Leipziger Studien zur classischen Philologie

Google

This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

Ἔ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

* Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

* Maintain attribution The Google watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

* Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
a[nttp: //books . google. com/]

Google

Über dieses Buch

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfáltig gescannt wurde.

Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun óffentlich zugünglich gemacht werden. Ein óffentlich zugüngliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch óffentlich zugünglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Óffentlich zugüngliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermógen dar, das háufig nur schwierig zu entdecken ist.

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei — eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.

Nutzungsrichtlinien

Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit óffentlich zugángliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugünglich zu machen. Óffentlich zugüngliche Bücher gehóren der Óffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. — Nichtsdestotrotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu kónnen, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehóren technische Einschrünkungen für automatisierte Abfragen.

Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:

* Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und móchten, dass Sie diese
Dateien nur für persónliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.

* Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgend welcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in grofien Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fórdern die Nutzung des óffentlich zugánglichen Materials für diese Zwecke und kónnen Ihnen
unter Umstünden helfen.

* Beibehaltung von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.

Ἢ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalitàt Unabhüngig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
óffentlich zugànglich ist, auch für Nutzer in anderen Lündemn óffentlich zugánglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir kónnen keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulüssig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.

Über Google Buchsuche

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugáünglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.
Den gesamten Buchtext kónnen Sie im Internet unter[h t t p : / / books . google . conjdurchsuchen.

nane. ii

; sminaty
$05
L.S3

Seminar)

LEIPZIGER STUDIEN

ZUR

CLASSISCHEN PHILOLOGIE

HERAUSGEGEBEN
« VON

0. RIBBEOK H. LIPSIUS C. WACHSMUTH

SECHZEHNTER BAND.

LEIPZIG
VERLAG VON 8. HIRZEL
1894.

INHALT.

Seite

AUGUSTUS JÜNEMANN, De legione Romanorum I. Adiutrice. 1
ERNST FRIEDRICH BISCHOFF, Deltrige zur Wiederherstellung

altgriechischer Kalender 141

159

J. H. LIPSIUS, Die Phratrie der Demotionidai-

253424

DE

LEGIONE ROMANORUM

PRIMA ADIUTRICE
ISCRIPSIT

AUGUSTUS JÜNEMANN.

Leipziger Studien. XVI. 1

Quanti momenti ad aetatem imperatorum cognoscendam
historia legionum sit, nemo fere est, qui nesciat. Sed cum
universa omnium legionum historia scribi non possit, nisi antea
singularum res pervestigatae sunt, exemplo commotus virorum
doctorum, qui nuper de eiusmodi rebus disseruerunt !), ego quo-
que ad historiam legionum perspieiendam, quantum in me est,
conferam. Quarum ex numero legionem I. Adiutricem per-
tractare mihi proposui.

Quam quaestionem ita ad finem perducere, ut omnia, quae
aut certo tradita habemus aut coniectura assequi licet, in unum
eolligamus, quam difficile sit, haud ignoro, praesertim cum
neque eorporis inscriptionum Latinarum id volumen, quod
titulos in duabus Germaniis repertos contineat, in lucem edi-
tum sit, et monumenta, quae ad hanc legionem pertinent, in
dies nova eum in Germania tum in Illyrico effodiantur. At-
tamen ad id, quod mihi propositum est, accedere non ecunctor
ratus materiem, quam et rerum seriptores tradunt et inscrip-
tiones praebent, ita iam sufficere, ut de historia legionis I. Adiu-
tricis certum quid constituere, vel, quoad iam tractata sit, rec-
tius iudieare liceat.

Atque ut brevissime exponam, qua via ae ratione hane
dissertationem composuerim: primum de origine legionis nomini-
busque dicam, deinde singulis capitibus disseram, quibus in

1) Ut E. Ritterling, de legione Romanorum X. Gemina. diss. Lps. 1885,
et E. Schultze, de legione Romanorum XIII. Gemina. diss. Kil. 1887. —
Nuperrime scripsit Otto Schilling de legione I. Min. et XXX. Ulpia,
diss. Lips. 18903. — Stud. Lips. XV p. 1—128.

1}

4 Praefatio

provinciis haee legio castra habuerit quidque in pace et in
bello perfecerit. —

1) Fontes ac libri, quibus potissimum usus sum, hi sunt:

Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. II- XIV (quae volumina s0lo
numero laudantur).

Ephemeris epigraphica, vol. I—VIII (Eph. epigr.).

* Arch&ologisch-epigraphische Mitteilungen aus Osterreich' vol. I—XVI
(Arch.-epigr. Mitt.).

Inscriptionum Latinarum selectarum amplissima collectio, ed. Orelli-
Henzen (O.).

* Archaeologiai Értesitó', vol. X et XI (Arch. Értesitó).

*Notizie degli Scavi di Antichità' 1886—1892 (Notizie d. Scavi).

Corpus Inscriptionum Rhenanarum Brambachii (Bramb.).

*Jahrbücher des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande'
XV—LXXXXIII (Bonner Jahrbb.).

Klein, "Über die Legionen, welche in Obergermanien standen', prgr.
gymn. Mogont. 1853.

* Westdeutsche Zeitschrift für Geschichte u. Kunst' (Westd. Zeitschr.)
vol. I-XI. — 'Korrespondenzblatt derselben" (Korresp. d. Westd. Zeitschr.).

Pfitzner, Geschichte der Rómischen Kaiserlegionen von Augustus bis
Hadrian', Lps. 1881.

Aschbach, 'Die rómischen Legionen I. ἃ. II. Adiutrix', in: 'Sitzungs-
berichto der Wiener Akademie, philol.-historische Classe' XX p. 290 8qq.

*Dizionario epigraphico di Antichità Romane di Ettore de Ruggiero'
(1886) s. v. Adiutrix.

Dr. Dante Vaglieri, le due legioni Adiutrici'. Roma 1887.

Wiener, de legione Romanorum XXII. primig. Darmstad. 1838.

H. Meyer, *Geschichte der XI. u. XXI. Legion', in Mitteilungen der
antiquarischen Gesellschaft in Zürich VII δ᾽, Turic. 1853/4.

Metellus Meyer, *Über die XIV. Gemina, cf. Philol. 47 (1889) p. 660.

Büdingers "Untersuchungen zur rómischen Kaisergeschichte' I- III,
Lips. 1868— 70.

Theodor Bergk, "Zur Geschichte und Topographie der Rheinlande
in rómischer Zeit. Lips. 1882.

CAPUT I.

De origine et nominibus legionis 7. Adiutricis.

1. De origine legionis.

Augusto mortuo viginti quinque legionibus exercitus per-
petuus efficiebatur, qui numerus paulatim auctus ita crescebat,
ut secundo saeculo ineunte triginta legiones essent.!) Inter
eas, quae post Augusti demum aetatem creatae sunt, fuit legio
I. Adiutrix. Cuius de origine docemur et auctorum veterum
testimoniis et legionum titulis, quos praebent lapides in omnibus
fere imperii Romani partibus reperti. Atque id quidem inter
omnes constat hane legionem anno 68. e classiariis militibus
conscriptam esse; cui tamen principi originem debeat, scrip-
fores inter se dissentiunt. Propterea controversia inter viros
doctos orta est, utrum Nero legionem Romae constituerit an
Galba in Hispania. Atque a Galba legionem I. Adiutricem in
Hispania creatam esse Grotefend?) contendit, ab imperatore
Nerone legionem conscriptam esse Rittero placuit. Cui ad-
stipulatus est Pfitzner *) novis argumentis sententiam confirmans.

1) Cf. Marquardt, * Róm. Staatsverw.' 113 p. 448 sqq.

2) 'Gruss an H. L. Ahrens. Die Legio I. Adiutrix von Galba, nicht
von Nero errichtet', Hannover 1849 (hunc librum in manibus non habui),
et "Bonner Jahrbb. XVII p. 209. — Grotefendii sententiam in universum
probat Aschbach (l 1), qui summatim originem legionis explicat.

3) 'Bonner Jahrbb. XV p. 173.

4) 1.1. p. 428qq. et p. 218. — Ceterum cf. 'Jahrbb. für class. Philo-
logie, 3. Jahrg." vol. 75 (1857) p. 730, et Zeitschrift für die klassische Alter-
tumswissenschaft' (1846) Nr. 2 p. 14. 15.

6 Augustus Jünemann

Postremus isdem fere usus argumentis rem uberrime tractavit
Stille 1), cuius dissertationem quaeso inspicias, si rem contro-
versam accuratius cognoscere vis.

Qua in re mihi alia ratio videtur esse ineunda. Primum
enim a monumentis, quippe quibus certissimis fundamentis
quaestio nitatur, proficiscendum esse apparet. Deinde quae-
rendum est, quid imprimis Tacitus, ut auctor gravissimus,
tradiderit, tum quid Dio, denique quid alii auctores veteres
referant. Ita spero fore αἱ quaestio de origine legionis profli-
gari et ad certum finem perduci possit.

Atque ut incipiamus à monumentis, primum haec legio
commemoratur in tribus diplomatis militaribus?), quae et ad
originem investigandam et ad tempora, quibus constituta sit
legio, definienda eo maioris pretii sunt, quod et nomen impera-
toris Galbae et consules et ipsum diem, quo veterani dimissi
sint, inde discimus. Data sunt enim diplomata ante diem
XI. Kal. Ian. C. Belliceo Natale P. Cornelio Scipione Asiatico
cos., i. e. die 22. m. Dec. a. p. Chr. nat. 68; iisque diplomatis
,veterani, qui militaverunt in legione I. Adiutrice, et honestam
missionem conubiumque et civitatem" acceperunt. Exeunte
igitur illo anno, quo Nero de salute desperans mortem sibi
consciverat, et Galba ab exercitu imperator proclamatus erat,
legionem I. Adiutricem iam exstitisse ex ipsis tabularum verbis
cognoscimus. Ex eo autem quod Galba veteranis etiam civi-
tatem dedit, efficitur, milites illis temporibus in legione stipendia
merentes iuris peregrini fuisse. Sed cum omnes legionarios
cives Romanos fuisse constet?), facere non possumus, quin
Mommaeni viri doctissimi sententiam sequamur putantis 4) eadem
aetate, qua veterani dimissi civitate donati sint, etiam eos, qui
peregrini in legione retinebantur, civitatem Romanam esse
consecutos.

1) Historia legionum auxiliorumque inde ab excessu divi Augusti
usque ad Vespasiani tempora. diss. Kil. 1877. p. 112.

2) D. IV. et V. — III p. 847, 848; D. LIX. — Eph. epigr. 1I p. 456.

3) cf. Marquardt, "Róm. Staatsverw. II? p. 539, 540 adn. 8.

4) cf. CIL. III p. 907. — Ceterum cf. infra p. 19. adn. 2.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 7

Quod si recte statutum est, duo inde efficiuntur: Primum
intellegitur, tum demum, i. e. exeunte anno 68., primos
milites legionis I. Adiutricis stipendiis absolutis missos, deinde
legionem ex militibus, qui iuris peregrini erant, esse con-
scriptam. Itaque eum hos legionarios anno 68. honesta missione
dimissos, priusquam legionem efficere iuberentur, iam auxi-
liaria stipendia meritos esse perspicuum sit, nihil quantum
video obstat, quominus his solis diplomatis nisi contendamus,
legionem I. Adiutricem anno 68. ex militibus, qui, quamquam
iuris peregrini erant, tamen honoratiorem militiam assecuti erant,
constitutam esse, id quod panlo infra aliis quoque argumentis
demonstrabitur.

Atque inquirentibus nobis, ex quibusnam militibus et
quonam principe legio ereata sit, proficiscendum est ab eis
verbis, quae et de cunctis rebus anno 68. gestis et de hac ipsa
legione Tacitus memoriae prodidit. Nam quem locupletiorem
auetorem Taeito inveneris? Qui iuvenis his ipsis temporibus
atque perturbationibus imperii aut ipse intererat aut certe habuit
fontes, ex quibus certissima posset singulis de rebus factisque
haurire, qui neque usquam, quid legiones perfecerint, neglexit,
et hae potissimum aetate totam rei publicae salutem in legio-
nariis positam fuisse haud ignorabat. Secundo demum ]1oco
alios seriptores puto adhibendos esse sive Latinos, ut Sue-
tonium, sive Graecos, ut Cassium Dionem et Plutarchum. Ex
quibus alterum, quamvis haud ignarum rerum imperii Romani,
quippe qui bis consulatu funetus legatus provinciae Pannoniae
fuerit, historiam tamen centum annis post scripsisse non negle-
gendum est; alterius quoque verba, etsi non ita multo post
vixit, tamen ut hominis Graeci non idem valere atque Romani
scriptoris inter omnes constat.

Quae eum ita sint, maxime dolendum est, quod illa Taeiti
operum pars, in qua de hae re scripserat, temporum iniquitate
periit. — Initio autem historiarum Tacitus, priusquam desti-
nata, ut ait ipse, componat, repetit, qualis status urbis fuerit,
dieitque in capite 6 libri I: "inducta legione Hispana,
remanente ea, quam e classe Nero conscripserat,

8 Augustus Jünemann

plena urbsexercitu insolito'. In urbe igitur, cum Galba
eam intraret, tendebat una legio, alteram, Hispanam scilicet,
imperator ex provincia secum adduxit.

Oritur hoe loco quaestio difficilis, quae fuerit illa legio
"Hispana'. Legionem Hispanam intellegendam esse legionem
in Hispania ex incolis provinciae conscriptam, quis infitietur?
Provinciae autem "Tarraconensi Galba praefuit, antequam a
militibus (legionis VI. Vict.) imperator salutatus est. Quare
eoncludere licet illum, priusquam ex Hispania Romam proficis-
ceretur, ut opes suas augeret, ex incolis provinciae sui studio-
sissimis novam creavisse legionem. Quam rem ita se habere
testatur Suetonius (Galba 10) his verbis: 'e plebe quidem
provinciae legiones et auxilia conseripsit super
exercitum veterem legionis unius duasrumque alarum
et cohortium trium , ubi Suetonius in legionis voce plurali
numero usus sine dubio rhetoricam hyperbolen adhibuit. Nam
Tacitus e£ unam solam legionem Galbam introducentem facit
neque alio loco alteram a Galba lectam esse commemorat.
Atque hane unam a Galba conseriptam legionem esse septimam
ex eodem auctore comperimus 1), qui in capite 11 libri I histo-
riarum seribit: 'septuma a Galba conseripta' 2), legionemque
saepius 'septimam Galbianam' aut (Galbianam legionem' no-
minat.) Haee deliberanti dubium esse non potest, quin ea
legio, quam Tacitus legionem Hispanam appellet, legio sep-
tima sit.

Sed eo iam unde digressi sumus, revertamur, nempe ad
Taciti verba narrantis: "inducta legione Hispana, remanente
ea, quam e classe Nero conseripserat'. Itaque hic comme-

1) Idem Cassius Dio testatur, sed praeter septimam a Galba creatam
esse dicit etiam legionem I. Adi. (in cap. 24 libri 55; cf. p. 10adn. 2). Errare
autem Dionem in hac re infra explicabimus.

2) Nomen quoque unius militis legionis VII. in Hispania ἃ Galba di-
lecti Tacitus tradit (hist. III 25): 'TIulius Mansuetus ex Hispania, Rapaci
legioni additus, impubem filium domi liquerat. Is mox adultus, inter septi-
manos ἃ Galba conscriptus" et q. s.

3) Hist. II $6; III 7; III 10.

bh!
De legione Romanorum I. Adiutrice. 9

morat auctor praeter legionem Hispanam, id est septimam
Galbianam, etiam alteram, quam dicit in urbe etiam post
Galbae adventum remansisse. Sub ipsum igitur Galbae intro-
itum Romae erant duae legiones. Sed non ita multo post
Othone regnum appetente, in urbe unam tantum legionem castra
habuisse ex capite 31 libri I historiarum apparet; idemque
Tacitus in capite 44 utitur his verbis: "praefixa contis capita
gestabantur inter signa cohortium iuxta aquilam legionis".
Unde efficitur ante diem duodevieesimum Kal. Febr. '), quo
die Galba ferro ictus periit, alteram earum legionum, quas
Tacitus Romae remansisse dicat, Italiae finibus cessisse. At-
que re vera legionem VII. medio mense Ianuario in Pannonia
una eum tribus aliis legionibus?) tendentem invenimus. [{8-
que non sine veritatis quadam specie conicere licet, legionem
VII. iam paulo post Galbae introitum urbe Italiaque relicta
in Illyrieum ?) provineiam esse translatam.

Quod si recte est demonstratum, sequitur, ut ex legionibus,
quae apud Tacitum initio historiarum memoratae sunt, altera
sola diutius in urbe remanserit usque ad Galbae mortem et
ultra; et sine dubio, si quid narrat Tacitus de legione in urbe
tendente, quomodo rebus per hoc spatium temporis gestis inter-
fuerit, semper eandem legionem dicit, quam, ut ipse initio
pronuntiavit, e elasse Nero conscripserat. Hane vero legionem
e elassiariis lectam, postquam in capite 31 "legio elassica',
in eapite 36 'elassicorum legio' appellata est, paulo post
Tacitus*) ipse legionem primam vocat atque etiam in
eapite 43 libri II historiarum 'primam Adiutricem'. Clas-
sicam igitur legionem fuisse primam Adiutricem certissime
affürmari potest, praesertim cum praeter locos modo laudatos
etiam alio Taciti testimonio adiuvamur. Án quisquam dubitat,

1) Tacit. hist. I 27.

2) Tacit. hist. II 11; 1I 67.

3) Ibi tetendit etiam initio aetatis Flavianae; ab eo autem tempore,
quo partem reliquiarum legionum a Vespasiano exauctoratarum exceperat,
cognomen ei erat 'Gemina'.

4) hist. II 11. 23, 24.

Ld

10 Augustus Jünemann .

quin prima elassicorum legio, quae ir eapite 67 libri II hist. com-
memoretur, eadem sit, quae in capite 44 libri III prima Adiutrix
nominatur? Qua de causa equidem mihi persuasi legionem,
quam Nero e classe conscripserat, fuisse primam Adiutricem.

Qua re cognita iam ea, quae supra disputata sunt, facile
posse diiudicari apparet, legionem I. Adiutricem constitutam
esse ἃ Nerone ex militibus classiariis, paulo antequam diem
supremum obiisset. Hine igitur optime intellegitur, cur ii vete-
rani, qui legione constituta primi missi sunt, praeter honestam
missionem etiam civitatem acceperint; e classe enim, cuius
milites libertinorum et peregrinorum ordine erant conscripti,
ad honoratiorem militiam provecti erant. 'Tum ipsa hac re,
quod haec legio praeter consuetudinem ereata in urbe remanet !),
et eam conseriptam esse turbulentis temporibus, quibus haud
raro legibus usuque contemptis novae res moliebantur, indi-
eatur, et sententia, quam supra laudavimus, fuleitur, eodem
iam anno 68., quo veteranis primis honesta missio atque civitas
data est, legionem constitutam esse.

At dixerit fortasse quispiam neque Dionem esse neglegen-
dum, qui 4 Galba conseriptam esse legionem I. Adiutricem
tradat, neque Suetonium Plutarehumque narrantes legionem,
quam Nero e classe conseripserit, iussu Galbae urbem intrantis
trueidatam esse.

Sane id quidem coneedendum est Dionem?) testari ἃ
Galba legionem I. Adiutricem leetam esse. Sed audiendus est
Tacitus, qui memoriae tradidit?) Neronem conscripsisse e

1) Legibus enim vetabantur legiones et in ltalia et in urbe tendere.
Itaque stativa instituta videmus, quibus milites procul ab urbe per pro-
vincias habebantur, Ab Septimii Severi aetate demum ille usus mutatur,
cf. Marquardt, Róm. Staatsverw. 115 p. 478 et p. 451 adn. 5.

2) C. Dio 55, 24: 0 Γάλβας τό τε πρῶτον τὸ ἐπικχουρικὸν τὸ dv
vg Παννονίᾳ vg κάτω xol τὸ ἕβδομον τὸ ἐν Ἰβηρίᾳ συνέταξεν.

3) hist. I 6. — Dionem quidem, si his verbis: ὁ Γάλβας τό τε πρῶ-
vov τὸ ἐπιχουρικὸν . .. συνέταξεν Galbam conditorem legionis significat,
in errorem ductum esse contendere possumus, propterea quod incertum
est an, cum de origine legionis referre vellet, recordatus sit hanc legionem
sub Galba primum rebus gestis interfuisse et ab eodem imperatore primos

4 mamme. E — M —— — gam m - -ο.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 11

classiariis legionem I. Adiutricem. Cuius verba si discrepant
eum Dionis verbis, utrius testimonio maior fides tribuenda est?
Dionis Graeei rerum scriptoris an Taciti Romani? Taciti, qui
Neronis fere aequalis fuit, an Dionis, qui centum fere annis post
natus est? Qua in optimorum auctorum discrepantia ad alios
confugiamus rerum scriptores necesse est.

De rebus illorum temporum, quantum ad rem suam per-
tinebat, suo quisque more etiam Suetonius et Plutarchus scrip-
serunt, quorum testimoniis ii, qui Dionis verba ad hanc quae-
stionem diiudicandam plurimum valere contendunt, utuntur, ut
suam sententiam probabiliorem reddant. Censent enim legionem
Hispanam (Tac. hist. 1 6) eandem esse atque I. Adiutricem.!)
Àe ne quis dieat, si ita res se haberet, duas legiones classicas
Romae tum fuisse, affirmare student Neronis legionem olassi-
eam ἃ Galba urbem intrante deletam esse. Itaque quamquam
Taciti auctoritatem omnino non neglegunt, tamen aliter verba
interpretantur ac nos. Atque ad suam sententiam comproban-
dam Plutarcho et Suetonio, ut dixi, quasi testibus gravioribus
utuntur. Sed ipsa auctorum illorum verba apponere liceat:

huius legionis veteranos esse missos. Sin autem rem isto modo se habere
negamus et Dionis tetimonio utique fidem attribuere volumus, eodem iure
confirmaverit quispiam Othonem legionem I. Adi. conscripsisse loco Plu-
tarchi in vita Othonis nisus, ubi in cap. 12 traditur: ἡ δὲ Ὄϑωνος βοηϑός.

1) Grotefend imprimis cum legionem I. Adi. & Galba in Hispania con-
scriptam esse ex militibus classiariis, qui a Nerone contra Galbam missi
ad eum defecissent, contendat (cf. Dio 63, 27: Νέρων ἐπ᾽ ἐχείνους (sc.
Galbam et Rufum) Ῥούβριον Γάλλον xal ἄλλους τινὰς ἔπεμψεν), non
recte disputasse videtur. Nam etsi concedendum est res, quae in Hispania
gesta sunt, ad classem Misenensem pertinuisse (cf. Veget. 4. 31, cuius verba
in adn. 1. p. 19. laudantur), tamen equidem non intellego, qui factum sit, ut
tot classici milites in Hispaniam venerint, quot ad legionem constituendam
necessarii erant, et naves quoque suum numerum haberent. Etiam quod
Grotefend Annium quendam primum legatum legionis fuisse, et classiarios
comitatui quoque Galbae, cum Romam peteret, interfuisse sentit, falsis
lubricisque fundamentis nititur vir doctus. Longum est, omnia haec singil-
latim refutare, praesertim cum Stille (cf. p. 6 adn. 1) uberius his de rebus dis-
seruerit, quem quaeso inspicias.

12 Augustus Jünemann

Suet. Galba 12.

Ea fama (se. saevitiae) et
eonfirmata et aucta est, ut pri-
mum urbem introiit. Nam cum
elassiarios, quos Nero ex
remigibus iustos milites
fecerat, redire ad pristinum
Statum cogeret, recusantes at-
que insuper aquilam et signa
pertinacius flagitantes
non modo immisso equite
disiecit, sed decimavit
etiam.

Plut. Galba 15.

Ἐπεὶ δὲ προσιὼν ἀπεῖχε τῆς
πόλεως περὶ πέντε xal εἴχοσι
σταδίους, ἐνετύγχανεν ἀχοσμίᾳ
καὶ ϑορύβῳ τῶν ἐρετῶν τὴν
ὅδὸν προχκατεχόντων καὶ περι-
χεχυμένων πανταχόϑεν. Οὗτοι
δὲ ἦσαν, οὗς εἰς ἕν τάγμα
ó Νέρων συλλοχίσας ἀπ έ-
φηνε στρατιώτας. καὶ
τότε... ἐθορύβουν βοῇ ση-
μεῖα τῷ τάγματι χαὶ χώραν
αἰτοῦντες. Ἐχείνου δὲ ὕτεερ-
τιϑεμένου .... ἠγανάχτουν xal
προξείποντο μὴ φειδόμενοι βοῇ.
Ἐνίων δὲ καὶ τὰς μαχαίρας
σπασαμένων, ἐκέλευσε τοὺς
ἱππεῖς ἐμβαλεῖν αὐτοῖς
ὃ Γάλβας. Ὑπέστη δὲ οὐδεὶς
ἐχείνων, ἀλλ᾽ οἱ μὲν εὐϑὺς
ἀνατραπέντες, οἱ δὲ φεύγοντες
διεφϑάρησαν».

Apud Suetonium igitur legimus classiarios, qui iusti milites
a Nerone facti erant, a Galba urbem intrante trucidatos atque
decimatos esse. Contra Plutarchus, quem auctoris Romani

memoriam secutum esse per se consentaneum est, his verbis
utitur: (ἐρέται) oüg εἰς ἕν τάγμα ὅ Νέρων συλλοχίσας ἀπέφηνε
στρατιώτας. lllud quidem ἐρέτας ἀποφαίνειν στρατιώτας
idem certe declarat, quod Latine 'iustos milites facere classi-
arios. At eig ἕν τάγμα συλλοχίζειν quid signifieat? Nonne
hoc loco Plutarchus dieit de legione Neronis? Sane conceden-
dum est vocem τάγμα significare legionem, eum idem seriptor
v. Otho. 12 referat: λεγεῶνες] οὕτω γὰρ τὰ τάγματα Ῥωμαῖοι
καλοῦσιν». i

Seriptores igitur eum de re consentiant, de condicione
militum interfectorum ambigere videntur. Etenim si illis verbis

v

De legione Romanorum I. Adiutrice. 18

εἰς ἕν τάγμα συλλοχέσας omissis Plutarchi testimonium cum
Suetonii comparamus, illi optime inter se consentiunt: utrum-
que enim scriptorem elucet tradere Galbam in elassiarios (ἐρέ-
τας), qui ab eo aquilam et signa petebant, gravissime consu-
luisse, ita ut equitibus in eos immissis plerosque trucidaret.
Hae ipsa computatione eo adducimur, ut Plutarchum, quem
ignarum rei militaris Romanae, ut hominem Graecum, fuisse
constat, hac in re erravisse credamus. Quae sententia con-
firmatur deliberantibus nobis milites, qui Galbae obviam ive-
runt, aquilam et signa flagitasse. Nam si aquilam non habe-
bant, legionem omnino non effecerunt.

Jam quaeres, quomodo factum sit, ut Plutarchus in tantum
errorem raptus sit. Qua in re maxime adiuvamur illis Taciti
verbis (hist. 1 87): 'Otho.... Narbonensem Galliam adgredi
statuit classe valida et partibus fida, quod reliquos caeso-
rum ad pontem Mulvium et saevitia Galbae in custodia habitos
in numeros legionis composuerat'. —

Quod cum hoc quoque loco de militibus classiariis agatur,
respiciendum est ex eis legionem non creatam, sed eos in
numeros legionis esse compositos. Átque erga classiarios
Othonem ita se gessisse veri est simillimum, propterea quod
Nero, quem ille in omnibus rebus et publicis et privatis imita-
batur!), idem fecerat, ut non sit dubium conicere Neronem
quoque eos elassiarios, qui legione classica constituta super-
essent, in numeros?) legionis composuisse, ita ut iusti milites,
i. e. legionarii fierent.

Quare Plutarchum eiusmodi aliquid de numeris legionis,
quos Nero e elassiariis creavit, apud eum auctorem, quem
secutus est, scriptum invenisse putamus 3); sed scriptor Graecus
ea verba haud recte interpretatus hos classiarios eosdem intel-

1) cf. p. 17. adn. 1. et p. 18. adn. 1.

2) cf. Tacit. hist. 16, ubi vexillationes legionum Germanicarum et
Ilyricarum numeri vocantur.

3) haec fere: (classiarii) quos in numeros legionis Nero composuerat
itaque milites iustos fecerat. — Fortasse haec omnia: “οὗτοι δὲ ἦσαν, οὗς

εἰς ἕν τάγμα συλλοχίσας ἀπέφηνε στρατιώτας᾽ Plutarchus sua sponte
supplevit, quo facilius ἃ legentibus res intellegerentur. Primo enim obtutu

14 . Augustus Jünemann

lexisse videtur, ex quibus Nero legionem elassicam conscrip-
serat. |

Persuasum igitur habeo Suetonium et Plutarchum minime
inter se discrepare, qui classiarii a Galba interfecti sint. Quin
etiam excepto illo loco, quo Plutarehum, quae diversis locis
in fonte suo Latino scripta erant de militibus classiariis, con-
fudisse statuimus, tantus consensus scriptorum apparet, ut hoo
loco eos ex eodem fonte hausisse!) negari vix possit.

Accedit, quod etiam Tacitus, testis illorum temporum gra-
vissimus, nihil tradit legionem Neronis elassicam esse deletam.
Primum quidem magnum numerum inermium vel innocentissi-
morum militum à Galba trucidatum esse in universum refert
his locis: hist. I 6: (Galbae) 'introitus in urbem tru-
eidatis tot milibus inermium militum infaustus
omine', et hist. I 37: (Galba) 'qui nullo exposcente
tot miliainnocentissimorum militum trueidaverit..
Deinde diligentissime distinguit inter legionem classicam, i. e.
primam Adiutricem, et milites elassiarios his verbis (hist. 1 31):
"legioni elassicae diffidebatur infestae ob eaedem
commilitonum, quos primo statim introitu truci-
daverat Galba'. Unde patet Tacitum accurate discernere
inter legionem elassieam et alios classiarios, qui nondum legi-
onem efficiebant. |

Quibus perspectis plane absurdum est legionem, quam
Nero e classe conscripserat, Galbae obviam ivisse contendere.
Nam eum Tacitus ingentem numerum militum occisum esse

videbis ea verba ex ceteris ita eminere, ut eis scriptor ordinem, quo res
gestas perscribit, interrumpere videatur, cum inde a particula xai res ordine
narrare pergat. Quare haud scio an ea omnia, ut scriptoris additamenta
in hac quaestione neglegenda sint. — Quae si recte disputata sunt, illud
verum esse denuo confirmatur Plutarchum eiusmodi verbis interpositis
causas rerum non modo non optime explicare, sed etiam saepe obscurare.

1) Haud semel comprobatum est Suetonium et Plutarchum (itemque
Tacitum) in rebus enarrandis eundem auctorem secutos esse, ut primo
& viro doctissimo Peter in libro, qui inscribitur: 'Die Quellen Plutarchs in
den Biographien der Rómer' p. 28ff., cui etiam Mommsen assentitur:
Herm. 1V p. 323 adn. 3.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 15

tradat; Dio !) apertis verbis septem fere milia militum interfecta
esse testatur. At legio ipsa ex quinque vel maxime sex mi-
libus peditum constabat. Qua ipsa de causa ii, qui signa 8
Galba petebant, milites legionis Neronis classicae non intel-
legendi sunt, nisi forte quis putat fieri posse, ut septem mili-
bus militum occisis tamen legio permaneat.

Sed quid ego de numero eaesorum militum loquor? Reli-
quos, qui eaedem effugerant, Galbam in vincula coniecisse
Tacitus illo loco, quem supra p. 13. attulimus, refert.

Quae cum ita sint, ubi, quaeso, elassiarri legionis fuisse
existimandi sunt, — quam etiam, postquam Galba urbem in-
gressus est, Romae remansisse Tacitus testatur, — si revera
Galbae restitissent itaque tam crudeliter puniti essent! Ergo
totius de qua agimus rei cardo in eo vertitur, ut praeter
legionem elassicam, 'quam e classe Nero eonscripserat', etiam
magnum aliorum elassicorum numerum in urbe fuisse eo tem-
pore, quo Galba urbem intraret, concedatur. Quod quam verum
sit, ut plane perspiciatur, videamus, quo tempore et qua de
eausa classiarii in urbem exciti sint.

Cum igitur Romam nuntiatum esset defecisse Galliam et
Germaniam, descivisse Hispaniam, hie Galbam a militibus
imperatorem appellatum esse, illie Vindicem tumultum movere
ac Rufum principatum appetere, tum demum Nero copias com-
parare coepit?) quarum auxilio imperium obtineret. Quare
primum vexillationes legionum Germanici et Illyrici exercitus,
quae ad bellum, quod contra Albanos paraverat, navibus classis
Ravennatis praemissae erant?), quam celerrime reportari ius-
sit. Deinde cum praeter cohortes praetorias et urbanas nullae

1) C. Dio (epit.) 64, 3: .. . εἰς ἑπταχισχιλίους ἀπέϑανον, oi δὲ xal
μετὰ τοῦτο δεκατευϑέντες. Quo loco iterum errat Dio narrans milites
interfectos praetorianos fuisse. Sed fortasse Xiphilini, qui historiam Dionis,
ut hoc verbo utar, epitomavit, aut librarii culpa factum est, ut praetoriani
pro classiariis hoc loco appellati sint.

2) Cassius Dio 63, 27.

3) cf. Tacit. hist. 16: multi ad hoc numeri e Germania ac Britannia
et Illyrico, quos idem Nero electos praemissosque ad claustra Caspiarum et
bellum, quod in Albanos parabat, opprimendis Vindicis coeptis revocaverat '.

16 Ausus odmpEEGI

legiones im liia praesto essent. irme aniio voemret, mulies
elaugis Misememmis: arcesiv c. ir antzmem cem yueblicamn
stabilrest Sed 10e exve, me mmis miurerm qued mmperator
mi εἰλαυϊατ σα eanfupit et c-mm aenizlm erpa ess se peaxestitit
Nam ciagses Lxieae et τοῦ uper um JUmperztris eran?
et mites amici Neronis nianu porenper roit:
praeserim ewm eum ^ perev-nautem aut Campamae urbes
ífrmüumime praesuü:a ummnper: m ee Lsrumiue rerum fatwros
eme acm Roumaam ^ exea milzcuonacuam mo am pressovit.
Qum euam ezouem e cim 9-73619em cummertJeboe ex Taciti
srys ust 1l. zgomrec Er exea. qid στα; pee mamerus
'jrmum Impescn est efi-z" Woronems j01-e3 legiomex e classe
esaEsccLere nondum. Sed Imperan]c eomüere. qzae parabat,
faga πᾶσ .ewil: cede mxiwersm εὖ alllctus emt, ut emmi spe
agieeca& mper :üczmemi- ἘΠῚ se 2e pcvaret

Qua faetum ext, ΣΞ &erome moccn) Γι we et legio clas-
aum et Ὁ cimmREC- verwxrtuLlIT. QI- -X ZlNBOTOS [CO —2NS COm-
yz : £3. 13 Imc omo exin Geb oorm 9 ipsa mihil
ine τοῦσς ZLNENDOABÉ CsUSCZ ELENA δες Nere enum patronus
amyer-nm ;:—mm«v- amiuera-. Gac2ee semacis umperimm ac dia-
ἔσπα iecreca o FErzs ἀπ ὦ belo paa ckmmERDI veriti, ne
Ga. ai avts NC —S39.7;2- QIZi COORLeYETASZ-. "emeret, ad
pounem Muiccrm λα ccvcam rvericl ÜT:acuzazxaes, wt dm-
ποτα ν᾿ mllca Εἴ HIIS 6374 1 Rgccx focmamm se compo-
1eret. Qui ms peeei gms taazrm aífz-. κεἰ Gal3a r»dzleeret, ut
€e»utra Εἰ τ: π τὰ ee rmm-—urTet o Laeie patum emede deleti
SEIL, pG:-—- vi-2RB πε Ὁ ΘΙ ἜΣΒΕΝ IR Carter 2cs traiebamt, quoad
Οἱ ees vizxex s b ravin

- Cams Ravemaa-m — ad eum exin Adm pertuehet — teta ir
wexllatsr bes crassvebebés ΘΟΕ ΘΙ fzime vübei- i2 παὶ ἴσος ex en mall
Eomam uzserri pesseut

ld Veg 4 3: - Aged Museurmiuxzret Rzvenmszm simpulae legiones
cum cimibas τέλεα me iemgoms 2 tatelm πτίος abscederemt (cf. p. 19.
adm. 1,

T! ,
TENE

|

b

Γῃ"

M
(C P κε

Lj
M,

De legione Romanorum I. Adiutrice. 17

Quibus rebus bene expensis nemo dubitabit, quin milites
& Galba neeati ilii elassiarii fuerint, qui legione ἃ Nerone
creata in urbe superfuerint; ex quo intellegitur ea, quae veteres
auctores de classicorum caede referunt, non ad legionem, quam
e classe Nero eonseripserat', pertinere.

Quoniam igitur Plutarchi Suetoniique verba apta non sunt,
quibus Dionis testimonium confirmetur, ab hae parte Taoiti
verba, ab illa parte Dionis ponderanda sunt. Quae cum ita
sint, facile mihi videtur diiudieare, utrum auctorem sequamur.
Ace profecto Taciti verba plus auctoritatis apud nos habere
oportet quam Dionis; accedit, quod Suetonius et Plutarchus
eum Taciti testimonio adeo non repugnant, ut optime con-
sentiant.

Itaque utri principi legio I. Adiutrix originem debeat,
non iam in dubium vocatur, cum pateat Neronem legionem
conseripsisse. Dionem autem a Galba hanc legionem con-
stitutam esse arbitrantem erravisse pro certo demonstrasse
mihi videor. Haec sententia confirmatur, si res per hoe tem-
poris spatium gestas contemplamur. Ab initio "legioni classicae
diffidebatur infestae ob caedem commilitonum, quos primo
statim introitu trueidaverat Galba. (Tao. hist. I 31. cf. p. 14.)
Deinde cum non ita multo post imperio ad Galbam translato
praetorianorum fides labaret, etiam legio I. Adiutrix cum sedi-
tiosis- militibus se coniungere non dubitavit itaque Galba vivo
in partes Othonianorum transgressa est. Quam ingratum fac-
tum, si ἃ Galba ipso creata esset!

Contra si a Nerone legionem conscriptam esse persuasum
habemus, facile eausas rerum illarum cognoscimus. Othonem
enim, eum alter Nero haberetur!) etiam in re publica ad-

1) cf. Plut. Otho 3: τοῖς δὲ πολλοῖς χαριζόμενος ovx ἔφευγε τὸ
πρῶτον ἐν τοῖς ϑεάτροις Νέρων προσαγορεύεσϑαι᾽ καὶ τίνων εἰκόνας
Νέρωνος εἰς τοὐμφανὲς προϑεμένων, οὐκ ἐκώλυσε. — Tacit. hist. 1.18: ...
*faventibus plerisque militum, prona in eum aula Neronisut similem.

Leipziger Studien. XVI. 2

18 Augustus Jünemann

ministranda vestigiis eius ingressurum esse milites sperabant!);
eadem sententia legionem quoque Adiutricem fuisse veri est
' gimillimum. Iam vero Galbae, quod summa crudelitate ad-
versus commilitones saevierat, milites legionis vehementer
Suscensuisse constat. Quamobrem haec legio, quae ob id
ipsum, quod a Nerone conseripta erat, eius familiarissimo
magis favebat quam Galbae, una cum praetorianis defecit at-
que in Othonis partes transiit, cui semper fidem praestabat
et in omni fortuna comes erat.

Haec omnia reputantibus nobis id concedendum est propter
eas res, quae paulo ante Galbae interitum et post gestae, sint,
nullo modo Galbam huius legionis eonditorem haberi posse.
Quamobrem maneat illud atque fixum sit legionem I. Adiutri-
cem anno 68. ἃ Nerone esse constitutam.

Proximum est, ut doceam, ex qua classe Nero hane legi-
onem ereaverit. Quam quaestionem, cum minoris momenti
esse videatur, paucis absolvam. Etenim eum duae classes
praetoriae, Misenensium et Ravennatium essent, quaeritur,
ex utra classiarios Nero ad legionem constituendam exciverit.
Ut verum eruamus, legionem I. et II. Adiutriees inter 8e com-
parare liceat? , cum Tacitus semper in universum de classe
loquatur. Legionem quidem II. Adiutrieem extremo anno 69.
e elassicis Ravennatibus conscriptam esse Tacitus testatur (hist.
III 50) his verbis: 'ad has copias e elassicis Ravennatibus,
legionariam militiam poscentibus, optimus quisque
adsciti: classem Delmatae supplevere. Quo loco id potissimum
plurimum valet, quod honoratiorem militiam classiarii efflagita-
verunt, quasi promissum aliquando eis esset aut id, quod elassi-
eis Misenensibus attributum esset, eis detrectari non deberet.

1) cf. Tacit. hist. II 11: .. . 'et praecipui fama quartadecumani rebel-
lione Britanniae compressa. Addiderat gloriam Nero eligendo ut potis-
simos, undelongaillis erga Neronem fides et erecta in Othonem
studia. Id. hist. 11 25: "Erant, quos memoria Neronis ac desiderium
prioris licentiae accenderet.'

2) De utraque legione Adiutrice idem valere accuratius infra p. 21.
demonstravi.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 19

Sed id quod per se summa probabilitate commendatur classem
Misenensem ipsam quoque legioni I. Adiutriei milites praebuisse,
id etiam confirmatur deliberantibus nobis — quod supra p. 16
adumbravi — naves elassis Ravennatis eo tempore, quo Nero
elassiarios, ut urbs Italiaque in eorum tutela esset, Romam
arcessebat, transvehendis vexillariis legionum Germanicarum
et Illyriearum occupatas afuisse.

Adde locum illum Taciti (hist. I 87. cf. p. 13), quo mi-
lites classis Misenensis 1) ab Othonis partibus stetisse ille tradit,
propterea quod Otho commilitones eorum e custodia dimissos
in numeros legionis composuisset. Iidem autem classiarii erant
eommilitones legionis I. Adiutricis. Nulli igitur nisi Misenensis
elassis milites anno 68. in nrbem venerunt ibique iusti milites
facti sunt. Quibus expositis legionem I. Adiutricem ex classi-
eis Misenensibus solis creatam esse existimo.

Restat, ut refellamus, quod aliquis contra me dicere potest
Mommseni?) sententia fretus, quem plurimi viri docti secuti
sunt, censentis I. Adiutricem, ut Neroni originem debuerit,
iustam legionem benevolentia Galbae imperatoris factam esse,
quippe qui ei aquilam et signa dedisset. Equidem ab omni
probabilitate abhorrere puto Galbam, qui tam crudeliter in
classiarios eonsuluerat, subito eorum commilitiones beneficiis

1) Nam quamquam Tacitus eam aperte non nominat, tamen nulla
alia nisi classis Misenensis intellegenda est, quod contra Galliam Narbo-
nensem mittebatur, quam provinciam ad Misenum spectare constat. Cf.
Veget. 4. 31: 'Apud Misenum igitur et Ravennam legiones cum classibus
stabant, ne longius a tutela urbis abscederent; et cum ratio postulasset,
sine mora, sine circuitu ad omnes mundi partes navigio pervenirent. Nam
Misenatium classis Galliam, Hispanias, Mauretaniam, Africam, Aegyp-
tum, Sardiniam atque Siciliam habebat in proximo. Classis autem R&-
vennatium Epiros, Macedoniam, Achaiam, Propontidem, Pontum, Orientem,
Cretam, Cyprum petere directa navigatione consueverat.'

2) ef. CIL III. p. 907: . .. 'docemurque jam hisce tabulis paucis
ante mortem diebus civitatem, quam a Nerone iure datam esse negabat
(sc. Galba), ipsum iis qui vicena stipendia emeruissent concessisse; unde
dubitari non potest et legioni tum aquilam datam esse et iis qui classi-
corum in ea retinebantur item civitatem.

9*

20 Augustus Jünemann

affecisse. Immo ut elassicis militibus, ita olassicae legioni
eum non favisse veri simillimum est, praesertim eum Neronis
&tudiosissima fuisset. Sed quod tum nusquam bellum imminere
videbatur, secundum legem usitatam veteranos eius dimisit.
Iam vero argumentatio supra proposita in eo nititur, quod,
cum Galba urbem iniret, ibi fuisse statuimus et legionem
classicam et multos alios classiarios, qui in legionem non
coacti aquilam postulabant. Quodsi ii tantum classiarii, qui
in legione ἃ Nerone conscripta non militabant, addueti sunt,
ut Galbam eiusmodi precibus adirent, legionem ipsam signa
tum habuisse negari non potest. Itaque vel hac deliberatione
nos commoveri eoncedes ut legionem, quo tempore creata sit,
statim signis et aquila donatam esse credamus. Nobis igitur
persuasum est eundem principem, qui legionem creavit, nempe
Neronem, aquilam quoque ei dedisse.

2. De nominibus numeroque legionis.

Initio Taciti historiarum legio I. Adiutrix saepe classica
aut prima classieorum vocatur, quae cognomina quid
significent explicare non opus est. Primo enim obtutu ea ad
originem legionis spectare intelleges; atque re vera eiusmodi
origini optime nomina illa conveniunt.

I. Proprium autem et quasi nativum est huic legioni
nomen Adiutrix, cuius significatio adhue nondum constare
videtur, quamquam hane legionem peculiari condieione usam
esse dudum cognitum est. ἢ)

1) Vox ipsa ab adiuvando aliquem ductam esse puto; inde ea vis
vocabuli profecta est, quae aliquem significat, qui alicui subvenit in officio
aut ipse alicuius munere fungitur, Cf. Ruggiero 'Diz. epigr.' I. 79; Cichorius
in *Paulys Real-Encyclop. 15 p. 366 s. v. Adiutrix. — Haec nominis vis
confirmatur titulis III 1471: P. Ael. Sept. Audeo. qui et Maximus vet.
ex 1 n. P. O. vixit. ann, LX Ael. Sept. Romanus. mil. leg. XIII. G. Aiut.
offic. cornicul. et Septimia Septimina et q. 8. — VI 2168: D. M. Cn.
Iuli. Cn. fil. Donati Prisci ex equo. public. adiutoris haruspicum impe-
ratoris pontificis Albani. — Multa varia exempla affert Habel in 'Paulys
Real-Encyclop.' 1? p. 364 s. v. Adiutor.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 21

Sed ut enucleetur, quid sibi velit nomen legionis Adiutri-
eis, iterum legionis II. Adiutricis ratio habenda est. Etenim
quod altera legio classica eodem cognomine insignita est,
sequitur, ut id eognomen ad eam condicionem pertineat, in
qua utraque legio vixdum conscripta erat, quae cum ceterarum
legionum condicione comparari non poterat. Nam hae legi-
ones e elasse oriundae, quarum primi milites iuris peregrini
essent, initio ob eam ipsam causam non pares erant ceteris
legionibus, quare Adiutrices appellabantur, ut cognomen
virtute belli partum non esse satis appareat.

Adiutricem ergo eam legionem intellegimus, quae e classi-
eis constituta tumultuosis temporibus subsidii causa ceteris
legionibus addita est. Nominis igitur vis et notio, si in
nostrum sermonem eonvertere vis, est 'Aushülfslegion aut
" Reservelegion .!)

Ad quam interpretationem optime convenit, quod legionem
inde ab initio Adiutricem appellatam esse constat. Quo fit,
ut etiam nominis vis et origo ad eum prineipem spectet, qui
legionem creavit, ad Neronem. Is igitur huie legioni nomen
Adiutrieis imposuit, propterea quod, cum necessitas valde
urgeret, eius milites e classe in urbem vocaverat, quorum
auxilio ad principatum obtinendum uteretur.

Item numerus primus ad conditorem legionis spectat.
Nam hoe ipso numero Nero eam signavit, quod duas vel
complures legiones e classiariis conscribere in animo habebat.
Sed omnia consilia mors pervertit.

II. Alterum eognomen, quod in multis legionis titulis
una cum Adiutrice coniunetum neque unquam sine hoc occurrit,
est illud honorifieum P. F. i. e. pia fidelis. Sic appellatas
esse eas legiones per se apertum est, quae aliquando quovis
modo erga imperatorem pie ae fideliter se gesserant; atque
amplissimam pietatem et fidelitatem praestandi occasionem
legiones certe nanciscebantur, si aliis legionibus seditiosis et

1) Qua de re quod consentio cum viro doctissimo Keller valde gaudeo
cf. 'Westd. Zeitschr. IV p. 6.

22 Augustus Jünemann

contra imperatorem rebellantibus pio fidelique animo resiste-
bant.)

Iam quo tempore et qua in provincia legioni facultatem
oblatam esse arbitramur, ut tanto honore digna haberetur?
Atque cognomen quidem in duobus titulis Apuli repertis III.
1004. 1008 (— n. 47. 48) oceurrit, quos inter annos 107. et 114.
positos esse constat. His igitur titulis, de quibus infra aecu-
ratius disputavi, hane legionem illo religionis et fidei prae-
mio post Traiani bella Dacica exornatam fuisse evincitur.?)

Temporum autem bellis Dacicis antecedentium nullus us-
quam titulus exstat, in quo illud honorificum P. F. inveniatur.
Nam in omnibus titulis aetatis Germanicae — Hispanicae nulli
adhue exstant — legio simpliciter I. Adiutrix appellatur, ut
in illo potissimum Q. Attii Prisei tribuni militum legionis
V. 7425 (— n. 13), qui ab imperatore Nerva dona militaria
bello Suebico accepit; euius tituli annum, quo exaratus sit,
artissimis terminis cireumscribere licet. Etenim quod Nerva
imperator et Germanieus cognominatus neque inter divos re-
ceptus est, titulum inter finem anni 97. et diem 27. mens.
Ian. anni 98. dedicatum esse efficitur. Itaque patet ne post
annum 89, quidem, quo seditio Antonii compressa est, eo
cognomine legionem decoratam fuisse.

Atque inter annos 69. et 107. nullum bellum exarsisse con-

1) Postquam Aemilius Ritterling (p. 10) argute iam explicavit, quae-
nam insit cognomini P. F. vis et origo, quando potissimum tali fidei οἱ.
religionis praemio legiones decoratae sint, hanc quaestionem nuperrime
tractavit Otto Schilling 1. 1. p. 6.

2) Cum titulus Hispanicae aetatis nullus &dhuc repertus sit — ii
enim, quos Hispania provincia protulit, posteriorum temporum sunt —
Germanicorum tantum titulorum ratio habenda est, quorum nullus eius
cognominis notis signatus est. Sed e& quoque aetate, qua provinciae
Hispaniae imposita erat, legionem hoc honore ornatam non fuisse nostro
nos iure arbitramur, cum cognomen tam honorificum brevi tempore post
honorem acceptum intermisso certe in titulis legionum non omittatur,
immo summa diligentia poni soleat, ut dubium non sit, quin si antea legio
eo exornata fuisset, cognomen etiam in titulis aetatis Germanicae non
desideraretur.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 29

Stat, in quo occasio fidei servandae legionibus data erat, nisi
seditionem Antonianam. Sed cum appareat hanc legionem in
ea seditione ita esse versatam, ut Antonium rerum novarum
eupidum oppressura ex Hispania venerit, mirum est, quod nihil
est traditum de praemio, quo ob fidem et sacramentum ser-
yatum ab imperatore ornata sit, quamquam, ut Ritterling et
Sehillng opinautur, ob eandem causam cognomen P. F. totus
Germaniae inferioris exercitus accepit, qui quas partes in
seditione egerit, spissa adhuc caligine obvolutum est.

Sed cum praeter seditionem Antonii Saturnini nullam
aliam occasionem pietatem fidemque manifestandi per id spa-
tium temporis invenire possimus, meris coniecturis omissis
concedendum est plane ignorari, quo tempore, a quo principe
grato et beneficii memore, quam ob rem fideliter gestam legio
cognomen P. F. acceperit, atque hoc tantum affirmandum us-
que ad annum 98. legionem hoc honore decoratam non fuisse. !)

III. Pro cognomine P. F. praebet unus titulus III. 4300
(— n. 57.) compendium CONS, quod Constans intellegitur.
Hoe autem cognomen, quo legionem aliquando constanter
aliquid gessisse praedieatur, quo tempore, quo faeto legio sibi
pepererit, incertum est; id tantum apparet eam initio saeculi
tertii hoc cognomine exornatam fuisse, eum titnlus Deo Soli
Alagabalo dedieatus post Caracallae demum aetatem exara-
tus sit.

Sed eum cognomen Constans semel tantum occurrat, ho-
norificum illud P. F. saepissime in titulis sacris, in cippis

1) An vero putas illum temporum posteriorum abusum exeunte primo
Saeculo receptum fuisse? Postea enim legiones propter res in bello sive
intestino sive externo bene et fortiter gestas illo praemio decorari sole-
bant. Quodsi vero ad hanc quoque legionem quadraret, coniciendum erat
legionem eum honorem bello Dacico priore aut posteriore sibi peperisse.
Sed usque adhuc manet id quod Aemilius Ritterling et Otto Schilling sta-
tuerunt per primum post Christum natum saeculum significationem cog-
nominis P. F., qui erat rarissimus illius aetatis ornatus, propriam con-
servatam esse. Ergo in medio relinquamus, quae fuerit causa huic legioni
cognominis P. F. addendi.

24 Augustus Jünemann

sepuleralibus, in tegulis invenitur. Etiam in eodem titulo
idem eognomen legioni saepius additum est, ut bis in tit. III.
4800 (— n. 57), et quinquies vel sexies vel septies in nummis,
quos Gallienus in hanc legionem eudit.?)

IV. Sed. tamen inde a Caracallae temporibus is usus
irrepsit, ut legiones ab imperatoris nomine gentilieio cognomen
sumerent. Ea cognomina ab imperatore petita collata sunt
in indice cognominum legionis I. Adiutricis.

᾿ς Priusquam ad ipsam historiam enarrandam progrediamur,
iam pauca verba faciam

3. De origine militum legionis I. Adiutricis.

Quandoquidem Mommsenus accuratissime disseruit?), qui-
nam omnium legionum dilectus aetate imperatoria fuisset, quae-
ritur, quantum ea, quae in universum de origine militum
legionariorum dixit vir doctissimus, ad hanc legionem perti-
neant. Quae cum medio primi p. Chr. n. saeculi aevo con-
stituta sit, ea omnia, quae in ceteris legionibus valeant, in
hae non valere manifestum est. lis enim temporibus usus
ille praevaluit, ut non modo Itali, sed etiam provinciales
iique ex Illyrico potissimum orti exercitum complerent. Quo
fit, ut in titulis huius legionis sepuleralibus, qui non ita multi
in castris Mogontiacensibus exstant, unum Italum (80. Teanen-
sem), quattuor milites ex Pannonia et quinque ex Delmatia
oriundos habeamus?) ut coniciendum sit legionis supplementa
statim a primordiis dilecta esse ex illis potissimum regionibus

1) cf, ind. cognominum leg. I. Adi.

2) cf. Cohen V p. 386 (n. 443— 452).

3) cf. Hermes XIX. 1. sqq. et Eph. epigr. V p. 198—231, ubi etiam
patrias militum singularum legionum collegit.

4) Originem exhibent tituli Bramb. 1091, 1143, 1146, 1288 (— n. 30,
31, 32, 33) Savariam (Pann.), Bramb. 1142, 1144, 1145, 1147 (— n. 34,
39, 36, 37) Aequum (Delm. Bramb. 1141 (— n. 38) oppidum Iader
(Delm.), TeanumBeckers Katalog des Mainzer Museums 1. Nachtrag
1407? (2 n. 40). — Praeterea unus Thrax ex oppido Apro oriundus
occurrit in tit. Bramb. 938 (— n. 39).

De legione Romanorum I. Adiutrice. . 95

ad Danuvium et Dravum flumina sitis, quae per totam aetatem
imperatoriam semper dilectum legionarium aut auxiliarium
admiserunt amplissimum.

Quod quidem cum nuperrime Domaszewskius !) nega-
verit, eius sententiam reicere cogor, praesertim cum aliud
quoque haud recte definisse videatur. Putat enim Vespasi-
anum, cum civitatem militibus legionis II. Adiutricis e classe
Ravennate ortis daret — quae classis e Pannonia et Delmatia
supplebatur (Tacit. hist. III 12) — simul statuisse, ut oppido
iuris Romani in Pannonia aut Delmatia sito origine uterentur,
itaque omnibus Pannoniis Claudiam Savariam, quae tum urbs
eivitate Romana ornata una in Pannonia esset, pro origine
donavisse; quam ad rationem optime quadrare, quod etiam
eippi sepulerales legionis I. Adiutrieis Mogontiacenses Clau-
diam Savariam originem exhiberent. Neque tamen ullo modo
fieri posse, ut provincias Pannoniam et Delmatiam Flaviorum
temporibus legioni I. Adiutriei legionarios praebuisse quis-
quam contendat. Contra quam sententiam haee dicenda sunt:

Primos quidem milites, e quibus legio conscripta est, ut
e classiariis Misenensibus accitos?), eiusdem originis fuisse,
euius milites elassis Misenensis, per se consentaneum est. Sed
quod gravissimum est, neque illi elassiarii neque primi huius
legionis milites ex eadem provineia dilecti erant, e qua classis
Ravennatium milites habebat: aliae provinciae classi Ra-
vennati, aliae classi Misenensi dilectum admiserunt. Qua de
re cum ambigatur, ne ullus scrupulus resideat, haud alienum
esse puto hoc loco exponere, e quibusnam militibus utraque
classis praetoria constiterit.

Classis igitur Ravennatium maxima pars militum anno 69.
erant Pannonii et Delmatae?), qui libentissime ad Vespasianum
transgressi esse traduntur, propterea quod eorum patriae ab

1) Mus. Rh. 46. p. 602 (adn. 3).

2) cf. supra p. 18 et 19.

3) cf. Tacit. hist. III 12: *Lucilius Bassus classis Ravennatis prae-
fectus ambiguos militum animos, quod megna pars Delmatae Pannoniique
erant, quae provinciae Vespasiano tenebantur, partibus eius adgregaverat.'

26 Augustus Jünemann

illius partibus starent. Quin etiam eodem anno, quo talem
fuisse classis statum T'acitus testatur, sex milia Delmatarum
classem Ravennatem, postquam ex eius militibus legio II. Ad-
iutrix constituta est, supplevisse ab eodem auctore discimus.!)
Vespasiani igitur temporibus classis Ravennatium milites na-
tione Illyrici erant. Eiusdem originis etiam posterioribus
temporibus milites eiusdem classis maxima ex parte fuisse
colligi potest ex titulis sepuleralibus, qui manibus classiari-
orum dedicati sunt. Quod quo faeilius perspiciatur, tabulas
nationum elassiariorum composui, eorum videlicet tantum, qui
patriam disertis verbis enuntiant.
In classe igitur Bavennatium militabant:

Pannonii ?) 7 — 10,9 95 [.
Delmatae?) — 25 — 39 | 405 ω
Sardi 4) 2—3 ,

Corsi ὃ) 2— 8, | 6 "o
Germani 9) ὃ — A5,

Bessi ἢ) 6— 9,

Graeci 9) 9— A5,

Bithyni 9) 9 — A45, |
Cilix 19) 1— 1,5, $159
Suri s Syri) 6— 9 ,
Aegypti 1?) 4— 6 ,

Libyci 13) 2—3 ,

1) hist. III 50 (cf. p. 18): Sex enim milia Delmatarum, recens dilectus,
una cum undecima legione ex Illyrico contra Vitellianos adducta erant.
2) VI 3156. XI 33. 39. 12. 97. 340. D. VIII.
3) VI 3149. X 3486. XI 44. 53. 54. 08. 69. 71. 76. 85. 89. 90. 98.
100. 104. 108. 118. 343. 349. 3530. 'Notizie d. Scavi! 1890 p. 380. 'Mitt.
d. arch. Inst. (Róm. Abt.) 1891 p. 337. XI 104 (Liburnus). D. VI. D. VII.
4) XI 113. X 3645. 5) II 4063. XI 109.
6) XI 95. 99. XI 42 (Camunnus).
7) III 557. XI 47. 58. 82. 87. 103.
8) XI 60. 122. Notizie d. Scavi 1892 p. 78.
9) XI. 52. 70. 106 (Nicom.). 10) XI 110.
11) VI 3151. XI 26. 36. 43. 56. 352.
12) VI 3159. 3162. XI 29. 94. 13) X. 3527. XI 92.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 27

Itaque videmus 490,9 0.0 vel circiter 50.000 militum huius
classis, quorum natio in cippis indicatur, ex Illyrico ortos
fuisse. In tanta multitudine elassiariorum Delmaticae Pannoni-
caeque nationis nihil valet numerus classicorum, qui alius
originis sunt, ut Sardorum et Corsorum — 6 0.0, Aegyptorum
— 6 θυ, Bithynorum Cilicum Syrorum — 159/), quorum summa
etiam multum ab illis abest.

Attamen longe alia est ratio nationum militum, qui in
classe Misenensi stipendia merebant; sunt enim:

Pannonii!) 7 — 8,5 9 | 9 ojo
Delmatae? 11 — 5,5,

Sardi 3) 18— 9, | 10,55.
Corsi 4) 3— 15, j
Germanus 5) 1 0,9 ,
Musiaticus 9) 1— 05,

Bessi 1) 97 — 18,5,
Graeci 9) 7 - 8,5,
Phryges 9) ὃ -Ξ 1,5,
Pontici 10) 1 - 35,

Nieaeenges!!) 4— 2 ,

- Bithyni 12 5-2 25,
Cappadoces!$ 3 — 1,5, 29,9 τι
Pamphyli 12) 2—1 ,

Cilices 15) 19 — 9,5

Suri 8. Syri!) 16 — 8 ,
Alexandrini!) 16 — 8 ,
Aegypti 13) 28 — 14 , ἡ 280}
Afri (Libyci)!y) 12 — 6 ,

1) X 3465. 3569. 3607. 3628. 3639. 3375. XIV 238.

2) VI 3108. 3126. X 3475. 3540. 3545. 3570. 3018. 3642. 3666. —
Notizie d. Scavi 1886 p. 101. ibidem 1892 p. 119.

3) VI 3101. 3105, 3121. X 687. 3423. 3466. 3501. 3598. 3601. 3613.
3621, 3627. 3636. 3648. 3650. XIV 242. D. XXXV. D. LIX.

4) X 3562. 3572. D. XXXII. 5) Χ 3588. 6) X 3640.

Ἢ III 558. 6109. VI 3097. 3103. 3101, 3128. 8139. 3141. 3142. 8145.
X 1080. 3370. 3374. 3376. 3555. 3573. 8576. 3590. 3600. 3602. 3625. 3653.

28 Augustus Jünemann

Plurimi igitur huius classis milites, qui patriam enuntiant,
sunt natione Afri, Aegypti, Asiatici; etiam permulti Bessi,
Sardi, Corsi inveniuntur. Quorum omnium numero plane ob-
ruuntur Delmatae et Pannonii, cum vix 9*/o efficiant; illi autem
qui ex Asia, ex Aegypto, ex Africa orti sunt, additis Bessis
Sardis Corsis 86,5 ^o explent.

Quarum tabularum si rationem habemus, perspicue appa-
ret classis Misenensis supplementa praecipue e terris, quae
ad orientem spectant, dilecta esse praetereaque multos Bessos
Corsos Sardos in ea militasse; classem Ravennatium milites
plerosque e Delmatia et Pannonia oriundos habuisse.

Haee sententia confirmatur eo, quod illi tres veterani,
qui eodem quo legio conscripta erat anno 68. dimissi sunt,
quorum nomina et patriae diplomatis, quae initio protuli, ex-
hibentur, neque e Pannonia neque e Delmatia oriundi sunt,
sed primus Diomedes est natione Phrygius, alter Mathaius
Syrus, tertius Ursaris Sardus; qui cum e legione I. Adiutrice

3656. 3657. 3660. 3604. 7595. XI 3533. 3535. XIV 234. 236. 240. Eph.
epigr. IV 920. VIII 144. Notizie d. Scavi 1886 p. 105 (— 2). D. I.

8) VI 3102. 3136. X 3388. 3536. 3603. 3612. 36067.

9) X 3565. D. IV. — X 3508 (Asiacus).

10) VI 3094. 3143. X 3397. 3425. 3461. 3495. 3581.

11) X 3406. 3416. 3419. 3022.

12) Χ 3490. 3492. 3553. 3597. — XI 18 (Gry. Corvina Nicon).

13) VI 3092. 3140 (C.?) — XI 8261 (Coropissus).

14) X 3400. Eph. epigr. VIII 430.

15) VI 3113. 3123. 3129. X 3372, 3377. 3402. 3424. 3443. 3445. 3451.
3558. 3604. 3605. 3619. 3623. 3651. 3662. 3668. XIV 3627.

16) VI 3114. 3138. X 3407. 3414. 3421, 3450. 3494. 3509. 3546. 3626.
3652. D. V. D. LX. — X 5481 (Seleuciensis). VI 3115 (Cyrenensis).
X 3516 (Syrus natione Arabus). .

17) VI 3093. 3096. 3112. X 3452. 3500. 3504. 3512. 3535. 35064. 3567.
35674. 3608. 3615. 3617. 7535. 8208.

18) VI 3110. 3117. 3127. 3133. X 3381. 3383. 3396. 3103. 3400.
34648. 3469. 3470. 3481. 3482. 3489. 3514. 3515. 3516, 3520. 3532. 3534.
35068. 3579. 3583. 3589. 3614. 8374. D. XIII.

19) VI 3171. X 3389. 34008. 3422. 3433. 3435. 3550. 3630. 3634.
3643. 3644. VI 3134 (Libycus).

De legione Romanorum I. Adiutrice. 29

dimissi sint, necessario etiam ad classem Misenensem refe-
rendi sunt. Porro convenit, quod et ii qui e classe Raven-
natium et qui e legione II. Adiutrice stipendiis absolutis di-
missi sunt veterani in urbes Pannonicas deducebantur !), ni-
mirum ut ea provincia Romano cultu imbueretur, cum ex
altera parte veterani classis Misenensis in Aegyptum trans-
ferrentur.?)

Gravissimis igitur argumentis adducimur, ut parum certo
fundamento Domaszewskium niti censeamus, cum idem de
patriis militum legionis I. Adiutricis quod de legione II. Ad-
iutrice valere putet. Itaque causa tollitur, cur hanc legionem
ipsa aetate Flaviorum e Pannonia Delmatiaque suppletam esse
neget vir doctissimus. Sane id quod statuit de origine legi-
onis II. Adiutricis eiusque militum patriis, omnino probari
potest; sed si idem ad hanc legionem pertineret, offensionis
ansam praeberet, quod in castris Mogontiacensibus illorum
tantum cippi sepulerales reperti sunt, qui quondam classiarii
e Pannonia Delmatiaque oriundi erant, cum plurimi eorum
classicorum, e quibus haec legio ereabatur, orientales essent.

Quibus rebus expositis luculentissime apparet, legioni
etiam tum, eum in Germania castra habuit, Pannoniam et
Delmatiam dilectum admisisse. Deinde cum legio Daciae et
brevi post Pannoniae superiori attributa esset, ex eisdem
terris ad Danuvium sitis milites oriundos eam habuisse per
se consentaneum est, praecipue inde ab Hadriani aetate, quer
dileetum ita instituisse constat, ut e sua quaeque provincia
legio suppleretur. Quamobrem in titulis sepuleralibus poste-
rioris aevi patria vel origo militum nunquam occurrit nisi in
tribus cippis:

I Primum in titulo VIII 9376 (— n. 151), qui in pro-
vincia Mauretania exstat, quadrarius insculpsit: "natione Panno-

1) cf. D. VII (CIL III. p. 850) et D. VIII (CIL III. p. 851), et quod
ad D. VIII. editor adnotat.

2) cf. Wilcken, 'Ágyptische Urkunden aus dem Kóniglichen Museum
zu Berlin' (5. fasc.) P. 6892. No. 113.

80 Augustus Jünemann

nius, suo quidem iure, quod ille miles in ea provincia procul
a patria mortuus est.

II. Tum singuli milites ex Iconio (III. Suppl. 11030 —
n. 61) et e Theveste (III. Suppl. 6706 — n. 145) oriundi di-
euntur, quod fortasse ita explicandum est, ut, quo tempore
legio in illis regionibus nescio qua de eausa moraretur, de-
trimenta nuperrime accepta ex vicinis provinciis resarcienda
fuisse arbitremur. —

CAPUT II.

De legione I. Adiutrice in talia et in. Hispania
versante.

1. Quas res legio annis 68. et 69. in Italia gesserit.

Legionem etiam post mortem Neronis Romae remansisse
saepius commemoravimus.') Praeterea tribns illis diplomatis?),
quae initio attulimus, Galbam a. d. XI. Kal. Ian. veteranos
legionis dimisisse comperimus, quorum quantus numerus fuerit,
ex sententia diplomatis non appáret. Atque ut hanc quaestio-
nem diiudicemus, horum diplomatum verba comparemus si
placet cum diplomate?) ἃ Vespasiano Non. Mart. anni 70.
veteranis legionis II. Adiutrieis dato, cuius quae ad hane
quaestionem spectant verba sunt haec:

"Imp. Vespasianus . . ... veteranis, qui militaverunt in
legione II. Adiutrice p. ἔν, qui vicena stipendia aut plura
meruerant et sunt dimissi honesta missione, quorum nomina
subseripta sunt, ipsis liberis posterisque eorum civitatem dedit
et eonubium et q. s.

Quod eum has duas legiones Ádiutrices ex eadem origine
i. e. e classe ortas esse itaque earum milites in eadem con-
dicione fuisse constet^), Galbam adversus veteranos legionis
I. Adiutricis item se gessisse, ut Vespasianum adversus legionem
II. Adiutricem, concludere licet. Cuius legionis quandoquidem

1) cf. Tac. hist. I 6 (vidé supra p. 7 s8qq.).
2) v. supra p. 6 et ibid. adn. 2.

3) cf. D. VI. (CIL III. p. 849).

4) v. supra p. 18 et 21.

82 Augustus Jünemann

omnes illi veterani, qui vicena aut plura stipendia meruerant!),
statim missi gunt, etiam I. Adiutricis veteranos, qui vicena
aut plura stipendia emeriti erant, honestam missionem accepisse
arbitror. — Eodem tempore ii quoque, qui peregrinorum in
legione retinebantur, civitatem naneti sunt.?)

Sed tantum afuit, ut legio tantis privilegiis acceptis
imperatori obstricta remuneraretur beneficia officiis, ut contra
animo ab Galba aversissimo esse pergeret (Tac. hist. I 31);
id quod paulo post, initio insequentis anni (69.) ex eo eluxit,
quod, cum Othone res novas agitante Galbae imperium labe-
fieri inciperet, legio Galba deserto ad Othonis partes transire
eunetata non est (Tac. hist. 1 44). Deinde legio, quippe quae
magna fide ae studio Othoni dedita esset, contra copias Vi-
tellii profecta est una cum quinque cohortibus praetoriis et
duobus milibus gladiatorum (Tac. hist. II 11) duce Annio Gallo
praemissa, ut Padi ripas. occuparent neque Vitellii exercitus
longius progredi sinerent, qui ducibus Caecina et Valente
diverso transitu Alpes celeriter transgressi iam in Gallia cis-
alpina erant.

Quo factum est, ut legio statim primis interesset proeliis
eum hostibus commissis. Nam Annius Gallus, cum Placentiam
ἃ Caecina oppugnari comperisset, diffisus paucitate militum
praesidiariorum, ne ineursiones et impetus exercitus Germanici
parum tolerarent, raptim legionem I. Adiutricem subsidio ad-
duxit. Qui ubi primum hostes Cremonam versus discessisse
audiverunt, Annius Gallus legionem cupiditate pugnandi ar-
dentem vix coercere poterat (Tac. hist. II 23). Denique prope
ab urbe Cremona?) manus cum hostibus contulit ac primo
perielitata superior ex proelio discessit. Sed cum paulo post
apud Bedriaeum armis decertaretur, variam belli fortunam

1) Legionarii enim vicenis stipendiis functi dimittebantur, classiarii,
ex quibus legiones I. et II. Adiutrices conscriptae erant, vicena sena sti-
pendia persolvebant.

2) vide supra p. 6.

3) Locus Castorum vocatur, cf. Tac. hist. II 24.

De legione Romanorum 1. Adiutrice. 33

legio experta est, qua de re cum Tacitus in secundo libro
historiarum fusius referat, res summas attingam.

Primo statim proelio res omnino Othonianis bene successit
et eximia fortitudine legio I. Adiutrix excellebat. Forte enim
coneurrerat legio cum legione, miles cum milite, e parte Otho-
nis legio I. Adiutrix, ex altera parte legio XXI. Rapax; haec
"vetere gloria insignis', illa nondum in aciem deducta, sed
ferox et novi decoris avida.!) Quo in certamine cum primani
legioni XXI. aquilam eripuissent, dolore accensi unetvicesimani
in pugnam redierunt atque ut abolerent labem prioris igno-
miniae, impetu iterato et Orfidium Benignum legatum legionis
I. Adiutrieis interfecerunt et compluria signa vexillaque ex
hostibus rapuerunt.

Dum haec inter has duas legiones geruntur, Othoniani
multitudine hostium cincti, cum undique a Vitellianis vehe-
menter urgerentur, loco moti sunt. Accessit, ut summi duces
ex acie excederent. Quae cum ita essent, legio I. Adiutrix
aeque atque ceterae legiones pedem referre Bedriacumque se
recipere coacta est.

Sed quamquam pro vieta abierat legio prima, Vitelliani
ipsi fortitudinem eius agnoscebant. Argumento est, quod una
eum quartadeeumanis legio Othoniani exercitus robur duce-
batur (Tac. hist. III. 13), quas duas legiones abesse, cum de
summa rerum inter Vitellium et Vespasianum decerneretur,
magni momenti esse Caecina ante proelium initum milites
admonuit. Idem inde apparet, quod Vitellius, tametsi vicerat,
animos infractos Othonis legionariorum timens, ut milites legio-
nis XIV. Geminae in Britanniam redire iubebat, ita legionem
I. Adiutrieem in Hispaniam misit, ut pace et otio mitesceret
(Tae. hist. II. 66. 67).

Remansit igitur haec legio in Italia inde ab eo tempore,

1) Tac. hist. II. 43. et. Plut. Otho. 12: όναι δὲ δύο λεγεῶνες ....
ἡ μὲν Οὐϊτελλίουάρπαξ, ἡ δὲ Ὄϑωνος Βοηϑός.. . ἐμάχοντο πολὺν yo0-
γο»᾽ οἱ μὲν οὖν Ὄϑωνος ἄνδρες ἦσαν εὔρωστοι χαὶ ἀγαϑοί, πολέμου δὲ
χαὶ μάχης τότε πρῶτον πεῖραν λαμβάνοντες κτλ.
Leipziger Studien. XVI. 3

94 . Augustus Jünemann

quo a Nerone e classe conscripta erat, usque ad initium
anni 69.
Venio nune ad alterum illud, quod institui, ut doceam

2. Quas res legio I. Adiutrix in Hispania gesserit
et quamdiu ibi morata sit.

Cum legio in Hispania, ubi paulo post pugnam Bedria-
censem eam collocatam esse cognovimus, semper gratissimam
Othonis memoriam retineret, ipsa quoque — etenim apud Ta-
citum etiam hoe loco iterum.cum legione XIV. Gemina con-
iuncta apparet — tentata est, ut Vespasianum sequeretur.
Sed quamquam eius rebus favebat, tamen non statim a Vitellio
defecisse, sed cunetata videtur esse, dum ad certum finem res
pervenirent.) Cum autem Antonius Primus, dux Illyrici exer-
citus, secundis proeliis usus esset atque Fabio Valente capto
opes Vitellii corruissent, palam ad Flavianorum partes transiit
reliquasque duas legiones Hispanicas, ut idem facerent, inci-
tavit. — Extremo igitur anno 69. in Hispania tres legiones
tendebant?, legio I. Adiutrix, VI. Vietrix, X. Gemina, ibique
remanebant, cum inter Germanicas et Illyricas legiones de
principatu in Italia decertaretur.

1) cf. Tac. hist. II, 86: scriptae in Britanniam ad quartadecumanos,
in Hispaniam ad primanos epistulae, quod utraque legio pro Othone ad-
versà Vitellio fuerat, momentoque temporis flagrabat ingens bellum, Illy-
ricis exercitibus palam desciscentibus, ceteris fortunam secuturis. — Mi-
nime igitur quisquam iudicabit (ut Pfitzner ll. p. 219) legionem ita se
gessisse, ut exspectaret, quae consilia ceterae legiones Hispanicae caperent,
praesertim cum eas quoque iisdem animis esse haud ignoraret. Apertis
enim verbis memoriae traditum est omnes legiones, quae tum in Hispania
castra habebant, magno erga Vespasianum studio affectas esse (Tac. hist.
II. 97. cf. adn. 2).

2) cf. Tac. hist. II. 97: *neque ex Hispaniis properabatur nullo tum
lbi consulari: trium legionum legati pares iure et prosperis Vitellii rebus
certaturi ad obsequium, adversam eius fortunam ex aequo detrectabant.
— Jd. hist. III. 44: *Capto Valente cuncta ad victoris opes conversa,
initio per Hispaniam ἃ prima Adiutrice legione orto, quae memoria Otho-
nis infensa Vitellio decumam quoque 86 sextam traxit.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 85

Ineunte autem anno 70. cum tumultum, quem Civilis ille
Batavus in Germania Galliaque moverat, opprimere necesse
esset, legiones ex Hispania quoque ad Rhenum!) coactae sunt.
Itaque quaeritur, quaenam legiones ad id bellum ex Hispania
accitae, utrum omnes tres legiones in Germaniam missae sint
necne; quae res in controversiam vocata est, quod eo loco
historiarum, quo Tacitus, quae legiones ex singulis provinciis
in Germaniam amotae sint, enumerat, codicis litterae tam de-
pravatae ac corruptae sunt, ut alii viri docti alias significari
coniecerint.?)

