przechodzące, które do niw 
dworskicti zwykle włączano. ' Najtcpiój traktowani byli wloścjanie pod- 
dani IJnchownycli i zwykle tóż młeii się (am najleplćj. W dobradi 
K'>rounycli (stoliiwycli) i po kr>'ilewjw.czyznacłi rozdawanych jako panls 
tienc mcrenliiim Starustum, iiajcz^ścić) narzeka<^- mieli powody. 

Z Tablic Prcitaeyjnych dawnych czasów sięgających, daje aic 
czytać jioilzial wie«ntaków na kmieci — ci od 30-ta uo dO morgów mie- 
wali gruntu— Rolników 30 morgami uposaionych. Pób-olników na 15 



— 198 - 



m. — Zfurodników o 7—9 m. i Koniomików tnb Koiuornio skdz^cycb 
na 2—8 morgaeb. Wsie dzieliły sic ua dworskie i zarubnc. PaószcEjr- 
zna (lacJiig) »yla ciągi*' f piesza — łtmiwie t^lko i roiniiy ciijgl.-i odt*._ 
biali, iuui pitisu;. Daniny w Datlin:e iiie wszędzie jednakie: kajilouj 
jiija, gcdi Ul tj-ty Jlai-ein, mauna, miud, {jrzybów wiauki, lun mulki i L. j. 
Powiuno^i w natonu: sinyia owiec i pranie tychże, — crz^ziwo na 
szlaki zo Idu dwornkie^),^ «bn^bka lan, to jeitt wyrwanie, ninoz^niig ' 
luiądlonie, — naBieiiic z kolei tblt-wnój tmody juiiuiklć^,— stróia z kolci,- 
jionioc do poiown ryb, — wycinanie kapnsty i obranie tejiy, — wjTvń7ji 
zi;irmi twardegti, sprzedanej hurtem a» uazuaezoaycb iniwst^ — podw ( _ 
dv z kolei 00 uiedziela na iiotr/^by dworakic, — posłańcy z luttnmi vn* 
dliig kolei,— W3'cierauii' sadzy w bndynkacJi dworakicb,— naprawy n 
wów, grobli, dróg i mostuw, czyli roboty kt^kiom, Biekiora i lopa^ 
etc. etc. Wsi6 dnie i oeadue miewały obowiązek odrabiania tak wie' 
kii] nańuzczyzDy, źt jój dwory epożjikować przy fiystemie dnwav{ 
gwpodarowaiiia uio {lOtrafily i bywak uiuwyozerpywuua, a chuć ust 
nowiuna była cena dni eiagłych i jjiesKych nie egzekwowano tego:- 
C8$ato zgniło febry z gorijczkami i inno nicmon; dn^czyly ludno^ \nt 
ską tak dalece, źe pańszozyzna zalegała i trzeba Itylo na to patrz^_ 
piMZ szpary, a nadto lud ratować: i l,ekarzy sprowadzać wypadało, 
tfu do pan<lw prawo opieki nad nim luileżało. 

Na urzcduńwkii (]>ozin:tku) w łutacli nieurodzaju, Owor^' wlo^ti 
Trspomagaly ziarnem z obowi»zkieui odrobku, albo zwrotu w natun _ 
DO się rzadko zdarzało — i w braku ziarna na zasiew do Dworów si( 
ndiiłuino. 1 DucbowieiMiwo uliywało pod względem dziesi^in wło- ' 
śdanom w latatli cii^-żkich. Gdy się to weimie iwd uwagł; i zestawi 
oIkA danui, ciijiai-ów i ijowinuo&i wolny wnjb do lasUj obwcnio pii- 
atwigka jakieli waie nji)~wały, dozwolone po strugach i strumieniach 
rybołówstwo, zbieranie wolne grzj-lww, jago<l i 1. p, korzywri, pokaio 
Bię, że położenie i byt naszycłi kmiotków nietylko zaosny, ale był do- 
bry pny zaradności, pracy i traeiwo^ z iob strony—bywał a nich i grosz 
leżały, nic żałował go dobry kmiotek i na cliwaiy UÓzkit^ )xinuiożoai^ 
opatrywał w pierwiastki fcłasztoiy, nawiedzał miejsca cudowne i i 
tnndacyi si^ pułiożnycfa przyczyniał; — a evnowie zamożnycłi wloś<ria 
w szkołach klasztornych odebraniray edukucyą. uio raz do wy^łiic _ 
honorów duchownych' i cywilnych dochodzili i lierbu sie dobib — oj^ 
potrzebując się jak gdzieindziej wykupić z poddaństwa u Panów. V 
Iryarcliainyoh milycli slosunków łbł>viućj Dwory z włościaDami wiąi 
cych, banlzoby dużo przykładów przytoeiyć móina. Kazim. W-ki za^ 
proefl sit; sam w kuntj' do włościanina pod Krakowem, uiezawoduio 
ula tego, aby szła w jego ślady szlachta, nic gardziła tym stanem, ale 
tó^ z nim ziyla i łączyła wczkni życzliwości — naładowali ty oiekt*}- 
rzy z Panów na ojców dirzeslnycb wloŚL-ian przyzywając, a nieraz 
łą gTXHnndc. 

Nieru o1xIlnioa«go dziedzica nie dali wywłaszczyć wlokiu 




zrobili składka (zrznck^) i snlaciti niditoścJwcgo wicmyciclu, — npomi- 
nali się m sieroliuni p łiotjrycli panach nicboa^CBykiicli, gay m<LucU 
że je cbro pokrzywdzić opiek* — podczas ttapwliiw nioprayjaciól prze- 
ebuwywali Pauów niiuiiic i akarby im powicrKiUio uigdy mc ulcply uro- 
uieuiii — podczas niewoli Pnnńw, ulbu isi^rnauiu w Jumyr ULwijidyifftll 
nozdwie paiiskicnii niąjątkanii, chodzili za ich wykapoem i senlecsnie 
wracających wiiali; — mi {M^nebach dobrych panów we Uach tancLi. 
Z łagodnego chamkteni i (<jni|)C-nłuiuiitu [Kjlskic^^i godzi sU} przypusz- 
czać, żu o>;ól wlościauiłkiej liidiioiei ludzko liyl traktowany, a okru- 
dctistwa i nadużycia rtiulkicini być musiały i pracz LTatawy, przfiz Du- 
obowieiistwo z anilwn i sąsiadów jioiopiałic. 

Od Dworów liczył &iq naMz wiośoiiuiin i sztnłu gospodarowania — 
pntyeliwLfiil do lepszego iuweutarzii, bo te standy i)iq o rozplodowti le* 
pax6 rassy, nie lamigitc korzystaniu z tego i wkiAcianom; — wypielęgno- 
wane w dworakicb ogrodacłi po szkółkach szozcpy, I'ano\vio rozdawali 
włościanom ursianąc owlobić wsio ogrodami, ki [łowrylom z Citiidtc, 
albo inuój tlalekićj podróży (a nie wybierali hic nigdy inaczpi. tylko 
oplcoc gromady powiorzajijc tnTÓj maj.-jtck], |HvywouU goicielk« jako 
dowód panu^i o dobrych |)oddiinycl>, )xi żniwach z wicóeent seniecKnie 
przyjDiowali gromada, sprawiali lK>ź)'nki czyli Okrt^żnc, brali udział 
w talicucb iianiezu, iH^iodzi, panny, a GoupoJarittwo ubojo ub«łiig)tviilt 
chętnie swoicli p)<ici i szczerze częstowali. 

!'rzodkowie nasi poczciwi, nlo nieopatrzni, żyli x dnia na dzień 
u przyszłoś sit^ nic trogzłrzyli, nio zosta^rili nam wykaztiw do ułożenia 
Si i krajowojTo gos|)ódaistwa i zamożności i t. p. --mc podobna 

d.: .. Juka byia cyfra wsi i osad. Koafcdemcya łiarska obliczyła 

16,000 głów wynosząca cyfnj sołtysów i tych iło Bzerogów swoich po- 
wołała — ależ były osady i bez tćj figury ua czele. Tak samo tniduo 
Jest oznaczył: cylrc Indnotici stanu wlo^ciaiiskicgo ogólną, a naturalnie 
ie JfiĄzcKe trudńiój rozilziołouą na dobra H.r<'>lcw8kic, duchowne i gzla- 
cbeekie w pewne iijąi cyfry— zawszo t^ ludnowć 7 do tł-miu milionów 
głów atau'łwi{! muiiiało; — ten materyal silny, zdrowy t doliry, ale su- 
rowy i chropawy, uoErzohowal obrobienia z grubego wióra, i cywiiiza- 
cyi prze-t Szkoły Elenicnlanie, tymcy,a»cm zaniedlNtny został; — a nio 
ulega wątpliwości, żo Mzakj Iohńw niirwln w cliwili krytycznej, ten li- 
czny i sibiy element inótrl według życzcii naszych iirzochylić stanowczy. 
Za Konicdcracyi Tyszowieckiój, wloJcianic w Koronie i Góralu Kar- 
paccy łączyli SH} r. oddziałami wojak dla wypędzenia wrogu, Kurpie 
dali się we znaki Szwedom za łCarola XII, osobne hufce Kossynierow 
i Knikudów za Kościuszki z wloś«ian złożone były, — w Lcgionaeh nie- 
mało ich było i za Xit;zlwa Warszawslticgo — aluźąo wiernie, spodzie- 
wali *ic pewnych ulg i 8w.il)ó<i w przyszloki, tymczasem z Hziinmych 
olrictuic prawie aiy im niczem skończyło. Edykt Cesnarza Jlikoliya 
2 r. ISI6 przygotował dopiero grunt do reformy stosnnków włościan 
z Dwoiiimi. Towarzystwa Kolnicwgo obrady nad tą tak waimi kwe- 



4 
I 

4 



- 200 - 



Bhra (lis krojn prsEerwata MUtnia z r. ł>W3 zamieć (wUt^-czno, doiHero 
AleŁsamior U^ w stolicy Nadncw»ki(;j 1864 r. pnieeiąl ten w^wl 
goidyjflki. 

Szkoda, £e prud picrwwiym kraju iwzbiorcm, ua co potrzeba by- 
ło wielkiej odwa^ cywilnej, nic n-ystiipili ci prayiacjele Ipdw, ort 
nim Dciciwie pnemawiali. pi»a1i allK> w Rwotch dobrach byt i los 
go polcpHzuli za Czteroleluiejro Strjmu i uiwo pr);i.'dtcm jak np.: Wyl 
cki, Zamoyski Andrxi'j. Bars, I'i.>plaii-ski, Tiiraki, X-ie Sulkowski .AL 
gtiHt, TraiiKowski, Ha^salski, IJknp (Jbreptowit-K, Stanie PauiatuwskT 
Podskarbi Wcgrzocki, Grorliolski, Kryisztof Siembck, B-knp Sla^yc. " 
wandowski, Jacek Jezieraki, SzcMjsuy Potocki, XX-Łi Czartorywy, 
boiiiirHcy, X-<Iz Dawid Pilrhowąki, Kołłątaj, yicmccwiw, Botaows 
Wcjssculiof, SuclwrEC»vski, KraMiiodi^bski, Siijlicki, Ukccki, B-kui) Sli 
Potocki, Skrwtueki. Br/.08tow»ki, X-źe .Sapieha, (Anna X-na .Tablouot 
ska) cle, — bo dojiiiiro IJatawa 3-pu Maja iTzifjlu wtościau u uiis \Kii^ 
opiekę prawa i r^ądu krajowego. Odtjjd Asses-^nrya. Ueferendarra \ 
ronua, Komissya Skartwwa, Komiitsya l'olii'yi Olx)jga Narodów, Koii 
sya Iłoni Oi-dinie od ucdakti stan wloiciańskt zabcxpii>cayły. Lud r 
wdzięczny za 1^ dauij mu o|Mekc, zaraz wedlac tnoinoAci x ofianic 
na potrzeby It-ptćj wrał^powal i krwi niu szcacdzit dla obrouy ojc 
zny teraz dlań ntilcj. Głowacki Jtartloinic^j uczeiony pieinią. Sv ' 
Ptak, Kalinowski, Piattcińscy, prór/. wit-lu innych co i lodn poob 
zasłnżyti tiuhie na rliluhne witpomnienie. Odwagę Głowackie 
j)ieśii roiipowfizccłiDioun ttd iyi:h «liiw Hit; zaczytuo^di^ „Naai 
Głowacki." 

KościuDzko w oliozic pod Połańcem wydal był z 14-tn Artykulń] 
lfnic/.a«)owv Uniwersał, tiRtidzi^^y slan wtoi^lat^ki, ijcdnał sobie 
p> »itiranie i do utbciałn w spranńe narodow<ij pocjącnąt, ale niefi 
tunny koniec kampanii oiióźml wj-k«n«nic reformy wctilug plaun i 
ryan Sejmu W-go, co tę kwestyą wzi^ł sitcterze do screa. 



Stowarzyszenia rzemieślnicze, czyli Cechy i Zwią' 
zek miast Hanzeatycki czyli Hanza. 

Dla hiatorjfi pnemytlu i miaat na*zt/ch rsMŁ niezmUmit 

Cechy powstały w wiekach ^dnieli, w X i XI-tyra na vrxAr ^, 
istnicjticycli (itowarzyfli!«A knntcekicli, ]iod nazw^ Gięła, Hallów, Buro. 
Bazarów i i. ]). dla obrony o<t j^altów łendalizmu. Paan,iqcy dav ' 
im ojiiokt;, jni żeby przemysł podnii^, jni ioby w tych Hlowarzyi 
iiiacłi mieć jmlporc i poraw w potrzebie; — w istocie Ceoby jwdkoLj-j^ 
wały foudalizni, co uic Pannjącj-m tak dawał we xnakj, bo stauowly 



P — SOI — Ą 

oif^ako miiicj-ą i silę dla obronjr swwich jwtcklorów gotową. Wiado- 
ma, ie TOKpowsKecliiiiono uo wickezycli miMtucli BractwTi 8tr/,eleckie 
(Karkowej wpraniały czoLadi do nżycia i robienia bronią i niialy jej 
zapas; — ćwiczenia te nawet [KHlcii^^nictt; byiy i>od puwiou Hi'f:n!amiu 
i Zwierzchność. — ale glównćiu zadunieiii Ct-cluiw byio — rozwijai' |n7.e- 
myfll, doskonalić rzoiuio«la, rc^kodzieła i kunszta, rozwijać falnyki i do- 
starczali dla liaodlii "'yrul)6w z prar^roitionTcb surowych matcryalów. 
Mimo wieln poe^ladowafi i ut7x;»7.V.tn\ iiiu dafy się zgnębić, a z czasem 
inlasia Wlocli, JJitiuiec i NiaerLand''>w nie byty wtem innem, tylko zbio- 
rann^i egniskatiii Siowarzyszfń Cccliowycli. 

Kto do Cechn nie nale^.al, nie miał prawa zatrndniae si^ rzemio- 
słem, ani swoicli wyTobów sprzedawać; — wskutek wielkich przywile- 
jów ożywione Cccliami uiiasla, i)rzys/,Iy do bajecznej prawiu zaaioiuo- 
ftci, — niclitórc liczyły [w kilica tysięcy majatrów jednef«) ecelin, a po 
kilkasa^cić tysi^-cy tuwarzyszdw, to jest czeladników. Tak zbogacone 
miasta miały własne zł)MJoivni<-, szpitale. 8v.kołv, składy golonych wy- 
robów, zajuisy wielkie iiiaterj''^''''"' ' zamożne l^assy. Z czasem szlaclita 
i iirz^tłntcy pragnęli być czloukaoii tych Stowanyszeu i nie łatwo ołrzy- 
my%vali dyuloniy z pieczęciami, co x pewną połączone było ceremonią. 
Tak nrząuzeuc mia»ta były to «"niska cywiiizaŁ-yi, niywały sainorzą- 
do. oleppzaly i Hdoskonafaly >fuuicypaloe Ustawy dawnićj zaciasne 
1 reudalizmcm t<^liiiące i do pnyszleeo prawa Magdeł). rznciły zamidy. 

Nie raz też Cechy brały na Kit;! i ośmielały się samym nawet 
Pann,iiicym zęby pokazywać ufając w aiłę, ponieważ Stowarzysłzenia 
CeełiDwe wszyalKich kraji^w Kwiązaue były w jedne feder.icy,-;. Ponie- 
waż miały oel cliwaleltny rozkrzcwiać przcmyal, handel <)żj*\viać i po- 
mDnźać dobrobyt krajowy, ntrzyuitijąc członków swoicłi w kainowi i mo* 
raluoici. Pannjący nic mogli im odmawiać protekcyi co obndzalo przo- 
cjff nim zJtzdrugc innych klasfl ludności, I)o wjTObiły seliic pewną wy- 
łączność ezkodiiwą dla klasa w narodzie pozaeechowyeh. Przyszło na- 
rsKEcic do tc^o, ile Panujący zmnazeni byli znosić i przecinać te nadu- 
życia, zabronili im Hlanowic nowych Uchwał i wjir<)wn(lzać w wykona- 
nie bez Bwćj wiedzy i zatwierdzenia --- nie pozwalali, jak pi-y^^dicm ata- 
nowić arbitralnie cen na surowe płody i materj'aly, UKtanawiali nawet 
Urzędników nu obradach Ceeliów zaBiadiyącycli, cUa koutroloivaiiia ich 
czynnoAci i kierunku ftinduKBÓw; — hamowali od niesprawiedliwości 
i Dodużj-ć wzglijdcm uicccchowych rzemicŃIników i producentów rolnych, 
gdyi Cechy nawet na wiktuały i mlykuły żywności samowolnie sta- 
nowić ehciały eeny, a takie Oigraniczeńia wywołały uienkontcutowanic 
i Mtargi wewnętrzne. 

Do nas koloni^oi z Niemiec wnicMi prawa Magdeburskie, z tamtąd 
1 Cechy przyszły, ale tak nie wybiyaty, jak za gr.inii'ą. Jlapstraiy 
uloij;-ly dla nich Ustawy czyli Oroyuacye, kiedy na wzór Cechów za- 
craniezDycb chciały sobie i u nas pozwalać. Statnt Wtadysł. Jag. z r. 
1420, polecił Wojewodom Starostom Grodzkim i Urz«;doni Ziemskim 



— 902 — 



stanowić ceny wyrobów i regniowai do mcb ceny materyalów i aily- 
kijów źywDosoi. Miały i nasze Cechy swoich Cechinistrz''iw iS. ' ■ U 
z wyborów, ale ci kiśh muHiuli ją stonowai do Statntuw lOi-^ , ■-§ 
mi, Artykułami i Listami nazynaiiych). niegać .Ma^i^tnuom )hj uiw 
stacb, t)yl nawet osobny tamże wyd/.iaf ula zanąda nad Cci-liaiui, gdiU 

SiWDiani kai>cy i CecbmiNtrzo takie zauiucIaU. Oddzielnie w pewn^ol 
nninacli atalc oznai"icnycli, odbywały się narady Brackie, ale na nicfl 
fylko roztraygano skai^-i na zly towar wjtoWw, albo ich uicdoklM 
aao»i, wsiystkie inue apory, [)rzowiniuuia, alln) pr«3tsj«tW8, wydici^ 
Kady miejskićj lylko miał i>niWO ro/tiv.y«ić i sąikić \xx apijcllacyj 
Z doicwolenia Właday odbywały sii; Vi ałnc Zt-'roni.idaini« fo R^vad 
tał, zwykle w siH-iie dni ^ rozpoczynały się od uatmeńntwa. Pn^i^ 
dzenie zaczyuaJo ijic odczytauicui obowiąziyąrc;^ Htatutn, trcści^vjfl 
Uchwały i nadania oł>eJninj^ce^, — naatrpnic iir^^-stciwwano do rewfl 
zyi Kassy vel -Skraynlu Cechowej każdego k o^baa Ccchn;_ — wklndd 
no nowo nzbićrane fundusze, — sJcbidaiio raclninki ■/. j>ocKynionycli wy" 
datków w myśl Ustawy -- były to c7Jst*» ckunonnianL- konfereucye. 
Cechy i n nas miały swoich zpo^M Swiclych wybnuiych Patronów 
i cfaoTąpviu K ich ^nxcniiik:uni, miały i pieczecie, oddzielne )«> kuścta 
lacb kaplice, all» ołtanw, któro utrzymywały, imdnbialy i świetlały -M 
miały swoje Awtatlo, mary, całuny i iuiw sjjns^tj' pogrzeljowt-, alw 
z przystojuoietą chować zmarłycli członków swoicli, a wdowy i gicroM 
po nici), stawały sie prKedmiotem icli opieki 1 dostawały ta skrzyneH 
zapomogi dla prowadzenia dalćj rzemiosła, jeżeli togo trzelia było. M4I 
łowieccy X-tii natlzwycaaj protegowali Cecby, a te potrafiły sobie ko- 
reystąjąc z tego, \vyjednywać coraz wic^ksze swob-jdy i pr/.ywilfje, ale 
też trzeba to prtyziiaiS żo to^yary i wyroby tój Prowincyi od innycJB 
się dobroci!^ i elegancyą pewną idawna odrożiiiały. Zwyczaje zagrj 
nicznycłi tilowarzyazeu i nasze Cecby zatrzym^y jako to: gOiipo<tv 
wyzwoliny z pewnenii cerenioiuami, Hkładki, wędrówki 7.a jrraucc-4 
n nas za konie<;zny warunek położono wi;drówl(c do Warszawy, Lw<M 
wa, Poznania i Krakowa, Krakó\v zai)civne z tej za8a<iyj że by! St<fl 
liei^ Krajti, chciał być i głową Cecliów. Cechy Krakowskie konieczni^ 
cbdialy rej wodzić i rozciąf;nąć władzę nad całym kraioiu, co było po- 
wodem zwaśuień, ale Władze zapobiegły tunm i preteiwya ta uiuima. 
Istniały i n nas po większyrli miastach Dractwa 8lrzclcckic, nua- 
ly zapas wszelkiego oręża i do ćwiczeń i w razie potrzeby illa oltroaj 
miast potrzebnego. Obwiedziono murami daniio nasze miasta wystf 
czaly za fortece, gdy w różuych punktacli ceuwająca siła Cecbaiui rt 
rzneoDa dxicłuy stawiała. <fp&r. Stara Warszawa, Poznań, Lwów, Kra 
ków. odwadze i mcztwu Cechów niejedno ocaleoie zawdzięczały, jal 
dzieje nasze oiiiewają. Kraków po dzii dzień obchodom Konika Ta 
tarskiego, oduawia panii<;ć liotiatenikictfo czynu z XlIi-}:o w. S^lueKkói 
ezyli Dnvali (kupczący wszelakiem tlnćewemi. różnemi w nagriKli; yriy^ 
wili^ami od Królów nadanych. Kiedy n nas Cechy dążąc do utworce 



- 203 — 



oia odr^bnćj Eorporacyi, xacxQty ZHduonić z Wludzanii, Btoei^ąc siq 
(to życ/Lu iitunu ^£lit«łi<.'ckiego, Zygmnnt Stitry podciął je iioweuii ogra- 
niMeniami, — te ośniielify sit; wytwzyć skarp; do skonfederowanyeh 
s niemi StowarzyHZL«u zo^ranioziiycfa, uaivszi'io zbogaoimi nrzomystow- 
cy Krą) DpiisiccKali r, wkutą dla priemiida i Iiandla 8zkoaq, a miasta 
wylmlniać ei^ i pnsikiiini świecić zac)!c;lv. 

Zygiu. AUiruftt uJrza! !^i^ w potntcŁic anowu dać Cechom opiokę, 
poirróeil im da*viie prij-wileje tiieoo itmodyli kowane, z pod w-iadiey 
ata^nstratów uic nwolnil jednak; — nio naltiiijcytu do CwJińw pozirnlo- 
uo ZA [tAli^uWm od Magistratu udsIoloBym, iruduie wc takie ri;kod/io- 
lanil i po la obrcłwni miast pozwolono konkurować z niemi (Olchami) 
Wolnioom; — z tej daty poododzi cblcb promnii-ki w Krakomu i Kali- 
mn tbtcb lKla^.lUliei»kI j«szeze Aii« du8Ia^viauy, — w Kaliszu podczas 
Hi<;9opHHtD wolniea na sprzedać całkowicie, albo na czefici liitój traody 
cbtowućj 1 t. d. Za Zygni. III zebrane zostały w jcdn^ Uatawę wszyst- 
kie ilainie przyłrilej« Cechów, a nowym odujd ncbwaiom i Totytont^- 
dzeniom starano fliij nadawać odmienny od zagranicznycli ctiarakter — 
rozgnuiicicoDO iaśli: rzemiosła, iuby zatarg zlad wyuiki^oc' przeciąć 
i oddzielono od rzemiosł knnszta i fabryki, stanimw August chcąc 

Soduiećć z npadku miasta d(ł jaldego w skutek wojc-u lucii^^lanuycn 
oszlj-j ożywić na nowo liandi;! i pncmysi i podnieść, inacienie jni 
wyrobionego n nas slajm miejskiego, ostatecsrae nloiom^ dla Cecbćw 
Usiaivc zatwierdził i niektóre zmiany x dacbem czasn i potTZDbami Kra- 
ju zgodno w uićj dokonano były. 

Miały Cecliy na.S7.u jak WJiaystko n» Świecie i zlą i dobrij stro- 
tt^f — ta dru^a jodnalt przeważała; — w potrzebie do otiarno^i i po- 
mi^ił były eotowo, — podtrzymywały moiałno^ć i praktyki uaboi- 
Dp, — zabudowały Kraj Giełdami, Baziiraini i Hallami natarp i składy 
towaru"' burtowe; — do wzniesienia i oztloljienia Swiijtyń 1'anHkicIi nie- 
mało się przyczyniały, do potK)inycli I dła Indzkośei jwżytecanych l\in- 
dacyj i InatytncTJ. Podcaas epidemij z kołei gorliwie nasze Ccołiy 
Opatry\valy i doglądały chorych, ułKislwo wspierały — po^^rzełiom -zna- 
komitych oaćb przydawały oKazałci^ci, tak 8auio i iiaboieiislwu, — try- 
umfy i iiroczystońoi narodowe, wjaz<ły Monarchćw. koronacyo, inwesty- 
tury Xi)jżflt bo!diyi[cych l'ol«co, mu mogły «<; oliejść bez wjslijjiienia 
w całym komplecie Cv;ciiów z choragwianii, 

Przochuwauc dawne Wielkicrit^, IJatawj-, Ordynacye i Statuty dla 
stanu Kupieckiego i ISractw Cechowych jui dziś do Archeologii nale- 
iąCK, warto są przejrzenia i badania; — pi-zychodKl si(; z nich do prze- 
konania, że iitau ^zlaL-heclu powstrzymywał i podcinał przemysł i liau- 
del, co mógł się byl utać, jak gdzieindzićj źrudłeni bogactwa krajowe- 
go, — szlacrhta bnwiem miała w Hwoim r^kn władzą prawodawcza mo- 
gła była je dżwignijć, stworzyć, dla leli rozbudzania i podnicoienta sto- 
sowne Ustawy i instylucye na wzćr zagranicznycli, słowem otoczyć 
opieką i przosąd tiiluzj^wy por.£ucić; — nasi krajowcy kunsztmistrzc, 



fabrj'kanci pomysłowi i artyści zasługiwali Iiy5 do herbów jjrK^-piwit- 
cxeni, co a luu jodoak bamzo oic rzadko zdarzało, Krótowic, u da- 
wni^ Udztolni X').'i rubiłi co mogli, ajateti ttie zrobili wi^), sztadie 
kiego fltanti "uprzoditenia lo sprawiły. 

Że u n-zrOHt n luui tniatit, dro^ liandlD i ])rzcuyBln nic starali 
się szlnchla, musialn miiSć chyba ważne do tego pobudki — godzi'"' 
przypitsiczać natitt^pujące: 

aj lękała sic zuaciuiuia i iirzyozlćj pot^ inlast> bo gdyby Bt^ 
00 miało niieji^cd gdzicindsiifj, przcrzticily na Mmaą Panająoycłi, luogi] 
by przyslngnjące j^j wyłącznie przywileje ńciciniać i podltopywa^ 
a tym sposobom stao szlacrhecki zmcdyatyzowni i zaiwclłomii; 

hi obawiała się zdemokratyzofcauia ua wskroś całćj spolecauioS 
ł npa<lKu starycb loKlrtncyj; 

c) lękała Mię zalania Kraju obcą uarodowot<ci){, coby się do 
za wzrostem mia^t pra«z handel i pr/.eiiiysł, massami była doi 
i mogła odili;i:ilywać na zmianij obyczajów i oharakloru narodowego. 

d) pr/,L-o]iodzi'uia zcaascm w ręc« zbogaconegn slaiiti mieji^kieg^ 
wlasMuci ziemskićj^, z nseozerbkiem i krzywdą dla miejscowego ulomoii 
ta lechickiui krwi i koki; 

e) lękała się zmian w prawodawstwie i instjtncyaob, jakidib 
«c konietuiaie ta falanga nowych obywateli dopominała, słowem, no i 
fonny Ititądu; 



I) nareszcie, odcnvaiiia do fabryk 
i na produkeyą i na docliód 



i warsztatów Indnoicł 
z dóbr ziemskich szko 



akićj, coliy 
wpłynęło. 

Jtyly to zaiste shuzue powody i zacne iwniekĄd pobndki, — z lem 
wszyfitkium pod wpływem ducha czasu wyr^ibia m^ ciągło powiiyeb 
zmian potrzeba i aa to iric oglądać nal«iy; iiiaczćj zastój mo£c xl^^ 
sprowadzić następstwa i Dicobllczoce szkody, — co się tei n nas i sti^H 
ło, — zastój i nieruchomość zgubiły nas. ^^ 

ZIiytci'zmj byłoby dowodzió, ii prsemysl boz hondłn, podnieść się 
do większych rozmiarów niu może. Kupiec, acz sam nio pnidnkp^ 
ma wielką zaslngę, bo przygotowane wjToby i towary rozuowKzonhnia, 
zbywa, zwraca koocta matcryalu i pracy fabrykom i ręKodzielniom, 
a te na nowo gromadxq towar surowy, praci^ dalój nic uaraionu na 
uuttój i bezrobocie. I rzemieślnik przy warsztacie i kupiec przewo£qcf 
towar, potrzebitje bczpieezcustwa; — tym ciawm w Sredutcb wiekac 
podrósfl IN) Knropie byłr niebezpieczne. Iw snuły stę kupy zbroji 
(Raub-Rittery) po drogach i goiicincaeh nanadaty i rabowały, a szcn 
gótniój diycjuily na kupców z towarami jaoąeyeb. Ryccrto z zamkót ^ 
IKinów tcuilalnych, wynajmowali wię dla cakorty i osłony karawan ktt- 
pieckicli i uiuraz doiko ranni bywali; -^iwęsto tei lo samo r)'cer8two 
doposKczato się giabłeży: — w pólnocnćj stronie Europy, a szczególnićj 
w Kicaiezccb handel byl zatamowany. _ 

Gdy Jni innego uio było 8|>090du, powstał Związek Kupiecki dM 



- 20B — 



wspólnej obrooy Haauatyckitn pniezwAD^ (Haoza tr Normanchkim ję- 
zyku, związek), a wnot przy^lniiiło (li>u wicie miast baaillowydi uor- 
towych i |>rz0iB;dem kwitiiąoycti, dlii iiabcKpiecicenia swoich sklndów 
z towarami, jak również ^ohcificón' i traktóir lądonydi i woduyrh. 
Na ex«lo tego Zwi!)zku, etau^ły Ilambar^, Lnbekit, Fiaitkftirt uad 'Me- 
nem i Brema, mni^j wi^cćj w połowie XllI-go wieku. Lubeka wła- 
ściwie It^^ła stolicą Związka i ogniskiem. Tu siij odbywały narady, 
czyit Zgromailzcniu eiloukńw całego Związku, luuicimti\jqeu ore^uwa- 
la Rada, rnMjIata polecenia, inslrukcje, ui-owadziła kores]ion(iencyą;roz- 
ległii, prot<>kiiłv czynności swoit^li prowadziła, oljierala relacyo i raptwrti 
i tćj rozwiniętej d^ialaluu^ci dowody warcluiraełi urEctliowYwaue byłv. 
Kieuy dobre skutki tych usiłowań Związku widoMncuii byi^ porzęty 
prsyaH;i«>wałi) don corase wi^cćj miast po za f^aiiicami Nicmic«. I na- 
sze Diiasta portowe Pomorsłue, Prusskic, Iidlauckio i iuite Nieincami 
osiadłe i pntemyBlowi oddane, pncykleity aic takie A« Hanzy, Iw Wi- 
słą, Odrą, Dżwiną i Niemnem do Iłaltykn trausporta towarów na wic-ł- 
kn al^ odbywały skal^ — w XV-tym wioku już Kraków, Cłielnino, 
Ouafwk, KIbląg, ToniA, Kyga, Hewel, ICnilowioc etc. 7. Ihwuą zjedntt- 
eeone były, — e ogółem pnwsźło ata pii^^d-iicsiąt miast zainożuyeb za- 
ctiodni(hpółnocućJ Europy, z dwa milionową przeszło tndno^ą do ZwiąK- 
ku wcliudziło, — co na owe czasy było pot^ą. 

W gnmicacłi Hanzy, jwurząiłzauc były wflpauiale i bogate składy 
tlkicli towarów, wjtoI>ów i tabr}'kat^w, aa które się rzemiesluicy, 
_ kmistmo i fabryki składały, były i surowych matenalów x kolonij 
luurakicb bajeczne zaiiasy, zkąd wynikała potrzeba oltózcnycti gma- 
cliów, naHt^inie łiiór, Kuutorów, Faktoryj i nienialcg;o zaglijpu do oTisln- 
gi rjebio róiućj nazwy nrz^ników i olTicyniigtów. Kiedy 7,ł)fłfracona 
m-aemysteiii i handlem, w taki spuBób zabcŁpioczonym i rozwiniętym 
Hanza pneedstawiała silę i ])otcg^. xwrócila n» siebie uwagę i zazdroAć 
raądów i Sloiiarcluiw, ale jni ła póiuo, bo cały handel półnuenihzacbod- 
njói Piiirojjy miała w swoim i^ku, a skoro Panujący ialąjąc udzielo- 
nych] Hanzie ])rotekcyj i przywilejów, zaczęli ją ^icAnia<^ przez nowe 
edykta i rozporządzenia, ta je odrzucała i lekceważyła, nina w swo- 
je siłę, W i^ocic siln Hanzy lądowa i morska uadawaJa jćj organiz- 
mowi znaczcuic nielodwie udzielnege paiistwa: — na lój zasad/ic, sta- 
wiała uićraz Pani^jłjirym czołu i przewaj:^ sił niiala {>o awi') stronie. 
Nonłc^scy, Szwedzcy i Duiiscy Królowie, doznali ji'j iwtęgi, ^-^ly prze- 
ciw nić) wyatt;ix>wali i do milczenia byli zmuszeni, Iw też uic żarty 
była na owe ezasy jt^j siła zbrojna, zloiŁona z 12,000 wojsk* lądowegu 
i 250 żaglowych statków. 

Oprócz oaohiatycli mdokńw zlto^aceniii »ic, kt<»re tak szczcńliwio 
rozwinąe nmialn, jMparla Pauiijących jii-olokcyi), ma Hanza nioziiprze- 
czono zawlngi: — wytępiła piratów morskich, o<Ikry!a nowe kommunika- 
eye bulowo 1 wodue, na uspławnieuio r/ck i wygodne uorly nie żało- 
wała funduszów, Scislejszćni ogniwem bnutlei z przemysłem »iK<ila, en- 



^Bzei 

^Knk 

TŁmo 



— m — 

rowych (owai-ów i ])lodów krajoirj-ch wartoAć podniosło, wiroorskJch dt 
prayjfiiniości i wyptW żyda do^tarozalA, zaprowadziła jpdnę 8toj)tj mifl 
I ivag, rzuciła Kanady [>ra.'n'a morskiego i międzynurtidi^wf^o. do sIhiii 
kwłtaącego wiele miast podniosła, iidn^tkoimliła 'Aeglngę, otwomia ]iir)iiq 
oc«y na ^tanicdlmuc alM uiŁ>znano dłngo, irMia boptctwa i xunio:lu<) 
6ci, zbltiyla do siebie nieznane sobie dawnit^j ludy, wreszcie ro^buif 
rnch, pracę i cnyiinośt-, uitniduila gunśiie dawnićj massy, zgromaf" 
je |>" fabrykach, wanfziatacli i riiimij naawy pracowniacli, zapcwi 
Int DiioH^b do iycia i opiekę w po(rxeine, w kofien powicksityla oyf 
obywateli stanu iniejukiego. 

Frzyimcdł i czao uiwdku, — gdy Hanza otworzyła oczy Rzł^doc 
to 7aC7i;ly rozwijaó u sieoie iiislytucye piiernyalowo-bandlowe. skoni] 
stały i tdatwiouych pr^oz nii; kouimimikacyj 'lądowych i wwliiycli, uli 
twily dłtólawti surowycb sagrauiczuycb matł-rj-alów, dl;i [irŁCrabianiil 
l»lri!obiiyeIj kiajowyni Tabrykom, obloiyły wysnkiem cleni towary Han 
zy, wretHK-io odkryeie Aiucryki i morskiej drogi do Indyj, sprowadziło 
pHOwnit w felitóiuikneli liamilowycb. Todcicta, teraz apokonimla Haiw 
1 cJicąc 8ie ratować, tuliła się pod opieki; naszego .Zy^m. Aufr.. ale H 
odmówił, 1)0 to p3cłiutj'ło zatarłem i wojuą z uatą niemn! Europą; 
upuściła w końcu z touu, rozprysła aic i i-ozjKidla. 



VIIL Statystyka. 



SlalyMylta, jak Ją dzik pojmąjcniy, zaledwio eto tat przc:^y 
Twórci) jeJ jest Acl>eiiwal[, a ^ISzer i inni, oo w §l&d za dńi pos; 
rozwój i poslijp JĆJ przyspieszyli. Nie brakło w dawnój Polsce stA', 
stów, — szlachta z wvźŚEcm ukaztalceDicto, Inbila dysputować o polily 
co na zewiii)trz, szkoda ie nie zwracała wiccćj nwngi na to^ co sii 



-l a. J 

m 



dbiOiAoĘ na pr^ypuitzczulnyclł tylko cyfrach poprzcatać muiu. Stu«zyc^H 
Jnł pojmował potrzeb- ^tulyi^tyki i jiodobno proponown) utworzoiuc Bti^^H 
ra ijddzielnego pmy Komniisyi nad adininistracyą Kraju czuwając^; — ' 
znowu za pAino przyszedł ten pożyteczny projekt— R-pta po traoch 
ampatacyacn iyć przesiała. 

Jednocześnie z Unią Ltitielską, w dobie oajSwietnIejszćJ R-ptd|. 
atz^dzono Bióro statystyczne, z pownoicią do zbawienia Kraju, mogło 



207 — 






siQ było znakomiac |)rz;oxjmi(^, bo otfronsylolty oczy iii«jaż tylko metom 
stann, ImUiom unjwyiszycb sfei" rząduwj-cji, ale i taleuiu nar«lom na 
stsD Knyu i praysale jego \wtn»by i j)i>ci()gnclflt>y Ka sobą: 

n) konieczuu dla lepszej pm'K7.łoŃci zmiany w prawodawstrdc 
i ust awodałłKtwie: 

b) sj)rii\vii.'łiliw«y rozkład podatkiiw i cictArón* pnblicanych; 

c) pomn()żonie żrAdcl docbodńw i zat^patrzonie skartjn pai^stwa; 

c) SeiBlę kontroilc clocboańw i roitohodoff grosza publiczna; 

f) wprow^ndzcnie IiiHtjtacyj aa wzór ościennych krajuw, dla oży- 
wienia lianaln i prei-uiyslu up. Kiełd, Uaukiw. RadjirziMiiyślowycIi, pra- 
wa wcsiowego, Konior ce1ny<:b, Wyilzialn Imudln i priemyslii; 

g) potrailyc nrzadi»:uia lc[)azycli kommnnikacyj ląilinvycli i wo- 
dnych i Ł-iąf^K"! tycbżo kon8cm'acyi; 

h) pomiar całej przestrzeni Kraju i niappy (opograficwie Dieod- 
bicie HelniAuoni potrzebne i mtji^na stano; 

i) fipccytikacyą vri)i, bisów, globy rodzajaćj, ł^k, tdot, niotiiyt- 
kóff etc.; 

k) konłrolli; Indnoćci wodlng wyznań, narodowości i xąj^ do 
nsto»unko^vAlliH podatków konicciEnio potrzcboa; 

I) konlroiIt> docltiKlńw jakie Krą( wyaąga! z prodnkcyi rolnćj, 
z inwentarza, z j)ntctw«rj'.kuia proilokt&w, z )tun>wj'cb inateryaUV za 
granici; wysylauycli, z ijrMuiyidu riikodzielui-go i fabrycznego, z ko- 
palni, z wód, lasów, słowem ze wstystkicb ^ró<leł trsccb działów 
pmyrody, 

)) Koutrollę wydtitków %a w%Toby, prodnkta i towary zagraoicz- 
ne, dla zaspokojenia poireob i zbylkuj 

m) potrzeb- lepszego nnujdzema kopalni skarbowyeb i Mennicy 

D) potrzeb*; tiomnotenia ludności zaszcsQ]rfćj w stoeunkn do prze- 
strzeni Kraju; 

o] podniesienie oświaty ludowej i potrzeb- roEwioiccla zakładów ua- 
ukowycb, dla HpccyalDc;;o kształcenia ndodzieiy w kłemnkn tecbnicznym: 

p) putrzebij Pctiicyi Lcśuiij przeciw mamotrawirtwn lasów i Fobcyi 
Lekarskićj, dla ocbr^iuy zdrowia miejscowój liidiiuAci; 

r) tak konieczn^ reformi; Żydów, coraz się wiccĆj po kraju roz- 
po4eleraj;)i.'ycb i htil dciiroralijmjijcycb; 

s) polrzctif; nklaiiania z Itikii na rok, albo 00 dwa, lub trzy lata 
badźctn ]>ańHtwa i t. d. i I. d. 

Nie było u i]a.s dobrego goapodanitwa narodowego, skuro iite pro- 
wadz«no regestru zasobów materyaiiiycli Kri^o, bo z takieli danycb 
dupićro ui^-£owic etanu, ludzie Rad, Ministrowie, prtycbodzi) do poj^'ia, 
z Jakicli iri'>deł i czynników bogactwo Kraju ]K>muóione być mole; — 
aw nic było danycb, co Kraj za granic*; zbywał i spienięża), a co spro- 
wadzał i wydawał, nic idcga wątpliwości, że zbytkowal i zawicłe so- 



- 208 — 



bie poEwakt, skoro wielkto fortuoy obdhiżoue do rntny dochodzity^ — 
dowodzi} tego i zamJeMiORoue w Yoluniinacli Lirgnm prawa i koiui^^ — 
cye i)rK<:iw abytkom (I-^bcs Sumptnariae), które nigdy wykonane 
były. Statyńci, PubU«y»CJ, MyAlicicIt: i Fatryoci, pisali o jTotncebo^ 
R-|)tćJ refonnie, i. narnieDieni się braci H^lacLtiu, a j)ot«]>ioDe ich pro 
Jekia i odrzucone rady, kiedy się dziś crzyta, widai si^ Jasno Wędy, 
mtorki i wadUwo.'»t! ówciKisiicf^ syaiouiu i nutiojn państwa. Że uomj 
u<j iunycii wielu, Frycs J[odr/.ew9ki, w traktacie de uwcmlanda Kispil 
blica. Stefan Garw-yński W-da Poznański, ta Sasów w awoji-J Auatd 
mii R-ptuj rzncają jasuo światło ua przfiszioŃć. Archeolog może z ^ol 
pism udnii-ść jakłjś korxyńi:, ale ni© statystyk, bo aui maMryalna, aaf^ 
nuiy^lowa kultura narodu me jcftt ta przcilstawiima w cyliracb, xki)d 
wynika, że potr/cby takiej kontroli w owej cpwc nic pojmowano. 
Istna iis-£«[/<łka poi^kn, X. Itcnedykt CLniiclow^ki w Xowycb AtA:uucb 
obok Oeoi^lii całego świata ,,pra€<:ipne o FoIskcko" obszernie i wszeol 
atronniu oi^ rozpisoiitcy, dla statystyki krajowćj barilzo itliąpy nrze^ 
stawia iuater}'ai. Chmielowski, oblicza ludność IC-pIćj za swoicli czi 
»ów, na I5,5tli>.i100 gińw; — mopła tyle wynosić, — ale na to tmdl' 
się zgiiKlidć, źcby niia^t, miastoou-k, wsi i osad było 300,000, kiedy : 
zwróci uwagę na rozległe pusicM* leśne, góry i wody znaczną przi 
rtrzeń Kraju zajmująco. Ile na owe czaiq- W-dztwa ziemie i miastL 
nieźle opifud i pumiąlki w nich gwdui: madomo^ci zamieścił — bistoryi 
przcmysm i łiandlu prawie %\% nic tkiął: ~ ws]>onuQa między ionćo ~ 
o mlnacłł srebra w OlknsEn i Chęcinach, — o Cłiccifiskim manDon 
o dyamentncb i rubinach w Karjłatacli, o alabastrze w okolicach Hal!^ 
cza i Czaniokozinieo ua Podolu, — o kamieniach uilyńskiuh pod JaŚlJ- 
skomi, — o licznych źródłach wtWl mineralnych wielkiej skuteczności, 
o rodeglych niegdyś winnicjich ua Rusi &crn-*jniij, o ropie slonćj 
w Pncmyślrikieui, z której warwmkę otrzymywano. Obok szczujjłcgo 
regestra wysyłanych za gramcc ziemiopłodów, produktów i enrowyc^ 
maturyałów jaku to: zboża, lnu. konopi, wosku, ttzczcci, pierza. [wtaźM 
drzewa, skór bydlęcych, koni, bydła, trśody chlewnej, gęsi wylicza. dłM 
^ litanią spi-owadzanych du Kraju, dla dogodzenia fantazTi i zbytkoil 
towarów z eułi-go niemal znanego i ueyivilizuwuuego świata; — wspM 
mina tei juź i o herbacie nadzwyczaj dn:'giej, wskutek dalekiegif 
(ransi»rtu. 

Tlrak moitcly, tok ni^dy:^ dotkliwie czuć się dający objaśnia, 
w ten sjioi^ól): -wyławiają j.-} i'nJzozicnicy u nas osiedleni, — i>aniiłvifl 
podiiiźnjacy za gnuiicą n^rzncj^ij, - ezę^teiui knulrybucyami wyciąg« 
,)t J1 iueprzyjacitfle Kraj pli^drtijąey, zakop^iTana od ludu proste^f 
pttiiczas wojen i klę-ik w Krsyii, manucje: — złotnicy wicie jćj toi>i)i nS 
r/vdy, ojirnwł; Bziibel, laiieiicłiy', rbiwi owloby niewieście, ua wyzIawiniB 
serwispów i medale źydowfikie." StarowolNkicgo opijanie Króle-i. l'ola9 
za Zygmunta Ul-go, z łvyliczeuieiu miaHt znmoinych 1 tiiiudlem kwjfl 
luscycli — Suniiekicgo Deacriptio yetoris et novao Połoninę, tieogrolM 



— 209 — 



X. WlailjfBh LnlHcńskiegD Areyb. Gnież., dsiiA <lo białych kruków nali- 
CKająw Hi(» książki, iiic^vąt[tlńvlłj zawierzą w 8obie pntydatny do ata- 
tystyki iK-ivnł!j doby raalcryat, tak samo dostarozyti go mogą opisy p<v 
j©<i)^ll■a:ycll pruwiucy}, wimow/hIzIw, ziem, [lowiatów i muiK^rufiu oiiagł, 
ale to l«;<ifj tylko wiudoiiiosci luźne, n:>xpr(Wj:one, uic uitbieraiie JcdiiocseJnie 
i uie|)Odi'i;jpiicic pod Jedn^ datę, a /.ateiu nie dające dokŁidiiego po- 
,j^ia iicwiiiij obnincj chwili o Htauic Kraju, allw> Prowiinryi i»m1 ivTt{:lc- 
dtni matcn-abiyiii, morabiyni, lituins-twyiw, udmiiiistraryjnym i t. a. 
lastmklarac cchit- dla komor — Leyes sumptuariae w Yoluniiuacb (A.-guni 
sandesKCZuiit;, luslntcyc kritlcws/e^yzn mogą rcucić światło iia liaudel 
krajoivy i itagraiiiciuiy i na gwtiwdarstwo narodowe. 1'ray n^yiejisKych 
clł^iacli, zacny nasz Stasiyc nie podołał temu ci<>ł.ki<:mn nadaniu, jiti 
dla DJeiWstatku matcryału ad Iwc rcsjwftiYC i)oslut;njącego, ale jego 

J)iimm, fltalTsfjka Polski, ostatnio iincstrogi <lla ToUki i projekt do re- 
i)nny /ytUiw nie przeminą łiez j>i>źytku i )>oi<łażą za wskazówkt; dlu 
a«;hfo[Mj.'ów. co aii; bjiilauiti pnnitowiieuin prKcdro/biopjwiM It-ptiJj 8zi?7.e- 
rz« |iuświijcić zapra^-uą. Lulcwcl iiiczaprzecienic aajwi(;KHZq i>A tym 
xvzgłcdum ma zaalngi;, — gdyby nie lulactwo pu olwayinie, co mn po- 
tnicbne źródła i ni-ołnwa me<K>iitt;i)uunu zrtliilo, miełibyi^ny wykończony 
linustcA oi)raz cławnćj l'oIeki; — wdzięczni za tę po nim spuścijm^ w pi- 
nnaoli przekazań.'}, z uienmlym tnitlt^m zdobyta, uawiuujeiiiy kaidy rya, 
kaiilą cvlrc I kuidy jego jM>gIq(l us prziwjttość. Narr.d wdziijcziiy wt 
joi wj'(tiine i znano piaiaa oczckt^nc piiblikaeyi itikopiJ^iw, ncicii pa* 
liii^ iiivHtmclzt)nego statysty, w trzydziestą rupznini z^iouit 1861 r. nro- 
c^yst^ni uabouriiHtweni za ]M}k/>i jtigp dluzy na całój nrzetitrzcni iłii- 
%vDćj I{-pt<;j i f)]ni(iKiewa się, in drogie Jego szczątki (łzis w \novh iw- 
syjmuo nw Waweln 9pocitywai5 łf^dsj olwk Skargi i Dłagoezu. 

Nie\v(jtpliłvic .S«jm ezteroletni przed ułoifuiem ijstawy trzecia 
Maja, zaiKfZiial się ile się dało z przcszlościji Krajn i na in-wuycb da- 
nycIi do napisania Konstytocyi przystąpił. Za niateryal do nKiienia 
wykazu luduo^'i, pr^catrzem Kraju, wyzimń, {Kicbodzenia i atann micss* 
kÓAciiw, profłiikeyi Ki-aju, oljrotn pr/,eniysiii i handlu, InuiltiHzów skar- 
tłowycli ctff., jwismpiwaly mn wi')Wczał): l.astraeye Stan:'«tw, — wykazy 
polK>rn poflaików, — księgi pod lylwleni Stan luiiwl kp'ilewiakii:Ii i ko- 
ponnyeU, ^Archiwa Grodzkie, — Wilkier/e miast, — Aretiiwa kapitulne, — 
Landa rtinycli sejmików >\^Hlzkii-h ziemskich i iK>łviatinvj'ch, — kwii^ 
ktiuicicine, ohejmi\jqoe spisy ualcźniii^ kociołom i ])restacye paralialne, — 
epiay klasa opodatkowanycb po iniaRtaeli, — relacyc poborców o natano- 
wionjcli dla skarbu tiiiilatkaoh, — wykazy doeliodów z konwtr eełnycL 
Cotow yohj X Żup Wieliekich i Boebeiskicli i innych Łródcl, ale wątpić 
^^DŁ o ich di)kładnoAni, już. iy zbyt pośpiesznii: liyły foniiowaiic, juź 
^^0irne Mtrony zadrażnione dokladuo^i i r&ctelności w icłi )ł;iorziidiui- 
nfn nie dojmścily, — spioSKony lud wiejski, lt;kając sl^ iw.wit;kw.eni» 
podatków, nie d(łzwalal fciiilćj rcwizyi ghiw i dymów dopełniać dclc^- 
wanyin do t6j csymKJŚci Lustratorom. Dnchowieństwo oliraziło się kon- 



— 210 — 

Łrolą fniHlu8»iW stauowincyeh jego wyhcwi« nijosakuie, nfe ^>o^lo^»^a 
wq rowizya dńbr staiuwcińeldob, I» te jako (luitts Ijeue mercntiura wy 
i^Eoutf być wiuu)', vrodlug poj^ dwcsestćj szlachty z iwd wsselkł^ 
kuntrollj. 

Mia«ta jako skupioue i leptój uorgaubtowaae, ilostarczyly w |»r 
1 Biym czasie jiotraebuyeh wykazilw i cyfl'- Hicpwsjy grom. co w P.>Ii 
ddcrzyl i unzbawi) ją czwartej ozł^k-i przcslrzeui a iiąjitr7.i.TiiyAliuoj»zą 
ludnoid^ i l)%'!ittiui ttitUiuimi, nie mUAaI l>'»J^l'a\vil'^ IntUi iiawykiyoh ild 
starćj ruf^Tiy, co eic jnż dawno przeżyła; — jioHtaaowiouo ractój zgin 
iiiż ua potrzeDuc zgó<uić się i-ufonuy, i tak sii; te£ stało. 

Z rfanyoli Jakie uii wpadły ikkI rękę, preywtedleui do tego ^ 
kouaiiia, że przestrzeń K-ptiJ przeti pier>T38yn» ro«)ńoreni, wynosiła inil 
P 14.165 n iiiiiinuwicic; 

Wielkojioleka. 2,166 niU D 

M»Io]iuIi)ka 5,1)16 

Łilwa 6,883 

14,165 
Na tij pnefineni Hcisyło się: 
w Wiełlc PoImco miast i miastecit. .^:i3 wsi i twad 12,tKXł dypiów 232,! 
w Mai. Polsce „ „ 886 „ „ 19,862 „ 728,C 

w Litwie ;, ;; 551 ,, ., 15,000 „ 430.0 00 

1,770 46,362 1,500,E 

*) Ogólna cyfra ludnońoi R-ptćj ciyniła . . . 14,200,000 

u mianowicie: SzUieliia i «tau ducbuwy 1,500,000 

Mieszczaiiska 2,000,000 

Vri.>ici8Ji 8,000,000 

Żydzi 1,500,000 

Xiemcy, Tatarzy, Ormiaiite, Grecy, Karai. Cypuf. 1,200,000 
Podhig wyznań było: Kalol. hic. obr*. . . 7,000,0Wi 

Uuii;.w 2,5lW,00(J 

Dy/uuitów .... 2,500,000 

EwaujccUków . . , 000,<WO 

Starozakonnych. . . 1,500,000 

Ormian, Greków, Menonilów 80,000 

Ni«cbrześc. wyitu. Talaruw, Karaitóif, Cy gan. 120^000 

[•i,aoo,oiw 



*) Stanfc Ci^ki i LL'l(Mvel eliei«U sbadJió 1 ObUciyu JOiti« luJca.iu dsM-u 
skl, co byto iii« łijilwą rxc»:v, Ciirtmijłplshriaolcl nntdowTCdb;)*!': r. 1TSV, Jci _ 
itnie Ee npiiem vel Iitittinoy^ df mów i iriłlplć pnircliwtzi o J<«(i teiiłoścl; — nie było (« 
lunpy t^eonotiiclryriiio-attrotioinlciniOi cobf <to obllcseiiii poniuncbiil krAjn iIoprDira- 
diUa. UolailAckl Jan i RidwaAsk), cbokli hIi; ttfo I'*>djil4, alo Kio |»rEy»tJo do iikutkii. 
Staufc i Oembowtlci, oUictali t>nc«nte6 Poltkl nn 2t,o00 mil Q. 



- 211 - 

Najwi^cOj saluduioDC T>yly: Wołyń, Podole, Knrlandya, W-dztwa: 
PozuitAskie. Sieradzkie, Wiled-skie i Nuwo^odzkie. Przez i»icnvazy po- 
di:iał ntracila K-pta 3,^25 mil O z pniestneni krają, a 4,647,414 niie- 
łjzkauców. 

JesKciw (H) tytu ]uttK>rxu Polska olłsscrniitjaK^ była uli Fnuicyu, 
Wiochy, Turcya Kuropejska, Anjilia i S/.wecva, ńwczesiie i zh wieiltą 
EMlng^ iwczytuć trzclia zacuyni iiatri'ot«iu. rr-foiikoni Scjniti czUirulutnie- 
ęo, it następnie twi)ri?»iii Kulisty tUL-y i 3-gx) Maju, ie iiJe nputlli iiu. du- 
clm i rcHZtij kraju prz«z le^u<7.ti itrz^jdzeiiia ocalić pragnęli. Oodzilo się 
lkr.yv i aa to, że reszta tuuoarst^y EtiroiwJHkicb, nic dozvfolq już wiij- 
c^j tr^eoi ^prcyuiierzeńcom rozszerzać «i(} i zaokrąglać uaseyni koszleni 
z |io^vak'caieni zu^ady nSwiiowagi, ie t«ii akl Kinowy tiv.ecli nnieciw 
.(erfncuiu potępia, dotąd uiepraktykowany w Earojiitt rówiiio ula ui«li 
nielwipieczny jeitliby nsiedl xaakc«piowiiuy. G<KiziIo ei^ przypnmcsawS 
i ua to Hit; oglądano, h: ProHfly, kt<'łr^-cii los mocDo się zachwiał pod- 
czas siediuioli-luićj wojny, iwcldoiiic Austrya pray iwinocy |iV»ucyi, 
albo źu tR^ Auiftrya zltpioiia /. miaycl) iiaronoffoóci rozarpie, albo na- 
reincic, iv Kosaya poIla njk*,', PoUktj w dawnjTh grauieacli utrsyin* 
i w ddsldni X nią prayniierzu zosti^jąc z jarzma toreekicgo pobratyn)- 
CSU) lady oswobodzić zapragnie, Im takie było jej poslauuichvo i z Ićin 
eię zaoaniem nie nkrywala. Wseyalkic t'c kombuiacye i koąjunktnry 
]K)iityc3!ne zawiodły, Tnreowica i Prtiwy sparaliiowaly wszystkie aa- 
Uzieje, dramat sitj rou^ral, Polska za ztoti} woloo^ )uilii^J kiaSHV z )»- 
krzywdzeniem iimyoh, rii,-iko zostata ukaraną, a IĆról jćj skołatany 
i (il)darly z urokn, wj-szedl na wypiaiea; — ozy zaslniyl ua li> przen 
(łwoję ebwiejność w wtaiiowczćj chwili jaką bvla k»nfŁ'd(:racya Rarsłia, 
czy mij^rl urnlowat- kraj do umdku przez dwóeli Sassdw naeliylo^y, 
pny oK>tln)-ni rozkładzie, skai«iiia obyczJij*^^ w narodzie zlotćj wolui>- 
sci nazTiyt wybujalćj, przy niezsodzie i zwaśnieiuu statujw, iirzy zasto- 
ju i i*taKJ rutyiiio, ktirycb uąrod porzucić nie chciał — niecliiij wyrze- 
cxc Potomno^. 

Jeszcze wracam do Statystyki. 

Nic należy wątpić, łe z czaacm rUtui tn 1 owdzie zaczerpane 
K dziedziny statystyki cyfry i wiadómotel mogą mą ukazać i rzucą 
śłTiatlo wtraebne ua [jraeszłoś)!, jeżeli się znajdą Indzie ciorpliwćj 
i wytrwałej pracy i pAjdą śladami StaszyrAw i Lelewelów. Po Syliraob 
Kernin, klórc dawiii Polacy prowadzić lubili, między ))lewami zdarzy 
siij moi* nieraz odszukać ziarno albo i perełkę; — nie należy tego 4ro- 
dla lekceważyć. 

Co to za szkoda, f^y nio bniklo n nas uicęcłyń na Indziacb do 
pióra, że się w \V-<lj!twte w Ziemi albo w powiecie nic znalazł, choćliy 
jcdeu czlomek z iminyslem prowadzenia regestru produkcyi, ohsićwu, 
ceu zboża, wydatku z korea w różno lała odmiennego, regcatru la- 



— 212 — 

wentana dworskiego i wlokiaiiskiego 1 notatek pod względem anr 
I ktimulu utc, byłyby to rzeczy dakko ciokawKKu i |iożylLi'zui^J8ZJ 
nit owe nieurK«li<;80ue pancpryld ijoluu obłudy i uad^toócj, albo ften^ 
alogie nii'b?<nvii' z arki Noego opiewające pocliodKenie znasomityt:!! ro- 
dńw, zwliisztza |rdy i.'kriichaiDi wielkico fortun Jedzcie potomkowie ic^ 
mogli nagradzfte i>wlileb«iw. 

Na te powtancam Sylvae Keruin^ nie przestau^ daio rachować^ 
pamiętani z jaką i)n-.y.i(?nin«iicią odmodz:tjący c^zudto moicli RodziciJj| 
w Cbotowie, pniśi 1830 rokioui takźc z Wieluńśkiogo poecł, d^ił-d^u 
Skoniliiia^ JJartochgwflki, Sylwae Keniut prowadzone w koiitynuacj 
dalflzćj, od Koźucbowdkii-gu ojca Koufcdunita Uar^kic^ k Mokrab 
wydawoy Volamin<)w Legum, wespół z ojcem iiuum odczytywali; ' 
cbodicily z rąk do rąk ])o J^-iU r. w Piotrkowokiem, nader inteix-8»ii 
jące Sylvae R. epbaue od pntodków kontuszowta i Posła Kiiczkor 
akie^i z Luków, tuialeiti je sobie do jtriteczytania dano juŁ bardi 
{NMlnietczonc i jak Hobic przypominani, naozpikuwauu były Mato )ac 
11^ kuctifuną, tam się 1 komplety kilkunastu kitdeucyj Trytintuifi 
I^ołikowskicgu mieściły x ró^iicmt tiwaganti, notami i opisent ui^ 
zwykłych zdsiwń, burd, fet i intryg. Zacny i pracowity iicgout i 
zeni KoascrTrator dawuyob akt Grudskicb, W-^lztwa SićiTitUkiego, j 
toni Pamrona (G^fi toI lltiditigie berb) Pi^trokoiiiiki, którcjro pu^^zccbiil 
7A cbodząeą Ari-lHulogia aważano, jKteiadal obszerny wyeiąg vel xbi^ 
X fascykułów, z notatek, Sylwów, Kaptnlarzy i innych te^ ro<liEąjl 
maltiryalów, wi^kszćj i mtiiejszćj rozojągtości i warto^-i, widziałem y 
H[ioru)dkowauti w szafi« x jego bogatą w antyki Biblioteką i z wla 
snych jego ust slyi!zaletn, że to są i»rawdziwe łakolki dla joiaffC^T 
a ^emmao autt' poroos, 1)0 z łaciną oswiyony, t;dy była ajiosobnoj 
lubii się nią jMJpisywać. Odwiedził go był Jidian Ursyn Niemeewic 




kowauyel}. Z własnych ust tegoi PstrokońHkicgu, zażyłego przyjaciela 
Dieg<ly6 m^o Ojca, etyszał^m kilka rh/.y o|>owindaiia nastijpnjąi-ą sec 
nv, w której mógł miei i sam udział jjikiŃ, jako członek ijutiići uin 
gayi Paleatry Fiotrkowskićj. Paul', świeio oaiadly obywatel W-dztwj 
.Sieradjtkiego, w powiucic Szadkowskim, zapragnął zostać Depiituton 
Trylłunidn W-ko|ioUkicgo. Przed scjmiłuem, na którym st^ wybor^ 
(Kłbyć miały dla poz>'»ikauin sobie globów bmci szlaobty, itapnłsiwBKjj 
)>oważuic\js3ui azlaclitę i drobna, podzieli! ją na dwa oboity; — we dw» 
rie suto |ii>aeJmowul co przedniej szycli było, a w officynie o1>4zenłć| 
odsciłcniwane sr^raczki, ^leiiziami zaledwie i lurą traktowani byli 
Kie<fy w Kościele ^ih\v Bit^ sejmik odbywał, Marszałek miedzy kat 
dydatami z listy urxeczj1ał nazwisko 1'. P. i>o«Ji>ały siij ^ło»y „Ycto- 
aą da^yniejsi i gouniejsi, jeżłi idzie o śledue bidzie je uual zwrócone. 



— 213 - 



Pray wyjścia z koAciola z pnsycMpionym na abraniu z tylu ńletlaein, 
uaupry i róina gimiedż lui icu cel ze wsi okolicznych eprowadzonii, 
sledzinmi go z kilkn na to iirzczoaczouych łyczek obrzucAJAC ai do 
Zajazdu {irzc|irovrałlzłta, kareta niedosełu) Poalowćj obito gir!an<Ii) zo 
ŚI<^lxi, a za i>Qwrotem do dutuu iijrzał rauo ł o01cyn^ tigirłaudowauą 
w nocnej porze śledziami. 

Jc-ezczc raz truniankt; ponawiam, źe po &. p. Pstrokoiukim po- 
winnj' «c znaleźć ważiu: uadcr swicownc z prwMtzloicią naaaą zwią- 
zane notatki i dokunienin treści hiBtoryozno-8tar}'Styoznćj, a kto Jo 
za[)tzupa»cił, zawiuil przed cala »iH»leozn<i£cią palską. Po rozbicia eię 
okrętu, ginie jego cały aprz^t i laduuck, z upadkiem PoUki, roiKlzif- 
lony kordonami iiarńd z faleni patr/jil na to, jak przw. niewiadomo^ 
albo zluść zaiicnd «ic ślad jego świotmy prwsdućci. Zwykle wiqc^ 
się ceu) zdrowie po Jego niracio. |h> stracie luf^jątku przychodzi re- 
flfijtya, BKuka irię przyczyn ujiadko fortuny; — tak samo uain lUiś wy- 
pada, niv jiłź tytko dla zaspokojenia, pi-otitć^ ciekawoiJci, ale dla iw- 
iytkn Da przysilo^ albo dlu usprawiedliwienia luiazych przodków, 
zc^ląć siu zuailaiiiem ]>rzetizłoiiot, ale przystąpić do tego należy z zimną 
ki-wią, bez uprzedzeń i bez uamiłjtnoSci. Nio spuszczajmy z uwagi, 
i« to co nam si^ dzLS zdaje ziem w dawiiycli wieWarb, były koniocz- 
ućm i z dncJta czasu wriiikiłło, że to vo dziś goduum jest pochwały 
w spoleczito^Jach, dziełem just i i^ktitkicm iKislęjiu oiwrte^ oa do- 
iwiiidczi.'niii kilk<»viuki>wem, io dzisiejszym łokciem aawDyoh wie- 
k<>w i ludzi mierzyć inię nie da, ie nasm R-pta gdyby po dziidzie& 
Urtnlala, wielkim ' także zmianom byłaby olegla, do csego Jui Sejm 
Czteroletni /.mierzał i t d. 

K^kopis^ rozproszone z Bibliotekami nwiezionemi za granicę, albo 
zDajdt\j4<^e siij w ktlęguzbiorach znakomitych rodzin krąjoiv)-ch, na 
przestrzeni (Uiiyd^ B-pt^J. zawićraią niewątpliwie wiele walnych wia- 
domości dla aiatystyki, która jui clii^ weszła w obr^b Archeol<^; — 
niejeden jesicic szczegół wyjaśnią, na pozćr niewiele znaczące Rapta- 
larze, Kege«tr«, Peroepty, Bpi«y aoelioflów i rozchodów i inne notatki 

fM^tcz Włin.tmnianych jai wyźćj Sylvae Rerum, gdy slw dostaną w ręM 
ndzi Hiiiiejctuych. Tak więc Statystyka dawoój Polski staje się dziś 
^ainem zadanieai dla Archeologii potokiĆ^. Oc^sto zdarzy się trafić 
ua takie pożądane ryny przeszioóei, gdzie si^ tego wcale nic mo&na 
było S)>oflziewać; — jakoi w ksii^żfo pod tylnlem .^Korona I*oIiika" 
w pownćj nadziei rozjffzestrzenienia granic, reknperacyi awnlsorum, 
znpebych fortun i pokoju ufundowana etc., z opoki Aiigusta II-go, 
pod r. 1725 wydana w tCali^zii, ohejmnje kazanie X-dza Hanieokie^ 
JOKtiity, ktćre wyiiowiedzial pr/.ed rozpocztjciem Trybunału Koronnflgo 
w 1'iotrkowic' — pełne pauegiiyków i makaroiiizmćw złvyc»«J«yeh 
owćnui wiekowi, mało na iiwae^ zasługuje, ale komplet Trybunału 
spUany obok, milćm jeet odkryciem i dla tego ztunieicić go uienuim 






— 214 — 

M7i J. W. J. X X. Fnaaofca Sa- 
AnUdymkow ( Offi^ptte Gsiii&, 



KoUegliim Duchownych Deputatów. 



X. Stefan Bifrtk, Kaaoi& Gtkta^ TIoo VnxjńeasL Trjbmll 

X. fiuBod Otet, Probon Lwomkł, BAcAtM. CbOmAi. 

X. Aadrsej Ouzomki, KaaoDik Krakoirski. 

X. FnacM. Bcciobcl^ ^ 

X. Wfficiecfa HUaczewłkL Kiioon. Knjaireki, ScboŁ Kraświe. 

X. mOtMi W<^;k, AicłiidTaJcoa Wstsł, KaauiL Pouuo^ Scbo- 
bit Ki)ow.kł. 

X. Jak<'.ł) ZawaiLcki, KaDon. Płocki. 

X. WfjulYstaw AiuKr/wski, Kantor Kyow^ Kjukid. ŁoekL 

X Paweł WoJMkowikL KasL Lwowdd, Arcliid. PnemyOOU. 

X Scwc/Yti Hiczoka, Bukq) Juppeidci, Sofrsgan Admmblnu^ 
Bnitwa ChL-łmiunUeeo. ^| 

X. Aodm^J Kitrtolcki, Kaoon. Cbełms. i K^owakL ^ 

X. Uarciu BicbkJ, Kaoclćre Łneki, Admmiatnuor fi-ttwa K^jow- 
'lifcie^. 

X Aleuułder DomiiradzU, Kustosz Kamieniecki. 



Kollegium świeckich Deputatów. 



J. w. J. P. Stanuław Potocki, StrAŻnik W-go X. litews., Sturo- 




«U Ita1ii»x"M'Hki, Uiintuitfik IWbanahi. 

Płutr K"'«n)iAiikł, Sędzia ZJeina. K 

L Jitn KiinuituwHkt, Sk»rłiiiik Wecłu 



Kaliski V»ce-Manz. 
icłiofrskl 

Lołiwik Ciilujwwski I „ «. h- ir i: bt _ 

AleundtT K^iproKCwrfŁi [ * ^•^'^ Kaltskkgo. 

KiiriiiL Kochariki, Pisarz Gr^^Izki Sićnulzki. 

Anilr. Olnownkl, Łowczy Koronny, Htaroe. Wieinński. 

Antoni Myciclitki, Chorąży łj^czyckt. 

Jnił SjHiiłiiiłi, Cu^^nik ŻiiJiiit/.ki. 

Kiiziui. llańoki, Sioluik 2yl<niii<;-n(ki. 

Aiil"ui IJiir»yi«ki, -ł W-lwa Podolskiej. 



- 215 - 



Jlichnl Zlernieki, Komornik Dobnyński. 

Jakiiłi .-^/YtUowski, Czernik Ciwhanowski. 

Jim H<)ś<;i(izc'W9ki, z W-lwa riockict;o. 

Whuiyslftw Wyroźi-uibski, In3tvgator Koronny, Starosta SliclnJcki. 

Jan Kretkowsfei, Pmikomorzy Nadwor. Koronny. 

Jiin Piwaifki, Pisarz Ziviu9. ChelniiuiUu. 

KaKiniicr^SGralcwski, 1 nr n , • 

AnUmi Kliliski, ' | ^ ^•'"'^ P«nw>rfiki«go. 



IZ. Skarbowość. 



«%fV«-WWW 



w piirzątk.-ich PańRtwa miał Skarb znaczne ilochody z danin 
r«izni»itvj nuKwy; — nnJwiijkNxy byl k podatkn lanowcfiKi |K>ra<llncni 
nazywanej. Daniny w aatnnc x czaucm natawaly, a jodyny dwchód 
poradlne podniesiony xo9tał. 

Król Lndwik, cli«ąo Joditij z r^^rek otuiadKić mt tronie, oświadczył, 
io stojm por»dtut>gi> (c£yli królcwszozyzny) uje niegnie jtii ziutanie, 
a l>ui;niiwloństwn całkiem od niego uwolni). Od czasów Kaziin. Jac, 

trodalki i cłi;ŻJtry pnbliirznt; mi ttiym^t^h stanowione l^ly. Szlachta iłe 
tyi RWio, ojiierala się (lodatkoni i uliciała, ^by Krdtonio z docbodów 
jakiu im dobra v.ieiusKie (królewflzcxyzay) rozległo cynily, ponosili 
Wszyittkic i'i<iitary; — w gwałtownćj jKitrzcbio suWidium cLaritativnui, 
zasiłki z niiło»ei dla kr^u stanowione bywały i pobićmne od Diielio- 
wicństwu i Kjiiacltt}'; ^ du najdawni^jezycu nalużq: poradlnti, pogłówno, 
biberny, kwarta i douatywy. 

Po Unii I.nbełskićj, Litwa zobowiijzala stę % podatków ogólnych 
i cicispów |>on08i^. 

Za czasów Sasekicb taki był rozkład podatków cnyll łlocbodów 
dla Skarbn: 

PoglAwnc W-kopoIa. . 2,000.481 ZJ. I 
Malop. . . 1,939,996 / 

Potiymiie 

nilwma z dóbr Kró- 
lewskich .... 
Z dóbr dnclłown. . . 



w Koronie 
8,940,476. 



696,050 



w Litwie 



626,566 



353,407 487,661 

t 



— 216 — 



Oioiiowe ....... 

Pogińwno od Zjilów. . 22ti.O0O 

Kwarta W-ko|iuUlia . . 60,720 

„ Jl-prtUka . . 87,«97 
KovrR kwarta na: 

Art^llerya W-kop. . . 43,324 

„ U-poUki) . . G$,474 
Łatnowe x krolewnuzyui 

na piechoto .... 107,200 

Myto 500,000 



eoyouo 

200,000 



100,000 

300.000 



6,086,048 



Kn-arta dofUtkona . 
Pod^Duie dodatkowe . 



X Litwy 



.?Ó2,0U0 
373,434 



6,0S6,i>J8 



II 



Dochody z Korony i IJtwy r-izcni czyuiły 2i. . ■ . V,u'i^,'jJ^ 

Po strąceniu ud lego dtwhodu ......... 9,078,C 

Na wojsko wydntkn czyuiiji^j^o 7,7C" ' 

N» listę cywilną i inne potraeby wwtalo Zl. , . . . I,37i?.73 

Prtcd r. 1703 docliołly z Korony podnio«dy si*) do . . 10,000,C 
5t Litwy 3,333,! 

W X. 1776 |)0 i>!envszym rusbiorae gdy blisko '/( tcrTitoFitim 
padła X Indnością 4,t>47,414"glów wynoszącij, zroniejszyh' nit; iiiK.'hoł 
t w dlnp kraj impaśćliy miisia); — zabrano się licz zwłoki du uataluti 
cyfry wydatków i wrzuaczono: 

» Pensva Krńla r. Kurony xt 2,606,606 g. 20 i Litwy 1,333,333 g. 1^ 
Na Biiiti- Nienst;ii:jcą 
i nadzwyci!. wyiUtki . . 595,000 151,241 g. : 

Na wojflko 6,21(0,000 2,300,000 

Na Departament .Mar- 

>wa1ki>w8ki 203.561 124.000 

Na KADcloraki .... r>0;000 I0<1.000 

Na akarbowy .... 642.000 Sllt.TóS p. 1^ 

Na różne wydatki . . . 90U.333 g. 10 650,6ilC 

Na spUu; dlngów . . . 1,100,000 3JO,0(X) 

12,463.461 Ó.IOO.WH) 

12,4-13.461 

Kozchid oziwwzouy zosta! na Zl . 17,563,461 




— 217 — 



Po<iui«8i<ine dochody Skarbowa w tuku 1788 ucatj-uily suuimę 
26,981,718 21., ft w r. 1790 Zl. 63,756,40*;, co Avyuik!o z poelatiowie- 
nia miwćj nazwy podatkriw, a mianoincićj: iiAliwłłj-mneiKo i. dńlir kró- 
lewskick i L miast, z utiary 10 ^rmiA ^obicr.tiićj z dóbr ziuiutkicb, 
sjlai-heckioh, ofiarj- x dńbr duchowniycli i l'ojo«uickicli, i czvh8»ów 
tiuifili^utyuzuycb, k cła Hicla(^bC(Jtio(:<t, ktifiiuckicgu, z snliu, ze HKladiin* 
wimiycli, z cel od towarńw :iagranicj:iiycb, zt; sg))nwów ciyli z kouor 
wodnycli, X lądowego, ze stempla, kart, z wypi!»ów i wyciągi'>w przy- 
wilejów, z uocbodu tabacziiffro, z lottiri, z uiositi WarszawskitKo, 
z patent/jw na bandcl Gdaószczaiioiu wydawany, x obciętych dł>eho<IAw 
B-fltwu Krakowakicgo, z dóbr Ordynacyi Ostrog^kii^j, x podutkn od 
flkćr, z diwliodów k-śnycb, z kominowcfio i t. p. 

Ka tij /.a.*ad/.io podniesiono tćiś wydalki lu wojsko do wysokoAd 
33,421,(106 Zl,j — na liflU; c^-wiliią do wysokoici 9,151, 1(W Zf., — ua 
poaeUtwa, Gabinet dyplomatyczny, Szkoli;' wujskową, luŁjyraw^ zamków, 
tupjRwnieiui! r/ek i koiiiiniiiiikiwy* l;idowc i L p. 

Jakkolwiek w r, !7tN) n-fikut«k iwdniesiouijj ej-fry ilawnych 
nazw )fodatków i u»t«uowicuia nowych, wyjtadło doclioda dla Skarbu 
pańetwa i;3,75i).tOii Zl. nie byl on w9zakio jiobi-anym ^ wśrńd rozru- 
chów KrajowycD i |>odziału na slronuictwa Hzlacbla z dawtuu dawna 
niechętna do poitoszonia cii;^.triiw publicznych iii-hylula sitj i teraz od 
nicli a cjjzekiicyi nie można było i\>zciagim£-, ztsd {toszto j!« nicłlolKłry 
i ZBłogtou^ci do 21,000,000 Zł. wynosiły. JoMzczi' starosjilafhLckic poję- 
cia uie seszly do grobu — jwdatki od wina, zbytkowych zafiranicznycb 
w3to1m'iw i towarów, \rresxcie od docltodów z dóbr ziemskleh, pod ićaż- 
dyin wzgli^dom usprawiedliwione, za iiadu]^'cic miano — cii^żka to wal- 
ka ze staremi uprz«d?«uiami gdy się zakorzenią. 



Dochody Królewskie. 



Ooptóro z:i Jagiellonów oddzielono doobody Królów od dochorb'>w 
K-ptój — a właściwie śdśliij je rozgmnicwni^ za Zygmunta UI-so. Xa 
stoi Królewski ])r7eziiac/.ono w Litwie Ekonomie: Grodzieńską Sza- 
wcUką Brzeską Kobryfiską Olitską i Moliiluw^lcij i dawue z vel doc:hu- 
dy — w lOironie wyznaczono na dochód Królom Wiolkorwjdy Kra- 
kowskie, Zupy Solne lioi^lieńskie Wielickie, dochód z warsoolu na Rusi 
Czerw. — miny Olkuskie — Hkonomio: Saudomićrska Samborską Mal- 
borgaką l^>}^t7jl'l»ką i Ti;/<^wciką, da Koronne i na łtusj oraz z Gdań- 
ska Hloląga i Kygi docluid z Mennicy i Powinnoiici podwodowej na 
dochód w cotówce" jumiicnionij, kt<>ry Władysław IV na urządzenie 

Enczt obrócił. Jcdue z tych dochodów Królewskich lualair, inne cal- 
iom upadły. Upadły docliody znakomitej doniosłości z W ielkorwjdów 




Krakowskicli. * Żup aoluych, % Rygi, % Ekonumii, iw piorwazyui roabio- 
rze ToUlii oderwanych otl territoriiun K-ptej, k cel Slwiiiiicy i kopalni 
Olkuskich wodą Kalanyck i iune jusjwze wskutek klęsk krujonyLb, 
co uwzględniając naruu ze Skarhu |)ut»li«KUO(ro wyznfuay! Kirilowi (ii>- 
datkn 4jiH)ll,0(W Zl. — a. prócz tego tlohriimi Poj<!/.uickieifti powitjkszouD 
Ekonomie Królewskie Orodzieńskii i Dracak)} i dokupiono dlaii s fun- 
duszów Skarbu piiljUc-fiit-go dóbr ziuuiekicb za 1,50U,000 Zł. Juk na 
owe fzasy nijosaiouy hyl Król dostatnio cói kiedy lirak zwHobów 
w Skarbie i uercgulaniic wti»«zone docbody dlań z Lkononiij i iuiiy 
iriSdel Ktnwialy go czysto w bardzo pr/ykrem {loloicuiu — musiał % 
dijcai^ długi na bieżące wydalki i pUcii^ llankierom Kryowyiu i Hol 
Icudewkini pi-ocentHj — ton atnu raccsiy nie zniienil sit^ na lojiezy i w ten- 
czas kiedy w uiiejsce PodskarbEob Nadwuruyeli iiowierzono KomniJss)! 
Ekonomicznej zarząd dorhodanii wydatkami, flowtm aditiiuistracy^ ttiii- 
(IUHZ.inii Knilewskit-nii. Co prawda Król Slanialaw tak samo jak ; > 
pouizednicy z wyji^tkioni Zygmunta Ilf i Sobieskiego, nie iłale:!a: 1 1 
ładzi oszezijdnycli, umiano pi wjzyskiwać, protekcya sztok pii;kuych 
takie go dnio kosztowała a w końcu brnął jnź w'dlu(fi bez epam; 
tania licząc na to, le Je spłacą sąinedzi rozddeIi\)i)c uiiędzy eiclite 
6zt<) terrilorinm R-pt^j, jak clicu niektórzy z liistoryków. 



OBJAŚNIENIA. 



Jakie i)n8tki byty w Skarbie R-ptćJ łatwo pojąć skoro w g? 
townćj potrzebie r. 1057 zastawiony Elektorowi Brand. Elbląg; z oB 
licą za 400,000 talarów po koniec istnienia K-ptcj nic mógł bve 
kupionym. Tak eiuno etelo «łc ze Starestwcm Draliimskióm otulone 
w /.asliiw tomni Elektorowi — rzecz deiwna i niepokta, ie naród . 
zdobył sii^ iin wyknpno zastawionych współbraci, jak również i to 
zastawieni sami o tum nie pomyśleli Im procent od ka]>itahi musi 
być dolirj- skoro wietzydel tacite prułongowal ipłat^ 

Poglńwiie — r. 1520 DO raz pierwszy ten podatek osobisty usti 
nowiony pobierany był oil wszystfeicb bez wzgl<;dn na stan — pół"' 
w dwojuauób i w trojnasńb — bywał wymacanym. Ustal z czae 
w Koronie ale Utwa go idacila i przeznaczyła na wojsko koronne ■ 

fdyi swoje z własnych dochodów uirsymywula. PocKiwne pobiera 
icdyś 0(1 Tatarów osiadłych 1710 r. ustało. Żydzi i w Koronie i 
Litwie oprócz wsp-filnycb z iiuiemi czy to kuiM-aiui ozy to wlaściciolao 
niemcliomości po miastach podatków, od po^lón-n^^u uio byli zwoIf* 
ni — ale akoutrollować icłi ludnotó nio łatwą byfo rzecz-. 

Podymne nstanomone 1629 r. — miasta w Koronie i Litwie .pj 
ciły ten podatek stosunkowe podzielone na cztery* klossy. 



na 

lów I 

ioH 



219 -^ 



I 



Wsie oJ koniiuuw jJairily kominowe i sslacbta oiĄStkowa. 

La-tawty, 8xpitiilo. domy [ilułuńskic, ilomy ezkolue, hrowary, ku- 
iuie i cegielnie wyL-jczenin itleg'aly. Pułpotlyiiinc póiiiił^jsut w mii^oo 
hyltcniy iwRtaDowioue płaciły dobni królewskie gtarościiiskie i du- 
cŁowuc — u»»tcpuio wsie sslacbcckii: i miasła większe i uiuicjsu 
z pmedmipAciami i Jiinrdykaroi. 

Hyltorna, phca dla wujska Kimtyą^e^ po knJIewszc^yzuach i do- 
bracU fhicliowiiycii ])ryxi Ptxlakarbicb Koromiycb i LiWwskicb wi po- 
ńredutctweiii Deputatów (Hsjików byl>ernyj, po W-a«b Ziemiacb i po 
tuia«tacb ścij^gan^ była nu S. Miclisł i na S. Marcin w dwócb pólru- 
czDyob raUcb — Ł r. 1717 a»tala stanucmoua w inny [lodatck stuły oa 

Czopowe ciza csissa vel akcyza. Teu jiottatek już tfituiał za Ja- 
giellonów — ^fbicbta od wjTabianycb przc-z sicbii: trunków to jest wó- 
dek piwa niiodr>w dtircniaków wii<niaKÓw nie płaciła ]>od:itku, cli^żyl 
on tyiko na micszfzaiiaeb i aityukitnEacb. Miasta PrnsM K»ix>unycb jJ*- 
ciły csopwe od piwa, następnie i Koronne. Browary i od 9preedaJ.y 
beczkami piwa czupowu pladły i o(<«bno je płacili szynkujący trnuka- 
mf. Na jawa obce WIwlawsKie Świdnickie i L p. Gdańślue likiery 
i zacraniczne na wyszynk sprowadzane wysokie iJylo czopowe. Ssilacfa- 
la ou zsf^auicznycb trunków i «Hna na ewoj^ polnwlw; Bprowadsauycb 
ule płaciła cła ani ozojwwego ale kupcy Imrtowi i winiarnie ntr/yniu- 
jacy wnosić je musieli. Poborcy dla lepstój kontrolli tegx) ilocboduj 
iu1«uawi:ili po miii^tach przysii;^cb Czopowników zwykle z Kadnycb 
Miejskicti. Cz^ipowi; i «zel<^żui,- czasami zajwlen »ii; podatek uważały. 

Kiedy niiaitta i miasteczka luidekl&rowaly wnosić do Skarbu dzie- 
siąty grosz z dochodów propinacyjnycli zostawiono im wolność wyszyn- 
ku swóbinlna i prawo stanowienia eony na czijaciową sprzedaż — ^v koń- 
cu li-\itiji Kommi8.«ya Skartwwa na vrj'rabianIo tmiikiiw i propiiiacyą 
czyli ^ryH^^-uk tycttże, i na zagraniczne u<iztoIala koutnikty według 
pOfltauowieiiia Sejmu z I77& r. smIcżuc i cnopowe oznaczając 

Kwarta. — ObMeme niegdyś dobra zieinskie po Piastaai powięk- 
szone za Jagiellonów nważidy aii; za własność narodową — podzielone 
póini^j zostały na Ekonomie stanowiące doehód Królów czyli dobra 
atolewe i Mtarościń-skic, te ostatnie według postanowienia .Stanów na 
Scyiaie przeznaczały Mit; mi wynagradzanie zusinźonycli kn^Jowi ludzi, 
panis l>ene nierentiuui, ale nieatety! doutlawnly sii; najcz^śći^ panom 
ivielkicli fortun I)o i AX-ta Radziwiłlon'ie nie pirdzili uićnii. Te do- 
bra ziemskie roz<1awane, Starostwami zwane miały u1iowii{2ek płacenia 
kwarty to jest '/i eK^Sei dncliodów z nich pr/ez Lustratorów ustano- 
wioiiycb. Lnstratoroine ze stanu Kzlachcekiego \vybićrani oszczędzali 
natnralnie dożywotnich po8iadiiczv ryfli Stari«itw — nie dosyć tego że 
zamaly w stosunku dochodów potlatek kwartą n.^.ywany wply^vał do 
Skarbu, Jeszcze i żony tych starościilHkicb posscssoKiw czasami przez 
prawo prolongacyi albo zlewkowe (jus eommiu)ieativum) po koniec ży- 



— 220 



w«t» miał}' }c aobic nozostawiouit. Pt)i)a\viaiic Indtntcye w Intacłi 1549 
1GII> I6GU 1(375 i n89 ii« danno 3ic zdały Im wiifkMOgo uic cbciitn| 
vp^kryć Udclioda. StaroHtowii*, rziisowi jwsiailacze tj-cli A^ihr wcale w 
uio truHWKjli u icli lc]>»z}' ćluii ukouomiezuy aiii ri iKtlcjitizciiic !■/■ 
irlo^clAii, a do uii£i9t w oliri>l)ie >ttvoii'li slarostw zawsito pewien pi'» 
sąd tTjty teiE nsłrtjt czajf^c na icłi Kni^iu^z^^nio i npadck gtidKili. Pfl 
uicivuż kwarlii ua utr/yuiiiuio wojtika prsczimczou}) l>ył:i uturło ai^ bjfl 
wyraźeuie kwsrciane wojsko. OMan(«Jii Slamstwein tnieli olioniijKfl 
sądzenia w Gmdzi« 8])ravr cxyli ejtra^rowac ia Jur^'zdykL'}'i Hijdonfl 
i m<^li ^t; wyręczać, co tct naje/^śt-icj bywało tiurńjjiatorauii atbH 
Podstartiatanii, -Sijdy te nnKywuly się Grodzkie allło StarokińskM 
a Słapostowic ci 1'yii Orwlowi v(:l GnHucy. Nitgrodowi byli tu rządcM 
ekoiioinirzui czyli Koitinibano w dobrach Krulewekicli Ekonomuun| 
nazywanycli — Inpili lud uiciitotkiwie, nie dbali o plepsitenie mtaal 
dóbr, pól na |>6ł pianie duiclili Biv duobodami z Krr^lcm — byli to ifl 
dzie JLwykle sianu szlacłi«cki«gQ uicpi-JtyJainie dla ełouu mleszczańsklfl 
go osposobieni. fl 

R. 1776 Koni^ytiicya un Sejmie zapadła aby z dóbr ataro&ciB 
Bkich w Koroutu {M'iłtoiy kwarty plncmo do Skarba a w Litwie dwfl 
kwarty — a ]« ńniierci ówciesnycli starostw j>oei»es.tnriiw polecono n 
zrobionej tasiu di''br tych i 8l<i!invycb czyli KndcwHK-zyzu. i Jcdnfl 
i drugiti « licjlacyi iłubliczućj ptttłzcKtć ii|)OHułH:ni wiec/yslćj aaieriawy 
nit;kKEą aunił; suiciinkowij otiari^j^oeniu ua lat 5U z ^rarunKteni opla- 
cauia ó od ata procentu na CKynM dla skarbn — ale to k-iślc uic było 
wykonanym l>o niożiil i witlywowi n luu ludzie zawsze eią wyUmtii 
z pod praw opilnych niiiieli. W dobracb stołowych czyli KrólewsMay^ 
zitaok wlośoiauic dubrc^o iiJtywati bytu, ninicjsiu) robocizną obłoiOQ|a 
a 110 zntcaititiiti tejże bai-dzo iin)iarko\vany czynsz upłaciU^cy. ■ 

Za Piastów w XU i XIU wiekach, jak tego ilady natrafiamfl 
X dńbr królews^icłi niuitt;ptiJH(;ć) nazwy p(>duŁki i powiuiio«<-i ua raefl 
i docliftil Pantuących uslauowiuiie były: poradlue, przcwóił, [wwóz, MrH 
ia, stan, powołowe, targowe, krowio, pMlwodr wnjenne. naraz, sep, a«wM 
po<Iwi>rowc i ojwlc. Cwjścią Kazimierz W-ki ale Ludwik i Wlad. Jfl 
giełlo (ralkiem iiol>oru tycli j)odntkńtv zaniechali nrze8b\jąc na ob^tzeroyw 
dobrach zicni^kicb (kriilow^zezyznacli). kt<'>remi tak szastali maruotrifl 
wili Jagiellonowie ze im ledwie na skromiiyeb jwlrzcb ojtatraenie dtfl 
dwid z rojirfy tych di^ibr wyjłiarcaal — tldpićro Stany Państwa zwrikifl 
na to uwagij, rozdawnictwo a rac-cej maniotrawHtwo powatrzymaly i ofl 
mySlily przyzwoite Krulom Mposażt-iiie. I 

W PoUce niegd^-H cala jćj przestrzeń podzielonej była ua dobfl 
zicnuikie ki-óleirskie (Iu^Jlewszczy^ny} dnchomie (DncLowazczyzay) i lulfl 
ehcekie (f^Iaclielczyzny), a Sołtys czyli Wójt był tan) jiierwseą łlgofl 
1)0 sprawował wlaH/.ę adminiatrncyjnił-pnlicyjHii i sądiiwą i pr/icz łcjfl 
był |»i)li'łrr:i gdyż rozkład robił }(oiIatków gruntowych i pinviuu<JŃ9 
t oddawał (lo Skarbu Kixilewskiego do Kass Kapitnlu,v-cli alłio szlaolicH 



— 221 — 

tlidcilzicznći — miewał zwykle do jKiinocy tjuwniki^w. Do niego nale- 
•i&h zwahlui Intliicść i odadiut^ z. otiowiij^kieiu oilmbianla za nadany 
gnint nftńMwiywiy allw [^aceiim czjniszii — tjTo sposobem puate okolice 
w iwady siij" zaiuiciiialy i wsie, » jtóli oeadjr te itodoic^iono iwRtaly do 
ncdii iiiiiwt, Wójt z ŁHwiiikauii M-ychod/ih ns\ Ur/,(j<lMik<iw mieJNKich. 
7a trudy i niantnia Si^ltysi wyznaczatif miewali lanv Sollystwanii albo 
Wójtostwami nazywane iiio raz z kilku siij \vl.ik skladąjącu ua doży- 
wocie wieczyik'ie albo na prawa ieuda!iie!;» wnniukacli. Jeżeli SoUys 
nic lir) mtlacliciccm za duliry zarzijd w Króluwszfzyzniicli nabywał pra- 
wft 00 berbu, PrQ- każdej Lustriwiji dóbr Kpjlewskic-Ii maJial atlun- 
towai^, i dochody wykazywać rzetelnie. Cz>>powe w Knilewjfzczyzuach 
i Dnebowszczymach wesp^M z dolegowanćmi Poboreanii ntitauawiał. 



Łany Wybranieckie albo Wybrani ectwa. 



Tłtk nazywane fany były zabytkiem rzĄd/iw Pinsiowskit-b. Stefan 
Kattiry z tych lan^w niiat^t iniasłecjcck i nto kr/ilcwiikicti nakauit da- 
wać żołnierzy piojsych uzbrojouycli i odzianych dla iioluifuia sitiźhy po 
CTodacIi {Ka.sle!laeb) i cyfrę icb o/.iiaczyl. Zypm. Ill-ci idiju w Jej^ 
siady uakazal pr^io/. tcg" jak w Koninie tak i na Litwie aby z k;S- 
<Iych 20-tu dymów wiadlytrU i roluycli w Krulcw)tzczj~ina{;h jeden spo- 
sobny i zdrowy iJUcWIck na htuowcgo żoliiierxj» byl oddanym — roiUi- 
na takiej) wybraiwa od podatków i wszelkich powinności z lanii ito- 
siadauciro woliiq byk czy w starok-iuskich czyto w dobrach królewskie- 
go 8t*Aa a, takie łany wybraiiicekieuii nnsywane albo wyliraniectwaini 
I nic mogły być wcielone do uiw dworskich eisyli folwartiziiyeh, co je- 
duak ściśle wjr-kouanćm nic bywało, 

R. 1 72ii Stany Paistwa i uwagi, że taki łajiowy iohuer?. nie wie- 
le przytlatny, od służby Bwalniajijc iiosHcssoitWY wj-LniniL-ckich tanów 
poJecily K każdego jak również z Sołtysów wiiosie do Skarbu rocznic 
;io zl. I()0 na repularnij jiieehoto — a opnł*/jpzone przez nikoco niezaj^te 
lVybraniectwa i Sołtystwa za nowym przywilejem można by-lo jiosyskać 
z obowiązkiem wnoszenia do Skarbu oznaczonej kwoty. 

K. 1776 dla i>04lniesicnia doclwlów milocono wszystkich tcp) ro- 
dząca łanów Itifitmeyą i czynsz t nich według praiva i sprawicłlliwoSci 
oznaesyć i o<ldai3 je w |)i>8iailanic enifitenlyeziie na lat 50. Vo dokona- 
ni) luetracyi -- wedłng nowo nloionij taxy gntntn czynaz oznaczony 
phicii^ jiolewno z wyrażncm zastrzeżenion! ie propinaeya, tO }e«t wy- 
azyuk trunków łakint o«adom nie dozwolony, 

Jeieti Konfederacya Ilantka potrafiła odsznkn^ 16,000 takich Wój- 
tostw, Sohystw (Sołectw) i Wybranieetw, w tciTitor^'aeh Królewgzczyzn 
i Ditchon-szczyzn przez nie nezczuplonych to z nich dochód dla Hkarba 



I! 



222 — 



R-])tćj u<l (laty nic n-yui:igauia iio^Tinitoki wojciinJJ z poc7,qfK^^^^| 
»ti\v'3' '/i.^. l,łiilii,i^NH) iii<'kgl ))}■>■ ba krxyvrdjr posaeason^w ilu 3.iKMpH 
a uawct ilo 4.i)i.)0.(XJl) Zt. podnieaionym co wyląctnifi od decyTŁyi K^| 
luis^yi Sl{»rliowćJ utk-żftio. ^ 

C!» i mytfl. Cła juiŁ za Pia^Iiiw l)vly duchodem Kr.JI»w, Zakwi 
Kny^ki azvskał cła obniźeuić od ^Icuzi snkiia i soli du W-kuj^dskU 
dowdionych. Korzystjijąc z leg>j ])r.jwiii«yc uriciuyalowe w ręku ZalA 
nu iHidaoc wiirDwaditaiy jh-kck PoKuaii i Onicżuu piepn wioa pl<Hfl 
i ItawfłiiiaHO wyroby. Komory Ccluc Utnwiy nddawna w Fozna^l 
Cnie^.iiic Zl>:i»j:yi)ie cU-. Knzim. W-ki ro7.hudzk' st<int) %\«\ |)reeta;d|j^| 
krajowyclt ]i'>tr/.clj zaii|>»tryiv.inia ale t** s^lf i>nwoli. ^\'iadys!. •Tagi^l 
titk£^ dobry Adiiiitit^lrator [wwawicnit traktaty liaudlowL- z XX-y PH 
ini^rflkiumi 2 miastami: S/^cseeiucm iStnil^mtdeiit \V'i>lL;:D<tćm Ko^K-kiun 
HfUiibiirgiem Luln-ką WiKmarem {''rankfiirtcm (iia'\ Oilrn) i iilożuua l3 
la taryfta celoa nn luw»ry do nas >ri>riiirady.anv. uawet na /.iuiiuopliHfl 
azsm i surowo ))Fodukta pjyżijdane za graiiir.-} dla piocrabiauia a tr^H 
trielki dla lycli iuwckt/tw do Krakowa du.«tari-zauiycłi Da Puznań fijgH 
kdw i Lt^czycij w^kascaiiyni był aby te miasta w -'<kiilek i)ob)era^| 
mytu do Kass micjskicb poduosiii się iwK^ly iia t-o Kniluwif ndd^temf 
uuwtom tym i iuuym ktńro brali w yjłifki;, wydawali [jnsywiJejc. Tak 
nazwane stare cla pobićraiie były od zagranicznych tcwanjw (inwcktiiifl 
ntzwiiźouyełi [ki kraju do zbycia linrtem. |v>iiiiniu i\'uic!iioućJ już i>[>leufl 
iiA Komorach. Nowe eJa roxi>oci«;)y hiij od Zygm. I-go milożone ua cnjH 
kta to jest na zlwie skóry Dyrtlo k"nio wosk (ój pier7.e loii kono]iie efl 
za granicę praoz kupców wy\To#jiiiŁ', r. tuj Diuiuuej uwagi Łaiicwne, fl 
ci nie In;/, /.ysku widi>kAw za nit'mi ńf^ tibiegali i źe [todateK od |>ifl 
dokcyi krajowćj irinicn ziu^ilać Skarb Państwa wystawiony ua roid 
a tego ]M>wodu wydatki. Wyrazy skarbowćj toruunologii zagraiiiczufl 
inwekta i Ewekta i u nas' jirayj^te z czasem się utarły. Jak i« 
zancucuć chcieli nnsemyAluwi sąsiudici ifwojeiui wyrobauti i jaki zb^ 
TcMik tuntnały wielki, uajli-[)^y dowód z tego, ie ai 37 Komor CclayM 
za Zygiu. Aupista urzadz^myrh było na pograiiiczti Korony — ua kafl 
dćj taryfie <iridiowa»c ula wiadoniuAei kuiK-i>w «ic zuajdowaly t do uiflff 
L*ru)d ^-iślo się winien był tttnsowaf^. Dla Litwr lOtll r. oddzielną 
Tar^F-ffa Celna 1. iustrokcyą dla PoImfoW Celnych byls nloiton^ — tuil 
tyluii i papier cln podlegA^. 'tA\ Władysława Wazy naprA£t)o clid^f 
tkitanowić Komory ('cine w |Kirtach Kiiskirli — m> to ac przedl^| 
przywilejom nadauyui t^j Pruwtueyi i zalwit-nl&ntjTU w r. 1454. fllH 
ohta i Dncliowicńiilwo ti nas ani od iuwekt-W ani od ewcktów cła^H 
płaciło. Bywały zdarzenia tiniulućj koniecjuiotkii &kntki gdy w Skar^| 
pttótyni brakło tnndoMa, i« konfedeiacye wojskowe zabierały gwiltoł 
cla nakładane ua komorach albo d»t>ra namauwc w za»ta\v arbitraltfl 
kouiu^ odda^vuly z warunkiem ie im zaległ; płacę Datychniiast wyliczJ 

Za W&leze^o dochM od bydła zbywanego za irranic^ v ' m 
nn 56,000 talarów —jcieli siij z tego miarę weimie to Ha «•:■ , J 



mogły utanwwić zuakomity dochód — ale daleko wis;k»zy moia prujd- 
stawiat 91^ i iiiiTektuw jc^Iil>y ścisła koutroIlH uilula iiiicjace Cu u uaa 
uielatwą l»ylo lY-wzą gdyi fltalijj armii i Skarbu Łaopatreonugo wogAle 
lęknla 3i<j s-zlilcUta ż«l>y pr^y il-Ii jwmiocy x cza^eiu uie jiowslal mąd 
arbitralny. Takim siiosotfeni cla %v!»/,ijdzic: Kiuikumityni bodące i ze 
w&zecb miar m^prawicdlimoam dochodyiii, g naa nialfs pritedstawialy 
cyfrę. W Litwie zaled\vi<; 60,000 Zf. z cel byfo roczucgo dwliodti 
1700 r. w tij Lilwio, gdzte )>niiowie wielkich fortun głośne zn. granicą 
dla uDuomkich krajów ^vJ'Hyłali traiupnrla, a bijąc« w oczy t^ uie 
w zniuiau fli)rowadwiii lowary^ wjTuby, jtrudukta, sjira^ty etc. dla kou- 
Bnmpryi i zaspokojenia zbylkowycb nawyknicń — tak samo i w Koro- 
nie ducliudy z oel i . Kouwr ula braku k-U\ćj koncntlli, zaiiiudbauia 
i faworów świetnie sic; nie priŁedfllawiHly; — prz-yer-yna lego już (hih 
znana jeet i odkryta — ezlaclita, co wcięta w swtye r^oe j kontroli^ 





obywatelstiirie Podskarbiowie Koronni i Litewscy 
iekszali cyfn; Ur«^Iników — iiowstaly nowe posady Inleiidenluw 
Toowycb Stipcriiitende litów Attcurleutów i Aduunistratorów Komor 
etc. — i Komor CV!iiyth liczba siij zwitjk-łKala alp dla .Skarbu Icjineych 
ztąd nie było skutków ~ iirzydująt-y na uadużytia braci Jfzlacbty i wy- 
łomy w przcpiaacli celnych przez saparj' pati-fcli a wzfrlędy kapców po- 
zyskiwać sobie pragnęli o doclK^I .SKarbu ma?o co się triw«rz:jc, na co 
dowodów duHtarcicą Konstytucye zapudlc i ctąglu jumawiane z^Auic^zczo- 
oo w Yolnniiuneb Lcgum dla iwłótenia końcu, tego rodzaju cscessoiu. 
Ola poratowania Bkarbo Aprobowano docttody c«lne Żydom imścii! 
w arendę i jak ialwo «iij domyńlió wyntiipiła przeciw temu szlacbta 
dla mcbie za.strzćgnj^ picrw^tefiistwu. Za Żygni. lll-go zdecydowano 
£« tnceci gront z cel pójdzie na docbód Królów a dwa inne dln Skar- 
bu K-ptej, Za Sass'".w i Pruasy KuTOnuo pod obowiązek płacenia wi! 
były p(«i(Tiągnictc i nikt o<i tego i)odatkn i w Koronie i w Litwie nie 
t)yl wylącjconym, nawet Panujący, cxego Kouiiuissya Skttrba ści^o dopil- 
nować roiała. 

Cło kupieckie w Koronie 1775 r. caiyniłu btizko 000,000 Zł}), bzia- 
clieckic blizko 500,OłX) Zl, — od »oli 140,000 Zl, Od antałków ciylł 
od beczek wina wszelakiego zaledwie na [>óldnkatn cla zezwoliły Sta- 
ny, Jak w Sądoiniietwie f>d WoinegiJ począwszy aż do 7l[ar»zułka 
Trybnualti Ijik tyimo w Skartwwości wszystkie LTrzi^dy dla siebie wy- 
tączuii- s/.lachta zaslrze;;ła jiii dla lioiioni JiiA dla zysku jwiczas peł- 
nienia Cuukeyj, co nnliuirzilo — uałoż^mo przeto na uii; cla od ewcktów 
i inwektów za Kudy Nieustąjąciy nie iirzjiTiadlT jój <lo smakn, sarkała 
tak£o ua ścinlejaz-ą ndind dooboddw iikarbn kontrollłj i czekała pory 
ieby i^ Jłagistratur^ zwalić, 

Wielkorządy Krakowskie były najdą wnielszfm łródlem dodiodów 
KrrMcwłikicłi w Koninie. Te 'Nrieikorin^dy składały sit;: z olwŁe(tt'j(Ji. 



— 221 — 



dóbr ziemskich w pobliiti dawnej stolicy i ze Starostwa NieDoloinickic- 
go. Zmriadowcy wyKuaoMiii otl Kn^lńw Froknratorami aloo Wk1k'> 
rtądcami ki^ nazywali. W t^J rndaglij Ekououiii były prócz dó!»r zium- 




nad Wialą iwyolity i składy niaj;iryc.li ete. etc. Nieonatr/.ni nasi Kru 
tiiirio i pjzdamii mirwoiiili niektóre z tycli dochodów a wojróle Wirikł 
rajdcy ziiaki>iuitćj sii; przez t/in» adiiuListrac-yi dorabiali furtuny. Mi- 







wytykam pak'oiii tyt-h jwpo^ch w pieDie na tój fimkcyi przycliwlaig 
ho wio o nicli knidy z preeszłoSciij obeznany. ^^ 



Saliny Bocheilskie i Wielickie. 



Powgzeclniio ołlkr>-cio tycb kopalni n nas zawdzięczajij Ś-It5j Kn- 
ncenndziu (Kiudzo) żouic lioic^l. Watydliwago i p<i (Himzkń krąży m^ 

I łmua o tiat le^'eiKla — lyinoKRseni Sliechowiei ^Bożogrobcy 3Iieclii>w»cj 
r, 1198 otrzymali już byli itownc niwsaicnie w soli, weiilng ocaluucg 
Dyplłiuuitjiryasza — imi*«: tu była wariwuka t wiMly slonćj wytlzicland 
|>nu)d odkrydcm jioklBdów soli kainicniiL-j — tu \wwoa że kopalnie nft 

'8»e soli w Boclmi i WielicKPO le])i»^j były iirzudzone z« czasów BuIoh| 
Wstydl. do czcfTo mo^Ia siy przyluiyc luaiżonka tepoż sprowadiieiiiei! 
z Wij;;ier górników id.itnych. Itocheiii^kic nazywały się Miiit^jazit Żuf 
a Wii^sza Wielickie. 

Od Kazini. W-go począwszy wszygey kn')Iowi« baczmi nwagfl 

[zwracali ua te bogate skarby w l()nie Haiizej ziemi zawarte. W ree*Ł 

' fitmcli dochodów i rozchodów Zup Bwrheńskich filoi: że na ilochńd No' 
ptiulu, >Trzvwianek. 3torgi;ngahe} UiGI r. Król"wi'i sapewuia eic z nicli 
6,aiO 7.p, 'Uochód* z Kwh. Żnj) w r. 15ł>y zalwlwie 1-4,(XM) 7ą<. a j 
Żygm. lll-po 40,00(J Zł. wyniwil zaiKiwne jw stnjeciiiu jnż wydatków- 
na robotników, rabowania kopalni, inalorjaly do tego niyte, rz«mie£hil 
ków, Untedników wxesz<ric były .ilK;jqżt»no k<ipaluie czyli dochwly z nit 
róinemi uouacyauii, petisyaiui zasłużonych ludzi z otoczenia KrólCT 
skiego raunycłi i na zilrowin szwankujących fiiiniików etc. I to pt. 
wna ic itoćliDia, pierwej osada tylko od liolesł. Wstydl. {Pudykasi 
otrzymała pm-wilej ei*kcyi na miasto. Knzim. W-ki polecił ahy B" 
clinia po uwiwli I{ajc('iw z Magistratu do Trylttinaln Ai)iielkcyjnefcv 
Krakow«ki(ipj (w uiieisce Tryb. ilagdeburgskiego) ntwor^onego ola 



— 22& — 

wołani roztrstygali spory i kweatye alrowYm riMsądkiein a w epoce J<u_. 
OlbraclitiL i KUtnt Górniczy (Orainatio Montana) naital i aiiyuncya te- 
go Sadn ŚciAIćj opietitną /mtultit, 

Wioliatka o tailą od Krakowa a piqć od Bdchni leżąca u podnó- 
ża Karpat oddawua słynęła 7. nader olifitycb łomów eolt kanucDućj. 
Henryk K-ie Krakoir. i Sauduin. a. raezćj Przerayalaw Krakowski 
i W-kiipoleki X-e podDt<f>8ł osadę tę do rzędn miast a Kaaim. Wki 
innraiiii jq obiiićwl. Itajców dw<ich lak samo jak 2 Bochni do zasiada- 
nia w 1'rybnnale AppołacyJDym krakowskim powołał. OUlarowaue 
pntywilejami Kiiiiów miasto rosło szybko i zamożnych miało obywateli 
oddanych przemysłowi — pnicz togo mieli przywilej prze* irzv dni w ty- 
godoin w czterecłt Krnniuieucb w Krakowie sprzedawać soi i podczas 
jarmarków. Górnicy cayli Gwarkowie od powinności wojsnnój wolni byli 
miasto od stacyj wojokowycii. Źrdom ani w Boolini ani tu osiadać 
io było ditzwolonćro. W Sadaeb Góruiczycb Podkomonty Krakowski 



010 bjl 

prezyflowal ale do władiy iMnnicy|)alinjj wtrącać się nie miid prawa. 
Kopalnie Wieliczkowskitó jiii przed 12A\) r. były poiytkowane, cstyli 
jak <lziś m»')wijj esploalowauu ua wi<;k8zą skalę, bo Licszck liiały po- 
twierdził już lylku przywileje dane Cystersom Kopraywuickim ua uposażę- 
nio w 9oIi tego Zgromadwuia pracz llodzica nauaoe. 

Do lopezycb ur/-'idzei'i tycb ko|jalni praycaynili siC Znjiticy zdolni 
ua owe CŁOsy: liuzuiiBki, Serafin z Berwaliln na Kasztelana wyniosioitj^, 
Dinilowicr, póiŁiiii.;_i8zy Podskarbi W-ki Koronny, Wicrzynek, Ko^cielecki, 
Bonarowie, Jlursźty nowie i lieimanowic. Niewątpliwą jegt rzeczą iż 
Kazimierzowi W-nm najmęcćj się wdzięcsiności należy zii lepszo tycb 
kopalni urujdzcnie i pocbiicHienie icb znaczenia, bo zajjrowadzil macbi- 
ny do mybszego tańssego i obfilazcgo sołi dobywania przez sprowadzo- 
nych obcycli Górników, at)y sitj od nieb miejscowi uksztalciii do tego 
fachu Połłotniey. Nio małe bylv kossta na atntymanie Urzędników lo- 
ohuików Poborców Kontrolleruw Maszynistów 1 różnych rzemiiwlników 
jako to: kowali deśli bednaray rymarzy od mr skórzanych ale się Io z cza- 
sem sowicie opłacić mogło. 'Na doolibdach z Żup Wielickich Knllowia 
naiH żonom swoim zapewniali pewne fiiodnsze co im wolno było, wy- 
znaczali też z nicli |>euHye uisttdiou^-nt Urzędnikom Dworskim, Gra^a- 
lislom i (Żórnik^iui podczas i\iukcyj "pełnienia podległym ntradu xdrowia 
co prey rabowania Icopalni nio raz się trafiało, albo icb w«lwwom i sie- 
rotom po nich pdy iydcm przyijlaciii. Dal się t6i wo amaki utiytokj 
doctimlów z tego żróufa piy 8zlacb(a w>-mogla aól tak swaną Snchc 
diuowsku dla siebie po niżHzćj iestatc cenie jak dawnićj eneniii się tra 
dno b-*- - ' ■•■ ■— -■ - ' < • ■-- --' — '= -=-"•-' 
Iowie oddać go w arendę więcej dającemu, W krytycznej ctiwili za 
Jami Kuzimicraa prócz F^bląga w zastaw oddanci<o Elektorowi lititnd. 
wypadło widać w zaataw i Zupy Wioli(;kio Hab«burgom na lat dziesi^ 
za dostawione ))0«iiki wojenne R-ptćj praeciw Szwedom. Gdyby Angi 
U pan rao^ny spolniaiac warnnoK Padów Conventów nic był ich wy- 



kopii wtaan ta i» 

wmńmśń dą 

kUt da AntTi — lit 

■nuuwala w amk i m 

b ai riq 

oAetzyi en 

rtyi: le ofe by 

X nich wini l^rfi 

tliOący wielkie 

lnu tau imdifctt. 




dotąd nuut 

erom w PoW 

BąłninicJBjuJj In* 

■* uwłOwcjf niemi un 
iu uoU 

estr.'.i.r i.nj 



(jioda i wydatkAw tak i&if dk >■• iMumriyiyiŁh i • 
knijowći potneiiHjck. lOą pnśątką ią ddl Oh iwi» ;..„„,., 
\rielickj£b defconue p. IbniM firrww JeoacCl^ Wi^ekWo . 
n^azuiu^ Ukie pcxes f^iedbibtn i p n fae eiiM Aotfryi w eM 
liadaiiłs >eh RHMobea nstawm. ^ 

Way OdcMkie. ilk*i Oftm IBehi (DcHń 
cdfi koouei rad ołnwii otbaoMiMgDk KMiinieił V 
Mnjdia Jftkiegw kopdaie psdnU ! on^SaŁ Ladirik Krt J tuiui 
SBOuam pi^wilBJ dobrwuia rad w pnmetin JedaumiloTn-ni o 
Bta z obuwifskkiii oddswnia jeitmmi) niecki i ołowia i bi«Ii 
aą (woHion) oflwrą uajmia. Iwastwmai (iwarkowie c< 
jajAtm traoniti njbko w n t m o fantf nroili, awiąudi foac^ 
^ pTzyaili powwluia, ie Bslaektai t eArfciuni n^ tcfa ty? 
Bkic i CseMue prawm góraieae n us nli— mmi l^ły dor . 
Olbncht nic zatwjerdiil oMoa^j w didra knOo'ffTd> potriob 'un 
eyi Guroicsćj pod tytidea StatDtm Moatana nriwcnnin któn «| 
dzuiw I)>'Ib 15u5 r. — w r. iDlT prtez Zygmnta I-go nitgtaai 
bjrt Komornik GurDiczy Camenrim MoUaoas tftnckoroń^ ■ 
B-pte z wtadzą nilzietauiA kuueasdw u poi^tkowuiie łkotMUi 
wiekiem iMidawania ołbor)-. Fnychodme ugmueini otnymywii 
że tu kousc-uHa :t uprÓcz t^ nwolnteni bjU u lat 30 od nfawenii 
wuych (iłngów (m'..rat-)rium) giljhy ich o to lUepokojotM. B. I 
ollwra w .>towiu 400 Ctlu. cijniła — r. 1567 joi I05ń » l369ib 
co przeszkadzały robolom za olbor^ 1^^ Zl. do Skarba krdłenfc 
WDiesiouo, zatKtn calśj prodakcyi wartoić douMOa trlko lójM 
Wcdlo« Opa^ti^fobYwano w przcMu rODEUe e^^el-ra SB 

■^.^t. ^t ^'T ^P-u'?^'^''' S*®*" B«ory otwonyl M H 
rJ590 btony ten dochód Pani^M™ natąpily — moiwta n (■ 

ridnemi Kr6Ww pnnrwilęjami miMto z m«m madać IK»^P« 
gndy to za sobą ogólne klwki kratowe- rorarw^?™^'! 
iluller Gtneral Szwedzki dla zdobycia ciSSTaponttł p^ 
pów .abral z^d Górników ci do «45 ^^2^1^-^ 
w tanedbanjrch kopalnuicb wody Zn?ady*^i Baby iSIWH 



— 227 — 



dsito. Jan Ill-ci w |)0cs«t Gwarków Olkoskicli zaliczony prafruąl rato- 
wać kopalnio z pocsątko ale cofhąl bIc jK^iiiićJ po obliczeniu i)otrec- 
łmych na ten cel koffltów. K. 17112 |H>wti^niii; kraj niezczjic 30,000X1. 
kuntrytucyi na Bractwo Gwareckie Szwedzi miloiyli. August II i Ill-d 
pnios dobrych eli^ci nic nie zrobili — n szlncbta iia ttejmikacli wybra- 
nym X jKifirńd siehie posłom na Sigm Walny nieustannie polecała, oc£y- 
flzczcuic z wM kopului OlknukicU odzytikanio snmm Kcapulita6skieh 
i niedopuszczenie omoźenia cłem wina z zagranicy przywożonej. Sta- 
ny zad<x-ydowalj' sowicie nagmdzić za nwoluienie od wód kopalni, ale 
nikt z projektem nawot nic wystąpi^ iuirc«zcio clioćby cudzoziomcum 
cliciały puAció w <lłu^ areudę osploAtaeyą tycłi min ale się na to spe- 
kulanci nie zgłosili. 

St^pcl, I^torya, Karty, Tytnń, Tabaka, Kalendarze Żydowski* 
i Ksijjłiki dla Żydów — razem wjuijwszy iMii-dzo mały dochód przynieść- 
mogfy dla Skarbu — dla nnikmenia bowiem opłaty stęplowej olwiwdzo- 
no przepisy wydane od Kommissyi Skarbowej. Lotorya nio przyszła do 
skutku — fabryki mgnimczne zai-Kncaly caiy kru.i kartami pięknego 
wynibn z którcmi nsucie nie mogły mą równać — Łibaki nialo używano 
a tytunitl jcazcze mniej i to ua wiclksj akalłj żydzi przomyL-ali ua szko- 
da Skarhn — od obłoienia stępieni Knlendawy I k^uj^^k driikowanycli 
w krajn potralili się Źyd^i, czuli na kai.dy p<Mlatek oo ich miał dotknąć, 
uwolnić. Dawny ua {Htlacb zbudowany przez Zyf^u. .4ng. i Annę most 
na WLile pod Warsaaivą zamieniony następnie ua iyżwowy puszczany 
bywał w arendę, dochód z niego i wyilatki q« kouserwacyą nie są wia- 
dome, ule kwietnej cyfry nie przedstawiają. 



Miasta OdatLSk Elbląg Ryga i Tonul. 



Gdańak zbo^cony handlem orus] z czasem na osobna H-ptę ku- 
piecką w łonie R-pt«Sj — zadzierał z Królami i Stanami Panatwa — 
chciał cij^ąć Jaknajwiękgze zyski a do eicAaiów krigowych nąjmniĄi 
«ic przykładać — port do którego rocznie jakie 1,00(1 zawijało łwrętów 
ze zDoźem i pnxluktami surowemi z calój Polski albo z towarami ko- 
'tniakćmi, zaledwie] kilkadzie^itąt tysięcy 'Zi, ezj-uit rocznego dis Kró- 
Uw naazyoh dochodu — kiedy przy taK oiywionjiii rucha baudluwyin 
milion 2Ł nic byłby przeciążeniem. A jakież to świetne były czasy dla 
niego pod czas nieurodzajów we Fraiicyi Anglii i w Niemczech — ale 
tama ju:i Polska brla nader dojną krową dla Gdańszczan. Samą już 
^ńmdzicsicciotj^ną ludno&ią swoją imponował Gdańsk R-ptój a wszak- 
że to nie dziwnefjo ho kluczem był łiandln pólnocnowschodniej Euro- 
py i do priodniejsiiycli miast Hanzy naleial. Stw^wiwwa. -oa. ■>iji'e^s*.yv^ 
ta Polaka zaezfpbi go niepokoić, oo TOOg\fl. ^^ "l ciasRsa. ^"stwo " 



<£i» 



— 228 — 




ieiiIeJBtćj docbodAwtego porta kontTx)]]i i oboatnenła tasytfy eelnćj na 
konytó Króla czy R-pt^J, ale nmiał solne na to poradzić, odfJawszy j^ 
na Inp Danii i Sswccyi — a jofcii oparł się SEwodota ta Jana Knzim. 
i tntyiuo) K Polskij to dla tego, ie po skońctoni^ wojnie eiwilziewat 
się jeszszczo wiłjkszycb koizyńci od nari>iJn o nimal być wdziccjtoym — 
dowiadcBj! Już by! tcg"', Gdańsk iirKci-hoiIzac z \>od uciąilnvego pa- 
nowania Zakonu w rcee p«lakie. Królowie liasi wysilali si^ <rf)ejimi- 
jąc pi>d Hwoji; władKij Pntssy Koronne na ri^ne dla OdańBk^ co_' 
ognisKiem handlu i pr£c(bii«.isz^iu tuj prowincyi miastem pn\ 
z uwapi że przv pomocy silnćj aa/mcrAH Hanzy mógłby się byi oS 
Srwccyi, a jycflaany dla Poluki nii%f podnieść ji-j dobrobj-t rozkr 
witdiiem przemysłu w uićj i handel oi^ywk^ Nsi t^i iuisadu« zapewne' 
i territorinm te^ miasta przez Kazini. Jag. powiększane zostało i nHoe 
nadane wbto mini itrzywuojc, wrcazcio do jodiifj cswartij cs^fei zre- 
dukowane Eostaty dochody z ceł Zakonowi plaooii£, kt<^rc do Skarbu 
Krulcwitkiogo wuo«i»' mini Gdańsk obonHijzek. Ależ GdaiisKczaaie znali 
nieradność pohkiiij uaeyi rulą wyłącznie zajijtći i watnjt do prtcniysln 
wszelkiego iż liandlu z Polską wielkie przewidując korsy^i z ni% 
swoju loay pol^-j^fli nic nfając Kzwudom oo ich do zwiwikn z Robij 
przyciiignąć cIicic!i--opr6cx niersdnofici abytki pau6w polskich do wici- 
kićj KamoiiH)^ tę B-pt^ Kupiecki) posun^. 

I^]>lqg nie by) juź w tak szest^liwych warrmkacli ani B.yga 
krótko do uos nalciąca. Tomu odi-lchojil pod higoducmi rządy wcho- 
dząc w obręb K-ptći Polskićj i knUkie było je^'o Kwielnu powodzenia 
bo zależnym si^ staio od Gdańflka i na jego zostawało łas<cc. f 

Bądi co bądi te porty [wUkic u pomocy z całym ówcześnie noj 
wilizdwanym i^wiatem połączone nalegało podciągnąć do wnoszeni 
irysokiugo chi iia riM:z Królów czy It-ptćj ktńroby nltimus oansamena^ 
ponosił. Jaki był dochód Królom z tych miast wylijcznic od8t;)])iony 
trudno dziii jest doj^ i oznaczyć w cyfrach, alo to niezawodna ie był 
stosunkowo zamałr i źo nicrcgulamie ich dochodził. Skoro myto (r\o) 
w Koronie, clrt szlacheckie, kupieckie, krajowe i zagraniczne według 
lx;lewcl» oblii^zonc zostało na Zp. 4,i!;:J*i,0(W, to przy dol)rćj ordynacyi 
Colnćj, crzy tarylUic wyrozumowanĄJ wodlng zuad Łkonomii jiolityczno- 
finansowej i ńciflłv\i kontrolli ad alteram tantam bez uszczerbki! pr 
docfintów konsumcut/iw i stann kupkckk^ mogło być |>»dnieaion<^ 

X. Kajetan Soltyk jak z dziejów wiadomo opierał się cn«.r^ci: 
nadaniu Dyaaydentom praw politycznych, a Król z Familią (Czartor_^^ 
8ey i Iniii z otoczenia króla lak łtyli nazywani) idąc za dnchcm czasu 
nie |iodzicIat jego zdania — niewczesny u[>i'ir Hisknpa, wjwtJal Kod- 
fedentcy^ Tyruu«ko-Sl«ckjj pncuigtoczoną w Radomiiką muitijpnic Bar- 
ska i zawiertictiy w Ivraju które si^' picrwnym rozbiorem zaico&czyty. 
Pod czaa pobytu Itiokupa w Kalmlec dokąd siij z laski X. I'odo- 
skiego dostał, nloiuno projekt dawny zuiniejiizenia territorium { do- 
chodów Oyecezyi ICrakowskićj — jakoż ntwonwuc było ll-wo Tynieckie 





— 229 — 



ir Gałicyi a LabeUkie z W-twa Liihcls. Ziemi Łukowskiej Stęłjf^^ 
i Urzt^owdkiój — dobra niakanio zabrane soetsly mi Skarb a peosyi 
lO(X,ft}o Zp. odtąd dlii B-6w Krak. wyjtniMaono roctnie. 

Z tjroh na Skarb R-ptó) /.ĄJętrcb d«ibr Bisk. Krakowskicli po 
oddaniu lob tt dzierżawa (>06,4O2 Zl. mićwał Skarb R-ptćj rocznej 
ihtraty, którt) k czH8«m Je»zexc poduiejć było luoźna. 

Ordynacja Ostrogska. X-*6 Janusz Ostmgeki otrzymał zenwo- 
lenic Stanów R-pt)y na utworz«oi« Ordyuacyi OslrogakitSj r. I(i0l» z 24 
Riiaflt: Międjyrceca Ostrogskiogo (WołyAskieCD) Dnlina Kmsitowa 
Konutiiutynotra eto. i 51*3 wsi cayU z % czeiw dóbr ttjBO niompho- 
mych — dopiero wazakic po wygaśnięciu mi.^x!ućj i źeiiskiój liiiii XX. 
OstTogskicli. Po wygraini^iu potomków po niieczn i po kądzieli niial 
zostać Ordynatem wybrany Polak IJtwin allw Rusin byle kawaler 
Maltańiiki, na Walnym Siyiiiic. Obowiązkiem jejro było: w dobradt 
Ordyiiiicyi na pograniotu od Tnrcyi i Tatar łUa obrony R-ptćj otr^- 
mywać w (lobrym Hlauie /.amki i okni)y, nowe stawiać i zaopatrywać 
w ^wnow i środki obrony, po .100 jczdnyob i jw 300 piftgsyt^b zbroj- 
nycŁ i wyćwicxoiivch w ronieniu tironin na każdą potrzebę i zawoła- 
nie R-iiii^j dostawiać Ilctmanom i żołd im płacić. Projekt tego aktu 
dobrćj woli pro bono pnblioo 1624 r. pntyrzeozenie dopiero zatwierdze- 
nia zyska). *) Późniejszy Ordynat Janusz X'Żd Sauguszko ym ką- 
dzieli id^cy Marszalek Nadw. W-{» Xi(M. Litewskiej odstąpił oa 
Utttawy I 1753 r. rozdawał albo rozprzcaawal <lobra tćj Ordynacyi 
XX. Czartoryjskim Lnbomirakiin Poniatowskim Małarlicw-^kim i t. d. 
Nabywcy w Orodzio Sandomierskim złożyli akty nabycia i niu my- 
^cli dać si^ wyzuć z posiadatiycli dóbr — wystąpił i Zakon z pre- 
t«myami. Sejm z r. 1774 wyrzekł ,.Ma'być ufuncinwane 'Wicikic Przc- 
oratwo i 8zi»ć Kommandoryj — W-ki PrMor 42,000 Zp. pensyi mieć 
będzie a Komiaandoirowtc reoxuio po 13,000 ZŁ pobierać będą. Te- 
raźniejsi Przeor t Konunandorowie mogą być żonaei ale następcy ieb 
mnszą isifi zaatoaować do regnlj- i^konu Mallauskiego". Przysą- 
dzono z Ordynacyi dla Skarbu Il-ptćJ rocznego docho<!n 300,001) Zp. 
i z tego żriWUa na pensj-e Kawał. Haft. Przeora i Komand. 120,000 Zp. 
;i;znac7ono a dla Malty przez trzy pott-neye prolegowanćj '/*, c^ll^**" 
Bitego dochodu — po dziesięciu latach ustały Przeorya i Kommandorutwa 
i ca&owity dochM w summie 300,000 ZŁ z dńbr da\vućj Ordynacyi 
Steny do Skarbu R-ptćj wnosić kazały kiedy siq Milicya Ostrogeka 



*) De (udo IttniAla Ordyniur* do igona oMatnlcgo « linii in^zkifl p«twika X-Cla 
■Bdn to JmI <l4 r. 1ST3. alo ni« de ]nr«, bo twAroa Ji'J Jak bj-ło uittzeioDĆm nie 
ayńt pod natnltrrdicaiitt SUndw R-pt^ o»tmti'CXDlc wykoAcsou^ pn«t aleUe 
Bwr 1 to (lało pow6a do sporAw i oddalenia Halty i pretenafflioi aloleBoloenil — ffdyi 
dobra J^ preckainnc nłonUidom^ tifly natury. 



— 280 - 



pizeiyla wobec nowćj orgunizscyi armii krajowćj na wzór inuj-ch 
państw s^dnich^ roz^s^tej od Augiulu D. Tu niwtręewją aic na- 
ntuMimets Ao roiwiązama kwcgtye; a) czy woIdo było pogwaSdó Arty- 
ktuy Ordyriacyi z kt<!irycb n-yru^e d<} pokazi^e ie jej twńreu chciul 
i K-ptćj ei^ przysłużyć i nicK.imoźućj szlachcie dopoinii^ić % (ak wiel- 
kiiij fortuny mały na nie wkładając, obowiązek obrony? b) czy po 
kądzieli przyehitAfĄcy Ordynat X. Janusz Saug^iuuJio inial prawo 'luz- 
oznptić ob^r jój rozprzedaniem pcwnycli tui^])tków stanowiących 
cs^sć jćj integralną? e) cisyli lilalta n.ibywała jakich pravr do lim- 
dostów K tźS Ordynacyty d) czy iwtoncyo ją iwpiorajaee nic powinny 
być ^(laniem oddiUone skoro l^kon tak od i*olAi oddalony ła- 



dnej w razie potrzeby nic mógłby jej przeeiw Pobańoom dawać po- 
mocy? czy Stany Sejnmjące co iJalaw^" twóri^ t^ Ordyuacyi zatwicr 
dzić tylko mtaly pro forma, nie obybily ite pozwoliły zwiebnąć pierw- 
szą Diy^ Fundatora. 

Prxy]>utoifimy ic Stany miały to prawo Iw Zakon dawno sicjui 
przemyt i rola jego skończyła się, to xaw8te mMy obowiązek utrzy- 
mać pierwotne Onlynacyi granice i wziijty pud swój kieninok fnndaff£ 
oa ten sam cc) obrony R-ptćj pnczoaczając, winny były powickazyć, 
oddając mąjętno^i ordynackie \f dzierżawę wieczystą albo cxa80wą 
na lat nu. 25 /. zarłiowanicm pierazcństwa do nićj tym rodzinom co 
je «d twórcy Oniynaiyi dla i^ytliowania dostały. Takim epoisobcn 
1 Skarb R-ptćj, i droga etrona nie byłyby pokrzywdzonżmi, a landosz 
byłby doszedł kilkomiltonowego rocznego dochodu jcskckc wickazćj 
czci przydając Fundatorowi, oo z obywatelskiego palryolyKiuu zerwał 
się do tćj ofiarności troskliwy o prayazte B-ptej losy na pograniczu 
z Tnrcyą. 



■pta 
:Uł^ 



Trybunały Skarbowe. 

Dla ńciąguiccaa wielkich zaległości podatlwwych r. 1613 E-pln 
nznała potrzeb- ((ostanowienia Tryb. Słaroowego do czasu — znagiil 
ją do t^o wzna^Tiającc sitj od czasu do czasu Konfederacyc wojako 
jKitwór wyl^y z nierztidii naszego i pustek w Skarbie — ołlzysk; 
zakgło^i oa 1609 r. miały 1>yć na zuHpukojcnic wojska obrócono 
była to Instytucja wyjątkowa Ło Stauy Stymiyące nie chciały I^J za- 
sady w stale prawo zamienić j prxez r<^wiczki na ten jedyny rax 
braty się do łiraci szlachty wyłącznie zalegając^ w opłacie podatków 
jak tego brzmienie Konstytucji zapadlĆJ wskntek amntnćj komeczn 
dowodzi „Sposób sadzenia i wyciągania retent podatków przeszlyi 
na zapłatę żołdu wojskowego, przekazanych." W Baduntiu dla Koron; 
w Wilnie dla Litwy rezydowały Trj'ł>unaly — w skład ich wchZ' 
kilku S<;iinIoruw i kilkunastu Posłów od Sejmu mianuwanycłi a Pod' 
akarbiowie W-cy z l-rz^da. Szafarze i Potiorcy Wojewódzcy oraz PO' 
wiatowi i Ziemscy, Ekonom Prusski (Poborca SkarI)owy) arcndarzo do- 




— 231 — 



cfawl«^w niekt^ch R-i>tć,i etowem wssysc^, co je pobićrali, niewyły 
ctając Starostńw n icb rnt^tianii, co icb nio nifldli winni b;li stawić 
eic w Trybanalaeli, sdzic Fodakarbiowie wyal^jwwtU z regestrami 
sponątUoiiyob iTTkiuijw, i zaległości zobowiązani pnysi^ą, ie nikogo 
nie bijdą tmezt^dzaL r^jiignicte bez sporaw zaległoś natyrbniiust 
BKWttnfeowo rozliitielauc odsylaoo buraiic^mii się wojsku do Lwuwa 
Wilnii i ByilgosjiCRy Jako isuliczkę na diiic wynoezący 250,000 Zp. 
Trybuuttly miały władze ejjdową a Depnlai-i k Sc^mn wyznaczeni albo 
z wyborów n* Sejmikach mieli charakler Sędwów. 

Zalecłodci niesporo wpływiiły a skonfederownne wojsko plądro- 
wało po Kraju naciakato Ekonomie królewskie, staroiiciitskie i du- 
chowne dobra. Po długich nareszcie targacli x Mareztilkiem tój niecoćj 
Konfederacji w tiwgo^Kty, Silnickini, R-uta ^zadeklarowała wypłacie 
lOOydOO ezerwonycD Zł. (cz^yob) oo Łei i nastąpiło, po czćm Konfc- 
(Icracya rotwicnaiui była a niedobitków jij jcszwie tu i owdzie nie- 
iwkojijeych spokojnych obywateli poskromił i znińsł Hetman Koniec- 
połski. Tę nową InsiTlaeyę rozwijając Stany Scimniiii'- 'V dilssyin 
czBSle powierzyły jij nadzór i kontroli^ nad l*e)>orc«nii i 1. .■ ./.nvcaiai 
dólir ll-ptćj i wszelkieml dochodów K-ptćj ii"óiiłami — z zasirKtżcnicin, 
it żaden Poborca uni Arendar/. Deputatem Trybunału być nie może. 
Trybnnaly te nie podobały się Hzlacbcic i podkopała je tii wkrótce — 
niera^d tmansowy trwał juk dawaiój, fundusz na wojsko pobierany 
topniał w ręku Poiwrców i Szafarzy, tMalćj konlrollt niepodoboa było 
zaprowndiió. 

Odnowiono Ti7buu»ły po^iój gdy znowu oaciaucla potnieba 
z rczydencyą w Radomin Lwowie Rawie Wilnie Grodnie Nowogródkn 
i Mi]'i8ku K kolei — ohmyśłonćm łtylo za każdą lazą przca Sujm wy- 
oafn^dzcnie dla Marszałka i dla Deputatów, rozszerzono ich attrybucyc 
oddaniem pod ich wyrok krzywd od wojska obywatelom wyrządzo- 
nych, albo przez wujako doznawanych ze strony mieszkańców. Za 
Angnsta II-go z łFybor<<w eejmikowycli Deuntiici ))rzezwani zostali Kom- 
miMunuiDtl a no Sejmie Niemym 1717 r. ów l'Ty)junal cA bywał tylko 
docza>>owo Dyktatura Skarbową Hlajc i<ic konieczną Hagistratorą w us- 
troju K-ptój pod (la\nią Trybniialu nazwą. Do niego należeć ma: re- 
gnlarua wyulitta wojaku, konlrolla podatków pobieranych i idąganie 
zaległych dla Skarbu R-iitłij. Co rok pracz szeAó miesięcy czynnoAci 
Bwoje ma salatwit- w lianemin pod prez^deuig^ą Biskupa w kompiecie 
złożonym z Scnatoniw świeckich i kommi^arzy z wyborów zicmskteb — 
dla Litwj- z allernalą w Grodnie i Mińsku funkcyonowaó bcłlzie o ta- 
kim samym jak w Koronie komplecie. tMinatorom w Koronie 3,0flO ZŁ 
a w l>itwie 2,000 Zł. peusyi wyznaczono — a 35,000 Zp, iirócz tego 
rozchodziła gią na płacę ^I»r3/^Ika, Kommiasarzy. Delegatów oa wojsłta ta 
pnyzył^anych Inslygatorów i wszelkiej poslngi, jak również nn mate- 
ryaly pińmicnnc i inne potraeby. 



4 



— 232 — 



Ola o82XSĄdaohd upadla dccyzya Sejmii abjr Depataei Try 
nafów Sądowych po akoóc/jin^i kadencyi i w Koronie i w Litwie eU- 
Dowiąc komplet •Ti7baaul<!>w ^arbow^cb tamże s\^ przenosili i odsą- 
dzali fipTuwy z n^fstra od P<fdskarbiob przcdtoiono. 

MiLiialy tu hyi nadużycia i swawola skoro (fjirdłetn inial hyi 
ranym cuby MJtj szabli dobyć ośmieli) — a tj-ch niezawodnie slai 
woji^kon-y dopiisiczać ni^l tylko. Oprócz spniw ivt£ćJ wymionii^ 
do kompctcDryi Tryb. .Sić. należąpycti, iK)dzonn była v ludomin 
wna sprawa o spnwlaż najrońlojszych Indzi Elektorowi Brand, i 
kajwt Edrowycb i (lomdoycti kobiet pnez Flaminga i o podiliinii- 
mtii 8zańcAnr pod Elbl^em. ZawHiic Mamakami i I^ezy<lcQta 
bj-wali ludrie z powagą którzy im znaczciiia jimydawali w jedii; 

C' lażania dla lizlachly nienle^lćj nie tnniowato. Jan Lipski It-ji 
k. i Kardynał, Grabowski Il-p Warmiński nmieli się na tćm sto- 
nuwiakn trzymać nie bez eięikicli kłopot^ i zniecbcwnia. Rok 17' 
był krotwm czynnoAci Tryo. Skarfaowyt:Ii bo urz^zone KommiM, 
Wojskowa i Skarbowa rozebrały do dccydowsuia mi^y eicbiu zal< 
i bieżjice sprawy wedłng stosownych inetrnkc^J juryzdykcyi ich 
dane. 

Ł Przez półtora ^ncka istniejące z przerwami te Skarbowe Try 
naly zapiailaly sto razy ^ w Korwinie do łłO kadeuryj a w Lit. do 30 
Bic odłiylo. W I'amit;luika^ii Kitowicza jak w xwiun-icdlc odbija t^ 
doskonale obraz TrybuuaUkicłi ctynn«wei, i seeu Jakie się tam wy 
ilarzaly. 




Skarbiec Koronny. 



Poprzednicy l^iokietka w Gnicźnio ei^ koronowali on zaś pierwa 
w Krakowie na Wawi;]a wraz z żoną Jadwijra co w praktyka weszU 
Stan. LesMirAski i Stan. Angiist w Warszawie U^ cerenioni;! odbj 
i kiOłowc: Cecylia Itcnata, Eleonora maUouku Mioltabi KorybuŁ 
0|ialii'uka z (loma, :toDa Stania. Leszczyńskiego a eboć stoliec do Wu 
Bzawy prxenińitł Zyg, III zaRtrzeżono, że okrzi^ koronacyjny w Er 
kowie na Waweln odbywać si^ ma — zatćm {wszlo że i Skarbiec Kd 
roimy x Gnieuu do Krakowa został przeniesionym, od którego Pod 
skarbi Koronna i siedmiu Senatorów klacie pogadali, i bet zetwc 
lenia Sianów nic z niego wynietó nie byfo wolno. Tu przecbowywa 
sie Insignia Królewskiej władzy, klejnoty i dokumenia widkićj wap 
jak Dp. akty wcielanych do K-»tćj prowineyj, umowy z ościcuućmi 

rilencyami, k«icgi praw, dowody wmeskMJSJ przez królowo oprawy 
L p. Litewski Skarbiec na zamku Wite&sklm^ ulokowany micicU 
w aobie klejnoty i twgate Archiwum odległej Migające pi^eazIoAcL 



— 233 — 



Osohna Ordyuacya przei>UywAla ])i>rządck zdiLwania ;gk«rbe& i ła- 
Htracj-i oDeeo^. w onecuinjiti komplecie. Mimo tćj ostioinoid Bjrza 
uwiozła hjia Koront,^ do Niemiec którą Kaiimiors Unieli (Odnowioiiil) 

STtymial wezwany ua tron IYeodk4vr. Po Króln Ludwika korona 
ustala si^ do Wycier i ti; dopiero Cessan Zygninut zwrńml. Klej- 
noty Sksrlwa Kruk. niektóre juk wiadomo, liyly dane w zastaw Ele- 
ktor Itrand. ha sntygfakcyą naleźoyoli mu 400,000 talarów z wnniu- 
kiein, ieby zwrt'icit KlbL-jK. Pod cjias koronacyi Angosta III z Czę- 
stochowy, gdzie ukrytti były, imiguia i koronę eprowadwuK). Zanim 
koronę z W^er odeslauo, >Mad. JagieJlo nowo sprawiomj się koro- 
oowal. 

August Itl srebruą pozłacaną graba sprawi! i tą się nic dopusz- 
czając zwłoki korouowuł, którą Jako poboinoSd swi] votttm Klaszto- 
rowi ca Jasnej Górze darował, a tani z cuasein bez śladu znikła. Ko- 
roua po Janio Zu])oU królu \VVf^er którcpo aimtro Iłarbart; pojął by! 
za ion^ nasz Zygmunt 1 dostała si^ do Skarbca Kurouncgo. Zmarhm 
Króloiu uaHzym dawano do Irnmny tiaŃladowsue tylko iusignia i ko- 
roBy i te jjriybory (funcrales) iafobne, sic nazywały. Pray rewizyi 
r. 1791 (m"ibów i truniien ])ritez Cwickiegił dopełnionej pokazało siij, że 
Jagicllouuwie lio^alo liyli chowani, ale hrylanty i drogie kauiicniu złu- 
pieniu uległy. Ńuucyii*z Kugari i Cłioisniu w ewoieb i-elacvacb zwie- 
dzając Skarldec z dozwolenia Stanów nie mogli się naddwie zlotouirm 
tatn lx^a<ttwom i klejnotom na które ei<; Polska za llastów i Jagiel- 
lonów Litwa i Ruć składały — dziwna to rzecz w istocie, jakim apo- 
solłcni, mogło ubywać w Skarbcu klą}Dotów z pod takiej strasy, albo 
przechodzić w rijco zanminych w kraju rodzin. Podstawą .Skarbca 
w Guieinic były: ów dyiideui przez Ccssarza Ottona ua glow^ Chro- 
brego włożony, włócznia S-go Maurycego za berło jioslngojarai, pwóidż 
X krzyża Cbryatusowcf.-o i krzesło złote z grotiu Karola W-go, złoty 
krzyi biKantyiiskiogo wyrobu, SKzorbicc Clirabrego — Miecz on P.iwla 
Papieża Zyć. Augu-stoMi prueslany w darze, ki-zyż Anny Ja^-icllonid, 
koronacyjna Kapa Koryhuta, róża złota żonie Aagu. III z Raymu ofia- 
rowana, pla^cs królewski Stan. Angn.<;ta — Uwa berła z kości słonio- 
wa Lcszezyii. i Króla Aogu-sta H jui. jjiiżniejszego naltytku w Krak. 
Skarbcu pi>niie.s;!ozoue lei l>yly. \v r. 1792 ostatnia rewizya wykaRala 
i opisała iPaniiętii. Niemcewicza) po szczególe: dyamenty, jHOrŚcioiuu 
lańuucby złolo^-fuwy i siedm Koron: Konma Chrobrego fluczci-ozłota 
w stylu roniauskim ozdobiona była szmnragumi .szittirami rulnoami 
i perłami — kiedy na glow^ Stan. Atie. zawielka była i zmniejszyć jej 
obwód wypadło dało to pochop do zlej vrT6i\>y Favcte Unguis „zamala 
głowa Ba wielkie państwo i wielkie kłopoty." Druga była BBCsero- 
złota przeznaczona dla Królf>wycb, Trzecia dobyta z ^ba »-go Ste- 
fana użyta była do korouacyi Wladj-sl. Warneńczyka takie iwd ^ą 
wróżba 00 się tei sprawdziło. Czwarta Szwedzka Zygm. III- IHąta 



- 234 ~ 



■ 



Ii 

at\a I 



ikn moBkiowttka, przekazana R-ntćJ tcstantcDtem Wbuljsł. Wąsy. 
Szósta homacialna, prócx tycb było kilka jeszcw poztacaujcb i iaio- 
boa (foueralis}. Do kaidćj k Koron stoeowuo byij bcria i jał>lka, 
insignin nieoddzj eluo władzy — były tu dalinatyki kosstowue, abi>'[y, 
mieete, chorągwie, relikwie wlwpatych oprawach — ełowem kiik:ułel )hi 
fri^lEszcj ex^-i wysokii^ wartości pr^dniiotów i ów historyczny bzc/ai- 
biec Ciirobrego. I gdziei się to wszystko po(lziałoV J«5. w r. 1TH7 
znild (lyamont amtcowany óO(),()00 <Inkatów — i z nim napcwne wit-lł' 
ionycli klejnotów uronionycli jincpadlo. Trzulra przypuścić, io nic- 
poru)tiek w Skarbcu dopnssczony byl jaż pr/.ez ftamych Potiskarbicb 
Koruimycb kt('irzy wbrew Oniynac-yi Klm-za oil .Skarbńk mogli kocnnA 
powii-reni^, Itistmcyi iiie dopełniali ńcittlćj w cuuie urujdowanlft, a 
wi Podskarbiowie obejniowałi Skarbiec na wi-irę bez sprawdzenia z 
KuiUMiAyf Wiclubnycn C^łouków Kapilnly — jui to samo do uadul; 
nie dającycłi eię zara» !«po3trzeit/. prowadzić mogło, ic od JodoeL. 
zamka lyle było kluczów. Jeżcłi pod czas unjazdn SKwedów za Jana 
Kuziiiiiena .Skarlii^c z Krakowa nyl iittiiui^ty z jniwouiicła w ea]oAci 
nie wrócił — cktU ęo Bona nie i)odskubała przy pomocy uwnżnych 
na kaidym kroka i na korrupcy^ jrotuwycli naszycłi niegdyS l)yi 
tarzy, nie mnina poręczyć — a moie i Marya Ludwika albo Mar 
Kazimiera cod z mego na pamiątkę mieć za])ra^ciy. To pewn: 
ol>aj Saseowie syn i ojciec, którym śmiał Bla«iiJ opór KnstosK wi 
eic do Skarbca gwałti-m /^ibrali uzu»ld ilo«i<ijuuk-i łcrulcwakity a pnj 
tej okolicsmuSci niejedna droga uamiijtka poszła na l>ok. L^kajtjc SĄ 
o nowy aupiid Kurtosz pn^cwiózt Skarbiec do XX. Missyonarzy War- 
azAWskicli, ale KonHlytncya a 1730 r, poleciła odwiei^ i klejnoty, 
i Aretuwa i w dawnj'm pomiŁ-ścić Skarł>cn — co w r. 1739 było 
konanćm, a w r. 1740 Czapski Podskarbi W-ki Koronny doaióul 
mówi o uieporz^n i defekcie jaki znalazł podczas tradycyi. Pi 
takim staniu noczy łatwo Bi(f da pojąć i wytJomaczyć, że koBztowDĆi' 
i pamiątkowe urzedniioty nasń^ Skarbca Koronnego mt^ Biq zni^> 
dować w hotelu Lambert w Patyin, t w Lnwrze w Mnzenm Cinny, 
ir Drezdeńskiem GrunoMpewołbo i w Słuirbeu XX -ąt Lnbumirskicfa 
i innych mł>żnowIadc<'iw — wiele tei zaetawionycli pamiątek i kmszto- 
wnońc] nicwykupionycli popntejstdało. Kcszli; Skarbca złiipili Prnssai 
po ostatnim upadku Kraju i przegranej sprawie pod Kośetitszk^ 
jąwszy Kraków 171)5 r. nstepnjąc AustryAom reszty territorium 
wiiiy R-plOj aż po Piticc. ojwawujący tnukcyą Kustoszów Sknrl 
ł^rak. zwykle byli Członkami Kapituły — (jd Jana in e»»s6vt w 
czet Dygnitarzy Kon>nnycli zaezijli sii^' liczyć — w ciągu U70 lat byi_ 
tylko sjtesuatu Kustoszów Korounycli, i funkeyu ta otwićrała im dro^ 
do nyżazycti dncłiownyoli godno^i. Ostatnim Knsioszem Koronnyni 
co pi'zeżyl R-ptę był Hebiuttyau Sierakowski h. Ojgończ^k KaniiuiT"' 
Krakowski. Nie potraAą !»^ nwoliiić od wlpowiedzialuoM prze 
tomnoAcią ci co powierzoną sobie kontroli^ >>karł>ca loKee' 




»ar- 

i 




— 235 — 



I 



aiu ci co postawieni na titraiy drogich narodowi pamiątek nie nmieli 
8te opnci uokn»om i przez szpary patnuiU na to, Jak kto w nim 
r^Kc maox», choćby Jnź takie oylo praeuiac^cuie ie go miał zlnptó 
mi:]>rzyjaciel co R-pt<; strąci) <lo grobn. Oto knotki rys i obrax nasuj 
Skarbowo^ci — pokazane są źródła doclioduw It-pt^j i uposiiicuia Kró* 
lów. Urzcdy ilo polwm wyznaczone x. lóin^ nazwą i j)!ace wi ni»- 
któru skaroowc lonkcyc — smutuy atan Kniju w likuiek pimtck Skar- 
bu wysikai^cy n zalegających p<iborów un szlachcie iiiecht^tnćj <to po- 
iKMuenia agarów publicznych, słowem: nierząd HuauiKiwy, i hntk ici- 
a^J kontrolli groszu pobliozncpj, ktńre to okolic-£iu>ś(;i liumi-cznic do 
apadkn Krą) doprowadzić muiKialy. Po miastacii Poborcy przy Il(agi~ 
straiacii z pomocą Eomomikt^w (8ekwestratorów) ściągali jmlatki nie 
dopuau:za.jąc zaległości — tak aamo wnosił Je stan ivlti^ciański regu- 
larnie przez Wójtów i Sołtysów, co etę slosnokowyni ich rozkładem 
na ęiomady zatnidniali — i Dochowieństwo nie dawało alt; zna^luć do 
powiouoki dążącój obywati-li w kuiidm aorganizowuncm państwie. 

OŚDtielani się zrobić następujące uwagi. 

Skoro obszar R-jrtćj czyni! Iń.OOU mil kw. czyli wiorst kwadr, 
736,000, to z pomnyżcnia tej cyfry przea 233 mwi^-i 'łifj-p^*!'"^ "* 
przestrzec) Kroją 171,205.000 morgów. 

Bez obciążonia właścicieli i wi<;kszycb i mniejszych moiiwi było 
nsUuowić podatku gruntowej licząc z morgi po pół złotego, coby dało 
rocinie 2p. 85,G27,2óO 

Z innych wuzysiliich iródel łatwo było można wycią- 
gnąć duoliJdu <\h Skarbn B-pti:j, (1ies zmiany w Q|>o»a- 

iu Królom pr^ekazan^) 30,535,000 



ieni 



Co rasem wyniosłoby Zp. 121,182,260 

Ten dochód dla Skarbu R-ptćJ Jeezcieby nie przeciąiał nuen- 
kańc^w róinycb warstw ludności na owe czasy a jakiito posałny nm- 
dnsz — przy utunicnnćj i Ściiliwij adiuiuiBtracyi, po op^jdu-nia wwyst- 
kieh potrzeb i wj'dalków niezawodnieby '/a J*go ct^ii rok rocznie 
na remanent zostawała i z czasem tą luog^ powstałł^ był uutobny 
i nieoilbicii; potrzcbiiy Skarb Państwa — a przcciei to jeszcze nic osta- 
tnia cytra — gdyby ai^ K-pta i^i^f^łA w konieczno- odwołania do na- 
rodu w krytycznej dla Kraju chwili — do narodu, mówiij, który roz- 
dzieliwszy miijdzy siebie trudy i zf^^i^ przy konicczuiJj w apołeczno^ 
potrzebie podziału pracy życzliwej Holidarno^i i jedności węzłem spo- 
iunym ł)yc winien pod tarczą ])raw jednako wszystkim przysłującyełi 
jetoll ma silij na zowiiątrz przedstawiać. 

Otói tego ceuieniu wialnie n naa brakowało — jedni twwicm 

n nas zadumo mieli pi-zywiłnjuw i iiwob('>d, ic aż swawola z nich jako 

sznmoniuy kipiała, dnidzy^ wi nieb odsąilzeni — zazdrością i niecłiccią 

tdmeti za macosze z niemi wychodzenie. Poniżeni czując tę krzywdę 

rotttie dopominali się w grani<rach umiarkowania odmian i re- 



— 230 — 




fonu, <lach cnasa je dyktował, ale oienichoDwić I uttAj grtndie na 
wjrma^uia p(Mti^-pu n* ciasoćm kole egoizmn auimkni^te da zrrsowama 
tiq i 8toj)nioffćj rniiiy eninchn R-[rtiy ttauowem doprowadziły — i " 
^HZDiu chytra chcemy składać wini} na Stjnad^, aaiiiiAiiiy dn zacli 
luun^j przyłożyli rękę. Mofiii byli boz wątpienia pr*ycEym<5 8ic 
I>olep8]c«Dia etimu R-])ti.\j i iitnvuleaia JĆJ intii ^lybyiiiuy icłi so' 
Kjodnać l>yli uniiełi, ^właHZCza ie zf:romadziw)>7-y JMlnopleniienne Inil 
w Jedni) oJMyzuij za uajiwtctuicJBzćj Jagielloiwlutfj dotiy wiykszye 
ini uie pntgućli^niy granic ale każdy pnodewssystlfićm o sobie DiyU\ 
1 korzrirta z ukazyt ruutitcrz^uia i wzmooDienta swoj^ potęgi. 

Jeazcze o Munnicaełi eluw kilka. ' 

Wiadoma, ie za ?.ygni. III stanowcio dochody B'i>tćJ od Ainda- 
$a6vr Kittlum wyzuat«inył'łi Mldziotono — docbód z Mennicy (mynicai 
wylijoznic dla Kr<>la t>ył odslijpiotiym i hIuszuic; raz, in jni za l*uutiiw 
i Jji^ełlonAw dl) KriMów należał, i>>iwt6rc, iu w niedoslatkn krąjo- ' 
wycli koiiaiiii 8ret)ro i złoto w itzlatHii-fi z zatrranicy nabywać wypa- 
dało a puetki w tjkarliie lt-pli'g nn to nie do/.fffliałr — tymcmuem m<^a| 
noty w kniju, jaku AriKlka zamiennego konieczna W)a poir7.eł>a. Nflfl| 
zda'n:yło uii 8ię Jakoś nigdzie znaHć ćładn zkqd tniauowiciuj dla di^^ 
wnycli njiHzycłi Mennic drogie krnsucz© sp^iwadzano — godii się do 
niyiiiać 'la x Cu-cb Wigier albo innycli krajów Europy w skntek n 
wiiii*;tycli slo^ttnków z Bam^ kilku nader zaninsćaycu naszyeb mł 
do niej wchodiMicych. i'o odkrycin Nowogo Swiala od wieko X\ 
|)Ocząwd/.y nicwątjJinie Portnjfalczycy IliKepanie i łfolle&drzy \r 
wii-Ui z Ami^ryki masec złota i srebra i mogli te metale uslachutne ii 
crudo zbywuL', albo za i!iemio))Iody i prodnkta im potrzebne wymir 
uiaii i tą drogf} dostawać sit; ni(»gły naisyin Kadbultyckim |>ortoD 
a laoże moneta tycb państw eo obfite w m^ohra i złoto w Aiueryfl 
{Mfliadły kolonie przckownua była i otępieni knijowycb u oaa Menr' 
oiiatrzoua. 

Czy Itiakupi n nas Gnicźnieiuiki P<ranajJHki eto. la Piastów 
iłkuli przywilc'j« na bido moneta' prawie wątpić nałeiy, bo ctiocia 
mieli wpl>'fv ^rielki i znaczenie niemałe w rztjdzie ówcicesnyni zasir 
daj^' w Kiiilzit; KrólfWHkićj i spniwujijc n«Jwyi«zc kra)()we podno 
nasi Piaslowit! iwwagi Jlfajestalii i praw sobie przysługiijacyub śd 
przestrzegali, pouubuo nawet, obok )H)lowania ua całej Krajti ]>rzo8tr 
ni, liceuycłi daniu w uatnrze. uowinno^ei i podatkuw zaetrzc^mli tfoln 
prawo do dochodów z proanklAw kopalni w łonie ziemi zawartyc 
jeiclil>y wwtały odkryte — ale na Kay.itniersu W-kbn skończyła si 
cłiyha tłSj ich rozleglej i UKTuntowamiJ władzy epoka. Jak iHinieij 
wiadomo, Lndwik już maczug; zrobił ustępstwa nu rzocz stanu rycc 

aldefo i Duchowieństwa. Jagiełło ngzez^liwiony Jadwigą i trone 

iwlskim ponedt w jcgi> śhidy a rozdawał nasb^y Je^o acx mieli zna- 
czne skarby familijne i znakomite dochody i obszemycb ijoHiadlośoi 
w granicaoli Litwy, te, co eiij Litwiuom ule iMdotnło, topniały i ula- 



— 237 — 



toiały $iq w Korooie dla przydania blaskn Mt^esttitovri albo tci obra- 
cane były na potrzŁ'l)y komeoine R-ptój ktńrij Skarli świedl pustkami. 
W islucio wsiąkły wielkie dochody i akurby Jra^jidlonuw ni^oglcdoycb 
A fraiąkly bezpowrotnie -Łtk lionor przyłączenia Litwy arbitmloic rzą- 
dzonej do ncywitiKowani^.) Korony, co Htan niiss Kycurski zepsalo, bo 
ebeiaf żeby odtijd iu pcrjiotuuni wszystkie iwtnteby Krajti i wydatki 
pokrywali i zaspakajali Knilowie bez jego udziału. 

Czy prawo międnynarodowe, juszcze nio było w Enropie nregu- 
lOTranc, i czy woluo było zagraniczna moneta pnorabiać i ojMiłrywa^ 
stopieni polskim? czy robiły to nasze portowe niiasla, i jakie ztijd ■£}•• 
ski osiągały? czy za prawo i prz}'wili^ bicia uonety (juH cndendae 
moDctac) o)>)acały się Królotu uaazyni? jaki) ten tlocbód napiiykład 
in&ł preedatawiać cyfn;? czy Stany Sejmn^ące brały to za praiidmiot 
dy»kuesyj i narad i obwaninkowaly pcwnćmi zastnccżenianii ten przywi- 
lej n nas miastom portowym łiandlowyui i diicliu\%'uynt nadany odda- 
wna? esy była Ordynacya Mcnniozua, łiiedy ntoiona i ii&/.ie się o niój 
doczytać nioźnu? czy Podskarbiiiwio (Mimutrowie Sikarlm i FinastW 
D m») ieieW im powiery-ouc było &eii\e pn:cstrzegać stopy mcnniczu^j 
i watom monety, nio zanied))ywali tego obowiązku, allw nie dali ai^ 
ujmować i jycdnywać stronom intereasowanym scalonych i szybkich 
zysków pragiiącym z nszczerbkiem i widoczną dla Kraju stratą? ci; 
i naszej monety nawzajem takie nie łalszowaso za obrębem R-ptij i nie 
zarzucano nią naszego Kri^u? Oto eą kwestyo potrzebujące otijainienia 
opartego na wiarogodnych żródlacli, którycli nie bnikuiuj ale "trzeba je 
mićć pod r^'ką — ja r. góry uprzedzam, ie na pray toczono pytania ka- 
tegorycznie i wyi-zer])ąjąco odpowiedzieć nio potrafię — sądzt; żo histo- 
rya Nmuizmatyki łącznie z hisłoryą Mennic krajowych albo jai jest 
obrobioną, gdyż szczerzo się a nas no tego Indzie po tiJma zabrali, al- 
bo nioYtulo brokniti do jćj wykoAczcnia. To tyłko pewna, żo mały do- 
chód stosunkowo do tego jaki być mógł, Królom si^ naszym dostftwal, 
a nader szybko zbogacali sit] arendarze meunie — ie miasta portowe 
tiMzo, nu monecie za^TEuiicznćj co im się wskutek oijcrac^-j nandlo- 
irydi dostawała po przekncin jćj z obniżeniem wartości nicsłyebanc 
mnsiałr mieć zyaki, że od XVl-po wiokn, złoto x. l'era Chili Potozn 
Brazyhi Boliwii co miasto uszczęśliwić ilisziKiniii ledwie jćj nie oglo- 
dziwasy ołtlicie i do nas napływać zaczęto, nie do zamoioości Kraju 
ei^ przyczyniąjąo ale do rozbudzenia zbytków — ż«'za Podskarbiostwa 
Teodora Wceda wydanym Uniwersałem tyczącym się redukcyi 1 wy- 
w<rfftaia z Kraju falanyw^j monety z wicdi:^ benatu tylko, Iw Sejmy 
me dochodziły, (a co do aitr^bucyj Stanów i^jmigącycłi juź nalciało), 
nadzwyczaj obruszył się Krt^ cały bo narażonym z^scat na stn^ 
« Podskarbi moie i!iciśle oWwiązek swój ptymiuący, ulepi pwKyrzcpin 
ies nie zrobił togo, dobra Kraju patrząc ale od kupców liiiiKflarzy i Ży- 
dów zapłaconym został. Podcian ftiedmioletnićj wojny kiedy Fryderyk 
W-ki wszedł do Lipska zabrał stij{^e monet pouiłtich i konyMając 



— 288 — 



z tego w Berlinie i Wrocławia kazai hić tynfy z polaldin ślepiem- 
moneta ta podła lio zakdwie 7V| grosza wartoici tuaJHca xuaiia 
uazwą EfraiiukAw (od UyiicRrzA zapewne) twriinek, wrocławków i 
kAw lirzotia jak poprzednio po 28 gr. tiiytą była z pokrzywdzeniem 
zicmiaii niwzypli ua zai)keenie tnraiów doatarcumych armii Pnijukićj. 
Gdań^/czanie placąe M oasiie płody i prodnkta x)oteiD licRyli dukaty 
po 20 Zl. a przyjmnmili też. same dnkaty za doHtarcaane dla Krają 
towary tylko w iwniiiaMlu zlotydi — a Podskarbiowie [uiltzuli. znaó im 
usta zlotem zamknęli knpey. ŻyAzi albo obrJiynaii dukata nlbo w nich 
dziury wiurtili dla złotych opiłek i bezkarnie im uchodziło takie mo- 
nety obniienie. O nadużycia nie tmdno było u uas w kaidćj Mrwj- 
Atraturze — pokazuje się ie McDuivc były to dojne krowy, kie«y Ma- 
ntyl się P&dskarbi z linaneową głową on je doił, a Krńl trzymał je 
t^lko za rogi — uiożc toź dla tego i Wcasel i Pałaski chcieli pr75'WTiV- 
ciiS lł(J9 r. dynafityij Sasskn z kiórij im (ak dobrze było — tq dyna- 
atyą ci> ftymarczytu iowaiui Polski, w> Kraj zdemoralizowała, zdcnorwc^ 
wala nanni, pod kldrą tilan Rycerski n>zieniwiał i zgnnśniał i t, d. 

Polska była 2iemią Obiocaua dla cndsoziemciw co ją wyzyskiwać 
sobie założyli — oto Boratini Włoch zrwzny i układny przybywszy 
nas potrafił wbie pozyskać wzglijdy Wlad. i Jana Knzim. — otrzym 
iudygenat, godność Sekretarza Królewskiego wreszcie Starosty Osiecf 
eo — uie poprzestaje pntecież na tern — z upoiiva4nicuia Scjmn r. H 
mje szelągi ib-iratynki) dla Korony i Litwy w Warszawie i Ijawlo 
i lt'n lichy picuiątlz ma kurs przymuiwwy — I5t) tycb szcląpów liczono 
on erzj-wnt; i rita obroln wewn^trane-w ta dn-tiua mouL-ta nader się po- 
trzobui) pokazała i>o ziitćzczcniu i ziiboieniu kraju pnwz iiajArie Szwe- 
dów Bakoczogo i 1. p. klęskach — nasttjpnie bil trwjaki (li.rnarj-) szó- 
staki orty i dtUiatr. Jakie miał z tc^ iriKlla doeho<ly łatwo ńc do- 
myilii akopo Andntej Morsztj-n bb konsciw na bicie łakiejże monety de- 
klarował 8ic płacić do 8karbn krfilewskiejro rocznie po 100,000 anka- 
tóvr. Ile lioratiut królowi arendy za tij konecssyą uisKetal ]>ozoi<tało 
tajemnicą ale zajiewne niewiele, bo nadzwyczaj zręczny ten człowiek 
potrzebnym by! szezegńlnićj- Marji Ltidmce do intryg gabinetowych 
i czysto z róineuii iwk-centami za prauicę bywał wysyłanym. 

Nie trzeba się dziwić, ie q nas ł>ard/.o czysto ói czaim do czasu 
dawał sic cznć dotkliwie brak monety i kiedy konieczność naciskała 
do róźnycli nadaiye, któns uchodzić mttaiaty, otwierało si^ pole — naj- 
podlejszy drobny pieniądz zdawkowy ziakiwał knrs przymusowy i krą- 
iył tylko w obrąbie K-ptźj jako grodek zamienny i zdawałoby sią na 
pierwRzy rzut oka że tu nikt na straty nic był wystawionym tymcza- 
Bem inaczej było bo taki drobny pieniądz skupiał eic oetatecznic w 




ku drobnych prodnceatAw i rzemieślników po wsiach i uiasteezkaol 
a jeili go na grabszą srebrną albo słotą monetę wymieniać chcieli nie 
bez straty in wypadło, a wymieniać musieli rx> aurowy towar dobi^ 
moneta trzeba byfo płacić, tak samo i podatki miejskie I gromadzkie. 



— 239 - 



Alc^ bjła u nas i powaiiiu srebrna i xIotft monctii — były talary 
X pod stępia krajowych Mennic albo oboe, były i dukaty — krążyły 
i Portucaly 5-cio lt>-cio 20-to i 30-to dukatowe Hztuki — có£ kiedy te 
tylko urzvclio<l£ity preCz r^ Panww wielkich fortun wylli-jcouu im w por- 
tach Nadbałtyckich za linrlow^ dostawę xboża i croduktłiw wyi&j zwy- 
klucu kursn; a aitacowane mićj gdy iiicmi płacić pnsyszto za. towsiry 

Srodukla i wyroby z uhayiay z» po^rodniciweni tych sutuyeh miast 
oetarcsane dla zaspokojenia w}'5'.nkAiivch zbytków ikontortn, na wy- 
kup (wrwanych w jasayr znacutc lai snmmy bezpowrotnie z kn^n 
wycłiodeily. Z titu wiŁygthiim dnAo się u uas i srebriićj i iłotój mo- 
nety nłatnialo i uikn^lo -~ l)o zlotni<:y mimo zakazu tnpib ją na HR-bra 
i zastawy stołowe i inno krudcua^iwo naczynia i spntijty jinicrabiając, 
na oprawy karat>elij sieennćj i oj^istćj broni, na bo^le rzędy końskie 
i uprząż, na laakt Marszałkowskie, nazdygany buławy, łatwi ślul^ów 
arebruych i we«cl złotych pamifitki, na sprwjt toaletowy (gotowaluie, 
tnwalme) oprawy liisttr ua okucia lieczek z winem wytaotanycli pod- 
czas wicłkicb festynów w pałacach i zamkach ze srebmemi i zlotcmi 
krany, ua piihary ruztrutiauy łaucucliy łuńcudzki dewizłd bransolety 
sygnety hcrwwe, wn^y jKinczowe na fizdot>y oUany, koronacyo obra- 
zów cudownych i ńwiatyń pańskicti upitjkazanic na koaztownc ajipanity 
moDsIrucye kielichy Infuły |łfldtorały lłrzyż« lichtarz medale i meda- 
liony co tak kiedyś byty we zwyczaju i t. p. 

Nieniulo też w łonie Zicini uaszćj monet się lUsry^ra z dawnych 
owych wieków — podejrzliwa ludnoiśó wiejska lirwawym potem grosz 
nabyty i oszczędzony zwykła była zakop^-wać nawet w rxasie iwkojn 
a cel do(»ero pod(xa» kl<jHk mora i przed Starostami (rtądcaut pu Kko- 
lunuiaoh 1 Królcw8zc/.yzu:ich) co ją [M>r/.ą(biic łupili i z grabieży zuaoi 
byli — z tej daty pochodzą tak lic 
a w połuduiowo-wochodnićj stronie 

Jako na pograniczu z dawną Rzymską mouarcliią odualeuono nieiDatÓ 
medalów i monet rzymskich. Nasza K-pta położona w ńrodkn Enropy, 
była jakl)y wicUum f^ościńecm dla przochodów armij obcych, a prayszlo 
mestely z czasem do takiego JiJ lekecwaicnia i*: o pozwolenie mt prze- 
marsz nawet dla ^ormy tylko zachowania nie pytano ani proszono. 
Nie koniec mi tćm — jjraechodząc wzdłuż i wszerz nasz<; R-ptę aąskdzi 
gdy im te^ była potrzeba mieu sposobno^ poznać tak j>onętną i tak 
bojnie od Opatrzności uposażoną Krainę już ołdizywah sit; na sam^ 
myil ażaliby aitj im z czasem dostać nie mogh — widzieli marnotraw- 
stwo obok n^y, uieradnośd narodową nierząd nu każdym punkcie 
zwapnienia i rozterki wewnętrzne stronnictwa ścierająre siij z soną, sła- 
bo^ rządu, czuli brak armii, o pnstkach Skaihu najdokładniiij aie prze- 
konali — a za tćm poddu. że Uf nam nieraz ci(;żko uŃmioIiU ubltiać, 
Ewni, że im to ujdzie bezKamie. Jakoż, zastła scena w samom serca 
ptć) ho w stolicy jej za Michała Korybuta trudna do nwierzenia, 
a przecici niiula niejsee. Kalkstein Stolińśki izUchcie, obywatel dwn- 



I 



liczne dziś odkrywane wykopalUka — 
lie B-pti!j już na samami jej łoaucu, 



- 240 - 



ijdowy Brandcbnrgski i Poiald va uw<Jaicnin od kaiy śmierci i x mf 
złcnia wj^jiiBŁCZijny, p-^irzucnYSsy Brandelnrg^ osia'11 łiyl wWarSŁawie 
tuliy} si^ pod opick<> praw nusisyob. Jakkulwick pisał prtcciw Elekto- 
rowi t aachęcal R-jitę aby dala pomoc Pruswm lennym rmwzeń ociAnio- 
nym zawsze ow>ba jego winjia Wla być nietykalnu- Kiedy go R-pta 
wydać nio cliciała wydaniec EICKtoni zwabioncgio ilo siebie na pr/ed- 
mi&^in aiolicy Kwi^zaó kazu) i w zamkniętym powov.ie nwii;zionc;;o do 
rąk Elektorowi wydai kUny go ćmierci^ nkarai, na rcklutnacyą H-|łI«J 
wcało nie zwałując. Xic pŁc^ tn iriccźj takicb nbliią^eych nam scea 
i wypadkilw pntytiiozuć kt>!>rv miletcnieiu pokryć nale^lo ie nic było 
zsoth wewiiijtn:— stalćj i gotowej armii na zewnątrz a pratdcwszysDiiLm 
fUcarbn co WHzyetko nu6m sił^ powagi; i poszanowanie wzbudza 
i uipewitin. 



Fnndusze Pojezuickie. 



Po knssade Zakonn Jeznickii'f;o (Soc. Jcsn) r, 1772 na wniosek 
Joacluraa ClircptowicKa ]'<«lkanel. Litt!\vskiego wszystek majjjtck Jera 
itńw tak mchomy jak nicrui-liomy nn rzecK wychowania mludjiioży kir' 
}owij preeznac7.onym lostal i słusznie; a Kommisaya Edokacyjua .świ 
io natanowiona miala po upisać, i obją<5 pod swój zanujd. Wy/nacZ' 
do tego Wizytatorów ie i Lnslratorowie iw/jecliali się po can-m Kraju — spi 
uisji^c polcfonic opieczętowali Zakrystyc, Skarbce, i »iządali od Rekti 
rtw KoU«gi<iw i ZtpMuiadzeu regestru dóbr i kapitałów. Pokazał się 
największy nieporządek — bo Zakon przeczuwając upadek dopuścił za- 
niedbania a zli i chytrzy ladzie umieli z tego korzyatav. Lasy były 
w oBtalnich lalacti okropwc zniszczono, dnkt^ i kopce zniesJone, gram- 
eo pokrzywdzone, najpiękniejsze niwy, ląki i lasy wcielone do sąsie- 
dnioli włości prywatnych a mappy witracouc — srebra, bo»ate wota 
i kosztownoćci zu Skarbców wyclaue, Biblioteki rozproszone i rozdane 
gradom co mhic^ Zakon i^ednaiS umieli i przytułek mu obiecywali — JB 
^tówkę zabrali aby aobic w urzyszlońci liyt wygodnym 





RozdawuieaO 



a Rektorowic 

zapewnić. Sejm nslanowil dwie tak nazwane Kommittsyc 

jcdnę dla Litwy, dla Korony dmtrą do ror.rz!jdxcnia tym niiyąlkiem 

« poleceniem wydzicriawienia Bposobcm eiuliteutycznym dóbr ziemakief 

niemchomycli — a osobna Kommissya Stadowa wszelkie spory w ty- 

preedmioae stanowczo bez appellacyi roztrzygai mi^a. PrzTJ^ta. byl 

zasada,, aby obywatelom ziemskim (ziemianom, inoĘąeym wMiniew ko 

tarę z««ie<lban(i) i słusznie bo z rąk obywateli ziemakicli wyszły, t 

dottra ixidawać w dzier^w^ wiewiyHtjj z obowi^kiem płacenia po */,oo 

czynszu ud taxy przez Lustratorów oznaczonej z pcwnij pnicz IcgOj 

ewikeyą. Od kapitałów xaś Pojeznicklcb na dobnicu ziemskich 




loh}M 



— 241 - 



wanych sposobem pożyczki wymapinym był "/tńo procent. ( 
vt sKłutl KommiKHyi Ito^daimiczyclj wcisnęli się ladzie złćj 



Cii, łd«cly 

bez dkru{>uhi fuuilnuse na tak azlaobetny c«i pn^ezunczone, 9zaq)ac się 
i grabić ośmielili. Sejmy ucz prwałnic 'żoby nudużyć uie ilopnkii: tro- 
kliwie tuiitlniiy.u tcgo bronifjce nie uiogly zleiiiu icti kitninkowi iftpo- 
saoi lx»vi<jm Prozydujący w KoDintis. Jiozd. X. B-p MnssHtiiki 
zy dftwal pnyklatf bo i mm ju szarpał, i iauym Czloskoni te- 
5e bronił i upoBaźal niemi rodzinę swoje i kolligatilw. .Vnt. X-ie 
fałkowski wziął <lo l)00,O00 Zp. z g«itowepo lauduezii i ulukowa! na 
swoich (lobracłi tak już ob(I!ii»<iiyc-)i, 'że to m^ już mbyi^kuł^ uic dały. 
SmntDy rapnoit złoconym zo&tal Konimia^yi t^nk. w tv'i]i pi-zeilmiKcie 
1781 r, — UIC oszcstcłlzali tŁgo fiiudnnsn ci co gu etrzedK micU jak up. 
Adam Poniński i IJ-p nHodzicjuwski miedzy iuncuii ^ wypadło zwinąć 
Kom. Kozdaw. bez zwłoki, ca tii i nastąpiło a KoDi. Kdn&acyjna wzmo- 
CDlonn nttrybiicyfi Władzy Sadowćj z najwyższą iuHtancyą InudoiKtc, 
o których mowa ]>od 3w<>J wzięłii nadzór i kiuruuuk. Ponieważ Ln^ra- 
torowic życzliwi dla tiraci szlachty za nizko oraacowali dot)ra, nieba- 
ircm ezynsz z nich ))oduti.-siuDytu zuHtał. Józef Wybicki p4żuicj«zy Se- 
nator i Wojewoila deIvgowanv na Litwij sumieniiit i kiSIe kriej-wd do- 
chodząc, zaledwie odkiyl dtw^lKidn fiDUjOCO /p. z tego iródla, i tcu Kom. 
Ednk. przy pi-oli.iknłc' i rapj»orcio o «wi} czynuości, iirzekazuł. Przez 
pierwszy roBiiitłr odpadły byty, jak wiadomo od K-))tł;j niekti''rc l'ro- 
wincyw. Rossya w zabranych prowincyach (tak przezwali wAwezaa t« 
odłączono od R-plćj przuatraeoii: i ci co je stracili, i ci co przeszli za 
Komon R-ptćJ, 1 podziśdzieA to się praktyki^je cliof. jjotmtil to Ukaz 
nic jeden i zabroni!) wziijla się energicznie di> odzyskania Pojeznicłiich 
Itanrliiezijw, n miiuo tu ledwie za Ccssurza Alciandm I-go njiorządko- 
wane i wyśledzone zostały. Dla odzyskania ich i wytiopienia, b'i usi- 
łowano je zatr-KTi; i nfaie przyzwanym był Tadeusz Czacki na Członka 
Komnilssyi na Podole Wołyń i Kijowew-Jiyziic ustanowionej — ten za- 
cny obyłvatel pojmował znaczenie tego fnnduazn i zaczczycony zaofa- 
nicm Monareliy wyjednał Ukaz mo<'a którcco wszy^kic niegdyś fnn- 
duswe do Umwern. Wilefisliiego i szkół iiod Jego dyrekcyą hijdącycb 
TTcdlng swego przeznaczenia i Stosownie do praw krajowych zawsze do 
niego naieźce miały i do tycb Zgromadzoa i Inslytulńw dla których 
były legowane i w żaden sjiosób, na inne cele obracane bjrć nie mo- 
gły — dalćj, ie właściciele wieczyści z obowiązkiem placcma czyn?za, 
teraz na cele edukacyjne, po S/im, łrnosić go miyą, dóbr tego rodzaju, 
iailncmi długami obciążaó nie mogą i dla lisiego w\-konatua Ukazu 
lego dwie Kommifi^ye nrządzonc zoslaly a mianowicie w Wilnie dla 
Utwy i Itoai Białłfj a w Krzcmicócu drtiga dla WoJynia Podoła i Ki- 
jowBzczyzny. Z mocy tego Ukazu wola lestntorńw swime była lUBa- 
uowaaą, za czcm poszlo/że z zabranych Prowincyj fundusze przezna- 
vzofle on te Instytuty t Zgromadzenia nankowe co w olirębie uszcznplo- 
nćj R-ptój istniały,' jjrzywjdwne jł^j były — jakoi i legat t. JwwĄa- 



I 



— 242 — 



400,000 Z\i. dla Akademii Kraltowskićj Kwrócoajrni zostnły KonnnU. 
Ednlc»ryjiu]j — również wHzcIkie inno faiKlosw vr za}>raaycb prowiii' 
o;ach fincz Konsyij ilk Akutl. Krak. prtypodaji^, Jako ui>oaai 
wyiąosnte dla uiej niegdyś przekazane. 

Po zabraoiu prae?. Anstryą Kani Czerw. (Galiryi) rozpoczęte róP 
prawy o fonduuze z ttl)r^bo ti} Prowiueyi dla Akad. Krok. i inoyt-Ii 
lustylutów naukowych pr/.ed tnecini rozbiorem K-ptćj nie byiy nkłfi- 
CtoJm i £eł>y ich windykaeyi nie dopuiicić Bii'jrokracya zapAwne z Jo- 
stmkcyi Ra^da leniwie rzecz prowadziła \iczm już na to io wkrów 
ostainia goduua istaicuia R-plej wybije i rzecs ta pójdrie ad acta. 

Zacny na»7. Ta<Ieusz Czacki potrslił odzyskać i ocalit^ w obr^Nio 
jni wyićj powoiaiiyui 14.()(Kł,tXX) Zn. fundowow Pojoziiiekicb a D\>r-Hi 
ttgo fundiiijK Lic«utu Krzuuiteiiiecidego, Gininaxyi'>w Mi^dzyrzecicic^-fl 
Winnickiego KyowskieKO i iunycli tamże szkuł. czyli r. wydziałów nit- 
gdyA Wgly6«kicgo i IJkraiiuikiogo, ]>rzcz Koniiiiis. Ednk. u»tau«)wiunycit 
ta, cKaaów Jeszcze B-ptćj sumę również ]x)waiiiq bo 6,000,0i.)0 Zp. xgi!>i^ 
wynosz^ą. 

Jakai to jnź poważna sumins funduszów Pojeiulckieb w Utwie 
t na Ukrainie — a w Koronie i reszcie krajów K-jjtćj ile one }':-UiV 
czynie mogły? Nie niega wątpliwości że sto niillionów Zp, wariMci 
przedstawiidy dobra mcntekome zienukie, kapitały i witjfKuiiale ginacliy 
tego ZakoBu — prjtyraućmy do tępo, co rozMarpala chciwość i bezvx^ 
na grabież a nabędziemy przekonania jak nanid uasz ofianiy snio tttM 
aaiyl Zakon, który bez wz^ledn na to cbętniejezym nii; \<yi: '■ ^M 
zdawał niżeli dla Krajti, bu me wywiązał eic z XAdnni.t dsił^ -M 

rił poki>le6 w wit^zncli scbolaslyziiiu tr/yniaj^o a w gorliwości o^||^| 
kościoła JcKzezt- nawet po łcrwawćj 3<l-tu letniej wojnie za przCB^^H 
religijne, nic nie ust^ujiic, pnyczynil rnc do uoróinienia obywateli r^M 
torkow doraowycli i watr-iąśnień politycznych które aic ujładkium B-))fl 
zakończyły. Aid uio saniycli to mi Jezuitów wina — nie było ii ifl 
Uządn silnego a ten tylko mó^l był nadawać tcii i kierunek iiuttj-fl 
cyoni KrajuwjTii z iiotrzebnij na przyszłość tiacT^ośtri:}. rrzypu^^f 
ie taki stan nierucbumy i zastój jaki. panował |>r^etT\vaH>y JosM^^f 
dziSdzicń i taż Hania ofiarno^ w narodzie i svnii>.'itya dla Zakoi^^H 
do kolosalnej doszedłszy zamożności utworzyłby statuB iu statn zU?" 
głoćcią wyli^cznj^ dla Kzymn widząc w nim i^wcj^u duzerena. j 

Znowu zap6^.no dla nas zapadła Bulla Klemensa XI\''-co co iićl^| 
nie podcida Zakonu, z kt<)rymt)y^iy !<aiiii rady sobie dac nie ltH^| 
bo jui Mrfjboko zapuścił korzenie ua"pricHtriteni całej It-ptćj — jenfl 
tu i owdzie istniejtjce wspaniale gmachy po tym Zakonie wymowfl 
ńwiadcza o jego n nas wpły^vie znaczeniu i nottjdzo — przeminola. eH 
atety! jak wiayslko co ludzkie, z kolei przeniya — a dla liisloryi oii8^| 
ne otwiera tłie pole do i^dów i niełatwo jest ocenić. kl4re z nich ^M 
tetnc bo eic do nieb i nauiit^tność i stronność może przjTiiii.^Hzaó i \tiX^ 



- 243 — 

pobłądzić molna i inimo woli jcili ei^ x dziaiąjszego AtaDowiaka na ten 
Zakon zapam^e i dzisiajszyni łokciem niKizy ikwno tdeje instytucfu 
i idł rezaJtaty. 



X. Oświata i środki dla jej rozszerzenia. 



^JW^/VWi^^ 



Fierw-sKe jt?j bi7.»i«ki. Szkntr Katclraluo Famę Kollegiackio Pa- 
rafialne. Scminarya świt'<:kiep' kleni i klasztome Nowicyaly. Szkoły 
Protestanckie. Za'koa Jezuicki. X-ży Pijarów ZgromadMiiie. Konar- 
ski refonnator wychowania itnrodowego. Akademie. Konwikty. Rnrsy. 
Alomnaty. Scminan-a dla nksittałrciiiii JJaiu-zycicli. Sekuła Lnucwii^ka. 
Szkoły ln<it>ive KJccliy Oi^aui^i Itybiilcl Patuic)'. Dnikarnie Hildiotł- 
ki. OIiBerwatorya Astr. Ogrody Botan. Oaliinety Zwlo^ozuc tizyczue 
minerał, numizmat. Ponsye ZoóbIuc. Guwcniery i Guweruaat. Sto- 
warzysz, naukowe. Iztm Edukacyjna i t. d. 

Słkoiy. Z wiarj^ Cbnceściańaką dojiićro nastały Szkoły. Praw 
BfiiMdykWnów w 'lynen w XMvm n-ieku zdaje siej jHorw&tc Szkoły 
x»\oinav 'i)iy — naattiitnic w Mogilnie Lubicnin SifŁiccliowie i Płocku — 
alo w XIIl-tyiii wieku lea Zakon a cudzoRiemo/iW po większej części 
akłuilająry si^ zuieciii-^ony mozolną pracą nad młodzieżą zauiocbał na- 
iiczaiiitt (KUliyąc eił; zarządowi rozłcglycli dóbr, żeby mieć t nioii wygo- 
dy i opatrzenie lepsie — a obok te^-o zatrndniali się zdolni (lo temn 
przepiaywiuiiem chorałów mszałów brewiarzy i t. i). siąg liturgicznych. 
Kanonicy Begularni aaloiyli w Trzemesmic w XIV-tvm wickn szkolę 
i konwikt przy nićj otworzyli. Cystersi nie otwierali Szkól zajęci kru- 
downuicm uauauycti im puHzcz i las/tw, goepodiirslwem i nab()żo»«twcm. 
Ale i l^iiedyktyni i Oyalertłi i u nas i w cal^J Europie Zachodniej do 
UcywiHzow.-iQia i nobycz.ijenia ilzikiój Indnaści niepomalu at^ f>nyloiy- 
Ij — oddawszy wo praktycznej stronie życia wiukic położyli itaslnglj 
przerzynali Kraj drogami aynah groble i tamy, zarybiali stawy i stawiali 
młyny obmyi^lali narzędzia dla lepszej nprawy roli, lotne )>i.iski zabez- 
jiieczaU, sieroty przylnlali i choryc)i w olifębio murów klABy.toruyeh, 

r*erwaze warsziaty sukiennicze i dla wyrobu płócien zaprowadzili i ud. 
t. d. Biskupi przy Katedrach otwierali Szkoły i coraz je lepiej urzą- 
dzali juź dla te^oitamc^o, te w nich kler przyszły kszlaició należiilo — 
a Scholastioi i UB^gistn x pośró<I Członków Kapituł byli niezawodnie 
Przcłoźonemi i Profossorami w tycłt Szkolneli. Stanisław Szczeiianowskt 
Biskup pierwsze uauk zasady w Ouieznici^skiej Katedralnej SzKole odi> 



I 
I 

4 



— 244 - 



brawszy, irytaii} więdły m pranie^ mnerpit^}, Orrogon Szamotalttn 
ToDiiwz Strzept^ki i Wapów^ki Ijeroar<t |k>ioicJ8/.y historyk hyli prd 
feBwrami sswoly OnitfzuicuHkićj — posiudsli ProfeMturtfWJc ti^j RiskolS 
stApnio akadcmickio i wyclioduli na Rcktonitr i irybilnu w bic-rarehl 
DanczycteLski^ i w dKiejaoD krajowrob zt^iuowaJi miei^ci. Praesjiikiń C£M 
glotea była &ko]a Cyitcreka w J^rzcjowie. Obok Katedralnych fv Wi« 
kit^j i MaJĄjPoIacc pojawiły bIi; Famo i Parafiitliii!, Zakon Kayż,ncki zApM 
zwolenieiti Biskupów WanniiiHkicb ['"luorsUifti roKtaerza) oświan; w Frggj 
sacb Kon>iuiych póinił';). utwii-rajac 8Kk<Jy. Osiadający o nas na prawH 
Magdebnrgakifiu Nit-mcy troskliwi o nksilałci>uiu swoicb diiflci »cłqgj« 
X Oemtami Nanczycieli. Arcyb. (]nie/.u. Swińka na Synodzie w ŁęozM 
cy r. 12t)5 zaiitrzegł, aby Ńaiiczyciole Szkól i Faniycb i FaraSulnyofl 
koniecznie jętyk krajowy znali. W X[V-tyiii wieku S/kiJa l<'iiniu P<l 
mańda prxy Koficiele S. Maryi Magdaleny Da(l7.w^'c7.aj liyla lirjinjj -M 
tak sauio jni ua owo cwsy były Sokoły w Torumu fidańifku KahsJ 
Krakowie Ltiblinie Saudomierzu Koninie Wscliowie Sieradzu L>jwi«H 
Łęczycy i t. d. Alo 8Kk('>lek Panifialnycb wylącsnie dk ludn \nejsktfl 
go bardzo było mało jtstcse w XV-lyTn wicau, Jak tego dowód zutydH 
jemy w Libri Beneficiorum 1523 r, przez Łaskiego 8i»r/.»jdj!oaycIi. Ki? 
tedrsbia i Zakonne Szkoły (kiciiiy mi iihyc^ajcm owych wiekiiw na 
Trivia i Quadrivia — w Tr. uc»ono'Grauiinalyki Retoryki i Dyalckty- 
ki — w Qna<I. Arytjn«tyld Geonietryi Astrologu Muzyki ^ łacina hyl* 
językiem wyk1adowvDi nie antorów łaciói^kicti na polski pn'ihowaim iliM 
maczyii. Mneiauo Soayć wysoko i r. poźytkieni uczyć jeżyka idcDiieS 
kiego skoro Pisance i Kaneelli^i w Mngistratscłi nn3/.ycli miast jcx>fl 
fcn ile jwtncbm-in było, Knali — piłali bowiem nim protoknły, itdbiuniH 
preysi^ od Itidno^i [inM.-niyM!owi'j nii;niieekii!-i. W Szkołacfi K;it*!dr:d 
nycb otworzono z ctAsem knri<n wyisze dla Kgzlałcenin mtod/jeily, iM 
stanu duchownego — tn nowno kantu ka^dclnego, litnr^i, Pinma S-dl 
tl Ojców Koś«ioła. Do tych KalodrulnycU Szk/tł Kwykic po uV "M 

"PhTnych albo KoJIegiackich pr^ychodKiła mlo<Uież — w Tynied.. ...J 

Ic ZiikounĆj nkflztaicali sit^ pierwni licucdyktyni z polskićj nncyi. J^d 
i w niźflzycłi Sr.koIaeh to jc»t Paraf, i Faruyeli oprócz łcantu katMHH 
ma miniHtrantnry ctytania po polsku pisania i racłntuków, łaciii^kie^l 
j^yka dawano pocziitków (rudimenta) z Orammatyki Donata. Po miH 
etach od luemicckićj Indności osiadłych Hagislrat opłacał Nnucz^ci^ 
wespół z rodzicami dzied — Parafialnych Nauczycieli mieli olw>wn|zeB 
ntrzvma»J sami Plebani. Wykład arytmetyki ograniczał siij> na czterej 
działaniach prostych i tabliczce Pitagorasa bo w -XI\'-tyin dopićroMfl 
ku wcszhr do nas liczł)y arabokiu. Jai w szkołach u nas ^y^tj^^l 
używani oyli ICurcyuBz Wiryili Horacy i Cyccro — po Dkoń«x'mu'^^| 
kursów krajowych młodzież zamoinycli rodzin m eranici,' wyjeidUH 
Po wielkich Panach domowi Nauczyciele z poinid Duehownyoli pr^ 
watnie edukacyą si^ dsieci trudnili, i zazwyczaj z Piemi za gramcfl 
razem wysyłani bywali dia nabycia wyźsiej wiedzy i jedni i dmdaM 



- 245 — 



I 



tt-go pragiidi. Na grammatyre łacińskiej ucŁOno u aas zasad mowy (y- 
ozyjłtcj tuk Koiiitcaue i DucliomuÓBlwa i Ńn-teckim ladziom notrxel)u4j, 
cx6go a\% i Niemcy (louomuuUi pmguący ;ao«uo żeby ich ikicci jijayKa 
krajowego nabyły dokładnej znĄjonwAci. Świeccy ludzie iłrawie nie byli 
aźywani do obowiązków uauc%}'ciclskich {wlaicnia — Rząd wcale się 
w to ijie wtnicaL Duchownym wyłącznie oddaua byk sprawa oświe- 
ceoia unrodo. 

W XIII i XIV wiekacłi jui sssza mlodziei Klasztory Domitiikab- 
skie Crftterakic Kranci^tkańskie Norbenaii-skic /.asiląląc zrobiła Ju dla 
8)K)łcc£Uok-ł knOuwćj i)o^ytec/.nii>jiizcmi. Wltiu^kte i Paryska Akademie 
niialjf jakiś |iociąi,' dla m&iij inl«dxi«iy, kto miał na to w^-syjal tam 
dzieci i nio byl to ani cxas stracony ani ]>ieuiq(lz darmo wy'r£uc<jiiy. 

Wujuy ci^łc Idi^ki jakieś Kraj tra))iqce i mory tamowały i\>zw^ 
i wzrost ogńlnćj o»H'iaty. Zrozumiał r,zocx Kazim. W-ki ko oświata 
w Kraju x jwlncgo o^iiska rniŁcliodzić się winna i dła tego 1364 r. 
w KI»ko^vil; Akademii} otwurayć noslanowił. Pauiei ołtyczajein owych 
wieków, zatwienlxenia iidxielii aV ta douićro 1397 r. \iTtei Władysł. 
Jag. 8i»etniajqfOBO wuIę i byczenie inurlej Jadwigi w iycJe wprowa- 
tkouą Ko&tala. ńzyiii wielkiego Kuntatua okazał (lowdd zatwierdzając 
i wydział w mi} teolotKieKiiy olwk pieilycznego prawnego i nauk wy- 
zwolonych zfilozoiią. Od r, HlJ) roitijoczyna życie Akademia— na akcie 
iiiaagaracyi tt^J u^j\fy£szćj odtąd Magislratury naukowej znajdował »itj 
Mim Wad. Jag. — Kituclerzem' jej na wieezuc cza«y i opiekunem wy- 
znaczony został Biskup Krakowski, gmacli Akademii niywań miał tycll 
samych co koscJoly preywilej6w i swuImkI (asilunt) wsiystkic w ca^nu 
Kraju wyżsKJ szkoły pod j<y zar;;j[d pauszly uazywaj^ si^ odtj|d Ko- 
loniami jej a Nanezyeiete w nich prxez ttji Akademią obsadzani być 
luicli. Pn&yzwauy Hieronim Mistrz z Prap urządził ją całkiem ua irjwr 
Prnjjskit-j. 

Udtad Królowie i przc<)niejsi Panowie wrkwalitiknwanym w nićj 
ADstrwiii wlukaeyą «yuów swuicli powierzali. j\Ładcmia utnyiuała takie 
przywile^i rnUiclania stopni naukowych Bakalaureatów (Bakałarty) Do- 
ktorów 1 Ma^Rtiuw. jLHlyua i w Krajn i w wjłnocnćj stronie hurupy 
Akademia bimlito wiciu w poeifitkach zaraz ścuign^ła do siebie uczniów 
ale kierunek w nićj duchowny wvraij)te się przebijać zaczai. Teologia 
Filozofia gelioliiatyczna i Astiologia nąjstaraimit^ były obRadzoue i wy- 
kladaiui — w szczuuloja-zyeb joi daleko ąranicacb rozwijały si^ prawo 
i medycyna — zuieeliccoiui t^na ialodzie£ do Padwy Bcnonii Paryża si<J 
w)'cbylała albo do Prajń Lipska Wittculwrpa zkml zarwane nowej wia- 

S(!o Kraju za i>own>iem wnosiła zai^idy. Nasi Grzegorz z Sanoka 
iigoaz Kopernik i inni obok nicli godni zestawienia, po ukolicatonych 
korsacłi w Krakowie za ^uica wj-źszój, jaką zabłyśli z nauk tam 
aabyli sławy. Jak wysoko wykładaną tu była TeoloM» najlei>3Z^'in 
Jost dowodem, że Mi.itrzowie nssziM .\kademii niepospolici Tci.4u!gowie 
do Ezjmu byli przyzwani że się icu w ważnych aprawacli cale Coiiar 



— 246 — 



I 



feiańatwa obchodaącycli. nAdU Papicite, 2e na Soborach KonKtaocyen 
tkiiu i Bazylejskim mym mieli sybic przyamiiy — z iiitli tei Kowid 
Polaki wyłaczuic miał uajwyźsrrch Dypnilamy Prjiiia«6w Uiskitpól^ 
OpęĄłw Prałatów, m Panujący Kanclertów x(Ioiiiveli do pióra i milyi 
lfąiświvtnieji<zą <Ila tój namej Akademii dołui byfy ezasy Zygmonra I 
i Zygmunta Angtwta. Upadek jtj zaczyna się n eliwii^ kiedy Kwiietl 
bojąc icmych nauk elarauny wykUd wyłątrznie hio oddala dyspntolL 
i polemice z agitatorami i propagatorami uowć-J uanki co jednoici K<] 
dcłota rown^anicm f roztli — napróżuo ' wycierpując w tij waloe siły 
8xkotUiwio oddziaływała acŁ gorliwości diwalCDućj trudno potępi<5, i 
mtocUteż pod jćj kierunek oddaną, kt^ra od swawołi do Bcen fauatj 
mem Icliiuii-ycii jm-^nwając się micatała Hpokńj i zgodę tak poJ.ądai] 
w kaźdćt urządzonej epoleouiiosei i iia burzliwych obywakli w przjj 
sadoici siij ldŁTo\v»la. Akademia winna się by!a neutralnie lachowaó- 
nic brakło po za obrelwni jej murów zdolnych i gorliwjrcb jni z j 
i&j ręki kapłanów do tej walki wyst^pąlącyon — nfc takie było jej 
danie roznun^ła się zatem z wj-.tolciem -wojem posłannictwem o4wiccd 
Dia narodu. Zygmunt I wskiizuł jiJj jakie za^6 powinna stano^riak.^, 
a oceuti^ąc położone <lla Kraju za.sliigi tmVz inn^cu dał nowy przywi- 
lej, mocą którego kaldy Professor tćj AKadomii i każily uezeó co knr- 
sa nauk w nićj ukończył do stanu sihiohŁ-ckiego zaItL'zać si^ bęclą i na- 
bętlą prawo do n^wyiszydi w Kraju zaszwytów i godności tait Swicc, 
kicli jak ilnchownyeh „satins est gestis j)ropnip Jlorere, qaam Jlajomi 
opinioue" tak się w p^z>^^^lcju tym Król powt^any wyrazi!. Syno<^ 
po Dyecezracb na całej Kraju obszernego przeetrzeiti przyctioilząc w | 
nłoc Akademii iwwit^Lłzciiiem cjiry szkół szczerze się zajniowi^- 
X t^m wszyiłtkicm oświata ludowa sx]a opieezale, liczba ozkół parafii 
nych i mał*a była i mało liczyły nczniów, bo szlachta nie brała adzii 
w o>4wicceniu Fudu prostego. 

Szkoły Proteatanckie. Z początku zakwitły szkoły w Koźminku 
Łańcucie Seceminie Lubartowie (Lcirartow} PiucKOwic i Kakowie i nie- 
zły był w mcb wykJad — łacina i tn głównym była przedmiotem — 
klaasyków na nolski i niemiecki j<jzyk tiómaczono aJbo i połskiogo na 
laeiń»ki i wielkiej wjirawy nałływała tn młodziei w j^yKn nmariToi 
nkstetyl — czy nie szkoda było na to tyle czasu po^wi^caó? moralna 
strona mlodzieiy byta zanicdtianą — ^jak w naszych tuk i w tycłi akato^ 
tickich szkołiieh mc ])iiniii';tauij o tćm „non ecbolae aod vi[ae discei ~ 
dum est'' i tam i tn wit^TĆj rhoddlo o utwierdzenie wyznania w 
dem pokoleniu o resztę uiuwiole dbano — i tn Teologią załarbowasj 
h^\ wykład nauk a pntitiyk naboieństwa było mo£e zawiele. Za P 
minarya dla przyszłego Dnehowioństwa u nas Katolickiego nważuly gi 
«zkoły Pułtn^Kie Poznańskie Lwowskie i Kaliskie. Zakonne zaś daebc 
wieństwo IW nowicyatach w obrębie murów klanlcniiycli pod Oflt 
ksztiiJeiło się dyseyuliuą, tn wice^j o r^?«r uii o nankę chodziło,] 
duok z łona tego Zakonnego Dncnowienotwa znaletH ń^ z czti 



— 247 — 



' 'kcOlfioi Kaznodzieje i Trielkićj zacoofici i nanki Kapłani. ZdolnieJ^a 
mlodjież pu odbytych kursacb w Nowicywic do Akad. Krak. na Teolo- 
gią i Kilo7.-i|ii knrsa wysyłaną b^la mianowicićj ze Zgrouiudzoó Domi- 
kudukicli Anpistj'ańBkich i KranciRzkańHkich— i bjTraly j^j przyznawane 
8toj>uic nankowe Magistrów i Lektorów po nkońezcuin wyiszycb 
stndyów, 

StanisłaTT Kozynsz dostąpiwszy gloto^j aławy na Soborze Trydeno- 
kim pOKUnł w Rsymic nowo itatw'ierdzoD^ Zakon Jezoitów — besna- . 
mysln do Brnosber^a ich sprowadził zwabia) młodzież bogata i nł>oJi8Zi} 
ua swój ke«zt ścoągał i Ji^oitom jćj wychowanie z calom zaufaniem 
powierzył. Xa jego zdaniu polegi^ąc gzlucbtu z zapałem Zakoit prole- 
cowai zaciwla zewsząd posypały sie le^ty i nposa^enia. Noskowslti 
B-Ii Płocki KarukoAv«ki B-p Ki^jawski I'roIa8iewicz Wileński Konarski 
Poznański wzięli w opiekę Jezuitów których za filar Kościoła awaialL 
Ci nowi rycerze przeciw nowatorom i razem Nauczyciele młołlego po- 
kolenia szybko wysokiego jiowa^.auia nabyli w oaro<Izic który ]iodDtu 
nmielt i zjednać tiokor:} i niesłychana pon)|>ą nabożeństwa. Zcza^m 
nasi: SmigWki Młodzianowaki Mc^cińsKi Sarbii^THki I.Achowski Per- 
kowicz Warszewiccy Skarga Uorbost Wysocki Grodzieki Rntkn etc. za- 
iaiUi czicinków oIk-cj krwi i naeyi. Stefan Uatory wspaniale im Kelle- 
ra ufuiHlowai w Polockn i Rydze — w Lnblinio licrnard Maciejowski 
U-p, w Nieświeżu nposaiył Ich X-ie Radziwiłł Sierotka, w OdańakaB-p 
Rozraiewski a we Lwowie osadRil ich Arcyb. Dymitr Sulikowski. 

R. 15S5 Stefan Katory nadzwyczaj im przychylny podniósł Kolie- 
einm w Witnic do stopnia 'Akademii z wydziahimi teologicznym liloao- 
neinyiii nauk i sztnk wyzwolonych a Władys. IV prawo i meiłycynę 
przydał — ta wykładano^ poetykę retorykę logika etykę filozofii; prawa 
njymBluc teolupą Pismo Ś-tc Ojtów Kościoła j(izyk grecki łacinę hebrajski 
wioski i Irancnski JĘs^ki matematykę (izykę metafizykę i t p. Upo- 
jeni iMtwodzciiieni Jezuici zagiraf^ęli podkopać Akad. Krakowską i na 
ji!|j ^nzucb Ki^ rozwiuąó — zabrali sio do tt^o planu wykonania za 
Zygmunta III-go jni w całym Kraju (lobrze widziani i n tronu wiel- 
kionii zanwtzycaiii względy — oprócz bowiem wymicnionjcli wyśi^j auto 
npoisft^nycb Kollegiów UH»dowdi się od Duebowi^twa i .Szhiehty we- 
zwani w K^oi.^c^l Orodnie Dynaburgn Orftzy Warszawie ł.tickn Kaniiuń- 
cu Podolskim Przemyślu i Toruniu i dła lepszego zarządu podzielił się 
Zakon n nas na dwie Prowiucye: Polską i Litewską. Rzecz naturalna 
ie istniejące dawnićj w Kraju pod nazwą Kołonij, szkoły średnic uua* 
dać zuez^y raz lUu tego, io guu^uici:;ca ua dawnych laurach Akade- 
mia nie sposobiła zdolnych dla nich Nauczycieli a potem, ie Jeznid 
całemu teraz narodowi zawróciwszy głowę, młodzież z tycli szkól przo-' 
ciągn(;li <V< swuich Kollcjęiów. 

U. 1695 Jan Zamojski trzecią w Kraju Akademią w SŁamościn 
t^ndowal — pierwszycli do niój Mistrzów ściągną) z Krakowa — Rzym^ą 
xaPivienUil a Biaku)) Chełmski wieczystym jćj Kanclerzem postangwto- 



I 






Dy xo«taL Dopićro Mich. Korybnt łę Akftil. zalincrdiil do etanu ssla- 
cuoekicgu wynosząo [ iicząc^cu i tiouti.-ycłi aic w nićj — In w>'kłniUiita 
praeitmioty lujiićj potrzelwm Kruju wfjwwimiały, jako to; wymown \nm 
etyka. iiiatciimtvlia li/yka medycyna ptAwo ptilskiL- ot)S7.cruic, tak hmbM 

trawo knnoDic/ne liisloryu i t. p. I\njk'{M^e cli^ci ftiiuinioia nie miu 
/ poTTodzenia i Akuil. /antoJFika nie luogin zakwittiijć dla u»d(ij])ą« 
uycli jiowodńif: tu jn dukoła wicucetu ojnuaty Sskuly Jozaickie ie ii« 
cline bartiso liylo iip08a£«nic ProftiasorAw ducliotrnydi k łieneficiAn 
w Ordynacyi ktdre zbyt Awietne nie były, ic- Rpruwaduiai do oiijfl 
na Prol'us»or6w lucbiio nilodxi z npadaiacćj już Akad. Krak. uie iriibd 
dzali Kanfanin, ie 7.n8):cxii|>ly guincłi fodwie dla luał^j liczby audytol 
niw wj'8turcza), £e tiio była ojiatnoui) w biblioteki muzea pubiiicly oio^ 
odbicie potneboo — uiOwiuktita cylra neemów zuk-dwlo etukilkunaila 
wynosiła. 

Pracx Caly "'iek XVII trwała walka Akademii Krakowa, z Jisiii- 
llami — ci w , Poznaniu cfiuicli Akademia otworzyć dla W-kopolski 
K koUeginm tam istniejtjcego i iiielada nposaiont-go, Zypiimiit Ill-ci 
iiadzwytrzajny tCf.'o Zakoun protektor J(J12 r, dal im przywilOJ ua Akfl 
deuiii) w Krakowie otiofc siarodawućj Alma Matcr. Obnriona szhidiL 
na Sejmikanb ProSKOWskiin i Szredzkim wyslijjjiła z nriitcwtacyą 
rzecz siij do Itzymu wytoczyła ale Itzym ira Bm-zyjjił a Źyt^intml (^lrzy^ 
wileju ofijąć uie cbciał — nadzwyctaj burzliwym byl r. ItjlS Hejia 
Warszawski na klóryiu się ta sprawi ))odniosła.* Heiiat i liłia Pom^ 
uka fitan^ly po etrouit; Akad Krak. i nroczynta imitcstacya do g-rodi 
IWarsŁ wniesioiii) wisiała. li-p Krakowski TyliL-ki do RzyuiH iwtjeclm 
n objaŃiiieiuem, prjickonał Papieża i plany Jetniiów npadły — Kwni| 
i óuialy Ruktur Aliad. Jakiib Neymaiiowicz złożył byl puprzotluto Zyg 
inuntowi borto i te pamiętne wyr/.i.-ki wuwczao itłowa „aei^ipins iiuni 
Kex, <ino<l non dedisli." Otwarcie Szkoły unez Jezuitów w Krakovni 
pod Iłokifui Akademii dało baelo do roiilycb nadtiżyć — ludność titoU^' 
I ndodtieś na dwa się podsicitła obozy — od »warów i niecbcci przj 
cliodzilo do ł>i\jck i tu i we Lwowie — skończyło si<,- iiaruizcio tum iĄ 
pMadynI. IV w Krak. Jozoitom kaxal zwinąć Hakol^ aby tym uudaii) 
Iciom przociisć drog^ i NuutDyiu z uicli dln karuoiWi siKoInćJ zacbwf* 
Inćj, naatęptwom. • 

Jexuit.-i iisiłi^iąc jilany swoje przeprowadziL- jeszezc się pokusili 
Jona Kazim. KJfil r, Kollegduiu Lwowskie wsjianialo i opatrzone zn 
Ikoluitym lumlusiLHi w Akademią zamienić, co im fiiłj nie jwwiodlo. 
I Sprowad/.eni X.X. Pijarzy (Scbidae Pinc) i protcfTowani "td Włai 

n'-^o zaczęli nabywać w naroilzie zaufania ale rzckala ich walka z h 
•gałyin Zakonom-^plsn uuuk u nieb byl lojiszy i l&psiĄ wctod:^ liex 
zwabiali niIod;:iei co nie w smak ł)yIo Jerultoiu. 
I Kiody w Pijarskicli Szkołach oglądano 3i<i na byczenia rmlzic^i 

IncKĄCój się młodzi i stoson-nic do tego plan zmieniano w Jezuickicl^ 
l|wadach pozostawał dawny odstręczający jai i przcjiyty s bez zezwo- 



— 249 - 



lenia Jenerała Zakonu vr lUvmie rezydąjaoego Prowioc^-ałoiD iadnycb 
w uim odmian srobić uie było ttoIdo — taKtui Hpugultcui oddlnjciyla n^ 
i uilodiitei i }i) ojcowie od icb ezhM i do Pi.)»rów pnonucała — 
7.a7^iro-4e i nienawiui^ do Hmnlnych i pirsiącynb Knuwu Hceu doprowa- 
dziła. Bójki młodzieży Jcznickiuj z P\i»rsVą w Piotrkowie i gdzicin- 
dziój olnnv.yły uar^ pncecJw Jeznitom i od t«j pory stracili ogulut: za- 
afanii:. PiJ!U7.y nie spasiM^Kali z uwa^, £e luitidiież eobio pon-jerzoną 
ua dobrych i zgodnych obywateli w pnyazlo^ ukaztałdć mają zdoby- 
wali 8ię takie un eKlaclłCtniejase łcarr jeżeli ich ai.jv \vy]Mm\'>, za- 
szczcfiiali moralno- przez ustanowieniu Bract«'a S<>dałi^'>w, a jnócz 
łycb 2alet trzeba im oddać sprawiedliwość, ie mit-li Iiid^i z taktem 
i nank^ i ia j^/yk ojczysty jego lileratm^R i dKiejc narodn etarali się 
dokładnie i ob.-aeriiie wyloiyć — uhopićj młodzieży wat^)) do szkól iila- 
Iwiając dupoimifrali jak mogli, przcatĄjąc ua bardzo akroumćiu wyim- 
grouzeniD zalewie na konieczne ]>olrze))y wy8tarcz:\jącem. Co ti> ha 
jizkoda że fnndator te^ iSgrotnadzenia rt-ly Kalasanty o ca!y wti^k «i^ 
wcze6nićj uie urodził — Iw losy Kraju mo^y by6 inne przy k-jjK/.s-m 
wychowaniu kilkn wcKećniejmtych pokoleń. Opióra Warszawy olwo- 
rzone l)yłv Szkoły X.X. Pitarów w Krakowie Cbelmic Łowiczu Piotr- 
kowie Kałlomitt Wifltuiiu Łukowic I{:»ii/iuji>wie Włocławku Ojwjln Dio- 
łiiczyuie Liiizit- l,iibii>s/.owiti Micdzyrzł;c.n (Koneckim na Wołyniu) Wil- 
nie Wilkonnerzu i w Podoliiku (ua S))łżu). Kiedy Jezuici rozpukierali 
się w caKj R-jitej i>o wsjianiałyeh KollegiaeU rozwiutjli 40 Szkól wyi- 
ezych prócz Uuiw«r»iylclu w Wilnie, mieli jeszcze iJ2-e Kezydencye 
i llłssyj jakie til), to l*ijaizy zaledwie 2fi Kollcgiów Szkól i Rczy- 
denoyi liizyli. Pijarzy lieztlmie riabd Już byli a vui. do])iero [kkI nz^llj- 
dcm tumiusKÓw i uposażeń które znbia^iiwy Zakon zgromadził przez 
dwa całe \vicki w całym iijirixizie symjiatyą puzyakawszy. Miał Za- 
kon ludzi ua ogólną czoód i!aslugujł)Cyełi In nii^^iaprzcczone du uićj ma- 
ją prawo komu znaiie są dzieje tego Zakonn: >\'»jok Skarga Warszu- 
wlcey Knapski Sarbieweiki ]iu<loniiua StetanowHki Salski Rjdzewaki 
Młodzianowski Jachnowicz Kojatowicz Szyrwid Eiger (Infłantczyk) Bo- 
yer i>0tla nwiehcłony Prufosair Brunslwigski Tolęsdorf rodiMn z Pruss 
Korounyi-h zawołany MisHyonarz i autor Kośoieluy, i wielu jeszcze 
innyeli. 

Niemały też zastąp zdolnych pedagogów autorów oiywioiiyeb 
prawdziwą lUa Kraju niHo4ciq i iw«tiipowycb ludzi /« ZtnMuiad. XX. 
Pijan'iw wyliczyłby można — że pominę innych godni są wzmianki: 
Fotkańaki MicbalowHki Stadnicki Itaiter Nowaczyimki Szauiaweoy 
Horocli Strzelecki Joixlau Orlowiłkt Tymiitflki I>o£:iel, Szymon helski 
KDpos;piski Knuiieńaki Wiśniewski Waga Ostrowski Śkrzćtnsey Stroj- 
nowski i I. d. 

Ależ Pijarzy koiiicezuic uiaiśćby rnuHieli w walce z potijinym 
Zakonem gdyby w ich Zgromadzeniu nie zjawi! kię by! X. Stauislaw 
Eonanjki. Ten zacny patr}-ota głęboki Myśliciel Publieyata i Pedagog 



» 



v2ii)l flobic sa Kadanio wstrząsnąć caij aaród Erefonuować wycbona 
nie nili>dzic/.y a wykolejouy i -zapslrzony język ojczysty z 
niEini^w oczyŃcić i Wiiłyoąć sa zmiaDy w astrojn pau8twa Jakiefa 
czas i poatęp doniagiu. 

Ttzoba praywuić, to mn się to wszystko ndalo — i nio ublii 
mu to wcale ie zasięgał rad i konygtał z uwag Króla Fil»/X)ra i Uą- 
hroczii'ńc^- ktArczo lofi Polski tak suczens ubclKMlzil po wydalonia itiq 
zrządMniciu losow z nii!ij mn ojozyłny. 

Jeiimto Zcroniadzoni© winuo zdolnycli Nancjtyciell których 
8W0JJJ kształconych n^ka jcszcsjc zacmiiicę wysyiiu — on i J«iŁiUiA»J 
zacofanych i draeiniącą Aka<!. Krak. do refomiy potncbućj DakJoail- 
ODtO zgromadzona w Kolleipnm Nobitiuni tułodsK-ż niUznakomitszycb, 
rodzin zdrowszcuu napoił jtój^ittini i poiytccznycb i ni«j przygotował 
oby""«leli, on wyszydjŁąjfjc pisane niegdyś przez wobic aamtgo nastnę- 

S'onyin i od<itym stylem jałowe i czczości^ ckliwe panegiryłti- pora- 
;ił piszącym wnJcić do języka złotego wiekn ZygmuntowskieJ c^ 
ki, jego wi^eszcie wycłiowańcy wcspAl z tf-mi co się w Lnnewiln 
uksitalcili zasiedli w Sejmie Czteroletnim, cz^o niestety jnż nie do- 
żył. Jezuici tirzeźyli pit-i-wszy rozbiór Ki^n (skaasowam 1773 r.) ilo 
czego niewątpliwie ar/. Iłczwiednie i miinowoli prsyloźyli rękę ołiybio- 
nytn kieroukiem cdnkacyi jakicli dzic-sięciii pokoleń — nie umieli po- 
godzić z i>otrzebami i przyszłością Krajo sprawy Kościoła. 

NiiJnia powagi i nie m-treyma krytyki »daiii« gdiie niegiizie wy- 
powiedziano źo Zakon gorliwie walcząc za jodnoM kościoła przcszko- 
azil Polsc* stać się protestancki) co ją zbawić mogło — ktokolwiek żle 
si^ rządzi niuch się na pomoc sąsadow nic ogląda. Pulityka miedzy- 
narodowa wjstęjwwala nieraz Kamaskonana religia ale jak dziś ma 
tak i dawniej miała za zasadę to masymę „korzystać należy uicbawnie 
z pory, bo sie wt^j moźu me zdarzyć, allw kto imiy uprzedii i całą 
uobic korsyćć przyswoi" — mogła się zdarzyć tjrlko ta altemata, że 
rozebrana R-pta między potencye rćinych wyznań, byłaby się doalaUt 
rządom protestanckim. Jeszcze drobny Wassal Cessaistwa Niemieckie- 
so Elektor Braudeb. następnie boldowmk Polski wreszcie Rceuanl 
(Ki-Ala tytwin dlngo Polskie Stany nie chciahf pnsyznać) Prasgki. o pod- 
kopania R-ptej zdawna uiyśliicy gotów hyl w związku ze wkiiady- 
Dawią podbić ją i rozerwać labierajnc dla aiobic pokrewne wiarą i ■ ; 
łykiem Inflanty Pmssy Koronne z Warmią Kurlnndyą z Semii-.ii.. 
i przedzielającą go od niob W-kopolskę z nadzieją zgermauizowauia 
t<^ie — miał jei^zcze widoki pozyskania Mbic dla wykonania tego plnnn 
Anstryi za Kai Czerwoną i bogato saliny, która świeio po wojnie 
aiedmlolelnićj w granicach była uszczuploną, gdyby si^ Roasya uia 
była do tycli planów przychyliła zajęta reformami n siebie i wojnami 
ze Szwccyą i Turcya. 

Oprócz Akadenui Krakowskiej Wiluńskiiij Zamojskićj dokonywa- 
jac zamiarów 00. Jezuici przy protekeyi msdionki Angustu Jll otwo- 



— 251 — 



rz^łf Akademią Tre Lwowie na Uniwersytet JózefiAski, r. 1782 prae- 
mianowAną. 

Jeszcze m czasAfT Jezoickićj Akad. Franc. Karpiński, J&k sam 
w 8wźj Aiyohiografii opowiada, zawcstycony eto|iniein Di^ktora Filozofii 
i Teologii Ś-ćj IJakkalanreat odł)vl uroczystą iuanguntcyjuą proccssyt) 
z birctetn na głowiu i borlcm w ręku. 

Albert sya Zofii JaglcUouki 1 Fryderyka lilar^r. Braodcb. ostatni 
BGstri Krzyżacki Prass Wschodnicb, siostrzeniec Zygm. I naszego b<d- 
downik R'|)tćj eo porzucił sukuiq zakonną i przcijzcdt na wyznanie 
Łntra w Kióleweu stolicy swojego Xicxlwa zaioiiione Gimiiazyuin la- 
mienil w Uniwersytet AUtertyfiski zatwierdzony od Zycnmnta Aug. 
brabi ciotucKuego i Sn£L'a'ua. 

W tćj stronie K-pt^j prKydat ei^ w Istode Uniwersytet — ale ten 
nic odpowiadał jKitrzebiim upoleczno^ci poUkićj nacyi, na witkroS In- 
teraniznicui pnt;8uikiy — ztąd uowćj n-iary zasady wiały ua cvA^ Pol- 
skę ściśle Katolicką — prsewidywal IŁtym ten uaetriy i kierunek pro- 
testancki i dla łojro k()UCŁ>>>.tyi odmówił. 

Konwikty isluialy przy każduj Szkoło 00. Jezuitów, tu młodzież 
do wSTH^lnego stołu z Ojcami w ł{efeklarukcb przychodziła, rńżnego 
naijożenstwa praktyki pod icb okiem odbywając w karbacli ćcjhTć) 
karno- była trzyiuaua o co surowi rodzice »ami t^tt; dopominali. Nota 
morum i nota linguae przcslraegaue były — ginuiaetykę— prMcliadzka, 
gra w pocJttł; i w piłkę 7.astcin)wat^, talenta na oę!adq towarzyską 
wpłynąć ui<^ąec ji\k np. mazysa tauic<e i t. d. potępione tu były, na 
repetycye zadauycli lekcyj dużo czasu poiświęcaiio. Do uajUezuit-jaaycii 
konwiktów 00. Jezuitów' należały: Krakowitki WarszawakJ, Donncilinm 
Vareavteuse nazywany Lwowski Połocki Wileński i inne. 

Istniały tak/,e Konwikty przy Szkołach Pijarskicli ale w nich 
Iime przyjęto zasady prowadzenia młodzieży — wymagano i tu pobo- 
inokl ale uieprzoeicżąjąeĆj i nicobłudnćj, niorabiośó zalecano, z pod- 
r^znćj Biblioteki stosownych dla tego srickn książek udzielano,— od- 
bywała młodzież pod przewodnictwem zdolnych Nauczycieli cxkur8ye 
tKitaniczue i miuL-ralogiczue, uczyła aię w ^Lzinacb /.a planem szkol- 
nym gimnastyki, fechtunku rysnnktW tańców i ninzyki nawet jazdy 
kounćj, uczono ją dla przyszłości Icpszćj uprowadzenia, wtajeuiniczauo 
i obeznawauo k przcszloecią n« pieczęciacli, mouflach medalach her- 
tnn^eh dyplomatach etc. Zamiast Mysteryi poł>ożuyc'h i scen z Pis- 
ma s-go odgrywanych po Konwiktach 00. Jezuitów, młodzież Pijar«ka 
giywafa komedye wyszydzające błędy zabobony puywary i emiesz- 
iu>ści ludzkie. l>obrze był urządzony Kouwikt Wilońdki przez Dogiela 
i X. Tynuńskic^TD ale WarszawMki pod uaz^ą Cullcpium Nobilinm 
istyttit dla dzieci przedniej szt-j szlaclity) więkwe niial środki i glo- 
ejBze imię. Pod kierunkiem XX. Pi,i8ri'>w istniał w Polocku w oka- 
załym pODueszcsony gmachu Konwikt roi Insłytnt dla tu!o(łzieży szła 



— i^3 — 



oJieckiogo w>']4C2aie atanu — Bklorusiiiska pn«diuej«M ulotbiei li« 
siq tu ^ronmdsilft. 

Xicża Teatyiii do walki z iwźnowienaimi i do missyj w kn\)> 
barbaniyuHkieh i }>o^ai'>^kicli pnMizuacscui midi takiU.- o)towii)xek str. 
źaoia od orazy religijnty i moraim^i iiilodegci pokoleiiia cij-li k>tmen^l 
nia SzkiVl — iatnidi tylko w Warszawie i Lwowie gdziP w z»!<'#.('t)_vrti 
Euuwiklacb (Peiutyjiiataoli i |irze»iiHei;<zycli rodzin inł»dzi&ż 
iryoliowj-wali — w Konwikcie \V!irBy,aw.'łk!»i (J0[iites2c/X)iiyiu 
iiifllaw AngnBt i)(«iiiejMzy Król syn Stanisława wiernego prayja. 
Karola xn i X-ki CzartoryjnikióJ Gradowij Cłuuura nazywain-j 
Domsk^ delłiit) )>rKczwaity otf Starosty Kauiowsk. Mikołaja Fotwk: 
ktfireniw A«frolop)n-tu kabalarki i cyjraiiki wedhi^ npow^zfehji 
wiuśpi konjnij prx(^'j>owi8diily co nadswyczaj iw^K-olitato pPiJ.no^ 
tki do iiierworodntgo nyim KKczc^/duićj przywiązanej. Za |jc%V[l0 
Jqć dzij inoźua, ż* przy Sukołaołi Katcdraluycli któru taką uli 
opiek<s otaczali Itii^kupi byiy i Konwikty dla uiludzicźy uie?^ " 
szlachty i nkszLaicona w uicli jwinit-j w Iiczł«; Dworzau zalici 
i r^żno <jl)nwi.'|zki w otiezeruyeli dobrach biskupich sjirawnjąc all 
(tncliowDy sobie obrawmy przy takiuj prolekcyi wycliodsiia da 
t^tzy świeckich i ducliownycli. 

Borsy (Coutubeniia) prKyeliodzily w pomoc nbogićj n ' 
prapnąi^J naiiki — w samym Krakowi© byfo ich nieptWń pr,' 
jako to: Jasiellwska, Ji^rozolimska fnudacyi Oleśnickie!), u]n^\ 
dla Prawników Fil";(yl'jika fnndaeyi U-pa Ńo^konKkicpł Stariii^ 
ifjnnieazkfiwinzowska, Sisiniuszowska Mcniiecka Cundacyi kupc^l 
naoyi. Grochowa Garwaska ua 3*i iiczuió»v krwi H/lacheckii') ft 
I wnna o*! X. Garwaskiego Kanon. Kaied. Kra):. Sekrutarza Kr^-IewaL 
go. Panny Jhryi, &4i Anny, Wspyatkich Świętych Zamkowa pi 
Katedrze \Vaw«lski»^j. &-g0 Ducha, 8-go Szcsrepana, S-go Floryaua 
Kleparzn, Ś-go łlikolaja na Wesoićj, Kazimiii!7.owska ua I'n;eilijii 
Kazimiurz zwaDćm S-go Juk6ba i t. a. Itorkauy .^zki>ly przy Ilnwi 
fta&dacyi X. Borka Kanonika i-om/. nowemi zapi^auti t lezal.iiui \\\ 
saioD« dla nbopi^j młodzieży wszelkiego stann ttyly pr^eisuaraoi 
Prselożeni (ych Burs Soniorowic i Ppjwizorowic zaVsze ?. luua Du- 
chowieństwa naznaczani Dad kamo4ob nioralno^ia i ruadtiozami 
wiijąc do Statutów się stosować ściele winni byu. Pray w^ii^kszyc 
Bursach były i Omtorya czyli Ka]iltc« — rok ubodzy nczńiowie wst 
puo na raz jeden od ośmiu Zi. do 18 musieli wno«H'. 

Pr2y Zamojs. Akad. były dłrie Bursy: Imlig^ntinm ^pr.- 
Wwlnych) i drnga Starinfrielska z fiimlacyi Dziekana Kollog. X, 
i ProfftMora Akad. Przy Wiltiiskii-j było ich Irzy: \Valeryaiisk;i. U«j- 
nartOTTHka vel Aioi)rożyu.«ka i Kiiwakowska. Pn^cz tyi-h intnialy dli 
iiłwjnój nJoilzicży, bez wiplt^-dii na stan. Bunty przy Kollepiach jBza 
.ickicJł bogato uitosaiunyclj w Kaliszu Brunaberini Tinniui Pozuauii 
|l t. dl Bnrsaki wychmlzili na Indzi. i zttown Kił,' ja ty(' 




w _ 25a — 1 

aakłatłiłw, w(tu4;cxno^ij^ powodowani, jakim mogli przyczyniali faadaJ 
eowm. Miały i Akatk-iuic- i KoDegia Jezuickie a Dast^nie i Pi)an!lcłq 
do BWfj^j (ij-8po*ycyi oddswnn* Stytwudia to j«»t pcwnfi co rok kwo-^ 
ty picniężoe z procentów od kapitałów na dobrach zi«m8ki«h zwykle 
lokowanych dla rozdaiiia ut^dzy ubtig:} młodzież odznacsąjąn^ się tno- 
raluuwji) pracĄ i zdolnoJdanu -' tym funduszem rozpoi-uidzaiio wcding 
dfcyzyi koDforencyi ZgromadBenia Nanwycielskiego poił preujdeucyą 
Kekufww. 

Hądy Szkolne iistan»wil Kasim. W-ki przy Akad. Krak. i Re- 
ktorom ivlai!zi; sądowej nad C/.loukami tćj Instytucji powierayl, a W\zŁ 
Japiello ]uiwarow'a(, aby studcnoi przysujw najwiHUHzońalwo Rekto- 
rowi prx«d WAląpienicm na kursą, sklnoali, Rektor karcił lulodiue:^ 
ZA bi'ijki i krwawe rozprawy, Hitiknm zaś Jako Kanclerze za pokrzyw- 
dzeoia czynno albo obelgi i nbliżcnis wxj;!ł^^om oflób dachowncgo sta- 
nr. Sfjdy Królewskie karały wybryki nupndci i grwalty względem 
ładzi ówieekicU zewnątrz Akademii. Helegarya była naiwyłsaą KaraJ 
«e stroBj- ZwierzchuoSci Akademit-kióJ wymierzaną — ao mniojszycol 
licityly wc: odjęcie st^iiiMidinm, wydalenie z Bursy, wzbroui*?nie slii- 
cliauiii knrsów przez czas jakiś, r«koIlckcye, karcer i U jt. kodexcn^ 
Karnym objęte. Oo Wójta i Burmistrza Krak. iMUe:tało urzcstniegafl 
nby rele^wani uczniowie nie okiywali ^nę w mieście, Stfly ^ prze^ 
mvnly do końca R-ptej i Htoeowauu były we wszystkich naszych Aka- 
demiacii. 

Almunaty. Szaniawi^ki Junosza Bp. Krakowski potomek rodziny 
z Szauiaw w Zi. Łukowskiej rozrodzonćj z przydomkami: liyndy Du- 
katy ItącKki Grzywaezc Salomouy Pierożki i t. d. KaucłcrK i doradca 
Anjnista H-go fnndalor kilku koScio!Mv wspaniałych, Seioinar^Ow Sty- 
peiidyuw dla nbogićj Hzlacbcckićj młodzieży, nic zapomniał i ^tazda 
swnjego rodu jak sam się wyraził — zbndowal w Łukowie Kolleginm 
i Kosciłił dta aX. I^jarów i założy! pod ich kiernnek oddany KuDwikt 
vel Almunat dla 10-iii ulwpich ncaniow z rodu Swiniawakich jjr/ezua- 
czając na teu eel dochody z Bystrzycy Woli Bystrzyckićj, Lychcioc 
i Psary. 

Ftłj KoJIcp. Jezuickicm ua Wołyniu, w Krzcmioueu byłv dwfcj 
Alumnaty, jeden Bazylakich dla synów szluchly ubogiej, drugi 'rcmcM 
warowflkich dla 8yn<łw Neoiit/iw fprztchrzoonych). Takich Alunma- 
tów <lla dzieci nbo^iiSj zaściaidiowij niegdyś naszt^j 9xiachty, gdzie, 
młodzież pod dozorem owlb Duchownych kamie i>i-owadzoua lokal 8tóH 
i W8z>'stkie inne potrzeby miała opatrzone z laski fundatorów nieza- 
wodnie musiało by<- wit^fćj, bo z ofiarności nasi Panowie świeccy 
i Ihicitriwni z dawna słynęli, zresKtsj takiemi łundacyanii :^it'*'nyw*ii 
8obi« wzŁik-dy tak im póireebno, młodszej braci azlaclity. A pi-zeciei 
name Akadeuiic, Jezuici Pijarzy Benetiyklyni Cystersi i inno Zakouy,J 
do flćwiecenia narodu powołane przez pan<łw świeckich i Diicłiowicń-* 
Karo lak «nt« były uposażouc — przyczyniali się do tego niegdyś Xi: 



— 254' - 



i^ udzielni i Maitarcbowie uasi aie Skarb B-ptćJ nie na teu cel n 
dairał i ru{łl byntumiiićj sit; nie wtrijcat dv arządzenia Akadenfl 
i Szkól wszelkich oddaje aprawij ajn-icccnia Qai<odii i iustnikcfĄ vn 
cbowania w r^ Dncłiowieiistwa, cg zle za sobą inciąKnęlo ekufl 
a mianowicićj: ■ 

ft) Wjrdsiedzicx«niti prz«z łacinę ojczystego zrazu języka, atfl 
opó^fini« w jego wykształceniu. *. 

b) JednontronnoM nnf-cbon'aBia — liumaniora u nas od uajMytj 
azjch Zakladuw do nii^zycb włącznie titir^wimic były w szcziiptj-H 
ramach z balwoctiwulitk;) cicią dla Jesyków uuiarłycti zabarn-iDue ofl 
cno koufessyą — unucy nic troszczyli stą vrcalc o rmbndzeniu włafl 
tuuysłowych |jodut<;sieuic icb du jicwnuj sauioduclno^t iutellektti^q| 
za czćm ]>6J^ by mnsiKl S7.er«ey horyzont jwj^ i zdrow82e ua finjfl 
i knO poglądy. ■ 

c) Slope poglu3zeu£two dla plnuu nauk np,: w Szkułacb Jeifl 
ickicb od Generała tego£ Zakonu ułożonego, bez iadnogo względu 9 
położenie Krigti jeoicnifiezno, Kgo fii^yezDO-ckonoiuiozuu ]}otrx,<:by d 
temperament i charakter narodu, Jego instytueye i UBtruJ paustiYonfl 
i t. p. okolicznoc>ci. M 

d) WypnA):cx<cnic z planu szkoląca nauk pr^yrodzonyclij fis^A 
cducralogii geolo^-ii matematyki stosoiynćj, iMleoutologii i t. p. ■ 

c) Zostiłj, letaK; umysłowy i zaniedoanie ai^ w obec posttM 
po zagranioznycb Akademiach i Szkołach. ^| 

O Bezład i iiicnąd w funduszach nie ulcgg^ącrcli koDtnfl 
Wladxy Krajowej, z kt-iiych otrzymane omczędnoSci mogły być niyjl 
na BuiUoteki Giibiucty Ału^cu i t. p. Zbiory- dla objajhiicnia i pfl 
parcia wykładioących się nank i umiejętnoi^i — oa wi,-sylk<^ za grs 
nicę dla uksztaicenia Nauczycieli w s|H:cyaluvcb przcilmiotacb i rifl 
patrzenia się tam w nnti)dzeuiti szkól wj-iszyeli i niiezych. fl 

g) Żliwzenio od nakreilonycli i wytkniętych nbowiazków— JH 
znitów zadaniem było walotyć z ru£uoivicn'auii i jedno(?ze^iiie kaiUB 
ció młodziei — ale Akademia Krak. wylącuiie się tylko e[)rawą oiinM 
oenia narodu iJntez wszystkie jego warstwy winna była zatniduiać ifl 
wyczerpując mł ani mamiuąc ezasu na polemikę z Inowiercanii. ^ 

łi) Uozluziiienie karuojoi szkolnej w szeregach mlMlzicźy łiiotaa 
ećj ndział w walce 00. Jezuitów z Akademia Rrak. w sporach inĘM 
Zakonu z XX. Pgarumi, w wuloO z rużnowicrcaui, która łatwo |« 
nićj aa burzliwych kierowała się obywateli przy naszym 'iietroju pfl 
stwowj-m i swołiodnych inatytncya^^b krajowych i t. d. ^ 

l'owtarzain, źe eboć Skarb B-ptój niczeni si^ do podniesienia ośw*. 
ty w narodzie nie przykładał, zawsze Najwyższa Wtadza KTaJodi 
a taką hyly Siany Sejmujące winny były wziąć w swoje njc-o kiefl 
oek wychowania i instntkcyą publiczną stosować do przy^łyoh Km9 
potrzeb) kontrołlować fundusze z oliamo«ci obywatelskiej i patryotyid 
na ten cel piękny i poiyloczny przclcaiane, wszelkie niewczesne aH 



— 256 — 



jieigndne z p(rtrzet>anii Kraju w tój dzicłkinie wplywjr i zabiepi Rsy- 
Tm modcroww^ sIIki etaoowczo ustuiąć i t. p. a łatwu to przyt^uodsUo 
obifi praat wpinacjtenic ad hoc re8pective jakiejś<; Korporacji albo 
^omissyi Nnukówiij lub EdnkacyjiHSj z proiui m^ińw ucjionycb świcc- 
lich i duchoirnycli jakirli n nas uipdy nio brakowało. Jui Frycs Mo- 
waki, ia innych iwmuic w traktacie de Kmendanda lle|}iiblic.t i dru- 
pm o Koilcicle i H^kole wydnnyclł na widok puMiczny z nanijćeniem «<• 
^r')nom interessowanyin Zygmuntowi l-mu i Auciwtuwi, nieodzowną tc^ 
" utraclię wakazywal co jedtiak dopićn' przys^To d« okiitkii z iistaiiowie- 



pern lxi)y Edukscyjnćj kiedy potęiny Zi 
ilią Klemensa XIV-^. 



.ou Jcztulów fuiii^ł r(>zwi^.aii; 



Seuioarya dla ksztalis^nia Niiuczycieli duchownych 
i świeckich, 



Kąjdawniąjsite ii nas Sskoiy wy^ajcc KaMdralne pod eulam okiem 
_ 0|>ick4 liisknpi^w aspoHabinły inłodzieł dla Koiciola i dla obelngi 
Kraju. Ci, co do stanu dnchowD«Ko mieli i»i>n-<ilaiiic nycliodeili ua Pa- 
rafie, inni na l*rcfes»orAw wydzialńw nauk teolocjcznycb, ktt^re były 
emuiar^-auii — wj-sylani z niclt za ^Taniec a póiuiój do Akademii Kra- 
owyob ze atojiniami irapistrńw i l>oktorón' powracjijąc obejmowali 
zwykle lvch szkól kieruuek. Gnk-zno Smogorzcw ua Szląsku i Kra- 
iw niegdyń ^)ierw.'i):emi l)i|-ly dla kleru ś\viecki<:^ kNtałcenin oeniska- 
' 8taDiel. bzci:c))anowski Gedeon i blogosłairioiiy Bogumił zUni^jo- 
Biskupi w Gnie>.itio udcbrawa:^ nk^Klalccitie, nio iKiprzestitJ^'^ na 
im za granicą gu doi>6luili. 

Dawni Biskupi mloilycb wiele obieoującycli dnclHiwnych swoim 
lem la rranioc wysyłali i protekcyij, otaezidi. Długosz Zbigniewa 
)lu£nickiego Kanlyiiała cieszył się pn^tekcyi), Piotrowi Tomickiemu za- 
wd?.ii^zjdi ćn-iotiie (stanowisko Hozyuss Krzycki Padniewski Jtyszkow- 
(•ki Bpi i inni. IkJiedyktyui i Cyalerai do końca XlV-go wieku spo* 
Hobili mloilzicź do stanu dneliowue^ — od tćj jui daty kształciła ją 
Akademia Krak. «)olnomi Prufessorami obsadziwszy wydział toolo^ioz- 
ny, i w Allium luj Jagiellońskiej Wszecbiiicy liguniją imiona Dostojni- 
ków Kościoła Polskiego i Dypnitansy co sio w ilzicjacli R-ptój zasłu- 
gami odznaczali, JeneiK w XV-tyiii wieku Paryzka Sorbona, liouonia 
Padwa i Ikyni głodne z wykładu jiiTiwa rz-jinskiegn i Kanonicznego 
przez uaj/.<lubiiei»zyoti Mistrzów ńciągaiy i zwal)ialy naszt; m!o<Uież ale 
z wiekiem XVi-tym ten zana) ostygal bo Akademie nasze miały jui 
znakomitych łudzi na wszystkich Katedrach. Bozporządzeniem Soboru 
Trydenckiego polecono osobne dla młodzi do stauu ducliownego aspira- 



I 



- 266 — 



»kłA(łnó Semiiiarya — ni* brakło jni w l^m a/Msie Rzdulaiooyi 
iTylącmiti do tcso Frofossorów. Picrwwra tnkiu Semiaarvum oiKd 
Ireyl w WloclawKu (na Kujawach) Kamkowuki B-p KąjiiwaKo Poi 
ski — xA nim pMxli inni U-pi i w XVII-tvm wieko jjowatuły i Gi 
nicńskie Lwowskie, Łowickie Poziiańiłkie Cliulnitkio PliłciĆie Łtii 
a uaj]X'inioJ9jtfl była, bo » r. dopiero 178-1 MoUilcwskie. X. Szunia] 
B-p Krakowski nfnmiowal St-min. w Kielcach z fanduSKerii nu » 
alumnów po wlą<;»:nia poprEutlDiu na ten c«l pr/i-k:izimcgo tuiiduttl 




Węcmwio miCMsiu Ziemi Druhickićj na Podlasia .Seniinnryii 
t Sukoly uiicli pod swoim zanądem nieilc nposaicui od liiHkiipnf 
i przex szlachto znakoinitozyt^h ro^u, 

Czy t«i Benedyktyni i Cystersi «najdą siy lak jak się ]w n»(4 
spodziewano? łwlwczymy. Ob* te Kakony makomicie ujwsaźoDO dol.n 
mi zicmskicnn, i»rei>i«yturaim (probostwami), dziesięcinami oto. od Ki\- 
lów Xiąiql Panów świeckich i duchownycli i róźDomi prócz tego pray- 
wilejanii nadane za doby Piastowskiej do pewne- czasu były poijie- 
cznu zajmnji^c rib rozszcranic-m światła Ewangelii, nnnki) mlodzieiy, 
przopisywaniem kam kościelnych, które ozdabiali miniatunimi i zł" ■ 
nemi litomuii z wioJką 8taranno«%ciij, pntepiKywaiiieni klassyków i ri :. 