In codice quidem quae ad hanc quaestionem pertinent

eompendia sunt haee: “πὶ ac pma' — duae igitur legiones
Hispanicae memorantur, quae ad Rhenum translatae sint —
atque Aschbach 3, Mommsen ?), Ritterling*) interpretantur sexta
ac prima ex Hispania accitae ; sed cum omnes propter Ta-
citi locum, qui est in historiarum libri V. capite 199, con-
cedant, etiam legionem X. Geminam ad bellum missam esse,
postea id faetum esse contendunt.

Neque vero erat ducis belli peritissimi, ut Muciani, pau-

1) Hae in re tecum deliberes velim bellum Iudaicum nondum con-
fectum fuisse eodemque tempore Sarmatas in Illyricum subito invasisse.
* (cf. Tac. hist. I. 2 et 79).

2) hist. IV. 68. Editores verba hunc in modum exhibent: 'legiones
victrices octava undecima (sic demum Nipperdeius), Vitellianarum unaet-
vicesima, e recens conscriptis secunda Poeninis Cottianisque Alpibus,
pars monte Graio traducuntur; quarta decuma legio e Britannia, sexta ac
decuma (sic Savilius) ex Hispania accitae'.

3) 1. 1. p. 317. adn. 3.

4) Herm. XIX. p. 440. adn. 1, ubi iam ipse mutavit, quod Herm. III.
p. 119 adn. opinatus erat legionem I. Adiutricem anno 70. in Hispania
remansisse.

5)1.1. p. 38. — Ritterling imprimis, ut sententiam suam probet,
laudat etiam virum doctum Boissevain, qui de re militari Hispaniarum
provinciarum aetate imperatoria scripsit; cuius viri argumenta examinare
non potui, quod eius librum inspicere non licuit.

6) Verba sunt haec: postera die (8c. post pugnam apud Vetera com-
missam) quarta decumana legio in superiorem provinciam Gallo Annio
missa; Cerialis exercitum decuma ex Hispania legio supplevit".

g*

96 Augustus Jünemann

Jatim legiones ad paeandam Galliam Germaniamque evocare.
Civilis enim, dux Batavorum, homo haud spernenda virtute
et mirabili ingenio, quippe qui iam dudum novas res moliretur,
prosperis rebus aecensus non solum totam Germaniam econtra
imperium Romanum concitavit, sed etiam Gallias, quae per
tot annos fidem erga populum Romanum non mutaverant, ab-
alienare studuit. Quin etiam Romanae quoque legiones tenta-
bantur. Ae denique res eo pervenit, ut, cum in Italia robur
exercitus Germanici abesset, ille ad Rheni ripas summa
rerum potiri auderet: urbes Romanis fidelissimae expugnatae,
castra legionem diruta sunt; legiones ipsae partim oceocisae,
partim pro Galliarum imperio sacramento se adigere coactae
&unt. Quare eum omnia adeo turbata ac mixta essent, quam
celerrime vi ac manu in seditiosos populos et legiones con-
suli atque auctoritatem nominis populi Romani restitui necesse
erat. Quae res ut Romanis prospere succederet, maximae
copiae opus erant.

His fere rationibus adducimur, ut, qui tum Romae auctore
Vespasiano summae rerum praeerat, Mucianum statim ab initio
satis multas legiones, quoad ceterae provinciae praesidio sine
perieulo carere possent, ad bellum Batavicum misisse creda-
mus. Unam ergo legionem postea ex Hispania submissam
esse in Germaniam cogitare vix licet, si modo destinata erat,
quae illi bello interesset.

Et legionem X. Geminam revera Germaniae inferiori
attributam fuisse, ex illis Taciti verbis, quae supra p. 35
adn. 6 laudavi, apparet. Quare eodem tempore quo ceteras
etiam legionem X Geminam ad bellum Germanicum evocatam
esse mihi quidem persuasum est.

Ex altera autem parte omnes tres legiones, quae tum in
provincia collocatae erant, ad bellum contra Civilem geren-
dum aecitas esse veri simile esse nego. Nam postquam initiis
principatus gravia et diuturna bella contra Astures et Can-
tabros gesta sunt, Áugustus ipse tandem eam regionem, quae
inter septentriones et occasum solis spectat, in dicionem po-
puli Romani redegit. Sed ne vieta quidem Hispania unquam

De legione Romanorum I. Adiutrice. 87

militibus legionariis plane nudata erat: ut enim prioribus
temporibus provinciae complures legiones attributae erant!),
sie per reliquum quoque tempus, quo legiones per totum im-
perium Romanum ita dispersae erant, ut fines ab incursionibus
hostium defenderent, in 8018 omnium provincia Hispania, etiamsi
vicina hostibus non erat, tamen una legio remanebat.?) Quanto
magis tumultuosis illis temporibus praecavendup ) erat, ne,
postquam in Italia decertatum esset, iterum in provinciis tu-
multus fieret!

Aecedebat, quod, cum Cluvius Rufus specie amicitiae et
comitatus a Vitellio Romae retentus esset, Hispania tum legato
vacua erat.) Quo absente legionis saltem legato opus erat,
qui summae rerum in provincia praeesset. Quibus de causis
unam legionem tum in Hispania remansisse pro certo habere
nos posse putaverim.

Primum igitur, ut summatim, quae protulimus, repetamus,
legio X. Gemina, quam bello Batavico interfuisse constat,
statim una cum ceteris legionibus, ubi arma contra rebellantes
Germanos ferre constitutum est, iter parare iussa est.

Tum unam quidem legionem Hispaniae praesidio remanere
necesse fuisse statuimus. Atqui legiones VI. Victricem et X. Ge-
minam in Germaniam advenisse ibique bello Batavorum inter-
fuisse apertis verbis Tacitus testatur, cum de legione I. Adiu-
trice, quae quibus rebus interfuerit, ad id tempus semper

1) Quam necessarium id praesidium ad ipsius provinciae incolas do-
mandos fuerit, inde intellegi potest, quod etiam Neronis aetate legiones
contra Astures militasse traditum est. Ergo tum paucis annis intermissis
certe timendum erat, ne provinciales vixdum pacati iterum rebellarent,
praesertim cum novarum rerum cupidissimi essent.

2) Etiam usque ad Diocletiani aetatem, quantum cognoscere licet, in
Hispania legio Romana tendebat, nempe VII. Gemépae, Cf. not. dign.
Oc. 42. ed. Seek.

3) cf. Tac. hist. II. 65: 'Cluvius comitatui principis adiectus non
adempta Hispania, quam rexit absens exemplo L. Arrunti' — Id. hist.
II. 97: nullo tum ibi consulari' (cf. p. 34 adn. 2). — Id. hist. IV. 39: *Mu-
cianus . .. citeriorem Hispaniam ostentans, discessu Cluvii Rufi va-
cuum. —

38 Augustus Jünemann

diserte narrat, hoc loco nihil referat. Ergo legionem I. Adiu-
trictem in Hispania remansisse admodum probabile est.

Quibus rebus cognitis ille locus Taciteus (hist. IV. 68)
ita necessario restituendus est: sexta ac decima ex Hispania
accitae ; quae quidem emendatio Savilii ut necessaria est,
ita pro certa haberi potest, propterea quod Tacitus legiones,
si quas enumerat, plerumque minore numero insignitas maiori
numero anteponere solet.

Iam vero quod illae duae Hispanicae legiones, quamvis
eodem tempore excitae, tamen uno eodemque die ad belli
sedem non advenerunt!), id scrupulos movere nequit. Nam nisi
in iisdem castris tetenderant, una proficisci non poterant, sed
ubi primum litterae allatae sunt, ut castra moverent, pro sua
quaeque parte iter ingressa est. Atqui non modo non iisdem
castris utebantur, sed legio X. Gemina iis fere temporibus in
parte meridionali Hispaniae collocata erat, ut Mauros seditiosos
a provineia cohiberet.?) Quo factum est, ut, cum legio
VI. Victrix iam dudum belli labore occupata esset, X. Gemina
die postquam armis decertatum est, in inferiorem Galliam
perveniret.?)

Sed non solum ubi legio anno 70. fuerit, verum etiam
qua in provincia post bellum in Germania peractum stationem
habuerit, adeo incertum est, ut alii viri docti aliter sentiant.

1) Tac. hist. V. 14: “Αἱ Civilis post malam in Treveris pugnam re-
parato per Germaniam exercitu apud Vetera castra consedit. Secutus est
eodem Cerialis, duplicatis copiis adventu secundae et sextae et quartae
decumae legionum'. — De legione X. Gemina vide p. 35 adn. 6.

2) Vere anni 69. legionem X. Geminam ad oram paeninsulae in meri-
diem spectantem collocatam fuisse testatur Tacitus in hist. II. 58: 'Isdem
diebus accessisse partibus (sc. Vitellii utramque Mauretaniam interfecto
procuratore Albino nuntii venere . . . . inde Cluvio Rufo metus, et de-
cumam legionem proquinquare litori ut transmissurus iussit.

3) Ex eo quod, ubi primum legio X. Gemina advenit, legio XIV. Ge-
mina in superiorem provinciam discessit, concluditur illam ad inferiorem
Rhenum iter intendere iussam esse; nisi ita esset, multo celerius ex Hi-
spania in superiorem provinciam pervenire potuit neque legionem XIV. Ge-
minam ex inferiore Germania in superiorem dimitti opus erat.

De legione Romanorum I. Adiutrice. ΄ 39

Nam eum Aschbach!) et Ritterling?) legionem anno 70. ad
bellum Batavorum ex Hispania missam esse dicant, Pfitzner?)
bello Batavieo peracto eam in Germaniam venisse contendit
in eo tamen omnes consentiunt, quod legionem inde a bello
Batavico Germaniae superiori attributam fuisse credunt. Iam
vero Mommsen) eam, postquam in seditione sedanda partes
egisset, in provinciam Hispaniam remissam esse statuit.

Ex quo perspieuum est illos viros inter se dissentire
propterea, quod non constabat, utrum legio bello Batavico
interfuisset necne. Quoniam autem eam anno 70. ex Hispania
non decessisse supra argumentis statuimus gravissimis, facile
intellegitur, cum illo anno castra non mutaverit, annis bello Ba-
tavieo posterioribus ex provincia sua &vocatam non esse.

Quod verum esse ut credamus, ea ipsa deliberatione
eommovemur Romanos hostibus ubique profligatis tamen Hi-
spaniam copiis plane nudare nondum ausos esse neque tum
usquam aliam legionem praesto fuisse, quae ei provinciae
praesideret.

Qua de re quamquam controversia non est, tamen valde
doleo, quod neque rerum scriptor, quamdiu legio ibi teten-
derit, memoriae prodidit, neque tituli reperti sunt5), qui, ubi-
nam castra:habuerit, quid in bello, quid in pace perfecerit
legio, doceant.

Itaque cum res ita se habeat, id tantum affirmare licet,
inde ab anno 69. usque ad annum 88. legionem in Hispania
collocatam fuisse. Exeunte enim illo anno ex provincia cessit
neque eo revertit.

1) 1. 1. p. 317 et 319.

2) 1. 1. p. 70 et 75.

3) 1.1. p. 71, sed causam vir doctus non affert, qua commoveamur,
ut id re vera factum esse putemus.

4) *Róm. Gesch. V. p. 59 adn. 1 et p. 145 adn. 1.

5) Tituli legionis, qui in Hispania ad lucem prodierunt, posterioris
aetatis sunt.

CAPUT III.
De legione 4. Adiutrice in Germania versante.

1. Quo tempore legio in Germaniam translata sit
et quamdiu ibi tetenderit.

In Plinii panegyrici eapite 14 scriptum est Traianum
ex Hispania Domitiani iussu legiones ad Rhenum adduxisse,
euius auctoris verba sunt haec: 'Germaniam Hispaniamque
eum plurimae gentes ac prope infinita vastitas interiacentis
soli tum Pyrenaeus, Alpes immensique alii montes, nisi his
eomparentur, muniunt dirimuntque. Per hoc omne spatium
eum legiones duceres seu potius (tanta velocitas erat) raperes,
non vehieulum unquam, non equum respexisti . . ... Nec
dubito, quin ille, qui te inter illa Germaniae bella ab
Hispania usque ut validissimum praesidium exciverat, iners
ipse alienisque virtutibus tune quoque invidus imperator, cum
ope earum indigeret, tantam admirationem tui non sine quodam
timore conceperit et q. s.

Exsistunt hoc loco complures quaestiones, quas solvere
deinceps conamur, primum quae illae legiones fuerint, deinde
quo munere tum Traianus functus sit, denique qua de causa
legiones in Germaniam translatae sint.

Àc primum quidem si quaerimus, quas legiones Traianus
in Germaniam traduxerit, Ritterling!) vocem "legiones' ita
interpretatur, ut Plinium rhetoriea quadam superlatione usum
esge putet, quod ea aetate una tantum legio in Hispania teten-

1) 1. 1. p. 70 adn. 3.

Ld

De legione Romanorum I. Adiutrice. 41

derit. At verba illa ad audiendum iucunda non fuissent —
id quod efficere voluisse Plinium Ritterling videtur arbitrari
— si Plinius plures legiones Traiano attribuisset, quam ille
re vera in Germaniam adduxisse putandus erat. Praeterea
Romani memoriam illarum rerum nuper gestarum nondum
adeo amiserant, ut Plinio legionum numerum, ut adularetur,
ad suum arbitrium augere liceret, nisi civibus ludibrio esse
vellet. Censemus ergo voce legionum significari complures
legiones easque minimum duas. Quarum alteram fuisse legi-
onem I. Adiutricem ex eis, quae supra protulimus, apparet;
altera legio VII. Gemina intellegenda est, quam cum ante
annum 80. in Hispaniam venisse constet!) ab eo tempore

1) Anno 70, quo Vespasianus singulis provinciis occidentalibus denuo
suas cuique legiones attribuit, legio VII. Gemina nondum in Hispaniam
missa est. Nam apud Tacitum (hist. IV. 39) legimus: 'dimissa in hiberna
legione septima', quae hiberna iam tum, cum legiones Illyricae Othonis
partes secutae primo contra Vitellium ductae sunt et Galliam cisalpinam
occupaverunt, in Pannonia fuisse idem auctor testaturlhis verbis (hist. II. 11);
"Laeta interim Othoni principia belli, motís ad imperium eius e Delmatia
Pannoniaque exercitibus. Fuere quattuor legiones, e quibus bina milía
praemissa; ipsae modicis intervallis: sequebantur, septumau ἃ Galba
conscripta, veteranae undecuma ac tertia decuma et quarta decumani'
et q. 8. Atque hist. II. 67 legimus legionem ἃ Vitellio Othonianis devictis
in castra sua i. e. in Illyricum esse remissam ('undecuma ac septima
suis hibernis redditae. Unde legionem exeunte anno 69. iterum contra
Vitellianos duce Antonio Primo profectam esse Tacitus disertis verbis
memoriae prodidit (hist. II. 86): 'At in Pannonia tertia decuma legio ac
septima Galbiana dolorem iramque Bedriacensis pugnae retinentes
haud cunctanter Vespasiano accessere vi praecipua Primi Antonii. (cf.
etiam hist. III. 7 sqq.) Scimus ideo legionem VII. Geminam extremo
anno 69. in Pannoniam revertisse. Ibi autem videtur in locum legionis
XV. Apillonaris, quae in Syriam ad bellum Iudaicum abducta erat, suc-
cessisse neque e provincia amota esse, priusquam illa in castra sua re-
verterat. Anno enim 19. legionem VII. Geminam iam in Hispania collo-
catam fuisse titulo CIL II. 2477 docemur. Quo titulo demonstrari unam
tantum legionem tum provinciae Tarraconensi praesedisse Ritterling con-
tendit (p. 70 adn. 3), sed errasse virum doctum interpretatio tituli Momm-
seniana docet, secundum quam opus illud — ponte enim facto titulus po-
situs est — fecerunt et legio V1I. Gemina et civitates decem infra scriptae

42 Augustus Jünemann

semper ibi castra habuit neque aliam unquam postea legionem
in provincia moratam esse traditum est.

Porro quaerendum est, quo munere Traianus eo anno
funetus sit, cum legiones ex Hispania abducere iuberetur.
Qua de re eum iudicium certum ferre non liceat, periclitan-
dum, num probabile quid coniectura assequi possimus. —
Àe Mommsen!) quidem sentit, Traianum alterius duarum
illarum legionem legatum fuisse atque sive plurium stipendi-
orum esset legatus, sive imperium ei mandatum esset, in
itinere utrique legioni praefuisse. Atque legionis I. Adiutricis
potissimum legatum eum fuisse vero proximum est, quod et
haec legio et Traianus ipse postea in Germania morari una
perseverabant, eum legio VII. Gemina in Hispaniam remissa
esset. Legato autem Augusti pro praetore loco Antonii Sa-
turnini fieri nondum ei licuit, quia anno demum 91. consul
designatus est. Itaque cum certiora non tradita sint, acquies-
cendum est in eo, quod Traianum tum, eum bello Germanico
feliciter patrato in Germania superiore continuo versabatur,
legatum legionis, fortasse I. Adiutricis fuisse per se veri-
simile est.

Iam investigantibus nobis, qua de causa haec legio una
eum legione VII. Gemina in Germaniam accita sit, Plinius ipse
tanquam ansas praebet, ut verum eruamus. In extremo enim
eapite, quod supra laudavimus, haec legimus: 'ille (sc. Do-
mitianus) qui te inter illa Germaniae bella ab Hispania
usque ut validissimum praesidium exciverat. Hoc igitur
loeo agitur de bellis Germanicis. Atque Domitianus quidem
bis in Germania bellum gessit: primum anno 83. contra
Chattos arma tulit, seeundam expeditionem adversus Án-
tonium Saturninum, legatum provinciae superioris, qui 80
eo desciverat et a militibus suis imperator consalutatus erat,
suscipere coactus est. Atqui belli anno 83. contra Chattos

opera coniuncta, — Legionem VII. autem in Germania fuisse demonstratur
titulis Bramb. 896 et maxime CIL VI. 3538.
1) Herm. III. p. 120.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 48

gesti ratio non habenda est, quod id Domitianus antea pa-
raverat et sua sponte susceperat.! Ergo facere non possumus,
quin propter seditionem Saturnini?) exortam statuamus a Do-
mitiano Traianum cum duabus legionibus ex Hispania auxilio
accitum esse.

Sed antequam ad id ipsum venio, quod mihi proposui,
de seditione Antonii Saturnini, cuius in hac disputatione sae-
pissime mentio fit, breviter, si placet, exponamus, primum
quo tempore quoque loco orta sit, deinde quot et quae legiones
scelerum participes fuerint, postremo ubi decertatum sit.?)

. Quae seditio cui anno attribuenda esset, postquam diu
controversia fuit inter viros doctos, nune aecuratissima inda-
gatione adhibita diiudicatum est & Theodoro Bergk*), qui
aetis potissimum fratrum Árvalium adiutus hieme inter annos
88. et 89. seditionem ortam et sedatam esse demonstravit.

Neque quo loco seditio exstiterit, non iam ambigitur, sed
Mogontiaci*) Antonium imperatorem conaalutatum esse videtur

1) cf. Suet. Domit. 6: 'expeditiones partim sponte suscepit, partim ne-
cessario : sponte in Cathos, necessario unam in Sarmatas, in Dacos duas' etq.s.

2) cf. Mommsen, Herm. III. p. 118, quocum quod hac in re eadem
sententia sum valde gaudeo; neque vero eidem assentiri possum, cum dicat
Vindonissam iter Traianum intendisse, quo loco etiam pugna commissa
esset, qua de re vide p. 50/51.

3) De hac seditione Antoniana his potissimum libris usus sum:
Johannes Dierauer, Beitráge zu einer krit. Gesch. Traians' in 'Büdingers
Unters.' I. p. 12 adn. 2. — Schiller, Gesch. der róm. Kaiserzeit' I p. 524
adn. 2. — Imprimis Th. Bergk, 'der Aufstand des Saturninus am Ober-
rhein im J. 89' in libro, qui inscribitur "Zur Gesch. ἃ. Topogr. der Rhein-
lande in róm. Zt. p. 61—71 (— *Bonner Jahrbb.' 58. [1876] p. 134—146).
— Cf. etiam Herm. III. p. 120.

4) cf. adn. 3. Sententia Theodori Bergk eis fulcitur, quae hac de re
protulit Gsell in: *Mélanges d'archéologie et d'histoire IX (1889) p. 1 sqq.
in disputatione, quae inscribitur: 'Chronologie des expeditions de Domitien
pendant l'année 89'. Qui cum maxime nitatur eis argumentis, quae caár-
mina Statii et Martialis praebent, certis, ut opinor, terminis dies circum-
cludit, quibus sedítio et orta et compressa sit.

5) cf. Asbach, *Die Kaiser Domitian ἃ. Traian am Rhein' in "Westd.
Zeitschr. IIl. p. 8 sqq. (imprimis v. p. 23 adn. 36). — cf, etiam Momm-
sen, "Róm. Gesch. V. p. 137 adn. 1.

44 Augustus Jünemann

inter omnes constare; qua in urbe praeses provinciae superi-
oris sedem habuit simulque duae legiones una praetoria ha-
buerunt.! Quae opinio praeterea eo comprobatur, quod Rheno
subito resoluto?) Germanos transituros, quominus Antonio auxi-
lium ferrent, impeditos esse apertis verbis traditum est. In
hibernis igitur Mogontiacensibus L. Antonius Saturninus sub
finem anni 88. Germanorum subsidiis fretus, quibuscum iam
dudum agebat, a Domitiano defecit.

Ae si quaerimus, quot et quae legiones Ántonium secutae
scelere se astrinxerint, illud primum videamus, quaenam
legiones tum in Germaniis colloeatae quibusque castris impo-
sitae fuerint. Quod ut planius exponam, paulo altius repetam
necesse est, quomodo anno 70. exercitus Germanieus muta-
tus sit.

A quaestione igitur difficillima ineipiendum est, qua poena
Vespasianus legiones affecerit, quae, postquam robur exercitus
eum Vitellio in Italiam profectum est, saeramenti fide violata
in imperii Galliarum tutelam se contulerant. Et Ritterling
exauctoratas esse eas legiones iam statuit?) quarum aquilae a
Vitellio ad Rheni ripas relictae sceleribus commaculatae essent,
scilicet I. Germanicam, IV. Macedonieam, XV. Primigeniam,
XVI. Sed quamquam huius viri docti sententiam in univer-
sum probo, tamen quattuor illas legiones a Vespasiano disso-
lutas esse concedere nequeo. Immo assentior commilitoni
Schilling, qui non quattuor, sed tres tantum legiones tum di-
missione esse punitas ex eo potissimum coniciendum esse
optime comprobavit, quod Traianus, eum anno fere 100.

1) Suet. Domit. 7: . . . 'L. Antonius apud duarum legionum hiberna
res novas moliens' . . .; ibidem c. 6: *bellum civile motum ἃ L. Antonio
superioris Germaniae praeside. — cf. Th. Bergk, "Mainz ἃ. Vindonissa'
l. l. p. 80 8qq. — cf. etiam Victor. epit. 11, 9: 'L. Antonius curans Ger-
maniam superiorem' et q.s. — Cassius Dio 67, 11: Ἀντώνιος δέ τις ἄρχων
ἐν Γερμανίᾳ. — Spart. v. Pesc. c. 9 et Plut. v. Aemil. Paul. c. 25 vide
p. 54 adn. 2.

2) Suet. Domit. 6:...'cum ipsa dimicationis hora resolutus repente
Rhenus transituras ad Antonium copias barbarorum inhibuisset . ..

3) 1. 1l. p. 65, 66 (in app. I).

De legione Romanorum I. Adiutrice. 45

primam sui nominis legionem conscripsit eique numerum XXX.
imposuit, undetriginta legiones tum habuisse putandus esset 1):
qui numerus non effectus esset, si Vespasianus quattuor legio-
nes anno 70. exauetoravisset.?) Itaque Schillingii argumen-
tationem secutus has tres legiones: I. Germanicam, IV. Mace-
donieam, XVI. dimissas fuisse ipse quoque pro certo habeo.

Ceterae autem Germanicae legiones, quae cum Vitellio
in Italiam venerant, post victoriam apud Cremonam reportatam
in Illyricum missae sunt?) praeter unam, nempe legionem XXI.
Rapacem, quae Italia pacata statim una cum septem aliis
eontra Civilem missa est; ac tum ne castra quidem mutavit,
cum eam Vindonissa, ubi etiam antea tetenderat, fines Tre-
verorum ingressam esse T'acitus testetur. ) Quare ad Danuvii
ripas amotae esse putandae sunt legiones V. AÁlauda XV.
Primigenia I. Italica XXII. Primigenia.

Quo faetum est, ut initio anni 70. ad bellum contra Gallos
et Batavos conficiendum exoeirentur legiones VIII. XI. XXI.
II. XIV. VI. X. 9: Ceriale duce contra Civilem pugnabant legi-

1) Traianum duas legiones, XXX. Ulpiam et II. Traianam, creavisse
ex ipsis nominibus elucet. Deinde ex numeris concludere licet, ante id
tempus (sc. a. 105), quo secunda 'Traiana conscripta est, iam primam
Traiani legionem exstitisse, quae Ulpia cognominata erat. Tum quod
legioni Ulpiae ipse numerus XXX. impositus est, efficitur eam tricesimam
ad undetriginta legiones, quae ad id tempus exstabant, accessisse. Sed
cf. Schilling 1. l. p. 31 8qq., qui uberius de hac re disseruit.

2) praesertim cum sub Domitiano duas legiones ad Danuvium flumen
interiisse constet, quarum altera (sc. V. Alauda) bello Dacico anno 87. de-
leta eiusque aquila capta est (C. Dio 68, 9), altera (sc. XXI. Rapax)
anno 92. a Sarmatis 'cum legato simul caesa' est (Suet. v. Dom. 6) cf.
Schilling 1. 1. p. 22 et 24. — De legione XXI. Rapace vide etiam infra p. 58.

3) cf. Tac. hist. III. 35: “οἱ victae legiones, ne manente adhuc bello
civili ambigue agerent, per Illyricum dispersae. — Id. hist. III. 46: *Fon-
teius Agrippa Moesiae praepositus est, additis copiis e Vitelliano exercitu,
quem spargi per provincias et externo bello inligari pars consilii pacis-
que erat.

4) hist. IV. 70: *atque interim unaetvicensima legio Vindonissa, Sex-
tilius Felix cum auxiliariis cohortibus per Raetiam inrupere'".

5) cf. Tac. hist. IV. 68. V. 14, 19. (vide p. 35 adn. 2 et 6, p. 38 adn. 1.)

46 | Augustus Jünemann

ones XXI. II. VI. (XIV.) X., sub Annio Gallo, qui in superi-
ore provincia rem gerebat, erant legiones VIII XI. XIV. et
fortasse quarta. Et bello Batavico peracto, simulatque exer-
eitus Germanieus denuo constitutus est, eaedem legiones in
Germaniis remanserunt. Constat autem, postquam Germania
ἃ provincia Belgica separata et in duas partes divisa est,
quaternas legiones in provinciis eolloeatas fuisse. Quare ad
illas septem quas enumeravi legiones octavam quoque accessisse
concludendum est, quae legio XXII. Primigenia fuisse mihi
videtur, eum nulla usquam eius monumenta reperta sint nisi
ad Rhenum.

Quomodo autem is exercitus octo legionum singulis pro-
vincis deinceps distributus sit, nunc quaeritur; qua in con-
troversia disceptanda primum sententias, quas viri docti pro-
tulerunt, refutabo, tum quid ipse sentiam, aperiam.

Mommsen !) quidem superioris provinciae legato fuisse le-
giones VIII. Augustam, XI. Claudiam, XIV. Geminam, inferi-
oris provinciae legato VI. Vietricem, X. Geminam, XXI. Ra-
pacem, XXII. Primigeniam arbitratur; in locum autem legi-
onis XXI. Rapacis postea in Germaniam superiorem translatae
legionem I. Minerviam successisse. Quae si vera essent,
superior provincia tribus tantum legionibus per spatium aliquod
temporis defensa esset, id quod videtur minus esse probabile.
Neque enim ullo tum loco legionarii molestissimis operibus
tam distinebantur quam in Germania superiore: varia bella
eontra Chattos gerebantur, anno potissimum 83.; deinde ea
aetate limes castellaque exstrui coepta sunt; tum etiam multis
omnino militibus opus erat, qui regiones tam spatiosas defen-
derent. Praeterea Mogontiaci, in urbe oppugnationibus bar-
barorum apertissima semper duarum legionum hiberna fuerant;
itemque semper Argentorati et Vindonissae singulas legiones
tetendisse constat.

Ritterling?) quoque, qui quamvis summatim, tamen acute

1) 'Róm. Gesch. V p. 145 adn. 1 et p. 133 adn. 1. -

| 2)1.1. p. 67 sqq. Idem sentit Keller, cf. 'Korrespbl. d. Westd.
Zeitschr. VI (1887) p. 82.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 47

commentatur, quomodo per annos 70.— 96. exercitus in Ger-
mania mutatus sit et quando legiones sese exceperint, inferi-
orem provinciam legiones I. Minerviam, VI. Victricem, X.
Geminam, XXII. Primigeniam, superiorem legiones VIII.
Augustam, XI. Claudiam, XIV. Geminam, XXI. Rapacem ob-
tinuisse putat. Qua in re virum doctum verum haud ad-
Secutum esse crediderim, praesertim cum anno 70. legionem I.
Adiutricem in Germaniam translatam esse et inde anno iam
83. cessisse contendat; quam opinionem ne speciem quidem
probabilitatis prae se ferre ex eis, quae hae de re disserui,
satis apparet.

Etiam in legione XXI. Rapaee Aemilium Ritterling erra-
visse puto, quam Germaniae inferiori usque ad annum 8.
attribuit, qua de causa, eum monumenta eius haud rara
Mogontiaci reperta sint, nihil aliud reliquum fuit, nisi ut
Slatueret eam etiam post annum 89. in Germania esse versa-
tam. Sed praeterquam quod sub Ceriale contra Batavos di-
mieaverat, nihil est, quod diutius in inferiore Germania legi-
onem XXI. Rapacem remansisse censeamus. Titulis enim
legionis, qui in ea provincia exstant, id probare non cogimur,
eum ad unum omnes prioribus temporibus referendi sint, qui-
bus sub Augusto et ceteris Iuliis ibi tetenderat. Quod autem
tegulae legionis numeri cognominisque notis signatae Veteribus
et Bonnae repertae sunt, quod arae a militibus legionis Her-
euli Saxano dedicatae in lapicidinis Brohlensibus et ad ipsum
oppidum Antunnaeum !) effossae sunt, id fortasse ita inter-
pretandum est, ut eas tum coctas vel exaratas esse existi-
memus, cum legio bello Batavico interesset. Quandoquidem .
enim infensae barbarorum catervae omnia hiberna et castella
eoneremata diruerant, legiones Romanae, ubi primum ad belli
locum pervenerunt, nihil antiquius habebant, quam ut provin- .
eiarum statum restituerent atque dirutos oppidorum muros
reficiendos et aedificia militaria denuo exstruenda curarent.
Quibus in operibus legionem XXI. Rapacem imprimis occu-

1) Bramb. 656. 675.

48 Augustus Jünemann

patam fuisse, cum aliae legiones alias regiones ad inferiorem
Rhenum sitas pacarent atque munirent, veri est simillimum. 1)
Sed profecto gravissimum, quo Aemilium Ritterling falsum
esse demonstratur, est illud, quod alia monumenta, quae una
eum aliis legionibus posuerit, in lapieidinis vallis, quae est
prope oppidum Brohl, plane desiderantur?), cum a vexillati-
onibus omnium Germaniae inferioris legionum illas lapicidinas
exercitas esse constet, ut legiones, quippe quae sub eodem
legato militarent, cunctae aras dedicarent. ?)

His igitur argumentis ac rationibus vetamur statuere legi-
onem XXI. Rapacem bello Batavorum confecto diutius ad
inferiorem Rhenum remansisse. Immo, ut summam rei pro-
ponam, initio ipso eius aetatis, qua imperium ad Flavios
venit, eam in hibernis Magontiacensibus collocatam fuisse
efficitur his de causis. .

Mogontiaei reperta sunt multa et varia monumenta legi-
onis, cum tituli tum tegulae, quas.maximum momentum ad
legionum stationes cognoscendas afferre constat; etiam in
vicinis locis nonnullae tegulae effossae sunt, ut in oppido Nied,
Hóchst, Hofheim, Aquis Mattiacis, Neuenheim (prope Heidel-
bergam). Ex quo legionem in aedificiis ad ;usum militarem
exstruendis occupatam aliquamdiu illis locis «moratam esse
perspieuum est. Quod quo facilius intellegatur, res legionis
breviter exponam. Legio enim, quae initiis principatus gub
inferioris provinciae legato fuerat, inde a Claudii &etate usque
ad annum 69. in Germania superiore castra habuit) nimirum

1) cf. Tac. hist. V. 14 sqq.

2) In ara praecipue Herculi Saxano a legionibus VI. Victric&, X. Ge-
mina, XXII. Primigenia dedicata legio desideratur. cf. Bramb. 66
662. 679. 680. Quibus de titulis accurate disseruit Freudenber,
libello: *'Das Denkmal des Hercules Saxanus im Brohlthal, Fest[prgr. zu
Winckelmanns Geburtstag. 1862. p. 23, cui plane assentior. Alijter iudi-
cat Mommsen, 'Róm. Gesch. V p. 133 adn. 1.

3) Fortasse conicere licet legionem XXI. Rapacem tum quo$que, cum
castris Mogontiacensibus imposita est, vexillationes in lautumias I$3rohlenses
misisse, praesertim cum eae Germaniae superioris finibus includg erentur.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 49

Vindonissae.! Domitiani autem temporibus legionem esse iam
desiisse inter omnes viros doctos constat. Ergo monumen-
torum testimoniis adducimur, ut paulo post bellum Batavicum
peractum eam in Germaniam superiorem translatam esse
credamus. ?)

Quoniam igitur legionis XXI. Rapacis stativa ea aetate
ad superiorem Rhenum iam fuerunt, legionem XXII. Primi-
geniam, quae postea successit, inferioris Germaniae exercitum
eomplevisse coniciendum est. Inde patet illas Germaniae octo
legiones ita distributas fuisse, ut in superiore provincia VIII.
Augusta, XI. Claudia, XIV. Gemina, XXI. Rapax, in inferi-
ore II. Adiutrix, VI. Victrix, X. Gemina, XXII. Primigenia
tenderent. Quae legiones fere immotae haeserunt in iis regi-
onibus, quibus a Vespasiano impositae erant, excepta una,
scilicet II. Adiutrice, quae paulo post in Britanniam missa
est.) Cum vero legato inferioris provinciae esset, non per-

1) cf. H. Moyer 1. 1. p. 125 sqq.

2) cf. Pfitzner 1. 1. p. 83; Th. Bergk 1. 1. p. 69; Zangemeister, Westd.
Zeitschr. III (1884) p. 254; Keller, 'Korresp. d. Westd. Zeitschr. VI
(1887) p. 82.

3) Nisi ita esset, Germania inferior tum quinque legionibus (II. VI.
X. XXII. (XXI.]) ornata fuisset, quod ab omni probabilitate recedere puto ;
nam quamquam legio II. Adiutrix non ita multo post in Britanniam abducta
est, tamen eam re vera ad exercitum Germanicum pertinuisse concedes,
si tecum computaveris legionem postea rursus in Germaniam esse trans-
latam. cf. adn..4.

4) In suam provinciam legio II. Adi. circa annum 82, revertit propter
bellum contra Chattos gerendum, ut opinor. Etiam Tacitus (Agric.) me-
moriae prodidit, Domitianum, paulo postquam principatum obtinuisset,
exercitum Britannicum ita deminuisse, ut legatus provinciae Britanniae
consilia sua mutaret. Vexillatione autem unius legionis (sc. IX. Hispanae),
quam bello Chattico interfuisse constat, id non effectum est, sed legione
tota amota, nempe II. Adiutrice. — Cf. Asbach, "Westd. Zeitschr. III
p. 5 et p. 17 adn. 7. Aliter iudicat Hübner, Herm. XVI p. 540. — V.
etiam Ritterling 1. l. p. 68, qui legionem simul cum Ceriale duce in in-
sulam transgressam ex Britannia continuo in Pannoniam traductam esse
arbitratur, id quod incertissimum est, cum nullo modo possit demon-
strari.

Leipziger Studien. XVI. 4

50 Augustus Jünemann

tinet ad hano quaestionem. Hoc igitur in aperto est, anno 88.
Germaniam superiorem a legionibus VIII. XI. XIV. XXI.
defensam esse.

Quibus rebus expositis facile diiudicatur, quot et quae le-
giones seditionis Antonianae labe commaculatae sint. Legionem
enim XXI. Rapacem Mogontiacensibus castris impositam fuisse
modo comprobavi; Argentorati !) autem tendebat VIII. Augusta
et XI. Claudia Vindonissae.?) Itaque cum legionis castra
usquam alibi tum fuisse traditum non sit, Mogontiaci autem
hiberna duarum legionum fuisse constet, quartam superioris
exercitus legionem, XIV. Geminam, ipsam quoque castris Mo-
gontiacensibus attributam fuisse intellegitur. Qua in urbe cum
seditio oreretur, Ántonium imperatorem consalutaverunt legi-
ones XIV. Geminam et XXI. Rapacem. 5)

Agedum videamus, quo loco decertatum sit. Qua in re
viris illustrissimis Mommsen ^) et Bergk 5), qui locum pugnae
in Helvetiorum finibus prope ad oppidum Vindonissam fuisse
opinantur, assentiri non possum. Primum enim quamquam
dolendum est, quod de seditione AÁntoniana nullus rerum
scriptor quidquam tradidit praeter unum Suetonium, qui loco
laudato 9) pauca tantum affert, tamen barbaros, quos ille auctor
memorat, nullos alios fuisse nisi Germanos"), quorum fines

1) cf. Hübner, Bonner Jahrbb.' 88. p. 31.

2) cf. H. Meyer 1l. l. p. 146. — cf. etiam 'Korrespbl. d. Westd. Zeitschr.
VI. (1887) p. 80 (Hameran) VII. (1888) p. 1, VIII. (1889) p. 33 et 302
(Miller, ibidem p. 224 (Zangemeister).

3) Th. Bergk quidem 1l. l. p. 80 unam tantum legionem Antonium
gecutam et sceleris participem fuisse putat, nempe XXI. Hapacem. Contra
E. Ritterling, qui rem iam perstrinxit, sed non pertractavit, l. 1. p. ΤΊ
totum superioris provinciae exercitum seditione esse pollutum, sed propter
id scelus duas modo legiones, XI. Claudiam et XIV. Geminam, in Panno-
niam ad bellum missas esse contendit. Vide etiam Met. Meyer, 1. l. p. 660,
qui rem difficilem non accuratius explicat.

4) cf. 'Róm. Gesch.' V. p. 137.

5) cf. *Mainz ἃ. Vindonissa' l. l. p. 80.

6) cf. p. 44 adn. 1.

7) cf. Mommsen, *Róm. Gesch. p. 137 adn. 1.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 51

limitem inter Moenum et Rhenum duetum attingunt, Chattos
dico, nemo est, qui neget. Deinde Antonium, postquam a
Domitiano defecit, ante omnia operam navasse puto, ut cum
Chattis, quibuscum foedus icerat, se coniungeret. Mogontiaci
igitur, ubi sedem habebat, in hibernis duarum legionum, quae
sceleris participes factae erant, ei manendum erat, dum socii
advenirent. Αἢ putas et Antonii et Germanorum copias seor-
sum iuxta Rheni ripas esse profectas, alteras in sinistra,
alteras in dextra fluminis ripa, quoad, quoniam in Helvetiorum
fines advenerunt ibique a copiis, quae in fide perseveraverant,
impugnatae sunt, in conspectu hostium se consociarent? Quis
est, qui eredat, imperatorem locum δὰ flumen transeundum
idoneum, quem iam in potestate habebat, reliquisse atque se
suosque fortunae commisisse? Igitur te assentientem spero me
habiturum esse, si conicio Antonium Mogontiaci subsidia Ger-
manorum oppertum esse ibique rem ad certamen venisse. ἢ)

Iam vero de eo viro, cuius opera et consilio seditio, ubi
orta statim compressa prorsusque restineta est, maxime vari-
antur sententiae. Quem L. Appium Maximum Norbanum fuisse
cum diserte traditum sit?) quibus copiis ille tum praefuerit,
ex qua provincia arma adversus Ántonium militesque seditiosos
tulerit, nihil constat.

Primum Mommsen 8) eum fuisse legatum Pannoniae putat
nisus in Martialis epigr. IX 84,5. Cui sententiae Th. Bergk
(ll. p. 65) iam recte adversatus est monens stultitiae ac temeri-

1) cf. p. 44 adn. 2. — Idem sentit Hübner, "Die róm. Herrschaft in
Westeuropa' p. 133, his verbis usus: ,Die Ortlichkeit jenes Kampfes
wird mit grósster Wahrscheinlichkeit unmittelbar vor Mainz zu suchen
sein, dem amtlichen Sitz des Statthalters. "Wer den Strom und seine Ge-
walt kennt, weiss, dass bei plótzlichem und starkem Eisgang auch ein
Übergang auf Káhnen unmóglich ist.* |

2) tit. VI. 1347, qui mutilatus est: .... Appii Maximi bis cos.
confectoris belli Germanici. — Cassius Dio 67. 11, 1: Ἀντώνιος δέ τις
ἐν Γερμανίᾳ ἄρχων... τῷ Δομετιανῷ ἀπέστη, ὅν Δούχιος Μάξιμος
χατηγωνίσατο καὶ καϑεῖλεν. — Aur. Victor, epit. 11, 10: '(Antonius) quo
per Norbanum Appium acie strato Domitianus longe tetrior.'

8) Herm. III. p. 116 et ind. Plin. p. 401 s. v. ἢ. Appius.

ΔῈ

δῶ Augustus Jünemann

tatis fuisse legatum Pannoniae auxilio arcessere, quod bello
eontra Dacos nondum peracto Suebico gravissimo nuper
exorto nova Pannoniis discrimina imminerent. Sed ut iam
firmissinum argumentum, quo Norbanum Pannoniae legatum
non fuisse demonstratur, afferam: eum anno 110. in expe-
ditione Parthiea maioribus copiis praefectum in acie cecidisse
Cassius Dio tradit.!) Et quis credet eum, qui anno 116, cum
copiis praeesset, in acie dimicavit, anno 88. praesidem eius
provinciae fuisse, quae in numero provinciarum summae
auctoritatis erat atque validissimis fortissimisque legionibus
obtinebatur? Quid? Si recte Mommsen rem finxisset, Norbanus
nonne iia summum locum magistratuum ascendisset, ut multis
annis post aetate longius provectus in inferiorem honoris gradum
detruderetur?

Sed ne Bergkii quidem sententiam existimantis Norbanum
fuisse procuratorem Rhaetiae probare possum. Contra quem
iam Asbach?) optimo iure Norbanum bis consulem fuisse dicit,
eum proeuratores ordinis equestris fuisse constet. Praeterea
8i revera ex Rhaetia venisset, ei non ita multae auxiliariae
cohortes, nedum legiones, praesto fuissent.

Quod autem Asbach ipse difficultates ita tollere conatur,
ut eum legatum provinciae Lugdunensis fuisse contendat, ea
quoque sententia minime probanda est. Etenim quod tegulis
in illis regionibus repertis innititur: LEG VIII AVG L APPIO
LEG 9) ab eo argumentum, quo Norbanum legatum provinciae
Lugdunensis fuisse demonstretur, petere non licet, cum etiam
in Germania superiore et in Aquitania tegulae ad id tempus,
quo Norbanus Ántonium suppresserat, potius referendae ef-
fossae sint.4)

1) C. Dio 68, 30: μαϑὼν δὲ ταῦτα τόν τε Λούσιον xal τὸν Μάξιμον
ἐπὶ τοὺς ἐφεστηχότας ἔπεμψεν καὶ οὗτος μὲν ἀπέϑανεν ἡττηϑεὶς μάχῷ.

2) *Westd. Zeitschr. III. p. 22 adn. 33.

3) Eodem argumento usus Renier (( Academ. des inscript.' 1872 p. 423)
eum legatum Aquitaniae fuisse opinatur.

4) cf. Mommsen, 'Róm. Gesch." V. p. 137 adn. 1, Herm. XIX. p. 438.

— cf. etiam "Bulletin épigraphique de la Gaule' III. p. 306. — Ceterum
quae infra p. 59—61 explicavi.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 53

At vel ex eo, quod exspectatione celerius seditio exstincta
est, intellegitur Appium Norbanum ex longinquioribus locis
seditionem compositurum venisse. lam vero mense Nov. aut
Dec. anni 88 !) seditio orta est, die 25. mens. Ian. senatus in
Capitolio supplicationes habuit et postero die Fratres Arvales
,0b laetitiam publieam"* Iovi bovem immolaverunt.?) Quodsi
computaverimus, quantum intervallum inter Mogontiacum et
Romam intermissum hieme conficiendum fuerit, nuntium minus
decem diebus Romam percurrere non potuisse concedemus, prae-
sertim cum Alpes obstarent. Unde efficitur, proelio decertatum
esse die 15. mens. Ian. vel paucis diebus ante. Exiguum
herele tempus ingenti rei gerendae! Vix seditio oriebatur,
eum Norbanus Antonium devicit. Quomodo autem tam brevi
tempore intermisso legatum Pannoniae cum copiis, praesertim
media hieme, longam viam usque ad Rheni ripas confecisse
putas? Minime igitur legiones Pannonieas contra Antonium
profectas esse cogitare licet.

Difficultates autem fortasse expediuntur, si antea investi-
gaverimus, in quo honorum gradu tum Appius Maximus, 'con-
fector belli Germanici , fuerit. Primum quidem cum totum
eursum honorum examinare nequeamus ?), quod notissimus ille
titulus Appii (VI. 1347 cf. p. 51 adn. 2) mutilatus est, quo
anno primum ef quo iterum consulatu functus sit, nescimus.
Tum et in Dacia et in Parthia exercitui eum praefuisse constat
(C. Dio 68, 9 et 30... Deinde tegulae eius nomine insignitae,
quas supra iam attulimus, apud oppidum, quod nune Don
voeatur, prope fines Germaniae situm repertae sunt: LEG.
VIII- AVG- L- APPIO: LEG. Quibus in tegulis, quid significet
eompendium LEG nomini Appio postpositum, quaeritur.

Primum legatum eum appellant, qui provinciae praepositus
est; tum legatus is vocatur, qui legioni praeest. Quando-
quidem autem hae tegulae a legione coctae sunt, compendium
———————À

1) cf. Gsell, 'Mélanges d'arch. et d'hist. IX. (1889) p. 9 sqq.

2) Acta fr. Arv. ed. Henzen p. CXXII. cf. Bergk 1. 1. p. 64.

3) Omnia de hoc viro testimonia diligentissime composita invenies
apud Liebenam 'Verwaltungsgesch. des Róm. Kaiserreichs' p. 330.

b4 Augustus Jünemann

LEG intellegendum esse ,legatum legionis^ pro certo affir-
mare licet.

Patet igitur L. Appium fuisse legatum legionis VIII. Augu-
$tae, quae Argentorati semper castra stativa habuit. Inde
quam maximis itineribus ad seditionis locum celeriter per-
venire poterat, priusquam Antonius satis virium ad certamen
undique eoegisset. Germani quidem sub ipsum dimicationis
initium advenerunt, sed Rheno repente resoluto, ne transirent,
deterriti sunt. Ita Norbano contigit, ut Antonio superato se-
ditionem comprimeret, quamquam ei haud ita magnae copiae,
fortasse una tantum legio eiusque cohortes auxiliariae, quan-
tum eognosci potest, praesto fuisse videntur.!) — Quo faetum
est, ut Domitianus, qui eum cohortibus praetoriis ex urbe ad
bellum profectus erat, in itinere ipso iucundissimum nuntium
audiret 2), seditionem Antonianam esse sedatam. Neque vero

1) Quomodo exercitus Germaniae inferioris in seditione versatus sit,
enodare studuit HRitterling (p. 16) ratus totum exercitum (sc. legiones
I. Minerviam, VI. Victricem, X. Geminam, XXII. Primigeniam) simulque
classem Germanicam cognomine P. F. decoratum fuisse, quod eo anno
fidem et sacramentum Domitiano servavissent; sed in medio relinquendum
esse vir doctus ipse concedit, utrum legiones Antonium primo secutae
postea deseruerint, an omnino illecebras et incitationes neglegentes sacra-
mentum, quo sese Domitiano adegerant, violare non ausae sint, an ultro
etiam suis armis castis atque religiosis illorum scelus et impietatem ex-
stinguere subvertereque studuerint. Res ergo videtur nondum it& expedita
esse, ut pro certo statuere liceat, quomodo legiones Germ. inf. anno 89.
ge gesserint. Quamquam Roulez, quod ilie adversus Antonium stetisse
opinatur, hoc parum certo fundamento nisus Norbanum legatum provinciae
inferioris fuisse contendit ("Mém. de l'acad. de Belgique 1875 p. 29), id
quod valde à probabilitate abhorret neque quidquam habet, quo commen-
detur. Etiam Ritterlinpg idem videtur censere, cum Appio Maximo duce
legiones contra Antonium arma tulisse arbitretur. — cf. etiam quod C. Dio
67, 11 tradit: ὁ (Δούχιος Μάξιμος) ἐπὶ vg μὲν vixg οὐδὲν μέγα ἄξιός ἐστιν
ἐπαινεῖσϑαι, quibus Reimarus ex Peiresianis excerptis haecce addidit:
πολλοὶ yag που x«l ἄλλοι παρὰ δόξαν ἐνίχησαν, οἵ τε στρατιῶται αὐτῷ
συνηγωνίσαντο.

2) Plut. v. Aemil. Paul. c. 25: ὅτε γὰρ Ἀντώνιος ἀπέστη Δομετιανοῦ
xal πολὺς πόλεμος ἀπὸ Γερμανίας προσεδοχᾶτο τῆς Ῥώμης ταραττο-
μένης ἄφνω καὶ αὐτομάτως ὁ δῆμος ἐξ αὑτοῦ φήμην ἀντέδωχε νίχης

De legione Romanorum I. Adiutrice. 55

Romam revertit, sed ad belli sedem ipse se contulit), eum
Antonio profligato novum Germanorum bellum immineret, quia
Socii sceleris Antoniani facti erant. Tantum enim afuit, ut
ferocia hostium anno 83. contusa esset, ut contra Germani rebus
Antonii studentes contra Domitianum iterum acie dimicaturi
essent. Sicre vera bellum adversus Chattos redintegratum est.?)

Quam in sententiam optime quadrat, quod eae res, quas
Romani seditione Antonii orta ad Rheni ripas tum gesserunt,
in titulis una voce notatae nomine belli Germanici ?) appellan-
tur. Quo nomine iam indicatur Antonio suppresso Domitianum

καὶ τὴν Ῥώμην ἐπέδραμε λόγος αὐτόν τε τὸν Ἀντώνιον ἀνῃρῆσϑαι καὶ
τοῦ σὺν αὐτῷ στρατεύματος ἡττημένου μηδὲν μέρος λελεῖφϑαι. ..
πορευομένῳ δὲ τῷ Δομετιανῷ μετὰ δυνάμεως ἐπὶ τὸν πόλεμον ἠδη καϑ'
ὁδὸν ἀγγελία καὶ γράμματα φράζοντα τὴν νίχην ἀπήντησεν.

1) cf. Gsell, Mélanges d'arch. et d'hist. IX. 1889 p. 10. — Contra
cf. Asbach *Westd. Zeitschr. III. p. 9.

2) Asbach, 'Westd. Zeitschr. III. p. 23 adn. 38, 'Bonner Jahrbb.' 81
p. 30 et 41. — cf. Th. Bergk 1l. l. p. 66, qui omnia, quae rerum scriptores
hac de re tradiderunt, accurate collegit.

3) Sic bellum nominatur in titulo VI. 1347 (cf. p. 51. adn. 2.. Huc
referendi sunt etiam titulus VIII. 1026: *Q. Vilanius 7 coh. XIII. urb. donis
donatus ἃ Domitano ob bellum Dacicum, item &b eodem ob bellum Germa-
nicum, item torquibus armillis ob bellum Dacicum.' — et fortasse titulus
III. Suppl. 7397: 'M. Iulius Avitus Ultinia Reis Apollinar. 7 leg. XV. Apol.
item 7 leg. V. Mac. et leg. XVI. Fl. Fir. bis donis donatus bello Dacico
et bello Germanico. — Hoc titulo Iulii Aviti nisus nuperríme Domaszews-
kius Mommseni sententiam — Appium Norbanum legatum Pannoniae fuisse
(cf. p. 51/52) — eo comprobare sfudet, quod, cum legiones Moesiacae
V. Macedonica et XVI. Flavia longius afuissent, quam ut ad bellum Ger-
manicum excitarentur, illum centurionem tum in legione XV. Apollinare
in Pannonia tendente militasse itaque eam legionem contra Antonium esse
adductam contendit; ergo Norbanum ex Pannonia per Noricum et Hbae-
fiam, ut Antonium opprimeret, adventasse atque apud Vindonissam de-
pugnatum esse. Sed primum Domaszewskius certissima argumenta, quibus
dona militaria bello Germanico accepta re vera δὰ legionem XV. Apolli-
narem pertinere demonstratur, non attulit. Deinde etiam conicere licet
Iulium Avitum illis virtutis praemiis decoratum esse, cum gregariam mili-
tiam faceret, quae quod in titulo desideratur, nihil offensionis habet. Qua
de causa virum illum doctissimum mihi assensuram esse spero, ubi primum
ea, quae Supra p. 560—654 protuli, legerit.

56 Augustus Jünemann

non prius bellare desiisse, quam etiam in Chattos severe ac
vehementer animadvertisset. Deinde id quoque considerandum
est, Domitianum anno 89. totiens imperatorem consalutatum !)
esse, quotiens fleri non potuit, nisi eas acclamationes impera-
torias ad res cum in Dacia tum in Germania bene gestas
pertinere interpretamur.

Quibus rebus perpensis optime expediuntur ea, quae
tradunt Suetonius v. Dom. 6: "Domitianus de Cattis Dacisque
post varia proelia duplicem triumphum egit'; et Hieronymus
a. Abr. 2106 — 89/90: 'Domitianus de Dacis et Germanis
triumphavit; et Aur. Vietor, Caes. 11, 4; "Dacis et Chattorum
manu devictis. Itemque variis locis Chattos una eum Daeis
Statius et Martialis commemorant, quos eo magis audiendos
esse censeo, quod eiusdem fere aetatis erant.?)

Ex quo efficitur Domitianum et cum Dacis et cum Germanis
eodem tempore bellum gessisse atque ut in Dacia ita ad
Rhenum rem prospere cessisse. — Quae tamen res altero
bello Germanieo gestae sint, singulatim exponere nequeo, cum
de eo neque rerum scriptores tradiderint neque tituli certi
quidquam praebeant; atque id tantum constat bellum feliciter
patratum esse. —

Quibus rebus expositis nihil aliud restat, nisi ut anquiramus,
quomodo Domitianus milites seditiosos, legionem XIV. Ge-
minam et XXI. Rapacem, tractaverit. Si quae antea legiones
tabe seditionis infectae aut alio eiusmodi scelere commaculatae
erant, ita punitae sunt, ut deterrima quaeque plane dimitteretur
itaque nomen maeulatum exstingueretur. Porro eam quoque

1) Nimirum XV.—XXI., cf. Friedlánder, Philol. 26. (1867) p. 44—80,
maxime p. 53.

2) cf. Asbach, "Bonner Jahrbb. 81 p. 44 8qq., qui de singulis locis
accurate disputat; praeterea loco potissimum 'aciteo (Agric. 41) innititur
recte, ut opinor: (tot exercitus in Moesia Daciaque et Germania et Panno-
nia témeritate aut per ignaviam ducum amissi, tot militares vici cum tot
cohortibus expugnati et capti; nec iam de limite imperii et ripa, sed de
hibernis legionum et possessione dubitatum. Quo loco verba *in Ger-
mania' et *de limite imperii' ad alterum bellum Chatticum seditio-
nemque Antonianam spectare videntur.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 57

poenam imperatores a legione scelere obstrieta exigebant, ut
externo bello impliearetur itaque inter perieula et labores
mobilem animum deponeret. Ut Vespasianus legiones, quae
Vitellium imperatorem consalutaverant atque contra Italiam
arma moverant, ad externum bellum in Pannoniam misit, ut
Suebos Sarmatas Dacosque & finibus propulsarent.) Eiusmodi
poenas sceleri, quod commiserant, accommodatas etiam eas
legiones, quae Antonium secutae erant, luisse arbitror. Neque
enim ullo modo fieri potuit, ut eaedem legiones quae nuper
eum Germanis se consociaverant, ad Rheni ripas permanerent,
ut fines imperii Romani ab eisdem barbaris defenderent.

Primum eum legionis XIV. Geminge monumenta anno 89.
posteriora in Germania nulla exstent?) eam sub Traiano iam
in Pannonia superiore tendentem invenimus. Nam quamquam
Mursellae, in oppido inter Dravum et Danuvium flumina sito
tegula una quidem adhue exstat?) tamen complures tegulae
Brigetione 4) et Vindobonae*) nuperrime effossae sunt; quae
eum validissimam ansam ad castra stationesque certius cog-
noscenda praebeant, luculentissime testantur sive legionem
totam sive maiores minoresve eius partes per tempus aliquan-
tum in illis locis fuisse. Atque cum ea monumenta tempori
bellis Daeicis priori attribuenda sint, sequitur, ut legio XIV.
Gemina sub finem ipsum primi saeculi in Pannoniam iam trans-
lata sit.9)

1) cf. Tac. hist. IIT. 46: '(exercitus Vitellii) quem spargi per provin-
cias et externo bello inligari pars consilii pacisque erat. — Ceterum cf.
p. 45 adn. 3.

2) cf. Korrespbl. d. Westd. Zeitschr. VIII. (1889) p. 293. Cf. etiam
ibid. I. (1882) n. 5. — ibid. III. (1884) p. 136. — ibid. VIII. (1889)
p. 209 et 244.

3) cf. III. 3755 et quod Mommsen adnotat (p. 416).

4) Tegulae inscriptae sunt: VEXILL . LEG - XIIII. ET XV. — cf.
* Arch.-epigr. Mitt. XIV. p. 82.

5) cf. "Korrespbl. d. Westd. Zeitschr. V. (n. 88) p. 252. Tegulae
coctae sunt ad hypocaustum exstruendum vel restituendum eodem fere
tempore, quo legio XIII. Vindobonae castra habuit. .

6) Eo tempore legionem XIV. Geminam in Pannoniam amotam esse
assentiuntur Aemilius Ritterling (l. l. p. 78) et Metellus Meyer (Philol. 47

58 Augustus Jünemann

Quae eum ita sint, quod seditionis Antonianae anno 89.
particeps fuisset, hanc legionem e Germania ad Danuvium
flumen amotam esse statuere licet. In provinciis enim Illyri-
eis tum omnia bello flagrabant: etsi eladibus nonnullis acceptis
tota legione deleta tandem Romani Tetto Iuliano duce victo-
riam ab hostibus reportaverant (—: anno 88., tamen bellum
Daeieum nondum confectum erat et novum alio loco multo
maius insuper exarsit !), Suebicum Sarmatieum, quod Pannoniae
potissimum impendebat. — Ad id igitur bellum, cui Illyricae
legiones pares fuisse veri non simile est, legio XIV. Gemina
sub Domitiano abducta est.

Eadem poena videtur legio XXI. Rapax affecta esse.
Sane quidem euiuspiam admirationem moveat, quod neque
ulla vestigia eius Domitiani aetate posteriora exstant?) neque
quibus castris deinceps imposita sit, quibus rebus insequenti-
bus annis interfuerit, titulis vel rerum scriptorum testimoniis
docemur. Quapropter multi viri docti eo adducti sunt, ut
legionem illis temporibus exauctoratam esse statuerent?), et cum
ea aetate nulla oceasio legionis exauctorandae oblata sit nisi
seditio Ántoniana, eam seditionem causam fuisse, eur legio
XXI. Rapax dissolveretur coniecerunt. Sed cum duae legiones
in Illyrieo in bellis contra Dacos et Sarmatas a Domitiano
gestis plane deletae sint*), mirum non videtur, quod etiam
legionis XXI. Rapacis monumenta ad Danuvii ripas plane de-

[1889] p. 661). — Domaszewskius, qui δὰ id tempus aliter senserat (cf.
* Arch.-epigr. Mitt.' XI. p. 9 n. 9), nunc ipse quoque illis tegulis (cf. adn. 5
p. 57) adductus concedit legionem sub finem saeculi primi &d Danuvium
flumen collocatam esse. — Ubi stativa legionis per id tempus fuerint, non
constat. Carnuntinis castris imposita videtur esse, postquam legio XV.
Apollinaris ad bellum Parthicum profecta est.

1) cf. Asbach, Bonner Jahrbb. LXXXI. p. 36 (2 ,Die Kriege der
flavischen Kaiser an der Nordgrenze des Reiches.*). Optime et sagacissime
hoc loco vir doctissimus explicat, quae bella Domitianus in regionibus ad
Danuvium flumen gesserit, quo anno orta et quo confecta sint.

2) cf. H. Meyer l. 1. p. 142 et Th. Bergk 1. 1, p. 67.

3) cf. Bergk 11. p. 68 — 71.

4) Vide supra p. 45 adn. 2.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 59

siderantur. Nam anno 89. ἃ Domitiano in Pannoniam amota
paulo post bello Sarmatico interfuit, quibus in proeliis tota
legio cum legato simul caesa est.! —

Hoe loco mihi liceat paucis exponere, cui anno eae
tegulae in vico Mirebeau repertae: VEXILL - LEGIONVM I
VII XI XIII XXI attribuendae sint, quae, cum in iis etiam
prima legio occurrat, ad rem propositam certe pertinent.?)

Praemonendum est quinque legiones in his tegulis enu-
merari, id quod iam Mommsen reete praedicat. ltaque hae
vexillationes eerte missae sunt, quo tempore in Germaniam
plus quam quattuor legiones qualibet de causa convenerant.
Atque cum insolitum legionum numerum in provincia nisi
tumultuosis temporibus non fuisse eluceat, primum annus 70.
respiciendus est, quo undique legiones in Germaniam ad
bellum contra Civilem peragendum aecitae erant (οἷ. p. 45).
Ad eum autem annum illas tegulas referendas non esse apertum
est, quod tum nulla legio numero primo insignita in Germania
superiore aut inferiore versabatur. Etenim legio I. Germanica
a Vespasiano exauetorata erat (cf. p. 45) neque legio I. Adiutrix
eo anno suam provinciam Hispaniam omnino reliquit.?)

1) Antonium ipsum, qui in proelio occisus erat, Domitianus poena
afficere non potuit, sed multos eius amicos sociosque sceleris capitis dam-
navit. Quorum omnium capita Romam missa sunt, ut nobiles, qui item
consilia nefaria agitarent, ab eiusmodi scelere deterrerentur. Cf. Cassium
Dion. 67. 11, 3 (v. p. 51. adn. 2 et p. 54. adn. 1): οὐ μὴν οὐδὲ περὶ τῶν
εἐναιρεϑέντων τῇ βουλῇ τι ἐπέστειλε, καΐπερ τὰς κεφαλὰς αὐτῶν, ὥσπερ
τὴν τοῦ Ἀντωνίου, πέμψας ἐς τὴν Ῥώμην χαὶ ἐς τὴν ἀγορὰν ἐχϑείς.

2) De his tegulis agitur in: ' Bulletin épigraphique de la Gaule' IV. p. 66.
Cf. etiam Mommsen, Herm. XIX. p. 439 I. II. et Ritterling 1. ]. p. 75 adn. 1.

3) Praeterea ceterae quoque legiones, quarum numeri in tegulis cer-
nuntur, coniunctae illo tempore laterculos coquere non potuerunt, cum in
eadem provincia simul sub eodem legato non essent. Nam initio illius
anni (70. cum legio XIIII. Gemina tum demum e Britannia transvecta in
Nervis Tungrisque (Tac. hist. IV. 79.) moraretur et legio XXI. Rapax in
his quidem regionibus versans sub Petilio Ceriali legato inferioris pro-
vinciae militaret (Tac. hist. IV. 70. sqq.), legiones VIII. Augusta et XI.
Claudia Annio Gallo, qui superiori provinciae praesidebat, paruerunt (cf.
supra p. 46.). Bin autem posterioribus demum mensibus eiusdem anni,

60 Augustus Jünemann

Deinde in Germania superiore plus quam quattuor legiones
anno 89. moratae sunt, quo anno ad exercitum provinciae
legiones Hispaniege, ut supra exposuimus, accedebant, nimi-
rum legiones I. Adiutrix et VII. Gemina. Tum igitur ali-
quamdiu ad superiorem Rhenum sex legiones collocatae fu-
erunt Quarum ex numero eum legio VII. Gemina paulo
post in Hispaniam remissa sit, quinque ibi legiones rema-
nebant: I. Adiutrix, VIII. Augusta, XI. Claudia, XIV. Gemina,
XXI. Rapax.

Quod cum easdem legiones in his tegulis inveniamus,
eas anno 89. attribuendas esse negari vix potest, praesertim
eum eo spatio temporis eas coctas esse conicere liceat, quo
seditione Ántonii compressa bellum in Chattos translatum erat.
Sic convenit, et quod iam legionis I. Adiutrieis paulo ante
ex Hispania adduetae vexillatio eum legionibus VIII. XI.
XIV. XXI. coniuncta apparet, et quod legiones XIV. Gemina
et XXI. Rapax, quas bello Germanico peraeto in Illyricum
amotas esse comprobavimus, non desiderantur.

Praeterea aliae tegulae his ipsis locis repertae exstant,
quibus legione I. omissa quattuor legiones commemorantur.
Quae res ut eo explicatur, quod illae vexillationes ante annum 89.
videntur missae esse, sic nostram sententiam, quam supra
protulimus, usque ad annos 88./89. in Germania superiore
tetendisse legiones VIII. XI. XIV. XXI. quodammodo confirmat.

Quae tamen eausa fuerit, cur vexillationes legionum in
Germania superiore tendentium in extremos fines provinciae,
vieinos Galliae Lugdunensis, ducerentür, eum explieare neque-
amus, id tantum statuendum est ibi aedificia quaedam militaria
exstructa fuisse!); id quod eo veri similius fit, cum iisdem

postquam legio XIIII. in Germaniam superiorem abducta est, illas tegulas
attribuere vis, ne tum quidem potest vexillatio legionis XXI. Rapacis, quae
in Germania inferiore belli labore occupata erat, coniuncta fuisse cum
legionibus VIII. XI. XIIIL, quae omnes δὰ superiorem Rhenum sub Annio
Gallo erant.

1) Fortasse tum illis locis stationes vel horrea erigebantur; fortasse
legionari adhibebantur ad viam publicam muniendam vel restituendam,

De legione Romanorum I. Adiutrice. 61

fere locis illae tegulae legionis VIII. Aug., quas supra me-
moravimus, quibus nomen L. Appii legati inscriptum est, ad
lucem prolatae sint. Itaque haec omnia optime expediuntur,
si tegulas ἃ legionibus Germaniae superioris coctas esse alias,
quibus quinque legiones enumerantur, anno $9., alias, in
quibus quinta (sc. I. Adiutrix) desideratur, ante seditionem
Antonianam, alias, quas legio VIII. Augusta sola numeri sui
et nominis legati notis signavit, post ipsam seditionem re-
pressam conicimus. —

Monumentorum, quae haud ita multa in Germania supe-
riore legio reliquit, unum potissimum hoc loco pertractandum
esse censeo, quippe quod, cum omnium gravissimum sit, valde
nos adiuvet in tempore, quoad legio in Germania permanserit,
recte definiendo, nempe titulum illum notissimum n. 43/44,
qui à duabus legionibus, I. Adiutrice et XI. Claudia, exaratus
est. Sed valde est dolendum, quod hiec lapis, in civitate
Aurelia Aquensi repertus, in duas partes diruptus est, quarum
adhue non nisi unum fragmentum exstat. Qua de causa, quam-
quam legionum nomina aceurate legebantur, ceterae litterae
quid significarent, cui anno, id quod maximum erat, titulus
tribuendus esset, plane eognosci non poterat. — Nunc autem
omnia spissa ealigine adhue offusa optime explanata sunt,
quod viri doctissimi Caroli Zangemeister acumini debetur. Qui
quo loeo disputat de tribus cippis miliariis primi saeculi !), qui
in Germania superiore exstant, postquam miliarium in vico
Brühl repertum felicissima conieetura supplevit sagaciterque
declaravit, id miliarium ad viam publicam in dextra Rheni
ripa stratam, quae Mogontiaci in meridiem vergebat, pertinere
certis argumentis comprobavit. Anno autem 100. lapidem po-
situm esse ex cognominihus imperatoris Traiani optime effecit.

Qua re bene perspecta, quod ad eiusmodi munera susti-
nenda legiones adhiberi solebant, facile intellegi potest hune

quae Lugduno in septentriones vertit. — Alia quoque monumenta Roma-
norum ibi effossa sunt, ut reliquiae aquae ductus. Ceterum cf. (Bullet.
épigr. de la Gaule III. 221—232, 303—307; ibid. IV. 22—20, 65— 68.

1) "Westd. Zeitschr.' III. (1884) p. 237.

02 Augustus Jünemann

titulum monumento insculptum fuisse, quod opere illo perfecto
8 duabus legionibus I. Adiutrice et XI. Claudia, quas eam
viam publieam munivisse Carolus Zangemeister optimo iure
putat!) imperatori Traiano dedicatum est. Videmus igitur
legionem I. Adiutricem anno 100. in Germania tetendisse atque
in opere ad usum militarem exstruendo una cum altera legione
eiusdem provinciae occupatam fuisse.

Qua re cognita Aemilii Ritterling sententia facile refutatur,
qui putabat (app. I. p. 75) eum anno 85. vel 86. ad Danu-
vium gravissimum bellum Dacicum ortum esset, non solum ex
Britannia legionem II. Adiutricem in Moesiam traductam esse,
sed etiam legionem I. Adiutricem ex Germania superiore,
quam provineiam tum quinque legionibus ornatam fuisse;
atque eam iam tum ex Germania amotam esse eo comprobari,
quod latereuli huius legionis in stationibus paulo longius
amotis et in ipsius limitis castellis plane desiderentur. —
Primum autem quoniam Ritterlingii opinionem, qua maxime

1) Hoc loco etiam quae litterae initio huius tituli supplendae esse
viderentur, vir doctissimus sagacissime enucleavit (1. l. p. 246 adn. 1.).
Apud Brambachium (n. 1666) sic legimus:

ὃ
iMP NEl RYATRA
PONTÍF MAX

leGIADI/| EGrZXIC

Zangemeister vero versum primum sic emendandum statuit: Imp. Nerva
(Tra(ian. Caes. Aug.], versum alterum sic: pontif. max. (trib. pot. ...
co08... p. p]. Sed mihi liceat ipsa verba eius afferre: , Nur das Frag-
ment b. ist noch vorhanden und dieses habe ich kopiert. Die Inschrift
ist stets unrichtig ergünzt worden; denn Traian kann nicht bloss imp.
Nerva Traian. pontif. max. heissen. Vielmehr muss rechts noch ein Stück
fehlen und ungefüáhr Folgendes ausgefallen sein: Zeile 1: ian. Caesar. Aug.,
Zeile 3: tr. pot... cos.... p. p. Dieser Stein ist vielleicht in sp&terer
Zeit rechts so gerade zugehauen worden, oder die Inschrift setzte sich auf
einem andern Quader fort. Oben fehlt nichts. Ein Einschnitt zwischen
Zeile 2 und 3 lásst vermuten, dass uns in dem Stein ein Gesimsstück vor-
liegt. — Haug hatte die Inschrift auf Beendigung des limes beziehen wollen
(Philol. Wochenschrift 1882 p. 335); Pfitzner, ' Legionen' p. 84 f. mit wenig
wahrscheinlicher Vermutung an eine gemeinsame Unternehmung der beiden
Legionen wührend des Krieges im J. 97 gedacht."

De legione Romanorum I. Adiutrice. 68

innisus ille argumentationem suam instituit, nempe in Ger-
mania superiore tum quinque legiones fuisse, veram non esse
fusius supra exposui, non habeo, quod singulatim eius sen-
tentiam refutem.

Iam omnino id monendum est totam de qua agitur rem
in eo positam esse, ut concedatur legionem I. Adiutricem
anno 70. et sequentibus in Hispania remansisse. Sed argu-
mentum ipsum Aemilii Ritterling iam nihil valet, propterea
quod vestigia legionis nuperrime, si non in ipsius limitis
castellis, at in loeis limiti proximis ad lucem prolata sunt
(ef. infra p. 64). His potissimum tegulis adiuti optimo iure
conicere possumus legionem in limite agendo una cum ceteris
esse versatam. Quod quo facilius intellegatur, quas res tum
Romani in Germania gesserint, breviter exponam.

Bello quidem Germanieo confecto Domitianus, ut provin-
ciam quam firmissimis praesidiis ab incursionibus barbarorum
- tutaretur, enixe operam dedit. Ut enim iam antea Germaniam
praesidiis eastellisque in Rheni dextra ripa permunire studuit,
his bello Germanieo posterioribus annis limitem superioris
provineiae ita actum atque praesidia ita promota esse puto,
ut nostra aetate ex reliquiis huius qui vocatur limitis cer-
tissime cognosci potest. Atque ut terra inter Rhenum et
Moenum sita tuto occuparetur, tum etiam Taunus mons con-
tinuaque regio, quae appellatur Wetterau (circa fluvios Wetter
et Néídda patescens), inclusa sunt. Itaque cum huius quoque
legionis vestigia haud rara inveniantur in illis locis trans
Rhenum sitis, intellegitur legionem I. Adiutricem usque ad
bellum Traiani Dacicum in Germania ipsa esse moratam.

2. De castris legionis I. Adiutricis.

Quamquam legio propter seditionem Antonianam ex Hi-
spania adducta erat, tamen bello feliciter patrato non eo re-
vertit, sed ab illo tempore exercitui Germaniae superioris
attributa est. Quibus castris deinceps imposita sit, facile cog-
noscitur. Legiones enim XIV. Gemina et XXI. Rapax, quas,

64 Augustus Jünemann

quod Antonium secutae essent, contra hostes ductas esse
supra statuimus, ad id tempus in castris Mogontiacensibus
fuerant. Quarum in loeum legionem I. Adiutricem successisse
et hae ipsa deliberatione efficitur et certissime monumentis
legionis Mogontiaci repertis comprobatur.

Namque primum eippi militum sepulerales, qui vel maximi
momenti sunt ad definiendum, quae castra quaeque legio
habuerit, ad unum omnes — sunt autem duodecim !) — item-
que pleraeque tegulae?) Mogontiaci exstant. Deinde nulla
legio tot lapides eenturiarum notis signatos ibi reliquit, quot
legio I. Adiutrix, nempe novem.?) Praeterea unus quoque
titulus sacer nuper effossus est.)

Quandoquidem autem legionem inde ab anno 89. usque
ad initium saeculi secundi in Germania tetendisse constat, ut
titulis centuriarum legionisque laterculis eam multos labores
et onera subisse evincitur, ita cippis potissimum sepuleralibus,
qui nullo alio loco exstant, eam per totum tempus Mogontiaci
castra stativa habuisse demonstratur.

Inde, ut opera aliqua exstruerent, huc vel illuc legionis
maiores vel minores partes missas esse probant tegulae, quae
cum Treveris et Tabernis tum in dextra ripa Rheni plurimae
exstant: Kastelli, ad vicum Heddernheim, Aquis Mattiacis, ad
vicum Gernsheim, nuperrime effossae in vico JVied prope
oppidum Zóchst ad Moenum flumen situm.5)

1) n. 30—40, 42.

2) n. 46. II.

3) n. 45. — Haec saxa quadrata postea &d moenia urbis Mogontiaci
aedificanda usurpata sunt ibique ante quadraginta annos etiam cernebantur
(cf. Klein, "Über die Legionen, welche in Obergermanien standen', prgr.
gymn. Mogont. 1853 p. 21.);; nunc quidem in museo Mogontiacensi exstant.
Quod autem tantus numerus lapidum, quibus singulorum centurionum
nomina insculpta sunt, Mogontiaci repertus est, et aedificia militaria
militum manibus exstructa esse et hanc legionem ad multa munera susti-
nenda adhibitam esse comprobatur.

4) n. 41.

5) cf. n. 46 I et V, III, IV, VI, VII.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 65

3. De bellis, quibus legio I. Adiutrix interfuit.

I. Postquam legio in Germaniam advenit, seditio Antonii
Saturnini eompressa erat, sed novum bellum contra Chattos,
quibuseum Antonius de auxilio ferendo egerat, exarsit. Cui
bello legionem interfuisse tam consentaneum esse puto, ut
pro certo haberi possit. Nam Traiano, quem legatum legionis
tum fuisse supra probare studuimus, copias contra Germanos
ducendas esse datas ex eis verbis apparet, quae Plinius ex-
tremo illo eapite panegyrici tradit (cap. 14. cf. p. 40): 'cum
aliis super alias expeditionibus itinere illo dignus invenireris."
Hoe igitur loco expeditiones memorantur, in quas Traiani
copiae seditione Ántoniana sedata eontinuo missae sunt. Pro-
xima autem erat expeditio adversus Chattos anno 89. suscepta.
Itaque perspicitur legionem I. Adiutricem ei expeditioni inter-
fuisse. Haec igitur legio iam paulo postquam ex Hispania
addueta est, Rhenum flumen transiit atque bellum intulit
Chattis, qui illis temporibus maxime omnium Germanarum
gentium populo Romano molestias exhibebant legionesque
exercebant. Sed tum ita superati atque puniti videntur esse,
ut nomine imperatorum et fortitudine legionum perterriti per
multos annos ἃ Rheni fluminis transitu impedirentur legiones-
que lacessere plane desisterent. !)