§iaów, układaniem kronik żnWcl do piTtyszłej hlntoryi KrĄiow(5j, zakla- 
auiem Bil)li(jlck otwioramem sz))itali i praylulków w obr^oafli klawtł 
/ rów dla bicdnyoli, pielgneymów i dćrot naprowadzeniem fabryk i t%- 
^Lkodsicldla kaltury rolnćj nicodbicie potriEebnycli, wkrtSioe si^ pneiytif 

ii 

^ Ka wzór Opatów w Nicmczedi i Zacbodnicb Kmjów zacwli się i luuij 

L nrządzać, mieli lenników ze Stann Rycerskiego, UrK^dnikow i Wójli 

^K(Advocati) i orszak Dworitan dla okazałości 

^V Kiedy reforma Lutra wiKtrzuslu losami Klasztorów moini Panonii 

i Kzlacltta rhcinia szarpai^ te klasKtorne synekury, do czego dały | 
wód gnnsnicjjsc i nic pocznwająo ai^ do ot)owtązVów wdzicczmwei 
tak bojne uposa^nie. Upadla w nich karność kościelna wkradł aic 
Qierzj)d i rozwolnienie obyczajów, zwykle ekntki zbytkn i bezezynoo- 
Ści. .fuż r, 1536 znalazły się glosy na Sejmie z propozyeyą sjirsc^łaiy 
dóbr klasztornych aposobem emlitcnfycsnyni bo z nich R-pla i podatki 
traciła, i od powinnofci wojenuij uwolnione były — jniżnii^j. Jak wiado- 
ma, żijdnno aby to iutiatue Opactwa na npoeaieiiie ubogich Biskupich 
katedr obracano tiyiy, na wychowanie nnogiój młodzieży stanu szla- 
oheekJcgo i na koszta podróiy i poselstw zagranicznych. Jakoż Zyg. 

lym '/s funduszów 

Dachowieńntwa do 

Cotnen- 





— 257 — 



BidltriM, stworzył i obmyślił panis bcnc mcrontitun wyłącsuto dla 
Btann (Jncliriwnejro. Łatwo 8ię dotiiYŚiić, że nie zawsite prewdiiwic kii- 
stnicni z tegu tn>di& docbodńw b4,-uą DH^p^dzani jak to ei(j praktyko- 
wało £0 atArostwaiui wójtoglwumi juko (lauU beac meruntium dla sdu- 
chtj wj-myśloućmi, o które uajbogatszc rodziny w K-pt^ gwałtem aą 
napierały i pozyskiwały. Opaci, pod opickij Rzymu czmf)c sit; łiyć po- 
knywilKonenii uciekli ei^, ale Papież uległ źyczeuiom Knila i postano, 
wieuitó to zat»icrd/Jł — ^'szcze raz za Jana Kai. i Korybuta tę sprawę 
jHKlLiiusla Nmi«yatiirtt t spór rozofinila atc tcu aaiu sum nccry rfc 
tilry^ymat, bo K-pta z tonu nie spuściła i na .Sejiniu 1(M*9 r. iitrzymata 
prawo patronata dla KróliW co do zarządn i adminlsti-acyi w Opac- 
twacb — ft na iadanie szludity zapadła koustvtm-ya, icby tylko Iwr- 
l)»Tn ludzie z posrod Zakonników tlo fnnkcyi Opala (regniaris) byli do- 
pnsżczaui, bo Jeszcze znacznemi okrncliami ?. tćj ■/, ftindnHZ<iw, po 0]>Q- 
«z«uiu kouiecznych potrjtob wfwnęfrznogo nizątiwnia i utrzymania, mo- 
gli atawat' się i>oniocą dla rodzin i KoUigatów braci szlachty. 

Kicniadoma, dla eiKf^o pod tę konstytucyą nie t)yly jtodciągui^tti 
Opaetwa PrusB Korounycb i dwa Pomorskie a kilka Wielkopolskich, 
siapewnc w innym kicninkn fnndtiSKe ich na pożytek ogółu nnaly być 
iliyte i przeznaczone atc eaiis upływał i clijłia do tego nie przyss^ 
a przynajranićj nie masz śladn jak użyte były. Proponowano p«'>źniój 
oa Scjnjikacb i w instrukcyacb zanueozczano Posłom na Sejm wybra- 
nym, aby z każdego Opactwa odłączono byi mogły iKiwnc territoria 
i X nicłi Staro-stwa (panis beue lucreulium) wyłącznie dla szlachty 
Awitckieiio stanu, ijotwonwno na tej zasadzie że ilakony co «ic przeży- 
ły i mi^Bją , swoję zarzuciły, przez staji szlaclKrcki upoaażonemi były. 
Kiedy takie p.trae «ę objawiało i atlaki iia Hiudusze tyoli Zgroma* 
tlzŁ-ń zgunśniałycli, uiu należało im z opiwzrcyi) występować i jiod tar- 
czę opieki do Rzymu się nciekać ule zrofonnować uv oyła najwła^w- 
szft pora — należało otworzyć Szkoły, zasilić częścią swoich doclw<iów 
nbogij Akademią Zamojską hIIw na inne t-clc użytcozności uubliczn^ 
odstąpić co hy im zresztą poczucie obj^i-ntelskie jjodyktowaio, lyi za- 
sklepieni w nuiracli klaaztomycli nic wyżiiwali sii; z przywiązania i otKt- 
Wiąsków dla Kraju. Jedni tylko Pjiradyzey Opaci wysunęli 8iq n.iprz('Hl 
z iMJmocą dla nlw^iej młodzi szlacheckićj, którą wlaenj-ni k">tK.lcui wy- 
syłali do Akad. Krak. i tam w oddzielnym na ten eel Alumnacie ntrry- 
niywall a iv Paradyzie O^-kopolaka) prócz tego starannie zgromadzali 
Bililiotckę. 

Gdj-by można było zliić i w jednę całość złożyć nieruchoma k dfibr 
ziemalŁieli tj'ełi łlwóch Zakonów msOct^k, stanowiłby porządne Xi(;etwo— 

Kreset wsi, miast z lasojni, młynamij jeziorami, Btawami, etc, to nic- 
ią fortuna ł)yła. Ojwici, prócz używania insiguiów affćj władzy w obr«- 
Oie wlasnt^j juryzdykcji, uiywani l)yli do poselstw zagranii-znych, 
bywali zaszczycani godnością Sekretarzy Królewskich, a jedj-ny to byl 
prrypadek że .Sekretarz Królewski razem Kanonik Krakowski Opat Ty- 



— 268 — 



uieclŁi był Depalateni tin Trybunał Ik[alo)Kilsld wybranymi, zajtcwoe ijl 
cinaweiy sobie bracii; SElaclt*; rbciai zrobić wyłoni i klauzury klui 
tonićj ula następoiłw i wj-jść t, ciasnego obrębu zffycxa.ieni utwierdio- 
\ix>p>. it^Vit» ta i owdue <rsJtCKi^z<)De otl ilaŃliwycb 7.i^tx'>w czaon cf> 
■ eioj4 zuiszczcuto, kolosalne i «-8i>aiiiałe mnry łych namożuyeb 0|i!ictw 
róŹDego (ttylu m poiuuikami i zabytkami śrettniowiecznćj sztRki —&n 
iiioli zaliczają sn; Tj-niec Mo<;ilno WnclitMik l^ulejów Para^Iyz Oliwa 
iiogila. iJoiiiinikanio u uae ilu siu kliUsIorńw liciqcy, I'>aiieiBzkttuie 
Aut'uslyiiiu« ekmiuuio iipomiieni pilnowali ici^le nHboit«i\stn-a, jjHniagali 
świeckiemu Uuckowiefistwit obHlupwać Parafie i weellug nio^noi^ci Hpel 
niali obowiązki w)!.gli;Uoui ubożeli bliźuicb, otwierali Szki>ly lUa \ 
cząlkowij iuli)łl]!ie£y i w (•t>i>z»cl) z rycei-stweni iwspotn potiwi^cet 
i miloki oiczyzDy dawali przykłady. Nawet Zakony Jałniiiźniczo (li 
trcK u)i.'udiVADtL'«) gdzieniegdzie prutd ustiiuuwiciiiem Izby Kdtikucyjt 
uiiuly w ol)r(;liiu swoich raur^iw Sikoly \\\%%t^. gdzie «ic mlo<lzież burd 
tuniiu kosztem allm iR-zplalniu kształciła juk np. w Pakiiści Warci 
Włocławku Skipem i t. d.. a jw kassauic Jezuitów wii^ksza taki 
8xkół liczba zjiraz sit; znalazła, co nanWt cały z wdziccziMicia jirzyji 
Co si^ tyczy Seniinarj'ów czyli Kni-sńw wldzicitnyoh dla kszlalc 
oia świeckich NaaczycioU ua tych nam zbywało. Nie mioll ich Jezuii 
uic 1>ylo icb przy Akademiach. Sądzono, lie jm przeikiu z iMżytkifiw 
kunt>'W Akadeniiokicii \\\t f\\^ nia zdolaow 1)0 wykładu, tymczasem, w 
iuuugo Jost nmieć i znać przt;dn]iot, a c« iunc^ umieć %\> wykładu! 
i przelał': w uczniów. Mctuda ma tu wielkie zimczenie, bez niej zbłą- 
kać »iu może Nauczyciel wda ai*; w zboczenia niui^j i»olrzel>ne, nie 
zaokrągli korau obranejro przedmiotu i oii oloiueutamycli do wyż.s;ty(Ii 
pogląili^w nie przecbuttząe stopniowania nic rozjai^ni ualeiycie \\\!x'\ 
Diiotu. Prócz naradzającej takim usterkom w wvklad/:ie, Metoi;,'.^:!: 
V. Metodologii dtiś dolirz*:" pojętej i w Zakładach dla kształcenia Na- j 
aczrcieli oddzielnych albo z Uniwersytetami połączonych, jeBzrZłj wy- 
wykładt^ca eii; tamże i'edaf;of;ika ma Hwojc znaczenie — bo nie dó- 
ayć jeet znany przedmiot umieć z korzyócia wylUacłać, ale potrzebny 
jcet i>cwicn takt w |i03ię)r:)waniu z ndodzie^ią żeby niici! u nii^j pow;ł- 
g^ iwtrzeba umieć do nauki )>obndzać, niznieGa<': cmuiacya niii^d2y 
tnlwtzie^j}, mirawif w rneli umysły, rozwinąć zdolnokl umysłowe zą^ 
8lUc|iionc i du )H:wnćj Hamodziełnoi^i w myjteuin popi'0wn(Ui6; ozy^H 
niem dohrycli wzorÓH- pi&% kształcić rozliiorem krvtj'cznym iłla mlodz^^ 
ty d(ifitqpnym pi-owadzić ją do wlaśeiwepo oceulcma płodów tiiśmieu- 
nictwa a wybrauemi odpowitduio dla wieku i uzdolnienia inlodziL-ży 
tematami (zadaniami) na ćwiczenia )>iśmicnue rozbudzać wliidze uitiy- 
slowe i wprawiać je do czynności i kombinacyj intellektuuluych. Otłok 
tego jak jedna tjik i dnijca ma oliowiazek przeslrzej^ać newnój równia 
wagi w ix>zwijanin władz umysłowych i baczyć na to żeby nuzbyl w, " 
bujała 



tćj nanl 



painit^ć luc gntjbiła i^amodzieluości mj^leuia — a przeeiei obc 
kowćj strony zadaniem jost Peadgogiki rtawijać i moralną, zi 



— 259 - 



paiać do tep) €0 iest sslnchctne i piękne, osyli jjaiuiętać o tćm cu na- 
zywamy ntilc dulri allw) nmicć pojrmlzrc iitilarnoii: z etyką. Zdaje 
8!^ ic po koniec wiszłcgo witku nw wictc »i^ o to iroszezono i że Te- 
dagogikn z Metodologią w paT7.e idące są pomysłem i nabytkiem na-, 
meno fttnlecia — nie wjniika prwoioż ztAd żcny nie hylo i dawniej 
zdoluycli Naucsycieli ttóray wprawą uutiytą w ciągu iiolniciiia obo- 
\riĄzkww do własnćj przycliodzili luetoily i jak uwykfe z praktyki 
tworzyli dl% siebie teorja. Na konfereucyacb czyli posicdzcniaoli 
Zgi^ftundzLiii Nitncuyciclskicii beiwntpieuia iwwyui w zawodzie NiinoiEy- 
cielowi i Kol Jabors lorom ilo^winflczeni i poważui Hektorowie, jak mie- 
li prawo, niof;ti tcź atosowuic robić co do wykładu uwa^ i i>oi>teez- 
nych udzielać- inatrukcy), oo uie było beis iMŹytku. To pewua, te 
XX-a Komiiinniści mając soWe oddany kierunek Seminaryftw i Szk41 
ćwicckicb i dla pii'nv»zycli j dla drugich etaruti Hit; zdolnych k&ztalcd^ 
Nauczycieli nioit: więct^j drogą praktyki. 

XX-a Pijarzy mieli Seniinai^-nm oddzielne dla urabiania nau- 
czycieli w ukrytćm Md gór Podoliucu (na Spitn). Micjscowo£d nader 
szczeliwie n» ten cel obrana hyla trzeba prsyznaó, Jako oddzieloua 
od zgiełku i rozlari^ieó światowycli a uadxwyczai nhtita w płody 
preyrodzono do objiiiuicuia wykładu zoolc^ botaniki mineralogii geo- 
logii i fizyki posilicnjącti które lekceważone i pominięte pnoz JeEuł- 
tow. do planu iiaakowttgo, wyprowadzili. Stan. Konarnki werbując 
zdoluiejtizo indywidna do stanu NauezycicIskie£!o iająl siij azciw^rze 
lepezein urządzcuitU! Heminaryum v. Inslytulii Nauczycielskiego i po- 
jadany osiągnął skutek, iiie^^-atując nawet na dobr%e jnź nkflZtali-onycb 
pod swoją ri;ltą fnnduszii, iuby wysyłani xa craniCĘ powracali z na- 
bytkiem I plonem wyiszij wiedzy w oln-ębie niektórych nauk i umio- 
jijtności. 

Kommi^ya E<lnkacvjna objąwszy stĆr i kierunek szkól i edu- 
!yi krajow<j bez zwfoki przy Akad. Kiakow9ki(5J i Wileńgkićj 
:arxy!a 'trzyletnie kursą uaue/ycielskie i fundnsKm stosownym nilo- 
ici do lego zawodu powolanio czującą oiKitrzyla, wkładając obowią- 
zek przesłużenia na posadzie Nauczycieli przez lat szeSć — a obsadza- 
jąc i« TOzwiazauin Zakonu .Soc. Jcsu dawno fntkoly i inne nowoutwo- 
rzone zaiiiin (lo iicłuicnia slnitły wejdą w duchn czaau i potrzel) nowo- 
nkaztałceni, ludami ri5źuveli Sfakonow jako to Jezuitami liaeylianami 
Dominikanami etc, wydala Kady dla wyktailającycb i iuntrukcye 
nmjąoc Kasląpić Knr»a Peda{,'u{.-iezno-Illetodol<^icznc, którycli się ścisłe 
obowiąxjini byli trzyiaae przy wykładzie poniczonych im według uzua- 
n(*j kw:ilil]kaoyi przedmiotów oltj<jtych dla całcfjo Kraju nowoulożo- 
nym planem dąiąeym do nJeiiuDiSlaJnieitia cdukacyi. 

Kie popnŁCSliyąe na tem Komniissya Eduk. na wniosek Ignacego 
PotocJucgo, co był jćj dnszą ustanowiła Towarzystwo do ułożenia 
kglątok ciemcntaniycb uieodbieie neznioni poti*zebDycli do którego 
przyzwani zostali na Członków: Piramowicz Kopcsiyński Koll^i SW 



ic 



— 260 — 



rakołwki Bognei«kI X. Hoiowczyo X. Klak X. Popławski — wyiwwio 
oe były oa^odj picniężtic nuforom npprobowanycli ksi^iek i olojEo- 
Dych nedlng plonu i wymagań Kommii<«yi. *; ^a(lt<jpmc KomtuiBeya 
ZA. tabrnla się do refomiy Akadenuj Krak. i Wileiis. — CKeeo podj:)) 
8iq KoUataj t uokoual, a w r. 17$3 ogłoszone łiyły dla niytka i wi^J 
domoAci Publiki: Uittawf' Komniineyi Edukacyj. uarodgwćj. dla stan^f 
Akademickiego I dla 8Ka('>ł w krajacb R-ptżj pne^isane r~ przcnika^^ 
}c ducb prawdziwie obywatel«ki nadto odzuaciuily się wv/okjem/ ^ za- 
loty pod względem pcuagogio&Do-cooral&ym. Wii[ytalorinvie 7^1oliii jio 
łemn wybrani r. grona obywateli i Dncbowicństwa ściKłcgo IJHtaw 
wykonania i)ilntyqe z poiylkicm iioracMna Bobio fuukcya suelnia 
a choć żadnej sa ts trudy nie ^dali nagrony bywali od Króla i 
skupów różnemi dostojeAstwy zasKcsycaui. niebawem Sekoły w gi 
clincb odpowiednich pomieszczane zostały, ile się to tylko wykon: 
dawało i zaopatrzone w Riblioteki atlasy nan^ia tlzyoiue i matem; 
tyczne — a w Gabiuoty MuMa Ołworwaloiya AMronomicmc i O^ 
Botanicsne, Uniwersytety. Powstały Szkoła Lekarskie yny A 
miach i Szkoły Chirargów — młodziei zdolaiojsua kosztem Koi 
Ednk. dla wyższej wiedzy specyalmij nabycia za {.'raniej wyg; 
była i brak łudxi krajowych zastępowali powot>'wnni z zagranicy 
6)>ccyalnycb nank i nmiej^tności zaoloi ProfctiKOrowic. żeby do 
lacyi j)oi)i»lzi6 w uaołcacŁ mlodwoż Kr6ł Stanisław nn nagrody 
nowil medale ze swojcm )>opicrsiem i napisem ,,Diligentiae" i po 
czouycb kursach tak nagradiinnijj obiecał protekcyą. System ncze 
lepzy, nie obarcztO^^y zbytcc^nio pamięci z pognębieniem imiyc 
władz nmydowych, wprowadzone do piana szkolnego nieodliirie 
trzebue przedmioty nauk pnyroditonycłi, jak rówtue£ Logika za 
wnialy, i$ k ucsni6w co Sokoły (o z p<iźytkiem skońezą, o^ą lud 
myźlijcy chciwi wy^.8Z^o ńwiatla i rozsądni w prEyszio«>ci obywatele 
cxego jui po mloazieży w sidcołacb Jezuickich kś&tuł«>nćj jcduostroi 
w -żaden 8pos6b spodziewać się nie było moiua, i co się w rezoli 
przez dziesięć pokoleń pniez ten Zakon kśztałconycti pokaza' 



tacb 



Nie zaponintuła także zacna nasza Kommissja Eduk. o na,ilieKDi< , _ 
klassio narodu, otwierała po niatycb miastach i |io Parafiach Siiko!y 
Elementarne dla Indn, zachłjcala uo tego dziedziców i Duchowieństwo 



f^j 



*) I{. ITSa Tonariruwa ilo ksinfiek clemMi taruj' eh skl«lali: Iga. X-i« Haa 
naUki Bp. U'Uoa. piair^niney Ułcłidt \. Poniatomkl Bp, Płocki — Uaci^J Garoym 
Jtp, Ch*:<lnisk), Angimt X-łc Sulkowski W-da Poib. St. Potocki W-da Rutki, aiokroDOw- 
uki W-d.i Maeoit. Chroptonics Potlkniui. W-go X. Lit. UnUicch hlatia. HaA. Lit. P^ 
UiiM PiMw W-kl X. Lit. X-ie Ad, C«inoryJ»ki Jeoe. Ziem Podolikicli SUu. X-4o " 
DlMoiTłhl Oone. Ltjt. W. Kor. Andn^J Znmojłkl — wątpić ptK^cbodii ntj itfl 
ntctem oddawaH, etj mieli pojęciti w t^ iiinl«r)-i — awfó«J«ni iipowaSMlniOll) 
pratdntejai n aas Panoirio n-jwystltie zntmyty I sodnoAd ral^diy lietilc rtcdiMoB ' 
bjrli to Utpirniicl tyHio n Inm xa nieli robili. 



— 261 — 



atosowDC ksiąiki clMuentarBe iilo4on« zostały. Ctyiiny i gorliwy 
jśj cilonek Siąie Prymas Poniatowski wiasuym kositem w kielcuch 
1 Łowicza dwio wzorowe takio Bzkoly założył, a za jego nrzykladem 
robili to iuni świeccy i duchowni Indzie i li«jeba takich sxkół Pouiujt- 
kowych ^syhkii hIc powiększała. KoinuiiH^ya Edukacyjna na kt<>rĄ 
tak naród uczył, (wd kai^m wzgl^iL-m wywi»zala si^ z zadania co 
jćj CKeść przynosi i w dzi«Jacli oświaty n nas [H^kn^ mieć b^sle 
Kartę na zawsze. 

Wypadki tak eic zloiyly, ie zap<liuo dosta! ei<i 8tcr i kieinnek 
u nas wycijowania i edukacyi w ręce tćj Magistraturr zacnej, naresz- 
cie doszczętny upadek R-pł^ nie clouwolily Jćj rozwinąii całkowitego 
eystetnn oświaty, iuaezćj, byłyby ntworzone z czasem speeyalue Szkoły 
i Kursa g<'»micze hau<i"lowó-prKemys!owe agronomiczne iiiżenieryi etc. 
etc ua których zbywało. 

W dziejach oświaty n tata nalciy 9iij karla osobna xa^g'oin 
Stauis. Lcłizczyuskiegrt Krńla niefortunnego prawdziwego mozofa i Do- 
broczyńcy. tKioiijiy ud iCraju, nie przcatawał aiy troszczyć u lepszą 
je^ przyszłość /. prawdziwej milofei olezyiny. Do zaloionśj w Sau- 
c^ Akademii (Acauemie Stanislaa) i Szkoły wyisz£j w Limcnila zwa- 
biał młodzież im^znakomitfłzych rodzin polskich z Korony Litwy Rosi 
i Pruss, aby ją zdrowymi napoić zasadami, i za przyjściem do wieku 
dojrzałego stworzyć z nicli zastęp obywateli ze ndniwym i trzeiwj-m 
poglądem polilye/aym niogącycłi iiit-którc przez Bwojo ^ilywy luunąi 
nstćrki i wadliwości w ustiojo polityczno-społecznym. Z Pism i Trat- 
tatów naiD znanych i osłoezonycb wieje i dojnatc jego zdanie, zdro- 
we pogriady na przyszłość i gorąea miłość dla Kn^u. 

Pouobnież jak niegdyś Łokietek spychany \)o dwakroć z ti-oun 
i tnlacz podniósł Lotaiyngią mądnSmi rwidami, ale w własnOj ojezy- 
tnie chyba nie byłby mógł jak to zrobił Łokietek z energią panołTOĆ, 
pneszkadzały tema inaty^in'e, W3'btuala woluość stauu SKlacłieckiceo, 
gtTOUuictwa podrywające jetinoić Króla z naroilem i róilne wadliffosol 
w ustroju paiLitwowyni — zresutn liyli potłjżniojsi nadeń do troua Kui- 
dj-daei, Kr"i».'wi<;tu, ci>by mu tak ja'k imiennikowi póiuiejszcum ko^ą 
w ganile byli stawali. 

Sz kok tt ygei-aka albo Koirona Kadelóff- Od Henrj-ka Walezego 
poczĄwazy wa^rwkifinśHktJfBpKTOlom elekcyjnym za obowiązek w P«- 
etach Convcntach stawiano założenie Szkoły Rycersliićj dla młodzieży 
szlacbecldcgo stann. Stan. Angust (Io)»ćru wurtuiek ten sjfełnil i ntrzy- 
inywal ją z własnych prawie fimdnsaów — zamoina szlachta wnosiła 
ozuaczon^ za iwimieszczoiiych synów oplattj i wyłącznie z fuudtiszu 
Ki6lew«k»^ uiezamoiua korzyauić (ylso mogła. Xajwyisza cyfra, 
kgztatoąoój się tli młodzieży, do dwustu cloctio^lziła. 

Szkoła wygodnie alokowana była w Pałacu Kazimlcrowskita 
1 tego powodu Koi^zarami Kazim*. nazywanym, ta obszerny z frontu 
plac na mnsztrę garnizonu wojsk stolicy przeznaczony był z tym ce- 



— 262 — 




lem aby si<j oiłotUk-A praktycznie x« słnibą frontową obeznanaL 
jnzybicnkiiii tlo wykonywania maiiowp'iw konnych i pieezyeb. Szkołu 
staranieiu KnVlii oimtnuuą była w fiibliolek^ oarz^ilzia mKten)atyciE 
i ftjŁycjcoe. Każdy kadet winieu byl ntuieł! napanii^ wierw Krasicki^ 
go „(} mitowi ojcETzny" kti^ry vr Ktili na tał>licy z iiuiuuuiui Kadctuj 
by! wypisanym. W nagrodę xa ijibiość i dobro sprawowanie eic 
dcci docilawali medale aTote i srebrne z napieeni „/a pilność" i z pfl 
piersicni KriMa z własnych rąk tcgoit podczas jwpisów z końcem ka 
źdcgu roku, albo (kiblu naukowe specyaloie wojskowe, albo ^lot 
t opoleciki Hiieli ^tAńe pr^y7Ilawanl^ Czasami, iaci|^aJi wartę w za 
kn KWdewekim albo w Łazienkach i podcuis ^łiclkich narodowych 
obnt^ów i uroczystości. Cod/,ieu xrana łlszy ti-ij słucliali w Kaplicy- 
Kary, de^atlacya, ćpania tablica, areszt liejszy i cic£My, puzbawie^ 
nic galonfe(iw, pi-cty iplary ezjuidą po plecach były stosowane wedloj 
wieku i 8lopnia winy. Foii csias objadu wedlnj; r-wyciąjn preyjł;to^rd 
codzionniu, udcxytywain> „Prawidła pr^ystojnoJtci i obycaajiioJoi" iB 
kaiiłym krokn młotizieź szlachotiiic urodzona obowii{zqJi^, z t.ilfliczli 
wiHzącćj na Aoianic, gdzie treŃciwiu trpisauenii były, po czcm Gazet 
Polską nwaianą, jako Iiistorya currcns. Po nkońozcniu Knrsów ni 
kouicexnlc Jni kacloci do służby woji«kowćj zaciągać eic ransieli vc;Id 
im było inne nlaihy publicsnćj wybierać zawody, zwłuezcaa, te klasa, 
IV, V I VII wygoko w naukach matom ntyczuy cli kształciły, a VI prj 
wie vyłi)czue i specyalno miała zadanie z prawem Kmjowem i Lsti 
wodamitwon] zaznajomić mlod/ie^. dhi i«>iyttczućj w priywłości oll 
slogi kraju, Komcudautoui tćj Szkoły był X. Adnin Czarloryjs^^ 
Jene. Ziem PiKloI.skicli a Yire-Komendant Fryde. Hr. JI*>3zyńHki «łya 
iiy z przuiiycIuT ^dyJ. jego ubiór calowy pclcu brylantów jnoriizćj wod; 
wartal do mitliona Złotych. Dyroktorein naukowym był zacny Micha 
Hnhe rodem z Pmss Koronnych niejnspolicte nksztalcony w natikacL 
matenwityczno-fizycznych i humanilaraycn, Xiądz Dzio^Tanowaki JalŁu| 
Kanonik Waiwi. łCapituły był prscz lat 20 Ojcem Dnclwwnym korpua 
Kadetów i Spo«-ieunikiem tcijo ziikładu — filantrop wiclkićj polH 
inośei — lingwista i matematyk uczony. Widlers Eigezuita z wyBOl 
nauki) Sekretarz i Bibliotekarz Zaklattn wykładał literatura ojczyi^Ł, 
St^uor ziomek Ilubogo znakomity prawnik i filolog nezył prawa krfl 

twego, łaciny i liistoryi etAToiytucJ — pr6oz ta wymienionych nmial 
rit] swiatlr wesiH)! z Komendantem wyszukać zdolnych ludzi do wy- 
Idadu przeomiotów trafnym jitauem objijtych i dobrze byli uposażeni 
jak na owe czasy. Pułkownik Instruktor kierował ćwiczeniami i mi^^ 
tatrą z bronią i ogniem. Łęski wysoko uzdolniony dawał Jeomotrj^H 
i rysnnków loiw^liczuych i łączył tooryij z praktycznemi ćwiczenin^^ 
mi. X. Kajetan Hkrzetoski Phur uczony autor wykładał hiatoryą pol- 
ska moraluoAć i prawo. Jiierakowski p&źmcjszy Jenerał artyileryi il ~ 
wal architektury cywilućj i wojekowij i aijrebry, a zacuy Jasifiski 
poległ pćtnićj w okopach na Pradze Joneral, nctył fortyfikacyi i ii 




— S63 — 



źćuieryi — X-io KumciuUint niial zwyciai niespodziewaDy wcale sic 
zjawiać, Inbil się uł^Mować jHriicuia iryktatla ickcyj, i egzamiDowni 
mlodzioź. Od fló[<^ho«iących no gkońcłeiiiu knraiiw, wynineano pore- 
escnia że honor bzkuły RyoorskiiSj podtrzymają i n-dzii;cznetDi się oj* 
ozyinie oka^ — iicnlowani w k1i>w(^ pntuz Zwicrseluto^ Wojskową 
i Cywiluą opuawtiali Zakla<t ze Izami w witacli rosafatjąe się ł Prof©8- 
sorami. Ka tabliciicli iw Hulauli Zakła4la wyrj'te zlotciui i arebmani 
litery imiona ziłolniejinsycl) ut/.ui<)w się iiriooliowji-waly. 1 X-iv K(k 
meuaaot nu nras opatr\'waI Z.iklnd w Znior; uankowe — ł>yła i ma- 
ohina wyobraiąjtca cały systuni obroin cia! niebieskich ta wjirawio- 
niem w ruch, podlnp Kopernika Exkiir3ye po xa obr^b Stolioy odby- 
wała młodzież {kkI okiem Profesaorttw z niemałym pożytkiem dla na- 
uk prayrodzonych, proca tego robiła pomiwiy gcomotrycaine i włcymo- 
wahi plany pewuój okolicy z rysnukami topograficziićmi — starszym 
ncznioiu ]M)zwttlHuo na ninsKtry i ćwiczenia cnodzić ilokmć je Knil 
z pnłkami stojącemi w Warszawie odbywał, a uawot na poaie^lzeuia 
Czt«n)lt:tnieeo Sejmu. X-że Czaitor. aloźył był Katechizm Kadccki na 
pytania i odpowiedzi dla nksztatcenia ronumu i oeri-H młodzieży lego 
Zakłado, który przetrwał lat jwawie 30 od 17GG do 17ii5 r. i wydal 
zduloych officorów wwzelkiijj broni i dow<'«loów. 

X-źc itadziwit Panie Kochanku iii-ządzi) był w Nieiwłdtn dtit 
nbopiój mlodzieiy szlacheckiej at IJtwy Szkołę Ailyłłeryi, ale ta krót- 
ko trwała i dokładnej o niig nie ni:uiiy wiadomości. m> Jana lU-go 
projektował KrysztofSlioruszcwski Szkol- ICadetów i fundnsz pcaewift- 
czai, ale nie pi-zy^zla do skutku. *) 

Szkoły lialowo. Po małych miastach gdzio liidnouu sknjiiona )«st 
iatwu było otwierać Szkoły Początkowe Elcineutaruiimi nazywano bo 
Urzi^d Miejski i Prohoazcze tego pilnowali pobudzani rozporządzeniami 
Synodów ^vreHzcie dopominali się tego rodzice, i do słdadek w riizje 
potrzeby cłitjtnie uu ten cel naleiołi. Po wisiacli jui to z wi^kaz^ 
przyohoilzilo trudnością, jn* że rodzice nie dbali o to, jnż że Parafie 
niegfJyS rozległo odrywały Plebanńw od zajmowania sjij azezorze Szko- 
ła — nie zawmc tuz Płeouni radzi byli na ten cel iiindtiss jaki& po- 
świeć a włotoianie nie chcieli alysżeó o składkach na otnymunio 
szkoły jiii i lak znaciuómi obaicjieni cii^tary i podatkami, zresztą la- 
tem (izieci do pumocy w gospodarstwie potrzelwwali a zadymki śuiogl 
i uiop<tgo(Iy zininwe, kiedyhy dzieci nczyć aic mo(;ły na przeszkodzie 
stawały. Zwykło lYoboszczo w tych Szkółkacli wyręczali .siq Klocha- 



I 

I 

4 



*} SianiHlitiT Ang. praprio mota I propria munpta załołr.ł ^^ * Orodok Sxkot<> 
KA<]e(4w — tu fKiWeralo sIosowuą itiatnikcyą tylko io mlodiii^óciwr atio^oh rodzin sy 
oifT tTjłąnsnti; krwi litcwiki^-J — Fk-moulli Pc(lrt.iiilk I »nV>t o Polacc ngpotolna w "wo- 
leli [^mleiailucl) i/- r. 1739 lualazt tra Zakład o którrm po diU •1<1<'& Uk uia>« wiem; , 
pM dyr«kC)rą Pułkownika Fr>iticba. 



— 264 — 






mi oznsem bardzo tdolnenii kt<Vryeh uawet tytułowali Fratrmui — 1 

rrócz cKytania pisania i racliuiik'')w diicci wjTiczaJy się miuiHtrantnr; 
tumu kościelnego dk obslu^:! kuńciok i z Kleclią po kolciidzit: cIju>' 
dz))c ]tar[iwi« opiewały, a t«u z pocz^tne^ korzralsl i |)i>darki schi<S- 
rui. Kiedy w XV wieka ofciiny do świątyń ptutskiełi w])rowatlzfi!ic 
/.ostaty, Orgaiiiśei z muzyką otiozuHoi x»łcU miejsca klecMw, Rjjo&.iiiili 

.z niejakiej uiłodzieiY następców ]m> m\m n klechy przy nicli zguńl) 

\i znika z czaioin. 1'AfMh^ jak Klcolia ]>ru!d Orgiiimtą). 

Ryhitlci iHilMildo; Psnliiiiwi, KoAnieliii Śpiewacy (Kantoronie) 
jawili niv u nas w koiicn XV wieku hyli kowitilni i światowi. P, 
W8i osiautszy ])rzy ko^ciolucU uczyli dzieoi.śpićwii ko^ieln«go 1 w mki 
lach jinralialnych wyręczali Plebanów, Światowi wędrując po caljTil' 
Kmju ^vzdl^£ i wsuirz śpićwali ua ])r«>miHn pieśni jwboiuu tii3tur>'t.-x- 
ne i iłwiatowe na gęśli przygrywając albo ua Bkrzj^jcach kobzie lal' 
fleoio którcto iuiitnimeuta w torbie skuncaućj zwykli; jjracMric^zoniij ua 
plecacb, nosili. K»Mur wyroki ubrona od p»6w, dłiicrie buty, kiipclii: 
z ezerokiemi akrzydlami i hutida z pe1ervnq kul-j zdaleka irli |)«zu. 
dawały i wyróżniały. Pieśni tych Ryliallów uiuBz^ si{; jcsiczc t 
i owdzie kołatać i warit: s^ wydania — je<Iuft z nich tak się 2acz%niii 
„Święty Slichal w trąbę świszczy, Pójdźcie na sad, pójdicio wszyiwy.' 
l'(ltnipy, jwboini pielgi-zymi z ubo{.;ii.'j zakiankowij szlachty 

I odbytej pielt'1-frDioc do uiiąjsc cudami styni^cych w kraju i za grani' 
a nieraz i do jentoleiii, za powszednim cłuebetn minli k!^ po kraji 
opowiadaniem zajtuujiiL-ćtu i nliiorcm orj^inalnyni [Ktciągali do eiubii 
siiirliacz<'iw Inywie opntrywniii bj-wnii i wiellućj cjoi niywnii. Ni 
kiedy, aprzjkraywsij- sobie tnłackie iycie osiadali prey ko^iolacli j: 
ko Zakrystynnie Ktintorowie i w szkołach ramfiainycii wiejaklcli 
nczenia dzieci byli używani. 

Drukarnie. Ile si<j pi'zyczyiuła sztuka dnikaruka do rozniMii 

'ońwiatr. nie b^^ się ^oz^voaxił, bo to rzecz jirawiu wszystkim ziiu): 
jak również i to wiadoma, i^ sprowadziła czyli przys])iean;hi n nj 
wiek zloty dla nauk i litcraturj-. Zanim się u nas zjnwily Dndtaruii 
już w ^!emczech Decrclalia Maicina Polaka i jego Ki-onika ńwiai 
odbite zostały. Zotncr r, IJóii sprowadzony przez Akad. Knik. wswi 
Bzcsnplój w^drownćj Drukami wydal pierwszą u nas ksti^itkę: Expla 
natio tu Psalteriuni i Libri Beati Angnstini. Drugim tu drukarzem łiył 
rodem z Krakowa Fioł więziony i praoiladowany od ]t-i>6w Kraków- 
skicli za odbito k8iai'.ki hus^tyckićmi przesi^^kle zasadami. Chciwi zy- 
sku i chleba z lego kunsztu Polacy za gramoę się ndawali dla uk^ztal- 
Cenią się z tą sztuką i obeznania. Jan Haller zaiiiożuy kupiec ^rtimy 
Krakowski odbijał Mszały dia Dyecei:}'! Krakowskiej za dozwoleniem 
B-p6w. ^stwierdzili ten przywilej Kriiluwie, nadto otrzymał nadzór nad 
wszyfitkiemi w Krakowie drukarniami i kontrollę aby się zagramane 
druki uie dostawały do nas. Ten Haller jeszcze ma l^ zasługę że' 
[«flrw8z:i w Kraju rozwinął papiernię w Pnjdniku nioodbicie dla dru- 



— 265 — 



łmroi twtrubna za zezwoleniem B-ców wlaicideli t£j miejscowości — 
wnyBlKte jego łtsiąiki dosuj na sobie orła pogoń i lii-rby królewskie — 
nabywał rijkopisy z \A6tw^.e] r<jld, aieila za nie płacił i jeszcze zna- 
czna tiijał xy»ki. Da wydań jego uiilc£q: O ]irzykazaDiaeli Buzkieh 
i o grx«cliacli — Historyczny obraz rządów Urbana I'tii'ic'ia i Agendy 
Polskie z tcxlcm ot)ok łacitutkim — są lv dla nan Jnkuuałiuły. wielor 
puścił się nastaniu z uim w :Ław.>d I wydal „Życie Tana Jezusa", 
jirzekładn OjKcia irowsMcłmie za naj^^n^v«iej^«'.ll polskij książka uwaia- 
uo. Za Zygiu, I-go powiijksza wic liczlw drukaizy w Krakowie — prócz 
wepowniaiiycłi występują Wolft:aiig Ungier Siarleubergowie — wszyst- 
kie te incrwHze uniki nt^ jeszcze mnićj dokładne pełne ł>lt;dów i pa- 
pier licny ale z kouccni XVI-^o wieku znakomite zaszły olcpasciua. 
Ozdobne ivydania bardzo jeduak Ijyly dr<^c a mnioliy dla t^;o jeszcze 
sii; przeinnywaiiicm książek, co się opłacało, zatrudniali w oliręuje mn- 
ri>vr i cUty kiasztunićj obyczajem owycli wieków rjci-iskicb, uszano- 
wanych — nie raz po kiłkadzteeiąt dukatów za ksi-ii^^*; płacono jtóki 
łlriik i pajHĆr nic staniał. Swetoniiisz Entropiusz HunLcy Pliniusz Cy- 
cero u Wielora i Szarfenboreów wydawani w lot rozknpywaai byłi, nie 
już tylko w Kraju ale do Węgier i Czocli i na tern Kupcy łcsiegaiM 
dobry robili interes. Siehenajcberonie staranniój drukoirall dzidw uo- 
waiuiejsze w X\'I-tjTn wieku w Krakowie — dzi^raa rzecz źe z poł^a 
nazwą iiiu najiolykamy Dntkarzy, oo da się tćm ol)jadnić że lierbowl 
ludzie tćm aii,- trudnitr nie ntogli bo to groziła utmią klejnotu a uiieez- 
ozanie uitgdy^ Krakowscy z przedsi^bierczości byli znani. To też na- 
Btcfpnie iwA-wijali drukarnie lamie Piolrkowczykowie \\'icrzl)i<;towie Ła- 
zarzowiu Garwolczyki Kobylińscy Skalscy Cezarowie i do wysokE<^ 
perfekcyi i papier i drak doprowadziwszy mieli wielki na kaiąiki odbyt 
a zatem CTytetuików cyfra widocznie rosło. 

Na Litwie za Zygniimt/iw w Wilnio odbyanti oabożjie kaiqiŁki 
w narzeczu ntsióski^^m — obawa, żeby się do nieb coś przeciwnego p«- 
ni^ąctSj religii nie wcisnęło xninsłla IJ-t>ów do cznjnćj kontroUi i tMlt.-|d 
i>M* zuzwoieiiia Hektora AUaik-mii albo !l-jMi jiSj Kanclerza nie wolno 
ich było iia świat wy|iu*zcKai' i lukini sposobem powstała u nas Cen- 
zura płodów piśmieniiycł). XX'la Radzi\vilłowie załdaduli Drukarnie 
H za niemi i inni możni Panowie na przekor Jezuitom giUie polemi- 
czne rozprawy treści reiigijnOJ i d^skassye w tćj niateryi oiibijano 
Kraju — tak samo działo siij w Pińczowie Loska Kró- 
Lesznie i Rakowie — dla rozpowszecbnienia po Kraju 
(ycb ksiijżek po polsku pisanych, co eic do wyrołrienia prozy przyczy- 
niało ulcpomain, powstawaj Księgarnio. 

Janitszow^ki Jan, tak się przezwał po uobiłitacyi Ryn Drukarza 
Łazarza, objąwszy po ojca drakami^ zrobił ją najgłośniejszą w Kraju, 
co wyw<Jało zazdrość próżno mu szkodzić nwlującą, ho miał urotekcyą 
B-nów i Senatorów co mu nawet klejnot szlacnecki n Zygm. lil-cu \^- 
jouuaJi za gorliwe usiłowania podniusienia u nas sztuki drukarskiój ja- 



t mzrziicauo po 
lewcu Lubeciu 



^Ę — 360 — 1 

ko (budlnego irodku do rosbinUenia i ro2pow8xectinidiiift oiwinty. IsbJ 

tną jogo zMlnęą hylo, prAcr t«go, kiedy rozlindziwBzy omulaojft micl 

Azy drnkanami facb tun porzucił, źe po obrania dla siebie mnaa duJ 

cltonDi-^to pieklił) uoUtciyŁuą z ambony przeiimwtal i wydał liardsJ 

L-n-ii.'le ważitycb dxiel, jako to: Hlatiita )>r:nra i Koiistyturyc Koroiiuc m 

pStatutów Łaskicgii ilurbosta i z jMiżmoJBiiycJi Koiwtytucyj zebrane — j 

Przywileje Koronne —Okażę na Turka czyli Tareyki Slan. OrzocbowJ 

tłkieeo. Ceneor obyczajów niekt<)rycli gutoczDych do uaprawy poti zcJ 

bnycli. WziJr R-i>tćj rządauj do ciała ciIon-ie<;/,ego przyatoBBwaad 

i wiole innych j«3zeze a oo nin jedna pochwal*; iŁo projektował pcnid 

|!Ciisa4ly do nstnionia uaszój pieowni tak wydziwiimij i rozmaitćj opiJ 

u-ąjąc u<; na )>isDiacb Kuchtiuo^rakich, Guruickii;go i Keja t Nn^^lowiJ 

I Zawsze Jeszcze i za granicą ieliy Cenznry nnikiąń drakowaiy oij 

l^siąiki poUkie a inisuowiciój w łiazyk-i Antwoniii Atóaterdantie Bono^ 

nil 'albo w Kolonii. Z Dticłiowiuuijtweui walczyli ii nas o rozsz«rz^'ni4 

drukami Kaczelnicy ^'linycb Hołci akntfiliokicli a wspiijrnli ich dla zn 

skn iUjd Xiiif,'arzo. Kiedy tirzowitiuJe drukowano Biblio, Ksioc'! litufl 

gi<:£ue, nabożne i polomiczni^j treści, w ilumoticin wyciłoilziły v,- ) 

uunkowe dzieła — dniki gocki taciiiski eyr)"lirki i hebrajski l, _ j" 

cimiono były. Z* Zytnii. lJl-s,'«* jw>w8t»!a brukariiia Dworska vel J. H 

Illotk'i. Kossowski bworaauia Krulewski otrzymał byl prsy^Tilcj na a 

' Drnkarnię i miał obowiązek otlbijać Ucliwaly .Sejmowe, Uniwursałl 

I Mandaty Krótcwflkiu na ^>a)iiorzo z kancellaryi Kr^l. z zastr/e^eiiiei] 

I aby ])0 juduym c^icmptar^ti tycbżu 1 lym podebnycli rozporuidzeó dor^ez^ 

Urz<;(lmkrtni Jego lyról. Mości — priwz tegro wolno mii było dnikuwal 

WBZolkio ksifjźki przez Ccnznrc ducbowug prwrjrziinc. Dwnrzatiin i rad 

xyk Wiftdysł. IV'go nast^mie lowarzy»i i wswjl wii;zień Jana Kazini 

Elert objąwszy w epaAtn za £oną Drukami^ nntrkuwczyk/iw •jtwoi'Kjj 

[ jcdnoczcSale i Xicganiiij kt6rq nabyli XX. Pijarzy i do świetnego •» 

Uli doprowadzili. I 

Od objęcia Cenznry przez Jcziitt<)W za Zy^. III-go zmuicjsz^d 

' .^i^ liczba dzieł akah>liekicb aiitoniw, nasłała opoka lodeiu i wiele ilzi«| 

ttan-uycli z piękną sainoro<lną polszozysni) potęiHOuo, i pisma BeJ| 

(smoka z Okszy) tegoż losu doznały i ledwit; siij do nasr-i} dostały p* 

mi^ł. Po wickn złotym, eo ledwie przvtrwnł stniecie, i Dmkamtj 

i Xiegamie u nas upadać musiały — gorliwośt: ze atrony Zakonu o jd 

dneic Kościoła podcuała ewi))>odny ruch niuyslowy jaki sitj prząjawiaU 

Gdy Warszawa aa stolica nową Krąjn wybrana została opadały Dna 

kamie i Xicgarnie Krakowskie i Wilefiskie witknlt;k zaprowatlzonycfl 

icieśnicń i Cenzury. Sarbicwski Ktyalowicz Wujek .Skarpa Wysocki 

I Wielewieki z ])o^róa Jezuitów gti^kuą pol82czy7.mi piszący chodzili 7. rnk 

Ulo rąk albo inno lepsze i gorsze płody [HŚmicnne z it-h DrukariiłJ 

Gdańskie Drukamii: nie przestawały i wUineziis spoaobem defrauiiacyj- 

nyni cz^ato co« takiego pnkić oo si^ z pod Cenzura uwolnić moaiu 

Kiedy za Jana Kazim. upadł jaki był n nas handel i przemysł, '^-^-^ 



— 267 - 



ly były rozprosKone, obfite w nutlŁaromziny dxleła sałaty Kr:^j cały 
i zaraziły /.lym i iŁcpsntyni smakiem — znikat dawny piękny i jędrny 
styl — paDL-pryki i Aciiolnstycyzmcm tcboące kaiąiki rozpuwtiK^cliuJając 
aic do Kolowftćiany doprowadziły iiruyalow^.i^erut ci tytułem Królcw- 
akicli Drukariiy jtas/czyraui Ijywali, co się wiiie do wymagań i ijnto- 

Sii»6w iigraiiiciionćj stoDowali CoBzury i z jwk-ccnia Mag:idtratury r%ą- 
owćj odbijali: Kouatytiicye iwióio zapadłe, Ordyuacyo Statutu dawuc, 
Kroniki dawne i t. p. Pyaray wj-stijpili teraz w szranki i rojpcozęli 
walk^ -Ł Jfznitami cenjąc iu jest im ich Mtrouio ^ynijpatyu w narodzie. 
Z epoki upadku dobrego sniakn same już tytuły drtikowanycli kgiąiek 
rażą oicnawykłe do tego uszy, jako pt^łne przesady, zarciKwlvkłe i peł- 
no dodatków bez żadnego z treścią i przedmiotem dzielą związku i ewy- 
kle z pi7^dn:ovvft do Zoila etc. jak np,. Nowe Ateny Cbmielowskiego, 
Zwicrdadlo ^aiae»o stanu etc. — tn należą także lCazani)i, pojedynczo 
odliijano albo zebrane w jeden Yulitmcn, Swady, Żywoty SS-1vcIj, Ojm- 
ay miejsc i obrazów cndownych, I'aneciryki, Merfytacy© i Kekordacyc 
\fo\)oiM, KHiażki do oalłożcn-itwa z śmiesznemi tytułami płaslue i ułC> 
adaine Krotoobwile i Kom«dye. Od Slau. Augnsta dopiero rozpoczęła 
«it; ejwka odrodzenia nauk i lepszego emaka pokazały siłj wnet i sla- 
ranuifjsw druki, na <'o wpłyń*;!! Zalnscy Jabłonowski Tyzeubaiiz Bo-, 
faomolec Mitzler Koiof t Kouar^lu. Pojawiły się i Pisma Peryodyozne, 
Gazety, ale w stosunku do przestrzeni Kmju xnaczuój, jcKzcze zamalo 
były czynne Krajowe Drukarnie z npadktt śi<j dżwł|;aj^c<j. Konuoiesya 
EtUik. Towarzyotwa da ulożoitia łiei^ elemeutaraycb i odndzojijcft się 
Akattemia Krakowska teraz je zatmaniać wicz^ły. Do naj<Iawniej8zycn 
n nas Gazet należ;;: Nowiny odbijane w obozowej Drukarni za ezasów 
Jana Zamojakiegu Hetmana — NieświcJilui, Wiadomości AVar«zaw-ikie 
redagowane zrazu itntiz X. Uoliomolea a i>Óżuiej zamienione na Gazctij 
Warszawska pnd i-edakcya X-<iza Lunkiny Jezuity Siwwiediiika Króla 
Filozofa i liobn:<i'zyńcy, z stórtij uielilościwie tlrwii i szydził w swoim 
eznfiie W^^ci-gki pełen żółci i sarkazmu i t. d. 

W obnjbic ilawnój R-ptij była dostatnia cyfra Dmkami. W-ko- 
poUka miała je w Bydfcoazczy Częstocliowie Dłjlirowie Gnieźnie Gro- 
uziakn Kaliszu Ko^^oiańie ICoźminku Lecznic L^zycy Łowiczu Mukrzkn 
Pimrkowie Trybiinalskim, Pozmiuiu Rawiczu Sżamolulacli. w Szlieh- 
tyngowie^ 

W »Wfel\)lKil8ce: były w IJaranowie Boclmi Rodzenlyiiic Lnliłinie 
Lncławicacli Łaszczowie Pińwowie Rakowie Radomiu Sandomiórza. 
Jia Podlasiu miały je Białystok Knyszyn i Wecrów. 
W Piuttsach Koronnycb istniały Dnikamie: w Brodnicy Ilrunaber- 

SI Cłielmiiie Chołmiy, Klblagn Gdaiiikn Królewcu Kwidsyuie Malborgn 
liwie :>zczytnie Grudzifjdzii Torunia. 

Na Litwie Żmudzi l.'krainie Wołynia Poilotii i Rusiach Polsłticb 
iłtnialy: w Berdyczewie Białyniczacli Bnieńciii Ut. Czernicbowie Czer- 
uiowcach Durmaaia Dobromun Grodnie Jaroslawin Jawerowie Ivi|k 



— 268 — 




Kiojtlunucli Kijowie (Crumietica Lubecsa Lwom« Loska Łucku 
Lii. Mohiliłwie uad Dnieprem Nioiwioiu yowogrodku Hit-wHerakim, Ofltn- 
ga Odzniiank PaDioffcncli Polucku 1'odburcacli Pińsku Pocnjuwie Pr 
inyśln Samboree Scjuacli Siawucio Sloniniiu Siiicku i^tratyuin Supr 
Tarnowie Targowicy WaiIowic«cli ZuUłndowie Zakliczynie. 

Na MnzowSKu hyly. w Płocku Pułtuska i WarszAwie. 

Żydowgkie utnianr vf Luliliuio i Tartakon-ie a nio ale»j^o ] 
zunc mogły proca dsie) tre&ei ctytlo rcligijuiij i iiCŁonych o^ 
(Irakiem uiejtrzydiylne i szkodliwe <\h Kraju arlyknly wstrzymr,, 
posttjp i zdijianie <lo jedności /. ki-ajowjiu żywii>lom polł-riiai^icu — 
tvry Babinńw n» robiącycli wyłom w ich zwarlćj i wlrclajej gpoleezuó- 
iiei, nuly i p03tan»w^i«Dia. Senioralón- i Sytkottów im dozT<rolonycU i I. {). 
r»ozy co śmiało godzi si^ przypuszczać. 

Do Zakoiinycb Dnikunii ]>o!iczyi^ imlćży: Jezuickie QoDiintkai!iaki« 
Panliuskie IJazyliaiiskie Tryiiitarskie Pilarskie Missyonarwkiu. ^^ 

W Gdaiiitku Toruniu Elblągu lłrólvn-cu Malborgu iryebodzi^H 
w* nicniieckitti ,j^/.yku drukowane ptamii polemiczne, ksiaJtki do iiatt^m 
ieiwtwa Psaltcne Kancjonały Graintnatyki i Wyi)isy ula lulodzio^f^ 
szkoluł-j które »i(j ]w ealym Ktaju i-ozchodziiy. 

Dla iacluo4«i u Dim wschodniej obr]!.tdku yii. Linickićj nii Uy^l 
nlekiij było kilka w samćm 'VS'ilRio Drukarni a t\*tuł«ui Typogral 
Kr<Mowskicgo zasicsycony byl Len- Kuiuut syu zacnego) Biirniistna 
mccxue|Ki. Slauroi_>igiulna nadawyczą) byia cRynnsi we Lwowie i wi 
dala niezliczoną hcih^ ksiąg litti^gicznych — pnicz tego tiyły: w NM_ 
ńwleźu Ostrogu Kijowie MiHiilewic nad Duiupreni PoczsOowie Łucka 
Orszy Czernichowie Targowicy Supraślu Zablna"wie Uii^lowie Krytoflic 
[kkI naliezem Stratyuiu Uhorcacli Dołbopolu Iwiu Przoinyślu i kilka 
we Lwowie. 

Odbite w nich ks«iźki hvwaly Kiryliw}, alfaiietem którego 
i Mctodyiiaz Apostołowie Slowwńacy ujŁywali w piśmie tlomac-uie z 
kiego Ewangelie P^tałierz Stniebaik i inne Kytunly na Jc'^yk i<laros: 
wtaMki, międKT ItIor.-iwiaDami Bnigaranii i 8er)>anii w użyciu l>i;dąd 
nn kilka *[<: ńarzcezY jni wówczas acz bardzo do siebie zbliii>nycB. 
dsielijoy — bo gra^aulca dopiero się od czasi^w Piotra W-go zaczyna. 

Jcjzyk w luriążkach wyićj wymienionych Drukarni chyli «tj do 
miejscowego polskiego, i za mińskie tylko narzecze Ułva4ać si^ zwytl— 
jest ubogi niewyrobiony i zaledwie dla cerkiewnych obrw;<lóff wystai 
cza. Do wydań znaczniej »zy eh naleią: Azbuki (Clementano) A]>ostoł 
Psaltiry— .Slniebniki — ytatnt Litewski — Ewangelie pouczitelnyia i t_ 
kowyja — (Nowy Testament) Now^'j Zawiet — rwine pisma jioiityczn 
tr«óc4 X powodu Uaii ze «trony Unitów i Dyzuuitów wyjjlaszauo.' iii' 
eiaooslowiec Biblia Ostrocska — Zercalu miroiritelnojo — Słowniki Cerki 
wnc, Piłtcrikon Pe-HzcztraŁije Gnunniatyki slowiańsKiego języka — Ti 
pieśaiki Postne iTriodony) Biblie slywiauakie — Margarity —(Perły, cz: 
Antologia Biblijna) Twory Bazylia Wclikawo — Innologie (Kaac-yoc 




- 269 — 



ki z melo(lyq dla róin)'cb pic^) Bogoslovia nrawoaczytelnoje (T«olo- 
gin moralna) Nomokaaour, (Zbiory U»tan' z Ce«6aretwa Greckiego epo- 
ki, tyczącycn się rtoczy kodcielnyck Soboniw i zarządn Cerkwic) — Mo- 
UtwcuniK), Molijwoatowy iii Trobiiiki (Ageudy) Uetr}'ki iii Re^etry 
djja purjadksŁ .S-toJ Cerkwi i dl.t gnadoiejssćj laformacyi Dacfaownym 
licam— I*rawila wkoliiyj:i dlia iiaUmcz — Eprarchii Przemyćlskićj— Ka- 
techizysy dla ncKilww;: -Zcn-alu dlia prejzneuia i }atwiej?xaho ro^nuiiA- 
oia S-toj wicrj'. firiiiumatyka Metetia 8motryckiegu .Slowary b poimc- 
Dowicniom Cerkicwuycli Awturuw i t, p. 

Skoro liyły Dnikamie niiisialjr istnieć 1 Xi^ganue i handel księgarski. 

Diblioteki Libraria K&iegoi:btory Kiijżiiioe. 

Przed wTualcziouioui uniku były kutąlki przepjsywatie z rękopi- 
sów i szczupłe bywaty Biblioteki. Z Azyi o<l Zydtiw do Kgiptn 
przeszło światto nauki i zbiory ksiąźok sio rozpowszccliiilały, aa8tCj)tuo 

Srsenikły <lo Urecyi a po uiwojonaniu tej£« t podbiciu wraz z Slace- 
oiiią zgromadzili Kzyniianid a siebie te wiedzy Imizkiej spisane naj- 
dawuejaze skarby. Trajau ceasarz Rzynuiki jiu zo uta tysięcy tomów 
zloźyl llibliotekę a oprócz uiój było wiele innych pnblic/.nych i jn-ywa- 
tjiycb zlupionycb prey pogromie rożnych Krąjilw i iiacyj co weszły 
w skład ]iau»twa Kryto^ogo Zactioduiego. Wędrówka ludów co słQ 
z końcem IVi;o wieka jw Cbr. rozpoczęła i kilka trwała wieków polą- 
ccona z wojnami uapady i oknicicustweiu nic os-tczędzala tycli skarbów 
tn i owdzie iiagroinftuzoiiycb, ni^czyla Jl- i ^>rliwuŃO. reliniita cbcąc 
zatrzeć ńlady ])ogaii3twa. Uciśnione nauki gnębieni uczeni ludzie z oca- 
lon^Smi o<l zniszczenia zbiorami ksiąitek wynodili się teraz do dntgićj 
stolica CImeScgaństwa do Konslaulyno[Kila — następnie Arabowie (Ma- 
nrowiL*) w Qisz]KUui również natl wskrzeszeniem światła i nank pracu- 
jąc starali się r>jzjiro<łi»>nc Ksii^ł^jzbiory nabywać i nowcnii je dzieltni 
pomnażać. Karęszcie I>nclHtwień8two Zakonne wyłac/.nio się, pr^z sza- 
rzenia Wiary S-tej i cywilizaoyi poiirtKl ludów, zaitrafo do oświecenia 
tyobźe, ocalenia dawuycłi dzieł ]>iiiaaycłi i przepisywania nowycłi ręko- 
pisów, utworów zwykle członków swego Zgromadzenia i tym ^nosonen] 
Zakonne powMlawsily Biblioteki — Silcnt legcSj sileni Mu^c, intor ar- 
ina jak wiad-.ima, ale w ciszy kla^ztontej którą suiDowałi nawet Iwr- 
barzyiłoy w wiekacłi ryct-rskicb pracowite mnichy zatrudniali się z po- 
żytkiem oi^wiatą i [irM-pLsywoniem książek. W obrębie murów klasztor- 
nych odoKiziły pje Hiblioteki i pod tym względem l(euc<lvktvni Cystersi 
Norberdinic ni^jwii^k&zą mtyij zasługę w ciiłcj Enropie Zacbodnio-iwlu- 
dniowćj. t>o podniesienia nit; Biblioink przyczyni! się leż i^wićżo wy- 




Cessaistwa Grecłctego czyli Wscbodnieiro z rękopisami i książkami do 
Wioch się pncnosząc do rozkwitu iSwiallA i uank jkhI Medyeouszami 
się przykładali i wiek tam zloty sprowadzili — przed samem sztuki 



— 270 — ^M 

drakarskićj wyHaleiieuient papier ze ssnint }e8KCte si<j dogodniejszy^ 
ok&zai od łmwctutaitu^i bo ton materyal ai z Aicyi jiucbodsil. W XVI-fl 
iricka Ju^ wftzystkio Księgozliiory na drukownuc nę prz«iuieatal>' 1 zufl 
cznie się o;fni ksjąiek iHimiuiiala. H 

Do nas AjKirtolowio wiary CbrzeAc^jaiiBkići Bcnwlyktj-nf [ Cysteił 
K kslegtinii lititrgiozii<:mi |>rKYł>yli a jiner. ^tosiiiiki z llKynieiii naliyniH 
ne rijkopi-ty |i5'7,Pi)isywano były pierwszym Hiltiiotek zawiązkiem. Ufl 
iuijJii\viiJL;js/.vch liczij dił; U Dajc Smogor/owska (ua Szlii-^łkui Oiue^.nieH 
tika Hooka ^t>/,ll^ll5ka Krakowska (KiUediabto) i Oomiutkańjska w SiiiiB 
doniićrzu. Ta ostatnia i ł.ysog^irska spalone liyły od Talar w KlJI-tyn 
wieku, proca lego w{^)uy z Litwa i Zakoueu KrKyżackim wiele i« 
:£uis%e/yiy' Beuedykt_\^li Cystersi Mieciio\piei NorlM^rtanie nasi uą|w» 
«ij 81^' triKluili pr/ejiisj-wanicm r^kopiftłW i Księ"oi:bii>ry acz uielitzifl 
istniały w Lubii-oiu Sit-oicdiowlc Onatiiwie IlcłHluwie Mivclii<wie i n 
Łys^J 0/irae. W polowie W-pi wieKn jiii dosyć (jogata l>yla Xiaiiiiw 
Akad. Kruk. z dar/iw It-iniw Prałatów, świtTkii"li panów i l'role»W)r<M 
xlo£oua. Eapiltiły Katedralne [w KaptliilarzaLli) wit.'lu rzadkich rękd 
pis6w z dawienłlamia prKCohowj-waly. I>>niiiiikanie Krnkuwspy, ['ftM 
iini ua Skalcu w osobno na to zbudowauycli Hklopionycb bndyukacP 
poinieszczali te akarby wiedzy ludzkit^j i umiojętno^ei Cliwnlebny byt 
n nas mięłlzy inneiui zwyczaj, io Pi-olessorowie i wsjtj-scy w dl-óIo Uijj 
citowni tcdtamenteni po zpiniu swojt' zbiory książek i rckłijiisów z\v^ 
kle Akaileniii Krak. nlW Dywrezyaln™ przekazywali BiM' ' t.j 
Z Piastów jeden tylko Kazimii^rz robił dary dla Bibliotek Dy ■■ 

KkL«ztorDyi-li i Jadwiga. Y.ygm. I szczupła miał ^ii^hiiri;, zbufnicuiul 
od '/j^fgit). Aiig. klassykami dostała «iij Jezuitom uaidi^^mie Akad. Wa 
IcńskuJj. 1 Zamojska Akad. luiala zuatzny Księgozbnir z czaH<:iu.-4 
Zjirotnadzouo iuknii:it)uły r^k<»pi«y i znaczny zbiAr książek przy ty<fl 
Akademiai^b uaszycb wystarczały do ]H>iisycema i rozkńewieiiia ńwj^ 
tła w narodzie. 9 

Jezuickie Biblioteki przy Knłłegiacli zaopatrzone bywały vr dzicfl 
teol'ifriczin; tiii.ii.iticziie i fil'd«{;i<-"zne, tak samo Lkimiu! kański 6 Franrinfl 
kauakiu i Pijar-ikie. W Gdańsku Etbl^gni Toniniu i innrdi luiastHin 
Pniss Korounyi-li i Kiążtjryoli istniały przv Maffistratacb ItadzicckiejlM 
zwykle nazjunnir. Prywataycli było banfzo wielo i bogatych w rzafl 
kie k^iąiki I!iblii>tek, n do najdnwniej-^zycłi nalepia: Hadziwil)owsl« 
Szafraiti-ów Wolskieli Zamoyska Dzikowska !Ir. Taniowskicb, hMhM 
mirskicb X-i8t łv Przeworsku, Tarnowska, X-iŁat Sanjaiszków lir. Vm 
tockicli w Łańciirie i Wilanowie, Kzewnskiołi w Podliort-ach, Dziedfl 
ezyrkicli w ł'otHrzyi?y, Hr, Mo.-^zyńnkioh w Krakowie Hr. I>zia iWieklcfl 
w Kurnikti. Iłll. Kin-zyuHkicli Krasiekioli IŁidLiiich Wieloitol^kii^b Krirt 
»ińskicb Czii<kii*b Tyszkiewiczów Paciw Plnteniw |{.łrcbów Kuri>i>nriiiQ9 
kich PAwlikowjłkitb Stadniekich Cbroptowiezów X-ża.t C/artoryJakiflH 
Sapiehów i (. d., a przy wjeln z uicb istniały (łabineiy Monot i uietlid 
poislucb, mineralog icznc. dawno zł)mje i ryujt^lłuiki wojcuuc i iuDO ajl 



— 271 — 



cbeoK>^'iozue Kabjtki i pamiątki, bogate zbiory rycin, atlasów, oln-aiów 
{tędzla LrBJoiivj-cn artysliiw, d/.ieU tztól>)- i 8uvcewtwa. 

JaJŁA ilość ksiiłJUik zawierały te Biblioteki trudno byio niedzieć, 
bo poduniu dobregi* na materyc :iui katalofi^w ^lorząduycli juame iiie 
wjjrowaditono. Zaiieinie Jairicllouitka Wileńska prj-ui trzymały, Ra- 
ilziucka w Gdańisku miała licreyd 30,000 toiiiAw a )>n>:?xai' ualeko iric- 
cij. Wojuy za czasów Jaim Kaziiniiinui, rn Krajn pijmyńłność jrodw- 
wały na długo wiulkn kh^skc i Itibliolckum zadały, \hi albo od oguia 
irfomjly, jilbi) uralwwiuic z-istaly i Ka morae wywiezione. Najl^ogatsza 
z Bibtiot<;k u uas l)yla zobiaua uiezinordoirancnii zabiegami X-dza Re- 
ferendarza Andrze^ja Zaltiskio}^ Biskupa Kijowijltifgo w cićm Rtosery 
także lirsyj!}! udzml lirat te^o^, X. B-p Krakowski i ua pnmicAzezeuie 
}i) iwilac w Warsjawio Dauilowirzowski oddają — tt-siakly w uic Ksic- 
gozlntry Staiiinl. leszczyn, i .Sjbicakicb — ta bowiem oprócK kilkunasto 
tysici-y atla*ów rycin rtjkopisów i brosznr z 3<X),000 Tomów się miabt 
składać. Nad katalogów ulmiooicni pracowali tn l>auicl Jauoclii Wul- 
lent Ksjeziiiti Kożuiiiwki Bartacli X. Poikaiiski Kiiiażoiu i X. Oimfiy 
KuiK.'zyi'i!iki. Oddana tui własno^ całe^ uaroda i di> uż^lku puiilicz- 
uego otwarta •) z jwd dozoru Jozuituw iw ieti npadka, przeszła pod 
kierimek Iztty Kdnkacyjiiźj i 1795 r. pokr/,vwd&»ią została w oz^i 

Rrzou awbkh a yracHzlo aw,000 Tomów poilolmo dostało siq do Peters- 
urgA. SlaniH. Aagnsta Biblioteka z wyburowycb dzi<^ atlasów i ryciu 
x!oioiia do 2l),()0(ł loni^tw docliodzila. 

Tuk wielki zapas ksiijitek i tak łiezne Bił)łioteki poświadczaji; 
wymownie o ruolm uiuysłowj-m iiiepiyń H mw i ziląiaiiiu za uaby«em 
ftwiatla. Czy były iiiu.rzjidko«-aiic, nty byl do nica przysłfjp dla tycU 
cotiy cłieieli z tyt^b .skarbów wszelakii^J wiedzy korzyflać triidiio azik 
\vie(Uieć. Z Itibliolcki X. Kapiebów w Sieiuiatyczacb bardzo wiele ko- 
rzystał nasz Zacny X. Kluk i Ziebiik jćj wraz r. inuiSmi przer. siebie 
wydani-ml djsit-Iami ofiarował. W Klasztoruycb Bibliotckaeb bardzo wie- 
le Ic-iiążek zmanualu pr/^-z wy|)ożyozftuie. wilgo<!' w kikalarb, ^abież 
pod ezaa lU(^k krajowj-cli i w imiy flp(w'ib — kiedy ZKinnuialy i pnc- 
iyly sii; Zakmiy licntdyk. i C'yrtter«kiu zaniedbały Xiej:ozbii>i'ów nie 
już ]x)ii)uażae ału strztiiK i dla potonmoici przechowywać. Byli tni za- 
pewne i u uas jak gdzii^indzićj nibliomani i biltliotan, co skrzętnie zbie- 
rali ksiąj.ki i mieli pięknu Xi%'ozbiory, ale sami nie oddawali itie czy- 
tnniu, aai komu pozwalali do nich przystępu. Wszakite nasi tfożuo- 



4 



*) z powodu olwanid ttrociyiitc^a w r. I'l7 (ln*ot:UTKfi} Bltil. ZaliiBkicli B^i- 
dllMkl D-r Tco^irii "' Krakonic tłilrrił cnlii kBlH.ikę nai>ii*irzonych panuBiryków nn 
cuit Fiind«tor6vr n Km>l<-ta Dmiiiacka 2 tCon-altikkłi u.i|iisx)a Eocoinhim UibliMlie- 
CM Zal-itcUuae— inkuusbuly piurwt^iij lyi>oi{t'ai)I |ii)l^i.''J, 1 italmtilwc <blai« kruki/ 
^o iluvjón- nxMfch odoołztico )I^ ktiąiki lloliomokc i Alitxlci di- Rnioń zacii;ti }\it 
bjli publikować co Łrfttko liardio trwało— widociuie sbywalo aa clrtawjcli i ctjI*- 
Jlicych! ntmcłllteT I my nn Ifm. 




irrfMtt B 1 

feka JnTHf* wtikB I 

MftpMraB n 

«4««r KiytJmkt aaaijmi. mMm s 

Kr>ii M«^ maMankr « diMa BEMbttn. 

wtM «aii4zid Mamnmh ■ n« w bifte Ot 

ffiw iiiitiriiai DnrtT Bma x ttM^m Bu,— n«" 

wttiwir dsidtt pi Ł De nfatnm PsMm «ic ddj| 1 

«Mic ŁMUrtacfa wini w >t4a{ «ałotf Zjin*7 i 

MidMAir. JflMiMU w nraJM^tfUna inriBki oh 

dicM» pnccs sk ptaiw. Jakkohriefc a aaaiów Jd ■ nat o 

llł wtAum BaMcMEr pMtcp J<} prmawłft oi en^r Stuid. AaguL 

«?^dn«J2Uidd ft^ Ef^nrriś todatar BBiBoCela Mlfin^ wWi 
,ĘUm» ta»ńf 1774 r, — rasleelc niMe pod tym iv«^gies wisdoa 
iMMafi w aartcnątaeycb ddahcłr. &£ldn F»ellir Firiakkłi — < 
Mfe PoUU toraaSoH I eyittliie — fSMorTm poUft HUbmIu - 
atorja Połalui aaaank — a. wnyitlde wkmud padcna n^tn w ' 
lodiM afmtMMt I7»8 r. po oJn X. J'>zef Jftbknmrud W-daNowogn' 
w Muntm Poiofunn zroUł pnrdlaec dis ^Miogmfll -hUc nąjwi^ 
{««)■ pnecdmiolowi puAwieefl mb liśaiel Jwioełu trmfaaeilokfBi . 
td(*rz Xł4d(iik7 Zwmlacfl wrdaj^e jak oas^poje: l ii m anu a ta 
oi* IwUnratoroa — Polofda Uleńu noatri tonpori* — St»eGinwii Cwj 
eam mantuKriptonna Bibl. Zaluwiaiuie — Mtuinna Sanaati 
twciana, adro cUronmi nt^oc iłlnstritui] roluobe aactociOB He 
>|IM Dłenłoriae Uueellae. 

Mibiler do KoIon'Medjrk i drokarz WanEamki wydawał Acta lit- 
tiTuria Ku^dI Puloniae et Hag. Doc. Litlntanłae, pisie pooiiesiezał kry- 
tyki fiiiiu wychodzących ńwicio i ż}'ctorysy makonutrth PoUk'')W etc. 
W PniMiiclł KorottDj-cli Kin^eltanbe Dał^sal luatoryą btblij i>-<hkicli. 
(icrft, arzony GdańaaMtanin. Jeny .Schnttx i Utieatal onz OK<i^im«ch 
'i)iox(!n)u i> polskicli piaaRacli I literackich pK><l»ch Uetusej cpuki i tln- 
wiiiclwyrh cwisów krytyki i wiadMnoed ruzsMrudŁ. Naresz' ' 
iiiiiiMtLi n)xpr:t<iTi) fliroją o Utonitarzc poUki^ a cuisAw Zygmoii^ 
I Felix Bttiitkowgki wy«tąpiwsty k swoją Historyą literatury n raczćj 



— 273 — 



spisem (Izieł drakieiu ogłoszonych dali poeliop do powaijiii^Bzycb dziel 
i rcccnryj o przebiegli i ])()sii-pic ciTnlizacyi i oswialy ti naa o środ- 
kftcli co nu iiic liknifwiiic wplyu^ly o Iiidziacb co d/ielnit do tego rę- 
kę przykładali o FrołektoracD nauk i sttuk pięknych i L d. i t. d. 

Obserwatorya Astrt>n'łiiiic7.iie. Poważny wvklad /YstruDoniii ro»- 
poczyiia siij n nas w XVI-tym wickti. Od slabycii początków wwyetko 
się zwykio naiayna. Niyiiitirwrta prac-i Ptolomeowtów w Aleiaodryi 
(w Egipde) założona szkoła icait;4lwie zdobyła nie na Arystarcba Erm- 
to4tcuć«a Hippareha Soitig^iii-^ cu «łabo i iiiudolUa<lnio starali sit; obja- 
inić zj«tviska ciał niebieeikicb. Zdol>ywcy Egiptu Kxyiuiaaie bynii^uimijj 
łćj nauki nie pottun^li. Arabowio, tizczerze nad Astronomia praci\)ac 
drogą dłogiój oWrwaisyi racbnukieai popartiij iiietyłko nuicdi wiclkio 
ńwiatlo na układ świata ale nadto wj-inynlili nan^zia do robienia i^po- 
utrzeźeu uicł:iuiornic putrzubui*. Epirku odrodzenia naak (witk Mulyce- 
uKdiw) i Mztiik jeat wła^iwie en^ szybkich postępów Aati-ouomii. Tur- 
bacli Heniom en la nii9 do zadziwiającej doskonałości natlkę te doprowa- 
dzili a Galileusz wyoidczicnicm lunet rozpne«trxcuiaj^ granicę wzroku 
ludukiegu odkrył wiule nowych zjawisk i nowych światów. Tyclio Bra- 
bti zaoivo ot>serwacyanii swemi praetorowal dro]^ Ke)>Icrowi do odkryciu 
nowych praw nicwznisiouych w eyijleniacio ńmatla niebieskiego — IJes- 
caił Huytreii.s Kewtou Halley l-aplace Herseltel kończą Miereg zuakomi- 
lOeci wyljjcznie Ićj nance uudauydi w XViJI-tym wieku. 

?. początkiem XVI-go wieku zbladła Astrologia u nan i zastąpiła 
ją Astroimuiia — było aię jnź ua cz<Jm oprećć, picrwaz* lody były zla- 
iiiaue. Wy!^tijj)ili u nas Jan r. Głogowa Wojciech Unidir^wski Mik. Ko- 
pernik Jakiłb z Kobylina S/.an)ot<iIxki Wapowski Marcin r. Olkusza La- 
tosi Żebrowikj Rościaiowski Jau Uf\)żek Jau Uowelitis* X. TocMiImt 
Odlauicki Jan Sniadecki że wielu innych opuszcję, co się głębiej w układ 
świata niebieskiego wlajemuiizywszy dali pojuiat- liczonemu £wialU, 
naukę Gc4^atii mat«maiyczuo-(lzyoznćJ udoskonalili i stali się w lij 
nauce powagami. 

Nnjdawuii^aze o tuta Obserwatorya si^ Krakowskie WilcMkie 
OilaAskie Zamojskie Brnnsbergskie — Warszawskie jni od nich pii- 
DłeJSKe. 

Ogro<iy botaniosuc — w XVII w. prsy wszystkich jii* prawie 
Uniwersytetach w Europie zalo-J.one by!y, istniały tei i Towarzystwa 
Botaniezne do L'z«go przecież u nas uic przyszło. Był n naa od da- 
fraycfa bardzo czasów zajMił do zakładania ogrodów i parków, Nprowa- 
izMoo z zagranicy egzotyczne roiJłiny i drzewa ale to więcej dla do- 
godzenia gustowi i okazałości niżeli dla naukowych celów, Marj'ft Lu- 
dwika żona dw<'x:h po sobie z kolei jKinujących Kriilów zaloiyla dwa 
Ogro«ly l»otitnie«neJeden w <ibręijie Zamku Wiirszawsklego drugi prz^ 

'" 'fi leuuy 7. I'nis8 Xiąi^ycli uprzedził 
AlbertynskićJ rozwinąwszy ogród bota- 



Kazimiero wskim Pałacu. 
j% w r. 1Ó&3 obok Akademii 



— 274 — 



iiirany z nknijilym uakladem vr Królewca. X-io Prymas PonialawslH 
twórcą jest Krakowskiego a Horodnickiego pod Grtjiiiiein PotUkatfl 
Tyzenfaanz. Wilciittki Rot. OgM pochodzi z r. 1778 i zawdzicciLlH 
go naloiy łłtiiranium X (Iza Jundiills co si^j iTyl;jCziuc sbiidaiua Fting 
Lttewskit^j jiośiriccil, 

Gabiuety ZoolugicKiio Orniloloipcznu Fizyczne i Arcbeo)o|ciciaw 
z końcem X^^in wieku zalwlwie sit; twomyć zaczęły, prjty Akade- 
miach iiasnycli, uny Sokole Kycerskićj w Warszawie j:ik jni O t&^ 
wfi])uoiiiia)eiu, były |>o zamkacb i palacacb magnackicb Jak iip.: mv SH 
miatyczacb Fualawacb Łaucucic. H 

Gabinety Minenilogiceiie. W Grodnie Btarantem Padskarbiajg 
TyiEcntiiiuza ncbraau Miizcntn Miuural";;i{fxue z 10,000 sztak wsiąl^l 
]M upadku tQ'^ii d<j zbiorów Akadcinit Wllcuskicj — acz ubogie, byfl 
tei Gabinety Fiiiyczin.' z Miiiei'alo;dcxiicMii iK>lacKono pr/y ńzkolaCD 
XX- P^anWy i pray Akndcuiiacłi iv dawuój K-|>tcj. X-t Siimebiźiw i Jł 
uerala KoDiarzen-gkiccoK czas-W Htan. Augusta— X. J<Vzof Poniatow^fl 
1)0 słryju Prymasie Gabinet Kizyozuo-Minora1o!j^irr.ny daruwat Lioeiu 
krzemieuieckieiuu — za tak zwańj-cli czasów Pi-utsikicb. fl 

Numizmatyczne Medal istycznc i Arch&ologiczne Muzea zwylfl 
pouczone były w Akadeiniacii naszycb z Dibliotckauii i były dostępfl 
dla ciekawój j>nbticzutićcj i luilzi udilajacych .lic łfadiuiiti przeazIoMl 
Do najbogatszych liczyły sifj Gabinety kńila Lcsiiciiyuskiego i StaM 
Augusta — uieulKigie Dyly i magnackie rozsiane po całuj przcstrzefl 
K-ptój. ■ 

Gabinety Anatomiczne albo Muzea. ^^B 

St'^lica Apt>st'jlKkn uic <Iuzivii)ałn itekcyj na trapach i posnfll^| 
długo się Ictiiu sprzeciwiało, u gdy le dht puMtt^pu w uiiMlycyiiie i Cn^lH 
koniecznie m'^ potrz«bućm okazywały trzeba było pokątnie i w i«<kjfl 
cie je wykonywali. fl 

Z no!*r<'id naszych Leliarzy wielu wyłącznie poMwicealo ai^ z ufl 
toftł^ui dla uanki {lożytkiciu Anatomii i bez okazów auatomiczuyfl 
czjli projiaratów olicjśt; sii; nic luotrli a jedniik dlnsi czas z niemi ^| 
UKrywać musieli: tu zasbtgiiją na w»iiiinitkc pi^wz innych irra^B 
Ochocki, Muchnnjki Ziyą(rzk<)wic« Wadowski liadurski Czerwiakowafl 
Ryszkowaki Szaster Krupiński Kostrtowski Miitzler de Koloff Gagat 
kicwicx Perzyna i t. d. 

Nn,iivit;k9ze zbiory okazów, po kilka tysięcy liczyły GabineM 
Wileiiski za staraniem X-a Bis. Mtissnlski«go stworzony i przy ItyM 
Szkoło Chirnrgiczuo-AuatomicznćJ w GiUiAsku istniejący. ■ 

Pcnsye Żeńskie. H 

Wjcliowaiiiem płci źońsklój od najdawniejszych czasów zat« 

dniały siij n nas Klasztoiy — były tam urz:jilzoiie Konwikty wyłączcfl 

dla córek i»lailieełdcpo pocłiodzenia, a giijLiouicg<tzie i przychodJB 

nauuy ki>rzyfltać z tych jiciisyj m"gły miaiiowiciej jio wii;kftzy<'h luH 



atach — wiccój się tti starano o zawsCKepienie zasad rcUrijno-moralnycli 
i praktyk puliożności nitcli o wyiste uksztalcuitie umyara i wychodziły 
ztąd wdzięczne córki, (wt-zciwe jł&żuiij iouy, dobre matki, aacne ol»y- 
iratelki. Ia owych blogicli C7.as/jiv kiedv moraliiośi niUwyż^J w ko- 
biecie fciiiono, iK) dwora<rb MacuHtów pod okiem zacnycFi Ochmistrzj-ń 
ciriii drubućj 8ilncl>ty niycKijseićj Officynlistów dworskich luialy niq 
spoflobuotó Itóistaicić i nic wychodziły prawie z pod opieki ni do pój- 
dcia zamqi. Kiedy knMowc rodem z Fruucyi wuiinsty na dwór jcbtk 
francuzki i ttancya z Polskj^ ńciślejszenii stosunki były połączone <ua 
preypodubauiu sitj Pjvorowi stawa) siij iwtrzcbnym w wyiditycli sferach 
natwlii t«uji;xyk, zaczęto siirowadraj Gtiwcruer^w I Guworuimtki a zs- 
tern positlo paplanie ohcjiii jc7.ykieiHj cuclKoziemskle obyczaje zwyczaje 
i moay. z puj^ardą tego co bylÓ swoje, kra^ionc. Najwiijcej tycb ticur 
pnwuikało do nas za Soasów i w epoce wielkiej rewoluoyi fraiicuzki<-j. 
Cny to Iiyli ludzie Świeccy czy ataau duchownego (Abhe Labnale) po 
aajwł^ksjuij czij^ści nie uismgiwali iia to zaufanie, jakie do nieb wogiMO 
miano — popuścili cnąle nas^J młodzieży rozmarzając wcześulój jij 
W}'obmżnic, nie cliodzilo im wcnłc o rozwim^cic nmysln ani nczciwy 
kieranek wychowania l)o najczi^^ićj potriebnycli ćfo tego uic niująe 
zdołuotk'! ani powołania dla zdobycia sobie tylko łatwcęo kawałka 
chlel«i, emigrowali. Co gorsza, tacy emigranci gdy im si^ iidalo ol- 
finić swoich chlehodawc^tw wystszą śwbta ziiajomościii uiulawali ton 
całemu doinowi. podkopywali tradycTij i stary »byczaj a jeżii z piiptł- 
lajui wyjeżdżali za cranict^ wyzawali ich z milo^ki dla kraju uaiwili 
zamilowaaiein cndzoKieiiiczyzny. słowem wj'navadawiałi. 

Kniaicki w IKłAwiadczyiisKim a Fryd. lir. Skarbek w Pamiętni- 
kami Si^laasa tych przewodników domowćl cdukacyi u nas tmfnie 
i w jaakrawycłi odmalowali rysach. Kiedy francnzcziTina HrcHzla 
w modij [wwstawaly po wiijksCTcli miaMtaełi i atolicacłi prowincyj 
H-ptćj Fensye Żcuskit; i»-'d kii^runkiem IJam ohcój narodowości — pro- 
ceuer i zynk był tu głównym celem a wychowanie i nauka rzeczą 
podrzyna — w skutek zmiany obyczajów i staropolskich zasad Pensye 
te pozysłtiwaly sobie Mdziww i podrywały w obrębie muniw klasz- 
tornych istniejące Zakłady, a Konimisfiya Edukacyjna zajęta ilalcko 
ważnieWenii kwu^tyami i rcfonuami nic zdąiyła wziąć sii* do nicłi 
i i)od koulrołlij podciągnąć. 

Towarzystwa NaukoiTC T. Umiej^ońci Sztuk Pięknych atlK) 
Akademjo nauk etc. 

Akademia Platona w Atenach gdzie ten mistnt k uczniami i chci- 
wcmi wie<tzy sUicliaczanii dj-spatowal rozpoczyna szereg Uezonyeti 
Towarzyiłtw." Takie k'jr[>orflcye fltawaly biij kouiscznie wtrzebni^mi 
dla ułatwienia m<,-/«ui nauki wymiany myśli własnych, badań i wymi- 
wiedzenia y^obytej długą pracą wiedzy w pewnym obranym kieruo 
Z Rzjinu, wę<mtwltami mchliwycli ludów tfa|i"i»ncgo, ustąpiły ui 



— 276 — 



pn 



, iztnki do stolicj^ wgcb«<lnićj KonstnnhniA W-o gdue snowa jwtua 
dktUch OaBinanóff nie oazcz^lzala icu i □iemal c^lłcicm nie mgu- 
drila — Rnym Neapol Florcncya teraz dały im opiekę i potwoncrly 
się dla icli rozniecenia i wskr/eswaia Towarzystwa Ucwuc czyli Aka- 
Actaiii. 

Foiizly za wzorem Włocb i inne acywilizowanćj Eoropj kraij*, 
ro9l ezyljka t«a do nauk zapał i vi XVIII wiekn bariuo ieb ju:^ wiel- 

łka była liczba. 
[ Rządy ówmmdc cliwalebne iirotecując pobndki dawały im ojiifr 
tLi^, udzielały zasiłków za co nabywśuT prawa wskazywać kiernnek 
flĄtncy do rozwoju nauk 1 wieday tudsiei sztnk pięknych. Ustawy 
Krjfii Statuty takich Akademii jedne i tcisaine prawie wszędzie były. 
Celonkowio dzielili sit; na czyunycli (rzeczywistych) i honorowych ale 
liczba ich była y^raiiiciona, [irzybićrano i zagraniouiych ucawnyoh na 
Korrespondenti^tw. Pre7,ydeni z nominacyi Monarchy albo z wyboruw 
urKewiwniczyl wsz^io i kaida Akademia posiadała Obscnratorya 
i:ibinc*ty Muzea Bibliotekę etc W iwwnych terminach zbierali stę 
aiioukowie na pot^icdzciiia, na których udzielali Zgromadzeniu rezultaty 
iwoioh iKMznkjwad i badań w obranym kieninkn, a oiłczytane rospra^ 
wy i sprawozdania szły jiod dyssknssyą i albo zacli'twj-waty się w Ar- 
chiwum albo iii ogłaszane bVly w Rocznikach Akademii dla wywo- 
I łania rucliu myśli recenzyj i feiytyki ze strony nczonych yo za obrę- 
bem Towarzystwa. Gdzie zaś \{/ąi\ i Protektommc nie żałowali za- 
ników tam wyzna<:zaly się mifri^dy w inudalach albo tei kwotach 
picuicżuych za najlepsze na wyznaczone tematy rozprawy, wysyłano 
GzłoiiKów dta nzupełnienia swuicb baduu za granica, albo i nilodziei 
roki^ąca cblubuu nadzieje i>o ukończenia zaszczytnie wyż«z\*cb kur- 
sów Umwersyteckieh w podr'''źc uaidtowe albo artystyczne, w F*»88yl 
za Piotra yv'g» zaloiona Akademia nauk wedlng uakreilonij dla nićj 
t'stawv miała się przjkiadać do postęim i wzrostu w ogAlnoAci nauk 
ale dziwTia rzeea ie sk] wj-lącznie }irftwic z samych NicmcAw, dla któ- 
rych i kraj i język ji^o był otwym, fłkladiiła.' Z te^'o powudii, jak 
^jSwniei i tepj ie na ProfessoriW ao wyższych zakiadnw t szkól licią- 
^Kano Kicmcow, Sumoroków Człon, Akad. ' uciomSj znany z dowoipo 
^^ zdrowego zdania zapronowa!, łeby do tych Szkol i Zaklailów nan- 
kowycłi niemiecki) sprowadzić tak^.e młodzież — ho dla niój wykłado- 
wy ł^Jiyk przyslępujm biedzie. Akudemtu miała tłómaczye z obcycb 
językiiw na rnski po?,ytfczno dzieła, pńżni^j miała na celu naukowe 
icyjiniwy w n.ijmlkfrlcjsKo slruny jwiustwii Rośny jsldego, dalej uluienie 
Słownika języka r-^ssyjifkiego. zhieranio nialerynin do słownika wszyst- 
uch narzeczy ruzealęziouó^ ałowiausztrzyzuy, tŃidauie staruiytno^i sto- 
iriańskicb, spisanie pomników pisanych i niepi^iiycb na przestrzeni 
obszernego państwa tozrznojuycb, wydawanie k^i^żcK dla roz|iowszocb- 
enia oświaty i ]»wlme»icnia dobrobytu. Nasz ziomek Kakowiecki . 
zybrany członek tejże Akademii za objaśnienie najdawuicjszego po 



I 



ffliiika prawodawstwa rossyjskicgo (Bualui Prawda) medalem Jak w!a> 
(loma lAsscsyconym zoelal. 

U aun jedyna laka Akadoniia czyli Towartyntwo WarsiawakJe 
Prayjacl^y oauk dopiero po trz«ch rozbiorach Voh\u ua wniosek X. Bi- 
8ku])a, Warmińskiego za tak Kwanycb Cłisi^w l*russkieh ntworzoiie 
by!o— "1 [W ri>zonv;uiia It-jitćj i utracie yjczyzuy chciano orsyiiajmiiiiij 
w uaukowych pracach stnkać pociechy, ocalii; poDuiiki świetnej ni«- 

Sdy^ prKc-suo^ł ntrsymnć j^^k, Bpisać inwcutarE właHno^i iiankowej 
u' eaJc^ niegdyi należąwj nai-oau, badać iwmrokłj miiuonyeb daie- 
lów, słowem rorbudzilo się pnignienie iyi sławij z nank dawni^p na- 
uj^ą co takim blaskiem w X\'I wieku świeciła. Rzecz (buwuu i d1«- 

Cijętft ie za świetnych B-ptźJ aasów nic pncysilo u atu do lakicĘo 
OM'arzyetwa roi AKadcmii, a były wszelkie fo temti warunki — nio 
brakło uczonych ludzi wfi wszystłucii pra^rio gal^acb nauk, byli Ma- 
gnaci ńwieccy i duchowni CK>hy chęlnio nweniyW Akademii) były Mo- 
nnnki lącząru mt^iych uczonych z KoryfeuHzanii WHzechstroimćj wie- 
dzy za cranicą. Z takiego <^nieka koniecznicby wielkie pożytki sp^- 
ną^- musiały na kraj raly — cńi kiedy sniulne czasy wojen zewD^łrz- 
nych i moxfe'ody d«niowc pod elckcyjućmi Królami wreszcie zguuuilft- 
uie narodu za Sassów uic di^walaly spnki>JRĆj pracy aui zjeduoczenia 
tuzpierzcliniijtycli i rozdzielonych sil naukowych, Przj- Athon«nm czj-li 
Szkole Medyczno-Chirurgiczuci w Gdat'isku istniało Towarzystwo Ba- 
dacłów PrzyixKly którego między inncnii Członkiem by! uczony i pra- 
cowity Medyk iKłiniój Krijłlan Joachim Pastorytisz de Uirteutierg po 
Dohibtaeyi, ale uic miało wielkiego rozgłosu i tylko na Prnsay 
Kopmoc i Xi.'!żcce sie rozcii^to. Kallimaoli za Jagiellonów w Kra- 
kowie pó£iiii;j X-£c iTablouowski w Lipsku i Dubois Prolensor Szkoły 
RycerskiiJi w Wana. za Króla Staniał. Aug. projektowali Towarzystwa 
Lczuno ale <I'>hre icb chi^ci nie znalazły poparcia. 

Istniały ii nae już w XV wieku po wielu miastoeb przy Klaszto- 
rach i Farach tak zwane liractwa literackie (Oinfraternic) ale Ie mia- 
ły bardiu Bzcxun!y ohrijh i zakreit 'Ua bwej dziaialuoSci — Wri litterati, 
wyhitjrani na członków byli to zapewne ledwie czytać i pisai^ w owjm 
wickn umiejący ludzie i już z tego fytnln nad gmin wyniesieni, do za- 
rządu fuudu^anii, opieki uad ^macliami szłcołaui i iirzjiułkaim dla 
nędzy w ich obnihie powolyłvam. Archikoiifrateniia Warszawska osta- 
tecznie przy katedralnym kościele Ś-go Jana była zatwierdzona i po- 



*) Uilolt^ nam dxU było eua« CEl4ok4w Usgo MCiUfro Towanytilira. tipla 
kh lialtif K^t ipgrsąilKić s akt po )>. Kommifs. Otwicccnin PnMIciMiso wupólcieanie 
z iiiria i^iniajnc^ ktiie cast^pnie Ol(i\-gowi Naakowenm %VjirjEaivtki«iRn sbę dostały, 
iillio tti wywiwliMiR KcttalT 1831 r. do Sioiilftwy wr»« z Inni-ml paułątkaml w Pn- 
lawacli ifq preMhowuJąoónii — iltiJ ctm x»hmi »\^ da tego. ttooniki IN^ian. Priy. 
Ksuk dc iiIoioBlft takloj L!»tr dott.-iicc^ i.ikie maUrralii — bo non-ł CdMtnyti' 
iwykle triUni byiriU a iniirU iicaciuai iriponuiienlein albo ob^ecnijm d 



— 278 - 



m 

'(fu 



niM4zcxoDa, licznemi od Pajuc^y opAtizona przywili^łuiii. Kn'ił TilJili J 
Korjrbut, Jan III, ołwO Sussi i iiiijiI'jatoJuii'J8ii« osoby llotylysic w Bxfl 
regu 1'rotekloniw tej chwalebnej lastytiicyi — z CŁasom posiadła doi 
syć znaczne kapitały I kilka w stolicy wcknycli kamicntt.- — uczynki 
mitoflierditia i WMlniesienie sztuk pięknych w ko^iele wylącznćiD aidk 
giyi Jak i poilzi^lzieii było jćj zapianiem. ■ 

Protektorowie nank i «rtak — Mecenasi. M 

Gdyby się minio pu<! i\;ką ksi^ki,- z taiiiti-^|o stukcia Azii fl 
bialycb kmkOw Dale£iti-ą |K>d tytułem „Jnuueiaiui, sive clnranim atiia| 
illDstricim Poloniac atiplornm Maccenatnnił|iie memoria" latwohy jiriy- 
kIw wyinuć długi szcrcj^ Indzi co ntiiitrali n nas uaakJ ludzi nczo- 
Bycłt protekcyą mroji^ otaczali, wysyłali xa granicę ulo1niejexa mło- 
dzież po ol>fibiu: pluny z nanitowej dziedziny, 4^ ]>ra^t>lł rozewit 
nauk 1 sztuk pięknych. Nalcźaloliy d« tego azerepu zaliczyi i ty* 
co zliicrali skrzętnie Biblioteki Mn-tea {Jalerye Gabinety, co dla nhoj 
aziij luludzic-iy środki nał»ycia udukaojn oIjinyAIałi, autorom do wyda- 
nia pism i prac iiaukowycb pomagali co z obozysny słynuycb i 
Anycu z a&aki m<*2ów nu J'rofessor6w do naszycti Akademii AÓąi _ 
i u <i. Kiedy się bez t<:j iwmocy olwj^^ przychodzi, nie jiircsatlzę, 
jeżeli powiem, że prócz liCr6!ów: Kazimierza W-w tnecb Zvgii)untw^ 
JaiLa lU-^ i Slau. Au^Hla, Majrnaci najsi świeccy t dnciiowai vm 
wyścigi aie protekeyą dla Mus odznaczali — tu naleią: 0Ii;5mc<« 
D]ngoexe Tarnowscy Zamojscy Ojialiiiscy Oatrorogowie TencKyńscH 
Dzialyńacy Giżyccy Tomiccjy Krsy(;cy Chojcimcy Padniijw.4cy TyltcoM 
StyszKowscy Geninicey Liiorafiscy 3lacii-j'-'«»t'y Koiłkowgcy Kouar^cfl 
Protaacwirac Xow.xiwor8cy Karnkowficy ŁuliJeincy Hazvusze TidemanJ 
Nideccy Brzostowscy Korsakowie Gijdrojcowic Kiszkowie I*ac-Jwio ]']im 
teiy Sapieliowic Potoccy Jabłonowscy Graliowscy Horajiiowie Wicł« 
polscy «adnic<y Labomirscv S)!fluiawscy LcfljKrKyuscy >A'i3iykowio Czai 
toryJHcy Tyzenliauzy SzcmWkowie Ossolińscy Krasiccy TyeekiewIcH 
Cłirei)lowicze Wodzicoy Czaccy Stasrycowie Kolł^itaje i l. d. — iob fl 
ofiarności i protckcyi jaką dawali uankom i sztukom wiuiii4my rozkwB 
icłi 3 mianowició^i nlologii i dzit^pisarstwa za wieku złotego a nastn 

Irnie wskrzeszeniu lepszej smakn w cnoeo Stan. Angnsta po dltigiid| 
etargn nmyslowym. Teu uunnrclra me miał niekiórycli priytuiotuw 
niw)ubicio jiotrzobnyclt Panujiioenui T.\v\sisz(:za w tak smutnych i tnt- 
dnycb warunkach trou obymujqŁ'cmu, ale mczuprzcczenic jpocfljH 
t^t estetyczny, znał klat-i^czna literatura- obczytauy na ntglepmH 
wzorach 1 mugł był wiek zloty ula nauk i sztuk n nas odnowić, gdjfl 
by stan szlachecki dał się mu siibi^ pokierować do nank zamiłówanlr 
pociągnąć edyl)y wic chciitl był otiza^ąć z niektórych starych nprze- 
azeń a obok tego ^i^e z uini do jedności zdążał aby dnw.i ■-.-m 

nowanie n sąnadńw wyrobić i zjednać, jakiego li-pta za J;:, J 

zftżywala. Potrzeba tyl^o liyło pokoju na zewnątrz i zgody w ilouid 



- 279 - 



a Muzy Polskie gród berłem St. Augusta w cnlćm znaczenia byleby 
Łakwitiy. Cały wiek cUieli na3 oa owij epoki i flla tegi) lci>iij to 
dziś umiemy ocutiiti łio z zimną krwiq i Dezstrunnto m^d ntim nn »e- 
wiiycli Juk oi)ii:nimy faktacb idąc JL-dynic za gloficm slnssn^fci. Z tdm 
WKEystkiem rijKl-ndzone przez lego Kr/>Ia życie nniysiowe «ie zostało 
prmłnniiono t uie zagiuło i w porozłiiorowt^j PoIhcc, owszem roKsse- 
reai się znakomicie tioo'iM>nt ^ricdzy, praca umysłowa znalazła coraz 
wi^j zwaicnnikńw, zlK>gae»ł się j^yk n swojego irócila otnąsając 
się z arcliaizuiów i (rallicyznłów, wszystkie gjilczie nank i umit^otnodci 
poczęto ściilój tiprawinć, powiijkszyk 8iq cyfra cryteliiikuw, pojawiły 
się reccnzye i krytyki nie dopriszf^z-ajiioe arrocanryi płytkich tiuiyelóff 
i miernoty — w«*zyii[kieh ogarut^ła (-luj;- prw:jr2«iii» siy i w świetućj 
i w gnuitnćj przeszłości słowem po utracie byta politycznego przeitikło 
i zajęło mocno cały nan'Ml życic umysłowe. 

Że wnJcę jc»acxc do 00. Jozuitńw o iwbłaianic aproszam. Niektó- 
ray i naszych nistoryków i itisarzY, jak się nie godzi, oes dokunieu('iw 
cbc^ icb potwiać ^moj;Ii i lil^jtUic Im htimannm eat tnare, ale mieli 
i za8lug'i dla kościoła i społeczność: ua«zćj niiiiRuwieic zioiiikoxvie naiii 
ezlonkołric 1^0 potężnego Zakonn, ktńre wykazat' za obowiązek sobio 
poczytuję: 

»} walcząc z Sektami kacerskiemi, z bntnij i clieiwa nn fnndnszo 
Dncfaowieństwa i^zlaclitą l>r<>nili immiinitatis Ecclesiac i ocAlili pudwaio- 
ny przez nieli ti uaa kości<VI; 

b) w 3einiiiaryacb sobie powierzonych przyłożyli «ic do podnie- 
bienia nanki i ain'n»towniua wia^ w sercjicb przyszłych Kapłanów; 

e) nawrócili wielo znakomitych lodiw co z kośtioltm naszym 
zenTały, jnż kazaniami jui jyciem prsykła<tnem i wyaoką nauką z głę- 
bokiej wiary plyiiąca; 

d) 3ti^ąc <io uysput rclipjuycb z Rożiiowiercami, co potrafili na- 
rńd otnmanic jak Wolan 'rrzecJeski ^łodrsewi^ki etc. zadawali im ciosy 
i stę^iili ieb groty bo zwyciężali wyższcin Awiatłcm i głębolcą oiywie- 
ai wiarą; 

e) pnlłlikowali drukiem l>yaputy i poważne dzieła relignno-pole- 
niicznij treści, którcmi jwwzkwUe i satyry przeciw sołrfe i KościćbtóJ 
Zwierwhiiości wj-niicrzane, aaicestwinli; 

f) kazania ich po polsku pa niemiecka w ich Ko^iołacłi w Kol- 
legifttach i po Kiileiimcb rozpraszając berezye utwierdzały w wierae 
Hrzoilków licznie tam cr.imadiacyeb się slochaczy; 

g) Katania Sejmowe i Trylumalakio karciły korrnpoyą prywatę 
i do jedciści i Jtgody usijosabiałj' zagramąo npa<ikiem Kraju ki nadą- 
życie złotćj wolności, lioenmi %'cto i nieposzanowaujc Majestatn — nie- 
stety przepowiednie Skargi i Młodzianowskiego sprawdziły się ale nie 
z icli powodn. tylko z winy lekkoHiynliu-go naruiln; 

li) iirzur. zakładane {)obo*^i)c urat:iwa Xiijiwi^tii]rego -Saknunenta, 
iMiktsierdzia, szczęśliwej imierci, Serca Joztuowego, OpatraioAci i Soda- 



I 



- 28(t — 



Htnn 
rncŁiio 



Maryi Panny do klórycli wninywali ei^ Knilowic, DygoUan^ 
Kycrortki, i)-iw«iiif matrony i mhanei otwicrdiali iwIłożnoW w u- 
t Ii4;<l2'; (iAia<lutli ub''j«twu t nci^ik lada ziuuiejnzali; 
1) pntez nramUane luiiwyc wyt<;piali rcsit^ balwochwaUkich i>rM- 
muUtv i naln)l»invW, wr.yVi uiMziei Kattcliizniu przysposabiały do ^p^ 
wUilu 1 pkŃiii wiaiciwycli Kośuoluwi iKpl9kienm wraz z doeiuataas 
yfiuy ue/.yli w jt;xyku a mc*^ onrMCZ" fitowskuH, lolewskim I iiniiai- 
ktsn wilii! zumieiu, ajKistolstwo swojt: (iobrac iwjniująo; 

k> wdcww morów niegdyś lak ci^stycb niosąc ratunek religijny 
mt^na liyciom pMypIncająe hIo lEraJlnlt nią tern byuajniumj; 

It jiiko KHjtcIant olwizowi praewottóli bnfóom i spowiadali r»n- 
iiycli iKiftrńil fp-ailii kul iak.- Dronncki Kulesza Markiewicz Kanipan Pi- 
kitniki I)i|bmwaki Kucuowitkj Kiedurojowski PrzeburfiTCuki i tyln if- 
nnie Innyolt; 

\) JA iiliMtyu iK-A U('Ior|)icli nit-niKlo m! EaroU Sudemiami , 
Nlawa Wary i dv lii (tardiir co hIi; nad niemi zn^ae źułdatrtwu )>■<' 
lali w Kurtmidyi Intlantaoti i na ŻmudEi wytrwali ui<;iuie w »i' -' i 
utwifi dla dobm Kraju i K<ł.'iriola iMKljęlent słowem znieili bardzo wiul^ 
aauliii katolickii^ ivli(rii pntywnicdi powapj ci iżcie Cliryslnaowi ryoł 
nu %o\ /itknii JtiiuHowy hot-icliui Jc3U; I 

mi w HioAtM^ioNi^oiti kilku t^d najwyiszych do uiiszych 11^ 
nakładiielt naukiwyi-li itawwo Awialla na caK-j pn&łtrzcni Kraju \>t 
i'*yiitiiH 1 • (UiKtcJHWpi punktu widwrnia m gnrowo ich sądKii- trudno 
kałily nlolłdwiw wiok imiłipt planu i [łroCTamn nank pł>trHili«jo — i 
ltitrt<^J n n«i« Jitk nu crnnioif ksttatcili mł<Hhieł n owycb wiek»«b. Sfl. 
my nilaly pr^wn n>lli'k1ołviii* Ooncmla Zakoua i nowe wpro^-adaać me- 
loily I > - UM^kli aii-sforuości:^ rrtoO- 

k""rt.< młodfttaly t iwblatanieiu_ 

«'v si w kHłLhMiń ukt<l4M\ł 1 Wjki jiatrBeli, ale 

k"iv. ,nI» iwwAci^i te aadniyeia. tyrertasem mil 

nt« tnitfiui Mtvtu n we vA>rrin\*f' tvp> SEftonucUenim 

Uł >1'> w ■ ■ ^'V)- w^wn^jCHRie Moskwy /.a 

.'or^ ioi i» BidckAny rł'^-'t'^e 
'ł^lu t MrraiB «c«yM£ jlis- 
tt smboiM i adniła wy«terl>^ 

i^ikvw Uk nemtapB a atis ten 
'''-■■'^ wię^u (4 ondui pa&i^^w, 

"i 1tI» ^v^ctiDĆj jtraci 
.-- Łw fiidjH d{ ro Ąx\l 
>T tta pnciMwte; 






nh> 



w I 



\«T^l> ł 






— 281 — 



lepWJ oceuiU za^u^ tego Zakoau — po ogloaioiićj 1772 r. k&n- 
saiie Sejm zatrwożony chciał w Rzymie vfvjedBRO Edykt oszMędasJący 
icb nadal u luia pou iTuninkiciu pcwnycli reform ale Kzym odponie- 
dział ,^t, ut 8UDt, ant uou sint." 




Urzędy i zaszczyty w Dawnśj Polsce. 



z Ihf^tnęyą ezlaciłecką Aawoe uraedy {Milskie s«stawalf w ni^- 

' ^idlejinm zwu^sku. Nadwurat- do uajuairuicjszych należą — te ]»- 

I w&tai)' 1)yly na dworaeb udiicluycli X-żąt a kiedy z r&źnycli Prowin- 

cyj jedno się państwo skleiło zachowali jo Panujący jiii iHa ostcnlacyi, 

już żeby dofjudiió goniąe^U za momi s/Jachcio eo jiiy do obslufriwaiua 

KriOu pełnieniem riwDycb uiiikcyi obywatelskich poczuwała awla-szcM 

ie tą drocą Mouarchowio życzbivośiS sobie jćj zaakarbiali, już żeby 

Z iiicb mieć Radłj Nigwyższij oinijle pod bukiem. Po Nadwornych idą 

Państwowe, Kiody te Najwyższe Kady pnicz UrKijdników Nadworuycli 

pomnażane przyzwan«!-mi świeckiego i dncbownej^ ntami zuakoniitoAcia- 

mi nic w-yaturozały za powickszcuicm si^ państwa Monarchowie umu- 

; 8»eni bvli tworzyć nowe Un:cay i w ręce wybranych Dostojników po- 

wieraac władzę wylą^etnie sobie należącą i te UrtCiily rozrzucić po ca- 

lij Kraju prKisInwni — lak wił^c obok NąiwyK8/,ój Hady ktiira teraz 

' była ojaiifikiem władzy i zar?qilu ]>aiistiveiu powstawały na Pnłwincyi 

' rtofltojciiMiwa administracyjno wojskowe sądowo skarbowe Uszanowano 

j były dawnśj nazwy po X-oli UdjŁioluych Urzędy i wyst^jwwaly nowe 

: po Wojewóuz. Ziemiach i Powiatach. Dnchuwne ta nic wchodzą bu 

I to od iizymii całkiem zależały wskutek ^vyrobionćJ odrębności i nsta- 

'lon^ zwyczajem — ale Duchowui świeccy, jako objrwateic Kra^ju do 

oickiórycn l>rz^ńw powołj-wani byli i w początkach istnienia ])anMtłva 

uajw,\'isze piastowali godnoki. 

bcisłcgo roiEgraniczenia n nas kiedyś władzy administracyjnej od 
sądowuj nic było— tak samo akarbowćj od admmistracyjnćj, i dU te- 
I go trudno jest ro^gatnnkować te dawne Urzędy według zakresu władz. 
'Cały Kraj rozpadł się z czasem na Ziemstwa — l)^n wyrazem obi^mo- 
[ wano a ua."* dawniej całą hierarcliię Urzędów po Województwach i Po- 
wiatach—ważniejsze Urzędy miały Hciśle oznaczone czas i olwwiązki i za- 
wsze już pewnepj ttzduluicnia wymaj.Tiły — inno I)yly tylko cłczyiii tylnlem 
I>yly po większej części dziedzicine allw ricżywotnie a tytuł sinżyl 
i potomkom. Ledwie Kilkadziesiąt było w R-ptej Uygnitarstw i Urzę- 
dów z przywiawłna do nich peuaya iu . nicplatuc albo bardzo inaly 



rnc«(l»tawialy doclu^ — niektóre nawet pociągały za sobą w}-tl. 
zwykle tci w nxlziaacli większych fortun Jtoslawały — wilatlicic 
chodziło o rtocliody — urajmęla arabów i zaszczytów al)^ mieć nd 
ir rządzlt!, klejnotowi norTuwcmn przydać blasku i zaslagiwać się o 
Trałclstwii stamlA. Ka trj ziuaiłzie ie Stan Rfc«reki o1>ronc Kmji] 
dejmowal i piastując Urzędy na rólnc wj'datlu i knszta 08t«nt:uTn 
wystawiony, kobiety do '/, spadko po rodzicach dopiwzcione tyllto b 
ty, co zwyczaj tylko cbyba u.4wi(^i! i ta nUi tinarta pnellaria nazywała 
za iywota swego dzicli^c rodzice fbrtnutj Dui^dzy dziwi nic zawiizt^ 
do tego stosowali. 

Oto oazwy dawnych UT7.cdó\i: 

Wojewoda wyrw/.*] się Podwojcwodzim — Eomomików (Rowizi 
rAw Policyjnych) miai j>od rozkazaTiii. 

Ka<tziel.\ni byli >\ ifjksi po Zamkach rezydujący i Mniojń — d 
koweiiii zwani, h: w Sonacie łiez glosa za driiikami czyli Mrycr^ 
odgTiidzoiie zajmowali miejsce. 

Bnrgrabiowic pod rozkazami Kasztel. Wieks. zontawali — c«ii«cm 
ich wyrccsMili — ci byli Zamkowi — Bur^rabiowie Gro<lowi csnwnii nad 
wykonaniem wyroków s^dowyeh— byli jak Komornicy. EgzekntnramL 

Borgrabiowio zaniku I^rakowflkjcp) (I2-ta) mieli sobie oddana 
fltrai jego — Slaroata Krak. UyJ ich Zwier/chnikiem. 

Burp-. M. Gdai^a naprzód t. numiuacyi Kn'ila, jyJinii^j z 
czby ozionków Rady Miej!*kii!-j obiorauy (3taro«t^ Krolowskim \irt 
zwany) zależał tylko od Knila gądzil gprawy o gwally w olnt;liic nń 
stu bez a[)cllacyi — i czuwa! nad własnoHcią mchoroą iiratownui^ wgk 
tek rozbicia .^ic okrętów — Ky|;:a (ukiż »ajn nuala Urząd. 

Bwrgrabiciwie i a nas byli C.'zl"nkarai Kad Miyskich sądzłti o gw; 
ty w obrąbie miast i wykonywali w^Toki. 

Fodkoniorzowie (dawniej Komorzy, Komornicy) pod koniec R-pl 
zastijpieui i porównani x Sz;unbelananii. 

ytaroslowie Groilzcy mieli wladzij niegdyi rozlegle !>■> admiujstri 
cyjna. i siądową — wyrwali się: I'odgtaro8t«au, Snrrogalorami a na\i 
Bur^abtami. 

Sędziowie Ziemsey Pode^dkowio Ziemscy Sędziowie Grodzcy S 
dziowle Nadworni Si,tlziowie Kaninrowi 9i;dziowie Sejmowi Kelacyj: 
Kanclerscy Refereadaracy Mar^realkowscy Trybunalscy Koronni i W-, 
X-tw» Lit. Sędziowie Skarbowi Podkomorscy Pogranicmi Wojskc 
^iizdowi i Ł (1. 

Pisarce I ich zastawy przy tych wazystkich sadach: 

Pisaize dekretowi Koronni i Utcwscy. 

Pisarze albo Sekretarze Iłiniptcy aiywąjucy w Korosponduncyai 
syguetowćj tylko i)rywatnćj 

Pisarze Polni byli lo lii _ . vio rI1m> Intr^Mjktorowte — Instrow: 
twitnlze garni»ony 1 t. d. byli KoruoDJ i Litewscy — kandydaci do H 
uiaufitWB. 



i 



- 283 - 



!^ pisarze W-cy albo W-cy Stkretarze Rtferendarzo byli pray tjokn 
Królów i Kancloraów dla pomcwy — zwykle Dutbowni Kandyduci na 
Kaadertłtwo. 

Pisarze W-oy Skarbowi — pr^ boku Eróla nru^tij^ zalcjtcli od 
Podflkarbicli W-cb jako icb jtomocmcy. 

Poilskarbiowie Vi-c.y Koronni i Litewscy, 

PodBkiirliiiłwio Naifworni, 

Podskurłii Pru^ski utr/,yiual się po wcteleoiu Pmss do Korouy. 

Kn^08xe Skarbca Koroimugo — Utwa na wzór tego ura^n miała 
Skarbncgo. 

Iiulygalorowie W-cy Koronni i Litewscy Oskarżyciele imbliczni— 
(Prokuratorowie) i Vice lustygatorowie. 

Afiirszalkowie Konfcdcracyj i Sckretarac tycłiźe. 

Ki.'gfnci KńiiccUiiryi K<iron. i Lit, — byli to Sckrclarw; Kiuiclerzy 
lub PodkaiM-lerii^w. Przy Podakarbieli i Uetmnaacli Ukie byli Kegeuci 
Kauccllaryi. 

Bcgenci Grodaey Zastępcy Starostów. 

lilelrj-kanci, Pisane i raiem Archiwiści przy KancJeraach i Pod- 
kaDclerzacb — i w Koroiiic i w Lit, I>jlo po dwócli — Wiukszy i MuJĘJ* 
»ty. Tajne Arcliiwnm było pod klncwm Wickaatego, odhii'ra! Je [md do- 
zór po wykouaaćj na Hokret pntyei^dzc. 

Kanclerze zastąpili dawnych NolaryoHzów i Pisaray na Dworach 
udzielnych X-żJit a póŁnii5j StKrotaniy — mieli licznie obwidzone Kan- 
cellarye łw 8ie do nich dla promoćyi oprócz Dnclwwnych cisD^a mlo- 
dziei zdolna świeckiego siaun ~ tn powstały ró^iio Ktupnie nrz^ów 
Jako tor Sekretar/.y Wielkich Koronnych. Króluwakit-h Piętrzy Kaucel- 
larj'i, Kelercudaray Metrykanlów Arcliiwistów liej;entiiw KanccUaryi 
więkazOJ i mniojs/.ćj Tlonmcrów i t. d. 8ania iiawot Kaacellaryft uh 
dwa eii; Wydziały Toz<l/.ieUla póilnićj: Dyplonintyceny i Siplowy. Kan- 
cluTzc byli Koronni i W-f;o Xicst. Litewi). — tak samo i Podkaneltu^o — 
od powierzouój im Pieoz^ci Wi<;kszój i Mniejszćj uazywnuo ich taki« 
Piecz^tarzami. ijylo takie Nadworne Koronne i Lit. Kanclcrstwo. Naj- 
zsakomitei uiu^iys Kanclerze z ApiiIikantłAy w tvcli Kaurcllaryaeh ((o 
Kanclerskiej stopniown dochod/JU godności — t>yly to szkoły dla i)rzy- 
Bzlyeb Prawodawców i Dygnitarzy, czyli M^ż<'iw Staun. 

llarszatok — i ten tirzt^d znany ua dwurzc ndziclnych niegdyś 
X-iąl róino przechodził koleje -- ł^yli Marszałkowie x> nich i Putunoi'^ 
szalkowie. Za Kazim. W-ęo był już Wyższy i Niższy — pierwszy byl 
nrzędein i)ańslwowj'ui druci Nadwornym — następnie itowstali Marsuil- 
kowio W-cy Koronni i osotmi dla W-go X. Lit, — obok nieb ntreyniali 
Bi^ i dwaj Nadworni — Slanczulkowie W-cy wedlng Artykułów Siudów 
J! " wskiob mogli śmiercią karaó za burdy i grwalty w okolicy 
1 pracbywal, za Elukcyj ogłaszali obranej Króla — \xx\ czaa 
jiuów wielkich gospody dla ijenatorów i Posłów wyznaczali — prze- 



— Ł84 — 






unlł etjrkietr dworskiej i przy stojnoAci — poprzedzali Kr6U i hik^ i 
do Koteiołft alDo u 6e^ — i t. d. SMtępowaD ich Kuielcrx«, a alt 
raz i Uarsz^owia PrTinMoirM^. 

Mimalek Dworu Krńtewriddgo ł>;l to Un^ik DTrtuski prpn- 
tnjr — czuwał iiad nltiiKą dobierał ją iv}'p)acal oddala! — u niego h4 
zawKzo hy\ {ir^ygolowuiiy dla Dwoncao S^mbeUinAw i guM i Vn- 
wincyj. 