II. Deinde post bellum Germanicum brevi tempore feliciter
confectum in provincia superiore sub Domitiano hostile quid-
quam gestum esse ignoramus. Sed ad Danuvium simulat-
que multis cladibus acceptis Daci superati sunt, eodem fere
tempore multo gravius bellum eum Suebis ortum est. Quod
quamquam ad Pannonieas potissimum legiones pertinebat,
tamen etiam Germaniae superioris legiones exceitavisse videtur.
Nam id bellum, quod Suebicum Sarmatieum vocatur, quotiens
repressum esse ducebatur, totiens ita resurgebat, ut sub Nerva

1) Multis demum annis post cum barbaris undique urgentibus bello
potissimum Marcomannico legiones occidentales deditae essent, Germani
denuo fines Romanorum invaserunt, quos legio I. Adiutrix iterum excepit
atque fugavit. Cf. infra p. 89.

Leipziger Studion. XVI. ὃ

68 Augustus Jünemann

demum debellaretur. Quo in bello legionem I. Adiutricem
eontra Suebos militasse efficitur ex titulo Q. Attii Prisci tri-
buni legionis (n. 13. qui bello Suebico donis militaribus ab
imperatore Nerva se donatum esse praedicat. Titulum autem
re vera ad bellum contra Germanos vel Suebos, qui Danuvium
flumen accolunt, gestum referendum esse Mommsen pro certo
decrevit illis Plinii (paneg. c. 8) verbis maxime innisus,
quibus eodem die, quo Nerva Traianum adoptaret, nuntium
vietoriae reportatae ex Pannonia allatum esse dicit.
Quamdiu I. Adiutrix ei bello interfuerit, incertum est.
Neque vero eredibile esse puto legionem, a qua exstruetorum
operum tam multa vestigia ad Rhenum exstent, diu ex-
terno bello implicatam afuisse. Immo integra legione ad
belli sedem adducta Romanorum vires tantopere auctas esse,
ut brevi tempore bellum conficerent, veri similius videtur.
Itaque legionem I. Adiutriceem, ut anno 97. in Pannonia
fuisse illo titulo probatur, sic paulo post bellum Suebicum
confectum eastris Germanicis redditam esse existimo.

CAPUT IV.
De legione 7. Adiutrice in Dacia.

Duo tituli veteranorum legionis in Dacia Apuli exstant,:
quorum alter (n. 47) pro salute imp. Nervae Traiani
Daecici' dedicatus est. Annum vero, cui titulus attribuendus
sit, terminis cireumseribere possumus propterea, quod et cog-
nomen Optimus, quod inde ab anno 114. continuo in lapidibus
invenitur, hoe in titulo desideratur, et quod titulum sacrum
post bella Dacica Traiani exaratum esse per se consentaneum
est. Itaque certi fines annis 107. et 114. constituuntur.

Alter titulus (n. 48) "Fortunae Augustae et Genio
Canabensium' a L. Silio Maximo veterano dedicatus est,
qui primus magistrans' in canabis voeatur. Quo titulo.
post bella Dacica eo loco, quo urbs Apulum postea aedificata
erat, vicum eanabarum legionis cuiusdam fuisse docemur.

Duobus igitur titulis legionis ibidem repertis, cum alter
veteranus se primum magistratum canabarum exstitisse disertis
verbis glorietur — qui honos fortasse ei potissimum veterano
mandatus est, qui in eadem legione, cuius erant canabae,
stipendia meruerat — eas legionis I. Adiutricis canabas fuisse
facile coneludimus. lam vero eum canabae semper castris
stativis legionis applicatae fuerint, legionem I. Adiutricem per
tempus aliquantum Apuli tetendisse efficitur.

Quodsi alterum titulum inter annos 107. et 114. positum
esse probavimus et in altero veteranum legionis primum
gessisse magistratum in eanabis praedicatur, hos duos vetera-
norum titulos initio illius spatii tribuo. Itaque ex his, quae

attuli, argumentis satis perspici potest legionem I. Adiutricem
5*

68 * Augustus Jünemann

post ipsa bella Dacica novae provinciae, quam aequisiverat,
Traianum praesidio dedisse. Quin etiam si legio brevi post
bella Dacieca confecta castris Apulensibus imposita est, ut
provinciam tuto oecuparet, certe eam illis bellis interfuisse
intellegitur. Nam eum Traianum nulla alia causa commo-
tum nisi ut ea firmaret, quae priore bello subegerat, Daoeis
iterum bellum intulisse constet!) dubitandum non est, quin
eae legiones, quas Traianus ad bellum contra Decebalum
gerendum e Pannonia et Germania eoegit, cunctae ante prius
bellum Dacicum ad inferiorem Danuvium promotae sint.
Sequitur ergo, ut haec quoque legio statim ab initio ad bella
Daeica a Traiano excita sit.?)

Quae eum ita sint, legionem exeunte anno 100. eastris
Mogontiacensibus relictis e Germania superiore in Illyricum
translatam esse?) pro certo affirmare licet, unde vere in-
sequentis anni Danuvio flumine transmisso fines hostium Tra-
iano ipso duce invasit. — Atque eo iam temporis intervallo,
quod intercedebat inter prius et posterius bellum, eam Daciae
praesidio impositam fuisse crediderim. Quod sive verum
est, sive falsum, legionem, postquam Decebali regnum barbaris
ad internecionem fere deletis in provinciae formam redactum
est, Apuli fuisse collocatam, ut novam provinciam firmaret,
satis docuisse videor. —

Huc tegula n. 49. referenda est: LEG XIII GE I ADI,
quae in museo Bucaresti exstat. Hoc monumento, in quo legio

1) Id Cichorius vir doctissimus certissime comprobavit eis, quae de
belli illius historia in columrae 'Iraianae monumentis expressa exposuit.

2) Idem sentiunt Jung, (Die romanischen Landschaften des róm.
Reiches. p. 327. adn. 1, et Goos, Archiv f. siebenbürg. Landeskunde'
Nova Ser. XII. 161. Eiusdem viri docti librum: (Die róm. Lagerstadt
Apulum' inspicere non potui.

3) Item e Germania inferiore legionem I. Minerviam Traianus ad
bellum adduxit, Cf. Schilling 1. l. p. 47.

4) Partem copiarum Romanarum per id spatium temporis aut in
terra hostium ipsa aut in finibus remansisse ex eis elucet, quae Cassius
Dio 1. 68, S sqq. de bellis cum Decebalo gestis narrat. Ad id tempus
fortasse tegula illa legionum XTII. Geminae et I, Adiutricis referenda est.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 69

iterum una cum alia legione coniuncta oceurrit, has duas
legiones ad opus publicum, fortasse ad castrorum munimenta
exstruenda adhibitas esse discimus. Itaque quaeritur, quale
id opus fuerit, quo looo erectum sit. Qua de re etsi iudicium
certum ferre non licet, cum quo loco illa tegula effossa sit,
ineertissimum sit, tamen coniecturam proponere conamur.

Neque vero probanda est Ernesti Scehultze!) sententia,
qui legionem I. Adiutrieem in eastris muniendis XIII. Geminam
adiuvisse posteaque opere perfecto in provinciam suam di-
missam es8e?) putat, quae sententia ne speciem quidem pro-
babilitatis prae se fert. Porro minime cogitare licet una prae-
toria duas legiones et munivisse et habuisse, cum inde a
Domitiani aetate duas legiones unis hibernis imponere inusi-
tatum esset. Quod autem gravissimum est, ne vestigia quidem
legionis XIII. Geminae exstant, quibus eam iam anno 107.
Apuli tetendisse demonstrari possit.

Certe id quidem constat legionem XIII. Geminam postea
castris Apulensibus solam impositam esse. Sed quamquam
eam sub Hadriano iam ibi fuisse fortasse quispiam dixerit 4),
tamen argumentis et titulis id tantum comprobari potest eam
inde ab anno 142. Apuli eastra habuisse.) Sin autem inde
ab anno 107. ibi tetendisset et si canabae, quas Apuli ab eo
anno exstitisse supra probavimus, legionis XIII. Geminae
fuissent, valde mirabile esset, quod non veteranus legionis

1) 1.1. p. 97. — Si E. Senultze eo, quod legio I. Adiutrix — "hoc in
opere re vera Adiutrix' — legioni XIII. Geminae postposita est, Sententiam
suam fulciri opinatur, rem haud recte definire videtur. Etenim si com-
plures legiones numerorum nominumque suorum notis tegulas signant, is
usus observatur, ut aut minor numerus maiori aut maior minori praecedat,
id quod optime illustratur titulo no. 43./44., in quo legio I. Adiutrix legioni
XI. Claudiae anteposita est.

2) Eam quaestionem, ubi essent castra stativa legionis I. Adiutricis,
omnino neglexit neque solvere potuit, cum legio e Germania continuo ad
belli sedem duceretur.

3) cf. Mommsen CIL. III. p. 182, et Herm. VII. p. 306 sqq.

4) cf. CIL. III. 1169.

5) cf. CIL. p. 940 et p. 959.

'*0 Augustus Jünemann

XIIL, sed legionis I. primum magistratum obtinuit. Praeterea
cum eam tegulam Apuli repertam esse minime constet, ac-
quiescendum est in eo, quod legiones, quarum numeri inseripti
sunt, alieubi in Dacia aedificia militaria coniunetas erexisse
videntur.

Itaque ut in pauca summam disputationis cogam, post
bella Daeciea legio Apulensibus castris imposita est!); simul-
atque autem provinciam reliquit, in eius locum legionem XIII.
Geminam successisse veri est simile.?)

1) Huc fortasse referendus est titulus centurionis (n. 134), qui et in
legione XIII. Gemina et in legione I. Adiutrice stipendia meruit; sed
dubium, in utra legione vite donatus sit.

2) Cum Daciae illis temporibus legatum praetorium praefuisse con-
stet (cf. Marquardt, *Róm. Staatsverw.' I?. p. 308—909 et p. 309 adn. 3.),
unam solam legionem tum provinciae praesidio impositam esse apparet.
Etenim si'& duabus legionibus simul defensa esset, a viro consulari ut
postea (cf. Borghesi, ^oeuvr.' VIII. p. 471. — O. Hirschfeld, 'Epigraphische
Nachlese zum Corp. Inscr. Lat. vol. III. aus Dacien u. Moesien' Vindob.
1974. p. 10), non ἃ praetorio regi debuit (v. p. 78. adn. 1). Quare legionem
XIIL Geminam non post ipsa bella Dacica (id quod putat E. Schultze
]l. l p. 59—63) in provincia Daci& collocatam esse equidem persuasum
habeo, sed multo veri est similius eam anno 100. castra Vindobonensia
ad bellum Dacicum profecturam reliquisse atque post bella Decebali con-
fecta eo revertisse. cf. p. 74 adn. 1.

CAPUT V.
De legione 7. Adiutrice in Pannonia.

δ 1. Quomodo legio in Pannoniam venerit et '
quamdiu ibi tetenderit.

In laterculo illo notissimo (VI. 3492) inter annos 135.!)
et 169.7) exarato, eui omnium legionum, quae quidem tum
existebant, nomina secundum ordinem provinciarum insculpta
sunt, in Pannonia tendentes comprehenduntur legiones I. Adiu -
trix, X. Gemina, XIII. Gemina. Nec minus Claudius Ptole-
maeus, clarissimus ille geographus, libro II. e. 14 ὃ 3 (p. 292
ed. C. Müller, quo urbes ad Danuvium flumen sitas et legio-
nes ibi tendentes enumerat, Pannoniam provinciam obtinuisse
legiones I. Adiutricem, X. Geminam, XIII. Geminam testa-
tur: πόλεις δὲ εἰσὶν ὑπὸ μὲν τὸν Ζανούβιον ποταμὸν Oiu-
δόβονα λεγίων ει Γερμανική (Γεμίνη legendum esse iam du-
dum cognitum est), Καρνοῦς λεγέων ιδ΄ Γερμανιχή (— Γεμίνῃ),
Βριγετίων λεγίων o' βοηϑός χτλ. Duobus igitur vetustissimis
testimoniis discimus legionem I. Adiutricem medio iam secundi
p. Chr. n. saeculi aevo in Pannonia castra stativa habuisse.

1) quod legio VI. Ferrata iam in Iudaea memoratur, quam in pro-
vinciam translata est bello Hadriani Iudaico. Inde enim Iudaeae provinciae
ad id tempns a viro praetorio gubernatae legatus consularis praesidebat,
qua re copias provinciae altera legione adiecta auctas esse probatur (v.
p. 78. adn. 1.). cf. Aemilium Ritterling l.l. p. 50 adn. 1.

2) quod legiones II. et III. Italicae, quarum nomina extra ordinem
postea demum adscripta sunt, eo anno iam conditas esse titulo III. 1980
edocemur..— Mommsenus Borghesium (foeuvr. IV. p. 259) secutus illum
indicem legionum inter annos 120. et 170. compositum esse putat. Cf.
Marquardt, * Róm. Staatsverw.' 115. p. 451. .

12 Augustus Jünemann

Quo autem tempore et quam ob causam legio e Dacia
in Pannoniam translata sit, quaeritur. Quandoquidem Ptole-
maeus, etsi Ántonini Pii demum aetate scripsit!), tamen multa
et ad provinciarum atque urbium descriptionem et ad res
gestas pertinentia memorat, quae erant Traiani potius tem-
poribus, quam quae erant sub ÁAntoninis?), auctorem talem
legionum distributionem praebere, qualis Traiani temporibus
fuerit, inter omnes constat. Unde efficitur legionem I. Adiu-
trieem Traiano imperante in Pannonia eolloeatam fuisse.

Quod cum duos illos veteranorum titulos aetatis Dacicae
inter annos 107. et 114. dedicatos prioribus potius quam poste-
rioribus annis eius spatii tribuendos esse per se verisimile
&it, necesse est concludere legionem in Dacia diu versatam non
fuisse, praesertim eum monumentorum parvo numero multorum
annorum spatium minime conveniat. Itaque id quod per se
summa probabilitate commendatur legionem sub finem aetatis
Traiani e Dacia amotam esse, id etiam probatur deliberan-
tibus nobis imperatorem, cum bellum eontra Parthos pararet,
adduci potuisse, ut exercitum Syriacum e Pannonia augeret
— quod nihil habet, quo offendamur, cum Syriae saepissime
Pannonieae legiones subvenerint. Atque re vera anno 114.
Traianus e Pannonia legionem XV. Apollinarem in Asiam
seeum abduxit. |

Quare veri simillimum fit legionem I. Adiutricem, ut exer-
citus Pannonieus una legione amoía attenuatus suppleretur,
inter annos 114. et 117. e Dacia in Pannoniam translatam
esse. ?)

$ 2. De castris legionis.

I. Castra stativa habuisse legionem semper Brigetione
Pannoniae superioris e£ auctorum fide et lapidum integritate

1) cf. Mommsen CIL. III. p. 416; — Erhard, Regesta historiae Guest-
phal. p. 42 gqq.; et quae contra eorum sententiam affert Ritterling 1. 1].
p. 49 adn. 1.

2) cf. Müllenhoff, "Monatsber. der Berl. Akad." 1866. p. 1.

3) Eodem fere tempore legio X. Gemina in Pannoniam venit et XIII.
Gemina in Dacia collocata est. Cf. p. 74 adn. 1.

De legione Bomanorum I. Adiutrice. 18

certissime traditur. Nam praeter Claudium Ptolemaeum supra
laudatum legionem in castris Brigetionensibus commemorant
et itinerarium Antonini (p. 246) scriptum Diocletiano imperante,
et notitia dignitatum (saeculi IV. exeuntis) quae quidem oec.
e. XXXIII v. 51 (ed. Seeck.) eohortem quintam legionis ibi
eollocat. Quae testimonia luculentissime illustrantur monu-
mentis quorum longe maxima pars Brigetione vel in vicis
proximis reperta est: titulis potissimum sepulcralibus militum 1),
qui stipendiis nondum absolutis in castris ipsis et mortui et
sepulti sunt. Deinde plurimi tituli sacri et sepulerales cum
milium tum veteranorum?) ibi ad lucem prodierunt. Tum
plerique latereuli singularum centuriarum notis signati atque
tegulae legionis variis temporibus variis notis coctae ?) iisdem
loeis effossa sunt. — Haec igitur erant castra legionis eaque
sola usque ad tempora extrema, quoad omnino de legionibus
Romanorum in provinciis Danuvianis aliquid cognoscere nobis
lieet. —

Praeterea eum ex eippis sepuleralibus veteranorum, quos
multos Brigetione exstare modo cognovimus, tum ex titulo
potissimum VI. 3198 (ef. p. 77) elueet ad castra Brigetionensia
etiam canabas applieatas fuisse.*)

II. Si iam quaeritur, ecquam legionem in castris Brige-
tionensibus ipsa I. Adiutrix exceperit, plane nos ignorare con-
cedendum est, quo tempore, qua legione praetorium Brige-
tionense constitutum sit. Nullus enim titulus aut Brigetione
aut prope Brigetionem repertus est, qui ad primum saeculum
ascendat; immo antiquissimus fortasse, quoad cognosci potest,
est titulus III. 4356 fere anno 137. seriptus.5)

1) cf. n. 51—53. — Of. etiam n. 60, qui titulus Brigetionensis ἃ totà
legione Iovi Optimo Maximo dedicatus est.

2) cf. n. 52 sqq.

3) cf. n. 107—111 et 112.

4) cf. CIL III. p. 539. Herm. XVI. p. 462 adn. 3.

5) In lapide haec insculpta sunt: Nymphis sacr | L. Attius . . . |
Macro ἢ leg. Aug. [pr. pr.] — Legatus Pannoniae superioris L. Attius Macro
consul fuit anno 194. cum P. Licinio Pansa, (CIL. III. p. 546.)

44 Augustus Jünemann

Nuperrime quidem monumenta, quae ad alias legiones
pertinent, Brigetione effossa sunt, nempe tegulae, una legionis
XXX. Ulpiae (cf. Schilling 1. 1. p. 38), duae legionis XI. Clau-
diae (III. 46888, Eph. epigr. IL. p. 433 n. 921), una in qua
illud inseulptum est: VEXILL LEG - XIII- ET - XV. (cf. p. 57.
adn. 4.).

Quibus de tegulis si licet coniecturam proponere, ad illa
tempora eas referam, quibus Traianus diligentissime bellum
eontra Daeos comparaturus legiones Illyrieas ita collocavit
eorumque hiberna ad ipsum flumen Danuvium ita promovit,
ut legiones Pannonieas adversus Suebos vel Marcomannos
Quados lazyges, Moesiaecae adversus Dacos et Sarmatas
disponeret. Quamobrem imperator non modo provinciam
Pannoniam in superiorem et inferiorem divisit, sed etiam
exereitui superioris provinciae novum praetorium addidit,
nempe Brigetionense.

Quae tum Carnunti et Vindobonae castra habebant legiones
erant XIIL Gemina et XV. Apollinaris; praeterea legionem
XIV. Geminam anno 89. in Pannoniam venisse supra com-
probavimus, sed incertum, ubi tetenderit. Ex his igitur
legionibus, praecipue ex XIIII. Gemina et XV. Apollinare,
vexillationes Brigetionem missae sunt, qui ibi aedificia mili-
taria, fortasse ipsa eastrorum munimenta exstruerunt. Legio
vero XXX. Ulpia, quam ante ipsa bella Daciea constitutam
aliquamdiu in Pannonia, priusquam in Germania collocata
est, tetendisse constat, fortasse per id spatium propter bella
Dacica ibi stativa cepit. Etiam ante XXX. Ulpiam fortasse
legio XI. Olaudia, quae postea sub legato Moesiae inferioris
militabat, Brigetione morata est. Legione autem XV. Apollinare
ad bellum Parthieum abducta et XIII. Gemina in Daciam
translata ad duas, quae tum Vindobonae et Carnunti erant
legiones, nempe X. et XIIII. Geminas, tertia adiuncta est:
I. Adiutrix Brigetionensis.!)

1) Mihi quidem Traianus, antequam in Asiam ad bellum Parthicum
transiit, legiones Pannonicas, quarum unam (XV. Apollinarem) secum ab-
duxit, denuo collocasse videtur: tum legionem X. Geminam e Germania

De legione Romanorum I. Adiutrice. 7b

Sed omnia haec incerta sunt. Atque quaestio, quo tem-
pore castra Brigetionensia constituta sint, pro certo decerni
nequit, nisi materies titulis compluribus repertis aucta erit.

$3. Quando legio Pannoniae inferiori
attributa sit.

Tribus legionibus, quas modo enumeravi, Pannonia superior
circiter annum 117. defendebatur. Hae Pannonicae legiones
erant omnium firmissimae et validissimae, ut cum provincia
viribus plurimum valeret, tum is, qui ei praesidebat, in lega-
torum numero summae auctoritatis esset, quamquam praeter
Pannoniam tres quoque provinciae a ternis legionibus obtine-
bantur.) Etiam cum Severus, qui Pannoniae superioris legatus
summa rerum potitus erat, imperii aemulis tribus devictis
Britanniam in inferiorem et superiorem, Syriam in Syriam
Coelen et Syriam Phoenicen divisisset, (legio V. Macedonica
iam antea e Moesia inferiore in Daciam translata erat): Pan-
noniam superiorem, quippe ex qua provincia originem princi-
patus haberet, solam tribus legionibus occupatam esse passus est.

Sed post mortem Severi praemio honoris non iam diu
provincia videtur usa esse.?) Exstat enim Aquinci, ubi lega-

translatam esse (cf. Ritterling 1. l. p. 51.) et legiones XIII. Gemina et I.
Adiutrix provinciam mutasse admodum probabile est.

1) Britannia & legionibus II. Augusta VI. Victrice XX. Victrice,
Moesia inferior ἃ legg. I. Italica V. Macedonica XI. Claudia, Syria a legg.
III. Galliea IIII. Scythica XVI. Flavia. — Cf. Cass. Dio. LXXIII 14, 3:
τρεῖς γὰρ δὴ τότε ἄνδρες, τριῶν ἕχαστος πολιτιχῶν στρατοπέδων xai
ἄλλων ξενικῶν συχνῶν ἄρχοντες, ἀντελάβοντο τῶν πραγμάτων, Ó τε
Σεονῆρος καὶ ὃ Νῖγρος καὶ ó Αλβῖνος, οὗτος μὲν τῆς Βριταννίας ἄρχων,
Σεουῆρος ó vg Παννονίας, Νῖγρος δὲ τῆς Συρίας.

2) Partem huius quaestionis Domaszewskius vir doctissimus iam in
Mus. Rhen. XLV. (1890) p. 204 sqq. tractavit atque de titulis, qui ad
hanc rem spectant, tam sagaciter disputavit, ut vix pauca in medio relin-
queret. Quae tamen omnia hoc loco mihi denuo sunt repetenda, cum
alio fundamento nisus aliis atque novis argumentis ea, quae Domas-
zewskius statuit, comprobare possim. — Aemilius Ritterling, qui hanc
quoque rem perstrinxit (l.l. p. 53 et 54), cum Severum Alexandrum aucto-
rem rei mutandae fuisse sentiat, falsus est, ut infra comprobabimus.

16 Augustus Jünemann

tus Pannoniae inferioris sedem habebat, titnlus n. 178, testis
gravissimus, qui scholam speculatorum legionum I. et II. Adiu-
trieum restitutam esse praedicat. Quo titulo quem legiones
Adiutrices una posuerunt, effieitur has duas legiones simul
sub eodem legato in eadem provincia fuisse.

Si non ita esset, certe neque communis fuisset schola
legionum, quarum altera in oppido ipso Aquinco !), altera extra
provinciam Brigetione castra habebat, neque omnino fieri
potuit, ut speculatores legionis I. Adiutricis e finibus provinciae
egressi Áquinci, in capite alius provinciae vicinae, scholam
aedificarent. Quin etiam non exstruxerunt, sed restituerunt
scholam, quo per eomplures iam annos speculatores legionis
I. Adiutricis Aquincensibus adiunctos esse demonstratur. No-
minibus autem consulum adiectis titulum anno 228. exaratum
esse arguitur. Hoc igitur anno et fortasse iam multis annis
ante utraque legio Adiutrix eidem provinciae praesidebant.

Iam quaeritur legio 1. Adiutrix quando castra mutaverit.
At eastra non reliquisse legionem ex titulo nuper Brigetione
reperto apparet (n. 181), in quo legimus: "Minervae Aug. sacr.
scola tubieinum ex voto pos. Imperante d. n. Alexandro et
Dione [eos.]-

Cuius igitur legionis tubicines fuerint apertis verbis addi-
tum non est, id quod nihil offensionis habet, cum dubium esse
non possit, quae legio sit intellegenda. Nam ut primo aspectu
titulum saerum sub Severo Alexandro dedicatum esse intelleges,
ita ullam aliam legionem, postquam legio I. Adiutrix castris
Brigetionensibus imposita est, ibi unquam tetendisse neque
auctorum verbis neque monumentorum testimonio traditur:
nullum vel minimum vestigium, ne tegula quidem alius legionis
Brigetione apparet.

Qua re perspecta cum nullam nisi legionem I. Adiutricem,
inde & Traiani temporibus Brigetione fuisse constet, hunc

1) Quando legio II. Adiutrix, quae ante& Acuminci collocata erat,
castra mutaverit, probabiliter explicavit Friedericus Gündel in dissertatione
*de legione 1I. Adiutrice' conscripta.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 74

titulum ad eam pertinere manifestum est. Annus quoque
facile ex nominibus Alexandri imperatoris, qui ter consulatu
tum functus est, eiusque collegae adscriptis ita efficitur, ut
titulum anno 229. dedicatum esse intellegamus.

Quae cum ita sint, cum iisdem fere temporibus, quibus
speculatores legionis cum Aquinecensibus coniunctis in capite
Pannoniae inferioris apparent, legionem ipsam ut antea Bri-
getione tetendisse hie titulus testetur !), vix opus est affirmare
legionem castra non permutasse. Contra de recta via vix
aberrabimus, si his iam duobus titulis adiuti ante aetatem
Alexandri Severi castra Brigetionensia legato Pannoniae in-
ferioris attributam esse statuimus, ita quidem ut regione Bri-
getionensi una eum legione ibi tendente addita et exercitus
provinciae inferioris augeretur et fines ipsi propagarentur.

Quod quam verum sit, etiam inde apparet, quod Brigetio
oppidum et legio I. Adiutrix Pannoniae inferioris esse diserte
dicuntur in titulo urbano VI. 3198: "Aurelius Constans eques
sing. ΑἸ. n.... natus in Pannonia inferiore domo Brigetione
at legione prima atiutrice.?) ' Tum ad Cassium Dionem, testem
gravissimum, provoco, qui in l LV. c. 24 his verbis: τὸ
πρῶτον τὸ ἐπιχουριχὸν ἐν τῇ Παννονία τῇ κάτω legionem
I Adiutrieem in inferiore provincia tendentem facit. Iniuria
autem Dionis auctoritatem his in rebus nihili esse habitam
ex collatis eius verbis eum titulorum testimoniis satis mani-
festo apparet.?) Hoc igitur statuo Brigétionem cum legione

1) Tubicines enim eodem loco, quo legiones tendebant, stationes
habebant. Speculatores gutem in officio legati provinciae atque in eius
sede versatos esse, quod adhuc incertum erat, certis argumentis compro-
bavit Domaszewskius in Mus. Rhen. XLV. (1890) p. 209. Quare tum
legionem 1. Adiutricem sub legato Pannoniae inferioris fuisse apertum est.

2) 'at legione prima atiutrice' legendum est, non *et'. Etenim non
est, cur ^at', quod traditur, in'et' mutemus, cum littera t pro d etiam in
ATIVTRICE usurpetur neque ablativus pro accusativo in titulo, qui
posterioris aetatis est, quidquam offensionis praebeat.

3) Testimonium Dionis hac in re minus valere adhuc putabatur,
quod intellegi non poterat, quomodo accidisset, ut legio I. Adiutrix, quam
per saecula Brigetione, in oppido Pannonise superioris, castra habuisse

18 Augustus Jünemann

Brigetionensi a Pannonia superiore separata inferiori pro-
vinciae additam esse.

Àe si quaerimus, quo tempore Pannonia superior legione
I. Adiutrice privata sit, titulus sacer Carnuntinus (n. 182.)
afferendus est, quem M. Aurelio Antonino Caracallae corni-
eularii commentarienses speculatores legionum trium Antoni-
nianarum Pannoniae superioris dedicaverunt. Quo ex titulo
— annus.enim facile ex sententia tituli eruitur — anno 212.
tribus legionibus Pannoniam superiorem occupatam fuisse
discimus, quarum una legio I. Adiutrix fuit. Itaque cum
speculatores huius legionis, qui anno 212. Carnunti, in eapite
provinciae superioris Caracallae monumentum exaraverant,
anno iam 228. Aquinci, qua in urbe legatus inferioris pro-
vinciae sedem habebat, una cum legione II. Adiutrice scholam
habuerint, fines nobis offeruntur anni 212. et 228., intra quos
copiae Pannoniae superioris deminutae sunt.

Accedit, quod eodem tempore, quo exercitus Pannoniae
inferioris addita altera legione ad eam, quae ad id tempus
provinciam obtinuit, aucta est, etiam praesidem provinciae ad
superiorem dignitatis gradum promoveri necesse fuit.!)) Etenim
Pannonia inferior ut ab una tantum legione defendebatur, ita

constabat, inferioris Pannoniae fieret. Item in titulo (VI. 3198.) modo
laudato superior pro inferiore emendatum est. Minime enim viri docti
de terminis Pannoniarum mutatis cogitabant. Nunc autem inscriptionibus
magis magisque perlustratis Dionem, qui scripsit imperante Alexandro,
narrantem de rebus, quae quidem ad eius aetatem spectant, levem auctorem
non esse perspicuum est, cum titulorum testimonia optime cum eius verbis
consentiant. Quin etiam locupletiorem huius rei, de qua hoc loco agimus,
tegtem exstare nego quam Dionem, qui post consulatum in Pannonia legati
munere functus (cf. C. Dio XLIX 36: vg Παννονίᾳ τῷ ἄνω προσετάχϑην
zs: &. 226—228. cf. Wirth, quaest. Sev.) omnium rerum harum provinciarum
peritissimus habendus est.

1) Provinciae enim, in qua complures legiones castra habuerunt,
legatus consularis praesidebat. Cf. Marquardt, /Róm. Btaatsverw. I? p. 548
et 549. — Ceterum quod de Pannonia inferiore idem valet de provincia
Dacia, quae initio ἃ viro praetorio regebatur, sub quo una legio militabat
(8c. XIII. Gemina); tum provinciae a duabus legionibus occupatae (sc. XIII.
Gemina et V. Macedonica) praeses fuit vir consularis.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 49

a viro praetorio regebatur. Sie Hadrianus praetoris munere -
funetus fortasse primus, postquam Pannonia in duas partes a
Traiano divisa est, legatus praetorius inferioris provinciae
exstitit.) Atque etiam sub Septimio Severo talem virum in
eam provinciam missum esse efficitur ex titulo illo notissimo
"C. Julio Septimio Castino legato Pannoniae inferioris dedi-
cato (n. 20. 21. 22) 2, qui in Buda vetere effossus est. Quo
in titulo disertis verbis memoriae proditum est Castinum eo
tempore, quo provinciae praesidebat, consulem designatum
fuisse. Deinde cum Castinus legatus trium Augustorum no-
minetur?), titulum anno 210. positum et insequenti anno 211.
Castinum consulem factum esse elucet. — Semel quidem
Pannonia inferior sub legato consulari fuerat, scilicet anno
166. vel 167., quo propter belli necessitatem imperator Marcus
Aurelius copias provinciae videtur auxisse. Tum enim M.
Pontium Laelianum consulatu functum eam provinciam obtinu-

1) cf. Spart. v. Hadr. c. 3. — CIL. III. 550.

2) Sunt autem tres lapides, qui iisdem verbis eodemque ordine cursum
honorum Castini exhibent. Eiusdem viri sunt tituli Bramb. 520, arch.-
epigr. Mitt. XIV. p. 59 (n. 22), III. 3480.

3) Patet enim tres illos Augustos intellegendos esse Septimium Severum
patrem, M. Aurelium Antoninum Caracallam, P. Septimium Antoninum
Getam filios, quorum Geta exeunte demum anno 209. Augustus declaratus
est. Itaque cum prid. Non. Febr. anni 211. Septimius pater iam e vita
decesserit, accuratissime, quo anno titulus exaratus sit, definire possumus.
— Hac in re erravit Otto Schilling ratus (l. l. p. 64) inter annos 203. et
207. Castinum consulem fuisse, quem post annum demum 210. consulatu
functum esse ex illo titulo concludendum est. Quae sententia optime eo
confirmatur, quod Castinum sub finem aetatis Caracallae provinciae Daciae
consularem praesedisse Cassius Dio testatur his verbis: ἀλογώτατα Μάρ-
XLOY τε Ἀγρίππαν πρότερον μὰν ἐς Παννονίαν εἶτ᾽ ἐ ἐς Δαχίαν ἡγεμονεύ-
σοντα ἔπεμψεν" τοὺς de ἄρχοντας αὐτῶν, τόν τε Σαβῖνον καὶ τὸν
Καστῖνον, λόγῳ μὲν ὡς καὶ τῆς συνουσίας σφῶν δεόμενος, ἔργῳ δὲ τό
τε πᾶνυ φρόνημα καὶ τὴν φιλίαν αὐτῶν τὴν πρὺς τὸν Καράκαλλον
φοβηϑείς, εὐθὺς μετεπέμψατο.

4) cf. Capitol. v. Marci C. 22, 9: provincias ex proconsularibus con-
sulares aut ex consularibus proconsulares aut ex praetoriis (sic Domas-
semPskius) consulares pro belli necessitate fecit! V. Hirschfeld, "Wiener
Studien' III. p. 116.

80 Augustus Jünemann

isse dilucide demonstratur titulo VI. 1497.!) Sed id quod
inter ealamitates et discrimina temporum rei publicae esse
plaeuerat, bello Marecomannieo confecto in usum non receptum
esse ut per se commendatur, ita titulo Castini supra laudato
certissime evincitur.) Sed post Severi aetatem ei provinciae,
quae ad id tempus a viro praetorio regi solebat, legatum
consularem praepositum fuisse ex titulis cognoscimus. Si
igitur demonstrari potest, quo tempore pro praetorio consu-
laris legatus eo coeperit mitti, etiam annus, quo legio I. Adiu-
trix a superioris provinciae exercitu separata sit, indagatus est.

Primus, qui eonsulatu funetus praeses Pannoniae inferioris
oceurrit, C. Octavius Appius Suetrius Sabinus?), anno 114.
consul factus est, et cum viri consulares tribus annis post
eonsulatum provineiam ingredi soliti essent, anno 117. legatus
Pannoniae inferioris fuisse putandus est. ltaque annum, quo
legio I. Adiutrix legato inferioris provinciae aítributa est,
artioribus terminis cireumelusimus, annis seilicet 212. et 217.
atque comprobavimus Caracalam rei mutandae auctorem
fuisse.

Qua re perspecta fortasse etiam continget, ut annum
ipsum investigemus, quo id faetum putemus. Paulo enim
postquam principatum occupavit Caracalla, Alemanni limite
superato in Galliam perruperant; cupiditate belli adductus
imperator ipse, ut hostes propulsaret, anno 213. in Germaniam

1) 'M, Pontio M. f. Pup. | Laeliano Larcio Sabino cos. pon | tifici
sodali Antoniniano Veriano | fetiali leg. Aug. pr. pr. prov. Syriae leg.
Aug. | pr. pr. prov. Pannon. super. leg. Aug. pr. pr. Pan || non. infer. comiti
divi Veri Aug. donato donis || militarib. bello Armeniaco et Partbico || ab
imp. Antonino ÀÁug. et ἃ divo Vero Aug. | [coron.] mu[rali vallari clas]sica
aur[ea | hastis puris IIII vexillis IIIL. . . Cf. Liebenam, *Verwaltungs-
gesch.' p. 282. (n. 19).

2) Quae cum ita sint, apparet Borghesium (cf. oeuvr.' VIII. p. 460 sqq.),
quem Marquardt, *Róm. Staatsverw.' I? p. 293, et Schiller, /Eóm. Kaiser-
gesch. p. 644, secnti sunt, rem haud recte definivisse arbitratum inde ἃ
Marco Pannoniam inferiorem provinciam consularem fuisse.

3) De huius viri titulis cursuque honorum sagacissime et optime
disseruit Mommsen in Eph. epigr. I. p. 130 sqq.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 81

properavit.! Quibus hostibus devictis cum insequentibus annis
provincias ad Rhenum et Danuvium sitas contra incursiones
"hostium permuniendas curaret, etiam in Pannonia constitit.
Inde bello inter Marcomannos et Vandalos orto interfuit (cf.
Cass. Dio LXXVII 20, 3) et contra Iazyges, quin etiam contra
Gothos, qui tum primo eum Romanis concurrebant, pugnavit.?)

Huic anno, quo diutius in Pannonia Caracalla moratus
est et cum omnibus fere finitimis gentibus conflixit, tribuam,
quod de novis Pannoniarum finibus imperator statuit. Neque
id alienum esse a Caraeallae more eo demonstratur, quod
idem provincias Hispaniae denuo ita terminavit, ut Asturia
et Galaetia, quae antea provinciae Tarraconensis faerant, novam
provinciam formarent.?)

Quibus rebus expositis satis docuisse videor, anno 214.
vel 215. sub Caracalla Pannoniam superiorem Brigetione et
legione ibi tendente privatam esse, et inde ab eo tempore
Pannoniam inferiorem a legionibus I. et II. Adiutricibus esse
defensam.

$ 4. De bellis et expeditionibus, .
quibus legio interfuit.

Omnium exercituum, qui in omnibus provinciis tendebant,
longe praestantissimae fortissimaeque et ea aetate et postea
legiones Pannonieae erant.) [4 enim primum oclarissime eo
illustratur, quod milites, qui inde & Septimio Severo optimi
et fortissimi in cohortes praetorias diligebantur ex cunetis
legionibus, e Pannonia oriundi ceteras provincias numero
longe superant. Deinde in omnibus bellis et civilibus et ex-
ternis, sive ad suam ipsam sive ad alias imperii provincias
pertinebant, eas utique versatas esse videmus. Sed cum

1) cf. Cass. Dio. LXXVII 13 et 14. Spart. v. Caracalla c. 5. Vide
etiam acta fr. Arv. ed. Henzen p. CXCVII.
2) cf. Spart. v. Caracallae c. 10, 6 et Cass. Dio. LXXVII. — Cf.
etiam Wirtb, quaestiones Severianae. Diss. Bonn. 1888. p. 14.
3) cf. II 2661 et Marquardt, 'Róm. Staatsverw.' 15 p. 255. adn. 3.
4) cf. Jung, die romanischen Landschaften des róm. Reiches' p. 340 sqq.
Leipziger Studien. XVI. 6

82 Augustus Jünemann

rarissime una et altera legio disertis verbis in fontibus memo-
retur itaque, quibus legionibus quaeque expeditio faeta sit,
non plane perspieiatur, historiam legionis pertractare non-
possumus, nisi simul res totius exercitus Pannonici explice-
mus; etiam omnes res inde a Traiani aetate usque ad extrema
prineipatus tempora enarrare debui, ut exponerem, quibus
singulis bellis deinceps legio interfuisset. Quae tamen narratio
eum extra fines, quibus hane dissertationem circumseripsi,
longe egrederetur, pauca, quae certioribus fundamentis vel
testimoniis nituntur, attulisse satis habui.

I. Primum quidem miramur, quod militum huius legionis,
quae inde a Traiani temporibus in Illyrico semper castra
habebat, tres oippi sepulerales (n. 151. 152. 153.) in Africa
reperti sunt?), duo Caesareae, in oppido Mauretaniae Caesa-
riensis in ora maritima sito, tertius prope Carthaginem in
sepulereto posteriore familiae domus Augustae; nam ex sti-
pendiorum numero illos milites nondum militia perfunetos in
legione militasse apparet. Quorum titulorum de tertio quidem
(n. 153.) Carthaginiensi quamquam certi quidquam statuere
non' licet, tamen Iulium Felicem, cuius manibus titulus positus
est, quod in columbario officialium procuratoris (cf. VIII. Suppl.
p. 1335.) prope Carthaginem sepeliebatur, procuratori provinciae
ministrasse probabile est.? Sed duo alii illi milites huius

1) Cagnat, "l'armée Romaine d'Afrique. Paris. 1892. p.270, mibi
videtur rem haud recte definivisse his verbis usus (p. 271): On peut pour-
tant, à cause de l'endroit οὐ on les ἃ découverts, se demander si les trois
textes précités suffisent à établir la présence d'une vexillation de cette
légion en Afrique. Ne se pourrait-i] pas que les soldats dont les noms
y figyrent aient ótó personnellement chargés de quelque mission auprés
du procurateur de Maurétanie en résidence à Cherchel ou auprés du pro-
consul fixó à Carthage?' — Primum enim titulum Carthaginiensem et
duos alios Caesarienses, qui secernendi sunt, non distinguit. Deinde quod
iisdem fere locis Mauretaniae, ubi cippi sepulcrales legionis I. Adiutricis
prostant, etiam aliarum legionum Pannonicarum aut Germanicarum mili-
tibus tituli exarati sunt, id omnino neglexit vir doctissimus, quamquam
ad hanc quaestionem disceptandam maximi momenti est.

2) Etiam lectio tituli depravata videtur esse, cum miles quinquaginta

De legione Romanorum I. Adiutrice. 83

legionis quomodo in Mauretaniam venerunt? Certe si quis
his titulis fretus concluserit legionem I. Adiutricem vel potius
partem eius per tempus aliquantum in Mauretania versatam
esse, id non sine veritatis quadam specie contenderit.

Sed firmissimum argumentum, quo re vera vexillationem
huius legionis in Africam missam esse demonstratur, afferre
possumus. Nam in eadem regione Mauretaniae, quae ad
septentriones vergit, in loeis pariter atque Caesarea ad oram
maris sitis etiam complures titulos invenimus ad alias quidem
legiones spectantes, qui ipsi quoque militum manibus dedicati
eiusdem aetatis esse videntur, ut Cartennae duorum militum
legionis I. Minerviae (VIII. 9654, 9662), quattuor militum
legionis XXII. Primigeniae (VIII. 9655, 9656, 9658, 9659) 3),
militis legionis II. Adiutrieis (VIII. 9653) et centurionis eius-
dem legionis (VIII. 9660)2, atque in oppido, quod vocatur
Portus magnus, militis legionis IV. Flaviae (VIII. 9762) et
militis legionis XI. Claudiae (VIII. 9761).3)

Primo obtutu cognoscitur illos milites earum legionum
fuisse, quae per saecula ad Rhenum aut Danuvium eollocatae
erant. Urbes autem, ubi cippi sepulerales effossi sunt, Cae-
sarea, Cartenna, Portus magnus, omnes non longe inter se
distantes in Mauretania ad oram maritimam sitae sunt.

quinque annos vixisse et decem tantum militasse in lapide enuntietur; for-
tasse lapidarii culpa in versu quarto tituli numerus X. pro compendio XX.
insculptus est. Quocunque modo res se habet, equidem Iulium Felicem
potius veteranum (quam militem) esse habendum existimo, qui stipendiis
absolutis munus fortasse adiutoris in tabulario provinciae administrabat.

1) Tituli VIII. 9658 et 9659 praebent idem nomen C. Iulii Primi militis.

2) His in titulis legionis II. Adiutricis multum interest, eundem
Iulium Quirinalem centurionem, qui T. Caesenio Iuvenali, militi centuriae
suae, monumentum exaravit (VIII. 9653), ipsum quoque Cartennae dienr
supremum obiise; unde sequitur, ut legio II. Adiutrix per spatium aliquod
temporis ibi morata sit.

3) Ad banc quaestionem certe non spectant (non magis quam cippus
sepulcralis legionis I. Adiutricis Carthaginiensis, cf. p. 82. et adn. 2.) tituli
et centurionis legionis X. Geminae (VIII. 14698) et duorum veteranorum
legionis IL. Adiutricis (VIII. 3066. Suppl. 14605), qui aut in provincia
proconsulari aut in Numidia (Lambaesi) prostant.

6*

84 | Augustus Jünemann

In duodecim igitur milites incidimus, qui procul a domo,
proeul à provincia, eui quaeque legio praesidebat, in Africa
mortui sunt. Quare cum nulli nisi exercituum Germanicorum
Pannonieorum Moesiaecorum milites inveniantur, adducimur,
ut has legiones. simul eodemque tempore vexillationes in
Mauretaniam misisse credamus. Quae sententia eo compro-
batur, quod haec provincia non a legione, sed a paucis alis
et cohortibus auxiliariis defendebatur, quae quin muneri, quod
eis obvenerat, ut provineiam ab incursionibus hostium tutaren-
tur, ob tanta terrarum spatia impares saepe fuerint non dubito.
Etiam Numidiae vicinae una tantum legio praesidebat, quae
certe in provincia sua defendenda contra lacessentes Nomades
(ef. p. 85.) semper tota occupata erat.!)

Nune id agitur, quo tempore et quam ob causam vexil-
lationes legionum occidentalium in Áfricam missas esse arbi-
tremur. Primum sub Hadriano, qui rei militaris peritissimus
etiam hostes semper ad incursiones faciendas paratissimos
metu compressit, tantam seditionem ortam esse, ut aliarum
legionum auxilio opus esset, veri non est simile.?)

Deinde Pio imperante ut undique hostes iterum magis
magisque urgebant, ita Mauri quoque magnis eum copiis in
Mauretaniam invasisse videntur. Apud Pausaniam enim, qui
ea fere aetate scripsit, legimus VIII 43, 3: (ó δὲ 2dvro»ivogc)...
πόλεμον μὲν Ρωμαίοις ἐθελοντὴς ἐπηγάγετο οὐδένα, πολέμου
δὲ ἄρξαντος αύρους, “ιβύων τῶν αὐτονόμων τὴν μεγίστην
μοῖραν, νομάδες ve ὄντας xal τοσῷδε ἔτι δυσμαχωτέρως τοῦ
Σχυϑικοῦ γένους ὅσῳ μὴ ἐπὶ ἁμαξῶν, ἐπὶ ἵππων δὲ αὐτοί
τε xal αἱ γυναῖχες ἠλῶντο, τούτους μὲν ἐξ ἁπάσης
ἐλαύνων τῆς χώρας ἐς τὰ ἔσχατα ἠνάγχασεν ἀναφυγεῖν
-iflóng ἐπί τε “Ἄτλαντα τὸ ὄρος καὶ ἐς τοὺς πρὸς τῷ —z-

1) De copiis, quae Numidiae et Mauretaniae provinciis praesidio
impositae erant, optime disseruit Cagnat, "l'armée Romaine d'Afrique'
p. 97 et 267 sqq.

2) cf. Spartian. v. Hadr. c. 5: *Mauri lacessebant', et c. 12: motus
Maurorum compressit. Quibus verbis demonstratur Mauros, ut solebant,
huius tractus incolas vexavisse, sed statim esse propulsatos.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 85

λαντι ἀνθρώπους. Quibus ex verbis ea potissimum urgeo:
ἐξ ἁπάσης ἐλαύνων τῆς χώρας. Etiam Capitolinus v. Antonini
Pii e. 5. breviter id bellum his verbis commemorat: 'Per
legatos suos plurima bella gessit... et Mauros ad pacem
postulandam coegit. !) Sub Pio igitur gravissima proelia contra
Mauros commissa sunt, qui tum per totam Africam effusi pro-
vinciales ita vexavisse videntur, ut ad eos fundendos fugan-
dosque copiae, quae praesto erant, non sufficerent, sed aliarum
provinciarum firmissimae quaeque legiones auxilia mitterent.
Numidia autem illis ipsis temporibus Mauretaniae vicinae
auxilio venire non potuit, cum in ipsa provincia seditiones
videantur motae esse; id quod explicatur ex titulo VIII. 2728,
ubi librator ἃ procuratore provinciae ad exstruendum aquae
ductum Saldensem petitus et missus, quanta pericula in itinere
subierit, queritur his verbis: "profectus sum et inter vias
lattrones sum passus, nudus saucius evasi cum meis. ?)

Quae eum ita sint, ad id bellum Maurorum conficiendum,
quod per saecula Romanorum copias vexabat premebatque,
minores vel maiores partes earum potissimum legionum Ger-
maniearum et Illyriearum, quarum titulos in Mauretania in-
venimus, accitae sunt. Atque id quod per se summa proba-
bilitate commendatur legiones, quas enumeravi, expeditionem
in Mauros coniunctas suscepisse Pio imperante, etiam confir-
matur deliberantibus nobis eo tempore ad Danuvium et Rhe-
num hostes minus lacessivisse, cum et in Asia et in Africa
seditiones moverentur.) Quamquam annum, quo id faetum

1) Schiller, &Róm. Kaisergesch. I. p. 631. adn. 6. iam adumbravit
Antonino Pio imperante expeditiones in Mauros factas et diutius atque
saepius cum vagis illis gentibus pugnatum esse. Id etiam indicant nummi,
qui sub Pio cudebantur (cf. Cohen, *Monnaies impér. II. p. 323/324
n. 551—553).

2) Aquae ductus autem Saldensis fortasse iisdem fere annis (147.—152.)
inchoatus et dedicatus est, quibus bellum contra Mauros rebelles gerebatur.
— Paucis iam annis ante (145.) legionem III. Augustam in provincia
firmanda adiuvit vexillatio legionis VI. ferratae, quae viam Homanam per
Aurasium montem stravit, cf, VIII. 10230. Vide etiam VIII. 2490.

3) cf. Capitol. v. Anton. Pii c. 5.

86 Augustus Jünemann

sit, aecuratius definire non possumus, tamen optime omnia
consonant, si sub Pio anno 145. vel proximis legiones Panno-
nicas et Germanicas eontra Mauros militasse statuimus.!)
Etiam auxiliarii simul eum legionibus suis ei expeditioni
interfuisse videntur, cum complures tituli eorum auxiliariorum,
quos exercitus Germanici aut Pannonici fuisse constat, in illa
parte septentrionali Mauretaniae Caesariensis ad lucem prolati
sunt. Imprimis enim alae I. Ulpiae Contariorum, quam annis
133. 148. 154. in Pannonia collocatam fuisse diplomatis XLVII.
LX. LXV. (— XXXIX. p. 881.) evincitur, duo cippi sepulerales
et equitis (Eph. epigr. V. 1061) et curatoris alae (VIII. 9291,
qui titulus ab imaginifero alae positus est) in vico .Arbal prope
ad Portum Magnum sito reperti sunt. Praeterea prostant in
iisdem Mauretaniae oppidis, in quibus militum legionariorum,
quos p. 83. nominavi, cippi sepulcrales effossi sunt, Cartennae
et in Portu Magno tituli et equitis alae Afrorum ?), quae in
Germania inferiore stationem habebat, et librarii alae Brit-
tanieae?), quae exercitus Pannoniae inferioris erat. Fortasse
inter annos 148. et 154. vestigia alae I. Ulpiae Contariorum
miliariae c. R. in Pannonia superiore non apparere eo ipso
explieatur, quod bello Maurorum implieata proeul & castris,
quibus uti solebat, aberat. Quae si recte sunt demonstrata,

1) Assentior hac in re Schillero, qui 1l. 1. (cf. p. 85. adn. 1.) motus
Maurorum sub Pio circa annum 145. ortos esse putat, sed potius posterioribus
(a. 145.—150.) quam prioribus annis id bellum tribuam. — Aliter iudicant
Bossart et Müller in "Büdingers Unters. II. p. 309, sed valde premunt
nummos initio aetatis Pii cusos.

2) cf. Bonner Jahrbb. LXXXI. 91 et LXI. 70. De variis alis ea-
rumque collocatione sagacissime et optime disseruit Cichorius in Paulys
"Real-Encyclop. 13. p. 1224 sqq.

3) οἵ, D. XXXIX (— XXVI. p. 869), DD. LXVIII/LXIX (-- XLII/XLIH
p. 884/885), D. LXXIV (— XLVI. p. 888).

4) In Portu Magno etiam hic titulus inventus est (VIII. 9765): Ὁ.
M. | M. Ulpius | Silmius | [ploetovi [| mil. leg. | stip. XVII. [| fecit Tauri [| us
Senecio | h. b. m.' Quo in lapide quod nomen numerusque legionis omissa
desiderantur, mirum est; sed cum militem Poetovione in urbe Pannoniae
natum esse diserte enuntietur, titulus sine dubio huc referendus est.
Idem valet de titulo VIII. 9798 in 4in Temuschent (Safar) reperto in via,

De legione Romanorum I, Adiutrice. 87

magnum argumentum attulimus, quo id bellum Maurorum inter
annos 145. et 150. gestum esse comprobatur.!) —

II. Sub Mareo deinde legiones occidentales ad hostium
ineursiones, quibus castra ad ipsum Danuvium et Rhenum sita
opposita erant maxime adhibebantur atque per multos annos
distinebantur. Statim initio postquam Marcus simul cum L. Vero
prineipatum oceupavit (anno 162), Brittanos et Germanos, qui
limitem perruperant, armis castigare et in fines suos reicere
debuit.?)

Sed multo maius eodem tempore bellum a Parthis com-
motum est, contra quos Romani L. Vero ipso duce arma tu-
lerunt. Ad quod bellum conficiendum iterum Pannonicas le-

qua itur ἃ Portu Magno per Oran Tiemcen et 4rbai ad flumen Sennam
inter meridiem et occidentem. Attamen Homanus Victorinus, quod sim-
pliciter miles Germaniae inferioris nominatur, auxiliarius videtur fuisse.
— Cf. etiam titulos VIII. 9059 (mil. ti. Divitiensis G(ermaniae) s(uperioris))
et VIII. 9060 (ex p(rovineia) G(ermania) s(uperiore) n. Melenuens.) qui
Auziae (nunc 4umale) in media parte Mauretaniae Caesariensis reperti sunt.

1) Nonnullis annis post sub Marco legiones Illyricae bello Marco-
mannico vix confecto iterum — nam vix repulsi denuo identidem Mauri
populsandi causa in provincias invaserunt — vexillationes contra Mauros
miserunt, qui tum etiam in Hispaniam transgressi omnes fere Hispanienses
provincias vastaverant. — Cf. Cass. Dio. LXXI 12. — Annus 178/179
statuitur ex titulo urbano L. Iulii Vehilii Grati Iuliani (praef. vexillationis
per Achaiam et Macedoniam et in Hispanias adversus Costobocos et
Mauros rebelles), cf. Barnabei, Notizie degli Scavi! 1887 p. 536. — Tum
quoque &uxiliarii cum legionibus ad bellum profecti sunt, quibus ἃ Marco
praepositus erat T. Varius Clemens (praef. auxiliariorum tempore expe-
ditionis in Mauretaniam Tingitanam ex Hispania missorum); cf. huius
viri titulos III. 5211—5216. — Accuratissime de hac expeditione disputavit
Heberdey, ^arch.-epigr. Mitt. XIII. p. 190 (Der Einfall der Kostoboken
in Griechenland. Ceterum cf. Hirschfeld, Wiener Studien' VI. p. 123.
Huc referendi sunt tituli II. 1120 et 2015, fortasse etiam II. 4114 et VIII.
2186. — Vide etiam Marquardt, ^Róm. Staatsverw. 13, p. 249 adn. 4 et
Ῥ. 256.

2) cf. Capitol. v. M. Anton. phil. c. 8, 7: 'imminebat etiam Britta-
nicum bellum, et Catthi in Germaniam ac Retiam inruperant, et adversus
Brittannos quidem Calpurnius Agricola missus est, contra Catthos Aufi-
dius Victorinus".

88 Augustus Jünemann

giones arcessitas esse docemur titulo P. Iulii Geminii Marciani !),
qui legioni X. Geminae praepositus iussu Marci vexillationes
e Pannonia in Cappadociam duxit. Cui expeditioni etiam 16-
gionem 1. Adiutricem interfuisse ut per se commendatur, ita
multo probabilius fit perlustrantibus nobis titulum Concordien-
sem (n. 19.) qui P. Cominio Clementi ante annum 160. (L. Vero
vivo) exaratus videtur esse. Is enim cum tribunatu legionis I.
Adiutricis fungeretur, eorona murali et hastis puris ab im-
peratoribus Antonino et Vero donatus esse in monumento prae-
dicatur. Quamquam autem propter lapidem fractum titulus mu-
tilatus est, tamen titulo eiusdem viri V. 8659. adhibito facile
compleri potest; sed in; versu sexto post vocem expeditionis
non adiectivum Germanicum, sed Parthicum?) emendandum
esse crediderim, praesertim cum bellis et ad Rhenum et in
AÁsia simul ortis legiones Syriacae et Cappadocieae contra
Parthos potius adiuvandi essent quam exercitus Germanicus.
Itaque partem legionis I. Adiutrieis tum in Asia dimicasse
equidem persuasum habeo.

Deinde vix anno 166. Marcus et Verus de Parthis trium-
phaverunt, cum illud bellum periculosissimum quod vocatur
Mareomannieum exarsit, quod imprimis Illyrieum exercitum
evocavit.) Quid autem singulae legiones Pannonicae per-
fecerint, memoriae traditum non est. Certe qua erant virtute
et constantia, in illis gravibus et diuturnis bellis, quae per
viginti fere annos cum Marcomannis gesta sunt, fortissimas se
praestiterunt. Atque hanc quidem legionem ita se gessisse

1) VIII. 7050: ...'leg. Augg. super vexillationes in Cappadocia leg.
Aug.leg. X. Geminae'... cf. Renier, mélanges d'épigraphie p. 97— 128,
Ritterling, 1. 1. p. 59, Liebenam l. 1. p. 15.

2) Quod in hoc lapide expeditio nominatur, certe titulus ad
bellum Marcomannicum referendus non est.

3) cf. Cassius Dio LXXI 3: αὐτὸς δὲ τοῖς περὲ τὸν Ἴστρον βαρ-
βάροις, Ἰάξυσί τε xal Μαρκομάνοις, ἄλλοτε ἄλλοις χρόνον συχνὸν ὡς
εἰπεῖν δι’ ὅλου τοῦ βίου, τὴν Παννονίαν ἔχων δρμητήριον, ἐπο-
λέμησε. πολλοὶ δὲ xal ὑπὲρ τὸν Ῥῆνον Κελτῶν μέχρι τῆς Ἰταλίας ἤλα-
σαν, καὶ πολλὰ ἔδρασαν ἐς τοὺς Ῥωμαίους δεινά. οἷς ó Μάρχος avcen-
vOv Πομπηιανόν τε καὶ Περτίναχα τοὺς ὑποστρατήγους ἀντικαϑίστη.

. De legione Romanorum I. Adiutrice. 89

evincitur ex titulo Tiburtino C. Caesonio Macro Rufiniano de-
dieato (n.23.)?), qui tribunus legionis I. Adiutricis a Marco
donis militaribus donatus est.

Porro iisdem temporibus alii expeditioni legio I. Adiutrix
interfuisse diserte memoratur. Bello enim Marcomannico de-
nuo inflammato, novum annexum est, cum Germani, Chatti
nimirum, Raetiam et Noricum invaderent atque totam pro-
vineiam depopularentur et vastarent. Quos ut propulsaret,
Pertinacem, qui postea princeps exstitit, a Marco cum legione I.
Adiutriee in eas regiones missum esse testantur Capitolinus
v. Pert. c. 2, 6 (Pertinacem primae legioni regendae impo-
Suit: statimque Rhaetias et Norieum ab hostibus vindicavit )
et Cassius Dio LXXI 3 (οἷς ó αρκος ἀντεπιὼν Πομπηια-
γόν ve xal Περτίνακα τοὺς ὑποστρατήγους ἀγτιϑακίστῃη).

Huc fortasse etiam titulus n. 177. Aquileiae repertus re-
ferendus est: VEXILLAT LEG-I-ET.II- ADI[ut] RIC. Con-
stat enim Mareum Aquileiam denuo permuniendam curavisse,
id quod nullo alio modo percipi potest, nisi Marcomanni et
Quadi tum usque ad hanc urbem progressi sunt eamque for-
tasse obsiderunt atque expugnaverunt.? Quare vix est auda-
eius conicere, iam initio belli Marcomannici vexillationem
legionis I. Adiutrieis una cum vexillo II. Adiutricis excitatam
esge 8), ut hostes, qui fusi per agros et dispersi vagantes ci-
vibus perieula intendebant, occiderent et copiis Germanorum -
eontusis muros Aquileiae denuo exstruerent atque munirent. —

III. Ut anno 69., sic anno quoque 193. Pannonicae le-
giones — atque in earum numero erat legio I. Adiutrix —
in Italiam profecti sunt, ut legatum suum, quem imperato-
rem consalutaverant 4^), L. Septimium Severum, Romam du-

1) cf. Liebenam 1. 1, p. 63.

2) Ammian. Marc. XXIX 6, 1. — cf. Jung, die romanischen Landsch,
des rómisch. Reiches. p. 501. — Mommsen CIL. III. p. 83.

3) Fortasse etiam in Raetiam utraque legio Adiutrix missa est, ut
pariter atque Pertinax primae Pompeianus, quem Dio una cum Pertinace
memorat, secundae Adiutrici praepositus fuerit.

4) In fidem et virtutem legionum suarum Septimius Severus principatum

90 Augustus Jünemann M

cerent atque contra eum, cui senatus principatum detulerat,
defenderent. Sequuntur proelia contra Pescennium Nigrum
et Clodium Albinum gesta, quorum sine dubio etiam legio I.
Adiutrix particeps fuit. Tum illis inimicis devictis Severus
cum Parthis conflixit, quos inter annos 196.—202. fudit at-
que fugavit. Cui bello Parthico Severi tribuam titulum n. 175
Cilii in provineia Byzacena repertum M. Petronii Fortunati,
qui, cum esset centurio legionis 1, Adiutrieis, consecutus
esse dicitur 'ob virtutem in expeditionem Parthicam coronam
muralem valarem torques phaleras. Aetati autem Septimii
Severi eam expeditionem adseribendam esse comprobavit Will-
manns in adnotatione ad titulum (p. 39), cuius verba mihi li-
ceat hoe 1060 afferre: 'Cum commemoretur iam legio II. Par-
thiea (v. 8) titulus non ante Severum positus est, contra non
'post Caracallam vel eerte non multo post eum, eum dona
militaria adhue occurrant; ideo expeditio Parthica videtur esse
Septimii Severi. Eandem aetatem litterae indicant fragmen-
torum, quae vidi'. Ergo ut in bello Parthico sub Marco gesto,
sic in illo bello Severi legio I. Adiutrix arma contra Parthos
tulit.) —

IV. Maximinus vero Dacos, qui ad id tempus liberi in
septentrionali parte Daciae habitaverant, postquam in provin-

adeptus nummos cudit. Cf. Cohen, *Monnaies impér.' IV. n. 256 sqq. (cf.
n. 180. 1.)

1) Num iam Traiani bello Parthico legio I. Adiutrix interfuerit, in-
certum, sed veri est simillimum, eam ad id quoque bellum vexillationes
misisse; nam Traianus ad bellum proficiscens legionem Pannonicam to-
tam secum abduxit, XV. Apollinarem, quam fortasse ceterarum legionum
vexilla secuta sunt. Huc pertinere crediderim cippum sepulcralem n. 145
Oyrrhi effossum, qui signifero legionis dedicatus est; sed id pro certo con-
tendi non potest, cum lectio tituli depravata videatur esse. In eadem
provincia Syria prostat titulus n. 146 duorum beneficiariorum legionis I.
Adiutricis et Ephesi titulus n. 144 frumentarii legionis, qui nullius mo-
menti sunt ad definiendas regiones, in quibus legio versata sit. Attamen
Ancyrae (Galatia) centurio legionis I. Adiutricis, cum in ea stipendia
mereret, mortuus et sepultus est; quare aliquando ibi hanc legionem
moratam esse necesse est, praesertim cum ἃ collega centurionis monu-
mentum exaratum sit, sed nescio quo anno.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 91

cias vicinas invaserunt easque vastaverunt, devicit et in po-
iestatem populi Romani redegit. Elucet autem invasionem
Dacorum praeter provinciam Daciam maxime Pannoniam at-
tigisse. Ergo legionem I. Adiutricem ei bello implieatam esse
(pariter atque II. Adiutricem) et maxime probabile est et cer-
tissime demonstratur nonnullis huius legionis titulis.

Primum exstat Crumeri (— Neudorf) titulus Aurelii Sa-
tulli, militis legionis I. Adiutricis, qui "incursu hostis Daciae
decidit. Tum in alio monumento legionis Arrabonae reperto
mater quaedam Iulia Fuscinilla lulium Paternum et Iulium
Fuseum filios, huius legionis milites, ' bello desideratos' esse
narrat, id quod non nisi ad id tempus referri potest, quo Daci
subito fines provinciarum penetraverant.

Denique idem vocabulum 'desideratus est' occurrit in ti-
tulo Aelii Septimi (n. 75.), sed valde dolendum, quod hio lapis
iniquitate temporum ita fractus est, ut de memoria tituli mu-
tilati restituenda ambigatur, quem in Corp. Inser. Lat. III.
p. 541 sic legimus:

4E SEPTIMO.OPT-LEG-I
"ad NDESIDERATVS-EST

bello WAARIS - QVI- VIX

Nam cum versu altero ante litteram D superior pars hastae
conspicua sit, Mommsenus editor supplevit AD]I, quae con-
iectura videtur probabilis esse; versu autem tertio bellum
signifieari idem putat, quo miles periit. Sed in talem inter-
pretationem convenire litteras quae sequuntur (ARIS) non ere-
diderim. Quare cum eadem vox versus alterius 'desideratus'
iam in alio titulo ad bellum Dacicum Maximini referendum
inveniatur et si praeterea illum titulum notissimum militis I.
Minerviae perlustramus, qui, postquam in castra rediit, votum
quod AD ALVTVM FLVMEN susceperat solvit, litterae ARIS

1) Propter eas res anno 237. gestas cognomine Dacico Maximo or-
natus est; vide III. 3740. 3722. 4630. 3708. 3716. et ἃ. — Cf. Carolum
Goos, (Studien zur Geograph. ἃ. Gesch. des Trajanischen Daciens' (prgr.
gymn. Schüssburgens. 1874) p. 68.

92 Augustus Jünemann

fortasse item spectant ad flumen quoddam, [M]ABIS[VM]
scilicet, ut versus tertius hunc in modum supplendus sit:
AD-FLVM- MARIS. QVI VIX.

Sed id quamquam summae probabilitatis speciem prae se
fert, pro certo affirmari non potest, nisi antea explicatum est,
quot litterae lapide rupto omissae sint. Qua in re benignissime
me adiuvit Cichorius vir illustrissimus, qui, cum nuper in re-
giones Illyricas proficisceretur, in Juda vetere, ubi in museo
titulum exstare editor indicat, lapidis litteras perlustravit at-
que novum ectypum fecit. Unde apparet ante vocem DE
SIDERATVS praeter partem superiorem litterae I in lapide
eliam exstare reliquias duarum hastarum (VI), quae infra con-
vergunt, ita quidem, ut compendium VI hoc loco insculptum
esse videretur; quare commovemur, ut initio alterius versus
pro ADI ponamus QVI. Tertio autem versu ante litteras ARIS
duarum hastarum vestigia exstant, quae congruunt, atque ante
eas pars hastae invenitur, quae reliquiae litteram M. indicare
videntur.

Quibus rebus bene explicatis eum tituli versu altero recte
restituto etiam perspicuum sit, quot litterae in versu tertio
desiderentur, septem videlicet, quod supra coniectura propo-
suimus, id certissime comprobatur in versu tertio emendandum
esse: AD- FLVM- MARIS - QVI - VIX.

Haec si recte disputata sunt, cum optio legionis I. —
.Adiutricem dico, quod titulus Brigetione repertus est — ad
flumen Marisum occisus sit, legionem ipsam Maximini aetate
in Dacia contra hostes militasse constat.

Neque vero ea, quae arte manuque in hoc lapide ficta
sunt, ab editore 1. l. recte indicantur; quae quod fusius de-
clarare possum, etiam benignitati Conradi Cichorius debetur.
Supra titulum enim primum —- in latere intuenti sinistro
militem legionarium videmus in dextram progredientem, dextra
manu gladium, sinistra clipeum tenentem. Ante eum — in
latere intuenti dextro — homo barbarus genu flectens (nota-
bilis veste, barba, crinibus) in sinistram versus, dextra manu
aliquid armorum complectens, quod iam non cognoscitur; id

De legione Romanorum I. Adiutrice. 93

femur sinistrum militis Romani penetrasse, non fractum esse,
videtur. Hie miles legionarius certe is est, cui monumentum
dedieatum fuit. Tum post clipeum militis ipsum quoque in
dextram versum caput alius legionarii cognoscitur. Ante hune
iterum homo barbatus in dextram fugiens et hastam secum
portans. Praeterea ante hos, quos nominavi, barbarus cernitur
corpore prostrato cruribus sublatis quasi de muro deiectus;
caput ipsum barbatum ita iuxta collum corporis iacet, ut ab-
scisum esse suspicari liceat. Intuenti dextra et sinistra co-
lumnae eas imagines ectypas cireumceludunt. Lapis ipse ut
infra, sie supra fractus est.

Quae cum ita sint, artificem eam pugnam fingere voluisse
persuasum habeo, in qua miles legionarius, cuius est titulus,
perit. Itaque hac quoque re denuo comprobatur titulum bello
Daeico tribuendum esse.

V. Sub Gallieno hanc legionem propter res fortiter gestas
magnis honoribus affectam esse ex nummis ut in alias occi-
dentales legiones sie etiam in legionem I. Adiutricem cusis
evincitur, in quibus legio saepius pia fidelis cognominata est
(ef. n. 180. IL). Quibus in nummis imagines legionis apparent
Capricornus et Pegasus.!) |

Postea vero quas res sub singulis imperatoribus legio I.
Adiutrix gesserit, exquirere non possumus, cum et veterum
auctorum et lapidum inscriptorum testimonia, quae ad illa tem-
pora pertinent, tam rara tamque impedita sint, ut certi quidquam
statuere non iam liceat. Id tandum dilucide iam cognoscitur
hanc legionem etiam quinto p. Chr. n. saeculo exstitisse.?)

1) De omnium legionum signis sagacissime disseruit Domaszewski,
*die Fahnen im rómischen Heere'. Vindob. 1885. ΟἿ, eiusdem viri com-
mentationem: 'die Thierbilder der Signa' in *arch.-epigr. Mitt XV. (1892)
p. 182—193.

2) cf. cod. Iustin. XII. 36 (37), 6 et ibid. XII. 52 (53), 3.

94 Augustus Jünemann

Indices legatorum, praefectorum, tribunorum, principalium,
centurionum, veteranorum, militum, cognominum et tituli legio-
nis I. Adiutricis:

À. Legatorum n. 1—7.

B. Praefectorum n. 8—12.

C. Tribunorum n. 13—29.

D. Aetatis Germanicae n. 30—46.
E. Aetatis Dacieae n. 47—49.

F. Aetatis Pannonieae n. 50—180.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 95

A. Legati legionis I. Adiutricis.

I. Orphidius Benignus.
Primus legatus legionis videtur fuisse; praeerat enim
legioni vere anni 69., quo eum ceteris Othonianis co-
piis contra Vitellium profectus in pugna Bedriacensi
periit. Cf. Tac. hist. II 43.

IL A. Platorius Nepos Aponius Italicus Manilianus C. Lici-

nius Pollio n. 1.

Legatus legionis fuit Traiano imperante, si recte dis-
putavit Mommsen (in adnot.) legationes Germaniae in-
ferioris et "Thraciae eum administrasse ante a. 117.
Nominat hune Platorium Nepotem Spartianus v. Hadr.
6. 4. 15. 283. Anno 124. provinciae Britanniae prae-
fuit. Cf. Hübner in Mus. Rhen. XII. (1857) p. 58.

III. (T. Statilius] Maximus n. 2.

Sub Pio legatus legionis videtur fuisse. Nam ante-
quam Maximus (anno 144.) consul factus est, utrique
provineiae Pannoniae iuridieus propraetoris iure auctus
praefuit, quo officio eum funetum esse anno 136./137.
Otto Hirschfeld felicissima coniectura comprobavit. —
De viro eiusque cursu honorum, qui nonnulla memo-
rabilia praebet, cf. Mommseni adnotationem.

IV. T. Flavius Palatina Longinus Cl. Marcius Turbo n. 3.
Legatus legionis fuit sub eodem Pio; anno 155. re-
gebat provinciam Moesiam inferiorem, quod explicatur
ex titulo nuper reperto, quem vexillatio legationis XI.
Claudiae posuit. Cf. quae adnotavit Mommsen in Eph.
epigr. IV. p. 527 sqq., qui opinatur eum esse aut ad-
optivum aut legitimum filium Cl. Marcii Turbonis prae-
fecti praetorio imperante Hadriano.

96

VII.

VIII.

| mm]

II.

VI.

Augustus Jünemann

. P. Helvius Pertinax.

Ab imperatore Marco circiter annum 170. legioni prae-
positus est. οἷ v. Pert. c. 2 et quae supra p. 89. exposui.

. Claudius Piso n. 4.

Legatus legionis fuit anno 207., cum annus, quo titulus
dedieatus est, nominibus consulum arguitur.
Ignotus n. 5.
- 'Caesarum' pertinere videtur ad Caraeallam et
Getam.
T. Iulius Maximus Ma... Brocchus Servilianus À. Qua-
dronius L. Servilius Vatia Cassius Cam ... n. 6.
— temporis incerti. cf. Ann. d. inst. 1839. p. 147.

. L. Iulius Apronius Maenius Pius Salamallianus. n. 7.

— temporis incerti.

B. Praefecti legionis I. Ádiutriocis.

. Aurelius Superinus (agens vices lagati) n. 8.

Sub Aurelio Claudio anno 269.

. P. Aelius Marcellus n. 9. 10. 11. 12.

— temporis incerti.

C. Tribuni legionis I. Adiutricis.

. Q. Attius Priscus n. 13 sub Nerva.
. L. Minieius Natalis Quadronius Verus Iunior n. 14. 15a.

15b. 16a. 16b. 17. sub Hadriano. Consul fuit anno 137.
M. Statius Priseus Licinius Italicus n. 18 sub Pio ineunte.
De hoe viro notissimo duce in bello Parthieo L. Veri
cf. Napp, de reb. sub M. Ant. in Or. gest. p. 55—56 et
Mommsen in adnot. ad titulum; Borghesi, 'oeuvr. III.
p. 249; Liebenam 1. l. p. 99.

. P. Cominius Clemens n. 19 sub Marco ineunte.
. C. Iulius Septimius Castinus n. 20. 21. 22; sub Septimio

Severo. Eidem dedicati sunt tituli Bramb. 520 et arch.-
epigr. Mitt. XIV. p. 59 (22) et III. 3480. cef. supra p. 79.
C. Caesonius Macer Rufinianus n. 23 sub Severo Alexandro.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 97

VIL. C. Nonius Caepianus n. 24.
VIII. Cominius . . . Claud. Bo ..
n. 295. |

IX. M. Marius Titius Rufinus n. 20.
X. Salvius Nenius L. Aius Campanianus Cn. Plotius Maxi-
minus T. Oenus Severus Serveienus Ursus n. 27.

. Agricola Aurelius Aper

XI. Caecilius Rufus n. 28.
XII. Ignotus n. 29.

D. Primipili.

T. Statilius Solo n. 65.

L. Retonius Lucius n. 66.

M. Aurelius Alexander n. 69.

M. Calpurnius Seneca Fabius
Turpio Sentinatianus n.163.
164.

Q. Petronius Modestus n. 166.
167.

C. Cestius Sabinus n. 168.

T. Fl. Antoninus n. 170.

N. Marcius Plaetorius Celer
n. 171.

E. Centuriones.

D. [Iunius Verecundus n. 45. I.
L. Flavius Pudens n. 45. II.
Iun. Silvianus Varus n. 45. III.

... Boreus Iuvenalis n. 45. IV.
Seionus Vereecundus n. 45. V.

Donatus Priscus n. 45. VI.
Varus Teucus n. 45. VII.

Claudius Buculus n. 45. VIII.
L. Valerius Modestus n. 45. IX.

M. Aurelius Valentus n. 69.
M. Aurelius Emeritus n. 70.
Cn. Curius Lycao n. 71. 72.

L. Albucius Albucianus n. 73.

M. Fufieius Marcellus n. 96.
Apulonius Firmus n. 99.
Q. Numitor Felix n. 120.

M. Ulpius Titus n. 132.
Leipziger Studien. XVI.

Tib. Claudius Valerianus n. 134.
C. Maseulinus Masculus n. 135.
Flavius Victor n. 142.
Q. Antonius Silo n. 159.
Flavius Audax n. 160.
M. Aurelius Lucillus n. 161.
C. Iulius Lepidus n. 162.
L.Titius Flavius Titianus n.165.
Ignotus n. 169.
N. Marcius Plaetorius Celer
n. 171.
Ignotus n. 172.
Aelius Restutus n. 173.
Q.IuliusAquilan.174 (eq. publ.).
M. Petronius Fortunatus n. 175.
M. Herennius n. 179 (bis 7
legionis).
1

98

QU A ὦ ἐὦ

10.

. Custos armorum: T. Claudius Valentinus n. 100.
12.

Augustus Jünemann

F. Principales.

. Optiones: Iulius Vitalis n. 68 (optio hastati).

Claudius Claudianus n. 74.
Aelius Septimus n. 75.

. TTesserarius: Valerius Valerianus n. 70.

. Aquilifer: P. Ferrasius Avitus n. 157. 158.
. Imaginifer: L. Titus Valentinus n. 104.

. Signiferi: Titius Candidus n. 51.

Bassianus n. 79.

Maximus n. 80."

Caesernus Sabinianus n. 86.
Iulius Paternus n. 105.
Respectus n. 145.

. Frumentarii: C. Campanianus n. 116.

C. Masculinus Masculus n. 135. (7)

Elpinius Festianus (agens cur. car-
ceris) n. 144.

M. T. Faricius Átto n. 148.

. Cornieularii: Salonius Sabinianus n. 141.

L. Antonius Sabinianus n. 92. 106.

. Strator legati: Marinus n. 82.
. beneficiarii:

a) legati: C. Iulius Candidanus n. 67.
M. Ulpius Priscus n. 68.
C. Atilius n. 136.
b) eonsulares: Caelius Saturninus n. 137.
G. Vib. Pomp. Ianuarius n. 138.
M. Carmeius Maximus n. 139.
e) tribuni: Aelius Valerianus n. 146.
Iulius Oratianus n. 146.
Aurelius Domitianus n. 150.

Librarius legati legionis: Regillianus n. 131.

Pequarii: Aelius Tertius n. 89.
Aelius Sabinus n. 90.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 99

13. Medieus ordinarius: Áemilius Deciminus n. 103.
14. Salariarii: Ulpius Celerinus n. 84.

Aurelius Eutycbes n. 85.
15. Duplarius: Septimius Caesernus n. 86.

16. Immunes:

Romanus n. 87.

Aelius Messius n. 127.

17. Equites:

Septimius Priscus n. 98.

Troianus Pitoniatus n. 88.

G. Veterani.

1. Aetatis Italicae:
Diomedes D. IV.
Matthaius D. V.
Ursaris D. VI. (LIX.)
M. Aemilius Capito D. VI.
(LIX.) (testis).
2. Aetatis Dacicae:
L. Antonius Apollinaris
n. 47.
L. Silius Maximus n. 48.
3. Aetatis Pannonicae:
Aurelius Iulius n. 52.
M. Aur. Terentianus n. 58.
L. Antistius Bellicianus
n. 59.
Aurelius Adiutor n. 60.
M. Munatius Placidus n.61.
M. 9. Ianuarius n. 62.
L.Valerius Longinus n. 63.
Iulius Fuscinus n. 64.
M. Aurelius Candidus n.77
(ex imag.).

M. Aurelius Maximus n. 78 (ex
sign.). .

M. Iulius Proeulus n. 81 (cornic.
trib.).

C. Iulius Longus n. 97.

Tib. Claudius Valentinus n.100
(ex cust. arm.).

M. Ulpius Fabia... n. 101.

C. Iulius Valentus n. 114.

G. Vietor Ursus n. 117.

L. Valerius Censorinus n. 119
(ex bf. cos.).

Aur. Cupitus n. 120 (ex aquil.).

C. Iulius Severinus n. 122.

C. Novetius Restitutus n. 123
(ex bf. cos.).

Lucretius Priscus n. 129.

Salonius Sabinianus n. 141 (ex
cornice. 608.).

M. Lueretius Proclus n. 154.

M. Antonius n. 155.

L. Geminius Maximus n. 150.

H. Milites.

1. Aetatis Germanicae:
C. Galerius Pudes n. 30.

C. Cassius Longinus n. 31.

T. Val.... Montanus n. 32.
* φ * .* T*

100

M. Aemilius Fuscus n. 33.

Q. Attius Rufus n. 34.

L. Fidius Clemens n. 35.

M. Marius Vegetus n. 36.

C. Vibius Severus n. 37.

L. Appuleius Iadestinus
n. 38.

C. Antonius Rufus n. 39.
Ignotus n. 40.

Sollius Gallicanus (?) n. 41.
Ignotus n. 42.

2. Aetatis Pannoniecae:

Q. Valerius Candidus n.51.

Aurelius Plotianus n. 52.

Flavius Firmus n. 53.

Sp. Primitus n. 54.

Proclinus n. 55.

Ulpius Sabinus n. 56.

Bellieianus n. 59 (exactus
off. praesidis).

Flavius Victor n. 79.

Augustus Jünemann

Claudius Pusinnius n. 85.
Iulius Serenus n. 91.

Ignotus n. 94.
Valerius Sabinus n. 102.
Iulius Fuscus n. 105.
Sextus Gellius n. 113 (coh.VI).
M. Aurelius Casinius n. 118.
Flavius Atticianus n. 121.
Aurelius Satullus n. 125.
Aurelius Ácutus n. 125.
Menilaeus (?) n. 128.
Septimius Constantinus n. 130.
C. Atilius n. 136.
C. Vibius Iulianus n. 140.
Aurelius Marcellus n. 143.
L. Iulius Priseus n. 147.
Aurelius Maximianus n. 149.
C. Cusonius Viator n. 151.
C. Valerius Bassus n. 152.
Iulius Felix n. 153.

Index ecognominum.

Legio I.: n. 75. 79.

Legio I. Adiutrix: n. 1. 2. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 13. 20. 21.
22. 93. 25. 97. 98. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.
37. 38. 39. 40. 41. 42. 43/44. 45. 46. 49. 51. 52. 53.
54. 58. 59. 64. 66. 68. 69. 70. 71. 72. 74. 76. 71.
80. 81. 82. 85. 86. 88. 90. 93. 94. 95. 97. 98. 99.

100. 101. 102. 103. 104. 105. 107.
111. 112a b. 113. 114. 115. 116. 117.
122. 123. 124aboc. 125. 127.
133a bo. 134. 135. 136. 138.
146. 147. 148. 150. 151. 152.
158. 159. 160. 161.
172. 173. 174. 175. 177. 179. 180. I.

121.
131.
144.
' 157.
170.

108.
118.
128.
140.
153.
165.

109.
119.
129.
141.
154.
166.

110.
120.
130.
143.
155.

162. 163. 167.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 101

Legio prima Adiutrix: 12. 55. 56. 91. 149 (primes). 164.
τὸ πρῶτον (τάγμα) τὸ ἐπικουρικόν: Cassius Dio LV 24.
λεγεών πρώτη ἐπίέχουρος: n. 17.

ἡ (λεγεών) βοηϑός: Plut. v. Othon. 12.

λεγεών α΄ βοηϑός: n. 3. Ptolem. II. c. 14, 3.

Legio I.

Legio I.
Legio I.

Legio I.

Legio I.
Legio I.

Legio I.

Legio I.

Adiutrix pia fidelis: 4. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 24.
26. 47. 48. 50. 61. 62. 63. 65. 67. 73. 78. 84. 87.
92. 96. 106. 112edef. 124def. 126. 132. 133def.
137. 139. 142. 145. 156. 168. 169. 171. 176. 178.
Adiutrix bis pia fidelis: n. 57.

Adiutrix V. pia V. fidelis: n. 180 II. a.
- VI. - VI. - n.180 II. b.
- VH - VI. - n.180 I. c.

Adiutrix pia fidelis Antoniniana: n. 84. 182. 112fg.

133 e.
sub Caracalla et Elagabalo.

Adiutrix Severiana: n. 60. 83(?).
Adiutrix pia fidelis Severiana: n. 50. 92. 106. 178
(anni 228).

sub Septimio Severo.
Alexandriana Severiana: n. 83.

sub Alexandro Severo.
Adiutrix Maximiniana: n. 87.

sub Maximino.

TITULI.

— M —À

A. Tituli legatorum.
n. 1.

V. 877. — Aquileiae.
- 4. Platorio A. f. | Serg. Nepoti | Aponio Italico | Mani-
liano | C. Licinio Pollioni | cos. auguri legat. Aüg. [ pro praet.
provine. Bri | tanniae leg. pro pr. pro || vinci. Germ. inferior. ||
leg. pro pr. provinc. Thrac. || leg. legion. I. Adiutrieis || quaest.
province. Maced. | curat. viarum Cassiae [ Clodiae Ciminae no-
vae | Traianae eandidato divi | Traiani trib. mil. leg. XXII. |
Primigen. p. f. praet. trib. | pleb. IIIvir. eapitali | patrono || d. d.

n. 2. Pann. inf.
III Suppl. 10336. Stuhlweissenburg.
Maximo ΠΗ || trib. leg. III. Sc. | donis milit. a div. | Trai.
don. quaest. u | ab act. senat. tr. | plebis praet. eurat|ri viae
Aurel. leg. | leg. I. Ad. iuridie]|| pr. pr. utriusqu | Pannoniae
leg. p | pr. Pannoniae infe | cos. sodali Augus | li. curat. aed.
Sacra || canabens. pub.

n. 3. Moesia.
Arch.- epigr. Mitt. VIII. p. 20. (n. 6.) Küstendsche.

Τύχᾳ ἀγαϑᾷ | ἃ βουλὰ καὶ [ὃ δᾶμος] | τᾶς Jeoxviov[ov
Ηρα] κλείας ἐτείμασ|αν τὸν] | ἑαυτᾶς πατρῶνα x|ct εὐ] εργέταν
T. Φλ. Παλατεῖν[α Aoyyi]]vov K. Mdágxtov Τούρβωϊνα] || ὕπτατον
σπρεσβ. σεβ. καὶ [ἀντιστράτηγον | ἐϊπαρχείας υσίας τῆς K[avo] |
ἐπιμελετὰν τόπων xo|| ἐργῶν] | δημοσίων, πρεσβ. καὶ ἀντ
[ιστράτηγον] Γαλλέας “υγδωνησίας πἰρεσβευτὰν] | Aey. α’ βοη-

De legione Romanorum I. Adiutrice. 108

ϑοῦ στρατηγὸν ἀΪγοράνομον] | ταμίαν «(ουκίου) Καίσαρος I....
[ἔπαρχον εἴ] λης y' ἱππέων Pouclov [χιλίαρχον] | σπείρης o' Γερ-
μάνωϊν . . . ἐπι] ]μελετὰν πρεσβευτὰν τᾶς ἰδίας πόλεως Φιλο ἢ τ]
είἰμου Ἱππονείκου καὶ Ἡρακλείδου καὶ] | “εοδίκου καὶ Ζιο-
»volov . . ..

n. 4. | Pann. sup.
HI. Suppl. 11082. Arrabonae (Iaurini).
£n anlica: Victoriae | Augg. nn. | et leg. I. | Adi. p. £. | An-
toninianae | P. Marcius | P. filius | Sextianus | Epheso || p. p. d. d.
in latere intuenti dextro: Dedicante | Egnatio | Victore |
leg. Augg. || pr. pr. | et Cl. | Pisone | legato leg. [| V. idus | Iunias |
Apro et | Maximo | cos.
n. 5.
X. 336. Atinae.
HHTL LLL] Yeg. leg.| | I. Adiutrieis quaes[t. tri|buno mili[t.]
legionis X. Geminae in omnibus | honoribus eandidato Cae-

sarum ' testamento fieri cavit. ex HS......
n. 6. Gallia Narbon.
XII. 3167. Nemausi.

T. Iulio Sex. f. Volt. Maximo Ma ...| Broccho Servilian.
A. Quadron[io] | L. Servilio Vatiae Cassio Cam... | leg. Aug.
leg. ΠΗ͂. Flaviae leg. Aug. leg. I. Adiut[r. leg. aug.] | iuridico
Hisp. citerior. Tarraconens. pr. Á[ed. cur. q] | provinciae Hisp.
ulterioris Baeticae don[ato in|] | bello Dacico coronis murali
et vallari h[asta pura] | vexillo trib. mil. leg. V. Macedonic. seviro
[equitum] | Rom. turm. I. X viro stlitibus iudic[candis] | Cala-
gurritani | ex Hispania citeriore patr[ono].

n. 7. Numidia.
Eph. epigr. VII. 395. Lambaesi.
L. Iul. Apronio Maenio | Pio Salamalliano trib. latic. leg.
X. Gem. ad |leeto inter qq. praelposito actis senat. | aed
euruli praeto|ri leg. Aug. vice quin|que fascium prov. | Bel-
gi[cae le]g. leg. | I. Adiutrie. leg. Aug. | pr. pr. province. G[ala] |
tiae item 1///]]]]ll] pr. pr. e... ....

104. Augustus Jünemann

B. Titul praefeetorum.
n.8. Pann. sup.
III. 4289. Brigetione.
gJenio loci ἢ et Fortuna[e | clonservatri|ci pro salute [ d. n.
Claudi Aug. | Aur. Superinu[s] | prf. leg. I. Adi. | a. v. 1. ex voto |
posuit d. n. i | Claudio Aug. [et] Paterno [cos].

n. 9. Dacia.
III. Suppl. 7795 (— III. 1180). Apuli.
P. Ael. P. f. Pap. Marcello | v. e. p. p. ex praef. leg.
VII. Cl. et I. Adiut. s[u]b prin]eipe pereg. 7. frum][ent] | sacer.
Lauren|ti patr. colo]|niae patr[ono rerum pubii||ear. [f]u[lgina-
tium........ |

n. 10. Dacia.
HI. 1181. Apuli.
P. Ael. Antipat|ro Marcello | eq R. dec. col. Ap. | fil. P.
Ael. Antipa]tri a mil. et IIvir| col. ss. et adoptivo | P. Ael.
Marcelli v. || e. ex praef. legilon. VH. Claud. et | I. Adiut. Dades
et | Filetus actor.

n. 11. Dacia.
HI. 1182. Apuli.
Publiae Aeli[ae Iulianae | Marcellae s p | fil. P. Ael. Iuliani |
eg. R. flam. et H vilralis col. Apul. et ad|optive P. Ael. Mar|
celli v. e. ex prlaef. legg. VII. ΟἹ. | et I. Adiut. Dades | et File-
tus actor.

n. 12.
XI. 5215. ' Fulginiis.

P. Aelio P. f. Papir. | Marcello cent. | frum. sub principi |
peregrinorum astato| et principi et primipilo | leg. VII. gem.
pie. fel. adlec|to ad munera praeff. | legg. VII. Clau. et primae
Adiutrieis v. e. flamini | luculari Lauren. Lavin. | patrono et
deeurioni co|lonie Apulesium patrono ἢ civitat. Forofla. Ful-
ginia | itemque Iguvinorum splen|didissimus ordo Foro. Flam. |
cuius dedieat. decurionibus | et liberis eorum panem [ et vinum
et 55. XX. n. item | munieipibus S$ IIIT. n. dedit.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 105

C. Tituli tribunorum.
n. 13.
V. 7425. Libarnae.

Q. Attio T. f. | Maec. Prisco | aed. tt vir quinq. | flam. Aug.
pontif. | praef. fabr. praef. coh. I. | Hispanorum et coh. I. | Mon-
tanorum et coh. I. [ Lusitanorum trib. mil. leg. I. | Adiutric. |
donis donato | ab imp. Nerva Caesare Aug. | Germ. bello Suebioc.
eoron | aurea hasta pura vexill.| praef. alae I. Aug. Thracum |
plebs urbana.

n. 14. Hisp. Tarracon.
ΤΙ. 4509. Barcinone.

[. minicius — fil. gal. na]talis cos. procos. | [provinc. africae so-
dalis augus]talis leg. Aug. pr. pr. divi Traia|[ni parthici et imp. traiani
ha]driani Aug. provinc. Pan|[noniae inferioris curator al|vei Tiberis
et riparum et | [closcarum urbis leg. divi trajiani Parthici leg. III.
Aug. leg. di|[vi traiani parthici leg. .. ... bis donatus expeditione
Dacic[2 | &b eodem donis militaribus.] corona vallari murali aure[a] |
has[tis puris iii vexillis iii. leg. pr. pr. provinc. Africae pr. [ trib.
pl. 4. prov... ...... üii vi]r viarum curandarum - - et | L.
Minicius L. f. [natalis. quadro]nius Verus f. augur. trib. plebis |
desig. q. Aug. et [eodem tempore leg. p]r. pr. patris provinc. Africae
tr. | mil. leg. I. Adiut. p. f. l[eg. XI cl. p. ἢ, leg. xiiii ma]rt. Vio.
IIIvir. monetalis a. a. a. f. f. | balineum c[um - port]icibus solo
suo οἱ ἢ ductus .... fecerunt.

n. 15a.
II. 4510. in museo DBarecinonensi.

L. Miniei[o 1. 1] | Gal. Natal[i] | Quadronio Vero iu[niori] |
eos. augu[ri] | procos. provinc[iae africae] | leg. Aug. pr. pr. [prov.
moesiae] | inferior. curat. [oper. public.] | οἵ aedium - sacrar. [curat
viae| | flamini praef. alim. [leg. aog.] [ leg. VI. Victrie. in Br[i-
tannia pr.] | tr. pl. candidato q. candid[ato divi] | Hadriani Aug.
et - eodem tem[pore] | leg. prov. Africae dioceseos Ca[rtag.] | pro-
eos. patris sui tri. milit. leg. pr[im] | Adiutr. p. f. item. Jeg. XI.
Cl. p. f. item (leg.] [| XIIII. Gem. Mart. Vict. triumviro | monetali
ἃ. ἃ. ἃ. f. f. | L. Sempronius Carpio clies | 1l. d. d. d.

106 Augustus Jünemann

n. 15b.

II. 4511. in museo Barcirionensi.

l. minicio 1. fil. | gal. natali [ quadronio vero iuniori || cos. auguri | pro-
cos. provinciae africae [ leg. aug. pr. pr. prov. moesiae [ inferior. curat.
oper. public. | e£ aedium sacrar. curat. viae | flamin. praef. alim. leg. aug. ἢ
leg. vi. victric. in britannia pr. || tr. pl. candidato q. candidato || divi hadri-
ani. aug. et eodem tempo]re. leg. prov A[fricae. dioceseos [| car]thagi-
niens. procos. pat[ris sui tr. mil.] [ le[e. pr.] Adiutric. p. f. item leg.
XI. ΟἹ". p. f. item leg.] | XIIII Gem. Mart. Vietr. IIILvir. moj[netali
ἃ. ἃ. &. f. f. IIIIII] viri Augustales ob m[erita] | eius in ipsos secun-
dum verba test. [eius] q. [s] | Colon. Barcinonens. ex Hispania
[cit]er | [apud] quos natus sum HS. C. ita si cav[e]ant | [se pro ea
sjumma [ex] quineuneib. omn[ib. a]nn | [a. ἃ .. .] februar. die na-
tali meo sportula[s [ decutilonib. qui praesentes erunt singul |
[x quaterno|s augustalib. qui praesentes eruní | |singul. X. te]rnos
daturos si quo pauciores con[|[veneri]nt amplius inter praesentes
pro rata | div[idat|ur ut --S v usurar. quae annuae competunt |
in [h&n|e rem omnib. ann. die natali eo erogentur.

n. 16a.
XIV. 3599. Tibure.

L. Minicio L. f. Gal. Natali | Quadronio Vero cos. procos. ||
prov. Africae auguri leg. Aug. | pr. pr. provinciae Moesiae infer |
euratori operum publicorum | et aedium sacrar. curat. viae ἢ
flamin. praef. alimentor. leg. | Aug. leg. VI. Victr. in Britannia |
praetori trib. pleb. candidato | quaestori candidato divi Hadriani
et eodem tempore legato | prov. Afric. dioeceseos Cartliaginien. ||
proconsulis patris sui trib. mil. leg. I. || Adiut. p. f. item leg. XI.
CI. p. £. item leg. | XIIII. Gemin. Martiae Victric. IIIviro | mone-
tali a. a. a. f. f. patrono municipii [ curat. fan. Herc. V. decuri-
ones Tiburt| ex aere collato q. 4. maximi exempli [| curante ||
M. Tullio Blaeso.

n. 16 b.
XIV. 3600. Tibure.
[legato prov. Africae dioeceselos Ca[rthaginiensis procon-
sulis pat|ris sui t[rib. mil. leg. I. adiut. p. f. itlem leg. XI. C[I.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 107

p. f. item leg. XIIII. gemi]n. Martia[e victricis III viro mon]etali
a. a. [a. f. f. cura]to[ri fani h. v.

n. 17.
Le Bas-Waddington 11. No. 57.

-H βουλὴ ἡ ἐξ ᾿Αρείου πάγου Α΄. ἹΜινίκιον Νατᾶλιν Kov-
αδρώνεον Οὐῆρον τρίανδρον μονητάᾶλιν χιλίαρχον πλατύσημον
λεγεῶνος πρώτης ἐπιχούρου, εα' KAavólag ιδ΄ νικηφόρου τα-
μίαν ϑεοῦ «Αδριανοῦ κανδιδᾶτον καὶ vQ αὐτῷ καιρῷ πρεσ-
βευτὴν τοῦ ἑαυτοῦ πατρὸς ἀνϑυπάτου ᾿“Αφρικῆς διοικήσεως
Ἀαρχηδονίας.

n. 18.
ΥἹΙ. 1528. Romae.

M. Stati]o M. f. Cl. Prisco | [L[icinio Italico leg. Augustorum |
pr. pr. prov. Cappadociae leg. Aug[g.] | pr. pr. prov. Brittanniae
leg. Auglg.] | pr. pr. prov. Moesiae super. curato[ri] | alvei Tiberis
et elaearum urbis eo[s] | leg. Aug. prov. Daciae leg. leg. XIII.
G. p. f. leg. leg. | XIIII. Gem. Martiae Victricis sacerdoti Titiali |
[fllaviali pr. inter cives et peregrinos tr. pl. quaest. | proc. Aug.
XX. hereditatium prov. Narbones. et Aquita[n | p]r. eq. alae I.
pr. ὁ. R. trib. mil. leg. I. Adiutr. p. f. et leg. X. 6. p. [f. | e]t leg.
iii Gallieae praef. coh. IIII. Lingonum vexillo mi[l. | d|onato a
divo Hadriano in expeditione Iudaic[a] | Q. Cassius Domitius
Palumbus.

n. 19.
"Notizie degli Seavi 1890 p. 173.
2: Cagnat, "l'année epigr. 1891. 151. Coneordiae.
P. Comi([nio p. f.] | Cl. Cle[menti] | honorat. e[. .... praef.] |
eoh. V. Ling[onum trib. mil. leg. 1.] | Adiutr. p. .[. ... . ... in] |

expedition[e germanica corona] | nrurali. has[tis puris don. ab. impera] |
torib. Caes. An[tonino et vero] | Armeniac. Me[dic. -Parthic.] | praef.
alae I. Si[ngularium c. τ. proc.] l| ad XX hered. pe[r hispaniam ci-
terio] | rem proc. ad f[amil. glad. transpad] | per Italiam p///[. . .

. . praef] | elassis pr. Mis[en. et Ravenn] | proe. Daciae [Apulen-
sis] ....

108 Augustus Jünemann

n. 20.
III. Suppl. 10471. in Buda vetere.

C. Iul. Sep. Castinus cos. | des. leg. Auggg. pr. pr. | P. i.
leg. I. M. ex. prec. dom. [nnn. dux vex ////. Germ. | VIII. Aug. X /
||. Pr. 1. M. | XXX. Ulp. adver. defec. | et rebelles procos. [ Cre-
tae et Cyr. iurid. | per Apul. Cal. Luc. | Bru. eur. viae Sal. ||
eur. Aetlan. praet. | tutel. tr. pl. quest. | tr. mil. leg. I. | Ad. item.
V. Mac.

n. 21.
ib. 10473. ibidem.
C. Iul. Sept. Castinus cos. | desig. leg. Auggg. pr. pr. | P. i.
leg. leg. I. M. ex. praec. dom.|nnn. dux vexil. ΠῚ Germ. VIII.
Aug. XXII. Pri| min. XXX. Ulp. advers. defectores | et rebelles
procos. Cretae et Cyr. | iurid. per Apul. Cal. Lue. Brut.
eur. viae. Sal. eur. Aetlan. praet. | tutel. tr. pl. quaest. tr. mil.
leg. | I. Adi. item. V. Mac.

n. 22.
ib. 10472. ibidem.
C. Iul. Sep. Castinus cos. | desig. leg. Auggg. pr. pr. P. i. ||
leg. leg. I M. ex. praec. | dom. nnn. dux vexil [| ΠῚ Germ. VIII
Aug. XXII. | Primin. XXX. Ulp. adver. de[fectores et rebelles
procos. | Cretae Cyr. iurid. per Apul. [ Cal. Luc. Brut. cur. viae
Sal|cur. Aetlan. praet. tutel. tr. pl. ᾳ 8681. tr. mil. leg. I. Adi. item.

n. 23.
XIV. 3900. in agro Tiburtino.

C. Caesonio C. f. Quir. Macro Rufiniano | consulari sodali
Augustali comiti imp. | Severi Alexandri Aug. cur. r. p. Lani-
vinor. II | procos. prov. Africae cur. aquar. et. Minic. | leg. Aug.
pr. pr. German. superioris cur. alvei || Tiberis cur. r. p. Teanens.
leg. Aug. pr. pr. prov. | Lusitan. eur. r. p. Tarracinens. procos.
prov. | Achaiae. leg. leg. VII. Claud. cur. r. p. Ásculan || leg. prov.
Asiae. pr. leg. prov. Baetie. trib. pl. | quaestori prov. Narbon.
trib. leg. I. Adiutrie. | donato donis militarib. a divo Marco |
III. vir. capitali | patri duleissimo et incomparabili | Caesonius
Lucillus filius | consularis.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 109

n. 24.
XI. 393. Arimini.
C. Nonio | C. £. An. Caepian[o] | equo publ. ex. quin[q]
decuris. iudieu[m] | praef. coh. III. Britt[o]|]num veteranor[um] |
equitatae trib. leg. I. Ad[iu]|tricis piae fidelis pra[ef] | alae I.
Asturum praepos[ito] | numeri equitum elector[um] | ex Illyrico |
C. Valerius Saturninus d[ec] | alae I. Asturum praef. optim[o] |
l. d. d. d.
n. 25. Gallia Narbon.
XII. 672. Arelate.
Cominio // | // Claud. Bo // 1// | Agrieola[e aur]elio | Apro
praef. cohor[t] | tert. Bracaraugustano || tribun. leg. I. Adiut. pro-
cur. | Augustorum ad annonam | provinciae Narbonensis | et Li-
guriae praef. a[lae] miliariae | in Mauretania Caesariensi || navic.
marin. Arel. | corp. quinq. patron. | optimo et innocentis | simo.
n. 26.
IX. 1584. | Beneventi.
M. Mario M. f. | Stell. Titio Rufino | cos. | leg. leg. I. Miner.
p. £ | eur. Col. Claud. Aug. | Agrippinensium | proeos. prov. Si-
eiliae | cur. Amerinor. praet. | trib. pl. q. prov. Mecedon. | sevir.
turmar, eq. Rom. | trib. laticl. leg. I. Adi. p. f. | IIII viro stlitibus
iudic| Fides cum Hellade et | Tertio. parentibus fec.
n. 27. Galatia.
III. Suppl. 6755. Ancyrae.
. . D. M. Salvi Neni | L. AI. Camp|[ani]|ani Cn. Plo[ti] | Maxi-
mini T | OENI Sever[i| | Serveieni V[rsi] | III vir c. trib. lat. |
leg. V. Mac. item [ leg. I. Adiutric. | vixit an. XXIX. mens. XI.
d. III. | sui.

n. 28. Pann. sup.

III. Suppl. 11025. in agro Brigetionensi.
EDD menses XI. | [elt dies XV. | [c]aeeil. Rufus |
[t]rib. mil. leg. I. Ad. | [e]t Ovidia Tertul]1a filiae dulcis | sime p. c.

n. 29. Pann. sup.

III. Suppl. 11038. Brigetione.

. . . . ano trib. [m]il. | leg. I. Adiu. . . .| Cartagonam |
et... RPS.. L... S[JVAPRNC.. A[ ILIFEC. . . IS

110 Augustus Jünemann

D. Tituli aetatis Germanieae.
n. 30.

Bramb. 1091. Mogontiaci.
C. Galeri[us C. f. Cla. | Pudes Sava. | mil. leg. I. | Adi. ann.
XXV. | stip. VIL. ἢ. s. e. | h. p.
n. 31.
Bramb. 1143. Mogontiaci.
C. Cassi]|us C. f. Cla. | Longinus ἢ Sav. mil. leg. | I. Adi. an.
XXX | stip. X. h. s. e. | h. f. c.

n. 32.
Bramb. 1146. Zahlbach (Mogont.).
Tit. Val. ..... | Mon[ta]n. | Sava[ria] m | il. leg. I. | Adiutr. [
ann. XXXI. | stip. XI. | h. s. 6. [ ἢ. c. e.
n. 33.
Bramb. 1288. Mogontiaci.

M. Aemilius | M. f. Cla. Fus| cus Sava. | mil. leg. I. ||
Adi. an. XXV. [stip. VIII. ἢ. s. e. | frater Ph. P. I.

n. 34.
Bramb. 1142. Mogontiaci.
Q. Attius | Q. £. Tro. Ru|fus Aequ. | mil. leg. I. ] Adi. an.
XXX. |stip. IX. h. s.j e. ἃ. f. c.

n. 39.
Bramb. 1144. in monasterio Dahlheim.
[l. ffidius | [l. £.] Trom. | [cle]mens ἢ [aeq]o mil. | [le]g. I.
Adi. | [v. an] XXX. stip. |. . . e. t. f. i.

n. 36.
Bramb. 1145. Zahlbach (Mogont.).
M. Marius | M. f. Tro. Ve|getus Aeq. | mil. leg. I. Adi.
an. XXXV. sgtip. | XV. ἢ. s. e. h. f. g.

n. 37.
Bramb. 1147. ibidem.
C. Vibius | C. f. Trom. | Severus ἢ Aequo mil. | leg. I. Adi.
ann. XXXV. | stip. XVI.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 111

n. 38.
Bramb. 1141. ibidem.
L. Appuleius | L. f. Sergia | Iadestinus | Iader. mil. | leg.
I. Adiut. | an. XXV. stip. [| VI. ἢ. s. e. ἢ. f. [6].

n. 39.
Bramb. 938. Weisenau.
C. An[t]onius | C. £. Cl. Rufus | Apro mil. leg. | I. Adi.
an. XXXI. st. | XVII. ἢ. s. e. ἢ. f. c.

n. 40.
'Becker,'Róm. Inschr. v. Mainz', 1. Naehtrag 140*. Mogontiaci..

M.|FRI- TIANO. ..[leg. 1. Adiut.]. . . . it annis . . .
elf xot Ber. 1l....9.fli...].....QVIN....
ell RES.

n. 41.

Becker, Róm. Inschr. v. Mainz , 2. Nachtrag 106*. Mogontiac]
. RI VLII | Sollius | Gallicanu[s] | leg. I. A. ..|» Val.

Fron 0. optio. eust. . . . . | d. d.
n. 42.
Brb. 1148. Mogontiaci.
2S. mib..... | adi |5t. ....
n. 483.
Bramb. 1666. Aurelia Aquensi.

Imp. Nerva Tra|[ian] pontif. max. | [le] g. I. Adi. leg.
XL C.
n. 44.
Westd. Zeitsehr. III. (1884) p. 237. (ef. supra p. 62.)
Imp. Nerva Tra[ian. Caes. Aug.] | pontif. max. [trib. pot . .
. p. p.] leg. I. Adi. leg. XI. Cl.

Latereuli singularum eenturiarum notis signati.
n. 45.
I. Bramb. 1093. Mogontiaci.
leg. I. Adi. | 7 D. Iun. Vejreeundi.
1I. Bramb. 1102.
leg. I. Adiut. | L. Flavi Pul|dentis.

112 Augustus Jünemann

III. Bramb. 1103.
leg. I. Adi. [7 Iun. Silvi[ani Vari.
IV. Bramb. 1104.
leg. I. Adi. | 7 //// Borei | Iu[v]ena[lis].
V. Bramb. 1105.
leg. I. Adi. [ Seioni Vere.
. VI. Bramb. 1286.
leg. I. Adi. | " Domiti | Prisci.
VII. Becker, "Róm. Inschr. von Mainz', 299".
leg. I. A. |» Vari Teuci.
VIII. Becker, *Róm. Insehr. von Mainz, 2. Naehtrag 2935.
leg. I. Ad. |» Claudi Buculi.
IX. Korrespbl. d. Westd. Zeitschr. VIII. (1889) p. 246
(— Cagnat, "l'année epigr. (1891) p. 25).
leg. I. Ad. | * L. Valeri | Modesti.

Tegulae.
n. 46.
I. Bramb. 829. Treviris.
LEG I VD
II. Bramb. 1377. Mogontiaci.

1. LEG-I Aj[dij ] 2. EG I ADI 3. LEG-I-AD 4. LEG-I-
(retrogr.) 5. LEG- I ADI 6. LEG-T ADI 7. LEG I AD,
LEGIAD.

III. Bramb. 1491. — Heddernheim.
1. LEG I ADI 2. LEG I AD
IV. Bramb. 1537. B Aquis Mattiacis.
1. LEG I ADI 2. LEG I ADI 3. LEG. I VD
V. Bramb. 1822. Tabernis.

1. LEG T ADI 2. LEG I ADIV
VI. Korrespbl. d. Westd. Zeitschr. V. (1886) p. 74
Gernsheim.

LEG I AD
VII. Berl. philol. Wochenschr. 1892. n. 6 (p. 161).
Νέδα prope ad opp. Hochst.
LEG I ADI.

De legione Romanorum 1. Adiutrice. 118

E. Tituli aetatis Daeleae.
n. 47.

III. 1004. Apuli.
Dominae et d. | pro salut. | imp. Nerva | Traiani | Caes.
Aug. | Ger. Daci. | L. Antonius ἢ Apollin[aris] vet. leg. I. Adi.
p. f. c.
n. 48.
IIL 1008. Apuli.
Fortunae | Aug. saer. et genilo canabensium | M. Silius |
Maximus | v[et.] leg. I. Ad. | p. f. magistras | primus in Can. |
d. d.] et Silia Ianuaria et Silus Firmianus.

Tegula.
n. 49.

III. 1628. loco incerto.
LEG XIII GE I ADI

F. Tituli aetatis Pannonieae.
I. In ipsis provinciis vel in vieinis exstantes.

1. Brigetionenses.

n. 90.
III. Suppl. 10992. Brigetione.
I. O. Μ.| οἱ [eon]dito[ri] | et fortunae | fortissimae | leg. I.
Adi. p. f£. S. [|t Sere Diogen]. .. ..
n. 51.
III. 43206. Brigetione.

D. M. | Q. Valerilo Candido | mil. leg. I. Ad. | Titius Can-
di|dus sig. pos.
n. 52.
III. Suppl. 11021. Brigetione.
D. M. | Aur. Plotiano mil. | leg. I. A. st. V. an. XXV.|
Aur. Iulius vet. et Aur.| Festina pare. vivi] f. c.
n. 93.
III. Suppl. 11036. Brigetione.

Val. Ursinus Ducenarius αἰ αἱ vixit ann. XXV. m. III.
Leipziger Studien. XVI. | 8

114 Augustus Jünemann

dies V. Aure[l. Firmilla filis quae vixit ann.| VIIL m. HL
dies V. et Fl. Firmus mil l|eg. 1. Ad. qui vixit ann. XV.
m. V. d[ies VII. Aurel. Ursicina fratr|i et filiae et coniugi
8uo ben|e merentibus sepu[l]erum [ faciendu[m e]Juravit vivit]e
feliees quibus est fortu|]na beata.

n. 54.

III. Suppl. 11003. Brigetione.
Sil. Dom. | Sp. Primitus | mil. 1. I. A. |v. s. l. m.

n. 55.
III. Suppl. 11026. Brigetione.
M. Iu. Iust. milit|abit sacro comitat|u Augustalis q. v.
a. XL. | et Maxentie con. eius | q. v. a. XXXV. Proclinu|s
mil. leg. p. A. sorori | [s]ue et e par ob m. po[|e sepul-
eru|[m fec.
n. 56.
III. Suppl. 11008. Brigetione.
Deo invineto | Ulpius Sabinus | miles legio|nis primae |
diutricis.
n. 57
II. 4300. Brigetione.
Deo Soli Alagabal. | Ammudati mil. leg. I. Ad. | bis p. f.
Cons /7//]/| | [Aere conla. solo de suo | temp. extr. Aemilianoj
et Aquil. cos.]

n. 58.
III. 4297. Brigetione.
Liber et Lib. | Augg. pro. sal | M. Aur. Teren. | vet. 1.
I. Ad. Aur. | Demophilus | libert. v. s. 1l. m. | impp. add.
n. Sev.

n. 99.
: 1I. 4311. Brigetione.
D. M.| et memoriae L. Antisti | Belliciani vet. leg. I.
Adiu|t. et Iuliae Proculae eius| Luci Antisti Bellicus | mil.
leg. II. Adiut. bf. cos. | et Bellieianus mil. leg. [ 38. exaetus off.
presi]dis parentibus carissim]is. f. c.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 115

n. 60.
III. 4312. Brigetione.
Aur. Adiutor | vet. leg. I. A. S. m. ἢ. [ m. q. v. ann. L. Mar]
cia Rufina con|unx et heres et Aur. | Vibius fil. f. c.
cf. arch.- epigr. Mitt. I. p. 151, pro Vibio τ Albius.

n. 61.
III. Suppl. 11030. Brigetione.
M. Munati|us M. f£. Coll. | Placidus Ie|onio veter. | leg. I.
Ad. p. f. | an. L. ἢ. s. e. T[e]r[t[ijus Abascan|tus Dmesic | patrono
be|ne merenti.
ef. arch.- epigr. Mitt. I. p. 153 v. 8: do[mo] M[olesie[us].

n. 62.
11. Suppl. 11024. Brigetione.
D. M. | Bononius ] Vitalis an. XL. | M. Aur. Ianuari|us vet.
leg.L Ad.p.f£]............ et Aelia Ingenua | marito
suo pien|tissimo posuer.
n. 63.
III. Suppl. 11035. Brigetione.

e th n Firmin. an. VI | L. Val. Longin. an. IIII | con. et.
fil. PH. s | L. Val. Longinus | vet. 1. L A. p. f. vivus et. s. f.

n. 64.
III. Suppl. 11002. Brigetione.
Silvano | Domest. | Iul. Fuscin|us vet. leg. | I. Ad. pr. se
et pr. su. v. 8. 1l. m.

n. 65.
III. Suppl. 11034. Brigetione.
D. M. | Epaphro | dito alumno | suo T. Statilius Solo | p. p.
leg. I. Ad. p. f. | et Portumia | Flora | Ἐπαφρόδειτε ἥρως |
χρηστὲ χαῖρε.
n. 66.
III. Suppl. 11031. Brigetione.
D. M. | L. Retonio Lucio q. p. p. leg. I. A.| qui vix. ann.
LXXVI. stip. LVIIL | Retoni Romanus et Saturnin. | et Lu-

eilla fili f. c.
8*

116 Augustus Jünemann

Y. 67.
III. 4321. Brigetione.
D. M. | C. Iul. C. [fi]] | Lupereo domo [ Sal. vet. ex dec. | alae
III. Thra. vixit | an. L C. Iul. Can|didanus b. leg. | leg. I. Adi.
p.] £.| nepos qui] et heres | avoneulo | pientissimo | f. c.

n. 68.
III. 4328. Brigetione.
D. M. | M. Ulp. Prisci | bf. legati leg. | I. Adi. stip. XXIL |
M. Iul. Vitalis | optio hastati | leg. eiusd || heres. f. c.

n. 69.
III. 4315. * Prigetione.
D. M. | Aeternae quieti et perpetuae | securitati M. Aur. q
Valenti 7 leg. I. A. | qui vix. ann. LIII. stip. XXXII. M. Aur.
Alexander | primipilaris fratri et Iulia Theodora || coniugi et
Aurelia Sosicratia et Valentina | patri pientissimo |] fac. cur.

n. 70.
III. Suppl. 11019. Brigetione.
D. M. | M. Aur. Emerito domo Sergi& Kar|nunto 7 leg. I.
Ad. Aurelia Maximinae | filia et Aelia Faustina uxor | here-
des | f. c.

n. 71.

IIT. 4285. Brigetione.
Apollin. | Daphnaeo | saeru | Cn. Curius | Lyeao 7 leg. I. Ad.
n. 72.

III. 4286. Brigetione.

nnn [Cn. Curius] | Lycao || 7 leg. I. Ad.
n. 79. |
III. Suppl. 10979. Brigetione.

L. O. M. | saer. | L. Albucius | Claud. | Albucianus | Miseno
Y leg. I. | Ad. p. f.
n. 74.
III. Suppl. 10983. Brigetione.
I. 0. M. | 6]. Claudianus | opt. leg. I. | Adi. v. s. 1.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 117

n. 75.
III. 4310. Brigetione.
Ae. Septimo opt. leg. 1. |[qu]i desideratus est| [ad flum.
M]aris. qui .vix .

ef. supra P 91.
n. 76.

III. Suppl. 11037. Brigetione.
D. M. | Valeriae Valerianae | quae vixit ann. LX. || Val.
Valerianus tes. | leg. I. Ad. et Val. | Valerina matri | duleis-
sime f. c.

n. 77.
III. 4313. Brigetione.
D. M. | M. Aur. Candido q. vet. ex | imag. leg. I. Adi. m. h.
m. Aelia | Mereatilla uxor et Aur. | Emeritus filius et here-
des | f. c.
n. 78.
III. 4298. Brigetione.
Mercurio | sacrum | ex viso M. Υ [8]. Marinus | vet. leg. I.
Ad. | p. £. ex sign. | dec. Bri. qui | magistrat | v. s. 1. m.

. ἢ, 79.
III. Suppl. 10994. Brigetione.
1. O. M. et Iunoni regine | pro salutem imperi | Cl. Eltia
et Cl. Citanus C. Felix m. pr. | Eleuther et M. Ovilia ΟἹ. Felicis
ma | Cl. Felicitas | et Erna Bass. | si[g]nfer le. I. | Cl. Titianus
Fla Vietor | mile le. I. | Cl. Crescentin || Cl. Cresces. | Cl. Maura |
liberta.

n. 80. '
III. 4306. Brigetione.
gjilvano | [si]lvestr. | /m. Maximus | sJig. leg. I. A. | v. s. 1. m.
n. 81.
n. Suppl. 11027. Brigetione.

M. D. | M. Iul. Proculo | vet. leg. I. Ad. mil. an. | XXVI.
eorni. trib. an. | XVI. vixit an. LXXX. Iul | [p]rimio aug. m.
Brig. | et Iul. Eutyches | [li]be[rti] et heredes | [et] Gellia Quin-
tilia | [co]niux bene mer. | f. cur.

118 . Augustus Jünemann

n. 82.
Hl. 4317. Brigetione.
Marinus stra. leg. | leg. I. Adi. fra. pientis|m. cura Aur.
Ma| oniugi et Ael. Sa . . .| ne et Ael. Sabinia . .|| ivus fecit.

n. 83.
uL Suppl. 10984. Brigetione.
I. O. M. pro salute d. n. | imp. Caes. M. Aur. Sever. | Alexandri
p. f. Aug. C. Iul. | Maximinus c. a. leg. I. A. Sev | templum vicalem
a solo| impendis suis cemento exstructum | ex voto restituit.

n. 84.
III. Suppl. 10988. Brigetione.
I. O. M. | Ulpius Celer[inus salarijarius leg. I. Adi. | p. f.
Antoni.
n. 85.
ΠΙ. Suppl. 141011. Brigetione.
Cl. Pusin|nio mil. leg. | I. Ad. et Aur. Eu]tyche sal. | leg.
8. 8. cum gulis. v. s. 1. m.
n. 86.
III. 4324. Brigetione.
D. M.| Septimio Caeser|no duplario | leg. I. Ad. stip. XX. ]
vixit an. XL | Caesern. Sabini|anus sig. leg. | I. Ad. ἢ} f. c.
n. 87.
III. Suppl. 10996. Brigetione.
a) in antica: I. O. M. | Iunon. [reg.] | matri Aur. Cin | s.
imm. leg. I. Ad. p. f. [maximin] | v. s. 1. m.
b) ?n lat. sinistro: Imp. Caes. [| [d. n. maxi|mino aug.] || et.
Afr. eos.
e) ἐπ lat. dextro: IIII. Kal. [ Ianuar. | d. d.
n. 88.
ΠῚ. Suppl. 11039. Brigetione.
. IRIVA .. | MELAI . . . || Troiani | Pitoniato | equiti ἢ
mil. leg. I. Adi. [ Arteia Exuperata | soror Adrivirus.
n. $9.
Arch.- -epigr. Mitt. XVI. p. 2 Brigetione.
Silvano | Silvest] ri Adilas Ter|tius peq| uarius | v. s. 1. m.

De legione Romanorum I. Adintrice. 119

n. 90. .
III. Suppl. 11017. Brigetione.
D. M. | et perpetuae securitati Aeli | Sabini [plecuari leg.
1. Ad. | Plotia Ulpia co|niugi | f. c.
n. 91.
III. Suppl. 11028. Brigetione.
D. M. Iulio Sereno m [1. le. p. Ad. st] i. XX. vi. | annos
XLVI. Iul. Rufina coniux || et Terentius | f. c. | e. p. u. 1. c. eius.
n. 92.
ΠῚ. Suppl. 11018. Brigetione.
l. antoni sa]binian | [cornicu]. leg. leg. | [i. ad. p. £. sev. q]ui
vix | [it annos| LII. dies XX. | [aurellia Aelia|[na coni]ugi
sibi | [ineompa]rabili | [faeie]ndum euf[ravit.

cf. n. 106.
n. 93.
"Arch. Értes; XI. p. 224. Brigetione.
" GENIO [ MENSB . » | //] G&- I- ADI| FP.
n. 94.
*" Arch.- epigr. Mitt. XIV. p. 132. Brigetione.
mil. leg. I. Adiu. ..
n. 95.
III. Suppl. 11041. Brigetione.
...l Ad]. XXVII...
n. 96.
III. 4351. Transdanuviana e regione Brigetionis.

D. [m.] | M. Fuficio M. fil. | Vel. Marcello | Aquil. | 7 leg. I.
Adi. p. f. | Ulpia Avita | coniu[x] | et Fuficia | Marcellina | filia |
h. f. [e]

n. 97. |

III. 4352. Transdanuviana e regione Brigetionis.

D. M. | C. Iul. Lo|n[g]us ve[t.] | leg. I. Ad. | Cl. Seeun|dinae
eloiugi et| sibi vivo | fecit.

n. 98.

III. 4271 (— 3396) cf. Suppl. 10962. . Adiai (prope Ssóny).

Aur. Candidae q. quae vixit annos | XXV. Sep. Priscus
eques leg. I. Ad. econ|iugi carissime | f. c.

120 Augustus Jünemann

n. 99.
III. Suppl. 11078. Kis -Igmánd.
D. M. | Capriae | Primigeniae | uxori pien|tissimae | Apu-
lonius Fi|r(m) v leg. (L.) Ad.
n. 100.
III. 4275. Tatae.
D. M. | Aeternae quieti et perpe|tuae securitati Aurel. Ae]
ternae eoniugi rarissimae | quae vixit ann. XXX. et Tib. Cl.
Ma|cedoni qui vixit ann. X. menses III. | et Cl. Iustinae quae
vixit ann. III. | menses VI. et Cl. Liguringe quae vi|xit ann.
I. menses VII. filis eius et Ulp. | Faventinae Tib. Cl. Valentinus
vet. e[x ca. leg. I. Ad. et coniugi et filis et soe|rui- karissi-
mis f. c.
n. 101.
III. Suppl. 10960. Tatae.
[i. o. m.] et conservato[ri] | pro salute | dd. nn. | Augg. ll
[m. u]lp. Fabia. |. . . rensis. |[rom]a. vet. | [7 leg.] I. Adiut. [
[ex volto. fecit. :

n. 102.
III. 4278. . prope Tatam.
D. M. | Val. Saturnino vet.|ex dup. alae I. Ulp. | Cont.
qui vixit an. L. et| Val. Sabino mil. leg. I. Ad.|stip. III.
vixit an. XXV. filio| Caes. Digna marito et filio | f. c.
ef. arch.-epigr. Mitt. I. p. 159.
n. 103.
III. 4279. ad Tatam.
Vietoria Verinae coniugi pientissimae | domu Foro Ha-
drianensi provincia | Germania inferiori vix. ann. XXX | Ae-
milius Deciminus medicus ordi| narius leg. I. Adi. maritus bene
meritae | fae. cur.

n. 104.
IIL Suppl. 10965. in vieo Kürnye (Adiai).
et perpetuae securita|ti in memoria Meti|li Valentini

quon|dam immag. leg. I. Adi. | Aurelia Maximina sibi et |
filio viva f. c.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 121

n. 105.
III. 4375. Arrabonae.
Iulio Paterno Ἐ q. sig. leg. I. Ad. stip. [| VI. qui vix. annos
XXIII qui est bell[o]| desiderat. et Iulio | Fusco mil. leg.
88. | stip. II. qui vix. annos| XXII. qui est bell. des. | Iulia
Fuscinilla ma]ter filis pientissimis.
n. 106.
III. Suppl. 11079. Arrabonae.
I. O. M.| Iunoni. Regin. [ Minervae Nep][tuno Libe | Patri [
Dianae ceterisq. | dibus. L. Anton. Sa]binianus cormi[c] | leg.
leg. I. Ad. p. f. S[ev.]|templum vetust[ate] | conlapsum fa |eiun-
dum eur. | eum. Aur[el. a]eliana | con[iuge].

Latereuli centuriarum.

n. 107. .
III. Suppl. 113406. Brigetione.
LEG I ADIV | ANTO MAXIMI
n. 108.
Arch. epigr. Mitt. XIV. p. 135. Brigetione.
LEGIADIVT | ANTOMAX-? | ALERFCFEAP //
n. 109.
II] Suppl. 11347. Brigetione.

a) LEG I ADi | BOMMI. TR.
c) (DEG I AD | (bOMMI-F
d) f) LEG-I-ADIVTR | BOMMI-F

b) e) LEG I AD | BOMI CRESC
n. 110

III. Suppl. 11348. Brigetione.
LEG I ADIV|T ELAS MACRF -
n. 111.
a) Arch.-epigr. Mitt. I. p. 151. Brigetione.
LEGIADI |] LVPICINI- TRIB
b) III. 3767 hi. Brigetione.
LVPICINI-TRIB .
6) Arch.-epigr. Mitt. I. p. 150. Arrabonae.

LEG-I-AD| LVPICI ....

122 Augustus Jünemann

Tegulae.
n. 112. Brigetione.

a) III. 4655 abo, arch.-epigr. Mitt. XIV. p. 135: LEGIAD (etiam
Arrabonae rep.) arch.-epigr. Mitt. XIV. p. 135: LEG-I-AD
b) III. 4655 o, arch.-epigr. Mitt. III. p. 147: LEGIADI
arch.-epigr. Mitt. III. p. 147: LEGIADI retrogr.
e) III. 4655 dp, arch.-epigr. Mitt. XIV. p. 135: LEGIADPF
arch.-epigr. Mitt. XIV. p. 135: LEGIADPF retrogr.
d) III. 4655 enq, arch.-epigr. Mitt. XIV. p. 135: LEG-I-A.P-F
(etiam Tatae rep.)
e) III. 4655 f LEG-I-AD.-P
f) » hir LEG I ADI-P.F ANT
δ) » k LEGI ADIV | ANTO[nilN[ian|

2. Aliis locis Pannonicis exstantes.
n. 113. . Pann. sup.
III. Suppl. 11221. Carnunti.
D. M.| Sexto Gellio| Urbico mil.|leg. I. Adiut. [ chor.
VI. natio|ne Cilix vix.|an. XXXIII. mil.|an. XVI. Gellia ἢ
Niea. f£. patro [//0///]]!
n. 114.
III. Suppl. 11222. Carnunti.
C. Iul. Valenti vet. leg. I. Ad. an. | LVII. et Iuliae Iullae
eoni.|eius an. XXXVI. et Iul. Valen|tinae filiae eorum an.
XXX. | et Iul. Cassiano. an . . C. Iul | Praetorinus / par[enti]bus
et sorori c[arissimis] | fecit.
n. 115.
IIL 11240. - Carnunti.
. .. . l. I. Adiutrie. [ bf. consular. | vixi. anos | XXXX.
stip. | XXII. M. Ulpin. | Artlaus. fra|ter et heres pie ....
n. 116.
III. 4462. Carnunti.
D. M. | C. Campa|[niano fr. | leg. I. Adiu. [ vix. ano | XXXIII.
8& XV. | Ael. Capit[o]|lina coni. | pientism. | fecit.
(Editor adnotavit: "Vide ne sit Brigetionensis potius
quam Camnuntina.')

De legione. Romanorum I. Adiutrice. 133

n. 117. : Pann. sup.
III. 4489. Carnunti.
G. Victor. Urso | vet. leg. I. Adiut. | Iul. Hispani[llae] | eon-
iugi eius ipsi] sibi faciendum curaverunt.
(Editor: "haee quoque Brigetionensis potius est

quam Carnuntina.")
n. 118. Pann. sup.

III. Suppl. 10956. Mursellae.
D. M. M. Aur. | Castinus mil. 1. L| Ad. v. f. s. et ΕἸ.
Di|gne eo[n]i. pie an. XXX. οἱ Au. Castiniano f. an...]et
Au Anl[ilete. f. an... et| Au. Maximo f. an.

n. 119. Pann. sup.

III. 4191. Savariae.
L. Val. L. fil. Cl. Cens|orinus dec. c. C. S. item [ vet. leg.
I. Ad. ex bf. cos.|an. v. f. s. et Flaviae Inse[quentinae coni.
an. LX et Valleris Censoriniano ai. | Florentino an. Venerio[]an.
Veterano an. et Cen|sorinillae an. filis item[que] | lib. lib. suis.

n. 120. Pann. sup.
III. 4231. inter Savariam et Searbantiam.
Aur. Cupitae an. | XXII. et Aur. Caes. ano | ulae an. VIII.
Aur. Cupi[t]jus ve. ex | aquil. l. I. Ad. et Val. Iuliae | flis
miserables parentes et| Aur Attulae mtri Cupiti et Aur [| Victori
filio vive|nti et Aureliae Lupulae | nur. f. c.

n. 121. Pann. sup.
III. 4129. ad lacum Pelsonem.

[ 0. M. | Flavius [| Atticia]nus mi|les leg. I. | Ad. v. 8. 1. m.

n. 122. Pann. sup.
III. 4148. inter Poetovionem et Savariam.

C. Iulius | Severinus | vet. leg. I. Adiut.| viv. fecit sibi
et | Straboniae Victo|rinae coniugi pient]issimae annor. XXX. |
et C. Vlpio Licinio | amieo optimo.

n. 123. Pann. sup.

III. 3902. Municipium Latobieorum. :

I. O. M. [ C. Noveti|us Restitu|tus vet. leg. | I. Adi. ex b

cos. | v. s.

124 Augustus Jünemann

Tegulae.

n. 124. Pann. sup.
8) Eph. epigr. II. 913 ab: LEGIVDE Carnunti
b) Eph. epigr. II. 913 c, arch.-epigr. Mitt. I. p. 143:

LEGIVD »

c) Eph. epigr. II. 913 d: LEGIVDI »
d) III. Suppl. 11345 g: LEG -I-A.P-F »
e) » » ἢ: LEG I ADPF »
f) » i LEG | ADPF »
g) III. 4699: TEGIVDI: »

n. 125. Pann. inf.

III. 3660. Crumeri.
TEE et perpetuae see[uritati] | Aur. Satull / / / mil. leg. |

I. Adi. // vixit annis XX [ IIII. stip. VI. ineursu hostis Daciae
decidit et Aur. Sat[ullo q[ui| vixit annis XIII | Aur. Acutus
mil. leg. I. Ad. pat.| filis bene merentibus posuit.

n. 120. Pann. inf.
III. 3557. Aquinci.
D. M. | Memoriae quondam || Q. Numitori Felicis 7 leg. I.
Adi.|p. f. vixit annis LX. stip. XL.| Aelia Sabina coniugi]
pientissimo f. c. |

n. 127. Pann. inf.
III. 3531. Aquinci.
D. M. | Ael. Messorine | q. vix. ann. II. m | IIII. dies XV. |
Ael. Messius imm. leg.| I. Ad. et Aur. Tacita | filie pientissi-
mae | posuerunt.

. m. 198. Pann. inf.
III. Suppl. 10512. Aquinci.
C. Iu[lio M. Men[ilaeo mil. leg.| I. Ad. stip. XXII. | et
Fla. Gemelle | coniugi eius Iul. | Ampliatus lib. patronis bene
melrentibus et Iul] Maximus mil. leg. II. Adi.

n. 129. Pann. inf.
Arch. Értes. X. p. 148. Budae.
I. O. M. | Lucretius | Priscus | vet. leg. I. | Adi. v. s. 1.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 125

n. 130. Pann. inf.
III. Suppl. 10299. Lussonii.
L. Sep. Tatulo vet. ex optone coh. [| I. Traecu. Germ. ...
et Aurel.| Verina coiux L. Aurl. qui [ et Sep. Constans filius
mil. | coh. ss. Aur. qui et Septi. | Constantinus fil. m. leg. I Ad. |
Aur. qui et Sep. Victorinus fl. Aur. q. | et Sep. Verinus fl. Aur.
q. et S emil. fl. Mereceusa | mater vix. an. LXX. vivis fec.

n. 131. Pann. inf.
III. Suppl. 10316. Intercisae.
Marcus Aurel. Deisan domo | Hemesa vet. exs. [e]or trib.
eoh. X. Hem. | vivus sibi et viven]tibus Aurelis | Monimo strat. |
et Regilliano libr. |leg. leg. I. Adi. fili | posuit | et Aur. Abigeneo
q. V. ann. XVII. m. X. [d.] XVII. | et Aur Prisciano m. leg. II.
Ad. nepoti q. v. a.
n. 132. Pann. inf.
III. 3259. Opovae.
D. M. | M. Ulp. Tito | Sirmi ] Y leg I Adi. p. f. 7 leg XIV
6. M. V. 1 leg V M.

Tegulae.

n. 133. Pann. inf.
III. Suppl. 11345. à) LEG - I- AD Gran.
"o n» , b) LEG- I- ADI
» n , A 6c) LEG-I- AD Duna - Pentele.
» ? , 4d)LEG.I.A-P.F
» » ͵) e) LEG- I- ADI- P F- ANT
n ? n f) LEG- I- A- P.F Pussta Foveny.

3. In Dacia.

n. 134.

III. 981. Apuli.

Aesculapio et | Hygiae Tib. Cl. | Valerianus 7 | leg. XIII.
G. et [leg.] | I. Aitricis | voto p.

4. In Norico.
n. 135.

III. 4787. Viruni.
I. O. M. | sacer. | C. Masculinus | Masculus | Υ leg. I. Ad. fr.

126 Augustus Jünemann

5. In Delmatia.

n. 1306.
III. 1907. Novis.
I. O. M. sa[er.] | C. Atilius Gen // || mil. leg. XIII. | [ge]m. leg.
LAd.]..... b. cos. | [v] s. 1. m.
n. 137.
III. 1909. Novis.

I. O. M. | et G. M. N. [/ Caelius | [s]aturninus | b. f. cos. leg.
I. Ad. p. f. [ [i]m[p. l.] Septimio Severo | Aug. bis [cos]
n. 138.
III. 1910. | Novis.
I. O. Mj et 6. M. N. | G. Vib. Pomp. Ija]|nu[a]rius | b. f. cos.
leg. | I. Adi. v. 5. 1. m. | II viris q. q. Aurr | Maximo. et. Anneo.
n. 139.
III. 3161. loco incerto.

M. Carmeius | Maximus. bf. | cos. I. Adi | p. f. p[ro salute ἢ
imp] n. v. s. 1. m. [ d. n. [Philipplo Aug. | et Titiano | cos.

n. 140.

III. 2823. Burni.
I. O. M. | C. Vib. Iuliajnus miles leg. | I. Adiutr. fec[it].
n. 141.

III. Suppl. II. 8752. Salonis.

Octavae Carae domin. | et tecusae rarissimae summ. |
sanetim et benignitatis femin. | coniugi Saloni Sabiniani vet. |
ex cornic. cos. leg. I. Adi. signo | Seamatieor. eum quo con-
eo[r][diter vixit ann. XXX ob merita | Ulpius Asclepius con
0.2. X. P.

n. 142.
III. 1790 — III. 6362. Naronae.
Templum Liberi| patris et Liberae vetus|tate dilabsum
restituit | coh. I. B[e]lg. adiectis por|ticibus curam agente | [t]l.
Victore * leg. I. Ad. p. | f. Severo et Pompeiano || II cos.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 127

6. In Thracia.
n. 143.

III. Suppl. 7396. Heracleae.
D. M. | Aur. Marcellus mil. leg. I. | Adiutri. coh. VI. st. V.
ann. | XXX. militavit ann. VI. Ael. | Iustinus et Aur. Taurus

et | Sep. Sabinianus heredes pos|uerunt benemerenti MEX //

II. Tituli alibi exstantes.

1. Tituli positi militibus aut ἃ militibus legionis I.
Adiutricis, cum adhuc in ea stipendia facerent.
n. 144. Asia.

IIT. 433. Ephesi.

D. M. | Cornelio Florin. | frumentario leg. X. Geminae |
Elpinius Festianus | frumentarius leg. I. Adiutricis | agens curam
earceris in memoriae causam | contubernali carissimo.

n. 145. Syria.
III. Suppl. 6706. Cyrrhi.
Respe[e]to P[o]l | Tev. sign. leg. | [i] Ad. p. £ an. XXXVII. |
gtip. XVII. Ser. |

n. 146.
III. 196. Syriae incertae.
D. M. | Ael. Valeriano bf. trib. [ leg. I. Adi. |] stip. XVIII
vixit | ann. XXXVIII Iul. Oratia|nus bf. trib. leg. eius|dem
secundus heres | et collega bene merenti | titulum statuendum ||
euravit id[ib]jus oeto|br. Arriano et Papo cos.

n. 147.
VI. 3600. : Romae.
D. M.| L. Iulius Priscus | miles leg. I. Adiut[r.] | mesor.
agrari[us].
n. 148.
. VI. 3332. Romae.

D. M. | M. T. Faricius Atto fr. | leg. I. Adiutrices Car |tinio -
grato fr. | leg. X. Gem. colle || b. m. f.

128 Augustus Jünemann

n. 149.
V. 892. Aquileiae.
D. M. | Aur. Clariano | Aur. Maximianus | m. leg. primes ||
Atiu[tric. p]os | fra[tri caris] simo|nat . . . . N[F]|E] RIO [re... .]
MAR[VIC....)IANOJAN . .. . XVIII.
n. 150.
V. 894. Aquileiae.
Aurelius Domitianus | bene. leg. I. | A[t]. vixit | an. XXXX.
milit|avit an. | XX. accepit missionem.

n. 151. Mauretania.
VIII. 9376. Caesareae.
D. M. | C. Cuso|nius Vi|ator mi[les leg. | I. Adiutr. | na-
tion. | Pan. vix. [ an. XXVIII. mi.

n. 152. Mauretania.
Eph. epigr. V. 1003. Caesareae.
D. M. | C. Val. Bassus mil. | leg. I. Ad. stip. XIX. vix. [ an.
XL. her. b. m. f.
n. 153. Prov. proconsularis.
VHI. Suppl. 12877. — Bér-el-Djebana (prope Carthaginem).
D. M. S. [| Iulius Felix | m. leg. I. Aiutricis | pius. v. a. LV.
m. X. | h. s. e.
2. Tituli positi veteranis.

n. 154. Bithynia.
III. 343. | Prusae.
M. Lucretius Proclus Veteranus | legionis 2£ózutri plus lent ||
vix. annos LIL ἢ
- n. 155.
V. 888. | Aquileiae.

M. Antonio | M. filio | vet. leg. I. Adi. |T. Flavius T. f. Vel
Vettianus | iIII. vir. aq.

n. 156.
V. 4123. inter Cremonam et Brixam.
L. Geminius | Maximus | vet. leg. pr. Adiutr. p. f. | sibi et ἢ
L. Geminino || Castori lib.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 129

8. Primi ordines et centuriones, qui in titulis
ubicumque repertis memorantur.

n. 157. Germ. sup.
Bramb. 1752. Aschaffenburg", vel potius Stockstadt,

I. O. M. [ Dolicheno in ho|nor. d. d. P. Ferasi|us Cl. Avitus
Savari|a 7 leg. VIII. Aug. p. f. co | ex aquilifero leg. | I. Adiu-
trieis pro 86 [ et suis v. s. 1. 1. m | Aproniano || et Bradua cos.

n. 158. Germ. sup.

Westd. Zeitschr. V (1886) p. 349 (frg.) Stockstadt.

Mercurio | P. Ferasius Cl. | Avitus Savar. 7 | leg. VIII. Aug.
p. f. eo ex | aquilifero leg. I. | et [6. ael.] Masu][rinu]s bf. cos. |
Apronian et [ Bradua cos. | v. 8. 1. 1. m.

n. 159. Germ. sup.

Bramb. 1620. Alpirsbach.

Abnobae | Q. Antonius [ Silo . leg. I. A |diutrieis et | leg.
II. Adiutri|cis et leg. ΠῚ. Aug. | et leg. iiii F. f. | et leg. XI. C.
p. ἢ | et leg. XXII. p. ἢ d. | v. 8. 1. 1. m.

n. 160. Galatia.

III. 265. Ancyrae.

D. M. | Fl. Audacis 7 ] leg. I. Adiutric. | nat. Germanic. |
vixit annis L. | mens. III. diebus | IIII. Iulius Fortu|natus col-
lega | et procur. eius [ amico optimo.

n. 161. Prov. Tarraconensis.

II. 4147. Tarracone.

M. Aur. M. f. Pap. Lucil[l]o Poetovione | ex singularib. imp.
Y leg. I. | Adiut. leg. II. Tr. leg. VIII. Aug. | leg. XIV. Gemiln].
leg. VII. Cl. | leg. VII. Gemi. hast. pr. | annorum LX. stipen-
diorum XXXX. | Ulpia Iuventina | uxor et heres mari|to pien-
tissimo | et indulgentissi| mo faciendum curavit.

n. 162. Tarraconensis.

II. 4463. Aesone.

C. Iulio Gal. | Lepido Iesson. | p. p. centur. leg. XIII. | Gem.
p. f. 7 leg. I. Adiut. | 7 leg. X. G. p. £. | [. leg.] XX. V. V. [7.leg.
vii] | ge]m p. f. | adlecto in numerum || decurion. ab ordine | Bar-

Leipziger Studien. XVI. 9

182 Augustus Jünemann

n. 173.

VIII. 2788. Lambaese.

D. M. | Aelio Restut]o 7 leg. I. [a]diut|ricis 7 leg. III.
Aug. | fili fece[r vix] anis XXXXX.

n. 174. Prov. procons.

VIII. Suppl. 15872. Siecae.

Q. Iulio C. f. Quir. | Aquilae| equo publico | adleeto in
quinq.| decurias 7 leg. 1. Adiu]trieis 7 leg. XXX. Ulpi[ae
Vietricis 7 leg. X. | Fretensis | Iulius Fidus Aquila | fratri optimo
decreto | ordinis posuit p. p|remissa.

n. 175. Byzacena.

VIII. 217. Cilli (in mausoleo Petroniorum).

[m. petronius fortunatus] / / / / / / | | militavit L. annis IV. in.
leg. III. Aug. | librar. tesser. optio signifer | factus ex suffragio
leg. IV . . .| militavit 7» leg. II. Ital. leg. VIL. . | 7 leg. I.
Min. 7 leg. X. Gem. » leg. 1... .| leg. IIl. Aug. 7 leg.
III. Gal. 7 leg. XXX. Ulp.|» leg. VI. Vic. 7 leg. III. Cyr.
7 leg. XV. Apol. | Ὑ leg. II. Par. Ὑ leg. I. Adiutricis | consecutus
ob virtutem in| expeditionem Parthicam | coronam muralem
vallarem | torques et phaleras agit in| diem operis perfecti
annos LXXX | sibi et|| Claudiae Marciae Capitolinae || coniugi
earissimae quae agit| in diem operis perfecti | annos LXV et |
M Petronio Fortunato filio | militavit ann. VI. 7 leg. XXII.
Primig | 7 leg. II. Aug. vixit. ann. XXXV | cui Fortunatus et
Marcia parentes | carissimo memoriam fecerunt.

n. 176.

IX. 3920. . Albae.

C [leg] 1. Adiutr. p. £ ....]..... IC- ΟΥ̓Β. CIVI-
TA ....

n. 177.

V. 954, | Aquileiae.
Vexillat. | leg. I. et. II. | Adiutrioc. |
n. 178. Pann. inf.

III. 3524. in Buda vetere.

Sehola Speculatorum | legionum I. et II. Adiutricium | pia-

De legione Romanorum I. Adiutrice. : 188

rum fidelium Severinar.| refecta per eosdem quorum | nomina
infra seripta sunt dedi|caute Fl. Aeliano leg. Aug. pr. pr.
Kal.| Octob. Modesto et Probo cos. |] Ael. Optatus Ael. Can-
didus Maer. | Sabinianus Iul. Secundianus Iul. | Emeritus Cass.
Fuscinus [ul. | Probinus Ael. Urbanus Pub. Martinus | Val.
Festus Iul. Alexander Fl. Emeritus | Val. Clementinus Iul.
Priscianus Ver. | Verissimus Iul. Ingenuus Iul. Celerinus | Iun.
Adiutor Aur. Lupus Fl. Celsinus | Curante Aur. Pertinace fru-
mentario.

n. 179.

Viestnik hratskoga Arekeologiékoga Druzta god. XIV. p. 34.
Vinkoveima.

D. M.| M. Herennius | Tromentina Valenti | Sa(l)ona evo-
eato | leg. XI. Cl. Ὑ leg. eiusd. | 7 leg. I. Adi. 1 leg. II. Adi. | .
7leg. XV. Apol. » leg iteru| I. Adi. 7 leg //// Fl. coh V |
IST. post. stip LV [ vixit annis LXXV | M. Herennius Helius |
libertus et heres | patrono b. m. f. c. | h. m. h. n. s.

Infra effigies ectypa cum duabus aliis imaginibus.

Nummi.
n. 180.
I. Eckhel, Doctr. num. VII 168, Cohen, 'Monnaies impér.
IV. 256 (sub Septimio Severo).
LEG I- ADIVT . TR. P. COS.
II. 4) Cohen 1. 1. V. 443 (sub Gallieno).
LEG I ADIVPVF
b) Cohen ibid. 446. 451.
LEG I ADI VI P VIF

c) Cohen ibid. 452.
LEG I ADI VII P VII F.

ef. Kolb, "Wiener Numismat. Zeitschr. V. p. 65.

III. Tituli, qui, quamquam legionis nomen non exhibent,
sine dubio ad eam referendi sunt.
n. 181. Pann. sup.
III. Suppl. 10997. Brigetione.
Minervae | Aug. sacr. | schola tu|bieinum | ex voto pos |
Imp. d. n. Alexan|dro III. et Dione cos.

184 . Augustus Jünemann

n. 182. Pann. sup.
III. 4452. Carnunti.
Imp. Caes. | M. Aur. Antonino | pio felici | August. | Part.
Max. Britt. Max. | pontif. max. trib. pot. | XVI. imp. II. cos. III.
desig. | ΠΗ. p. p. pro. cos. [ cornieulari | commentarienses ||
speculatores | legionum III. | Antoninianar. | P. s. devotissimi [|
numini eius . ..

Sequuntur nomina corniculariorum trium, commen-
tariensium item trium, speculatorum triginta.

Addenda.

Haec dissertatio elarissimorum philosophorum ordini Lip-
siensi iam proposita erat, eum Aemilius Ritterling duas com-
mentationes in lucem edidit!), quae ad eandem rem, quam
traetavi, spectant. In altera quidem eommentatione, quae in-
seribitur "Zur Geschichte der legio I. Adiutrix', vir doctus
hane legionem inter annos 70. et 86. (vel 88.) in Germania
castra habuisse comprobare studet. Sed cum hae in quaestione
diiudicanda, quando legio in Germaniam venerit, eodem funda-
mento, quo Domaszewskius, utatur ratus omnes illos milites
legionis I. Adiutrieis, quorum cippi sepulerales Mogontiaci
prostant, e elasse oriundos esse, quam sententiam iam supra
p.25 sqq. refutare conatus sum, nihil habeo, quod bac in re
plura verba eontra Aemilium Ritterling faciam.

Tum in altera disputatione 'de seditione Antonii Saturnini?
conscripta contendit vir doctus et L. Appium Norbanum Maxi-
mum, qui Ántonium devicit, fuisse legatum Germaniae inferioris
et pugnam, qua seditio exstineta est, commissam esse ad in-
feriorem Rhenum, in ea regione Germaniae inferioris, quae
Sita sit inter Bonnam et Mogontiaeum, "fortasse prope ad

1) cf. "Westd. Zeitschr. XII. (1893) fasc. 2. p. 106—120 et fasc. 3.
p. 203—242.

De legione Romanorum I. Adiutrice. 135

oppidum Zemagen'. At Appium Norbanum anno 89. Ger-
maniae inferiori praesedisse iam propterea concedere non
possum, quod ad cursum honorum eius viri non quadrat (cf.
supra p. 52 et 53). Atque quomodo legatum Germaniae in-
ferioris tam brevi tempore, quod intercedebat inter seditionem
ortam et sedatam, totum suae provinciae exercitum, legionarios
auxiliarios elassiarios, tam celeriter hieme in meridionalem
partem provinciae coegisse putas, ut eum Antonio, qui ut
milites inferioris provinciae vi et armis sibi adiungeret, pro-
fectus esse dicitur, non ita procul a Mogontiaco confligeret?
Nonne inferior exercitus fidem et sacramentum Domitiano
servare potuit, cum arma contra Ántonium non ferret? Sed
longum est omnes hic causas et rationes afferre, quibus sen-
tentiam Aemilii Ritterling veram non esse demonstrari potest
(ef. p. 50 8qq.); alio autem loco fortasse argumenta viri docti
accuratius examinare atque refutare mihi licebit.

Quae supra p. 82—87 de illa expeditione disserui, quam Pio
imperante legionum Illyricarum et Germanicarum vexillationes
coniunctae eum auxiliariis suis in Mauretaniam Caesariensem
Susceeperunt, ea luculentissime comprobantur et illustrantur
diplomate nuperrime Brigetione reperto!), quod datum est anno
150. Vietori Azalo, equiti alae I. Hispanorum Aravacorum.

KExtrinsecus: tabella prior.

Imp. Caesar divi [Had]ri[ani] f. divi T[raiani] | Parthic.
nep. divi Nervae [pro]nep. T. [Aelius Ha[d]ri[a]nus Antoninus
Aug. Pius [pont.] max. | [tri.] pot. XIII. imp. II. eos. IV. p. [p.] |
equitib. qui militaverun[t iln alis V. [quae] | appell. I. Hispanor.
Arav[a]eo[r. et III. Aug.] | Thrae. sagitt. quae sunt [i]n [PJann.
su[pje[rio]|r. sub Claudio Maximo item I. Fla[via] | Britann.
miliaria e. R. et I. Thrace. veter. sag[it.] | et I. Aug. Itureor.
sagit. quae sunt in Pa[nn.] | inferior. sub Cominio Secundo
quin(is] | et vicenis plurib. stip. emer. d[i]m[iss.] h[o]|nest. miss.

1) cf. arch -epigr. Mitt. XVI. p. 230 sqq.

186 Augustus Jünemann

per Poreium Vetus[tinjJum | proc. cum essent in expedition.
Maure | tan. Caesariens. quor. nomin. subscript. | sunt civit.
Roman. qui eor. non hab. dedit | et conub. cum uxor: quas
tunc habuiss.| eum est civit. is data aut cum is quas || post.
dux. dumtaxat singul. | K. Aug. | M. Cassio Apollinare | M.
Petronio Mamertino cos. | Alae I. Hispan. Aravaeor. | ex gre-
gale || Victori Liecae f. Azalo | descript. et recognit. ex tabula

ae| rea quae fixa est Romae in muro || pos. templ. divi Aug.
ad Minervam. ]
tabella posterior.

Sequuntur nomina septem testium.
Intus : tabella prior.

Imp. Caes. divi Hadriani f. divi Traian. Part. | nep. divi
Ner. pron. T. Aelius Hadrianus | Antoninus Aug. Pius pon.
max. tri. | pot. XIIL imp. II. cos. IV. p. p. [ equit. qui milit.
in ali. V. quae sunt in | Pann. utra(s)q. XXV. plu. sti. eme.
dim. hon. | mis. per Poreium Vetustinum quor. | [n]om. subser.
sunt eiv. Rom. qui eo non | [ha]b. dedit et con. cum ux. qua.
[t]un. hab. | [cu]m est civ. is dat. aut cu. is qu. pos. dux. ||
[d]umtax. singu. tabella posterior.

K. Aug. | [A]pollinare et Mamertino cos. | [Al.] I. Ara-
vacor. | ex gregale | [V]ietori Liccai f. Azalo.

Quo in diplomate diserte memoriae proditum est quinque
alas, duas superioris et tres inferioris Pannoniae, vel potius
vexillationes earum fuisse 'in expeditione Mauretaniae Caesa-
riensis' eamque ob eausam veteranos illarum alarum stipendiis
emeritis per Poreium Vetustinum procuratorem Mauretaniae
dimissos esse. Nomina autem alarum sunt haec: I. Hispanorum
Aravaeorum ef III. Augusta Thracum sagittariorum, quae in
Pannonia superiore tendebant; I. Flavia Britannica miliaria
c. R. et I. Thracum veteranorum sagittariorum et I. Augusta
Itureorum sagittariorum 1), quae in Pannonia inferiore erant.

1) Cum iam constet alam I. Augustam Ituraeorum tum in Maure-
tania fuisse, fortasse etiam cognovimus, quo tempore et qua de causa

De legione Romanorum I. Adiutrice. 187

Praeterea alarum Illyricarum, ex quibus in Mauretania veterani
fortasse dimissi non sunt, huie expeditioni interfuisse alam I. .
Ulpiam Contariorum Pannoniae superioris et alam Britannieam
veteranam (Ὁ) Pannoniae inferioris (VIII. 9764) supra p. 86
statuimus.)

Deinde cum ex numero XIII. tribuniciae potestati adscripto
annus diplomatis eruatur (— a. 150. p. Chr. n), etiam tempus
ilius expeditionis accuratius definire possumus. Etenim cum
alarum Illyriearum, quarum vexillationes tum in Mauretania
Caesariensi versabantur, veterani medio anno 150. honestam
missionem aeciperent, Romani eodem anno Mauros iam ita
devicisse atque e finibus suis depulisse videntur, ut ab eorum
incursionibus hanc provinciam tutam redderent. Per duos autem
vel tres annos Romanorum copias contra seditiosos hostes pugna-
visse crediderim, praesertim cum Mauros totam septentrionalem
partem Africae tum invasisse memoriae proditum sit. Ergo
Mauros circa annos 147/148. in Mauretaniam penetravisse puto
itaque eodem tempore vexillationes exercitus Illyrici et Ger-
manici eo missae sunt. Ád quam sententiam optime quadrant
ea, quae Porcius Vetustinus procurator ad L. Novium Crispinum
Seripsit, quem annis 147/149. legatum legionis III. Augustae
fuisse et Nonium Donatum libratorem procuratore provinciae
finitimae ad euniculum ducendum misisse constat. Verba autem
in titulo VIII. 2728 servata sunt haec: Etideo, quamquam
tempore urguerer et Caesaream festinarem, tamen
Saldas exeucurri e£ aquae ductum bene inchoatum, sed magni
operis inspexi et quod absolvi sine curam Noni Donati non
potest, qui it simul diligenter et fideliter tractavit.

vexillatio eius alae Romam venerit, quae ibi aram Iovi dedicavit (cf. Cicho-
rius, Paulys Real-Encycl.' I* p. 1250). Ex castris enim, quae consueverant,
et e provincia sua missi et profecti in itinere Romae constiterunt, ut inde
navibus in Africam transveherentur.