UaniKalkowiA Tr7l>iinal«07 wjelkiuj lu^-wali powagi — hyłi Indini 
Mcckićmi. 

l*rt-/,ydeiici Tryb, zawsze Dnehowni z wyborów. 
I D«patowaui vel DcpDtacJ, nazywali niij a^iowic TrybnnalNT 

[ł ItMia z wybi>ruw po Wojew/Kislwach pocliod/.ili. 
I Su|)erinlendeiici i lnteii4lcnci Skarbowi i Administratorowie Cclm 

[tu KoDłorucb podlogall PoUskarbiiii. 

Do Urzędników Wojskowycli liczyli aic: 

Htttmani Korouni i W-g^i X. Ul. 

nctmau! Poloi w Kor. i Lii. * 

Het. Nadworni w^rzedzili tamtych a pracd tcmi Jcaicio Di«i 
Wojewodowie KaAztcIaD] i Marszalkowie dowodzili zbrojneiui hafcain 
(lowolaiii od kn)I')w. Za Jagiellonów nadzwj-CKaj wybijała władza Hel- 
inuiiuw — była doitywotitią i sielachta widziała w iiićj po<łpor^ wolno- 
tSci — Królowie E)«kcyjni cbdeli tą władzę icb nailzwycaajuą oęjani- 
czyć — co nie łatwą było ntocitn. Gdy zeszło z wyiwkitrgo swojepi 
Htanowiska Uolmańatwo ( suilo hiij źródłem bezrządu i nielada pny-^ 
i]>kir.yh np^dek Kraju i samo przepadło. HetniaAstwo Kozanzu w 
porożu trwało bardeo krótko od Koronnego uilcźne, uiiuieult? 
w Ualorusklc. 

\ lbiglnni«atiurzc byli Zastępcami Hetmanów ale buławy nżywnt; 

[tulell i>rawa— buAczuk im przysługiwał. 

I rUarzo Polni patra wyićj. 

I Htrajthlcy W-cy i Puliii znle^,ell oil Hetmana — i oddzielnemi 

prodtlli inldxiułiimi i w Sądach Wojciinycli zasiadali. 

[ Cbiimit-itriu nio^dypi iin or^k- Miły zbrolnój x każdej Ziemi szti 

'z vbi)ri)|(wli| i dowodjcili - jM»viitnli |iiV/.uiOj W-cy Chorążowne Koronni 

I I.llow^y |ióiiiii\| i .S'udwiimi ale utrzymali 815 i tlawni Ziemacr. 

1'iłilcJitiH Kiinmafiy!, jn-jty ociciiiouii iiiwcstylnry luiii^żąt holdującyct, 

iia |i'i(rr/.t;biiob i'ltłlujn(7l^lt olc. tcdziu tylko «^ Król znajdował CUorąiy 
I \V-k\ KoitMiiiy z wiclKn cborijcwlii Koronną po prawiSj stionio Paai^ą- 
[oi>f(o nttu\ iU lub jitclwo byl mHhIou —» \w \avi^ znowu Clton^iy W-ki 
' UloWHkl. 

Iłitóoinciul |>r«ud Mctninituut w |iiiol)odiio i w bojn nosili bnó- 

tiitukl i n>Km)Kllł hinknuy. 

Obi-jLiii W-c>v K<n«mtil I l,U. - MuJc>ł Polni eiij zwali. 
L H^jdilnwlu Wit|*kviHl HęiUlowli* (.MhmuwI — Pocztmi«trx6 Obozowi. 



— 285 — 



i^snrie Obozowi lustygatorowie Oborowi — Pisano hybemy i kwar- 
ty Proporwnicr. 

Podwwliiicz<owie Namiestnicy v, Adjatanci Iletmnndw. v 

Mostowniozowie Komendauci twiercu i otauuic na KraaMb. ■ 

Broani (brama albo brona dawuió)) byli stx6ic ciDwający prsy 
bramach fortec. 

(Jeiieraloffie od armaty cryli Artyloryjecy. 

Rotmistrae Porocuiicy Puszkarae i ł. d. 

Do tyto!owycli Urx^6w naleiałj". Stolnik Podsloli PodcJtoszy Pi- 
wniray I»wczy rodlowczy Koniuszy Pt>dkouiuBiy Crcśiiik Wojski Mie- 
eunik Kiielimistrz Krąjeity Skarbnik Ziemski i t. d. 

Cbticiaź Unia Ltił>elsk<Ł" 8ri'iwua!a li«rby i pracdy — jKiKOStaly 
w Prnssaoh w MazowsKn w Podlasiu na Ukrainie Wołyniu Podolu In- 
flantach i na Rnsi dawne Urzędy uioktńn::: byli (am Cywnnic Strażni- 
cy Horodniczowie Leśniczowie Mo9townic»owie Jeometrowio Strukcui- 
aiowie Klnwnicy oprucz Koronnych co się tam przyjmowały i rojsiały 
w \viflkitjj obfitości. Ła\viucy czyli Asscseorowic eqaowi ntntymali się 
w Prłwsacli. 

Zastępcami w urzędowaniu (Pudstawkami i Ityli Subr<^a.ii vel Hnr- 
rofad NaraiertJiicy Delegaci SuMelcgaci Deimtaci Komiasatw Lu-jtra- 
tory Kewizory i t. d. wyznaczam przez Sejmy Sejmiki allm z wyborów 
po Ziemiach i Powiatach. 

NajniżMC 8«;zcblc Urzędów były: Wójt Sołtys Komornicy Woj©- 
Wodzińscy Kasztelaiiscy, StarnScińsoy Podkomoracy Oóiiiiczy^ Kancclla- 
lynszti \ icfikancellaryudzc SuHccptaaci PrulDkiiti^i Kaoeellisci Kopiali- 
Mi Woźni Sądowi, Pale»tranci, byli to AppUkauci Sądowi Dcjwnaenci 
Begcnt^tw i Meeena«>w. 

Do Dworakicb Urujdrnków liczyli się: Proknratorowie (iz^dcy) 
W-koryjjdKlwa Krakowskiego, Żupnicy. Mcuiiic/.Di Starostowie Nicgro- 
dowi OcliniiHtne d/.ien Krńiewwkirb skarbnicy Namiestnicy Szatni Pod- 
Bzatni Łow(-zuwie K<łuiu«zołvie Mar8Hdko%vic Dworacy Bobrowniczowio 
3okolnicxi:<wie Koiiiomiry 8/.aintłelaui I^klorowio Lożo icz<ł wic, 

ilialy i Królowe swoich nrc«diiików jako to: Marszalków Kande- 
rsy Sekretarzy KncUmietrzów Podczaszych Krajczych Koniuszych Pod- 
s&arbich lektorów ^czasem Królemcze i Królewny oddzielnych Kau- 
clerzów czyli Sekretarzy miewali. 

Za najwy£«xo gounoici czyli DygnitarttŁwa MiuLittcrstwa awaia- 
ne były: 

Marszalkowstwo Koronne i W-go X. Litcwsk. 

Mars/alkowstwa Nadwoiue, 

lictmaiislwo W-kie Koronne i W-«o X, Kit. Tel Itnlawa Większa— 
Polne Kor. W-go X. Lit. vel Buława Muiejeza. 

Kancier9t-..o W-o Kor. i W-go X. Lit. vel Piecłcłaratwo vel Vi- 
cekand. Kor. i W-go X. Ut. l^ieczijć Wi(;ksza i Mniejsza. 



- 296 - 




KaBclcKtwo Nadiromc. 

Podskarbiostwo Koronne i W-go X. Lit. 

Do ^r)'eokich Dostojników naloicli: 

Starostowie Poziwóscy Ocneralniui WielkopoUki^rai tytnlowatii bft 
pMKydowftli na Generalnych Sejmach Prowincyi swej, ton im i kiera- 
lUik nadawali. 

StArosta Krakutrski Jako Oenera) Malopoleki. 
„ WarmiuBki ,, ., Prasśki. 
,, Podolski jako Geucruł Zi<jui. Podolskich. 

OprocK czterech jak wyżej Ministerstw obsadzonych Iicłu^ 
Uri^dniKÓw do wyższych Magistratnr liczyły się- 8cuat Trybunały . 
dowc Tryb. Skarbowy I)adu^vski Tryl)«H»ai Wojskowy Itady £kono: 
caiw Koiuraiftsya Dobrego pgr/iidku Kada Nieustająca i t. p, — tu Unw- 
dńw luk od KaucoUisly w gór^ idąc do Dyrektorów Wydziałów czyli 
Oeparlauieutów z różncrai tytułami. 

Ale iwecl Ziuuiiiki nlal na Hzczyciu t'rzeduw jako obrońca Wflzec, 
władztwa narodowego z maudatu bratki szlachty a Uamalek Izby Pi 
aelskićj r. wyboru samycbie Postów wycliodzący, był niolada zoako 
mitoócią. 

Senatorów utywyisza cyfra świeckich i ilucliowoych liczijc, docJii 
diila 136 o«»^tb. Pcwlów czyniła z górą 450. Deputatów różnych Wt 
130-tn. Sliuietrów i Dytniitarz-y N.sdwornych do «In sii; liczyło. Stai 
Btów Grodowych 90. — Niugroiiowych 2J(J, Ziemskich Dustojoików w K 
ronie TCKł — w Utwie 5iX'. NaRusi Białej, Czerwonej w lutiantaoi 
Kurlaudyi i PnuttacL Kor. i Xiijż(;cych )>rzc«zlo 1,000 oprócz Zasti^ 
czyli Delegatów — a jrdy się do tego doliczy Officeniw Ur/,cdol 
i Oflicyalistów Dwontkich i t, i). «twoTxy sii^ kilkuuastotyAiacznr z pe- 
wnością zastęp Urzijduików większych i mmejszycli czyuuych i tytaj 
taniych dożywulnicli alfio dziedzicznych, Szlachta rwała siij do Tr^cdó' 
dla ' zyskania tjrtidu Jaśnie Wiolraoinych albo Wiobnoinych czego " 
bracia powiatowa nie źałowaln, co si^ i żonom podotKito. 

Kto saui urzędu nie |)ozyekał, po ojcu miał prawo uiywać t 
la — ztąd peliio Iłylo Miec)!iuk«wicz/>w PodstoUców Wojcwo<iziców 1 . 
stoianek Woj>!w<xlzianc'k Joź siłj nawet zac)w;ły nral(ia(5 tytuły Wujew 
daicjwiczów Wojewodziczanek Kasztclanieowiczów i KaDztctaDicoirici:: 
Dek — tytułami dzielili 8i^ mężowie z żonanii Jak to nagrobki z 
\my«b czasów itziś tkcalone świadczą — ,,tu leżą azczątlu ćmiertelni 
ałl» prochy, zwłoki Wojewodziny Bracluirskiói Kasztclanowój Wojnic- 
kiej" i t. p. Osobliwością byl szlachcic w Powiecie hez Urzodu allw 
bez t>'ttdu — (^hyłia to byl S^vircxs)ką (homo uovus) uic miał niim 
11 hraci powiuiowój albo miał ZHiirj-sk jaki ^bywali 70-do lelui niera 
['o(Utołicowie allKi Woje wiwlzico wie i t. p. chorowała s/laclita nasza n. 
urzędoiitanią lw> i wttoczafl jeszcze kiedy WoJowi'i<lzlwa Czerniclwwi 
Smoleń. Parnawskie Wcudcuśkio odpadły od Korony uie przcataw ~ 
się o fikcyjne tamże Urrędy i tylnły ubiegać. 



— 287 — 



Jesitcjw tn dużo opusŁCzoDyeli Jest Urzędów — wypngttaetti Re- 
genci wyli Notiiryiisze uo spisywania aktów dobrćj woli, MarsŁalkowie 
Sternikowi Pornexuicy co po vreiach władza adminiatracyjno wojskową 
sprawowali Meocuiiiii i Adwoknci co się w Pale^tree odradzali i wiulk^ 
cyfrę iirzcdnlawiali w epoce pioniacki<y Pobki — i t. p. 

Pryiutiai -L tytułu lutcrrcsów clioieli lilnskicm Dwory liwojc ota- 
czać i lia wi4'.r Kruiewskiego Majestatu blysxczei — uMeli Kaiiclerty 
Nadworuych llammlków Podkotuorsycb SŁarbmkńw — a Dycnilanie 
Paitstwa SŁ-natorowiu nie micU sobie xa ubliżenie fuukcyi tćj siiolniać — 
Biakupi Krakowscy Warmińscy Pomańscy i inui dobnte nposażeni ua- 
ćladowali PrjTuasow. 

X-ta ItadKi willo wie Oslrogsoy i inni Magnaci w Koronie na Euai 




xamoiućJ mlacDty jkiS okiom i na<Uorcni Mamzalków Dworu icoBt^ą- 
oćj, kt<^ry dcłdl« przsfttrjuguł kamośoi przydtojDU^ i sturoiKilskiego 

obyczsO"- 

Do jwzyskaiiitt ursędu w Powiocio Ziemi i Wojewłjdztwic tnscba 
brio koniecznie byi^ tam osiadłym btiiu possesiouatuii — lieno nati, co 
Bit; dobrowoliiii! z "lasności ziemskiej wyzuli nio dopusKctając podziel- 
uoki roiiziimej fortnuy i jćj rowlrobniuniu nic byli udsijdzcm od uży- 
wania tytul.iw ojeowakicb, on'Hzcm i urzędy sprawować mogli do któ- 
rych im zdoluości j nkształcenie naukowe wstęp otwierały. Ci. tfcno 
nati, cboćby za^ianków aynowic gdy się jako Dworzanie u widkicli 

Panów z kantów otarli i prócz pulom windouioAciami zhogaclli untysł /, 
za prottkcya tych Panów wchodzili do iiiinycii Ma^istruKij" na appti- //// 

kacyą i z c/.ft.s«iu wysokich stopni i dostojeiiirtw dost«;powab — a Wój- M 

towiitMfa .Soityntwa i Wybraniectwa wjincznio niegdyś dla kinie<ri prze- H 

ztinczonc z rąk z&^ciaukowćj iwlał^lily nic wychodziły i uadawiily jćj H 

przywilej bene posscssionatów. Slimi^iław Atigiit^t pragnijc kraj zrefor- H 

mowuć 1 jego inst)iiicye zaoofane przerobić, sprzyjał stanowi niioj^kie- H 

mil cbciiłł go jifMlnic^ć wyra^.nic i do objęcia jtrzczcń rządów uilodzici H 

micJHkiegrt pr>chi>i]zeuia z wytezcm uksxtalceuiem do wstcystkich Wiadz H 

i Dyluuttcryj doptiAZC7.oną liyla a wcdłng Korlimiści atopuiuwo uagra- H 

dzana sajmowala nieniz w tiierarcliii urzęduiczćj wysokie miejsca — H 

dawna wyłączno,^-, nepotyzm i nmtekcya zwolna bladły i ustawały. H 

Do Ciy-ędów Miejskich szL-icbta się nic rwała, i zwykle je lekcc- H 

ważyła — żadnej dla nidi nic chciała omać utegWci choć posiadała H 

Dicrucboniosci w łerritoriaołi miast — co jetlnak póKuićj przez oddidcliu: H 

Ustawy nrcgulowauc zoetalo. H 

Magistraty Miejitkic livły czv8to Hmiicypalnij Włailza — w nieb H 

UTzędiiwali z podziałem na Ylrzęilników i Officyallstńw: Wójt mogd)'& H 

jłraweni Magdebut^kicm nadanych opiekun rządca i 3ę<U!a, póAnićj H 

w Burraiatrsa albo Prezydenta' praeniieDiouy — Ka.icy Ławnicy IJnr- H 



— 288 - 

grabią lBS])ck.lor albo Komissanc Policyjny — Poborca Rcwisor Sckrc- 
tan Podsekretarz Budowoic)!}' Fizyk CfiirtirK A<Ijmikt prawny allw 
Proktinitor, Arcliiwisia Dziennikarz Taiator E^kntor — Tsrgomisti; 
I^sarz ProtukitliNta Kauc«llista Dozorcy witjaoń poiieyjoycb, Policya 
(Ccklanc) MUicya Uiejdka naresscie Kat do Oł1łcyalist<!iw gic iialicjuil 



211. Sejmy. 



Zarodem przywlych Sejmów ti nas były Wiece, któro wic «>d n.ij 
tlawnidsKycli czasów po Ojwlacb (Gminacu] )>óitućj po Kasztcliiuijac 
i po Ziemiach odbywały i wyj^yn-aly z urwidzeń guiinowlndnjcli. 

Nasi Piastowie nie podKopnu ich, owszem zostawiają je, ale , 
wirostfin obszaru ])austwa wyiukm jiotrzcba otoczyć aiij Itatlij nicoj 
Btępuą i dwunastu Rajców zapewne z 12 Ziem na które się kraj wyV 
Ozaa łliiielił wybranych zostało. Mądiy B<;les!aw Clir. co stwor? 
i ochroni) Poloktj ściśle si^ z niemi znonl, kraj i)bjcżdj.ał, rad icb i ji 
Bta^vieit nie odrsucjt). Obok uich iMwstąj^ Nadwonie Uii^cdy ivani.<Ic^ 
Scdm MarsKakk Micczoik Skarbnik i t. d. i takile wcluHizą do Rai.' 
jak rownici rucbliwośei /.iemianio imj zdrowego rozsądku i bystroS 
uniysiu, pouiaBi. Po Bolesł. Chrobri'm prz^ nieaiczfjsnjnn zwycTaj 
podziału miudzy synów paujłtwa slabfa sjujnia miijdzy Z)«iuiami i os' 
wyż*zą wlarizą w osobie najstarszego syna reprczeuEowanij — dc_ 
Kazimierz Sprawied. zwołuje IISO r. do Łęczycy .Sejm licniiuja 
z duchoMTiycU i świeckich Dostojników aby nitować kraj i w ^ " 
zwijać cało^. Kiai^ta innych dzielnic Biskupi Prałaci Ryrer«li 
(Barouca Comitcs) MilitcK i Kmiecie zwołani ułożyli Ustawa kUirn 
wickiiz^j powagi zyskania pod iatwivrdzcuie Rzymu o<IdaU. Kzj 
zatwieruzając IJstawij zatwierdził tćni »amem i Senat gdzie z Król 
Dnchowicustwo i Stan Rycerski zafiiaduł i tym apoHołn.m trzy S 
do ohrałl następnie rayli .Sejmów waluych uprawnione zostały, 
po Ziemiach Wiece nic ostaje, s^ to .Sejmiki w przyszłości. Lokieti; 
drugi taki waluy ^:iz<] czyli Sejm (łu Chijcin zwoli^e. tam rad 
o wojnie z i^ikoncju Krzyżackim, co tak krajowi dopiekał i dzieli 
ze Stanami Państwa Dncnownym i Rycerskim, wladu) iKilityczn?! i pr 
WDiiawcwj. Ł/ikictck weapól z synem Kazimierzem po r»z drnfji 
odbudowania zrysowanój i oolabionćj za doby podziałów Pobki ai^ 



— 269 — 



z eórck 7.a|icwiiiu zrzeka 
publicznycb — od pamdl- 



brnli i dzieło się powiodło. Edykta i Ordyoaeye poTxąd«k snsiAdnnia 
na Sejmach wukaią i instytucja ^owa. Królowie tu w całyui wy- 
atcmtją btaskti, rosną w powaga bo kn^ uinujc io go ocalili <kI na- 
elSKa Cermaniw Waregów Krzyżaków i Litwy. 

KazimicrK późuićj W-kim naiwauy zrozumia! jwloicnic kraju, 
idue w śliitly Ojca spoii go pragnie iiiociiiOj pru-z jithiukiu prawa 
i Ustawy i t« p<> ilojraalćj rorwadKc na Wiocach \w lYowincyach 
układa w Statut Wielicki r. 1847. 

Ludwik, aby prawo do tronu Jednćj 
taą prawa staDOwiciua nodatków i eit^arów 
ncgu ezlacbt^ uwalnia świecką i diictiowną. 

Za Jafdollwiia I-g<i jni naród iweiul potęgę swojego wpływu 
w rządacb kr:^vm i dal poznać żo »i^ z nabytego przywileju wyzać 
iiie {lozwoli, skoro ten litoiiarclia złożony iiicujocą iv J^-dltii gdeic ua 
Iowy się ivyłiral, tilaj^a Scuatorów i Oygnitarzy co gi> otaczali aby 
syna uic odsunęli od iroun i takim Mpu^ubciu prawo clckoyi Paniyą- 
etgo powracał narodowi w Radzie Królewski^, na i^azdacfa a {>ó£ni«j 
w Sejmie rvprczctitowanvmu. 

Odtjjd KaHcIei-/Aj Obojga Narodów ezyll Pieczętarze nabierają 
wielltiega znaczenia bi> przymieje i nadania Panającycli mogą opatry- 
wali Piece^eiii dla iiuwa^ri, albo jój udmawiaó — są Vi Biróiw; praw, 
odpowii-dwałni jirzcu unr{»dćni. Paniijąiy /ai-zut^eni iiiuóstweni i-praw 
adiuini^tramuycti wjilowych polityeitnycli i t. p. zmuszeni zilawać je 
na CKifliikow Iia<ly aiu i <-i iKulolać uic mogą tmcba tworzytr uowo 
Urzędy — nula je wiu-ij ezłaclita goni ja nićmi po Wujcwództ. Ziemiach 
i P-ta<rli lakuijc honomw i takim spoisobem z oszczędnością Skarbn ma 
teraz kraj bezpiiitnych bonorowycli Un!<;dników — alo wladzsi Majesta- 
tu Iiladia coraz banlzićj a iiajwicci5j ją poderwało i>rzy|ta»/.czenie stanu 
szljiphi:pkicgo do władzy prawottnwczOj i imwiorzenic mu władzy sij- 
cluwćj i wykomiwcaej. « jirzy królacli jiii tylko w drodac »pellaq'i 
najwyższa pozoiulnła iustytncysu 

Litivicj nbsolntnio przez WW-icb XX. rządzonej podoba hic la 
8wolxMla Korony— dla tego leż ściślej sit; z nią łączy, lierby przybiera 
polskie i cały pmwie iwtrty jwiustwowy. 

Odtąd Sujmy wiellue naprzomian w trzech wielkich cx«»ciacli 
Fal^Stwa eię wlbywają: w Ilorodle Korraynie Brześciu i t. d, Polska 
przc<Utawiala czystą fedcracyą Województw Ziem i Prowiucyj na Sej- 
luie flmchue jcdnoAć Htanowiąca, szkoda tylko, że jeden wyłącznie 
Stan Itycerski czyli Szliicbla cala sobie wolność i władzę zagarnęła 
«^ lokceważŁiiiem iiiuycb shóuw siKMGCznycb — kiedy w innych krajach 
stan niicji^ki pi-zci liandcl i jirzcniysl zbofcacony nabył znacui- 



• 



I 



Earoi>y 



m»j n nas o podniesienie dobrobyln niia^łt prawie się nie troszczono. 

Nadeszła stanowcza chwila po>vstaHia Parlamentu. 

Na wojnę z Zakonem Kazimici-z JagicII. potrzebąfe pieniędzy 
1 odbiera odjiowiedi „ie to wymaga decyzyi na wabtym Olin Narodów 



— 2S0 — 



Sąimle ta zwołaniem iwsl-iw k WojewńilJrtw i Ziem". Jakoi, zlożouy 
byi Sejm w ten apoHóh w Piotrkome i possło już odtąd w obyewy, 
io hoK Łych Pogl<)vr £nduc pmwo (Koiistytucyaj n&i Ustawa opaść n^J 
atiyie — twomy się więc Itha Pot<«lHka nie tak juii Milvżna od Pau^H 
jąitcgo J!ik SłiuHtorska ?. uoininacyi Króla wycliod^^ca — elowcm f^^ 
watuLJu lt-)}tn AKlacbeckii |i»d iCr-Jluni. 

Nai)iVijnn radeit Janowi AlbrecIjtmTi KalHmacli jcj^o l»yly Och 
miatra uKninić pyciK utaiin 8zl!iclici-kił;j;o. itoatrupnit-j iiosU)]))! 
xandcr prae|)rwwiid/jijni' Koustvtttryj[, ż« ani On ani Nasli^jicy jtrso I 
ws|)ólnt^j Kcody dwóch Izłi >>enatorsKićj i PuHcIskić} nic stanowił'^ i 
niO|ris. Król jednak wszyHlkiomu ton nadawać bodaio na Scyuiach, ktdi 
sam tylko xwolywa^ ma |)rawo, Iicd7.te riowoiuil w bojn i rozdał 
orzi-dy i t. d. Tak wi|jc .Sejm Walny Kkłailać się mia! z trzuch S 
Mow — / Krńlewskio^o JMinutorskiujro i Kycerakii-go csyli ezlft' ' 
Na to jni Słjmy l'oslowie iir/y^ol-iwani przybywają bo k in 
mi, dia ttgo loi trwały krotko. Kaiii?1or/ przedstawiał proiweyi-yi; 
Tronu a jeźli się na nic nie xgadzauu .Sejm si^ rozcliodzi) — do i>i 
H£le^> z^vyklc' ^Jmu nrnlii.tly t<ii; zdania i f.icc>da naRtt;]>owała. A 
\Tapauia)c bywały Sejmy ita Zyenmntńw — wiii-kiww jnż Państwo 
łW^ks/e wieiiody i Ki^^cia — dłuteze też i te Obrady bywały — 
nrfjtpionia było na nich zatlnżo ^adnlMwn ależ eh*^ popisywania 
X wjnuową («wada) była to ałnboiŁć naiodowa w: Hzkm wynic?<iai 

Za KlekcylnycK Królów wj-ralia 8ii; niurzijd 8i.rjntowy. Nasia: 
turaz Sejmy Zwyczajno i Kadzwyrzajne, l\oiiwt>kacyjne Klckcyj 
Komaacyjnc Paevlikacyjno Koiifudcriwyjm? liikwizyt-yjue ICxor(iilaeyj 
i Ik-Icpicyjnu. *j Ostatni Wielki C/terolelni z ITSB r. byi komple 
uyui {'ailameuleiu ^ urządza) Kraj. zaHtarzale Ustawy i prawa pr 
rabiai w ducliii cxasu i iwtrzcb 1 clicinl wprowadzili nowe sasady 
litycznep) życia w narodzie — ohradował te* ai cztery lata a konij 
flejmująeyeli łvyiiosil o*')!) pitjćaut. Tarf^owiczauic st3nt]li w ])0]>n 
i zepsnli eatą jepo rolrnK;, tiidKieić Kró! zełiwiejnyni cliaraktereoi. Dj| 
ryiiszo po Sojmio każdym oi^lasraly iichwali)no Konslytiicye, a te * 
etępnie w Moirykatb iioi-onnyeli Slatutach i Volumiii:u.-li L.cgum (Zbij 
ry Praw) zamieszczane hywaly. Czynności Czteroletuiego Sejmu 
mamy "^^-loszonych w DyaryuMzacb. 

Trojakie więc były Sejmy: Zwyczajne albo Onlynaryjne co dwn" 



*) Jalio nowoM wystąpiły iiod koniM B-ptćJ dwa Sejmy I}«1eiracyjn« liex 
IMIa na gsoIo, ale x Jren upownKiiieola. Plerweiy i !'!>>' — pod Prynuwim Po- 
doiUiB, drugi 1TTS — 1TJ5 irwującj- pod Ołtromkiin D]). Kujairikim — na tii«li Ue- 
iDBacya o4 K-ptti) wytaacaoua układała s!^ s Uiuirtnmi OI)C]'ch Potąatj}. Kacol 
tmtriroti uchylali ilf ód t^ fnnkcyi upokarxiijac^ — pn««xunaji(0 łu Delepuri piJśS 
raa»4 ca Katcliaietiem KjO*, I poicpiając DiełeKalaą formę 01>rail i dir^la t;Dca 
Stand w Bloionycii, 



A 



— 291 — 



I 

I 



lata, Extraynljniatyjne i Prowiucjcinalnc W-kopoIskie MnlopoUkle 
Prana i Rusi — iiares^wic po Wiyewóda. Zicniiiich i P-tacb ticjmikami 
tylko iiazj-wune — cala imtciu PoUk» sejmowaiS i sejiuikowuij miuła 

tirawo a Sjnody PMmncyonalne i DyccczjralUB eic czi5m iim^in iH 
jyiy, tylko Scjumtiii Diicbowicóstwa Polakiego. Utiiworsaly (ncrwa- 
tua) uft ^kijoi walny Dpncedzaly o cz&m się ma ratUić aby Poaluirtu 
8toso^v»u 1 jaf. wjTobłone olrxymywali maiuutty, ale łt instrukcye nie 
mo^y icie^iać ani ofiraTiii-zac Sojmii gdyż lo była Najn-^Twza Uada 
i Instancya Prawiwlawcua a z tonu tych iufltrnkovj pragnęła tylko 
irieib:tL'>6 «> Kraj cały myśli. Jnlto swawolą czyli niiilużyriem było 
wolności jeżeli Posłowie Zitimacy anaroie swoje maiuluty H)>i'lnioiic 
ffliei', chcieli i wyżej mtd wolę ogtilii, kła4lli życwnia jakiejś Prowinoyi 
lub Wojew/iiktwa bo tym eiWMKjbotu kraj by się rozpadł na wiele Kze- 
ozyposjwlitycli — tymozaseni łeba Pog«lśka wykoleila ń^ piUuićj, )iod- 
kopywala powagę Sejinów Walnycli i stała sit- źródłem i i>owodeiu 

Sejmiki Belaoyjno dają się uspranicdliwii^ — /jiszczyceu! zaufa- 
niem wriiiZ-iobywatoli wybrani Pogłowie powinni byli za powrotem 
z Siynm WidiiCfio ałożyi^ rełaeyc jak tnafnikcya wykonali — ale pot^- 
|)i»i!' nil uiiłi Poiiłów żo ))osx.li za witjksiością nie godxi)o aię, ani |io> 
topiiu- i odrzucać zapiwłłycb jnż ITcIiwal i Konstytucyj — to już pry- 
wata Moźnowladciw wyslciwwala. Żeby tcmn w przysiEloHci ZHiwbiodit 
Królńwic przed Sąjmem Walnym wysyłali na Sejmiki ludzi wplywo- 
iryilh t pfttryotyzmn i xacno«ci znanych z instrukcyauit od siebie 
i przedstawieniami, a to jeszcze tnirdzićj w zaronumialwć i butę szlach- 
tę na jtrowiucyi wzbiło. Ma 8<^'jniiki )!.eromadzaU się BenatorDwic \Vo- 
jewoda i Uri^nioy ziernwyf Ziemianie ozyii 8/.laełita possessyonaoi 
i uiepowKSSyonact — po ujiboieiiatnie obierano Mareutłka do kierowania 
Obradami — następnie Ucliarowany od Królu /Sejmiki Delegacyj ne) 
zalecenia od l^inu objawiał — niektóre przecbodicily, a wsamian za to 
ąict.1 pfKcz Panów drobna Kziaelita cyfrą przeważna polecała icb ilo 
lirieml Ministerstw linław i Pibcz«}ct. 

U. 1733 oddalano Dysi^dcntów od fnnkcyj poeeUkicfa, dopiero 
St. August pod obcej aiły naciskiem wrócił im dawne prawa. Liczba 
Posłów na Sejm Walny była w rńinyeli eimkaclt tiyla& i uieatala, 
lU^wyiazą była za Czteroletniego Sejmn 1>n z Senatem lącKUtc 
6G0 Członków obradowało. R. 1791 iiicHlcty! w przeddzień osta- 
tniego rozbiorn i ui)adku H-pt^j zn|)adlo prawo nowe © Sejmacli 
i K(.jinikach czego się u uas luiłzie zacni i mijdrzy oddawna doma- 

fili — wskazało etalc miejsce i lemiin dla Obrad, aposiib wybierania 
iwłów, porządek obradowania, prerogatywy Marszałków, i nte nhli- 
iająe nieOKiadićj szlaclieic przypuszezalo do głoau na .Sejmikach tylko 
Fo99C8syonatów najmui^ sto z'łot. opłacająeycli jmlatku (census). 



— 292 - 



^^^^^^^^ Prawa Polskie. ^^^^^ 

Jalc n-szędzie, tak i n nas uwycicaj zamit^nial się w prawo. I 

UcJinnly Wiecowe, Ustawy iia Zjitzdftcłt Łęczyckim i Chi^ińiOtifl 
ol)ji;Iy, i nowćmi poBtanowicuiaini roMacrwnu wwtały — w udżk-lnyiw 
X-iicu Ityly tnkże zebrane w Ustawy zwycsnjem nśniccnntf ]jr»vill 
i praktyitowane jak tylko Xiąił;ta udolnych do tego opatrzyli Itulzi -^ 
i zdawicndawua wiadsą prawodawcia i Panujiicy nasi i Xi(iźijla ndiiicH 
oi E Ducliowteuetweni M^ i Stanem KyccrHkim dzielili. Hył Jai wł« 
materyaJ przygotowany z którego roątlry Kaum. W-ki i>o«lRuowił Bkdfl 
ny&tsi£ ol)cqc JednofttąJDoioią praw Jako cementem Miśłćj spoić nn 
cacfci niegdyś podzieloną Polskę. 

Ułożony [)n;e:teń z 1347 r. Statut WińUcki m picrwmy dokliulny 
Zbiór prawa pUane|;o uwaia^: tr/,eba — len obcjnin,ie prawo cywili^ 
kryminnlnc tudzież urządzenia po1icyJno-aduiiniHtracyJiiv. Fouiitaififl 
tupo Sljitiitti jakkolwiek l>yły prawa na luicjscuwych zwyczmiach onąM 
tu, zawsiK 7. Kodcxn .Iu.ttyniaiia, jak było w całej Europie i do mag*! 
wiele »ic artyku!i'>w prawic żywcem doHtało — i nie można tego potę- 
pić bo ]>rawa Bzyoiskie wyrobtone długim czasn przeciąłem nal)y^ 
wielkiei powagi i słusznie, gdyl przewidziały ^T^zystkio niemal )>ni^ 
jtadki do Hi>or<łw i zwa^cń prowadzić mogące, potrzeby i^połecxcitHk)fl 
wuOeuine niii^dzy lud^-uii stosnnki, obwarowały własuo-^ć, kładły ba 
nilUec na wybryki naniiettto^i i t. d. fl 

Jagicliwuowic i Kk-kcyjiii Królowie według (Wtrzeby nast<,'))niu rofl 
wjjali te ^ri.'id!owe prawa i przerabiali w diictiu czasn i wymagań sp(H 
łeczooćci pobikićj a sirec^ący wolności, jako Jironicy w okn !itan ittlJM 
cbedd na Samach niical zasady prawa jwlityczucgo i władzę urawM 
(biwczą prawie wyląciiuie sobie przywłaszczywszy, projektował wieW 
nowyeli Koastytucyj (Postanowień) i nraw któ^(^ zwykle bywały jcfl 
twierduiuemi i Zbićr praw {H>wii;kszaty. Slaliit Łaskiego /.t^bral fl 
roiprwtzone Artykuły praw za cza3>W Alexamlra Jngicllończjka i z]fl 
siuu urzc^iową iKiwapii. Litwa za Zygm. Starego dawny 8tntui Litv« 
ski za obowiązujący przyjęła, len w niskiiti J»;/.yku nai)ifl3ny ]>i>^.nifl 
Wotyńsłum iiiij nazywał. Statut WiSlicki po łacinie pimmy przeltiżfl 
na polski z ]>olecema Zyg. Aii^^. Ilcrbnrt z Fuloztyiui i otr/.v]iiał iii-nfl 
dową powagę — tak samo i Htatut Litewski ukazał się obok ruwkieJ 
loxtu spolszczony za Zygmunta III-go z jego jwleccnia, co było HObB 
niepotrźeboćni gdvź ta rusińdzozyzna nicwk^le się od polskićj itl^HI 
mowy. Prussy Koronne 1598 r. zebrały w jodem Statut prawa swoT 
Prowincyi które zyskały zatwierdzenie, chociaż przebija 8ię w nieb i>e- 
wna o<lrębnoŚć. Obszerny Zbiór Pmw Polskicii wydni na widok jin- 
bliczny Kożuehowuki, niegdyś KonH:dcrat Harski- uczony i biegły pra^ 
wnik Ziemi Wicluńakićj we wd Mokrzku a ostatoczoio Drnkamia X^ 
Pi^iarAw w Warezawie wydala Zbiór Praw Polekicli pod tytułem Yolfl 
mina Legum w 8-n tomach. ■ 



— 29S — 



Tak wiijc dawiie Wilkierze Miejskie, Artj^knly, lisly i Ordyaa- 
cye Bractw KuniecJui^h i Cc<^howycli, Artykoly r7yli OrcWnacyo Mar- 
ezałkowskie i Hetmańskie ona Tryb»iiafókiv, Uchwały feanfeilirracyi 
legalnych, Artykaly i Postanowieaia 'naprawę escessów czyii Esorbitaa* 
ey} ua ccin maji^ee, Statuty oddziuluycli uicguyi L«imy<;li Prowiucyj jak 
Mazowsza, Prus Koronoypli i t. il. gloweiu W3xvetkie Ustan-j- i prawa 
dawne wsiąkły w Vuluiniiia I./Cf;am i w poroz(iiorow<>j jeszcze rolsoe 
pokaże 8tc nieraz potrzeba znajomoftci Praw w iym Zbiorze zawartych 
i» wc^Unp nich roztrzygać wyjwlnie wydana)^ się kweslye skarbo- 
we admiaistrocyjoc i eąilowc, albo sig ni«iiu posiłkować *}. 

Dofliyi Jest spojneć na te Xi^gi Praw aby ndewyć CBolem cj-wi- 
lizaoyi naszej i postępowi — bynajmniej nam to zdanie obcych „Polska 
niorsĄdcm »tol" nit; nbliża-^naróO jirzcraźouy Tybcrj-nszanii i inncmi 
De»poty nie luial przekuuuuiu zloiye cjli^j wład/y czyli rządu w ręco 
Paniyącycli, zkijd już krok tylko do absolatyzmu— a b^ly na to pokusy, 
tylko si4j nic powiodło. Prawa Ustawy i wj'cliodząe« z uich iiutytncyo mo 
przestani} być niian^ iiksztalccoia uarodu. Prawodawca znwKKc się ol^Iąda 
Du to czego Kraj potrzebiye i co spożytkować putrati. Mogły być i ja- 
kie słabe strony w prawodawstwie naszćin i to ujmy nie robi, bo lue- 
doskonalońć ceclioje wmyslkie ludzkie dniela. usunąć je alW naprawić 
zostawiuucin lty!o nóiniejszemn czasowi. Jakoż pod koniec R-pićj za- 
cny Exkanclerz Auarićj Zamojski na Sejmie l77b r. wybrany do [irzej* 
rżenia i przerobienia praw duchowi czasu i potrzebie odi>owiadającycu, 
acz miał na uwadze pnstijp ^^rntagaj^jcy porzucenia uiokturycli nprze- 
(beA i kostowoSci i uic posutiąf się do zerwania całkiem z przessłoielą, 
a jednak nie ))otrałit pnekouać stanu szlaclieckic^ o ]>olmbie refor- 
my praw praoaturtalycU zacofaniem rażących i praca jego odrzucona 
została, kiedy to jedynie Kraj zbawić mogło było. 



4 



Sądownictwo w dawnej Polsce. 



Ni^wyżna Zwlentebuo^ administracyjna i 
dawnych czasaob w ręku X-żąt udzielnych i 



eądowa była n nas 
Panojącycn. Zajęci 



') Jak wciciulc w prawodmrutwie nanem »odxily nit; i>D}t<ia o po4iMUo 
i akutkaoli labespiecseoU wienyMnojci ua <Iobrtioh oloruchnnifcb, irymatraie o Mia 
twUiIcty KciiiKirtiicyn 2 r. I&88 upadla (VoI. Leg. 2 «tr. 1319). Ta nehwiila iwta- 
Ubt tyl« pdt]rl«citne dU kredytu sat>a>ly Jawuoici i iiionjsebttwn lapiciw prior tent- 
por« pottor Jnrti, euady na któryob polega Utota hypciteki—a lubo ta ostatnia noswa 
nie była wńwostu J«axGie ntiwauą powołana Jał pnecloł bfU do ircta iostirtDOra 
bu ataii, co dotąd w iloRkonalnćJ tł-Iko ftirml? pod aaciT% b}-pot«ki, uiemalij doolo- 
fledoi wyintaileai ntJngi na Zaobodiie i u uał. 



4 



— 294 - 




Wtjsą i eorns Uoziiiejs/«nii ^[irnwy pnństwa, tnnsieJi whidiMi aądoir^ ; 
i^erzs^ pawvłaii,vm do topu Urz*.Hiiiikom ~ okazała si^ potru:ł>a uiiti 
nowiouiu Wadłs Sn«Iowycli w iiai-(Hi?:to ahy ]x)wag;j i imieniem Paiin- 
JUCcpj wyrdłcowaly nacliownj.-jc dla oicljio uajwyżsią iiuilaiicyą w tlm^ 
dee aiuMlIacyi. Wiceo albu Jloki Walno (CollłKinia ceneralia), gdicJC 
X-ta Itil) Tańi^ący xaeindAli pot^ołn z Kadą Finałów i KomessW bj^ 
ly niywjżBKym i najdawniejszym S^em — póiiiił-j po WujijwóUa 
iwjich Ziemiach i PoH-iatatli unadzone hyiy takie Wieoe gdzie Woj« 
wodowie albo Kasstelnnowie prezydowali a «! ich wj-roków ap)K>llacy| 
sily d') Monarchów kti'irzy na ScjmacU jij odrzucali i zmloiiiali wyroki, 
Gdy Ktąd tiowdlun'aly zalcgłoiSci i z ijowmIu Kawicsx«nia wymian) spra^ 
wic-dliw(>.ści wielkie siij działy nadnżycia itezprawia i zajazdy, musie" 
Krillowie % praw wylącziiju Slajctttatowi przyBlu(:ujiicyi'li rolłić iisl';p8tw 
Stanowi Kycerskiemn — przecbodzily w ręce silat^htj; Władze Jnidowe 
na Pruwineyi, co pociągnęło na^tcpme za solif) wdarcie sit; do Wladz"' 
prawodawezćj z krzywdą iiiiiycli stanów bijoIcczuość skladajiicyc' 
a z cuLsem i ograniczenie WJatwy Monarchiczui-j, kif<ly zapatlla Ust; 
ivn (lcx) ixi za |»w8zeclmą tylko zgod;^ Stauów aa S<.-,imacu w obr<jbi< 

5 niw i St)dóiv zatwierdzone Konslytncye [Hiwage i znaexeiiie mieć !«; 
q. Na ŻJjilauie stanu szlaclicekiego (pztmu «i' d!ugo JaglellynirtTiw 
opićralij ciiw: oBprnwicdliwioue było ubszfiniuŃci^ Kruju i KoiiiL-czni) dla 
jego mieszkańców (lotrzcbą zgodził si^ uareazcie Stefan Katory i jw- 
zwoli! na ustanowienie Trybunałów W-kopolsk. Malopolsk. i Litewski" 
go. Po owycli Wiecach królewskicli do najtławniejszych Sądów nalei 
Sejmowe gdiie rauiijiicy z Bada zasiada) i sądził, ałc i te Dstuł, 
jt czasom gdy i-ozdzietone) na ró^ną) nazwy Są<Iy w Krajn obmyśl 
drogi sprawiedliwuk-i. 

Powstały ptHnićJ S^dy Sejmowe całkiem inne od lycb, wyłączni 
]>raw obrażone)>xi Mąjestahi docbmlzącu które Delegowani Sixl/.iowi< 
z Seniitcirskiego kolii, wraz z Delegatami od Marszalka Izby P(Ki<:lHkić, 
roztrzygali i^pinki przeciw B-pt^j, wtrady staan, banty, rokosze i wszel' 
kie niAohiuacye na szkoda ojczyzny i t. p. były Łak^ tycli Si^dói 
ptz«dmioleni. Monaroba prczydowat t>odczaA wprowadzanćj akcyi olmi 
ioue^ MajertatB, ale gdy <lo s^jdzenia przycliodzilo, ustępował, żeb 
zdamft i głosu Sędziów nic knjpować. 

8i)dy Relacyjne ztąd niaj^ nazwiakOr źe wyznaeiteni od Króla Se 
natorowic slbo Członkowie przytjoczDĆj jogo liady, z^lawali mu spraw- 
1. rozpoznanych prcteiuryj i sporów oliu Htrau dla ostatecznego zawyro 
kowania. 

Sądy Assessorskie Kanclerskie albo Zadwonte odbjiraly nic iv re 
zydencyi Królewski^) — to prezydowali Kauclorzc a zasiadali Hctcren- 
darzc Regenci Kaneellaryi Sekretarze i Pisarz Dekretowy — powstały 
one za Zyg. Ang. Na Awessorów Sejm wyznaczał Członaów lzl)y Po- 
ielsSti^j — przybierano i szlachtę z głosem doradczym tylko, i przyiiii;, 
gati że sckretn ani zdania wotnjąrych nie wydadsiv~ appellacyi <Hr 




— aj& — 



tych Sątiiiw nic I>yio. Starortowic csyli tsądy GMzkie wyroki egio- 
kfruwnć tiiialy obon'iA2ek. 

iSady Keferemlarskie nrzyjniowaly skarfd ' Jasienia obj-^ratcli 
Mil4^lir Królcwakicli i ilonoHily <> nich Kr'''Iowi lab Kanclcr/om. Skład 
Sądu ftaiiowili Kanclemo albo lU-fea^ndiu-Zf jaku Pruzydujący, iusty- 
gfttor Koronny Kegenri Kmic. Meirykitm-i risiirzu. 1'raediiiioU'iu Sądów 
tycb były sprawy włościan z dziortAwcami ikrńkwłizczyiiii) allKi Smro- 
stłilul, o granice wręby wody pastwiska |»()lt.>ry Wybratiiectwsi Solty- 
atwa młyny dziewicjoiny sepy i t. d. Ordyiiacyc, ud Patronów wystą- 
pująt-ycli w ((ijronif 8lri)n wymagMJiy przyjiwoitogo w obnjbie Sądu po- 
stępowania. 

S.-jdy Jtarszalkowskie. 3Ian«)>n!kowio W-<:y ICoronni i LiU-wscy 
wresiŁrii; Nadworni sprawowali w iiiiejscn renydencyi królewskićj wła- 
dza policyjut>-8iidowq — a ta i do krajowców i do ciid/zHiicinoow alq 
r(ncii;gsi1a niiaiinwicićj ijodcias St-jinów Elckcjj ZJawlów równie* nji 
Pokojacli Krótcwakicłi Uticacli i rrzedmicikiach Stolicy Inb gdiio Król 
rcityuowftt w promieniu ua miltj. Sa wcttjpic kaidcŁTo Siymu Artykuły 
Marsjialkowakie odc/ytywaiie liyly — MarjfŁftIkuwic zatem byli Miui- 
Stnmii Policyi — pracdmiotcni tyrli Sądów bvly Imrdy, ]łr/,cfil^pstwa 
i xbrLidHic, nadużycia w taxic •/y"''"*^'^') xwarfy*hójki naparci ■/. doby- 
ciem or^a po)ąciK)n« ba kupców kraiuaiiiy przekupniów mieszczan. 

Trybunały jrlówuc Koronny i W-go X-twa IJltwakiego. 

Stefan Uat'>ry idtjc zn radi| Jana ZaQioJ»ki«go x«zw(>1ił aa luo 
i Kitwicrtłzil — tn S<,'d£ianii t)yłi Senatorowie i SIau Rycerski ii pize« 
wzgląd na sprawy ducliownc tu niogąc« jłrKyclicdzić Mzcwiu Depwto*va- 
DTOb z Duchów ieiistwa wyznaczono — dla W-kopolski 1'iotrkAw, a Ln- 
blin lUa Małutwbiki na rezydcncye Trybunałów ubrane zostały. Mar- 
szałek iwbierał 20,000 Zp. peuńyi ze Skarbu, Pr«Kydeat 10,iXKi. Sę- 
dziowie czyli Deptilowani (Ik-putaci) z funduszów to jest kosztów Bfi- 
dowycb ktorc do akr^ynlu wpływały, opłacani bywali. Tu wickszoŚci.-j 
sdiuita sprawy roztrzyijano — Sędziowie do sumieanoici w sądiuiniu 
i uczciwego postijjmwania byti zobowiązani. Mecenasów po 30-Ui uj)©- 
ważniouycli stawało i niullug OrdjTiatryi uio tylko xa siebie ale i za 
awoicłi I)ependent/iw z Pałftittry odjMwiadali — łJI)otnij eti^onie Trybu- 
nał przydawał 1'atrona. 1 Palestra i strony do przyzwoitego zacbowa- 
nta sig były olwwiązanc — damy do Trybunału W8t(;p miały wzbronio- 
ny a cz^stacye wszelkie i»jd czas prŁenvy i ustępów w sądzeniu w obrę- 
bie gmiichn gdzie urzędował Trybunał, zakazanómi ł*yly. Dekreta 
najcófcniej trzeciego dnia ogłaszano — Sędziowie o przedajnaśó przeko- 
nam na za^Tsze tracili prawo do wsŁclkieli funkcyj obywatelskitib i Urze- 
<I("łw a jftżli (.-/.ymi nie dowi('i<it oskarżyciel, tak samo karanym bywał. 
Mar^^załek dla powagi Trybunału mińł ))od »wyu rozkazem Komendę 
Wojskowa ta oddawała nin honory 1 razem do egzekncyj wyroków uży- 
waną bywała — kaida nowa kadencya Trybunału rozpoczynała się bo- 



4 



lennem nal)oicóHtw«in. Pienrazym Marszalkiem Tiyb. Piotrk. byl PiotrJ 
OloSnieki a pierwszym Prezydentom I'ilcliow»ki B-p Chełmski. 

Ty»7.kicwirx Ludwik Kicki Jan Krasicki B-p X-że Adam Cxarto-l 
ryjski Miilacliowski Krasiński Karinicki władzę MawMiIktiw Tryt»anftJq^ 
i Prexydenlów ])r<VcK wieln innfoll jesioie godnie sprawi^ąo powagę' 
Urzędu nlrzyma<^ umieli. 

TrybniwJy Litewskie rezydowały w ftllnie i Grodjiie. Ordyiiaoye^l 
tei same w dla Korony j pntedroiot spraw jt;dnaki. Tinfbunaty IM-^B 
ehowno i w Koronie i w Litwie z 12-tn Sędziów w polowie Hwieckicb ^ 
ł dnełiownycb sie akłudaly i iKid [irezydcneyij Jf»mKalka Trył>. sady.ily 
8]irawy: oi*ób świeckich /. diicanwn^.mi o dziesięciny, o procenta watray- 
inane od ]o^'atów z dńr ziemskich dla kościołów, sprawy od Eou;systorzy , 
dla ostateoznćj dc«yxyi wleelnne, aprawy acxynkowe miedzy Awieckie-j 
mi II dachowncmi i krjnniualno. 

Sądy Skarbowe. Tu prezydowal Podskarbi Koronny albo Nad^ 
womy. Stjdziowie wybierali się z Senatu i Kola Kyoflrskiego na Sej-i 
mic — zasiudali prócz tepj Konmiissarzo Skaritowi In^typilur Kor. i Pi-i 
earz. Warssawę i Grodno na rezydcucyc tych Sad'''W wyznaczono. 
Priccdmiotem ich bvłv suraiw: stniewaga Urzędników Skarbowych, epra- ■! 
wy o Imndcl njkoaafelno miary i wagi podatki długi za towary, sp'''^!^| 
wy weslowe — szinclila dncliowui i mieszczanie powoływani In r>j^^ 
mogli o zdzierstwa iui wiktuały, na gi-oblacti mostacli przowozacłi (pro- 
mach) i o wszelkie |wkrzywdzenia Skarbu. 

!i^y ł*odkuiuorskic — roztrzyfialy spory międey stronami o ęrani- 
00 dóbr ziemskich — z^ciAitmo zwykle na cmnt sporny i iwdluji; aowo-> 
(16w ze znaków granicznych, dukt^iw z iuKwizyoyj, ze świadectwa Im 
dai Btaiych miejscowTfh brano Jiasft<Iy d» wyiok«'iw — po wtem synand 
kopce a mappę odrnoiał Komornik cnyli Jeomcira. K^i^ wyroków Pod' 
komurskicb zachowywały się w Ziemstwic i z nich wydawano na i%- 
danie stron wyci;}(-i. 

Sądy Grudzkic. Po Kasztelaniach, którym wojskowo-poUcyjny 
nadano charakter i władzę, słrai grodów i samków wtuy. z Jurysdykcyą 
BJ^dową fHtwier^ona ł)y)a Slarofltom a te Sądy Cirodzkiemi albo Staro- 
Sciuskiemi się nazywały. Obok Starosty, Surrogałor Podatarosta Piaar 
i Regent Grodzki Bnrgrabia i SiihilcIeJpitci do aądzenia spraw i og7.« 
kncyi oiywani, wimii hyi: Nzlacliti) usiadła — lu sijdzono sprawy; o gwalJ 
ty rozboje pożo^n ztUazdy tnicizuę fulmo czary fałszywo miary i wagi 
i iunc kr^-ntinały — iila wydobycia prawdy (konfeasaty p>'tki) n2yffan< 
tortury donicro r. 1776 zakazano były. Prócz tt-go Sądy Grodzkii: 
egzekwnwaly wyroki wszystkich innych Sadów krajowych i miały pra- 
wo żądać pomocy woj-ikowój n)raciiium militan?). 

iii\iy Zieni-tkiu sjirawfwitli Sędzia l'od8ędi-k i I'i8arz od a>lacbty_ 
na Sejmikach wybierani, potwienizeni fl<I Fanujijcej^o — ale possessj 
naci w obrębie jurywlykcyi. Przed ohjęticm Urzędu wykonywali pnty^ 
aięgę - - mogli ich zastępować wybrani ua Sejmikach Subdelegaot — : 







— 297 



stq sądisiły niudkic zii^miauskit aprawy crnilnćj natury — od spraw 
nic pruinosK^cycli 600 Zp. nic ^łuiiyłA aiipelacya. 

Sady Pograniczue Mii^yuarodowc. 

Dlft |K)^nuiłC»i Litn-y % 'Uuskwą (póinićj Ro^ya) przez Irakt Aa- 
druszowdki w r. 1676 postanonionem było aby wszcllcie Pjpory iiogra- 
nicziie wybrnni x IJtwy na Sejmacb i^^ziowie Rel«cyjiu z takicmii 
z« fititiuy RtMsyi IVIe^'iitiimi ]k> zjiwbaiiiu utt gruitt suorny ruKlrzygali, 
praestępstwa karali \yi:i ajipelacYJ a Uiitedy Grodzkie ucz Kwloki je 
figzekwuwai: miały — W-twa Podolskie i Bradawokic jako jK^anieM 
z TureyH miały takież .S^jdy. 

8ącty Wojskowe. I'o natauowieDin KommisHyi Wojskowej zasala 
potrzeba jtricclać jiij władzę na IX'jiarłaiDeBta Wojskowe w r. 177»j — 
tu Sfjdzily sie -prawy: o szkody wynikłe z /aiDi«dbauia się n- sluibie — 
sprawy luii^dzy micezliańcami wsitolkit^li klafls a wojskowymi u rńinc 
aadniycia. Tu zasLadołi ItadŁ-y Dcpurtam. Wojsk. Pisarao Polui StrfU> 
nioy Olłoini Obojga Narodów, General Insiwlstor armii i Pisarz* De- 
kretowi. 

Siidy ^azduwc eałntwialy sprawy na griuicie rozpoznania jiołnfi- 
bujące na wj-łączne ^danie stmn siwtrnycb. Urząd /.iemski Cfrodzki 
npro«EOuy wyznacKa) (ennio, seJcMlMl, a dokumonta piMane allio cser- 
pooe z inkwizyoyj powotsuyoh świadków brano za poa&tnwę. 

Sądy Potnbowne voł Kompromiftuy. 

Strony spomc zrzekając si(; Juryzdykcyj krajowycli Hamo sohio 
obierały Sędziów i mi ioli si^ zdawały dccyzyo — wyi-oki, miały moC 
mcwzniszoni) i nie było od nich apiwłlacji. 

Sądy Iłnohowne. Od najdawniejszych czasów znane w Knmpie 
i n nas uifały miijste -i wic-Ikitj ual)yly powagi. P«cijij;ano tu do od- 
Iłowledzialności: o święlokradKlwo łilo^nierstwo przeciw religii, o iiere- 
zvą obraz- przystojnoMii vel kazirodztwo, o gwałt na niajątliaeb Dn- 
cnowieiislwa, o uiewrpłaciJjHiAć procentów Ducliowuym, o obrazu czci 
albo skałeczenie tycnie oeób i t. p. Zygmnnt August jak wiadoma, 
dawał przytnlck prześladowanym za wolnońi; wyznania prKycbodDiom 
z ościennycłi krajów, a tiJni samem ograniczył i ścieśnił władzę tych 
Sądów ktorc się i Stanowi Itycerskioiua nie podobały, gdy doń przeni- 
kać zaczęły róźwi opinio religijne. 

Sądy Kaptiirowu istniały tylko podcins bezlcrótowia — karciły 
(fwałtj- bezprawia poioci rabunki i wszelką swawolę w Kr^jn. Szlachta 
iÓIaIa ołwwiązck, jak lac dobn)wolnio podjijła ojrzekwowaó wyroki tych 
Sadów — Szlachta te Sądy stworzyła — of>i<^-Rila Sęd/iów na Sejmikach 
W-dztw i ZJcm — Wojewoda Kasztelan albo jaki .Senator tti prezydo- 
wa(, a 1'iearzy innycli Sądów iirzybióriimi dla rcdakeyj wyroków ^ na- 
zwa o<i kapturów pochodzi które nzlacbta po zgonie królów na znak 
żałoby iinsywdzitwala a we<ilng innycli od lego że w Jiezkrólenin na 
czel« władzy i narodu stał Xiądz Prymas IatCTrex, a mo£o prosto od 



- 298 - 



togo wjtazn laciitókiogo captimiB, mi^Ący chwytuo*) — Iłyly Ziemskie 
i WwK-wy-tlzkie. 

fiwW Miejnkie roKtraygaly »pon" cywUnAj oatnry pomiędry mfe- 
szcjiiłuiiiiit i kiirsiły wyst^pikl i xbroanie — stoi^jąc »\\ uo Art Prana 
iiagrteburskicso. " j 

Sąil llaikiwki składał aic z Prezydtijij^ego i 12-lii Rajców — uM 
wyłącznie jui tylko cywilne sq(izil sprawy — nry-ądiml opieki i knrattrJfl 

Sijdy Wójtowskie sklaiUil Wujt i 12-tu Ławnikami^ tii kryofl 
naint; tylko sjirawy niilcifaly — byln to l-axft instftaeya, 2-gii byl Hm 
£ad£iei'ki a 3-ciJi i i>i<ln(iiiii ^^(iy As.'^-e»(>n>kie. ■ 

Syly Koie (Ordnlia) cxyli aic pmktykuwuly ff ilawnćj Polsco ufl 
masy. ua (o doktiuicutuw — tuolualty pny^Hwciu icb btuilonie w |H>g»fl 
skićj i:|ioc« skoro w calćj Europie npowgscchiiione hyiy, Ijo ^ilzit.? tyfl 
ko przcniklii iiaitkn Ewangelii, tam nstanały. Pnomyiiiaw co tytH 
Kr&la o<luowi) ua<tał Uikatoiu Lubiii^kiiii (W-ko|Kii8k»j prawo pozyww 
za kryminały i SĄthM winnych ponajiikieni według Sądów ilóiyfl 
przepisanym. ■ 

2 lego rs'9ii cByli obrazu u ujm Scjinów Praw i 1'etaw tietanfl 
wionyeh Władz i L'recdów ])okax«,ie się ie iMwna Polska była dobrfl 
nrząuzooa — bo jak tego wymapil ctiaraktvr i tuiiiperunioiit a»i\xl<tvn 
i potrzeby ówc-zesnćj Miwlccznow'i. W Sejmie złożona była władza prfl 
wodawcza— W-cy Kanclerze &laii na cwłe Gabint-ln I)ypIoiuaty«nc^J 
Marszałkowie W-ey byli to Ministrowie Połiryi. ileluiaui Młui!ilru>vfl 
Wojny. .S^jłiownictwo eprawuwiilw wład;:^ w|j!iiiiistracy.juo- sądową wfl 
Hpói z Ziouidtwaiui. Pmlhłurbiowie reprezentowali Minii^Iuratwo Finad 
80W. MieWowa ładoość na rńi^nc fiodzicłooa Htany i ott«i!J narodowB 
ftci mięszkańcy byli pod opieką praw — yneilty^ i haD<Ieł wdiod^rH 
na wławiwą anpi i oliiccywaly iiiakomite kortyńei ^ — i wlaSnic kiert^ 
otwontyły się ocjiy naro<li>wl i /.nbićrni sit; di> rvtorm widzitejnk i gdzie 
się rj'8HJ0 ^acfi R-ptój, nie diipn^i^ili tego sąwedzi midawna i.vv 
pbin zaokrąglenia »woiełi ^oic ua^Kyin ko.<izt(.'m i uaHza uieradnou-i^T 
Doslra cnlpa Kes perilitn! 

Falestra. 

Mi<xlsież SK]acfaeckief.'o )Kicbo<I/>euia po uk»uc/-eniu SzkAł ft 

i Akademii prażąca w Siidownictwie <Iol)ić sitj Iwan i lejiszćj 

k-i ("zepiala si^ Mc«ooaaAw Adwokatów Regentów albu |hi Hanrt-llaryr 
Władz Siidowyoł) jtnwowała ])raktyczuą drogą, z pi-awciu się ubimajiiu 




*) Z«yt»Oeni aic sIaIo io nlackla po tuterot KrAMw na znnk łałotiy ii 
tM}'} kiipłnrjr ołJaniaJiice Myje i głuw; notita — vr«dhi)$ Bieltlciefro. 



— 299 — 






jąc. Pftniewaito byli i»o na^lwicksziij więfci syuowie iiit-zuinoiui^j *i!aclitj-, 
nataralnio uiepoH&cs^yDnaci niu Hj>odzionali i wj-tjoinfjw dochrapać Urzę> 
dów i ZasKOtytilw Siiilowycli niyczijśck-j m<ic pomiiiiżali szoa-gi £>epeB- 
tlfiittiw prj:y Mecenjisiicli i po<i ieli okieui w rygurw trayiiiaui bywali. 
Prócz rmikcyj Jlucenasów i Ri'gent'>w tło kióryrli kicHyś wzdychali 
niisM jKisatiy kaocellaryjne stały <ilii akh 'tt worem, pIzic na małych 
dyctiicli i <Iocbo(l.icb oil siron praeiitawali — zdoluiysi z iiicli nieraz 
ówietny lus Krubili ilo(!t:i^i.-)c hic na ricnipotcutów znakomitycli Pamiw. 
Kie mały był ten saat^)) l*ałt'słr9 uazywaiiy razcui w Korouie i Litwie. 
Ini wi^kazćm uinrnnien] w obywatelstwie cieitzył się jaki Mecenas oxyli 
im liczuiojsz^ niiu! klienteli;, tint wii^ksją hlcszc ralcstrantów ^mmailźił 
około siebie i lierniej obitatUal ewuję Kancv'liaryi) — tu według /dol- 
nuści n>żno Depcudwiici di)«ttawaii znj^ia niżne lyliily i w miaro (ror- 
liwości dyety i gratyfikatyc. Ważniejsze sprawy i kwcstyc pra«'nc po- 
oiąpily za sob^ )Kitrxi:l>ę koiifereiicyj piatntycb nit klijre zaproszeni 
CKlonkowic clH^tmc przybywali — miejscowa Kancellaiyjna 1'alystra by- 
ła do nieb przypuszczana dla korzYBtania kiedyś z dywput i sentcucyj 
bie^łycb j poważnycli Trawniki^iw, bez luicsznnia się jednak do oich — 
udzinln czynnego pod koniec posicdzeuia z wytrawnym węgrzynem 
bywała ódsadźaDu. 'In koudtiit^ tój młodzieży od|M>w)adaf) icli 
iwicrxclinicy chlcliodawcy i w dhręłiie Sndowój rezydencyi i po za do- 
mwii, ł»o Palcstranci cliodjmc przy t)xabli do zwad i LÓjek byli uocbojini. 
Żydzi, żeby sobie z icli siK>uy jx>kój zapewnić, w miuittach j.-<izie N^- 
jiwnicjsze TrytHiijaly rezyclowaly, płacili po<Iatek dobrowdbiy koziilłalec 
»wany Judaica), ktńry ti> tandusz na styM zwykłe obracanym bywał. 
Ni«lK^2I)iiwzuic było uebybie Palcstrautowi allw) go iikniywdzić, bi> I*a- 
lestra prz&ttrzegala soliaamoiici i uie pnkila tęgo bezkarnie. Z zasady, 
io władza prawodaw<;j:a liyla przy szlachcie, jiij ici. tylko funkeyo czyli 
i UrKędy )iq<towo sprawować womo było, tali llałcce, ie Woźni nawet 
Sądowi musieli »i% / iioplnwlzenia sjilacneckiego iegiiynu-wai^ Tak więc 
PnlcHtni była to prakiyczna szkoła prawa, był to zaimii iriejirzobrany 
przYszlycb ' Obrońców ftt-geutów a, mersa wyaokicli Dygnitarzy kiedy 
uzdohiiwfizy się poroSli w pierze wyszli na possessyonntów pozynkali 
sobie serca wttp.Jlul)ywatoIi i do pidnićnia z wyboniw wyższyeli gwlności 
sądowych powolnui zostali. Nadużyciu waz^dzie się znajdą, wyszły tćż 
ii grona Palestry. Jurjści tą praktyczn:j drogą nabywszy pcwiKSj 
tiiegio^ w prawic (a jak madomo, Jarispriidcutia jnitii atque injuati 
reguła) nie tuogfie się doczekało kuryery sądowej rozpryśli sii; po Pro- 
wiacyi w charakterze doradcńw z wielką dla Kraju krzywdą -- poczuli 
waśnił; wenółobywateli, odkopywać dawuc s|Kiry i preiensye a.<pione 
niiiiilzy ttiemi, brali nn siebie kogzia windykacyj tyrbżti za omówiono 
wj-sokie bt>Dorarya i t. p. słowem rozniecili iiieuluctwo w narodzie a to 
guy płowieniem Hwojcni i-aly Kra^i o^amijlu, wiele rodzin zaniepokojonych 
uo miny d«])rowndzilo ale Pseudojnryki tlo Ibrlan pi-zycitoilzili Bzybko. 



— 802 — 



iwycŁujiijoli Konfcderacyj Iłjlo dziewici, bo (Uieni^cia było Etokb 
od Heiiryka du Stimislawii Ang. ir)qCKQie. 

Do nadzwYCMijnjTh licea się: 

TysKiiwiwka zwolaua w iwnioc Janowi Kazini. dla TrTi)C(Ix(SH 
Szwł:dCw'w Biiin i wKtiluż Kn^j luJiitcŁących — Hieronim KatiziejoTCj^ 
bnrjiiiwegi- charakteru człowiek br bantiiryą skaTjiny za gwałty jaki* 
«c tlunn-łicczal aiirnwadicil na kark oJczy/.nic Uigo wroga I>y 2«iuście 
dogodsiiii. 

Gn U l M ka^ xa Krula Michała którego Prainwweki Prymas i Hel- 
nuin Sobitiski wcsp6l z kilku >fu(;ualaiiii tronu ehois) iiozbuwić ale 
Biuild wsiał stronij Króla u l'rviu:łs z całą nes?.:; iutrygantW upoilt. *) 

Gdy I7W r. Karol XII Kraj cały uciskał i StaiuHlawa Len- 
czymłticfro w luicjwc Augaata II-jw Królmi zrobić postanowił, Prjinas 
ówczesny ulegając sile zlo*.y| Koiil'c<lcracyą Wąn^m^ i Aiiciwt «l 
tfuuu odsądzonym zodtal. Konfciteracya S andomicrH i^ gdy uli; Sjw- 
sowi uji ]>olu bitw7 zaCK^lo Iciiiej jwwodjiić iq popracdniii |>o(I uuiii- 
kiem wrogii ubradtyijci) za nielegalnie czyli za rokosj: niitala i Augu- 
sta na tron powróciła. 

T^Clui4iXikUb:a 1715 r. laniązaua (l>cz deualu i Hctnianuw 
Królowi narazić nic chcieli) pnteciw nadniyciom wla<lzy Am- 
cnego postawiła na swojem sKoro jej ntodx ninaiał, tylko nii: 
nricyzwaiiym bjł na pońredi^lka między narodem a sJaiIoiu I'ioii 
i)i> cłdt^jd ja/. I XaaŁcpcy jego do wewu^trzuycli i aewiiijtrznycli iaie- 
resów 1 Bjiraw I'o!ski ciągle się nii^»/.ali. 

Kouted. iJzikowaka 1734 r. zawiązała !ii<j w eumiarze popartu 
do Korouy Staur Iit^cs. ale weale Mynną nie byJa bo utcny Klekl 
dla ottzczfjdzeuia Kraju od klęsk wujenuyob powstrzymał Ittu 
i cicho ut(tqi>il. 

Konfederacya Kadomąlcii z L7G7 r. zawlijzaiia była — jwd 
skicDi Hily obtej ubiadujiic musiała zalwionJzit: narzucone jej waraa 
ki — powodem do nićj stał siq zostawiony bcK skutku Me«iorv i' I 
Króla Stania. Augusta od flwDiów {'męskiego Kossyjskiego Au 
i DuAskicgu za Dyssydonlanu n nas ograuicwni^mi co do nżyv 
niektórycli praw cvwiliij'ch i iwlityewiych, jak również dwie uieleg. 
Koufciierncyo ^^CKa i TonniSKa z ITÓG r. 

Kadomaka wywołała r. 1768 Wniift-^, ^^'"•■'"i — ta mc^ła ti: 
Kraj zbawić, ale naleiało u jćj szczytu Króla i>ostawi<(, zasjwkoió 



co itĄ 



U -tu, 



*) Sie udst *lc xamUr po«rtera<*aia Iwrls po drini^iftcyl Korrbati K-oia iln 
aaas Dnorn FrnMniikk-go, ŁopKaCTillc — niiiilaar ł niftf bfł do t^j iiitrjręł X. Psol- 
alvn vol )lofUi<«r BeiUTKl \Mrj dla ■Jedo&Dis do tego phaii stn'nutk6<v rngKiafowjit ■ 
dosfi inaciDO tamtaf. Zacny X-iv Jnbtcmomkl potępił t<< mAclilnACf e i oitnr^-) Krd 
tct^rtma iywot taliuli i vrcx«Aai^ ilo )!toIiu zepobDęU ci, to ma berła i»«aidio^ili i 
■tg&nMi l«anpMl«. 



— 301 — 



po cscm tDOglaby sii; wytworzyć OUgarefaia—potnMlbDTro hyi koniecK- 
oie dta roicdawłoia zaszczytów honorow jui Ulniejących Ur»;di>w albo 
coraz Dowych tworzenia, o co eig szladata na wydirigi abiegala, jak 
rńwuiei dla aKafuuku krolewgzozyBimuii czyli starostwami (iKinc bene 
raereiitinm) kt/ire eic nierzwlko ludziom wielkich lortnn a małych za* 
Hłag din Kraju dostawały. Alv ten Kr>jl vf Polsce- nic potrnli mą 
wzbić do »zcxylii władzy bo mu przezorna 8/.l»ohla ua kuMym kioktt 
skrzydła podcina, dozwala blaakn (lozonie^n Majestatowi alo nie abso- 
lutyzmu (ftulokracyi) i <l!a tego za (^-niuko Nt^wySezćy Władzy nwaia 
Sejmy gdzie praez wybranych z w3U'lk)^ swoboda od siebie PosWw 
stanowi wespół z Królom prawa nic iiblii^J^co równości i wolno^i 
ubywatebkićj. Była zatem Polska dawna organiuncm kompletnym, 
wykończonym, była Państwem wedlng ducha czasn i cUarakterti naro- 
dowego wyrotlioućm, ale jak ruchliwa była szlacłita tak też i itmicnne 
byJy zasady tego orgauizmn — rz^d stały nic niógl się wyrobi<5, ani 
go zloźye cficiano w n^e jednźj osoby u szczytu WIa<lsy. 

Tymczasem jeszcze jedna przybywa nowo^ csyli osobliwość 
i nderza w ocxy, bo tego nigdzie się nic udarzyło widzieć. Xiecli ton 
Kr/d z wyborów acz cień tylko władzy przy mm pozostał, z zewnjjtrz 
Ił^deie -Łii^rroionym, (jliraiji to nnrodown guduość i zaraz uaKid bJerzo 
go w opiekę i osioui Konl'ederacvi\ — tak samo przez Konfederaeyą 
bę<l2ie zmnsionym do poszanowania ^raw i Bwobótf narodowych giiyoy 
■£ użycriem siły wewiiQtrzin!'j albo ońeicnućj popvalcii je usiłował. 

Konfederacye zatem są niejako zftokrijgleniem cayli dopclnicmem 
praw i Rstaw jaKiemi sit; naród r%!jdz)l. 

PocŁ-jtek Konfcdenteyj sięga odległych czasów. Pierwsza datnje 
się za cz;ts'!>iv Króla Ludwika a zawiiszała sit^ w Radomi^ku dla luipe- 
wnienia tronu jedn<!j z jego córek. l>rnga skleiła sii; za Warneńczyka 
1438 r. w Korczynie i sprawiła, że Iluasytom co si<,^ do uas z Czeełi 
uchronili nie wolno było dawao iadni^J otuchy, ntratii c«ei i niąlątkn 
zagraiajiic tym eoby nie i>d tej jeduoniyAlno^ei wyłjjczai; cłicieli i do 
Kwiązku uio przyatJipili. Naelępiiii^ po zgonie Zyg. Aug. za jniiyklft- 
dem tycli dwóch KonIederacyJ łatwo się już obiiiosła i porozumialR 
rtzlacłila a co większa że i miatta, dawuićj lekceważone i odpycliano 
teraz sobie skloniO pniguęla, zatrwożona i.v\iy ^ię )cn^ nie rozpadł, 
iiontanowiła nie dojpo^eić ))i>dzialu ale jednego m wspóJaa zgodą obrnc 
Króla uradziła, mu inaczej wszakże aż piorwćj zai)rzysiQi« warunki 
mu podyktowane — I'act« Conyenta. 

Pnczorna i troskliwa o swoje przywileje szlachta zawsze }azc- 
fioi jcszeze zacnego serca i miłości ojcayzny dawała dowody, kiedy 
Magnaoi iia8i.'jkli cndzoztcinczyzną więcif-j nrywatnćini kierowali się 
widokami i dla nieb uio raz spnN/,<(;£ali z oka iiitereKa Ki'aiiu. Natu- 
ralnie, ie każdi) Ii!ckcyq poprzedzi jnć teraz Kuulederacya, l)ę<iEie to 
Rada familjjaa dla wj'boru Upieknna narodowi o^ieroeonemn — tyeh 



— 9oe - ■ 

zwyczii^uych Koufcderacyj było dzieffi^, bo <Uiewi^in byln BlokUM 
od IIciirj'k» łln StnniKlawn Ang. n^lącKluc. fl 

Do uad^wyczajuycli licjuj si^: H 

Tyaz owi«c k« awolana w ikhiuic Janowi Kazim. dlsi ^v' <:3| 

Sswed^iT^w flit-rz i watlhii Kni.i iitszfzącycli — Hiorouiiii ll:in kt| 

burzliwego cliarakUini c-/lowick nn baiiiiieyą ska/jiuy za gwaiiy jakich 
8i»j ilopU8xc2fti 8j)ri>wadzi! nsi kark ojczyźnie tego wn^a by zemaoL 
d4^d:ciO. JM 

Gf^bekj ^ Ul Króla Mtcbsla którego Praimowski PrymRS i H^ 
mail Sobieski irespAI x kilku ^iagnatanii inmn clicial ]>()zbum<^ nie 
narW wzisjl bItod^ Krtla a Piym-is z caląrMiWą iolrytrantów ii[>a(U. 1 

Gtly 1704 I'. Karol Xli Kraj cały nciskal i Stanisława l.era- 
oxyÓ9kiegD w niicjsco Aiijnista lI-};o Kn''lcm zmbić po^iUiuowil. PryniS' 
ówc^asuy nlcgajiic sile zloźyl Koiilcderacy^ Witr^-ławskij i Aujjiiht <>*i 
tronu o<l3<i<l/.on3'iit zotital. Koiif&leracya Baiiłloinienika gtly hiij Slfl 
Duwi »a polu bitwy i(]LC'/(;ło loniój powodzić ti; i)u)ifżc(lilią |iod iui<a^ 
kicnt wro^n ubradttjijcą zn uielo^luq cnyli za rokosz tixnala 1 Angn- 
sta ua trou powróciła. 

TaiiUł^judzka 1<]5 r. 2UTri]jx4ina (hcz turuatu i IIc-tiuauAw ou ąif 
Królom nnraiii} nie cbcieli) przeciw iiadnźycioii) władzy Aiv "'> 

cnego jmslawiia na RWojvin RKoro je) uledz niiiHia), tylko iiii ] i<: 

przyinyjinyni byl ua jiomiliiika mirdzy iiarwdL-m a Króii-m 1'iulr W-ki, 
l» odtąd Jtii i Na»ięi)cy jego <io 'weiruclisuycli i zewnętrznych ialj 
reaów i spraw I'ol8ki c).')gle się mieszali. 

Kontod. DzikawHka 1734 r. ulwiązAla tń^ w zniniarzc popar 
do Korany Stanr ŁesKcz. ale wi^alu czyuną uie byta bu Mciiy Ulekt 
dla oszczędzenia Kraju od klęsk wojemtych powstrzymał ten zaitił 
i cicho uHtąpil. 

Koniederncya Kiu|onigka v. 17ii7 r. uiwiązaua była— itod ni 
skiom Hily oIk-ćj ubradujnc muiiiałii zatwlenlzir narzucone ji-j wana 
ki — powutieiu tło uiej stal fii^ zustawiony bez nknlkti Muiuor^'al dn 
Króla .Stania. Anglista o<l dworów Prusakii^ Kossyjskiego Aiigiel*. 
i DiitiskiegM za Uyssydentami n a&a ogrnniczoni-mi co ao a-^.ywaniA 
nickturycli ])raw cywilnych i i)olitycxnvcli, jak również dwio uieloga 
Konfcdcracyc' .Slucka i Toruńslta z lim r. 

liadom^ka wywołała r. 1"i1.^ Knnfw[. pnr«Vij — ta mogła byBT 
Kraj zbawić, ale naleialo u jćj szczytu Króla postuTrić, za^koie wv- 



*) NiH uilat się laiiiiat powiemMia lierla pa iletromiacyi Korylwta X-eui i 
mag Diront PmaCDiklcKO, ŁonKacrlllc — Da*łan]r l nłjly byt Ao lij lalr^icl X. Pa 
mon vel Hodtknr B«jiuviti kUry dl* B]«daania do tc^ plaan słroiuiik6«r to 
doaye mncmo suinnijr. Zacny X-tli.- JnbtODOWłkl potępił (c macliiDacye I < 
tcUrMUM tymrot aatrnli ł «rex<^i^j do gr^bu acpehocU ci, co mu ben& poiiwdr 
śgtian tcmporis. 



— 30® - 



mftgania slusan* rAżnycIi wjrjtnań i uarodowotści, wozcrą i awartą stwo- 
rzyć )e4lii(xśri — byli Indzio i /.dolni i ilo iKJŚm<^oń gotowi ale pi^'waŁa 
i nici^du 00 sit; za c|łuki 8a»sów ro^jtowDzecIiiiialy, 2C])tjuly wiizyAtko. 

B- 1773 Kouf. Oljojga Nawdów nu której cwic wypttjinyą Adau 
Poniński i X-:6e Michał K«il£iwiłl doprowadziła do nkutka traktnt 
racrwszcgo rozbioru Knyii z irKt-ma okiunućmi paiutwauii — odcięto 
3,925 111. □ o<i I'oUki. 

R. 1770 Kontodcracya Croitondua powolauą była dis ocalenia 
reszty Knijti — uiL-azcz^Ńcic otwursyłu narodowi oczy i do uniiurkowa- 
bia JUK pewntgo doprowadzić mogfo, 

Sejm Cztoroltiliii obradował {lod oslonij Kuulud. Wars^awukićj, 
Jnk wiadomo ułoży) Koiłstyincrij ciyti TmIawc S-go łtaiR — s Aun- ^H 
dziozuytu ti-oueni w tlynnstyi 8ii:si<kii,'J, skar)>em wojijkicm i t. d. Koa- ^H 
furciwyc i Obrady lego Sojtnu Wielkiej trwniy od 1788 — 1791 ^M 



lilizko lat eitt^ry. 

R. 17H2 oplaluia jiiii była Kour__XaaS 
ataiiijli: SzKŁ^-sn^' Tulotki Wacliiw Rwiwutti 



wiclia — na jćj czole 
i Ksiwery Bruuioki — 



chcieli, jak jH-ograni npiiiwal: stai-ój fwmiy rząiiu, elekcji Kr>>i<)W. 
złotej woluoiri dla ws/dkiej s7.1a<'lity i iraiadlej i uicosiadlej, ejiłośt-i 
B-pttJJ o r£iłd/.ie ropublikaiiukiui. Zuwiąick Kontedei-acyi i^tiiRowili 
Dr^ędnicy OlTicyaliści (iracyali^ct Kezydeuci na Dworae Sz(M(;Hiicgo 
tUieriawey i K^liu-lita w jcjro rozległych dobracli. SckretaMOin zostat 
DyziiiA Boiicia Tomaszowuki. Za sprawą Ko8sakow«kicli Biskupa 
i lleliiiaiia ziula się /, Tartowicą w jedność i Konfederacya G-Ina U- 
tewtjka. I'rzyslapito do mej banłzo mciu mcDycli i uicpodcjrzaućj 
cnoty Obynateli i Palryotów aby jej dać lei)t!zy kierunek i zmienić 
zaJtady programn lak odst^puj^ego ojl Ustawy Czteroletniego Sejmn. 
al« ci uic uic wakórali. Targowica była ezynnii IG-eie ini08i<;cy. 
Szcz^ifliy oduncony dyuicai kadzideł otaczi^ącycli g:o dworaków i ])o- 
eliłelwów, :/.adnyfTi uwag nie przyjmowat, otocitył tną blaskiem i prze- 
pycltcm, rozdawał godnok-i i Uraijdy i maniyt zaj^wiie o Koronie ale 
wttzystkie jc^fo plany sliurzył teproKeiitanl Tm** ZHpowiod/.ia drugiego 
rozbioru linyu który przez Sejm tii-odzieiii^ki 1793 r. pł'tmcrdKonym 
zostai. Austrya nie nuala lulualu żadnego terav. i zapowuo tego ża- 
łowała, że z tercetu Ji^ wyklucŁono — alb<:^to nie pi^kucni dla niej !)>■- 
ła zaokragloniem Gałicya z liogatemi salinami — tym nabytkiem zd^ie 
się wspaniale została nagrodzoną za pozwolenie gir^yjęcia udziału 
w olironio Wiednia gtlue kilka uowych łu^tków do wieńca bolialenduc- 
ĘO najtzćiuu .Tnuowi 111 przyttylo. .") Roasya iw drugim rozbiorze c<i 
Bi(; tak zręcznie i sicz«iśUwio PniuBoni powiódł dostała mil D 5,G14 



*) Prtei ItucI ORUtui roibiAr Folitkl zfiiluitn Aii*tr;a iontne dawne Ua)«J poU 
i imiriiicyc s RrsIcowMD ni po nek^ Pilice — » fraulce tnM^li potatcri obdticlonycb 
namin t^rritoriua, achodtit]* aię u Kiemlrowa. 



— 304 — 



krają, 410 miast i miMlcCKck 10,081 wsi z 4,150,000 IndDoieid 
ProMT ząjęly 1.061 m. D kraju 252 minet 8,274 wsi i osad z l,l.%,4(l(l 
mlęaEKai^cow. Polska t«raz po ntrncie okrain poKostala zalcdwii.- pnj 
oćuanasta Wujowudziwach kurtyzowauycb zawsic jcazezc z pnilzinlem 
na Koronę i Litn-c. 

W Koronie ocalało 1} W-dictwo Krakowskie jni tylko o tract^ 
Powialseli: Krukowskim Protizowsldin t Żarnowieckim. fl 

'J} 8atiiioiiiicr^kie z P-mi: Samloui. Ratlotuit. i Cb^cińskiiD. ^^^ 

8) Wolyń-ikie z P.: Lnckim Krzemienice, i z Polceiem. ^^| 

4) Cti<;lnuikie z 1*.: ClichiM. I'are£i>w0. i Lnkoniskiin. ^^| 

5) '\V)<Kl/.imierekie z I'.: WlotUim, Dubicńs. i KntveUkim. ■ 
6j Labulitkio % P.: Lnł>cL Stijżyckim i KrotiDODlaH-Hktni. H 
7] Warssawskie x Ziemiami: Wami. Cz«rską i Liw^^ką. H 
ft) Cioebanowskiu jt Ziem.: Cicclian. Roia^. i 7.ukronymt.^^M 

9) klazowieckie k Ziem.: Wix.]vn Lomiyńfi. i MnrKk:{. ^^M 

10) P<x)]aKkic 7. /.iem.: łticisk;) Mielnicka i l)rnhiekq. ^^H 
W Litwie uiz:j(hflni) oAm następujących WfyeiyMztw.: ^^| 
1) Wileńskie 2) Braclawskic 3^ Trockie 4jZmmkkic ó) Moi^g| 

6) Giwbtieńskje 7) Bratskie H) NowogrwUkie. ^^ 

W 171)5 r. po złożcDin Korony pncoz Stanin. Augusta iia5iuL>il 
trzcd z kotoi i ostatni iKi(lKł»l Polaki ktńra tćm ^imiJm już z rz^vta 
(Mifistw KuropcJHlcich nykrcAlon^ została. Sic fala tuleruntl H 

Powri'K'niy do K(mtV<lcra(:yj. To 7.ł)i'<)in9 związki rz-yli I*owiłtaiifl 
dla zaradzania g:^v<tłIo^vuym K-ptóJ |>otrwl*<jm żuduOm prawem id| 
były nnowniiiione — wiplywaly z potrzeby, z nacieku opinij i inuyfl 
powoduu- zagraźającycu urgimizmowi Państwa, ale tylko Kimćj szladB 
de wolno sii; było w Konfcderacye formować, już. żeby luepnowidzfl 
Dym przez prawo, zaszłym ^vypadkom bez zwłoki zaradzać, jni ^W 
swojiij ])Owagi dowieść i znacwaia. Myśl Kuiifcdt-racyi zwykło wfl 
robijkła się na Sejmikach, Sądacb, a nieraz i na prywatnycli yjiizdaa 
w (lomacb obywateli powezcelma czci^ otoczonych — za daną J nicjM 
lyivi} wybko się ubnioaly Powfaty Ziemie Wojewildzlwa Pruin|H 
a ^dv liKkiła sie (.teneralna Konfederacya zaraz Sfjm otwieml^^H 
szalek. Hyły wiqo Koufedoracyo mv czóni innem tylko .SejmAfl 
Nadzwycznjniimi w koniecznej tylko potnebio awolywau^mi — były tM 
Stowarzyszenia Stanu Ryoon<kiego związane |)i-zy$i<;^ą dla 0»iął^i(j-cH 
iKswncgo celti a hasłem icli było „Kto nio z nami, ten przt-ciw a»jo*'" 
uiernym być albo neutralnym nie wolno było w oprawach mocno Kraj 
uł)cIi(Hlzącycb — i słusznie. Prey- taktćj zasadzie ^eiilc przestrzegani 
mogłaby była Polska po daś tlziefi egzystować i zai^glwać na 
szanowanie a sąaiatlów. 

Na Scjmaeli Konfcdcracyjnych nio wymagała aic jcdnomyśUni 
ale wi»^f»7.pś6 głosów dla zatwiei-dzcnia praw ciyli Konslytucyj które 
sio stanowiły z osobnych wyjątkowych od Prawodawców nit'pr7.owi| 
dziauycb powodćw. Jeioli ulwik Konfoderacyi zawiązała się dt 



- 306 - 

i ta gArę wzięta, tauita filcnraza za rokosz uwaianii bj-łn a, Naezulnicy 
jćj 7.a złlraków ojcJtyuny jioczytani, tylko praei Sejm Pacyfikucyjny 
od oilpowicuzialnoM-i niofili być Kntiluicui. KonfeUeracya Zebrzydow- 
skiego była w cnlćin zt]ucx«iuii te^o f>lowa rokoszem skoro Hulinan 
^■i^c lc;,'aluy i iw.tmuj.')ry swojo n-jwokio staBowUko t>»cyllowania 
intcr poU'»Iatciu et libcrtattiui, n'ysii)]iil z oi*^.!;!!] pnccciw iiicj i uiióał 
nod Gtuowent — wB^akże 03i!c/.i;tizi('' pra^tii^c krwi ziomków poiraiiiy 
Zo)kit:tvBki tllugu wyozckiwu) ujiiimi4,-laiiia sit; rokoszan ale iMirflwazye 
nic nie pomogły' i wolHym jeai przed rotomnościĄ od wszclkicli aa- 
rzutów. 

Ale Koufcdcriicya pod laską Jerzego LnWuiirskiego była zuiw!ui« 
legftłaą — wysijjpil w obronie pr/.vmleja wj-ljjcznie btauowi Uyperskie- 
ma 8lużqc«co któiy i>(>Kwalció ciiciala M m'ya Lgdwika nicHiwkojna 
małżonka Jana Kazjmićrza turiijąo drogę^do tronu jeŚaćre ui i&ycia 
Króla X-nu KtUflle^o^i — i jedna i druga aoz zamchntyly kra^, 
podirrwnly HpoliJ^JSoftć i powap(; SlHjtstatu osłabiły, preebacMulom Bif; 
zak'ł!*iczyty jak ziivykle bo nie liylo Zamojskiego co z enercią i odwa- 
gą cynńlua wykonał na ZlKirowsltiin wyrok aby ]>ol£azao ie prawa 
szanowane bye wiiuiy. 

śmiało reec nioioa, ^.e przejdzie od dziedzicznego do elekoyjuego 
Iroun otwit-rato jmle <ło I^onfwloracyi — bo ze zmiimą zasady uacu:!- 
Dżj wladxy nio biiriiioiiizowały dawne Uetawy i pntwa ti7.niiownne od 
naro«ln przez wzgląd na dziutbicznycli KrAI6w. Kaiile zatem ł>ezkrA- 
Icwie wstrząsało orprauizmeni It-ptej — same już nawet Paela Couionta 
namiraiio Elektom i przez aicłi prxyjct« nie zawKite dały się iryko- 
oat- — lonua tii. rzjidu republikaAnka t monarcłiicznemi dla FJekt<'iw 
prerugatywami, wii-sztic nieroz^raniczona ^liłe władza prawod»wvea 
od wykonawczej, do uodąjrzeó i zatargów miedzy narodem a Panigą- 
cym prowadził? mnaiały. 

PricK innych tę dobra JMzczc miały stronę Sejmy Konfcderacyjne 
4e rozBwiecaly i olKiialy lałBzv\vie pojmowane prawo pod Lir<;zą liw- 
rniu veto zrywania ol)rad ehoćfiy jouuyni tylko {^o«cm, bo na nich nic 
je<inoinyślno.'K- ale wiek«xoAć zdań decydowała — a te S«jmy Konfe- 
łleratyj legalnych byiy poniekąd iródtem odnawiujijcćm siij prawo- 
dawstwa Krajowego, A jcdnalcźc Uchwały Koufcdcraeyjuych Sejmów 
tylko do akt Groazkirh wnoHzone być mogły, i sins^nie raz, ie stano- 
wione były w priypAdkacb mogących »« już nic nowtórzyc wice były 
wyjątkowe — |K>wtóre, 46 odstępowano od przyjętej juisady jcłlnom>'ńl- 
no^ci, a wreszcie, że nio wycŁodzily z łona Nyiadzy Prawudawraćj 
którćj komplet składały trzy Stany Król Sonul i uba Poselska — 
aktykowanie zatem Cniwersalów IConftderacyj, pn)gran>6w ich i Uch- 
wal miało na widoku przechować ich pami<^ dla stosownego w przy- 
szło^i uiytkii Prawodawcjlw albo Historyków, zatem Archiwa Grodz- 
kie mieszczą w sobie ważne dla Ajcheologii matcryały. 



■BA 



— 30fi - 



Konfederacye Wojskowe. 

Kaiiz tzecz kaitda in))tjrtac>-aj ka,iA& mi^-nM^ urawo i aslawi 
mr>ix mM dobrą i złą »trou(f — me iik^a iv];lpłtw(#ci, ie nammnin 
Jbs, anmnia injariłi hji anyŁe. 

Chwalebne Konfedoracje, otworzyły dro^ do uielegalaycb, w 
HKktMltily Krajowi, aimęt sprowadiaW w slosankach wewnijtraiyefc 
1 iwdrywiiJy powacę prawa allw) władzy Majcstata. I cói mim 
ie aiłj n nas wylijply konfwleracye wojakowo. 

Stałego u nas, jak wiadomo, wojska nie Iłylo — militaryzinii 
kala się suachta. Iw ten miglby absofatyaii sprowadai^. W potrwM 
iHiwia(lr>mioaa «mcbUi pnoji wici, siadała lubrojoua na koń — z kwar^ 
ly tyyuajtnowano ludu xhrojiiycłi ua ruut otnaczoDy np. na kwarUl< 
aliio iKłfi-ocKc. RotniifilnM!, ze szlaclity jw Powlatacti i Ziemiiicl 
DtuwuA ŁJaty tak zwaue Preypoirietliiie i na tćj podstawie micU 
wo robić zaciągi i formować Cliorągwie. 

Hzlaehta Ik-z ziemi, a byłu j«j niciuiilo, zgłaiizała się do ni 
_yi lubiła boje, ale ])n!ył»ywala z li«iii) czertnlą jiacliolków i cinniw 
;0*boj6w uicziloluyrli a utfKjinania wyinagająt-yc-b — w Kraju nicprzy- 
jacidHkim oi>airzcuie »obiu zdobywali eilii. ale w ojczy^uio nie wolno 
było grałńi i ucisk&ć współobywateli. Jeieli dla braku w Skarbie, t» 
czijsto niii zdarzało, len najemny inhiien płacy r^^nlainie nie pobienti 
burzył *it; i nic dziw, bo f^lód dokuczał, u Hetman z mocy Artykułów 
lletmauflkich surowo karał nadużyciu WAzelkiu i bunty. Ot"/, na 
Kontcderacyj zwyczajom nlwicrdzonycli w Kraj w krytjczućj ^ ■■ 
ratowały wiązały sią Kola Wojskowu. 

W KoIl', róini ludzie i rńiŁne ))\'ly zdania — pociriwydi prs 
dano, zwykle liuraliwi {,'itri; lirali, i ciorpliwio lui źold zaległy cw 
iil« cłicieli. ZpKucsno wówczas Dowódców Oddziałów, z ikmI wlad: 
tlulmaua uwalniało aię cale najemne to wujiiko i Wojakowa Dyktsian 
powjiiawała — obrany Ke^monlarz dostawał najwyjjswj włnilzĘ nu ■ 
]>ewifln — nkladam) pmprani i przyeiij(n! oluiwi^jzali sie wszya<;. 
wyjątku i.e dokąd nie ł>i,-dą j:n:4i)ijkojctu iiiu rozujilii sIij i i<idnój <<i 
władzy znać nie cJio:j. Stawał i tu ua czele Mars/jiiek Kola X \i; 
pAw, i przydanyi-li miewał Deputatów. Następnie wkraczały Chi 
icwic do dóbr Królcwslcich i duchownych nakaxywauo rozpisane li 
ranki w natnrze i monecie dostarcsać w miejscach i temiinaeh w^ka- 
zaujcłi jiod kurą koutrybntyi — uic oszez<;dza»u i uiiast duołiownycłi 
i królewskicli. Koło Generalności dla wicksitój powagi przybierało ty- 
tuł, i wysyłali) Fniiłów z inatraktyami do króla i uo Scjmn. ' ' 
nalegałoby siła odeprzeć, ale snmtne z teso dające aie pneivi' 
Kkutki i krwi bratniój przelew w cierpliwość sig |iiv.eciwnćj t)tr>iuie 
uzbnijać radziły — parlameutuwano, mitygowano, cx<;fió zale>;iego uplft' 
tano lołdn, pfzyrzekauo ttie docłiodzić wybryków i grwałtów i p\ 





6kA07jiią koiics}-ł się zn',vkle kożdy taki oseeea amoirą, bo uio było 
ioDĆj maj-. 

Po uiwartój ngoikio wszolkic akta i pisma z oliyduytu w]'pa<t- 
kiem zfv)ą)!«k luaj^co palono zwykle w kościele yioA cuis iiAbt^iżefistwu, 
a bti6c£uk co był godłem Jtarszalkowskićj wiadzy Uniauo o ziemię 
i 8t«a8kano — kaplau t-tk-brujucy, obie etrouy ńwiccoii^ pokropił woda, 
ei ro się wininei87^ini c/.iiH do sjjowiedzi przysfaułowali, Dojemiiy iot- 
nierz diij roiccłiodził a kwnrciauy pod władzę wracał botma&ska. Go- 
siewski iW dr-itituy Hutumn z epoki saDiozwuAc^w, acz wiełldej »i>' 
wal pupularnośiu w narodzie i w szere^cli wojskowych xa dwiiziiac?Jią 
rołg jMidi-jrzjmy, tyło raKy od kał i {n^t')W iuopn!;yjaoiel»kii;Ii oszczę- 
dzony |iH<il otiarą ro«gorqcikowaitijj Koiifederacyi A^ojskowój. 

Urito razy ptHl cxas Setników któro się zwykło w koidolacli 
odbywały już saabie z pocbow dobytu były albo się nawet Acioraly 
a skoro Kaitłan z nionstrać^-i) wysKodł, jakby makiem zasiał, wracała 
cisza, i opnniiętaiite nastąiiiło. 

PocIkimiiu do biijek i zwadtiień szlachta zawsze uzbrojona przy 
lada okazjn koiv,yla sic; tradyryonaluyin oI)yozajcni Przodków pmed 
slugit Ołtarza i .Swiijtośi.'iami — jwit to uieJiaprzwizeuic piękny r)'8 mie- 
dzy iniiemi jćj cliarakleru — t«n nadmiar gor^^c^j krwi mitygowała 
Wiara. 

Jak wiadomo, uickłórc u nos Zakony tniaty sobie dozwolone 
nwolnić- ud karv Wierci po jednej osobie w dzień W-go Pii^tkn za 
Imrdy i wyl)ryki gorącego temperamentu, ze skazanych na uię — 
wszystkie wogóle Klasztory miały prAywilij zwycioajcm uświęcony da- 
wat^ achroiiiesie (aayhim) tego rodząjn delinkweiitom, Jei^li !iii<j im 
udało X miejsca egzckucyi umkłujt: i tam siłj oprzeć — *) wldoeiniie 
chciano godzić sprawiodliwośt!^ z miloicia bmteraką — Jest to takte 
piękny rys szlachetnego w narodzie charaktciii i oiezawodnie ojiićra 
się ua tij zaijadao ic „summuu jus, auuuuu iiijnria". Ka czele pierw- 
szćj Konfcderacyi wojskowej w}'gtapil Kwaśniewski fiołmtstrz Oddziału 
wojska kwarcianego j>«d Janem Zamojskim ówczesnym notuiauem — 
aa satysfakcyfi zalc^c^o ioldu zajeżdżał StaroBlwa do dibr stołowych 
zaliczone i zabrane w gotowiinii; limdnjize w Kassaełi /up Solnych 
między rukoszan rozdziela! zanidzając gwałtownej potrzebie. Ener- 
giczny Uetmau od»i;d/.ił go od ezoi, ale Scjin tę zbył surową karę zła- 
godził CK) zacnyclt jwtryotów oburzyło, a Hetman temi się słowy na 
Sejmie odezwał: „Ja nie będę tak dlngo żyw, ale ucziijc ojcsyzna 
ile złt^ jwleni uarobl uieskarcenie tego pierwszego Związkn". 

Drngicgo takiego Związku Wojskowego Mai^alek J/izef Ciekłi^ 



pflsywil^ wrprMicntN co ^Vielki PUlok j«ds««o x cTcttDkweiildir na toler6 ikazaMgo. 



_ 908 ^ 



Hki Iłcrkn Abdank Małopolanin r. 1612 orlstqptI wojak poci 
oiwrtłJących i nctmana Zólkiewakiego porztiriwsBy przei: Lii , 
nę na Ku4 CMrwoną i doi tao jij wniB z StaloiwIsKii we znaki — ita 
s^jpnle prxeT7.nciw8zj* gic do Pmss i Warmii iiaKładal kontrylmcye u 
dwoiy po KriMcMmczyzmicli DuclMWBMsjzoach Inpił miasta i nacinW 
paboranii Żydów - - w dobraoli etołowydi nraądzal Admiiujtlralonjw 
1 bral zalicKenia. 

JakiS Kopiciittiki z energią Bjtelniał kaidy jego rozkaz i knsw 
prowadził — Jeduocaeónie niaieijawj pr/*zei'i wyalauc oddziały Kul 
raokie w Inflantach IJnteścin Lit i w Sinoleńslti^in plądrowała i t 
okolicę, obdziortyijc Starostwa Kowalcwalui: Iłmtyańflitio Ii(>^oziń)«ki< 
p«l flowńdiitweni fohicdziń^kiefio Dębińskiego' Erazma. Jiijkowskiw' 
Rawskiego i Miku). Bialoskórskiego. Ciekliński .ze 8pi.''luikanii na inn> I 
roi^ skazani aostali ale m instancyą Królu ua Sejmie do i-zei jn-/; 
ceni byli a żołd zaliicly obIic7.ony przez Koniinisaanty króle^■. 
w dwócb im ratacb wyUczouo. Ci zucliwali allm raczćj j>ra\vd'ir 
rokoS7.aaie ptysn^li w otrzy Królowi „im o pustym Skarbie nojuj j., 
dojmować się uio ^dzi i wojska głodom morzyć, » atarszvj bntoli' 
ile ladzi i iwidtiera ftmduszo mifjdzy siebie." 

R. 1G59 pod Maryanem Jaskólskim li. Leszoz^c i Jego Ponioe 
kiom Stefanom ilidziońskiw ntwortony Złviazck wojskowy w Lubit 
imown Kraj T.awicbr/,yl. Jeny Lnhomirski hetman i Marya Lndł ' 
starali sic t^ Imrac w oplakanem położenia Kraju znfcĘnać i ino 
przy wy))Wic zaległego iołdo wy[>owicdr,icti związkowi „ija wojłiko 
wiatrem żyć nie mo^e, że Skarb powinien być zaopatrzony na w»xdkJ6 
potrzoliys a rycerstwo, rue dworacy i pochleney, do cldcba zaalHimiyfli 
najpierw ze ma prawo." Jaskófókiomn starostwem i Wojewody < 
aicftowakieeo godnoAeią zamknięto nuta. Pod koniec XVI w. Haniii^'/.- 
slci Piotr D. Ostoja obrany ])n:cz Związek Wojskowy Marszalkiem za- 
niepokoi! R-ptę swoim zuchwalstwem i grabieżą — nie clicial (i!ti. I m' 
refl«xyj wysłanego doń Jc.-dr. Chryzoat. Za^nskiego Bpa Hockiet 
piiro ]K> ogłoszeniu przt;z Sejm iufaniii mt wHzystkii')! z^Wi^zliowyt;!! 
npokorzy] etą i we l,wowie lGi)7 r, w koŃeiele 00. lit-rnardynów r^dJ- 
wy do nóg Uctmanuwi Ja błonowa kiom ii biadał pntetmczonia r- 
akt DOtninacyi na Marszalka, Mlepiał nareszcie i slrzasliał chorągwi..^ 

PowtArzały etą te Związki wojak niepłatnych jeszcze i pi//.nKJ ~ 
wezal^ic i Ltssowczykćw v«] Elearów hwt&i pod to l>nrzłiwc Zwif 
podciiwmić si^ daj^. 

Dla prat-ciij-cia i wytępienia tj-cb szkodliwych Krajowi Zt _^_, 
Wojskowycn Władza KoScielna pozwalała Spowiednikom odmawlat i 
grzeszenia tpa <;o ńc do nieJi zaciągali. *~ 



— 800 — 



ZIV. Medalistyka. 



-„-y-yj^^^^^j. 



UedAlc nicgdyS, byty to numizmatjr pamiątkowe — wybgauo jo 
(Ua ncjscienia pnmiefi /nakomitycli huljii snnockkh ducliomiycb dygni- 
tarzT albo -t Jvuastyj [lanującycb, z [wwuilu oltcboiińw i urocsystoSci 
wiclKi^J waci dis imrodu i ludzkości cnł<^, odniesioaych uwycitjztw 
i pogroiun ujoprzyjaciut, z i>owodu zawartej ;:a«ncr.ytDego })>ikojii lub 
tru^intOr podbiciu Prowiucyj uicsjiokoJDych albo oddających »% dobro- 
wolnie w opieka jiikiego naroda — ?, powodu objęcia tronu i rzi)d6w 
przeK nowci,''j Myimrclic Już z [wraw d^iiasty! już z ulckcj-i —dla aezciwi- 
oia rocznicy i^liibu, uroiuin, uaitępeów do tronu, abdykacyi dobrowoluźj 
albo na imauątkt,^ ŃuiiŁ<r('i ukochanych kK<l<'iw % powodn ocilcnia Kraju 
albo Taniejący o li, ziiakomitycli odkryć i wj-iialazków, otwarcia iiowycll 
Iii8lvtncyj jak np.: Akadeniij Nauk, S^tiik pickiiycli, Uniwersytetów, 
Zakłiidów I>obroc-iiynnycb, Zakonów Ryccrokicn, Nowych Wbidz, Ustaw, 
z powodn inangnracyj czyli objęcia luz^dów przeu Dygnitarzy świeckich 
ducliuniiych i wojskowych, powrotu do Kraju po BKoiJOKonej kainpaBiŁ 
Bwycic7.kiiSj armii ua pauiiątkg odbytych iufcroWiw wjazdów Koiign»- 
edw i>oiityc«nycli Zawiązania gitj Towamystw ]>ożyt«cKaycfa i Korpora- 
cgrj illii wyna|n'adzauia uznauycli zasług na pola nauk wiudzy i utyli- 
tomoAci i t. d. i t. d. — mogą być nawet cale dziojc uaiodu w odbitych 
medalach zawarto — obok iuteresującydi wypadków i wjdaraeń uwio- 
czuionych medalami sztuka czyli artyzm zawaie tu bt^dzio waruukiem 
iei61e wj-maganym, 

Ju^ i odli^ćj Starożytności znaue były medale — źcby za6 nie £0- 
gincla pumi^ snMomitycli wy|)adków trwalszego uad i>ergamen chwy* 
conii hic materyalu — jedniwzesnie zaiwłync r kruszcową moitcta nasta- 
ły lucdalu — g<I/.it! tyiko zapędziły sit; i jiowićwaly orły llzyuisluo ua- 
wel po za granicami Europy w AtVycc i jVzyi wyorują si^ dłiś i wy- 
kopywane Ifywają ra£<.-ni z mouetą i medale rz)'makic. 

Pod wzglądom tccłniiki bywały lanc odcjskauo bite czyli kuto 
i nicllowe Id jwl proszkiem e^amlawjnii z komi>ozycyi smbra miwbd 
ołowiu i Hjjirki otrzymywanym w wyżłobieniach zajmtwinue — najcs^ 
fidćj hyiy zu splż.u bronzn srebra i złota robione, modele za4 potl uie 
wyrałłiano 8 wosku gliny albo nawet z dnewa. 

Włoai w mtdalierH^ićj aztuce wielkio zroliili jiostepy, przewyższyli 
pracowitych Niemców n uajwiccij w XVI wit-kn zartij-ual licuwonuttl 
Uelliui, jemn też powszechnie palmę pierszcnstwa jjrzyznnno, liywaly 
dawneuii czasy mcdalo ozdabiauc emalią jicrlami a nawet drogicmi ka- 
inioiiiami — były to zwykle rodowe (amilijiie pamiątki któro iiu złotych 



— 310 — 



llftJkodiacli oa szyi dobzodo — i Królonde oasi nii4]adi^i)c Cc99An'tw 
i zacrantczjiych MotiiLrełiów rozdawali medstc zv swenu mwnmkami 
DA z£itycb łańoachach cluiąc nczell! zadługę— tukim sposobem uas£ Kk' 
walor Alaltańdu Nowodwóreki za odwagę i lucKlwo jwd Smoleńskicn. 
I \my rencaitin torped I)vł ozdobionyii). 

Papieże Xiąi.i;ta \Vlo8cy Medyccnszc GonMjCDwie Sforsowie We- 
ya i inni — iKiguci Pułrjcyuszo protegowali Ip Kałąt sztuk i)ii;knj-c!!, 
eli w *lad za nicm! Ccsśarae Nicmioccy HiiaiRtnMcy i inni Królowie. 
2 Nieniicekich Mcdalieniw gtośnij sławy nabyli Brand i Fiszer. Kiedy 
DMtaly lucdule wojskowe na pamiątkę odbytych kampanij uioI<-'!'v^:' 
na r/łwni się z orderami uważały i do iiukoracyj wojakowych /.ttli( 
zoiibiły. Udzielały sic; tiik£<.-, oo i uo dzlśdzicfi lun miejsce za n/.c/.< 
ne )>o^wJ4jreuie i<i<^ dla Mi^.nich i niemony tymie ratunek pod czait ^ i 
kicli ]Hv/an'i\v klęsk wiij<.'nuycłi, wylt-wów wód gwałtownych, złośliwy 
epideiiii) i stanowią arey zasKCKytiiij dekoracya. Zn roitpraw}' na l 
mata. wyitnaczono po Uniwersytetach Akademincn UniicJt^luoAci i inu,VTl 
wyższycłi Zakładach Nankowycłi, Jak rówuiei sa dzieła /, dzieiiwa, 
eztnk pięknych wcdtng programn łcykonane, rozdawane niedalc po, 
stauq tyłku oijołtiatą pamiątką zawsze Jednak z historyk tych Instytut 
ścfóle pol^csouR. 

U nas, od citasów Zygmunta Stareg" ktAry prittK żou^> z Wli>chajnl 
AcUteJsze zawiązał stosunki zat-zynaja si^ doptćru mi-dale. jledalc togo 
Króla B'jny i Zyg. Aii{;iista przc^ » locliAw któr^ teraz w Poli*c« ar- , 
tyHtycznych szukał! /,a,tw5, wykouauc były — wltiv'ttce zwiedzieli siu At 
nas (Siucrlandezycy) Hollendrzy zwolennicy flamandzlut^j sikoły, zysK.ili 
mełlią takcie wzit;to^ i do cmułacyi z tanit<^uii wy^tijpili. Napadu !:;<- 
Monarcłiów możnowladcy nasi świepcy i duchowni zatrailDili łiczu.-Frti 
mcdaliorów używali ich dla dogodsouia swój prófnoki i dumie a wj'- 
bito według projektu i itjdania medale przy sposobuo£ci dla zy&kaiii:i 
rozglueu między matt^y rozrzucane były. ^d 

Stefan IJatory wykonane z Riuttni medale ze swoj^in popiersiei^^ 
praoz Gonzałesa slynwgo, rtizdawal znakomitym osobom sw^ otocao- 
nia i rad hyl ie je na lańcnchacli zlotycłi noiszono. W epoce Zypiii^ 
ni-go nacecliowanych gustem i wykończoną rieibą namnołjrlo- się i^H 
było niesłychane mnóstwo — praw<Ia i to ia podczas dłn^ch rządói^H 
tego monarchy i róinycb wypadków do historyi Kr^n Bsleiacycli i l^H 
cmycli nie brakło. Medale Jana Zamojslticgo Piotra Myszkowskict^^B 
B-pa X-iąt Radziwiłłów i l.nbomirskich mają charakter ilaniAndzki ^^H 
nie tnakło teł i alłcgoryeznyL-li dzii^ dla ma odległą czasu epoką od^J 
dziotonycłi, niedostępnych i nie rozjaśnionych ~ i nic dziwnego — wtumlM 
wiele Krasickiego Dajok Jni dziS nawet dla niewtajemniczonych w pn«^| 
8zlo^ i dawny nsirój i obycug uarodii będą niepoJi;;tą zapdkij. If<^| 
datę E powmin wstąpienia na tron Władysława fV-go przedstawiają g^| 
na konm w »trujn hiszpańskim. Moclal bity z jMWodn uroczyfl||ji|H 
wjatdn do Wiłna Jnko Ilettuana X. Janusza Radziwiłła nał«źy do li^^H 



niaiszych. (Waaacy Myncami i Medalit-rowio rsacta, odbijali 2 ciwtein 
nictlule wcdlof; wzorów Diirera i Holbejiia — wykończenia zimkomite 
popieiti dują o nich uocblcbuc Świadectwa. 

Medale Jann Ka/iuiierzii Micbala Koryfauta Król<)W Jana III-go 
I Angosta II-go baMzo liczne i w wielkiej liczbie były ex«iiit)Laru! nn- 
powsiecbnioitc w uarodicic a fiiKnególuićj ti-ż boljatura r. poa Ohocima 
I Wiednia ^ pniechowy wały gi^ także iiiedHlo bile im [Kuniątki; zawar- 
tego pokojn CliwakiegOj odebrania z rsjk S/we^Izkieb Tortiiiia — 'Kiui*- 
sionego pod Wiodnicni zwycioztwa r. uapiiioiii Falm«u Europae — z oko- 
liczności wstijpienia na trun S-a Micbuln KorybuUi bjty medal wyobra- 
i« jiortrot Króla i knie ziemską z napisem Polonia, 

Nb caeść Sobicskiefro i Hetmana i Króla kilka odmiennych egzem- 
płarzy tuedaKiw było otlbityclt bo juk wiadoma nader popularny był 
z niv{?> i l>oliałor i monarcha, co viroznmieIi dobrze arty^i, i w istocie 
miały wielki} wzictoić i w lot bywalv n>zcbwycono. Za obu Sa^w 
i pnerj-waii^o )>»uowauiu Stanisława Leszczyńskiej:!' iil-ycitaj wiel- 
ka li«;ba kr))2yla medali — miedzy innemi odbity '.^i 'i pamiątkę 
odxyiikania z rąk niewienivch Kamieńca Podolskicfro. Medale opicwa- 

i^ące aroczyslości wstąpienia na tron Saskiej dynastyi ojca i syna vry- 
Louali Sascjf Medalii-rowic na nwkaz Monarcbńw dobrz* naf,'rod)!cni, 
bo naród nieniiał dla nich synjpatj-i. Mwlal z l733-go roku opiewa 
faigtor)'C7.nq datę Aniiurci An|;nfitn Il-tro powszechnie od nadicwYczajnći 
aiy Mocnym nabywanego. W o{,'óltf, czasy Sasw^w dla Polski zkądiiiątt 
iii«iwictnv, obfl«ie medalami zasypane były ich czci i uwiidliieniii {ń^ 
iwięconcmi, by!o to dzieło pochlebców "w siic jiiąć w górę pragti^lJ 
i mamię SKaźeuia obyczajów 1 ut>adku moraluośoi w uarodide. ^a cieli 
Stan, LcszczyńiikicKo duio medali jest wj-bitych za jogo rządów w Lo- 
tai^gii j.'dzie wielką soliie musiał jyednać milotó len Król Dobroczyń- 
ca i Filozof— bo też nader milowa! siluki piękne i protekcyi im sM^ 
ndziclai. Powołany na I)vrektora Mennicy Ware/awskiej przez Króla 
Stanisława Augusta IloUfianser byl razem i Nadwoniym Medalierem 
i wezyslkio ważniejsze wypadki,ta było ich dusyć za togo panowania, 
npamietuil medalami — pi^z tego odrobił wizerunki jedenastu Królów 
Daazycii wielu znakomilo^pi 7. dawnych czasów jak Kopernika i ws|)ót- 
CMBuycIi jak również znany z napisu Merenlibus, a następca jego Kej- 
ebel skompletował szereg: Królów, 

Zawsze już do Krajowców tncj Gdańacy Medalierowie Engelhard 
Bengheiui i K<K:ttier policzyó stc mogą a z opoki Stanisława Augusta 
Jan Ke^lski — ton ostului zarobił na imię nJepospolitecw arlyety sa 
odrobienie medalów: I-o na iwmiątkę założenia kamienia węgiełneso 
poft koiSciól 0|iatnno^i — 2-0 na c»wć X-a Twcla Poniatowskiego z na- 
MiKta .Miles Imperutori i 3-o ua czctó Generała Buxhawdeua 1796 r. 
Numizmatyka z Medalislyką równolegle idą pod wzplł^em sztuki choA 
przeznaczenie z nieli każdej inne jalt wiadoma — w u.edalach rysunek 
ua(łi)> i data najważniejsze rzeczy, w monecie kruszcowij idasie o wy- 



- 312 — 

codaą objętotó i podziolnotó. Powelłgc kwc«tya do jakJcb Zbiorów aa- 
Toiit b^ilą mediile bitu tu i owdzie <)la \mii iuiicj tiarodowuści, bo 
i n uM ten preyjwMlek sii; trafia — mitidzy iiuionit unst Krj,-»it>>f Arci- 
szewski co zuobyt tlla Ilolleudrów w Ameryce Briuylitj ncicmw zosUl 
luodalcm. WoUki Tomam Admirallliity i'aj>ie7.kići Kawaler Malt. mira 
tryiinifalnego wjazdu do Rrymu takiu tiyl mcdaleui iicwraoiiy. Gene- 
rot ]Iuxtuiwdcii tak^ byl nici>oIńil(ii^J nandowo^i. A Itito mi.'datc oa 
iMni)f)Ikc Koronaoyj obraKAw lioga llodacy w Cjt(i;iilocIi<ł» ie Ko(Iiiia_ 
Łeźttjaka Laty{;«)Wio Berdyczowie takie ajc' tu iji>!icxii i włącza,. F 
dO|>cłuioućJ cureiDOuii koroimcyj naszych Krótów i Królowych rozrzuca 
tniędsy lud mnuel^ i medale Pod«karł>iowic — u wspaninUie i i^iic 
cltaiui zlotcmi sami królowie rozdawuli Uyguitariwm Paiistwa. i 
prtwtrwui dawiiifj R-pt^j gio zainkacli i Kkarticacli Pamiw z duwuye 
fiiston-cznych rwiow ubokHibliotek /.wyklc przwliOwiiJĄ eic Zbiory d 
wiiycii monet i nicdidi — du iiajb(>g«l8/.yeli liczą się Ćabiiit-ly Itaczj 
skich OsBoiińskicIi Potwkicb. Ciekawa, co aic Śtalo n tKigutemi Zli 
ry Staroź-yiuości l'oI»kieh po dwócti królach StaDislawach? 



ZV. Dyplomatyka. Paleologia. Paleografia. 



ua- 



Dopióro w XVI-tyin wiekn oceniono inacicenic DyiJoinatyki i uzna- 
ną została za i;a)aź ))omocuic%a historyt dziejowej. 

Kaidy Kraj, knżtU Prowiueya (v\llodya) Ordyiuicye Leuno^ (Fi 
da) kaiAo większe miasto, liiHknpk,wa Oi)actwa Klaflztory posiadaj! 
X dawuyeh cmi*.'iw dypionuity któro «Dtj-cx^ ur/.qdzeu t;rekcyj i ii]MW(k^ 
iofi tych iiiiejscowoAci i obsiuirów a historykowi na krytyko Bic ogl" 
dąjijc«mn poshii:; za tło i materya] ua kt<'>rvtii siij opierać bca/.ie i sn 
badania w^przeszloiie M^ajijoi.-. Gduii: takie Dyplomata etarauiiic łi^i 
pnectckowane i do kniąg oddzielnych cłironolo^cxn>'ni purządkioui 'icaci 
ganc były, lam zbiór taki Dyptomalaryosioin nanyiYsny dosi-irczyitra 
Uziwycli iródel do ro^^niiiionia ^awiklanej i mglistej przeszłości. Bi 
dofiwiadcjiony i ostrożny Dypltimatyk ( Pnloograf/ uic każdy dyploii; 
jaki mu biij w n;oc dostaje zarówno wysoko <;<:iii, ale go pod w/-;;lLidi:( 
epoki 7. którój pocbodzi, anteiity<7.noAei i innych wymagań nauki /, u;' 
m<>ksz^ Mct^loŚci^ i skruimhituudoii) odwaga, bu zdanało się ."'^Z?'' 
podstawiano xr^&l« poarabiane, aby prawdę dziejową przyemie i y 
krzyżować. M>e ai<^ wątpliwości, ie uąjważuiejenóni żródfeiu lust 



- 313 — 



dricjowćj 8^ dyptotnaU i pnywileje Pantąjących, Kiąłąt iwteckicli 
i Dtichownjreli, muycli dostujuycli o»<!>b albo Korjnjnu-yJ w oryginałach 
pergaminowych lub kopijach wiarogodnych pnechowane dla ]>AżiueJ8zycli 
CEUÓir — przvz takie tylko piśmieniK jwnuiiki utrwaliła aiq pami^ 
czynności aktów i iiadaii i t^nu g)>09obQm wsUj zagłady ho »asi<;])»i« 
Krouiki Itoc-zniki i Historya n-ziij)y je pud straż i opickij a krytyka 
dziejowa 08latŁ*CEuic o ich wartoki wyracklu i stosowny z aich rrobilii 
użylck. 