1) Testimonio similiter certo caremus, quo demonstratur alam Afrorum
Germaniae inferioris (VIII. 9657) bello contra Mauros gesto implicatam
fuisse. — Ceterum haud scio an ala Britannica eadem sit atque ala I.
Britannic& miliaria, quae in diplomate memoratur.

188 Augustus Jünemann — De legione Romanorum I. Adiutrice.

Attamen quamdiu illae vexillationes in Mauretania versatae
.Sint, non constat. Anno autem 150. contra Mauros iam ita
debellatum erat, ut veterani earum copiarum, quae auxilio
arcessitae erant, dimitti possent. Quare eas non ita multo
post annum 150. Africam reliquisse equidem persuasum habeo.
Certe anno 154. tres illae alae Pannoniae superioris, quas
supra nominavi, rursus coniunctae in diplomate LXV. Vindo-
bonensi nominantur.

Eodem tempore vexillationes auxilium etiam in Maure-
taniam Tingitanam missas esse, quibus 'T. Varius Clemens prae-
fuit, demonstratur huius viri titulis III. 5211— 5216, in quibus
Varius Clemens praefectus auxiliariorum tempore expeditionis
in Mauretaniam Tingitanam (ex Hispania) missorum' appel-
latur. Átque re vera eam quoque expeditionem annis 148.—150.
(non aetati Marci, ut supra p. 87. adn. 2 errore adductus puta-
bam) tribuendam esse teste iterum uti licet titulo VIII. 2728,
in quo etiam epistula Varii Clementis procuratoris Valerio
Etrusco legato misso exstat. Nam cum Valerius anno 152.
legatus legionis III. Augustae esset, eo anno Varium Clementem
iam procuratorem Mauretaniae Caesariensis fuisse sequitur.
Antea autem provinciis Lusitaniae et Ciliciae praesidebat atque
praefectus erat equitum alae Britannicae miliariae. Quae cum
ita sint, si eum singulis illis muneribus per singulos quoque
annos funetum esse coneludimus, non post annum 149. prae-
fectus auxiliariorum in Mauretaniam Tingitanam missorum
exstitit.

CORRIGENDA.

p. 84. v. 23. pro ea fere aetate scribendum paulo post.

p. 88. v. 6. pro 160. corrigas 169.

p. 91. v. 12. pro id quod non nisi ad id tempus legas id quod fortasse
ad id ipsum tempus.

p. 92. v. 8. pro in. Buda vetere lege Budapesti.

TABULA ΑΒΘΟΌΝΕΝΤΙ.

CAPUT I.

De origine et nominibus legionis I. Adiutricis .
$ 1. de origine legionis .
$ 2. de nominibus numeroque legionis .
8 3. de origine militum legionis

CAPUT II.

De legione I. Adiutrice in Italia et in Hispania versante .
$ 1. quas res legio annis 68. et 69. in Italia gesserit.
$ 2. quamdiu legio in Hispania morata sit

CAPUT III.

De legione I. Adiutrice in Germania versante .
8 1. quo tempore legio in Germaniam translata sit et quam-
diu ibi tetenderit . .
Α. de seditione Antoniana quaeritur:
8) quo anno et quo loco orta sit .
b) quae legiones scelerum participes fuerint .
c) quo loco decertatum sit . .
. de Appio Norbano . . .
. de altero bello Chattico (anno 89)

e d»

δ HE cog

. quomodo Domitianus in legiones XIV. et XXI. con-

suluerit

. de tegulis in vico Mirebeau reperüs. .
. de titulo legionis n. 43 . .
e castris legionis

de bellis, quibus legio interfuit .

140 Tabula argumenti.

CAPUT IV. »u.
De legione I. Adiutrice in Dacia versante . . . . . . . 617— 10
CAPUT VY.
De legione I. Adiutrice in Pannonia versante . . . 71— 93
$ 1. quando legio in Pannoniam venerit et quamdiu ibi te-
tenderit . . . . . . . . . . .. .. "T1— 72
$ 2. de castris legionis. . . . . "2— 1$
$ 3. quando legio Pannoniae inferiori attributa sit . . . 75- 8
ὃ 4. de bellis et expeditionibus, quibus legio interfuit. . 81--- 93
A. de expeditione in Mauretaniam missa sub An-
tonino Pio . . . . . 82— 86
B. de bello Parthico et Marcomannico Marci . . . 817— 89
C. de bello Dacico Maximini. . . . . . . . . $89— 98
Indices . . . . . . . . .. . . .. ...... 994—101
Titui. . . e... s. s. sr s. s. s. s. s. . . 102—184

Addenda et Corrigenda e. e s s. s s. s. s. s. s. s. . 194—188

——————— — —

BEITRÁGE
ZUR
WIEDERHERSTELLUNG
ALTGRIECHISCHER KALENDER.

Die dorisehen Kalender.
1. Der Kalender von Kos und Kalymna.

Die Ansicht von der Stellung des Panamos und seiner
allgemeinen Benutzung als Schaltmonat bei den Doriern, die
ich bisher vertreten habe (Leipz. Stud. z. klass. Philol. VII
S. 368 u. 0.; A. Mommsen in Bursian-Mtillers Jahresber. LX.
[1889] S. 431), bedarf einer wesentlichen Einschrünkung, seit-
dem nachgewiesen ist, dafs der Panamos in Epidauros und
in Tauromenion weder an der 6. noch an der 12. Stelle ge-
Standen hat und ebensowenig Schaltmonat gewesen ist oder
gewesen zu sein braucht. Diesem "TThatbestand gegentiber
wird man das Prineip eines allgemein dorischen Kalenders
fallen lassen und die einzelnen Kalender für sich betrachten
und herstellen müssen. Festzuhalten ist dagegen noch an der
Einschaltungslehre, die die Griechen, nicht blofs die Dorier,
befolgt zu haben scheinen, nümlich daran, daís der Schaltung
wegen nur der 6. oder der 12. Monat des Jahres verdoppelt
worden ist (Leipz. Stud. VII S. 328. 368; A. Mommsen a. a. O.
XLIV [1885] S. 421; Jahrbb. f. klass. Philol. 1892 $. 483).
In Epidauros wird demnach entweder der Posidaios oder der
Apellaios Sehaltmonat gewesen sein, und der LfzeAAotoc
δεύτερος würde uns auf Tauromenion, wo sich dieser Schalt-
monat wirklich findet, hinweisen. Aus diesen Gründen nehme
ich an Patons (The Inscriptions of Cos S. 327 ff.) Rekonstruktion
des koischen Kalenders Anstoís. Denn wührend er den nur
für Rhodos bezeugten Πάναμος β΄ auch für Kos in Anspruch
nimmt und ihm die 13. Stelle giebt, weist er doch dem gleich-
namigen Gemeinmonate die 10. Stelle an. Umgekehrt schlieíse

144 Ernst Friedrich Bischoff

ieh folgendermaísen. Ist für den koischen Panamos eine
andere als die 6. oder die 12. Stelle nachweisbar, so ist der
Panamos von den Koern nicht als Sehaltmonat benutzt
. worden. UÜberliefert ist der Πάναμος β' für Kos eben nicht,
denn wenn Paton in der Inschrift no. 29 Z. 19 einen Πάναμος
δεύτερος liest, so ist das nur eine Vermutung von ihm.

Leider làíst sich der koische Kalender auch heute noch
nieht aus eigenem Material aufbauen. Wir sind nach wie
vor auf Ánalogien angewiesen, und man wtirde bei dem Riís,
der jetzt in die Einheit der dorischen Kalender gekommen
ist, in arger Verlegenheit sein, welchen dorischen Kalender
man zur Hilfe heranziehen sollte, wenn uns nieht gerade der
Kalender der Mutterstadt Epidauros bekannt geworden würe.
Allerdings beschrünkt sich die Übereinstimmung beider Kalender
nur auf die Namen von vier Monaten, wie ich an anderer
Stelle schon hervorgehoben habe (Festschrift für J. H. Lipsius
S. 4). Aber im allgemeinen dürfen wir doch den Kalender
der Mutterstadt für die Kolonien in erster Linie für mafsgebend
halten. Jedenfalls ist der Glaube an die n&heren Beziehungen
des rhodischen Kalenders zum koischen, die bisher vor allem
betont zu werden pflegten, einigermaísen erschüttert wordem,
und ist dieser Kalender erst in zweiter Linie für den koischen
heranzuziehen. Ich bin námlich neuerdings auf no. 369 in
Patons koischen Inschriften aufmerksam geworden, aus der
hervorgeht, daís der Panamos auch im koischen Kalender
nicht die letzte Stelle im Jahre eingenommen hat. Denn
wenn auch der Name des dort nach dem Panamos aufgeführten
Monats unbekannt ist, so steht doch soviel fest, dafs Z. 6 ein
anderer Monat gemeint ist, wührend zuvor (Z.3) auf den
Schon Z.1 genannten Πάγαμος mit den Worten τοῦ [αὐτοῦ
μηνὸς] verwiesen war. Auch dieser Umstand spricht also
mehr für eine Verwandtschaft des Kalenders von Kos mit
dem von Epidauros als mit dem von Rhodos.

Auf Grund dieser Sachlage habe ich das Material des
koischen Kalenders einer Nachprüfung unterzogen, und ich
gebe hier einen neuen Wiederherstellungsversuch. Auch jetzt

Beitráge zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. 14

noeh sind uns für Kos nur die Namen von elf Monaten be-
zeugt. Der fehlende ist zweifellos der Καρνεῖος. Dieser
findet sich im Kalender von Kalymna, der sonst mit dem
koischen Kalender vüllig tl:bereinstimmt, und aufserdem werden
auf Kos Καρνεῖαι [ἡμέραι] (Paton no. 38) erw&hnt, so dafs also
die Aufnahme dieses auch sonst allgemein dorischen Monats in
den koischen Kalender genug empfohlen ist. Dagegen ist
hier für den T'evocóv, der bei -Herodas VII 86 vorkommt,
kein Raum; ja er küme auch dann nicht in Betracht, wenn
seine Zugehürigkeit zu einem dorischen Kalender nicht schon
dureh die Endung verdüchtig würe. Er gehürt zweifellos dem
Sonnenkalender der Ára xerà Διονύσιον an und führt eigent-
lieh den Namen Ταυρών (vgl. Rich. Meister, die Mimiamben
des Herodas, Abhandl. d. Kgl. S. Gesellsch. d. Wissensch. XXX
S. 744 f.). |
Zunüchst also setze ich die dem epidaurischen und dem
koischen Kalender gemeinsamen Monate einander gleich.
Ferner geht aus einer koischen Inschrift (Paton no. 27)
hervor, daís der Batromios dem Gerastios voranging. Das
sie unmittelbar nebeneinander gestanden haben, ist nur
eine Vermutung, die aber bei der Inschrift von Kalchedon
(49. VII p. 207, no. 2; Dittenbergers Sylloge no. 369) in
einem &hnlichen Falle auch von andern gewagt worden ist.
Daís weiter Batromios und Kaphisios benachbarte Monate
gewesen sind, beweist die Inschrift British Museum 299 8,
Z.26, wo sich trotz sonst vólliger Gleichheit der Monats-
namen die Gleichung des kalymnischen Batromios mit dem
koischen Kaphisios findet. Nimmt man nun an, daís die Stelle
hinter dem Batromios dem Gerastios zukommt, so bleibt für
den Kaphisios nur die Stelle vor dem Batromios, sodaís wir
also die Reihe Kaphisios, Batromios, Gerastios erhalten. Da
in den Raum zwischen dem Panamos und dem Karneios wahr-
scheinlicherweise der Hyakinthios gehürt, so ist für die ge-
nannten drei Monate nur zwischen dem Karneios und dem
Artamitios gentigender Raum, und um der Jahreszeit, wo die
Sehwalbe zurückkehrt — ein Datum, das allerdings nur für
Leipziger Studien. XVI. 10

146 Ernst Friedrich Bischoff

Rhodos überliefert ist!) — müglichst nahe zu kommen, rtücke
ich diese Trias bis dicht an den Artamitios heran. So wird
der Batromios dem Poseideon gleichgestellt, und er kann bei
den dureh spüte Einschaltung veranlaísten Verschiebungen
recht wohl gelegentlich der Monat der Schwalbenrückkehr
geworden und gewesen sein (vgl. Theognis b. Athen. VIII
360 B; Paton S. 330; Usener, Altgriechischer Versbau S. 82, 38;
Peppmüller, Jahrbb. f. klass. Philol. 1894 S. 15 ff) Daís der
Monat Gerastios auf diese Weise in die Nachbarschaft des
Artamitios kommt, kann meines Erachtens den Ansatz nur em-
pfehlen (vgl. Thuk. IV 118 f., V 19; Leipz. Stud. VII S. 367).

Die Reihe der koischen Monate wird vollstándig durch
Verwendung der Inschrift Patons no. 367, die es naeh der
nüchstliegenden und recht ansprechenden von C. Robert (Her-
mes XXI S. 170 ff.) herrührenden Deutung denkbar macht,
dafs das dort erwüáhnte Herakleenfest und der Monat Dalios
zwischen die Monate Hyakinthios und Alseios zu setzen seien.
Nimmt man dann weiter mit C. Robert an, daís die in der
Insehrift 36a aufgeführten in den Petageitnios gehórigen und
auf Herakles bezüglichen Opferhandlungen und Cürimonien
eben zu diesem Herakleenfeste gehüren, so erhült man — da
der Theudaisios und der Petageitnios unzertrennlich sind —
die Reihe Hyakinthios, Theudaisios, Petageitnios, Dalios?)
und Alseios, eine Reihe, die so in die Lücke zwisehen dem
Panamos und dem Kaphisios einzufügen würe, daís der Kar-
neios zwischen den Petageitnios und den Dalios zu stehen k&me.

Leider ist aber die von C. Robert vorgeschlagene Monats-
folge nicht die einzig mügliche. Sie würe es, wenn, die Ein-
iragungen in die Mitgliederliste der Kultgenossen am 30. Al-

1) A. Mommsen, Jahreszeiten III 253 und Bursian-Müllers Jahres-
bericht LX (1889) S. 433 f.

2) Dafs Δάλιος vor Ἀρταμίτιος gestanden habe, vermutet Rayet nach
Patons Inschrift no. 43. Die Vermutung hat aber nichts Zwingendes.
Das überlieferte -/ov scheint auch auf andere Weise ergünzt werden zu-
kónnen. Die Inschrift ist überhaupt zu lückenhaft, um aus ihr Schlüsse
auf die Monatsfolge zu ziehen.

Beitráge zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. 147

seilos wirklich hütten beendet sein mtissen. Nun wird aber
den gerade Abwesenden eine vo/uyvoc als Frist für ihre nach-
trágliehen Eintragungen gewiührt, und es kann deshalb un-
müglich angenommen werden, das Verzeichnis hütte in einem
Jahre vollendet sein sollem. Dies ist Latischeffs Standpunkt
(Über einige &olisehe und dorisehe Kalender S. 169, 46) und
deshalb hat er s. Z. die Inschrift nicht zur Herstellung des
koischen Kalenders benutzt; und auch Paton (S. 328) folgert
aus der Urkunde nur, daís die Monate Hyakinthios, Dalies,
Alseios im allgemeinen so aufeinander gefolgt sind. Giebt
man zu, daís das Verzeiehnis nicht innerhalb eines Jahres
vollendet zu sein brauchte, so láüíst die Inschrift aufser dem
Robertsehen Vorschlag und dem Patons ebenso gut die Reihem
Hyakinthios, Alseios, Theudaisios, Petageitnios, Dalios — wie
Hyakinthios, Alseios, Dalios, Theudaisios, Petageitnios zu,
und zwar brauchen diese Monate, abgesehen von der Dyade
Theudaisios — Petageitnios, nicht benachbart gewesen zu sein.
Von diesen Móglichkeiten weise ich die Ordnung Hyakinthios,
Alseios, Theudaisios, Petageitnios, Dalios deshalb zurück,
weil bei ihrer Verwendung das Monatspaar Theudaisios —
Petageitnios durch den bereits festgelegten Karneios getrennt
würde. Dagegen wird die Reihe Hyakinthios, Alseios, Dalios,
Theudaisios, Petageitnios dadurch besonders empfohlen, da/s
Theudaisios und Petageitnios in eine Jahreszeit rücken, die
recht wohl zu dem, allerdings zunáchst nur für Rhodos mafs-
gebenden Háufigkeitsverhültnisse der im Verlaufe dieser Monate
verfertigten Henkelkrüge stimmt (vgl. Α. Mommsen, Bursian-
Müllers Jahresb. LX (1889) S. 429 f.; Paton S. 329 und unten
S. 151).

Auf dieselbe Anordnung wtirde man geführt, wenm man
die Annahme Hoberts aufgübe, daís die bei Patom no. 36. er--
wáhnten, im Petageitnios vorgenommenen Opfer und Cári-
meonien Bestandteile der auf dens Inschrift 367 genannten
Ἡράκλεια gewesen seien. Man künnte. diese Ἡράκλεια danm
in den Hyakinthios. setzen und mit Robert amnehmen, daís sie.

ebenso wie der Dulios dem Alseios vorangegangen seien.
10*

148 Ernst Friedrich Bischoff

Dagegen würden die Monate Theudaisios — Petageitnios erst
hinter den Karneios zu stehen kommen. Indessen sind die
Feierliehkeiten, die in der genannten Inschrift dem Herakles
zu Ehren veranstaltet werden, doch zu ausgedehnt, als daís
man daneben noch an die Existenz eines anderen Festes
glauben móchte, das Ἡράκλεια schlechthin geheifsen hátte.
Ich betone aber, daís auf der ganzen allerdings mehrfach
lückenhaften Inschrift der Name Ἡραχλεια nieht vorkommt
(vgl. Baek, De Graecorum eaerimoniis, Berlin 1883).

Mit allem Vorbehalte entscheide ich mich gegenwürtig
für die Folge Hyakinthios, Dalios, Alseios, Theudaisios, Peta-
geitnios und füge diese Monate so in den Entwurf, daís der
Schon eingestellte Karneios zwischen Alseios und Theudaisios
zu stehen kommt. Mein Vorschlag, die koischen Monate an-
zuordnen, nimmt sich also folgenderma/ísen aus:

Athen: Epidauros: Kos:
Hekatombaion Azosios . Alseios
Metageitnion Karneios Karneios
Boedromion Hermaios Theudaisios
Pyanopsion Gamos Petageitnios
Maimakterion ^ Teleos Kaphisios
Poseideon Posidaios Batromios
Gamelion Praratios Gerastios
Anthesterion Artamitios |. Artamitios
Elaphebolion Agrianios Agrianios
Munichion Panamos Panamos
Thargelion Kyklios Hyakinthios
Skirophorion Apellaios Dalios

Offen ist noch die Frage nach dem Jahresanfange. Da
»den Hellenen lenzliche Neujahre wenig konveniert zu haben
scheinen" (A. Mommsen, Bursian-Müllers Jahresber. LX 432),
80 kommen für Kos als Jahresepochen nur die Zeiten der
Sommer- und Wintersonnenwende und der Herbstnachtgleiche
in Betracht. Obendrein lüíst sich beweisen, daís die Mo-
nate Petageitnios, Batromios, Artamitios und Panamos nicht

Beitráge zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. 149

Sehlufsmonate gewesen sind (Paton no. 38. 43. 369), sodaís
der Jahresanfang also nicht in den Kaphisios, Gerastios,
AÁgrianios und Hyakinthios gesetzt werden kann. Als erste
Monate kommen demnach nur Petageitnios und Alseios in
Betracht, und ich wáhle von diesen den Alseios im Hinblick
auf den Kalender von Epidauros, einen Ansatz, für den auch
die allerdings hüchst lückenhafte Inschrift Patons no. 369
sprechen künnte; denn aus den Worten: διαγραφόντω δὲ τοὶ
γαποῖαι τῶι ἀεὶ noua] | μένων τὰν ἱερωσύναν ἐν τῶι μηνὶ τῶι
Ζ4αλέϊωι kann gefolgert werden, dafs der Monat 4“ άλεος Schlufs-
monat gewesen sei.

2. Der rhodische Kalender.

Die Namen der rhodischen Monate sind vielfach aus
Henkelaufschriften bekannt; grüfstenteils sind sie auch ander-
würts belegt. Es sind dieselben wie in Kos-Kalymna bis auf
die drei Namen Thesmophorios, Diosthyos und Sminthios, die
Sich statt der Monate Alseios, Kapbisios, Gerastios finden;
auíserdem ist für Rhodos der Panamos mehrfach als Schalt-
monat tiberliefert (C. I. Gr. 53810. 5382. 5654. 5658; 149m.
III [1874] S. 231 ff, no. 29. 60. 68).

Für die Ordnung dieser Monate ist vor allem das Bruch-
8tück eines rhodischen Schaltjahrkalenders wichtig. Es werden
da (Newton Inser. of the Brit. Mus. II 344) allerdings nur in
Siglen !) die Monate Sminthios, Artamitios, Hyakinthios, Pana-
mos α΄ und Panamos β΄ mit allen Monatstagen nacheinander
aufgezühlt. Leider ist der Zusammenhang durch Beschüdigung
des Steines mehrfach unterbrochen, und es lüíst sich deshalb
nur im allgemeinen behaupten, daís die Monate 80, wie sie
der Stein bietet, aufeinander gefolgt seien, wührend man über

1) Hicks-Paton (S. 328) lesen nach der Angabe Cecil Smiths folgende
Zeichen; M Á X[AITB, wührend bei Newton statt M K und statt ΓΒ [A
steht. Demnach ist Sminthios für Agrianios eingetreten und aus A.
Mommsens (Bursian-Müllers Jahresber. LX. 8. 427) Πάναμος ὕστερος ist
II. δεύτερος geworden.

150 Ernst Friedrich Bischoff

die unmittelbare Nachbarschaft nicht immer unterrichtet ist.
Doch ist es fast zweifellos, daís die Namen Sminthios und
Artamitios, ebenso wie Hyakinthios und Panamos paarweise
zusammen gehüren. Ferner sind À. Mommmsen (a. a. O. LX
S. 431) und Hicks- Paton (S. 328) auch darin einig, daís zwischen
Artamitios und Hyakinthios für einen Monat Raum sei und
daí(s der Stein zwischen Panamos I und Panamos II eine Lücke
aufweise. In der Erklürung dieser Lücke gehen die Ansichten
beider Gelehrten aber weit auseinander. Paton schiebt zwischen
die beiden Panamos die Monate Dalios und Karneios ein, :
wührend Mommsen annimmt, daís in der letzten Kolumne des
Steins (d) zahlreiche Tagstellen unausgefüllt geblieben seien
und daís man bei dem grofsen vorhandenen Spielraum den
Panamos II eben nur als Rest angebracht habe. Meines Er-
achtens ist Mommsens Auffassung nach dem jetzigen Stande
unserer menologischen Kenntnisse die einzig müógliche. Auch
Paton ist sieh des Aufserordentlichen seiner Annahme wohl
bewufst, aber er begründet sie mit dem Hinweis auf die
Heiligkeit des Karneios, dem er die zwoólfte Stelle anweist
und der dureh Verdoppelung nicht hátte entweiht werden
sollen. Doch ist ein &hnlicher Gebrauch in der Benennung
und Stellung des Scehaltmonats bisher beispiellos; deshalb
dürften wir zu ihm nur in der &ufsersten Verlegenheit unsere
Zuflucht nehmen. Die liegt hier und jetzt überhaupt nicht
vor. Drum schliefse ich mieh der Ansieht Mommsens an,
ordne Sminthios — Artamitios, Hyakinthios — Panamos I
— Panamos II und nehme nur zwischen Artamitios und Hya-
kinthios eine Lücke an. Panamos I muís der sechste oder
zwolfte Monat gewesen sein.

Die Jahreszeit dieser Monate ist bestimmt. Denn die
Bakehischen Bráuche und Opfer bei der Sminthienfeier (die
doch wohl in den Sminthios zu setzen ist) deuten auf die
Zeit des delischen “ηναιών (A. Mommsen a. a. O. LX S. 417
u. 433); ebenso ist auch der Artamitios durch den tiberein-
stimmenden Gebraueh der Dorier als Frühjahrsmonat bekannt.
Ferner kann der Karneios in Rhodos keinesfalls wie in der

Beitráge zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. 151

Enkelstadt Agrigent ein Monat des sechsten Bimesters ge-
wesen sein, wenn man nicht gerade von der Gleichung Kar-
neios — ath. Metageitnion abgeht. Dagegen kónnte er der
zweiten Hexamenos, wie in Gela, angehórt haben, wenn dem
Panamos I die sechste Stelle anzuweisen würe.

Für die weitere Anordnung der Monate steht uns leider
auíser den Analogien anderer Kalender kein Hilfsmittel zur
Verfügung als das Háufigkeitsverhültnis der im Verlaufe der
einzelnen Monate verfertigten Henkelkrüge. Früher (Leipz.
Stud. VII S. 384) habe ich die Benutzung dieses, Hilfsmittels
überhaupt von der Hand gewiesen. Jetzt gebe ich den Er-
órterungen Mommsens gegenüber (a. a. O. LX S. 428 ff.) die
Benutzbarkeit des Materials zu; die in ihren Ergebnissen
áhnliehen Berechnungen Patons (S. 329) künnen dazu nur
ermutigen, ebenso das übereinstimmende Hàaufigkeitsverháltnis
der w&hrend der Dyaden Hyakinthios — Panamos und (koisch)
Theudaisios — Petageitnios verfertigten Krilge.

Entschliefsen wir uns, den rhodischen Kalender dort, wo
andere Hilfsmittel fehlen, auf Grund dieses Hüufigkeitsver-
hültnisses aufzubauen, so liegt nichts nüher als in diesem
Punkte, wenn sonst keine widersprechende Überlieferung vor-
liegt, der Analogie des koischen Kalenders zu folgen. Denn
auch dort entsprieht ja das Ergebnis der Neuordnung den
Erfordernissen der Tpferpraxis, wie sie von Plinius (H. N.
XXXV 49) und Vitruv (II 3) bezeugt ist. Wir dürfen dieser
Analogie jetzt um so eher folgen, als die Reihenfolge und
die Jahreszeit der Monate Artamitios, Hyakinthios und Pana-
mos in der Hauptsache in Rhodos dieselben wie in Kos sind
oder sein kónnen, und auf die Weise auch der den Rhodiern
eigenttimliche Sminthios dem speziell koischen Monat Gerastios
geglichen wird. leh setze also soweit als móglich die rho-
disehen Monate den gleichnamigen koischen gleich.

Unterzubringen sind noch Thesmophorios und Diosthyos.
,Da die Thesmophorien an gewissen Orten früher im Jahre
als in Athen gefeiert worden zu sein scheinen* (A. Mommsen
ἃ. ἃ. O. LX S. 436, XLVIII [1886] S. 344: Metageitnion Monat

152 Ernst Friedrich Bischoff

der delischen Thesmophorien, Hen. Hell. V 2, 29: ϑεσμο-
φοριάζειν ϑέρους δὲ ὄντος), so wühle ich für den Thesmo-
phorios die Stelle des koischen Alseios und gebe dem Dios-
thyos die einzige dann noch übrige Stelle vor dem Batromios,
dem koischen Kaphisios entsprechend, wozu Inhalt und Datum
der Inschrift Rofís no. 47 gut passen würden.

Das rhodische Kalendarium nimmt sieh hiernach so aus:

Athen: Kos: Rhodos:
Hekatombaion Alseios Thesmophorios
Metageitnion Karneios Karneios
Boedromion Theudaisios ^ Theudaisios
Pyanopsion Petageitnios Petageitnios
Maimakterion Kaphisios Diosthyos
Poseideon Batromios Batromios
Gamelion Gerastios Sminthios
Anthesterion Artamitios Artamitios
Elaphebolion Agrianios Agrianios
Munichion Panamos Hyakinthios
Thargelion Hyakinthios Panamos
Skirophorion Dalios Dalios

Mit gutem Grunde hat Max. Collignon (Bull. de corr. hell.
VII [1883] S. 96 f.) aus der dort abgedruckten rhodischen In-
schrift geschlossen, daís zwischen den Monaten Artamitios und
Thesmophorios ein Wechsel des eponymen Priesters stattge-
funden habe. Das heifíst auf unsere Reihe angewendet: Dalios
ist erster Monat des rhodischen Jahres gewesen. Diese An-
nahme hat allerdings nur den Wert eines Versuchs; aber sie
bezeichnet eben augenbliekliech den Stand unseres Wissens und
ist deshalb bis auf weiteres mit allem Vorbehalte zuzulassen.
Zu orientieren ist auch diese Jahresepoche nach der Sommer-
sSonnenwende. Die Abweichung vom normalen Stande erklürt
sich aus der Schaltung, dureh die auch der Batromios in die
dem Schwalbenmonat (s. oben S. 145 f.) gebtührende Jahreszeit
hat rücken kónnen.

Beitràge zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. 1068

3. Der Kalender von Tauromenion.

Die von Wachsmuth (Rhein. Mus. XXIV [1869] S. 451 ff.)
aufgestellle und von mir gebilligte Ordnung der tauromeni-
tanischen Monate bedarf jetzt deshalb einer Veründerung, weil
es seit der Herausgabe der betreffenden Inschriften in den In-
seriptiones Graecae Siciliae et Italiae sicher ist, daís zwischen
den Monaten Karneios und Apollonios nur ein einziger Monat
gestanden hat, n&mlich der Lanotros. Auf diese Weise rtickt
der Dyodekateus einen Platz nüher an den sechsten Monat,
den Apellaios, heran, 80 daís wir ihn nicht mehr als zwülften
Monat behandeln dürfen. Dies hat Paton mit Hecht be-
obachtet und hervorgehoben. Und wirklich bietet die Inschrift
no. 425 hinter dem Dyodekateus noch Raum ftir einen Monat,
der übrigens — wie Paton im Hinblick auf den Kalender
von Korkyra vorschlàgt — recht wohl der Eukleios gewesen
sein kann.

Das Jahr scheint mit dem AÁrtemisios und dem Dionysios,
die in no. 423 gleich nach der Práscription genannt sind,
begonnen zu haben. Zu diesen beiden Monaten kommen als
Monate des ersten Halbjahrs der schon als sechster Monat
bezeichnete und als Sehaltmonat benutzte Apellaios und
aufserdem der Panamos, wührend von einem andern hierher
gehórigen Monate nur die Zeichen € ... O erhalten sind
(no. 426). An dieser Stelle vermutet Paton, indem er den
Buchstaben O zu ὦ ergünzt, den Namen Elaphrios; doch ist
das eben nur eine Vermutung.

Auf Grund der Gleichung Karneios — Metageitnion er-
giebt sich folgende Ordnung der Monate von Tauromenion:

Athen: Tauromenium: Athen: Tauromenion:
Gamelion Artemitios ^ Hekatombaion Itonios
Anthesterion — Dionysios Metageitnion — Karneios
Elaphebolion — Boedromion Lanotros
Munichion €..0.. Pyanopsion Apollonios
Thargelion Panamos Maimakterion — Dyodekateus

Skirophorion ^ Apellaios I. — Poseideon Eukleios

154 Ernst Friedrich. Bischoff

Für den Panamos und für den Monat unbekannten Namens
Steht nur fest, dafs sie zwischen dem Dionysios und dem
Apellaios unterzubringen sind; tiber die genauere Anordnung
aber und über die Ansetzung der Lücke lüíst sich nichts be-
stimmen. Der bisher unerklürte Name Lanotros ist zweimal
(auf den Inschriften no. 427 und 429) deutlich zu lesen, also
wohl unantastbar. Dagegen schlage ich als Nominativform
zu dem auf dem Stein tüberlieferten Genetiv “υωδεχατέος
(no. 425) statt Wachsmuths z/voóexavotoc und Patons zfvo-
δεκάτης die Form “υωδεκατεύς vor, eine Bildung wie *Pv-
δρεύς !), χατομβεύς, Moxaveóg und Teogeíc. Ferner bin ich
geneigt, dem Namen jetzt den Sinn der Ordnungszahl über-
haupt abzusprechen, wáhrend ich ihm früher ganz im Gegen-
satz hierzu so sehr den Wert der Ordnungszahl beigelegt habe,
daís ich ihn in meinem Verzeichnisse der Monatsnamen ab-
sichtlich überging (vgl. Landwehr, Philol. Rundschau V [1885]
877). Ein einziger in einem Kalender nach der Ordnungszahl
benannter Monat ist an und für sieh überraschend, und dazu
kommt jetzt der Umstand, dafs wir für diesen vermeintlichen
Dyodekatos nieht einmal mehr die zwóolfte Stelle zur Ver-
fügung haben und das Zahlwort überhaupt seinen Sinn ver-
loren hat. Ich móchte den Dyodekateus deshalb vielmehr mit
den δώδεχα ϑεοὶ in Verbindung bringen, denen aufser den
nachweislich 2) vorhandenen Altüren und veranstalteten Fest-
lichkeiten doch auch ein Monat geweiht gewesen sein kann,
wie sich die πάντες ϑεοὶ in Neapel eines Πανϑεών, die ϑεοὶ
Προκχύκλιοι und ᾿“ζέσιαι in Epidauros eines Προχύχλιος und
"“Αζέσιος erfreut haben.

1) Fehlt in Patons Liste unter den korkyràischen Monaten.

2) Vgl. A. Mommsen, Delphica S. 299 ff. ; Chr. Petersen, Zwülfgótter-
system, 1. Abt., 8. 11 f£, 2. Abt, S. 2£.; Hicks-Paton ind. IV (s. v. óvo-
δεχα ϑεοί).

TU --ὦ τσ A — — 4
τ — Las dL

Beitráge zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. 155

4. Einzelne Bemerkungen und Naehtrüge
zu anderen dorischen Kalendern.

À. Für die Kalender von Lakedaimon und Herakleia
lüíst sich die Gleichung des Panamos mif dem athenischen
Boedromion nach wie vor aufrecht erhalten; überliefert ist
sie nur für Korinth (Ps.-Dem. de cor. 157). Im lakedaimo-
nischen Kalender sind die Stellen, die der Panamos in den
neu konstruierten dorisehen Kalendern inne hat, obendrein
bereits anderweit besetzt, wührend der dem Boedromion ent-
sprechende Platz noch frei ist. In Herakleia würde dagegen
kein Hindernis bestehen, dem Panamos eine frühere Stelle
im Jahre anzuweisen. Aber trotz C. Roberts Ausführungen
(Hermes XXI 174) halte ieh doch an der früher von mir
vertretenen und begründeten Ansicht fest, dafs der Pana-
mos in Herakleia dem athenischen Boedromion entsprochen
haben kann. Denn mit dem auf den tabulae Heracleenses
für Getreide festgesetzten Ablieferungstermin (Πανάμω μη-
γὸς προτερείᾳ) ist doch eben, wie schon der Ausdruck
wahrscheinlich macht, ein Endtermin gemeint, der nicht ab-
gewartet zu werden brauchte, der aber seiner spüten Lage
wegen auch unter ungünstigen Verháültnissen eingehalten
werden konnte, ohne daís erst eine Frist zugelegt zu werden
mufíste, wie das anderwürts vorgekommen zu sein scheint
(vgl. das μῆνα ἐμβάλλειν "ExovovSauvo des eleusinischen
Steuerdekrets 4495». VIII 405 ff.; Bull. de corr. hell. IV [1880]
225 ff.; Dittenbergers Sylloge no. 13; Α. Mommsens Chrono-
logie S. 138; Ad. Sehmidt, Jahrbb. für klass. Philologie 1885
S. 681 ff. und Handb. d. griech. Chronologie S. 403; K. Schüfer,
Jahrb. f. klass. Phil. 1886 8. 173 ff). Zudem muls ieh wieder--
holt betonen, dafs das abzuliefernde Getreide ausgedroschen
sein mufste, dafs also auch deshalb eine etwas lüngere Frist
erwünseht war.

Aueh die Frage nach dem Anfange des lakedaimonischen
Jahres, die allerdings mit der Stellung des Panamos nur lose
zusammenliüngt, kann noch in derselben Weise beantwortet

156 Ernst Friedrich Bischoff

werden, wie ich das früher gethan habe und wie es die
Biligung Landwehrs (Philologische Rundschau V 877) und
Α. Mommsens (Bursian-Müllers Jahresb. LX 431 f) gefunden
hat. Ebenso hindert noch immer nichts, denselben Jahres-
anfang, d. h. zur Herbstnachtgleiche, für eine grüófsere Anzahl
dorischer Stüdte, wie z. B. für Korinth, Syrakus, Gela, Akra--
gas, Herakleia, Thera, Knidos u. dergl. bis auf weiteres an-
zunehmen.

B. Die Ordnung der byzantinischen Monate, die Pa-
ton giebt, weicht von der meinigen in der Stellung des Kar-
neios und Malophorios ab. Der englische Gelehrte hat, um
die Gleichung Karneios — Metageitnion zu gewinnen, die ganze
von Papias gegebene Reihe und seine Gleichungen mit den
Monaten des julianischen Kalenders um zwei Stellen zurtiek-
geschoben, wührend ich seiner Zeit die Gleichungen des Papias
festgehalten und seine Monate principiell den attischen Monaten
gleichgesetzt habe, deren Ende in die angegebenen julianisehen
Monate fállt, 2. B. Dionysios — jul. Februarius — att. Gamelion.
Den Karneios habe ieh dann, um die ihm gebtihrende Stelle
zu gewinnen, mit dem Malophorios vertauscht.

Zu allgemeiner Orientierung mügen hier die Angaben des
Seholion Papiae folgen, wie sie von Brócker im Philologus
II (1847) S. 248 abgedruckt sind.

Dionysios Byzantinorum lingua februarius mensis
Artemeysios " , aprilis "
Lyocios (Lykeios) , , maius "
Jatheos (Hyakinthios) » , iulius "
Agrantos (Agrianios) : , Augustus "
Maleforus (Malophorios) ἢ » September ,
Carinos (Karneios) " ; november ,
Machamos (Machaneus) , » december ,

Das sicherste an dieser Tabelle ist jedenfalls die Reihen-
folge der Monate; die Gleichungen dagegen haben zum min-
desten darauf keinen Anspruch, für ursprünglich gehalten zu
werden. Auch die Lücken in der Reihe lassen sich durch

Beitráge zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. 157

Analogieschlüsse leicht ausfüllen, wie sich z. B. der Peta-
geitnios nach dem Kalender von Kalchedon und Kallatis
zwischen Machamos und Dionysios einfügen láíst, ebenso wie
der Eukleios zwischen Dionysios und Artemeysios. Die zwei
Stellen zwischen Lycios und Hyakinthios und zwischen Male-
forus und Carinos bleiben noch unbesetzt.

Führt man nun mit Paton die Gleichung Karneios —
Metageitnion dadureh herbei, dafs man alle Monate zwei
Pláütze früher ansetzt, so gewinnt man allerdings für Arte-
misios, Lykeios, Eukleios, Petageitnios, allenfalls auch für
Dionysios ertrágliche Stellen, dagegen wird der Ort des Hya-
kinthios hóchst auffüllig. Immerhin mag auch dieses Ver-
fahren als ein brauchbarer Versuch, die Liste des Papias mit
unseren sonstigen menologischen Kenntnissen in Einklang zu
bringen, hier aufgeführt werden. Denn es bleibt auf diese
Weise wenigstens die durch das Scholion tiberlieferte Reihen-
folge der Monate gewahrt. Übrigens ist die Frage wohl
immer noch einigermaísen berechtigt, ob wir in dem Jatheos
des Papias denn wirklich den Hyakinthios vor uns haben
und ob der Carinos wirklich den Karneios vorstellt.

C. Allerdings hat der Hyakinthios (Ραβίνϑιος) im Hemero-
logium Cretense (Ideler Handb. d. Chronologie I S. 426) eine
noch frühere Stelle im Jahre inne. Doch láíst sich diese
Monatsliste überhaupt nicht benutzen, da sie augenschein-
lich ein Konglomerat verschiedener áülterer kretischer Kalender
ist, deren Spuren wir ja bereits verfolgen künnen (Leipz.
Stud. VII 385). Ieh wundere mich deshalb, diese Liste von
Paton so ohne weiteres neben die antiken Kalender von
Tauromenion, Korkyra und Byzanz gestellt zu sehen und
betone dem gegenüber, dafs von einem antiken gemein-
kretischen Kalender überhaupt nicht die Rede sein kann.

D. Endlich mag hier noch eine Anzahl einzelner Monats-
namen dorischer Kalender, die sich seit dem Druck meiner
Dissertation (Mai 1884) gefunden haben und von mir bisher
noch nicht erwühnt worden sind, aufgezühlt werden:

Lakedaimon: “ύχειος Eg. dox. 1884, 86.

158 Ernst Friedrich Bischoff, Beitrüge etc.

Knidos: Ἔλαφριος Newton 11 299}, 33.

Kallatis, Kolonie von Herakleia Pontike, Enkelstadt von
Megara: Πεταγείτνεος Arch.-epigr. Mitt. aus Osterreich-
Ungarn XI (1887) S. 33 no. 32.

Kalehedon: Ποτάμιος Journ. of Hell. Stud. VII S. 154 ff.

Astypalaia: Nach Dittenbergers hóchst ansprechender Kon-
jektur (Deutsche Litteraturztg. 1891 Sp. 701) hat man
den «““]ηναιοβάκχιον der Inschrift C. I. 2484 als [να
᾿Ιοβάχχιον zu lesen, der im Gegensatz zu der unerhürten
Bildung Lenaiobakcehios für Astypalaia bereits belegt ist.

Mykenai: Πάναμος 'Eg. ἀρχ. 1887 S. 156.

Tegea: “εσχανάσιος und Παναγόρσιος Bull. de corr. hell.
XIII (1889) S. 281 ff.

Messenia: ναστήρ, ᾿Αγριάνιος und vielleicht Φυλλ[ικός]
Mitt. d. athen. Inst. XVI (1891) S. 352 f.

Leipzig.
Ernst Friedrich Bischoff.

DIE
PHRATRIE DER DEMOTIONIDAI.

In das Dunkel, das über der attischen Phratrienordnung
lag, ist einiges Licht gefallen dureh Auffindung des Steins
mit den Beschlüssen der Demotionidai. Aber man hat bisher
aus der werthvollen Urkunde noch nicht den vollen Ertrag
gezogen, den sorgsame Interpretation ihr abzugewinnen ver-
mag. Dass die früheren Erürterungen, denen nur der erste
im Corpus inscriptionum atticarum (II n. 841") verüffentlichte
Theil der Beschltisse bekannt war, durch Aufdeekung der Fort-
setzung auf der Rückseite des Steins antiquirt werden mussten,
lag in der Natur der Sache. Aber auch die sp&teren Behand-
lungen gehen vielfach in die Irre, nicht am wenigsten die
jüngste Erklürung von Wilamowitz-Mollendorff ( Aristoteles und
Athen TI S. 259 ff.), die aus unrichtigen Praemissen weittragende
Folgerungen ableitet. Allerdings τρί an den Missverstünd-
nissen einen Theil der Schuld die wenig geschickte Redaction
des ersten Beschlusses, wie sie auch anderwürts bei Decreten
der attischen Corporationen zu beobachten ist. Aber gerade
hierin war im Wesentlichen das Richtige schon von R. Sehüll
(Gitsungsberichte d. bayr. Akad. d. Wiss. Phil.-hist. Cl. 1889 II
S. 11ff) erkannt worden, der freilich auch seinerseits eine
unhaltbare Auffassung der Kleisthenischen Phratrien auf die
Inschrift gegründet hat. Von einer Wiedergabe der ganzen
Urkunde darf ich absehen, da sie in Zeitschriften und Mono-
graphien wiederholt gedruckt ist, die man bei Thumser zu
Hermann Gr. St. A. S. 313. 321 verzeichnet findet (bis auf die
erste Publieation von Lolling im 4 ελτέον ἀρχαιολογικόν
1888 S. 159 ff. und Ussing Phratri-Beslutninger fra Dekeleia

1889) Die Lesung steht tiberall fest ebenso wie die Ergün-
Leipziger Studien. XVI. 11

162 7. H. Lipsius

zung mit einziger Ausnahme einer unwesentlichen Lücke hinter
der letzten Zeile der Vorderseite des Steing.!)

Sehon Meier (de gentilitate Attica p. 15) hat darauf auf-
merksam gemacht, dass die Einrichtungen der Phratrien durch-
aus nieht einheitlich geordnet waren. Wührend für die Ein-
sehreibung in die Demen gleichmiüssige Normen darum geboten
waren, weil auf ihr die staatsbtirgerlichen Rechte und Pflichten
beruhten, war den Phratrien von Kleisthenes freiere Hand ge-
lassen worden, weil die Zugehürigkeit zu ihnen zwar nach
wie vor Voraussetzung für Austibung des Blürgerrechts blieb,
aber doch nur familienrechtliche und sacrale Bedeutung be-
hielt Darum hüren wir wiederholt von Gesetzen der Phra-
trien wie der Geschlechter Igai. VI 16. VIII 18. VII 15. Andok.
I 127. Einen »ópoc Δημοτιωνιδῶν lehrt uns die neue In-
schrift kennen, den aber die drei auf ihr enthaltenen Beschlüsse
in ein paar wichtigen Punkten ergünzen, namentlich die beiden
ülteren, die von derselben Hand eingehauen, also bald nach
einander gefasst sind.?) Bisher wussten wir nur von der Form
der Eintragung in die Phratrie, dass auf die Vorstellung des
Einzuführenden und die Darbringung des Opfers sofort die
Aufnahme folgte. Eine Abstimmung der Phrateres war wenig-
stens dann unerlüsslich, wenn ein Einspruch gegen die Auf-
nahme erfolgt war.) Dass weder für die Phratrien noch die
Geschlechter die Beeidigung des Einführenden auf die recht-
máüssige Geburt des Einzuführenden durchweg vorgeschrieben
war, habe ich schon anderwürts bemerkt. Ein Novum flr
den Termin der Aufnahme ordnet nun aber der erste Be-
schluss unseres Steins zugleich mit grósserer Feierlichkeit der

1) In Z. 57 hat Schbüfer das Hechte getroffen mit seiner Ergünzung
tO ἀργύριον τοῦτο.

2) Im Eingang des zweiten Beschlusses τὰ μὲν ἄλλα κατὰ τὰ πρό-
τεραὰ ψηφίσματα ἃ κεῖται περὶ τῆς εἰσαγωγῆς τῶν παίδων xal τῆς δια-
δικασίας ist offenbar der erste Beschluss mitverstanden.

3) Dies ist auch bei (Demosth.] XLIII 82 der Fall, da nach $ 14
Makartatos zuerst die Einführung des Eubulides angefochten hatte.

4) Att. Proc. S. 543 Α. 166. Der Einspruch von Thumser S. 326
Δ. 3 legt meinen Worten einen Sinn unter, den sie nicht haben.

Die Phratrie der Demotionidai. 163

Abstimmung der Phrateres an: Z. 26 ff. τὴν δὲ διαδικασίαν
τὸ λοιπὸν εἶναι τῷ ὑστέρῳ ἔτει ἢ Q ἂν τὸ κούρειον ϑύσῃ
τῇ κουρεώτιδι ᾿Απατουρίων, φέρειν δὲ τὴν ψῆφον ἀπὸ τοῦ
βωμοῦ. Für das Verstündniss der Bestimmung ist es unumgüng-
lieh, tiber die Bedeutung des xovgevov ins Klare zu kommen.

Wenn im Etym. M. 533, 55 und in den Schol. zu Arist.
Frü. 798 das χούρειον mit dem μεῖον für identisch erklürt
wird, so ist das endgültig dureh die Demotionideninschrift
widerlegt, die B 2 und nach sicherer Ergünzung ἃ 53 beide
neben einander nennt und im Eingang den verschiedenen An-
theil des Priesters des Zeus Phratrios an dem einen wie dem
andern Opfer regelt. Dies hatte bereits Kohler bemerkt und
glaubte die Angabe des Pollux bestütigt zu finden, wonach
das κούρειον ὑπὲρ τῶν ἀρρένων — elg ἡλικίαν προελϑόντων
dargebracht wurde. Die Meinung durfte berechtigt erscheinen,
solange nur der erste Theil der Urkunde vorlag. Aber nach
Auffindung des zweiten Theils durfte sie nicht festgehalten
und am wenigsten von Sauppe (de phratriis Atticis II p. 10) zu
der Vorstellung ausgebildet werden 'pueros pariter atque
puellas minoribus hostiis (μεῖα) oblatis receptos esse, deinde
uero pueros cum pubescerent denuo ad phraterum sacra uenisse
et cum comis suis hostias maiores (xovoeco) Ioui obtulisse.
Denn in dem dritten freilich etwas spüter!) zugesetzten Be-
schlusse B 57 ff. wird auf Menexenos Antrag verordnet ὅπως
δ᾽ av εἰδῶσι οἱ φράτερες τοὺς μέλλοντας εἰσάγεσθαι, ἀπο-
γράφεσϑαι τῷ πρώτῳ ἔτει ἢ ᾧ ἂν τὸ κούρειον ἄγῃ τὸ ὄνομα
χτλ. Mit auffüliger Uebereinstimmung verstehen fast alle
Erklürer τῷ πρώτῳ ἔτει im Sinne von τῷ προτέρῳ ἔτει,
offenbar verleitet durch das obige τῷ ὑστέρῳ ἔτει ἢ ᾧ av
τὸ χούρειον ϑύσῃ. Aber wenigstens Schüll verkannte das
Bedenkliche dieser Deutung nieht, weil πρῶτος in diesem
Sinne erst aus nachehristlicher Zeit zu belegen sei. Und zu
der sprachlichen Unzulüssigkeit gesellt sich die Zweck widrig-
keit einer Bestimmung, der selbst dann nicht immer gentgt

1) Nach Tarbell gar erst etwa zwei Jahrhunderte spüter, was schon

dije Schreibweise verbietet.
11*

164 J. H. Lipsius

werden konnte, wenn die Angabe des Pollux zu Recht be-
sthnde. Aber unvereinbar ist diese auch mit der einzigen
Rednerstelle, an der das κούρδιον genannt ist, wührend sonst
der allgemeine Ausdruck ἱερεῖον gebraucht wird. Bei Isaios
VI 22 heisst es ἐπειδὴ δὲ οὐϑ᾽ ὃ υἱὸς αὐτῷ Φιλοχτήμων
συνεχώρει οὔϑ᾽ οἱ φράτερες εἰσεδέξαντο ἀλλ᾽ ἀπηνέχϑη τὸ
χούρξιον, ὀργιζόμενος ὁ Εὐχτήμων τῷ υἱεῖ xvÀ. Der Sohn
der Alke, um dessen Aufnahme in die Phratrie es sich hier
handelt, ist damals hüchstens neun Jahre alt gewesen; denn
im Jahre des Processes hatte er nach $ 14 das zwanzigste
Jahr noch nicht überschritten, und seit jenem Versuche seiner
Einführung sind mindestens zehn Jahre verstrichen, wie sich
aus ὃ 27 zusammengehalten mit ὃ 14 leicht berechnen lüsst.
Also thut man Unrecht, auf die Autoritüt des Pollux hin, der
in der andern Hiülfte seiner Notiz über die γαμηλέα an-
erkanntermassen geirrt hat, an der Zuweisung des xovoeto»
an dié Einführung von Mündigen festzuhalten, auch wenn man
bei dieser nur an die Fülle denken wollte, in denen sie durch
Adoption oder Legitimation oder Einbürgerung nothwendig
wurde. Denn die frühere Lehre von einer zweiten Einführung
in die Phratrie beim Austritt aus dem Kindesalter hat ihre
letzte Stütze verloren, seitdem der bekannte Vers der Wespen
(576) eine richtigere Beziehung gefunden hat. Schon an
sich muss es geboten erscheinen, das κούρειον als das Haupt-
opfer, von dem der ganze Festtag seinen Namen erhalten
hatte, auf die regelmüssige Eintragung in die Phratrienliste
Zu beziehen und diese fand im ersten Lebensjahre statt. Das
bezeugen die Redner und bestütigt die analoge Vorschrift
Platons in seinen Gesetzen.) Eben darin aber finden auch

1) Die Versuche von A. Schmidt griechische Chronologie S. 211 und
A. Mommsen Jahresb. f. d. class. Alterthumsm. LX. S. 248 eine doppelte
Art von γαμηλία zu construieren, bedürfen keiner Widerlegung. |

2) Vgl. Att. Proc. S. 254. Von der dort gegebenen Auffassung ab-
zugehen giebt mir auch Schulthess aftisches Vormundschaftsrecht 8. 31 f.
keine Veranlassung. .

3) Isai. VIII 19. Andok. I 126. Plat. Ges. VI S. 785 A. Vgl. Etym.
M. 118, 56. Worauf die Angabe des Proklos zu Plat. Tim. S. 21B be-

Die Phratrie der Demotionidai. 165

die Worte im Psephisma des Menexenos, von denen wir aus-
gingen, ihre Erklürung und es begreift sich, warum nicht
einfach gesagt ist ἀπογράφεσθαι ᾧ a» ἔτει τὸ κούρειον ἄγη.
Eine Alternative liegt in der gewühlten Wendung ebenso:
wenig als sie in dem entsprechenden lateinischen Ausdruck
liegen wtirde "primo aetatis anno uel quocunque hostiam ob-
tulerit) Zugleich aber folgt, dass das χούρδιον bei der Ein-
führung von Knaben, das μεῖον also bei der Einführung von
Müdchen dargebracht wurde, wie dies bereits von Andern
vermuthet worden ist, deren Annahme aber erst jetzt ihre Be-
gründung gefunden hat.

| Die Verordnung in dem ersten von Hierokles beantragten
Beschluss geht also dahin, dass in Zukunft tiber die Aufnahme
eines neuen mánnlichen Mitglieds erst im Jahre nach seiner
Vorstellung die dureh das Gesetz der Demotioniden vor-
geschriebene Diadikasie erfolgen soll Neu ist an der Ur-
kunde die Verwendung des Ausdrucks Diadikasie von der
Entseheidung der Phrateren, die mit dem technischen Sinne
des Wortes nichts gemein hat und sich den schon bekannten
Belegen für seinen uneigentlichen Gebrauch zur Seite stellt.?)
Die n&heren Bestimmungen über das in Zukunft einzuhaltende
Verfahren trifft das zweite Psephisma, das im Anschluss an
die Vorschrift des ersten Beschlusses zwischen εἰσαγωγή und
διαδικασία genau unterscheidet. Bei der ersteren findet nur

ruht, dass die Knaben τριετεῖς ἢ τετραετεῖς eingeschrieben wurden, ist
schwer zu sagen. '

1) Dies gegen Thumser 8.330 A. 1. Auch sein Versuch, nach Ana-
logie der Worte τῷ πρώτῳ ἕτει das τῷ ὑστέρῳ ἔτει A 26 zu deuten "in
dem der Geburt folgenden Jahre' S. 327 A.9, thut der Sprache Gewalt
an. Noch unzulássiger freilich ist die Meinung von Buermann, τῷ πρώτῳ
ἔτει ἢ — kónne mit τῷ ὑστέρῳ ἔτει gleichbedeutend sein.

2) Att. Proc. 8. 4185 A. 9. Der Versuch von Leist der attische
Eigentumsstreit S. 25 f., den technischen Wortainn auch für unsre Urkunde
festzuhalten, ist nach Auffindung des zweiten Theils nicht mehr haltbar.
Aber geradezu unverstándlich ist, wie Caillemer im Dictionnaire d. antiq.
gr. et lat. 1l p. 122 jenen technischen Sinn für die Mehrzahl der im
Attischen Process und von Leist nachgewiesenen Fülle hat in Frage
stellen kónnen.

166 J. H. Lipsius

eine Voruntersuchung ἀνάκρισις statt, für die als Novum die
Wahl der erforderlichen drei Zeugen aus dem Thiasos des
Einführenden und die Formel des von diesen zu leistenden
Eides verordnet wird B 18—20. 50—55. Detaillirtere Vor-
Sehriften werden für die Diadikasie gegeben (Z. 20—48), die
ebenso klar gefasst, als wohl geordnet sind.

Von diesen bleibenden Einrichtungen aber wohl zu
Scheiden ist eine einmalige Massnahme, die im ersten Theile
des ersten Beschlusses verfügt war. Im letzten Jahrzehnt des
peloponnesischen Krieges war Dekeleia, das den Mittelpunkt
der Phratrie 4“ημοτιωνίδαι bildete, in den Hünden der Feinde
gewesen. Es begreift sich, dass da das Gesetz der Phratrie,
das die zur Einschreibung Gemeldeten sofortiger Diadikasie
zu unterziehen gebot, vielfaeh ausser Uebung geblieben war.
Darum der Beschluss das Versáumte nachzuholen, αὐτέκα
μάλα, d. i. offenbar in derselben Versammlung, in welcher
der Beschluss gefasst war; wer als zu Unrecht in die Phra-
terenliste eingetragen erfunden wird, soll gestrichen, und der,
welcher ihn eingeführt hat, mit hundert Drachmen gebtsst
werden (Z. 13—206). Darauf folgt die oben erürterte Bestim-
mung, die in Zukunft die Diadikasie erst im Jahre nach dem
Opfer des χούρειον vorzunehmen verordnet. Hieran aber
schliessen sich weitere Anordnungen, was im Falle der Appel-
lation eines Ausgeschlossenen an die Demotioniden zu ge-
schehen habe. Naeh der Stellung, die diesen Anordnungen
angewiesen ist, muss man geneigt sein, sie den die zukünftige
Praxis regelnden Massnahmen zuzurechnen, zumal Z. 44 ein
rückweisendes rovro δ᾽ elvat ἀπὸ Φορμέωνος ἄρχοντος folgt.
Aber wie verháült sich diese Appellation eic “ημοτιωνέδας zu der
im Ergünzungsbeschluss des Nikodemos vorgesehenen Berufung
vom Spruche der Thiasoten εἰς τοὺς ἄπταντας φράτερας Beide
Instanzen als verschieden anzusehn, wie Pantazides und Tarbell
in der That gewollt haben, muss, von allem andern abgesehn,
schon darum misslich erscheinen, weil zu der zweifachen
Appellation noeh eine dritte an das Heliastengericht küme.!)

1) Att. Proc. S. 160, wo [Demosth.] XLIII 14. 82 anzuziehen war.

Die Phratrie der Demotionidai. 167

Darum will Gilbert jetzt Gr. St. A. I? S. 216 A. 1 auch bei
der Bestimmung Z. 26 ff. die einzelnen ϑέασοι als Subject
verstanden wissen; ihre Erwühnung habe fehlen künnen, weil
die genaueren Ángaben des Gesetzes die Beziehung der Worte
klar machten. Mit gleicher Motivirung versteht Wilamowitz
den οἶκος ΖΦεκελειῶν, der nach dem Gesetz der Demotioniden
die Prüfung für alle in die Phratrie Eintretenden gehabt
habe. Erst durch das Psephisma des Nikodemos sei das
Gesetz dahin abgeündert worden, dass die Prüfung dem Deke-
leerhause genommen und an den Thiasos eines jeden ge-
wiesen, zugleich aber die Entscheidung der Gesammtheit der
Phrateres, die nach dem ersten Beschluss im Falle einer
Appellation erforderlich war, für alle Fülle vorgeschrieben
worden sei. Zu dieser Auffassung, die für das Dekeleerhaus
eine befremdliche Praerogative in Anspruch nimmt, will aber
schon der Eingang des ersten Beschlusses wenig stimmen.
Wenn Hierokles, der an jenes Vorrecht nieht gertührt haben
soll, die sofort nachzuholende Diadikasie derer ὁπόσοι μήπω
διεδικάσϑησαν κατὰ vOv νόμον τὸν Ζ]ημοτιωνιδῶν den ge-
sammten Phrateres tibertrágt, so wird sie ihnen überhaupt zu-
gestanden haben. Und noch weniger durfte Nikodemos seinem
Antrage die Fassung geben ὁ φρατρέαρχος μὴ πρότερον διδότω
τὴν ψῆφον περὶ τῶν παίδων τοῖς ἅπασι φράτερσι πρὶν ἂν
oí αὑτοῦ τοῦ εἰσαγομένου ϑιασῶται κρύβδην --- διαψηφίσων-
ται, wenn die Gesammtheit nicht schon vorher die Entschei-
dung gehabt hütte. Das Novum des Antrags kann also nur
darin gelegen haben, dass aus leicht ersichtlichem Grunde die
einzelnen Thiasoi zu einer ersten aber nicht endgtlltigen Ab-
stimmung herangezogen wurden. Damit füllt aueh Gilberts
Auffassung zu Boden. Gegen alle Erklürungen aber, welche
die im ersten Besehluss vorgesehene AÁppellation den bleiben-
den Massregeln zuzühlen, sprieht entscheidend der Umstand,
dass sie nach dem unzweideutigen Wortlaut nur durch den zu
erfolgen hat, dem die Zugehürigkeit zur Phratrie aberkannt
ist, und diesen im Falle des Unterliegens die Busse trifft,
wührend bei der regelmüssigen Diadikasie der Einführende

168 . J. H. Lipsius

es ist, der vom Spruch der Thiasoten an das Plenum zu appel-
liren und. wenn er abgewiesen wird, die Strafe zu zahlen
hat; ὅτου (ὧν) ἂν ἀποψηφίσωνται Z. 31 u. 38 kann nieht ver-
schieden sein von dem ἀποδικασϑείς in Z. 22. Diesem aus-
schlaggebenden Moment gegentiber verfángt weder die früher
von Gilbert versuchte Entschuldigung mit Nachlüssigkeit des
Ausdrucks noeh die verzweifelte Auskunft von Tarbell, den
als Kind Abgewiesenen nachtrüglich als Erwachsenen appel-
liren zu lassen. Handelt es sich dagegen bei der Berufung
εἷς Δημοτιωγνέδας um ein Rechtsmittel gegenüber der ein-
maligen ausserordentlichen Diadikasie, so findet auch die hohe
Busse von 1000 Drachmen ihre einzig natürliche Erklürung,
wührend vorher ó εἰσαγαγὼν τὸν ἀποδικασϑέντα nur mit
100 Drachmen gestraft ist und ebensoviel nach dem Psephisma
des Nikodemos der εἰσάγων zu erlegen hat, der bei der Be-
rufung vom Thiasos an das Plenum unterliegt. Und dass unter
jener Voraussetzung die Bestellung der Demotioniden auch
als Berufungsinstanz verstüándlich wird, weil sie die Correctur
eines mehr summarischen' Verfahrens durch eine grtüindlich
vorbereitete Appellverhandlung ermüglicht, das hat Sehuüll
ebenso richtig ausgeführt, wie er die Clausel ταῦτα δ᾽ εἶναι
ἀπὸ Φορμέωνος ἄρχοντος aus der Absicht erklürt, der im
Vorausgehenden gestatteten Berufung jede rtickwirkende Kraft
zu nehmen. [1n ihrer Fassung ist allerdings diese Clausel
durch die auf die Zukunft berechneten Vorschriften Z. 26—30
mitbedingt, die ihre Stelle zweckmüssiger erst hinter jener
gefunden hütten.

Eine Fürderung unserer Einsicht in die Natur der Phra-
trienordnung hat die Urkunde der Demotioniden namentlich
in doppelter Richtung gebracht. Einmal lehrt sie, dass die
Phratrie in eine Anzahl von kleineren Verbünden, ϑέασοι zer-
fiel, denen wir nicht bloss das Dekeleerhaus, sondern auch
ein Geschlecht Demotionidai zuzurechnen haben, falls es nicht
bereits ausgestorben war. Jedenfalls hatte es die leitende
Stellung in der Phratrie an jenes verloren, das darum für
das im ersten Beschluss verordnete Appellverfahren die An-

Die Phratrie der Demotionidal. 169

wülte der Phratrie zu stellen hat. Ziühlen die γένη nicht den
ϑίασοι zu, sondern stehn sie neben ihnen, so sind von den
ϑιασῶται nicht verschieden die ὀργεῶνες, die neben den óuo-
γάλακτες oder γεννῆται 818 gleichberechtigte Mitglieder der
Phratrien in dem bekannten von Philochoros bewahrten Ge-
setz erscheinen, das sicherlich nieht bloss éiner Phratrie ge-
golten hat. Das Andere ist, dass der schon dureh den Pachbt-
vertrag der Dyaleis belegte locale Charakter der Phratrien
neue und eclatante Bestütigung findet. Hierauf gründete
Sehól| in seharfsinniger Ausführung seinen Satz, dass seit
Kleisthenes der Demos den Mittelpunkt der Phratrie gebildet
habe. Voraussetzung dafür war die zuerst von Platner und
Sauppe aus einer Áeusserung der Aristotelischen Politik ab-
geleitete und dann namentlieh von Buermann eingehend be-
gründete Lehre, dass Kleisthenes die Phratrien einer durch-
greifenden Neuordnung unterzogen habe. Auffallenderweise
fehlt es dieser Lehre auch heute nicht an Vertretern, wiewohl
ihr dureh das unzweideutige Zeugniss der neugefundenen στολι-
veía ᾿ϑηναίων aller Boden entzogen ist. Gegentiber deren
ganz prüeiser Angabe τὰ δὲ γένη xal τὰς φρατρίας καὶ vac
ἱερεωσύνας εἴασεν ἔχειν ἔχάστους κατὰ τὰ πάτρια, die ein
verschiedenes Verhalten gegentlber den Phratrien und den
Geschlechtern vollkommen ausschliesst, kann die Stelle der
Politik darum nicht in die Wagschale fallen, weil sie die
Frage offen lüsst, wievie] von den zur Fórderung der Demo-
kratie empfohlenen Massnahmen auf Rechnung des Kleisthenes
kommt: ἔτε δὲ xoi τὰ τοιαῦτα κατασχευάσματα χρήσιμα πρὸς
τὴν δημοχρατίαν τὴν τοιαύτην, οἷς Κλεισϑένης τὸ ᾿ϑήνησιν
ἐχρήσατο βουλόμενος αὐξῆσαι τὴν δημοχρατίαν καὶ περὶ Κυρή-
γῃν οἱ τὸν δῆμον καϑιστάντες. φυλαί ve γὰρ ἕτεραι ποιη-
τέαι πλείους καὶ φρατρίαι καὶ τὰ τῶν ἰδίων ἱερῶν συναχ-
τέον εἷς ὀλίγα καὶ κοινὰ καὶ πάντα σοφιστέον ὅπως ἂν κελ.
Hóchstens auf den Áusweg Κὔπηϊθ man verfallen, die alten
Phratrien dureh Kleisthenes in unveründertem Bestande be-
lassen, aber neue ihnen an die Seite gestellt zu denken.!)

1) So zuerst Bóckh Zeidelberger Jahrbücher 1818 S. 316 «- KJ.

110 : J. H. Lipsius

Aber auch dieser Gedanke muss selbst abgesehen davon, dass
er dem Wortlaut der Politikstelle nicht einmal gerecht wird,
an der Zwecklosigkeit einer solehen Massnahme scheitern.
Da die btürgerliche Vollberechtigung an die Theilnahme an
den in den Phratrien gepflegten Culten gebunden war, so
kónnen die beiden untern Stánde der Agroiken und Demiurgen
wenigstens damals nieht mehr ausserhalb der Phratrien und
Phylen gestanden haben, als Drakon allen denen politische
Rechte verlieh, die eine Waffenrüstung zu beschaffen im
Stande waren. Fir die von Kleisthenes eingebürgerten Frem-
den aber werden die vorhandenen Phratrien Raum genug ge-
boten haben. Je mehr ihm darauf ankam, die alte Volks-
theilung ihrer staatlichen Bedeutung zu entkleiden, um so
weniger konnte es in seinem Interesse liegen, die Phratrien
in sein Reformwerk mit einzubeziehen. Sehwerlich würde
die Vermehrung der Phratrien überhaupt so vielen Glauben
gefunden haben, wenn nicht mehrfache Gründe veranlassten,
in ihnen kleinere Kürperschaften zu erblicken, deren Mit-
glieder in lebendigem Zusammenhange mit einander standen.
Diese Gründe sind besonders von Sauppe entwickelt und durch
den Fund der Urkunden der Dyaleis und Demotionidai nur
vermehrt worden. Wenn in dem Pachtvertrag des κοιρὸν
Zvaléov, in welehem doch wohl zwei Phratrien vereinigt zu
denken sind, beide Phratriarehen ebenso wie der Püchter
dem einen Demos Myrrhinus angehüren, in dessen Gebiet auch
das verpachtete Grundstück liegt, und wenn die Phratrie der
Demotionidai in áhnlichem Verhültniss zum Demos Dekeleia
steht, so geht es doch unmüglich an, die Gesammtzahl der atti-
Schen Phratrien auf zwólf zu beschrünken. Aber was man
daraus für die Kleisthenischen Phratrien gefolgert hat, das hat
Schon für die vor-Kleisthenischen seine Gültigkeit!), auf die

Schriften VI] S. 232 und jüngst namentlich Raeder Athens politiske
udvikling (Christiania 1893) ekskurs 5.

1) Nur die Móglichkeit einer Vermehrung der Phratrien vor Klei-
Sthenes finde ich bei Francotte organisation de la cité Athénienne p. 18
anerkannt, aber im Zusammenhang mit dem unannehmbaren Satz, dass

Die Phratrie der Demotionidai. 171

nun auch der weitere Schluss auszudehnen ist, den man aus
der bekannten Aeusserung des Aischines auf die Zuordnung
niehtadeliger Verbünde zu den adeligen Gescehlechtern gezogen
hat. Indessen braucht man dem tüberlieferten Zahlenschema-
tismus über die Eintheilung der alten Phylen mindestens ftür
das oberste Theilungsglied der Phratrien die Glaubwtrdigkeit
um 80 weniger abzusprechen, als in ihrer anfünglichen ZwUlf-
zahl die Tradition von der Zwóülfzahl der attischen Stüdte
die einfachste Erklürung findet. Auf eine Bestimmung des
Zeitpunktes freilich, zu dem die Eróffnung der Phratrien flr
den Demos ihre Vermehrung und Erweiterung zur Nothwen-
digkeit machte, wird man immer verzichten mtlssen. Da-
gegen ist Kleisthenes den Phratrien gegenüber auch darin
eonservativ verfahren, dass er die Zugehürigkeit zu ihnen als
Voraussetzung für Austibung des Biürgerrechtes festhielt, die
auch der Neubtrger durch Eintritt nieht bloss in die neu-
geschaffenen Verbánde der Demen und Phylen, sondern auch
in die überkommenen Phratrien zu gentigen hatte. Und diese
Verpfliehtung hat bis tief in das zweite Jahrhundert hinein
in Kraft gestanden, wie die stehende Formel der Bürger-
diplome καὶ εἶναι αὐτῷ γράψασθαι φυλῆς καὶ δήμου xoi
φρατρίας ἧς ἂν βούληται beweist. Die Varianten, denen diese
Formel noch um die Wende des vierten und dritten Jahr-
hunderts unterzogen worden ist!), zeigen, dass sie damals noch
nicht zur Bedeutungslosigkeit herabgesunken war, wie auch
bei den Rednern die Berufung auf das Zeugniss der Phrateren
niemals fehlt, wo es sich um den Erweis familienrechtlicher
Ansprüche handelt.

die Reform des Kleisthenes ihre weitere Vermehrung erleichtert habe,
weil er ihnen den Charakter staatlicher Einrichtungen genommen habe.

1) Vgl. Dittmar in diesen Studien XIII S. 153 ff.

J. H. Lipsius.

Druck von J. B. Hirschfeld in Leipzig.

LEIPZIGER STUDIEN

ZUR

CLASSISCHEN PHILOLOGIE

HERAUSGEGEBEN

VON

0, RIBBECK H. LIPSIUS 0. WAOHSMUTH

SIEBZEHNTER BAND
Erstes Het.

LEIPZIG
VERLAG VON S. HIRZEL
1895.

DE

CODICUM ISOCRATEORUM

AUCTORITATE

SCRIPSIT

ENGELBERTUS DRERUP.

Leipziger Studien. XVII. 1

Papyro Britannico orationis ,de pace" reperto codicibus
Isocrateis tractandis me dedi, cum neglectos fere cognovissem.
Nam praeter Urbinatem 4 Martino atque Buermanno accurate
examinatum codices vulgatos a Buermanno distinctos quidem,
sed nullo modo absolutos vidi, necdum effectum, qua ratione
eodices, qui aetatem tulerunt, cohaererent. Atque primum
eodieis Urbinatis familia constituenda erat, quod ut assequerer,
suadente I. Hermanno Lipsius, viro illustrissimo doctissimoque,
ante annum in Italiam profeetus non solum codicibus Vati-
eano 4 et Ambrosiano E conferendis operam dedi, sed etiam
in codices D0775 inquisivi, cum codicis Seaphusiani Z ex-
eutiendi faeultas in bibliotheca universitatis Lipsiensis mihi
oblata sit. Sed quaestionem ad finem non perduxissem, nisi
Buermanni opibus adiutus essem, cui hoc loco gratias ago
quam maximas. Neque Kenyonis, viri humanissimi, obli-
viscar, qui nova de papyro Britannico libenti animo mecum
communicavit. Quaestionem autem sic instituam, ut priore
dissertationis parte Urbinatis familiam tractem et nonnulla de
eodicibus vulgatis addam, altera parte communi codicum ser-
vatorum archetypo probato codicum necessitudinem diiudicem.

1*

PARS I.

A. De codicis Urbinatis familia.
Codex Urbinas 111 — I.

Postquam Martinus 1) codieis Urbinatis CXI historiam di-
ligenter tractavit, H. Buermannus?) toto codice accuratissime
excusso in eius correetionibus examinandis summum acumen
praestitit, ut iudicium de iis factum esse videatur. Ipse in
hoe codice pervestigando nonnullos dies versatus cognovi, quam
difficili munere Buermannus functus sit. Atque in universum
Buermanno assentior, quamquam difficultate materiae conside-
rata vix omnibus locis meo iudicio uti possum.

Unum addo: Buermannus correctores 1^ et 2 aliud exem-
plum etsi eum Urbinate artissime coniunctum adhibuisse col-
legit ex emendationum natura, quibus ubique fere veram Iso-
cratis manum restitutam esse censet. Sed correctores illos
in verbis corruptis expoliendis aliud exemplar adiisse con-
cedere non possum. Argumento utor loco orationis ,contra
sophistas^ ὃ 18, ubi corrector 1^ ad verbum q. e. τελέως in
margine τὸ τέλειον addidit, quod ex communi vulgatae me-
moria sumptum est. Sed cum Urbinatis archetypum cum exem-
plari quodam, quod ad vulgatam propius accedit collatum
fuisse ex verbis prima manu litteris uncialibus in margine
adseriptis concludatur, hane quoque varietatem ad archetypum
ipsum refero, in quo eam in margine adnotatam fuisse puto.

1) M. Albert Martin: Le manuscrit d'Isocrate Urbinas CXI de ]8
Vaticane. Description et histoire. Recension du Panégyrique. Paris 1881.
In ephemeride: Bibliothéque des écoles frangaises d'Athénes et de Rome,
fascicule vingt-quatriéme.

2) H. Buermann: Die handschriftliche Überlieferung des Isocrates.
II. Der Urbinas und seine Verwandtschaft. Berlin 1886.

De codicum Isocrateorum auctoritate. b

Eodem modo explicanda sunt haee verba τοῖς ἄλλοις, quae
eorreetor 2 in margine ad IV 6 πρότερον apposuit. Quod
de ceteris quoque mutationibus valet: id enim pro certo habeo,
correctorem archetypi in verbis illis discrepantibus in margine
adscribendis non substitisse, sed etiam in textu quaedam eor-

rexisse, cf. IV 104: διδικοῦμεν Γ pr. Librarius autem ea prae-
bere studuit, quae prima manu scripta in archetypo invenit,
quod quidem ex variis lectionibus in margine additis apparet.
Itaque loci, quibus verba & correctoribus 15 et 2 mutata eum
vulgata faciunt, ut
V 94. ην I' pr.; zov add. I' corr. 2 O 41I.
147. τῆς Γ pr.; τῆς ἐν Γ᾽ corr. 2 O.AII.
IV 93. πεζῆς I'pr.; τῆς add. I' corr. 2 0240? 74^.
122. ποϑέσαι Γ pr.; ποϑῆσαι I' corr. 1» 0.4.
162. ἑκατόμνως D' pr.; éxavou»og I' corr. 1^ O,
eius correctoris indieium mihi praebent, qui Urbinatis arche-
typum perserutatus est. Quo concesso Buermanni lex quodam-
modo infringitur, quae verba a correctoribus 1^ et 2 emendata
eadem de eausa qua quae primae manus sunt recipi iubet,
nisi lectionum natura vetetur.

Codex Vaticanus 936 — Z..

Codex bombycinus saec. XIV foliis 234, quae 23 em. alta,
15 em. lata sunt, duodeviginti Isocratis orationes eiusque epi-
stulas continet atque Themistii orationes quasdam. Desunt,
quae in codice Urbinate quoque omissae sunt, orationes ,in
Euthynum" et ,in Callimachum^ atque insuper oratio ,de
bigis". Ad orationum autem ordinem, quem ab Urbinate dis-
erepantem Buermannus !) indicavit, addendi videntur foliorum
numeri, qui sunt hi:

Helena f. 1*; Euagoras f. 6^; contra sophistas f. 12^; Bu-
siris f. 14^; ad Demonieum f. 18^; ad Nicoclem f. 23*; Nicocles
f. 27^; de pace f. 33^; Aegineticus f. 46*; Trapeziticus f. 51*;

1) H. Buermann: Die handschriftliche Überlieferung des Isocrates.
I. Die Handschriften der Vulgata. p. 4. Berlin 1885.