Dyplomata zwj-kk- zawit-rają iv sobie: 

a) luiidacyc Koktoli^w Kla^uloró^r Biskupetw Kolłegiat Opactw; 

b) nadania ioh gruntami i wolnościami niytkowauia x pewnych 
doobodńw; 

c) nadania przywileju na pok6r myta, ceł, moslowcfio, pruwot 
oegO w pcwiMim turritoryum; 

d) nigi i zn\>hiieiiiii od pewnych cit^żarńw i powinuońiń; 

0) postanowienia olwniązi^ii^ce do peiTnrch poslng iwwiimoSci 
i daniu dla Panujących za pcwnt: w zamian nadane oł>s£ury juumi i in- 
ue korzyści: 

fj zapisy dot>rocx}'nne na pewne (kreślono i wyłącznie za«Łr<M^o- 
ne cele albo lustytiicyo; 

g) układy, pray nadaniach wielkich i mniejazych ohazarów ziemi, 
z oi:gauizacyq Krajów w iL-islym zoatajace związku; 

li) traklaly )>okojowł.- uuiuwy ukłiidy wia^i-u zobopólnłe dziala- 
jąftcstrony, ))on;<-zenia z oznaczenie in fjranie i pcwuc zastrzeżenia uflta- 
uowionc do cuuu albo i wiijcznic; 

i) poduoszenie wsi i osad do reedu roiojit; 

k) przywtlo)e na zwyczajne albo walne Jarmark), na Unrlowc 
składy win wschodnich towarów, kolonialnycli etc; 

1) układy godz^joe zn wpływem I*ani(Jqcych powaśntone strony 
i nadiil s[)ory stanowczo przecinające; 

1) dokumcuta na zacit)gni^tu jioźyczki i enatawy dóbr nienicho- 
myeh iuHtjtuU>wych za wiedzą i zezwoleniem Panujących, Xią- 
iąt etc. etc utc. 

m) nadania w zaraąd pewuój Prowineyi a prawem gnkcessyi 
z obowiązkiem holdn i t. p. i t. ]>. 

8Jowcm, WHzyelkie oojawy czyli akty iycia publicznego z dawnij 
opoki. Dyplumata takie pieane b>'^valy na rozkaz Panujących udziel- 
nych Xi[^.ąl i moiuyoh Panów przez osobno do ićj czynn<)sei wyzna- 
czonych i upowaźnił-nych Kauck-rzów Seklvtarxów NotaryuKtów lnl» in- 
u^ uazwy l>o«ilojników zanlaiiicm zaszczyconych. Naturalnie, że u uaa 
z €]>oki prwdchrzeitfyuńłikiej o talucli dyplomatach i man,yć się nie 
godzi — dalćj, że najpierwsze obyczajem owfil epoki po łacinie pisano 
były, wedhig przyj^tcjro z Zaeliodn Już ac>*wihzowanego, wzoru, ic nw- 
&y zaginąć ))iMlcxas ciijglycb wojcu dumónTch postronnych rozruchów 
I poźaiV)w w drewnianej pierwotnie Polsce, która się dopiero od czasów 



- 314 - 



rtual 



KazimierzA W-go na morowMU) zunieiu*£ sacK^la, skoro nuJdawnSeJSM^- 
luuiiu: djtiluinala rai;Bt<i potwieriiŁajij już pierwej wydane i ietniej^e 
n P]iniijj)cy swyklc zapewniaJE) ich moc i powagę na przyazloSu za «&• | 
bie I HffoicJi DastejwiJn-. Najilnwnicjszc a uM dyplomata nale^ta do 
XIl'ęo wieka i si^ja epoki Mieciyslawa Starego— jedneiie daty 
nmwie 8% » ićj eiwki ilwa na fandaoye Cystew&w w TmcnityRuit: i Lf ,, 
dzio w granicacŁ W-kopolski gdzie te* l>y! Udstelnyiii Xit;cieni -tH 
z XlII-go wiukti jni «[{ icli wit;oi'j znajdzie a z extm(m {ii^ić.iiićjfixyrjH| 
i bliiesTch roibiorn Polski mnó«two si<j icli pr«;chowa!t>. 

Onok wiola lanych ziihIuj; I>uchowicimtwo nasze Zakonne na wdzi^ 
eKDoAć potomnoM między iuuemi i za to zambito, ie fi{)orx^d»tlo l)j 

IilomataryiiHŁe którehy (ioatarcjiyly śladn (w razie zatracenia orygir" 
ów), |KKcy«kanycli prevwilejów co aic luk wniiieini stają ŻTÓ<[łami d 
dziejopi^iw — i tylko f)iicl)owie&stwo lego dokona/; mobilu w ciwty kŁ 
MztornćJ żyjąc w wiekach ciemnoty Im prócz uicgo midko kto czyt 
niDiał a jeszcze rxji(łzićj pmif. Picrwtii leż Kauelene Nadworni n 
mych Xiażąt Udzielnych i u Panitjącycli jnż w cpoec ^jednocxuu^ 
Pol«ki hyii Duchowni jako poaiadajfjcy d>'plotnatycziiy lacifiski Języl 
do otoczenia icli i Rady należący i t<j waiui} godność dłngo wylączj' 
piastowali bo nawet i w tych czBi>ach, kiedy świockii^ i^lanu Indi 
nasi z \vyiHzćj sfery wsżecliatronnio w Kri^ju i za granicą niielt 8| 
niKiHohuoW: kminłcii', i kie<iy łacina zastąpił j^zyk iijcaysty albo 
ski d!a Kusi polskićj i Litewskiej w dyplomatach i wnzolkicli ' 
aktach iirałjdowych. Niełatwa też t)yla rzece imiice odezytyv _ 
wnioJKtij N^g^^e eiKiki nasze dy|iIomnta —Jui dla niywanycb ol 
ezą^ owe^ wiekn pewnych Hkróc«ii ktńre sio i w lapidarnym »tyl 
po nni;rQl)kaeli J«szczc i AaA tu i owdzie ociilouyeb <ii\tą d<istrzec 
I dla zuąjących nawet klastłyczny język Kzynuan stają nicdotttępiiei 
i oiee^ytoln^mi — In-ak bowiem odpowiedmcli ii<')żuiejBzym {lojcjcio^ 
wyrntów w nmarlym języku nie odstręcza! ani zraial piszących dypk 
mata tworzyli nowe wedfog własnego przekonania i jedyny sf " 
zroziiiiiidiia i przyswoieiiia sobit- tępo języku mii^is-zauc^u, jeW 
i cii'i|iliwe rowzjiywanie się w samych dyiitoniatacb — idąc xa 
x6wk»mi jakie Palwgrafia (lodajc. 

Że Dyplomatyka z Stnigistyką w bardzo ścisłym zofliĄja związłu^ 
prawie zbyteczna zdaje się tn nadmienia/- Ik> dyplomat iaunegu o^H 
miał znaczenia jeieli wlaóciłV(i piecz^eią nic byl opatrzonym. MiaSW 
Dawna Polaka diiio ludzi rozmilowanyt-h w Arelteolo^i Krajowej — ci 
z łatwością czytali dawne dyplomata i znali picezęeJc z każd<!j epoki 
juź 10 z Kancellrtryi Królewskiej wyclKidzac« jniŁ «d wtadzy dncho- 
wnój. Palc^Ua i:wiczyła się w tej sztńce i laczynała naakę pmwo- 
znawstwa od tego, pod światłem Kegeotów i Mecenasów {u^ewo- 
dnictwom. 

Dnchowieństwo Da«tc z dawicndawiia w nstrojn jiafutwowij-m st 
Dowilo pewną odrębność czyłi statua in statn — jakkolwiek dncltoi 



— 315 — 



byli obywatelami Kraju aprawowBli iią[ważnieJKe ftiukcye Już * ni>- 
minacYJ Hoiiarf1i6w jni r, wj-bor^iw liraci sitlacłity na Scjmitcli i fney 
nukacD, z tcm wszysikićm podlc^ult bczpo^pedaio Knryi R«ymokiej 
klónt i ponf^ftek tuerKrcIiieiiny urządzała i ud włłidxy świeckiej ucisku 
bronlłn i ini^aniB się jćj w aiirawy dnchowne nie do|)usi!r)'.ala — xa 
tcm poizlo 4e DochOTiwńetwu clicąc »i<i zalecić poaluMzcń.-iiweui dln 
Kx\'iiiu, ^.tpominiilo nie rar. ołwwiązkiiw lUa Kn^a oo do dyzUanuoiui 
i rozstroją z czawom wrowadzilo. 

Ik-z zatwierdzerua Rnyinu uawct x iiajk-]>3K*;go uspoftobienJa Dto* 
narchów wynikające uposażenia i nadania nie ni<w;iy wcDodxić w wj- 
komuiiti — ale to ssmo było i w catćj niemal Earopic Katolickiiy — 
byl to niejako lio!d wiunćj wdsiccznoSd k» ncywili/.owaniu i wydoby- 
cie z WilianiyiiKtwa lad^iw pntez roz.4iM;rzeuie nauki Chrj-ntusa. 

Otóż jKi Kajiiliilacli KatcdniUiyoli KolIcĘiackiob Klii«xtomcli Opac- 
twach, po Arcliiwacli i<VŻ.nych Konwent^iw i Zgroiuadu-u /akynnycli 
po Kontratfruiacli {iBtnialy HAae Hraetwa Polioine jako to: Kulau- 
cowc Szkaplt^riiie .Sodali^owe Cechowe Kupicckii: Malarskie Zlot»ic2e 
i t. p.) ktAre dawnej sicgaj4j epoki, mtisita ai^ wiĄJdować bHjo roirjo- 
conc liciuo Bnllc PapicKKic i tak zwano (LittŁ-rac) Listy czyli Decyzye 
Wyższeiw DncIłPwienstwa ontekąjąoe kwesty*; tyeaąe* się koAciola Pol- 
skugi) w ktńiym przez wzgL-jd na dwojaki odrzudek i [lotntcłjy imej- 
scuw^j IndnoJci nie wznisiigąe do^tualóW uiekiórc zmiany i nst^pstwa 
koniecKnenii i«ie mtawnly. Bczwiilptenia i Cu także clironol<'gicznym 
ponujdkiom to dyplomata Władzy Diiphownćj spisywane hy!y i /acią- 
giiuc do Regestrów, jednak znisKrzciiiu ulegać mogły — ale w Itzymie 
przecbowRJą się w osobnych księgach pod tytułem Annalea Eceleftiasti- 
ci — do tego też źrijdla zawHze się w iwlnełiie nda^ nie bidzie wzbro- 
nloDĆui. 

Rriwnieź ciekawe i interessnjąee byłyby akta Arrhiwiun Non- 
eyaszów do Polski dolegowanyrb dla kontroli! Dm-howit-ńfitwa, czyli 
ściśle polecenia Stolicy Ajwsiolskiej wykonywa, mianowicie z tyeh 
ezaaów kiedy Dachowni naei krajowey cując się bye obywatelami 
Erajti zawtcŁali śi(; nie laz czyli sjielmająo jf ćdilo nic staną w sprze- 
czności 7. obowiązkami obywatelskiego ctiarakteru, kiedy kiełkowała 
iny^l ntworzeuia odrębnego Kok'iola PolskiegM, kiedy reforma Lutra 
przenikając do ims znajdowała pi-oteklorńw i zwolenników, u góry; 
ale zdaje sie ie ti^uą drogfj byia prowa4jzona z Rzymem koroKpon- 
deneyu wsselka w tak drażliwj-cli matoryucb i śladu jiJj żadnego chy- 
ba nie zostało n nas, ale w iUidiiwiuu T»Ji)cm Uiiryi Rzymskiej z pe- 
irooścją nrzochowana jest i te gingnuki z owego żnrdla jidynie wy- 
Jninionc hyć mogą. Jeszcze za czasów pnedTuzbiurowćj Polski sta- 
rano sie rozjaśnić opr^tcR innycti tę stronę przedmiotu przeK staranno 
zgrumauzauie dyplomatów i ich systematyczne ponMjdkowauic. Knmi- 
kar^e Dziejopisarze Dyplomatycy Archeologowie zi^jiuowali sie tiSm 
Dzciterzc i zwtawili w swoich pinnach oI)fite i int^re^sniąco źródła 



— S16 — 

(lin witMkojenui ciekawjrch przeszłości. Szczygielski Nakielftki Rze- 
linicki Kulczyński Długosz Paprocki ro2{)oczyuąją auire^ zaełu^nycb 
w tym kicnmka pracoiniik<)w i staja si^ imoilowiiikami dla tycli c<x^J 
l>6żiiićj na tM dziedzinie cbvrulobDe.j pracy poświęcić śc zapraf^a^H 
Potraciła koulcczuic iiby kużda Prowiucya w skład dawućj R-pt<y^ 
wcbodztjca aiiaia sporzudzouj D^łloniataryus?, czyli Kodes dyploma- 

ItvcKny, col)v tylko tej Prowint-yi tyczące eitj zawierał dy|>li)maty od 
fwie<rVićj i ituclujwiićj wyclmilzącc włft<l)ty, ii z takicb cz^-i obrobio- 
Dycb sutuienuie po\r9i«taby caloHĆ systematycznie sporządzona. 
Dla dokonania tcg^ potrzelia mnźszegó czaim i wylrwulćj pracy 
nbok wycieczek za granica Iw tam po Arcbiwaeli stpcraó ^vypad^ie 
i wy^Hsy robić — wiadoma bowiem, Ła wielo dla nas wainycn dukn- 
mcnlow przeimi^ąca eiła por^rała i uuiottła iinwot za luorzc alW le£ 
ze slfiitji jftkicjJ CACśc) Krajn w krytycznej cbwili rozł>ior6w przeszły 
cale Zbiory dyplomatów z Arcliiwami j)od ol)ce panowanie. Tak wiw 
oprócz troskliwego odszukania u siebie to k-ftt nu przestrzeni dawnej 
K-ptćj w miejscach wytij wvkazanych dyplomaI<')w erekcyj nadafl 
Lidtów Ilnlli Papiczkicb i witzelkicii t«go rudugu dokumentów udgm- 
bywać je trzeba (i odłączać uime]<jłnic od uic-związaiiycli z iiaszq prze- 
sźloiScifU po Ai'cbiłvacli w Sztolwlniie i'eIerflburgTi Dnanie Szląskn Po- 
morzu PrnsHacb Warmii i t. d. a t^rToczasem niejeden talu iva£uy do- 
kniuent gdy Zbiory ieb czyli Arcluwa rozpraszane In-waJy z różnycli 
lowodów podc/a-s klęsk, en kraj nasz targały, doelat się w prywatno 
acc i pyłom kurzu pokryty bez użytku le:i,y ałW nareszcie zui^zeze- 
mu ulegnie i poein^uio za »ol>i) szczerbę w w}'lŁładzłc dij^cym do 
n>7ja^nicnia minionej przoHzłoHci. 

Yencrauda AnliiiuitiiB, można powtórzyć, co wychodzi na to, ia 
.a[mniejs/.a odrobina, najmniejszy zwitek 1'ascykuł czy notatka prze 
Bzło4ć opiewająca i jtyłem staiużytuciHci pokryta, nie tylko na pei^a 



I 



uiinie papierze ale na jakin»bądi innym uiatcryale przecliowana. j 
relikwia i »wi(>ioś<; uieleii\vie usziinowana być winna bo ma dac S\ 
dcctwo wiaro^due i rzetelne jiutoumjm wiekom o nsiłowaniacb łrn- 
dacb i pojęciaoli ludzi ubiegłyołi wiekuw. 



irze*^ 

Ę 



XVI. Sfragistyka — Piscsętarstwo. 



^^^^JV^^* 



Preycliodząc w pomoc historji dziejowej Sfragiłjlj-ka zajmuje tk 
rylftczuio znaezcmem i wyjaśnieniem pieczęci urzędowych z dawiii 



— 317 — 



epoki i 4ci4I« ait; laczy z Dyplomatj-k^ — iWpWrft nie tylko Llsuirj'^ 
pólitycitnii ale iiin Kwi^.ek z bistoryą sztuk pit^knych a mianowicie 
z racibiiirstwom. Od mcdawiia znaoteuie tvt jćj podnieiriuuL-in zo- 
stało — powfltaly zbiory pieczęci oryftinalnych albo w ocłciskacli 2 wo- 
aka laka Kipeii Inb metalu. U wgzyHlklob cywilizowauych narmidtr pie- 
CKccie byiy w iiiywaiiin, a nieraadko piecięcic Sfoiuircbiiw Kajntal 
i >In2uowIadcAw zastępowały miejsce pod]HBii w wiokacb, kiedy uiaTo 
kto pli&& nmlal — samym nawet poupiswm nadawały wii^k^^itą moc 
1 powagę. Arclieologift I>yplniimtyka Ocncnlogia Heraldyka Xiitiii/,iiiu- 
ŁyKa oilminkaniJmi )>ic<;z<ji:iaiiii z tUwuycli czasAw ituac/jiic wzboga- 
cone i rozjaiuiouu zostały a nawet i ArebitL-kliim. MouarŁ-bowie uasi 
wl najdawiiiejsKyeli ezaśów uiywali piecncci jako godła Majcstalii — 
zwykłe na nićj Pannjftcy wyobrażany bywa w poHtad sitidząećj na 
tronie x godłami władzy allio z berbeiu patistwn. 

lyeszek Pr/emysław Łokietek i Kaziui. '\S'ki niywali większej 
i mniejszi^j pieezęti — jńcrwHwj Kauclerzom a dnig^ powierzali Pod- 
k&neleruini. Sekretarz Uw^rski czyli Nadworny z apown^cnia Mo- 
narchy niywal pi('cz«.;(:i pi)kf'jowe,i czyli dworakfćj w sprawarb pry- 
wAiuyełi i ckououitcziif^o z»r/.!vlu majęlno^ciami i docliounmi Krdłow< 
skiemi — była i (lomoiva czyli familijna na sygoecio pieczęć używana 
do listów i la w rodzinie Krtilowskićj we<ilug tlynaetyj ciągle sitj pnic- 
diowywalft bo na niej berb familijny wedhig przepirów lieraUlycKiiyeh 
był wyrżnięty. Oprócx Slonarch/iw Kiąicta pantyący Magnaci i l)n- 
cłiowieRStwo piecz^iami stwiciflzali umowy nadania pntywiloje klóre- 
ui r.4isłiigi wierne i^iłużby all» męztwo i poświęcenie się ujigntdzali. 
Po wiek XVI w Polwe na woskn odciskauL' były pieczęcie moc i jio- 
wag^ wszclkiiD nrw^dowyni uklum nadające. Monarcbowic i Naj^łyi- 
a3A Uncliowitiiistwo czerwonugo nżywali woskn — Mliichta zielonego 
i czarnego — mianta szarego 1 ż<)ltcgo. Jako dowńd laMki moiiaruzi^j 
pozwoloitem było niektórym Wódzlwom albo miastom czerwonego n*y- 
wać w«>.>ikti ua pieczęcie. Fńinićj weszły w niyeic pod pioczi,'<ac lak 
i opiatok — waćnioJHZo dyplomata niiuły pieczęcie na woeku odcJekune 
ziii)ezpieczene w piiszliacb moiniosrycb z calj^ <x'4lrużno^ą Aeijy nie po- 
(Uegaly nsxkodzeniu. Dyplomata zawartych ważniejMzycli traktatów 
prtócB monarcliieznycb czyli pjiiistwowyeli pieczęci wJcbi iunćnii pry- 
watnemi / herbami były upatrywane co miojseu wwiadków z:uitt,^ponato. 
U nas na pieezwiacli Majestatowych widzieć nic dajii popiereia mo- 
narchów z mieczem w ręku albo proporcem i zwykle na koniu, 00 
konny ryoereki znaczyło naród. 

Ducliowicńskio mają wizerunek Biskupa pontyfikalnło ubranego 
K wyciągniętą pniwą ręką <lo błoge«ławienia a w lewej trzymającego 
pa«tonti. 

W Cjwce nawracania pogan i rozHzerzunia wiary S-tiiJ Sląi^a. 
wyobrażani bywali z mieczem i Kr/^em naprzeciw gmoka Iwa aloo 
gryfa. Kapitulne pieczęcie przedstawiały rysnnki katedr swoich. Wo- 



I 



— 818 — 




r 



Mewodomc Kaaztulanowie aiyvnli na piecz^iftcb gottel ^ctui lub miatt. 
Miasta Cecbr i Slowarz^switia iiivniLly picczij;ci -i n'i2«nuikatui Pa- 
tronów .^-tycŁ albo trzy bramy z ivżiu;iui odtuiHuauii. Napisy w ob- 
woJzic piecz^i napraóa były laciń4kie, oil X\''I-go wieko polskie »i{ 
już i^awiają — glt>aki gotyckie 'yxijii/t i zn Ja^el)<i»6w piorwszyclj 
\yj\y w uiyciu — od Zygomuta Aug. zwyczajne litery drnkowaiie wij 
dsiniy. Nie od razn też na pieczęciacJi Sfajestata i Pamtwowycli r^ 
(Izimy wypisywane imlwa 1'anujacyc'b albo i tata. Pieez^ Koiira 

LX. ilazowiv«kii:^ przudatawin .ieitdź«a na kooiu z kmźem w ui . 

WćJ rcoo a w iew^j z pr>ii>oroem, Jlaniv pieczęcie z XlU-go nieko 
z wizerunkami kobiet w koi-ouacb iiiitratłi z (xlkrytą głową z berłem 
w r^ku lub uii-cicni i jablkii^iu i>J!iiakaiui wlad/y uionarszOj. Ktfztattjr 
koron banizo są takto różne. P^iii«JE«e u wierzrbu oblijku krzy' 
miewają tak sajuo i mitry xiążcw: — M to albo Iłdmy z saysiMikaiii 
a]lx> misiarki z kolczug zboczone na głowach — i bereł takio wielki 
jest rtizDiaitoić również i tarczy liczne bywały odmiany. Herby ni 
piecz^iacb ledwie w XIII-ni wieku zauiit-szcjiane nidzimy — na pie- 
CK^aeh Leszka Hialeg'(> tarcza ma na Jednej polowie orla na dru^ćj 
idą pasy popizeczDo istne (roJla Krakowskiej i Saiiilomierskiij zieim— 
na pieczociach luU Xi^e. Kinnwslt. )mjI orla i mt! lwu dostrzegamy. La- 
dwilt i Jatłwiga oliok palHkiec;^ herbu i węgnei^ki maji). jagietlonu- 
wie prócK orla i pofjoui mieh tarcz* z borbanii ziem i wo)ew<>d«tw. 

Monarchowie Elekcyjni »wój borb rodowy ua pieraiack orla luie^Jl 
nmie»xezony — nie raz ńerby i na czai>rakacn pokrywających koni^f 
Panujficycli' o<lciśuiQt« bywały. Otl Leszka Białego uattila się jakf^n 
herb (mfi^twa orze! jedaoglowy — ten orzeł ^v8Z4kk^ nieco >i(lmiL'ni»y_ 
na pieczęci BoIomI. Wstyd. — znowu z małą odmiami |K>kazuje «iij ni 
pieczęci l'rieiiiy sława. Za Łokietka i Kazim! W-g<» jeszae imiaiiii 
nłegl. 

Pienv8zy z Jagiellonów i ayu t«goż Warne3'i«eyk jednakiego or 
obywali na pivcy.ęeiaełi |)auBtwowycli — był od sinuklejjsy z i)arkac 
rox«iągiii(^temi i podnioiiouemi do wysokości S'Iowy uż sic^a^jącumi. 

Za btofana ItaloKjfio ten orzeł znowu mml skrzydła w waclilarj 
ałożone, a Szlijsey Piastowie uiywali urla z pr/ep;»i*kn przez (lierł* 
i ukrzyiUa. Nujiiawniejaic lieTaldyczne znaki n iian łiyły gryt lei 
i ontci — ale gryf wyszed! wczeinie z użycia, najsti;i»uic p''d orla i ikI 
lwa aic pląta. Tron nionarcłii'iw na pierwszycli pieczęciach ł>anlzJ 
skromny, widzimy dopiero trau Ladnika okazalszy ma ponjcze i ztiS 

Siecze wysokie, a jeszcze ws|><iuiaUzym jest Irou z opoki JailwigjJ 
[ąjctitatowa piMzce Jagiełły jest arcyknusziowna — próci iiniyeh ua^ 
dób Iftsi na niiy siodiii lierbii'iw f-lównycl! Prowincyj paiialwo sklada- 
jijcycli a tarcze z leniii horby podlrzywuyą Aniołowie. 

Picczyie Witolda, Warneńczyka i Kazimierza Ja;ócll"iic/-yka 
znacząją 8i^ już wi<>kszyui guHtem 1 dokladuu^eiu. W miurtj nkaxy 
wania się roraz okazalszych tronów Panających osób na ptetzęciacl 



— 819 — 

Jifajefltatu i pa&etwawyt^h i na piecz^iach tei Wfżazeęo Ducliowie&stwn 
;Mopiuowo trany wgpauiulszc występną a jednocześnie infuły i pasto- 
rały i>6Wiiego nrozntaiceuia tloznają nl>y elTekt powiękxyć bo władza 
Dncbowna vrid<}(;zaie oie chciała być bladłiieDi Ifajestatycenijj pnwagi 
przyćmiona. 

Katedra Wawelska posiada zhtory iołuł i paetoraItW arcywi^pa* 
niałycb i bo^tycb. Miasta liż uasŁU do Związku Hanzcatyckiego 
wcbodzące uij'WA)y za horb wizerunkn okrętu lub łodzi płynąt-tij zo 
slemikiem u rudla na przedzie. 

Wiir«zHWH z początku używała za bcrb pólsmoka i pół kobiety, 
późnići wyrzuciła smoka a ijmybrała syrenę. 

Jakkolwiek wicie się (lotąd iiienH^tri z herbami przechowało i e1>Io- 
ry ich dosyć liczne iiinmy, ziłwmzu ich zapcwuo uicniało zagbclo w sku- 
tek pożarów klęsk i wojen en Kraj nawiedzały — cjeninola i lekko- 
uiy^uaić dużu icb także zniszyć tno^Iy. I na tćm polu Arckootogo- 
wie jeszcze się zasluiyi) niigq sposobność. 



XVII. ITumizmatjka. Monetoznawstwo. 



fff'^^^^^^ 



Ju£ u> Piastów była bita moneta z napisami Himo, Micsco, Iło- 
Iwtans dnx inciitus — ta w maić) lio/.ltie egzemplarzy dziń ocalała 
i tnicba przypuszczać że później przerobieniu ulcgiila. W skutek bliż- 
szych stosunków z Czccłiaiiii moneta cxcska minia u nas wziijcic i do- 
syć jćj napływało. Kazimierz W-ki kazał bić na wzór prapkicb 
KrakowKkio c,xwv.ik i iiólfrroszki oraz kwartiiiki. Za WHad. Jiig. i War- 
neńczyka bito Iftkże p<!>lgroszki trzeciaki i denary. 1 Mazowsze miało 
swoj^ munctt;. Za ostatnich Ja^ellonów i Wazów nionota misza ]M>d 
vr«^(>dcm st^>la nic gorsza od zagraniczućj pojawia sit; już w szla- 
kach grnbszćj warlo^i — gdy jednak kopalni własnego srebra i złota 
n uas nic było widocznie zagraidezną monetłj na polską przerabiano 
stopę i na iiiój już berby państwa lata nazwy miast menuicznych 
i Biyncarzy kliulziano, a dawniejszo gotyckie literj' z^istąpiono laciń- 
skieuii. !'■) ui<lau<.>wicnin Ordynacyi czyli L'8taivy Meiiuicznćj porów- 
uauo moncKj pmsską to je»t bitą w Elblisgu i (idańskn z Koronną to 
jc«I: brakteaty, orty, ^zcląfit gros&e trojaki dwugruszuki czworogrosza- 
ki halerze polkopki złotówki ilwiizlotówki wiardiinki ])61lalary (alary 



- 320 - 



Trreszd« dnkaty i portugały pięńo i dziesi^łodtikaUiwe. Prócz Efl 
blijga i Gdańiika za Jii^ellooów bito moneta w Wiloie Tykocinfl 
Wscliowic Krakowie Olkuszu Posnania Malborgu R\'iliu: Uitawif Ityifl 
goflway Worewiwic Lwowie Kewlu U.iiiz'iowif. Za Saatów dużo (Ifl 
mu wesdft saiOtićj nmiety. .Stnniiiław Aogust otworsy I Mennit^ w Waifl 
siawifi. Cokolwiek o dawnej wiotuy iuuui'cie zawdzicczaioy to Zbiifl 
runi Mi:uni«y Litew^kićj — Janowi Łaskieiuu Pryuasowi, BadzlwiUB^I 
Niei^wiezlcim, Cxarkieiiin Ltibomimkim i Kollekcyi monet pol))kich|^^| 
oistawa An^^tta — w htHtorykucb U^ż niistyob znajdzie mi; o mofflHH 
naezćj tn i owdiite acz pobieżna wzmianka. Narnsuwioz Ozacifl 
Tiandike I^elowcl pisali o ntonetacb nauzych ale nie wyczerpali togfl 
przeiljuiotu który ob67.cruiej«tcco wymaga! traktatn. *) GrzywjM 
up. srebrna Inb złota dwojako się pojmowała — raz sa grzywui; cnylfl 
wag^ (irt-bra i ^łuta (!rn^'i ntz sa graywuij picnit;<Izy. Czacki wartoAfl 
grzywny oznacza 0-1 Z!p. alo ta zmianie po<llL'ga(a. Z Krakowskimi 
praywny Hrcbra bilo Nieuiu tolarńw — z grzywny zlotćj GdaiiBkiij bfM 
dukatów bito. Grzywna sadowa na Piastów znaczyła tylko '/s całfl 
grzywny — kara pii^tuadzietita znaczyła 3 grzywny, 8z«enad£ieśta. 3'^| 
{grzywny, sicdnmadziosla S-L prywny. \V przjTvi!eJn Ludwika KrólH 
z 1374 r. r)owied/.itiuo wyraźnie źe 48 gK-szy }>olskicli wynifj gr^ywnę^ 
pobikfj. Wiardnnok łcrton allio kwartnik znaczy! '/« grzywny. 



XVIIL Archeologia. Archeografia. 



/W^^^v"^i» 



Kiedy uarjd dobioguio do mety, to jest kiedy eic wznienie 
iil^wyższćj potęgi a jeszcze wicoój kie*ly ae scbyli do itpadkn, wte 
czas Inbi siti rozpatrywać w swój przeszlośa i pdnie śledzi wmystk 
objawy i momeuta uplynioncgo iy%vula. Ci, w) si^ badaniu tej prze- 
szłości oddają nkladaj4 Archeologią czyli Arcbeocrafią allK> naukę .Sta- 
rożytności. Staroiytua Uełlada acz z ICgiptu cuią za<:zerpii(;U kultura 






*) 1>otqd El Da|l«pHU TC t]-in pneilmiooie dtieła airałai tiq no^: Kiiiniiaiat 
KTnJovni Eiiiini. Bandlke St^-iftiiklcKO ■ ZusonklcKo Ifiuc. p. t. M«DBtr l>iiw 
Hki — pohas^Je się lei multoa bo(;at]rch kollekcyj |>r]-*ntaYeh — ilo Ukieb : 
ittii moiiu ZblAr miMOt I nodall P. Rcwo)lA«hicB« Uoktora Ueilrcynr W . 
iou; aysteoutycKDiis 



amydową, ic Ją na tle eeyeto narodowego osnnla ducha nie obejrzała 
się w praeszlo^ i źródło pierwutaiJj uywilitacyi nitjiedwie z jngardą 
pominęła. 

Kzymianie wdziępniąjszeiai się unEglodem Grecyi z Ittóriij brali 
pierwsue wzory cywiuzacjn i nAwiaty, pokazali, bo pomniki wiedzy 
I sztoki greokićj zgromadzitli potumowaniem i czcią otoczyli — docz«- 
knli si<> takie wihi^cino^i od nastijpuycli wieków łw te nciciły z ko- 
lei pomniki inttrllcktaalntrąo i«łt iyda i sztuk pięknych zabytki, a na- 
wet r, {MtzoHtatyoh piśmiennictwa płodów i ntworów kie<ly J<izyk Uib 
jni zamarł jiostaraly sig zbada*: i spisać zwyczaj* obyczaje fonuy ży- 
cda publicnEiicgo iustylucyc prawa ustawy l t. p. eo wszystko razem 
stanowi^jc Zbiór Starożytności K^jTiigkicb i Gret-kich doatarcaylo ząlęcia 
ncaonym Srcduicli wieków a do wprowadwucgu wykłada klassycznych 
autorów po Szkołaefa i Aka<Iomiacu znajomość tycli starożytDosc-i oka- 
ziUa siu nieodbicie potracbną. Te wlańiie jiomMiucKe dzieła do troza- 
mienia Idaa^ków obrobiono wHzeclutronaic pod względem jfiograficsnym 
gencalo^czuym historycznym chronolOKicznym i t, d. naprowadziły na 
m^4I zbadania i spijania swojój nrzcszfoś<;i żyjąw narody, za)>aljły pra- 
gtiienieni rowjrzcnia się w iiićj jak nieniiucj oculeiiia tycli ivii2yiftkic]) 
pomników nabytków pamii}tek i antyków jakie nie icgromadzic dadzą 
jnt pisanycli jnź nicpiiiauycb a icasypaoą j>rzc8Kło»ć gtimimi i pylira 
wymownie rosjajŁuiĆ mOKącycli — pojawiła rae Arclieologift uinauadziń 
za wielce pożyltcznii skarbnicę bogatt} w p!o<I^v prodnkta i matcryał 
CKckające uporządkowania systematycznej i zwiąuinia w jcdn^ cało^. 
Epoka odrodzenia uatUt jest zaraiccm wii-kiem nródzin ArcbcoIogU któ- 
ra dlngie pntecbodula nieroowięctwo — dziedtina jć^ dlngi siert^ wie- 
kdw ogarniając i meta wieOKuym dziś nipiouc a nicg^Iyś czynne pra- 
cowite i nicldiwe narody, prze<J8tawia obs/erne pole dla stmli/iw, ktA- 
re ponad bietoryą wznosząca siq powaiiia dupicro oceni krytyka. 

Zadaniem Archeoto^i jwlekićj jest: 

a) zbadać- styl dzieł sztuki n nas w epoce najwyiszego jćj wzro- 
sła i rozkwitu bo ten urabiał pewną iadywidnalno4c, nadawał ntworom 
sztnlu oddzielne znamii; i cliarakter H-ylączny ~ ten warunek roiwtąga 
Mc do budownictwa architektury rzeźbiarstwa snycerstwa maUirstwa 
gliptyki i t. p.; 

b) i co z Ićm w Scislyra zostaj związku zbadali materyal pnwz 
artystów używaoy a nawet statki i uaracdzia przy których pomoigr 
poMQi^7.ny marmur knmeo i t, p. pnybiL-rał kiiztatty według woli 1 na- 
tebuiiiiia NKtukiiiistrui; 

c) zebraó pomniki aztiik od uajdawnieJHzycli pu<!j;yuaiąc, chrona 
lo^eznym ]łorządKieni i rozdzieli*' na takie w których prześwieca mioj- 
(wowy narodowy charakter i gtniusz, i te, które acz u nas wykonane, 
dziełem jednakże były obcych artystów, płodem wyobraźni i mjsll 
z tradycyą miejscową nic walnego nie luajątc; ^ 



— 322 — 



: 



>t^ «tHMu^ tradvo)-u pud&aia U«didj legoudjr, oeuułe na tle mj 
K- Aatjtfwi^ui DO w nich iloiony jest niateryiJ do od^wienaad 

Um v-j>'A4^uw BwycuO'^''' ul>racd6w po>j(;£ i pizekonań i t. [>. x tip 
IwwrttiitBiyiMUtĄJ; 

«) «piMtć pioioi Indu niufz«go religijno obrzędowe |)rowiucyoiud 
4«aijr łliunU I t p. a jKid t>iu u-z^Ii^ctn ludowa onsia litemtura i 
■MiMnilo joal liWKtSi; 

O spisać i lobni w jedo^ całofó przysłowia salwiwny p: 
Indu, bo tu nzcm z (łicśummi logendnmi i podaniami twor^iju skari 
wiinliy i litorulury ludowćj nucajq lakia swJaUu ua oddaloan od 
ptMUloM i dają Świadectwo o stopnia cywilizacji oświaty i (jT-ani 
wl«(Uy wyflwriMiućj it olat'KiOi|CiSj przyrcidy; 

g) sltadaó ti!^ łit«nitiiry Ittdow^j tlomacsa, to jest jętyk Idi 
jwiniy mocny obrazowy acz prosty i !»orstki czasum — {lokuzać, 
mt Htopoiowo orabial, zunim ofmbuym ^vyptynął korytem wiród 
cłucu lanych iinnecJty — zeliraiJ prowincyoimlizmy jtWkowe któ; 
fli^ unacztui pokaie cyfra dla jmmn^rżctiia .Slowuika polskiego lego 
wootana njydroifUSij własności naroditwój; 

h) Ktiada^ drogi i środki jakiemi oświata do wyisUj warstw; 
narodu prsMiikala — w^kaita^ szereg ziftnik<;>w naszyob za granicą 
■ wiodty Ł iiaoki i x ptam słjTuiydi — wyjaśnicie intelligeiicya i»twi<- 
ralK drt>p; i iunyni stanom, prócK siJacłiec^io^, do uajwyźsiycli w kra- 
ju luin«mVw ńwii-^kicb i dnckownyob; 

i) wykazuć zasługi Duchowieństwa świeckiego i zakounfl; 
(tą||>icrwi<iio Kzpitalo i apteki, fabryki i wyroby maszyn dla rolnict 
i |irti>in)'iłln kn\|owogo w obrębie mnrów klosztornycu tudzież miss 
do oAcionuych w iiogaAstwie p<^ąionyoli Krajów dla rozszcrzcT 
Matla G^?«nftoIli; 

k} raulKloHi^ jwmDiki pn:eszlofó opiewają na pisane i 
jiliwtno ' do lydi OHtntuich 1icxj) si^ st^iity kamieni, wały, rowy szi 
00 fiMisy przukopy vkopy hoi^Mlyszciia kurbauy, zamki w rniuoch, 
io koiłci' mo^dly, wykopaliska iiniv Izawice Palniki, broń ilawna i r^ — 
mliinók wiijcnuy, kamienic i glaxy wn. iiapiwOw iusijjnia Majestatu chorłi- 
gwio, Aloroti^o tu I owdziu zręby murów sxc:ujtki dawnycli gninch<^w i t. 

Do plBiuiyoh naldą: przyirilcjc erekcye nadania lundaCTe w 
diłvlnyoli wysictogólniono dyploniatacłL Wilkierze miast — UŚtanr- 
Statula otyu Zbiory l'raw — Kon8l>iaoye Poatanowifiiia I.aud« Sai 
dla — Uulwormly *- Uidl« tisty -— Traktaty aiic<lxy narodowe — R 
iaeyw jKiscUtw <lo »>śdonuycli potenoyj — Iselacye zagranicznycli | 
alAw o Tolwo iiUiHieych — piccztjcic berlty monety medale bi 
dla iipamiętnionia suakouiitYcIi wydarzoó kn^wycb i ładzi w«): 
wiuiiych — nagrobki po ko«tciolach przy drogach Inb po cmeu: 
ruott koAciolnycb z dawuŃSisz^ uiwki — pomniki z napisami 
karty tiipogruflczDo i hydrografiatne oddzielnych Prowincyj albo I a 
wł^kHzj-cti — ntJaay obsiar cały kraju olKjmąjącc i jogo granioe o: 




— 823 — 



taiyące k róinycli epok — karty geucalogiczne iwmująci^ii dynastyj — 
rodowody ziiiiK«niit)xU i nnJywowTcii lamilij— TabeUe prwtacyj i np<h 
saień kóiciclDych i uaiątkow Duchowioi^tn-a (Spiłby t-A zwaito fuiult 
inatnicti) Awieckieco kŁaŁtorneco i Rycerstwa Zukoiiocgo — uajda- 
wiiiejsze pomniki piśmiennictwa i rękopisy z odclnloiićj epoki lyczaoo 
się całej SlowiuńsiŁc^yzny — cłirouocray' staroźytuośd sił^^jącc — in- 
kunahaly — Spisy bibliograficuie do nistyryi oświaty uader poijleczac — 
D&płHy Hcienne po kofeiołacb — ponniki z plsskorz«£bą vr nicli i x na- 
pami — KatdLłgi Bibliotek Klaaztomycb Kapituliycb i Kolk-fe-iackicb — 
Katalogi Bibliotek po zanikacli i uAlacach luajętnycb fantilij— Histo- 
ryczac i bibliograficstno w rękopisach albo drukowane jui przyczyn- 
n — Syi^A Rerum mnicj^tiiic dawnit^j prowadzone — Pamiclniki Komen- 
tarze Biogratie i Autobiogratie— DykcyonafM dawne historyczno-jeo- 
graticznc i iuuej trek-i — Monografie ntiaat albo Prowincyj — Kroniki 
jeszcze nieznane — Koczuiki — Paucgiryki— Broszury treści politycznej 
z końca zeszłego wieku — Taryfly Celne — Listy Kri^ów naszych do 
obcych Mouarcków albo najwyższych Dygnitarzy Pamitwa — l^aziitua 

ridczas inangnraeyj i narodowych uiocifystuści — Statystyczne wykaqr 
tubelle — Notatki po marginesach i okładkach Mmałow Brewiarzy 
i t. p. ksiąg w Katedrach Kollcgiatach i po KUtóztorach — Edykta Pa- 
uującycii — Re-^ikryptn Man<laty tychiŁe — Kegestra dochodów z Kró- 
lowszczyzn i z Znp Solnych — Akta i rozporządzenia tyczące Mię iipo- 
saźetiia członków rodziny Panujących albo zabezpieczenia wniosków 
iton czyli oprawy posiigijw — Testanienta Panujących — akta knrnteli 
osób Btann rycerskiego albo Kondomnaty i bannieya-— SnnunarytiHzc 
aktAw i tranzakcyj ważniejazych— ICaicgi Kauclerskio trcAó dyjdonia- 
tów zawierające czyli Reportoiya albo Sygillaty— l*atent» i n^aninacye 
na nrecjdy i godności aktnalne i honorowo — 'Dyekosfiyo w kwestyach 
mi^zyuarodowych i krajowych ua Sejm wnoszone i decyzye — Kon- 
finuacye tytniów i zaszczytów zagraniczuyrh — Indygenaty NobiU- 
tiieye—McmoryaJy— Wokandy sądowe i Tryljuiiabkie— Spisy Skarbca 
Królewskiego. Begeatm czyli Wykazy Ure^dników różnych Władz 
allw (.'izi-dów Zietoakich Wejewi'pdzkich i powiatowych. Komplety Ko- 
H Senatorskiego i Izby Pusclukićj — Komplety Trybunałów— Akta róż- 
nycb Konfederacyj i Sancita tyehie— Akta Sądów Marszałkowskich— 
Akta rozporządzeń Hetmanów i Listy Skartabcitatów — Akta tyciące 
mą ni^ąlków zniesionego Zakonu Jezuitów n nos i w odei'wanTcb 
Prówincyach awuLsami zwanych — Inwentarze Kolleg^ów JezuicłdcD — 
Historyo DomtiB czyli Notatki tyczące siij zaszłych w łonie Zgroma- 
dzeń Zakonnych albo w krajn ważńiejszycli wypadków, pro\™dzone 
z polecenia \VIadzy Dncbownój — Ustawy Zgromadzeń Zakonnych — 
Rapportft Wizylutorów z Bzymu dclegowanycli dla kontrołli, reformy 
albo z rozkazu Pannjących — [nstnikcye z dawnej epoki dla Szkół 
i Szkółek PariUiałnych— KontroUe miar i woc — Przepwy oeliie i do- 
cbody z komór od strony Kieiuicc, Krzyiackiego Zakonu i w skntek 



— 3^ — 



» 



pre- 



utrów z Hanią — Wykazy Kwart wyli dochodów z dAbr atarościńskich 
dla Skurbn podczae LnatracyJ— Akta Kekwiaycyj na ratanok zagro- 
tonój R-ptój od BMiednich potencyj, rozpfsjinych— Protokuly sprtw 
i nadniyc słana wojskowego— I*ravwileje miast, cepli6w, cndiojdotociw, 
i nowym osadnikom dU zaludnieniu i oprawy ^riclkieh a patitycb olt- 
BMrtw nadawano— l'klatly i umowy z WioŁ^ianami po królew8a.iT- 
zanch w dobracli Duchowiuńslwit i po fl7.IaclielCEyKnac]i — Lioty pre- 
stacyjne obejmujące daniny obowiązki i t>owiunoki atann kndcei 
i stfwonki z dMcdzicami — Dckreta Pamnącycb — Pr<itokuly rewii 
rachunków i grnnlowego inwentarza w dobrach knMewKkich — Aki 
Nnncyatnry — Jfannaly i Sentencyonarte wyroków różnych Sądów i 
bnnaJów— Legaty na różne poIJoŁne cole i Szpitale— Akta i^Usta...- 
Banków Miłosiernych— Taryły podatkn podj-mnego i żydowskiego i«o- 
głównego — Akta tyczące się rozkładu ciężarów piIhlicEuych w pewnym 
stosunku ozanczonyra nu rijżue Prowiueyc R-irtój — Akta Kadzieckie 
miast — Akta Wójtowskie i Jurydrk w obrębie m. Warszawy i w obrę- 
bie innych miast utworzonych — W'vkazy Łanów wybrauiockich — Akl» 
Bractw Poboinych— Kachuniu Pooskarbich Wielkicn Kor. i W-go Xi':^ 
Lit. składane Sejmowi — Ustawy i Rozporządzenia tyczące sj(j: giWgJ 
nictwa, lasów puszcz spIałYÓw rzccznycn, jiortów handlowych i wojei^f 
nych, bartnictwa w puszczaclt, łowów, cjynszów t. rybołówstwa i iii^B 
nyoh źródeł, lila Skaritn Państwa albo na dochód dla Paunjących - 
rozporządzenia i przepisy tyczące aic inkwatcmoków hybemów, liwe- 
nuiKÓw, podwód, ludności obcego jKwhodzenia jak Onuian Tatar Cy- 

Sanów 1 t. p. — Ustawy menniczne — Koz-jfoniądzenia t. s. traktów han- 
lowych, jarmarków walnych ekUdów hurtowych łvin I zagrauioznyi " 
towarów— Ustawy przeciwko zbytkom— Bozporządzenia rozgranii 
Jące ^^tadz1; .sądową od adminiAtracyjnój — Kozporządzenia t. 8. ,. 
dzialn attminislracyj no- jn (litycznego R-ptój ua Plowiucye, a tycb i 
Ziemie Województwa i Powiaty. Akta roagraoJczcń dóbr królewski' 
od prywatnycli — Potwierdzenia Onlynacyj i allodyów td^gąjącycli 
Bów (endulnych- 'Prawa Ala^lobDrskiog^i nadanego miastom różne nii 
dyfikacyc w licznych rozrzucone rozporządzeniach i t. d. i t d. 

Rozdział pod tytułom D.yplomatyka wskaztyc ^-dzlc tych pisanych 
źródeł t. 3. naszej przeszloici odr^nkinać trzeba, tn robi si^ tyllr* 
wzmianka dodatkowa ie Archiwa obn Stolic, niegdyś n-i^kszych i mnie 
Bjiych miuet. Grodzkie, Metryki Koronne i Wo Xic. Litew., Ksi^ 
Kanclei-skie, Tajne Arcliiwa, Kapitularze i Skarbce Katedralne, 
chiwa dawnych Opactw Konwentów i Zgromailzcń Zakonnjcłi, 

teki tychże niejeden rękopis interesujący i ciekaivv zawióraó ^ 

ale prócz trch nrz^owjch niejedno prywatne po tlawnych zamkftc 
Archiwum doBtarczyó moio białych że tak powiem kruków, to^ 
pyłem etaroiytuoici pokrytych i nieznanych dotąd dokumentów 

fis>iw wywodi'»w senealogifznyfrh, wykazów statystycznycli, rog 
spisów dla Ilei-aldyków" Dyplomatyków Statystów, słowem, 




— 826 — 

lonyoh i praccbowanjeli ta i owdzie dokumenlón* z lialekiej epoki da 
się viożyc dijkla<liia hislorya dsiąjowa, hirtorj'ft luatytniryj, oręaniza- 
oyi Krigu bistorya HZłak i kunsztów o^aly, prawodawstwa 1 luta- 
wodawrstwa, bistorya robiictn-a pnwmTshi i handlu, łiistorya obyoząlńw 
zwycnajów Statystyku, historya KoŚciW Polakiego i inuyeb obok nie- 
go toferowanycb wymań, historya górnictwa hutnictwa, Skarbu, siły 
abrojnćj i t. d. 

B«zw.')ti}iouta okaią eię tak^ trudne do zajioluienia dla braku 
dokumentów sicztrby i pntcrwy w tej RyBteniatjc/.nio invwa<I)M>niSj hi- 
Htoryi r.W,nj|ch działów bo jak wiadomii pod Warną uilody Król bo- 
hater niial i Arrbiwum i podr^czuą Kancellaryą co sl% stały łupem 
iurbiirzyńsktuj dziczy i odzyskać si% nie dały, a zabrane od Hzweilów 
i podczas rozbiorów Archiwa musiały także uciwiriłjć i wjakitOś caekl 
ulccb, zniszozenin. Ależ mimo tych strat jest jum,vrjctfi^ obfity i oo- 
gaty mnteryal do odbudowaniu piŃmienniH preesiloóct Staro2}'tnćj Pol- 
ski, nioie i>y6 zliadanij ws/ecJistronnie I jak w zwicreicdio mogą bIc 




i barbarj-zm zrzi^dzonc logiczncm na postawie analogfii, ab ease ad 
poMo dopełnią roeumowanteni. 

Kateiy nię i na to oglądać ie czas wielo jeszexe odkryje niema- 
nycli albo lekcowaionycb dokninentów, ie ten i ów, co Łnue antyki 
nrzctraymuje zo szkodą publiczuą odda je dla stosownej aijika w do- 
liro r^oOj że nie braknie Indzi z poświt^cuiicm co wypi^oii i przy- 
czynkami na p.icifltaw!i> zafMnmi^tjfcb dokumentów z zapraiiicznych 
Archiwów przyłożą sW, do wzbogactnia Archeologii krajowój, 

Mozolua różnoroilna a zawsze przydluiszcgo czasn i wj'trwaloścl 
wymaga^iąca praca zbiorowych potrsebiłje usiłowań — potrzeba ieby 
s jednego ogniska, po dyskusayacti i uczonych konfcroucyucb ludzi ad 
hoc wyciiodzily deiogaoyc do poi^^-ia prac w ri^r£uych kierunkach, 
jak również żeby do jednego wracały po ocenę i i)ou kn-tyk«i, ieł>y 
po j)rz«jrzeniu co jni dokonanym zostało, wyszczepóluić co jeszcze 
zbadania wymaga, gdzie siij do tego materyał zuftleŁc j^wwinien. Sło- 
wem, potrzeba exy to NacxeInego Mnzeoin Starożytności Polskich, czy 
Towaray»twa Przyjaciół Star. Pola. pod opieką Rządu działającego 
altw Obserwatorynm Arclieologicznego — bez takiój uczonój Korporacyi 
ooby nadawała ton i kierunek nuijącym si^ podjąi^ pracom i tnidom, 
czy ta praca ma być chronologińtnym wcłfiug wieków ułoioim uo- 
rządkiem, ezy ma dopelniat^ luki i dostrzeżone przemT ety ma oł>iol>ić 
różne działy i uiateryc oaobuo nie da si^ pożądanej złożyć całodci. 
I obcych też kiwnikarzy i hiatoryków przewerlować wyjiadme — w po- 
IjratymcBych iozykacb da si^ oosstidtac niejeden lys iuteresBOJąey — 
że pominą wielu iunycli Nwlor Mnich Kiewsko-Pcczcrskićj Ławrr 
zostawil z Xl wieku Kronikę (So^iromiennik) dla naszych pierwotuyon 



- 326 - 



dziejów wielce Iniercost^ąci^ a xa dabsy dug U^lt awAiad stc 
I>topi8y cłjli Kroniki Ipaliewslta Wofyńska JJowoĘKiilikji Pskowska 
Nikonowsiu i t. p. Historycy fioesyjscy Palicyiion-i« obaj, 8zc7»rtK^^ 
tow, THtyszczew, Mikołaj Bantyss K&mieńskij KArauizyii, Soluw!e)i^| 
Turgenicw i inni warci przejrrenia i osiocUi niegdyś w Rossyi Wii^^l 
xc stosniikunii tejże z Polską o1>esuaiii cudzo/Jcmoy łiiotorycy a miit- 
nowiriśj: MUlIer. Marcerel, Taube, Kniie, Fletcher, Widekimit. 

Ilądż eo lii\<U nlizkó ],(X)0 lat istniejąca FulHka jirzosr.Ia */, kolei 
te citory fazy politycznego żywota: dsiecińatwo, mlo(lciś<;, wiek nicild 
i staroSĆ — w pierw8/.ćj Itzyiu ją i w tlrneićj na paska wodził, w trae- 
cićj nabmwsty jni eU i poczucia pcwno^i w siebie araNaia m^ i pod 
wzdędeni cywiliłacyt i iwd wzglęaetu oSwiaty na Zachód sic zaiiatruiijc, 
sywata jwsKanowame a obcycli blaskiem i świelnośdą zawfrości goaiiq, 
nast^'puic cliylić sii; zae-i^łYszy do staroćci chciała iiiywać nic oglądając tif 
na to co s\(i gd^eieiiidzićj dxlalo — słowetu ziistuła »!& zacofała i ponadb 
wawiąd (marasinua souilis), r. czego oScienni skorąystao postanowili — i stało 
siij co wicsKCzyia ^ioaeut Skar^-u i Jan KaiiinierK troskliwi o jćj przysiłc 
losy przepowiadali — Fninias Trocs, et nunc niagni nouiiitis iimbral 
Warto jest przejraoć się w tij przeszloSci, warto ją odkopać — zwiau 
cza, ic aic ztąd wielo uaoczyć m^iaa.. KsdAy swzu^tiik i iJamck wupa 
niałego Qiegxlyś gmachu co w rniuę obrncouy został zawsze je«zcico ttu 
wartość i znaczenie dla znawców — przywi^njemy 5i^ do gnitdlf^ 
i dprz<;tów gdy sitj nam po oj^cacb dostana — godzi nc di.< tak ^wieto^J 
po Przodkach zapalać spnśozny, wszak i Horacy w ji-dućj ze Hwofcłi 
Od wyrazi! sią w tj-m Aucim „lieatiw ille, cai patemoni, Bpleudet in 
mcusa teuui, snluimu.'' 

IMA jnł. możemy 8iq obHc«yi; co zrobiono a naa pod W2glcil«l 
Arcbeol<^. Jak wiadoma, z iuicyatywy Towarzystwa Warsz, Prayji 
clól nauk dopiuro wzięto się flzcaerzc do zbadania przeszłości — od U 
daty dopićry"* zwrńcono nwagę na Ind naaz jego gwarę obyczaje zwycsajJ 
pricaądy tmdycyc i Icgeudy miijdzy nim kr^ące na pie^i otn7.ijay et 
co dawniej Ickcewiiżoucm było, wrcaicio i w łonie ziemi odiszukf" 
zaczęto zabytków i przedmiotów do Archeologii praedhiatoryi 
na calćj preestrzcni dawnćj Polski — a Prassa Pcryudyczna niemali 
tei położyła zaahigę już ogłaszaniem uwieńczonych reztiltatów pcsznkM 
waii już ndzielamcn] rad i wskazówek jak si^ brać do dzielą, i gilzie 
moićj więcćj tycb pamiątek spodziewaćby sic należało. 

Nieoazaoowany i niestrudzony Czarnocki (Zoryan Dołęga Choda- 
kowski) śmiało rzec można pierwszy zrąb pod ten nowy gmacb Aicbe- 
ologii krajowój wznow^, zapalił sił^Icjicsne pok.;ilcmc di> jłójścia w hwo- 
jo ślady i powołał do rśracy na t-ij dziedzinie Świeckich Gawareckjcb 
Baadtkow IJndów Golęoiowskicb Siirowiockirli Niemcewiczów Gralww- 
skicb Lelewelów i t. d. następnie poważnemi pracami na tćj niwie dla- 
go odłoęiem lożącój ])ostaraU się odzwierciedlić nbieglćj przeszłości 
oblicze t dzieje wewnętrzne, ile na to stało matoryalu i zarobili na 



iihrai 

laat^ 



— 327 — 

TrdzicoznoAć ziomków: ndcel Kolberg Łcpkowaki Żebrowski X. Bar^ 
Kremer Żegota Pauli WAJcicki Mnczkowski I¥/.eii(l)aecki Ka-stawiecki 
Szolc D. Krasiieweki Halińaki Lipińuki Iłsrtaizewici St!it]ni<'kj l^tron- 
czyiskl Podciiaazyuiiki Kiirlmt Kirkur Wiynert Monjcz«w»ki SIccIiciT-yń- 
ski X. Baliński Szajnocha Korzon Plebański Pawióski i 1. d. i t. d. 

Prócz wylioEonycb ta pisana i opnB»czonycli jeszcze wiela iimfcb 
niepomalu do rozświcwnia uaszćj [meitlodci dziejowej i wewn^Uzneco 
żywota u«rodn prae?, w8/.y*lkie j«go warstwy pi-zyczyniajt^ się dziń: 
MtiKeiim StaroźytBoki Wiloń^c — Komraissja ARrlico^rafiaim w P(^ 
ti-rsburgu — Wydział Starożytności przy Akademii Ju^iulloiiskitij iutiiie- 
jqcy i Wydział Archeol<^iC3!ny pod redakcyą Towarz. Przyj, naak Po- 
znańskiego. 

PrzypnaMzaiu, że się lakich Studyów Elukubracyj Przyczynkńw 
1 prac z niiayni tytnlem z niwy arcbeologic/.oćj jeszcue wictój pokaże, 
bo pTaeiOficycli w tym kiemuku zasttjp coraz m^ zm^ksza, czybby nie 
pora dzil była przystąpić do nlożłniia w systcwatycznii ca^oSć tycli c«n- 
ayob materTalów jmd nazwą np. Słownika SlaroiytDoAci Polskich albo 
okatbca wiedzy an.-beol(^iczni^.) z ]>odzialem na Archeoło^ przodhisto- 
ryCŁuą i histoiycznt^j epoki? 

Taki Blowiiik obok Yohiniinów fjn^am Kucyklonodyi Powsłcchnój 
EDcyklopedji KiKŚcii;lniy Słownika Lindcjw kliirepi dojMlmeiiia podjęła 
się Akademia UmjeJęłDoici Krakowska, Slowoika wreszcie Geogranost- 
nego^ bylłiy bardzo pożądanym ~bo te pojedyńcite dzieła zwykle w ma- 
Ićj liczbie cxumplarzy odbite pizurzcdz^ą iii^ i wycrwrpują. 

Jerżeli nasz wiek aa lę wielką pmoę zdobyć się nie zeolioe to 
przynjijiunićj W^kaz cxy tei Przewodnik aporajdzić ilziś naleiy dla 
pragnących wtajcmuiezyf siij w odkryte jnż 8karl)y wiedzy arcueolo- 
gicznćj — sądzę, że la iuoja uwaga przydać się może na co i zamiesz- 
czam ją z tom przekonaniem że wkr(')tce laki Skorowidz njrisyniy— ta- 
ki Inwentarz z oorobionycli matcryj z obnjbu Archeologii kn^jowij staja 
Sie dzii uieodbirie potrzebnym i nie brak łtidzi ooby się tego pod- 
jąć mt^li. 



Ul. Heraldyka. 



2wwdian poIalEidj Heraldyki jest wytoJtyć i objaśnić wszystko oo 
się bertiiw tyczy tak dawnćj sięgających epoki — nie jest to rzecz la- 



I 




i 






twa a]« Dieitmiernio intcressnjitca bo wiąje stc z genealogią Diimiinii-^ 
tyką archeologu) SfTagi8l}-kq Palcogis^ stowem, z c«tą ua wskrot 
wown<;tn:iią organwacyą i karlą dsaeyow nawych- 
Uo iiiźj należy wyjaśnić: 

a) zkąd i kiedy m niw weszły horby? 
4) esy dadzłi się iryrMuić krajowe od KaeTXQicxnyc)i? 

b) okołiczno^i i adanenia jakio towarzyszyły nadania tych ozaak^ 
przeK Pa&tuącydi i Xiąiqt UdKiflayoIi; 

c.) czy łiorby rodzin <^)d nis^ittków ziemskicli nazwy miały, cir 
nuu^tki od rodi^in hraly nazw^*? 

fo znaczą olwk berl>ów używano preydomki? 
jakiui oił; sposobem u uas nabywało herbn? 
cxv od niywaoia berbu motna brio być odsądzonym? 
guzie doknmentdw i dyplomatów ua łicrby sznkai naletf, 
oprócz Herbarzy? 

h) róinipq naszćj flziaobeckićj instytnoifi od ryoerskiij za prani<s(|; 

i)^ jokio miał u ta» stau azlacuecki prz^ninlujc ^ co zwyczaj 
Dfiwi^, a eo prawo wprowadziło? 

k) co znacDią a nas stryjowie Iierliowni (stryjce)? 

1) czy są jaluo odrębności prowii»qronalnc w uaszćj Heraldyce?! 

i) czy monografie genealogiczue historyczuycb rodzin luogą wajitó-J 
■ać Heraldyk<;"i' 

m) czy Herbarze Rossyjskie mogą nacit^ śfriaUo potrzebne luJ 

inietuc niektóryełi wątpliwości w uaezćj tieraldyce? iH 

n) jakim portądkiom powslairah' u nas herby Pańetwa Prowiit-" 
cyj Ziem Województw Kapitał Miast Itraclw? 

o) jakun si)o«obem i zkąd imeuikły do nu tytuły Boronów fira* 
triów (Orabiów) Markizów Xiąźąt Kiiiajciówr' 

p) ordery krajowe i or<lon)wi ludaie w stusimkn do herbów — tak 
Baino czyli eprawi^ący ur/^y i godności honorowe przed ludijui her^ 
Iwwómi mieli pierszeńsiwo? 

r) skoro herb jednakim byt dla wszystkiój uzlaehty klcjnotc 
d większym w oarodzis Jaśniały hlaakiem uiekti^re rody szlacheckiej 

b) szczeble i stopnie szlachectwa zwyczajem utwierdzone; 

t) ezy do {>ozyHkauia bcrbu nie przc«xkadzało bvć uiekAtolikiom? 

n) indygonaty w gtosimkti do tyi>owyoh polskich herbów; 

w) kiedy nastąpiło ponnmanie u nas beroów różnych Prowiucj 
i pizywiąsanych do mch przywiliyuw? 

X'} jakim sposobem przechowj^iUy się dyplomata w roditinac 
na heri>y i ich hiatorya z landami i tradycyamt? 

y) kio rozpoczął n nas pocaet Heraldyków — jakio znane 
Herbarze i które mają u^więkaią jwwage — i t. u.; 

z) wreszcie lieraldyka powinna Q<»coimć ilokladcefro Splan lier- 
ów szlachty każdiJj oddzielnie Prowincyi dawnej Il-plej 2 w\kazem 
rodzin i^iilacheckich. 




-tak 
her^ 

itcmjH 
kieM 



- 329 — 



Kąjdawuicjsi nasi Horaldycy uielcdwic z arki No<^o herby wy- 

E-owadtać cIkjcU, sądząc ic liu starszy lierb datą tent Łacuieji>zy — 
onb' za o^ca wsftystkicli h«rb(Jw powsicchnio un-aźnuo^ a Kornbitów 
sa iią)diLin)icJ97^ sdacfat^. Czyli były ju:^ borby przed wpron-adzo- 
niciD do nas mary Clir. necs, dotąd nicwyia^iioua^jfidui twierdzą, 
ie ijrzcuikaty do nAs 7,e Szb^ska Czech Włocu i Normaituyi w IX i a 
wieKnoli, inni sądzą, źc aą nabytkicn] z epoki wojen krzyżowych w któ- 
rych i Polacy pod Henrykiem X-m SAudom. ndział bmli. Krajowe od 
zagraiiit-znycli z aaia^j jnź nazwy <Klróiiiitr łatwo pomuająt; znaki i Bym- 
ł>oUcziie ^;odla — du ubeycb imleifj Alubuuda Dryja Edele Koluuina 
Papaiona — Kocheni przezwano Kolomn^ a Bndziszeni albo Gęsią E'a- 
parouc n nas. 

W opoce )>odboJńw, powHtawauia Xi^stw Udzielnych męztwo t o4- 
waga przywódców 'i lowarzysztW broni i tmdów były nagradzane 
obmanuni ziomi na własuoAć, Im;z iaduyeb o^auicscu )>rócz obowiązku 
słoiby wojeunćj, ruulawHii^^-uii a nadto |iewnćnii wyn^^iająceiui icti od 
reezty iadmMci gndlami, oznakami łm^ki zwiei7.chnicz<!j — n kiedy z tych 
Udzielnych Xi(j8tw jedna sitj i^lużyla Polska jud whulftą królów uaza- 
uowane były te uadauia — owszeui okazała się [wtriwba wicks7,ąje.*zcze 
liczbę za!ilni.onycli w tmjacli Hafro<izi/', albo za wicnio przy boku JIo- 
nareliy w jogo Radnie służby. Takio wzg^c.-dy Pami^ąoTch obiidy.«ly 
zazdrość w drupich, zdała od trona bt^ącyoh a wyniesicm w znaczenia 
uiońli w pyclł^ i Jęli |)omiatać, inniciazcmi tidzialaini ziemi od Panują- 
cych albo zB 8wdj już ręki olMlziclonyfli, pragnęli stanowić wyższy stan 
t mogliby uwwut zczasctu i^cieśniać władzę Majestaln — otói chc^c te- 
mu zapobiedz Pannjący wzitjli stronę słabszą w opiekę, zaszczycali ber* 
hami, rozdawali puHte niczalttdniouc okolice, stworzyli liczny zastęp 
młodazći »slaclily — rozsytialy się lierby za Jagiellonów na cale wsie 
oMdy okolica zarówno w Koronio juk i na Litwie i wróciła zagrożiMia 
równowag. 

Dawne naswy berl>ów znaczyły wsie i majątki ziemskie jak Ła- 
da Dąbrowa Kadłub Bialynia Rof^rys Działossa i znoira od nazwiska 
olłdarowanego przez Xiąiąt albo Panującego, dobra ziemskie nasw^ 
przytńerały, jak np.: Dołi^fia Doliwa (.'Iwlewa Kownat Hmdzicz — ale 
guua w łicrbacb nie mają uic WB|R>lm;go z ich nazwiskiem czyli za- 
wołaniem. Cholewa herb np. wyobraia krzyż mi^y dwiema klamra- 
mi cjesiclskicmi — Jelita, trzy włócznie ua tarczy i koilą głowę nad 
IteUnem. 

Herb (erb wiai^noió z niemieckiego) podstawą był dziedzictwa 
i głównym szlacliectwa warnnkiem — sama już nawet tarcza bez ża- 
dnych znaków jak up. Janina była jt-go godłem ale sama niedostate* 
cziia iiyla cdjż uie od(izielahibv jednego rodu od drugiego i ntrudniała- 
łiy łtez położonego na niej jakiego zuakn, dochodzenie aokccasyj — uueó 
tarczę jDż znaczyło być szlachcicem, a mieć ua tarczy jedeo i takii 
sam znak oznaczało krewieóstwo. 



— 330 — 



to 



Panąjący nasi dla obrony i zaltidnienift kraju priygarniali i d1 _ 
Bjoeretwo szukające pnjęM obyczHjcm średnich wit-ków albo ztlwbj^ 
czy i nic ms całym takim <]niźyiiom i> ubcćuii godłami czyli iierboni) 
pewne ob^^firy zJcmi nailając <'lic)eii mieć x nieb wojenne osftdy p» 
okrainacb Patietwa jak ui). w Mazowszu i na Hnsi. 

Czytft eic w rlawnycn nklacli iirxcdowycli i dyiilonuitiicli W"ojci«4 
sA E^groda Mik'iłaj z Moskorzewa Jaii Spytek z iiiclBKtyaa Dobiedaw 
z Knrozwęk, są to 'lmigriA/.cy Moskorzewscy MiolButyńscy Kurozwoccy— 
albo Jan na Pawłowic J/izef na Jarocinie sa to Pawłowscy Jarocińscy— 
Stnełecki Ji. Oksza — 'Wątról>ka Leśiiiowilski ii. Roch Oołąbelc — Jan 8ira% 
ti. I^Iiwa Tamowuki aJbo Jan Spylik li. I^oliwa Tarn<iW8ki Przyl»y»lai 
Mutyiia li. Drjja Dyani«n(oiT«ki Wincenty Swidwa .Smiujtnlski fi. "" 
łęcz Mikołaj Hzpot Danio b. Łab^£ — co znaczą to przydomld i 
licrbów? ery to 8Q dowcipne ryay charakteru przea braciij sztai 
w Powiecie skreślonego kt^ire się p{Avi&i z berbera urosły — czy zni 
zlanie Bi<j i połąozenie w jcdeu majątków Kienmkicli dwóch licrłiowyi 
rodzin z innymi godłami — albo adoplacyą czyli przyjcie do liorbt 
polskiego tycłi co raogti się o imiyeenat coataraó, nareeacic c?." ' *" 
oędą rozfrniniczenia «tryjeczncgo i stiyjecsnostryjeczn^o 
w ^-alfiziaclt drzewa g«nftaiogiczneg;oV 

W początkołcćj dobie narodn kto posiadał ziemię miał prawo 
horbn — ale trzcłła nic było zasłoiyiS iel>y go otrzymać — ua poln 
twy nastręczała się częBto okazya do tego — wyuwadzaao tym k 
notem kaidc jwfiwiłjeenie «c dla Krajn — zdolnoSc okazaną i wio 
słałby oceniali Pannjacy — Ł/ikictek przez Wacława CzeB^pego x tronS 
wyzuty ^dy sit; tnłni po obcatyinio doznał wielkii-J eościuDodci w duma 
pewnego Kycerza w Frankonii — pra^CTiąc sio (wlwclzicczyó zaonie wy- 
chowanego syna tł^gtó i uroilziwcgo mlotlzicńea namówił z sobą oo 
Polski a obji)^v«zy berto otenil go i upoea^.yi bo)uie — i od niego wła- 
dnie pochodzi lak historyczny n nan ród Firlejijw i ni^zanowiuiY 
łłerb zagraniczny Lewart, Jedeu z X-żąt Hłazowsza nadał herb 
nia odwainenm strzelcowi co go na łowach od niedźwiedzia zli! 
Łokietek dostrzeionemn na pobojowiBkn jkkI PJowcami ciężko ranne 
Floryanowi Szaremn h. Koileropi dodał prtydomck Jelita" i trzy epi«y 
na tarczy. Kazim. W-ki otoczył swoją opieką^ wyznlego od braci 
2 dziedzictwa |>otomka rodziny herbowej Stary Koń i aby nkamć tę 
chciwość pozostawił dawne godła ato iiuzwę dawną berhtt na Zapreaoii 
zmienił. Bolesław Szczodry X-żc na Jfazowszu za okazaną Bobie pi 
słng^ w puszczy przeciw Jadzwingom dał jakiemuś ciekli liawai I 
i herb Cholewa. I sami Pant^ący herbami za odwagę na Iowach (k 
te tnmicje u nao zastępowały) albo na połn bitwy pod swoim t)okEe 
okazaną nagradzali albo czynili to ilekroć Hetman list^ walocznyi . 
pnalstawił — mogły Ziemie na st-jniikacb prztdstawiać godnych tiszlaoh 
cenią na zatwientzcnie Sejmn — alt>o podczas oerenionij kownacyjnych, 
Kasi X-a Ducbonnii na Łowiczu Siewierzu i bieluniu mieli prawo 





— 881 — 



) 



mzlacJłCAĆ a nezlacheeni pirzez nieb jeUl nie mieli miru w Ziemi lub 
Powiecie bywali nie nu drańiiiłjci przezwiskiem srlaclity draikowej 
iioźł-j, popii^j — podubnego nptóledi!«nia nij oiiKwy drqikowy Kasztelan 
i draikowy Kanouik. Na Rusi Czenronćj niegdyś w Simócki<;j ziemi 
w DKolicy miauowicićj g('ir>' OtTyt szlachta osiadła wołotrii narwana 
b;ła ztąd sapewne ie hacdlonała trołmi praes eiebtc bodowancmi iw 
zjzuyoh pastwiskach — ęotUi ait^ przypuKUcnce^ ie to była tnelnohta 
^nubiL i sieokTzoBsua — istui Mcgareócrycj'. W póioiejoi^ch cKaaaob 
nicszlachta otrAymt|Jqc herb za zauagi nabj-WAła tein siimćm prawu do 

(x>3t[idnnia Afihr zieniskioh — acz wysoko ceniła e^zlaclita gw/j rodowy 
Llejuot, torowała uicsiluchcie dropę do nabycia go i chętnie dzieliła siq 
tarcia i };<Hifanii lierłłow^mi — pr?,yjni«Kcaoay prxc« ko^ do herbu 
wchodnil łio rodziny, bo to wfls^stko jedno czy herb NalecE czy pó<I 
Nal^x. Jeżeliby ei<; kto o^chl przywłuezczyć sobie heru i używać 
ęo, oskarżyciel gdy zantuta dowiótu cały mi^ątek jego dla siebie zft- 
Bićral — to iinrowo prawo otwierało droet; do nadnżyć. Zn dowiedzio- 
no przekupstwo iwdcsas spełniania Urzędu traciło eiq i lierb i szla- 
chectwo ale nadzwyciiaj to się rzadko przytrafiało — xdraila ua jjnlo 
bitwy ZDOsiWRic aiij z nioprzyjacieleni (pcnlnclio) nio tylko pociąpało 
za 8obi^ ntrat*; czci ule na pamiątki; tc^-o przeiiiewii:r3twa w herbie 
którego nżywal Mlr:ijc:i nowń krzywdwjce cały rńii przydawano go<iło 
i trzeba hylo aowych zasług ieby klojuut x tego zapr^^skn oczyściŁ 
Zajazd, frwalt, uiepOHzauowauio prawa, jwcifiiralj- za sob^ surowo karj' — 
bannicya doezetiiui )tawiew.«l« skazanego w niywaniii praw ohj-watel- 
skich dozwalała wi<;zić jióki strony pokrzywdzonej nio zaspokoił, ale 
TOci nic pozbawiała — joieii odsiedział wicię, odpoknlowaf, mńgl się 
zre^zti) na kresncii ołmiyć z grzoeha, do cwi i herbu powr/M^ić ale ska- 
zanego sziacbdea na wieczystij bamiieyą z infamią ścifrało cale Woje- 
wództwo a Starostowie mieli pruwo ima<^ i gardłem karać jak z Sa- 
muelem Zborowskim postąpił Jan Zamojski. 

Kasi Ilerałtlycy podobno jeszcze w swoich llerbarzacb niejeden 
ród opuicili — a pochodzi to ztqd. źc ginęły w <^iu i innych klęskach 
dyplomata w ręka prywatnych bcdiice, że i w Metrykach koronnych 
mocły być nie zaciąguii^to przez zawUć albo opieszałość, bo tnteba 
wsEi^e eoó na słahoisż ludzkij strącić — jeżeli potrafią znaleźć między 
prsodkami Dygnitarzy, alho Ziemskie Urzędy sprawujących, alba akta 
DTzędowo w Któr)'cb eiż jako wlaHeiciole ziemscy fignriyą i działają to 
się wylegitymować już im będzie łatwo. 

Bycerstwo, iustytucya średnich wieków poświęcona obronie wiary 
honom i czci niewieściej połączona ze świetnemi turniejami, obwarowa- 
ną była za fcianicą wielu Ibrmalnu^-iami i kośi-iclnemi ceremoniami, — 
z Pav.ia na Giermka a z Giermka dopićro pełuolelnicgo postępowało 
eię na Kycersa — herb sygnet miecz zbMJa i koń te łó*ly wspólne 
wszystkii^j i naszćj szlachty godła. 



-ssa- 



li nas udąiliwreb tych wanioków uic zo&no — ceremonia pano- 
waniiŁ !ia Kycorzy jak za pranica w pociątkacli £ uroczyirfdściji odby- 
wana j>6żnit>j ^arznL-amj by!a — uerby jak grzyby wały w kaaceUmr;! 
Królcwakiij a ealachiy całe »jc jak Mjnuydony wyetfflwwaly. Ntói 
I>ivcirKaDie )>o zamkach i palaca«li zuakomitych 1'»b6w »ri&ckioh 1 dn- 
cbownycli xadtt,'powali zagnuiicsnyc-li Paziów i Giermków i tu się n 
Rycerty zdoluych kledyi Uraędmkńw i dobrych wyrabiali obywateli 
I Iłcsne i wielkie byty przywileje ntanu F>7.1achcckicgu u aas albo iwy- 
czajcm uńwieouiic allio prawami zatmtird&jnc — uii^zy ioiićmi: owim 
silachciea byin nietykalna uawet za obrane Maieatiitu uic podlegał tot- 
turom — iiwoim herbem mógł się poduclic z Kim iuuym — dom jen 
byl nidykaliiyiu choćby bantiit^ przotrzymywid — posiadał li^mic diic- 
dzjfiuiie bex ładnych o^aolczeA na rzecx Skarbu albo Panującego m 
naiystkićnii skarby jakioby się nawet w jej wni;trxu znajdowały — M ~ 
silachecki wyWrżniat »iq oi iuitycb uaroduwym strojom — obierał K 
łów, piastowa] wyłącznie oa^w^ias^ godności i Umędy stanowił praw; 
m6eł b1^ skottfcdcrowai leąalmo i wysl^ió pizedw nndużyciom wladi; 
HajestatR. do tronu wresucie miał otwartą drogę. Pr4ei wspólnych By 
eeiśtwu Lurop€.fskiemu przywilejów mnóstwo nowych sobie natiza «iui- 
chta w d^n kilku wieków wjTobiła. Tarcza z ki-zyiem obok iiUKgo 
godta zawgze jnit oznaczała Itycorzu dla wiary ro&sierzenia zaałuioiw- 
go połl naczelnictwem Xiąi(jt przeciw poganom — i Litwa też uawi*- 
coua na tej zasadzie miała przydany krzyi w tarcay. 

W»4>ólne i jednakie godła' na tarczach oziiaczaly krewiećalwo — oe- 
clia to uiezmiemit; waźna przy dochodzcuin sjMwlków — ale po iSniierd 
głowy rodu (Rodzic-a, ojca) mogli synowie podzieliwiay ei^ wlasitoścl^ 
ziemskij pewne zmiany do berbn wmowadśać — takim spódttbem przy 
zachowaniu pionvotncgo herbu roHodzone domy (rodziny) bez wzglądu 
DA małe odmiany Jedn^ zawsie stanowiły rodźmy z kilkndziesit;ciu nie- 
raz ramionami i stryjecznie następnie Btryjcczuo-strj-jecauie i t. d. »kol- 
Ugaccni byli (Btrj-jce) a łącząc sie ślubnemi wtrzlj- z innemi rodzinami 
aprawill, -^e cala szlachta }X>lł»ka jedną Ityla widka w iiastc))stwie ro- 
dziną — nie jirzcpadi tiai niądy u uas szladKJc choć całą straci! for- 
tunę przez aieraąd albo kloflki losowe lub krajowe — wszystka w Zie- 
mi albo w Powiecie »ziaclita jako kolligaci i krewni brali go w upitk' 
i zmarnieć mn nie dali. Tak się u nag łatwo przyjrto szlachcct 



itaą^ 



Me u 
i tak sitj bąjuie rozrosło z owyeh kilku radów krwi la-)iickićj. 

Do skromnych zrazu herbów uassyclt różne z kolei dodatki i ozdo- 
by przyrzucano — hełmy, różne tarcz podziały i figury ooraz wykwiii 
niejsze tarczy^ dal^ prócz npowszechnioncgo pola błękitnego lub 
woncgo złote i białe si^ ijawta. 

Godzi się domyślać i wolno Jeat przypasEcmć Je nosze Pr 
z Niemiec i Nonuanc^ przęimowały herby najpicrwszo zanim miejfoó* 
we stworzono — tak samo mogło byu i z Litwą eo Ją CcMarze Sie- 
mieccy JałUI czas na paska wotizili — do ^rodkowćj Polski mogły Je- 



.ko 

de- 

Lwin^A 

cze^l 



— 333 — 



I 



dntiCM^io z Wiitrą S-tą Czeskie pnenikat^ berby i t. il. a same nazwy 
berbów ńwiadcayć ei^ zdają o pewnłSj odi^buoSci wedhg Prowincyj 
czyli wielkich odłamów R-ptę składających. 

Mic nloga wątpliwości ie znajdą ai^ jcBZ«zu dxxk dla samych Hu- 
ml^fkdn nierozwikłane albo nie jasno kweatyc tj'c«w« d^ herbiw 
iintytiicTi ffliiaoliecki^j ~ źe monografie hiatorycznych rodów i genealo- 
gie tycliżc nK^'!j rznrić wielkie ńwiatto na \inevutM, dopełnić przerw 
1 szczerl>ów, wesprzeć newcmi dowody dawne pn^omczenia albo Je 
wywr/wić. Tak wiec dl» zbadania dziejów uarodn naszego należy a^ 
rOKMtyływać w kronikanaeli (latopiscach) i dziejonisarzaob czeskich i roń- 
8;irj«lucn (inne rtowiańskit^ kec/x-])u lady zaniedbały 8)<j pod wzęl^dem 
oświaty a nawet i cywilinucyi) tak zwiąmua ^śle z dziejami hurtorya 
wewnętrenego nrządzcnia państwa i staną slnszme uprzywili^jowanego 
praet] innenii, ho i^iiworzyl Polska i bpoidl jćj i rządzi! nią gdy solUe 
wszffli władztwo pmyswnit, ze w?zcch miar na to zaslng^je i koniecziuo 
z tyob i.r6ie\ oczekiwat- naloily nowyt-h dla nauki nabytkńw. 

W Herbarzach Roissyjekich (Bodoełowiiuja kniga) znąWą się pol- 
skie herby którcmi niegdyS azlaohta Smoleńska Kijowska Poiocka Wi- 
teł)ska i Czernichowgka bylii nadawana i uiiwzajem zatwierdzane były 
makie berby które już jKisiadala ta szlaebta co pod berło Poluki sio 
dostata — mogły ei*; nawet z tćmi berttaini iiomi^ftoćmi zmięeuio 
i wsiąknąć i do Bossyjskićj i do uaszćj Ilereldyki niektóre odnjbnoiei 
i zwyczaje, 

Cbod się to równo^i szlacbeokićj sprzeciwiało, którój u nas tak 
kiedyś pniestneguao weszły do nag naprzód tytuły Comitee Bnrones 
Pi»ecre«, a róirniij IJnronów Hrabiów Markizów i Xią4ąt — z Niemiec 
Włoch I od Fapiciy pozj-skiwane — do czego zawsze jnż herb krajowy 
i nIasnoM '/.t6ijii«kn i>a^ługiwa!y — dogadzały one więwj próiności, bo 
silneheckro rody historyczne i zaslufone w krajn pomimo równofei 
klejnotu otacza! wyższy blask i r^łne j»owuinnic miały- Litwa łwr- 
dzo duito niegdyś liczyła Kniaziów l)yli to właściwie Gubernatorowie 
w ob8z*.Tiiycb Xią/.!jt Panujących majętni^iciach czyli rządcy z władzą 
admini»tracyJu(>-8<]dową, kt<Jrą w iniicniu X-iit 8])rawoivaii — tu sic np. 
liczą: Czartoryjscy Czetwerlyńiłcy Dolscy Drnccy Giedrojcio Gbńsey 
Hiilszańscy Horucy Kopylscy Koreocy Koezyracy Łukomscy Massalscy 
Mirscy Ogiuscy OlelKowicao OstrogMy Poryeey, Prouscy Piizynowic 
Kozyuscy Sanguszkowie Sa]>ielłOwie Soiomerecey Świrs<ry \fiHuiowicccy 
Woroniccey ZbarawBcy Zanlawscy — od Hur^kii ilcndoga Gedyiniua 
Olgiei-da a nieraz od Paleiuona i Witeuesa ró<i s%vój ft^ywoilziu nfilło- 
jacy. Unia I.nłHrlska dozwoliła im tylni ten kniazia ua .tiąiccy za- 
mienić ale wiele z tych rodów zrzekło sii; go całkiem przestając na 
polakiem tak dobrze npRywileJowanem szlactiectwie. 

I zagraniczne onlery przenikały d» na» również jak tytuły ale 
iadncgo wyłomu w rówuoki MzlaeheckitJ ZRibić nie potrafiły — ńwii'- 



ciii Jctlućmi 



ilntgiemi 



Piinowie nasi poza granicami krajo 



nic 

i 

.■.)t-~ 



— 334 — 

ufe-wsłiip sobie ohroraj')! na dtrory Pani^jąCfcb eo leobtalo łeb 
mM ale w ojczyjmie nie występowali i nićmi a dyplotnaty na nic 
w skarbcach na to]»xo KZASy nktywali. ^lacbta nssza patrzała 
onkry jaku na zar»Vl iirzysKlcj fomiy raądu oryetokratycziiydi zasad 
nie broiiiia królom ubwiessiaĆ lańcin-Iiftiiii ze awim popiersiein Dygi 
larzy, ale onler Wnifłwwziecia iiomysln \\'la(ljBUwa Wazy odntttoa 
tak samo Jak i za }>okielka — i zaledwie trr.y s\ą u nas iitr^y[uał}~ 
order Orla Białego S-go Stanisława i Virtuti Militari krzyż srebrny 
i idoty dla zaslui^i wojHkowiśj a sama jui data czyli epoka 7. k 

l>oeho<l£a dowodzi Jak si^ irykolejaly i rodoinialy pojęta o klL-ji. 

Bzlacbeckim i potrzebie nagraditania zasług i po6wi(;ceó obywatelskich 
do cxego dawuićj sam buru zobowitisywal. 

I Ordynacye (Mi\}oraty) na prawie ptorwoiwUtwa oparte, u kl6- 
rytb zamykali uiogdyś Tarnowscy Tgczyńaoy Karscy RrcK-lwccy No- 
wo<iwor8ey i t. p. i)otłj|)ione od szuiebty tdo ąoiąpij [wgwafcić rtiwnoi- 
ci w używaniu praw obywatelskich wszystkim klejnotnikoni pr/>-.li 
gującćj pnccślizgły siij jakoś ))óiimćj tacite i jak wiadoma 16-'J r. 
Łilwierdzoną była Zamojska — liJOl r. Pióeiowaka, a w I(i09 r. Ostróg- 
ska — do praeprowadsenia planów i uwieńcy.euia iyczeń fnndalor-iw 
tychie przyczyniła aic popularność jakićj u braci wlacbty zaży.-, nly 
te rody tudzit.^ ofiarność i wapaniałbiDyi^liioś*^ w knżdćj potrzcbiu ^ 
się Kraj do nicti odezwał. R. 1589 Sejm zatwici-dzi) Oi-dynacyij Xi 
ląt KadzŁwilkiw, a r. 1775 Oiilynacyą X. Snlkowskicli na Uydzynic' 

Wysoka nauka, jwlor i ogłada towarzj-ska rozIc)^-le slosunl 
w obywatelstwie wysokie Uncdy a przyteni wszystkiem jeszcze i Hw- 
tuna znaczna na gościnność i ofiarność wystarczająca wynoszi^o mi 
poziom sjlachtjr zn-yraaju^-j niektóre rody, otaczały pewnym w na- 
rodzie urokiem i jednały ogólne imważanie zwłaszcza gdy milotó wła- 
sną młodazćj bract szlaclity ussauować umiały — joduału był klejnot, 
ale wartość mćgl podaoaić człowiek zasługi i trudno było ti^ za- 
przoczać. 

Herby wszjslkic jcdnćj były ccnjr i wurtoici. Korabici Leli- 
wczyki Toporczyki tlozdawici nie byii ani goi-si ani lepsi od Grzynial- 
ozykó\v Wicuiftwilów Porajów Doliwów Abdanków z tem wszyetkiera 
były pewne szczeble i slopnie SKlaoboctwa jako to: zaścianek skjirta' 
bollatus ihrirczalka bcne natns bene pOBsessionatus karmazyn — a zti^i) 
i tytuły [wszly r62ne jako to: Urodzony Wielmożny JaSuiu Wiolnw- 
żny których leż ściśle przestrzegała Kanceliarya Ki^.lawska i sami Pa- 
niOący, co jotlnak rówDotei szlaćheckićj ani klejnotom nie abliiltdo — 




*) 'Łk podłUire do tf cli OrdfoacrJ tHnlniflT fllMfa r tnocf Prawillgd| 
SlUcklch 1 Kapitnltmi' Kitrola W-go pntfsnająeycti biiirantiikoirc diledilełire |inilrt_ 
spudkn po prMdkack — alMf n tMcm róiolt; si; otl r«udAiv, leDoaiGl i twudlcHw ttfe 
iipovTMocliolooycb w wiekach irodukli. 



4 



ira wiijkszy Untąd i wiskckj'1 jMiybywal do berłm tiim wi^k^ćj berb 
uiiłływal ukrasY i śnietiuejsiu) sobie wyrabiał itareiitel^. 

W początkach, cdy jedi-o tylko byl ohn:j(dek myinflko-kalolioki 
klojnot szlactiticki wylj^ozuio doń ualcża^ iwż-iiii^j to ustać miisiato gdy 
ludnie herlłowi zmienili marę allw cale i'rowiiicye prKyjmowały pro- 
testantyzm — rozciągnit>to jtóinićj herby i z nii-nii po)iłcxoi)e przywileje 
i do wyicuawoów KoSeiola Wscboduiegu do Ontiiau uawet do Tatarów 
osiadłych — iodygeuaty bex wii^l^it na rńioioę wiary satwierdzaue 
bywafy a ta toluraucya relipjiui dowodząca wyższego światła w na- 
rodzie niepotizebułc pod kautcc igtuieiila B-[)tcJ uit%'ła pewitym Scie- 
ftiiienjoiu. 

W mianj pi>wi(;kwama sic Krają Korouiiego dohrowolnera przy- 
lączuriicui się di>ii róiiiych pwyicglycu juduakiej narodowości Prowiu- 
cyj, bratały się i równały herby i ustawała oiiffibnośi nie właściwie 
nntłjdowiiic zruwmil je widki akt tfiiii Luliclsldcj — od tej daty tak 
yrtiitiij w dziejach nassycb borby iir/i^dy uisiczyty tytuły władze 
i jniyzd^koye, przj-wileje i wwelkie odrębności pi-owincyonaliie znika- 
ją i zacierają sit^ — w&zystko si» odtąd ua (Kilslcą stopę urabia, tneize 
wzór y. Korony i w jednę narodowa uolsłu^ zlćwa się jediiość — a ta 
jednolito^'; Htaje siq 'nodstawą pnyszloj pomy&InoAci siły i potęgi Pań- 
stwa jcżli kicniuck ji-^m łosów w tmu^i;lne doataiuc się ręce. 

Nieraz dyjjlomata na lierby ulegały zniszczeniu i zatracie a clio- 
cia£ l»two liyło duplikat utrzymać zaniedbywano tc^o zwykle, bt> zna- 
ny w fowiccio od wszyatlućj braci sztaclicic używał jak dawuiiy 
przywilcj<!iw z herliem zwiąianych ^ inni tuki dyijłomut nad wazyetko 
nienml w iyciu wj'ićj c«iiii)C w Itosztowne raiuy oprawny uiiiSwali — 
zuali (toHkooalo wszystkie nMłziny wspólnie z iitemi do t<^ herbu ua- 
ieiące, legendy i Irariycye z nim xwi;^xanc, dzieciom swoim spadko- 
biercom fortuny i zaszczytu ix)wtarzali atiy utrwalić w pamięci, a nad- 
to przy zwycztUuym niuuym i wieczornym pacierzu aziceiom odniit- 
wiać zalecali Wieczny odpoczj-nek za dn.^jte zmarłych stryjców hcrlw- 
wjcb, których czasem ilłuf;i był szereg — to wyliczanie rotłziu współ- 
uego łierbu oprócz pohotućj strony było niejako luirta historyczu^ ro- 
dziny i iaformacyą gdzie kiedyć w potrzebie opieki i pfHDOcy szukać 
miały. 

Nasza Literatura heraldyczna jest bardzo bogata — liczy <hul 
kilka tysit^CY dziel i nic w tćm dziwnego luedy a% zwróci uwagę na 
tu jak uiegdyś herby |)Opłaeały. 

LU nas Jan Dłapo.iz w XV w. i pierwszym jest Hislorylucm i He- 
raldykiem razem — jego Herbarz jednak zalodwio 8icdmdzie3iqt kilka 
rodzin z Korony i Stazowsza obojninje, prócz tyeh {cursiwĄ drukowa- 
nych) u mnie w SpiHio herbów ł^orormych z jego Arma Itaronnm R«- 
goi Polouittti ^i«ał Inagnia sen Clcuowa Bcgis et Rcgni Polouiae ja- 
ko to Kapituł: Gniein. Krak. Wladyst. i I^wowskićj — tndziei Ziem 
Krak. Fezn. Sand. Kalia. Lwow^ Sierad, Lnbols. Łęczyc. PrzcniY^^ 



— 386 — 



Bebilt. KoJair. Chelniiu. Pomoni. Uictuilow, Halic. Dobrzy. Hottola? 
Wieliiń»kićj, elowem nasz aieepracowasT DłngoM WKniusł pterwatj 
sri)łi pod ^acti Heraldyki krajowej. Ulikc^ą} HÓj w ■mcnyńea Z«W 
im Jni drzeworyty z borlianii tych rodxiu pomieieil, 

Fo nim idzie Bartom Paprocki — Jego Uerinirr, jegt akarbnioą 
prx«SzloM, powHtal ze Jtn')doł nniędowyt^Ii, rndziniiyrb pudań pnutcbo- 
wanych wiernie i z iwliUek klórc aiitor troskliwie posbioral i Bpisal— 
nicoeuniony lo nialeryaj (!» łii»loryi nassćj SKlafhty Jćj twyciajini 
i t. p. Korona Kui i Litwa pod W2gl<;df:i)i bcraldycatnym opiiutiic pł 
poiskn. 

Szymon Okulski w dziele Orbis Polonns po iacioie nisanćin niulc 
nowycb herbów i nowych rodzin aziucbeckich wykrył — łtorrystnl /.i 
pewne t rfrinych po bibliotekacli klaSKtoroych malcryalów dhi Uc:.i'. 
dyki — tak samo zrobił i X-<lz .lal>l<m)iki — Baranowski dopełnia) Pt- 
prockiego. Są Herbarze szlacbty Ziem PmBskieh z XVII-g« wieka. 
Dwa Herbarac obejninj^ice Iitrby Stanu Kycersktego W-go Xi^«M« 
Litewsk. wraz z jc^ Prowiucynim jeden [w łacinie a dmci po uoUku 
pisADT zostawił X. Wojciech Wijuk KojałowicK Jexitlła. Ssczydlo Ij- 
twin konrRiał 7. Kojałowieza, porolii) różne dodatki oie bez pcwu^ 
irartoćcł i onsydal swojej pomysła klncs gencnlopozny. 

Len llerburt z D..'I)roiiiita i Kunicki fjr/.ygluivii się litt>ratnr_ 
beraldyeznćj swcnii przyczynkami. l>):icia Gorczyua Wacława Putockil 
go i Jizączyńsklcgo bibliupraticzna tylko mają wartiwć. Ale dziel 
X. Kaepra Nii-sieckii*gu Jezuity z XVIII w. pod tyt. Komna Politt 
przy złotój wolności etc. na równi r. Ilurharzami Paprockiego zortaw 
niouia — lu masz zebrane bcrby Województw, Ziem dawnój poUk 
Spis Monarchów Ministrów Dycńitar/.y Senatorów Koronnyeli i Lit- 
onuŁ lierby i rKlziny szlacheclcic. Iłiińczłiwwki Chmiełłiwuki Warszyc 
Jabłonowski Kuro)>Atiiicki Wielf)d<jk Dyatiientowski Wtlrzj-ńrłtii MaU 
chowHki MiH^tflld, Jan Sapieha Ataliuowski Kossakowski licaj sB 
n nas do Hiraldyków. 

Kjiis herbów według Prowincyj; 

W Koronie: Abdank Abnim'vei Nabrani Alalwinda Amadej 
lina Iłdty liinia Itialytua Bies Bodula Bogorya ł{ońci;a B<^du BoIcSl 
C7.vc vel Bttksta IJoia Wola Bofcstado Brociiwicz Brodzicz Brog Bq 
dziez vel Gc6 (I'a])«ronji) Jtychawa Cholewa C^dalltowa Cieicpelu Cifl 
tek Czerwnia Dąhrawn Demo Dijtioróg Dol^a Dolitea ł>ropon>ir Dra 
pjsław DrtQa Druiyna Drzewica Ozialfima Edole Oicralt vol Osroo- 
toK Glaubici Godsitmba Gozdawn Grabio Gryf Grj-zima Grx;/mah Jii 
odwaga Heim Uołobok (Ołolwk) Janina Jasieńczyk Jaglrt-^n^c JpJiio, 
roiec Jelita Jeziersa Junofza Kaniowa Kienlcj Klamry Jiliicz KoJdl 
Kołki Kolnmna Ktiwnia Kojuisina KornW Korczak Kornic KorwiM 
Kordtog KościosKa Kioty Kwzic(,'lowy Ko^erogi Kot Kotwicz Ki 
Kr»yH'dB Knszaha Łah^i Łniia Łagi-da Laryssa Łaski Łazanlti 
Ibuo Lditea Lcszczyc Lck^h Łwlzia Lii I..nbic]! Liawu Atu/irotti 



— 337 - 



Micszani<;c MoflzeU Mora Muraa Mtukata Nagody Xa^ra Xaliiex Na- 
piwoń Xaiil«,'p Nawilki Nieesuja Niesobift Nieagodn Nowina ÓdroKąi 
Ofiońez.vk Oktsa Oliwa Orla Ossor^-ja Ostoja Ostrww v. Ifraiua v. 
Wrota, Owada Paj^rzyca Pawcł v. Paiża PUrsckala PUmca Płomień 
Piiieinia Pohoa Po^oń Pokora Pomian Poraj Poświst l^icJmla Przyja- 
ciel fr>Kal't Prawdzie Prusa Pruigouia Przcrowa Prosiia Hak Rad- 
wau liatniilt Ratniil Ratcicz Koch vel Snmeou Rogalu Rola RoMa 
Rowni% Rndnita Sans SlejionTon Słońce Sokola Srmiawa Sim-y Ko^ 
T. m^inyi Strzetfonia Strz^mi^ Sucbokomiuih' Suiima Swiończyo Swier- 
Caek A'icłiU-a Swoboda v. Wolność Sgrokonua Szftszor Sz^iga Tarna- 
wa Tępa Podkowa Topapz Topór Trątjy Traaska Tr^ywdar Wadwicz 
Wamia Wid Wwela Wi^nianm W\cru»z WiiMzyukowa Wojuia Wrtjliy 
Wttkry Ziniim Zadora Zagłoba !^przanie<? Zaremba Zerwikaptnr 
Zgniją ZloIogoleAwyk Waldorf, Ztihr, Roia Półkozie i t. d. 

Lilcwakiu i Ruskie. 

Aocuta a^Ol^iza Bawol Baryczka Borcjko Brenska Chodkiewicz 
Chrynick! CKctwcrtyński Dederkalo Doiiias Drobysz DaliBz GiejsŁtor 
Gliuski nt^owuia ilnrko Hiitor leiora Jaoyna Jokc Juracba Karp' 
Kirkor Kiisicl Kitu Kliioz Komar Koicjwa Klisza Korsak Kyryzna 
KriicYma KiiiiigliR [/ijK>t Litk MasHaUki Al^k Micr Mikuliez Miknlińaki 
Mogiła Xal.)wka Natarez NcwHo Odyuioc Ogiński OkiiiijiBki Okno 
Ofliro^-ski Pelikan Pielesz Peciak Pictyi-og Pofcniak Pj-pka Kozmiar 
Rnhicż Siekiera Sielawa ,Skorj'na Stisień Słoń .Szalawa SMptjcki Te- 
rebeaz Wojojko Zicuowicz i t. d. 

Pniflskio Pomorakic Inflanckie Knrlandxkic: 

]l«tnian Blmiier Breza liatl«r Bera Biulwicz Cwki Dansiol Den- 
hof Faruusbaph Porlwr Fleming Hejdoustoiii Krnzer Kur Kietlicz Ki* 
zinuk Knipkn BriindC Budek Cbotn^tu Cietrzew Ceiua Bjlemtwrg 
EDg«lke I^lka Oraugwitz Fogelweder Oiilcz (lima llosins Kmita 
Ko« Krouivr I^walt Linda SlacliwitK Morykoni Oriicb Perka Plater 
Polota Szylinjr Szlichtyng Wimleiio Porenia Salamandra Trach Rubach 
Rokosz Byś .Szonibek Wizenibei-g Wolf WyssofpJta WesKclin Wierzbna 
Wttóc Watta WcjliCT Treatka Troska v. Kłopot Tmyradla Wasselrod 
Wisolft i t. d. 

Z samycli nnzwiwk ('nie wsy-ystkie tu wyliczone) widocznie poko- 
kuzujc się pomieszanie burbów ))rowiiicy>jiiaInych — polska narwdowotó 
rozlewała 9t^ na wszystkie l*ro^vilK'.ye czyli odłamy jiaństwa, tak samo 
wrayualy Hio w nie i poIiJtio herby. Są jeszcze alabe i ciemne strony 
w uaszćj Heraldyce — jwlrzcbiije ona nznppłnienia a to w miarce odezu- 
kanycli nowych doknmentów tylko może nastąpić — do uatatenia cyfry 
herlłów i eyiry szL-tetity z wszelką dokladnościn je.«cze podobno daleko. 
Za królestwa kODere«»owvgo w. p. Cessarzc i Królowie Aleuioder I 
i IHikołaj I nagramaJRC jnź wojskową jDź cywilną zasiąg nadali oie- 
ktł'iryu) rodzinom nowe' herby (nowego zawołania) jak np.: Ciężosil Bo- 



— 33* - 



sak Słownik Dolabedż Piecza Bóbr Ciant Czarnoirrau Oauiel ete. 1 b- 
»e ktńre w SpUie IlcrWw objijł? iinle^y. 

Dawni FoUcy SMiególiie oiicli wunilDwnnie w Reraldyee i Orii#- 

ftlogii razem, I>yla to d!a nich materra obtiia i uiowj-czerpana v( lU 

' Hkunach — w kuźityiit tt-ż tintirzu i dworka hv\ herliarz jotlma imżi 

isi^.ka \)T6€% Kalendarza r>«niiikn KunlybKck i Złotfgo Oltiir/.;i - 




tnehk ntwontcnia' Heroldyi na calĄ Polek; uik^mu iirzer." myi\ uawd 
nie przeeulo. 



ZZ. Wojskowość, silą zbrojna. 



iiuek.^ 



Ogólny pogląd na silę zbrojnie ii dss. Siak- wojuka od Aiigus- 
n-go iwciynając po koniec U-|)ti;j. Flota. ]>awua brou i rynsztunek! 
Aiscnały i Zbrojownie. Inżeuit-rya wojskowa. Twierdxe i zamki. Lin- 
ctwozycY. Hetinaństwo i Hctmaoi. 

SkUd davnićj sity zbrojnej, fssarae Pancerni Petyhorcy Jańcia- 
'W Kozacy Polki Tatarskie, Rejtarj- v. Dragony, Pospolite Haszeuio 
KwarcJane wojsko, Resimeuty łanowe i wybranieckie, Nadworuo Kn'>ti'nT 
wojsk'*,' Łnczniey, Obozy. IJrz^dy wojskowe Dygnitarskie — iimiujwzuB 
JClipelani Obozowi, Autorament cudiwziwuBki, Kadnorut Panów łiufc^ 
SJikola Byoerska, Kresy. Wici i Uniwewaly, SJiiiba zdrowia, PolioSiiI 
praktyki na-szcpo Ryeeralwa, Ciury i inua gawiedż oboa)WB, ProCogs^ 
Poczty, Jeucy wojenni, Artykoly Iletnaańttkie, Kaniioiy— broń zbjtkowJ 
liassy koni, Zwyczaje lycerskic. l'rzyM!ołvia zczasdw rj-cerskiiy I^olsl^ 
KanMlIaryo Hetmaiutkic, Koszary wojjdtowe, Szpitale, Legiony Pol»ki«3 

Do czaańw Boleslawowskich nie mamy priiwie pownyeli wi:' r 

o zbroi i sposolwicli walczenia nacrzycli Przodków ,Lt"«lHtów, i , 

Chiv)bry zapewne już stan rycerski stworzył, a Śmiały i Krzywonmyl 
naciukiimi od 3a,-^iadów zapal do t>ojAw nntclmąt' umieli skom j»od lUM 
Oli nad Wart:} WUią Du^ricm pc>ło]i<<na aż po Dniepr itOHuuęla uje l\M 
ska. Nasi JJoleslawołTie od Niemoiłw z którerui ciuftlu nie Hciernli ino9 
gH się wojennego rwmioftla wyuczyć, bo ci potomkowie C\-nibriiwTi>iM 



— 380 - 



tonów i Grttrtw do bo^ńw byli wprawieni i dla łep nad EIh!\ i Odwj 
osiatllH Iii<Iuo«<f- Słowiańska wyprzeć zl^d chcieli. Krouik»rxtt nasi: lifa- 
teu&z ti. CtiolewA KaiUtibek i Baanko mułu n:\s pod tyra w^glodem za- 
^okoić taoęĄ, a otH'y, także nien-jele więcej ho to epuka niouKtnlouych 
granic, śeicrAiiin si(;'róiiiych z mhą nacyj stałego oniodleiiia prat,'naeyclt, 
epgka nader nicbliwa. Gallns twierditi, że Bolesław Chnthry już kilka- 
naóctu tyeiccy jazdy wyfwiraoniij do Iwju wyprowadia! — to tylko pe- 
wna, że w owych czasacti komie bufc« jedynie wy»tciwwa(f mogły, i i© 
bsn wygrywa! co x priijkszii silą pierwszy udemal na nie))r«ygotownne- 
go IliepI7,yja(^ic■Ia. W dobie podirialńw drobni Xiążi;ta itiioli pod bokiem 
na kaitłle zawołanie goto^rą silę kt'irą iwwi^kszall okadzeni na wicitseyeii 
1 mnii:j»/ycb pr-watrzcniacli ziemi Panowie i Kmioeio (Comites et Mili- 
te») dla obrony domowycii ug:iiisk i dubytku. Ci, co p-jwrópili e wojen 
ki-zyiowyeU (krncyat) raogli przyniosę za i>owixiteni do Kraju wiele 
uowoidci i pod wzi*icdcm sttuki wojennćj — w zairasacb rńżiiycli naeyj 
z Niewiernemi widjiieli różną broń, rtóno obroty Bzyki i fortele wojen- 
ne — alo to jnż wątpliwdiSci nio ule^. ie Polacy od Ziikoau Krzyż. 
w rx«n)io4le wojeuntSiu wyćwiczonego wiele skorzystali I dali tego nie- 
bawem dowńd po<I Plowcami (Blewo t^ wie^i zowie Długosz). Polacy 
o<ldawn» ufali w dzielnoW kopii i szabli — nie tfhnęli inySlą zaborów 
skoro prawem zastrzeżone było źe Stau Rycerski tylko w granicach 
Kraju <io wałki z nieprzyjacielem był obowiązanym bo tak opiewa 
Statut WiśHiiki z 13ł7 r. Statut, powołując do obrony Kraju tyllw 
mlachtię oftiadlą Posiwlltem Euazcnicm to zbrojne zastępy nazyw —na 
mieozczańiikii i wiejską ludnoić wło*ony l)ył oliowiazek naprawy rak- 
tów moalów oko[)ów walów łtasteltów i rófcnych i>ostitg obozowych. Ste- 
fan Halory zauważył i>otrzet>^ picazyeb oddziałów I iitworzył pieebotę 
łanową — a gdy <Io Ki>ła Polski już stałą siłą zbR>jna zaprowadzono 
po wynalezieniu procbn i broni patnćj, ówiczouu szyki w robieniu orc- 
rcm, u nas o teni nie pomyślano z obawy, iebv się Król z olK^emi nio- 
lUircby w przymierza nic łączył dla emijł)iema mnyeli narodów tUa pod- 
iMJAw na i^woję r^kc, albo, łeby tej BtałćJ ann i nie ożył na ogram- 
cnenlo swobód któro ja2 sotno naród zdobył i na których nio myślał 
popn!e8tA& 

Przy hokn królów naszych istniał 8zcznply zastęp rycerstwa na- 
dworacgo gdatuego >'słiiżcbuc ^vojljko) i tun pod (ło wódzi wcui Hetmanów 
Nadwornych zostawał. Magnaci, a l)yli do*y^ a nns lii-zni, tnlanowicićj 
na Rnsi i Litwie czyli na Ukrainach Waregskiej i Tureckiój pi>czuwali 
się do obrony Kraju i żeby zablysuąć i)r*W.iio4eią trzymali znaczne za- 
flt^py ryciirsiwa wj-ćwiczonego i w potrzebie temi hulcauu [wwii^-kszall 
■Dy narodowe, a zabranych Jeńców nielcdwic r(»zrywałi iwtrzcUnyeb im 
do sypania walów grobli budowy dróg i zaników, a wreszcie pusto 
obszary swoich ^rielkIch fortna niemi zaludniać pra^rncli — ale też zda- 
rzało się nic raz te «i-)tcpy Rycemlwa koT^titui Magnatów ntrzymywa- 
la-pi widzieć zwrócone pr/ectw' Majestato\d. Kiedy sjiwwie nmli^ za- 



I 
I 



— 340 — 



moin^ szlarhtf do tyoh hnfoów Maguackidi sią zaciącatl Mn«i>fici kiU 
wo swoich synów wyprawiali na obce Dwory do .Sieaniiogman Węgia 
Francyi Kiemiec i t. A. 'W)')ąC2uio dla ćwicKCuia t,M w oztut-u wojid 
aż\y DO to otwićmlo droae do ti«tntańskićj w pny»t\o&ei Lnlfti^y a ii 
bmawy do korony. Polska w ciągłycii z Tarcy^ Moskwą i Szwecyl 
wojnach xo8tająca jiotncbowalu iMoluyeh Ryc<;rz6w i UBgi'^*^'^-^'' i<^ 
nadarzalft śią ofea^a. I 

Cyfry wystepiyącego do tiojów naancp) Kyceratwa różne w ri{ 
nycli Masach pooju^ liUtorj-cy. Lcszfk Czarny wedłog Dluj,""*2a i 
riiMirawy z Lwem Aiecicm Kusi 30,0(J0 jazdy a 2,000 pieszycti wym 
Triv miał, Wliulyslaw Jagiullo pod urunwaldem sto tysięcy konniry zgij 
niadzit a piechoty najeuinćj próci ti-go miftl kilkanaście tysięcy — ra 
Lwńw DA Kokowij wojnę miało się zebrać ł giirą 100;<JtX) koiiući JM 
dy bo Podlasie Mazowiiiui Korona Biu Litwa roiły m^ .zaHoinukiinu 
ZaporoŁo, mogło było twor»^ Zakon Rywrski oddać wielltą usług 
R-jrt^j ilane w jedne zbrojii:j raegjt^ r. grodową KoŁsczymij Ukriiiiis)^ 
Hoźna było xastać kozactwciu cały utep rozłcgly aż ]m) nt. 0«ir^ 
(o Długośta Jlare Leoniuum) i stwontyć z niego dzlcłny zastąp [łogi^ 
oiczny pod dowództwem Hetmana Ukraińokieso x władzi) i pr7.ywil«ia 
mi Htitmanów W. Koronnych a Ityli tam lHmat«n>wi(i godui tego sM 
nowinka i nawet lejialo to w icli interesie jako Pan/>w wielłdch lorlil 
ciijgle napady i l)nnty powstrz^^)lywae. Zaciągi zbrojne pnez Lij| 
Przyp(»^vicuuio i powoływanie prztz wiL-i zast^'pi'>w sKlachcckirb ni^^fl 
źaly zapobtedz klęskom jakie Kraj Impiły od C7.ęety(-h i uiespodziflH 
napadów ze Wscliodu. Wojny z Zakonem Krzyż, zbyt rlliigo si^ phi 
cisnęły, Tatarey bezkarnie za długo trapili Kraj i ludność rolnij gu< 
bilt, bnnty Ukraińskie moina hylo w samym zarodzie stlnmić gdyl^ 
uio wadliwa Konglytncya tycząca aiij olirony krajowój. i 

Jeszcze pod .Sobieskim w stromo Nadouicstrzańiui^ićj nsdareyla Ą 
była ]io kilkn razy sposobność zablv^ąć orężowi ]>ol^kiemn a 
wa pod Witjdeii pomyfihiym uwiunezona skutldum natllamałn 
Porty Ottomańakiei tak dalece, 4e póżnićj sama już Rossya ci .„^^ 
gromiła żchy z pod ciężkie|:o jarana jednoplemiennycli 03wobo(lzt9| 
wian. Nastały smntne dla nas czasy Sassliic — z rozwoliiiuniom oM 
Czajów zaczai naród gnnśniei a oręż rdzewii&i', — przcdioiti oiąglt* id 
lękała ua^ia szlachta iehy zDacicn^ silą nio rozporządza) Majci^tat, n 
raz zmienia aię postać rzeczy mlachta rada ie król cudz^rzli-mskied 
zastępy brał na dcbic całkiem obronę Krajn na zewnątrz. Chciał z u 
go skorzystać absolnlny August Mocny i oiyMał u zamaobu Htanu Iiczq 
na otacrąjących go pochleboi')W i zauszników postanowił ugnintow* . 
swoje dynaśtyą, co więcej marzył nawet o zamianie pewnych Prowin- 
eyj K-pt6j z sąmadami, aby z [wlączonćj rosity Knyn z |wwi^kxzoit" 
Saxonią nksztahowaó dla następców swoich państwo w nowych gro 
(•ach i ośmielił się z tym projektem wy8tąi)iii do .Szweoyi KtŃwyi i ] 
gnanta Prusakiego. Ocknął się przecież naród gdy gpostnu^ zamacfi 



wyi 
pote 



— 341 — 



ua ewoje, woluoić, ziuiiiejszyl cyfr^ wojsk Sassklch i wliid&c Hetmanów 
co mo^Iii dlań być niebejiiiieczuą ograiiicryć teraz wulziul jiolntebc. 
CÓK. kiedy tfu tr^tów^' pcrywl trwał zakruiku — |k)<1 Iowy K-ptiJj ci;jgle 
podkładano nit»y — mei^oaa i walka scranniclw iuedo]3U87.c£ala Sujiuow, 
na rctoru^' jakicli czaH e»ni wyuiu^l nlo przystawano i przysr-h K-ptćJ 
stocsyć 8ic w prMpiiić nad k'tór(i etałn mimo uailciKSzy eh' planów za- 
cuycłi Patryotów co te nratować pragnęli. 

£«la zlirojna w (lawiW^ Polsce tak aitj przod&tawia: 

a) Opola i Gminy obsadeouu kmiudatiii miaJy obowiązek obrony 
knyowij ale cvfra tych obrońców, niewiadołna; 

b) lA-chici, to jfst więkHwrmi udziały- zii-mj natrrmlMiui szlachta 
(Rycerstwo) kouuu występnjfjt- t\rorsv]a Chorągwie któremi dowodzili 
wybrani iinez oic doświadczeńsi w bojach, póżuićj Kasztelani Woje- 
wodowie starostowie; 

c) Następnie nby kiniecia od roU nie o<Irywa£ wzięła na eicble 
wyłącznie Bziachla (8tan Rycerski) obrono krajowa zbierała się pod 
Cnońigwie W-dów (łS^oje, wojaków wotlzić) i ta ma Pos(»olitem Rn- 
szoniem naEwaną EOstata— aadain na kou uwiadoinioDa pr^ez wici; 

d) Zaciągi komićj aziackty z ochotników j^-zez LtHty {irzyjKiK-ir- 
dnie »ebraiie, pobierały płacę za wysłużony tcniiin; 

c) 2a .Stefana Batorego x łanów wyhranieckicb piechota stwo- 
rzona, póiuii-j {lotączuna z oddziałem pieszych z Wó)^JSlw SwłtyAtw 
(S(rf«tw) WłodjTtw i Hojarszwsyzn do 16,000 głów wynosić miała; 

f) Kwardane wojako z królewazczysn (z Lkonomij stołowych) 
I Starottw datnje sie od Zyg. Aug. ale cytra tegoż dotąd niewiadoma. 

g) Tatarskie lekkie oddziiJy Ulanów v. koaaków mogły 8,000— 
5,000 ludzi zt)rojnych czynić; 

b) Nadworne Panów hofoo co najmntój 40,000 wynosiły; 

i) Ka4lworitc wojsko królewskie (służebne) do 2,000 docboduło; 

Nie roala-ti> tjyla gi!a jak na owe raasy, ł« z górą 100,000 głów 
wynosić mogła alo nicuorganizowana jcdnoetsjuie, rozproszona zresztą 
ua calćj lak obezemćj przcstncui B-ptej nic ćwiczona citycle i nie wło- 
żona do karności na Którćj tyle zależy. Popiity zbrojne i>'oka£(>wauia) 
jakie się ikkI okiem W^łów odbywały wyglądały więcej aa [narady 
wojskowe. Nie było zajwisów broni i anmiUDioii (municyi) a I>3wódcy 
Chorągwi ou^Hto o szyku Iwjowyni i kommcadziu iadnogo nie mieli po- 
i^A — trakty i mosty byljf niegodziwe eo tuaras utrudniało — słowem, 
luo łatwo było zgromadzić większą silę dla pewnlcgazego skntkn a zdarzało 
aię i to że Hetmani spór nii^zy sobą wiedli bez wzjględu na to, Że 
Ąjczyznę na klędti i straty narażą. Artykuły Hetniauskie surowśj wy- 
magały karności i w marszu i w wojnie, numo to bywały wyłomy w t^ 
dyscyplinie i na nie przez szpary trzeba było patrzeć — wolnońć « 
swawolą często się u nas dałvuićj Inczyia. 

Aa^nst II Król i Elektor SasBki razem, dla dopięcia celów ambi- 
cyi, na wzór Sasakićj annii u nas siłę zbrojną urządzał i tworzył i od- 



— 342 — 



Uid ilopicro rf pulani« uusmia si^ f^ojsko — obok niego istniał uboy taki 

DAZwany Anlonunflnt SaHaki. I 

r.ftUuK Lelewela 1717 r. w Koronie było: ^| 

I 77 PaDct-nijcU i PólKiiHwmych *'5!5l 

I 19 Komp. lekkich l'łaDi'<w T.ii»rAkich. ^>^^SS^ 

■ 7 Repniettlów Kcjturón v. Dn^tjulm ''>'^^ 

I 7 Regini. Pieohoty ^ffiCJl 

I 2 Kompanie W(^«r«kie . . 900 

I 1 Komp. Janczarów . . . . ■ IfiM 

^^P w Litme: 

W & Komp. Ugsarekich 4001 

I 36 ranccrnjcb. . 2X^m 

I 20 Komp. kkkick Pctyborcńw ^M 

I 4 Ke^iiD. I>ra^onViw liHV 

■ 4 Rogini. Pifchoty 2,0001 

I 2 Komp. Wcgienikic Sśm 

I 2 Kotup. Janczurów |^| 

I Z Onl^nacyi OUrog^ićj Jazdy eĘM 

I „ „ PiccLoty 9QV 

I Z ordynacyi ZamojekićJ 300 

I P«<i Starootami były «zcziip!e Garnizony dla egickncyj wyrokólT. 

I Pod KaastcluDAiui dlu naprawy zamków i slraiy. 

■ Ukraina miała Kozak/iw na Zaporożn 6,( 

I X-że Knriandyi di^siawia) Ja»ly 300 i tyleż Piecho ty . . 

k 14,^ 

^V po dodania jak wyŁjj I8 ; t 

■ było razeta wojekii 32,4 
■tle Sdm Niemy 1717 r. lainiejBzyl armił> do 18,001) głów. Sejm 
■Czlćrolelni udiwalil 100,000 zbrojnej «dy ale 8i^ zaledwie 
mt r. 17S)l dftlo sfonnowai Oó^OOO a mianowici^j: 

I Hztali Głun-ny ^kłodnt aio % oabh 

I 8Brj?gadKawaleryiXaroa(nvt-jpol2 Cborągwt , . . 12,C 

I Regiment Gwardyi Konnej czynił 46 

I 5 Pułków Piechoty j>raedmij Straiy is H Cborągwi . . . . b,5 

I Kogim. Gwardyi Pteszćj l,t 

I Korpos Artylleiyi x 14 Kotup 2,IS 

I iRieuiorya Wojenna 1( 

I Saperów 

I 14 Regim. Pieclioty po 8 Chorągwi 20,C 

I 2 Chorągwie Węsiorskie 150 

I Guruizuu C«jsl<K:tiowi<.ki 200 

^^ Litwa Jazdy i Piechoty razoni wj-atawila. ,20,15^ 



■ — 343 — ^ 

W Po pierwszym rrabiorze R-pt<j już i stoiysiccana Hrmia mytcpićj 
arzadzona uie )>yla w)'starc^ąjij('4 przeciw trzem potencyom. Zuowu 
sapożno otwontyły «ic uaroclowi wcey! 

PodcKOD nrfM-zyiitego aktu Unii Lub. K-pta stan^ a )!«iutn — na- 
leżało z tak waŻDĆj chwili korzysta- — wypadało pnsejrzeć prawa 
i U8tflwy, Łaprowudzić pemie simany w wacUiwyni lutnlju paiiatwo- 
wym, skleić w ścis^ jedność crleiA- wielkie K-pt^j odłamy: Kuś Litwę 
Korou4j i Pnusy, stworayi Skarb, floti,' wojenii:; i y HysltmatycziHy 
obronie Kraju pomyśleli. Be» kr/,yw<ly dla rolnictwa i przcuiysfu mo- 
żna było pu dwwii lailzi na sin "dla nbrony Krajn pr/ezuacsyi, 
a z 10,000,000-ćj ludiiośt-i ówcwisnćj udałby Kraj już 200,000 obroń- 
ców. Pouiewni obszar It-ptćj prKodalawiał blizko 200,000.000 BiorcAw 
to £ 1,000 morfjów po lO-n zbrojDych dawałoby 'iDO^tHJO obrońców. Stn- 
morgowćuii działy uiKisażona choćby wyłqcxuio Hsłachecka klasHa {któ- 
rć) cyfrę łatwo było jKiwickszyć i nawet należało to dla widoki'>w po- 
lity{');uych w(jwcŁaH uczj-nić) utworzyłaby kolonie milttanic na każde 
zawołikiiii.' gototw i zu li; powinnoś' wojłokową choć gkroniniu ulo płatne 
i w pranicach kraju i po za jego obrębem. Tak ważny moment jak 
Unia LubcUka dla dzicjuw naszych już eig nio powtórzył! 

Flota. ■ 



Pomorzanie na Baltykn z dawiendawna handlem się trudnili, 
a gtiy im w diiigc; wchodzili Skandynawcy gromili ich przy pomocy 
Lnlyków Wilków Sorabów i Olwlrytuw — tak samo i Nicmcwai do mo- 
rza pnystępu bronili do czego jnl pomocy od Policki, kińrej alegali, 
potrzeba im było. Z licbćj osady rybackiuj jni, w XIII wieku Gdaiisk 
(Gwianumj ezybko aitj podnosić zaczął a wygodna pos^cya przezna- 
czała go na ognisko całego handlu w tej atrome. Pojcii to Krzyżacy 
i m c-zasów ł^ikietka |xh1 Hwoji; wladzijzag»m«;łi, ału za Kazimierza Jag. 
odzyskany wyliiehłWai się ua osobną K-pli; jww opieki^ Polski — oglą- 
dając się na Hanzę i jćj protekcyą chciał teraz wyłącznie Dobie tylko 
przywłaszczyć w.4i!«lkiti wygody haudłowo i zaez^ lekcewaiyć sobie 
E-plę. Wypiidido stanowczo się temu opr/eć. Napróino przekonj-wa- 
no z uattz^ dtmny że te wygody i koncy^i haodłowfl na Bałtyku R-ptćj 
z prawu przyrodzoncpro nnltfią — nie zważali na to zbt^-aceni i ufni 
w licznie floie kupiecką Odańszczanie, chcieli się na wziir Weuocyi 
urządzać i jak la demokratyczna R-pta nad morzem Adryutyckićni 
nanowala iiODtanowili zawładnąć Bałtykiem. P<>wo<lzenie jak zwykle 
ijywa, Imdzi zazdrość — otóż hoIdinYiiik K-ptćj z PniSH XiażęcycU że- 
by wydrzeć Gdańskowi te korzyści zawićia traktaty handlowe z An- 
glią i I-"rancyą z ubliżeniem Polsce i pogwałceniem wykonanćj na hołd 
{huma^um) przysięgi. K-pta oama za lagodncm i fiegmatycznćm po- 
■(ęiKtwaniom do takich łwmielata wybryków — powinna l)yłft pri' ' 



— »44 — 



^: 



WHeystkiiSm )m odic^knnlu ua Zakonie Prnss pontyileć o fiucie wojen- 
na a kiipieckn niictby nitj xnalszła ho me hrakowitlu zauiużnjitłi 
J prjuiilMiiiljierciycb domów Uauiilowycii coby się o ten przywilćj uk 
pcor7.V!łtny |io»ttirntj', « zamisTcm poderwania łTyj:jtkowego pduiunia 
Ki(i«^»kft. Ulegaiao koniepzno^-i m^dr^ nasz Ź>'^- An^. vńdń 9i; 
[Xtiievo((>uyin wojw w układy z Lennikiem PntśsKim przeciw Gdnó- 
' ukoni z pewnemi dla B-ptćj KWtrzeieniami. 

Sznrodzi, nHiTnją zniszczyć Cc-n plnii i Piętno sobie obicct^^ iri- 
doki pu nuicsii-iiin floty Gdańszczan i Xi)jźc(j6j. SSagrożony Al'i rr 
_loIi się |>o<I opiekę PoJski i w ićj roziHirzijdzonio flotij Hwojif oddaiL' 
iauowany wd Zygmunta Admiraldiii Bultyekim Siorjiiuek, tłierze ficj 
całq energią do uMeN, zabińra stntki broń i żywno^i; ttou czas wu)- 
ly |K'iłuociiej,. .jakii tn włiiijitie wkrótco Polskij zaokocayla it luflauty 
dnje Hię we znaki Szwccyi i Moskwie. 

Szcznnla uador flota pod Sierpiukiom zaslyneJa x odwaźnycb K^. . 
ny (Freioiti^r/iw) a wki/itco powi<jk»&jną została bo Gotinrd Kctlcr 
F oddając Kiirliiiidyą w opiekę Polsee sklouit do j<H \«tmociiieuia i po- 
świecenia na t^ wyprawt; kilka oknjtiW. OdaiLsfć oburzy) siij n» tu 
i śłcaudyDawooA nic mo^łu to liyi.^ ua rijkij. Zygmunt niesjM>d£iauie 
rozdziela sity nieprzyjaeii^ł bo wiądie si<j z Imania kietly Odnusk w 
Szw6cyą W8|)óluie ma działać. Gdai!iszozanie pcicliwycoDycb 14 na 
Bzycli MaryuarKy śmiercią ukarali a Tostów KriJIewi*kich zeliyll, o 
rtprawilo, że teraz Jni otwarcie woiu^ im wy jwwied ziano. GdaAszeza 
mc tvraz spnścili z tomi — winnycli wydali, iifltfl|)ili portn i kilkn putt 
seesyj nad MotJawą oraz "/j pfunt/^lu ozyb podatku r ' ■ > — na 
Stępiue do Warszawy i571 r. z Burgrabim ua czele I ■ ,. ^ |irxy 
bywa nocą się do nóg Enilowi iiiaga praebaczctiia i iOU,UUi) Z). c< 
rok do Skarbn U-ptćJ miosij prsyrzeka — po ezem zadrażnienie n^tal 
zgoda wróciła. Kie ekorayitlaiH) u nas x chwili stosiiwnój — oale 
lo, obok baudlowj^cb stosunków orządumia dla zabczi]ii:«zcnia ]}0 
na pmysiJoić t panowania ua Bałtyku wystawić fiotę wojenn 
iedy się z tćm ocif)gano wkrótce Dnńnzycy wzięli gńnj iiail (ida 
flkiem któremu teraz dopiero otworzyły się oezy że si^ hji winie 
Bzczorze z R-pta trzjTiia^. Stefan Batory uio niial potrzebue) uily do 
karcenia Duńczyków i ptrsymania powaf^i R-pH^j na morau, Zy- 
-;mnnt III dozwolił rozgosjwdarować «ic Sswecyi na Bałtyku — powio- 
llo sit; CfaodkiewicKowi na lądzie cliciał i na morzu ixi3Kromii; Szwe- 
Idw J za^dał od Lennika z Prues pomocy ale ten jój odmówił, bo 
ni o KrzHc«Din się z bołdu zamydlał, stoaownćj na to wkrótce ^ryglą-, 
lająe cliwili. Zjr'gmnnt konieccnio flotę podniet- postanowi] i Łiinńl 
co m%l okrętów a Puck ua Holi prócz Gdańska za [Kiystań dla ulĄ 
naznaczy); co większa, clicial z Hiszpanii} zawnceć traktat iDOTBk: 
i wyłączny oddać jej handel zboitcm polskićm, co jednak nie przyszli* 
do flkutko. 

Jeszcze kilka i to oełatnidi trynmfów odnosi Polska na luorzi 





bo 



— 846 — 



ze 8iweoyą — Im ta zmawia si^ z Dani^ i cłiytrrin Oilańskiem i Bta- 
uowcsy cioa uueziJj flocie zadaje. Xaród odczul zapewne cił^ko tu 
Icłęskę, nie się do wi^kneszeiBia fiotj zabrać aie inógł bo Sk»rb by) 
zaw8ze pnRty ii azlactilH do nonoszenia ci^-arów niccłi^łna. i{»<!iiniiał 
to dftjkouulu Wadyslaw Iv He na flocie PoUl-m wilolalo — idc mógł 
ohojetneiu i)ft(rzw5 okiem na wzrost azybki GUańskn i kwietne powo- 
dzenie w KKutck haiidln ua Balt^-kn Lflnnika z Pruss Kiijiłjoyfli, za- 
mientyl im te konsyści odt.'brflć i w tym celu upodiil Pucku wzuióitł 
■Wladyelaw/)™^ nod którego eastonij przystafi dla floty nr/ądzil — roa- 
ka<ui] dla Skarou R-ptOj pobierat! cm od wazelkiofo towarn w Gdań- 
sku Pik- Ellilągti i Ki'óli>wcH i łcu docbód puŃcU w arend(> Spirdyu- 
fnm zaniożn\iii knpcom hollendcrakim x obowiązkiem nln^iny^wauia 
o(y coby koulral>andł; pnn:fina!a. Ci^^kn) bi^ Louuik na to ócitśnie- 
Die, ale niuRJal nledr. Zuowii Sz-wccyM Dania i HtiUaudya wziąwszy się 
za r^w zaffi-ażaly, ale KiV)l z ciiergiti wKinacsiial flot^ i iiiiwc jiorty 
odkrywał. 

"Uiiiarł zawae^uie i tnk szozęSliwiu planu nłoliouego uie wykoń- 
czy), a OdaiiHZCzaniu bez zwłoki adenrii na Zbrojowni*^ nioraką 
w Pucku izlopiii. Niezły by) ]H>iiiyHlJaua {Kazimierza żeby do wspólnych 
kwzyńci z handlu na Baityka i)r7.ypuścii^ Holiendrńw i wespcil z niemi 
kontroli* proM-adzió — alo daielioby lepiiij by!o wciąiraą<! do tego Kor- 
la>i<lyą iBiiną A<i -lOii okrętów zbrojuyeli liczącą boć r. lo^anii IŁ-]rtij 
i los togw Xii;i!twa wiśIe byl złączonym, a za t^ przyHluge w zamian 
niemała czekała ja korayM: — sto milowe w posiadaniu R-jitcj Nad- 
brzeże Bniryekie z ujśeJeiu doń wii,'kgzych rzek naszyob przcdslawifdo 
iwictno widitki, kiedy iaobomiiui na kłopotliwe naszo ^o2«nie, p" za 
Ałlanlykicui wolała Hzukać dla siębio zdobyczy t kolouij, — oo większa 
ofeiieliln fA^ KAwierać traktaty z ubcemi mocsfitwy bez zezwolenia na 
lo R-ptćj. 

Nupróżuo szarpała sii; Już tylko i sziimutała R-pta — wymykało 
sio jćj z rąk wid"<'znio )>anowBnie na Iłaliykn a odzyskać go niepi>- 
doumi było nnty tylu kli;«karli jakie 8i<; na Knij zwaliły xa aieforłtiU' 
nycli Jana kazliutćrza lYądów, 

Zbiadla potęga co takim bla^tkiuni bila w oczy ościenne potcucye 
za Ja^vlIon<'iw, Hlracono morze, przcjiadla llotal a od wtiianycli pro- 
doktów i płodów payjdiic zczascm Polsce drogie c)o opłacać. 

A na morzu ('zam^m czyli nic należało rozwinąć w>V^\ i pano- 
wania? Porty niało^rodzki fAkormau) i Kaczubej były jn* prawie 
w naszym kiedyś njku. Genueńczyków ztąd koniecznie wyj)rze<! na- 
leżało ft [Jkraini; do brzegów morakicb poauuać i zaludnić iymolctu 
poLeko-nutńakim a szozc«óm^ tym dni^m co eóbie nadzwyczaj w eto- 




oego z Bałtykiem jakież ńwietne obiecywało widoki na pt 



— 846 — 

Nie choduło narodowi nasKemn o matcrralne konyśoi, uii-cl)1)]r 
'przychodiiii^ ł kuiiitalom i oprrh-m (lu inuima roEttiidżiUl |]rxaitv>-> 
uKrajt-y /jskiwal jui praes poanie«ienie ^ cen nu «im'we matei> 
prciflaktii w j»kitf ulitiiowal^j lo edajo mc być [lewiw t'~ v 




Riunkiiw , . , „ „ 

Widocznie nie bylu ii uas Polflyków \ ilalekim' w |»reyizio^ \y 
iylo HIC z tlnia na tlzień, co uic do prat-bacMtnia, bt:z irosi.. 
preYgzlycIi nokolcó. Baudora v. Cburągiew iiaszćj llot^* łTojeiinćj uij- 
wa» Orla oialego w jwln ciŁ-nroneni — kupiecka las miała w jwla 
czcnronćm rękłj po ramiij trzyuiajiuij dobyry pałn^is?. 

Dawna broń i rynsztunek. 

Do wynalezienia broni palnśj ktwra się jni w pi«rw8z6j poloi 
XIV Triuku npowssochuila były n nas Jak i wt>zt;dzio w nżyein: ma 
cangi WrdyBW lialabardy (bardyt oa^piepy in^ki obachy nadtiakl 
mion- czekany njlialyuy tlardy dj£tdy piki lancw Hpisay elcwijo wbiczui' 
kopijti hdci knnc proce, kordy karwasze miecze sznule palnme etc 
<!za^ demeszki icndyciki luirpy kunocrzc bniaty atigast<'>wki karaccw _ 
tiinyńc czetuiki (w^erskio .szable), boDdjdety i roudulety kn'itki«' 
karabiny. 

KyiLszlautók i zbroję rycerza składały: przyłbice lirfmy ssys 
i kapaliny metalowe, tarczo tskórzane, ze sznnrków gnib«tzycli pleoii 
albo % blacliy gtalowiJJ — fiywały bębny jioł^ozone 7. siatką Htaluwj 
dia osłony twarzy — misiurki siatkowo dłn okrycia głowy — kolczug 
utalowo— kirysy i naramiennikami i polennikanii oraz rekawicaiai 
kaplerz otaiaĄJijcy uzyji; jcwtczo do t<5j zbroi należał — lianiasz, ( 
samo znaezył co pancerz). Pieski były to Waeliy cienkie stalt.we (ii 
ndt-dzinuc oslŁuiiaJawi plecy i piersj. Sa}wy{:ł>dmeji«e i n:ulżvjuze byl, 
I>iu!Cł-r/.e w rybiji fuiikę układano — a losir.wej «kurj- odzień f<i*odnii 
łłd rttóp do gJ«iw dobrze Kai nWzpieczala pod ezas boju — nzlyki 
głowach z tiaranich okOr z fnirum nosiła Itaś i Liln-a. 

l>o broni palnej ualeialy: samopały, piglolt-iy nisztiico k«rnbili, 
ganłlawc, muszkicly dupelbaki sztucery luzye g%\-iut(iwki Janraarll 
arkabozery —jaszczurki (makco kalibru armaty) hanbicc, łwjiubiirdj- 
fistob" sJenpi śmigownice liakownioe organki kaaooicrki koliiii.rynr 
Bjoidzierae jcdnoroj,'i wcż.łwmce piatotiJki bantardy krogułce pelikany 
sokoły szerszenie eranalki i t. d. 

J>o zbytkowćj jaż broni należały: karałwle serpentyny, w jasz- 
czur uprn.wne 2 bnesMzotami ze siali damasceńekići, mo raz 11 uicli 
rckoieŃci bywały z jaapiso acatn amctysta albo dr..giemi wysadzał 
kiiniiiLianii. Ta zbytkowa bp>ó z Torcyi i Węgier po«lioti*iła 
ni^ksztj cz^^i. 




— 347 — 

Jliecws ciężkie uie były w bojucli niywane — ale do oereniony 
[' korODacyjnycb do pasowania na Rywny i podczas iiiaufpiraoYJ Len- 
ników Dold składających. Miasta <Jtu gluuii) girawa iniecui używa- 
jące w^mioraały r^ką kam kar^ ćniieroi cicikiemi krótkieni) mieczami 
'.na których zwvkte aztittienica była wyrytą. Mioez byl wyłącznie go- 
difui władzy jiunarcbuw. Za oawage w liurljach Bwyklc miccs pnsy- 
dawaDO — kr/yi z mieczeiu nagra^lzał o<lwag9 w Iwjacb z Pogaiistwem 
Cbrzc^i-ijauHkiirpo Rycerza — z zawie»zouym u Kzyi miecEem zwyci^ 
źouyidawai się d& laskę zwycięzcy — Vae rictis! 

Arsenaity i Zbrojownie. 



Kyc#rslwe nasze za Piastów i Jagleltooów na kriyowij przesta- 
wało broni /hrui i ryn^ztnokn, allw je 8 zagranicy sprowadzało. Wła- 
dysław IV ero azczcrzu zajmował siij podnitHienicin n nas sztnld wo- 
ientićj (Kjznkladid by) Arsenały ^v Krakowie Wan^zawie Wibiic Sdm- 
leiiakn i na iwgranirzach i pewną czfjić kwarcianego fandnssa oa teu 
cel obracał z zezwolenia Sianów. 

Za Jana Kazim. wszystka w nich zDą^ditJ^ea się broii i sieezna 
i jjalua przez .Szwedów zhipiona zo«tsla. Późmt-j, ołmk tyeb de no- 
\ili-r (irzĄtiieonych i opatrzonych powstały: w Kauiicńcn Podoi. Oka- 
pach ś-tźj Trójcy, Bialooerkwi Korsnuin we Lwowie ifalborgit Elbląga 
1 Pnckn — tu si^ do iH)(> armat i moźilzierzy znajdowało, ołmk iiuićj 
broui. Starszy nad harmatą, póżnićj JuDonil ArlyHtryi zawiadywał 
nićmi, bo oprócz orllewni amiat były tu labryki wszelkiiJj broni {La- 
dwiuariiic I przyrządy do robionia procbn lania kal v. ammunicyi. W obrę- 
bie Arsenałtłiv zwytle była sala obszerna przeznaczona na Zi)rojowui4 
gdirfo porządkiem wieków z których iwcHwIziła rownieszczona była 
z gustem wszelaka broń Katalogiem oddzielnym objęta. Pierwsi fa- 
brykanci broni u nos byli cudzoziemcy. Jitź Stefan Batory zdolnych 
pDSzkarzy 'iHinzka armata) pawtjżników i |>latnerxy (mieozowmków 
vel i*7.alx-lnikijw) z Wtjgicr i Siedmiogrodu ściągał a Władysław IV 
K Noiyral>frt;i Kegetubui^a zwabiał — niektórzy nawet tytnlem Nad- 
wornych riaiucrzy zaszezyconi bywali. Uzdulnicni jkkI nitjmi krajowcy 
p^niOj wyittarezaii u Złutiiicy i Bzeibiarzc zdobywali sic na rolne 
EonsztowDc drof^e i zliytkowe ornameota i zbroi i i^'U8ztunkn wojen- 
nego. Prócz fabryk broni po Arsenałach istniały Cecby Micczownmów 
veT Płatnerzy po większych miastach i w różnych stronach obszeruego 
Kr^ti. jako to: ,w 01i\yio Sam^mowie Staszowie w Kaiiczadze pod 
Przewon*kiem, .Swifjtnikach, Zii.'lonkacb iioii Krakowem, w Wyszynie 
Korakwi Sochaczewie Krcchowie KnJIewcn Nieświeżu Kawie Polskiźj 
istniały cjynue i zajęte eiągie fabryki wszelkićj broni, 



— tftó - 



Artyllerya. 

Stefan Batory, Zj-gnmnt III i Wlsdyalaw Wuza zaprowad 
.'Ilcryą — dawne kataptilty łiaUiiity tarany i kruki do obrony md 
rOw twierdz albo icli utszczeuiK aie wrslureiuijftoe zanncone xo<it»ty-' 
do oh«tugi toraz cicikich dział po In-ierdjcnclt nżywani In li Pną 
karzi! i Cct-lwwi. Zj"(nnunt III zdubytfiui ua wrogach prae* (Ufolufd 
UctmaDÓw ditlalanii ojiatryw^ twjerdic« i zasHał AMonaly. Jau Tu 
nowski poil ObertjTieni odzynkal stracone za OlbrachU dzialii jwli 
Pod Kiroiioliaiciii Klaszyuiiiu Saioleu^kieui d7,ielnie m^ ArtyIkTya 
Wa pi^piirala. rrzyjemski i Kątski Jeneralowie przyczynili sic do ^ 
grautjj |)od Bci-cstcczkiciu i- pod Cltocimcm a po od^eczy Wieduifi nij 
ibrIo dziai dostało wc Poliwe. Briilil ita Saswiw podniiVsł zunczci 
lij broni a nadto zaprowadził artyllurj'!) kontu| (wlow^. Bartlami _ 
Nowodworski i Krysztof ArtisMirski z eiuiaów Zy^unta i Wludyslawi ' 
Wazów amieli lój broui nżyt- p<id SnioiefiRkiein i gdziu wypadiu. No- 
wfidworitki Kawaler Mall;iiisk! zaslyaal by) w r. 1671 pod I^panitsa 
i J€nin uKlubyeie lej twierdzy powazeclinie przymawano. Polacy ndo- 
skonaleuiu lej brtpni RZczoncc- sie uddawali. 

Stefan Batory i-ozpalone kuli; (bomby) z dzitt} wyrKocaue wpnh 
wadził a pierwćj jcezeze lionarowio miedzianu wymyślili — KoninrowMl 
zasłynęli /.rcczuetn narwaniem liakowoic. Osłromęcki rodzajem mi 
chiny piekielnej iMin^ł Au zdobyciu Pskowa. Piitakoiv^ki .Sia'iubcĘ 
Piasoczjiiski nie tylko się na polu bitwy odułaoEyli al« wprow"" 
nJeni róiuycli idepszen w urtylleryi. Grodzicki i Araiuowicz pn 
l&li Rzalc swyoicztwa dnwiKlząo artyileryą polową. Coetkanty I 
niowie I Boncłouie zyskali uubilitueyą za nowo preyrzjjdy i poniys 
w ur/.qdzenin artylteryi. Baryczka Stanisław z uii«sxczim Wm-szał 
tkicli .Sekretarz Jana Kazitn. zdolny mechanik i Artyllerzysln ca~ 
i)r*wie ndodoSć spędził w obozacb ~ jwd Zborowem Bcrtisteczkte 
I Zwańcem z Kozsł-zyzną eii; ncicruł, poiiinii^j ze Szwedami — ożyw 
zręcznie nincliin ewego pomysłu i miny zukladał — nobilitowany za 1 
zasiągi zoetawezy Pod^lolim Czornifljowskim porobi! róitnu fuu'lae} 
D% [wboźne celo. Korpns Artyllcryi uds/ej 1(66 r. wynosi! jai z gór 
400 otób w Warszawie i Kamieńca Podol^kiiti rozmieszczony, a )iol 
wc tego czynił Jeszcze Li(owr<ki — póinićj uicnann wielkie zuaczoo 
(nrlylloryi konnći i powi^ksEono cyfrę Korpusu o 200 łdizko 084 
Wczesny zgon W!ady«!awa I\'' i nuHlki w Hkarbie, nie doswoHly, jak" 
miał zamiar założyć Słkoly Artylleryi we Lwowie. Uczniowie Stkoły 
KyeeMkićj (Kadetów; dnżo skorzystali z wj-kładn oaoki Artylleryi 
i uczonego kuraa fortyfikiiiryj zdolnego Professora Jaknlwwskie^-o jak 
tego wymowne złożyli dowody w ostatuicb bojacti za ojczyzna w gra- 
oicncb U'ptćj a DaBti;pnie z daleka walczijr za nię w Legionach. 



— 349 — 



^^^^ Inżenlerya. ^^^* 

Jnn Zaiiiojekj' do budowy twierdzy w Ziirao^in e. B«vrcnL Potocki 
w Stanisławowie za^anicznycli niyh Iniotiier/tw. Lwńw Nieśwież 
Kaniieiuec IW. Sluok, co inópl byl w potrccbie Ijyć ziilanym wodą 
rzeki Slncu^ obudowane b^'ły wedlng plonu i projektu /.doliiycb obcych 
Intcnierńw. .S^tnkn sypania Hzatic''iw przejęta imI obcych roirila i)03Ł^i)y 
* ffiflkini (Ua Kriiiu i oi^-żji jmytkicin — vr trudncm jioioźcniu i w ra- 
zie pr)!«ii)a^njf)cycli sił iiiepmyjneielskiob iisynaue na pr^ce podług: 
tcoiyi sztuki wały i swiiicc w pomoc przychi<lBilj' — ^łustnie więc 
m2^v;kźlli Iletiiiuni cbwytali 3ii^ lojro ^rodKu. Itycorutwo uaszc z (alt 
OBzaiicownnycb 'itniwiw robiło wyciecKki po<l .Siimlcriskieni Polockicm 
Pdkuwem Wiclkienii Łnkutni Żrtrawnem (nad Dnici^treni) i t. d. i s ma- 
łą ludzi [stratu- Niektórzy z naeitycl) Ileltnauów dla Kiiccyalue^ wy- 
k9Ktntc«nia sią w t^i kienmkii pnszrzali się za granic^ i uwiedi.-^^jąc 
tatn ajynniojsze twicnlKt: iirzciiotiili do kraju za powrotein doktadnit^- 
Me iKijceia o fDrtyfikacyacIi. Nie raz lei. królowie uasi Nailwoniyeli 
IiiitTiieniw do liokii Hetitianon) przydawali, wysyłali też i Kadwcłruycli 
Doktnrów dla opatrywania rannycii. Buat]i)kii Ńad, luieiiicr za Zyf,'. 
i Wtad. Wa/ijw nie tylko zbudował Kmlałt ale przysłużył sii; dokła- 
dna lusjiij Ukrainy, wymiarem Uuicpni i opisom ti5j prowiucyi ttzycK- 
no-eliK'f.'ra1iczno-topagnifio/,uyi». Kraj nasz wiły prawie pla>iki potraa- 
bował twierdz na ci^aniczach ale szlaclita nfna w sinblę i jaiEug sły- 
szeć, o tótn nie <sti«iata twierdząc, że jćj piersi staną za forloM. lużc 
nicrowic Sa8«cy podnieśli fortytikatiyc uaszc bo to tło planów Augusta 
II-go raoclo się przytlać- Slan. Anjr. {wiratił Kwabiii wlolnycb i «b- 
cayTiny Iniizi tego facnn a ze Szkoły liyccrHkićj o<;Iądał sd^ ua tłj po- 
niw (tła Krałn, i w istoeic uio zawiodły ^o nadzieje, Iw wyłącznie 
z Ucziii'''w tego Zakł.idn powstał z rzasem Korpus Inżenierów Utóry 
się Hkiadat z wyższych i niższych Oflleciiiw Konduktorów Pwloiicerów 
Sai>en)w Minierów i Pontonieniw do 200 o»6b liCHicy, którego jak 
wiadoma Szefem łiył zdolny Jcner^ Hiorakowski. Kieay słynna nie- 
gdyś z dzici ryccriłkich Polska rozdarta i zaniona z wyroków Opatrz- 
nowi Zfltęi>owała już do ^bu niektórzy z byłych fczniów Szkoły Uy- 
corukićj wysolucb dolłiii sit; H[0|)ui i ginęli r. ctiwal4, a ci co jeszcze 
nie i^tracili nadziei odzyskania miłej ojczyzny zaciispinili gię pod sztan- 
dary lioliatćra wieku i led>Tie picjdż dawin^ /icmi Polskiej, ogryzek 
ze wpzyslkieh atron pookrawany pod ntuiwą Xięetwa Warsiawakicgo- 
TA tyle poświęceń trndów i dziel niealjch«n6j odwagi, zyskali. 

Twierdze i zamki obronne. 

Za Piastów zakładane były |łO oplacli oaady i lc zmieniały się póiniś) 
w K«>dy i Kastetu (Kasztelauijc) ogniska zarazem Władz administracyjno- 
sąaowych i zwykle walami z ziemi 8y])an(['mi utoczone bywały — wdobie po- 
działów Slążijta swoje rezydcDcye wzmacniali zamkami najcz^ '" '- 



— 360 — 



wnianiJmi, iralanii i pr/ckopaiit! jt wodą nbeijiJecuOi. Kazimierz W-Łi < 
fjiły kn^ murami oltromićmi i zamkami Jn£ dla powslr/.jiny^^JJ"'* •UflJ' 
jari*!)] wny w gląli kraju w«(lriU!Ć się ośiiiielili. już rtla osałl/.auia w nwh] 
dzi bnrzliiv_vt'Il. wMzuliuego rodzajo grwaltrtw i uadnż^'i się ciopiiszczaJJicf 
,(agieIii)nowie uznawszy jjotracbij kooloeinii twier<lz niocnypb iw 
granlexu wschodnio-nołiidniowem ^dzifi walka c\*Avtlizacyi z poir^"''*"' 
ciągle się ponawiała, Kijów i Ramieoioc Podolski przede%'. 
tninocoilt, a 8tolic:ł Aposli>Uka irocbwalając ten ])omyNl /....■: '. 
na ten cel wyljjcznie Mlcgłeso i bioiac-cgo Świętopietrza. Pr^ic/. i;'i 
nftPMlnycli przez sani^ Joż niiejscowotó twierdz za «[H'aw,-j i wpl- 
Juiui Taroowakiego i ^iĄiĄt Ostrogskicli Rai $*ma » swojći •■ 
myśleć jwatanowila i xv rtónycb pnnktacli już z murów, 
z walów i Rzaiiców |K>wstawai}' warownie, ua shicye dbi i- 
przeznaczone Koitaków. i'róOK tego oglądała eit; jeszwe tu I'i<>wiu<^ 
ua poiiuM! ihI Kn''lów Elekcyjnych i w Pacia Ćonveiita wkludałaS 
każdym rax«ni na ińcli obowiązek WEinocuteuia ti-go zagrożonego H 
graułcm nowćui łortyfikacyami. H 

Kajlepićj zabezpieozvuą bvta północnu-zadioduia g-ranica ^M 
oiclodwic zamek na zamku |M>liodowa)i byli Krzriacy — Litwa Kifl 
takie sobie radzif ninsiaia niepokojona raz wraz od Jlloskwy — tn Sfl 
Icimk Polock i Wirebsk najwitjksże miały znaczenie i jiod ieii innraW 
^ci^lc z róiinem oapriKtoian siot^Ńciein tuczyły «ic, i uparte wulj 
Jcszcic i od elrouy Wiktor groiiło iiielK-KijicłiŁCiistwo — bo tł^dy Tui^| 
wedrzećby nic iitogla ito ich s^n^hteniu, alłro też z aiemi Hiirzymic^f 
nu dk w}-laniaiiia gł(; x pod berła tlabebnrgAw — a nio^liby klcS 
i Cewtarze Nitmieccy wcurzeii sie lędy do krsjńw R-ptej — 'AIiiszS 
Lanckorona Żymec .Spiż Sandecz Pr/,enival i Kraków na wazclki ^M 
padck od liSj ściany zasłaniały. Ity»tre, gl>ibi>ki« wody r/^ik wjtjkaz^B 
zwarte na »□ czas lasy i pgsle a obszerne knieje, góry i pitrowy, ufl 
dnioua uadzwycsatj koniuiuiiikuoya, rozlegle tu i owdzie l))o'tu s9 
i ntoc^ary odstręczały uiciirzyjadil uaszycli stanowiąc pi-zyrf>dz9 
obronę. Kiedy ani Ja^elUiihiwie aui KIckcyjni kriiluwiu <II>l jinsfl 
w HkarlMC K-pteJ nie mogli wi; troe/.C7.yi o i>owi<;kHzeuie cytry twi^B 
i zaledwie płowuiejsze nlrzymać i opalrKye (Hilratili, Prowiuryo W^ 
wództwa Ziemie i mi.iHta wicksu; altfj;ąjąc pcrswazyoni łletntnnrW fl 
»pói z krńlcni, zaczęły się zajmować wzmocnieniem oliroiiy Ki-ąju H 
wnątrz i nazcxviiątrx — skłaniał niłj do lego i Ind pra^ui|cv iKikfl 
i ulie/piefizenia swojego flobytko, znalazły siq i [wjtreołjne na to rol 
dnsze z oliar, z kwarty i Hwi^toiaetrza a jeiicy tatarscy wyłącznie M 
teraz do tyrii roliut iiitywanemi by<^ zacji^ll. • I 

Wnei Panowie ńwioccy i Ducliowni zainteresiŁowali sii; tem «z(« 
rzc i cala [iwestrzcń krajn pokryła sit; zamkami u biwlyontich Hti-iwjł 
cacb i wftlacli z wysuuietł^mi na czele sjcaficaint albo nn stmiiiYcli i M 
|iatvcb wzgórzacb— i <)<1 lakidi lubroidnycłi zamków w nngr'i»lv 
Kasztelanów (inniejszycUl otreymywali a z togo już stanowisku do 1 



}yi 



— 351 - 



8)a w Scuacic wzdycliać roogli albo i do Buhwj- z tytułu Straiuika. 
W W-kopoteoe bj!y »astcpnj«ce miejscowości obroim«: Bnin KogoŁno 
Wiciiiii luid Notenią, Szamotuły OpalcDicii Stc;«ziio Czempiń frzemeiit 
Osieczno Krwwiu Sireiu Kuniik Środa I'ouit:c ClitidKit-ż iWliowa Le- 
szno KMl>ia Rydzyna Oliocz Golnchów Koxniiii Odolanów Iliechriw Na- 
klo KHiiiiuń nad ^^'»^tą, Sieradz Piotrków Trylmnalaki, Rozprzii Kru- 
szyna Wieluń Bolesliiwiec Grabów Kr/epice Łc;«ycft nad liAiirą. luo- 
wiodz nad Pilicą Urzcw' Knjawski Radziejów Kowal Krnświca l*rac- 
de«)! luowlodaw BydgOBZt-a DyWw Gniewków Pakot^ Rypin Bobrowni- 
ki iaolorya Płock Kacinż Szreńsk Caiersk Otwock \V«eoi*z Kakroczj^m 
£Cotw miasto iiad Soną, Ciechanów łjoniia Różan nau Roiauici;, Liw 
Kawa ŁowiiM imd Biura, Toruń Uruduiwi Nowe Uiasto imd Drwęcą, 
Lubawa Lipieńko Pokrzywno G«lnl» Hratian Slalborg Situni Kirt^jjKirk 
HBlKla Puck Władysławów Kasimicraiw Tcucw Skor^uw Guiow ^owe 
Chojnice. 

W .\Ia!opłUc«: Giwlzisko RaboztjTi Koziegłowy Olsztyn IjŁ'1''iw 
Częsiocbowa Of;t>j(Izicnicc Wodzisław Xiąi W-ki Jiamowiee Bobrek Pie- 
niny w Karpalacli, Dobc«yce Wojnicz Wiśnio: Melsztyn Zmigi-od nad 
Wiitlok^, Nowy Sądei^z nii<;dzy rzoką Kamienice a Dunaiconi, Lanckuro- 
na Czorstyn Zalor Oiwii-cini Lnbowla (na Spiln) Sandomierz Ossolin 
Ujazd Boilzcntyn CniipIówZawicbait Wińlica Korczyn mif^lay Nidą a AV1- 
sIĄ) CLroberi Szydłów Cbijciny Kiulco Pncdlłurz Ojutczno Radom Szydks 
wiBC Opatów Ilia Janowiec nad "Wista. Solec or/y ujściu Kri;iiianki do 
Wi«ty, Tarnów Baranów jir/y ujściu VVisiloki do Wisfy,. Maciejowice Ho- 
rhotnica 1'ubaczow Olfśuikt .Straj-iowioc Dąbrówka Zuwieprayoe Wą- 
wolnica Kraśnik Mordy Tykocin Miodzna. 

WRufli Czerwonej: Łaszczów Rawa NiomirówWozncayn LwówJawo- 
rów Obrosayn Starczy^ka Podksunieu Brzezauy Dunajów Sassów nad 
Bugiem, Oleako nad .Styrem, Podhorodce Ży<iari!«w nad Stryjem, Żnra- 
wno nad Dniestrem, l^anyśl nad Sanem, Sledyka Samborz nad Dnie- 
strem Ki-asiczyu i Jaroalaw nad Sanem Łancui Sanok Lisko 0<irzykoń 
Mouastcrzj-ska lincwicz nad Strjii!), Trebowla nad Gnicznij, Mikiuitioe 
nad Seretem, Taruu)>ol Budzauow Cbelm n&il Uberką, Lubumla u:id Bu- 
iricm GrabomeoKryUW Hrnhieszf^w nad Haczwą Krasnnstaw nad Wie- 
przem, Radzyń ii. Białką, Krniw Zamość n, Toironiicą Wicpr/cm i Ka- 
linówką, Łmk j)n!y ujęciu GlusecA do Styrii. Duituo n. Ikwą, Osti-óg piyy 
ąjćcin Wilii do Morynia, Tajknry Korzec Ózetwertnia naif Styrem, Kle- 
wau n. Stubłem. Kauucu K'ji*zyrski Krzemieniec Zidoście n. Seretem, 
Wiśniowie* n. łloryniom, Zbaraż u. Onieziuj Lacliowc-O Zaslaw n. Ho- 
rj'nicni, \Vj-żg^tnidek' Konstantynów Słuek u. Sluczą, Lubsr 1'ołounc przy 
ąi^u ChoHiorca do Cliomnra Pauiowce n. Smolryczem, Kita.|grrtd przy 
Tljściw Tarnawy tlo DnicHim, Studzienica J>rzy ujściu Slunzienicy do 
Dniostni, Bakala JannoUiice nad Uszyea, Czarnukoziń<;e i 8kału nad 
Zbruezom, Balinu nad Biik^7.q, Czerw<ini>gTÓd nad Dinrynem Jiu.lft'w\<w. 
nad Olcbowem, Jagieinira Laiyczów pt7.y viifec'wt '^'^■a. ^ł^^^^^wo-^^^iw^ 



- 352 — 



lUjrlMra pizy njteiu Bcika do Bohu Saliń«e uail SiUiiiczk^, ^^^K 
nau Buliein, Zlnki>>v nad V\ist.n, Bar nad Boweni Karygtowic n. Zt 
i;itim, .SKarpntd and MarnDzkij Bnrtly i t. d. 

Na Ukraiuie: BracliL\r tiiid Bobeu, Łudyjiyn prsy ilJSciii Siliiie^" 
do Bolin, hasia pray iij.ściu lins^Ły do Moracbwy, Koniecpol n. Jloliciii 
Humań Wiimiea pnty tyściu Wiuiiit-zki <lo B*itui, Si(!<i]i8Mac n. Bolw^ 
ZwEiiogroilek imd Tykiczeui, Żytomicr pny i^j^ciu Kauiiouki do Teterj 
nu Boi-dy(»ew n. Gniioiiiateni, Białaoerklew n. Ko»ii) Sniiła nad Taiid 
ucm, Krylułv mtijdzy Taśmiui) u DDicprooi, Czecbryn D. Tu»iuio^ 
wiszcze II. TykicJEem, Koratiii pny i^jściu Korsiifiki do Hmi, ^\eh 
ata. u. PuiitiKMuj, Bulmsław naci Rohiij, 1'araHwrza u. Kollnjcm i Głal 
kictu, Rijww u. Zdwirtcm, Owriu'X uad Orynią i t. d. 

Na Litwie: Wiluu Werki Ziiiueczek Kieniów Widzuuiszki Mejsa 
gola nad i^lnsz^ IJnbiuki Miedniki Kurruulaiiy OUiuny Tnjby Oiera. 
uy Łłwk Krcwo Świr Lida Ejszki Gociciiiszki Wilkonufra u. Śwf 



"? 



Siesiki \Vi(ł]>nie Dryiwialy Drąja Troki Grodno Punie Pr«nv Ponipwij 
przy ujściu Zaptny do Niewiaży, lJ(iita. Birże Plololo Kawtlnii Skirsi 
moń Wieloua Czcrwoiiydwór u. Nicwiaźj;, Kii-jdaiiy Gicl^idyi^ki Polo 
u. Dzwiiuj, Dmna. Tnrowla lAjpel Siiswi Krasna Woi-oiiitH; n. l's 
koi luii^dzy Drjnssą i NiBU-JUj. Ikaiń Silna n, Folota, Końciau u. OboL 
3!ier*y9/.cjaj Nowogrodfk Mir Nicćiyirż Wolkowysk Mseilfów Ko|)vl'__, 
u. U^'A!arka, Lachnmcze n. Uanvin, Witebsk przy iijwcin Wiiiżhy 
Dzwiny, Wiclii Suraż Uświata Newel Szklow nad I)niepreni, <>- 
ta. OrKtnnką a Duioprtm, Dubrowa Borysów Hory Wiolkiu lui^-dzy 
atrt| i Kończynką, Iłrutrk liinla u. Kizną, Kodeń n. Biu'iem, Kamienie 
Ut. n. Lśmj Zabici Mścislaw a. VS'iechnim Mobilcw u. Dnieprem Uy- 
cluiw Jliń-sk n. Słvi»toczą, ZiihUiw Lit. m. Swjslową a Ciornicii, fjkr 
Italów Jurenirzł) a. Pryitecii-j, KzecKyca in. Wiedrzycą a Dnieprem, 
sr.)>ork ni. E^vik^t£^ a Dswina. Keżyca Laoeu Jilarienbaiu Dagda ' 
Argloua Warklany i t. d. i t. «. 

Nuleićy anypmfcrM, ie n każdćj warowui i po tych tauika^ 
(zaniwyulij Polska kiodyń była naaywaoa ti obcych) była jakai* zŁ 
na zalo^'a i or«k w z«pa«e, l)o się nie raz opierały wrogom ale ta 
mała silą ro;c<Izi<:lona i r6zt>mezona na wiolkićj Kraju jłrzestrzoni niklu 
i nie ntogla p> uchronić ixi kl^ zrażanych przoz nagłe i me9p<Mlir.ia- 
ne zagony UarbanyńHkti^j dziczy (mI wsohoda i [towainych ntcprzyjaciP 
co sio ói do wnętrza Kraju prawic dostawali — uioic imnei tt- mur 
I zamki .tzkodzily bo jak wiadoma, tnlila si^ do nich okoliczna ln<In<: 
miasto tti^ zdobywać na zenł;bionie wroi;^^ iwbjcwncmj ttilami 
zwykle tei najezdmcy oniyafi punkta mocnitSj ohwarowane *). 



*) Koctk] bctnLińjiUn, bj-t; to iiopy I opMkI na ouatniiy Intl . 
-tMtnico były powcranU « pofruil«u dla Judy nfnM9ioa« waliinil 1 M>iiCMBl c i 



— 353 — 






_ Biatorycy nasi liozij kilkatlziflai^ł aź napod^iw Talar na Ziemie 
Polskie — jeżeli tuk było, to łatwo sobie wyobrttzit' jakie Kraj wynodl 
zt^<l elraly i klt^ki — płonęły osady, ladnoAó utnrfjioaa. do taflów ei^ 
ctirouiąc, o^dawiila ua lup calu miciiju swoje albo w ^syr była poffnib- 
nf} — tylko prtY ailnćj forlyfikaeyi na okrainncb K-])tiM mog^ i te 
zamki mioć jakied znacnenie ale należało jo ojutrzyć w indni wyćwi- 
CEoay.cb broń amiDimieyą i napady iywnofct uu nienrwiwidiiany wypa- 
dek a przedewrayHtkiem poddać kontrolli i władzy lielmańaltiij, Wwy- 
prawatli wojennych wiele na tóm zależy aby w jc<lnótn o^iskn ska- 
pinła »i<i wbidza i żeby bei i^yfumowania %iiali óh mi} wszędzie nle- 
głoju i posłuszeństwo cl eo pod j^j zostają rozkazami — pojedyńcse 
oildziały ua swujt; r^k^ działając ezt.tflo szkudu) spramc i oddziolóie 
zaiszcKono być taom, co si» te^. a nas praktykować musiało, bo czemio' 
aic da nitprawiedlimć tjTe na Kra^ nasit napadt^w Talarśkit^j Iłordy 
którą R-la na iniaj^c zetraeć mogła i powinna była, skupiwszy polnso- 
bną na ten cel niią. Szlachta nasza wi<Iocznie zasmakowała w tyeb 
łiareacb i tańcach z ]>ogii69twcm. Wojuv z Szwecyą Moskwa Rabo- 
mym i Turcyq systeiimtycy-iiiiij jui prowadzone acz z nieiualetui straty 
Die raz onjż polski wsławiły i pncyc^ynl^ nq do podniesienia a nas 
sztulu wojeuni^j a sama kouiccKuo^ć zenasem zrobiła wyłom w Kousły- 
tncyi* Statotem WiSlickim zastrzcgająoój, i« po za obręb Kriyn, rycer- 
fltwa KróloiD używać nic wolno, ad^oda, ic ten wyłom uc o])ołui), 
bo i z Zakonem zadhigo toesąca eic wojna n^-czernywalu sił^r nasm 
i poei^^ęla za sobą na ptUnocy utratę pewnej cz^^i Inflant i Pnus 
Xi^i^cvcb 7. kidrycli Lennik K-ptćj luial lutudć zeeatMnn koHiLtom Pulski 
tia mebezpiecnuego dla iiićj s^iada. 



byłyby racka^T© monograflo tych zamków obronnycli 
nich kaMy chyba 



Nadzw^-cząj 
bo tni^ z nich kasi<fy cłiyba osubną historyą smntnycb i Świetnych ua> 

Sraemian zdarzeń ^ uiepudobua też (raeić iiad/,iei, dokładni^szych nli 
otj{d mamy niekt/jiyrli z nicli dziniaj opin<iw. Jeitzoze tn t owdzie 
ocalono od ruiuy pi-w-cbowtyą dawną zbroji; i różuo pamiątki — mogą 
aic jeszcze uialeić ocalone ArcJiiwa albo jakie ważne notatki. Te liczne 
punkta Chrzckiaiiskiego Przedmurza od Pogańskiego Wschodu w dzie- 
jach cywilizjieyi naby^r pewucgo zoacseuia i stać się mogą dlaArcbo- 
'ologii kri^ow^j ważnym materyałcm. PoI.sk» rycerska saracayeta i zbroj- 
na, przedmurze Kurupy puklerz intuy ChrzeSeiańswa na stn^y cywilisa- 
eyi csuw^Jąca kiedy Jej Islam xagratoł zaniedbała wlasuydi swoich spraw 
wyłącznie tema oddana, choćł>y się za to na wdxicezi>rać nie ogl^<Ii>łai 
mabyhi do nićj iiiezaprKcczenił} prawa a .{ednak w kiytyezućj chwili 
opnBzcioną zestala od wstystkiclt: ro smntniejsza ie ją szarpnęła oca- 
looa przez nię Anstrya arey-katolicka, Rzym, na którego głoa zawsze 
powolną i gotową była ledwie zdobył się przemówić za alą i wykasać 
jćj zasług — 8końc:^ła smntoie swoje posłannictwo dziewę. Chociai 
8kaxłim zosiala ua zagładę polityczną nie da się jednut żywcem po* 

23 



— 354 — 




ełtać — w dziojocb 
Kie, j»k Grecy« 
te CKCią yrsponiiiianu. 




cywUiaacyi dla aaslugi i i>oświ^eii iyie i irf 
i Ijzym z nprewy nauk i t^tuk pickn/cb jiodzUdzicik 




W 

^Wg 



Lissowczykl Straceńcy Eleary. 

• 

LiBWWski Alesander b. Jcź rodem Litwiu Mbral eoWc UiifidcJM- 
iy powskal wielki rozgłos slnłąc pwl Het. Cliodkicwiczem w wypra- 
•[rie pod Kircliulmum. Podczas rokomu Z«brzyd<iwekiL-;;u siaunl ]«i jo 
fc> atronie. Dymitra Saiw&zwańoiL ua Irou iwprowadail I gdzifkolwitk 
ffitj nokajtal ze swoim otldzialeni ciągło w cylrc rosnącym, tnyoętj i po- 
piocn roz-isićwaL "Wkrótce przerzucił eic na etronc Zyj;. Ill-^ł i w mjj- 
nio X Moskwą cudów watoczności dokaaowal — zdoiiyl Zawoloćie Braitftk. 
pod Kzowem ziairni całkiem X-a PoAarskiego — szyłikim mart^zum nic- 
stmiltony ^dy tcfni hyb potrzeba z dyuicui pnsicsat coiasta i otuuly, 
luduoi^- t^pil i roiganiał. 

Kiedy po 2nt9icxeDiu ])6biocuTch strwa Moekwy z bogatym lupeni 
, eil do Krają i przedstawił się Zygmuntowi, ten ffi uprzejmie cirry- 
pjtti i Pnlkownikiem minuował. Jiył \o w istocie ryoeorz iiie|)ospolitąj od- 
wagi i w entucM! wojciinćj na owe csasy uie/wyklej Ijicełofci — nniarlj 
zaprcdko z trudów i iiicwcitasów a wyćwicj:ony tou i zauarloniiny 
nim iiuliee 2,0tH> zbrojnych już liczył. Po nim CziipUiiski jediiumy* 
od Clll>^ąg^ri calćj obrany obj^ dowództwo ale wkrótce w n^-prnll 
na Moskwę Kgiiujl — a Kogawski je{*o naalepca niu umiał w kaniojć.. 
utraymai podwladiiych którxy ua Podolu i IJkraiuie tyle własnym ziown 
kom nadoKaC£alł, f.e Król Zygmunt rozwiązać ten hu&ec zamy^Ul.! 
W W!m Ccaaart Ferdyuand śle "do uicli f;"ńca i wzywa przeciw W^-cr^iiul 
i Czedtom. Usftowcayki het mimysln rokn 1610 w siło już wjcfesjtój.l 
1» 8,1XX) ezyuiaećj głów idij na źold rcH^arski i w picrwaćj rArnz oJui-l 
zyi unoszą szyłii węgierskie — walczą teraz na dwa podKietcnl oddzia-i 



( 



I 







ierze clntrągwic Itrofi i ammnnicją całą i na tćm sttj ekoiiczyły planj 
uaiłowaiiia Cx<eskicgo narudu dla udzyNk:uu;i uicpodIk<g!o^i [KMljęte 
nsinowidti z Itogawskini pewui uo\vycfi laurów spicBZU; 
p^ą z bulcem jiod Ci'<;orc, ale lam oltaj ci przyiii-ó<Icy • 
zostali a większa połowu Lufca n;i iilueu boju poległa —odnowiony jk) yfjA 
poczynku iiuown hiij -hUwjj jiod Cliocimem ołirji. Żółty zafjroioiiy ka/ 
tolicjTwn ratowaó i podkupiiuą od nowatorów powagtj Papieśy Fcnm 
nanu II-p Ochh. fvieniieo wdał »c w dlit^ wojn^ i wezwani znnwa 

[>rzci!cń Lissowczycy w daleko już wiiikssćj'" stawili ri<j rilc i>04i rozł 

y nowego prjywódey Strojuowekiego. 



Ta domowa w Niemczech mgna przybrała charakter krucjaty — 
tak ją teł pojmowali i Ll4eowcxycy ktt^ryoh zapal i cortiwoSć dla 
wiary aroial ror.l)ii(l/.ii: tiaczelnr Kaitelan Eai)ł.in Zakonti UO. Franoiss- 
kanów wkOkićj iarliwo^-i X. DcWi^-cki — aloiona Ict iirsoscń wsmól 
z Startoiyitną Ustawa dla tego linfca jui poważnego silą, bo do 10,000 
głńw wyDoaił, podtytułom Artykuły Ełearakic (Elcaiy nabrani przed- 
uiejei luircowiucy) uacochowana jóst tĄ 8aiDq Korliwoicią religgna co 
była pobudka 'M letniej wojny. I^^kając sit; tej I>tir7.liwćj falangi za 
powrotem do kraju Zyg'. III róawiąwil ton wwtęp zbrojny gotowy sJu- 
iyf: każdemu z lamitominia i7.eRiio«a wojennej allw i przeciw wta- 
Bncma wystąpić Krajowi i powołny E<fyktowi Htrujnowiiki Rkrnszył 
kopię we Weebowio nrzcd Delegatami wyilnl chorągwie złożył kommcn- 
dc i oddział rozpnńcii — ale nawykli do Iwjów i wojennej surmy zno- 
wa 81^ Lignowfrzycy uorgauizowali pod Kalinowskim i przcmkmjłi do 
Niemiec. Rłlzie ciijgte wrwiła wojna i pomoce icb nie wzgardwmo. Kie- 
dy nadz lionice])i)lski n<'ieTał nic ze Szwedami, H^sybkim marsiKm z Nte- 
miee niespodzianie na pomoc mu przybywszy do wybrania bitwy po- 
mogli i przebaczenie zyakaU. Żeby siij jednak z czasem nie sliui aln 
kn^n ciciarcm i plaj;^ przez decyzyą Sejmu rozwiązani, mieli [wlew- 
ne rozejsii siit; stanowczo i wrócić do swycli dawnvcli zajeii i Eiigród. 
Zrobili to rozA^tlniejsi i oręż na lemiesz zamieniali, ale IturzliwHi tn- 
lą)ąc si^ oddziałami |ki krajti róinyeh się nadyiyć dopuszczali, tak 
dalece, ie od czci od@.'(d2eni zostali, i na mocy zapadlij koustytiicyi 
dozwolonem było wytłjpiać icli jiojodyiiczo i już odtijd zabronionem 
było w podobne zbierać się faufoo awautumlcxe dlo wyBlogiwauia al*; 
obcym poiencyora. 

Oręż IJssowczyków składa! się z« spissy, szabli krzywij pistole- 
tów w oisinich i riisziucy jinioz rami<> przewieszonej — niektórzy jeszcze 
nawet liik<'iw nrtjeznie używanych nii^ porzucali i kołczany (sajdaki) 
ac atnuiłaiiii pioraaslćuii mieli — znalazły aic n nich kolcztid i mieinr- 
ki takfe — wozów ani Liborów nie znali — pędzili toż gdy wjTiadlo 
Mwołkodnie jak orły altw wichry w «M.'zcrcm jiolti a koui dobierali lek- 
kich bystrych i wytrzymałych nie natreąc na maAć — nżywali róinycli 
fortelów i podKttjpów dla znisiECZcnia uiunrzyjaciuł i r. ułCflłyci)an:| na- 
ciiirali odwagą gily wypadło złamać szyki przeciw nim wystawione — 
głowy mieli , podgolooe, czapki wysokie baranio, chorągwie pocierane 
O pelikme Ś.Ś. Pańriticn — kolly [n^bny i trąljy zagrzewały do lwia — 
w pochodzie śpiewali pieSni |Xłb<»żn« — Mszy S-ći i kazania z wietkiem 
nabCiteAstwem /.wykle {Kid goli^m Mioltem (eub Din) slncbali. 

.Tak X. Marek KannctJta ''Joudołotrski) ^v Koiifederacyi Barskimi 
za świątobhwego ucIukI/jI tak samo X. Uijboltjcki w wi(:lkiem byl 
n nich poważaniu i ez^o zdawał »i(; by<^ nateliutoiiyin — ujiomiual, 
karcił, gromił. » ci co !*ic do wiuy pot^^uwali cisnęli siq rew jego «ca- 
łować powtamtjąc, mca cnłpa, raea culpa aż nkiuąl ręka na zuak 
przebamnia. 



— 356 — 



' To eiągio odaaniame si^ knfua LissowcEfków prowadzi do tm- 

fltęptijącyoh wniosków: 

a) Ze mogła byia R-pta stworzyć łatwo stalij Ailc zbrojną cobjr 
Jćj powagę na zewnijtrE z^pcwiduta i nicdopiiswuila pogwalecoui gran 
oic ale brak zapasa w ćjkarbie stawał oa pnesikodzie. 

b) Zu ten zapal do ryccmkicli wypraw nie szkodził krajowi ale 
go aaleiajp luuiej^lme skierować 

c) Ze 8taD szlachecki mógł był dostarczać licznego kontyncenau 
' zTiroJDej młodzioiy coliy »iq w zawtKłzie lyecTisluni oa [toźytek kri^a 
I wyćwiczyła. 

d) Ze Lissowocycy nrz^jdzoni i oddani pud kommcndij Hetmanów 
od wscliudn ua kresach tui^gli liyti Ukraiui; i Zftpurużu utrzymać 

[ w karbach winne; uległości — mogli na miazga zetrzeć Tatar Kmn- 
flkicb, ^unać granice R-ptćj (to m. Czarnego, a obróceni w Zakon 
Ryceiski maloby kosztowali przesti^j^c na rozidanej im tom ziemi 
X obowiązkiem obrony krajn. 

e) Żo przy ich rzatao^i i starautn ta nowozdobyta przcstnceń 
I prawie pusta szybkoby si^ w o^dy Indiie zamiijuiła, bo dla otwiera- 

Jącycli »i(; widoków liandlowych zo Wschodem daliljy siij tn z [tomioi.' 
I ciq zwabić i przynęcić Emigranci róiuycb uacyj t klaśay przemyto- 
wo-bandlojwć) mająo sobie poręczoną wolność wyznania. 

f) Że okropnych kt^sk wojny domowćj wznieconej pizcz Bog- 
dana Chmielnickiej nie byłaby uiznała B-pta gdyby w tćj strome 
istniał i czuwał Zakon taki Rycerski ze szlaclictnycn złoj,ony żywio- 
łów miłością i przywiązaniem ula ojczyzny przejęty. 

g) Że Icn kipiatek szlachecki co wewnątru R-ptćj barzył się 
; i szumiał, co wspieraJ kaidy rokosz, tam skierować wypadło gdzie 
'jtalo otworem pole do harców i walki. 

lii Że tego buraliwego iywiolo nida się bjla pozbywać R-pta 

skoro uozwalala złożonym zeń hufcom ^łażyć obcym dworom i krew 

za cudzą sprawę pnsolćwać — jcźcii chodziło o postęp w rycerski^m 

rzemiośle było po temn pole w krt^u uiepokojonym przez sąsiadów 

[ od czasu do czasu. ' 

Dklś nam się zdaje £e Przodkowie nosi mało byli przesoroi na 

przyszłość, ie nio umieli wyigrskać chwili i wypadków — nie zapomi- 

kSiumyr, że lakii^ organizacyi nie dopuiciłaby szlachta z obawy, 2cby, 

[nie wzrosła powaga Mąjeśtatn — nio dopuściliby jój byli i Uognaoi' 

[ieby Majestat wespW ze szlachtą nie wziął się z citasem dt> ocranicze- 

aia preewafscgo ich wjdywu na rządy R-ptćj jakiego za Jagiellonów, 

nabyli. j 

Kto ta byt mqa6} winien? ozy pychą zaślepieni łtlagnaci, czy 

Dtedoksztatcona szlachta? bezwątpicuia i jedni i drudzy a przcdc- 

vB3^ft^óem wadliwy iutnj>j państwowy. j 



i 



— 857 - 



HetmatLStwo i Hetmani. 



'.^hfltowio uasi tiicgd}'ś sami ]>rzyn'odzili siłę ibrojnćj niuit^iuiie 
powoływali do tój ftmkcyi UrR«<Iiiik*'iiv swego Diforn, albo tych co aic 
poznuc jat dali z odwagi i dDttwiadc/.cDia w l)oJnch — alo ta nladza 
i fimkcj-a czasowo tylko albo na jcduo ran iwwiorŁauii bywała — 
. z praw 1 |)rer(^'nt>-w Mąi«9tata nic astapić nie luy^ieli. Do aprawnU- 
cych CESRowo wladjt^ bctmaóską w XV niokn zaliciuij^ sił; wcdłng 
naszycli bistoryków; Zyndraui z Mae^zkowic Mieczuik Krakowski, Ma- 
ciij z Wijsosza Toporeźyk W-<Ia Kaliski, Puchała Kasztelan, Koioia- 
lecki W-da Brzcako-Kujawski Buc/aeki h. Abdank Kaastdau Halicklj 
Zaręba z Kalinowy Kasitlelau Po!!naiii>ki, Secygniowaki Uinckorońaki 
Odrowąi Tęcn-iislu i t. d. 

Pofizet Hetmanów z roslcglcJBzą jui władzą rozpow!>Tia Jan Tar 
oowaki ojdeo uwycicRcy z pod Obertyna — do funkcyi Iielmai^Hkićj 
teraz ual«£y Obrona Kraju wownątns t na zownątrz. Iletmua odijjd 
iDiannje dowódców osobnycb Regimentów, wypłaca MU, na liyberny 
rozsyła wojska i rozmieszcza po kr&lewsKczyznach i dobracli Diicho- 
wicMtwn, ile Ijyi- moic oszcz(;dzaiqo dóbr szlacheckich — stawa jako 
pośrednik inter Hąjestatem et liberlnteni; ale nie łatwo mu pnyjdzie 
te dwa spnoczne z iiobą pogodzić waruiiki. 

Zwyci^wa z pod Obcrtyau przysluiyt ai^ unrodowi wydaniem 
„Ustawy o obronie koronnej i o sprawie i powinności Urzędników 
koroimycli" tn wnkazuje c>t>awii}zki KoEiniHtrzów porz^ek w czmac po- 
dłoctów i znaczenie obromiycb zamków, słowem ou plem'szy rznen 
rysy stnilegiki i taktyki wojeunćj o którói dotąd prawie żadnego niemia- 
no u nas jKiJ^^cia. wkrótce potem Jan Zamoyski pisze Artylsnly Het- 
mańsbie uieiib^iiie potrzebne dla uliv.ymaiiin karuo^i woj»kowój i te 
zatwierdzone odtąd ńcińie |)T7.eBtrzepane byiS zacMjly. Gdy następnie 
ta władza Lutuauska do uicpudk'^-ł^>k-i dążąc uasbyi wybujała za osta* 
tnicb Jagiellonów co w jój ręce los ki-jyn /Joiyli bez odpowiedzialności, 
Sejmy za Królów Eltikcjjnycb zacwjły zmierzać do jej ograniczenia. 
Jan Szumski i Żółkiewski Jako Hetmani i Kanolor/,e Knrazent, dńe- 
&niałi włałlz<j Królewską oo wszlarłide rozl)udzało obaw^ i podejrzenia. 
Gosiewski razum Iletinan i Podskarbi trząsł całą Litwą a Król musiał 
to znosić— tak samo Sobieski Hetnt. i ]ilarsz. W-ki imponował, a kiedy 
łtnław^ na Kortmij zamienił zaczijli o tóm mar/yó znruz i inni. 

PrzcK wzgląd na wielki obszar Il-plćj i niepokojone zewi^ząd 
granice tejże za radą idąc Tamowpkicgo Zyg. 8tary prócz W-o ICor 
ncgo i W-o Litewskiego llctmaństwa przydał Polne i dla Korony i 
Litwy, wszakże Polni od W-iob Hetmanów zaleinenti być mieli. 

Ponadek t. Szereg Hetmanów W. Kor.: Jau Tarnowsld Kod 
Kamioniecki Firlej Jan Tarnowski syn, Sicuiawski Jazłowlccki Mi* 
eki Zamojski Źołkiowuki Chodkiewicz Lubomiraki Koniecpola' 



I 



— 853 - 



i 



Mikoł. Stania. fR«vera'i Dyni. X-że WUnion-JMki Jabhmowski 
FcJ. Labomiruki Sicuiawśki Putocki Jójief Klemenn Bmnleki — ' 
cl«w Usewnski Xaw. Bmnicki Piotr Ożarowski Targowic^tanic. 

Hotmani W-y Lit.: X-o HatUiwill Pioi-nu, Jan Kar. Cliodkiewk 
Lew X-c Sapi^ba Krysz. X-ti Ra<lxiwill Janusie Kiezka Jaaast 
Uaduwil) Pawot X-e Sajneha Kasira. Pac Kaum. i Jaa X-(a 8api« 
howic Micbal X-c Wińuiowiceki GrK<;gi>ris X-« Ogiński Ludwik Poriej 
X-e Hikolą) Baduwill Kybeńko Koiai Mich. Massalki X-o Miclial 
Ojfiuski. 

łlc-iinani Polni li^orouui: Sliki^aJ i Hierouiiit Sieniiiwscy, Marcii 
Kasaiiowiski ŁnUasy. !^'>]ł(iewi>ki JaniiHZ X-4; Wiśinowiccki Mui-ciu Kh^ 
linowski Stau. L!łtii.-kijroiiłiki Stuf. Czaruiceki Jau Subiuitki filikol. Sie- 
niawaki Jc<lr. Potocki Stiui. Cbonietoweki Antoni Paia»kj, — Hetin. Pol-^ 
ni yf-o Xit;. Litcwtk.: Stania Kiszka Oneę. Cliotlkicwicz Boman X-4 
Sangnatko Kniaź U^dau O^iiski Jędr. X. Sapioba Wincenty Korwii 
Goaiewaki Jan X-« ISapieha Wln<i. Wołłowicz Kazim. X. Rad^Jwiłli. 
B^nsJ. Shiszka Stau. DcuhofF, J/>z. Soaaowski — Liidw. Tyszkiowicit— 
Snymon Kossakowski i Jóiwf iCabiello Targowieaauie. Dawni Hetmani 
prócz uj>osau:iua 7.nacznego ataroetwami z Znp .Silnych {Kiisyij )>obiL-^^H 
raii. ^a Sejiuit; Niemym 1717 r. wyznawono pcii*}i Het. Wi 120,0Cfl^B 
Zip. roCJinie a Polnym i» 60.000 Zip. ^ 

Z Kadwoniycib Hetmanów co Koronnych poprzedzili, zasłużyli bIq 
Krajowi: JaBieńaki Śwircsewflki SocygmowHcy Tworowski SJćbraM 
dowHcy L«»niowolski, F!or. Zamojski Zboro^i-ski Koroniarze — a w LiJ 
tfrie i ca Kutii: Cbotikicwicz Junowicz Uiały Konstanty X-c OstrogHki,! 
Kiszka^ X-c Itadziwill Rudy. i 

Kiedy ik'tm:u'iStwo W-e Koronne i Litewskie do wielkiój doszłoH 
pow^f^i i 8talo ^ii; dożywotDĆtn mck^Io leki-cwai^ć Królów i stało Biq 
alu nich nciaźliweni — tym czae«ni ezlacbta wcią^, xa wzmoccienieni^H 
tćj ^oduośi-i obstaje łm Hetmanów nwaia za prawdziwycli i ji:dynycll^| 
źrenicT wolnoseJ oiiroueów, bIjsjmic, jak w oiicicnuych kj-ujacb Paniij^^^ 
cy całą wladsM; .tkapia^a w swojo ręce i al)8olHlnie rządxq. 

Zygmnnt III Sliclial Rorybnt i Jau III micIi Kił; x pyszna od 
Hetmanów — najwięcej dali aic we i^uaki Focićj, Jan Sapieha Sicotuw- 
skj i Pac. Przez pycht; Hetmanów i Konszachty z ol^cćmi DW0T7 
< choć ledwie '/e ■»■"■ ^ ^^ globów August Sass ua Irun wynic«iouy 
został, i ten o mało abeolntnyob nie saprowadzil rządów popienDy 
prz«z tyeb samych Hetmianów eo mieli być stróiami swobód narodo- 
wych — 8 gdy to szlachta epostrac^a alraciii u uiói kredyt — pi-zerzu- 
ciwsay nc w drugą ostalecanoić Mtcsęli odtąd podkopywać Pauujjjcćj 
Driiafityi jiowag^ Takim suo«obcm botmaÓHtwo mc rozniniało swój 
n>]i a eławszy się grodkiem oeirzijdn i nieładu pi7«2yio się i upaśo 
musiało podąst^e za hoIm unatlek ]>o|itj-fzny narodu. Po tUłtanowie- 
nin Konimissyi Wojgkuwi-j gdy wlailz^ Hetmanuw zuaozuic ograniczo- 
no nic mogąc się z tą my^lą pogodzić siamotali się i burzyli, oareat- , 



— 359 - 

de chwydli aj^ Tai^wicy eo chciała płynąć po(l wodę i agobiti ojesyzn^ 
Trntlno jest dziś wycedzić i odkryć iiinilo ujclortunnycli ekntkdw, 
zwłaszcza |!:dy w daiekit^j leży pi-zeszlofioi — ale to pewna, ie władza 
hetmańska winna byk być Rcgulaniiuciu precz Sejm ałoźODyni obwa- 
rankowaną. a gdy to nie miało miejsca nie mo^a brać za zio -^e lieł' 
niańetwo mc wiedziało jrdue jego władzy gram<». Na spokojnej ńin- 
k«Tł gorliwoni spcłniaiiiti człowiek Blq i czasom zużyje, jałdiii spoeo- 
bońi Hetman m koniec żywota dingiego mdgj eiq jKulejmować oln-ony 
Krąjn wic-lkicb trosk i tmdów wymagi^ąoćj a nneciei w sinckarę tak 
waitne stanowisko przejąć nigdy nio m<^lo. 9a ka^a włndxa urok 
i niełatwo nit; tei z nią Indzie nnBtnją a ta Jeszcze i docbody znako- 
milo przywianie ł)yły i zjirzjjd xuac£iiiimi ftmcluaitami źitdiićj nic nle- 
gający kontrolli — tii nioie nie tenin się dniwii tr/.eha że pozwolono 
naszym Hetmanom dożywotiiićj władzy :iło że ci nio ])okusili siij o dzia-. 
dsicziie tćj godności w rodsic piastowanie z prawem następstwa do- 
k^jdtiy go stało. 

Jak lista Hetmanów powyićj zamioszczona opii^wa to kilka ro- 
dów iłognackicli wyłącznie dla siebie Uj godność zachować i zatrzy- 
mać cbciftlo, kiedy u nas ludzi rycersiucb ze itztnk^ wojenną oby* 
tych nigdy nie brakowało. 

Ltitwo teraz poji)4 w jakim kłopocie znaleili się Krt^Iowio nasi 
ile im razy t<j władz*; obsadzić pi-zycliodziło i za ka£dym ruzcui pny- 
8])Brznłi sot)ie nowych nicprzyjataol czyli S[nłkontcutAw. CzanuccKi 
Stefan po tyłu wysługach <ila R-jjtćj Ie<iwie się wiefuem ot>arozony 
i skołatany trndanii docisnął do Bnławjr Polnij przed nprzywilcjowa- 
n«nu (Krolewi^tami) i niu niogi siij lepiej uad to, co nowicdzial ode- 
ZWAĆ „Jam nio z roli, ani z mli, ale z tego co moio lioli" ta traAia 
krytyka odbiła się przecież jak groch o Man^ i szło wszystko po da* 
wueinn bo nic dozwalano inaezćj. *) 

Dzi^ naelępnjące zanuly nioina zrobić naszym Tłctmanom: 

a) Niesłusznie oezcz^zalt dóbr swoieb i szlacheckich rozmiesz- 
eziO^c wojska na zimowe leie (l'ylioray) tylko po Królewszczyznacb 
i dnchownycb dolirach — cii>żar oljrony Kraju wszysi^ jednako mieli 
otwwi^zok ponosić. 

b) Ucliylnl^c się od tego obowiąitku nie chcieli nadto z posia- 
danych przez siebie ohróernych zwykle dóbr zicmsluoh żadnych wogóle 
i>ouosić cit^ar^w wi^-ej uio£e dla jjyełiy niż z oszczędności kiedy wla- 

jnie przykładem ilwiecił^ mnni byli dla drugich. 

c) Podczas Elekcyj według swoich ciasnych widoków starali 



*) SM. Ctaraiecki od Renerf U«tniaiui iomeat W-mla RDowskl poduiy 
clw Kointcom oitcbrał Clęiką nnę w wan pc4 UoPAtłcrajtkaml 1 nn to »\^ ponołi^ 
,Ale E lego, M miue boli" 



seB - 



Dic pracwaiiuy ewój wpływ wywtómi ua ealacht^ albo zuowa i Ma- 
gnatami ti7.,viuu!i. 

d) /nosili «^ « jtagranieuićnii kandydalanii do troDii. 

c) Wybijali się » ]iod uległości Kmdw miasto blask i powugi; 
Majestato pottnosić. 

O (%raiii«KODi m Sojuuo Niemym ciągle zabiegali i intrygonali 
aby dawuą wladKę ou^yakaó. 

g) Dopn^łl) ulinćj gwaranoyi podczas układón- Angnata II z iiit 
rodfim i wkrocKenia wojtik obcych dozwoEi, było zagroioną swoje wla 
dsc ocalić. 

b) Uporaient dostaleczaiti ciągle irię jeszczu o slaroMTra uaprzy 



krtali. 

i), 
many i 

miało. 



Darli eię z sobą to J«eł Koroimi 
na złuić sobie lobili, clioćby lo 



z Ut. altio z Piilnomi Uoi 
Krajowi szkoda pn, 




k) MbIo Biq i^wiciictiiem wojsk zajmowali, uie pomjiUoli o Szh 
Kycerskićj, uit; cKuwali iiad opatrtcniem twiercbt w salogi zbwJDe 
oręż, zapasa aiuiiniiiic)'i i iywiiowci. 

t) Nic jMtmyśleli o »]Hirządzeiiifl kart topogra6ezDycli każdiij re- 
B])ective Promucyi R-ptój tak nieztj(;dnycb dowOaooni siiy zbrojny. 

m) Nie wyrobili plaau szybkiego uruchomieniu wojsk w po* 
trzebię. 

D) Ueiekali mieszczańską ludnotó i włościańską po KnłlewMczy^ 
zoacb i I>ach<iwR7.o/.y7.iiarii prv,erdź»ćmi [wniunosciami oszcz(;tlzaji 
dóbr 8tar4}^iuHkk-Ii i właHuycU fortun. 

o) Zabierali zdobyte łupy na nieprzyjaciołach dla tuel>ie wyti, 
uie i jcóoftw dla koloniiiacyi swych fortun, miasto ich nżyw-aó Ali 
wzmocnienia obn>ny Krajowej napniwr trakluw, biiduwy iiiuat^i 
i zrnjnowuiycli czasem i wojną twierdz I zamków. 

p) DCputyzDKm powodowani nie zawsze ni^ztwo nagradzał}, all 
na dow(V(]ców Chorami przcd»lawiałi ludzi utcza4lu^n}'clj ale kolljf 
łOw nic raz młodzieniaszków goiowąsńw. 

r) uie chcieli żadućj nad sotią poddać si^ kontroUi t nie 
dali racbtiiiku x ftindtiHz<>w któretni rozmądzali. 

s) liyti i lacy, co się z nieprzyjaciółmi Krajn związali, kic 
dama icb i' ambicya 'oliraioną był». 

Nic do wszystkich przecież Hetmanów nasKycb stosuji^ się t£ zfl 
rztitj' — Tarnowscy Kamieniecki Mieli^'ki Kamojsłu Żółkiewski Czarniecki 
Koniecpolski Chodkiewicz Kalinowski X-£ti Koust. Ostrogski 8tau. f 4h 
uiatowski Ogiński i t. d. wyszli hez skazy. I 

Jeżeliby obezar dawnej K-ptej jak podaje Lelewel tylko I5,00fl| 
mil D wynosił Ci««t zaskromuy i z pcwuoticią 18,000 z g-irą I»itiJ3M 
molna) to,przv tak wadliwej orsaniKacyi silj' zbrojnej [w dwóch IleH 
manńw na ^oron^ i tylui na LHwi; uie wystarexaIo. PrzedewszyaM 
kiem Hetman Główny' albo Hetman nad Hetniany winien byl uieodl 



— 361 — 



stopnic przy boku Króta nnędować otoczony Radą Wojskową, a osobni 
Hetinaiii od niego zaloini z Wiccbotiimiiiiiui w pi^iii oddziclnjeli odla- 
niaclt cjcyli Prowinoyftoli R-ptę skladnjącfcli w jest w W-kopol»ce Ma- 
lopotsco Utwio Prnasitcb i im Rusi iwtrzobnUDi byli — niowątpliwie 
wowoiuLS powstałaby była coitilacYa do lept^tzcgo usbrojeniii Pi-owincyJ 
i stworzenia lepszej siły zbrojnej dążąca. Hetmani tei Prnmucynnaliii 
ubiegidiby się o lo[)szc rycoratwa 8w«gy w sutaco wojeuuĄj wyLwicKO- 
nie, rozciągnęliby troskllwszą nad twierdzami opieK<} poorKadzabby 
lopazu kommauikacyo i kooieiauueby o mappacb topograficanycD pomy- 
^e^ musieli. 

ZiialSKlyby a^ byty i ftinduKce na tyob wsiystkicb potrzeb za- 
itnokojcnie w ka^dijj z osobna Frowincyi, t. Królewstczjrm z dóbr du- 
cŁowuycb, z kwarty, z poboru od ŻydAw latwićj aic diOącycb wówczas 
akoutrollowaó i z luiost, a Magnaci nfni tiiraz w mI^ krajową jiozwija- 
liby byli awojc hufce nadworne i uincznn sumuią przez iiicb teu fan- 
3a8Ł zostałby pomększouyin. UstnSj takićj stly zbrojnĄJ oaloi»lo od- 
da^; iLstanowionjin ad Iioc Sojmoni Prowincyonalnym pod pre^dcncTą 
Uutuirtiiuw — szUicbla cliyba nie pciti^pilaby takii'j oi^;aiuz«cyi bo dla 
jś^ (na6-w właśnie otwierał się zawód cbliihny i Świetne na prr-yszloóć 
mdosi. Prócz tego obszerna Ukraina oddzielnego jossczo |}OtrzelK>war 
ła bctuiai^twA bo zacięźko byłoby satnej Rnsi na tćj krawcdxi K-ptój 
ciągle cznwać i uganiać 8ię z niesforną i dnipieżoą uziczą. Takie tyl- 
ko urządzuDie aiłr zlirojnej mogło zliawić Polsktj i od tycli klęsk okro- 
pnycb uwolnili jakie zi-ządziły wojny ze Szwecyą i Moskwą .Si«dniio- 
KTodem i częste Wolosity i Tatar napadv — mogło całą jej prze(!trzc& 
jaką podcuu! Unii z Litirą posiadała zacliować — nbliią)ąoe jćj tmkla' 
ty Welnw^ki Uodziacld Buczacki Audrusiowski GrzymallowsKi nie mia- 
łyby miejsca. 

Znali te niedostatki i slałie strony obrony ktąfow^^ niewątpliwie 
nasi H(;tiiiaoi a jednak nie iłOsnnęU sis; do zaprojektowania koniecznych 
luuiau woleli atary system zachować niżeli ustąpić ooS z wiolkicb attry- 
bacyi Jalde »obic zctascm przywłaszczyli. 

Poniewai godłem ich władzy była buława, ztąd Buława a Ilot- 
nmństwo za jedno się biorą — była to lat^ka krótlui u góry |>ckata ze 
wlaobetuogo awykle kruszcu od polowy i jeszcze drogiemi ozłlubiona 
kamieńmi. Królowie z początkn wn.?. z iicmiiuacyą i bnkwy donjczall 
Hetmanom a ci [Wiźnici na ozdubnicJBZo si^ zdobywali -w Skarlwn 
Ci^ocliowskiiu jest icli killca — ttt złożom' zostały jako iwbożne i dzi^k- 
ozyime vota za odniesione zwycjęztwa albo po micrci Hetmanów z wy- 
raiiii^j icb woli; są i w Oriinc Gtwi>ibc w DrŁ'^£!iie 1 w Muzeooli Szwecfz- 
kich mi<;dzy iiinćmi łupy z Polski uwie-/.ione — są i orseebowane do 
dziśdnia po skarbcacb i zamkach znakomitych niogdj')! rodzin te mile 
icb potomkom pamiątki — w Dzikowie nic tylko bidawa ale i cały 
Tyiuzliinek jio zwyci^ecy z pod Obertyuo priechowoje się podziidzitn. 



I 
I 



— 86S — 



BnAeznk (na dlngient ttrzewcn osadzone w gńrse d\r» mtę ogo- 
ny koiwkie) nosi! prztiil Iltt. Kor. jmmI emu marszów w obozie i w ca- 
Sie wojny tak zwany Bnic7.iicKn^ t otocicuia osoby hotaiuńnkify wy- 
brany, nby Rycerstwo zuaio ;,'tlue si^ Wódi jniydiije. Jan Ill-ci Jtril 
Krdl nie rozbjczał Bi<; z lijm władzy łii^tmuDskićj godłem, co mu hjny 
n<j zjednała — w obozie pned iietmaiiskini namiotem stul zatknictj 
«wykle bańook ale Het. Polni o jcdnom tylko rauiicnin n*ywali t^ 
cotlta. Uotmani iiiisi od Btup do (,'ł<iw w (iicik;j zbroję zaknci wzba- 
ttzali wiulkits poważanie — z powagj^ zwłkle fijcieyl się nrok wysokie- 

!gt! stanowiska. Nio zawrtzc tryaiutcD) bj-waly uwieńczone ich trrnly, 
Smifri na polu bitwy i niewola bywały takźo ich iidziałcto. Historycy 
poiwbiorowiSj epoki z;i8lupi ich jaż mniej wiijciij ocenić postarali się 
K cala ftnmiennosciij wytknijli t*ż błędy i usteriii polegając na faktadi 
i dokiimontacti iakic-łi ustatiiie i'7,a.<<iy dostarczyły. 
I 



Nic byłoby <IziS chyba tmdno złożyć Galoryi Hetmanów chronolfr 
adKiei 



[clcznym porządkiem Iw prawhowaly ate ich iiopier*!^ (biusty) i jiortro- 
■ ty — dzisiejsza (leneracya ur/y Iud/.iaou dawnych cieków jakaż mdln 
i drobna — zbroja, w której naa rycerze dziarsko dosindidi konia nie- 
raz kilkadziesifjt lont/łW ważyła — byli co jcdnem bntatu cipcii;ra dciniili 
clowy byków i jtleni a (grotem z tnlłn pr«o8zywuli zlirojo z knt^j odro 
bionć blaohy. 

Trofea idobytu na nioprzyjaciolacli jako to: chorale buńozidd 
tarcite i oręż wazelald wedłng przyjtjli-^-o zwyczaju składali Hełuisiii 
nafii na Wawelu, w WarsMwskiij Lwowskiej i innych ICatudmcb alU 
DA Jasnój Górze (Ciara itons) n stóp knMowtfj Korony Poli<kiój, a po- 
moby ich pod względem wystawnofei i pompy nie ustępowały pramt 
Łrólcwukim. Pod sam już k<.iiie<: żałobnego nabotcćstwa (Castnim łlo- 
loris) wjeżdżało tnwch IŁyccrzy w catć,j zbroi konno do koścdola 
i o fcatatalk miecz kopię i propocjiec. 

Skład dawnćj sI2y zbrojnej. 

Bnsenrze — Ussarze była to jazda dęlka z SYI-go wieka w bclnty 
I^DCcrze i kopijc opatrzona — ł>ogactw<.>ni i prx«pvcTiem zbroi i orużu 
się odznaczali i nie niuwnego bo najbogatsza ezlacŁta Ussaryij skladii' 
la. Konie mieli tureckie, pancerze z naramiennikami i nagolennikaiui, 
szable zakrzywiono, D siodłu miot i kuucerz którego dopiero po skru- 
szeniu kopii używali a na końcn lekkiego dnu.-wca kopii powlćwa] pro- 
porzeo mały z k<ilorów narodowycli. I'roez tego miewali Uftsarzc zwift- 
SKoną z ramienia tarczę z bhichy stalowej srebrem i złotem uatdl: 
a na wierzchn t^J zbroi skóry Iwie tygrysie albo lamparcie — i«l b 
znowu wcły w górę wzniesiono orle albo si;pie skr " 

,by racbcm i chraąsteni tycliie i nieprzyjaciół i konio ieb trwo 





- 86S — 



żyć; etnteroiona ercbrne albo prubo porfacane bywały, lalt «imo i wę- 
dzidła a groty stalowe na końcacb kop^j obsadzane. Mielecki Zamoj- 
ł^i Żółkiewski Chodkiewicz wruaMie Sobieski z tą Uaaaryą cudów do- 
.kaziyąc odnosili świelne zwycicz-twa. 

Jeszcze pod Cbocimcm Sobieski kilkana^ie Cbon|gwi Ussarakicb 
miał pod awóiii rozkany, lubo już wtedy f<j ricżk.-j i kosjitowna jazdę 
zarzucano i w lżejszą przerabiano. Slarow(iIi*ki ^itiii zbytek i j>r/ćpycb 
bnssarskieh Cborąpwi, a jednak dokijd stało Hnssaryi dotąd sława or^-*- 
iA polskiego istniała. Chorągwie te po 100-u a najwitjciSj i)O'20O'U 
jeidzfców licsyly i zwykle do aJamania szyków nieprzyjaciół używane 
dzielnie si<j sprawiały. 

Pancerni — acz uzbrojeni w pancerze Ijejim} już byłi od Hnssa- 
nty jazdą i ufa usteiwiwnli im w ixiwa<Iw! — z początku na panrerzacb 
byb' ryte wizerunki Hoga Koducy Chrystusa Pana prosty krzyż albo 
cyfra Pannjąctgo, póiuiiij od 'złota i dropich kamieni blysłCKaly. I fn 
majętnicjsJta lylKO azlaehta służyła — w pierwazym Hzeregn walczący 
mieli nazw^ Towarzyszów FanMnivoh — w drugim zaAciankown zwy- 
kle pnn nich uzbrojona sibiclita me miała plosn w Kole czyli w Ea- 
dxic, a obsliiynjficy swoich I'anów (azerełtowcy) trzecią linią v. sMteR 
składali. Dowmicy Itulmistrziinii się tj-tnlowali, Town^ysze Chorątónii 
tet byli nazywani. Te Chorągwie (Rwimeuty) liczniejś?* jnż byiy od 
.Hassarskich or^i mieli jednaki. Lźcj i skromui^i uzbrojeni Pólpaiicer- 
ni aic nazywali. Często tci zamiast Pancerni i Półpuaecrui spotyka aię 
nazwy Kii79nicy (od kirysu t. pancerza i PAłkiryiinicy). 

Pc^horcy — U-m hyTi w Litwie czcm w Koronie Pancerni — oro- 
i»m ich były lance 8zablo Ink i strzały a ^lóźniiij obok broni paUtą) 
zatrzymali lulći i ozdobne kołczany v. Sajdakj. | 

Kajtary (Rittdr Rejter) ciężka jaida Kiry^aków w KifrąnikAw 
a potem' w Dragonów zmieniona — za Sawów stanowili n nas Dragoni 
regnlamą kawaletyą — uzbrojeni byli w pahmze długie pnwte I łtrólkie 
karabiny — i Arlubnzcrami ich nazywano. 

Tatarskie polki. Z szc^a ieiabów (gmin, okręgów) było kiedyd 
n nas aześó Chorągwi Tatar.ikir*h jazdy. Choriiżoiirie od KrAIa nomi- 
DOwani pociągał! do duiby wojcnnój i większycli nobilitowanych wla- 
6cicieli i nft małych siplacliciacłi (łanach) obsadzonych. Za Kazimierza 
Ja^elioAczyka 6,000 Indzi czynił już podobno ten ^ontyngens — uzbro- 
jeni lekko i niewymyślnie z boków starali się szkodzie nieprzyjacielo- 
wi i zachowując pierwotny charakter za Inpem się npądzali. Zmniei- 
8^ła itię póinićj ta cyfra kiedy Hi^ do Tarcyi Bessarabii i na KipczaJc 
(między r. Donem i Wołgą) zaczęli wynoaló nio chcąc się i)oddac wy- 
magam-j snljordynacyi. Jeszcie za Sassów i St. Angnsta istniał hufiec 
Tataraki i przetrwał R-ptt;. 

Kozacy, lekka jazda oi)atr20ua w Inki spiasy samopały a póiniij 



— S&l - 
■nr nin:iii«e (jaAczarki). Ruii i Ukraina «iCECg41niO <*a(t nienil ol)8lusin 




inii do ńwietnycłi xwj-cie«tw nad Bioakw:^ i Tnrcją atanowczo dopoia 
gli — i pod Wii^lniom uzielniu hii^. ł Janom III KualcśIJ. 

Jiui««aiy. Za Sassów i St. Augusta ii^tniały dwie Cłiorągwie Jkb' 
raartw — byk to właściwie atmk prayljorzua Hetnian/>w — nwili 
turecka. Lokka to jazda nzbrojoną była w szable krzywe wąs' 
CMCztlgamł albo leudyczkaini nazywane albo w hulały a pi-zex ]>li 
pncewie^one mieli janniarki v. fokkie rusznico. Muzyka Jaur<uirii| 
i talerzy Inijkatów iŁtwonków i juibk metalowych stloiona nadzwyc 
by)a nie juA gfo^a ale wrzaskliwa. 

Pospolite Rnazonie — iiuminnm robur ac pmosidium z piursi ai 
óheckłcb'Jnż y,a. Piastów istniało a Statutom Wielickim ur/ądzone i_: 
twierdxone nie ustawało ai po konieo XVll-go wieku. Tu [h-łbi 

szlachta konuu wyst^iwwala i prócz picszytrli oddzialiiw lanowycU . 

braoieckicb najeuay cudzoziemski żołnierz Jak było wszędzie we. xt 
czajn. Już, taką najemną (z fnsst^w i-t>jaycl] uacyj złożoną} pit-cbn 
jiodugiwal się Wl. Japieilo jłod Griinwaldom. W kouriym rytcrekl 
naroclzie nie zabrakło nigdy dzielnych przywódców. ()g('>lna cj-tra 
siwlili-ipo ruszenia nieustalona dotijcl mogła docliodzić do 200,001) gH 
Ka^ittiMiiui zbiirati 8xyłd złtrojne pi> ruzLsIaiiiu Wie! ) Uiiiwcr^iil^ 
3 WrijewfKiowie zdawui }e, po spmwienin Hetmanom w Chorągwie Hfd 
inowanc. Województwa miałr awoje kolory i musiały le Hzyki p>>kużii 
wyglijdae. Od czasów Sasflktcb jnż ani razu nio był naród powolanji 
do PoAOoIitego mszenia. 

Wojńko Kwarciano — atan^lo xa Zygmonta Augusta 1 zac 
sdc tylko Da pewien termin. Rotmistrze ■ Poiuczniki na mocy lintd 
przyiKiwiednicli formowali Cliori||::wie z ochotników którycłi dout^irci! 
szlaclita lucoijiadła, zaŃciaokowa, rezydenci mi dworaib Magnatów, si 
nowie «zlachtv oeiadł^ co ait; w liczbie Dworznu nie niof;Ii pomieć 
i Offleyaliśoi uworsor po wickszśj czijńci szlacliockićj koudyoyi. Wie 
z uiclł w kilka albo i w kilkanaście koni przybywało z i>arlioIkai 
i szoru^owómi, hajdukami woŁnicami i t. p. Indimi dla ost^ntac 
i ob^iigi, co SIO wielkim ciijiarem dla Chorągwi itawałi i ni« znali huI 
dynacyi. W razie niewyplacania regularnego żołdu miały sig zpyłjzaa 
tego niesfornego żywiołu Królewskie i Duchowne dobra, co zaj^iwiadi 
w przyszłości owe trapiące Kraj Konfcdcraeye v. Zwia_zki Wojslowft-i 
przyszło do lego w bezkrólewiu po Zycmnncie Auciikie ic klejnoty] 
Skarbca Jagiellonów na laspokojonie Dar£](oeęo sifl kwarciaue^o wtj 
gka zastawi.iiie zuHtJily; a jatócli si^ dopuBiczau nadułyć k«iirciani 
za obnibciii ł^raju, laiwo sit; domyślić. Jnż wówczas Województwa cltc 
ły rozdziału tego na obronij Kraju Inndnsza i zamierzały stalą cyfr^ obr __ , 
ców obmyślić i wielka szkoda ic to nie przyszło ao skutku; bo taka 



— 865 — 



doociitrAlizaoja sRy zbrojnej mogłaby była mie^ najlepsze i^kutki i po- 
ciiigDęłftby była za sob^ kooieoanc z poaytkium dla caicpo Kraju zmiii- 
ny w tirza<lxenia obrony krajowej. Zacuy nasz Zamojski iwdcias woj- 
ny z Moską z wbuint^j sitkaluły irojdko onłucał i nio rax sk to powta- 
ne^o. Królowie aanii przyneczouego z królcwszozyzn fundusui rc^- 
lanite mszcutf'- nie mt^li s kwarla r. dóbr staroAciiuikich takie nie ao- 
chodzila w ttnoinic; zrcB-ztĄ nadt-r swituply czyuila docbód, bo wyrjia- 
czeni 7. tona szlachó^ I.ustratorowie 08Kcz^<izaj^c bracic s^Inctitę zaniz- 
ką cent; dochodu ze Starostw wykazali. Panowie, co rozszarpali obsx«r- 
oe niegdyś królewszczyzoy za mamotrawnyeb Jagiellonów i pod iia£n'q 
Staroetw posiadali, na przełożenia kby Poselskiej wielokrotnie powta- 
rzano uiec£uli, nif elicicli icb zwróció dla obuiyi^Ioiiia aystcmatjTOHuej- 
8ZĆJ obrony krają i nie z pati-yotyzmn ale pod naciskiem tij '/i CK^i 
docliodu ledwie natąpili. 

Begimonts linowe i Wybranieekie, 

Po obszernych Królewazfzyzuacb istniały oddawua łanowe c^U 
kmieoe ndzialy. Stefan Uatory do obrony Krajn pocifignajl icb wlasci- 
deli a Zyfnuunt Ill-ci pulccil z dwadziestn takipb łanów dawać na 
obrootj Kraju po jednym i>aeholku zdolnytn i 8]io.sobuyni, odzianym przy- 
zwoicie i nzhrojonyni — Mdzina wybranego uwalniała nic od wszelkich 
powinnoś i ciężuniw opłacania Staroslom ulłio dzicriHwcom królcw- 
8z<!zyzn (ToDUtarii) i ztqd od wybrańców po<^ly wybraoiectwa albo 
lany wybranieckie. Takie lany wedln;; 'Kons^-tocji w Yoluminacli Lo- 
gnm zamtessezun^ nio mogły być wcielane lio folwarków, ale póśnićj 
to zastneźenie netiylono byle z takieli zaeród dawano zbrojnego. B. 17^ 
zezwoliła K<>natytney» (Postanowienie, uecyzya Sejmu) na oplata tytn- 
leui roŁzncgu ezyuszu p« lOO Zł. z ktt:^ogo takic^-u lauu i tun l'oudaaz 
na pomnotteuie i lepeze uru{(I/enie obrony Kr.ijn ^vy-!iicznie sie miał 
obracać a skoro do Soltystw i Wójtostw rozeiągniiito tłj dccyzyą porówna- 
ne teraz z niemi były wybraniectwu. 

Na opuszczone takie lany (pustlti) wydawano przywillij dożywo- 
tniego posiadania ntlw i wiecisy^tego z ołiowiązkiem oiszoKania wspo- 
mnianćj opłaty. DU zasilenia Skorbn wypusx««xno te oandy sposobem 
emtiteutyoznym na lat 60 i oznaczono czynsz róin^ stopy wemiig opi- 
nii Lustratorów od Kommisayi Skarbów^ do tego delegowanych a za- 
wsze SIS ten dochód lanowćm nazywał. 

Koniecpolfikł netmau przeciw zbnutowanym kozakom wyprowadził 
to łanowe wojsko, wprzód }e wyćwiczywszy. Konfederacya l^rska 
16,000 głów łanowego iołnierza odszukała — i z pewouticią było go ty- 
le bo prócz Sołtyijtw po waiacb Wójtów po minetach wsiacb i woIacu, 
Wybranieclw po króiewszczyznach i Starostwach byjy takież tany w do- 
brach dnebownych i szlacboekieb (wole) i od tvj powinności nic były 
wolne, R próuz t*^ tak zwani Eniaiciowio po wstocji i osadaeh na pra- 



- 366 — 



wie woloakiem sostą^CTcb i Bojarowio po iiojarsseiijznacli nu Rdi 
CuiraćJ BiidćJ Czerwoni ] na Pwlliuin CPÓdlasiu) ^VIodykftini euwn 
nazywani do tój samąj lictący eiij katei^Tłryi W, powiniwś*^ wojskowi 
speluiać miuli. 

Juk mały był pożytek z tych surowyck całkiem i tueo1)ezn{uiM|jd 
z or^m ani smykiem liuhi łatwo twbie wynlirasić. ^H 

Dwa ruidkie dató bardso biblił^mficmo pomniki obyCKajńw w Pnł- 
«M) z XVI-gł> wieku pod tytułem „Wyprawa rifbaaaka i AJberiur 
z wojny" potSvicnIxąJ9 to w culćm ztuii^zeiiiu i oic slnssniĘJszego itnd to, 
ia ta powionoćć w naturr^ nie prowadząca do colu, na csyusz t&ua^ 
nioną została. 

Naloialo przcdcwraystkicm Htwoniyć Skarl) a łatwo jni Ijylohj 
pomyśłeć o stałćj sile zbrojnej, bo ludzi wo)«nDego rwmiosła apraguio- 
oycb tuc brakowało u iiati nkoro po z% obrcbem B-ptćj przyjmą 
auzinl ua polu bilw^ użyci od olKiycli potcncyj, ■" 




Nadworne KrólAw wojsko vel Hufe* sluźcbnycli ludzi. 

Niejtodobna hyło rar. poraź zwolywań Pospolite KusMnJe i rswę- 
sto odrywa*'; <k\ płii^a stan rycerski i kmie<;y — na gwałt potrzfl)T 
la jakaA siła cotowa coby na pr^ce jiierwgzy opir wrogom 'iU. ic 
mogła. Piastowie mieli jaź, ile wiailonia, galowe jnkicń zafittjpy ztirdl 
n^cn ludzi acz sxexnple i te własnym utrzymywali ko«zt«m a mogli M 
gią znaleii i cudzoiticnjcy w rwanioilo wojenuim lejnej wyćvrio»ł 
Mieli na każde Eawdanic t»kie łiiifce zbrojne I-^ikietek i Kazini. \Y-W 
obaj przezorni i o dobry byt narodu, jaki jwikój dajo, tniskUiTi. Nie 
mo^c stanąć na czele zbrojnego luist^pu Król jako najwy/.fl7,y Zwiefl 
cliniłc zwykle ko^ z otouseuia swego do ti-j wysokićj 1'uukcyi pcłiifl 
nia deb^wai t donjczał mu bulawtj dla ^ti^kszćj p>iwa|:i ktijra iłfl 
wracabi po flkońcaonćj wy])rawie. Z początku wyręczali b»j JilonanJM 
wic naslMarsK^ami Dwora, pó^ntćj powoływano Wojewodów do tegaafl 
Kasztelanów co n\q dalt jjozua^ z roztropuoki i odwagi, naresn^UH 
wsta) Uraąd Hetmanów Nadnornycli a z t}-cb ostatoc7.iuo wyrofil^^| 
mani Koronni i LiUiwycy a do ))omocy z ]M*w<k1u wiolkiuj już k^H 
naówcjtas przcstr/icni i cingłycłi wojen z 8ą8ia<lanii przydano im Pfl 
nycli. Ta [lodr^na Hiła zltrojna z ludzi Hluiebuycb złożona nąiwyn 
2,000 głów liczyć mogla—cjiy tak o^zeE^dua cyfra nadwornego wowi 
z bntku funduszów pocliodziła czv le^ ograniczomj była ze Rtrony ifl 
dcjrjiłiwćj szlachty trudno jt^t dziń stanowczo orzeL'. nu posiłki OzcsH 
00 pod Oritnn'nldciii dzielnie ot)ok naszego rycerKttra fvalczylv, sulaclj 
krzywo patrKala a jaki.4 fatalizm mieó cltcial, żeby miaato wazi<;(H|fl 
jakił^j tam od uas nabyli Czesi, pr/rOs bufoe Liswłwczyk ów poi^^l 
łogórą zgnębieni zostali \v krwawą) i stanowczej walce o uicpodl^S 
przeciw CosHarzom Nioniieckiiii podj^tćj. ■ 



367 - 



ŁncEiiicy. 

Prawi wjDalezicnicm Itroni palnćj Blniclcy z lukami n nas, i do 
koiiea jjrawie XVI-gił wieku jesMKC l»yli w sisykn IjuJowjiu iiiywaui 
a Jas lll-<:i nie mógł się z uieiui rozotać i otiohny oddział ?. nidt za* 
ohowat. Krz>-źacy tq biMoiii UuU si^ we zuaki Litwie. 8łyuc)y nie- 
gd>'£ Krakowskie fabryki wyrabiA&ieiD lukiiw i ręcznycli kii^z łtulcta- 
ndw V. Aajdaków i utraat gratami w koiicu o|>atr7onych oraz beltów 
Iłicna^tycb. Ku^ wogAle usata iiiiJKr^czuii^J z tą brttuią obohoduć się 
omialn. Zachowane w ZbrojowniacJi i Skaibcaoh Inki i kn^e '/e w8/.y8t- 
kilami praybwry i kuiiszUiwiiunii OŁdobami korzystnie prwdaiawiajij 
dztuki i kiinszta dawnych CŁasńw. Niezwykłych ro/.uiiarów i uadCr 
COStownj' luk swój z caĄ-m dciń pr/.yborom woiyt Jan ill-ci w powKk- 
cic 8 Wiednia jako pob-jżnu votmu niiędzy iiinemi w kaplicy liiatki 
Boitkińj Jasoogórskićj klór^ to zwycięstwo zawdzięczał. 

Obozy. 

Podczas dłuiszycłi wypraw woJcDnyob wyiiadlo zakładać obozy 
rozł)ijan<> uatuioty plócieńue, bndowano azslasy z cłirósta okrąf;la!i>'>w 
i ierdzi, zieiidaiiki i)ukryn'aQo trzciuą ^ojem Blomtaftym allio draui- 
eami i nbe7.11iec7.auo j« ze wszystkich boków szańcami i aasy]>nn)i. Ku- 
cjiome oI)OEy vel Tal>ory pr/ej^li nasi iywoem od Czcch<iw, pd^-ie wi 
Zyiki słynnego icli wodza weszły w utycie Za wozami w kilka rzft- 
dy mtawion^mi zwykle uniic^KCMiio piechota jazdę w> skrzydlacli 
% działami i cKukano na uderzenie a w czasie natarcia starano się 
wpramouenii w ruch wozami śtriaka* i okrążać nieprzyjaciół szyki. 
Takie mchoine oliosy tworząc warownie na prędce pry-edstawiały róinc 

{'coiucIrycKue ligury, jako ta* kola pfdkola trójkąty proHtokaty albo 
Lwa<iraty stosownie <!o tc^ jak posycya 8]>ntyti^a allw rozkład sił 
przeciwnika, U nas pierwszy Mikołaj Firlej w AV-tym wiukn wpro- 
wadził tei) roditnj przedmurza. Pu^uiojsi Ilelinaui Zamoiski Żułkiuwski 
i iiiui chwytali fii<; lego systemu obrony nie bez powodzenia niianowi- 
dćj kiedy przcwaźAji^c:) lioiebuic sllij uiepncyjadól wypadła z plauu 
uapnukl i)OWBti-zvninć a następnie na ]K>jeayAcse od<l2iały rozdziolouą 






Urzędy Wojskowe. 



4 



Do Dyeniiarzy Wojskowych lirayll si^ iJcgdyń po Ilctinauacb: 
T^ ' :arze z uominacyi Królów czadowi zasltjpcy Uetniauów. 
> W-py i Polui z nominaeyi Królów cziiwajucy na po- 
graniczu. 



— 368 - 



^ 



Olwini W-oy Koronni I Litewscy zaJoini i>d Hetmanów. 

Cliorątowio W-ay Komnni Li(cw»cy 1 Kadworni. 

Pi-sarae Polni jako kontrollerowie fundnstów wojskowych Inspe- 
ktorowie zartuem gAmiuiuów, sajtasów broni i smninuicyi. 

Kasztelaoo^rio Wifjksi v. Grodowi — bvli Dowódcami «ily zbrojni) 
po grodacb w zamki (Casttjlla^ opatrzonycli cxiiwnjqc nad hczpiuozeń- 
stwem okolic; Bobic podlcgjiij ścigali i c]iw}>tali zloczyfieów i Sądopa 
tło ukarania oddawali. 

StaroBtowło zciascm ich zaHlqpili kiedy ci do Senatu jN>wolaQi 
zostali i w roku Starostów |)oł^cv»Da t>y)u władza ol>ok dawu^ 
nietiucyjno-B^dowćj jeszcze i wojen&a. 

Stopicie Pułkownika juA m Batoreco istniiU — hy\ ta samo 
Rotmistni czyli dowódca wi^ksjicgo już oadaalu wojaka (Rocimeu 
ówiczyli roty picno i bufce jazdy w róinych obrotocb wojcimycli w 
sie pokojti ]M Ziemiaob i P-tacb — na rozkaz Hetmana ^ititjrali swo; 
bufco wspierali jego działania i rygom przestrzegali — wreszcie B 
stówie Popaniczul. 

Do niniojszych Urzędników wojskowych liczyli $\q: 

Kasztelani Nicgrodowi wyłącznie do obrony zaników w łctói 
siedzieli, obow»ixani, zwj-kle na tytnle iwpnwstiyiłcy. 

ChoraAowio — dowMoy osobnycb bnfoów rycerstwa po Zicmiacb 
i Powiatach — dostać Chor^icw znaczyło otr/yniać dowództwo — ])ójW 
t Clłorągwią znaczyło pójść z roti^ v. nurccni zl)rojDyni, \m 

Porucznicy sprawowali po wsiach z szlachty zaśoiankowćj xl(Xt^| 
nych władzę policyjao-wojakowĄ bo to nwafaly siłj za Chortłgwio czy^^ 
Kolonie woJ8kowc a zamiast wid obsylanym buzdyganem sgromadiali 
hnfc« i roty i szli z nićmi ua potrecb^ (woju^). | 

S^iowlo Wojskowi v. Obwzowi w PospoUtcm Ktutzcnin 
bemach i w Obozacb wszelkie przestępstwa i nadużycia według 
knlów Metmańskich karali — od ich wyroków nie było appolacyi. 
Hetmani mogli je złagodzić przy zatwierdzania. 

Instygatorowie wojskowi przyjmowali skargi i zażalenia 
dzili śledztwo i 8wojq opini:; z aktami sprawy fT^dziom składali,' 

Wojscy wobii od Pospolitego ruszenia byli bo właćuie pod ten 
czas pilnowali spokojności wewnętrznej ścigali łotrów karcili swawol 
dawali opieko w ]>ołrzcbie wdowom i sierotom. Zwykle obierano na 
Wojskich latud obeznanych z wojenniim izemioelcm bo atraź zamkiw 
Powiatów i Ziem obejmowali i w czasie {linienia nrz^a wesi»ól z Sę- 
dziami Gnidzkiomi ]» zuuikach osiadali. Proca czynnych z cJiarakte- 
reni wojenno-j)t>ticyjno-sąil.twym od któnrch energii jcdymo zależna 
spokojnoSć okolicy calćj było ich dosyć Bez fnnkcyj na samym tylko 
^nlc prKOsti^ąeycb pu Ziemiach i Powiataefa. 



po hy-^ 

fi 



^V — 369 - ^^^^^^^H 

BończocKni — dotriidcy »zczapłegii oddzjałn pny boku Het- 
manów podczas w<^U}-, któiy ekliula] eic z ludzi nndnw^coj- 
DĆj siły uiepospoUm ctlwagi i pośm^oeiuiL — rodzaj Gwardyi przy- 

NamicHtmcj' jakby Adjutanci Ilutmańscy rwzwotili rozkazy Ito- 
wMooia wldiieluyob Kegitiicnlów pod gradeiu kni iiieprzyjm^iolskicfa. 

MnfttowDio2owio PocjttmUlrze Oboiowi Pt)dwodDici!owie. 

Kap«lauł. Tę ftinkcya w Obozach xwykle Mlnilj n ans Zukoa- 
aicy.' Z nnywiązania dla Kraju rzticali zacima kuutztorue znosili niruie 
akwar głód i iia w8Łelki« niewygody I trudy wystawioiii tryumfy 
i kl^ki wcspi^i 7. Kycersln'em dzieje śmierci)) na polu hitwy pny- 
placali nibo cii^ik^ uicwol^ nie raz ehohić uiusiolj. Nie dla jakicDH 
widoków ule z iił^dzlacbutuiejszycli pobuduk iuiłoi<«i bUiuictio i z pa- 
(ryotyzmn szii za wojskiem mi krwawe po!e Marsa aby opatrywać 
rannycb dysponować na śmiorć, ViE<Q8lo ]>udgTadciu kul obowi^^zki bwo- 
je tpclninh. 

Nio rnK przed sanMjni jtii natarciem nieprzyjaciół z Krzyku 
w ręku przewoHiiiezjjc Ky<-erf;twu zaprzćwali do mt^ma w imię oj- 
czyzuy błoguslawili orijż i aiewq(pttivic niejedno iwietue zwyciijztwo 
z wielkieni jtiMwi^oenieni walc/jsrych zdobyte, icfi gorliwości i zjedna- 
nej lasce Ilozkity naleiy zawdzięczać. Obok tij zasln^ wywierali 
zbawienny wpiyw ua ulrzymauic karności i otuchy podczas nicpowo- 
dxcd, gromili swuwolt;, osłaniali w ])ocl>odaclł od aciskn ladno66 rolną 
przeRtrzegati murainości nie folgując nawL-t Starszyinio. Snmienoe 
1 goriiwo tak ważnych obowiązków wykonywanie zjednywało im ogól- 
njj ceeś<5 i wy*>kie powalanie — byli też to ludzie zwykie rycerskiego 
stann po różnych :Kycia i loiin przypadkach zakapturzeni, Ju£ tylko 
w ńwictno^i i pomySluoi^i ojczyzny, Klór^j kochać nie przestali, azn- 
kajqey pociechy. Vo skoAczonój kampanii wracali do skromnój celi 
aby pokracpić siły na nowo tmdy jrdy ehrapliwu suma wojny znown 
do olłozu itawezwie. Nie przyjmując ofiarowanych eobte wyiaiych 
_ności w bicrarcliii dnchnwnćj modlili się o powodzenie orcża imjI- 
icfco kiedy wiL^k i>óżny Ł stargane siły jnż im tój ttmkcyi peltiii; ule 
nozwiilftiy, Dawni^mi czasy liczny musiał byd szereg z lakiem po- 
8wit;rciHi'm kaidauów a jakże icfe mido doszło do naszćj j>amiyci, 
Niewfilpliwlo onok X. Dębotęckiego X. Fałiiana Birkowskieso X. Aga- 
pita Dąbrowskiego i X, Pikanikief»> o kb*rych wspomina Pasek, Ka- 
pelanów Obozowych Stefana Czarnieekiego — Sz>'moii:i Kannclity Ka- 
pelana Żidkiewskiego llettiutna, X. Przebornwftkiego i Gniewosza S. 3. 
Kapelanów Obóz. Jana III X. Marka K-^niicilily i X, Garlickiego za 
Koutcdcracyi Barnkiiij — Jcszi-ze się doliczyć wiuieu X. Szymon Okoł- 
eki Knpłtin Zakonu Kazni>dziejskiego co by} Kapelanem Ofwz. Miko> 

24 



— 370 — 

łi^a Potockiego Hetm. W-o Kor. ten sam co ei^ półoi^j oddał Heral- 
dyce — zaujdtie ni^ wicofij takicli typowydi iwfliaci w d/JcjacU K.V' 
Mrrtwa Polskiego — tę ntczerb^ aapeimi naleiy. *} 

Autorament Cudzoziemski (obcy). 

w skład w()|ek casiych za KrAliW i K-ptćj prtez Pospolitej 
Bmuenia konnepo i picancco Iiy<«rstwa pod róineuil (atnakiuni) Chwą- 
gwiami elc. wchodziły i oddiualy cudwwiemskie zagranicą werlułw-ifir 
t codzoKiemską organizacyą i dla nier-najonui^i nuSKego jł^zykti /, i - 
w^y pod kummenda otK-ycli Olficerów — były to Piilki Węgierwkiej jjił' 
dioly I koiinćj jazdy, Kompanie JaiKwariw Rejtanów l)rapon*'>w i t. p 

Atignat U pfitycityiiial ob^toie tycli liiifeów nni^ywiiiiycb ]■ 
nic ołicyni ntitorani«iitvn) — » g<iy yirfrci tiigo BciĄi-'*''' *'■'■*'• *^", 
»kich wojuk w granice K-ptój \vjinieei!o to pewne oljawy i potiyjrzami 
Hpclnily si<i na tcu raz. 

Sejm 1717 r. wojaka Sa88kio wydalił ui granicą a otwy antora- 
ment na polałtą Htopę pncerabiad Bto])niowo pole<'ii i «xldal go jiod lwi- 
po^rtfdniił zwienoliuł^c Hetmanów redukując ogólnie eyfrę armii do 
30,000 ludzi. Tou CndzoiicDifiki Autoraineut, trz«I)a to przjiuiać \.i' - 
wa<iril co się lycKy organizacji wojakowćj wielo ulejwzcń jjoiu;;, .. 
z taktyką i strategiką w catij jux Kuropii: wynilimna do jiowii. -' 
stopnia i stosowaną, ale »a to miał i zarakil nouiunkłaturą meuiit^i.'kii 
00 si^ dtugo pnechowala. 

Jc^ECM i za Stanis. Augiuta przy reforroio sily ubrojn^y sl 
mtda si^ nazwa Cudzoziemskiego Autummeutu dla i>ewnćj części a] 
cboó ta z Krajowców po wi^ki<7.ej cic^^i jnić zloi^»na uxbroJL'uiem 
tylku i uiuandurowanicn) od Krajowej róinila. Przyj- także z 
^niey podział na Kegtuenty Plutony Szwadrony Bataliony Ki>nipiuiic 
Cugi — figurowali tn Jenenilowie tizeiowiu Jeuoralewiu - Lejtuonci 
Jener.-Majorowic OlMur»«ty Lejtnantowiu SiwlWie IVowiant-Mt-j';ln 
Koninienuanci Flieel- -A<ljulanei Cckwarci (Dyrektorowie ArHenałów 
uyery Mąjory WacliniiBlrae Feldfeble Kaprale Sierżauly Uute 
Fąienverker-Mej»try i t. d. — tymczasem konmiemla mn^ztra n 
i wszelka korrcsiKrndencya w polskim mę języku odl)ywH)y, po |; 
ol)cyu Aatoraueacie dostały aię nam w Bpadku naet^i\jąoe wy 
jeazeso eię czasami słyszeć dujące cboć rażą uszy i swojskiemi 
dadzą ttię zastąpić: ryngraf, ryngort rejlazy )»ert^tt:r rcjtazala Uł 




*) Naai Kapdanl Obootowi bardwi «b»CTną wtttdi^ rcagracAuinia (al 
i1o«Utl B RX7RVB lio Stolica ApORtolska wldiiila Pobk^ narMOną na fiujiln r. 
«em Kneyate — ir iirtocii! Polaka piemita zapady irtoftiif ChisciciJaBtitiTa oa : 
odpkrai nuMlnla. 



— 371 - 

vwA cokhfiuz Uwernuok Uderwctki mtuu^tok halHztacfa cniaga sztartn 
rasztak knecht s«rftf sitpioruty sapie trynkgeldy fcsiungi louougri pu- 
cować szloKsowsć łasHow&ć i t. p. 

Hufce nadworne Psino w. 



Poldka po Unii z Utwą i Ilnną ściślej zesijoloiia. zawarta od 
nocy HaltytEicni i liftMikwą od połatlnia Tatarskictni iiordy WoIosk- 
111% Siotuniogrodem i W^T^tmi z zaciiwhi SKląakicin i \[otuircliią 
deburgski^ na w»clłó<) Duieprem od Moskwy pncedicieloDt} \>y\a — 
Iryciągni^ta w takieli granicach liczyła juluo :^U0 idU wzdłuż z zacho- 
du aa w8cIi4!h1 a ?20 w kierunku i plAmcy ku południowi a satem 
linia obwodu pree«iIo 600 mil czjniijca potrwlrnwala itnacznych sil 
dla obmuy granie. Po[udniow(>->f'8ciiodiiifi »ciaua B-ptćj ciij{;tc hyła 
tticpoliojona od Talar Wolossy — od północy mowa prócz Siwocyi 
Moekwa ra?. po rar, ponairiala wyprawy Jla irindykacyi Prowincyi od 
Litwy flol>i« wydartych a teraz w uklud tcrritorium B-ptćj wsi^klych 
zmusząl^o Litwę i Buń do ciagleco cKUwanio. 

Jeieli nio uyły zaszcztipiu aily R-p(^j przui' wzgląd na tak wiel- 
ka linię obwodu, (o »iewnt{jliwic zła liyla orgaiiiiutcya xa leniwe ra- 
Chy rozrsuconycli ]» cilyni Kraju zln-ojnyrL oddnatów — ta wlaśnte 
iSłalła strona obrony krajowój zna^lałn te dwio Prowiiicye <Io obmy- 
ślenia citurgieznicjmych środków ratunku. Ten ubuwi^ick czuwania 
Da wyłomie brali jtii oa swoje barki Panowie JJtwj i Itnsi razem 
z wielkiemi na udział Robie wyznacMni^mi obflzaranii na okrainactL 
Iw ji^U K nicłt elteicli mieć doebód ouleialo im zwabioną tti tudn<i4c 
zasłaniać od niespokojnych sąaiadów — oU>i i jedna i droga okolics- 
DOŚĆ Hklauiała ich do liadowy twierdz zaników Hy)tania szant^iw i oko- 
j>6w. w win iob wzmocnienia, zaictn znowu poszła potr/eba unu^dzunis 
stałej zał<«i czyli milioyi — a gdy taka obrona jesacao uio wystarczała 
twonyłi Nadworne bolce u siuoio gotowe do rozjiniwy z wrogami uóki 
pod koRimend^ Hetmanów nie zbiene uę Pospolite Ku8/.enie powomua, 
(łta rozjMWz^a systematycznej obrony. Milicyi) składali synowie wio- 
Miau Wolnych za łój powinności spebiimie oa wjizelktcb cti^tarów. Ko- 
rzystało z lego przywileju i mieezczańBtwo po przedmie^iach rotue- 
Hufce zaii Nadworne składały »i^, jni z lińjowćj azlacticckii^j inlo- 
dziei^y, Jui z cndzuziemców co aią obyciugem owyeh wieków radzi 
wynajmowali gnetujijc w wojenneni rzemiośle — obok lekkiej jazdy 
byli tu: Pancerni Fóliiaucerm a nawet Ussarskie znalazły si^ Cho- 
rągwie. 