6 Engelbertus Drerup

in Lochiten f. 57*; Archidamus f. 59*; Areopagiticus f. 705;
Plataicus f. 78^; Philippus f. 85*; Panathenaicus f. 100*; Pan-
egyricus f. 127*; de permutatione f. 145*— 183^.

Sequuntur Themistii orationes, quarum plenas inscrip-
tiones reddo:

184" Θ]εμιστέου σοφιστοῦ καὶ ἐπάρχου λόγος περὶ τῶν
ἠτυχηκότων ἐπὶ οὐάλεντος, i. e. Dd. (ΞΞ Dindorfii) VII.

190* T]ov αὐτοῦ ἐπὶ τῆς εἰρήνης οὐάλεντι — Dd. X.

194^ Θ]Ἰεμιστίου προτρεπτικὸς οὐαλεντινιανῷ νέῳ —
Dd. IX.

197^ Tlo? avro? ὑπατικὸς εἰς τὸν αὐτοχράτορα ἰοβια-
γόν — Dd. V.

200^ E]ic τὸν αὐτοκράτορα κωνσταντῖνον (sic À pro xco»-
σταντιο») —: Dd. IV.

2110 Il]oóg vév ἀξιώσαντα [τοὺς ἀξιώσαντας A] λέγειν
ix τοῦ παραχρῆμα — Dd. XXV.

[Hic fortasse oratio ,zregi τοῦ αὐτοκράτορος ἐγκωμιάσαν-
τος αὑτὸν πρὸς τὴν γερουσίαν χαριστήριος — Dd. II, quam
Bekkerus enotavit, inserta est, cum oratio »πρὸς τοὺς ἀξιώ-
σαντας λέγειν ἐκ τοῦ παραχρῆμα“ apud Dindorfium duas
tantum paginas expleat. Equidem titulum orationis non anim-
adverti, nequa amicus Sehneemannus, qui postmodo librum:
inspexit, eum repperit.]

2195 E]|ig τοὺς σοφιστὰς τοῦ αὑτοῦ i. e. πιροτρεπτιχὸς
γιχομηδεῦσιν εἰς φιλοσοφίαν — Dd. XXIV, quae oratio in
f. 222^ abrumpitur his verbis: καὶ ἐκεένων ἀπολωλότων.

Themistii orationes excipiunt Isocratis epistulae, quae
eodem ordine atque in codice I'in foliis 223—234 exstant.

Quaterniones, quibus codex compositus est, octona con-
stanter folia complectuntur duobus exceptis (f. 957—062 et 71-—76),
quorum uterque sena folia habet. Ultimi autem, qui ad Iso-
eratis orationes attinet inde a f. 181 quaternionis tria tantum
folia reliquis exeisis scripturam exhibent. 'Themistii orationes,
quae ab Isocrate separandae sunt, quinque quaternionibus con-
tinentur, eum Isocratis epistulae duorum quaternionum duode-
eim folia oceupent. Folia vacua hie quoque postea excisa sunt.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 7

Codicis litterae ubique sibi constant; sed cum tres illae
partes propter quaterniones dissociatos inter se seiungi de-
beant, Themistii orationes inter Isocratis orationes et epistulas
interiectas esse opinor eo tempore, quo liber conglutinatus
est. Involuerum autem codici datum est temporibus papae
Pauli V. Borghesii (1605/21), quod ex principum illorum signo
(aquila et grypho) impresso patefit. Quo facto folia in super-
iore angulo dextro numeris notata esse verisimile est, cum
eum iam ordinem sequantur, quem nunc in codice deprehen-
dimus.

Initio libri ante Isocratearum orationum quaterniones duo
folia echartacea inveniuntur, quorum posterius haee verba ex-
hibet: ,C. garatonus | Sermones Isocratis ac Themisti | Saec.
XIV | 986“ et in inferiore margine , Sermones hysocratis atque
temystij^; in priore folio Isocratearum orationum index cum
nota ,multi pretii codex ^ H. Amatii manu compositus legitur.

Librarius, qui codicem exaravit, inscriptiones atque pri-
mam quamque partium maiorum litteram rubrieatori supplendas
reliquit. Is autem non nisi in prioribus Isocratis orationibus
munus suum absolvit, quo effectum est, ut in Themistii quoque
orationum titulis prima ubique littera desideretur.

Correetorum quattuor manus secernendae sunt; sed de his
agere non licet, antequam constituerimus, ex quo fonte codex
Vaticanus originem duxerit, quia hoc probato de correctionum
pretio inter nos facilius conveniet.

Iam ex Bekkeri editione innotuerat codicem Vaticanum 4
artissimis vinculis eum ceodiee Urbinate cohaerere, eum apud
Bekkerum !) haec inveniantur: ,communem huius eum Urbi-
nate originem arguit communis in extrema antidosi lacuna "*.
Ex eodem autem archetypo Vaticanum codicem derivatum esse
atque codicem Urbinatem, confirmabat consensus lectionum,
eum causae deficere non viderentur, quae impedirent, quo-
minus codicis Vatieani orige ad ipsum ÜUrbinatem referretur.
Quae causae erant hae:

1) Oratores attici ex recensione Immanuelis Bekkeri. Tom. II. Iso-
crates. p. 39. Berol. 1823.

8 Engelbertus Drerup

1. orationum ordo, quo codex 7/ a codice Γ distat;

2. oratio ,de bigis" omissa;

3. lectiones quaedam, quibus codex Vaticanus ab Urbi-
nate discedere et interdum solus veram Isocratis manum ser-
vare videbatur. Attamen difficile non est intellegere, quo
modo haec differentia orta sit.

Etenim ordinis orationum dissensus non ita gravis est,
ut explieari non possit, cum ordinem sie videamus mutatum:
Euagora et Busiride inter se commutatis oratio ,de pace"
locum occupavit ante Árchidamum, Areopagiticum, Plataicum,
qui Philippum, Panathenaicum, Panegyricum praecedunt. Inter
Aeginetieum οἱ orationem ,in Lochiten^ primum orationes
,de permutatione^ et ,de bigis^ omissae sunt, quarum prio-
rem quidem librarius in fine libri addidit; tum reliquae ora-
tiones: Aegineticus, Trapeziticus, in Lochiten inter orationem
de pace et Archidamum insertae sunt. Sed id certe negari
nequit, semper triadas quasdam orationum priorem ordinem
servasse, sicut: ad Demonicum, ad Nicoclem, Nicoclem; Ar-
chidamum, Areopagiticum, Plataicum; Philippum, Panathe-
naicum, Panegyricum. Quocum si conferas ea, quae de codice
O et Photii libro inter se coniunetis in altera dissertationis
parte exposui, facile mihi concedes diversitatem librarii
euiusdam libidine exsistere potuisse.

Quacum orationum ordinis perturbatione videtur conexa
esse oratio ,de bigis" omissa. Orationis enim ,de permuta-
tione^ finem inde a verbis ὃ 320 καταλύσω τὸν λόγον atque
orationis ,de bigis^ initium usque ad verba 8 8 τὰς xouwagc
αἰτίας uno archetypi folio interciso ab Urbinatis librario ne-
gleocta esse satis notum est. Atque fine orationis ,de permu-
tatione^ in codice Urbinate ἃ correctore quarto ex vulgatae
quodam exemplari in margine adscripto, orationis ,de bigis"
principio supplendo locus non est relictus. Quae cum ita se
habeant, mirari non licet, quod cedicis Vaticani librarius ex-
tremam partem orationis ,de permutatione" omisit, quam cor-
rector secundus postea subiunxit, praesertim cum librarius verba
a correetore quarto in codice Urbinate mutata in prioribus

De codicum Isocrateorum auctoritate. 9

quidem orationibus plane neglexerit. Quamobrem oratio ,de
bigis^, quae primum omittenda erat, postea oblivioni data est,
quocum plane conveniunt correctiones quartae manus in codice
Urbinate, quae ad orationem ,de bigis^ primum quidem prae-
teritam non recurrit. !) .

Tertia quoque causa cadit, cum differentiae codicis Va-
ticani ex ipso Urbinate explicentur. Orationes IX et X quidem,
in quibus Bekkerus magnam varietatum eopiam indieavit, non
contuli, sed sufficit oratio XIII, quam Bekkerus quoque ex-
eussit. Qua in oratione codex Vatieanus his loeis ab Urbinate
diserepare videbatur:

ὃ 4. 2 ἠμφισβήτησαν — 24: Γ Secundum Bekkerum ἦμ--
φεσβήτησαν; habet autem: ἡμφῳ- σβήτησαν pr.; c in ras. 1
litt. corr. 15.

8 9. Z τῶν μισϑών: Γ τοῦ μισϑοῦ pr. — O.4; τῶν
μισϑῶν litt. une. in mg. add. pr.

ὃ 12. 4 πολιτικοῦ: Γ ποιητικοῦ pr.; πολιτικοῦ litt.'unc.
in mg. add. pr.

$ 15. 4 pr. χρησιμωτέρως [in mg. add. 2 yg. φρονιμω-
τέρως]: Γ᾽ φρονιμωτέρως pr.; χρησιμωτέρως liti. unc. in mg.
add. pr.

8 19. 4 pr. ὑπόσχεσιν [in mg. add. 2 yg. ὑπόϑεσι»] —
I, qui non habet ὑπόϑεσιν [-— ΘΑ͂], sed ipse ὑπόσχεσιν.

$21. Zpr.ovusmoap ...... σασϑαι [συμπαρασκευά-
σασϑαι (— ΘΑ͂) in ras. eorr. 2]: Γ συμπαρακελεύσασϑαι,
quod eod. Z/ prima manu exhibuisse videtur.

Quibus causis reieetis codicem Vatieanum 4 ex codice
Urbinate effluere potuisse non negabimus, quod idem iam
Buermannus propter lacunam in fine orationis ,de permuta-
tione" contendit (I p. 3).

Sed restat sane varietas lectionum, quae primo quidem
obtutu codieis Vaticani originem ad archetypum potius Ur-
binatis referre videatur. Comparanti mihi hanc discrepantiam
in orationibus II, IV 51/99, VIII, XIII eae lectiones in censum

1) Buermann II p. 18.

10 Epgelbertus Drerup

non venerunt, quae correetionibus in Urbinate repertis expe-
diebantur. Neque in ea diversitate haesi, quae librariorum
libidini danda attinet ad », quod dicitur àpeAxvorixó», ad εἐ
subscriptum vel adscriptum, ad elisionem, accentum, spiritum.

Ex diversis autem lectionibus primum eae abiciendae sunt,
quae in orationum partibus in antidosi repetitis semel vel in
ipso orationum eontextu vel in oratione ,de permutatione"
inveniuntur. Eae enim orationum II, IV, VIII partes, quae
in antidosi codicis Γ primis tantum atque ultimis verbis sig-
nifieantur, in codice Vaticano plene exsceriptae ex ipsis codicis
Urbinatis verbis pendent, quod infra docebo. Qua de causa
iis locis, quibus vel Z/ vel Z/^ (i. e. Δάνειδόσεως) cum Urbinate
faciunt, scriptura codicis Z/^ aut 4 ab Urbinate diversa a li-
brario corrupta est neque quidquam ideo ponderis habet. Quae
varietates his locis leguntur:

II 17. γίγνου I'4*: yívov 4 — 4. 298. ποιεῖσϑαι L^;
ποιειεῖσϑαι 24. 24. διανοίας καὶ νομίζειν ὑπὲρ τῆς αὐτῶν
σωτηρίας om. 4 pr.; in ras. 9—10 litt. add. 2. 82. ὁ μὲν
γὰρ ϑνητὸς, ἡ δ᾽ ἀϑάνατος om. 415 pr.; in mg. add. 2. 36.
βασιλεῖς I4 — O": βασιλέας 4* — II. 36. μέμνησο L4:
μέμνηστο 45, 37. πράξεις ΓΖ“: πράξης 4.

IV 55. ὑπὸ τῇ xadusíg L4": τῇ om. pr., s. v. add. 2.
60. κατέστη ΓΖ: κατέστημεν 4*. 61. μεσσήνην I4: μεσή-
γην 25 — O.40^. 65. περὶ μὲν τῆς ἐν τοῖς I4: τῆς ἐν om.
4*, 65. ἂν τις ΓΖ“: om. Z pr., s. v. add. 2. 68. νομέζοντες
ΓΔ“: om. 4 pr.; δοκοῦντες in mg. add. 3. 70. προσοικοῦν-
vec ΓΖ: προσηκοῦντες 4. 714. κατακεχρῆσϑαι I'4^: xexon-
σϑαι 4. '16. ἀπέλαυον μὲν ΓΖ: ἀπέλαβον μὲν 45. 1. τὰς
ἀλλήλων ΓΖΔ“: τὰς ἄλλων 4. 18. ἀλλ᾽ ἀπ᾽ ὀλίγων συνϑη-
μάτων om. Z pr.; in mg. add. 2. 83. ὑπὲρ I4: οἵ περ 445.
84. ἐκείνων ΓΖ“: ἐκεῖνοι 4 — 09,40" 4", 86. ἔφϑησαν ΓΖ":
ἔφϑασαν 4. 90. οἷοί τ’ ἦσαν ΓΖ: οἷ τ᾽ ἧσαν Zl pr., corr. 2.

VIII 27. ὑμετέρας ΓΖ: ἡμετέρας 4". 29. βιαζώμεϑα
ΓΖ4: βιαξζόμεϑα 45, 35. προῃρημένων ΓΖ“: zoo - ρημένων 4
(ras. non expleta) 38. τοῖς βαρβάρους Γ΄ pr. — 4252, τοὺς βαρ-
βάρους I'eorr. 4: τοῦ (?) βαρβάρους 4 pr., τοὺς βαρβάρους

De codicum Isocrateorum auctoritate. 11

eorr. 3. 38. χρήσωμαι ΓΖΔ“: χρήσομαι f — 4110" 1". 38.
ὥσπερ περὶ I1*:; regi om. zl pr., s. v. add. 1(?). 38. ὑμᾶς
DI4: ἡμᾶς 45. 47. ὅσο. Γ᾽ pr. (ὅσω), ὅσων corr. 4 — 45:
ὅσω 4. 51. ὀλιγαρχικοὺς ὄντας L^: ὄντας om. 4. 55. ἐκεῖ
σοφωτέρους If: ἐκεῖσε σοφοτέρους 4". 134, ἐκεῖνο καταμα-
ϑόντες ὅτι μιᾶς μὲν om. Z pr.; in mg. add. 15, 137. ἄξουσιν
DI4^: ἕξουσιν Δ. 197. εἴδωσιν ΓΖ [εἰδῶσιν Bl]: ἔδωσιν
4 -- 409 45,

Quomodo dimidiae fere lectionum differentium parti aue;
toritas detracta est, quarum nonnullas certe absque hoc argu-
mento librarii errori haud facile adscripsisses. Inter eas autem,
quae restant, permujtae sunt, quas librarii socordiae deberi
manifestum est:

II 19. δεδαπανημένων Γ: δαπανημένων 4 pr., δὲ add.
eorr. 2. 24. πρὸς ἑαυτὸν Γ: πρὸς σεαυτὸν zl — 1Π. A4.
ἔσπουσαν I'pr., ἔσπευσαν corr. 2: εἴσπευσαν 4. AT. λοι-
δορουμένους Γ: λοιδορομένους Zl pr., corr. 3. 49. ἀχουστοὺς
I: ἀχουστὸς 4f pr., ἀκουστὰς corr. 3 (ef. ϑεατοὺς).

IV 97. αὐτοὶ σωθϑήσεσϑαι I: αὐτοῖς ὠϑήσεσθϑαι 44"
pr. eorr. 2.

VIII 7. ἡμεῖς Γ: ὑμεῖς Zl, of. γενώμεϑα. 9. ὑμᾶς T:
ἡμᾶς 4, cf. συνεληλύϑατε. 15. ἢν μὴ καὶ DI: ἣν καὶ μὴ 4
[ubi μὴ ad βουλευσώμεϑα referendum est, non ad περὶ τῶν
Aowrov. Exempla autem transmutationis verborum postea cor-

B α
reetae in Z/ haec sunto: IV 62. οὖσαν αἰτίαν pro αἰτίαν οὐ-

α

σαν; 98. εἰπεῖν ἔστε pro ἐστὶν εἰπεῖν]. ὅθ. πλημμελείας I
γελημελείας 44". 62. ὑμῖν D: ἡμῖν 4, cf. ἀποκρίσεως ..
ἀρεσκούσης. S85. ττροστείων Γ' pr., corr. 2: προαστίων Ζΐ pr.,
corr. 15. 88. ληξιαρχικὰ D: ληξειαρχικὰ 4. 89. ἀντηλλα-
γμένοι I': ἀντηλαγμένοι df. 95. ἑπτακοσίοις Γ: ἑπακοσίοις 4.
95. ἔτεσιν D: ἔετεσιν 4. 100. εὑρήσετε Γ: εὑρήσεται 4. 107.
οὐχ οὕτω Γ: οὕτω οὐχ οὕτω 4 pr.; οὕτω priore loco expunc-
tum. 128. ὥστ᾽ I: ὥσστ᾽ 4. 182. συναγαγὸν T pr., συνα-
γαγὼν corr. 1: συναγωγῶν 4.

12 Engelbertus Drerup

XIII 5. δ᾽ οὐδεπώποτε I': δ᾽ οὐπώποτε 4. 17. τὸν μὲν

μαϑητὴν I": τὸν μὲν μαϑητεῖν 42, cf. τὸν δὲ διδάσκαλον.
. Supersunt hae lectiones:

II 4. τὸν τῶν τυράννων Γ᾿: τὸν om. 4 (cf. τὸν τῶν ἰδιω-
τευόντων). 9. προσήκειν αὐτοῖς Γ: αὐτοῖς om. 4. 935. βου-
'λεύσει Γ: βουλεύσῃ 4 — 4Π.

IV 61. πόλιν τὴν D: πόλιν τῶν 2 — 4.

VIII 9. ὥσπερ δ᾽ ἤδη I: ὡς δ᾽ ἤδη 4. 22. διὰ πρε-
σβείας ῥᾳδίως I': ῥᾳδίως διὰ πρεσβείας 4. 92. ἃ καὶ Γ: καὶ
om. 4 pr, add. eorr. 1*. 103. τοὺς δὲ χρωμένους ἀπολλυού-
catg om. z/ pr.; 8. v. add. 1*.

XIII 2. προγινώσκειν I: γιγνώσκειν 4 pr, προ 8. v.
add. corr. 2. 16. ἐφ᾽ ἑκάστῳ Γ: ἀφ᾽ ἑκάστων A pr., « corr. ὃ.
20. δυναμένου Γ: δυναμένους zf — 0.4 pr.

Sed ne in his quidem ulla lectio talis est, ut codicis Va-
ticani fontem ab Urbinate diversum sumere cogat, praesertim
eum eiusdem generis varietates inter eas, quas modo com-
memoravi, reiciendae essent. Quapropter nihil impedit, quin
codieis Vaticani originem ad Urbinatem redire censeamus,
quocum totius sermonis congruentia codicem 7/7 comparat.

Firmissimum tamen argumentum ex verbis in Urbinate
eorreetis peto, quia codicem Vatieanum ex ipso Urbinate pen-
dere liquet, si non solum correctorum 1, 1*5, 2, quos codicem
I ex ipsius archetypo eorrexisse demonstravi, sed etiam cete-
rorum: 1*, 3, 4, qui Urbinatem eum codicibus vulgatae me-
moriae contulerunt, vestigia in codice Vaticano inveniuntur.
Quod cum optime mihi cesserit, sed ita quidem ut librarium
in eorreetionibus codicis Urbinatis recipiendis nune hae, nunc
illa ratione usum esse viderem, uberius de hac re agere operae
pretium est.

Et eorreetorum 1 et 1^ quidem omnes fere mutationes in
codicis Vaticani textu leguntur duobus locis exceptis, quibus
lectiones, quas prima Urbinatis manus exaravit, in codice Va-
ticano iniuria probatae sunt: II 89. ϑρυλλοῦσιν Γ pr. 40^;
ϑρυλοῦσιν D corr. 1" O,474"; IV 69. χατόρϑωσαν D pr. 4:
χατώρϑωσαν Γ corr. 1" ΘΑ͂. Addo eiusdem orationis locum

De codicum Isocrateorum auctoritate. 18

ὃ ὅ7, quo verbum q. e. ἀξεοῖν prima manu in Γ scriptum in 4,
ἀξιοῦντας autem, quod rectissime corrector 3 restituit, in ΖΔ
reperitur Postquam etiam unum illud scholium, quod Bauer-
mannus (II p. 8) ex Urbinate attulit, in codice Vaticano in
margine adscriptum esse notavi, paucis exemplis emendationes
correotoris 1^ in codicem Vaticanum receptas illustrabo:

IV 85. ἐφιλονίκησαν Γ pr.: quAoveíxuaa» corr. 15 «— 44".
93. στρατείας Γ pr.: στρατιᾶς corr. 15 — 4222, 96. ἐμπιπρα-
μένους I' pr.: ἐμπιμπραμένους corr. 15 e 4245.

VIII 45. ἡμετέρων DI pr: τῶν add. 1^ — 2/47. 121.
outteQ T pr.: Ó-zeg corr. 1* — 7. 134. δίττους Γ pr.: δ᾽
ἥττους Corr. 15 — 24. |

XIII 1. καὶ μείζους Γ pr.: μὴ 8. v. add. 1" — 4. 18. «e-
λείως Γ pr.: τὸ τέλειον in mg. add. 1^ — Z.

Non minore eura librarius correctoris 2 mutationes re-
spexit, cum omnes fere textum depravatum sanaverint, quarum
graviores leetoris hic oculis subicio:

II 5. χρῆν Γ pr.: ἐχρῆν corr. 2, 44 — 24. 10. πολιτειῶν
I pr.: πολιτειῶν corr. 2, 4. 38. BeAxelo Γ pr.: βελτέω corr. 2,
4145. 44. ἔσπουσαν Γ pr.: ἔσπευσαν eorr. 2 — εὔσπευσαν 4.
46. φϑουσιε Γ pr.: φϑονοῦσι corr. 2, 4.

IV 51. φιλοτιμομένους Γ᾽ pr.: ov ex o corr. 2, 44“. 54,
παλείψω Γ᾽ pr.: παραλεέψω oorr. 2, 44*. 59. οὐ yàg παρὰ
μικρὸν ἐποίησαν propter homoeot. om. I' pr.: in mg. add. 2,
44". 59. προσδοχίσας Γ pr.: προσδοκήσας corr. 2, 44“. 64.
ἐφρόνισα Γ pr.: ἐφρόνησα corr. 2, 445. 67. ἀρχικωτα Γ pr.:
ἀρχικώτατα corr. 2, 44, 14. παραλεῖφϑαι D pr.: παραλε- .
λεῖφϑαι eorr. 2, 44". 16. ἀπελαυομεν T^ pr.: ἀπέλαυον μὲν
eorr. 2 — 2 (ἀπέλαβον μὲν 4?) 77. ἢ om. Γ pr.: add. 2,
44*. 86. κινδυνεύειν Γ᾽ pr. — OO": κινδυνεύσειν corr. 2,
4245 τὰ. 0,4.4". 88. στρατείας I' pr.: στρατιᾶς corr. 2, Z^.
91. τύχειν I pr.: τύχην oorr. 2, 442. 98. xal πεζῆς Γ pr.:
τῆς add. 2, 447^ — O.40".,47. 96. ἐρήμη D pr.: ἐρήμην
corr. 2, 442. 99. στρατείας Γ᾽ pr.: στρατιᾶς corr. 2, “4435.

VIII 10. ὑμᾶς Γ pr: ἡμᾶς corr. 2, 4. 10. βούλεσϑε Γ
pr: ἠβουλεσϑὲ corr. 2, 4. 15. ἃ om. Γ pr.: in fine versus

14 Engelbertus Drerup

add. 2, 4. 25. ποιήσομεν T pr.: ποιήσωμεν corr. 2, 4^. 26.
οὐδὲν δὲ Γ᾽ pr.: τούτων add. 2, 422 — 1. 36. νῦν δέδοικα Γ
pr: δὲ s. v. add. 2, 4245. 39. γεμούσας Γ pr.: γεμούσαις
corr. 2, 42". 43. οἱ μὴ Γ pr.: ei μὴ corr. 2, 445, 44. δεῖ Γ
pr.: δεῖν corr. 2, 4242, 45. ἀγανακτοῖ uev Γ pr.: ἀγανακτῶμεν
corr. 2, 425, 11. ἑτέροις T' pr.: ἑτέρους corr. 2, 4. 73. ταῦτ᾽
ἔχω Γ pr.: ταῦτα ἔχω corr. 2, 4. 15. καταστάσης Γ pr.: κατα-
στάσεως COrT. 2, 4. 84. στρατείαν Γ᾽ pr.: στρατιὰν corr. 2, 4.
91. τοὺς τοιούτους Γ pr.: τοὺς τοιούτοις corr. 2, 4. 96. ἐποέη-
cav I' pr.: ἐνεποίησαν corr. 2, 4. 101. αὑτοῖς γεγενῆσϑαι τῶν
συμφορῶν, ὅτε τὴν ἀρχὴν om. I' pr. propter homoeot.: in mg.
add. 2, 4. 104. μισηϑεν Γ pr.: μισηϑέντες corr. 2, 4. 116.
vC: πολ τούτωι Γ pr.; và πόλη τούτωι corr. 2: τ΄ πόλη τούτωι
4 pr; τω πόλη τούτωι in ras. corr. 1*(?).. 125. ὃν et τῶν
ἄλλων ἄρχειν om. I'pr. propter homoeot.: add. 2, 4. 142.
τῶν πολεμίων I'pr.: τῶν πολέμων corr. 2, 4.

XIII 3. καὶ ταυτης της ἐπιστημης εὐδαίμονες γενήσον-
ται om. I'pr., litt. une. in mg. add. pr.: καὶ διὰ τῆς αὑτῆς
xvÀ. eorr. 2, 4. |

At mutationes a ceteris correetoribus profeetas non nisi
raro in codice Vaticano invenies. Varietates enim, quas li-
brarius ipse litteris uncialibus in margine adnotavit, in ora-
tionibus II et XIII septem tantum locis probatae sunt:

II 11. βασιλεῦσι D pr.: βασιλεύουσιν litt. unc. in mg.
add. pr. — 2. 18. καὶ τῶν ἄλλων D pr: καὶ τῶν ἀπόντων
litt. une. in mg. add. pr. — 4. 29. χαίρειν Γ᾽ pr., διατελεῖν
litt. une. in mg. add. pr.: χαέρειν in lacuna add. 7 corr. 2;
χαίρειν zf* pr., διατελεῖν in mg. add. 1.

XIII 3. xoi ταυτης τὴς ἐπιστημης ευδαιμονες γενήσονται
Γ᾽ om. pr.: litt. unc. in mg. add. pr., καὶ διὰ τῆς αὐτῆς xzà.
eorr. 2 — 2. 9, vov μισϑοῦ Γ pr.: τῶν μισϑῶν litt. unc. in
mg. add. pr. — 4. 12. ποιητιχοῦ D pr.: πολιτικοῦ litt. unc.
in mg. add. pr. — 4. 15. φρονεμωτέρως Γ pr.: χρησιμωτέρως
litt. unc. in mg. add. pr. — 7/ pr.

Contra in iisdem orationibus huius generis correctiones
novies neglectae sunt.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 15

Correetoris 15 autem, qui Buermanno teste codicem Ur-
binatem in prioribus orationibus cum vulgato exemplari com-
paravit, indicia duobus his locis tenemus:

XIII 10. πραγμάτων Γ pr.: γραμμάτων in mg. add. 1*— 4.
10. ὅσον om. Γ᾽ pr.:: in mg. add. 1* — Z.

Neque saepius ut eorreetorem tertium Urbinatis in codice
Vaticano deprehenderem, mihi contigit, cum in iis, quas spec-
tamus, orationibus his novem lectionibus totus exhaustus sit,
quarum quinque in una illa oratione quarta, quae paenultimum
in eodice 7/ locum obtinet, occurrere memoro:

II 11. ὧν Γ pr.: ἃ corr. 8 — 4. 21. oixeiav Γ' pr.: oi-
κεῖα à» corr. 9 — 4.

III 2. ὁ μέγιστος Γ᾽ pr.: ὃ μεγίστην corr. 3 — 4.

XIII 9. παραλείπειν D pr.: παραλιπεῖν corr. 3 — 4.

IV 57. ἀξιοῦν D pr. (— 47): ἀξιοῦντας corr. 8 — 4.
62. ἀξιον Γ pr.: ἀξιοῦν eorr. 3 — 4453. 83. ἧς vel ἣν om.
I pr: ἣν in mg. add. 3 — 2252, 99. ἀξιωϑεῖμεν, ἀναγκα-
σϑεῖμεν Γ pr.: ἀξιωϑείημεν, ἀναγκασϑείημεν corr. 8 — f.

Maxime denique notanda est ratio, quam librarius cor-
rectionum quartae manus Urbinatis habuit, quas miro quodam
modo in prioribus orationibus spreverat. In or. II. 31 enim
in cod. Γ post διὰ τὴν librarii errore verba q. 8. σὴν ἐτειμέ-
λείαν exciderunt, quae corrector quartus in rasura supplevit.
Quae quamvis necessaria sint, a Vaticani librario non utique
probata sunt, cum et ipse haec verba primum omissa in mar-
gine adsceripserit. Atque cum in or. III, quantum quidem
contuli, unam correctionem haud dubie recipiendam invene-
rim: ὃ 8 μετὰ τοῦ DI' pr.: μετὰ τούτου corr. 4 — 41, oratio
, Contra sophistas" his emendationibus omnino caret. Sed post-
quam in oratione ,de pace^ non nisi duo haec correctoris
quarti testimonia repperi: ὃ 16. πρὸ xíovg Γ pr.: πρὸς x£ovc
corr. 4 — 4f, et $ 187. ποιήσωσι Γ pr.: ποι. . ὥσιε corr. 4
— 4 (440".41"), lectionum primae manus conservandarum stu-
dium in Panegyrico abieetum esse cognovi. Ubi omnes cor-
rectoris quarti mutationes Urbinatis memoriam loco moverunt,
duobus locis exceptis ($$ 84 et 97), quibus vulgatae correctoris

16 Engelbertus Drerup

lectiones in margine additae sunt: IV 51. ὑποϑέμενος Γ᾽ pr.,
ἐρεῖν in mg. add. 4: ὑποϑέμενος ἐρεῖν 4 (9 G.4). 61. κατ-
ἦλθον I pr. (— O") μὲν 8. v. add. 4: κατῆλθον μὲν 44^
(— O.4.1"). 66. τῶν πρὸς τοὺς Γ pr. (— Θ΄ 1"): τῶν τερό-
τερον πρὸς τοὺς in mg. corr. 4, 42) (ΞΞ Θ). 68. κρατίσειν
Γ pr, ἔπε 8. v. add. 4: ἐπικρατήσειν 424 (— 040" 74).
78. ἀλλὰ διὰ I'pr., καὶ 8. v. add. 4: ἀλλὰ καὶ διὰ 445
(— O9.40".1") 18. τοῖν πολέοιν Γ᾽ pr., ταύταιν (— .1..15)
8. Y. add. 4: τοῖν πολέοιν ταύταιν 4245. 88, πόλιν ID pr.
στρατεύσαντες add. 4: πόλιν στρατεύσαντες Z4" (— Θ.,2).
84. ἐποίησαν Γ pr. Z pr. 452 pr.: yo. κατέλιπον (— Θ.2) in
mg. add. Γ΄ corr. 4, 4' corr. 1, 42 eorr. 1. 91. ἡμέτεροι Γ
pr., πρόγονοι in mg. add. 4: ἡμέτεροι πρόγονοι 4142 (— O4).
96. κινδυνεύωσιν Γ᾽ pr: κινδυνεύσωσιν corr. 4, 44^ (—
Q.40" 4"). 97. ἐμέλλησαν Γ᾽ pr., Δ eras.; ἐτόλμησαν in mg.
add. 4: ἐμελέτησαν Zl pr., ἐμέλησαν 45 pr.; yg. ἐτόλμησαν
(— 0.10^",2") in mg. add. Z eorr. 1, 4f* eorr. 1. 99. δεεν.
D pr.: δεινότατα corr. 4, 44“ (— O0).

Nihil aliud in ,antidosi^ exspectandum erat, ubi omnes
illae lectiones, quas modo ex Panegyrico notavi, reperiuntur;
quibus repetendis supersedeo. Accedunt ex orationibus II,
XIII, VIII haud paueae lectiones, quas hic composui:

II 17. κειμένοις Γ᾽ pr., νόμοις 8. v. add. 4: κειμένοις
γόμοις 25 (— .4110"). 20. ἡγοῦ Γ᾽ pr., δὲ in mg. add. 4:
ἡγοῦ δὲ 4" (— .4IIO"). 922. λόγους ἢ Γ pr., μᾶλλον in mg.
add. 4: λόγους μᾶλλον ἢ 4 (— 9").

XIII 15. ζητεῖν I' pr.: ζῆν corr. 4, 42 (— 4).

VIII 32. οὔτε πρὸς δόξαν om. Γ᾽ pr.: in mg. add. 4, 45
(— Θ΄ 4"). 398. τοὺς δ᾽ ἄλλους ὧν οὐ Γ pr., οὐδὲ γινώσκειν
οὐδὲν in mg. add. 4: τοὺς δ᾽ ἄλλους οὐδὲ γινώσκειν οὐδὲν
ὧν οὐ 4" (— O",1", sed omissa negatione οὐ). 86. φενα-
xíbew I'pr., ἡμᾶς in mg. add. 4: φενακίζειν ἡμᾶς 45, 39.
ἁμαρτανομένους Γ pr., ἐξ in mg. add. 4: ἐξαμαρτανομένους
4* (— O* 1"). 44. ἀλλ᾽ ἀνθρώπους T pr., aígovuc2a in mg.
add. 4: ἀλλ᾽ ἀνθρώπους αἱρούμεϑα 4" (— Θ΄“). 40. λυ-
μαινόμεϑα Γ pr., δι᾽ οὖς in mg. add. 4: δι᾽ ovc λυμαινό-

De codicum Isocrateorum auctoritate. 17

μεϑα 25 (— 0" 1" pr.). -47. ὅσο" T pr.: ὅσων corr. 4, 44.
49. χαλῶς I'pr.: κακῶς corr. 4, 4f" (— O".4") 130. ue-
λέταις παρασχευαῖς I'pr., ταῖς 8. v. add. 15, xai s. v. add. 4:
μελέταις xal ταῖς παρασκευαῖς 4* (— 2407,4*).. 197. ὀκνή-
σουσιν I'pr. 4^ pr.: yg. ὁμονοήσουσι in mg. add. I^ corr. 4,
45 pr. (— 0" 4"). 137. ποιήσωσι Γ pr.: ποι... ὥσε corr. 4,
425 (— .10* 1") 139. ἀλλὰ D pr. xol s. v. add. 4: ἀλλὰ
καὶ 4f" (— O".1") 141. λυμαιῶνας I'pr., supra o. eras. e,
€ ex ac corr. 4: λυμαιῶνας Z pr., λυμεῶνας corr. 1 (— 249" 749).

Quae omnia collata atque perpensa dubitationem non re-
linquunt, quin codicem Vaticanum ex Urbinate ipso ortum 6886
censeamus. Sed fortasse etiam certiora scire licet. Nam
etiamsi eodicem Vaticanum ad Urbinatem referendum esse
constat, dubium adhue est, quot codicibus interpositis Urbi-
natis verba ad codicem Vaticanum pervenerint. Quattuor
enim saecula inter codicem Urbinatem et codicem Vaticanum.
exaratos intercesserunt, quae uno fortasse saltu transilienda
non sunt. Certa tamen indicia codicem Vaticanum longius ab
Urbinate removendum non esse docent.

In oratione VIII ὃ 53/54 enim Urbinatis librarius homoeote-
leuto post verbum 4. e. προστάτας perductus omnia haee verba
iteravit: γέμωσιν, αὐτοὶ δ᾽ οὐκ οἰόμεϑα τὴν αὐτὴν λήψεσϑαι δόξαν
τοῖς προδστῶσιν ἡμῶν. τοσοῦτον δὲ διαφέρομεν τῶν πιρογό-
γων, ὅσον ἐκεῖνοι μὲν τοὺς αὐτοὺς προστάτας. Quem quidem
errorem eorreetor 1^ lineolis curvis in margine appositis signi-
fieavit; nihilominus in Vaticano quoque tota haec particula
repetita legitur. Quin etiam in ea orationis , de permutatione “
parte, quae hunc locum excepit, eadem verba duplicata videmus.

Ex eadem oratione ,de pace" alios quosdam locos affero,
qui modo laudatum confirmant:

ὃ 25. ποιήσομεν Γ᾽ pr, ποιήσωμεν corr. 2: ποιὴσ uev
2 pr., o supplevit corr. 15.

ὃ 84. OexeAev . . νεστηκότος T' pr. (erasae sunt 2 litterae),

«
δεκελεισυνεστηκότος corr. 2: δεκελει [lacuna 9 litt.] κότος 4

pr. ασσυνεστη suppl. 15.
Leipziger Studien. XVII. 2.

18 Engelbertus Drerup

8 90. σιτοδίέαις Γ pr., σιτοδείαις corr. 1^, yg. σιτοδο-
τέαις in mg. add. 2: σιτοὃ oug f pr., εἰ supplevit 15.

8 131. εξισωσουσιν T pr., εξίσωσοὖσιν corr. 4 — Z pr.,
ἐξισώσουσιν corr. 15.

E ceteris quoque orationibus exempla pauca quamvis non
ita significantia arcessere liceat:

II 23. διαϑῆς Γ pr., διατίϑης litt. unc. in mg. add. pr.:
in 4 syllaba ϑῆς in lacuna a correctore 2 videtur esse addita.
29. χαίρειν Γ pr., διατελεῖν litt. unc. in mg. add. pr.: in
4 χαέρειν in lacunam a correctore 2 insertum est. 32. κτήματα
I pr, χτητὰ in mg. add. 3, xvg .. τὰ corr. 4: xv9 .. và 4
(duabus litt. eras.).

IV 91. ζηλοῦντες DI'pr. Z pr.: ζητοῦντες Γ᾽ corr. 2, 4
eorr. 1.

XIII 18. δικεῖσθαι Γ pr., δικεῖσϑαι corr. 4: δικεῖσϑαι
in ras. 4 eorr. 8. 21. δικαιοσύνης Γ pr. 4 pr.; c erasum in
I et 4. |

Dubitatio enim, quae librarium codicis Vaticani manifesto
eontinuit, commoveri non potuit, nisi ex duabus lectionibus
altera eligenda erat. Geminatas autem lectiones, quas codex
Urbinas praebet, per longam codieum seriem continuatas esse
veri simile non videtur. Sed quominus codicem Vaticanum
ex ipso codiee Urbinate descriptum esse sumámus, copia
lectionum ab Urbinate differentium prohibet, quod altero
eomprobabo argumento, cum de emendationibus correctoris
primi dicturus sum.

Restat, ut eas orationum partes, quas codex Vaticanus in
. oratione ,de permutatione" exscripsit, traetem. Iudicium enim
de ratione, quam inter Urbinatem et Vaticanum codices inter-
cedere statuimus, eo turbari videtur, quod, cum in Urbinate
verba ex orationibus II, IV, VIII in antidosi allata primis tan-
tum atque ultimis verbis significata sint, codex Vaticanus totum
orationum eontextum exhibet. Nam cum codex Urbinas eo
quidem, quem ex oratione ,contra sophistas^ in antidosi
laudavit loco, codices O7 autem in omnibus orationibus in

De codicum Isocrateorum auctoritate. 19

antidosi excerptis singularem memoriam sequantur (cf. alteram
huius dissertationis partem), simile quid in codice Vaticano
exspeetari potuit.

Sed in hae quoque parte codex Vaticanus nos fefellit,
quia in antidosi textum «eodicis Urbinatis iteratum praebet.
Quod arguit praeter generalem consensum locus ille orationis
VIII $ 53/54 in antidosi quoque duplicatus, cui auctoritatem
addunt loci quidam ex ultimis verbis excerptorum illorum
petiti. Codicis enim Vaticani vel potius archetypi eius librarius,
qui verba orat. II ὃ 14, VIII 88 25 et 133, IV $ 51, quibus
orationum partes in antidosi citatae incipiunt, ex Urbinatis in
antidosi memoria sumpsit, in orat. II $ 39 et VIII $ 56 hoc
fonte neglecto in ipso Urbinatis textu exscribendo perrexit,
quo haec discrepantia in codicem Vaticanum illata est:

II 39. μεγάλων I*: μεγίστων ΓΔ“ (— 4110).

VIII 56. δ᾽ ἂν τὸ I'*; δ᾽ ἄν ue τὸ ΓΖ“ (— .4IIO"4*). 56.
ζεράγμασιν γεγενημένας I (— 24110" 49): πράγμασιν ἐγγε-
γενημένας ΓΩΑ“, ὅθ, ἐπιχειρήσαιμεν ΓΖ (— O9"); ἐπιχειροίην
ΓΖ (— .411.4"*); sed ροέην in lacuna a corr. 2 postmodo
additum.

Hoc tamen mirum est, quod verba orationis II eadem
ratione in brevius contraeta, qua ex codiee OO" solo inno-
tuerunt, in codicis Vaticani antidosi leguntur, eum codex Ur-
binas huius quoque partis initium tantum atque finem indica-
verit. Quo demonstratum esse puto, librario illi codicem
quendam vulgatae memoriae praesto fuisse, quem paucis
leetionibus exceptis, quas infra commemorabo, hoc solo loco
eognoseimus. Duobus autem locis librarius hune codicem
minus accurate respexit, cum in $ 24 inepte adderet verba
Q. 8.: οὕτως ὅμίέλει τῶν πόλεων πρὸς τὰς ἥττους atque in
$ 29 haee verba in O" omissa: μηδεμέαν συνουσίαν εἰχῇ
προσδέχου μηδὲ ἀλογίστως, ἀλλ᾽ retineret.

Quae cum ita sint, neminem contra me pugnaturum esse
puto, si eodicem Vaticanum 4 ex numero illorum codicum,
qui ad lIsocratearum orationum verba constituenda valent,

delendum esse declaro. Studium igitur, quod in eum con-
9*

90 Engelbertus Drerup

vertimus, ad historiam tantum codieum pertinere potest, prae-
sertim cum codex Ámbrosianus E artissimis vinculis cum eo
coniunctus sit. Atque hac de causa uberius de iis quoque
agendum est, qui, ut codicem a lectionum corruptarum maculis
liberarent, operam dederunt.

Quattuor autem correetores codicis Vaticani secernendi
sunt, quorum tres totum codicem retraetaverunt. Ex quibus
primo loco nominandus est:

corrector primus (1) i. e. codicis librarius, qui et inter
scribendum et post opus confectum verba ipsius errore depra-
vata emendavit, cuius exempla nonnulla profero:

II 24. σεαυτῶν 4^ pr., ἑαυτῶν corr. 1. 20. ἐπιϑυμεῖς
4 pr. ἐπιϑυμῆς corr. 1. 54. δωρὰς 4 pr., δωρεὰς corr. 1.
54. ἀγωράζεται 4 pr., ἀγωραάζετε corr. 1.

IV 76. τυγχάνει Zf* pr., τυγχάνοι corr. 1.

VIII 22. δυνασταίαις f pr., δυναστείαις corr. 1. 51.
ὀλειγαρχικοὺς 4 pr., ὀλιγαρχικοὺς corr. 1. 71. ἐπιϑυμεῖν 4
pr., ἐπεϑυμῶν corr. 1. 81. γνώσεσϑαι 4 pr., γνώσεσϑε corr. 1.

Haec autem verba omissa prima manu suppleta sunt:

II 26. xai xoaxíag om. Z7 pr. (— 411), in mg. add. 1.
91. σὴν ἐπιμέλειαν om. Z/ pr. (— Γ᾽ pr), in mg. add. 1.

VIII 21. xai μετοίκων: καὶ om. z/ pr., s. v. add. 1.

Sed variae quoque lectiones a librario in margine vel
supra versum additae sunt, quas ex oratt. II, IV 51/99, VIII,
XIII omnes exscripsi:

lI 29. χαίρειν Γ pr. 4 pr.: διὰάτελεῖν I'litt. une. in
mg. add. pr. 4 in mg. 1.

IV 84. ἐποίησαν 1 pr. Z4 pr. Z^ pr.:: κατέλιπον D
in mg. corr. 4, Z in mg. 1, 4" in mg. 1 (— 0.4).
97. éué-Agca» (λ eras.) D pr. 42 pr. (ἐμελέτησαν 4 pr.):
ἐτόλμησαν Γ in mg. 4, Z in mg. 1, 45 in mg. 1 (— O40" /1*).

VIII 137. ὀκνήσουσιν D pr. Z^ pr.: yg. ὁμονοήσουσιν Γ
in mg. 4, 7/4 in mg. 1 (— 0*4").

XIII 16. εἰς τοῦτο Γ᾽ pr. Z pr.: ἐνταῦϑα Γ᾽ litt. unc.
in mg. add. pr. Z/ in mg. 1 (— O.41I1) 21. δικαιοσύνηι
PI pr. Z pr.: ἡ Γ s. v. add. 4, Z corr. 1 (9).

De codicum Isocrateorum auctoritate, 21

Quas lectiones ex Urbinate profluxisse loco orationis II 29
eonsiderato veri simile videtur, cuius lectio ex Urbinate solo
nota est. Tria tamen librarii additamenta notavi, quae ad
Urbinatem referri non possunt:

IV 60. μὲν γεγονὼς 4^ pr. (— D), ἦν post μὲν add. 1
— 9.10" 4".

VIII 52. ἀλογέστως 415 pr. (— D), ὀλιγώρως in mg. add.

— (O", 183. οὐδεὶς οὐδέτερον τούτων 415 pr. (— D), αὐτῶν
in mg. add. 1 — οὐδεὶς τῶν αὐτῶν οὐδέτερον Θ΄, om. τούτω».

Quo codicis Vaticani archetypum, quem inter codicem
Urbinatem et codicem Vaticanum interponendum esse sumpsi-
mus, eum exemplo quodam ex codicis Laurentiani O familia
collatum esse comprobatur, id quod ex verbis orationis II in
antidosi allatis supra iam cognovimus.

Subiungo correetorem 1*, quem in oratione ,de pace"
80la atque uno antidosis loco deprehendi, qui cum librario
eonfundi non potest, cum ductus elegantiores atque subtiliores
atramento pallido exarati sint.

Atque plurimae correctiones eius et cum Urbinatis mutati-
onibus et eum vulgatis lectionibus congruunt, quas hic reddo:

VIII 32. οὔτε πρὸς δόξαν om. Γ pr. Z/ pr.: in mg.
add. Γ corr. 4, Z/ eorr. 1* (— O7".4*). 33. τοὺς δ᾽ ἄλλους ὧν
ov I pr. Zz pr.: οὐδὲ γινώσκειν οὐδὲν in mg. add. I' corr. 4,
4 corr. 1* (— O",4"). 39. τοῖς ἁμαρτανομένοις Γ pr. 4 pr.:
ἐξ in mg. add. Γ᾽ eorr. 4, «oig ἐξ in ras. Z/ corr. 1* (— 094^).
44. ἀλλ ἀνθρώπους Γ᾽ pr. Z4 pr.: αἱρούμεϑα in mg. add. D
eorr. 4, Z/ corr. 15 (— 9*4"). 46. λυμαινόμεϑα I pr. 4 pr.:
δε᾽ ovg in mg. add. J' corr. 4, s. v. add. 7/ corr. 15, tum hoc
additamento deleto in mg. pos. xeíuevov δι᾿ ovg (— O74" pr.).
49. καλῶς Γ pr. Z pr.: κακῶς I' corr. 4, Zfí corr. 15 (— O^ 4^),
90. σιτοδίαις Γ pr., σιτοδείαες corr. 15 (— 24), yo. σιτοδοτίαις
in mg. add. 2: σιτοὺ oig Z pr., e« suppl. 15. 136. μελέταις
παρασκευαῖς I'pr. ταῖς 8. v. add, 15, xai s. v. add. 4: ue-
λέταις ταῖς παρασκευαῖς 4' pr. καὶ 8. v. add. 1* (—240^ 74^).
187. ὀκνήσουσιν Γ pr. Z pr.: yo. ὁμονοήσουσε in mg. add.

22 Engelbertus Drerup

I eorr. 4, 4 corr. 1" (— O^.,4*). 139. ἀλλὰ Γ᾽ pr. Z pr.:
xai 8. V. add. I' corr. 4, 7 corr. 1" (—0^.71^).

Quas ad codicis Vaticani archetypum atque eo ad Urbi-
natem redire colligo ex hoc loco: $ 36. φενακέζειν δυναμένων
I pr 4 pr.: ἡμᾶς in mg. add. Γ corr. 4, s. v. 4 corr. 15
(φενακίζειν ὑμᾶς δυναμένων O*,2^), qui tamen momentum
vix faceret, nisi hie locus suppeditaret, quo ad originem co-
dieis Vatieani demonstrandam iam usus sum: ὃ 84. OexeAet . .

»ceovnxoóvog Γ pr. (2 litt. eras.), δεκελεισυνεστηκότος corr. 2:
δεκελει [lac. 9 litt.] κότος 7! pr., ασσυνεστη supplevit 1*.

Sed non praetereo id, quod duobus locis ἃ correctore 15
emendatis vulgatae lectiones inveniuntur. In $ 52 enim ver-
bis q. 8.:: xaJuovauevot ovg ἃ correctore 1* superscriptum est
οἷς, quod codices 2211 exhibent, cum 9*2" haec verba $ 52
xai τοὺς avrovg usque ad ὃ 53 προεστῶσιν ἡμῶν omittant.
In ὃ 133 autem in antidosi exscripta corrector 1* signo post
πολιτείαν addito in superiore margine adscripsit: κεέμενον:
ἢν ov» ἀσκῆτε xal προσδέχησϑε τοὺς χρηστοὺς ἀντὶ τῶν
πονηρῶν, ὥσπερ καὶ (καὶ om. .“25) τὸ παλαιὸν, βέλτιον ἕξετε
χρῆσϑαι καὶ τοῖς δημαγωγοῖς καὶ τοῖς ἄλλοις τοῖς πολιτέυο-
μένοις — Q" ,25.

Quae lectiones ad eam opinionem nos adducunt, cor-
rectorem 15 ipsum eodieis Vaticani archetypum prae oculis
habuisse, quem codicis Urbinatis varietate magna ex parte
servata cum exemplo quodam ex eodicis Laurentiani O fa-
milia collatum esse exposuimus; quamobrem correctorem
orationis ,de pace* littera ,a^ addita a librario distinxi. Ad
archetypi collationem alias quoque nonnullas codicis 7 lecti-
ones refero, quae eum vulgata contra Urbinatem conspirant
(cf. p. 10. 11. 12): |

IV 84. ἐκείνων ΓΖΔ“: ἐκεῖνοι 4 — 0.40" 44",

VIII 38. χρήσωμαι ΓΖΔ“: χρήσομαι 2 — IIO? 47,
137. εἴδωσιν I4: ἔδωσιν 422 — 4409" 47,

XIII 20. δυναμένου Γ: δυναμένους 4 — ΘΑ͂ pr.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 28

At eorreetori 15 librarii quoque munus suscipiendum erat
in scripturae mendis tollendis, ut:

VIII 85. προαστίων 7 pr., προαστείων corr. 15. 87. xal
v-- (τὸν — Γ' pr.) ἀστυγειτόνων 4 pr., τῶν in ras. corr. 15.
94. xaréAucov 4 corr. 1*, quod primum ἀπέλεπον fuisse vide-
tur; librarius in mg. addiderat xor.

Verba autem omissa adscripta sunt hie: 38. ὥσπερ περὶ:
περὶ om. 4' pr, s. v. add. 1*. 92. ἃ xal: καὶ om. 4 pr.
add. 1*, 103. τοὺς δὲ χρωμένους ἀπολλυούσαις om. 4 pr., 8.
v. add. 15. 120. τυχὸν om. Z/ pr., in mg. add. 1*. 134. ἐκεῖνο
καταμαϑόντες, ὅτι μιᾶς μὲν om. Z pr., in mg. add. 15.

Atque duobus locis corrector 1* verba adeo suo arbitratu
mutasse videtur, scilicet in: 67. ἀνηλώσασϑαι I pr., ἀνα-
λώσασϑαι corr. 1*, οἱ 116. τ. (τὰ ἢ — I' corr. 2) πόλη τούτω
I corr. 2, 4 pr., τω in ras. corr. 1*, nisi forte hae mutationes
correotori secundo debentur.

Venio ad correetorem secundum (2), qui ductibus paululum
negligentioribus atque atramento haud ita fusco usus totum
codicem perserutatus est, oratione VIII fortasse exempta, in qua
certum eius vestigium non inveni. Atque primum librarii
erroribus, qui non pauci supererant, delendis animum advertit,
eum ab eo profectae sint emendationes hae:

II 20. δαπανημένων 4 pr., δεδαπανημένων corr. 2.
XIII 2. γιγνώσκειν 2 pr., προγιγνώσκειν corr. 2.

IV 96. οὗ τ᾽ ἦσαν Z pr., οἷοί τ᾽ ἦσαν corr. 2. 97. αὐτοῖς
ὠϑήσεσϑαι 4 pr., αὐτοὶ σωϑήσεσϑαι corr. 2.

Verba quoque, quae librarius neglexerat, addidit:

II 24. διανοίας usque ad σωτηρίας om. 427) pr., in ras.
8—10 litt. add. 2. 32. ὁ μὲν γὰρ ϑνητὸς, ἡ 0 ἀϑάνατος om.
"f^ pr., in mg. add. 2.

IV 55. τῇ καδμεέᾳ: τῇ om. Z pr., s. v. add. 2. 65. ἄν vic
om. Z pr. s. v. add. 2. 78. ἀπὶ ὀλίγων συνθημάτων om.
4 pr., in mg. add. 2.

Neque in eo substitit, sed suo arbitrio passim verba,
quae corrupta esse putabat, correxit, quod ex his lectionibus
eolligo:

“

24 Engelbertus Drerup

IV 73. τοῦτο xoi μᾶλλον 225 pr.: τοῦτο μᾶλλον in ras.
eorr. 2. 77. ὑπὲρ τῆς πόλεως &moOvuoxew ^ pr.: τῆς
αὐτῶν in mg. add. 2. 78. τοὺς νόμους “15 pr.: μὲν s. v. add. 2.

XIII 6. συμβόλαια 4 pr.: σύμβολα corr. 2.

Ceterum dubitari nequit, quin alterum Isoeratearum orati-
onum codicem adhibuerit, quem a vulgatae parte stetisse
nonnullis ex magno lectionum numero comprobo:

IV 55. τὴν δὲ πόλιν 4" pr.: τὴν δ᾽ ἡμετέραν πόλιν corr.
2 — Θ΄ 4*. 51. εἶχε 4 pr.: κείμενον: καὶ νῦν οὐκ ἀδέχως ἀμφι-
σβητεῖ τῆς ἡγεμονίας in mg. add. 2 — Θ,7, qui tamen περὶ
τῆς ἡγεμονίας exhibent. 60. uà» γεγοτὼς 4 pr.: uà» γεγονὼς
ἦν eorr. 2 — O.40^,4", 606. πρότερον πειράσομαι 4 pr.
(— O'"): πρότερον διῆλθον πειράσομαι corr. 2 — ΘΙ. 4*.
70. τοσοῦτον Zl pr.: διὰ τὴν τότε στρατείαν in mg. add. 2 ex
ΘΑ: διὰ τὴν τότε γεγενημένην στρατείαν. 91. ἀγωνι[ὥντες]
Z pr.: ἀγωνιζόμενοι corr. 2 — O.4. 91. προαγαγέσϑαι 4 pr.:
προσαγαγέσϑαι corr. 2 — O.4. 92. xal κατασχευάσαντες τὰ
ztegl τὴν πόλιν om. Z^ pr. (— LO.4): in mg. add. 2 — O^".
99. τὴν ἡγεμονίαν ἔχειν 4 pr.: μᾶλλον in mg. add. 2 ex
OQ" 4*: μᾶλλον τὴν ἡγεμονίαν ἔχειν.

XIII 2. εἰληφὼς 4 pr: σχὼν in mg. add. 2 — O4.
5. παρὰ μὲν ὧν 4 pr: màg' ὧν corr. 2— O4. 10. τηλι-
κοῦτο 4 pr.: τηλικοῦτον corr. 2 — O.4. 13. μετὰ τοῦ καινῶς
ἔχειν 4 pr: yg. ἱκανῶς in super. mg. add. 2 — 04.
19. ὑπόσχεσιν Δ΄ pr: ὑπόϑεσιν in mg. add. 2— 0.4.
21. ovuzaQ...... σασϑαι 4 pr. (— συμπαρακελεύσασϑαε
DI): συμπαρασκευάσασϑαιε in ras. corr. 2 — 6.4.

Sed eum his lectionibus comparatis originem varietatum
in universum quidem ad vulgatam redire comprobatum sit,
codicem collatum ex Laurentiani O familia fuisse contendere
licet paucis lectionibus in medium prolatis:

IV 61. γενόμενος 4 pr.: γενομένοις corr. 2 — O. 79. ὁπό-
vegoL Zl pr.: vovg ἑτέρους in ras. add. 2 — O. 81. ini ταῖς
δυναστείαις 4 pr.: αὐτῶν s. v. add. 2 — O. 98. εἰσβάλλειν
4 pr.: εἰσβαλεῖν corr. 2 -— O corr. 1 (ἐμβαλεῖν O pr. 4^).
96. πρὸς ἑκατέραν 4 pr. Z^ pr.: τὴν δύναμιν add. 4 corr.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 25

2 — O, τὴν δύναμιν, ἀλλὰ μὴ πρὸς ἀμφοτέρας add. Z^ corr.
2 — O^", qui tamen habet ἀμφοτέρους.

VIII 45. ἀκούσωμεν] àxo .. ὧμὲν Zf^ pr.: v in ras. 2 litt.
eorr. 2 — €", 133. ἐπανορϑωσόμεϑα 415 pr. (— Γ΄): ἐπανορ-
ϑωσαέμεϑα corr. 2 — O^. 186. τοῦ μηδὲν A^ pr.: τῷ μηδὲν
eorr. 2 — O^" 4 corr. 1.

XIII 17. εἶναι xal δεῖν 4" pr.: διελθεῖν add. 2 — O^.
22. ῥᾳδίως οἶμαι Z4 pr.: ἂν in ras. add. 2 — O.

Contra duos locos inveni, qui cum codice C pugnant:

XIII 15. ζητεῖν Z pr.: ζῆν in mg. add. 2 — 24. 17. εἶναι
xal δεῖν 4 pr.: διελθεῖν in mg. add. 2 — O^" (εἶναι xol δεῖ
O1 pr., ἐστε xol δεῖ “1 corr. 1 II). |

Sed haee differentia momentum non facit, quia omnes
eiusdem familiae codices leviter inter se discrepant, praesertim
eum corrector 2 etiam finem orationis ,de permutatione" a
librario omissum ex libro quodam cum codice O familiaritate
coniuneto suppleverit. Sed dixerit quispiam omnes has va-
rietates ex codieis Vaticani archetypo esse haustas, quem eum
eodice quodam ex Laurentiani Θ᾽ familia comparatum esse
constet. At multitudo lectionum impedit, quominus correctorem
secundum ipsum codicis Vaticani archetypum adiisse putemus,
eum correctores 1 et 15 in varietatibus adsceribendis tantam
leetionum differentium eopiam omnino fere neglexisse non sit
veri simile.

Correetor tertius (3) denique paucis absolvi potest. Ea
enim, quae correxit, aeeuratiore tractatione digna non sunt,
eum ubivis libidine ductus sit. Mitto verba, in quibus librarii
menda correxit excepto hoec uno VIII 118. zeÀv .. τῶν
4 pr. (ef. πέλτας τῶν E), πελταστῶν corr. 3, quod singulari-
tate seripturae delectat: enumero ea, quibus genuinam lecti-
onem videtur assecutus esse:

XIII 16. μέξασϑαι codd.: uiE..... 4 pr., μέξαε corr. 3
(uita, Plan. et ex Cor. οἱ. Bekk.).

VIII 81. λυπήσοντα codd. — 4 pr., λυπήσαντα corr. 3.
Cobet. Blass. 84. ἐξαμαρτάνοντας eodd. — 7 pr., ἐξαμαρτόν-
vag corr. 3. edit. 133. ποιούμεϑα D pr., ποιώμεϑα corr. 3.

26 Engelbertus Drerup

(— .4) edit. 142. εἴπερει βουλόμεϑα ΓΖ pr., εἴπερ βου--
λόμεϑα corr. 3 (— 4) edit.

Ceteris locis, quibus ingenium exercuit, superflue cor-
rectoris munere functus est, neque facere possum, quin flori-
legium correctionum hie addam:

II 49. ἀκουστοὺς: ἀκουστὸς 4 pr., ἀκουστὰς corr. 3 (Cobet).

IV 57. ἥττους αὐτῶν 4 pr, ἥττους αὐτοῦ corr. 8.
68. νομέζοντες om. 241 pr., δοκοῦντες in mg. add. 3.

VIII 21. ὑποδεχομένους zf pr., ἀποδεχομένους corr. 3.
88. φρατρίας 4 pr, φατρίας corr. 89. 120. ὧν 4 pr, ἃς
eorr. 3. 184. ὁμοίως ὥσπερ 71: ὁμοέωσπερ If pr., περ del. 3.

Quae eum ita sint, totum codicem excutere nihil attinet.

Codex Ambrosianus O. 144 (non 244) — E.

Praeter codicem Urbinatem codex Ambrosianus E magni
aestimabatur, qui bombycinus saeculo XV ineunti tribuendus
videtur. Cuius foliis 275, quae 23!/» em. alta, 16!/ cm. lata
constanter 31 versus excipiunt, seeundum titulum ,lIsocratis
orationes et epistolae, Aristidis orationes aliquot, canones
apostolorum" continentur. 205 folia autem Isocratis orationes
et epistulas praebent, quae eundem atque codex Vaticanus
ordinem sequuntur, quocum codex Ambrosianus etiam orati-
onibus in Euthynum, in Callimachum, de bigis omissis con-
venit Foliorum numeros exscribere inutile videtur, cum
paululum in orationibus quidem cum codice Vaticano disere-
pent; epistularum autem in cod. Vat. Themistii orationibus
disiunetarum numeri comparari non possunt.

Post folium vacuum interiectum folia 207—271 Aristidis
orationes cum scholiis complectuntur, quibus in f. 272/74
,xavoveg τῶν ἱερῶν xal ϑείων ἀποστόλων“ adnexi sunt;
totius codicis finem facit f. 275, quod in parte aversa Isocrate-
arum orationum epistularumque indicem exhibet. Trium autem
codicis partium, Isocratis, Aristidis, canonum librarii seiungendi
gunt, quamquam temporibus haud multum diversis addicendi
videntur.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 27

Codici eo tempore, quo conglutinatus est, octo folia
chartacea anteposita sunt, quorum primum tegumento agglu-
tinatum, quintum evulsum est. Secundum praeter titulum
supra commemoratum baec verba continet: , Codex ante annos
ducentos plus minus scriptus, optimae notae, ex insula Chio
aduectus. 1606. Fuit ex libris Michaelis Sophiani.*

Qui Sophianus eruditissimus in insula Chio natus circa
annum 1565 Patavii vita decessit 3), cuius ex bibliotheca alii
quoque libri manuscripti anno 1606 in bibliothecam Ambro-
sianam translati sunt.

Antequam codex simpliei membrana tegeretur, subtili
refectione opus erat; margines enim foliorum lacerati charta
agglutinata firmati atque cireumeisi sunt, quo faetum est, ut
ex lis, quae in margine notata erant, nonnulla interirent.

Isocratis orationes atque epistulae in 25 quaternionibus
oetonorum foliorum scriptae sunt, ad quos duo et quattuor
folia accedunt. In f. 205^ subscriptionem prima manu adiectam
inveni, quam ut totam explicarem, mihi non contigit. Ad
tempus autem, quo codex exaratus sit, definiendum nihil
adiuvare videtur.

Altera codicis pars, quae Aristidem exhibet, 8 quaterniones
atque praeterea unum folium continet, quod a quaternione
pleno discissum in codice nune agglutinatum est. Codicem
autem Aristidis mancum esse ex ultimis quoque verbis his
ηὃς τοσοῦτον ἅπαντας“ intellegitur. Extrema totius codicis
folia, quae canones apostolorum atque indicem Isocrateum
exceperunt, agglutinata sunt.

Quae codex Isocrateus passus sit, antequam cum Aristide
coniungeretur, ex numeris, quibus quaterniones significati sunt,
cognoscitur. Nonnullis enim foliis, quae refectio illa non atti-
git, quaternionum numeri servati sunt: x' (f. 73), xa' (f. 81),
xg' (f. 121), κζ΄ (f. 129), κη΄ (f. 137), x9' (f. 145), λα΄ (f. 161),

1) cf. Bibliographie Hellénique, par Émile Legrand, tome second,
p. 168/176. Paris 1885. ,,Michel Sophianos mourut trés peu de temps
(quelques mois tout au plus) avant Benoit Varchi, qui succomba, en 1565,
à une attaque d'apoplexie".

28 Engelbertus Drerup

λβ΄ (f. 169), λς΄ (f. 201). Quo codicem Isocrateum, priusquam
cum Aristide uno volumine comprehensus est, cum alio quo-
dam codice compositum fuisse demonstratur. Sed primus
numerorum ordo hie non fuit, cum sub numeris allatis passim
dignoseantur vetustiores iis temporibus adscribendi, quibus
codicem Isocrateum alius liber non praecedebat; etenim sub
numero β΄ (f. 169) perspicitur κβ΄; sub λς΄ (f. 201): xc; prae-
terea priorum numerorum vestigium his locis inveni: sub xa':
ια΄; Sub κζ΄: (55; sub x9: (9; sub λα΄: κα΄, qui ἃ librario
foliis videntur esse adiecti.

Postquam codex restauratus atque conglutinatus est, folia
in superiore angulo dextro numeris graecis ordinata sunt.
Sed post Isocratem absolutum scriba non nisi quintum quodque
folium significavit, quo munere tanta cum indiligentia. functus
est, ut folium ter transiret, qua de causa numerum oue ' — 245
in folio 248 demum notavit. Quo vitio abstinuit is, qui folia
nuper plumbo eodem loco quo prior numeris arabicis instruxit.

De iis, qui codicem emendare studuerunt, postea agam,
cum id primum quaerendum videatur, unde codex Ambrosianus
pendeat. Quod eo accuratius tractandum mihi proposui, quo
ampliorem locum codex Ambrosianus adhuc in Isocratis
memoria constituenda obtinet.

Id enim constare videbatur, codicem Ámbrosianum ad
eundem atque Urbinatem archetypum redire, ut Urbinatis
leetiones Ambrosiani consensu firmari possent. De quo viri
docti vel eam ob causam honorifice existimabant, quod
Mustoxydes anno 1812 orationem ,de permutatione" ex eo
primus totam ediderat. Idem comprobari videbatur argu-
mentis, de quibus ad codicem Vaticanum egi, orationum ordine
mutato atque oratione ,de bigis^ omissa. Sed maius etiam
momentum fecerunt varietates fere innumerae, quas cum vul-
gata saepius convenientes etiam strenui vulgatae contemptores
respexerunt, quippe qui Urbinatis textum e codice Ambrosiano
corrigi posse arbitrarentur. Qua ratione commotus Baiterus
haec verba scripsit: ,Necessitas eum totum exeutiendi ne

De codicum Isocrateorum auctoritate. 99

Urbinate quidem sublata est". Quae tamen sententia ferri
non potuisset, nisi codex Urbinas ex Bekkeri collatione parum
notus fuisset, quod ex iis orationum I, IV 51/99, VIII, XIII
lectionibus eognoscitur, quae adhuc e codice Ambrosiano
quidem innotuerunt, sed eaedem in Urbinate exhibentur.

I 2. ὑμᾶς ΓΕ. 11. γινόμενον E: τινόμενον Γ᾽ pr., ywó-
μενον corr. 2. 12. ov δυνατὸν E: δυνατὸν Γ pr, οὐ s. v.
add. 2. 26. ἀτυχοῦσι(ν) uiv ΓΕ. 36. ὑπὲρ τῶν σεαυτοῦ
E: ὑπὲρ σεαυτοῦ Γ pr. τῶν s. v. add. 2.

IV 62. τοσαύτην εὐδαιμονίαν κατεχτήσαντο ΓΕ. 82. τοιαίύ-
ταις ΓΕ.

VIII 32. πράττειν βέλτιον ΓΕ (om. τῶν ἄλλων). 87. πότερα
ΓΕ. 65. ὑμῶν ΓΕ. 72. ἀλλήλοις ΓΕ. 100. φλειασίους ΓΕ.

XIII 13. καὶ τοῦ καινῶς ἔχειν IAE.

Aliis quoque locis, quibus codex Ambrosianus ab Urbinate
distare existimabatur, codices I'E consentiunt:

IV 57. ἥττους αὑτῶν I, ἥττους αὐτῶν E40" 4": ἥττους
usque ad μείζω om. O, ἥττους αὐτοῦ Zl corr. 8. 68. ἔγκλημα
ΓΕ: ἐγκλήματα O.40",1^". 82. περὶ δὲ ΓΕΘ: πρὸς δὲ
440" 4*. 88. τὴν σύμπασαν ἕλλάδα ΓΕ: τὴν ἑλλάδα σύμπα-
σαν ΘΑ͂, τὴν ἑλλάδα πᾶσαν O* 4",

VIII 32. ὅσην DL'EO",4"; ὅσονπερ ΑΠ, ὅσηνπερ edit.
52. καϑιστάμενοι οὖς ΓΕ: καϑίσταμεν olg ..1Π. 68. συμφέρει
ΓΕ: συμφέρον 24. 100. τὴν ἀργείαν ΓΕ: τὴν ἀργείων .4.
102. ὑπὸ τῆς ἀρχῆς ΓΕΑ͂: ταύτης add. edit. 129. ἡμᾶς ΓΕ:
ὑμᾶς Δ. 188. ποιούμεϑα ΓΕ: ποιώμεϑα .1. 140. σωτηρίας
DEA": σωτῆρας O^.

Errores autem non solum ad codicem Urbinatem attinent,
cum ne AÁmbrosianus quidem accurate excussus sit. Nam in
orationibus IV 51/99 et VIII lectiones quasdam ex codice
Ambrosiano petitas esse viri dooti putabant, quas neque in
Ambrosiano inveni, neque ex alio quodam codice, uno excepto
loco cognitas habeo:

1) Isocratis Panegyricus ed. Spohn; edit. II curavit J. G. Baiterus.
Lips. 1831. praef. p. XXIX.

30 Engelbertus Drerup

IV 71. οἰομένων εἶναι E" (non om. εἶναι). 76. αὐτὰ
τυγχάνοι E (non τυγχάνει — 215 pr., corr. inter scrib.). 90. μέγα
φρονήσαντα E^" (non om. μέγα — 24") 94. προσλάβοι E*
(non προσλάβοιεν). 95. γενομέναις E* (non γενομένας).

VIII 25. τῶν κακῶν E" (non om. τῶ»). 39. ἀγγοούσαις
-E (non ἐννοούσαις). 44. μετ᾽ ἐκείνων E" (non μετ᾽ àxeívov).
142. εἴπερει βουλόμεϑα E? (non εἴπερ ἐβουλόμεϑα).

Addo eas lectiones, quibus codex Ámbrosianus cum vul-
gata congruere dicebatur, eum JUrbinatem sequatur. Inter
quas non numero lectiones, quae in Blassianae editionis appa-
ratu in universum antidosi adsceriptae sunt, quamvis ad E"
quoque referri possint.

II 17. ὀρϑῶς DLE^.40?: χαλῶς II. 20. ϑῦμα τοῦτο
κάλλιστον εἶναι D'E^: τοῦτο ϑῦμο κάλλιστον εἶναι Θ΄ (τοῦτο
εἶναι ϑῦμα κάλλιστον .1Π). 29. ψευδῶς διαβάλλοντας L'E" AIT:
ψευδῶς om. Θ΄. 29. ἢ τῶν ΓΕ: ἢ καὶ τῶν 4316“, 31. γε-
yvouévovg ΓΕΖ4Π: γεγενημένους Θ΄. 30. καλῶς τεϑνάναε
LE* AII: τεϑνάναι χαλῶς Q^. |

III 6. ἅπαντα I"E^: πάντα Θ΄.

IV 54. ἡμῖν Ll'EE": ἡμῶν O.40".4^. ὅθ. εὐεργέτησεν
ΓΕ“: εὐηργέτησεν 0.40". 64. συντομώτερον l'EO 4" : συντο-
μωτέρως 240". 65. πελοπογζν)ησίους L'E"O.40^: πελοπον-
γνησίων 24". 65. ἡγεμόνας τοὺς LEO.4: ἡγεμόνας τῶν “15
(ἡγεμόνας O^). 66. μεγέστων L'E"9.40* : μεγίστων στὰς 21^.
68. ἐλάττω vexungia L'EO" 4^; ἐλάττω τούτων τεχμήρια ΘΑ͂.
78. τοῖν πολέοιν ταύταιν Γ corr. 4 EE": ταῖν πολέοιν ταύταιν
“1.45, τοῖν πολέοιν (πόλοιν O) τούτοιν O pr. Θ΄, ταῖν ex τοῖν
O corr. 1. 74. δέτι (— δ᾽ ἔτι) ΓΕ“: δὲ O? 4" (δέ τινα ΘΑ͂.
82. ὑπεερβεβληχότας ΓΕΘΘ΄,15: ὑπερβεβηκότας .1. 87. μάχῃ
DLE*"O0"; xoi μάχῃ 44 (μάχην 4"). 91. ἐν τοῖς πεζοῖς codd.
-— E: ἐν πεζοῖς g. 92. ἔτει πλέον L'EO 4": ἐπὶ πλέον 4 (ἔτε
πλεῖον O") 98. τῶν ἄλλων ΓΕΕ“: τῶν δ᾽ (δὲ 24) ἄλλων
Θ.4Θ“.45, 98. ἐστὶν εἰπεῖν codd. — E^": εἰπεῖν ἐστὶ ς.

VIII 25. οὐ μόνον Ll'E*.4110^: μὴ μόνον .41“. 26. ἐν
τούτοις L'E^ A4Il: ἐν τοῖς τοιούτοις Θ΄ ..25. 29. διαπραξασϑαε
codd. — E"O": διαπράξεσϑαι Cor. Schn. Bl. 80. καὶ μὴ

De codicum Isocrateorum auctoritate. 91

DLE"4110^: xal μηδενὸς 24". 38. ὧν o) βέλτιον DLE" AII:
ὧν βέλτιον O"4", 49. ἀλλ᾽ οὐκ ἂν ΓΕΖ4Π: ἂν om. G^,
128. φυγὰς καὶ τὰς ΓΕ: καὶ om. .4. 185. ἡγῆσϑε DLE?
(ἡγεῖσϑε E.4): ποιῆσϑε O^, ποιήσασϑε 24^, ποιήσησϑε E".
135. διδόασιν L'E^9": παραδιδόασιν ,15 (ἐνδιδόασι 4 corr. 3).

Qua ratione eum probaverimus, codicem Ambrosianum
eum eodiee Urbinate plane convenire, quaestio nascitur, quibus
vineulis codex E cum codice 7/ coniunctus sit.

Affinitatem autem praeter verba in eodd. Z^ et E" ad
orationis II ὃ 24 et ὃ 29 contextum in O" traditum addita
(ef. p. 19) omnes fere codicis 7/ varietates in E quoque ex-
stantes arguunt, cum nonnullae differentiae calami lapsu in Ζ΄
illatae ἃ codicis E librario sublatae sint:

II 283. ποιεῖσθαι ΓΕ: ποιειεῖσϑαι 4. 36. μέμνησο L'E?:
μέμνηστο 215, 44. ἔστπιευσαν Γ᾽ corr. 2, E: εὔσπευσαν 4.

VIII 38. τοῖς βαρβάρους Γ pr., τοὺς βαρβάρους corr. 4:
τοῖς βαρβάροις E pr, τοῖς βαρβάρους corr. 1: τοῦ (Ὁ) βαρ-
βάρους 4 pr., τοὺς βαρβάρους corr. 3. 55. σοφωτέρους ΓΕΖ:
σοφοτέρους Z^. 95. ἑπτακοσίοις ΓΕ: ἑπακοσίοις 41. 95. ἔτεσιν
ΓΕ: ἔετεσιν 4. 128. ὥστ᾽ ΓΕ: ὥσστ᾽ 4.

IV 88. ὑπὲρ ΓΕ“: oi mig 445.

Maioris momenti tres lectiones videntur esse:

VIII 9. ὑμᾶς ΓΕ: ἡμᾶς 4. 15. ἣν μὴ xal ΓΕ: ἣν xol
μὴ. 22. διὰ πρεσβείας ῥᾳδίως ΓΕ: ῥᾳδίως διὰ πρεσβείας Ζ.

Sed varietates $8 9 et 15 non multum ἃ scripturae er-
roribus abesse iam supra p. 11 docui, ut librarius, si sententiam
respiceret, facile ad Urbinatis lectionem redire posset. "Trans-
mutationi autem verborum $ 22 auctoritatem tribuere nolim,
eum duobus locis idem acciderit:

IV 72. ἡγουμένων ἔχειν Df: ἔχειν ἡγουμένων Ε.

VIII 41. τοὺς λόγους ποιεῖσϑαι Df: πτποιεῖσϑαι τοὺς
λόγους E.

Quare lectionum illa discrepantia non prohibemur, quo-
minus codicem Ámbrosianum ex codiee Vaticano descriptum
esse putemus. Nam eodex Vaticanus ex codice Ambrosiano
originem ducere vel propterea non potuit, cum intellegi

82 Engelbertus Drerup

nequeat, quam ob rem librarius codicis Vatieani orationis
,de permutatione" finem omiserit, quem in codice Ámbrosiano
uno tenore additum videmus.