Pod biegłem! w RZtace wojcunćj i dzielnomi Rotmistn^mt wyćwi 
czonc te pieszo i kouuc jioczty nie pomału się przyezynlidy do i^wiet 
nycli i głoinycli tryumfów oreia naszego, a za te nslug^ dla rattmkn 
K-ptćj Panowie uo lictmaiiskićj n^uictiieni godności nic szczędzili 



— 372 — 



tyciu dla ojesyisny. Śmłfdo powiedzieć, można ie tlwory naflzyclrKta 
nńw były i^ie SEkoly Rycerskie — tn sic w nitńouin brooią mlod^| 
(fwiczyin, tu róiue z koki pnuicbodz^ uwiezcDia i stopnie ii.tbywfl 
obok uraktyki Karozem i teoryi sztnki wojenoćj bo siimi Panowie B 
odbytej za granicą wycieczce albo Hltiibie w obcycli arniiacb obi-uiffl 
z taktyką HtratŁ-pi) i furtyfikacyą ndziclnli iiiatrukcyj i z zatiiil<miiv 
niem uitrndiiiaU sie iik^.ulceiiicQi swoicli Zastępów powui / m 

cnrtn dla siebie a ula i)jc/,yrny pożytku — tn w^ dla mlml^i^ ■ -.■■J 
raly widoki Iw z laaki Paii6w niożna byio mieć opatrzenie- \>o 'J^^M 
iywola iilbo zyskać wzgl^Iy Króla pnn nicli j uobić h^ ziiaJllB 
Hajwii^ksju: Hnfec Na<hv'oniegD Rycerstwa tnymali: XX-a Iiiulzi<m 
Iowie Ojtlrt'g»cy Wiśniowieccy Lnbooiirwy — Sieuiawscy Potoccy 2fl 
hiewscy Koiuccpols^ Cbodkicwicze Soirieecy SapioIio^Tic, ic itui^| 
pominą. ^M 

X-e Jeremi Wiśniowieeki na wcześliwjj x Zadniepr^a odwrńt S| 
noloDlem uazwimy rozlepię swoje na Ukrainie dobra tak iirzjjdzil Tr 
10,000 ludzi zbrojuycli mćgl w pole wyprawić — takął saim; cylftt 
wywwil)' zbrojne Poczty XX. Radziwiłłów. Lnl)ODiir.wy Panowie A 
bereila itzli w icb ślady, tak Ramo Potoccy Knlilikami Ukraiuy uafl 
waoi — at^ to Jednak Iiiiuo tylku wtadonioi^i t trudno dzii^ z cala fl 
wnością o7naczyć ile te siły NadworDych Panńw Hofcńw z Ilti)i^| 
razeiu wynosić n^ły — a priccioi mnswly iatnicć regestra juwontafl 
i elaty; te gdy 8i<; z cisasom pojawia iiie tylko jui -/.asiHikoję oni^ 
ciekawość ale dndz;^ pojęcie o zaiuo^uo^i tycb mngiuK-kicli łbrtob 
i ofiamoM dla Krajn. B 

Jakie się dziwić ie> sslaclita bntna «e swc^ klejnołn tuliła ■ 
pod opiekł; Panów, ic ich widokom i ambituym pomawia pinnora aM 
ie obok nich bladła i tukla kntlewska powa^ — nareszcie te 9^ 
a nas wyrobiła 01iŁ'arcbia. Ale£ ta Oligarcliia ,ie»KCxe by Kraju nio 
z§rubila gdyby dalclta od wszelkićj piywatY ^lAle ni^ i krx'ilaiDi m| 
r^eo trzymała bo z najintelligentnicjseycb sl^ładala 8i\ łiiilzi — dal« 
moźf wi(;cćj szkodziła uni i to prawie bezwiednie szlachta niedoucztA 
i |J^)ka acz niezłego serca i |>n swojemu kraj mihijąca. Mo2c i oslfl 
polityczny dawnćj R-ntćj powszoclmle potC|jiauy me |łr2«S7kadz;iI U 
SKCZ^ia i pott^fH gdyW 319 woji^a była w^Tohio tak i)t<^sdana róvFV 
waea w pojęciach 1 cląshiosciacii dwćch tych przodiiicjszycU Ktiuł^fl 
to Jest magnackiego i sKlachecklego a nnstęunie entiilacya w poAi^f 
ocniacli dla ogćineęo dobra. Niełatwa widać była rzecz tę rćwnojm 
eę sprowadzić i nikt tii o tern ebyba nio poniyńlał a pr£ucieArfjH 
ladiJe eo tę potrzebę pojmowali i smiitue z takiej dyzharuiooU^^^H 
cznwali skutki. ■'^ 

SzezęSliwwą była praez swoje poloicuic je<«raficKne od Utw 
i Bnsi właiciwa W-Ptilska cdvt po zwyciczkim Zakonu Krzy-^ćacliiefll 
pogromit.'. co się w nię kicuys jni głęboko wrzynał od strony Szl^jaM 
I Jlioanrcnił Braudou. używała pokojn, wozakio ua kaida klęskę j^| 



B-ptćj na skriijaob zagraiala csnti) bylii i dpieazyła z ponioo:) na jaką 
Ją fltaJo. KndM-omycb tu botoów prawto oie było bo i Maguułów oalą 
gębą, jak luówią brakowało. Wielopolscy Gorkowie Małacbow:^^ 
Ossolińscy Kaitauowscy ledwie się iia podpankAw nważaJi obok Ma- 
giiutijw Litwy i Kusi. Tak wt<,i! Litwa i Knś gDtaKdom były U)h»- 
terów — Koroni), pok>rcm nanką i szliikami wyxwoloDemi błyszci^. 
PniBsy bau<llu i praeniyshi były o^nii^kicni. Kozlegta i gdzieś w da- 
Ickicb aicpacL tuuącą Ukr:iina stalą olwoR-m dla wszclkii^j woluicy — 
ta bnr/Hwpgo duciu ludJiie w ciągłej \valc« p-id inaiiiieiiiem Krayia 
(K'zysi«:iiiili się i jotliioczoHnie bronili cywilizacyi od barbariiyudłucb. 
hord icagro^nej — Suum cai(tu6. ii 

Sikola Kadetiiw v. Uycerska patn etr. 261. 1 

Kresy wttrc str. 161. 

Wici. Do długiój laski pnywit^zany wici^ rei sznnrem (restes) 
Uniwen^ał Królewski pod piecz^ia Korony albo Litwy obuoszouy po 
Dygnitaraacli i ITrwjduuiacli przcB Wwżnyco zapowiadał o Pu3polilem 
EU82emu — po Wojewódzlwatib w fi>riuii: odeawy ronsylano go sxybko 
a po miastach na rj-nko w glos obwoljTfano — takie l,'mwer»aly zwy- 
kle tr^ykroliiie pouawiauo, bo piorwsac i drugie do gotowości wzy- 
wały^ Ir/ecie jaz miejaee i caaa do stawienia 3ię owiaczaly. Po ze- 
braiuu »ic tedy obowiązanych do powiunoŃci wojcnniSj czyli do Poapo- 
litego Kuszenia Wojewoda albo Kasztelan lul> wyr^aji^cy go i^arosta 
IłóŁnićj odbywa! przegląd 1 popis (sprawiał szykii i nautijpuie l«j eil<j 
zbrojną zdawa! itotiuanowi, ale zasyła zmiana |>ożaićJ w ten si)u«ób, 
że Łiipalftue tjcezki wyłaoc smoła iw wzgitzaoli albo na wj'*>kicn słu- 
pacti przywią/^iie szunrj smolne no zbierania si^ w słyki wzywały — 
Wici albo rcdty joduo i to samo. 



Lekarze CMrurgi Felczery Szpitale. 

iUbartowani aasi Pncodkowio niewiele kied)'ś nfałi w środki 
inedyCHie ztąd i Ltikarzy mała była liczba — na wyprawy wojenne 
powoływano najbliższych, ale tu wi^j o Chirurgów i Felczerów cho- 
dziło — licluiuuów było rzeczą myńlcć o tom zawsze leż lirali z sobą 
swoich Nadworuycb a znajdowali 8i<j 1 pniy Hufcach Niwiwuriiych Pa- 
nów. Zakonnicy, obeznani z różnemi sposoby o»atr)'wania rannych 
eli^tuie si^ temu poświt^-ali zaopatrzeni w bandaże szarpie i inue 
przybory — Anibnlansów nie znano — na płaaiceiach barkach i tarrz-ach 

So spartańska gdy wyjKtdlo cit>żko rannych f^tosili za front uaHti^])Bii: 
o niybliższj^-ch klasztorów i dworów przewozili gdzie opieki i pomocy 
chtjtuie ndzielano. Zakonne Duehowieiislwo wogóle odznaczało si^ 
wielka g^irliwością w obozach, pottczaft dluźMycli a ciijżkicli eipe- 
dycyj Wrtjennych — praktyk nabożnych pihiując. iletmaiii zwykle mieli 
ołtarze obozowe składane (po dziś dzień w Skarbcach Katedralnych 



- S74 - 



i Maguackifih prKchowująee si^ prtod ktńremi pod gołem _^ 

Rj-ceretwo nasze Mssy S-tiJjJ słowa Bożego urooiyScie shiclmlo, a prw 
walną bhw^ do Konuntinti S-tćj prsystopowuć twykłu. Ilctmani na kł- 
idj-m kroku dawali z aicbio godny naftUdowania pntyklad. W«7very, 
od prosta ciur; poc^wszy aź ito Hetmana w «ik»plerze mcda 
i iuott Awiqto£ci nztirojeni w owycb wiekach Wiar>' i DioobhidnAJ 
Iwiiwki wicećj im nfali iiiźuli zbroi Jaką si^ zabezpieczali, a jeiti 
BÓB swycięzlwo nie swojćj je wlwadz© prayniwwaiM) ale proU-kfl 
Krolowćj Sicbioa i modłom S-tych Patronów Potaki. Po wytrąhien 
pobndki w obozie C2>' łó2 w ]>ochodxie i^ńewalo chorem Ryccrstin 
nane poboinc nieśni: Boga Rodżico ditiewico — O Gospodzie uwiel" 
na— H<ónaty— Kto iii<; w opieka — Ave maris Stella I t. p. do pie: 
poboinych rycerstwa unSTc^u iiali;t,»la ]uiczyntvjisca ^ie od mów „Oti 
uio dic Mariac ntworn Kazim. 8-0 Królewicza — nic zaniedby 
i wiecKom^j modlitwy iki o^łosrciua basla. *) 

Kapelę składali: PalkierKe (Dobosze) bili w bębny i kotły, 
boczu i piszczki (Fyfiy) — ci na i-ogaeh eurmaeli i trąbacli na 
luz Hetmana i dowiidców uddział/iw /.mmc Rycerstwu w^ ;i 

ula — Janczaitka mnsyka skliiilaln «ic z talerav trójk^^Kin 1 A-j-fl 

prętów i na(linvj'cxaj l)yła wrxa«ikliwa i donuHoa. 

Cinry luzaki Japilinniini od gosiwd^ii wiejakicłi przezwani, 
zanticy przeknjmie (markielaDi) luaszłałcrze atrzcmienni fbnuani 
paczo kowale kncliarze pacliolki Itajdaki i r6^cg» kał))>ni posło;. 
uwijali się w znacznćj liczłiic po ołHoie, surowo za wszelkie wybryki 
karceni. 

narccrze ali» Ełiery Eleary Hałiery Straceńcy; 00 diu j rei 
w czasie wojny flankicr)- i tyraliery to nicgdjA nasi spieniali "" 
rae — wsMikie liez wyraźnego rozkazu Hetmana ktoby saę powi 
ezq)ió albo uderzyć na nieprzyjaciela, clłoćliy atg dofarae spisał surowi] 
]XMlle^ł luLrze. 

ProfoasT — byli to OftIcyaliŚoi z wysłużonych niiMyeb fitouui wi 
idtowych wynićrani — rozciągali dozór nad przcKupuiami i szynliarzai 
pud bokiem obozów procederom swoim zi^^tćmi — do nieh nalcln 
przestrzegać ict>y wiktuały były zdrowe waga rzetelna, ceny nniiaik- 
wane — zwj-kle po za oItn;!)cm otjozu wj^zuacznnc bywały luimca t 
ijozary kramnice 1 taasy — żony niższych stopni wojakowyck i Offlcyi 
listów miały do tego procedem przed innemi pierwazciietwo. 

Pocaty. Za Piastiiw miimta i większe oaady dawały knunyi 
i pititiz^-ch ]>oi8la&ców dla rozsyłania połeoefi PnnujijcTcb — była to nai 
zwycziO uciążliwa powiniMŚć jak równiei podwody dawano w natnnte. 



*> Kt^łf ty otek nich niędsy rroc<ntwODi nanem 1 ipl«mm4 l/rwnly 
ililu ćwlitloinro plcinl, o Drnatne X-tt WUtiiotrie(J[iia, Laai«eu Ui«k«kini i- 
Tatar poigreonoy PntniciH i inuycłi botnturów owtjrcli cxi:I połiriceomc. 



wnlMauria ^ 



w _ 375 — V 

Steian Batory i Zygmaiit Ill-ci zamiuniwizy te powinności na pienią- 
dze {trzczuacKyli teu fUndiuiK na iiriujiliienid Poczt a Władysław IV 
Ustawa i instrakcy^ aloi^c polecił. (Wy iiaHt(ą)nie okazała mą nieod- 
bide potrzebna Itonna oWowii poczta pny boku HctDiana unądzooo 
i Pocztmislnów Obozołvycb — do tćj fnukcyi /.wykle pnieznaC7.onr by- 
wal Pomcznik znany z energii i nnrowtij pudlogał odpowi«dzialno»ci za 
opieffiuiło^ć albo naiuBzunie [HecK^ei. 

Jeńcy wojenni. 'Ą 

Zwykle na iray kat^orye bywali docloni — Indzie prfwtćj kon- 
dycyi (azeregowcy) dostawaU si^ Hetmanom i innym wielkich fortnn 
Puiom ęitie do budowy zamków sypania oko]>6w, grobli i t, p. robót 
używani byli /A co mieli zajwwńlonc ulnymaniu a nastanie do- 
Mawali ndziały r. ^mtitw po wykarcKtwanych przer. siebie laaaob spo- 
sobem czynszu i do kolonistów zitlicia-ui o powrotio do swojcf^ kriga 
iwykle nigdy nie myśleli. Wojskowi Offiocraki)^ rangi do chwili wy- 
miany jeńców po Idasutoracli umicszciani bywali. Dygmlarry w twier- 
dzach I ziimkiicU osadzano, mii?li opatrzc-nie przyzwoite i z goduodci^ 
byli traktowani, jak to istrakcya oddzielna z Kanc«IIaryi Królewskiój 
do StarostAw nakazywała. 

W Iławie byli więzieni: X-ia Mckiembnrgski EoafUaUH- An^'- 
łłiakupa Rygskiego — Karolus, syn uaturahiy Karola IX Króla Sxwe(^ 

Sirzcz Jana Zaraujskie^) do niewoli wziijty. Za Jana Kazimierza osa- 
Izeui tu byli JeuLT»lowic Szwc-dzcy i Urando burscy. X-żt^la Oolicyu 
Mezecki Lngowski Trnbecki Masaalski Sollykow Szojn, dzielny ubroii- 
ca Smuleiiaka z opoki Samozwańców — wreszcie FUafet Prot4>pla.ita ro- 
dn Komanowycti ojciec Micłiala co w r. 1013 diisicjszą rozpoczął dy- 
nairtya. Podkowa Atanian Kozacki z Niżu, strawny póżnity we Lwowie. 
W Maiborgii trzymany był Jnrek Uhraielnicki. W Maltwrgp, próez 
innych, witj/iouym był Jan Cynia wysłaniec Cessaraki, co w Prossaeb 
Koron. Lennycli i na Pomorzu intrygoYral na kontyió Arcjrsicoia Ma- 
xyniiliana niL'togałnic i zaskwapliwie przez Prymasa Królem ogłoszone- 
^. Opara Hetm. Kozacki za Jana Kazim. Gddelbeiiii i de la Gandie 
jeńcy Zamnjakiego z pod Wolmara tam^ osadzem byli. 

W Topczyuiu i Lutdinie Jagiullo anjqzil Dygnitarzy Zakona z pod 
Oriiowaldi). 

W Grodnie więziony był Szach Achmot Chan Tatarów Nadw*^- 
iańskich. 

• W €hi,Tinacb — Andrzej Wingold brat przyrodni Wlad. Jag. I>an- 
gwiiiowicz, synowiec tegoJb Kj^Ia co Swidrypełl^ przeciw nii>mn wnpió- 
ral — Warcisław z Gottardowic za podmawianio Krzyżaków — |k> Grun- 
waldzkim jHłgromie znaczna liczba Komturów — póiuiój 26-ty z kolei 
Mistrz Zakonu Michał Knchmejater v.. gtemberg. 



- 376 — 



I 



W Gostyniuie Car Wasil Ssojski i dtraj jego Iirscia Iwau Pugu«_ 
Ica 1 Dymirr~z o^UIntiii duhrowohut; dzieliła lo8 amutoy wieruu mai' 
ionkii Katarayna, 

W Krasujrniiitawiu aicdiiat jako wiczicń politycmy Maiyruilla 
Areykaiiiis Aiist, Prolcudciit do korony polakićj ujęty i>od Byciyuą _ 
Jana Zaui.yakicgo — Feldmarszałek Szwedzki WittenberK (Jciierałyirk 
Wrcni^ul lluni Krskeu Nockcy Canterstciti iliiiisWr i kilku ze sti&Ui 
Kruła !5)in'eiilzkił.'go OfTicdruw 2u Jau» (oiziuiiorzu, o^di^ctu byli .iali^ 
jeńcy w Zannx5cia. Praednitjjsi jeńcy Tatarscy i Tureccy w Złoczowie, tv 
wie byli trzymani i po innych zamkucb liusi CzcrwnućJ — up. w 
nislawowie. 

W KwidŁynie wicrieni byli pod Byczyną z lironią w ręku njc 
nasi, co za C«sb. Maxyuiilianvui trzymali — Krayciow w Kusi tiUa 
takie był urz^nony dla pomieszczenia wi^lniuw jwlityczuycb. 






Artykuły Hetmańskie. 

Nadnźycia stanu rycerskiego i nwutfio kalibru |io)iłu^i w pi>i;li«v-' 
dacb obozaoli i na ximowycli Icłacli jKiciijtaly ku (tobij jiulrztibi; ulu«- 
nia Kodexu v. Uslawy Wojskowo.), Istniały w praktyce oddawiut r^ 
uo ju£ kary za excef)t<a (^ałty i iuuc fir^ewiuicuia, nareszcie za Zj^. 
~U-go r. Iu09 pr»;jrzaue były ua Sejmie i iintwierdzoiio ujęło w Ustr 

od nazwą Artykułów Uetinnfiskich dla Korony — zebrane w- jeij 
CBloAć obejmowały 70 Fara^af<'>w, z tych 83 ściskały nic wylacKnii; At 
jwlowej aluiby reitKta tyczyła łiio jwrządku w obozie pocLi^błOii i ] 
czas bitwy. Artyktilv HetnmńsKie dla wojsk X-twa Lttcwi^kiogo 
żonę p. Ilrcłiora Choukiewicza i zatwierdzam: p. S<ym W-ki zawióraJ] 
45 Faragralów. Obi>^ui 8ciiziowie r. In^tygatoromi do czuwuuin 
porządkiem i karnością obowiązani, bezzwłocznie wymierzali kary kt<V 
re Hctuuini zatnicrdzali. Karano: gardłem, ueii^ciem njki, udsądźcoie 
od czci, wytlaleuieni z Koła Uyc«r8kiego, odebraniem pi-oporca odsiti 
iiiem od dowództwa linfcem, wieia aresKlcm o chlebie i wodzie wpr 
fhowniacli, r6xfe'ami u prłjsicrza, siedzeniem ua kole to jest na pain i Ł. [ 
Namioty od Tnrk/w pra:i<;te i do naszych weszły obozów — z pociąikij 
sami tyłku Uetmaui ix'>7.ni(^j i inni Dygoitanse wozili je za sobą i roi^ 
byai^ kazali 
TT kominki 
nrzędzaue. 

Ten zbytek na kt^ tak powstawali s])6Ieze^ni pEsnree przcdi 
rai się i wkrada] coraz wiijcćj ilo obozów wcale niepotrzebnie. Oo I. 
kich zhytkowycL przyborów ualeiuły up. ^uki z drogich kumieiA ki 
aztowue klamry i Hpiuki, pochwy kamcryzowane, bogate siodła, olsl 
otrzemioiia i rzędy na łionie, drogie szuby czapraki ^py dyftyki zb 
f ja i rynsztunek iteiae drogich kamieni grabo pozlaeane, broii z Turc> 
Wfigier Ł t. d. 1K> drogićj nabyivans cenie. Ależ atało ua teu zb; 



wykla<liiiic makatami kobiercami wojłokami ujratrzDU 
i ołuia nie }ul tylko x wygodą ale ze zbytkient bywali 



i 



dawnych naszych Pai)6w i ten tylko clirlm zarxiit xTx>bi< im było nioina, m 
źo poKnrdaaJijc krajowych fabryk wyrobami nwurijać si^ im nic dawali. ^^ 
Nif łinnuo twa! Preodkowie tak wielo iia jazdę liwyli i dlupo źa- »| 
dnćj inniij nie oboieli 7.nać broni. Polak od dziboka pneywykal ({o ko> ^f 
Ilia iiiclwiwit; X lum Hiq raxoiu chowaj i KraHtal — konno na Iowy m!o- ^^ 
dzielicvm jeździł, kouito Bzokat bogdanki, ua kouiu ilalokic odbywał |)o- 
drAże, na I>worach Panów konn^ pełnił slmibę, z konia obił^raj Krila. 
siadał ua koń ^dy go wici do obrony Kraju powulały. konuo ścigał 
Turki i Tatary (My Kraj nuwiodiiili i z iugicui wracali, (loitiadał konia 
gdy xe Siw(?den) i Moskwi; spotkać się wy^wdlo — koń od kolcbfci do 

rbu nieodstępny towar^yHZ był też przooinioteni RZfiief^lnćj je(^ upie- 
i. troskliwości, a za 'tem poszło że była oddzic-lna rassa piłlska — 
nntno^ii i bystrość a łagodnym temperam«nleni była wybitną vl>cIu( 
polskićj nUHy koni i l>yto powHuichue a)Dicninnie ź« x orlenii roilzą się 
slsrzYdfy') wichrom się wyprcedzii uio dadzq to z koni u których wlofl 
w odwnitnyni spływa! kicrunkn. 

Ukraiiinkiu {^arboaosy niewybredne pod wzgl^lem kanny> nad- 
zwyczaj by!^ wytrzymałe miały chrapy (nozdnta) szerokie i tfla tego 
w ezybRim bie^u nic prędko się m^zylY. Jeszcze za Jana lll-cobas- 
ealy no ste[)aclt Ukraiuy siada dzikich toni które ua arkany chwyta- 
uo, laK tmrao w rozległych pnszczacb Żmudzi snuły się liczne iłtada mi 
Zyęmnnta III-go. Drobnćj ranny konie imudzkiu zaludwio do ł^ospoli- 
t^^ Roszenia Diy\vat^ się dały niozdatue i»(ł y^/Ati <;ięj.ku iubro)onq. 
O poprawiu rassy ujiejspow^j ju4 podobno myślał ICaKiuiion W-ki ale 
to właściwie Jagieilomtm zawdzięczać naleiy; nieinadł sig tei do tego 
przyciyniiić mogły zdobyte tu i owdzie wskutek H\victuycli zM-jeięztw 
na Tarkach czystćj krwi turcekiijj a nieraz i arabslućj bachmaty co 
gię między Enlachtę dostawały. 

Szlachta nasza w oj(:ćle znała sifj tia koniach popiiiywać się nie- 
oti lubiła i przepłacała w)'robto»e pod wierzch bo podczas wojny o Ży- 
ciu joidzca c-zędiu koii stanowił. O dol>rc też koniu nie było n Da« 
trudno, miała je po swoich suOniiiRłi i zbj-wahi szlachta a jM^d tń6^ 
Diemalo było IlfecareAc«ykAw co się trosItliwiM chodowie koni niż wy- 
chowaniem dzieci zajmowah'. Liczne, ezystój km-i arabskiej stada faet- 
Biaitekieini i gullaligkieiiii nazywane, trzymali nasi Magnaci w urządzo- 
nych ze zbytkiem masztamiach, a KoniiiAzowic notowali w Katalogadl 
■wylącBUic na to przeznaczonych dzień urodzin i rudow/id kaidcgo ire- 
bięcia — zdoiQiej.><ii z Masztalerzy spełniali funkcyi^ jVlvii»zcrów, ieby in- 
fanci nic olcgli jakiemu kalectwu slopo na Ńmat prtychodząc. Fignni- 
J^ w księgach Metryk nazwy kont brane były z 6iyl','lt>gii albo leż 
ze Wachodn. 

Dziwna rzecz zaprawdę, a jednak tak nię rzeczy złożyły, ie TTkra- 
ina była kolebką buhaturuw i razem gniazdem nleprzolujzoaych stad 
koni do bojów zdolnych i ])osziikiwanych, ale co dziwniejsza jeszcze ie 
temperamont tych koni znpclnio licował z burzliwym charakterem 



878 - 



tud 



akraińskj^ ladnoAoi. Trzeba uddaó sprawicfjliwo^ i pnyznać jEaalc 
mekt(^r}iu z naszycli Pauńw co ua Itasi i Ukraiaid staon szlucłiotui 
knri kuni ntc (Ua. innych widokijw, uiacine ponon^o koazta iitrzyioj 
wali. nie PZ)i;ili to tlla roipows-tcohnienia i poprawienia w Kraju 'nii« 
scowtj russy — do titkicti imliżji: Firlijc St;_v pioiiowi« KumiK^uwit 
X-tił AVi»uiuwieccy Knchiwillowie Lulwmiraojr* Sangasikowie Sobie 
Tarnowscy Potoccy Giżyccy i t, d. 

Ryc«raki palski nnród eluAnio kcmnyiii nitĘdyń był nazy^ 
nyni. I*olak mołc^lwie przyrastał do konia nie cliiw aatetn ie 
figamje w tylu pntyslowmcli uarodowycli i upowmicelinionych zwyo 
jaoh. Jai. pod vraęl^deiii ekononiiczByn! Polsku. uudswycM^ aiq la- 
nitidbala — brak Policyi Wiejskićj dobrze u«ądiM)aćj pocii^giiął j " 
ta sobą xnikc;Eemnieni« rassy włoAciańiikich koni. 

Priio! wielu innych iswycaajów oo ftdAlóJ n nas konia, z RyS 
stwcm wlniały, naJe«i; 

Za zwłokami Hetmanów Uegimcntany i Dow6dc6w zbrojnycL oddzi 
16w, kunie, co z nićmi loe wyny (Iziolily, p(*ti;powa}y pmbitii kirem okr, ' 

Gdy HeiHiaii uroczystym objaucm płwojmtłwal Byc«r8two, na ; 
czysta przy odgłosie trąb pmlawano ir«bii;. 

Oczepiny aziucbeckicu oirck nie na daciy wedlng opowszech 
tiego xwycxajn eię odbywały, ale ua sioillc, żeby dziclnycli rodziły ^ 
j«wi rycenMjw. 

Naat^ująoB nizyalowift ricgaji) czbjiAw konnćj 
Bieity, jak Aiburtus z wojny. Yulaukia tumnll 
To istna wyprawa Plubai'uik». 
Li6psr.y ryeure niż panosza ipiennck). 
Polak to ma w hwćj naturze, Itt<j »\ą w poln a nie w mrinte (dnil 
rze) nie za marem. 

Nie do kordą 1'aiue Morda. KoHzuwy trcerz — (nazwa pogardli\ 

Temii na Ukrainie służyć, co cboo wabcUci użyć. 

Oto mi rycerz ziKwi Żwańca. 

Roń tarek, chłop Mazurek; czapka magicrku szabla w^gicirkj 

Póki kopij i hutwarzy jKJly i Polaki. 

Za. Ki-.)la Olbrachta wyginęła szlaclita. 

Piławce l'iupawcc. 

Za l^ana Pretwif-a, Spala od Talar granica, 

Po<i GasiotTcai zmi^tiizałn się kix:w z ołowiem. 

Klaczka pstezólka iKuiunica dob^dą z bicily szlaclicica. 

Koma żony odchodzi <* konie się wiodi) fortunę zrobi. 

To tyle wartn, co bi^ się za Wiedeń. 

Zaroliil jak Król Jan na WoloKec^yinic 

Koni od boju, m«i)ln tid stroju. 

Z Tfttaruni zbójockim, rachuj si<^ pod Kłeckiem. 

L«psz.i w doniH giodi kapusta, Kiż na wujnic kara tjutta. 



^ Polski: 
tumnliu Polonoram. 



— 379 — 



Co Włoch to Doktńr, co Niemieo to Kupiec, co Polak to Hełnuui. 

KaiiccUarye HcttuAńnkie. DzU pdki w Kaidej armii tnaJH ArcU- 
wa i w pomąclko otrajmanc akta woią za BObą— jest w nicli liisio- 
rya ich ćwietnycb i smutnych k«ów — data założenia, Emiany nazwy — 
są lisly iaiieniic dowódcńw, kompłcty Officorńw, inwentarz wlasooftcl 
i efekitłW pułkowych regestru wydatków na bron odzi«ź konie i t d. 
euty. wyroki sądów wojennych, Postanowienia władz krajowycli kom- 
maniKOwiiDe dow6dooin dla HtuHowania si<j otc etr„ etc. 

Maaialy kiedyś i»tni«ć jakicó notaty regestra I spisy Pospolitego 
BuBzenja skoro \Vojewodowie Kasztelanowie Starostowie w końca mieli 
obowiązek sprawdzań cyfrę zbrojnego Rycerstwa na potrzebo (wojne) 

Ejwolanego — a głUicż dań tych regestrów szukaj? Oto— w Metrykaon 
OTumiój i Litewskiej, w Sigiilatoeb w Aktach KomntiHyj Woj»kowyc]i 
znaleić aic to wseyntlto możo, hu w tycb ostatnich były Wykazy osób 
służących wojskowo, Inwentarze Anwnalów, Listy kontfult wojskowych 
rditnych stupui przez D»w<i<ieów składane, albo w Arcliiwach Akt da- 
wnych: w Kiaktiwic- Ktoicath l^adorain 1'ititrkowio Kaliszu Sieradzu 
Płocku Łoniity Siedlcach Lublinie Warszawie o ile nie zoet^ te Ar- 
chiwa złupioue pr/^z Bzwediiw i inoycłi nieprzyjaciół, allw od poforów 
zniHzczone. Tam x pewnofioią znaj^dą si^ doknnienta mogące dekawoM 
nasz^ zaspokoić i rosja^niu niektóre wątpliwości |K)d wzgłędeni organi- 
zac^ wojennej; musiały te^ chyba iMnie^ Kegentra Hufców Nadwdr- 
nycfa Pan<^w i Archiwa czy tei. akta tyczące tii^ Milicyi Zamków^, 
zapasu broni i t. d. 

Juźlo woRwle rozpisywać się Przodkowie nasi unikali, z tem wszy- 
Stkiem bez akt rc}:estrów inwentarj^r i pewnego rodzaju Archiwów na- 
si Uctinani otieji^ stij nic mogli — uiutticli k'>iuecznie i>6d ręką mieć 
i Kancellaryą a jednak iaducco prawie niemasz ^adn kogo do pióra 
wzywali w oboaich, gdzie mc nez korespondencyj nie obeszło ftj)rze- 
GJei i wczasie pokotu musieli m} znosić z Duwódeaini Kegtmeniów Kom- 
tuendantauii Iwieruz Strażnikami Oix>inymi i inną Stanayzną wojsko* 
wa — wypadło im polecać wzglijdom królów dobrze zasinżouyeh na 
polD bitwy, przedstawiać do akartabollała (szlachectwa) i t. d. Skoro 
niemasz niizwy Urzędów Kancellaryą wybranie obsluKUjących trzeba 
za tem przypuścić, io sobie sami Hetmani zdolnych dobi-^rali Sekreta- 
ny i Regentów Kancdiaryi a przedowszystkieni godnych zanfauia 
i wynagradiuili z funduszów do swoiój wldanych <ly!tpozycyi. 

Autor Histoiri PoLskićj P. Micnw IJobrzyuski Profi-ji. Uniwersytetu 
Jagiellońskiego i OElonek Krakowaki^ Akad. Uniiej^t. znalazł w ArcW- 
wnm pOTuanskiem za nnikaty i hiale kruki liczyć si<j mogące dwte 
Ksi^ Aktów Obozowych W-twa Kaliskiego i Poznańskiego ^zle po- 
mieszcaone są regestra elawającyeli ilo Posiwlitego Kuszenia na wypra- 
wę przeciw Wołochom i Tnrliom U97 i 1198 r. i na wojn^ Czeską 
W74 r. kiedy naszego Kazim. Jagiellończyka syn pierworołlny Włady- 
sław na tron OKskJ jwwołanym został i słnsznie w Płnnnikowych wy- 



I 



— 880 — 



iUiwnictn-acti łtL(torycxnycb postanowiła Akad. Umiejętaiwct Krak. yrstei- 
kio t«g<> mdxaj<t dukuBiuuta pu^iUkowa^ 

S^ ju:^ d-ali i w Muzetuu tiwitlziuskiego ogloswue drukiem kopij 
ItithiW z Arcliiwiun Uetraafwkiegfl ktńrycii oryginały poniada P. Zyg 
Gloper f ottlaiiiaJiui, iDilo^tiik uarodowycli pamiątek — tu objtjtti ną 
^ uft imituźyt-ńa wojsk oócieanycJi, co bos zeEwofónia noutralućj K*pt^ 
ciągle Btij 8unly |k> oaMj jej przestrjEcni i zabiegi o k«mm<; \k> mnim 
Augusta lll-^o do ktin^ wiulycbal i Hutnuu) Jan Kluuiun^ liniuic' 
a piVrc2 tego z nich dowiaimciiiy siij, źc poufnyu) tego/, 
byl HiCKne mu otWany X. Hctamki co po rjot-kt! olijal < 
cipodycyjj l*rot»os«:» Goiiia.iUki w końcu B-p Praeoiysjski. Tylko si 
kac a cierpliwie mikaO to się z iwwno^i)} ziuudicis dnio jcskcza ir^\ 
deł i dokanientuff a Kamgloua prjKftzło^ naiiza biatorycaiui da aiij ze 
itciD roijaćoić. 

Koszary wojskowe. Nie potrzebowało ich Pospolito Raszeoie 
Mllievą i Nudwonio Ilnfoe iiwojc rozmiiMzezali Pauowie po zamkacl 
i dooraeb prsyli^yob. Służebne wojaka Królowie pod bokiein swoioi^ 
tatymając lokowui Mpewne niegdyś w Krakowie a póżnićj w Wania- 
wic w obrtjbio zatnkdw gdzie rezydowali. 

Nąjoruny źuluiurz im skońeioui^ wyprawie rozwodził Hiij i lue tr 
Bzcswno siij wi(jcćj o mego, ale Ła Augusta 11^ kietly już regali 
tworzyło si(; wojsko musiały być dlaii jakich baraki i koszar)- i uieit 
woduie były to budynki drewniana dla tego iadeii ich ślad nie poi 
stał. KoKactwo Grodowe na Ukrainie w Oierkaasach CiAchrjmio i Ka 
iiiowie w niewybrttdnycb Diiciiułi} aiij budynkach, tak samo na cald 
linii KreR»6w z drzewa i ziemi budowano stajnie i izby (komoi?) 
lokacyi załogi i koni. 

Nujdawnic^eze chyba w Wawzawic były Kogwiry Kaziuiioro\ 
pirinić) Kadeckieoii nazywane. Ujajidowsliie {Jawłowskie) są x ei 
st Aogoata — pr<W tycłi, znano są tvlko Mirowukiu Działyudkie i ; 
pieiyńskie aa Wielujiolu, Gwardyackie w kieruuku Bielan. 

Weterani (Inwalidzi). Krysztof Wiesiołowski Nadworny Marat 
Litewski iiiegdyŃ ddedzic Tykocina Da Podlasiu ufundował Szpital i 
Wojskowych stanu szlacheckiego i Ustawa dla tegoż przeze:^ ułożona' 
r. 16S8 p. Sejm zatwicnlz^mą została. 

Wnuk jego po kądzieli Jau Kletueo!^ Branicki podupadłą t^ In- 
stytucyij za. wojen szwedzkich i tylu innych klę^k ci> Hic na 1'Lraj zwa- 
łiiy odnowił i z lego Aloinuatu (alcrc żywić) korzysuJo odtijd" 12-tir 
zasłttżonydł wojHkowycIi kalćotwom albo staiYt^ią niedol^^nij dotłuii^' 
^cb. Szkoda, że za tym przYkladem nie ptuizli ludzto m»jij<'y ozeii 
rotporzndniić a przyiiajmuićj mc mumy wiiuluiuości o inunyob w t>i 
duchu tun<iacyach coby siij bardzo przydały były. 

Kiudy nasza szlachta w XVI-tyia wiekn nastawała iiab'i 
kony duchowne między iimemi jti-opunowala aby pcwoa część i' 
i aposażei^ Jako pauis bene mcreutlnm dla zasłużonych wojskowych 



^^^^P 861 — ^^^^^^^^M 

obdatonydi wiekiem albo kaleotwctn dotkniętych była przcinaeioiui 
ale 00 tego nic przyszło; a i^lyby nawel Dachowieóslwo przystało by- 
ło, iriclkiu pytAnie Jakiby kierunek ten fundusz utrzyninl i cxytil>y m^ 
dostKTCa) tym dlii kt''irych liyl wyjednanym. Nasze lany wybrunieokie 
wńjtostwa so!ei'lwa wlodyctwa i liiyarr/fttyzuy zakrawały na przytułki 
dla i)i>dle|.'łych kalectwu wojaków — miedzy Gracyalietumi ua dworach 
wielKJch Panów byli tei i ludzie wojskoweco atauu a nasza dobrego 
serca szlachta w j^Muc nielcdmu zwaiia rodzmij nit! odmawiała przyta- 
leaia potrzebującej braci nie tekcewaiqo wojskowej dla ojczyzny wy- 
stngi. Na praeuAtawionie Iletiuanow nlcgli citi-^-kicron kalectwn na po- 
In bitwy wojakowi otrzjniywali oil królów pt-nsyc albo ua laakawjmi 
chlebie pomieaztoteni I)ywali w ten ^jwsółt, ie im niektóre funkcyo pła- 
tne po Województwacli Zicmiaeli i i'owiatach dawano. 

Nil! uchylały się i Zakouy od niesienia pOToocy tak zasłuionym 
ludziom a nawet obogie klasztory co z jałmużny iyly (Fratres mecli- 
canteił) przylnkły uotrzobujacvch ^iwkoja i bytu wojaków. X'ta Lnłw- 
mii^oy w łtzeitzowi« Da«i WUtoki} (Ruś Czerwona) zało:tyli Dom Inwa- 
lidów a poprzedni dziisclzico Ug^wie .Szpital dJa wojskowych wjłą- 
ciuiie który jKKiziSdziuń isluicje — w Zubrzydowicacb |w)d Wadowicami 
Mikol. Zebrzydowski W-łia Krakowski rtimtował obdk Kalwuryi Szpital 
i kilkunastu wojskowych miato tn wyfri>dne i)omieszczenie — w Oiinikn 
pod I.wowcni był Szpital dla rannych wojaków pod opiok^ 00. Ikrni- 
fratrów — w Jaz'luwcii fnndował Szpital Wojskowy Mikol. Jazlowiccki— 
w Nieświeżu XX. Kadziwiłłowie. 



Legiony. 

Wielka sttcyalnn rowołucj'a francuska ogłaszała program wolności 
dla WHzyfllkicb ludów i nie^- im nomoc obiecuji|C wlćwała jak:);^ nociiy 
chc i oluch^ w powodzenie uaazój Bprawy o ile ją sami z energią po- 
dnieść zdołamy. Mocarze Europy mając zwróoone tenui oczy ua wxbn- 
rzoną Francyą ał)H) czuwa^T niugiuli ua graiucach awoicb paAtitw albo 
wysyłać dla przytłumienia rewolucyi aiuicane aily żeby ją umiojscowić, 
a uafltępnie zdławić i dawny tam przywrAcić ponądeit. Korzystano 
a nas z tego Kajt;cia i nw-iarKnienia Irzwoh potcncyj — potworzyły sio 
na calćj <l;(wnt'j przestrzeni R-pl^j palryotyczoe związki aby eii; zając 
materyatną pomocą dla wycbon^ów i przy dobrze arządzonćj kommu- 
Dikftcyi [Kisypaly sio szrzerao łiojnc (ifiary z iiajdalMz^jeli krąiti zakąt- 
ków. Szlachta Duciiowicustwo miasta i większa czędó Magnatów brali 
udzinl w składkach po W-dtwach Ziemiach i Powiatach urządzanych 
a zacni Przywódcy przy«zl3'cłi oawohodzicieli krą)a szafnnkioin tego 
grosza najiiiimiennićj kierowali. 

W lym czasio wlaŃnie Naiwleon R<maj»arle co nie pod Tuloiicm 
odzaaczył 'l atanowewj uad Sokcyami Paryża odniósł liyl zw\ftie^.'.'«<.i. 



I 



— 382 - 



wyniesioti}' tłu fodno^i Jenerata 17% r fryatanjrm zoBtal wi Dyrjj 
kłorytttt w cbarakt«ne Nacnelncgo Woiicft do Włocli gdzie sr^s^ltwa 
waloK^o oswoboftni Je w) Anetiyi i iinrbon^lw, tworzy! nowe R-pM 
ćoutym braterstwa wciJutu z Francyą poląciuue i z nią wazclluo na- 
da) gotowe dzielić to^. . 
NftSK DflhniwBki nie tracąc cmm weitedl w układy z Nowa R-ptl 
Cy»U[iłń8kq i w 1TU7 r. Htwnrzył Lcgton Włoski z 5,000 ludzi jd 

wy«iiii;.'j /.yakai dla ntraooiiój ojo^yzny wjtglijdy Iwliatćra któremu la 
ńwictii^i /.ajHiwisdal pnjitŁhm. .J 

^^'kr•>too atasĄl i dnip Lf^-ion z 7,500 ładzi zloiony po^Ml 
wMztwem J«n«rałdw Kniaziewicza i Wiollior^i^. Elemont ^ĘM 
Lopoiińw flkladal sio x byłych Konfederatów Barskiuli z lud«i oo paU 
KoMliiftnką walczyli Polaków Oalicyjskicli, oo |K)rsacali anaf^ AuutryAa 
ką pod Wnmiiwrem i lilelassem, przez Froncnzów pod Marongo i pol 
Mantua już prsy odnalo uamych Lv^'ij na ętowę pobitycli. Kiedy Ld 
nony lutsze Już »iij odknaeca^ zac/^ly /o Hwietne) wiwagi zaj^clen 
Kapitolu zdobyciem twierdzy Oaety i ołii-ona Mnntiti dclcgowiioy pnw 
JCDOr. Cbatnjiioncta KnisKiKwicz dla zloicwia Dyroktoryntowi zaobjl 
tycb cłIo^^g^^'l iKt^ri>(lzony zuetiił złotij Hzabb^ 1 

Po npadkn Uyrektor%'atu 17M'.) r. Legiony nasu wcietoac zostira 
do wioikiisj arBiif'i rozdzielone na Legion Wioski |xid I>iihrow»kI« 
I Naddiinajaki jwd Kniaziewiezcm — w pc^enin Legionów zaAzia td 
ras wielka znuAua, bo ttkobczył się niedostatek oo uiij nieraz dawd 
oeiinć gdjri odtąd pnereły już na iold aliity; ale tćż za to v Tl 
wano je i zwykle wysyluuo tum, gdiie imjwi^ksze groulo n. j 

oie&Rtwo. J 

Widzieli ta dobrze i czoU nań Lugionikt jak kr%vią Ich euihljl 
a jednak pod gradem knl liozkiój ei^ polecając opiece bzU gditie rod 
kaz mieli i mimo przewaźą>ącycli czi^-sto sn.\ nieprzyjaciół w Iianicbud 
ocieczce nigdy uie iizukali ocalenia; ginęli gdy wyiuidio z rezygiiaeyl 
a wyszczerbione ^zei-egi w}'exck^jqcy zapeloiali kandydaci oo <d 
czasu do cnaaa nrzŁ-mykali nit; xa granico. 1 

I dla Nndmitiaj^kićj Legii ztuwiedło 8)oń<;e. Ikiataly 8ic w jd 
ręce nio bez knyawvcb bojów twierdze Kieł i flulipflbnrg — pnd łtrod 
bcim Offcnba^-h i &olłenlii«It]n z baletom w rijkn nasi cnocbylid 
szalę zwycięztwa na stronę wielkićj armii łndząc siij nadziejij ie tm 
im zasługi będą policzone. Chanipionet Kcilerman Moreau oddawitU 
należną w swoich ramwrlacb spramedliwo^ iiaszyra Legionistom ikm 
irząc zblizka na icL poświ^nie. Rzym za iitrzynianie porz^^iikd 
i atraży w obrębie Kapitolu wdzięczny podziwiał mijutwo noMwd 
ziomków — nwioncxouv od Uaui Moreau w :^ITa8bnI^t1 publicznie |HH 
znal. #.e w n.wnój ix>}owie na ten liold wdzi^csnośei Misiniyt f-'^i3 
pod Kniaziewicicem. I 

Nareszcie 1S02 r. pewna oz^ Leg^l unszycli wyabiną była nfl 



- 888 



"^^It^ San>I>omiugio pod Jał>li>nowskim i zaledwie '/« ' ^iW odduału 
vrńcila przenwtlzona j.ółtą febrą i knvn\vym z MurzyBami bojciiL 

0<i tt!j chwili roziłocr^ło się w Legiach KDiecli^enie — opuicił je 
Kniaziewicz a za ni»i wieln innych do ojczystych iKiwracali o^isk, 
8Ź znown trysła nadzioja p(>iiiyśuicj»z<5j dla nanNlu Joli — nxKVAk orij- 
i& meiistftwuł, walki przcrywaut- zawieszeiiieni broni albo traKtatami 
wyiiclnialy lat kilka ft a8zc/.ii|jlano w bojach nawo I.epio djjgle si^ od- 
nawiały do I6,llO0 ludri Kdyklcm i^grauicioau. Kiody narcssdc 
w skutek ^wictuycb uad PntHdaoii xwyeięxtw xdobył eię Napoleon na 
utworzenie szaaplego X-twa Warszawskiego^ j<:8z<:zt; pcwua ca^śiS na- 
azycb Legij musiała si^ wysługiwać no twtordiuicb zdobytych etatto- 
wiąe j^alogł i w IIisz|muii wiilczyć |>od X>em Snlkowi^kim. 

Świetno nad Anstryii i Pruseauii zwycicj^twa Napoluoua ikkI Aas- 
tcriitz (Sławkowom) Ancrdtact Jcuą uastr^ciały łatwą spoaobnoio wskrzo- 
siwnia l'ol8ki ch(i(-by już tylko ■/. ProwiucyJ przez te dwie polenoye od 
niej odorwaiiyrli gdyłiy byl łvńwcŁa« niLił dla nas życzliwość, po- 
winien bvl (>oswi*,'Cić Koaayi Torcyą, kt-tra dla wjiiwolenia i«>bratym- 
CĘTcli luttów z pod barbartyńflkiego ntądu i ncisku Purty tyle jn* pod- 
j^a kampanij taliy aiij moie była na zwrot jwłskich krt^ów zgodziła; 
u wskrzeszonej i do sautoieło(^ bytn iwwFÓoooej Tolsce nie pozosta- 
wało nic innego jak wybrać króla z pani^ącćj dynaiftyi Romanowych 
bo w tych tylko waruakaeh istnitó mogła i jitóby się uic dostała w rcoe 
Niemców icl)y ją zgennauiwwać mijali co im si^ bardzo umiejętnie udiye. 

Taka Polska potfiaona teraz iicislenii węzły braterstwa r. pobra- 
tymczą RoHsyą ])o zagojemu sio ran jakie jćj klijski wojenne zudały 
wkrńtceby dawną była udxyekata ćwietnoi^ i po smulnćm doświadcze- 
nio koniocznieb^ się odtiia lepićj rziidzii nmiala; ale dumny i zaśle- 
jdony powodzcmom mocarz na większe jcszozc ofiary nital zamiar wy- 
cii)gnąr ii.ir^id eo w Jego f^flzdt; uwieraył. Mai-zył zaimponować jait 
w Bcrliwie i ^\'iednin i w Nadnewiikićj otolicy ale od iywiołn i boz- 
prKvkhidui-j ollaniuści oaroda z lui^zŁwoni [Kiłąeinnćj sni^kauy urobił 
fiasko i wi^ystkie nabite nadzieje przepadły! 

Do roku 1830 już pingicm zajętych, już w wojsku jwd dowódz- 
twem Naczelnego Wodza W-o Xii,-aa Konstantego, iu± na Urz^łlach, 
allio wrcttzcio w charaktence Kezydent/)w jio dwomcfi uaszój szlachty 
Jcsiezo eic i Konfederat Itarski odnataid (sam znalem icli jeszcze kil- 
Knnastn) a Legionistów w kaidcui Uczniejezńia zastawało aię zebraniu; 
i jednych i drugich adorowano i sfuszm© połwŁano. 

Na 16,000 — 16,000 zbnijnój nity Legionów kilkaset joi eamycli 
praewinęlo się Offieerow a kilkonaiitu Jencrałóiv. Jakkolwiek wśrAd 
szczęku oręża i dąglych operaeyj wojennycli niełatwa była zajmować 
81^ piórem to przecież musiały być porządnie prowadzone retrcstra 
sptay^ i wykazy każdój pojedynczo LegEl, następnie Batalionów Kom- 
pan^ Szwadronów kt/tre przy m'płacie co miesiąc żołdu koniecznie 
stawały się iwd-zchnemi — w miojsoo ziiowa poległych i zmarłych 



- 3&4 - 



OfiłKrAff wst^poffali inni i ślad tc£o w owycli llstadt płacy zaobonfl 
Aą miuial. H 

Legion; niasialjr mieć akta i Arcbiwnm z nicli powstałe. m| 
porta o stamo Lc-gii pnez icb dowMców skladaue i liricdstuwiuuia 3 
airnnsu mo^ się tnuicS JesKCze poniemćrać. ^tlasinły być wykan 
polt.-e))'cłi i dla cii,"iiucłi ran 7, Bzerc|{ów ubylyt^b, łw tegn nawei e^ 
souki familijne i prawa eptdkowo wyma^-aly — podobno Dekady flo- 
dębskiego oblamowały od exasa do czaen wumLankę o i^jltis-lycli i d 
po oddaniu winno^ Eoidudzo boldu polecali iu^ inodlittTom w^] ': 
wareyiKców broni, co ieb pneiyli a gdsiei si^ tego dsia dos/^u.-. 
mojina? 

KoicprOHieai albo spocKęli w taogiłacb które na polwjowiska 
rta UByimno albo wzięci w ui«woIq (co się rzadko przytrafiał.j> i 
sknutY T.» krajem now^*nii«tT.-ili — ci zaj co po Hzińtalach Wdkn 
ran cigillucłi k<jucxyli cbwalL-buy żywut ^wbaui byli no cmentara: 
na całej |)rzestr/.eni Europy ^dcie płuuiieii wojny di>chu<lzit, a na 
ki i napisy zapewne r<;ka nionblagaucfio ciana zniiuczyla i z.a(Hrła 
u moic tu i owdzie w kKit^cb kok-icinjch figurują imiona łycti nn 
azycb zucnycb wojaków zniartycli po za obrębem kritju i takie al 
Jtejścia («ep'nltniy) byłyby dziś ula rodzin nio jnż tylko ilrogą patui. 
ka ale chluł»i) i zamczytcni ^otbiyni w używanych dutąd herbach 
wej na tarczy dy»lyukc.vi (wyrcKinicnin), 

Nnpiileitii r, wyniesioiienii teraz ńwieito do go<ln4^i króle 
Elektoi-anii i Xiażt;ty chfial trzyniuć ua woday Proasy i Austryą ol, 
zać BL-li!obriil bo powoluł do r£i)<lów Xic8twem potomka SuAikiój dy< 
IUi8^ jiraez KoDstvtncyj} 3 Maja 1791 r. za dzied^ieziuj u/.aa»ćj. 

Jakie mi nua) Naj^>oleon dabize WK^Ii^-dem ziau zamiary i plaof 
z tiim aię nikomu nie zwierzył, bo też (o zależeć miiUo od powotlzcnis 
onjła, politycznycl) nkladńw i nie dających się z góry i)l)liczyć kou- 
binac^-j; tymł-załicm LL^giony nasze rozpraszał po WcstfaUi, iw twit* 
dzneb w granicach I^niss orężem zdobytych, i ma swego oloezeuta, 

KiaW Kię jujt acx ma^ ozijHĆ dawnego Łerritorinm odz, 
uzyli^ kietly siv jut miało grnnt |rod noganu w nagrodę; za po: 
nia i dziełu o<hvngi i kiedy eiągle odnawiijące si^ koaltcye zbiti^ 
przeciw Nap'łlconowi siły jego wyvxeii)nji)DO nic tlawały nadziui i»\ 
vryii6 mńfct górą z tej niorówufj ' walki czyli nie ualciUiio nam sat 
dzielnic teraz bez opiekuna wystanit^ stanowczo się na stronę KoB: 
przerznoi<^, i porzni-ić rolę najemników Ih* takt teraz przybit.M'aó cL 
mkti-r zaczęły nasze lx-^iony i dla tego wła:4nie opuV'ił Je Kniazi 
wicz wraz z wielu innćiiii i clicial tak ^amo zTotmr zniechoeony 
ttrowtiki a Koi^iiLizko wzbraniał sitj przyj:)!: dowó<lztwa. Z mieyr 
NaiMlcona inial jakieŃ życzliwe illa uat ZMUiiary Cdsarz Paweł 
imierć wykonać tuLi icb nie do|iii.ściła. Temu jwlaczeniti hti; dwi 
bratUłcb ludów K])rzyja6 m^ zdawał Napcteon i ua dziedztczną liui 
nowych dynantyą się Kgadzal, ale odauipil, jak tylku obok tój kom 



— 385 — 



nacji politycznej podnióeł Ga1>iiiot PoteTsbnrpki dswiut Daki-eńlony 
projekt wskrjŁeiweuia Cessarstwa Greckiego e*yli WMobt>(iuio-E/.>ui8kiego. 
Codaiz AIcks»iuler iu('>gl był ffEgl^leoi l^olski plany sweco Ko- 
, wykonać — umieli go dla u&a {Kizyskaii XX. Citartoryjski i (Igiń- 

Tnuiiiił priy]tttśi;iii, 



ti, dla cieen jednak do lego tiio pr/,yl'.'żyl ręki? 



icijy sit; dal powodonać XX-oni niilgiiiukini U> M 
caal Bic zdaniciii jit-wiujiu i wolij utauuwcsij — otui rmujraftć eiłj nam 
należy w priwsisloki i 2bada<; e^yli nie po na^sćj stronie winy tego 
dKukać trzcua — p^jbiiejszy citas odkrył ie zreflektował go Karamzyn 
historyk oo stanął na «cl« pariji uaiu uieiłraycbylnźj. KońciusKEO 
ir Ameryce przesiąkł hył na wskroś re[)ut>iikaii9kienii zasady i te pra- 
gni^ł u iiuH kuuiL-czuic pnuiftEczepić, a widząc, ie Bi<j to iiie powiodue, 
pozostał bexcKynnyiii. 

Bardiw być moie, Je ciiyhil nasz zacny KościuBsko co nie wyży- 
akał cłiwiłi ktura si^ jtiz itiu ix>wt<')ray!a, ale kti> zresztą togo dowiesi 
iwlrati :teby urn zareat zrobić ua potlatawtc ^nititownćj; tym czasem 
nie spnszcicajtuy z uwag;!, i6 miał sknipiii złamać dane rycerskie sło- 
wo bo zaijewuil CiMHarza Pawła ż« już z orijżom nigdy nie wystąpi, 
» choć się dał złudzie szumnym programem if-ptćj Flancnzkićj, i wie- 
rzył w świetuą Napołt^ona gwiaul<; iiie cłicia) zepsuć sprawy ani jej 
hrać na swoję odpowiedzialność-. 

Lcciony /.ateni, były zawiązkiem ważnych dła nas nantępstw — 
i po zafatwieiiin naszych niepr7.e<iaw7U0iiyeli prettinsyj, m6gT trwać 
dłuższy ud wszystkich jKwijdauy i iiii;i;aiiiąoi>uy [wkiij tak potrzebny 
lila zagojenia ran po kmawyeb bojach i kl(;skach wojny. 

Siowuinioj do czeco iluii dopićro wzdychają jniby iaq byli zdij- 
Kyli zlat: \%-^JŁ-<Iiic rudziiit^ zanim Niemcy do taktćj przyszli potęgi 
i siły militarnej żeby dńh tomu gotowi przeszkadzać. 

Lady słowiańskiego i»cxei)n ^vlłoc»>ne klinami poniicdi^' Niem- 
eów i gt?niiaiii/.owaii<: na gwałt alłjo madziaryzowano jako to: Czesl 
Morawianie Kasznby Pomor7.nnie LnJyciinio Pielący ^^rlwwie Słowacy 
Chorwaci Daliuaci dopominają się jłraw ftwoiili a miauowidój używa- 
uia z całą »wi''>o<ią przyrodzonego jcjzyka w KoŃcicle Sądzie Szkoło 
i Urzłjdjde j>o3zaiiowaDtii ich wiai'y tradycji i dorobków cyłvilizaoyi 
ale to zjednoczenie czyli ^{jwiaAszczyKua bez krwawego chrztu czytt 
Starcia ai^ z luuiiueekn rasHą chyba aU; nie obejdzie 

Kie pokostuje uain (Izis tylko ojdać »i<i szewrze pracy ekono- 
niicznój i ntnysiowćj i wyczckiwai' nn lupszą doiij, której praoUftwit 
już hi' ' ^!ić zdaje z po za uigly za klon} przyszloić się ukryiva. 
SIowi;i ..ta to cala i jedyna <fla mie, powtaraani, nadzieja. To, 

co dziś (iiiia Galicyi IlalMiliarfrBka dyuaHtj-a, może na żądanie Niemiec 
i z któremi eic zlączvl;t, odebrać, może być i saum nawet w krytycjui^ 
chwili itpui*zc«iną oti BprxymicT«ńca pod które!i:ii tnli si*; opicktj, złe- 
|iiana z lak różnorodnych żywioltiw eiaglo w cłiaotyczuyni zostiyąe 
zam^e — alboż i nienicy, co daiń ctJćj uupomyą Eurojac ^isła i szcza- 



— 886 



|I04| 



ra{ 



B|l« 



ra sklejft jeilnoW? — PruitwifiUkie tcmiencyo lę spnjnie , -., 

zdają. li^di. 00 bijdi przyjdzie się Siowiauuni w oi(.-di<lułutJ} \>rij- 
itiitośui aaienyi z Oenuanami, a lekct.-waitone kumł nic albo 6cie:ś>ii'>itr 
w prawach i taryfTami ocincmi wyzyitkiwane ilziA iane puteucye wcn- 
leby aiij o losy TeulouAw uic troezeżyły aiiihy ręki ijodaly. 

Jakkolwiek zadanieiu mojcm była i Jest Polska pn[*<łri>zliioMwa, 
porwany wirem t!(>cujc^'cb się myAli i kombiiiacyj nio anuałcni zs|ia- 
nować nad piórem i sięgam po za tę grauicę, uic jtiż tylko dla tęga 
łahym się z Tuoją wiarą jwlityrzną ódkry), ale skłauia iiiuit: du lv- 
d«iś i)nŁez ogu! i»l*!lligciituy przuwainic wyrobiona idea, 4e na S 
wianszczyzuę i¥)!aoziiie liczyć tmoba, i ^yt)y. Iw i to się luoźc xA: 
nyi. cbcieli nas mlzii jacy nieupodziewani Protektorowi* losńw uu 
szycli i olironc praw namycli chcieli brać w swoje ręce, aacliwiać 
nam nie wolno, ale wytrwać w tćj n-itTŁC ualciy. 



Dodatki i objaśnienia- 

Kiudy KaiKilcon w 1802 r. cz^M Le^onów na^in-cli nttkomciKU 
rował do walki z Mursjfnaidi na San-Dommgo, opufieil je Kuiazicv~ 
% wielu Oiriceremi, zaraienal to£ aamo erobić i Dąbrowski nio cL 
być uajenmikami {Coudutieri) dla jego posługi praeciw iuiym , 
dom, i to go zapełnię dojiiero skłoniło [wmy«cć o IVlBL-e przy 
szćj zdarzonćj sposobnośei, eo lei Uiistą])tlo w r. l^K)(j. 

Ctissarz KoHHyJski Pawol IIW r. pr/yJul zaBzczjI i trtal 
Mi8tr/.a Zakodu Maitaiuckii-go co poniczal obowi^iKk wakzdaia z ND 
momemi i obronę od ich iicinkn Clirzew^iao i miał zapewne zaoib 
następnie z odbudowana prz^z »iebtu Polaka wespół uderzyć ua Ta 
cyą Którą Już oręż polaki niejeduokrotuio poskramiał i ui,>kal, ])cwd 
szeiercgo udziału ze strony naszego narodu co się za przedmurze 
barbarcyńfłkiego Wschodu uważał i był uważany, a w końcn 
W8zv»tkioh pr^eeteż mimo tych zasług optii^j»vx>uyui został — zu>łcz4 
na Śmierć tego Monarcliy rycerskim tchnącego duchem imiweczyla 
plany — niestety! 

Acz nioriło skołatano i pobito Prussy pod Jena i Auersincdt Jed 
cze w pizymiorzu z Koesyą i Anglią były pri^żnemi dla Nanoleu 
i ten dopićro po wabnSm nad niemi zwyeięztwie \vx\ FrlwUana 
o Polsce pomyśleć bo mu w tćj stronie now^J sity |i " ' 
i zbrojnego poaterunku. Na tćj zaamizie pny-cywal K 
cognito jtMliiafc) a mm w Puzuaniu i w Warszawie do Ućlirojt^uiii »ic' 
spiesznego natMl nasz zacłit^al, co te^ i nastąpiło. 

Bliłyscjwa jni silą oczyńciła Icrig z załogi pnwskićj i zjijętc ]ivi>.i 
nia twierdze, zdobyła, łtoztropny i pobłażliwy KiihifT GulHWLalor 
^Var9z. za czasów Prusskiob przeczuwając bliskie wkroctcnie nmiii 
froDCUzkiej zdał pod opiekę A-a Jćzefa stolicę i w uocy po eio 



ruBzIu eic Pniii^akón wynloeła. Z E&btcrcm nc»iivio ei^ naród rozstał 
bo zaslugiirał on to ta wezech miar — a {)rEekti]>ki Wuntuiwskie zoa- 
ne z patryotymiu ncbodziioe ostatki armii PrusekK-j luiollaiui iicMJly. 
2alo<l^vio n^Joctiał KSłilcr i inust jul sobą apalUi Pmsiiac; przednia 
strai aniiii Iruncn/i^iej {Md Jeneruieiu Milhaud wee]>6l k oadualiim 
konnycli naszych :>lr/A!lców pod Dziewaaowskim WGR^Ja <I<i glolicy z nie- 
til^'cbaDą c^dcj luduottci radomia z którą miiDOwuli i Uy się niiijazały 
a utislijpuego duia X. Jdzef z X-eiii Bergn Joftcltimem Muratem pod 
Wolą spotkanym i umczyśde przyjmin, przybyli. 

W o^ouziu KrasJńakicb d. li Moja 1807 r. odbyła «<; świetna 
i roirzcwniujiica r»]c«m iirocitystośi po^wifjceuia orłów i fibornpyi ]M- 
skith nowych, 'tych które Ijigioniści Kaohowali. X. Bis. AItłertrandy 
ocichrciwal, X. Woronic-n miał Btosowuo kiumuio a Lwi. Osiuitki uczcił 
ton pt(;kny obrzęd uianą niitjiygtkiiu i ndalną Odi). Bad był iiad/.trv- 
czaj Nanoleon z tego zapału w naro<lzic, zjiufania duń i wzr^Mitn .ujh- 
kicgo aily zbrojućj i pod Fricdlaudem »tauuwi^Kv (>iluii'Mfszy :K\vyficztwg 
/.awarl pokty w Tyliy 25 CzenTca po czeni atwor^ył X-two Wursjuiwskłe 
nie oddajijc Wflxakj.e talego zaboru Pmsskieii^o co było wówczas w je- 
go mocy, widoeKuic diclal nas w powmSj utnymuć lawialwści, do ouor- 
^czuie^ego jeszcze uzbrojenia się nakłonić — wreif7.oie. nie nfał mojie 
ożylibyśmy go nie odstąpili joźliby nas kniizono poróimć z nitu i riz- 
dziołie. 

Dticłi koalicfj Die zasypiał ani oa chwilę, IMlssj i Atistrya my- 
ńlaty o odwecie — trzeba było Namleonowi nowe staczać boje na wiel- 
ki^ pr/^trzcui Europy w trójkąuiu mii^dzy Del^ Hiszpanią i Włoctia- 
mi a prócz tego niweczyć zamachy stanu w Paryin. 

Tym czaaem Arcy-Xiąie Aostryaoki Ferdynand nachodzi Xicstwo 
Warszawskie ntału tum t>ariIzo zastając siły, bo Jo sum \ai>olc<)u roz- 
proszyć i rozreució musiał ]k> za jego obrębem; z tćni wszystkieui Arcj> 
jciąio cofać aią mufiial i wystawił na gli'at^ pewną czoAć żabom polskich 
Prowinoł'). Jakoż, aaprououowala Amrtrya, przyrzokując, xc jtózyska 
ilo tego planu i Ko«9yą odbudowauie Polski byle zerwać z Napoleonem 
cłicial naród, ale pmnozyc^-a otłtzucouą zofttala. 

ttoku 1810 mądal Ce«sarz Alusandcr od N^olcona gwarone^ 
to tuą jai X-o Warsz. nie powiększy, a ten nawzajem ie Kossya nie* 
bodzie si<j rozszerzać nowo zdobytćmi Prowineyami PoUkieini w celu 
odbndowania PoUki — tak wiijc ])t>w8lala rywalii^acya o nasze losy 
ini^dzY dwoma mocarzami. NapoIoDii przenikał że wzmiKmiona polskim 
iywioicu] Boasya bez zwlukt rzuciłaby si^ do wyswobodzenia pobra- 
EyniczycU htdów na iłólwyspio Bałkańskim czego wyglądały i nadzwy- 
eząjby wtenczas urosła JćJ jwl^ga. 

Oddiyąe Obwód Białostocki Cosa. Ałesandrowi iióiniój Tamojwl- 
ski chciał sobie zjednywać Kossyą Napoleon i migotał nadzieją że jćj 

filanu odłiadowania Polnki odstąpi ale zajwwno dopiuroby tego dozwo- 
li gdyby siq juź bez pomocy naszćj obejść musiał a ficisty z Itoseyą 



— 888 — 



wjitSE aic(Hibi«io im M potrzebsym. Przed kampanią 1812 r. cliciil 
Napulecm potriijksitjrć A-n-o Wunz. rcszti^zaborn aastrya<'ku'^i otMuJife 
w Kambii UljTyĄ— i w tym pcIu ogloBzoui^ była Konlcdcracya Napado- 
wa z woli Napoleona Jo ktńn^j X-żc W arszawski preystąpii; ule po 

Aiąio J6Ź«f uasz po raz dragi byl kuszonym ź«by Francyij jw- 
ntncil, a pruszcdł ca strontj Itosttyi, ale ani Wód2 ani wojsko iiiu t^ 
dzitn się na to, ctio^ oaai ni<i£owio stauu ck^tcli tym oposobciu im:' 
w»^ losy narodn. Przejęty na wskmś ryoerekiemi saaiuly naaz xaaii 
X-ic J^ef otlrzncit dcsk^ iM^lenia krajn nie chciał mimo przedstawian 
Matnsewipza MoBtowskłogo i inurch przeiiiowicriiyi; sit; Xapr.l(- 
i dotiTij-mal mu wiary wran z arnĄ powką a iirMwi(ii\iąc jhkI LiiJ-f 
upadok bohatóra oo traąd losami Pinropy, w nurtach Kfetry auiiuri- dli 
siebie obrał — ocalit tero poświ^cnicm m% lionor narodu i Hkalnuti imię 
rodu od Slan. Aognsta cioć w ca^i octySeil — wr6it« cyganki ie w 
sroki zgiuio, upramlidla s\^ — sroka po niemiecku elMer. 

Po odlatuił-j klęsce Naiioleoua iwd Watcrlo X-two Warsz, iiajiMD- 
plone pr/.oz kongres Wiedeński w Królestwo Polskie uuniuuioue zostać) 
a wierny do końca Napoleonowi ajirzyniierwjniec Fiyderyk Augiutl ivm- 
czoą GSi^ Saxomi iitmcił. 

Oprócz wskazanych jui wyićj miejscowo^ Legiony nasza odziiA' 



czyly sls « (Kiwagi i nicztwa piHl Toledem Almonacio Ocaiioa S.itib. 
Eo^fTati-'* Kl-Calzas. Maria Bclcliilta Dar«c'ca, na Pftlwynnie Pireiiej^iiiin 
We WlosMch: pod Angliiari Eimiui Fcllari Maf;liaiii> Civrta Caatcll:iii.'< 
Garigliani Neapolem Leguano Uasnano Arezzo Migliaretto Cniii]>i<i irił 
Yezzano Santa Yittoria An|aato Novi liotiio CiiHte! Franco. W Niiiłi 
czech; pod Haltenraheim Hiielist noclistadi Laofcn Weis Linz Frauklar 
tem Treewem Hulmcm Ostcrode Nejdenburgiem i t. d. " 

B7eki Ren Iłiu Saltze bez trwi^ i namyaln wpław przebywali 
Dttsi w koniecznej potrzebie 

Po<! wjfgl^lem reljgijnijści i nioi-alnofei świeciły nasze Lc;^c praj- 
kładem — nie wrtydrili siij nasi Kyccrze i starzy i młwizi pflciiTzs 
.poełówj Bzkaplerzy i poSwięeoiiyeh medalików — na klęczkach 2 plac/em 
* gorąca mwllitwii w Loi-ecie (Pai'is. KotłC.) przed obrazom Matki Ilu- 
kicj cudami Klyuijcym polecili sii,- Jćj opiece i zabrali jako <)rvi^ie na- 
rodowe pamiątki zloźont; lam pi' odsieczy Wiednia pr/oa uaazego ,! i^n 
Ul-go — p^a^iz dotłtal sit; słuflxnie KoiciiiRzce a Cbor^gwie od )i'^(/.(iiL_ 
naszych Le^i')!!^^' do Kraju iir/yuicsioiie jako drotrie relikwie przy} 
i nftzauowane zostały. Gdy bvla 3l8xy Ś-tój sposobno^ wyslucliaft « 
czący tego IjC^ionii^ci dt>peluiali )X)bt>J.ne pieśni z kancyonałów w [ 
Blum i łacińskim jciykn śpiewając na nnti; wttskiegok ościola; a takie 
szanowanie wiary ?jei ubrzc^lanj i wiązało icfi /. Kntjeui ( zicdiialo ivn-jiz<>Ji 
łaskę Nieba Iw uwiwiczyii' Kasbigt;. i)o tt'' 

wymeśli lUtTiiuto udWilj doluwali Francuzi 

i pragnąc oslawitS naszych wojaków jnż przez ziiwlrowi:, jua ż« im 



gioay nuflze teraz zawadzać zaczęły kiedr się spokojnie akładać zacz^ 
fy. wzbtiTzoau pnH.-(Uuti] fiilc wszystltich wawtw nuroclu a Napleon skro- 
lue swnje koroot) nmei^czY), 

Nftpoloon. jak gtlzieindziej, tak samo i n nas postąpił. Marszał- 
ków 8»uicb 1 7.a!i\\xionyc\i Jeuc-ralón- zuaczuonii nairnKlul duuai-yami 
s dóbr narodowych. ltevout X-źe Aneretacdt dostał X-two LonHckie, 
ŁaQU4.>ti X-żo MonU:ł)ello X-two Sic\vicrHkic, Nej" X't%vo Sic-Iuufikic, VicWr 
Free^lł^ci. lk*j<4ioT«8 Eru^wic^, Bortruiid Sowł B«rtluer lA^fcbre X-:^ 
Odańgki dr'br/.e bvłi i wspaniale imszytu koaslem uposażeni Im len 
ttpomitick pr)M:«iło 20,000,000 H. wynttfit — to go 8aiiu:in> wtaśiiie póź- 
niej zgtibiu luiału, ocgo Jeduak niu iirzcniluiąl, bo ozdobieni wawriy- 
uami za rycerskie czyny g<iy do wielkiej doszli fortuny ci wyi-obioni 
przezeii łwLalcrowic zaczijli sobio pr/ykrzyć cii^ikiu trutly Marea i m- 
pra^^li iiźywat!' daruw szczodrego łosu zdała ou szczęka orc£a. 

Nasz tei Zajączek otntyniał Opatówek — Ił^browski Jan Henr. 
Wuiogórę a X. Józef Wicłouc w Fmasacb Kiólewekicli — te skromnioj- 
SEC daleko donacye EapenTie itn eic dofllaly tyłko dla teg« aby wyrz4^- 
<lztiuą krzyw<iij Krajowi r,iagod5!ić. 

Ccssarz Ałexundcr Jcazczc zii ezuów Katanyuy wysTauych na 
Sylłir Koiitełienitiłw Bar&kich nwolnił i wracf^ącym z Legionów amne- 
s^c udzit-lił — Prnssy, acz niechętnie iwazly też za jego przykładem. 
Aaatiya.Mii^^iaŁim- głaśk^, danuio icłi orderami i tytułami, ał6dez«r- 
ten>w z armii do Legionów za iwtrrotem do Kraju nadzwycz:^ surowo 
kArała. 

Pienvotjio X-two Wansz. ut^Yonsouc » odebranych Prnssom Prch 
winc^J miało obszam 1850 mii p a łudno^i dwumilionową. 

X-ite Jńzef uastijpnio iKKI uiił D X Knsi CzerwoHiij (Galicyi) oiłzy- 
Błcal i «-3]>ólnc wyjednał dla Xi^twa z Anstiyą ożywanie Żup Wielic*' 
kowskicb. 

Legiony nasze lł^7 r. wrócilj' pod Kajączldem i Dąbrowskim — 
a odtąd ua onele siły zbrojućj uan>d<jw<jj aia&ąl X-ie Józef. 

Legia Włoska sklatUila się ł 7 batalionów piechoty i juirkn artyl- 
leryi. nuddonąjska v. rółuocna albo i Ruńslca z 3 balał. jnecboty kił- 
ka szwadronów Ułanów v. Lancierów i parkn artyiłcryi co rasem od 
15,000 — do 16,000 głów czyniło — za powrotem do Kraju te obie Lu- 
gio w Nadwiślańską zamiomoite zostały. 

Jako materyał do obszerni eJ3z<ćj dzi£ iiieioryi Legionów mogą po- 
tłniyć: Pamiętniki o Leeioiiaeli Jener. Kaziit). Małachowskiej. 

Żyt-iorya Kiiiazicwieza — łiył publikowany w caiiżci HGZ r. w Ty- 
godniku llltiatruwanyui — mosi byó oryginał. 

Amilkara Ko^ii.'<kie^ Jener, n^ikomnienia Legionów Polskich 
i Paiuiętniłd te^oż, Henr. Dąlirows. Jenerała Historj-a Legionów Pol- 
skich we Wlosziich po franciizku — t«B rękopis złożonym był Towarz. 
Przyjaciół nauk Warszawskiemu. 

Jana Uraumcckicgo Pamiętniki r. 1S5S wydane w Wilnie oraz 



- 3yo - 

LUtjr znakoiattycb PoIakAw, do historTJ Legionów Polskich objt 
arcyroiiic Kfakiiw ISISI r. 

Żproi TjmI. KołScinotki \irwi J«ner. Fnmc PaazkowBkiogo. 

Piimif;tniki Wyhickiogo. 

PaniitjUuki Jaiia Cblopiokit^ Pomcznikn T-go Pułka 
wojsk Cntneuzkiob s czua&w kjUDpaiiii Napoleona syimnij z ustt 
opowiadań pracz, jego gyna z portretem autora wy<lal Komnald Po 
reskt — WUiio 184*) r. 

Jenerała Wojeiecba DobJeokie^o W^pomnienm wojskowe — ' 
pTzyijeynok do historyi Legionów Polakicb. 

Leonanlu Chodźki [liittorie dcs Lu^ona Polonaiflos w 2 t»nM 
Paris 1831 r. prócz innycli jeswie jak iip. Histor. Polska T^' 
rawskiego — Jeiicrabi JiWla .Sulkow.ikiego Pamiętniki lii»toi'\' 
lycwio-wojskowo Poznań 1864 r. i L d. " 

Legiony były pomysłem Jana Henr. DąbwwHkicfW X-a Kle 
Ogińskiej Kniaziewicift Wyhii^kiego Jerzego (irabowskit-go Kamilu, i 
łacliowskicgo Dizuwieckiego Józefa KoHiuikie^ Aniilk. Paazkowsk'~ 
FntneteKkiL Wiclborsldc^ JóscJa i Józefa Kumieuskio^o — a pion 
łob zawjijznk stanowili, jak naRtijjiiije i. iV«nych gtopiii Óflicerowic z , 
Ko4cin9i!ki albo r^-cene 7. Konfcdcracyi BarHkićJ: Sulkowski, Xawe 
Dąbrowski, Eilja«ix Tr<:mo Adjtitaut Dąbrowskiego Jabłonowski, Wludyni^ 
StrKalkowsKJ Maior, i>el)owdki Konopka Kazimion:, dwaj bracia Ub 
radzimy DialowiejftKi OrabiiiRcy bracia, Micbat $okobiinki, Ik-i)iiiko Pf 
gadyer, Cliamaud, Rymkiuwicj'. ForuBtiur Axanntow8ki Cblopicki Jilj 
Oaroweki Zajdlitr, Haumau Utirtig Nadolski Podolski Kwiatkowski Un 
ko Guf^^niuuHH Downarowicz KoiiHocki Xiiwery Karwowaki Jan It(>j.nie 
ki Gawroiiski Fi^z^r Sucborz<cwHki SioniMiki Sierakowski Jcrzmanuf 
ski Zdzitowiecki Kc^iUki Bogiwlawski Kr/ilikiewic/. Moicirki Woliii^ 
Biernacki Józef Sztuart Modzelewski Kc<loI Kubylaiuki Jaknbowski 
Horaowski Miller Falkowski Czecbowski Świdomki Borkowski Kralcw- 
aki Wasilcwaki Szuukowski Kostanecki Pawlikowski Dziurł>a3 I>eiente 
Tómo Kazim. Wfjf;i«l BorKonzonowio bracia, Giolgmi Biegański Ilcbdoi 
aki Kamieniecki Krasiiigki Izydor Ź<^towski Kc«/.yeki Górski Ant. 
Oigrński Klicki Łazowski Inżenier, Dziewanownki Jan, Micliali^ki FollJ 
Brscchfa Lipczyuitki Zagóruki Hiomianuweki i t. (t. Za le^Houislii 
uważają się ci wseyscy, co walnzyli w Legiach Wioski^ Nadduus 
wreszcie w Legii Nadwiślańskićj. 



Lista Legionistów alfabetycznym porządkiem. 

Jeoerałowie: '"Dąbrowski Jan Hen. Kniaziowiez Karo! Strznlkowajj 
Karwowski Graiwwgki Jerzy, A^aniitow^łki Sokobiicki Michał. Karuiońid| 
Jan Łazowifki (Inźenier) Sułkowski Józef Biernacki Ji>zuf Jabłonowski 
warzysz Napoleona Vb szkoły wojskowej w Brieuno, Kosiuiild Amilkar Pa 



— Sal- 



ski Frań. S)orakoTvski Niomojcwslti Józef, Wielhor^ki Jfaef, Ms^acliow- 
Kiiziiu. Byiiikiofficz Franc. Dubii-cki ^'ujc. Kamieniecki. 

Dowódzcy Legii: Wieihor^ki Strzjilkowdki Karwowski Kosiński 
Pwdiowaki Grałiińnki (iMlcłwki Ijiwradzki MaIa«liowgki Bialuwiujski 
"Wjrszkowski KoaiBlnliiki Ryiukiowica Chanialid it(iK«s)awski CliloiMcki 
nwiderski Jasiński Zflgńraki Zawadzki Kouopkii—J^tkubiwski A\atiulow- 
»ki (!tL', dowiHlzili artyllcryą. liyii zajiewiit' [irzy Lt-friouuch x zioiuki^w 
Ku|R-laiii i Lijkarjic— zanotowanego ud Piuciiiskicj^ niani tylko Lekarza 
BnnfliaiiskieLTo Grygoruwiera i inni tu »aiuie«zczcju poclŃdzi) ze Sło- 
wnika Lekarzy poNkich ołKicnia gi^ wyiljyjjcego. 

W liSfii; Le^oniatów mkezCKĄ nic jeueralowie Bnrgadyery, Vice- 
Brygailyery l'uIk»ivTiicy Majorowie Kapilaitowio Dowódcy Bataliondw 
SBWiwhonAw Kompanij, Parkt^w Artylleryi, 1'orpcznicy I^odponiczniey CliO- 
rqżowic (kamlydaci unOfficerów) Wacbmisirw: Feldfcblowie Podoficerowie 
SierAańci, liajjrale i szeregowcy uie gij ta zainie^KCK«ui. Kto się iiii; wyio- 
gitynmwał x )>oHi:idHnia stopnia Officerskitfgow BarskićjKotifedenicyi albo 
K Kościnezkowskići kampanii od Mzcrejrowt-ji Kłużbt; rozpoczynać masisL 

Aniandowiea Amlryeliowicy. Wincenty Abraiiiowicz Ignacy At 
brecbt, AiUtwir7. Amdtowie Piotr i Paweł Arnold AsaniitowHcy traej 
Aronowicz towarzysR licrka JoiM!lowii;/-a — jVrcKynowsIu Wacław. 

Dialowiejski Bogusławski Jakób Blniner Alex. lir/x«low9ki Karol 
Bicrnawsoy trz«j bracia lV)row8kiBcr|i;onMiuicU dwóch Itiegaiwki llardzki 
Ro^lcmps Itrzcchra BitlaiiowHki Hudzinwwitki Bki«yiiski Boguccy Ignacy 
i Kajetan Barto«zcw)C2 Bębuowscy Berent Bitilscy dwaj I{obii'ijkt lioryMlaw- 
8k) ItaliiiHki Kajetan (po<l/ielii) los Napoleona na wysjiie KIbte} Bitln- 
wecki Bialkowuki Antoni syn Koutid. Barskiego — Bianacki Jan le- 
karz Bycliowice Jóscf Brzi;/iuiłki Bronikowski Ak'x. Bnueliański Bro- 
nioki Kont*. Baraki liadurski liakkn BnII Biilow Bulryu Itulharyn Joachim, 
Rcłdowoki BorkowiM-y dwaj, BnKlziuski Audry^jBiiwiarclIiBouarBoIcsta 
Borakowski ikirtkiewicz Buruiiuki Bulcwski Bcmalowieite Bmcliocki 
Brzcaki Brannowie dwaj Bayer Bem Józcfz Konti6di;rat^)W Barskich Bała- 
kowaki Koiist. Bertrand Bobm Kac^wr Bielicki BierzyfiakiBaum Lckare 
Bittner Błoński Bo^-atko Wawrzyniec Bogdanowicz Bartniański Tomaez 
Broszkowski And. 

Cbamaud Czachowaki Czechowski Czarnecki Teodor CJiyżewsig; 
Cieezkowski Cedixnv8ki Clilopicki Jńzef i J»n CicIn>cJti Cbiyęcki Antoni 
CbociBzewMki Oh<nlżkowie (.'ałkowski CicapaUki Czyiiski Chylewski 01- 
kowsUi Chorsewski Czajkowscy Czapski CHelMki Celiński Cbelmońaki 
ChmielewHoy Chrtanowscy Tad. i Woje. Cieniniewski Cwicrciakicwiere 
Mas. i Leon Czaki Mikohij, Cywiński Ign. Ozaruomski Frań. i Piotr, 
Czerniccy trzej Czyi Chodecki Chmielnik Chamski Chmąsrzezewski Choj- 
nacki Chłapowski i)eKydcryu9x. 

Dfibrowaki Kaw. i Edwanl Dąbrowski Jan Ileu. Dnrowski Do- 
btecki Woje. Dowuaruwski Dziurbas JJziewauowski Dzitriek l>«niafiiiki 
Drzewiecki Oziekoński Dębiiiski Dwerniccy Dobrzclewsey Iracia Dloitki 



< 
4 

4 
4 



Oohrogojski Drewnowscy Dyski Dcjbel Daczyński Dzientttioki Sct 
i JózofDasicwski Fraiic. Daszkicmcjtc Dąhrowa Duval DziaJk<j~ 
D«ultof Douianiewecy liracia Dowgiall* Drnil>acki Jńzef DtiJt 
Diitiiiii'iw tnin'\i I)ol)rzaii.Hki Dcmbińwtiy JAz. i lUacit-j Deun;Mzkiui Dioi 
wio dwiij DumiipiiHki Duniut Drzowuki Dylewski DŁiarkowski DvU _ 
«ki Drąc Jan IHieregowski Uanuw.ski Cliirurg: Dj-l>ek Franc. Cliii 

Elitiinowuki Augiistyu Kut^i-lhardt, Kisinoat, EjtliltT, I->enkreutj 

Forestier FiszKt Feilenjwitw; dwiij Feducki, PalkowBcy tnej 
Filloiwm Florencki Vnv» Fryderycy Felis i Franc Fredro Fagid 
Focbnflr Filitikowwy Fomlriulski. 

Gorjtyrigki Grubiiisoy lai^j Gufcciunuss, Gawroński Giełgud 
Godulmki C^ypr. Gutowslći Góiwy Jaljan i Ant Gustowski G- 
Gsjcwski Gladysz Gałecki Gureckl Garenj-ński Ft»uc. GadniK 
cia Godlewscy Ip. i Woje. Golińsey wacia Grofiwski Gi- 
Gunłwaki Ga!«yiiski Garlicki Gaiitlor Ant. Gibasiewicz Gteiin>.i« 
dwaj Gieriilt'jw«ki Glii]::'ki Głogowski Pawd Golaswiwaki SolHiłjt. 
IłpńowsM' G'>lucli«wwy Oosiew»ki Gn.bowscy dwaj Grochfdsc^- Gr 
dziocy Gryeowics Karol GnclacbowHki Orzytłowscy Gotakowski Wi 
Gutkowski Woje. Gotartowjiki Gostkowskl Gaooy Guiisz Fryderyk 
karz Gedymin Głowacki Heruard. 

H»un!uo nuukowii; Maurycy i JAzcf Hnrtigr HornoiyBki Hobdowiiki 
Hanu I1a8<,'li{iiirit Teof. Hormau Jan Hcrsztopski Hildebrandt Ui/.o«ii' 
trzoj Ilofniiuiowie dwaj Uoinion Ilorajny liorn Ilgrwlyjscy dwaj iiu- 
bncr Hrat-zyiiitki-Iiubc Jau liubiccy Hiioxko Hetlof liuniaz Antoni. * J 

Jerzmanowski 8:cynM>n Juku1)<j\vHki Mt^if, Jonlau Jiidycn 
Jaginin Jas/.ciold Jannnud Jelscy Ign. i Leon. Jeaiierski Jnrski Jablkuwacw 
dwaj — Jablouscy tixoj JaukowDcy traoj Jant)ttu WaL Jamut/iMvsldl 
Manca Jarotńński Jasińscy trz-ej Jarocii^ski Jostrziibscy dwttj JaszowHkB 
JÓK. Jałowd Jaworscy dn'aj Ulnstrawiłcy Ines de l^oa Wino. i NikuM 
dem Jodkilw trzech Jutr7.ciiku ruwcl Jiir^iuizko Junt^a Otto Jozolowicd 
Ikirek Janowifz Jabłonowski Władyst. kajewicK ICicnieiw Jarscy dwu] j 

Ka[uieuubrod7.ki Kamicuski .Itlz. Kaniińflcy dwaj Karuocki Kjbl 
lerta Kali^ari Ronopka Kanim. Kossecki Xaw. Kwialk'.<wski Królikio] 
wic2 Kobylański Tcod. Kontanccki Klicki Krasiński Hiliary KuexyH 
flki Krakowieckl Ign. Koskowio Cckstyw lYanc. i Iru. Kaszycki Kai 
mieniccki Krasińscy Winc i Izydor Kołacakowski Kaliiikowski Karski 
KurkifwitK Kiiniookl Adain KarpiiLiki Antoni Paweł i Ignacy KrtisiiM 
8ki Józef Olwznic Kwasił)orRki Koźueliowsey dwaj Kowalscy trzv) Kaafl 
man Karwacki Knszcl Kaics^ia Krzy^-anowscy dwaj KncEborski Kumira 
8oy trKoj KwiatkowMcy trzej Krzymuttki Toin. Klyszyiwki Koniecln 
Koslerki Kosiinki Mieli. Kupśł^j — Cbinn-jr Knszańsiii Aleś., Kiei-iU 
kowski Komorek Kaliński Hicruuini Koludzki Korycki Kiss Krasiiiskfl 
Pioir Kasiierowski Adam Krasicki K^rzyiiski Krżesiugki Kraszkowiikfl 
Kiedrzyńecy Ri>i>y:4tyński KoBU)>skt KaszcwiKy Kiedrow^ki KijcuHka 
Kasprzycki Kasprowski Korytyńakl Kąstnowscy Kiccy dwaj Kickierl 



— 303 - 









tiiccy Jan Kocb Lekonc, Kierski Koaseeki Michał Kiemióaki Kiesz- 
ktfwscy Kirkorv Kiodler Kisielniwr bracia Knimwiiki lekarz Kiwentki 
KlcnieusowKcy Kuraki .McsamlL-r Kluska Kmituwie dwaj Kocbauowocy 
Krajewscy Klec^eTcski Kołysko Kouopka j\Jes., Koryot, Kotkowski 
Piotr Koatj Aut. Ko5xncki Koiuetutski Jan, Kozlowakioti pit^in Kra- 
saodcldscy 3ia. i I|^ Krasayu Jan Kryftiuaki Jan Kriisaowac-y dwsO 
Kiełpińskj. 

Liberadzcy tlwaj UpczyAski X-a Marceli i TomasE Lnlmmirscy 
Liptuski JiSzcf Lipiiioki Lckars Lubelski Filip Lipski LofiseEowglu 
Lfscy Liliis/owscy dwi^ Lewińscy bineift Liix Loasow Upka Walenty 
Lt-sacjsyusoy dwaj Len-art<iw8ki lj>x Lif:i;7Ji lAtlocbowski Ign. I^lcwel 
Prot. Jau Luiiigc, U:bruuowic dwaj Laiickoruiiski Laskowscy trfecj 
LogA I.ci:howski 1veńiiiowscy .(lwa.j Lemański Lewkowicz Syxtiis Le- 
kdrz L»fui)taiuŁ- Ixkarz I^kczyfinki. 

Łącki Ltjtowskt Ludwik Łubieuiiki TomMit. I^czyńeki Łączkow- 
scy dwaj Luhkowski Lnha Łukasiński Walei^' Łukowski Ant, Lns/.C7.ew- 
fiki Lo^j^ski Łaa-Miwski Ferdynanil i Antoni ŁajuńKcy Frauc, i Andn^y. 

Ifoelerome F^crd. i Karol Miutor MillLro»vie Jón. i Liui. Mrowift* 
sey Moniuszko Modliński Makar^ki Toinaii;: Malczewski Soliost. 
3IaIiiiow«ty Kattptr i Wojciocb Mieczyuski Mn^ck Madaliiiwcy bracia 
Muśricki Małachowski Kft*. Mod/x,!oweki Slicbal Mailetpki Ma-izcwski 
Mli>cki J!ro)'.i)Wscy dwaj Mepi«^ewHki MigórHki Makowski Mauirakowic 
bracia — Mionicjowski Mierzanuwaki Mijkarscy MikOHaowakl Jan Mo- 
rawski Fntne. MroztuskJ JÓ£«I' Mroezjiowski Murzynowscy Jakob t An- 
drzej — 5IillH!rg Myszkowscy łiratia Jlajewscy Inićj — Malyszko Malaki 
UaiMCOWiiki Tom. Marclio«rki Marcinki(:H-icz JAscf Markowscy trzej Ma- 
ruszewski i'a\vcl >[ar«;intDwii;/, Majko^łski Mai''kiewie7, Flieronini, Meyer 
Miączyfwki Stan. Mirhalski Kelix i Kiifiiiens ,Melcer Mierosifowski My- 
cielscy E<lw, i Micbał Jau Skarliok Malczewski Mf^koriowskJ Grze- 
^iz Marczewski Eraxm Mucbowsld Man^iiiski Milewiiki. 

Madolslu NiegulcwHki Nejman Nagrodzkl Nawracki Niewiadomski 
Niedzielski Stan. Nicszokoć — Nicciuwy Iiracia Nowicki Nnrkicwicz 
Kieiiiowski Nakielaki Narbnt NarwojCi Najnianowski Neuinauowic dwaj 
Matoass i Kar. Nidecki Niodabylnki Nidkraił Niewęgłowski Nufluk 
Jau i Ant, Nogiir/owiiki Adaiu Noskowsld Nowaccy Jan i ^tants. No- 
wak Nowakowscy trzćj Nowiccy Jdz. Fclix i Jan Nekanda Notkiowiez 
Nagórki. 

Orłowski Owsiany Ołeiidzcy bracia Okoń Otto Ottomański Orcity- 
kowski Podoficer, Oborscy I^on i Ludw. Obarski Obodziuscy Ogro- 
dzieński Ossowski Jan i Coiostyn — Owozareki Lud. Ojrsauowscy bra- 
cia Osnx3WPCj* Osmołwry Jan i Mikołaj Okolski Jan i Stan. Olszewski 
Jau Osiecki Wcyciecb OAtatiński S«yni. Orcbowski Orkisz Obncbowicz 
Obolewaki Obr^b«ki Marciu Ostreeszewsld, 

Paweleeki Piotrowscy dwa| Pawłowscy trze) Plończyńscy dwaj 
Prze1>cudowHki Potocki lir. Wiouźim. syu Szczanego — Popławiski Pa- 



- 394 — 



Kot 
■Kui 



PS 



wlikowsc^ trtej) Podfiaki Pluciński JAzftf Psaraki PftcloMidsi Pielić 
aoy trzej Piclkowie Pujnflcoy dw«J Piibncs P'^ trzej !' 

»cy franc. i J.'ijwf— Pnedpebki Patek P:^ - /-c <lw:i 
Aut. I*cłczyónki Wieli. Pijgowscjr Seweryn i Pl-IzoM Pul i 
Pie&ii^kowiii dwaj — Piołniniwiflu Piwecki Plorer Piis/et J;u. . 
(Uieccy dwaj Pn^dKrń^iki I^. Proski Pr»icbs<lzki Fnuic. Pslrtikoa* 
U&tutua Polftyliił Poniiiski Plat«r Ladwik Przystońaki Strni. Lclun 
Puchalski Jó-itcf l-ekni-z Pac Przeszkwlziński PoIftowBcy divaj. 

Itnciboraki Kowiuski lia^Iwański Felis Rozniyulowuki Holami 
gnUki Roitniecki Rjiutciutztratitb Gyiiur^cwski Symkii-wtcz Uzyer/.' 

Rakowski Redcl Kjobliiwsry Hnnipel Kowicki, Kakiecy i' 
iowskicti catorMb Ku|Hii<;iv9ki Uusciszuwscy Uadwany R('; 
KuSMynu Fniin;. Rudniccy Aat. I Jij*ef RĄjróył^ski Różyccy lio-; 
rowski RYliiiLiiki H:an. i Mnrcin ~ Rybczyński Kaziin. KÓdztko.'. „ . 
Bancr RadKimiusoy Remiszewski Jerzy Rcsźku Ant. Rodzina Reinl>>)l4l 
Kogowski Wojciech i Taio. Rnttie Andnwj RykacKewski ItyUld lUni 
obownki Bolłiiocki Knmaimki Rossman 1'S-yd. i Henryk Hostkonwn 
Roil{,'el MikoJai Rożiiiiski Rzeszotaret-y Bylmltowaki Rupcjko Roklcw^ 
Winc. Racsyliski Edward Rogojiiki Ilotr Rzodkiewici. I 

Szymanowski J/iz. Skoraowaki Pawal Konied. Barski, Suchodolski 
Sicnitaoowiłki Enzeb. .Sicuiiutkuwejki Sztnnrl, Jacek Śwtden<ki .Suchol 
rzenski Sieraw^ki .Sierakowski Swini-trakt Sokóhki Szokalski SurmiuJ 
ki Sokołowscy Szczei>kowHki Sznmlań.<iki Sjiomy Marcin, StrzełMil 
Strzałkowski Saladii Skarzyńskicb tr/ccb — Sknynocki Jan SchfitJ 
Smi^di^ki Hliwiń^ki Wojciecb 8talilewi<ki Ssało SkapakJ Str;:emhMH 
Strzyżcwaki .'^krobceki Sobolewski Siedleccy bracia Skolimowski S^H 
der Sokoluicki Micłjnt Jeucral — Sokoloioki Adnm Podpór. Mazar,S^^| 
kowski 8tan. Htokowi^ki Syrnó Sypniewscy. S^-aniawAcy (Podlaa^^H 
i Sknpiowscy — Skowroński Marciu Sielski Suantki Sapal^ey Śti^^H 
bracifl iSidiye Podlasfanie) — .Skontewski Waleń, aj-n Pawin — ŚflH 
iyński Sadowscy Woje. Andr. i Jan — Szwcryn Siekientiniscy DyooJ 
i Kiisper Skirmunt Hicmońtiki Siemiuski Stnisiiiscy dwaj Sieukio\Tial 
Jan Siennicki Leon Siewnig Jteef Slrawjiewski Ant. Konf. Barski .Sa-I 
wiccy Jan i Jerzy Soplica Jacek Sulkowski Jójscf — Sułkowski l-a 
Antoni Jenerał. I 

Tarnowski Slan-in Tomicki, Tremo KljaM, Tnrno Kysm. i Kaziui.1 
okarscy bracia, Topolski TMweuowic Tn;biccy Tonuiszewski PiolrJ 
Tyszkiewicz Tad. Terszteniak Daniel — Terleccy Domin, i Pioti —I 
Toliuski Jiłzcf Trarakowski Franc. TmcbuoUowski Winc. TwarowsUl 
Fronc. Twanizieki Stnu. Tyszka Tytz Tolkuniit Tnr^i Sannata To-I 
ooraki Tobold Kai-ol. I 

I Unic/ycki Usnymki Umińfcy Ujazdowski Urbanowscy JAjt. i Franci 
[Uzicł>lo 3larcin Ubysa Ulan Samnel Urbańscy hntcia Urinowscy. I 

I VaIontin d' Haaterive Franc. i Piotr \'iinderoot Tad. I 

Wybicki Woliński Wojakowscy Wasilewscy Jo«. i Piotr — WdM 



— 395 — 



Dftg WygauowHcy Wainicwski WcjpsI Wcjcliort Wejsenlioff Wolitki 
"WojcEj-iiski Wte«Kerski Wilki^tarski WierKj'cki Wędrj-cliowaki Wotów- 
jski Teof. l\'alieor8cy Wtjiyków traecli WoIhcj' czterćj, Wagrowscy 
dwiy, WjTBzkowski Wójcicki" Wiuski Wituscy Wyitiyński Taa. Woein- 
ski Wroniecki Ant. \Vyl)raiuiwski Wykowski F'tanc. Winnicki Wtdcl- 
stacilt, \Pol9ilegor Marciu Wicrniowicz Widirowski Wiśniewski Wo- 
dzyiiMki WicrzcŁiejski Aut. Wunda Wcodorl' Wojda Karol WcatpUal 
Wydzgn Wolodkowic* Henryk Wolniewicz Ant. 

Zawadscy tn6j, Żółtowski Edward Żurawski Żubrowie mation- 
kowie Z<lKiluwiłł<rki Ajwl. .Za^>reki /agriMlzt^y dwaj ŻarHki Zabłocki 
TdOf. Ziijdlilz Żc-lislawacy, Żcionisey bracia Żymirski Zhhu Zaliiskow- 
Boy Zielińscy Ign. i Tonma/. Żeliteki Ign. Zieleukiewica; Zielonka Za- 
remba Zajączkowscy Zai^czk«)wi(; dws.j łiravia stnjeozni — Zambrayc- 
ey Żułkit-wiez Zwoliński Żywult Zabicnewakt Jóx. Zalęski Załuski 
iŁdanowscy Ant. i Wlad. ZicRii<;cki .Stelnn Zalewidii Zboiński. 

Potrzebuję ai^ usprawiedliwić jakim eposobcm te \isic Loi^oni- 
etów zgroDindzić mi się udnio. Po i. p. Ojcu moim Gaur. Knrpińskiiti 
profesn. Sskoly Kaliskiej od 1788 r. do 1818 Knalazltni w katalofsich 
jego wlaso)} ręka odnotowanych Uosniów W-kojwIan, co rsuciwszy 
ławki szkolne oo Legionów się /.aciągiięH — do|)e!iii(ein j^j notalkan)) 
adztcionemi od k p. Ant, PHtrokouftkiego Areliiwnsty i liegonta w Siera- 
dzu ^ korzyiitnlcm z uldinno^o sjiisn i-egionistów (l^gii WloBkii^j) od 
PlDciitskictro h. p. Józeta taki« Legionisty a w r. 1830 Offieora Korpusn Ka- 
dobłw w Kalisza, wreszcie k notatek X-a Pre«iowskiego Kspijara 
r. 1853 Proboszcza parafii Chotów w Ziemi Wielnuskiuj, który do 
hletoryi Legionów zbierał troskliwie niatcryaly i wielka sskoda ie \&i 
nic wy<ial — zdaje mi się, źe jego rękopis móie się znajdować w BioL 
XX. Pijarów w Warszawie i wart nublik-icyi — od Stryjów moioli 
Antoniego i Pawła Legionistów zbiLTalcm i spisałem nototKi o Wiel- 
kopolanach co razem z niemi w szeregach walczyli. 

Dekady Cypr. GodL-ł>ski<:go wymieniały od czasu do ciasn polcglycl) 
i KOiarłycli Legionistów i taka wzmianka za Mtpulturę wystarczała w owe 
czasy marszów i ciągłych Iwjów dla Władz łujdowycb w kraju przy 
reguAacyi spadków. Polegli na ]Jacu bojn w obcycli krajacu k po- 
wsKOcbnym całego narodn żalom: Liberadzki Cbamand Etja«z Tremo 
Foresticr Kynikiewiez Darowski Dziitwanowski Kwiatkowski Sulkowsłd 
Dzinrbas Zagórski Jasiński Moit-icki Królikiewicz Wcjgicl bracia Bor- 
^itzoniowiu Godebski X. Hurceli Lubomirski Jozelowics łkrek i wielu 
uiuycłi — prochy i szacowno kości tych obrońców sprawy uarodowój 
rozn:neouc Bóg wio nie gdzie ale w sercach naszych i po nae idących 
pokoleń pamięć ich zasłng dtngo się pncechowa. 

Na 8an-lX>miDgo fort Dziurbati przechowa imi(; dzielnego Kajtita- 
ua mwzycb Lcgij, lak samo fort Sulkowskiego w Kairze. Pod We- 
rona poległy Liberadzki uczczony pomnifcient z napisem: Uboradzki 



^ - 306 — ^ 1 

folnotui ad Yeronoai Pnicfccttu L^nl pedestń occutiu pro jiatris rj I 
łMue luuruiL I 

Noininacy^ I>raux R-ptę Cyzalpińska dla Kralewekiego (krewnii I 
ka infi);o) nn dowódzo^ Fiiitalionu (Coloiiel) nn ]>er]Ę;amime milau 
ł Domfniu^ dla SzDBKknnflkiego Stanlil. aa kilka w l,egiacb ftnwi 
rów i ostatai jMMlczaił wu<;cia ^uilDmiciza pr/<ji: Ka j4'>2titU ^^^ BH 
kownika tnialem w nfku — mus:/.4 istnieć (tń'dne ocalenia) w RjdIH 
Kmkon-. albo Zamojs. Kraflitskicli etc. obok iiin;cb zai»evrno tan 
jtraeclKnn^tjcych sił} paniił|tck z ontJj epoki takte duknnicntji. I 

KozietiiUki Juii Leon, co się tak Piętnie oiii.<aacr.al pod K;iaH 
•Samo-Sii-rTa i pod Wn:,'nm nagrodzony zositd Knyżmn (tflioerskiJ 
Leg. Ilon. i IMHkim Virtiiti Milituri, proca tępo ■tymlein Barona CttM 
sarstwa i przjiUną do herbu AbtlRnk dyjitjTikcyR na tarczy /. wictł 
Kastyl.^ikiuj luiecja i rborą{,*wi, w-rcBzcic ISil r, otriymal doDątffll 
dóbr ztomHkidj Syck w Kn!ile^twie Hannoweriikit-m. Zazdmśni KriUMfl| 
chcieli, jak im hjc nie raz ndalo, wydrzŁ-ć Polakom «la\vc tcjro 6^H 
aego pod S(uu<.^StOTTa altakn zwyeięnlweni unieńcsonego i przj^Kna*! 
wali ^e Jenerałowi MoDlobronn ale Napoleon nie dal ot^ w błąd wproi 

Strata ngóloe w Legionaeli imanych w skntek t' ' ■ ' Ą 

sowego, kliuialn cliorób trodów i krwawych bojów kili J 

Indzi z pewnofeią wynioiily — do uaiwięk«xych policzyć iiMiUii^ l"''<fl 
odbićraniB z njk Anglii wyspy Klbr, na Sau-Domiugo w bitwacl 
X Góralami Piemontn — pod Trebią pilzie i-i^źko rauuycb i iioluftlytifl 
do 2,000 było pod Lcfroauo pod Magusno strata dochotizila 3,UOfl 
ładzi a stn azcwJziesi^-cia samych Oflioeniw k-f^ło prócz ci(;źko ratd 
nych — w okolicy Ncjip-ilu Riymu Kn!ileiv«a pRltu^ka Friedlanda wnjl 
Btcte w lUwpami, pi»d [{aszyncm Wntawami i t. (i. i I. d. I 

Z IJowiWrów itatalionów posnwali -si^ za waleczność'- na "■ 1 
ców Lcd): Fiszer Urzewte«ki Kralcwski \V'aiulen-»ki Zajdlitz 1. .. J 
ki Tnntki Sarniala, Eoataoecki — OyroktoiTat uio 8zczi;(tzil pocdgM 
dla naszych dzielnych wiarmów. Pawlikowski i Kostanucki otra^H 
bouorowe Karsibiny za cuda m(}ztwa i odwagi pod Erooberg okazana 
a Kniaziewicz szablę złotą. I 

It-pla San-SUrmo za ootez^zonie j^, udzieliła uickti^rym z oM 
zjeb ziomków patcota na obj-wntciMtwo. ■ 

Zftbrano etada Król<>w N^ajM^lil. posluiyly do utworzciiia prtM 

cpouacb Kawałcrj-i, aa klórói zbywal-i — (fokonali tefo Knt ''i| 

i Ko/iiieeki, i powstały szwadrony H/ic-lnych Lancierów v. I I 

Jako bicffli Artytlcrzyóci .- Asamilowski JakuWwnkfl 

Hanke licdel Honiowski Sliller i ;ii Czechowski — L-yfra lUiu 

niewiadoma acz wielką oddawały pmysing^ — Łazowski Jeńurul iiiym 
wał opinii znakomitego Inicsioia. pn^tcz innych j«fizcze i Sztoiu-t. I 

Dzielny Fiszer chciał konieczuio pojmać Hr. Uira co ua czcij 
Austrynckich Par^rzantów ««awal prz<><-Jw ziomkom i krwi hrotuićj od 



— 397 — 



I 8zez<;dzil ale eam poiiadł w uiowol^ i dopiiJro drogą nymtan; z& X-ft 
[LiobtenstejiKi wolność odzyskał. 

I Osiedli w WarsaaTrie za czasów Pnuakicli nrzez wjglijd na pray- 

|xitttlOfl<:i| w stolicy ladnofó niomiccku-katuliek^ XX. Bonom wydaleni 
lEOStati g'tly ifit} poKazalo, ie za Xic!<tivA Wan>7.. nueli stosunki i xmĄ- 
I zki z Patriotami Jh-iiDRkiemi i Tngcndbuoduni, cbodać Pniaoy nie 
[ zno^ruH się Dsd elementem nimniockicgo ]H)efaodzouia co w krtyu po- 
. został. 

I Clioial niicć Napoleon, i dal to iminiaG, z s:imćj fizlacltty pmcd- 

Inic^&ćj Pu!k Jazdy dla swego otowcuia i ten prawic z pod ziomi 
I w oka nignientti slnnąi, a iincKeloe dowództwo oduanem było Winoen. 
I Or. EraBiuttkiemn wiinkuwi Marsz. Konliid. Barskiej — pułk t«n dolx>- 
l rowy liczył lysiijc ludzi. 

KoninŹ nieuian.^ j«»t piękna mowa Lodw. Osińskiego w obronie 
I Pałkowuika Eazulncjiu Sieniiauovi'akiego co ćcUlc karności przeittracgal 
na którój tyle w wojska Łalciy. Pod czaa równania frontu zdarzyło 
się Diefortn linie *c szpadą ti-afil w usta i zranił śmiertelnie rołloficcm 
Orczykf^yskitgo przcu bernardynami przegląd odbywajijc pułka, który 
to wjpadek pruBiy uii^t^ećdzonym sprowiulzony koiiiein cliciala Pu- 
bUcznosi^ niepomna zaalug t«go Legionisty, jak zwykle hywa, biorąc 
stront} alalMzc^,. przyjąć i na karlt zemsty policzyć mkczcmnĆ). 

Prey zdóbrciii Sandomierza i wyparciu x dj twierdzy An&tryn- 
'ków lfi09 r. potf X-nt Józefem odznacKyli się: Sok"lnicki Jeiier. Roi- 
Dicoki IkiguHlawski iiialkuwitki Karski Aleksander lUnnier Płonczyćaki 
KaititAD, SicmwekJ Włodz. Ur. l'olocki' Szuszkowuki .Stuiiittlaw, Wcjii- 
scntiof Pułkownik Dziewanowski Majewski Antoni Porucznik i X-o 
lifurculi LnbumirHki — ton oetatui polc{^ śmiercią boliatora co nam dzii 
pomnik wzniesiony przypomina — «i zać Co w rozprawie za Wisła Juł 
jiod w»iij '\Vncan*y ao Parafii l'Tze»nia naledlącój polegli ]>o dziś dzień 

1>oleoaJa sj^ nrzoz wy|)0miuki z ambony pobożnym modlitwom braci ta 
Ltórą wale/.yii. 

Przy wzięciu Itamońcia wsławili sii;: Pelletier Hil. Kr^iA^ki Ka- 
mieński Henr. Dcmańaki il-ukc Czjżenski ,SiicIio<lołeld lirzocbfa i mal- 
Ż4>nkowie /iilirowie oboje krzyżem jK-lskim udekorowani. 

R. IS;)!! byłem na in>f;i'zebiL' zacnej Joanny ^nbr w Wieluniu 
nadswj-czjkj liczućm zobranii^m si<j '^ałubućj PublioznoŃoi puiiii^Inym, 

l-elix Miclinleiki ożeniony z li^nlaliij ' donna Gnrtins łliiiiznanka 
ISffl r., Legionista, (nasttjpnio Adjntaut Cetisarzewiez W-o Xitj. Koiifit.) 
tak »imo z żoną wos])ól walczył jakiś cias w szerc^acb I^^j, która 
pod Oeanna ICrzyżem wojskowym ndekorowana była — Klemenn Mi- 
clialski brat rwlzony tc^ii wak-iąc z nim w joJnjTn uzei^ojru tiologl 
pod Ocanna i wc-spół z iunemi tó^vai-zyrtziimi broni w temuż losowi 
ulegli w rnogile na potwjowiskn piigi-iiebanj-ni został, 

Kiedy X-o JAzof wszedł do Galicyi i zbli:^ się md Zamoćć, 
itektor toiDOcsrtój Szkc^y Kłomiec i oczywiście po. niemiecka próiao 



— 39ft — 



I 



wi>'waJ mlwljuei luwic aby się z uoslrj-acką łączyła armią, ((tiwUtJ 
wią,ią<; i« nigily Galu-ya lak 8][«itł;^!iw(j nic byfa jnk ])od tieriein Jaj 
AlxM(i>I.H. )[>>Hct — to wit-tn z ust ii. p. Wi>jr. ^^)inńIlliki<;g<> co wMJfl 
wezdil <I" Legiouów a w r. IMl byl Tolwrcą P-tii l'iotrkowiłkioJB 
Nasi I^gioniśiol wogiilo (KUuuc^ali «\ą zac&ĆDi post^|)uwanivm] 
uio iywili arazy dw wrMów, nie znęcali si^ nad zwj-ciężfluem^B 

slyni^li K ItiiIzkoHci i dhi tego tei me ^nnt^li [j<:>ki\tuic od '^^1 

w (iJNzpanii gdzie idi Jiinly nie oszczędzały, ani we Wl<i "''1^1 

to zdunału I- raiwozotn luściwyni pvatb)wnyDi i uiiikumym. ^H 

Włosi iH>n'HzvctiDic poliuiiHinu rycentaini oazywuli naazycb CRH 
tiislón' i p>:idzi\nali ie ])rKcd tcoidotauii przechodztjc odkry\vaii ^Icifl 
albo sitj ieguali ^ 

Piua VI i VII Cai>ivio pnkrsywdzcui od Napoleona odorwattiea 
kilku I'romiicyj od Paustwa K<.<^ci«;lucgo dla roz«):en:c-nia K-pti^J Cn 
uilpiń^. r>»:ntnicK połoitenie nassycli legionów ohok orluw i chorągn 
frannuzkicli walczących. 1 

Nai)r»>źno X. Fal^cki Zakonnik Polak w Rzymie osiadły nsiW 
wat reflektować uairzycn, łto ci odrzucili wszelkie skrupuły nio cJi^ 
rj^oerakic^ zlainać nlmm; a kiedy Leeia Wioska znj<;tn Stołtd^fl 
mezką i npraozała o liłogoolawicństwo Najwyższego Faslorea otr^flH 
je i z urocaystioi przyjęła nauiasitciŁeniem. 'M 

Nic dziwnego ie oasse ŁegUo ffiy^fi^ ^ karności i pr/:yziv(||fl 
spraTTOirania mą bo mą też' składały z Indzi duttri^go wyctio^H| 
i po widsfflićj «^i ze sidachty. I'odolleeiaim Wachmistraami .SierŁur- 
tainf i bzoregowcami służyli chętnie i trzeba było ciwkać Ulngo ^ 
my^coie dla ograniczonój cyfrj- t«Ko Rycerskiego Zasttjpu do lG,l)d| 
Indźi. Kadiy spombiąco kaudydatuw zawitzo ietmały «i granicą tnM 
mane w rygnru: i ćwic/ouc \r broni wyuosily do 3,000 iiul/A nji łoi 
ddu, a boz ia\t\a l>ylu icb drugio tyle o wlaMiym kosząc. I 

Nasze imniłijtki nurodo^retakjak i i^amnar^d rozproasone "^ <"■ '^ 
lij Europie •— jest icli nitmalo w ŻafeTaiiicznycb iUcliiwacb S J 

Mnzeacb i Zbrojoimiacli. W Moskwie (Onm-Jnaja PnlaU) Zi>r'.jowiiJ 
pn«iiada uaittijpi^ące: tiiilawu Uut. Rzcwnskiego — tniecz podniuis coro^ 
nionii koronacyjni^ Stan. Angus. niyty^klaeza od twieidzy Zamo- 
ścia — Chorągwie po L<egionacl). 

Dom gotycki luegdyń w Pulawacli Sybilla nazwany, niieAcit tt . 
blo duio (lamiątek uarodowt!'j cbwały — było idi lam doeyć i a epf 
Le^on^w — 1)^31 r. do Sieniawy przuwieziouc iiostały, ale niewątpU* 
wiek' iii(i icb zuajdttje w i-^ku prywaUiycb osób i w SIcarlicaob » 
niitycb rodzin w obnjMe ttawucj PoJski — w Uuzoum Owuli^skic 
Czartoryjskicli i t. p. 




- 899 



Dzieła o wojskowoóci traktujące. 

Nasia literatara wojskowa Ji-iłt nbfij^, co wynikało k arK^tliWiua 
inly zbmjnój i 7. tetnitoramcntu unrodowi^o. Polacy woluli się Hi po 
Swu.jciiia niicli eicyłao, jak wojn^ prowaduć — za tćui po&zlo i ie ko- 
nystiić ze xw}-cic£tW ii nas nic nnuHuo. Przy nmućj rozwadze ktA- 
rćj nicHtcty zbyt łitijuy tiiiuptirnmcnt iiiodoptiszczal, uoiiia było wu-k 
kl^HkoiD yiąjęlc się i>iIna\vi;ij«oyiii, luijiołfiedz, zabezpieczyć granice i ns7J7Q- 
dzt^ Imlnośći co nii^jtotrachnio nmrniiiła z n-iilkij krzywdą dla obHzer- 
nej kriijn nrzostnicni. Chwak-bim iiii**ya jakft uuród nam podjął stracds 
cywilizacyi na polininiowo-wwliodnicli krańwieli K-plty on zalewii His- 
snmiiinAw podr^ala wciai siły nasju.-, a w krytycitućj chwili nic zo- 
stała nwztrlł^^Iuiouą — ic polityka wdzi^cuwkią 8^ nie kierąje, epraw- 
dziłu si<i na Polsce. 

Poczet piflarzłSw o wojakowotei rozpoczyna u nas: 

Jan TanioWłik.i Ilet. W-ki Koruiiny ir>88 r. w Tarnowie wydał 
napisaiie prxez ttiehie dniclo poA tyt.: OotiHilinui rationis l>ellicne. 

X4e Albert Iłrandct). lennik z PmsK Xi^ź. napisał tlzicto o tAk- 
tjto wojeunćj i>o nieiułucku i przypisał Zygoi. Au^riut. któru Mael^ 
Strubicz na policki j^yk pry.ełoJtyt. 

Jan I)ckan Jeometra M. Leszna r. I&43 wydal: Arclielia, tn jest 
' naoka 1 iiifonuacya o strzelbie i Rioczacb do uii^j uułcitjcycti razem 
z planem M. Smoleńska. 

Kazim. Siemionowico: 1C50 r. wj-dal Amstelodanu: Artis magaae 
Artillcriac pan prima, auctori; Casi. Siomionuwiez Kqattc Litliuano oUn 
arlilleriao uegrii Poluni Pnłuraerecto. 

Bła-żijj Lipoweki w Krakowie wydał: Piecbotne ćwiczenia all» 
WojunuoSć piesza. Sekretarz Jaua ni l)io«;]y Inionicr, co wykoiicayl 
fortytikacye C^^Iocbowy napisał Arcłiitectura Militiiriis. 

Adam frtjtak Toruńczyk Frofea. Matematyki wydal tamie w r. 
1631 i przypisał Wlad. Wazie: O sztuce warowania 1 Ijronicnia twierdz, 
które Jan Bogatko na polski jęiiyk przełożył. 

Artykuły wojenne pciwara R-plej i K ólAw ustanowioae^ z rojtka- 
zn i uakkdem X-a Mikołaja liiulziwilła 1754 r. wydano byp' w Nie- 
ńwieia, jwwtńmie w ElbL-jga. liogatko Ignacy (Mazor) łvyaal: Scicntia 
artinui mililarinm, Arctiitcetnrani l'yrote('tiiiica]u Taetican) Polcmicaro 
PerspectiPain Pomj)lootcułi--Lwów 1747 r. z li) tablicsimi fitnir i rycin. 

Hamucl Ilrudowski lV>nicznik littgiinentu Królewicz-a wyda! w Krar 
kowio 1750 r. Ars militiu-ifi vt'l Kruikic zebranie wszelkicłi opcracyj 
wojennyełi tak w i«)ln jak w lurlocacli praktykowano — przekład z nie* 
mieckiegu. 

Dzieło X-cia Jablooowekicgo W-dy Nowogrodzkiego z 17l>4 r. wydam 
we Lwowie warte przekładu, ma «Ut tytuł: Dodocaa I>uenm Poloniae 
(8ca I2-e buław) in quo opere Etymologia Ducifl Escrcitutun, functJo- 



— -(OO — ' 



' nes. pmerogatirao, kA&i pritttitiyoram Dacoia tempote belli creattna 
ut EieDcba^ ab Ttumorio nsąue ad hoilierutiin vit»e tomptu. | 

Gzytuioioi TTojonae neuDWtry i Inieiiiera Królewskiego BalctUiil 
cza wyssiy w Warat 1771 r. ■ 

łtozimieuuy wyilał 1770 r. w Supraslii: Part>-zaut czyli nbM 
prowiuhonia pouiy^lnio wynj- poiljaitdowej, przokl. 7, franeiii^kił.-g(a|H 

Iiistrakcju w »xt«ci; wojcuućj ilaua Gcutrutom przez Kr-^lał^B 
skiegi^ priicio^iiA p. Ortiwm Kor[i. KacIcIótt w WuMzuwic 1 1 

Famifjttiiki o tlawnem rycerahrio jako ipslytiioji politytz^L,, . J 
nierekićj prsi-ktad z fraocuzk. Wanz. 1772 r. M 

Keguliiiuiii sluihy obozuw-ćj 1 ^riiiuinow^y dla Ru^ment^ 9 
w»Iom Narodowćj z formalareanu rappin1.iw — Warsaawii 1775 r. a 
twicmzouy p, Franc, X»w. Bniuic-kiugo Het. W-<> Ktiruii. J 

W(a<lxa i obowiązki ]l(?tiiian<>\v W-ch i Puluycli oraz powiniuM 
każ<lti^> i>ooz:}Wf)Ky <h! Jouuntla ATtylloryi ai do Cbor^życu luetosM 
asttuMwiouit K'>iistytiieyą ff«jiii<)>vi; 1776 r. I 

i'i>c7.ącki luieruicIwiŁ wojennego dla mtoilzi Szk, Ry<M}rskiuj pni 
KaDl^ii:iiia l'iiłkownika Toruń 1775, ^ 

PomunoŚL-i koru to JMt Koq)DSu Artyllcryi KoroniićJ nłoioM 
p, BrtUila Jenerała jifJtyj^te ml Kominis. Wojskowej Wurez. 177.'i - 

Regniamin exerciinku dla Kegiiucntutr piesiEych Warsz. 1. 

PiKKwdcr prawny wojiiko>vy « potuucnia ŻomnusHyi Wojskowiy- 
WarsŁ 1775 r. 