Itaque codicem Ámbrosianum aut ad ipsum Vaticanum
aut ad eius archetypum referendum esse elucet. Atque sunt
lectiones quaedam diversae, quae ad codicis Vaticani arche-
typum redire Ambrosianum probare videantur. Sed cum
plerisque locis differentias librarii neglegentia effectas esse
manifestum sit, quod passim correetionibus primae manus con-
firmatur, nonnullae lectiones diversae ea de causa commemo-
ratione dignae sunt, quia eum vulgata congruunt memoria:

II 48. φύσιν τὴν Iz: τὴν om. E — 4.

VIII 41. τοὺς λόγους ποιεῖσϑαι If: ποιεῖσϑαι τοὺς
λόγους E — 4ΠΘ“.15. 89. τὰς τυραννίδας LZ: τὰς om.
E — A4. 91. πόνους xoi I4144: καὶ om. E — g. 100. γὴν
τὴν κορινϑίων ΓΔ“: γῆν τῶν κορινϑίων E — cg. 185. ἡγῆσϑε
I4: ἡγεῖσϑε E — Α.

Attamen his lectionibus probandi vim concedere non
possum: articulus enim neglectus nihil valet, quoniam his locis
idem occurrit: )

II 9. τὰ συμπίπτοντα 171: τὰ om. E pr., s. v. add. 1.

VIII 39. ἀλλὰ τὴν τὸ 14: τὴν om. E; omissa autem καὶ
particula eum gravioribus neglegentiis comparari potest:

II 52. μηδὲν ὧν I4: ὧν om. E pr., s. v. add. 1.

IV 71. οἰομένων εἶναι 14: οἰομένων om. E.

VIII 38. ἐμὸν μὲν ovv ΓΖ“: μὲν om. E" pr., s. v. add. 1.
101. ἀληϑέστερα om. E. 148. μὴ τολμῶντες I4: μὴ om. E
pr. 8. v. add. 1.

Praeterea, cum verborum transmutationes iam attigerim,
ad mendorum naturam aerius designandam nonnullos errores
haud ambiguos exempli gratia affero:

II 54. παρήνεκα ΓΖ: παρήνεγκα E.

VIII 11. ὑμᾶς I4: ἡμᾶς E (cf. οὐδὲν ἂν πάϑοιτε τοιοῦ-
10»). 14. κωμωδοδιδασκάλοις I4: κωμωδιδασκάλοις Ε.
92. τῆς αὐτῶν Iz: τῆς αὐτῆς E. 106. ἁμαρτάνοντας ΓΖ:
ἐξαμαρτάνοντας E. 145. xai τὰ τῶν ΓΖ: χατὰ τῶν E.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 98

Paucae tamen varietates remanent, quibus auctoritas quae-
dam inesse potest:

II 22. ad λόγους ἢ 4 in textu habet signum a correctore 2
additum, cui tamen nullum neque in margine, neque supra
versum additamentum respondet: λόγους μᾶλλον ἢ E-—FU
eorr. 4 E",

IV 96. ἐμπιμπραμένους 2f": umi πραμένους E*.
97. αὐτοῖς ὠϑήσεσϑαι 4f" pr., αὐτοὶ σωθήσεσθαι corr. 2:
αὐτοὶ ὠϑήσεσϑαι Ἐξ.

Nihilominus his lectionibus, quamvis primo quidem obtutu
iudicium turbare videantur, mihi persuasum non esse confiteor,
eum ex ipso eodice Vaticano aliquo modo explicentur. Etenim
in oratione II 22, quamquam verbum μᾶλλον in textu non
invenitur, signo adsceripto lectio quaedam diversa indicatur.
Quae cum in oratione ,de permutatione^ legatur, inde in
orationem ad Nieoelem inseri potuit. Quod ad antidosis à-
σι πραμένους pertinet, ad ipsius Panegyrici locum provoceo, ubi
librarius eum codicem Vatieanum secutus primum ἐμσειμσερα-
μένους exaravisset litteram μ᾽ postea delevit. Notandam de-
nique lectionem ὃ 97: αὐτοὶ ὠϑήσεσθαι insigne librarii so-
cordiae exemplum esse existimo, quam supra haud paucis
locis comprobavi.

Quo eum codicis Ámbrosiani originem ad codicem Vati-
canum redire posse demonstraverim, idem indiciis quibusdam
adventieiis confirmem. In orationis II 14 verbis in antidosi
excerptis cod. E" haee habet: κάλεστα δ᾽ ἄν, cum in ceteris
eodieibus μάλιστα δ᾽ ἂν legatur, excepto codice Vaticano, in
quo librarius haec sola scripsit ἀἄλεστα δ᾽ ἂν, littera 7M supplen-
da rubrieatori relieta, qui tamen ad hune locum non pene-
travit. Neque longe abest lectio or. VIII 35: προῃρημένων
I (προαιρουμένων O.4): προ ρημένων ^, litera ἢ 2 cor-
rectore quodam erasa: προειρημένων E, quacum conferas duos
hos loeos eiusdem orationis: VIII 22. xegoouAézvQ» ^ pr.
(κερσοβλέπτην corr. 3): κερσοκλέπτην E. 85. ἐμφρονεστέρους
ΓΖ: ἐμφανεστέρους E (go in 7 litt. coalitis expr.)

Leipzger Studien. XVII. 3

94 Engelbertus Drerup

Ex ipso autem codice Vaticano Ámbrosianum pendere,
eorrectionibus codicis 7/7 evincitur, quas codice E receptas
legimus. Et primum quidem correctorem, qui archetypo nisus
menda inter seribendum exorta delevit, in cod. Ambrosiano
ubique offendimus, iis quoque lectionibus, quae in Δ᾽ prima
manu in margine adscriptae sunt, non nisi in margine additis.

II 29. χαίρειν 7f* pr. E" pr.: yg. διατελεῖν in mg. add. 1.

IV 84. ἐποίησαν 4 pr. E pr. Z* pr. E* pr.: yg. κατέ-
Auro» in mg. add. 1. 97. ἐμελέτησαν Zl pr. E pr., ἐμέλησαν
4f" pr. E* pr.: yg. ἐτόλμησαν in mg. add. 1.

VIII 52. ἀλογίστως 4 pr. E* pr.: yg. ὀλιγώρως in mg.
add. 1. 137. ὀχνήσουσιν 4f" pr. E* pr.: yg. ὁμονοήσουσι in
mg. add. 1.

Ex iis autem locis, quos eorreetor 1* emendavit, aegre
has quinque leetiones elicui, quae in cod. Ambrosiano non
occurrunt:

VIII 52. καϑιστάμενοι ovg Zí pr. E: olg s. v. add. 4
eorr. 1* — 7/II. 67. ἀνηλώσασϑαι Zl pr. E: ἀναλώσασϑαι 4
eorr. 15, 116. v- (τὰ E) πόλη τούτω 4 pr. E: τὼ πόλη τούτω
4 eorr. 1*. 131. ἐξίιίσωσοῦσι 4 pr. E: ἐξισώσουσι 4l corr. 1".
136. τοῦ μηδὲν 4 pr. E: τῷ μηδὲν Z corr. 15.

Ceteris omnibus locis, quos 66 collegi, mutationes cor-
rectorum 1* et 2 in textu vel interdum in margine codicis E
adnotatae inveniuntur, quibus enumerandis supersedere licet,
cum supra uberius de iis egerim. Id solum addo, emenda-
tiones correctoris secundi, quas ex codice vulgatae memoriae
petitas esse exposui, in alio codice eodem numero eademque
ratione adseriptas esse verisimile non videri.

Correetoris 3 alia est ratio, cum ex correctionibus eius
sex tantum in Ambrosiano invenerim, quarum tres, quae librarii
tollunt menda, in censum non veniunt:

II 9. διαφυλαξ.. 2 pr., διαφυλάξαι corr. 8 — E. 47. λοι-
δορομένους 4 pr., λοιδορουμένους corr. 3 — E.

VIII 60. éxeiv-» 4, pr., ἐκείνων corr. 8 — E.

Restant hae lectiones: .

De codicum l1socrateorum auctoritate. 85

II 49. ἀχουστοὺς: ἀκουστὸς Δ΄ pr. ἀκουστὰς corr. 3
— E pr., corr. 2.

IV 68. νομέζοντας om. 427 pr. δοχοῦντας in mg. add.
9— E",

VIII 88. φρατρίας 4 pr., garoíog corr. 3 — E, quas et
ipsas librarii libidini deberi putaverim, quem codicis Vaticani
eorreetorem 3 nondum cognovisse verisimile est, cum non
solum iis locis, quibus lectio primae manus indagari potest,
eorreetoris 3 emendationes probatae non sint, sed etiam in-
veniantur, quibus lectiones primae manus, quae radendo mu-
tatae non poterant nisi coniectura reperiri, receptae sint ut:

VIII 21. ἐν ταῖς uà» E τὰ 4 pr. ταῖς deletum. 69. οὖν
οὐ E— 4 pr, ov eras. 85. ἐξαμαρτάνοντας E — 4 pr,
ἐξαμαρτόντας in ras. corr. 3. 116. πλείστους E — 4 pr., στ
eras. 118. πέλτας τῶν E — 4 pr., πδλταστῶν corr. 8. 120. ὧν
E — 4 pr., ἃς in ras. corr. 3. 142. εἴπερει E — Zl pr., εἴπερ
rad. corr. 3.

Quibus eausis perpensis in eam sententiam adducor, ut
codicem Ambrosianum ex ipso codice Vaticano descriptum esse
eredam, quamobrem cum codice Vatieano e codicum numero,
qui ad Isocratem restituendum valent, removendus est.

Paucis tamen correctores codicis Ambrosiani tractandi
videntur, qui tres discernuntur; inter quos primus laudandus
est librarius ipse (1), qui menda ipsius socordia illata inter
Scribendum emendavit et postea archetypo nisus codicem re-
traetavisse videtur. Sed eum nonnullis locis veram lectionem
Isocrati reddiderit, ut:

IV 69. κατόρϑωσαν AE pr., κατώρϑωσαν corr. 1. 70. προσ-
ηκοῦντες 4Ε pr. προσοικοῦντες corr. 1, alibi codicis verba
corrupit, ut:

II 23. ἐξαίρει 7f: é&aíg . . E pr., ἐξαίρδεν corr. 1.

III 7. κακοὺς 4fE pr., καλοὺς corr. 1.

IV 99. τό ve παλαιὸν zf^E" pr., ye in ras. corr. 1.

VIII 60. μᾶλλον 47: u&AAov ....... E pr., μᾶλλον eig
ἔτε in ras. eorr. 1, quo facile intellegitur librarium ut arche-

typum aeeurate redderet, in mente non habuisse.
9*

86 Engelbertus Drerup

Correetor secundus (2), qui atramento pallido cognoscitur,
totum codicem perlegisse videtur, quamquam emendationes
eius adeo rarae sunt, ut ex orationibus, quas contuli, certum
earum exemplum referre non possim. Ideo ex ,Helena" haec
enotavi :

X 42. τὸν γάμον τὸν E pr., vo γαμὼω τω corr. 2.
62. αὐτῶν τῶν συμφορῶν E pr., αὐτὸν τῶν συμφορῶν corr. 2.
ad 64. ἐπειδὴ δὲ γνοὺς in mg. adser. 2: προζολιμιον.

Sed neque ex his, neque ex illis locis, quibus accentus
atque spiritus addidit, certi quidquam efficitur, atque paene
me fugit corrector secundus, nisi sententiam a librario initio
libri pie additam: χριστὲ προηγοῦ τῶν ἐμῶν πονημάτων
repetiisset, idemque in subscriptione supra commemorata cona-
tus esset. Quam non intellexit, cum praeter initium: τῷ δὲ
Seg ἡ δόξα sig vovg αἰῶνας non nisi verbum q. e. κέδεζε
iteraverit.

Tertius denique corrector (3) in orationes ,ad Demonicum *
et ,ad Nieoclem* corrigendas incubuit, ad quas ex exemplo
quodam vulgatae memoriae differentias in margine plerumque
adnotavit. Qui duetu acuto atque eleganti a librario et a
eorrectore secundo distat, quem tempore priorem esse hoc
loco eomprobo: in or. 1 37 ὧν yàg ἂν librarius particulam
ἂν neglexerat, quam corrector secundus supra versum addidit ;
litteras autem parum expressas corrector tertius clariores red-
didit. Exemplum autem, quo corrector tertius usus est, ad
codicis JI familiam propius accedit; nam his lectionibus cum
eodieibus 7711 (N)!) congruit sive cum eodd. .2Z — cum
eodicem 11 in oratione II non nisi in $$ 14—39 noverim, co-
dex Z autem in hae quidem oratione cum eodd. JZN comparari
possit (cf. p. 53) —, quo familiaritas cum vulgata comprobatur:

I 4. ἐπὶ λόγον E pr.: yg. ἐπὶ λόγον μόνον in mg. add.
3 — ΠΝ. 13. τοῖς ὅρκοις E pr.: ἀλλαχοῦ τοῖς νόμοις in
mg. add. 3 — ΧΠΝ. 18. ταῦτα E pr.: καὶ ἄνευ vov ταῦτα

1) Littera N, praeeunte Dindorfio (Scholia Graeca in Aeschinem et
Isocratem praef. p. VII) cod. Laur. LVIIIS5 significo.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 37

in mg. add. 3 — ΠΝ. 21. πονηροῖς E pr.: yg. λυπηροῖς
in mg. add. 3 — ΠΝ. 24. ἢ τυχὼν E pr.: xai ἄνευ τοῦ ἢ
in mg. add. 3 — Χ1ΠΝ. 25. βασανίζομεν E pr.: καὶ δοκιμαζο-
μὲν in mg. add. 3 — ΠΝ. 32. τὰ αὐτὰ E pr.: ταὐτὰ in
mg. add. 3 — 1ΠΝ. 37. οἷα E pr.: περ 8. v. add. 8 — .1ΠΝ.
45. ἄλλην E pr.: σου 8. v. add. 3 — HIN.

II 2. διοικῆς E pr.: διοικοίης corr. 3 τῷ 4Z. 2. flov-
λεύεσϑαι E pr.: ἀγωνίζεσϑαι 8. v. add. 8 — 24Z. 6. xa9' ὅλων
E pr.: καϑ' ὅλου corr. ὃ — AZ. "I. μετὰ μέτρων E pr.: ἐμμέ-
τρων in mg. add. 3 — J4Z. 11. ἀσκητῶν E pr.: ἀϑλητῶν
in mg. add. 3 — ,Ζ. 11. τὴν ψυχὴν ἑαυτῶν E pr: τὴν
add. 3 .— 44Z. 11. ἃ E pr: ὧν in mg. add. 3 — 4Z.
18. ἀγωνιστὴν E pr.: ἀνταγωνιστὴν corr. 8 — 44Z. 14. αὐτοῦ
E pr.: σεαυτοῦ corr. 3 — 4H. 17. ποιοῦσι E pr. — ΓΠ:
ποιήσουσι COIT. ὃ — J4Z. 19. οἴκει E pr.: yo. διοίκει in
mg. corr. 3 — //II. 21. οἰκεῖα ἂν E pr.: ἄνευ τοῦ à» in mg.
add. 3 — .41I. 26. ἀτυχῆς E pr.: ἀπορῆς in mg. add. 3
— ΔΠ. 21. πλησιάσαντας E pr.: πλησιάζοντας corr. 3 — 24II.
35. ἀχριβῶσαι βουληϑῇς E pr.: yg. ἀκριβῶς εἰδέναι BovAec
in mg. add. 3 — 7H. 35. μετατίϑει E pr.: yo. μέτιϑι 8.0.
add. 3 — ;41J. 35. τυράννοις ἀπ᾿ αὐτῶν E pr: ἄνευ τοῦ
ἀπ᾿ αὐτῶν in mg. add. 3 — .41l. 37. ἔτυχες πειρῶ E pr.:
ἀϑανάτου δὲ ψυχῆς in mg. add. 3 — .41II. 40. παρξλαϑεν E
pr.: διέλαϑεν in mg. add. 3 — .4Z. 40. καὶ τῶν ἄλλων E
pr: καὶ τῶν ἰδιωτῶν in mg. add. 3 — 24Z. 40. oi δ᾽ αὐτοὶ
E pr: ἔνια δὲ αὐτοὶ in mg. add. 3 — .4Z. 41. ἔξεστιν
εἰπεῖν E pr.: ἔστιν εὑρεῖν in mg. add. 3 — “Ζ. 42. zenó»-
Jac E pr: ταὐτὸ s. v. add. 3 — 4Z. 44. ἐκλέξειε τῶν
E pr.: xai s. v. add. 3 — .4Z. 44. ἔσπευσαν E pr.: ἐσπού-
óaco» in mg. add. 3 — .4Z. 47. ἢ ληροῦντας E pr. (— I):
λοιδοροῦντας in mg. add. 3 — 24Z. 47. δὲ ov E pr.: ταῦτα
in.mg. add. 3 — 44Z. 48. ὅτι δὲ E pr. (— ΓΩ͂ pr): ὅτε δεῖ
corr. ὃ — 24Z4 corr. 1. 48. ἁμίλλας E pr.: ἄχϑονται 8. v.
add. 3 — 24Z. 49. và δὲ τοιοῦτα λεκτέον E pr.: ἐκεῖνα δὲ
γραπτέον xal λεκτέον in mg. add. 3 — 4Z. 52. ovufovásv-
οντας E pr.: τοὺς 8. v. add. ὃ — 24Z. 592. ἀποδοκίμαζε E pr.:

98 Engelbertus Drerup.

ἀποδοκιμάζειν eorr. 9 — 24Z. 54. χρῇ E pr.: χρήσῃ corr. 3
— JZ. 54. ἀξίας ποιήσεις E pr.: οὔσας αὐτὰς s. v. add.
9 — 422 corr. 1.

Sed eum sex locis a parte codicum ΠΝ (vel Z) contra
41 Siel: |

I 25. οὕτως ἄριστα E pr.: yo. οὕτω Ó' ἄριστα 8. v. add.
3 — ΠΝ (οὕτως δ᾽ ἂν ἄριστα 74). 43. ἀπένειμεν E pr.: ἡ φύσις
8. v. add. 3 — ΠΝ (L4 haec omnia om.).

II 21. πολιτικῶν E pr.: ἰδιωτῶν 8. v. add. 3 — II (ἰδίων
44) 51. ὄντες E pr. — 24: διατρέβοντες 8. v. add. 3 — Z.
52. xal xa9' ὅλων E pr.: τοὺς et ov 8. v. add. 3 — τοὺς xai
xa9' ὅλου Ζ (τοὺς xa9' ὅλου 74). 52. αὐτὸς E pr.: αὐτῷ corr.
ὃ — Ζ (αὐτῶν 24),

semel tantum eum -4 contra ΠΝ facit:

I 30. πιστεύσαντας E pr. — ΠΝ, πιστεύοντας corr, 3 — 24.

Praeterea semel codices 22N sequitur contra IJ:

I 28. χκετᾶσϑαι E pr.: ἀλλαχοῦ χρῆσϑαι in mg. add. 3
— ΙΝ (κτήματα δὲ usque ad δυναμένους om. II) atque
tribus denique locis ab omnibus codicibus alienum est:

I 19. χρημάτων E pr.: xai κτημάτων in mg. add. 3 — c,
Stob. ecl. II c. 81. 21. καὶ αὑτὸν E pr.: xol σαυτὸν corr.
ὃ — Stob. flor. 555 (xai σεαυτὸν ΠΝ).

II 38. à τοῖς αὑτοῦ παισὶν àv E pr.: yg. à τοῖς παισὶ
τοῖς ἑαυτῶν (compendio seriptum) ἂν in mg. add. 3 (ἃ τοῖς
παισὶ τοῖς ἑαυτοῦ à» .4Il).

Nonnullis quoque locis, quibus librarius ab archetypi
memoria aberraverat, correctorem 3 arehetypi lectionem ex
vulgata restituisse ad extremum commemoro:

I 6. ἐξουσία E pr. ἐξουσίαν corr. 3. 29. τὰ βέλτιστα
E pr., và βελτίω corr. 39. 36. δόξῃ E pr., δόξεις corr. 3.

II 13. μηδένα E pr. óc 8. v. add. 3 (— μηδενὸς). 26. ue-
τρίως E pr. » s. v. add. 3 (— μετρέων). 49. ἀκουστὰς E
pr. o?vc 8. v. add. 8 (— ἀκουστοὺς).

Ut materiam absolvam, unicum codieis Ámbrosiani scho-
lium appono, quod corrector tertius ad I 9 adscripsit: τὸ
μέμνημαι ἀξδὶ μετὰ γενικῆς, σπανίως δὲ xal μετὰ αἰτιατικῆς

De codicum Isocrateorum auctoritate. 89

et subscriptionem in f. 206^ ab eodem additam: ὅτε ἐν ἄπασιν
olg ἐγὼ ἐνέτυχον ἀντιγράφοις ἐλλειπῶς ἔχει ὃ περὶ τῆς ἄντι-
δόσεως λόγος. ἢ

Codices orationem Demoniceam 8018 continentes.

Quorum tres a Buermanno collati sunt, qui humanissime
de iis certiorem me fecit, ut materiam quam integerrimam
proponere possim. Atque primum codicem Borbonicum
(Neapolitanum) II C. 37 ehartaceum, saeculi ut videtur
XIV foll. 446, excussit, qui foliis 376*— 381^ Isocratis oratio-
nem Demoniceam exhibet. Cuius paragraphi 1—20 cum edi-
tione Blassiana comparatae codicem artissime cum Urbinate
coniunetum esse demonstrant. Quare varietates ἃ Buermanno
exseriptas, addo, quibus codicem Neapolitanum cum codice
Seaphusiano, de quo videas p. 50, cohaerere luculenter probatur:

I 24, ἡμᾶς ΖΑ. — 381, ἐπιχειροῖσι ποιεῖν Γ᾽ corr.
1^ Z. — 48, om. μόνον ΓΖ. — 6?. ἀνάλωσεν I' corr. 1" Ζς.
— 6$. ἐλυμήνατο Γ᾽ corr. 4 Z. — 74. δὲ ΓΖς. — 19. ὑπο-
μένουσι. — 98, ὀλιγωρεῖν. — 95, ἐγύμναζε Zg. — 99. ὑφέ-
στατο Γ᾽ eorr. 4 Ζ. --- 10], αὐτοῦ ΓΖ. — 104, ἑταιρείαν
ΓΖΟΩ͂Ν. — 115 σε ΓΖς. — 111, γενόμενον I corr. 2 ZIIN.
— 123, ἐφάμιλλος codd. — γενήση Γ᾽ corr. 3 Ζς. — 129, δο-
κοίης codd. --- 139. ὅρκοις ΓΖ. --- 141, γίνου ΓΖς. --- 143. om.
τὸ. — 14*. λήγεις Ζ. --- 158, χρατεῖσϑαι codd. — 175, ὀφϑήση
P eorr. 3 Ζς. -- 181!. ἔση Γ᾽ corr. 3 Ζς. — 201, γένου ΓΖς.
— τῷ δὲ λόγῳ codd. — 209. ἀπεχϑὴς ἔση Ζς. --- γενήση
I' eorr. 3 Ζς.

Praeterea notandum est codicem Neapolitanum in ὃ 29!
eum ZEZ congruere verbo βέλτιστα pro βελτίω — IAIIN
Stob. seripto, in ὃ 218 eum 8010 Seaphusiano praebere πρὸς
σεαυτὸν, quocum conferas 8 355 παροξυνϑείης βουλεύεσϑαι
Neap. Z. Orationis sententiae inde a 8 18 πρῶτον μὲν οὖν
usque ad ὃ 43 μάλιστα μὲν πειρῶ litteris «—of in margine

1) cf. Isocratis oratio de permutatione . . . ab anonymo interprete:
Mediolani 1813. p. 119 not.

40 Engelbertus Drerup

appositis numeratae sunt, quo codex Neapolitanus convenit cum
codice Vaticano 790 chart. saeculi XV foll. 277, qui
vitiis vulgaribus exceptis, ex quibus exempli gratia haec affero:
8 25, τῆς οὐσίας τῆς πατρικῆς οὕτω καὶ τῆς φιλίας κληρο-

γομεῖν. --- 84, σὺ. — 31, καλλὸν, codicem Neapolitanum
sequitur; οὗ:
I 31, ἐπιχειροῦσι ποιεῖν. — 495. om. μόνον. — 65. ἐλυ-

μήνατο. — 95, ὑφίστατο, — 1985. ὄρχοιρ. — 145. λήγεις. —
291, τὰ βέλτιστα.

Ex eodem numero est codex Vaticanus 937, char-
taceus, saec. XV vol. II foll. 380, qui foliis 1*—6^ orationem
ad Demonieum excepit. Sed cum haud dubie ad ipsum Ur-
binatem redeat, οὗ: ὃ 37. ἐπιχειροῦσι ποιεῖν. — 45. om.
μόνον, propius ad codices E accedit, cum lectione ὃ 9$. ὑτεέ-
μδινεν (— ὑπέμενεν Γ᾽ pr. 4E) & codd. Neap. Vat. Seaph.
(e ógíoravo) diversus sit.

B. Addenda ad codicum vulgatae memoriae historiam.
Codex Vaticanus 65 — .4.

Vulgatae familiae codices atque maxime codex Vaticanus
41 quoniam ἃ Buermanno !) diligenter traetati sunt, vix quid-
quam relictum esse censueris, quod studio dignum sit. Attamen
graviora quaedam addenda inveni, quae ad correctiones atque
ad scholia codicis 27 attinent.

Sed primum de codicis librario hoc unum refero, eum
non totum librum seripsisse, cum alter interdum, quem nota 1*
significo, librarii partes susceperit; quod accidit in paginis 66*,
87^, 219*/220*, 238", 251*.

Ut ad correctores perveniam, correctorem primum (1),
Scilicet librarium ipsum, totum librum retraetavisse dico, ut
menda suo errore exorta tolleret. Num archetypum unoquoque
loco adierit, decerni non potest; sed obstare videtur locus

1) H. Buermann: Die handschriftliche Ueberlieferung des Isocrates.
I. Die Handschriften der Vulgata. p. 4. Berlin 1885.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 41

orationis VIII 136, ubi 77 pr. eum 77^ τὸ μηδὲν habebat, quod
a correctore 1 in τῷ μηδὲν (— O^") mutatum est.

Mox alter corrector (2) quem Buermannus cum primo
confudit, in codicem inquisivit, qui scribendi ratione non adeo
diversa, sed litteris minus firmis et quodammodo incertis usus
est. Qui haud dubie eo exemplo nisus, quod librarius usurpa-
verat, id potissimum egit, ut verba errore omissa suppleret
his locis:

VI 33/34. νομίζω. λέγουσι δὲ oi συμβουλεύοντες ἡμῖν
ποιεῖσθαι propter homoeot. post εἰρῆσϑαι om. 74 pr.: in mg.
add. 2 (44 litterae — 1 versus).

VIII 135/136. ἑκόντες usque ad εἰρημένοις propter ho-
moeot. post διακειμένοις om. 24 pr.: ἑκόντες τὰς ἡγεμονίας
xal σφᾶς αὐτοὺς ἐνδιδόασι. ἣν ovv ἐμμείνητε τοῖς εἰρημένοις
in mg. add. 2 (69 litterae!).

XIII 3. καὶ διὰ ταύτης τῆς ἐπιστήμης εὐδαίμονες γενή-
σονται (propter homoeot. post εἴσονται cf. I) om. 24 pr.:
in mg. add. 2 (44 litterae — 1 versus).

XIV 61. ἡμᾶς δὲ τοὺς ὑπὲρ τῆς ἐλευϑερίας συναγωνισα-
μένους propter homoeot. post καϑεισταμένους om. 24 pr.: in
mg. add. 2 (43 litterae — 1 versus).

V 17. ἐπὶ πράξεις infine paginae om. 74 pr.: in inferiore
mg. add. 2.

Varietates quoque, quae in codicis 77 archetypo in mar-
gine fortasse notatae erant, adscripsit, ut:

VIII 62. ἐπικεκαλλυμένως 24 pr, vzo in mg. add. 2
(ἀποκεκαλυμμένως I). 72. δυναστείας 44 pr. (δυνάμεις corr. 3):
διανοίας in mg. add. 2 — I.

Praeterea in menda librarii neglegentia effecta tollenda
intendit, quod nonnullis exemplis ex oratione ,de pace" pe-
titis probo:

VIII 13. ὑπὲρ τῆς πόλεως 24 pr. (— D): τῶν s. v. add.
2 — II. 21. γιγνομένην: γενομένων 24 pr., γενομένην corr. 2.
75. βελτίον .4 pr., βελτέων corr. 2. 95. πολλοὶ ydg .4 pr.
σεολὺ γὰρ corr. 2. 106. àudv39ave» 24 pr., àAav Save» corr. 2.

42 Engelbertus Drerup

110. οἵτινες 21 pr. (— I), etviveg corr. 2. 115. βιωτίαν 74
pr., βοιωτέαν corr. 2.

Sed etiam eoniectura locis quibusdam lectionem depra-
vatam sanare studuit, ut:

VIII 102. ἡγεμονίαν γῆν 21 pr., γῆν del 2. 105. τὴν
ταύτην ἀρχὴν 21 pr, τὴν τοιαύτην ἀρχὴν corr. 2 (τὴν ἀρχὴν
ταύτην Γ), qua de eausa cautionem in eorreetoris secundi
emendationibus diiudicandis servemus necesse est.

Tertius emendator (3) secutus est, cuius correctiones atra-
mento subviridi factae scriptura quoque eonspieuae sunt, quem
eum Buermannus partim cum primo, partim eum quarto cor-
rectore commiscuerit, uberius tractemus. Atque id primum
eoncedendum est, eum in corrigendo codice 77 exemplo quo-
dam usum esse, eum his locis veram lectionem restituerit:

V 13. εἰρηκέσϑαι 24 pr., εὑρηκέναι corr. 3 (a Buermanno
non notatum). 10. προσεῖναι 24 pr., προστῆναι corr. 3 (B.
2 — 4). "75. πάσχοντας “41 pr. φάσκοντας corr. 3 (B 2 —4).

VI 93. τὴν πόλιν ἐκλείπουσαν 24 pr., τὴν τάξιν in mg.
add. 3. 96. χρωμένοις 24 pr., χρωμένων corr. 3.

VIII 4. διάκεινται 24 pr. διάκεισϑε corr. 3. 74. ἡ 4
pr, e£ eorr. 3. 109. δοκοῦντας i» 4 pr., τοὺς add. 3.

Exemplum autem correetoris codicis Vaticani 24 arche-
typum fuisse ex ea ratione, qua laeunas codicis 77 expletas
videmus, colligo. Nonnullis enim locis corrector 3 genuinam
leetionem revocavit ut:

V 11. εἰκότως μέγα νοίης 2.4 pr, qoo suppl. 3 (B
2 -- 4). 717. ὥσπερ ποὺς 24 pr. καρ suppl. 3 (B. 1).
72?, λόγον ov μονήσας 21 pr, κάμνη suppl. 3 (B. 2 — 4).
104. eig γας .1 pr, τοὺς ἕλλη suppl. 3 (B. 2 — 4).
107. ἐκτῶν τὴν ΧΑ pr, ἐκτῶντο τὴν corr. 3 (B. 2 — 4),
cum alibi lectiones adulterinas in textum interposuerit:

V 78. ὦν om. 44 pr, ἃ corr. 3 (B. 2— 4). 105. zov-
των σϑαι .4 pr., ἔσε suppl. 3 (B. 1). 110. ἀπέστην om.
44 pr., ἀφέξομαι in lac. 14 litt. add. 3 (B. 1).

Hoe tamen maxime tenendum est, additamenta nusquam
Spatium ipsis litteris omissis indicatum excedere, etsi lacuna

De codicum Isocrateorum auctoritate. 48

codicis 7 multo maior relieta erat, ut V 71/72, 105, 110, ubi
corrector quartus spatium vaeuum de suo explevit. Sed cum
eorrectorem tertium in or. V 78, 105, 110 quidem ex sua
indole medicinam parasse constet, mirum non est, quod aliis
quoque loeis verba tradita, quae corrupta putaverit, ingenio
fisus mutavit, quo aut sanum textum depravavit aut frustra
emendare studuit corruptum:

V 102. συμφόρως .4 pr., συμμάχους corr. 3 (B. 2 — 4).

VIII 72. δυναστείας 24 pr., δυνάμεις corr. 3. 128. συμ-
φοράς “1 pr., εἰσφορὰς] 8. v. add. 3.

Ad eorrectorem 3 etiam numeri referendi sunt, quos oratio-
num ambitus significantes Buermannus indicavit: I p. 7. Hane
autem legem consecuti sumus, emendationes correetoris terii
minime spernendas esse, quamvis summa cautione opus sit.

Iam ad quartum correctorem (4) venio, quem Buermannus
secundum habuit; qui cum mendis quoque librarii neglegentia
natis emendandis operam dederit: -

VIII 2. δύναμι 24 pr, δύναμιν corr. 4. 14. κωμωδιδα-
σκάλοις 4 pr, κωμωδοδιδασκάλοις corr. 4, codicem tamen
impudentissime corrupit interpolationibus, quarum exempla
Buermannus iam attulit. Addo haec:

V 1112. v. 1. ὥσπερ! καρ ποὺς 2-4 pr, corr. 8:
ἄρα suppl 4. v. 2. τιμὰς ἀπόχρη 1 pr.; ἀνεξαλεέ-
nvovg Suppl. 4. v. 3... μένα el μὴ 4 pr; πάντως

suppl. 4. v. 4. λόγον οὐ | x ἄμνη | μογήσας 24 pr., corr. 3;
ovy μὲν suppl 4. 78. ἐνθυμούμενον (Δ pr, ἃ add. 3; oe
post ἐνθυμούμενον add. 4. 105. τούων σϑαι 4 pr., ἔσε
suppl. 3; αὐτῶν in mg. add. 4. 110. ἀπέστην om. 24 pr.
in lac. 14 litt. ἀφέξομαι add. 3; πάντων add. 4. 110. πρᾶξιν
ἐξ αὐτῶν LII (δ᾽ ἐξ αὐτῶν πρᾶξιν O): ἐξ αὐτῶν post πρᾶξιν
in lae. 8 litt. om. 24 pr.; ἐκλεξάμενος add. 4. 111. post
ἐχφέρειν lae. 6 litt. habet 24 pr.; μὴ γὰρ ῥαϑυμοῦντας
inseruit 4.

VI 109. yAuxouévovg om. 44 pr.; κρεῖττον μεγάλου καιροῦ
τιμὴν ἀνταλλάξασϑαι add. 4. .

44 Engelbertus Drerup

VIII 26. ὥστ᾽ ante ὀλέγον s. v. add. 74" corr. 4. 95. δύ-
vaut» παρέλαβον 21 pr, ei s. v. add. 4. 108. gvA .. ἣν 4
pr, φυλακὴν corr. 4.

Buermannus tamen his quoque lectionibus codicem quen-
dam subesse suspicatus est, quem ex duabus varietatibus
eollegit. Sed verba ad II 2 adnotata ἡγησάμην δ᾽ ἂν cor-
rectori 4 non utique tribuam, eum suo iure etiam ad cor-
rectorem seeundum referri possint. Atque verba or. XII 133:
ηϑέλοντας τούτους αὖ τοὐναντίον κακίστους ἑαυτοῖς τε xai
“τολέταις εἶναι νομέζω “, quae Buermannus addita esse censet,
pro τὰς δὲ τούτων πόλεις ὁμοίως οἰκήσεσϑαι ταῖς τῶν τεροε-
στώτων τιονηρέαις in margine adseripta sunt, cuius mutationis
causam facile perspiciamus. Corais enim primus cognovit,
verba q. 8. ηὔσοι εἰώϑασιν, ἐπὶ τὰς ἀρχὰς καϑιστάναι xal
τὰς ἄλλας τιράξεις τοὺς ἱκανωτάτους τῶν πολιτῶν“ οἱ ,τοὺς
δὲ τοῖς ϑρασυτάτοις καὶ πονηροτάτοις éni ταῦτα χρωμένους ", |
tum »τοὺς μέλλοντας ἄριστα καὶ δικαιότατα τῶν πραγμάτων
ἐπιστατήσειν“ et τῶν μὲν τῇ πόλει συμφερόντων μηδὲν
φροντίζουσιν, ὑπὲρ δὲ τῆς αὑτῶν πλεονεξίας ἑτοίμοις οὖσιν
ὁτιοῦν πάσχειν“, | denique ἡητούτους μὲν ἐν ἁπάσαις ταῖς
χολιτείαις καλῶς οἴκήσειν καὶ πρὸς σφᾶς αὐτοὺς χαὶ πρὸς
τοὺς ἄλλους“ οἱ τὰς δὲ τούτων πόλεις ὁμοίως οἰκήσεσϑαε
ταῖς τῶν τιεροεστώτων πονηρίαις “ inter se esse contraria, quam
ob rem verba ϑέλοντας usque ad δἶναε νομίζω, codicis Vati-
eani correctione spreta delevit. Corrector autem, vel potius
interpolator ille, qui verba τὰς δὲ τούτων τεόλεις sententiam
antecedentem τοὺς δὲ --- χρωμένους excipere et ad τούτους
μὲν respicere non intellexerit, membrorum oppositorum rela-
tionem participio ϑέλοντας addito turbavit atque verba τούτους
av — γομίζω ad enuntiati τούτους μὲν -—— καλῶς οἰκήσειν
similitudinem formata pro sententia τὰς δὲ τούτων πόλεις —
zovnoío:g substituit. Quapropter interpolationem in alio iam
codice exstitisse putemus necesse non est, praesertim cum ad
eorreetoris quarti indolem, euius doeumenta in aperto sunt,
optime quadret.

Quae cum ita sint, altera quoque Buermanni conclusio

De codicum Isocrateorum auctoritate. 4b

eorruit, ipsum codicis 77 archetypum in manibus correotoris 4
fuisse, quod eo iam specie veritatis privatur, quod correetorem
ilum XIII fere saeculo adseribendum esse censeo. Neque ad
ἀφέξομαι illud (V 110), quod supra a eorrectore tertio (non
primo) additum esse demonstravi, Buermannus recurrere pot-
est, cum ecorreetorem tertium eodieis 77 archetypum respexisse,
sed lacunas passim suo arbitratu explevisse planum fecerim.
Ideo ad eam potius sententiam perducimur, eorreetorem quar-
tum in eodieis Vaticani 77 textum insolenter saeviisse, tradita
Isocratis memoria, siquidem aliud exemplum ei praesto fuit,
haudquaquam respecta. Quo Buermanni iudicium prorsus con-
firmatur: , dass dergleichen Leistungen für die Kritik 415 nicht
vorhanden zu betrachten sind." Id autem consecuti sumus,
ut omnes eodices, qui Vaticani correetoris quarti vestigia
praebent, e codice Vaticano originem duxisse credamus.

Paucis denique locis atramento nigro adhibito corrector
quintus (5) invenitur, quem tamen cum eo librario, cui Buer-
mannus scholia recentiora tribuit, confundere vereor. In iis
autem, quas ipse contuli orationibus in eum non ineidi, qua
de eausa correctionum exempla conferre omisi.

Transeo ad scholia codicis 27, de quibus Buermannus in
universum fíantum disseruit. Atque primum tres librarios
distinguo, cum Buermannus scholia inter duos diviserit. Prima
manus, videlicet ipse librarius codicis, perspicuis quamvis
exiguis litteris usa ea scholia in margine addidit, quae Corais
omnia fere exscripsit, cuius auctoritate Dindorfius in scholiis
ad Aeschinem et Isocratem edendis (Oxonii 1852) nisus est.
Quod numeris paragraphorum, quibus scholia adscripta sunt,
indieatis explano, lectionum varietate, ut levioris momenti,
non adiecta: I 48. II 1. 4. 7. 20. 24. 28. 30. 45. IIT 1*5, 3*,
9. 23. 33. 34. 43. IV 136. 139. V 120. VIII 100. 1085.
IX 1. 3. 4. 5*5, 6. 8. 9*5, 11. 12. 13. 28. 37. 44. 47. 49. 55.
X 1. 13. 15. 68. ΧΙ 8. 9*5 35. XIII 9. 14. (non omissum!) 19.

Ut materiem exhauriam ea primae manus scholia addo,
quae Corais atque Dindorfius praeterierunt:

46 Engelbertus Drerup

II 7. δεύτερον προοίμιον. 8. κατασκευὴ τοῦ δευτέρου
προοιμίου.

III 2. συμπέρασμα τοῦ προοιμέου, ἀρχὴ δὲ τοῦ ἐπαίνου.

ΙΧ 22. ἡ ἀρχὴ τῆς ἀνατροφῆς.

X 15. συμπέρασμα τοῦ προοιμίου. διὰ τοῦτο γὰρ καὶ ἡ
πρότασις καὶ ἡ κατασχευὴ ἐλήφϑη.

ΧΙ 1. ἡγοῦμαι] κατασκευὴ τοῦ προοιμίου. 4. ἁπάντων
γὰρ] κατασκευὴ τοῦ προοιμίου.

Sequitur scholiasta secundus, qui ex eodem fortasse arche-
typo scholia a librario praetermissa adscripsit, cum non nisi
tria ad eum referantur:

III 3. τὴν δώμην xal τὴν ἀνδρείαν] ῥώμη ui» ini σώ-
ματος, ἀνδρεία δὲ ἐπὶ ψυχῆς, quae verba Corais iam enotavit.

X 23. διὸς] ἑρκείου, κηναίου καὶ μενιαίου — πτοσεεδῶνος]
γαιείου (γαιηέου ὃ), ἱππέου καὶ ταυρείου, quae Dindorfius ex
codice Parisino Τ' βἷο reddidit: égxeíov, κηναίου καὶ μινναίου
--- γασείου (Bicl), ἐἰϑείου (Bic!) καὶ ταυρεέου.

Seholia autem recentiora, quae ad duos fortasse librarios
redeunt, ita perplexe et tot compendiis adhibitis et in mar-
gine et supra versum scripta sunt, ut adhuc omnia legere non
potuerim. Nescio an eadem de causa Corais pleraque eorum
et inter ea ampla neglexerit!, eum haec tantum praebeat:

II 34. 39. 46**, 54. III 26. V 125. 141. VI 24. 42. 46.
VIII 17. 33. (non 23!) 50. 55. 102. 108*. 114. 130. IX 22.
XII 47. 125. 126.

Ei autem, qui scholia Isocratea denuo edenda sibi pro-
posuerit, tota scholiorum recentiorum codicis Vaticani 77 copia
exsceribenda erit.

Codex Marcianus 415 — X.

De codice Marciano &, quem B. Keilius in Hermae vol.
XXII p. 641 breviter tractavit, pauca monenda restant. Pri-
mum addo Isocratis orationes 190 tantum ex 213 codicis foliis

1) Cor. ad schol. III 39: ,ΙΤαυτὶ μόνα μοι ἐξεγένετο ἀναγνῶναι ἐκ
τοῦ ἀμυδρῶς γεγραμμένου σχολίου."

De codicum Isocrateorum auctoritate. 47

explere. Sequuntur quinque folia vacua (f. 191—195), quae
in f. 196—213 ab eodem librario conscriptis excipit: οδεέονυ-
σίου ἁλικαρνασέως τοῦ περὶ OvvOéceng ὀνομάτων ἐπιτομή.
προοίμιον ρούφω μελιτέω. “

Quem codicem ex codice Vaticano .1 originem duxisse
Keilius negat, cum codex & in or. XV 320 ἔξω pro βέᾳ
praebeat, quod in 27 Orellio auctore exstare putat. Sed cum
codex 27 eum Marciano consentiat, Keilius Orellium male
intellexit, qui codicem Vaticanum .4 littera C (i. e. , codex
seriptus manu Theodori notarii anno 1063 collatus a Corayo "),
codicem autem Laurentianum O littera 74 signifieavit. Orellius!)
igitur lectionem βέᾳ in codicibus 244 (— Ambrosiano E) et .4
(— Laurentiano €), lectionem ἔξω in B (— in editione Hiero-
nymi Wolfii 1570) et K (— apud Corayum) inveniri testatus est.

Ut rem tamen accuratius examinarem, codicem Mareianum
in or. VIII 25/56 et in antidosi VIII 25/56 et 131/145 contuli.
Atque ex codicis 27 familia eum esse hae orationis VIII 25/56
leetiones, quibus eum 22 contra I1 facit, comprobant.

^ eum 24 contra Π:

VIII 26. εἰπεῖν ὑμῖν 24: εἰπεῖν ἐν ὑμῖν III. 28. iz
ταῦτα 41: eig ταῦτα Π. 34. παροῦσι 71: πᾶσι Il. 35. ϑεοφι-
λέστατον 21: ϑεοφιλέστερον III. 38. πολιτευομένους 4:
πεπολιτευμένους Il. 39. λόγος 24: λόγω II. 41. ἀλλὰ L4:
ἀλλὰ πᾶν III. 492. τὸν βίον 21: om. Il. 45. ὑπὲρ uiv 41:
μὲν om. Il. 45. τῶν ἐγκλημάτων 24: τῶν om. II. 49. μάλιστα
ἀγαναχτήσειεν Δ: μάλιστα om. Il. 49. φανερώτατα 24: qa-
γερώτατον Il. 952. τῶν ἰδίων οὐδὲν 24: οὐδὲν τῶν ἰδίων III.
54. συμβουλεύσασϑαι 24: συμβουλεῦσαι ΓΠ. 54. καϑ' ἑαυτὸν
“1: κατ᾽ αὐτὸν LII. ὅθ. ἐπιλείποι “1: ἐπιλείψει II (ἐπιλέποι I).

Addo earundem paragraphorum locos, quibus Z^ a parte
codicis 44^ eontra O^" stat.

A^ — 1" contra O^:
VIII 25. ὅπερ “45: ἅπερ Θ΄. 27. μόλις yàg ἂν 44": ἂν

1) Ἰσοχράτους λόγος περὶ τῆς ἀντιδόσεως, herausgegeben von
Andreas Mustoxydes, verbessert von J. K. von Orelli. p. 201. Zürich 1814.

48 Engelbertus Drerup

om. €". 29. ἐξ αὐτῶν τούτων 21^: τούτων om. I'O^. 30. καὶ
μηδενὸς 24*; καὶ μὴ I'O^. 32. τῆς αὑτῶν διανοίας 21^: τῆς
μὲν διανοίας αὐτῶν O^. 32. πράττειν βέλτιον 24": βέλτιον
zQuvrety C^. 388. εἴ τις οἴεται 7 1*: εἴ τινες οἴονται OF.
35. οἷόν τε 24": οἴονται 41IO"* (οίεσϑαι I). 38. ὥσπερ καὶ
περὶ “1. (καὶ om. I): αἷσπερ περὶ Θ΄. 39. ἐμὸν οὖν 45:
ἐμοὶ μὲν οὖν Θά, 40. τὴν δύναμιν “1: τὴν om. Θά, 41. οὐδὲν
ὑποστειλάμενος “4: ὑποστειλάμενος οὐδὲν Θ΄. 42. τῆς ἦγε-
μονίας “425: τῆς om. Θ΄. 42. πραττομένοις ποιοῦντες 422:
πράττοντες I'O". 48. ἡμετέρας αὑτῶν 21": αὐτῶν om. O".
44. κακῶν 4212; χακουργιῶν I'O". 44. μετ᾽ ἐκεῖνον 1": uev
ἐκείνων I'O". 45. ἀκούσωμεν 21": ἀχούωμεν Θ΄. 49, τὴν
ἡμετέραν αὐτῶν 21": αὐτῶν om. Θ΄. 50. βελτίονες ,16:
βέλτιον 'O".. ὅ0. ἄν τις 24": ἢν τις IO". 51. ἢ περὶ 21^:
περὶ om. Θ΄. 592. ἀλογίστως .15: ὀλιγώρως O". 54. τὰ
βέλτιστα 1"; τὰ μέγιστα Θ΄, 54. τὸν αὐτὸν 4": αὐτὸν om.
Θ΄, ὅ4. βουλεύσασθαι “5: βουλεύσεσϑαι Θ΄. 55. γενησο-
μένους .15: ἐσομένους I'O9. δῦ. βουλευσαμένους “1: βουλευ-
σομένους I'O*, 56. ἐπιχειροέην 24^: ἐπιχειρήσαιμεν I*O*.,

Sed obstant varietates quaedam, quarum permultis quidem
ut orthographicis auctoritas tribui non potest; ex quibus duas
tantum reddo: 50. τριϑαλοὶ ARA*O"; τριβαλλοὶὺ I 4II4.
50. ἁλῷ EE*TIIQ" 4*: ἁλλῶ Δ.

Accedunt diversitates aliquot, quae hae ratione expediri
non possunt, quarum graviores has excerpsi: 25. βουλευσα-
μένους ALIIO* /1*: βουλευσομένους 24. 29. πολλαὶ AR" 4ÁII:
μεγάλαι DI'O" 19, 817. συμβουλεύουσιν ἡμῖν πάλιν R"I 4110"
συμβουλεύουσιν πάλιν ἡμῖν 217. Δῦ, ἐξαμαρτάνοιεν EO" “5:
ἐξαμάρτοιεν ΓΑ͂Π. | 45. ἀγαναχκτοῦμεν ἘΠΓ pr. 41107: ἀγα-
γναχτῶμεν I'corr. 2 24". ὅθ, ἐπιλείποι A* 4110" : ἐπιλίσοι
I* 49? (ἐπιλείψει IL).

Attamen si cum iis nonnullas ex ceterarum corruptelarum
numero eomparaverimus: 34. κατ᾽ ἀρχὰς eodd.: ταραχὰς A.
46. ἁπάντων ἀνθρώπων codd.:: ἀνθρώπων ἁπάντων A".
51. ἀμελοῦντες codd.: ἀμελοῦμεν E". 54. τοὐναντίον τούτων
codd.: τούτων om. A^. 143. τάξεις οοἀ.: πράξεις Ἐξ,

De codicum Isocrateorum auctoritate. 49

diserepantiam codice inter Vaticanum et Marcianum interposito
explanari concedamus.

Momentum autem ex iis locis petere licet, qui in co-
dice 27 correeti in. codice ἘΞ verba 4 correctoribus substituta
praebent:

VIII 26. ὥστ᾽ ante ὀλέγον add. 7^ corr. 4 — XA". 38. sregl
ὧν 2d pr, xal 8. Y. add. 2 — E. 40. αὐτῶν δι᾽ ovc A4" pr., óc
ovg erag.: αὐτῶν E^. 50. δεκάζων 24 corr. 1 (δικάζων 24 pr. X),
ἐπεὶ δωροδοκίᾳ ἃ Scholiasta tertio s. v. add., quod in textu habet 4.

Quo codicem Mareianum & ad ipum codicem Vaticanum
-4 redire demonstratum est.

Codex Seaphusianus MSc. 43 — Z.

Codex chartaceus, euius folia 20!/; cm. alta et 14'/s em.
lata 23 constanter versus excipiunt, saeculo XV exaratus esf,
eum compendiis fere careat. Continet 26 quaterniones octo-
norum foliorum, quaternione primo, qui 10 folia, et vicesimo
quinto, qui septem folia habet, exceptis. Constat igitur 209
foliis, quorum duo extrema scriptura vacant. Quaterniones
librarius in inferiore foliorum margine litteris graecis ordinavit,
quibus interdum numeri arabici in inferiore angulo dextro ad-
diti respondent. Numeri denique, quibus unumquodque folium
significatum est, postea in superiore angulo dextro plumbo
adscripti sunt. In primo codicis folio haec leguntur: , Galterus
Grauerius hunc librum suo sibi iure vindicat^, quae graece
vertuntur verbis nune oblitteratis: ,γαλεηρὸς o (deletum?)
γραυήριος ταυτὴν τὴν βιβλὸν ἑαυτῷ προσλαμβάνει. "“

Duodecim orationes, quas codex eodem ordine atque codex
Vatieanus 24 continet, in his paginis initium capiunt: icoxga-
τους ῥήτορος λόγος παραινετιχὸς πρὸς Ónuóvixov πρῶτος
f. 1*. — ἰσοκράτους ῥήτορος πρὸς νικοκλέα περὶ βασιλείας
λόγος δεύτερος f. 11". --- γικοχλῆς ἢ συμμαχικός f. 21". —
σεανηγυριχὸς λόγος τέταρτος f. 34'. --- ἑλένης ἐγκώμιον (in
mg. πεμπεός) f. 14'. — εὐαγόρας f. 87. --- ἐγκώμιον εἷς
βούσιριν f. 1035, — κατὰ τῶν σοφιστῶν f. 113", — πλαταικός

Leipziger Studien. XVII. 4

50 Engelbertus Drerup

f. 1185, — agsozaygrixóg f. 1805, — φίλιππος f. 1415", —
περὶ τῆς εἰρήνης f. 178*—207*.

Quod ad codicis correctiones attinet, librarius totum librum
retraetavit atque nonnullis locis lectionum varietates in margine
adnotavit. Paulo post alter corrector orationes I, II, III re-
censui, quem exemplo quodam usum esse eo indicari videtur,
quod in or. I 33 Urbinatis lectiones ὧν et τούτων in codicis
Vaticani 24 formas ὃν et τούτω mutavit. Ceterum, hoc loco
excepto: III 29. ὅτε τοιοῦτος ἐστὶν, in mg. add. 2: yo. v,
errores tantum librarii emendavit, quo ea opinio commendatur,
eorrectorem 2 ipsum codicis Seaph. archetypum adhibuisse,
quamvis duobus locis pro mendis menda substituerit:

II 17. σπεολιτείαις Z pr., πολέτοις (pro πολέταις) in mg.
add. 2. 29. κριτὴς Z pr., χρατὶς (pro κρατῇς) in mg. add. 2.

Codicis pretium Baiterus (praef. ad Paneg. ed. p. XV) in
prima quidem oratione summum putavit, in qua codicem
Seaphusianum ,optimae notae et aliquot locis ipsi Urbinati
anteponendum ^ esse censuit. Sed videamus ipsi.

Codices Γ et Z in hae oratione artissime coniunctos esse
apparet, cum 52 locis, quos enumerare longum est, contra
vulgatos codices congruant. Contra permultae inveniuntur
lectiones diversae, quae codicem Z eiusdem quidem familiae
esse atque Urbinatem, sed a vetustiore exemplari originem
petivisse arguere videntur, quas omnes, ut Baiteri collationem
suppleam, affero:

I 3. παιδεύειν ἄλλους Γ: ἄλλους om. Z. 6. ἐπεσκότησεν
I: ἐπεσκότισεν Z. 8. χρόνον δύνασϑαι Γ: δύνασϑαι om. Z.
9. dzélave I: ἀπέλαβε Z (ἀπήλαυς .4IIN). 10. τῷ γένει
I: γένει Ζ Turr. Blass. 11. δεῖγμα δὲ Γ: δὲ om. Z. 12. ἡγοῦ
I: ἡγοῦμαι Ζ. 14. λήγοις Γ: λήγεις Ζ (λήσης “ἢ. 15. ταῦτα
γόμιζε Γ: ταῦτα om. Z. 18. ἐκ τῷ βίῳ I: ἐν τῷ βίῳ Z.
19. μηδὲ τὰς κατὰ γῆν Γ: τὰς om. Z. 21. εὐδοκιμήσεις T:
εὐδοκιμήσης Z. 21. εὐπορήσεις T: εὐττορήσης Z. 21. ἔχῃς
I: ἔχεις Z. 21. πρὸς ἑαυτὸν DI: πρὸς σεαυτὸν Ζ (πρὸς
αὐτὸν ΠΝ). 21. καὶ αὐτὸν Γ: καὶ σαυτὸν Ζ (καὶ σεαυτὸν
AIIN). 23. προσδέχου I: προσέχου Ζ pr., προδέχου corr. 1.

De codicum Isocrateorum auctoritate. b1

24. τοῖς πρότερον I: τοῖς προτέροις Z. 34. μεταλλάττειν
I: μεταλάττειν Ζ. 2. διαγιζγγνώσκομεν Γ: διαγιγνώσκωμεν
Z. 20. δοκῇς Γ: δοκεῖς Z. 27. ἐσθῆτα I: αἰσϑῆτα Ζ.
28. χτήματα δὲ I: δὲ om. Z. 28. καὶ τοῦ φίλῳ I: καὶ τῷ
φίλῳ Z. 29. τὰ βελτίω Γ: τὰ βέλτιστα ZZE pr. 31. ἀχα-
ρίστως Γ: ἀχαρίστως χαρίστως Z. 32. ἅρμασι τοῖς τοὺς Γ:
τοῖς om. Z. 32. σφαλλεῖαι DI: σφάλεται Z. 33. βούλῃ Γ:
βούλει Z. 84. ἀλλοτρίου τοῦ πράγματος I: τοῦ om. Z-
99. βουλεύεσθαι παροξυνϑείης I': παροξυνϑείης βουλεύεσϑαι
Z. 860. τὸν ἐκείνων τρόπον Γ: τὸν ἐκείνου τρόπον Z. 371. ὧν
γὰρ ἂν Γ: ἂν om. Z. 38. χρείττων Γ: κρείττω Ζ. 40. ἐν
ἀνθρώπου I': ἐν om. Z. 42. οἰκίαις Γ: οἰκείαις Z. 49. καλῆς
I: καλῆς τῆς Z (dittographial) 46. σωφρόνως Γ: σοφρόνως
Z. 48. ἐνδέχεται D: ἐνδέχηται Z. 51. δεῖ Γ: δὴ Ζ (χρὴ
-AIIN). 52. δεῖ I: δὴ Z (χρὴ -4IIN). ὅ2, ἐπικρατήσειν D:
κρατήσειν Z.

Sed eum magna varietatum pars librarii socordia illata
sit£, nonnulla menda in aliis quoque huius aetatis codicibus
inveniuntur, quare differentiarum partem interpolatori cuidam
tribuo. Quod paucis lectionibus ostendo, quae in codice
Dresdensi D* 47, qui hane solam orationem ex vulgata me-
moria praebet, perinde leguntur:!) ,

I 6. ἐπεσχότησεν codd.: ἐπεσκότισεν Z Dresd. N pr.
12. ἡγοῦ eodd.: ἡγοῦμαι Z Dresd. 18. ἐκ τῷ βίῳ codd.: ἐν
τῷ βίῳ Z Dresd. 24. τοῖς πρότερον codd.: τοῖς προτέροις
Z Dresd. 86. τὸν ἐκείνων τρόπτον codd.: τὸν ἐκείνου τρόπον
Z Dresd. 37. ὧν γὰρ ἂν codd.: ἂν om. Z Dresd. N.

Aecedunt eae lectiones, quibus codex Z eum vulgatis
quibusdam codicibus conspirat. Nam cum hoe uno loco $ 2
ὑμᾶς LII: ἡμᾶς -4Z cum codiee Vat. 27 solo consentiat,
quater eodieis ΠῚ memoriam sequitur: 1. ὁ πᾶς 174: ἅπας
ZIIN. 4. ἐν τοῖς λόγοις I4: τοῖς om. ZII. 21. νομίζης
I4: νομίζεις ΖΠ. 51. χρωμένοις L4: χρωμένους ZIIN Dresd.

1) Collationem debeo viro amicissimo Sakolowski, qui codicem in
meum usum diligenter excussit.
A4*

52 Engelbertus Drerup

Sunt quoque loci, quibus a parte totius vulgatae contra
codicem Urbinatem stet:

I 20. ἀπεχϑήσεσι Γ pr., ἀπεχϑὴς ἔσει corr. 2: ἀπεχϑὴς
ἔση Z.AIIN. 24. πρὶν ἐὰν D: πρὶν à» ΖΑ͂ΠΝ. 34. βούλῃ
I: βούλει Z.4IIN, cf. ὃ 33. 42. ἔσει I: ἔση ΖΖΠΝ.
49. φησώμεν Γ: φήσομεν ZAIIN.

Attamen unum exstat argumentum, quod codicis Z in
prima oratione originem ab ipso codice Urbinate repetere
cogit, quare varietates illas ex alio codice receptas esse pute-
mus: codicis Urbinatis correetiones a vulgatis eodicibus alienas
dico, quae in codice Scaphusiano reperiuntur:

I 3. ἔργον ἐπιχειροῦσιν I' pr, ποιεῖν add. 1 — Z.
6. ἔβλαψεν I pr. ἐλυμήνατο in mg. corr. 4 — Z. 9. ὑπέμε-
γεν I' pr, ὑφίστατο corr. 4 — Z. 12. δυνατὸν Γ᾽ pr., o? s.
v. add. 2: o? δυνατὸν Z. 30. σεμνὸς Γ pr., τε xol ὑπεροπτι-
xóc in mg. add. 4 — Z. 35. ὑπὲρ σεαυτοῦ I pr., τῶν 8. v.
add. 2: ὑπὲρ τῶν σεαυτοῦ Z (ὑπὲρ τῶν σαυτοῦ ΠΝ). 38. δοκῆς
ὀρέγεσϑαι Γ pr., ἄγαν in mg. add. 4 — Z.

Id ea de causa maxime notandum est, quod codicem
Seaphusianum in ceteris orationibus vulgatae memoriae indo-
lem prae se ferre iamdudum cognitum est. In quibus eum
codicis 74 familiae aseribendum esse constitui oratione VIII
$$ 1—56 collata. Quod ut demonstrem, eas $$ 1—16 lectiones
exseribo, quae eum codice 27 contra II faciunt:

VIII 4. γνώμην Z4: τέχνην ΓΠ. 5. ἡμᾶς ΖΩ͂: ὑμᾶς
ΓΙ. 7. ττλημμελείας Z4: πλεονξίας ΓΠ. 8. τῶν ἐχϑρῶν
ἐπικρατύσομεν Z. d: ἐπεικρατήσομεν τῶν ἐχϑρὼῶν ITI. 12. ἀναι-
ρουμένους ΖΑ͂: αἱρουμένους III. 18. πονηροὺς Z4: πονη-
ροτάτους ΓΠ.

Quibus eas codicis Z lectiones adicio, quae cum 174
contra JI congruunt:

VIII 1. καὶ περὶ τῶν ZI 4: xai om. Π. 5. λόγους ΖΓΑ͂:
λόγον Π. 8. μοι δοχοῦσιν ΖΓ“: μοι om. II. 8. ἀκηκοότες
ZITI: ἀκηκότες II. 12. κακὸν ΖΓΠ: κανὸν II. 18. παριόν-
των ΖΓΑ͂: παρεστώτων II. 14. ὅσην οὐδὲ ΖΓ“: οὐδὲ om.
Il. 16. γεγράφασιν ZI4: γράφουσιν Il.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 53

Contra duae solae lectiones sine dubio calami lapsu ortae
vim non habent: 1. γῦν 174: νυνὶ ZII. 15. ἔσται I, ἐστιν
«1: ἐστι ZII.

Discrimen autem positum est in correctionibus codicis 24,
quae in codicem Z receptae sunt. De quibus, ut chartae
parcam, hoc unum refero, me omnes correetoris tertii et quarti
mutationes, quas ex oratione V supra composui, in codicis Z
textu legisse.

At vulgata codicis Seaphusiani memoria non in omnibus
orationibus sibi constat. Nam cum in orationem ,ad Nicoclem “
inquirerem, ut id enuclearem, in qua eodicis Z parte Vaticani
textus inciperet, codicem Z in oratione secunda cum codice
Parisino JI consonare cognovi. Collatio quidem codicis Π in
$8 14/39 tantum mihi praesto est, sed in his quoque magnum
leetionum congruentium numerum deprehendi:

II 14. σεαυτοῦ ΖΠ: σαυτοῦ 140". 14. φρονιμωτέροις
ZIII'O"* : φρονίμοις 74. 16. ϑεραπεύωσι ZIII'O*; ϑερατειεὺ-
σωσι 41. 17. πραγμάτων ZIIO*: προσταγμάτων Γ΄... 17. &i-
τηδευμάτων ZIII'O^: ἐπιταγμάτων 2d. 17. κένεε καλῶς καὶ
ZII: κίνει καὶ T4407", 17. καλῶς ZII: 09966 L440^. 530. τῶν
τιμῶν τῶν φίλων ZII corr. rec.: τῶν τιμῶν 21 (τῶν φίλων
I) 21. τῶν ἰδιωτῶν ΖΠ: τῶν ἰδίων 4 (τῶν πολιτικιῦν ID.
21. τοὺς δαπανωμένους (δατιανομένους Ζ) ἀπὸ τῶν σῶν ΖΠ:
τοὺς δαπανωμέγους ἀπὸ τῶν ἰδίων τῶν σῶν .4 (τοὺς δατια-
γῶντας ἀπὸ τῶν σῶν D pr) 24. βούλου ZIII'O": βούλει Δ
pr, ϑέλε corr. 4. 25. νόμιζε ZIIE: εἶναι νόμιζε «Δ. 25. με-
τρίων ZILA in mg. add. pr.: καλῶν 174 pr. 25. ἐξεργάσασϑαι
ZII: ἐξεργάζεσϑαι I4. 26. ὡς ἐν ZII: ὥστεερ ἐν I4.
27. διοικήσης Z pr. IH: διοικήσεις I440^"Z corr. 1. 27. ἐξ
ὧν ἂν ΖΠΓ: ἐξ ὧν 24 pr., ἔξων ὧν eorr. 1. 28. ἢ ποιῆς ἢ
λέγης ZII (qui tamen om. prius ἢ): λέγῃς ἢ ποιῇς ΓΘ“,
28. συνδοχιμαζοντας ΖΠ: συνδοχιμάσαγντας Δ (συνδοκιμα-
σονιας 1'O") 28. καὶ τοὺς μετ εὐνοίας ϑεραπεύοντας
ZIIDO": om. -4. 239. αὐταῖς ZIIDO": ἀκοαῖς ΔΑ. 831. τὸ
τῆς ZIIDUO": τὸ om. 24. 81. ἦϑος ὅλης ΖΠ: ὅλης ἦθος
I.40* 32. ταῖς ΖΠ: ἐν ταῖς I4. 32. ἐσθῆσι ZILA corr. 2:

δ4 Engelbertus Drerup

ἐσθήσεσι I4 pr. 34. ἐστὶ ZII: iori τῶν ΓΙ. 34. ἐπὶ
πολὺ ZII: ἐπὶ τὸ πολὺ ΓΑ͂. 36. ἣν ZIIO": ἐὰν I4. 31. ἃ δ᾽
ΖΠ: ἅττ᾽ I40*.

Praeterea etiam in $$ 14/39 lectiones inveniuntur, quae
vel cum cod. .7 contra IJ vel contra codices 77 et II stant.
Codicis 77 enim lectiones codex Z amplectitur his locis:

II 16. ἀδικηϑήσονται Z4: ἀδικήσονται LIIO*. 20. «à
περὶ Z.40^: καὶ περὶ Π (τὰ μὲν πρὸς I). 20. σεαυτὸν ΖΑ:
σαυτὸν IIIO?. 22, εὐδοκιμήσεις Ζ“Γ: εὐδοκιμήσης II.
27. τῆς ΖΑ͂: τῆς σῆς DLIIO". 28. ἔχῃς ΖΘ“ pr.: ἔχεις
IIO* eorr. rec. 80. ἐπ᾽ ἀρετῇ ZAATO?: ἐπ᾽ ἀρετὴν Il,

eum contra codices «4 et II faciat hic:

II 18. ἀμεταχινήτως Zg: ἀκινήτως IIO". 24. τῆς
ἑαυτῶν Zg: τῆς αὐτῶν T4IIO" (τῆς αὑτῶν Bl). 925. περὶ
ὧν ἂν... μέλλῃ Zg: περὶ ὧν... μέλλει ,.3.Π (μέλλοι I).
27. χρωμένοις Ζς: χρωμένοις εἶναι ΓΖΠ. 28. τοὺς λέγον-
τας Zg: τούς τε λέγοντας ΓΑ͂Π. 29. αἷσπερ ἂν τοὺς Ζς:
αἷσπερ τοὺς l41109. 37. ποιήσεις Ζς: ποιήσης 4Π6Θ 5
(πράξεις I).

Sed primum ad aetatem recurro, qua codex exaratus est,
eum in prima iam oratione librarium exemplo contaminato
usum esse intellexerimus. Praeterea Buermannus ipse docuit
familiam eodicis Parisini JJ complures codices continere, qui
sui iuris essent, ut codicem Laurent. 585 (N) et eod. Vat. 1383,
eum vetustius huius recensionis exemplar servatum non esset.
Quibus consideratis mirum quidem est, quod codex Seaphu-
sianus Z trium recensionum orationum Isocratearum specimen
recepit; in Isocratis autem verbis constituendis posthac ratio-
nem eius non habebimus.

Codex Laurentianus 8714 — Θ.

Codicem ἃ Bekkero in Archidamo solo collatum Buer-
mannus obiter tantum attigit, quare hoc loco supplementum
dare liceat. Quod primum ad foliorum numeros attinet, Buer-
mannum folium vaeuum, quod inter Ioannem Damascenum et
Isoeratem intercedit, neglexisse puto, quod tamen momentum

De codicum Isocrateorum auctoritate. 55

non facit. Disputationes enim ,44940101éAovg περὶ κόσμου ",
quae foliis 1—8* continetur, atque η Ἰωάννου Ζαμασκηνοῦ ",
quae in f. S"—11^ exstat, duobus quaternionibus octo et quat-
tuor foliorum exhibentur, quorum extremum folium vaeuum
est. lIsoeratis autem orationes quaternione pleno absolutas
excipit oratio Πολέμωνος σοφιστοῦ eig καλλίμαχον xal
xvyaíyecgo»" in f. 134*—1435*, quam in fine codicis sequuntur
η Θεοφράστου yagaxvijoec" f. 144*—145*.

Liber Isocrateus quindecim quaternionibus compositus
totus ad nos pervenit, cum finis orationis ,de permutatione"
in f. 133* exaratus in figuram quandam redactus sit. Quod
eonfirmatur quaternionum numeris a librario ipso in inferiore
foliorum margine adiectis, ex quibus adhue leguntur: in f. 13
(i. e. in primo Isocratis quaternione) — ce, f. 21 — f, f. 39
— ὃ, f. 47 — e, f. ΤΊ — v, f. 87 — δέκα, f. 126 — ce, cum
ceteri foliorum marginibus cireumcisis perierint. Sed non
omnes quaterniones sibi constant, cum duo (f. 21/29 et 30/38)
novena folia (quorum postremum quodque agglutinatum est),
unus (f. 95/101) septem folia comprehendant.

Folia singula numeris notata sunt, cum codex primum
eonglutinatus est. Sed numeri, qui in inferiore margine additi
numero 2 incipiunt, ut titulum quendam excidisse putaverim,
non satis diligenter adscripti sunt, cum inter folia numeris 38
et 39 atque numeris 111 et 112 notata singula folia numero
careant. Quod ut corrigeretur, folia denuo in superiore angulo
dextro numeris insignita sunt, qui tamen folium vacuum non
tetigerunt; qua de causa post f. 38 numeri congruunt, qui
consensus folio inter f. 111 et 112 praeterito iterum turbatus est.

Foliorum numeri, quos Buermannus exhibuit, neque ad
priores neque ad recentiores plane quadrant, eum folio primo
numerum 1 dederit, quare folio vacuo praetermisso eo per-
venit, ut primum Isoeratearum orationum folium numero 12
signaret. |

Digna commemoratione scholia quoque sunt codicis Lauren-
tiani, de duibus nullum adhue verbum factum est, quae, quam-
vis pauca sint, ab oblivione vindico gravioribus exscriptis

56 Engelbertus Drerup

f. 69*. XIII 12: ποιητικὸν πρᾶγμα καλεῖ τὴν ῥητορικὴν πρὸς
ἀντιδιαστολὴν τῶν κὸ στοιχείων, ἣν καλεῖ τεταγμένην τέχνην
(hac tenus etiam 24) àzó τοῦ τετάχϑαι καὶ ὡσαύτως ἔχειν.
f. 85*. XII 46. ἐντεῦϑεν τὸ δημοσϑενικὸν ταῦτα γὰρ ἀϑλα
τοῦ τεολέμου κεῖται. ἴ, 85), 8 49. πεντακοσίας μυριάδας τὸ
σύμτιαν, τὸ δὲ μάχιμον ἑβδομήκοντα μυριάδας. f. 8θ5. ἐχ
τοῦδε τοῦ παναϑηναικοῦ καὶ τοῦ πανηγυρικοῦ Ó ἀριστείδης
παναϑηναιχὸν ἃ (Ὁ) πλέον ἢ ὅσον ἐστὶν λαβεῖν ἄλλον ἀπ᾽
ἄλλου ἐξυφανϑεὶς ἐγνωρίσϑη. f. 86", ἐκ τούτου πάλιν τὸν
οἰκεῖον πιαναϑηναικὸν ὃ ἀριστείδης διαποικίλλεε καὶ ταῖς
λέξεσιν μᾶλλον ἢ τοῖς νοήμασιν ἐξαλάττεται.

Denique ut codicis O in or. V lectiones, quas Buermannus
in lucem edidit, suppleam, addo verba ὃ 79 ἄλλως 9 ὅταν
usque ad καταφρονεῖν propter homoeoteleuton omissa prima
manu in margine adscripta exstare his quidem varietatibus
illatis: ye ὅταν — ἑαυτῷ συνίδῃς --- μὴ om.

Copiae Victorianae.

Buermannus postquam de codice Laur. Θ egit, haec
addidit: ,Naehkommen oder nühere Verwandte von O sind
nieht vorhanden. Der Codex steht innerhalb der Vulgata als
einziger Vertreter seines Zweiges da." Quam sententiam uni-
versam non nego, quoniam codicem eum O coniunctum non
inveniri concedendum est. Sed cum codice Θ᾽ conferendae
sunt copiae, quae dicuntur Victorianae, quas Baiterus in praef.
ad Paneg. editionem p. XII/XV publici iuris fecit. Baiterus
enim, qui ipse dubitaret, utrum ex uno an e pluribus codicibus
a P. Victorio in exemplari suo editionis Aldinae margini ad-
notatae essent, nihilo setius eas ,subsidium ne hoec quidem
spernendum* δὰ textum lIsoeratis constituendum — habuit.
Quaestio nune in eam partem decerni potest, ut Victorium
duobus eodicibus usum esse contendamus, ex quibus alter e
codice Vaticano 24 oriundus, alter ex codice Laur. C de-
Seriptus aut ipse codex O erat.

Codex O autem adhibitus est in Panegyrico,'*quem pri-
mum íracto collatione codicis O nisus, quam Buermanni

De codicum Isocrateorum auctoritate, 57

benevolentiae debeo. Consensus autem lectionum in $$ 51/99,
in quas potissimum inquisivi, his locis invenitur.
Vietorius — O:

IV 51. τοῖς προγόνοις OI'O"^,1*: τοὺς προγόνους .4.
51. τὰ μέρη O: περὶ τὰ μέρη cett 51. τούτοις O: τοῖς
τοιούτοις cett. 52. τῶν ἑλλήνων Θ: τῶν ἄλλων cett. 53. ὄντως
O: οὕτως ceti. 54. ἡρακλέους Θ: ἡρακλέους παῖδες cett.
55. παρελέσϑαι Θ: ἀνελέσϑαι cett. 57. ἥττους --- μείζω om.
Θ. 57. τοὺς ἀξιοῦντας OT' corr. 3 O* 74" (τοὺς ἀξιοῦν Γ pr.):
τῶν ἀξιούντων «Δ. 59. τῶν ἔχϑρων ἅπανϑ᾽ OTIO" “5: τῶν
ἔχϑρων χρατήσας ἅπανϑ᾽ .1. 59. γενόμενος OI'O* “4“΄; γε-
γονὼς 21. 601. πόλιν τὴν OTIO" ,4*": πόλιν τῶν “4. θ8. συν-
τομώτερον OI 4": συντομωτέρως 7409". 64. ol τότε Θ: ὅτε
I4.4*, ὅτι O*. 65. κρατήσαντες OI': νικήσαντες 210^ A47,
66. περὶ δὲ τῶν O: ἐπὶ δὲ τῶν cett. 66. μεκρῷ O: ὀλίγῳ
cett. 68. ἤρχον O: ἐπῆρχον Γ.1.15 (ἐπέσχον O"). θ8. νομέ-
σαντες Θ: νομίζοντες cett. 68. ἁπάντων Θ: ἁπασῶν cett.
69. δῆλον γὰρ Θ: δῆλον δὲ cett. 70. μὲν ov» ἀμαζόνων Θ:
ov» οἵη. cett. 70. ἐν τῷ om. O. 71. ταῦϑ᾽ Θ: τοιαῦϑ᾽ cett.
71. πολέμου συστάντος ἐχεένου ΘΙΓ: ἐκείνου τεολέμου συσιαν-
τος Δ (ἐκείνου τιολὺ συστάντος O", om. 24*). 72. τὴν ἀρχὴν
᾿ τῆς ϑαλάττης ODIO" 45; τῆς ϑαλάττης τὴν ἀρχὴν -4. 18. ὀλίγον
OQ: ὀλίγῳ I4 (μικρῷ O* 4"). 14. χαλετεώτατον Θ: χαλεττὸν
cett. 74. μέγιστ᾽ αὐτῶν ΓΘ΄.15 — O, qui habet μέγιστα
αὐτῶν: μέγιστα τούτων Z1. 15. ἐτειγενομένους Θ: ἐπειγι(γ)νο-
μένους cett. 75. ix^ ἀρετὴν OI'O^ 47; ἐπ᾽ ἀρετῇ .1. "T6. κα-
ταλιτιεῖν Θ: καταλείψειν cett. 77. οὐδὲ τὰς ΘΓ: οὐδὲ γὰρ
τὰς ., (οὐ γὰρ τὰς O*.4") 1717. δεινότερον μὲν OI'O" 4" :
μὲν om. 24. "77. πόλεως ἀποθνήσκειν OD: πατρίδος ἀπτο--
ϑνήσχειν GO" 4" (πατρίδος ἀποϑανεῖν 1). 8. οὕτω Θ:
οὕτω τοὺς cett. 78. ὁμονοοῦσιν Θ: ὁμονοήσουσιν cett. 79. ὅποό-
τεροι τοὺς ἑτέρους φϑήσονται Θ: τοὺς ἑτέρους om. I'O* 4*
(ὁπότεροι ὀφϑήσονται 24). 81. ἐπεὶ ταῖς αὐτῶν δυναστείαις
Θ: αὐτῶν om. cett. 82. τὰς οἱ ἀρετὰς om. Θ. 82. περὶ δὲ
ΘΓ: τιρὸς δὲ 440^ 4". 86. ἔδειον OI'O" “5: ἴδιον κένδυνον 4.
86. ὥσπερ Θ: ὅσηνπερ U.4.4" (οἱάνπεερ O^). 87. σφόδρως

58 Engelbertus Drerup

0: σφόδρ᾽ (σφόδρα) cett. 87. φϑῆναι OI'O* 4*: ὀφϑῆναι
«4. 91. περιγενομένην O: περιγιγνομένην cett. (zz- o- yuyvo-
μένην 24, ras. non expl). 92. ὁμοίαις OI'O" “2: ὁμοίως Δ.
92. φεύγειν O: φυγεῖν cett. 92. ἔτε πλέον OI 44^ (ἔτι πλεῖον
Q^"); ἐπὶ πλέον 44. 93. γενομένων Θ: γεγενημένων cett.
93. εἰσβαλεῖν O corr. 1 (ἐμβαλεῖν O pr. 24?): εἰσβάλλειν
I.40", 98. ὑποφαινομένης OTIO" “δ: ὑπολειπομένης ΖΔ.
98. γενόμενοι O: γεγενημένοι cett. 94. λαμβάνειν Θ: λαβεῖν
cett. 95. διαφυγεῖν G0" (καὶ διαφυγεῖν 21"): διαφεύγειν
I4. 91. οὐκ οἷδ᾽ ὅτε OT O".4": οὐκ ὅτε 4 pr. οὐχ ὅτι
eorr. 2. 99. δεινότατα ΘΙΓ corr. 4: δεινὰ Γ pr. 440.4".