(•'I3wins7,.i Wcfe-ecynszft Renata o sprawie ryoerskiój— preukhiJ P»- 
prockicso w Łowirzu 1776 r. _ ■ 

Zdanie o poiytka i potr/.obic fortec' Bakalomna Warsz. 1775B 

J«^eła Jakubowflkiogo Kapitana Nauka drtylleiyi z Dajpńłaifl 
Hzycb aalorów zubraua dla pu^.ytku Kuq)tifla Artyil. Narodowej i ni 
kttwi Króla Staa. Aiig. wydiuia w Wai-sit. 1781 r. 1 

O 8znice wojennej Tiiqiina de Crisse — tlomiiiMyi Grzymała P*_ 
rueuiik Greuadyerów w Warsz. 1783 r. ■ 

KicmeniarŁ sitiżby wojakowój Warra. 1787 r. I 

Artykuły wojsk.-ww iTM t. w WarsKiwie. I 

Aliemictwo wujc-uni; z augiclok. pnceklad Łęskiego. I 

Pooiąlkowo jirwpisy dla laiwutry dla KawaJ. Narodów^ W«)l 
Koroouycb i Litcwokicli IfJO r. I 

Nauka dla Oflioendw eposubiąeych się do IiiŹ4;nit:ryi irtlowćj TblM 
kogo przekład J<'iz. Jaktiliowskic^o. I 

Krćtki zbiur uajiHliłtuieJgzycIi wiadomo^j wojennych bez d>l 
i iniejsai wydania. ł 

Roboty Artyllorj'! i Fortjiikacyi przy obronie twierdz — prwltM 
nnrtiga I'nlkijwiiika Artylleryi, ^M 

K«gnlamin dla wojsk H-})lt!-j xa Stan. Ancusti Jenerała KomoRm 

gkicgo — zatwiLTilzony swutal i .Htopiii ofticerskicb spntedaż zakazana -I 

■aitatai to Itcgolauiio z ozaj»ów tt-jttćj. I 



- 401 - 



Przypiski i adnotacye. 

1. Ze Bionycb iródeł i rop w okolicy PmemyAla i SamkirBa 
otrzymywana z liawua sijI warzona nlewg ai<j do naczyu (figiir) kaxtiit- 
tAw komifzuyi.'!] i te S£taki po uschnięciu w^t^ucone Lnskanu «\% na> 
aywają i |)(xiziail^ieó. 

2. Bojkowie i RnAiiiacy dml)ii« ludy w Karpatach apreedajii we 
Lwowie i inuycti większych raiaotach Husi Czerwonej {Oalicyi) zda> 
wiendawua oriecliy włoskie, kawtauy i śliwki ansiwnic które si^ tam 
wybornie ndają. 

3, MiaU niegdyś Polska wina krajowej wyrobn — Katmilnialy 
aie tiSin kliisv;lnry i świeckie Diichowicustwo. Nazwy luiast i osad: 
Winnica Wiiiiarj' Winniki Winogńra i t. p. jKńwiadcr.aJ^^ źe tani ki«}- 
dvś wiuna lutoroil piolcguowaną hyla — i to pewna, 4e kiedyś ua 
u&slugę Ołtarza wystarczało ua co Synody Dyccczyaloc nuMtawuly. Pł>- 
niewai leniwie brano m^ a nas do winnic i mała była pro«lnkcya kie- 
dy wt-szlo w użycie ]« dworach pańakieh a oatitaly hliżHw za Jagiel- 
lonów stosunki z Węgrami, Ka^^suawsty »\^ nasi przodkowie z węgrzy' 
»em zar7.a(;ali krajowe napitki. Arcyb. Gniezn. Wincenty rok rocznie 
po cztćry bttczki łviua <lla ewej katctlry z Winnicy UmcjowskitSj (W-ko- 
polska) rlawnl. 

4, Turnieje (Gonitwy Harce) n nas na vtz6t średniowiecznych, 
lubo z pewnenii odmianami, juź w XV-ni wioku były znan«. Otlby- 
wały sifj nazajntry. ]ii> koponacyi wobec Króla Dostojników Państwa, 
J>am i hcznćj Publiki i podczaa innych wielkich aroczystoici ni<:tylko 




cxne ożycie kopii, dla s^r^ia pierścienia, śmiały wja/d w sj:mnki i osa- 
dnonie konia it wskazanej mety, zrtjc/ne ml razn i4ci<;cie snablą głowy 
Tnrka w zawoju (mauukimi) albo wt^ka na oiitru z tarc£ł| i szAbhj 
wysoko po[^acaly i cnniot^ni oklasków nwieńczone, robiły zaszcetI 
Rycurzotn. Takie gonitwy n nas za Jana lU-o i Aug. II-o jeszcze si^ 
praktykowały. 

Stan. Aog. r. 1788 nrocRystoSć odkrycia pomnika dla Jana m-o 
w Łaziitnkach iwlączyl z ostatnim ju#. u nas turniejem. Łowy wyra- 
biały wprawę w silę i zręcznośi. Gonitwi', jako popisy pnLltczne mo- 
gły kieoyś podnosić dncba rycerskiego. 

5. Itotaiiika u uaa w piHiisatkach miała kierunek czyst<» lekarski 
i z iDodycyuij szła w parze. Fsilimicrz Slcfankicui lakic uazywauyj 
Ssymon a Liiwiwa, Hieronim Spiczyński^ Marcin z Sienna, Aleś. Oczko, 
Marcia x Urzędowa i Szymon Syreński pierwsze Herbarze Flory Pol- 
skiOj oloiyli — w końcu zeszłego wieku i^iap^ '^..--in.^^T^s&w.Ni^J**- 



'— 402 — 



KaootL Krit^mcki Probonoz Cioehanowio^^ki Ina, I*o<Iliutiti) j 
Ićni potu znakomita za«łu^ pnuM ulożi^uie iicr1)ar«i i luujiu-t^ 
on cxu warUKŚci dtiela x obrębu Itotamki wydane. 

fi. ... ..'.'" " ' . ' ." " r 

i-»Kiiwtłk> 



8]yDQly niecdyri Krakon-Bkiu i)Rwku|>ki (baxamice)' i 
typ omńcloy kuiry aio bardzo ulawo wdblial na Warsiwiwłi 
lańskich I.utK)lskii.>li i t. d. ^ieditijo bez rncha przy stragitnuch 89 



i kraniuira<'łi Jak ^<;ei w kurmnikn wytitcuiły »iij i kulosalnycii łKwI 
dzi!y wymiartiw. Ci^te jak <yssy i wriaskliwe nie bez dułvci]>u lii 
udztul wv wa^y^^tkicli wożnycli wypadka^rb oliczuycb » niiat^- na ki 
zawołanie gotowycli i Ńlopo im jKf^lusmydi żaków i paiiprftw gwa 
1^'Cb — uitularmo też przydowit datvi)c uiówi, więcej niż raka oba' 
iifl ittka. Prw!Ćladtiwu!y Łiowierców, wyszydzały tych oo zarzt. 
trój narodiłwy, drwiły sobie r. micsKcz/ek co xbt^aoonu nona do p'. 
zadzierały, nic przebaczały źadnuj śuiitszności i nadiiźycium, nie wtj/s 
dzaly nawet najwyżSii^Tli I>vgTiiiar/.y świeckich i din-h.twnycb alowu 
iwcbwycily w swoje n;<;o krjtykij i conzuri;; obycyjtjiiw imldicznyti 
Nie sumo z debio to r<jbity, alu, co |irzy|łU.««ić trzebii, były mii'z<,slzii 
ukrytycb za parnwantiiii Malkontentów /.ł<>śliwj'i;h Uwomkilw i di>' 
pnisi<'iw 00 im nioraz nloźone paszkwile i uatyry dla pnt)Kcxcnia w ksn 
wali. 

Z patryotyztoem łąezyła m% ii nich uGarnofó na pobużnu ok 
aczynki milottienlzia — pielpreymów kalectwo sieroctwo brały w upin- 
kc. Ten proMder gily hic stal uicledwie dziedzicznym przywileHi 
niektórych i-udziu, te Jiaczely sobie przTwlaszcKJw^ tytuł rsiu!- 
i ta fii^ przebija ta o^t'iIna słabość Darouowa do Ui-z^^dów i za^ 
MMwalkowa z wyliorów co lal trzy używała wiolldego resjtcktn i l>ef 
]r sad Btra^neuł — godziła 8j)ury jakie siij w łonie rodzin pr/et; > 
durzały, rontrzygata spory i ukaiigi ze atrony kiipiijąoćj pn' 
wuicfiiune, unujdzttla ojńeki i spadki w osieroconych rodziuaob, nn<nKi 
miała s<i<iowii j)rawie juryzdykcyii- 

7. Na IJkrainie i Kusi Podlaskiej prAez wyliczonycli tiył taki 
zwyczaj: Kiedy itaima młoda \\7lrwata w cnocie ni on dzieu Aiuba 
zawieifzaiii) cboragiew z ciLerwoneJ clinsty przód chatą puzic wi^ wesol- 
ue odbywały gody — dUi pr^otkocztk xc słomy łub cboiiiy njbiono wić- 
cliy a dniźbi^wie miagto myrtii i barwinku ze flłomy albo clioiny v ' 
^Jd mieli przypiuauo. Starszy drużba m) do matki pamiy młodej z ^„ 
^^hiuszka o auie dziurawem i zatykał jo palcem przy czem Gniewano 
^■płcńń pogaixl]iw)) z przy(i:an:} dla macierzy. Nazajutrz po śinnic tnijt 
^f kładł ua iMu^ uzdij i ćbomouto zaprzij^ał do bronv, i jio zuwluczonia 
I zagona uwalniał, a starszy drnżba (IJejar) x obrotem (cz^tacy^) 
I atradzony<;li i:».'kal. 

I b. Jeszcze za Piastów istniały u nns barcje po glucby<:łi i olmze 

I nycb pnitiiciiaeh a 8xczeg>''liućj w Alazowszn. ntalul Wiślicki słabi 
I u nicti robi wzmiankę i pozwala icli nj.ywauia zantnu^Jac nmla r 
^_Aia^ w natnrze dla kńilów. I'rawo Uartno Slazuwieekiu bli^ój doły 




— łos- 



imi tego przodroiotn. Niazozjcki Starosta Prasnyski i Cieobanowski 
prawa zwyczajowo ająl w Ustawę zatwicrdiwuą p«Ml naawą Statatu 
Bartnego dla MaiK>w8Ka. Dla twetrzy^nia kweslyj dziedziczenia, aitk- 
CeiMyj eto. nstanowiony był Urząd to jest ^d f^rtny, ziotoay z Sc- 
''dzii^o Podagdlui PodHtarokic^ i Piuareo. Statut aam i yryroki t^ 
^Sądu tcbnęly duchem ])raw Drakońskich bo Kanadto 9»fowano toiiei^ 
ciij, Siatiit byl itotraolmjiu dla xal)0£)>iorzonia prawa wlasno^i uiy- 
wnlno^i i 8iikci'5ayj, jKt l-ł^I mógł wplywui* ua poduicsienie l^-j ga- 
lęa gwpmiarstwa krajowego i rozciąga! sii; tylko do Mazowsza. W oko- 
licy Roxicuic i Judlui [}kta)oDo))ika) ro£o&tana kicdyó wiulka piutxc» 
i w llcxoe burcie obfita ntąuziła sig swojetu uwyCKaJoweni prawem, 
które i»o(jlłnc X-dza Oackiego Kanon. Kat. 8and. Prol)o«z<-za Jcdhii na- 
zyiv;iuo Światem prawem Obclneni ihkI kicrimkicm Kady Baruićj x wy- 
borów. 

i). Knia£' Micbal Olińaki bogaty pau na Litwie w Hztnce wojen- 
nej aa cranieą wyćmcxony doiu^ przfuiisil przwinifj»z« rody Liltw- 
Bkia i clicJal Rttfi wikrzcHic dla siebie, a i>ozy»kawi«Ky sobie w^);l^^dy 
AIcx. Juf^iel. uaalepnie Zyg. Starego zwycięstwem nad Tatary ))ud Kkx- 
hieni urósł w wi^KBz^ jeazcM pycltę, uidarl z cał^ Litwą, riii Zabrs«- 
zińskim zenist^ wy%varl i Baniemu Kriilowi nawet jął sio odgrażaj. 

Dla wykonania tiwoicb ambitnych planów nwiklai aiy w zmowy 
a Chanem Krymskim Wolową i Sloakwą ale >^rlej Mikoł. W-ki lletm. 
Kor. powścią^ti^ł łogo zapady a Sapieha dla Polski nmial Cara zjednać, 
lJol)ra GliiiaUiego rozdane były miedzy PanAw Litwy których fortuny 
ogniem i mieezem jionisijej^-I — wwialtiu iwtwtórnie z Moakwij aaazcdl 
Kraj rodzinny i znown eie na stronę Polski chciał przerzactó i mi 
wchodzi! by) w nklady ale uar zdn^ w kajdany oknć kazał — gdy- 
t)y nie duma m^jgl zasłynąć bohaterem. 

10. X-źe Dymitr Wiśuiowiccki niia! piijkne pole wlzuacitył się 
na Ukrainie jako Stafjsla grodowy Czurkaas i Kaniowa ale burzliwy 
temperament i duch awauturnici^y wi^ei-j uiit rycerakl zgnbił go. Mie- 
niąc Kie być potomkiem Oedymina iiatrj^al x wysoka i mar/ył o jakimfi 
trouio dla siebie — czepia) siij z kolei ZaiKiro^.H Tatar Sułtana i Mwkwy 
ogb)dając się na swoje rzutne dniiyny Kozackie i rachliwy lud Ukra- 
iny co go mbio zjedn3(^. umiał, ale mn aie nigdzie nie wio<lłfl. K&- 
reezcie z Olbrachtem Łoekira wespół, pófenićj na swoj^ rijkĘ walcząc 
chciał dla siebie Hoapodarstwa Wołoskiego ale /.drndzony od Tom*y 
i wydany Solimanowi jKmióał śmierć okropną pomcs/ony za icbro — 
jeet pieśń ua Ukrainie co to zdarzenie opiewa i przypomina. 

U. Pr6ez Olbrachta Łaskiego i Dyin. X-a WiSniow. knaili sic 
O zdobycie dla siebie Wołoszczyzny LnliomirKcy Potowy wreszcie i Krfil 
Jan lll-ci pragną) Jćj dla swoich synćw niejiewuy czy obejmą tron po 
nim, chciał od t^j ściany ubezpieczyć Polskę — "dnżo krwi jmlskićj te 
wyprawy keeztowa)y ztąd i)a<tz)o przysłowie Yalachia tuuutluB Polo- 
noram. *. 

) ■ 



ft 



^pkU, TanM Atanan Zaporoźa napadł nie«po<Ixiaiite w DoceieM 
!& oon KoiitecpolskicKO Het. I sprawił nei — leo wypadek Ttoaiwłl 
noc^ luiKwauo w dziejach Lkrainy. | 

13. J^yk nuinaki tnalorimU czyli jęsyk Basi Pobikicłi '" 
K Podolem i Wołyniem przez tlwa z górą wieki od Ctiuii' 
licsM nie wiele eią unteiiił — cj^le si^ Katornriał polonizaismii ut jm 
hidmowo-wachodniej gruniey a od p<l>łnoey Jęz^-kieto rossyjakitu — Jm 
pneetnl jednak ))rć i^piewnyDi i dla tetn> do pieŃoi i poezyj n^sdl 
1 do tradycyjnijj ludowej liWratnry— i tło nktow urttjdowyrii iiiin ^B 
Hłagiwano olc dla wyfsźiSj wiedzy o<idania niezdolny — dla h: 
ftn ul>ogi a tćin wi^ćj dla łilozofii ^ittłycb nank albo uniieji^iiK :<<■ >i 

wyiezc warstwy Indiuwci tych Pruwincyj zjiuicdbaJr go używai^ w# 
robionego jexvka polskiego— nie stał nią tei j^ajkiem adnituwtnwyl 
nytD ani wykladowyin i nie mini za sobii opieki liządii. j 

14. Dmiicl X-ie IlaUt-ki chcąc się nbczpicczyć (x\ Pokki Wi^e 
i Mongołów Oiiwiado/.vt sit^ za Unią ko^iobi i podda! Papieżom, liuti 
ocnty IV powierzył tnic Dominikannin ■ Krandszkauom a l^^gat Opia 
apclńil i;orąee Daiiiola życKCiiie i ukoronowul go r. l2oś w Oroliicjiyni 
lud Bnf^em. Ten, pdinićj wiąsuU się z Zakonem Knyżackini przecii 
Litwie I wTM-nał tnę w nii;, poi^tadł nawet ale na krótko Ruń Otennj 
oa Wołyń Podlasie i Zicmiti Brncską, w Ohełniic i Wlodzimlersra ia< 
!oiyw8zy eloiiwj ale aafitępcy jego wypuścili /. rąk tyln zabicKanl 

Ii zręczną polityką zbudowane Krolestwo którcnin trudno było isoic^ 
obok Wcper i Fouki. ' I 

ló. Za czas6w Stan. An^. oMegał po cAłym lu-iga wicras da 
wdjiny; 
Dziwne są sprawy Boskiej Opatrzności \ 

Syn Królem, ojciec w kneśle^ a d»a<t Podstarońoi (tiządca dóbr)l 
Po odkn'cia pomnika w Łazicnłtach dla Jnna III-go ktoa dowcip* 
Iny wyry! na 'nim: i 

bwakrać iwmnik kosstiOe, jahyni trzykroć łożył, I 

By Stanisław skamieniał, a J;in lli-ci oiył. 1 

Jeden i dragi murus miał być atworem luOOaua Węgicrakieiai 
Szainbclans J. Kr. Mo^i. 
16. Wisła, lutnia Isnia nazwana jest przez Ptolomeusza i Am- 
mians starożytnych Jcograłuw z U-go i lV-go wieku po Cbrystusie. 
17. Zygronnt I |K)wola! Pospolite Rnsitcnie pnwciw Wolodi' 
1&37 r. Zebrab si) liuk itzlacbty ł)o ai 150,000 konno zbntjno i iłt< 
azo z knagami Praw Ustaw i przywilejami na pergaminie w ręku 
sacolninano całkiem o nieprzyjacielu. PowirtajA zdelk i wrzawa nastc- 
imie wyrzuca szlaobla Królowi że się Bona wdziera do rtądów i ulu- 
bieńców wjruosi a póiniój i Senatowi Panom nie szczędii przymówck. 
■ Król ckce łagodzili umysły i do przyszłego ISejmn te Skar^n odkladt 
[a szlaobta gwałtem iąda posiedzenia. Pod g<^'om niebom xjisinda Se 
kat a wyst^njący od SŻIuełiły iCborowscy Dębiński Taszycki i inni 



m- 

i 

I- 



- 406 — 



Heraacaią k<^ eciiator«kie skargami, że otwiera nrota do uaditiyć 
1 knyTTtui przywilej stami ezlnclieckiego. 

Maguaci ńq obnniaj^, -ile przer. wzgląd na przewoJuą liczba azla- 
' chty 7. [lokorą musieli wyakcliać skarg, a miauołricJćj: że szlachta każ- 
dą z Panami si>rawij prz-ngrywa na Sądncli Krńlewskicłi, że w dobracli 
Królowćj cu<Łtozifiaicy sprowadzeni r£!)dxą, io Król tanut; prawa mia- 
eto je ioanonaó, że skti)iiijąc Bona liczne dobra wyrządut Knyjoni 
krzyn-dc bo ciężar powinno^<-i n-ojennći na szWlitę zr/.aca, że- Mikołaj 
Oleśnicki za aprzyjanic rcfonnic rclipijuL-j nicwlaiciwit: został prwd 
Sąd Oachowuy powołanym etc .etc. Król wr««xcie pod koniec jnż Magal 
szlachta rozgor^jczkowaną aby »iij spokojnie do domńw rozeszła bez po- 
krzywdzonia ludu — posłnchua jakoś i tylko »!<; na kurneli tu i owdzie 
skrupiło — (ztąd KokosM wojna) a Tatarzy tynicKaseiu H^londrowali 
Kraj złiipiłi wsio i miasta i w jaasyr mn^wo Indu icabrah. Oto jak 
na kit-1 wzięła Bzaraeskowa SElaclita. 

la. Xasz uraony Tadeusz Caiacki wylicza biizko czterj-gta rodzin 
iudyicttuntciti zaezCKyconycli ^ Saascy Knilowie narobili wielu Barouów 
ezczególnići w Intiautiicti i Kurlaudyi. 

Id. Wadowita Slarcin r. 15^7 z rodzio&w siana włościańskiego 
tirodumy, kiedy jui zostul iiiakupom Kruk. powtarzał często „si uon 
jfltejorcas, non fuigset Yadowita doctus" bo kiedy mn wilk porwał" 
"wie^Jka w pola z trzody klóri) pattał, nic wrócił jaż do domu z oba- 
wy kary od surowego ojczyma ale sie* kopnął do Krakowa pod opkk^ 
prz«knpek i klasztorów a przy usilucj {iraey tak wysoko bi^^ wrai^t. 
Młodzież nbo^ a ohciw;^ nauki clictitie wspierał — Wadomco Szpita- 
lem Szkolą i inui^mi dobrodziejstwy obsyjsi; oMczi^y w życia, nie- 
zmiernie by! Iwjnym' na potrzeby Ktajw i podnieneaie oświaty. Zacho- 
wał był zaw8z« ^ gminnej w mowie w gest&eh i obyczajach co mn 
przebucjiaiio, przez wzgląd na wielkie zasługi 

20, Htiitz Kazim. Vf-ki praewyżs/ał wszj-etkieli z nim współcze- 
śnie Panujących. Wzomwy gospodarz A<iminiatratwr l'rawodawea i Ople* 
kun Indu wszędzie w owęj epoce gui^bionu^o, zwabiał ludno^' starał 
si^ podnieść przemy- handel rzemiosła kniisjita i fabryki; tr^HUCzyl się 
jui o leiisitą rassij koni i nmicjętną espłoatacyc soli w Wieliczce i Bo- 
ebni, o koinmunikacve lądowe i wodno ł t. d. Wzrost miast od niego 
sf) u nati zaczyna, drewnianą Folak<j na mnrowaną zamieniał u rozpo- 
cs^lą bodowa Wiski od Bolcjiławów umiojłjtnic dalt^j prowadził i wje- 
dooac spajał, a do Unnii z Litwą pierwszy rzucił projekt. Obok tych 
zalet i zasług dla Kraju nikną UHterki i nlomnouci ji-.^u duuiowugo ^m- 
ijrcia. Szkoda że kilku tutdcb jm sobie z rzędu nie miała Polska Ka- 
zimierzt'>w. 

21. Sklep;^ kramy kramnico sniatruzy latjuuły po uaszycb nie- 
gdyń miastach i płaciły do Kass miejskich pewien czynsz, a pod czas 
jarmarków tansy i namioty rozbijauo gdzie sie towar rozkładał na sprze- 
daż — w portowych miastach jak np.: w Gdańsku Elblągu i' '' 



— «» — 



i t. d. KWTacałr ■>& siobie oko Bsziiry Halle Giełdy i okazale spichlen^l 
z»w9x« jednak Krakowskie li)tikieiuU<» Awiocily staioż.vtQo?ici4 i arc4d^ 
tektur?! i ińersMństwo tnialy — obsKerny 1 wygodny Miir,vvvil zaw<litc- I 
czała Warsaawa Maryi Kaamicrae. I 

'/2. Nlcdamio etawini zamki ua»z KaKim. W-ki bo ditj potn^J 
bnonti okanały ua wicEicuio DiesfornćJ szlachty, co lad tici^kiUa i i^M 
rabosiów. Kozboje i nat)ady na karawany kapicckkt i zamożne doi^H 

rrotogowauo od Boronów feudabych w Nk-mv2«cb uic-z^y aitj hj^M 
u ua8 wydarzać, słaba albowiem sclministracyjnycti wImIk organiug^H 
Kraj icifisly, brak konunuuikucyj i ulałt^j siły policynćj, wresKC^^^| 
|iady Tatariw otwierały do tego i>oIc. ^^^B 

Murein Ihtrkonicz z ozanów tego Króla W^oda Poznański zu <^2y^| 
ny udział w takich rozbojach w OlmtyuHkićj wieży m Skurij i Sed^H 
wojem wspólldkatni płodem umoneoi zostali, SKafrauiec, I'uu na Pic^l 
kowój ^tale co łnpił \k> dro^'acłi towary knpoiw Krakow^k. 14SS ^M 
zoBtal ńd<«tyn). \^1iMuk Dancboralu StaroHta Nakitlslu co na iwigrai^^ 
ezn Sił^fika rozbojem się trudnił x przybraną (lrai!:,vną zginął z r^lfl 
kata. Katarzyna Włodkowa r. 1477 xa toż santo,J.ywrcm i^paloną zafl 
stała. UuHinowHka, oo poHtniL-bi-ni była ukolic S-to KrzyzkiL-li prze^f 
ezaa Jaldć, ńmierdą w Krakowie po torturach ))yla ukarana i 1. d. ^| 

Za niefortnanycli rządów Stan. Aapn><t:i \m'}ct Dotrosza JnnosikfH 
i innych opryszków w KarpaUicli, niiiHtdkł dwory i plobaiiijo w Kra- 
kowskiem i Kalisk. niejaki Maderski korzystając z leaiiit^j okolicj", m-j 
mieszek krajowych i braku władzy iwlicyjno-wojskowij — miałem w rgfl 
Lkn List Przozpiiwze&atwu iv(K}i wydany Kaozlclanowj Wiohlińsłciem^l 
dziedzicowi niegd^ć Cbotowa w Ziemi WieluńHkić). 

23. Sit:} l;}ao\vą i morską Iłanzy w wojnie przeciw l>anii i Szwi 
eyi dowodsili lirmio BiiriuiMir£ Lubucki Hadcy wiejscy Kwerhai 
i Golscbalk. 

2-1. Kopalni Wicltcldch (SaUu) tmdno obliczyć głobokońć aze 
koii i dła|:uńL^ jmIi^jc się ia na dlugte wieki w}'8tarexą. Łokietek i i 
zim. W-ki mail} wielką zasługa ie Apecyalnio nkaztałconyrli Indzi z Wd 
gier i Czech do ieb podniesienia i olwłngt sprowadzali. I^env6iżn|iuirn 
czyli Zawiadowcy w nich byli W^^^Tiy i Czc^i. Po Żupniku aietU I'otf- 
iitpek — daiiij liachmistra (Geolog) Waiuik, Szafarz i.Procnnttor) Lonarz 
(Kaseyor) Komornik (Geometra) Kapelan Chirurg. Stoluiey, byli irj 
dzieriawey oddzielnycłi stobii. Praaolami (Solarzanu) zwali mi prxe-_ 
knpnie co zyskali konsens na cz^iciową spnwdaź eX)U w ICrakowil" 
.Oświecunk etc. 

Lnbomirscy, dzierżawoy szybu S-tjy Knnegnndy jiraywlaszczyti 

obie co znaczny w dochodach robiło u*j!CJicrbtk j dojpiuru r. 17l 

[zwriiciłi go nadzwyczaj się zbognciwssy. Stefan Czarniecki przymówlj 

^m miał okazyą ,^am nia z soli" ki&ilv mu ciągle z prjiod no.-: ! '- 

ną za tyle mwłnf,' dla KnOti zabiórali btUawc. .Szlacfitii, tak j. 

w przywil«^a sól Suchedniowa dla eiobie i dworskicłi prawie ie durm 



Histawala bo po rauJe t!<^awie niisićj Jak wydobycie jćj koeztowa- 
To. Przełożcniit Kommiss^i Kkonomicisnej ro ei^ lundtisnami Królów 
opi«kowalu iduiona z IJ-ii6w W-otlów Starostów i Podakarbicb Koron. 
nic miały skntku. Juk ocalone Xi^ Biicballer>'.ii)e opićwajii o<t ctiwiłi 
odkrycia i^lin ]k> r. 1812-y wydobyto BftOjOOOjOCłO cetn. w iralwaoach 
okrncliacb i beczkowej eoli, Gorman Szwod Jfoinetra IGUti r. zrobił 
matiirę Salin a 1719 Borloch Jeom. dragą równie dokładną, prsytcm 
omyt N«wy Statut Górniray, Tai^ffig płacy robotników, nowy rfla 
UrzcJuików elal i nową cenę na sól minycb KatunkÓw, Karbaryc Kuktn- 
ry (od pw^uo wartę) — (od carbo, węgiel) były to zakłady wyrabiające 9ÓI 
ftwaną waraonka, z wody solą nasycomy albo z ropy sUmi'} nio tylko, 
w Bochni i Wieliczce ale nad WisU w Dubiugni«wicacb uiiMazowaKn, 
w okolicach Saniborza i Przemyśla — przerietiiie 600,000 cctn. soli ro- 
cznie dobytej wystarczało dla Krajn. Jagii-Ilonowie aby przeciąć do- 
wóz Boii morskiej w pńliiucuój itronie R-piój z Praes Xiqż. i Niemiec 
poomąditali tam składy soli (Maga/yiiy Żnpy) w Hv<lfr*)w.c/.y E)obrzy- 
nin IsiesKiwjc Zakroczyinin Srrcńskn Mławie Ciccnaiiowic I*nLsny8)ni 
Makowie Różanie Wiiiiie Łomży Kolnie Ostrołęce Zanibniwie Nnrze 
Warszawie Soebaczewie Gostyniu W j e/^riMizie Czerakn Dielsku (na 
PodłiLsia) a siJacbta rwała nti^^ do luirzadn tćmi Żui>aim <]Ia tytiiiu Żu- 
pników — głodni zaszczytów odkupywali nawet ten Urząd i doijrjie Łań 
płacili acz nie dając docbodn był aniliarassowuy — takim sposobem po- 
wstali Żnpnicy ^\'ojewódzcy i Ziem»ny ol)ok dawniejszych Olkuskich. 

25. Miasta Prn83 Koron, uwaiiily się za lenutóii Królów wyłącs- 
nie & nie R-ptt^ — za pi-awo bicia monety, przy WBtąijieniii na tron 
i w inne wielkiu uroezystoSci miały zwyczaj ofian>wae im doiuitywy 
(podarki) — były to wielkie medale złote i orebrue artystycznie odro- 
tnone i podawano je na wielkich tacach srebmycli albo i zlotycJi. 

26. Pilcbowski SuSragan Profasa. literat, staroiyt. w IJniw. Wi- 
leńskim przeznaczył foudiuz na ntrzymuuie 12-tu ndodi^ieficów syui^w 
ał>ogiej szlachty. Głowińslu Suflr. Lwowski przyjaciel Stauisl. Konar- 
skiego przekazał lulka wsi i kapitały na wybudowanie Alnuiuatn 
i utreymanie 20-ta styitendystów synów szlachty Rawskiej, ule zaako* 
C3y\ pierws/.y rozbiór Krąjn i powstało x tego żmidla (lolleginra Tere- 
eianam przy dodatkowym ze strony Rządu Austryackiegu za:^ilku. 

27. Mitzlor KoloIT Doktór Medycyny esiowiek nadzwyczaj czyn- 
ny i uczony za HtaniHl. AiigU8ta wj-jedn.il przywilej na zalolenic To- 
warzystwa Ijukarskicgo w Warszawie alo to nie przyszło do skutku 
z wielka dla Krajn szkodą, bo i zdrowe publiczne zyskałoby na lóm 
koniecznie, i niezawodnie byłyby powstały w innym kierunku nauko- 
wym Towarzystwa i Akademie uczone. 

28. Przy Koi^ielc ^nkramentek w Warszawie i»tnialo Rraetwo 
Kfenstająet-J adonu-yi N-{ro Sakramenta zajęte wylączuio przyNijimabia- 
Diem nilodzjoly do pierw8Z<!-J Kommnnii Ś-tćJ, uezylo pierwszycli zasad 




Wiur)- Ś-t<^ Neofitki (luiDdydaUu do Cfanta ś-go) i oddawało «i^ acz; 
kom initosierdzia. 

29. Za tizasAv Pniukicb (od 1795 do 1^7) lUiaŁa Znciia Kon 
Du»^va EdukacjJiuL icamieoioDii została na Kfon*t. Liceam (GiraoAt}' 
Ynm^awakio — to nowo teraz an^tliwuo miało hyi wzoruiu dla Żaki 
ivv Bdnkafyjuvcli oalćj Prowiui-ji. Sprowadwny z Lipska 8ituind 
ł^niil Lindo Lektor języku polskiego w 1,'nin-erKyleciu Lipskim ii^y 
[lym byl pneu. lizjjd ńwciesny do rofonny 8zkul i odukacyi jiublic 
"to chciano srjbie uioiufłyznti j^ykiem wyklado\vym oo się nie poi- 
dło. Zacny Linde, Polak z Torunia rodem, zr^cznio wychodził w ftn- 
siiukacb z Wladz^i i prjEokonywat, źe gwałtowno środki dy zam: 
'do(>ruwudzq. OtoczuDy protekeyś Ossolińskicli Z^mojekicli C/ 
ttkicb l'ot>^kicli i t. p. wydawał t kolei jeden po drm^tm T^jitiy Siu 
wuika Folskii:^o, tiwiuticiwDy mcd^k-m zaBloźył sotiiu ua ])auii(fv i wdu< 
czDość narodn i w liesbę Cidonkdw Towareystwa WarsK. Pnyj. om 

txaliczouy został. 
[ 30. OcłiBBMouc Urzędy wymieniam: Jcouietrowie Trybiuialscy- 
insłygntorowie Ti^łmnaUcy ninio}s) (Konimi^arzo Policyjni) nosili laski 
jako godła swćj włiidxy przed Marezalk. i Prezydent. Tryliimał/iWi 
pn«Btru{jali porządku i przyzwoitości pod eza« e^idowycli po8i< 
nńmieii^ali bnrdy w obi-ijbio juryidykcyi Tryb, oduaji)C winuyoh 
Ircazt Kocie wojskowej. 

Dueucy ua Litwio i Rusi byli to Ef^ckalorowlo. AMCftSorowie 
3krqnikom przy Trybnualach. Bni^rabiowie zamku Krakowsk. piAm^ 
Tanzaw8kiogx>- 

Horodniczowie na Litwie Urząd Zicmaki — byli to Strainicy Gn- 
lów i zamków warownych i mieli dozi^r nad więuiiami. 
Pt>L-2tiiiistre« JcDuralui Koronni i Lit«w8cy. 
Kiwloste Skarbca Krakowskiego — Rogt-ufi KomuiiMyj Skarii* 
Fych Koron, i Litowsk. Pisance, Hospotlarscy na Lilwie dawni^ Kaneli;- 
rite Nadw^riii. 

KInc/nicy po twienlxacb mnwali nad fortyfikdcyiuui i kittcxe od 
bram mieli Hobiu powierzone. Sknrbnikowie nad wozami (ekwipażAoiI) 
.Jtrólewskiemi pnicloieni byli. Metrykanci, Urzędnicy pod ręką Kancle- 
rzy Koronnycli do £ad%gaDia aktów i przywilejów w Metrykach Ko- 
Irouuych. 

Drewniczowie na Litwie podobno opaletu zamków i roeydeue; 
'WW. Xiąiqt się zajniowaJi — Leśniczowie Urzjid żicmak] w Litwie. 

Cboriigicwui vel Proporwmicy szli do (kiju z proporcem w ręk 
przed Itegimenlem. 

Chorąży pierwszy stopień ofTic^rski. 

Kuchmistrzu (Praefocti cultnaej Koronni Litewscy Rnw^ — byl 
Ziomuki ten Unujd — Regestranci vel Kontrollorowie dochodów skar 
bon-jch — Poborcy vel KontroUerowie dochodów propiunt-yjnych 
Skarha. 



br 

w 

I 



i 



— 4(W — 



Assesaorowie Sejmowi— Refereudarzo Prezydojący w Sądach Re- 
eodarskłcli — PJsarx« iR-krotowt— Sedziow^ie i Asneflimrowie Kapturowi, 

Skarbnjr J. K. Mo^i Cci z Korony — dragi z X-tn-a Utu^sk. 
un^d wj-iwki. 

lis^y w- S^ocb Rsdsieckioli — łtajcy ve! Sijdiuowie w Sqdacb 
Appt-lUcyjnych co prawom Slagdclturskit-iu orimzodc wyroki kii«eowali 
aloo 3iatwierd7ali w Kraju. 

Lawuicy w Sądncli WójtowH. i Micjfikicłi. 

Wizylatorowie i Dtputaci od Koiumis. Edukacyjnej uiiaiiowniu. 

Pisarse vel Sekretarze Kanierr vpl Iv;hy Kk(inimiiraii!'j kontroiln- 
jfjcćj doi-ltmly krulcwfikie. Jcucralm Snjieriotendcaci Cu) R-pIćj. 

Pijutrx£ W-ry Koronni (nio wojakowi) byli to Puuiocniey Kancte- 
redw i l'odkanclGrxów naxy^vali sią tei i Referendarzami, 

KotaryuBze, Pisarze Hckretarzo Kandcrecy — czyli Sekretarze 
Ktuiocllaryi knSlewskićj— albo Hekretar»> Pioczf-ci Większej i Mniejszćj. 

Podwodni(;zowio Si!inii«iiicxowie, rozmiesjuzali gości królewskicli. 

Do platuycb Urzcd<'tw li«/.y!y sit,-; 

Mitiisteiya, to jert łlarszalki^stno Kor. i Lit. — Kanclerstwo Het- 
mańatifu Ptmiikarbioatwo Man>zalkoiitvo i !'rezydentostwo Trybun, Pi- 
saratwo Polne Gciicralotwo od annat^ póżoitjj Arlylleryi — Urzędy Tryb. 
Skarhoweco ~ Tn-bonaln ' Wojskowego Urzędy — Rady Nicustajiscżj 
KommisMyi Roni OrdiniB — Instyini^orowic Sądowi Trj-bimalacy i Skar- 
Iwwi KoruDui i Ulewitcy — Burgrahiowic Gdańscy i Ry[»cy— Supcr- 
Inłendeiici Skarbowi — A<lniini9tratoruwic dochodi\w Cehiycli po Komo- 
racb ^ Fizycy [lo miiistacb i Salinach — Metrvkanci 51ont«wnicZ'>wi(i 
Bndowiiifzowic i In^-uiiTuwiu Nadworni — Tlomaczc przy WydŁialc 
Dyplomatycznym w KanceUaiyi K i-Ólewskii-J — Ilefcreiidarze i Fiear^u 
KoronRi Ponwcnity Kanclerzy Poborcy Czopowego — Urzędnicy i Te- 
chnicy w Saliuucb Wieliczki i Bocimi oraz PrzcMcui uad Karbaryaau 
ceyli Warzelniami Mili — Allendenri iwtmociiicy Soperinteudentów, Z or- 
ganizacyij stałej Hily zbrojnej od ezasów AugoBta II-go natanowioiia 
była ubica dla stopui wojskowyołi. 

Wszystkie za Piastów Litniejące Ijrmly miały nazwy łacińskie: 
Usresobalchus, Caui]>iductor Caucellariud ToeBaoranu^ SubL-anc«llsTiiU) 
Camerarine Hiiecamerarius Praefectii^ Cnstromm Praof. culiiiae Agato 
Snfaagazo Venaloriua]*alaliDnH CaslcllanuM Procurator Notariut), Strnctor 
tucnaac, Aulae Pratreclns, YciLillifer Ensifcr Aorarios Piucerna v. Pooil- 
lator Yestianis Consales Ediles Adrocati Delegati Siibdelegati Lustra- 
torem Cajiitanei etc. 

Do nickliirycJi Urzędów znown przywiijzaue były pewne godziwe 
taiTfiami oznacv.one dochody a były leż wj-u-igradzane jednorazowo za 
docyzyą S<;jmów w razie polożouycli i uzniuijob wielkich za«ług, wresz- 
cie atju-ddtwauii le^nictwanu wńjtoalwaitii kiłanknrui dworzyszczami czyli 
tak nazywanem panią beno mcrontinm łioiiilikowano Hprawującycłi l.'rz9' 
dy sądowe aduiuLDtracyjue tikariiowc i wo>kowo zasługi 



— 410 — 1 




PI' 



^ 



31. Wielka byhi whulsa Kanclt-rzy wielkie icb (iboiriĄzki 
pnwd uarudcm u(l|iowiodzi»liio«ć. Pruiuaniuli inl Kr<'>ló>v, koi 

Kntla i narodu — inicr libcrtatcni ut Aiaje^ateta trzoba im było cręr 
iiie IftwiriiWAĆ. I>itx'z^ Kniick-raka undawala dopićro znaczenie akta 
pra^wiliMom erekcyoiii i t. p.— i moeli )^j krAlom odmAwif; w 
1 uiifwalo miejscu, a iwminacya ich na Sujmic dccydowauji l>yla- 

P» z(;oiii« Kaaclbmy wracały do kr<MAw ptecs^ńe i nowo minm^ 
wani dotitawaii nowe po wyk<»nanin prayBięgi. I)o prawych i wy*>kl'ł. 
zdułnońci Kanp|pn:y w Kurunii: !i«£vli Mię: Ijiiiki Tomicki f 
Haeiejowski Samiići, IMr^knułtki Zaifzik Tncebińeki Zahisry a -". 
kidi S^ydlnwiecki Ociepki Zamttjscy Ossoliński Koryciiiski etc 

Rodakej-a Komtytucyj Scjmowycli do mcii oaleiala — wkrnilnl 
się tu rdine nadniyoia, nie raz tci na Jeden i len nam Urząd al'M 
"llarołttwo wrydaoo kilka przywilejów. Fodczaa bezkrólewia Iiitcri'< 
lu 8we^o niywai Kanclerzu. Olfok innych ceromoni) n:i p^• 
r<'ili'iw łamali Kanclcrao piert^''ie a nowe od nowego Pana <lowt, 
Litwa DiiL-liownycli nic duiiiiei^-tata do Kauclcrstwa i żądała ab^ 
OE^ianii Obojga Narodów roborowane były (robnr moo siła powi 
wMwlkie akty traktaty ete. i żeby poKelatwa Kaeranicznu Kan< ~ 
OImI. Kar. przyjmowali i vi'u.spi!ił iiu dawali o<i]>owiedi. Kieźguj 
Hlodowicze XX-ta Radiiw. Ogińscy Sapieliowie Wiśniowicccy Ci 
lyjscy Oaotoldowiu Pacowic Chrcptowiczc godnie tę władza spi 
wowali. 

32. W dawnych wiekach ńciAle n nas moralności pniestrwycai 
i na t»fj zaeadzit: synowie |>ołjoczni Indzi ionatych beznotonuiyoii, al 
te£ z nieprawego loia (nieiihibni) choćby Hnb pćinitjj luki zwiąiel 
ofewiccił, me nabywali praw i^zlacbcckich po ojcach ^ — uawot do rzemioi 
nie dopRBzczaly kiedyś Cecłiy pr^jmowauia Ij^kartów, czyli dzieci z 
prawego łuia. 

33. Za SawkićJ dynastyi t tytułami Mgraniczntfmi Xiiiiąt H 
biów Baronów xaczł;ła występować nasza ar>-i<t<>ki-utv'CKnM Hzlaebi 
a Jesieie śmielej za Stan. A»g. i i>o<l csas rozbiui-ów Krąjn. W t 
epoce nieforłanoćj i nłńegano aiij o nie i clit>lnie je rozda^rano, iiia z 
(rodzenia Świeżych ran pozbawionym ojczj-zny — nsiąi^oone tei jKUtnl; 
i>xlr.itiy Poniatowftkicb t Ponińskich — w^szakże KoniwpolBcy z ndxid( 
nego sobie patcntn od Oesarzów Nicm. na Ki^źęcą gtAlnośc nie choici 
kontysta^. 

34. Miecac, byty orężem ceremoniiduym. po wyga»niQciM rotlj 
mczkicgo u grobu ostatniego donin potomka albo ii tmmny w Kościof 
lantaDo kopiij mmz i tarcag herbową, UdLTzenlem luiceui Panująi 
robił holdowiiika Wassalcm, a niclicrltowych liidzi nsilai^łical, noiri' 

ia Monareliy zawierał zaii śluli, \vyt,n 




tował. ilekroi- z iipowainienia 



Rezony PoNcl zwykle Uycerz dla formy do[)Llimni« priwizielat nit; mit 
czcili w ioźuicy od uowozaślubionći p rzy i mkladzinadi. Płwl czas o lint* 





— 411 — 



W Aa konasicyjwfco u aa8, Jn^ po namasKcieDia olejami S-cii prawćj r^ 
ki i ramienia |)n'.ypii8rwaao miecz i nim Knil czterykroć maciuii|t pmed 
. sob^ 'na wHZ\-stkie świata etrmy po cJtcm do pocliwy (:o skJauat — 
ft a przed przyj^oicm Konuiiouii S-tćJ znown go odpaaywał. Hieciniey 
I cieg^lyś Koroniti i Lit. podeiaij ż«loDiM!go nabożeństwa po KrAlacli mio- 
■ CKO z zapaloncmi na nwh Swićeanu micali prwd wielkim ctlarzcm. 
I Pod etM rzytauia Ewangelii w Kościolaob dawni Polacy do polnwy 
I z pochwy miocze itobywali — Kyccrze na mioc2 praysięgati. Nad głową 
I Kliaubionego ryoonui 'dawnićj mioea; łamano — w oatatuicli trzecb wy- 
I padkach pi^nićj nńeci szabla za^ti^pila. 
M 36. Nifkiórzy z naszych Hetmanów doHtali pntydomki: 

^L EorkuK^Nom Litewukim iiuzwany byl X-żu Jcnsy Rad/.iw)l). 

^H Piornuem X-ie Krysztol' Kadsiwilł dla szybkości w dzialuniacb 

Piśmiennik— Jan Zamojski, a Stefan Ctamieeki Trzepaekim był 
nazwany. 

Kimktali>rcm albo Jąki^ą Stanin!. Koniecpobiki. 

Xenofuntcm narwano X-a Jeremiasza Wi^iowieckiego za rostron 
pny i nmiej^tny odwnU z /adniepraa w c«asacli Chmielnickiego. ^ 
. Eowcnj Stauisł. Potockiefio. 

Sobaki^ jir^eEwanyiii był od Tatar d/.ieluy Begimentans i W-da 
Kijów. Stefan Cliuiielecki, a Talarki dzieci nim straszyły. 

Itogdaa Clmiiutuiuki, co na wtikruś znał niitrój uaszćj R-ntćj i wił- 
wuctrzne Jćj sloiitmki, nic bez dowcipu wysłanych przeciw sobie tmecli 
Ret^imentamy Kamiaet Hetmani!iw Rcxcil przydomkami; Łacina Pierzyna 
Dziecina, Hto!it^](c to do Staniał. Oiitroroga, nladyolawa Xi<icia Zaaław- 
akiego i Alox. Koniecjiolskiego. 

A6. Mieli i Bisknpi n nas zbrojne hofoe na swoich dworacli. 
X. Biek. Ci<;bti-ki przychodsąc w pomoc Janowi Eazlm. przeciw Koza^ 
kom i przeciw ruchom ohlopaldm na szlachta któro rozbndzal zmyślo- 
nemi Manifestami lutMewskicmi no zdobyciu Czorstyna Leon KÓstka 
Kapieraki syu natnnduy Whidyalawa Wazy pod czas wyprawy Bero- 
steckićj stracony na Kraemionkaoh wras z towarzyszom l:,ctJiw8kim — 
, dal 800 picssyeh, i)rófz tego HoDSanińw i t)rag<)n6w (Kiryśnikńw) Chos. 
rąąwie i z g^<ry ioid im z wbi«inćj ezłtatuły wyliczył. X. Up. Tnie- 
ł)icKi dla obrony Kamieńea Podoi, tak ftamo zrol}ił. 

37. I')'ufuflsy {(irofosHa, po za fósaa za okoimmi, czyli na zo\vm)trz 
okopów) Kaełuieusi P^nloiticerowie i ^^acbmietrze nic t}'lko wytykali 
mit^sca (loca^ dla przckiiimiów jmd luiznry, namioty okłady wiktuałów, 
atc mieli pwi Btraisi wtc^uiów za bnnly i nieBlbrnofei mu^jtjcycb liyc 
s^Eunónii ale tei do nich naleiało wieszać na szubienicy lamie wzme- 
Noui^ szpicpłw puctiwyconych i winowf\)ców na tt; karg jtrzoz Hąi 
Oboaowy !tkił7.anycb. 

ite. Pi-Zioz Namieeinikilw (AĄjnlaiitów) pod was boju przez Het- 
manów do kommtmikowania rozkazów, ci ubywali joszcu: podi^euiycb 



C_ 412 _ 




Mb 



y, i bcbenk^w głoiu^cb <1» uodte pnymocDn-anych, a cale 
'bctniuiuikie (Sztab) roinmiato kaźdc baslo. 

39. Do zbytków w przyborach (I(iwn«f:^> naasego rjcerstwit nt- 
Icialy jcłłZGZo: kity płóropasKne i czaj>licb i stnuicn piór a ticliaiWj 
forlwty ve] koronki 2« złotych i trcbruych mci w deucń, co koudkie| 
izędy zdobiły (torga). 

44). Eąnes u Ktj-miaD, CbevaIior we Franeyi Bittor w Kiome 
a nas Byecrz. U naa Jazda i Szlachta kiodyA ji^no znaczyły. U Ih,v- 
mian (e(iuo jjrirarl) największa było kai'q i baiiłią od kouin być otL^ 
dzonym. Koń, pri'>C7 kopii, ozabli i tarczy, był głównym waruD) 
zaszczytu stanu rycerskiego złąd tH 2tis\\iieós\ rycerze, Xią^.i;C:i 
rali zwykle Iionia na larcjacb, a zwykle rycerstwo (a nas r 
rzyborj' riunuka nzbrojouego wcdłog zwyczaju ryceretwa. Naj".>>.;. 
R^ło [tajiłtą i zniewaga dla Rycerza kkay pn^tradał konia, z wynk' 
Kola Kycerti. albo na wojnie, i miuial niceć siodło w r^ka. 

Pod Grliuwaldcin duziiati tuj zniewagi Dypułarzc Zakonu wii^i 
do niewoli. Trzyinai konin strzemię znaczyło uległość iv- '■ i ' 

jego rozkazów — wstąpić w czyje strzemię, inieć nrawo uastttj lu 

dotykać się elrzcmionia u(ldan-»ć »\^ {tud opieki;. H^iwnież r>ylu zoi 
wagą być wsadzouyui ua koń bez slraeniion albo gdy len nic liyl ku 
tym ua »v8zy«Łki6 cztery n«gi obyczajuni Rycerstwa. Podkowa stm"-l 
niie kopia i miocx na tarczacli zawsze jn£ znaczyły r}-cerzn wyua>:f] 
zasiali — a kncyie na tarczach, rycerzy zaatuiuiiijcb w \vy)irawncA 
pracciw pueanom (kmryaty) a n naH przeciw Koinuizu ntegdyó t Inl 
WDchwalskiej owgi Litwie i Żmudzi 

Szablę, z kt(>Ti\ 8i»; nic rad był r>'7Jae7.ać nasz zaśeiauknwy kiIh' 
chcic imtykal przy łiroilzo na iswoji^ niww kl-ira orał lub wł.jczyl i i» 
wal l<jm znać, ia tego swcgu ziigona, tój piędzi ziemi po ojcach " 
szabla bronić jest ęolowy gdy tego xsjdzie jiotrzcba. 
I 41. Za czasów Katarzyny W-ej nlozonj" został Projekt Gre 

tyczący «ię odbudowania pntez Hossyę Państwa ByMtyńakiego v. O 
sarstwa Grt-ckiepo. Ccssarz Pawcl najitt^pnio zamierza) był zguijbić 



tkl 



■Ł 



reszty p()tej;ę Turcyi oź\-łviouy duelieiu rycerskim i ohcial «a Htraw-I 
nyni pricz Konstantyna l'aleokiga tRtnio w I4óii r., osadzić syna Kou-J 



taniego — ale Toreya jes«ae i jefco następcom się oparła i dul 
opiera wHpicrana od innycli |)otciieyj co się lękają przewafn 
w tńj stronie — w o«tatnicli czasach odnawiujijc z PotIą wojny wrzm 
ciła Kossya ten plan i d^ży do wyswobodzenia tylko z pod ucisku 
burtuirzyńeńw ludów słon-tań.skiego szczepu z zamiarem podniesienia tan 
cj'wilizttcyi i oświaty zaniedlKUiój od czterecli wieków uod panowaniem, 
Turcyi iżJiy naatijpnie wliczone do wieikiój rodziny .stowiańskiój uiy] 
wały swobód 1 rozwijać sitj nio^ na tle tradyeyjicin, co bym jninićj 
jeduo^ł państwowej nic zasi:kodzi — rozmaitość i jedność <la ^i^ tu p< 
godzić z sobi) 1 z tak ołrz/DtunćJ bamiouii ustali się zozasem prsytizłi 
Slowiańszczyzuy potęga. 




^ik 



- 413 — 



} 



^ 42. Slowiańszcstyitna (Slowiaństwo) to jest ehnila, jakiij z go- 
rącEk^ fnrczeltnj:} dziś Slotriaoie cermanisowaDt i niaditiaiyKowani 
i w inmy BpwBÓb ^lziein<Uić^ dr^^-zem nio#.u si); nicaiwdzianio i szybko 
zdartyć i uprted^ii: n-i^clkte raclinhy. Czy nie tuu*»y wczeinićj jtd 
porozumie wnc ^c i ziiaiić Sł<>wiaQtim'i' 

43. Że iwmiiiij iniiydi wicia PP. Bolirzyńaki Jarocboimki Pa- 
TTiński bnwia Ct)odyt'i8cv Kenikiwski tiixUeit^ki Plobańskt Korzon Kabała 
Morawski co ni^ Już dali poznać 2 pimn swoich i tn:cżwyoh po^lądW na 
{tiUBzłoM} wiole nam jesicczo obiecują na ui^ dwiattu (lorsucić. 

A) Dlugotn naste KarpaW nazywa Alpami ^miackiemi — mo- 
rze Czarne Illaro I^oninnm ^ uoplo marc polonicum — finltyk marci' 
Occauuni a dawne Prii^y Ulnngavm vel Uliiiigeria. ' 

B) Za czasów ^tauisl. Aug. żyjący Mikołaj Potocki StanwU Ka- 
niowski I*aji rozleplycb włrAci na Ulcraiuio miał Mwojc fantazjo, doktt- 
czal słabszym s-i^iudoni i Żydom kti^rycli nie cicrpinl i ucliodzilo mu 
to bo te dziwactwa łiujnie potem oagrad^t. Pobo-^.ay i w C«rkwiacl) 
t w Kośoiolacli naszych zartiwno się modlił, łożył na Koćdoly i opa- 
trywał iłOtn:ebv Dnctiowieństfli-a zaiAwno Wscliodniego obrządka Jak 
i itzjTmskicpo, W czasie W-go Posła eaiy ostatni tydzień w ccii klaaz- 
toniuj rckulk-kcye odbywał u we nszystkic Pii)tki pod krzyżami i Bo- 
ienii mękami w łacłimany i torby ubrany zwykł był si^ modlić i ik>- 
kntorrać'. Jako^ przed samym Postem wyjcclial był z noczlcin swoicb 
Kadwomycłi Kozaków pobojać w okolicy pragnąc znaleźć si>oflobDodć 
dogodzić fiwojćj fantazyi i ta ai^ nm uiistręezyla. Jakii nttody azla- 
dtiecki syn co tti^ w lic7.l)Q Dworzan cticial dostać do jakiego Pana 
nadjccliał konno a zatrzymany prz«zeń i wyegzamiuowany żo ui<! miał 
przy sobie igły szydła i innych przyborów do narządzania gio<lIa odzie 
iy Ute. doalał na Jc^o rozkaz od kozaków porządne prócz moraln, pro 
DMmoria. Mł<.idxti;uiLV ufny w siłij tizyczną nio odkładał pomctiunKa 
i w jiierwszy Piątek W-go Posta |>ocJ krzyżem przy lOŁstajnych dro- 
gadt rozprawił siij z nim robiąc mu zarzut że je^lm^ tylko mając torb^ 
nie potrali w nićj dobrze pomicściL^ lUtków jakiu w naturzfi otrzyma. 
Z» te śmialoftć nie tylko giiiewn i zemsty nie dozuid, ale przy|^ 
w liezbę Dworzan uaiwii'ksze miał łaski i stopniowo do funkcyi 
nipotenta doszedł. Kii-dr obraził się Jeden •/, sąsiadów 8taro8tv ie 
ma Żyda obił i ten Już łlo zdrowia przyjść nic móeł polecił nacŁwy- 
tać przejeżdżających i wóz drabioiasór pułcn Żydów pow<jzcn3, j^ 
snopy nłożoBycb, spięty, ode^] temni f pntod dwór zloiyć kazał — 
nieiłodobna jest tn iiodać wszystkich jc^ wyt)rykAw. 

XX-a Radziwiłłowie Wisuiowicccy filińscy Zborowscy Stadniccy 
Ctaptwy i inni Panowie możni loiewnli takie Cantnzyc, dopuszczali się 
róźnycłi na^łnżyć i ucliodziło im to- bezkarnie, i ałnsznie powstało przy- 
słowie: Prawa są nasze jako pajęczyna 

Bąk «i^ przebije, a na mucbc wina. 

Ależ w wiekach łeudalizmn za granicą ^riększe się daleko pra- 



- 414 - 



ktykowitły nncInA/cia, takie zatem n nas wyji^tki Diii uc^ nk 
zaotiema t^liaraktcrowi iiaroda co się tagodnoóeią ob/ezą)ów cywi" 
i reli^uuM^ii) raądEil. 

C) Opr6oz wspAInyob x Htisuj iuną, miała Ituź PodlaHka fcwune i 
ne gdmionuo i tylko w tuj mii^acowoAci iiniklykowano Bwya 
i olirŁędy którycli się feińle tre^Tnalp— jak np.: dziuwki po ap«Łj 
PoAtnika w WiR. Boi, Nar. ba^gly do stndni, bo tam na jswjorcie 
wody Diialy zobacayt: pnwnuczoiiycb im mężów — zlnhiny lutzyinl 
8ic tam wicei^r w wicilii) ślubu — [iWioz km-owaja weseliu:}:*!, r 
wano młodi) parę wyłiiC7.nii; riastcin uazywauem atuliuatni — (li_. 
podłoinc dwiu iroinich; /. Bołw bulki psxenne za s>iith<łl ii)A)ivós~ 
awAŹADc), i juj*"" 1* twardo, oo pioilnośł', miab* uprowadzić — |>ii 
uiucywało Hię miejsce, f^dzio pódcuta godów wcsduycb ml<Kla |Mini 
' Mul^ouą bywała — wieku diicży do oczG[iJn używanej, posypyw 
fwsem, o który ilołnjali »i^ Wjarowie, ixby się im k«m» ai>ł)r7c te 
mały — w PupicWc mliMlaict wiejska ehodEila po wsiacb od ubaty 
ohały X zapadem popiołu w torbach i garnkach i xa8yi>y\vala iitiii ti 
joieli uie utrzymała datkp — dobnio prKyjcIa ledwie głów dotył 
|>obcxocba]m z jKimulcni na tyczkacli praywiąiumźnii — nawó/kiiodw 
kolncb halwaun iibran«go topiła la wsi^ w stawie, ftpicwajijc .tto«oi< 

Itieśń, — liyl to ol>rz(j4 topienia śmierei — tn dzićwka iia wyds 
oszka si^ naicywała, a kawaler byczkieni nie jmd czas gwl we 
diloda [nrę kniaziem i kiiia^o)^ i)!w,v\t-auo — praymięEąuy mę 
06 od Mazurów a moie i iw Jaewieiy joszczo diektórc ~ 
I obrzcdy. 

JeezCKe |KJ dliii dzieA w, Jedlibskn miastecKkn Malój Polnki (( 
bernia łiaitnmitka) w wilią S-go Jana bałwan śmierć wyobrażają 
uiiowa ściętą głowę i topionym bywa w rzece JedlanfC dokąd z p 
oeasyą odprowndzają go śpiewając dawni} picći^: timierć 8Ję w^e 
płotu, 6zukaj])ca kłopotu i t. d. 

Tylko ua Rosi Podl. był zwycat^) 4e zmarłym do tramoy 
monetę drobną (<łcne]lk<;^) bylicę i piołnoj a wynosząc trumnę z lunil 
łym gusjMdarfum cbaty potnjcanu uiq oprogi.co znałzylo ]"'W!niii 
tam t«i oajdtnAiSj ntr/ymały się najemne placyki y 
Balsianki na Kusi IliaKg towarzyszki panny nit(i«l< 
weMloyeti — od z;ii-ęt»yu do oiój uię jtrzeuottiły pomuirały ji\ ob« 
i oprać i ciąglcmi śpiewkami skracały czas zbyt leniwo bil-ŹJicy. 

O) Mazury, ten ruchliwy i dmclny Ind ua«z korzystnie w Ha 
nych pneilstawioiiy jest pnysłowiacli, a Jnk był obrotny i hjt ' 
tftwićnua to między inntfmi „Mędrszy Mazur ni^. sam djaboł." 

E) Ktirp' to jmn pnszćzy niegdyń, wolny jak sokół a krz«| 
jak niedtwiedi z którym się nieraz u barci borykał. nzi»>Hli słę '- 
pic na bartniktW, lejnych, i Gociów (go<]2 Hię) czyli Pan 
co Starostom tmasto csyiuza p«wicu'zacią^ odrabiali. Jt. , < < 
dy zawi«dzie »ę na ionle fuiije pościel i pierze na winu* wynyiia 




— 415 — 



bierack^. zowie ei^ ta mc£atk», co precd oezopinami rozpłuta war- 
kocE pauuie inlodćj. W 8ro<ii« l'oi>iel(;ową miodzie^ iwpiolem olwj-pujo 
dzienki, a. iysycb po głowic ^clic-ru — i tn vr tym dniu ua konopie 
laiiczij — aa udanym szluCTnic konin wjtóidiąifi do elialtip jiaroficy 
w ropieloc. gasK)} światło, popiół nixrziic»jii i lak siij tam tost W-ki 
KacKjnial da«iu4J. 

F) Ik-aupian znakomity Inionier i Jeograf miał wielkie 
d^Iy u Zygnimila III i Windyet. IV — słuiył nawet w Arlylleryi 

Hetni. Koiiii>r[x>l»kim na Ukrainie cdzio lat kilkaua^cic npi^lsiw- 
By pOEntił lUL w)d(TUi tę Prowincy^, ciiaraktcr Induo^ aiicj^owćj 
i napływowej płody preyrodicone i wodiw komntunikacye. Z polecenia 
Knilńw zmiiil jiommr tij Prowincyi, zmiomyl Dniepr, przcstrreń jego 
wiiłł w ^rauicacii K-j>ti;j obliciyl i iMlix)l)il dokladut; nmppi; Ukrainy — 

{>n'>c7. te^i> wydal w jqz, tranc. Ojiis Ukrainy lfi(i<J r. we Francyi, na 
Łu:iu<jki iKilski i rossyjitki jtjzyki prwlloniaciKmy — są tam dobri: i by- 
stre rysy KrjTJiu, Tatar i Kozactyziiy a olwk re)w niektóre ustępy do 
oljrazu jtycia dawnycli Polaków. On tjriko mi^l )jył odrobić dokła- 
(Inio map]>Q imtkowitćj K-ptćj ł)o i cierpliwością i zaolm^cia gic nie- 
zwykła odznac*a!. i dziwna rttc?. ze do tego nie l»yl użytym. 
Za położone za«łnf;i pruiiK ła«iu)iłej iM^nNyi od Królów, uuKtal 
(Inśy szmat ziemi Ukruiui^kićj, i załoj^yl, wabiąe Induo^ » róiDvcil 
stron przeszło 50 osad (eloiiud, woli) dicae mhie z tego Kródła docnód 
Kapuwnii^, alk- niepokojona Jntbio^ rozćbodziła «i(] a za czuhiiw )M- 
wstauia CbmicłuickieBo roiszupanc były jego osady między SUirsey- 
snię Kouieką; zniccLęooiiy t^nii straty i łdęskanii powrócił za czasów 
Jana Kazini. do Francyi. W tej burzliwój eitoec upuii)!«2uli Panonie 
UlŁraii»ey uebodz^c z żydom awoje obszerno fortuny a Bogdan roŁ- 
dawał }e wzorem sredniowiecłnych nionarcliów Bwojćj wojskowej Star- 
szyitnic-robiąc! Bobi« z niój Wasaalów — w dziojiicb i kronikacli Mało- 
rossyi ten wnżuj' urzewról nazywa siij Ziijoiiiszczyziut, jitk dawne Ba- 
tyewszczyzita i'n('łiacze^VKKOxyziia i t. p, klciiki co Rossyij trapiły. 

G) Lud uasE w iyjącyob iwmmkacb )K)datuac)i i jHcAniacL j>r^e- 
chował calę swoję unteazfość t natnrc awćj ziemi i c«chy jćj wYliiiue 
ozDitezal z^vyklo jeclncm słowem i proiitem nazwaniem krainy lui) oko- 
licy — takie tc4 właśnie nazwy [>ozoslnją niewzruszone jako ludowe 
i nie latracają się uni »icjćraii(, kiedy administracyjne i polityczne 
Ciętym ulog^tj:^ zmianom — i tak iip.: Podgórum, nazwał kritiiię [tod 
górą łeżĄCą — Pomor^wui iiad bncpiein morza rozwianą — Odrakauii 
p^xez^Tał Indność nad Odrą roziułes7x;zoną~l'asino gór l>cz1cśayc)i, na- 
cicb, ożyli gołoborze Łysogórami— {-"^czyckiciii nazwał słuBzule okolicę 
Fąctną czyli nad b)czy»kami leżącą— Ukolicę kicdyiś nnder lesistą po 
przetrzot>ienin pnnzcz i Imiej odsłoniętą na widok, na światło na jaw 
czyli ku jawa Kigawami oenrtcil. 

H) Zft Ri)t^j prócz B-pów DyccczyalnycJi był licmy pocwt 
B-pów in partibus — ci albo sprawowali fimkcyą Koadjnlorow przy 



- 41fl - 

nliEoion^efa wiekiein t^SJitćriiach t prawem naat^atwa, albo z t" 
rozJęgljch DyctMWj-j ailalcka od Katedry obsadyjmi bywali dltt pożjtki 
większego wieraych — i ilo takich stalj^h tóniTrnRanii praj-łTiązaB 
liyjy Ht<i<s»wDo DpocaicDia — np.: i1» ftiKkaps. Poztiuti. zaliczam tij 
Suftjigaola Warasawekii — do Kujuwakiogw Siillr. Poinorakti, — & 
Wlcńskiego Trocka — do Łnckiego Suffr. Iir/«Hka, do KrakowflkUjB 
Bnffir. B&Ddoinicraka i Kielooka i t d. Byli próoK tego B-pi Suffrag3' 
n»Dii ludzie kDakomilycb rodiciii, co iiicogli)diO))o si^ na uiMSatene 
cliteltuiD dnrlmwnyni rt-^nydowali w swoirli dohracu pruatając na fiob- 
tacli. Slolicji Apo:4t>>Iłtka wyntzuniialij sii^ pokaz)'W»ła na krL-owaide 
tyln BpOw iu purtibus u nas, '\\ii prKCK w/.gl(id na itw-leplo Oyeccitye, 
już. ic liinknpi Dyeeezyj jako iKgDitarae Fuństwa Suuaturumo odry- 
wai! sio mnaifli od ważnych obowiązków rasturskicb aby pilin>w«i 
spraw koAcifilR ns Sejmacn i w Radzie Królów, jnż. 4o z obowiąiku 
^i»kot>atH |>odejniuwali proprio si)ro]>lii poselstwa od R-pt^j do z;<gn- 
nlcznycb Dworów, njwlRtali ici i lak waćoą i^nkcyą Kanclerzy kt^n 
im nielcdwie wszystek etos zabicri\}ąe, wymagała aby pod, bokiem 
3In,ic«f«tn rezydowali. ♦) Samo jui świąocnic Olejów do Wri^t. 
Obrzędów iui8zv^ koSciuła |Mitrzohuych, poświi;ceuie iiowycli Swt^I^ 
PańsKich i diiwrinów, Hibn:iiiowai)ii! priiOK ionyi^Ii ■)» ^odnoAci Biaknpa 
wytąujuiic przywiązanych allryhnryj aa lak wielkim R^ptiij oImiuii 
wymagało wiolkićj cyfry Dygnitarzy Kościelnych. Do c«t.sii Arcr 
Gamrata najes^ićj ŚuflragaDaty Hprawowali ^konnicy a miaiiowi< 
Fraitciiizkauie t Dominikanie koniecznie ze stauii KflachuckiOf^o, ta 
X owj^ data ustało, 

J) 9i'hgi^triit K. Kamieńca Podolskiej do równych jte Lwi 
skim nrsywilcjów podnie-^ionym został, za nkaxywaD|i gorliwo^<^ w obi 
nie tćj twierdzy przwiw zafn-ażającym }(•} wn^m i pod czaii obl(,<ź( 
Unti^dnicy Prześwietnej Miniieypalnoiici wi^kit/ych nascych miaiit wzgl 
dami Monarchów zasicsyponych i ich obywatele chociaż nieherli*" 
zyskali prawo stroić aig w kontuerc, ale pasy nie aa koniaszacb tyl 
aa itupanach nosić mieli. Zdaraaly stę nie raz smntae sceny i nlicz: 
skandale kiedy na to nic zważała bntna szlachta oo tak śct&lc p 
wilcjów Staną Itycerskiego przcBtrtcgala. 

K) Odnalozionc jai alłKi mogące 9i6 odnaleM Eltstoryc Dom' 
które po Klasztorach i KunwcntacU mich obowt(|ack prowadzić Ł 
zwani z wyborów Prowincy.iłi>w llistoryografowie Zakonów, r/.nCĄ n 
tnalo światła na wewnętrzne sprawy i życic narodu naszugo. Z 
dartój takićj historyi iJonms PetriooWcngis S-groni. XS. Pijarów dr 



u lut«<Iraeb B-lch. nfidwe msiadali )udiii<> ni^i^j niO^i ripran-ami «it-l< 
putCTtkiMul nbonrląiluHd, a dtida 1 Uiikutf pgUtyuud uittpowatjr int U. 
Kanony i F«vil}'flk»tr. 



— 417 — 

ła mi sie karikii oa tctórćj b>-lit srobioDH mmiiuifca o Irzęsiaiiiu ziomi 
co Bi^ (Iiiło nczuć- choć uader krótko Inrala w olir^bie lego niiusta 
w r. 1732 i w iulofic jcuzczc i utnny luilwc o t^m zdiirwruia mi po- 
TTlArukli prawnuki owćj eeneracyi co w ienc7,«8 iyłn; do jiii drogą 
ŁrAdycj'! du titcli sic (tósliuu — aa tv}iv wimćj kartce iuuiotowaneu 
było, iSe cr;»<l wielkospt onechn wIoskieKi> i wi^k«zoiui spadiyjicy bry- 
lami iiawittl/il Piotrk''!^ wnzystkie wybił szyby, (Uieci pasj^ce trzodę 
K^ i byiHii pu-zabijul albo niucuo imkalcczy! a ua Piotrkowic Oomn- 
linie Ui:l7alce i Rnksxycacli y.ui8iŁC/.yl prze*) aiiniuiDi ^-niwami cale na- 
dzioju rohiikow — że jakiś zuakoiuity rzeźbiarz Jezuita, powołany zo- 
stał przez 00. Jezuitów du fruakńw i SKitikaturyj w icli koHi!i«lu odni- 
bicnia i sprowadza) ni z Małćj Polski potT7.ebiiy do tego eius mielo- 

ny (esy nie xc Stadzuwa?}, ^ Pali^tnmt Kołu (uw uoKończono 

nazwiako) za burdy w 'łb^jbie Trybunału pr/i-z Insty^atorAw aa od- 
wacbu posadzony, przed zaiMidlyni wyrokiem śmiertelnie pokaleozył 
PomcKiiiKii Roty Trybuualskit^j i przc2 tNid Grodzki ua buiierc ska- 
zany z placn na eK/i-kucyjj j>rieziiav7.onegx> iicifk! i ncliwycił siij za 
fclamkg od fiuly klasztoru Dominika n>'»v, «lc Ojcowie drzwi mu lu© 
clioieli otworft;j-ć aż dul przysięgę, że sig zakapturzy, czego dotrzymał 
i był naHt(;{miv tilyuuym na całą okolicę, HKoUigacony z tameczna 
szlachtą, Kwe^tarzciu. 

Tomiciauii, JitwtciAiia PotocinDn i Toka X. hisk. ytiruszewieza 
Sekretarza liady Xieii»t»jĄcćj wtajemniczonej w dyploitiii tyczne sprA- 
wy i kombinacye polityczne zawientią w sobie -niewijlpliwie skarbnice 
przoszloftei lak uas dziś żywo obcboilzącłij a nioic i obfity dla Statystyki 
matejyai- Szkoda, ie dotąd nie opublikowany X-a Andrz. Kitowtcza l^on- 
f<:dor. Harsk. Oln-az atatystyczuy Polski z r. 17D0 z wykazem obsza- 
ra dawnej R-ptej, ludiiwi ws/.ystkicli khtes, dymów wiejskicli, cyfry 
miast, regesfrriw wy<iiitkńw i pryyołi<Któw Kkarou — będzie to ważuy 
(Uft Slatystyki in]ipł.-udix) jjrzyczyut-k. D/,i«lo Dogiela w r. 1768 wydane 
w Wilnie |w>d tyl. J,imiie,s Kecni poloiiiae et Jfagni Ducatns Litoa- 
□iac ei origiuałibtts et anthcnticis dcSL'rii>ti et iu lucern editi, ma takie 
swoje znaczenie — zdaje się ie Lt-Icwcl Korzystał z tego dzieła. 

L) Szłacticie nassćj, x nszczerbkiem dla Skarbn pny^ag^wało 

firawo wysyłać bez cła zboże i wazdkic za prauico iirodukta rotne 
eśne zwierzęce i kopalne, ró>vuież bez da wolno jej było czego po- 
trzelwwala ztamtąd sprowadzać czyli mówiąc ówczesnym tecImiczDym 
jijzykiun) ani od ewcktów aoi od inwcktów cła uie [wuosila cboć taki 
pt>aatek dln zasilenia Skarbn byl pod kaMym wz(;l<;dem nsprawiedU- 
wionym — tymczasem olwk własnych produktów jeszcze |ioucjmoTivała 
8i<i na krzywdij S^karbu zalatwiau i oiUlawiaó predukła i towary ko- 
lonialne kujKizijceJ klassy a Urz(;dy Celno jw Komontcb przez s^maiy 
na tojiatrzijc nie chciały ?/ bracii} »zliicblil lirzeć «iij i być w kolltzyi, 
Ł) Elekci zagr»m'czm kandydaci do tronu przez swoich Agentów 



I 
I 



— 418 - 



kaptowali BObi« Ifaęn&tów na atronniotwa poduelonj-cb saKwy ozitj v U' 
kiui cbwilach oo si^ utarło i we zwycuO ^*^'^ -— if makie AngiiH; 
Mocay gam wygnał ł.e imbiegi o tron rto lO-o milionów Zp. po koszto- 
wały — Magnaci, ani się zato rnoiicniU uni saihili i£ suuiieoia nM- 
wer^laU raz ie itami kandydncl do tronu, itrTekali nic eo na rzecz io- 
oycli powtt^re, ie pnyaity Król w łK^ałe oposaźonu) opatrzODyn 
b^dzio. 

M) Dekert Jan x rodziny kapiecki^ podKMłząc^ Prezydent Sto- 
licy za czasów Cztcrołelnic^ i^ninin, zaitraguąl poumefić aUtnu miej- 
Hkiogo zuuciouic i kurzystai^ z chwili ziumuy poj^ i nspOAObieii Imlii 
ńwiatlyoli Stann Kjoerśkiego — w tym oeln vry«al kilka pism i bro- 
szur w oolo zbadania uinnij i przygotoTrania utnyi^Iów Ula iHidnii^sii^] 
kwcstyi 1 pncekoiiynuł, ie dziua na dawn<Jj podstawie i nie występie 
z nowi) iadną zaitad^ bo stan ten istniał jni od Statnta Wiślickiego 
Dznaay i dowodził Jakie zaalngi tlla krąjn pololyl. Po J«gi> 
stronie stanęły wszytrlkie miasta i wieksjw i niniejsze rotnn- 
dtiło (a<i Ayctc i riicti po miastacli w r«l^j l{-)>tuj i otoczony De- 
putacyą od miast wybmmi udał si^ do Krńl» ale ten odesłał sprawę 
do Sejmn — bez zwłoki It;^ DepuŁacya uzyskała i><>sluchanio w Sejmie 
sdzie zabioraj^ w jćj imisuin ^iu« zacny Dukcrt iądał um]dzvius 
Houic^palności w calóm xnaatenia tego wyraju — (mnnicipia nanywalr 
się u Itzymian nti^dyń miasta używające na równi zo szlaclitą (E(|m- 
t«s) wszclkidi przymlfljdw). 

Sejm, ponzielosy fin dwa przeciwne w t^i kwestyi, obozy, obłs- 
cal wejrzeć w objawiono mu ^yczunia. Stara w kastowoSci zaHktcp)i>- 
na sutaclita szydziła z niieszaian nazywanych przez ui(> krsitiareanii 
nrzeknpuiami i szynkarzaiDi i da iadnycb mc nie przeeliylala ust«pttw 
1 miida jesioe wi^kstość za 9obq. Dckcrt nasttfpnie dor^zyl Sej- 
mowi Hlemoryat w którym następujące pomio^cil desideria: 

a) aby Stolica i Prowincyc pewną liczbę Dcputowanydi jako 
Beprexentant<Sw stann miejskiego inialy w Kole sejmowćin co siq uk- 
gdyi jni praktykowało: 

b) aby naunieci byli Starostowie Niegrodowi z miast Królewskicli 
aby dncbowne z pod władzy Kapituł oswobodzone zoataly a szlacbec- 
IsJc przeszły pod opi«kc rzijdn; 

c) aby wolno b^lo. bez SMwgóbiego na to przyml^jii nabywać 
obywatełom słana mu^skiego własność ziorosltą] i ł>ez żatlnycli ogra- 
niczoA; 

d) aby stopień officcrski w ariuU i dla młefls«utn Ijył dost^ 
pnym; 

e) aby wolno było łodziom miejskiej kondyoyl spmwowAi w6- 
dłng xdolao»ci wszelkie Urzędy sądowe skarbowe i L d.: 

f) aby ci co eic stanowi dncbowoemn po(5wieoą mieli prawo za- 
siadać w Kapituiucb i posuwać się do najwyż-izycli godno&ci w lli^ 
rarchii ko^ielnćj. 



— 419 — 



Jakkolwiek nioclM^ dla staita mifO^i^iego Jeaxez« się objawiała 
bard/o leniwie brano »ic do Mk paląl^^j kwestyi i>r]!cci^ift, muuta 
Akonfcderowanc przedslawinły puwna koalicyą nie wyHtępajijc za crra- 
nico amiarkowauift w usilowaiuftcli /.dobytia sobie od|iowicdiiieco 
w K-pt<^J stanowiska oie natawaly a Dekert ci^łe stał na ozele sil; 
i zdronio w tuj ^valoo wyozerpąuc. ŁaIwo sio domyAltĆ ile teu mai 
zacny inostai boleć 2 iiowodu- ulicznych ac«n 1 exoe<ssdw do któryek 
nni powodu niedal ani Iiasla. 

Zniechęcony i Kłamany przeciwnościami zapadł na zdrowia i pny- 
ułacił ćmiorcią gorliwo^ % Jnk^ dig tćj Kprawte )xi6wicdi nie tlocze- 
kswszy się akutkii liwoich nsilowań, bo dopiero w d. ISKwietnia 1791 
roka na Sejmie zapadła dccyzya podnoazącft stan miejnki i obdanta- 
jąca swolKHlanii p-jd (yt.: Miasta nasao Krówwsłde wolno w i>nń8twach 
R-ptej, o^łi>3xoun. iniieni zacnego Iłekerta zawMeeną wszystkie mia- 
sta w całym Krajn nczciły, co mn sit; należało, iaIot>nćm nalmień- 
stwom, a w piit roku po /.gonie jogo jeduooteńoio z Ustiiwą na łco- 
rzyść ntiiut, najznakomitsi obywatele stann szlacheckiego i Dygnitarze 
Tanisywali si(^ w listt; stanu mieszczańaki*^ jak mamy tego 6Ud 
i uowody w aktach grodn Warszawskiego. Kiedy stolica uostauowila 
siilyni biilenin czcić pamięć U<rliwa!y, szlachta wespół z miejskim iywio- 
km przyji;ła udział w tej uroczystości a łiarski Podkomorzy Ziomi 
Saadomiórakićj, wiiióal stosowny toast — nie dosyć na tćm — syna 
h. p. Ookcrła, pogrobowca Jana SuiTragana Łowickiego arodsoae^ 
z Demlwwskićj c^a Warszawa z dygnitarzami i Senatorami razem 
podała do Cbntu ń-go occni:\iqc zasługi Ojca co w sarnę porę tak 
szjachclną myńl potkał. 

N) Nie ulega wątpliwości ^e te dziesięć {wkołeń 00 aię w soko- 
łach 00. Jezuitów kształciły zarwały dtietia ckliwego panegir\-zma 
i uaaifjkly gadidstwcm tak p6źaićj szkodliwie na Scjmaob oddziały* 
wajaccm, bo zabarwiona Dyalcktyk:) Retoryka w zakładach nanko- 
wyoi tego Zgromadzenia uważała eitj vx »zci,yt ukształoenia nauko- 
wego. Tu chyt»3 źródło i xnwii(KCk miała ta Urzędomania co aię na 
wsicroń w całym przebijała narodzie ho jak wiadoma jui tn istniała 
bierarctiia nrziidnicKa: Impcratorowic Efomwio Archonci Prezesi Ceazo- 
rowie Sadoy ilarszalkowie Sodalisowi etc 

O) Nasz zacny Stania. I^szczyńalci był istną Insćw niefortun- 
nych igraszlcą i ofiarą — prseznacwmy i wybrany od Karola Xn do 
korony iiolskićj drogo ten /-is/.eiyt do którego się sam nie rwał, pnty- 
płscił. Nictylko stal sit; nr/.cdmiotcm njenawtóea przeciwnćj partyi, ale 
00 (ilaii najui»lc5uicj8wj byłu, iv mt^ty elemeatn krajowego, _i}i tacy 
ziomkowie jaic Pra/.niowgcy Niezabitowscy Tracjńscy Smigielftsy Świniar- 
scy i inni wesjuM z Iloyncm i Agarewem WYStępi^ąc pnteiłiw Elektowi po- 
j«^ami ruiną i kontrybneyami uwziąwszy Acna znisr.czenie jego dóbr ziem- 
skich dali się we znaki mocnićj od prawoiuwycb nieprzyjaciół. Miaata 



4 



i 



— 420 — 



Leszno Rydzyna Zduny, kwitnące przemysłem i \kx,a<i jofio włości »>■■ 
t& wiijkfcsycli klc*k (loAwi«dcz.vl.v niż t« cv aią [wflcza* tr7.y(i*iesv>Vlfl 
idźj w Niemczocb praktykowały wnjny — przynajmniej okrutuy Sioh 
Tornóczyk z rozkazu Piotra W-o uwi^iony zakoiiOByl srumulnio ty-l 
wot w Smoleńsku za niesłychane (cwalty i bezprawia stiiszoie akaniaj.l 

F) Pod o)u«R] Kanclerzy zdoloiejsui młodziei selacbeokt^ iaoM 
ćtycyi, a w braku tćjźe i niicjakiej, uoEyła aic czytać dypIomaluM 
s OHwnycli wieków allw od wyzunvzoiivcli du lego ur/cx Kuuclenjf 
iletiykautów co z Paleografl.'! owznani iiyii aby mieć z nieli w |in;,i- 
włoAci zdolnych w KanccUiiryi Urz^dniki^w, bo lyiiilowi Sokrclam 
i nUiićj niizwy Urzł;<liiicy uic brali 81^ do lego ua samym |>o)]rx«i^ia 
jąc zaszczycie :t«by nim błyszczeć w oczacb braci aTJAohty jjo Zie- 
lu iaeti t Powiatach. 

B) Garanipł Knueyasz za Słnn. Aag. npoRi^dkował akta Non- 
oyatary PoUkićj, nloi}-l clirouolo^cjciiyni ]>orzqdkiGDi szcro^ Le^alóff 
i Knncyuszów z KKyiuu du uub dcli-j^owanycli I teii ealy <i|>urttt i(«nie,ie 
<lzi6 pntechowany w Arcliiwtmi Wwlykańskitni — pr/.enidywal on Łbtt-, 
iąjący «\q tmcieziiy knuieo K-ntej i dla tego z cala energią Kabr^|Ml 
do wykonania poleceniu Kuryi [{^ymiklej. Kłeuien^ XIV'-y troa^^ 
sŁc o'p"^i^2le K-ptej losy i Ko^^iwa Polskiego i dla tego przezeń Uft 
I mityscc Duriniego wyslanyra t»yl Gar, bystry zręczny Jyplouinu 
li prze«orny ^ napróino riidzil Królowi odnowić Kontederaoyii Bar-il. , 
'i uo nić) asczerzo przyst^pićj napi-^rf-no Fraocyij i Anstryą n9ii«nv;il ■ 
; nspoHoWc dla ocalenia l*oUki po pierwszym jt^ rozbiorze — B]ieiuilyJ 
\»i^ smutne przeczucia! ' J 

S) Torentyka n Staroiytnycli to* sanio znapzyla co rzeihiarstwł 
X kamieni kruszczAw kw^i aloniowćj drzewa albo rzeib^ n-ypiiklfl 
(plaiłkorzcib*}) w ercbrze i epiżu — albo wypuklor/eibę z kriiftzeónl 
wreszcie uw»:tano ią za sBttiKe oiUewania modeli z iopliwy<?ii nieufl 
albo ostateczne dhitom wykoiR-zeuic odlanych ]Ki6i|^'iw i pumtilMH 
!W Kollei-iacie m. Oj)alown iSIiii"jK>lBkai w dziniejuzi-j (.iub. Kadotn^^^ 
\tett godny widzenia ',wynuklor«-żba) pomnik KryHztolViwi SzydlowJwS 
Womn ^Święcony, przedstawiający liczną ł:rm)pc Dworzan jego mam 
liomo^aĄ a śmierci swego dobroczyńcy ziuarlinoną. ■ 

T) Toporczyki (jKulobno Zarębowie) i Nslijcze ^[wilobno Małd 
cfaofwscy), eo dali się ażyi Janowi Margr. Brnudeburgiiluetnn do krImI 
dzenia l'rzemys!awa Króla że irb plany kr^yj^-owal i w },Tauice Poliika 
wrzyuai; hic nie dopitazcza). okryci iiiińbą wraz z potoni«tw»iii wyklin 
Moni byli z rycerskiego gtaun i dopiero Kazini. W-ki iiląc nrzefriw 
Bnsi dozwolił im oczy^ió ait; i zmyć krn-iii tę zuicwagt;. i'u dzifl 
dzień ni« zalarbi się jeszcze trndycva, źe nielaucbolii i. obłędowi uniyfl 
flłowemn ])odIe^ją potomkowie lycb, 00 aiij nn życic S^'o Stnaidańfl 
fB-pa targnłjli — tniuycya jest długowieczna i nieprędko zamićra gdn 
ma się dla m^ poszanowanie. jUl 



— 421 — 



U) Nasi l)istor)'cy lic%ą z g<^rą <]złeivj^ziesiąt inkursyj Taiar 
lylt najazdów (Kainów) utorowanciui jni (ll» lego celn Irzeiiu 8zla- 
mi, ua krąie R-pti^.i, n te iiiwazye kosztowały Kraj zapewne pracgrio 
Piilion ludności piłgnan^j w jassyr — a j-ikiei lupy wi kaidą rażą nwo- 
zili. Okropna to tiyla pla^i bo iiio tyUco nio dopuszczała zaokr;){:;lenia 
aię i zaJnduienia Polsce mi iKiliid nio wo- wschód niej ki-awtjtlsi atc sił^gała 
daleko )h> jui Ukraint^ na Wołyń Podole Itnś Ciicrwoną Podlasie i Ma- 
loi«>lsk^— Litwa ai jio Miiisk i Kiecko była nawiedzaną i mepokojo- 
ną. Dz-iwna rzecz zaiHte i niepojęta ie ta horda <lzika tak bezkarnie 
i tak długo tra)iila Pwlakę coby ją u» niiazgi; zclr-H:^- była mogła, t}Tn- 
ozaseiii wadliwa organizacya naitzćj siły KłJrojnćJ 9i>r7.fiała Jśj. proca 
tego oSniioluły Tatarów do tego pobłażliwe Tiircya Woiocby i Moskwa 
dla dąglcgo wjczcrpywaoia sil iiaszycb i odstręeaciila jwanuiccia gra- 
nic K-plćj,w strona nionta Czarnego, ale wątpić przTcbodzi cKyliby ja* 
kickolwick z tycb państw eo do ewoicL plauow wyftunania przyzywało 
Tatar dratuećuycłij gotowe było stanąć p» ieli stronie w diwili dla nicłi 
krytycmćj to jest gdyby K-pta zgromndtiwszy wielkie uilr zamierzyła 
icli glanowczo i oatatcczuio zgmjbić. Wiadoma, że rucliliwi Tatansy 
eiicim przede wszyelkiem hiun gotowi byli z ka:':^ym ai^ wiązać eoby 
icU ijricyzwał, i wystijpowac przeciw tyui nawet, z któremt do^ituroco 
^«»iAilni<; dfiiłlali — byli wi<;c tok-rowani bo wsayelkim zarówno i szko- 
dzili i pontajtać Biogli. Turcya w istocie miała z nieb przedniej straż 
II Hwycti granic, Moskwa nieraz m] uioini posługiwała, viiy\ ich i Climict- 
iiicki a )io uitii iuui lieluiaui Kozaczyzuy a wreszcie i 1'olgku Kama 
nie gardziła czasem icli pomocą. Tylko krnryata pt7.eciw tym niespo- 
kojuym iwganom obwołana, nio^da im cioji zadać stanowczy, alłio na- 
leżało Polsce wdjiólnic k Turcyą Inl) Rossyą zgnębić ich i Krym groź- 
ne ognisko i gniazdo tój dziczy oddać w posiadanie jedui^ ałbo drngiój 
z warunkiem zabezpieczenia ' w tej stronie granic R-ptóJ — że to do 
skntkn nie przys/Jo, Tatarzy dawnym zwyczajem gnali w Jassyr ItidnnAć, 
obracając ,ią w niewolników do uprawy roli używali albo sprzedawali 
aa targu kiitioom xe Wschodu — ^Jan Ill-ci Ui>>« r. Zakon Trynitarzy 
zapó^uo już do wykopu z niewoli ix>gausl(ićj sprowadził nawscboduiej 
granicy R-ptćj go rozmie^wszy. 

W) Sobiciki będąc Chori^iyni W-ini ogłoszony był baniiitą M 
niewypłacalność dlug^iw po Rodzicu przypadających Klasztorowi Panien 
Karmi^litck we Lwowie i innym wierzycielom, ale po zaspokojeniu wio- 
rzycieli wyrokiem Tryliniiału od bannicyi i j4j skatków został nwolnio- 
nym, na ozei nie ucicr])iał ani ma to zatamowało drogi do betmań»twa 
następnie i do korony. 

Y) Kiedy aziachcie coraz się nciąiłiwszą stawała pnewaga Oli- 
chii («tanit mairuackio^t') w rządzie, dla jej obalenia podceaa Go- 

iiy Konre<łeracj-i za Ki-iila Micliala 16ij9 r. sapadlo Postanowienie 

odtąd najwyższe Urzędy (nunisferya) były tytko dwnletnie, przez 



I 

i 
I 



— 422 — 



CO wsrofliaby i>owaga Uaj«8tato. Nie mogła «q ta nowodć (refomu] 
podobit^ Panoiu, ]»lijpiat ją i Sobieiłki ówczesny Hetman i stan^ 
tch stronic,— ft gfly Knilcni soglał Kiniciiił i4auic i cticiat t^ zasotl^ nu 
wą ir wykonanie wprowadiciiJ ale Ma^aci stawili oi>6r i wzięli gór^l 
Za KgryKoty jakłemi itvf liutmaii póiuiejacy Król nrmz z Piymnaeoi 
ftaźiiiowskim dręciyl Króla Slioiiala sowicie mu odpłacili Hotmani U- 
Uwsey, oi bowiem mimo wielkicłi msit^ na pola bitwy nie chcieli mn 




» 



nyDii'^) Jana Sa|u«lłC i Uc^ył ouu wiek', ale aq iiuowti pomylił. I 
pictia loruz lekceważyć sobie począł Króla, i DieKnoŃnym hic atał 
cbowieU8t^v^ i ttslachcie i calf^ UtwQ na Hici>ie obnnył — DuchowBzcxy'l 
zny i KrólewMczysuy róźuemi cii^żantini i bylx.-niumi okłada! a sxeite 
gńlnićj nwziul się dokuczać Ii-|>ołvi Wikiiii. liRo^lowskieiiiu. Rozitr 
uiona Jt^larhta kuniła się i radziła pi7.uciw temu dnntnemii i gmikitc 
wncmn Uclwanowi a bczkn^dcnic- po /(louie Jaua Ill-gu ua przyś|»ie 
SMuje emutuój katastrofy niepouiałn wpłynęło i prxy]i»niiiiuło po rzyuJ 
sktćj dni^ w Pobwc Farflaliij. To pewna, ie sa Jana III-go cboó 
rai się Icmn zapobicdz, wzbita się zbyt wywko władza liclmańskii 
aczkolwiek to ł^laiiowisko jiii banizo krótko ntrzymać plrafila, bo 
SasHa którego na tron wyniosła upadła i itlracilu nrt>k kiody ten nentuy 
i (inmny Pan licząc ua jćj pomoc o absolutnycli rzijdudi myśleci zac-jiął 
i utwierdzeniu ewej w Polwc dynastyi. Ta wielka pra^iłaga Bul 
mogtu, jak s)^ iwkazalo, albo Kiaj zgnbić allw go ocalić. 



!M|^^ 



Duma i pycha Heim. Sapiełi^ smntne uprowadziła skutki. Nicchcrf 
ezlacbly <:alćj Litwy ko niomn me ustawała, ale dokąd ^.ył Jan lil-ci 
OCE bofal nad tóm, mitygował Ją pokoju weymątrz piaguącyi nareszcii 
przebrała sic jat miara cierpliwości i Angust acz iyczliwr tictinaiio 
DJ« potrufil Durzy odwrócić, bo nic miał niiloki vr narodzie. 

Z maićj lakierki wybnfld wielki płomień — stniobni i Dworzanie 
Hetmana ośmielili się nbliżyć X-u Wiioiowicckicmu eo tizymiil ws azla- 
clitą i do przcdwnego należał obozu — wnet na Je^ z-iwolanie atoitął 
zastęp szlachty zbrojnej 20,000 glńw wynoszący i pwaągtiął ku Olkii 
nikom resydeucyi betmańskićj. Wystąpili Saiiiehowie ojciee i syu n, 
czele Bwoicli tiufc<Sw i )xxl Lejpanami na glflw^ pubici, cofnęli, aie d 
Olkieuik, któro przcjs zwyciijKców nastennio Z8ji;tc okropnych uktitków 
domowej wojuy <loMwi«dczyly, a syn Hetmana Koniuszy Lii, i Wcijn 
Starosta llraj<taw.iki na ssablacJi roznieceni zostali. Związkowi poi 
X-m Wi£iiiołviL-okim zajęli na leio obsjicme dobra Saińeiyiiiikie i oulo 
żyli kontrybncyami dla zapłacenia ^łd» zacięźnemii woiskn — Sapie 
bowio {TL wyjutkiem linii Kodeńskićj) odsądzeni zostah od Urz<;uów 
Starostw I dóbr dzit-ditlcŁuych które na wynagrodzenie wrzadzonych' 
btrat i krzywd hdziom z icii okazyi poii^y. Ha wzór Farsafii Luka- 



CłOfl 

1 



— 423 — 

na nasz rymopis Onufry Eorotyńaki zostawił pamięć tego tntgiezaego 
zdarzenia w swśj „Wojnie Olkienickiśj." 

Z) R. 1726 Król August Mocny dla nregnlowania wojennćj alaż- 
by do jakiśj Xatarzy naai byli obowiązani zatwierdził stopnie Ułanów 
Murzów Kniaziów i Chorążych — ci ostatni ze wszystkich Sciahów do 
powinności wojennej zdolnych powoływali, i ćwiczyli ich w różnych 
fortelach i manewrach. 



lEonieo Toxsx\x I-g-o. 




Porządek i treść Rozdziałów w Tomie I zawartjcL 



I. KrAlki mit dziejt^w Polski x zjuttosotrauicm do treści i nutte'' 
tfi jukie otjjaśnić luiiuiorzylcm. 

II. C&owgralia vel Jcografin fixycxna oIłejnii\)e: Klimatolflgi^, 
Giry, Karply, Doliny, Trakły, Płody jirayrodwiue, Mineiiily. Faunę 
Florę, GleiM;^ Konfort i zbytek — cayli płody towary i wyroby 
graniczne. 

III. Jeocrafia matematyczno-asirouoniicaua — Kosno^onta — Ki 
«in(^rafia — Majtpogralia dawnej Polski — Ra88y wyli podział "■ 
|ilciuio&a. 

IV. Etnografia — Indy Dawną Polakę zamic8zknjąe«: Wlclkojw 
laai« Małopolanie Gorało CUrobaoi Pomur/anic Kaasuby Siil^jcacy Jaai 
v,-ingi Ma«nry Podlaaianie Kafliiu Kujawiacy —KotUiny Koronu«— Gwa 
Ittdowa — ^Ukraiiia Zaporoże llnś L-itwa Prnsey Pol-ikio Koioimc i XiAJ'. 
tu V. Wschodniu albo Lenne, Niomcy Gn-oy Żntudii Inłłanty Karłandyi 
Żydzi Oniitanie Cygani Tatarzy P-ilacy Karaici. | 

V. Hydrogralia Dawiiij Polski— Systian ytM niziny Sami.iokićj- 
2900 rzek Dawućj Poliiki alfabotycKnym porządkiem siii^aiie — Krotk 
opis wiijkftzycb rzek Dawnój PolsKi — iUeKi stanowiące natnraluc _ 
nieo oddzifluycłi Prowiucyj H-pti-j — Rzeki, ro«liticłone na Prowincy*^ 
DawHĆj Polski — Uwagi nad r/^kaiui — Jeziora w og^le — Jeziora roz- 
dzielone na Prowinoye Oawnćj Polski — Italtyk i morze Czame — Rze- 
ki podwójnej nazwy — Dodutuk do rzek. 

VI. Podział admini9traeyjni>-i)oIilyiv.iiy dawnej H-ptój, i npo- 
wsKcIinione na3SWT róinycli Prowiucyj — nolduwnicy R-jileJ. 

\'1I. Podziw Indnofol PoUkę sklailając-j — staa szlacheekl 
rycerski — Stan dnchowny — Dncbowieńulwo Awiockie — Zakonne Oi 
cUowioń«two — Zakony Ryccrokit; — KoŚL-iul Unicki — Niemiici \x\ Dy 
unici — Koiciól Ormiański — Kotścińl Protestancki — Stan miejski 
8tan wtoiciaAski v kmiecy — Stowarzyszenia rzemicŃIuicKC czyli Ceclij 
i Związek miast Hanzeatycld vcł Hansa. 



- 425 — 




VIII. Statystyka. 

IX. SkarbówoM — Podatki dawiie — Wicikorządy Krakowskie— 
Saliny Bocheńskie i Wielickie — Miasta portowe Gdatak Elblae Brga. 
i Tonm — Ordynacya Ostrogska — Tiybumily Skarbowe — skarBiCC 
Koronuy — Meiuiioe — Fuudueze Pojeaaickie — Zasl\xgi Tadeusza Czao- 
kiep>. 

X. Oświata i środki dla jij ruzaserscnia — picrwane jój bizodki — 
Szkoły Katedrnluc Famo Kullegiuckiu l'ani6aliie ^Soniiuarya ś^ec- 
kiego kleru i kLisztome Nowiojaty — S%ko)y Protestanckie — Zakunjr 
Jeznicki Cystersów i inne ~ S^romadzenie XX. Pijarów — Koiiarsw 
reformator wycbowania narodowego — Akademije Konwikty Unray Altt- 
tuuaty Senunarya Nauczycielskie — Szkoła I^unewilska — Szkoły ludo- 
we — Klraby Organiści 
łorya A8tronfnnic/.ne — 

Kycane Miucralogiezne Nuniizińatycziie — Pensye ^i^skio — (iuwcracry 
i Guwernantki — Stowarzyszenia Naukowe Izba Edukacyjna i t. d. 

SI. Urzędy i zft8)ic«vty, 

XII. Sejmy — Prawa Polskie — Sądownictwo — Palostra. 

XIII. Konftderneyo zwyczi^no i nadawycasąjao— Związki wojskowe, 

XIV. Mcdalistyka, 

XV. DyiiloniuJyka vel Palcologia — ;PaIcogiafia. 

XVI. Sfragistyka ^■eI Picntętarstwo. 
X\1I. Nnniizniatyka vel Mouetozmiwstwo. 

X^TII. Arcbeolopia Areheografia — Staroiytuoicj Antifiuitatcs. 

XIX. Heraldyka Pulska— Iiisty t iicya Ityt-erska mi grmiicA i « na-i — 
HerhdrŁe — Tytuły zapranieine — 0"rdery — Ordynacye — Ind ygenaty— 
Herby 9zlacbtv n>żnycb Prowiucyj Dawnćj R-ptej. 

XX. ^\ojskowośli gila zbrojua — Opólny pogląd na 8i!<; abrojną 
u nas— Stale wojsko od Augusta II pocznłvszy po konii-c Il'i)tiij — Flo- 
ta — Dawna broń i rynsztunek — Arsinaiy i Zbrojownio — lD#xi«ierya 
wojskowa — Twierdze i Zamki — lyiesowczycy — Hetmani i UetmÓŁ- 
Btwo — Skład i cyfra dawnij siły zbrojnej — Ossarze — PaQ<kimi — 
Petyborey — Jnnezary — Kozacy — Pułki Tatarskie — Rejlary vel Dra- 
gony — Pospolite Ruszenia — Kwarciane wojsko — Regimenta łanowo 
i wybraniccKic — Xadworue Królów wojsko — Łucanicy — Obozy — Urzę- 
dy wojskowe dygnitarskie i lunicjezc — Kapelani Obozowi — Autora- 
ment cndzoziemfiki — Nadworne PawW llnfcc — Szkoła Ryeorstka — 
Kresy — Wici i Uniwersały ~ Służba zdrowia — Poboiue praktyki na- 
szego Kyceratwa — Ciury l.nzaki i inna piwiedfc obozowa — Profossy — 
Poczty — Jeńcy wojenni — Artykuły f łetmańskic — Namioty — Broń 
zbytkowa — Raśsy koni— Zwyczaje rycerskie — Przysłowia z caaaów ry- 
cerskiej Polski — Kancellarye Hetm.ińskie — Koszary wojskowo — Szpi- 
tale — Legiony Polskie pod D.-jbrowskiu) i Kniaziewiczom — Tadeusz 
Kofcioazko — Aicstwo Warszawskie — Oodalki i objaitiienia — Liirta 
L^oniatów — Dzieła o wojskowo^i traktujące— Przypieki i Adnotacyc. 



I 
4 



4 



— 420 — 



Tom ll-gł zawierać będzie następujące Rozdziały. 

Elekeye i Bezkrólewia. II. Olirzłjd koronacyjny i Pncla Coo- 
\-onta. III. Lonno Inwcstytum bold. IV. Zioła wolność. V. Uberani 
veto. VI. Nuiici^iuze, [od wply^^- i 2Hl)it:gi — KoIIizyb z Itzym';in, 
VII. Summy Neapolitańiłkifi i Ilayouskic. VIII. Reforma relig^jiiii Lu- 
tra i Kalwina i skutki }ćj u nas. IX. Esoi-hilancye vel spory i widrj 
Stanu Rycerskiego » Duchowieństwom. X. Zakou 00. Tryiutansy — 
XI. Dwontanie i dawne Pańskiw dwoiy. XII. Sejm Wielki Cłteroletni— 
XIII. ^alyńci i Dyplomaci nasi. XIV. Starostwa. XV. Medycy- 
na w Daim^J Polsce. X\'I. stolice i sDaczniejszo nane miasta ]wil 
wzclc^-lcm przfinyalu i haudlu. XVn. Wędy politycine. Przypio' 
i ObjaHiiicuift do Tomu II-go. 



1. Starożytna Polska Tomafiwi Świ^-ckicjw WarsŁ 1816 r. 

2. Starożytna Tolska Baliiis. i Lipiin. Warsz. Iti4^ r. 

3. Jaua Dltigo^Ea il7.ieła bsiag 12. Krakiiw 18418 r. 

4. Anatomia il-ptej Polskiej, 6arctyń»kiogo W-dy PoiUL bez 
I roku nydimia — z epoki Sassa Aug'usta III-go. 

5. Nowo Aieny X-a Benedyk. Chmielowskiego z IT.^H! r. 

6. O Exorl»itancyafh które 1'anowie świeccy stauawi dncbo 
mu zadają. Mieli. Suiucukckiego Kraków 1616 r. 

7. Jus RegDJ Poleaiae ex statntis et ooDstitutionibos etc. a 1703 
Zalasiowskicgo. 

H. Pra>iro PoIityexne narodu poUkiega X. Winę. Skrzetoaki' 
z 1787 r. 

9. 
10. 
11. 
12. 
13. 
14. 
15. 




03 A 



Joacliima Lelewela niektóre pisma JcografloKno-iiistoiyczufl. 
Zan-By domowe Kazim. Wiyt^ickiugo z r. IWZ. 
O akutet^znym Rad sposobie. X. Stan. Kooarak. Wara. 1760 
Pami^nik Fi/.yot'rancKuy x lat 18&1, 82, 83 i S^-go. 
WiiU!. Pola Północny wacIiM Huropy. Lwów 1876 r, 
Miucralofna U. Labgckiego. 

Szulca l>omiuika O xQaC7.emn Pmss dawnych i o Po 
ZaodnuUiskJeni. Warsz lii4i^l>Si>0. 

16. Teodora Morawakicgo HJat. Pols. Pouiań. 

17. Poezye Wincent, Pola. 

18. Poezye Szoyt-zeuki. 

19. Korona Polska w ))cwi>ćj naduci reuprzctitrzenienia gnuife 
rekuporacyi awulaów etc. z I72ń r. 

20. Życie Napoleona I. Tomaeza Dziukońaklcgo. 




— 427 - 



21. Sejiu Czteroletni X-a Kalinki. 

22. Pamiętniki Paska. 

23. Hr. Fryd. 8kar)ika ramietoiki Scglassa. 

24. Wicraz do Legionów Potakicb Cypr. Godebskiego. 
■25. Podole Wołyń i Ukraiua Pr/eid/icł-k. Wilno 1^7 r. 

26. Historya Akad. Ki-akows. S«ttyko\vin«i Kraków 1811. 

27. Wieliczka pod wzgl^-dcm liistoryj uaturalnśj i dziejów. Bocł- 
kowskiego r. IS-łS wydane w Bochni. 

28. Deieje Jana Ul-go prziiz I.«ORa Rog^alskiego WarsiL 1847 r. 

29. SzsOuoebv Stndya historvcsuo. 

30. Hist. Polska Henr. Scłimitta. Lwów 1856 r. 

31. X-a Molcliiora itulińakiogo Uist. KośO. Polskiego — i Mono- 
grafia tniostn 8aiidoiiiit.'riui ti-gu£. 

32. Skrupuł bez skrupnlu w Polszczę albo oi^wieecnie grzccliów 
narodowi naszema Traktat pizei pewnego Polaka (X'a Jablonowitldc- 
go) we Lwowie 1730 r. 

33. Jotzego Samuela Bantkiego Dzif^je Polskie i Historya DrnkariL 

34. Eucykbpcdya Powsrecluia nakUdeui Orgelbranda z 1859 r. 

35. Wawrzyńca Surowieckiego o upadku przemysłu i miast w Pol- 
gce wyil. Tmowssiego w Krakowie 1861 r. 

3G. O mękach i spławach — tegoi, 

37. llzieje paDowania Zyg. Ulgo. Niemcewicza Kraków 1860 r. 

3i^. Kronika Sariuacyi Europejskiej Gwagnina Kraków 1860 r. 

39. Htndia historyczne i literackiu Jul. Bartoajicw. Kraków 1860 r. 

40. Historya prawa polskiego, daieło pogrobowc Jana Winc. 
Banatkic-St(;iyńskJego. Wari. 1^50. _ 

41. X. J»ros£owic7..^ Matlca Ś.^-ch Polska. Kraków 1767 r. 

42. Wo\vuijtrznc dzieje Polski sa St. Ang. pncz Tatloossa Kor- 
zona. Kraków. 

43. O Magistratach misat polskich Karola Me^herzyAskiego. Kra- 
ków 18-16. 

44. Cechy Krakowskie Wilh. Gąsiorowskiego. Kraków 1860. 

45. Żliiur wiadomości do bistoryi medycyny w Polsce Ludwika 
Gąsiorowfikiogo— Pozuau. 

46. Wiadomości o Fabrykach i njkodzieJach w Dawnój Polsee 
p. Juliana Kolaozkowttkicgo. 

47. O wsiach tak zwanych Wołoskich j\lex. Hr. Stadnickiego. 
Lwów 1848 r. 

48. Głos wolny Stanisł. Leszczyńskiego Kraków r. iSuS" wydanie 
Torowskieso. 

49. Urzwi Plockiój i Gniciaieńskiój Katedry Lelewela— Poznań 
1867 r. 

50. Windomoić o pierwiaalkowój miast zasadzie w Polszoze. 
Warszawa 1788 r. 



428 — 



61. Dawne zabytki H. Krakowa Amtnraż. Giabowakiogo. Erakó 
1850 r. 

52. Mappografia DawiM^ Polaki — Edwarda Baroos BaatawłecŁ 
Warez. 1846 r. 

63. Traktat o Starostwach w Koronie i W. X. Ut Staniał, z La- 
złlw Dań«Kewi*kJego z 1758 r. 

54. Snmmaiyuw krAlBw«sCTy?.u spisany 1770 r. wydany w Ir- 
tomlcnn 1863 r. pr»ei Eligiusza Piotrowskiej. 

56. Poc/^tki Hnii Labelskićj )>■» Aii^tisla Uosbacliu. Poziuiii 1 ' ~ 
&G. Zbiijr ki'<'ilłu wiadomo^) potrzubnytli kawalerowi Makaiisl^: l... 

dla wyptdy i pożytku pruizocnycn faniilij Krńlos. Po!h. i W-go X. Lit. 
wydany w wari>xaw)e 1775 r. [Hrzez do Rozau ScudliDgeni Kanckr 
Zakonu. 

57. Słownik malarzów polskicb. Trty tomy Wara. 1850 t. 
stawieokiefio. 

58. Szkice historyczne D-ra J. Kubali— Lwtlw !8£0 r, 
69. Hcrbara x famiiyami rycerskiemi w Koronie i W. X. Lit 

Ea«p. Niesieekiegft. 

CO. Geografia powszechna czyli Swiat we wszystkich awolch i 
iciach opisany Wladyalawa X-a Łiibieiiskiego z r. 1736. 

61. Wiadonioii^ o I^aiacłi i Nuncynszacli Apostolskich w DaT 
Polace X-a Pawła Fabieza— Ostrów <W. X. Poin.) 1864 r. 

62. X-dza Józdlii Załuskiego Referend. Koron. etc. Dwa Miw! 
csyli broń obosjecina od inipetycyi Dysaydentów Polskich otc. w Wj 
nawie 1731 r. 

68. Insifi^a sen Cienodia Rcds «t Re^i Poloniae eto. D-ra 
gmunta CeliebowskieKo. Poznań 1886 r. 

64. Enoyklupc^ya kościelna X-a llldiała tfowodworabiego. 

65. Kroiukft Pawła Piaseckiego B-pa Pntcmyńlskiego z X\TI-go 
wlekn. 

. 66. Xawery Liskc— Cudzonemcy w PuIbcc LwAw 1876 r. 
67. nifltorya reformacji w Polsce i }&j skutki X. Bukowskiego 1883 



Omjłki w druku i błędy ortograficzne Tomu I. 



StrOBica. 


WierM, 


12 


5 


17 


40 


19 


13 


19 


31 


23 


17 


24 


11 


26 


12 


27 


17 


36 


41 


41 


19 


— 


39 


48 


13 


50 


13 


54 


22 


64 


23 


73 


6 


74 


6 


79 


10 


85 


28 


88 


21 


89 


28 


90 


42 


96 


42 


— 


45 



Jest W teście. 


Powinno bfć. 


za skąpo 


Zt^k^po . 


W koronie 


W Koronie 


nie przebrane 


nieprzebrane 


Bzczór 


szczur 


stworzenie 


stworzenia 


naszą 


nasze 


aderś^ a 


aderzała 


Bogalflki 


Rogalski 


dnkły 


dukty 


Boskićj 


Bo7,ki6j 


serce poruszyć 


serca poroazyd 


eaiy tydzień chodzić 
zeskąpić 


cały tydzień chodnili 
zeskąpieć 


koronie przyznała 


Koronie przyznfUa 


ganiony (tajiiec) 


goniony 


jednocząc si^ z koroną 


jednocząc ei^ z Konmą 


nie lada 


nielada 


Morła 


Merla 


za elastycznym 
Ziemia HełmBka 


zaelastycznem 


Ziemia Chełmska 


Szamtańscy 


SznmIaficT 


kałomyjki 


k(Jomyjki 


barbażyńska 


barbarzyńska 


przygody 


przyrody 



■r 


.yrtum 


Jc«t w tcxcic. Powtnno być. ^^^H 


^fm^ 


16 


Bodoninoyrie Kndommowie ^^H 


H ^ 


21 


Norin^ vel Miorzoje Nerin^ vel Miorz«jq^^^| 


^^& 97 


39 


.ic«yk tftm Polski ictyk t«in ijolski ^^H 
pokrzyiaokicli Pokrayżackicli H 


^■98 


28 


^■^102 


20 


do statnich do oetatnieb ^M 


■ 110 


30 


zabrauu ta ueniin (PUtyńHkft) zabrana ta Ziema P, ^M 


■ lis 


3 


na m. Cr-irnem nad m. Czaniem ^M 


■ 114 


27 


pamiijtuiki Paiiułjtiiiki " 


■ 115 

■ 116 


22 
31 


w portiicalii w Portugalii 
ie byli narodem w ftnarodzie sto byli itarndeni vr uarońzK 


■ 117 


C 


a sa tc^ a Usęo od nich a ui'to tego a tego od oicb 


■ ISO 


11 


begowie na kniaiiow Iłegowie na Kniaziów JL 


■ 122 


7 


za n!iźuic^ przuktmaii za nihiicij przukouuu M 


■ m 


U 


pokaniliono podkamitoue fl 
naratli Pnrsfii H 
Prypora (nicka) Piygora H 
Potaiicu Poli^ca H 




22 


H isi 


2ó 


H 138 


8 




18 


do Kudn do Bnga H 


H 142 


3 


Bobrza (rzeka) Ricbna 


^1 146 


SS 


wuiejo w sieje— rj']»y jesior Litwy 


■ 147 


8 : 


niewiele sio na nia oplądaiąc na nit; o^hdaiac ^ 


■ 150 


26 koiiicc Iłuicnni Bkluiliiiący się ekUuJający «ic ^1 


^1 1.^6 


44 


Kisznotyitkiego Kiszpork^kiego ^^^| 


■ 163 


35 


tniib si^ nod 0]iiok:{Polaki pod opiektj Polski ^^^| 
Mzwriw Krzyżakom precciw Krnyżakoio V 
Wyraynkowie WicrzyBkowia H 


■ 164 


3 


^B 169 


29 


■ 171 


25 


ewangelij Ewangelii H 


^1 173 


15 


Dyocesya roriegla 50 mil D Dyecczya rozległa 500 mila 


■ 180 


3 


na p6Iwy^te Morę i na półwyspie Morca 


■ 183 


10 


^1 18C 


24 


Jlieleocy Micl^ci^ ^^B 


^^1 


25 


]{ypniewscy Kupniewsoy ^^^| 


^^m 


27 


DrołuiJc^vsey Druliojewsćy ^^^| 


■ 1»Ó 


13 


ealy lad obejmował enlr l»a ^^^| 


^M 2fyi 


12 


w Bocbc dni w Sochę dni ^^^| 


■ ^05 


10 


obierała rckcyu odbierała ^^H 


■ 207 


U 


Kietd Giełd ^^H 


■ 219 


19 


Ka piwa obce. Włocławskie Wrocławskie ^^H 


■ 236 


28 


obfite w srebra i słoto w srebro i złoto ^^^| 


■ 238 


38 


ziskiwat knrs zyskiwał ^^^| 


■ 280 


34 


dla reformy tylko dla formy ^^H 


^H 


36 


była potrzeba było potrzclw ^^^| 


■ 247 


27 


prawa izymskie prawo rzymskie ^^^| 
Kojato'w\ct Kojałowicz ^^^^M 


H S49 


32 



■ 


^^^^^^^^^^^■((HOio. ^^^1 


^^^H 


^^^^^^^^^^^C Seiuinnrjiim ^^^| 


^^^1 


^^^^^^^^^Kk^y iakiy "^M 


^^^H 


^^^^^^^^^^Bowiiic Ht(iN»wnc ^^^1 


^^H 


^^^^^^^^Ę ^^H 


^^^H 


^^^^^^^^B ^^^1 


^^^1 




^^^1 


^^^H 


^^^^^^^^Btryckiepi Meleita Siuotryckitieo ^^H 


^^^1 


^^^H 


^^^^^^Hnintis Itc^-ionioutfluns ^^H 


^^^H 


^^^^^^■niehie^kiego świata iiJełiicskiego |^^| 


^^^1 


^^^^^H| 1 Fowiatnclł po W-arli i^iemiacli i Powiatac^^M 


^^^1 


^^^^^^firy Tiatlowaki SkarUtwy U^ilumski H 


^^^1 


^^^^^^nolł MngisImtAw Majipstntłur fl 


^^^H 


^^^^^BwmcJ ziemianie nicliliw^ zicmianio ^^^| 


^^^1 


^^^^B liy się nnpadl Krajby sit; rur-p^-di ^^H 


^^^1 


^^^Hpaowq ]H>waF;4 nn^dową {)0>v»^ ^^H 


^^^H 


^^HHKwy: zujewnga siimwy: u ziiiowagę ^^^| 


^^^1 


^^pfc mały łiy] ten /.a^tt^p Niemały był ren xa8lcp ^^H 


^^^H 


^HFtiiłkcye nyVi i rr/.i^dy ftiiikcyo ciyli Urz(;dy ^^H 


^^^H 


^^Ktti ich i^ivi.'j/.kit szukać g<izie idi Kawiqxku szokw^ ^^B 


^^^H 


^P nawacłuili w; nkm zawaliali hic ^| 


^^^1 


f do jodnogo wracały do jcdDCgo wracały ogniska H 


^^^^ 


^^V 


I^r-JiiJuwiUki Leśaiowolskt ^| 


^^^ 


liety ona kilka tysi^ydzioł liezy oua kilkai><'t dzieł ^^H 


^Ro 


naciskami ód At^Śindijw iinoii^kaiti od luiMadów ^^H 


^k"' 


tu abrojuo zastępy nazyw te zbrojne zaat^py oaaywa ^^B 


Bl'5 

B^i 


obowiązek sapniwy niklów obovriazek aapmwy traktów B 
XA ła^odiiom lalagodncm H 


VS5 


Dubouiowie i Iłonclowic Dzibouiowie i Bonclowie ^^H 


[ 4l> 


wslrzymujiic jiicnYSzc watrzymnjijco ^^H 


^^1 


abv rndiem i cJinc^tem i cbr»j»tciu ^^H 
Lekka to jazda ta jazda ^^H 


^^Bb 


L ZA leniwe nicliy uileniwe ^^H 


^^H| 


f Tcpczyiiie Tunuzynie ^^H 


^^^^ 


Generałowie Wromp:! (i. Wrancel ^^H 


^^Bo 


po skończonej wrjtrawie rozwodził tłit;— rozchodził 6iq ^^H 


■95 


(Frntrcii .Mc<!ican(o8) (F. KCcndieantes) ^^H 


^Vt& 


iUbo^. i nicitwy I ISiemcy ^^^| 

]>roŻDonii dla napoleona enykaumi ^^^B 

Franlifartom Trzcwcm Kr. Tczewem ^^H 


H83 


^28 


1 32 


Torno Kazituierz '1'nrno Kuz. ^^^H 


W9 


Grygorowioza Grygowicza ^^^^H 



Stnoka. Winm. Jot w tntae. Tpiiimiii m.. 

39if 4 i śe kon^nat: że i korryaa^'.' 

4U1 4 ksrtałtuY kuuuesi^dj konkzirrei. 

404 11 jnż ta, nlfo^ jnż ^mussi 

— 42 i ćwuattjwi Panom besatmr: i PanoŁ 

4]D £^ ZąienuetTisui batiewraezj- Zajenmarm:! iłatipwszn 

416 *^ Ob iueo^d»jąc tóę eo nie «*9aa2^' m 



1 



. > 




DATHDUE 1 



































































































STANFORD UNrVERSITY UBRARIES 
STANFORD, CAUFORNIA 94305-6004
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Krótki rys ustroju dawnéj polski i poglady na przeszłość: wia̧zarek przyrzeczony niegdyś Uczniom ..."

See other formats