Pauci tamen exstant loci, quibus copiae Victorianae a
codice O discrepant, ex quibus quattuor, ut opinor, calami
lapsui vel correctioni debentur:

IV 59. ὅσον ἐδεδεέχεσαν O: ὅσν ἐδεδείχεισαν Vict. (ὅσων
ἐδεήϑη cett). 59. βεβιάσϑαι O: βεβιᾶσϑαι Viet. (βιάσασϑαι
cett.). 62. γεγονόσε OGI'O* /1* : γεγονῶσι Viet. (γενομένοις 1).
78. ταῖν πόλοιν τούτοιν Θ: ταῖν πολέοιν τούτοιν Vict. O^
(τοῖν πολέοιν I'pr. ταύταιν add. 4: ταῖν πολέοιν ταύταιν
4 It).

Restant differentiae tres: 71. ἐκ τοιούτων codd.: ἐκ τῶν
τοιούτων Viet. | 87. πρὶν ἐλϑεῖν codd.: πρὶν om. Vict.
96. ἐτόλμησαν ΓΘΑ͂: ἔτλησαν Θ΄ 4,415 Viet, addita nota γρ.
[i. e. γραπτέον, non γράφεται. Bait.].

Quas ita explicamus, ut Vietorium in $$ 71 et 87 quidem
neglegenter suo munere funetum esse credamus, cum lectio
$ 96 aut ex antidosi petita aut coniectura sit; quare ipsum
codicem C Victorio praesto fuisse verisimile est, sed cautius
iudieium feramus, si Vietorium ex codice eum Θ᾽ artissime
coniuncto hausisse censemus.

Aliud exemplar a Vietorio in oratione ,ad Nicoclem" et

in ,Philippo* usurpatum est, quod ex codice 27 originem
duxisse congruentia lectionum probatur. Varietates enim, quae
ad orationem II adscriptae sunt, omnes in codice 77 leguntur
duabus exceptis, quarum hane ὃ 22 ἀφικνουμένων codd.:
ἀφικνούντων Vict. in codice nullo inveni, cum altera ὃ 47

De codicum 1Isocrateorum auctoritate. b9

εὐχομένους codd.: εὐωχουμένους Vict. etiam in codice Z
exhibeatur.

De Philippo quoque res paucis absolvi potest, eum Buer-
manni eollationes ad hane orationem in promptu habeamus.
Eas igitur lectiones conferre suffieiat, quae Vietorio cum uno
“1 communes suní:

V 6. ἡμῖν eodd.: ἡμῖν vs Viet. 44. 7. ἤλπισαν codd.:
ἔγνωσαν Vict. 7f. 23. μετέπεσον codd.: κατέπεσον Vict. 4.
25. ἐργολαβίαν codd.: ἐργολαβείαν Vict. 74. 34. οὐδὲ codd.:
οὐδὲ ἂν Viet. 74. 35. ἄξια codd.: ἄξιον Vict. 44. 36. μηδὲν
δ᾽ ἧττον αὑτὸν ἢ "xelvac ὠφελεῖν codd.: μηδὲν ἧττον σεαυτῷ
ἢ ἐκείναις συμφέρειν Viet. ^4 corr. 2. (?) 65. ἀλόγως codd.:
xal ἀλόγως Viet. 44. 68. χρῶο codd.: χρῶ Viet. 44. 69. Bov-
λεύῃ codd.: βουλεύσησϑε Vict. 44. 85. ὅτε ἂν ὑποπέσῃ καὶ
συμφέρῃ codd.: ὅτε ἂν 9" ὕπεστέ μοι καὶ συμφέρει Vict. 4.
98. ἑτέρους codd.: ἕτερον Vict. 74. 105. κατὰ πόλεμον codd.:
κατὰ τὸν πόλεμον Viet. 44. 152. ἐπιϑυμήσῃς codd.: ἐπιϑυ-
μήσεις Viet. Δ.

Addo eas lectiones, quae codicis 77 correctiones reddunt:
78. σαυτῷ 4 pr., σοι eorr. 2 (?) — Vict. 102. συμφόρως 24
pr, συμμάχους corr. 8 — συμμάχως Viet. 110. ἐξ αὐτῶν om.
-4 pr, ἐκλεξάμενος corr. 4 — Viet. 138. xal 24 pr, τὰ
add. 2 (?) — Viet.

Inepta paragraphi 6 interpolatio: ἐν χεῤῥονήσῳ κατοικοῦν-
v&g τε xol γεωργοῦντας pro ἐν χεῤῥδονήσῳ γεωργοῦντας ad
verba antecedentia τοὺς ἐνταῦϑα κατοικοῦντας referenda est;
lectio ὃ 54. éxeívovc, quae eum solo Urbinate conspirat,
fortasse correetorem indicat.

Singulas lectiones Victorius etiam orationibus , ad Demoni-
cum", ,ad Nicoclem*, , Busiridi^ adscripsit, quas utrum codicis
cuiusdam varietates existimemus necne, dubium est, cum varie-
tates ad Busiridem notatae cum codice Urbinate consentiant.
Quas potius coniecturas duxerim, quae haud difficulter inveniri
potuerint. Omnibus autem computatis copiis Victorianis quaevis
auctoritas abiudicanda est.

PARS II.

Quomodo codicum Isocrateorum memoria ad nos
pervenerit.

Quoniam priore dissertationis parte Buermannum secuti
codices Isocrateos, qui aetatem tulerunt, tractavimus graviores-
que selegimus, nune ad eam disputationis partem adeamus,
qua codieum necessitudinem examinemus, qua absoluta ad
eam quoque quaestionem respondere licebit, quanti codices
ad Isocratis verba constituenda aestimandi sint.

Atque primus diligentius in hanc rem inquisivit B. Keilius,
qui in , analectis Isocrateis" p. 73/88 communem codicum arche-
typum evincere studuit, e quo codicem Urbinatem vulgatamque
memoriam et Dionysiani quod vocatur exemplaris recensionem
littera y significatam pendere putat, cui medium, ut ita dicam,
locum inter Urbinatis vulgatamque memoriam addicit. Quam
sententiam Keilius commendavit orationum delectu et ordine,
quo in Urbinate exstant, qui grammatico cuidam paulo ante
Dionysium Haliearnassensem auetoritate pollenti deberentur,
atque praeterea litteris marginalibus adhibitis, quae in Urbi-
nate traditae ad versuum libri cuiusdam antiquissimi ambitum
redeunt, denique ipsa codicis Urbinatis propria virtute in cen-
sum vocata. DBuermannus autem, quem harum rerum peritissi-
mum esse non est qui nesciat, Keilii librum recensens !) hanc
opinionem universam quidem amplexus est, sed ita immutavit,
ut duas tantum lsoerateae memoriae recensiones statueret,
quacum sententia Albrechtius?) eonvenit. Ad hoc Buermannus
quid valeant ea, quae Keilius singulis locis Isocrateis nisus

1) Wochenschrift f. klass. Philologie II p. 621/25.
2) Jahresbericht des Berliner philolol Vereins XVI.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 61

de lacunis archetypi iudicavit (p. 83/86), uno loco V 135
accuratius tractato demonstravit. Addo denique sententiam
viri doctissimi Zycha!) qui grammatici Dionysio antiquioris
ullas esse partes negavit, propterea quod ἃ Caecilii Dionysi-
ique euris profectus grammaticus Hermogeni fere aequalis vel
aetate paulo minor orationes genuinas ad eum, qui in codici-
bus est, numerum redigere potuit.

At mihi sententia Keilii nullo modo probatur, cum primum
quidem tempus Isocratei corporis coacti ex verbis a Prisciano
atque in Bekkeri aneedotis allatis deductum dubitationem
moveat. Apud Priscianum enim decem tantum orationes no-
minantur, in Bekkeri anecdotis undecim laudantur, quae quo-
modo ad orationum viginti unius corpus referri possint ignoro.
Neque magis viginti orationibus ab aliis scriptoribus citatis
(vide Keilii , analeeta" p. 18/71) — orationis ,in Lochiten * enim
atque complurium epistularum apud Photium solum mentio fit,
de quo paulo post agam — idem hoc unius et viginti oratio-
num eorpus comprobatur, cum nihil impediat, quominus eas
ad eorpus viginti quinque (Dionysii) vel viginti octo orationum
(Caecilii) redire censeamus. Ex ordine autem orationum in
Urbinate servato — si quidem auctoritas in eo inest — nihil
aliud colligere licet quam grammaticum quendam hanc oratio-
num seriem constituisse, quo nihil lueramur. Nam eum codex
“1 orationum ordinem in Urbinate traditum valde confundat,
duabus insuper additis orationibus, coniectura tantum idem
orationum corpus sumitur. Sed haec Keilii coniectura ea de
causa veritatis caret specie, quod corpus unius et viginti
orationum ἃ grammatico ignoto, sive ante Dionysii tempora
sive postea vixit, constitutum Dionysii Caeciliique delectus
vicisse fingit adeo, ,ut etiam ex recensionis c et y libris eae
tantum orationes exscriberentur, quas resensor Γ᾽ selegerat."
(ef. p. 88). Atque verbis additis: ,sed libri Urbinati consi-
miles postea non tam saepe adhibiti esse videntur, quam vul-
gatae textus: etenim sescenti nobis servati sunt codices infimae

1) Berliner philol. Wochenschrift V p. 842/46.

62 Engelbertus Drerup

nofae, unus Urbinas, quem propius Ámbrosianus (E) attingit"
omnino nugari videtur.

Quamobrem Keilium linquamus atque id primum quae-
ramus, quid certum de codicum necessitudine adhue cogno-
verimus. Duas autem codicum Ilsoerateorum esse familias,
iam Bekkerus docuit. Quarum altera eum solum Urbinatem
superstitem habeat, altera codices ΘΖ complectitur, quos
ita inter se cohaerere, ut codices 441] codicum O.4 familiis
iam separatis inter se discesserint, a Buermanno (cf. I p. 10)
certiores facti sumus. Etenim codex O saepius cum I' contra
“1 consentit, cum aliis locis neque paucis librariorum erroribus
eorruptus eontra genuinas codicum 17/7 lectiones faciat. Co-
dieum vero memoriam ad tempus procul remotum persequi
lieet, cum codex Urbinas saeculo decimo (vel undecimo ex
Keilii sententia) 1) e codice quodam antiquo litteris quadratis
exarato?) diligenter descriptus sit, codex 2.7 autem anno 1063
a Theodori librarii manu profectus vel laeunis archetypi
accurate redditis ipsius fontis vetustatem comprobet. Codex
C denique tertii decimi quidem saeculi non omnes Isocratis
orationes continet; sed ad eandem recensionem exemplar Photii
probabiliter referamus, quod Isocratis orationes praeter deci-
mam sextam casu fortasse omissam hoc ordine complectebatur:
I. II. III. VIII. IV. VII. XIV. VI. XIII. XI. X. IX. V. XII.
XV. XVIII. XIX. XXI. XVII XX.5*): Quarum medias tantum
ab or. IV. usque ad XV. codex O exhibet orationum ordine
non variato, nisi quod orationes XI. X. IX. ipsae quidem
transpositae (X. IX. XL.) principalem loeum obtinuerunt. Photii
autem temporibus ordo orationum in codice 24 servatus iam
eonstabat; nam orationes duodecim [,ad Demonieum^ usque
ad ,Archidamum", Panegyrico eiecto] in eodice 1I traditae,
qui Photii circiter aetate a codice .7 discessisse videtur,
eundem, quem codex 747 ordinem sequuntur. Praeterea codex

1) Wochenschrift für klass. Philologie III p. 1351/52.

2) cf. Martinum: Le manuscrit d'Isocrate Urbinas CXI de la Vati-
cane. p. 25 et Buermannum II p. 4.

3) cf. Blassium quoque: Att. Bereds. II? p. 102 not.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 63

. ab Urbinatis correctore 4 collatus, quem ex codicis O familia
fuisse Buermannus (II p. 18) docuit, cum Photii libro congruit
oratione de bigis omissa.

Quare eum Photii exemplar pro codice Θ᾽ substituerimus,
diversum orationum ordinem eomparantibus mirus quidam con-
sensus efficitur, qui fortuito factus esse nequit. Nempe cum
idem orationum I. II. III. ordo servetur, orationes X. XI. XIII.
IX. etsi commutatas separari non posse intellegimus, quod
propter orationem XIII. additam premo; neque orationum VI.
VII. XIV. VIII. V. XII. IV. dispositio, quam praebet Urbinas,
a ceteris codicibus ita aliena est, cum codex 74 easdem oratio-
nes ordine quidem variato comprehendat, excepto Panegyrico,
qui teste codice ΠῚ perperam inter Nieoclem et Helenam in-
sertus est. Apud Photium autem orationes eaedem compo-
nuntur, nisi quod orationes V. et XIL, quae in Urbinate quoque
coniunctae exhibentur, orationibus XIII. XI. X. IX. interposi-
tis ἃ ceteris remotae sunt. Orationum demum iudicialium
ordinem turbatum esse non est, quod miremur, eum orationes
XVIII. et XXI. in codiee Γ΄, orationem XVI. in Photii libro
deperditas videamus. Quae principalis orationum dispositio
fuerit, disceptari vix poterit, quamvis propter codicis Urbinatis
virtutem probabile sit, ipsius ordinem esse amplectendum.
Iam ordinis diversis codicibus traditi similitudinem constituisse
sufficiat, quae cum per Isocratei corporis redaectorem non explice-
tur, ad communem codicum fontem viginti orationes et unam
ex grammatici cuiusdam euris complexum nos revocat, quem
accuratius nune tractemus. .

Ut communem orationum Demostheniearum archetypum
ex communi orationis contra Zenothemin lacuna constare notissi-
mum est, ita nos eadem ratione viaque Isocratem aggrediamur.
Atque quattuor Isocratis orationes mancae ad nos pervenerunt,
ex quibus oratio ,in Euthynum* in censum venire non potest,
eum in codice 44 solo servata nihil] ad eundem codicum fon-
tem comprobandum valeat. Fortasse in archetypo, quem nune
quidem sumo, non exstitit, sed postea in librum codicibus 67
antecedentem recepta, fortasse casu in Γ᾽ amissa est, quod

64 Engelbertus Drerup

idem de oratione ,in Callimachum * dietum velim. Quamobrem
ad orationes ,de bigis" et ,in Lochiten" transeamus, quarum
prooemia et argumentationes desiderantur. Quod in Urbinate
praeterea orationis XVI. initium deest, nullius est momenti,
eum defectus hiec pariter atque finis orationis , de permutatione"
mutilus uno Urbinatis archetypi folio amisso probabiliter ex-
plieetur (cf. Buermannum: II p. 5). Sed etiam duabus illis
orationibus quominus utamur, eo prohibemur, quod viri qui-
dam docti non sine veritatis specie Isocratem nil nisi partes
orationum codicibus servatas publici iuris fecisse existimant 1)
parum seilicet curantes, quod Zycha?) miro quodam modo
utriusque orationis integritatem comprobare conatus est.

Restat oratio ,contra sophistas", quae et in omnibus co-
dicibus (scil. ΓΘ.11Π) legitur et ex consensu omnium — praeter
eundem virum doctum Zycha?), qui tamen de orationis integri-
tate nemini persuasit — in fine manca est. Quod cum ad
Isocratem ipsum referri nequeat, casu factum esse oportet,
quo codices in hae quidem oratione ad unum exemplar redire
demonstratum est. Sed ut in ceteris quoque orationibus eun-
dem archetypum codicibus servatis subesse credamus, eo
facilius commovemur, quod orationem ,contra sophistas^ iam
brevi tempore post Isocratis mortem ita mutilatam esse ut
finis deperditus restitui non posset, propter auctoritatem oratio-
nis verisimile non est, neque variae lectiones huius orationis
ceterarum orationum differentias numero superant.

Accedit argumentum ex orationum partibus in antidosi
allatis petitum. Quas ab Isocrate plenas exscriptas esse iam
pridem ex orationis compositione effectum est 4; quod non
refellitur eodieum memoria, cum codex I, qui partes quidem
ex orationibus IV. VIII. II. depromptas primis tantum ulti-
misque verbis designet, orationis ,contra sophistas" verba

1) cf. Blassium: Att. Bereds. II? p. 219 et 225.

2) ,,Ist die XVI. und XX. Rede des Isocrates verstümmelt überliefert?^
Wiener Studien VI p. 23/29.

3) Progr. gymnas. Leopoldst. Vindob. 1880. p. 27 sequ.

4) cf. Blassium: Att. Bereds. II? p. 311 not. 5.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 65

reddat integra, quod jn codicibus O77 ubique factum videmus
exceptis videlicet partibus orationis. , de permutatione" in codice
41 omnino amissis, quo orationum II. XIII. III. quoque loci
intereiderunt. Sed cum antidosis memoria in codicibus ΓΘ.
plane conveniat, eundem archetypum sumere cogimur, prae-
sertim eum antidosis loci longe et a vera Isocratis manu et
ab orationum textu codicibus servato distent. Contra cum
papyrorum recensione conferri possunt, qua de causa propriam
auetoritatem ad textum lIsocrateum constituendum iis adiudi-
cemus, quod ut eomprobemus videamus aeceuratiora!

Verba orationis ,contra sophistas^ in codicibus I'' et O*
solis tradita concentum codicum 1' 6" cum Urbinate contra
vulgatam quae dicitur memoriam, seilicet contra codices O41J,
his locis efficiunt:

XIII 15. γὰρ νῦν I*O"I': γὰρ καὶ νῦν O.41I. 15. ταῦτ᾽
I*O*I. ταῦτα O.4Il. 15. αὐτοὺς ἐδίδαξεν (ἐδίδαξε C")
I*G"I: αὐτοὺς om. O.41I. 16. εἰς τοῦτο I*O^TD' pr.: ἐνταῦ-
J« O.4II, I' in mg. litt. unc. corr. pr. 16. ἔτε δὲ τῶν I"O'*T':
ἔτε δὲ καὶ τῶν (dittographia verbi q. e. καερῶν Ὁ) O-41I. 18. μι-
μήσασϑαι I*O"I: μιμεῖσϑαι O.4IL 18. ἁπάντων I*OC^T:
πάντων C 4A1II. 18. τελέως I^, τελείωσιν O" — τελείως Γ pr.:
τὸ τέλειον OLAII, I in mg. eorr. 15. 18. ελλδίφϑει I pr.
ελλειφϑῆ eorr. 2, spir. add. 3 — ἐλλειφϑῆε OT: ἐλλεέπη
O.4, ἐλλίπη Il. 18. χεῖρον. διαχεῖσϑαι I*OCT' pr. (qui habet
χεῖρον δικεῖσϑαι), χείρους διακεῖσθαι corr. 4: χείρους εἶναι
Θ.ΖΠ. |

Raro etiam eonsensus eodicum I'"O^I]' firmatur codicis
€) leetione, cum codices 2Z1I differant:

XIII 15. προαγάγοι 1*0" Bl., ex quo corruptum προάγοι
I' (ef. ποιήσειε»): προαγάγοιτο ΔΠ. 16. προεξλέσϑαι I^O*T'O
(ei. Cor): προδιδλέσϑαι ΑΠ. 16. ταάξασϑαι I"O*"['O,
propter προδλέσϑαει et μέξααϑαι, quod in omnibus codicibus .
(l'O.4III"O") legitur: τάξαι 241. 17. δεῖσϑαι I"O*"TDO:
δεῖταε .4Π.

Atque eodex IJ bis ἃ parte codicum I'*O^"I' stat, quod

iamen fortuito factum esse puto: 14. κατηγορεῖν I"OC"TII:
Leipziger Studien. XVII. 9

66 Engelbertus Drerup

κατηγορῆσαι ΘΑ͂, propter δηλῶσαι. 16. μὴ I*O^DLII: μὴ om.
Θ. pr., 8. v. add. corr. 1. |

Addo locum ὃ 15, quo corrector quartus codicis I" cum
44 congruit: ζητεῖν I* pr. O^Dl'OII: ζῆν I* corr. 4 4.

Duobus contra locis JI"O^ cum vulgata (O.41I) contra Γ
faciunt: 16. τὴν ἐπιστήμην Γ Bk.: ἐπιστήμην I"O"O 4H,
quod recipiendum est, eum scientia haec non acrius definita,
sed in universum tantum significata sit. 18. δυναμένους Γ᾽
Bk.: óvyg9évrag 1"9"0.411I, quod ex verbo ἐχτυπωϑέντας
fluxisse verisimile est.

Accedit una leetio, qua I'"O^ contra codiees omnes con-
iuneti sunt: 16. ἐφ᾽ ἑκάστῃ τῶν πράξεων I"O"; ἐφ᾽ ἑκάστῳ
τῶν πραγμάτων ΓΖΠ, τὸ δὲ τούτων ἐφ᾽ ἑχάστῳ. τῶν τιρα-
γμάτων om. C propter homoeoteleuton.

Neque eae lectiones, quibus I" 4 O^ discedit, congruen-
tiam hane infringere possunt, cum omnibus fere locis cor-
ruptelae postmodo illatae codicem Θ΄ refutent:

XIII 15. ἐντυγχάνουσιν I?, ἐντυγχάνουσι I'OA4II: vvy-
χάνουσι O^, of. νῦν ἐν τυγχάνουσι. 15. ἀπτοτελέσειεν I" codd.:
ἀποτελέσειαν Θ΄, cf. ποιήσειεν. 15. φρονιμωτέρως Γ᾽ pr.
ΘΙ — φρονιμώτερον 240": χρησιμωτέρως Γ in mg. litt. unc.
COIT. pr. — χρησιμωτέροις I", quod in O^ eodieum lectione
interpolata loco motum videtur esse. 16. δ᾽ ἐπειδὴ I'* codd.:
ἐπεδιδὴ O^", quod hiatum efficit. 16. διαμαρτεῖν I* codd.:
διαμαρτάνειν Θ΄, of. καταποικῖλαι. 16. πρεπόντως ὅλον τὸν
λόγον ΓΓΖΠ (cf. τοῖς ὀνόμασιν εὐρύϑμως), ὅλον τὸν λόγον
πρδπόντως €: τοῖς πρδπωδεστέροις ὅλον τὸν λόγον Θ΄.
17. εἶναι καὶ δεῖν I"I, εἶναι καὶ δεῖ O.4 pr., ἐστι xal δεῖ
44 corr. 1 II: εἶναι διελϑεῖν καὶ δεῖ O", interpolatum ex
εἶναι διελϑεῖν ὥστε. 17. εἴδη «à II: εἴδη O"O.AII; ca-
sune factum? 17. παραλείπειν I* pr. I' pr., παραλετεεῖν utro-
que loco eorr. 1 — O*0.4II (cf. παρασχεῖν). 18. συμπεσόν-
των I* codd.: συνδραμόντων OC.

Levioris momenti est locus ex oratione III in antidosi
laudatus, quo I'"O^ eum I'contra 24 congruunt his verbis:

III 5. πολλῶν I*O^"TI': πολλῶ 24. 6. ὠκίσαμεν I*O"T:

De codicum lIsocrateorum auctoritàte. 67

ὠκήσαμεν 44. Ἴ. γὰρ περὶ I"O*T': yàg xai περὶ «1. 8. αὐταῖς
ταύταις βουλευόμενοι ΘΓ; ταύταις om. I* pr,.a)voig τ
ante αὐταῖς add. 2: αὐταῖς ταύταις καὶ περὶ τῶν ἄλλων
βουλευόμενοι 4.

In eadem paragrapho antidosis memoriam cum vulgata
consentientem deprebendimus: 8. δυναμένους λέγειν Γ: λέγειν
δυναμένους 415Θ“, quod eum Benselero et Blassio recipien-
dum esse censeo.

Varietates autem codicum 7" et ΘΟ in censum non veni-
unt, cum codicem O^ saepius iam corruptelarum convicerimus:

III 5. ὃ I* codd.: ἃ G^. 5. πάντων τῶν ἐνόντων IVT,
χεάντων τῶν ὄντων 21: πάντων ὄντων Θ΄. 5. οὐδὲν I* codd.:
οὐδενὶ O". 6. τῇ ῥώμῃ I" codd.: ταῖς δώμαις Θ΄, 6. ἐγγε-
»ouévov I* codd.: ἐγγενομένοις Θ΄, 6. ἅπανεα I codd.:
za&yra-O", 6. λόγος Γ“ codd.: ὁ λόγος Θ΄. 6. ἡμῖν ἐστὶν
I* codd.: ἐστὶν ἡμῖν O". Ἴ. οὕτως I* pr. οὕτως corr. 3,
οὗτος GOrr. 4: οὗτος ΘΓ,Ζ. 1. ἀγαϑῆς καὶ πιστῆς I codd.:
ἀγαϑῆς O". 8. τοὺς ἄλλους I" codd.: τοὺς ἀλλήλους Θ΄.

Sed duobus locis Blassius codicis I" solius memoriam
praetulit, scil. his: 5. τῶν ζῴων I" Bs.: τῶν ἄλλων ζῴων
OI4. "I. καὶ τῶν καλῶν καὶ τῶν αἰσχρῶν I": καὶ τῶν
αἰσχρῶν καὶ τῶν χαλῶν Θ'ΓΑ͂, quorum priorem quidem ex
eodd. 17420" restituo coll. or.

V 116. ἐπὲ τῶν ἀνθρώπων xal τῶν ἄλλων ζῴων ἁπάντων
εὐδοκιμούσας, οἱ

XV 298. ἡ φύσις ἣ τῶν ἀνϑρώπων τῶν ἄλλων ζῴων
8cil. διαφέρει.

Necessitudinem vero codicum I'"et OG", quam in orati-
onibus XIII et III statuimus, in iis quoque verbis persequi
licet, quae quamvis pauea codex I" e ceteris orationibus in
antidosi servavit. Nam cum in or. II 38 codex I" quoque
verba: χρῶ τοῖς εἰρημένοις ἢ ζήτει βελτίω τούτων post λέ-
γοντας ponat, codicem I" cum O^" in verbis ex oratione
secunda petitis contrahendis consensisse manifestum est. Atque
praeter leetiones, quibus I'"O^" cum l'contra vulgatam, im-

primis contra codicem 27 congruunt:
5*

68 Engelbertus Drerup

II 14. σαυτοῦ I"O"I'4: σεαυτοῦ Il. 14. φρονιμωτέροεις
I*Q"UIH: φρονέμοις 4.

IV 51. τοῖς προγόνοις 1"O",4"IT'O: τοὺς προγόνους .4.

VII 25. βουλευσαμένους 17"O*" 4*Dl'II: βουλευσομένους
44. 25. ἄξομεν ΓΘ“ A4*I': ἄξωμεν 4I], unum quidem locum
invenimus, quo antidosis cum vulgata contra I'solum facit:

VIII 56. πράγμασι(ν) γεγενημένας I*O^1* 41I: πρα-
γμασιν iyyeyeynuévag I.

Speetandae sunt etiam lectiones, quibus I'" "44^ contra
reliquorum eodicum memoriam consentiunt, ut

VIII 132/133, quem locum s. fine traetabo, quocum confero:

II 39. περὶ μιχρῶν ἀκριβῶς IG": ἀκριβῶς περὶ μιε-
κρῶν codd., cf. εὖ περὶ τῶν μεγέστων.

VIII 133. πόλεως πράγματα ΓΘ“ “75: πιράγματα om. ΓΑ͂.

Adieio locum or. VIII 56, quo 1"O* ἐπιχειρήσαιμεν cum
papyro praebent, cum codicis 247^ formam: ἐἔπεχειροέην e co-
dicum 1.411 lectione interpolatam esse censeam. Quocum
convenit or. VIII 133, ubi corruptionem gradatim proeedentem
observamus: ἐπανορϑωσόμεϑα I" (cf. γενήσεται), av ἔπανορ-
ϑωσαίμεϑα Θ΄, ἂν ἐπανορϑώσαιμεν 44^, ἐπανορϑώσαιμεν
44; aique similiter in eadem paragrapho: ποιήσομεν I" pr.
(cf. ἐπανορϑωσόμεϑα): ποιήσαιμεν I" corr. 4 Θ΄, ΓΑ.

Eodem loeo duae reperiuntur lectiones, quae a Blasaio ex
codicis I" memoria receptae suni:

VIII 133. νομέζοντες I* pr.: eivac vouíGovreg Il'O^ 45 I
corr. 4, νομίζοντες εἶναι ΔΑ Pap. 19898. καλούς vs κἀγαϑοὺς
I*: χαλοὺς κἀγαϑοὺς cett. (καλους xau ayaSovg Pap.)

Sed καλούς ve κἀγαϑοὺς apud lIsocratem non legitur,
nam et VI 35 codex Γ᾽ particulam τὸ omisit et ceteris omni-
bus. locis, scilicet: III 43. IV 78. 95. VII 72. ΙΧ 51. 74. X 8.
ΧΙ 32. XIII 6. XV 95. 100. 138. 220. 241, 243. 278. 280.
316. ep. VII 8. καλοὶ κἀγαϑοὶ exstat. cf. Fuhr. mus. Rhen.
XXXIII 334. Verbum autem q. e. eivo, casu in I inter-
eidisse puto, cum consensu codicum 1'0",2",4 Pap. satis con-
firmetur, quamquam collocatio variata suspicionem movere potest.

Etiam in or. II 39 τῶν μεγάλων I": τῶν ueyíavo» I 4110*

De codicum Isocrateorum auctoritate. 69

Blassius cum Benselero codicis I'* solius lectionem probavit,
eum. ueyíoro» revocandum sit propter artieulum additum.
ef. XV 173 ep. IX 15.

Sed cum his locis codicis I'* corruptelae manifestae sint,
codicem €^" depravatum videmus hie:

II 14. μάλιστα δ᾽ ἂν I* codd.: μάλιστ᾽ ἂν θα, :

IV 99. προταχϑέντες ὑπὲρ ἁπάντων I".4* codd.: ὑπὲρ
om. Q^,

Supersunt paucae lectiones, quibus I" cum Γ᾽ consentit,
eum Θ΄ “5 a parte vulgatae stent; sed auctoritas in iis non
inest:

IV 51. ἐκ τῶν κινδύνων II: ix τῶν περὶ τὸν πόλεμον
κενδύνων Θ΄ “25 (ex XV 58) τι ἐκ τῶν χινδύνων τῶν πρὸς
τὸν πόλεμον Θ.Ζ. 99. ἀναγκασϑεῖμεν ΓΟΓ pr.: ἀναγκασϑ εἰί-
nus» 0" “470.71Γ corr. 3.

VIII 25. ἡμᾶς I*I: ὑμᾶς ΘΑ 41L. .

Postquam codices J' et G^ consimiles esse docuimus,
codices 1'*6",4" inter se consentire. demonstratum erit, si
eodicem 42^ cum ΘΟ congruere probaverimus. Codices 74^ et
Θ΄ autem contra ceteros codices coniunetos esse firmatur vel
iis locis, quibus eum codice Γ᾽ contra vulgatam faeiunt me-
moriam, cuius generis in oratione ,de pace^ haec exempla
inveni.

C*,1" eum Γ᾽ contra “4 (1I):

VIII 25. ἄξομεν Γ᾽ (I?):. ἄξωμεν ,4,Π. 28. ἔχειν Γ:
ἔχουσιν ΑΠ. 29. μεγάλαι I: πολλαὶ .4II. 82. τηλικαύτην
δύναμιν Γ: τηλικαύτη (41Π) δύναμις (I). 32. ὅσην Γ: ὅσον--
σεερ «1Π. 82. καὶ τὰς ἄλλας ὠφελείας Γ: ἄλλας om. 4Π.
82. ἀμελοῦντες D: ὀλιγωροῦντες 4Π. 32. βέλτιον πραττϑεν
Θ΄, πράττειν βέλτιον A4*T': βέλτιον τῶν ἄλλων πράττειν Il.
33. ἐν τούτοις I: ἐπὶ τούτοις 4Π. 84. ὁρῶ γὰρ I: ὁρῶ
μὲν γὰρ ΑΠ. 35. προῃρημένων I: προαιρουμένων .4Il.
86. ὥσϑ'᾽ ὁπόταν Γ: ὥσϑ᾽ ὅταν 43Π. 871. γίγνεσϑαι Γ (γένε-
σϑαε GO"): γεγεγῆσϑαι 24II. 38. πρὸ τούτων γενομένοις T:
πρὸ αὐτῶν γεγενημένοις 2411. 88. οὐ πάντων Γ: οὐχ ἀπάν-
των 41. 88. δοκεῖ uà» Γ: μὲν om. 41. 389. τὸν μὲν περὶ

170 Engelbertus Drerup

I: uà» om. 4II. 39. ἀγνοούσαις I': νοσούσαις 241, vovgov-
σαις Il. 41. ἡμῖν I: ὑμῖν 24]. 41. ἡμᾶς D: ὑμᾶς 4Π.
43. τιμὴν ἐκείνοις Γ: ἐκείνοις τιμὴν 4Φ4Π. 48. τῶν ἄλλων
I: τῶν ἕδλλήνων ,1Π. 44. τις διδῷ πλείω (πλείονα 15)
μισϑὸν Γ: τις πλείονα μισϑὸν διδῷ ΦΠ. 48. παρανομίας
I: πλεονεξίας 41Π. 4. διαπεπραγμένους I: διαπραττο-
μένους .4II. 46. τῶν xaO" ἡμέραν ἐσμὲν I: ἐσμὲν τῶν καϑ'
ἡμέραν .4II. 40. ἁπάντων ἀνθρώπων DI: ἀνϑρώπων om.
“4, cf. p. 101. 49. διοικούμενα περὶ I: διοικούμενα καὶ
πρὶ 2.11]. 50. ῥαιδιον I': ῥᾷον 4I] edit. recte: cf. Bait. ad
Paneg. p. VIII. 50. τῆς δυσγενείας Γ pr., αὐτῶν s. v. add. 4:
τῆς αὑτῶν Ovoyeveíac ΑΠ cf. p. 98. 51. ποιοῦντας I:
ἐμποιοῦντας “11. 952. διαλιπόντες D: διαλείποντες 4}.
52. ἐνϑάδε D: ἐνταῦϑα “1Π. 52. χρώμεϑα συμβούλοις I:
συμβούλοις χρώμεϑα .1Π. 54. προστάτας τε Γ᾽: τε om. 4Π.
54, γενόμενον Γ: δυνάμενον L41I. 138. εἶναι νομέζοντες T:
γομέζοντες εἶναι 24 (νομίζοντες I pr., εἶναι add. 4, cf. p. 68).
134. δεύτερον δ᾽ ἣν I: δεύτερον ἣν 21. 135. τρίτον ἣν I:
τρίτον δ᾽ ἢν 24. 195. τὰς δυναστείας xal τὰς ἡγεμονέας ὃδε-
δόασιν (παραδιδόασιν 249) I': τὰς ἡγεμονίας καὶ σφᾶς αὐτοὺς
ἐνδιδόασιν .4 corr. 2. 186. τοὺς ἄλλους ἕλληνας 1: τοὺς
ἕλληνας 21, οἵ, p. 98. 187. τό γ(8) I: τό ϑ᾽ τῷ 4.
138. ἀπέχεσϑαι τῶν Γ: ἀπέχεσϑαι τούτων τῶν 74. 138. xa-
ταφεύξονται I: καταφεύξωνται 24. 189. ἀπορήσομεν I:
ἀπορήσωμεν 41. 139. καὶ προϑύμως I: om. “4. 139. γὰρ
πόλιες D: yàg ἣ πόλις 24. 140. τοιαύτης εὐνοίας ἡμῖν I:
τῆς τοιαύτης εὐνοίας 24. 140. εἰς τὴν πόλιν εἰσρυήσεσϑαι
I: εἰσρυήσεσϑαι καὶ εἰς τὴν πόλεν 24. 141. ἐπ᾽ ἀρετῇ I:
ἐν ἀρετῇ 44. 141. δόξαν τὴν τῶν I: τὴν om. 44. 142. τού-
coy I: πάντων 24. 142. τῇ πόλει I: om. 24. 142. ἀναλο-
γισαμένους Γ: ἀναλογιζόμενος 44 pr., ἀναλογεζομένους corr. 2.
142. ἐξ αὐτῶν I: ἀπ᾽ αὐτῶν 24. 142. τὰς i» λακεδαίμονε
(λακδδαιμονέᾳ .“2) βασιλείας I': τὴν λακεδαιμονέων βασιλείαν
«4. 148. τοσούτῳ δὲ Γ: τοσοῦτο δὲ “4. 143. καὶ τὰς ἀσπί-
δας DI: τὰς om. 4. 144. τοῖς πράγμασιν ἡμῶν (ἡμῶν om.
G*) Γ: τοῖς τοιούτοις πράγμασιν ἡμᾶς «4. 144, τῆς τιμῆς

De codicum Isocrateorum auctoritate. 41

ταύτης Γ: τῆς τοιαύτης τιμῆς 24. 144. αἰτίαν αὐτοῖς I:
αὐτοῖς αἰτίαν 71. 144. ἔσεσϑαι Γ: γενέσϑαι “1. 145. καλῶν
I: παγτοδαπῶν 24. 145. μῆκος — πλῆϑος D: πλῆϑος —
μῆκος 244. 145. τοιαῦτα καὶ D: καὶ om. 274. 14. πολὺ βελ-
τέω I: πολλῶ βελτίω «1.

Accedunt paucae lectiones, quibus consensus codicum
G* 4* I, codicis II memoria firmatur:

VIII 25. βουλευσαμένουρ 9" 4*T'II (ΓΟ: βουλευσομένους
44. 26. εἰπεῖν ἐν ὑμῖν ΘΟ 4"LII: εἰπεῖν ὑμῖν .4. 90. οἷς
γῦν τυγχάνομεν O* ΔἼΓΠ: οἷς ἐτυγχάνομεν 24. 388. ϑεοφι-
λέστερον ΘΟ ΖΦ ΓΠ: ϑεοφιλέστατον .1, οἵ. κάλλιον. 38. περὶ
ὧν G* 4" LII ΑἹ pr. καὶ 8. v. add. 2, 41. ἀλλὰ πᾶν (ἀλλ᾽
ἅπαν 4") O"* 4*Ll'II: πᾶν om. “4. ὅ0. ἁλῷ Θ΄ 4" TII: ἁλλῶ
44. 54. συμβουλεῦσαε GO" "T TI: συμβουλεύσασϑαι 4.

Quibuseum conferri possunt eae lectiones, quae concentum
codicum 9*",7* eum Γ΄. contra II] servant, cum iis quoque
librariorum neglegentia patefiat.

O^" 4* eum I4 contra II:

VIII 28. ἐπὶ ταῦτα I4: εἰς ταῦτα EH. 84. zagovoi(»)
I4: πᾶσι lj. 38. πολιτευομένους Γ΄: πεπολιτευμένους II.
39. λόγος I4: λόγω Il. 40. ἀλγηδόνων I4: ἀλγιδόνων IH
49. τὸν βίον ΓΑ͂: om. Il. 45. ὑπὲρ μὲν τῶν D 4: uà» om.
IH. 4. τῶν ἐγκλημάτων ΓΑ͂: τῶν om. Il. 47. ἡμεῖς δ᾽ εἰς
ΓΖ: ἡμεῖς δ᾽ εἰ II. 48. ἀναγκάζομεν Γ.Ζ: ἀναγχάζωμεν II.
49. μάλιστ(α) ἀγανακτήσειεν I44: μάλιστ᾽ om. Il. 49. τετα-
γμένως ΓΑ͂: τεταμένως II. 50. φροντέζομεν Γ“2: φροντέζωμεν
H. 50. φανερώτατα Γ.“: φανερώτατον Il.

In Panegyrico lectiones in antidosi traditae rarius eum Γ᾽
. eontra 6.2 conveniunt.

0^1" cum I' eontra ΘΑ͂:

IV 53. ἐβουλευόμεϑα I': ἐβουλευσάμεϑα O.4. δ7. εἶχε(ν)
I: εἶχε xal νῦν ovx ἀδίκως ἀμφισβητεῖ περὶ τῆς ἡγεμονέας
Q.4. 902. εἰσβαλεῖν Γ: ἐμβαλεῖν O4. 66. τῶν πρὸς T pr.:
τῶν πρότερον πρὸς ΘΓ corr. 4, τῶν πρότερον τῶν πρὸς ΑΙ.
67. ἡ δὲ πόλις I: ἣ δ᾽ ἡμετέρα πόλις O.4. 68. ἐλάττω
τεκμήρια Γ: ἐλάττω τούτων τεκμήρια ΘΑ͂.. 70. τοσοῦτον Γ:

12 Engelbertus Drerup

δι᾿ τὴν τότε γεγενημένην στρατείαν τοσοῦτον CO.4. 71. εἰς
τὸν αὐτὸν Γ:. κατὰ τὸν αὐτὸν O.4. 79. τὴν πόλεν I: τὴν
πόλιν τὴν ἡμετέραν ΘΑ͂. 19. ὁπότεροι φϑήσονται Γ: ὅπό-
τεροι τοὺς ἑτέρους φϑήσονται Θ, ὑπότεροε ὀφϑήαονται Χ.
88. τοσοῦτον μὲν I: μὲν om. O.4. 88. πόλιν D pr. πόλιν
στρατεύσαντες Θ.7Γ corr. 4. 84. ἐποίησαν O*T pr. (πετεοίην-
ται 41*); κατέλιπον Θ.Γ corr. 4. 85. ἀλλὰ περὶ D: ἀλλὰ
xal περὶ O.4. 91. ἐξισῶσαι I: ἐξ ἴσου καταστῆσαι O4.
91. προαγαγέσϑαι Γ: προσαγαγέσϑαι O4. 91. ἐπὶ τὸ I:
ἐπὶ τῷ Θ΄... 92. διήνεγκαν I: διενεγκεῖν O.4.

Cuius rei hane cognosco causam, quod lectionibus codieum
O*,1*"] inter se congruentibus codex Θ᾽ saepius assentitur,
eum codex 24 librariorum libidine aut socordia corruptus sit.

O^ ,1*^ cum ΓΘ contra .4: .

IV 51. τοῖς προγόνοις ΓΘ (I): τοὺς προγόνους .4.
55. τῆς ἐπὶ (πρὸς O pr. corr. 1) ϑήβας δεδυστυχηκὼς ΓΘ:
δεδυστυχηκὼς τῆς ἐπε ἀϑήνας .4 pr, ἐπὶ ϑήβας corr. 2.
. 55. καταλυόμεγνον ΓΘ: καταλύωμεν .1,, οἷ. γιγνομένους. 56. οἱ
δ᾽ ἡρακλέους παῖδες ΓΘ: οἱ δὲ παῖδες ἡρακλέους Δ, cf.
8 54. 57. τίς --- τολμήσειεν ΓΘ: τίνες. — τολμήσαιεν 24
(sed etiam 24 παραλιπὼν). 57. πλὴν τοὺς --- ἀξιοῦντας D
eorr. 3 Θ (ἀξιοῦν T pr): πλὴν τῶν — ἀξιούντων 24, propter
τῶν ἑλλήνων. 58. yàg πόλεμον ΓΘ: yàg τὸν πόλεμον .4.
59. τῶν ἔχϑρων ἅπανϑ᾽ ΓΘ: τῶν ἔχϑρων κρατήσας ἅπρνϑ᾽
«4. 59. γενόμενος ΓΘ: γεγονὼς 4“, cf. Keil anal. Isocr.
p. 128. 60. καὶ τῷ ΓΘ: καὶ om. .4 (propter homoeot. post
καταστῆν a1). 60. ἔσχε(») ΓΘ: εἶχε 24. 61. ἡμῖν δὐεργεσιῶν
ΓΘ: εὐεργεσιῶν ἡμῖν 24. θ1. πόλιν τὴν λακεδαιμονίων (λα-
κεδαιμόνων 21") ΓΘ: πόλιν τῶν λακεδαιμονίων 24. 62. δρμη-
ϑέντες ΓΘ: ὁρμηϑέντες αὑτῶν οἱ πρόγονοι «Δ. 62. γεγο-
γόσι(ν). ΓΘ: γενομένοις 24, cf. 8.590. 62. αὐτοῖς Γ (— αὐταῖς
Q): ἑαυτοῖς 24. 65. οἰκιστὰς ΓΘ: οἴκιστὰς τῆς σπάρτης .Α.
72. ἑκατέρων ΓΘ: ἑκατέρω 24. 72. τὴν ἀρχὴν τῆς ϑαλάττης
ΓΘ: τῆς ϑαλάττης τὴν ἀρχὴν “4. 14. μέγιστ᾽ αὐτῶν ΓΘ:
μέγιστα τούτων 241. "15. γενομένων ΓΘ: γεγενημένων 4, cf.
δυναστευσάντων. 9. ἐν ἑκατέρᾳ (ἑκατέρ O pr, corr. in

De codicum Isocrateorum auctoritate. T3

ἑκατέραιν) ΓΘ: iv om. 44. 75. ix^ ἀρετὴν ΓΘ: ἐπ᾽ ἀρετὴ
44. "TI. δεινότερον μὲν ΓΘ: μὲν óm. 4, ef. μᾶλλον δ᾽.
77. καχῶς (καλῶς O^ pr., x super ἃ add. rec.) ΓΘ: . τὸ κακῶς
“2, quocum Spohnius contulit VI 59, ubi tamen articulus τὸ
et ad χαλώς πολιτδύεσϑαι et ad κακῶς ἀκούειν positus: est.
71. ἀποϑνήσκειν ΓΘ: ἀποϑανεῖν 24, ef. ἀκούειν. 82. τοιαύ-
ταις ΓΘ: τοιαύταις δὲ 21. 82. νεωτέρους ἐν τοῖς τοιούτοις
ΓΘ: νεωτέρους ἐν τοῖς 24 pr., νεωτέρους ἐν τοιούτοις corr. 1.
82. uneopeBAgxórac ΓΘ: ὑπερβεβηκότας 24. 85. ἀλλὰ περὶ
μὲν ΓΘ: ἀλλ᾽ ἅμα μὲν περὶ “1 (dittographia). 86. 20:0» ΓΘ:
ἴδιον κένδυνον .4. 86. αὐτῶν (αὑτῶν I) ΓΘ: ἑξαυτῶν Δ.
87. μάχῃ ΘΓΘ (uaynv 449): καὶ μάχῃ 24. 817. φϑῆναι ΓΘ:
ὀφϑῆναι 24; .cf. III 22 ὀφθῆναι I, φϑῆναι 4 (ci. Cor.)
91. αὐτὸὺς ΓΘ (αὐτὴν scil πόλεν O7): ἑαυτοὺς “. 91. μὴ
δὲς ΓΘ: μηδεὶς 24 pr., corr. ὅ. 91. xol τὸ πρότερον ΓΘ:
τὸ om. “2, cf. p. 114. 91. διὰ τύχην ΓΘ: διὰ τὴν τύχην 4,
ef. à! ἀρετὴν. 92. ὁμοίαις ΓΘ: ὁμοίως 74, ef. σας δὲ τὰς
τόλμας. 92. ἔτι πλέον (πλεῖον O*") ΓΘ: ἐπὶ πλέον ..4.
98. ὑποφαινομένης ΓΘ: ὑπολειπομένης 71, cf. Dd. ad hune
loeum. 95. ἐκ παντὸς ΓΘ: ἐξ ἅπαντος ΖΔ. 98. ἐπειδὴ γὰρ
IO: γὰρ om. .4, quo hiatus efficitur. 96. τὴν αὐτῶν ΓΘ:
τὴν ἑαυτῶν 24. 97. πάντων ἐστὶ ΓΘ: πάντων εἰσὶ 4... 97. ovx
οἶδ᾽ ὅτε ΓΘ: οὐκ ὅτε ,΄. pr., οὐχ 0T. Corr. 2 (Ὁ). 98; τὴν
πόλιν ΓΘ: τὴκπ ἡμετέραν πόλιν 24. 99. αὐτῶν (αὑτῶν 247)
ΓΘ: ἑαυτῶν .4. .

Sed eum in his non desint loci, qui codicem 47 graviter
interpolatum ostendant, ut $6 59, 62, 65, 86, 98, inter eas
lectiones, quibus codex Θ solus ἃ Θ΄ ΖΓ. differt, inter-
polationes frustra quaeras, cum corruptelae non nisi librari-
orum erroribus illatae sint..

. 9" 4* cum 14 contra O:

IV 52. τῶν ἄλλων. I4: τῶν ἑλλήνων O. 58. οὕτως T4:
ὄντως O. 593. ἡρούμεϑα L4: κινούμεϑα .Θ. 54. ἡρακλέους
παῖδες l1: παῖδες om. O, cf. 8$ 56. 58. 02. 65. X 31.
.55. ἀνελέσϑαι ΓΖ: παρελέσϑαι O. ὅθ. φεύγοντες ΓΑ͂: qv-
yóvreg O, οἵ, ὑπερορῶντες, νομέζοντες. 57. ἥττους ἢ usque

74 Engelbertus Drerup

ad τοὺς μείζω Nom. Q. 59. ϑαυμαζόμενοι ΓΖ“: ϑαυμάζομεν
O. ὅ9. ὅσων ἐδεήϑη I4: ὅσον ἐδεδείχεσαν O. 59. βιάσα-
σϑαι ΓΑ͂: βεβιάσϑαε Θ. 60. τῷ μὲν ὑπερδνεγχόντι τὴν ἀν-
ϑοωπένην φύσιν ὃς om. O, quo hiatus oritur. 60. κατέσεη
ΓΑ͂: κατέστησε Θ᾽ pr., eorr. rec. 60. γενόμενος Γ΄: γενο-
μένοις Θ. 61. uo, μόνης GO" 41* s μόνης uou ΓΑ͂: μόνον
μοι GO. θ8. πατριόν ἔστιν L4: ἐστιν om. Θ. 64. χωρὶς ΓΑ͂:
χάρις O pr., eorr. rec. 64. ὅτε O^; ve .15 pr, ὅτε corr. 1
I4: oí τότε O. 65. δυνηϑεέίη I4: δυνηϑὴῆ O. 66. ἐπ᾽
ἐκείνους I1: ὑπ᾽ ἐκείνους O. 06. ἐπὶ δὲ τῶν ΓΖ: περὶ
δὲ τῶν O. 66. ὄνπερ ΓΑ͂: ὃν O. 66. ὀλίγῳ ΓΑ: μικρῷ
Θ. θ8. ἐπῆρχον ΓΑ (ἐπέσχον Θ΄): noxov Θ. 68. νομέζον-
τες ΓΩ͂: νομίσαντες O, propter ποιησάμενθι. 68. ἁπασῶν
I4 (scil πόλεων): ἁπάντων O. 68. χρατήσειν D pr. Α:
ἐπικρατήσειν OI ' corr. 4, quo exsistit hiatus. 69. δῆλον δὲ
I4: δῆλον yàg O, cf. o? γὰρ à».. 10. μὲν ἀμαζόνων I4:
μὲν οὖν ἀμαζόνων O, cf. λέγεται δ᾽ οὖν. 70. iv τῷ om. O.
71. τοιαῦϑ᾽ I4: ταῦϑ᾽ Θ, ef. καὶ ταῦτα. 71. οἱ ΓΑ͂: ἃ Θ.
74. χαλεπὸν lod: χαλεπώτατον O, cf. ὕστατον. 74. ὧν οἱ
μάλιστα ΓΖΑ͂: ὧν μαλιστ᾽ oí O pr, 9᾽ ex τ᾽ corr. rec.
74. εἰπεῖν om. €. 75. ἐπιγι(γγνομένους ΓΑ͂: ἐπιγενομένους
O, cf. p. 102. 76. τῶν κοινῶν Γ4;: τῶν om. Θ. 76. ἀπέλαυον
ΓΖ: ἀπέλαβον O. "6. ὅστις I4: ὥστις Θ. 16. μέλλοι ΓΑΙ:
μέλλει Θ, οἷ. τυγχάνοι. 16. καταλείψειν ΓΑ͂: καταλυτεῖν Θ,
ef. εὐδοκιμήσειν. Ἴ8. οὕτω τοὺς 1.4: vovg om. Θ, cf. ὡς
τοὺς. 78. ὁμονοήσουσιν ΓΙ: ὁμονοοῦσιν €, of. δεήσει.
81. ταῖς δυναστείαις I 74: ταῖς αὐτῶν δυνασεείαις Θ, 82. ἐστι(ν)
χαλεπὸν ΓΑ: χαλεπόν ἔστιν Θ. 82. τὰς τῶν ἄλλων àgevag ΓΑ͂:
τῶν ἄλλων Θ. 82. οὐκ εἰσὶν ΓΑ͂: οἰκήσειν O pr., οὐκ εἰσὶν
8. v. add. 1. 88. ἁπάσης τῆς Γ΄: τῆς om. 9 propter homoe-
oteleuton. 83. ἕξειν om. €. 85. οἵ 9' I4: 9? om. O, quod
hiatum efficit. 86. ἐν ἀλλοτρίαις ΓΑ͂: ἐν ταῖς ἀλλοτρίαις O.
87. σφόδρ(α) ΓΑ͂: σφόδρως Θ. 89. δ᾽ ἄϑω ΓΑ͂: δ᾽ ἄϑων
O. 90. προελϑεῖν Γ΄ corr. rad. 24: προσελθεῖν ΘΙ pr.
92, οὐδεὶς γὰρ ΓΑ͂: γὰρ om. O. 92. φυγεῖν I4: φεύγειν Θ.
98, πελοπογ(ζν)ησίων μὲν ΓΑ͂: μὲν om. O, οἵ. τῶν δ᾽ ἄλλων,

De codicum Isocrateorum auctoritate. 15

z:go07tÀeovOQv δὲ. 98. γεγενημένων ΓΖ“: γενομένων O.
93. ἐχεένοις om. O. 2.93. διακοσίων καὶ χιλίων I4: χιλίων
xal διακοσίων Θ, cf. Fuhr. in mus. Rhen. XXXIII 345.
93. γεγενημένοι Γ΄: γενόμενοι O , cf. διημαρτηκότες. 94. λα-
Beiv I4: λαμβάνειν Θ, cf. διαφυγεῖν. 91. τῶν (αὐτῶν O^
pr, corr. 1) ἡμετέρων ΓΑ͂: τῶν om. O pr, s. v. add. rec.
97. ἠναγκάσϑησαν 1.4: ἀναγκασϑεῖσαν € pr. corr. rec.
99. xai πολλάκις 11: καὶ om. Θ. 99. δεινὰ Γ pr. 44: δει-
ψότατα OI'corr. 4, sed cf. eiusdem ὃ nomina superlativa:
μαλιστ᾽ evOoxquoovrag, τῶν πλείστων πόλδων, ἐκ τῶν ue-
γίστων συμφορῶν, πλεῖστον μέρος.

Addo nonnullas lectiones, quibus antidosis propius ad
eodieis Γ verba quam ad vulgatam accedit memoriam:

. VIII 36. λέγομεν Θ΄ 24" — Aéyouev Γ: λέγω ΑΠ. A5. εἰπέρ
Θ΄ 1" -- εἰ περὶ D: ἣν περὶ .4IL. 137. τὴν δύναμιν τὴν
ἡμετέραν ἐφεδρεύουσαν Θ΄ 1" — ἐρφεδρεύουσαν τὴν δύναμιν
v1» ἡμετέραν Γ: ἐφεδρεύουσαν τὴν ἡμετέραν τεόλεν “1. 145. τὰ
τοιαῦτα καὶ Θ΄ 4" --ι τοιαῦτα καὶ D: τοιαῦτα “1.

II 18. προϑυμοτέρως Θ΄ -- προϑυμότερον Γ΄: προϑύ-
μως 41.

At non solum eum eodice Γ᾽ antidosis memoria persaepe
convenit, sed etiam haud raro vulgatas lectiones sequitur,
quibus hae congruentia pondus affertur. Atque profecto com-
plures earum iam ab editoribus comprobatíae sunt, praeter
quas nonnullas alias recipiendas esse puto, cum reliquis locis
interdum vulgatam memoriam ex antidosi corruptelas accepisse
veri sit simillimum. Stellula autem apposita eas lectiones
vulgatas significo, quas antidosis memoria firmatas probo.

Θ΄ 4^ eum vulgata eontra I:

VIII 25. ὑμᾶς O"4* 4: ἡμᾶς IT, cf. ὅπως ἄξομεν.
*26. οὐδὲν δὲ τούτων ΔΠΓ corr. 2, editores: τούτων om. Γ
pr. '28. φερούσας 2.411 edit. cf. Y 65. VI 21. XV 269:
φερομένας I' B&.?. 33. ἀσκοῦντας καὶ 4II: xai om. I', quod
quidem ante καρτερδῖν facile intereidere potuit. 33. ἐϑέλον-
τας 4Π: ἐλπίζοντας I. *95. οἴονται .1Π (οἷόν τε 1?) edit.:
οέεσϑαι I. *306. ἐπαινέσαι 41 Bk. Dd. BS.: ἐπαινεῖσϑαι

16 Engelbertus Drerup

I' Bs. Bl. of. p. 106. *36. πεῖσαι τοὺς ἀκούοντας 411 Bs. BI.
propter hiatum in I': τοὺς ἀκούοντας πεῖσαι Γ. *37. ὁμοίους
(ὁμοίως €") κελεύουσι 44II: κελεύουσιν ὁμοίως Γ΄, cf. p. 103.
87. πότερον 4Π: πότερα I. 398. νικήσασι ^1]: τοῖς (εοὺς
eorr. 4) βαρβάρους νικήσασιν I, quod defenditur loeo orati-
onis XV 306. 38. χρήσομαι ΑΠ: χρήσωμαι I. "41. ποι-
εἶσϑαι τοὺς λόγους 4411: vovg λόγους ποιεῖσϑαι T, cf. p. 103.
*A1. τίς yàg ἂν ΑΠ, cf. Fuhr. in mus. Rhen. XXXIII 326/27:
τίς γὰρ lI. "44. πρὸς δὲ τοῦτον J4II edit.: πρὸς δὲ τούτοις
I' Bs.? *49. ἀλλὰ γὰρ ,Π edit.: ἀλλὰ I. ὅ0. δικάζων 4
pr.: δεκάζων ΓΙ corr. 2. 56. πράγμασι γεγενημένας AIIT*:
πράγμασιν ἐγγεγενημένας T^ (πραγμασι γενομενας Pap.), cf.
p. 101. 186. μελέταις καὶ ταῖς παρασχευαῖς 41 edit.: μελέ-
ταις παρασκευαῖς D'pr., ταῖς 8. v. add. 1", καὶ s. v. add. 4.
*136. τῷ μηδὲν Θ΄“ corr. 1 edit, τὸ μηδὲν 45,4 pr.: τοῦ
μηδὲν Γ. 187. ἕξουσιν 44: ἄξουσιν T, ef. p. 104. 137. ἔδωσι(ν)
44 Bk. Dd. BS. Bs.?: e«ówow Γ (εἰδῶσιν Bs.* Bl.). 137. ποι-
ὥσι(") 44T^ corr. 4: ποιήσωσι Γ᾽ pr. *142. εἴπερ βουλόμεϑα
4 edit.: εἴσσερεε βουλόμεϑα Γ. *144. ἔνεστι δ᾽ ἐν 4 Bs. Bl.:
ἔνεστε δὲ I, cf. p. 99/100.

IV 54. τῆς πόλεως Qd: τὴν τῆς πόλεως I. 54. ἡμῶν
ΘΑ͂: ἡμῖν I. 954. περὶ τῶν 0,1: ὑπὲρ τῶν Γ. 58. ἐπιστρα-
τεύσαντας (Ξε. 25 pr.) ΘΑ͂: ἐπισερατεύσαντες Γ.15 corr. 2 (?)
60. uà» ἦν γεγονὼς ΘΑ͂: ἦν om. I. "61. κατῆλϑον μὲν ΘΑ͂
edit. propter χατέσχον δὲ: κατῆλθον DI'pr., μὲν s, v. add. 4.
*62. ἀξιοῦν O4 edit.: ἀξιον T^ pr., ἀξιοῦν eorr. 8. 67. ἐϑνῶν
(O^ sicl) G4: γενῶν I. 68. ἐγκλήματα O.4 edit.: ἔγκλημα
I. *73. ἀλλὰ διὰ ΘΑ͂ edit.: καὶ διὰ Γ pr., ἀλλὰ s. v. add. 4.
71. ϑρασύτητας. ἀλλήλων O4: ϑρασύτητας τὰς ἀλλήλων I:
cf. τὰς αὐτῶν. 78. ἑκάστην ΘΙ: ὁκάστην τὴν I. *81. ἑλλάδα
ΘΙ. edit, cf. V 127: αὐτων πολιν I, cf. αὑτῶν πόλεις.
84. ἐκεῖνοι ΘΑ͂: ἐκείνων Γ, quod firmatur Urbinatis et anti-
dosis lectione ἐποέησαν (πεποίηνται 24"). 85. ἐφιλονείκησαν
O.AT' corr. 1^: ἐφιλονέκησαν Γ pr. 91. ἐν μαραϑῶνε ΘΙ:
μαραϑῶνε D, cf. Dd. et Bait. ad hune locum. *93. τῶ» 0(2)
ἄλλων ΘΑ. edit. (cf. πελοποννησίων uà»): τῶν ἄλλων Γ᾽ Bs.!

De codicum Isocrateorum auctoritate. 7

*93. χαὶ τῆς πεζῆς ΘΑ͂Γ corr. 2, quod recipio propter XII 49
(ubi vulgata lectio δεακοσέας xal yiMac cum Panegyrici loco
eomparata revocanda est): xal πεζῆς D pr. 97. ἐτόλμησαν
Θ. (cf. 96 ἐτόλμησαν ΓΘ. pro ἔτλησαν O^ 1"); ἐμέ-λησαν
I pr, ἐτόλμησαν corr. 4; ovx ἐμέλλησαν Dion. 99. ἀξιω-
ϑείημεν Θ.1Γ corr. 3: ἀξιωϑεῖμεν Γ pr. 99. ἀναγκασϑεῖημεν
Θ.2Γ corr. 8: ἀναγκασϑεῖμεν Γ pr. I".

Adiciendae sunt nonnullae lectiones, quas in antidosi
vulgatae recensioni similes legimus:

VIII 36. οὕτω ῥάδιον Θ΄ 45 — οὕτω καὶ ῥῴδιον ATI:
οὕτω προσῆκον I, cf. p. 106. 55. ἑλληνικῶν καὶ πολιτικῶν
πραγμάτων ἢ περὶ O^ “5 -- ἑλληνικῶν πραγμάτων καὶ πολιτι-
κῶν ἢ περὶ 4Π: ἑλληνικῶν σεραγμάτων ἢ περὶ ΓΟ.

IV 51. τῶν περὶ τὸν πόλεμον κινδύνων Θ΄ ,15 -— τῶν
κινδύνων τῶν πρὸς τὸν πόλεμον O74: τῶν κινδύνων Γ. 55. τὴν
δ᾽ ἡμετέραν πόλιν Θ΄ ,15 — τὴν δὲ πόλιν ἡμῶν ΘΑ͂: τὴν δὲ
πόλεν D, ef.$ ὅθ τὴν δ᾽ ἡμετέραν ἱχανὴν νομίζοντες. 78. ταῖν
πολέοιν ταύῦταιν ,, 4 — τοῖν πολέοιν (πόλοιν Θ᾽ τούτοιν
Θ΄Θ pr., ταῖν ex τοῖν corr. 1: τοῖν πολέοιν Γ΄ pr., ταύταιν
8. V. add. 4. 76. τυγχανοε τοιαῦτα O* /1* Cor. Bs.? (recipien-
dum) — τοιαῦτα τυγχᾶάνοε O Bk. Bs.! Bl, τυγχάνει τοιαῦτα
«4: αὐτὰ τυγχάνει D. 88. τὴν ἑλλάδα πᾶσαν O"" — τὴν
ἑλλάδα σύμπασαν ΘΑ͂: τὴν σύμπασαν ἑλλάδα T. 91. ἡμέτεροι
σεατέρες O1" — ἡμέτεροι πρόγονοι O4: ἡμέτεροε Γ᾽ pr.,
σερόγονοι in mg. add. 4 (cf. $ 90; Orellius cf. XII 50).

lis autem locis, quibus codex 27 solus eum O* /7* contra
ΓΘ facit, plerumque :codicem 27 ex ipsius antidosi depra-
vatum esse apparet, cum codicem O ex Γ΄ eorreetum esse
veri simile non sit.

OG" 4* cum .4 contra ΓΘ: .

IV 65. νικήσαντες 24: κρατήσαντες ΓΘ. 65. τοῦ πρὸς
εὑρυσϑέα κινδύνου 21: τῶν πρὸς εὐρυσϑέα κινδύνων ΓΘ
(ef. Spohn. ad hune loc.) 71. ixsí(vov πολὺ συστάντος Θ΄
(quae verba omisit 24") 2 ixsí(vov πολέμου συστάντος 4:
σολέμου συστάντος ἐκείνου ΓΘ. "74. ὕστερον 24: ὕστατον ΓΘ.
77. οὐ γὰρ τὰς ϑρασύτητας Θ΄ 4,25 — οὐδὲ γὰρ τὰς ϑρασύ-

18 Engelbertus Drerup

τητας 24 (of. ὃ 76 ov yag ὠλιγώρουν): οὐδὲ τὰς ϑρασύτητας
IO. 171. ὑπὲρ τῆς πατρίδος “4: ὑπὲρ τῆς πόλξως ΓΘ.
82. πρὸς δὲ .4 edit: περὶ δὲ ΓΘ (recipiendum). 88. τὰς
ἑαυτῶν “1: τὰς αὑτῶν D (οὐ μόνον usque ad δεέσωσαν om.
C propter homoeot.) 86. ὑμῖν “4: ἡμῖν ΓΘ. 91. ἔπειτα δὲ
καὶ 41: δὲ om. ΓΘ. 93. στρατιᾶς “1 corr. 1Ὁ edit.: σερα-
τείας Γ᾽ pr. O. 96. γιγνομένην “1, propter πορϑουμένην,
συλώμενα: γενομένην ΓΘ.

At codicem Θ᾽ solum non nisi hoe loco IV 56 ταῖς αὐτῶν
(αὐτῶ O^") O: ταῖς ἑαυτῶν I4 cum antidosi contra ceteros
libros certe casu eonsentientem comperimus, quo.eum, post-
quam codices C et 24 inter se discesserunt, interpolationibua
diligentius abstinuisse probatur.

Nondum traetavimus verba ex oratione ,ad Nicoclem*^ in
antidosin recepta, quia librariorum erroribus, quibus codex Θ
8catet, respectis lectiones in O^" solo servatae non eandem
habent auctoritatem atque codices O".2* coniuncti. Sed in
hac quoque oratione lectiones antidosis magna ex parte cum
I' contra 441] consonant, quamvis congruentia haec saepius
nulius momenti sit.

GO" eum I'contra “1.

II 14. ἄγνοιαν I: ἄνοιαν ΠῚ pr., corr. rec. Bs. Bl.
15. τῶν δεόντων ποιήσειν Γ: ποιήσειν τῶν δεόντων ΜΠ.
16. μήϑ᾽ ὑβρίζειν τὸν ὄχλον Γ: μήτε τὸν ὄχλον ὑβρίζειν ΑΠ.
28. τοὺς ἅπαν Γ: vovg τιᾶν ΑΠ. 28. συνδοκιμάσοντας I:
συνδοκιμάσαντας 24, συνδοκιμάζονγτας Il. 29. σαυτοῦ Γ:
σεαυτοῦ «ΑἼΠ. 29. ἔϑιζε σαυτὸν I: ἔϑιζε σεαυτὸν ΛΠ.
31. σαυτοῦ Γ: σεαυτοῦ ΑΠ. 82. φαύλοις D: τοῖς φαύλοις
ALII. 36. βασιλεῖς I' BS.: βασιλέας 411 cett. edit. 86. καὶ

σαυτῷ Γ: σεαυτῷ 241. 581. πᾶσι Γ: ἅπασι 4II. 97. ἅπασαν
᾿ ἅμα D: ἅμα πᾶσαν ΑΠ. 37. ἔτυχες πειρῶ Γ: ἔτυχες ἀϑα-
γάτου δὲ ψυχῆς πειρῶ 4Π.

Atque pars lectionum cum vulgata contra codieem Γ
eoncordat, quarum nonnullae iam in textum receptae sunt.

O" cum vulgata contra I:
II 17. ποιήσουσι 24Z: ποιοῦσιν Γ' (II?) 17. κειμένοις

De codicum Isocrateorum auctoritate. 19

γόμοις -1IIT' eorr. 4 IM (of. $ 18): κειμένοις Γ pr. 20. τὰ
zt&gl 1M. (xai περὶ II): τὰ μὲν πρὸς Γ (τὰ πρὸς Bk. sequ.),
ubi vulgatam lectionem praeferamus collatis his locis III 2.
VIII 135. XI 15. (Γ πρὸς, ς -- περὶ) 24. XII 124. 204.
XV 249. XVI 6. 20. ἡγοῦ δὲ AIIL eorr. 4 1M edit. (cf.
ποέδε μὲν): ἡγοῦ D pr. 24. ἄμεινόν oe .4IIM: ἄμεινον
ἑαυτῶν ce I, quo loco Blassio, qui nune!) cum papyro
Massiliensi vulgatam probavit memoriam, assentior. 29. ἢ καὶ
τῶν ΑΠΙΜ Stob.: ἢ τῶν I, quod fortasse propter verbi ἧττον
consonantiam reiciendum est; cf. IV 57: ἢ τοὺς ἥττους αὖ-
τῶν ἢ τοὺς, quod Martinus ?) defendit, eui Albrechtius quidem
eontradixit. (Jahresbericht XI) 31. βασιλέας 2411 edit.: βα-
σιλεῖς Γ BS. 31. ἐὰν 3Π: ἂν I. 32. χτητὰ ,ΟΠΓ corr. 3
edit.: κτήματα ID'pr. 36. ἐθέλειν τινὰς LII: τινὰς ἐϑέλειν
I. 37. ποιήσης II: πράξεις I. 8317. μνήμην 4Π Bs. Bl.:
τὴν μνήμην Γ Bk. BS. 38. τοῖς παισὶ τοῖς ἑαυτοῦ (σαυτοῦ
G^") AI, ef. III 86. IX 35. XII 210. XV 241. ep. II 7:
roig αὑτοῦ παισὶν D, ef. XII 126. 219.

Praeterea leetionibus quibusdam ceodiees €^1'74 contra II
vel OG*T'II eontra 74 congruunt, quibus codicum 17 aut 74 vitia
maiore ex parte librariorum erroribus tribuenda arguuntur.

Θ΄ eum 174 contra II:

II 14. σαυτοῦ: σεαυτοῦ Il. 17. κένει καὶ: κίνειει καλῶς
καὶ Ij. 11. ὀρθῶς: καλῶς Il. 271. διοικήσεις: διοικήσης H.
28. λέγῃς ἢ ποιῇς: ποιῇς ἢ λέγῃς ΠΙΜ Stob. 28. ἔχῃς (Θ΄
prJ: ἔχεις IE (O* corr. rec.) M (exis). 30. in -) ἐπ᾽
ἀρετὴν Π. 81. ὅλης ἦϑος: ἦϑος ὅλης Π. 38. : ἃ δ᾽ II.

O" cum ΓΙ contra 24:

II 14. φρονιμωτέροις: φρονίμοις Δ. 16. ϑεραπεύωσι:
ϑερατπεεύσωσι 44. 16. ἀδικήσονται: ἀδικηϑήσονται “1. 171. ἐπι-
τηδευμάτων: ἐτειταγμάτων 44. 20. σαυτὸν: σεαυτὸν 24. 20. τι
παρὰ — ἀγαθὸν: παρὰ — ἀγαϑόν τι “Δ. 34. βούλου: βούλει

“1 pr. ϑέλε eorr. 4. 27. τῆς σῆς: σῆς Om. 4. 27. συνδια-

1) Jahrbücher für klass. Philol. vol. 129. p. 425.
2) Martin: Le manuscrit d'Isocrate Urbinas CXI de 1a Vaticane. p. 29.

80 Engelbertus Drerup

τρίψεις: συνδιατρέψης 44. 28. xal τοὺς μετ᾽ εὐνοίας Je-
ραπεύοντας om. “4 propter homoeot. 29. αὐταῖς: ἀκοαῖς Δ.
29. ἧττον: ἥττων 21 pr., corr. 4 (?). 81. τὸ τῆς: τὸ om. 4.

Paucae supersunt lectiones codicis O" cum IJ contra ΓΖ
consentientes, quae eum certe casui debeantur, nihil ponderis
habent:

II 17. πραγμάτων G^II: προσταγμάτων I: A. * 28. &ugi-
yvosic O^ pr. II: ἀμφιγνοῇς I.40" corr. rec. 36. ἢν ΘΠ
Bs. Bl.:: ἐὰν I4 Bk. BS.

Quoniam evicimus, antidosis memoriam neque eum Urbi-
nate neque eum vulgata confundi posse, eas antidosis leetio-
nes codicibus O^ simul et 27^ traditas consideremus, quae
ab orationum textu plane abhorrent, cum raro veram Isocratis
manum servaverint, sed saepius codicum memoriam in deterius
mutaverint. Antidosis autem memoria depravata primum in
iis intellegitur verbis, quibus orationum textus amplificatus
est, cum plerumque antidosis memoriam impudenter inter-
polatam esse demonstrent:

VIII 26. à» τούτοις codd.: ἐν τοῖς τοιούτοις GO" 4^.
92. οὔτε πρὸς δόξαν add. O^4*, quod fortasse delendum est,
praesertim eum inter χρηματισμὸν et ἄδειαν, quod verbum
cum Fuhrio ex Cobeti coniectura recipio, male positum esse
videatur. 33. τοὺς δ᾽ ἄλλους ὧν ov codd.: οὐδὲ γενώσχειν
οὐδὲν add. O",7^, omissa negatione ov. 86. φενακέζειν δυ-
γαμένων codd.: φενακέζειν ὑμᾶς δυναμένων O" 71", quo ver-
borum vis minuitur. 44. ἀλλ᾽ ἀνθρώπους codd.: ἀλλ᾽ ἀνθρώ-
πους αἱρούμεϑὰ O1", cf. ἀναιρούμεϑα. | 46. λυμαινόμεϑα
codd.: δε᾽ οὖς λυμαινόμεϑα Θ΄“, quod corruptum esse con-
Btat; cf. p. 108. 51. δὲ περὶ codd.: δὲ và περὶ O".4^, cf.
ἢ περὶ. 51. πόλεως καὶ codd.: πόλεως ἀμελοῦντες xal O" 44^,
ef. Orell. Antid. p. 237. 133. πόλεως codd.: πόλεως περά-
γματα I"O" 4", 188. post πολιτείαν addupt 0*4": ἣν (i»'
“15 pr., eorr. 2) ov» ἀσκῆτε xai προσδέχησϑε τοὺς χρηστοὺς
ἀντὶ τῶν πονηρῶν ὥσπερ καὶ (καὶ om. 44?) τὸ παλαιὸν, βέλ-
τιον ἕξετε χρῆσϑαι καὶ τοῖς δημαγωγοῖς καὶ τοῖς ἄλλοις τοῖς
πολιτενομένοις. οἷ, s. fine. 187. ἄν codd.: γ᾽ ἂν O47, cf. τό

De codicum Isocrateorum auctoritate. 81

γ᾽ ἡμέτερον. 139. ἀλλὰ codd.: ἀλλὰ xol O",4*, 145. ταύτην
eodd.: ταύτην εἰπεῖν O17, cf. XI 44. XIV 63 et XII 22.
145. τοιαῦτα codd.: τὰ τοιαῦτα O" 4^.

IV 66. ueyíorov codd.: μεγίστων στὰς (τὰς O") O^ 74",
cf. Dd. Bait. ad hune locum. 78. vovg καιροὺς τούτους ΓΘ,
τούτους τοὺς καιροὺς 21: τοὺς αὐτοὺς καιροὺς τούτους O" “15.
75. ἀξίους codd.: ὑμᾶς ἀξίους Θὰ 4". 75. τοῖς σώμασιν codd.:
τοῖς (τῶν add, 44^) αὐτῶν σώμασιν Θ΄..1“, 86. ἁμίλλης codd.:
ἁμέλλης αὐτῶν Θ΄ 42, sed cf. $ 85. 89. φύσεως ἐστιν codd.:
φύσεως ἔργον ἐστὶν O" 4*, cf. μικρὸν μὲν ἡγησάμενος ἔργον
εἶναι. 90. ναυτικόν codd.: ναυτικὸν ἀπήντων Θ΄.15, cf.
ἀπήντων διελόμενφε τὸν κίνδυνον. 91. δι᾽ ἀρετὴν codd.:
7 πόλις ἡμῶν δι᾽ ἀρετὴν O" 71", interpolatum ex antecedenti-
bus ζηλοῦντες τὴν πόλιν et τὴν πόλιν ἡμῶν, quamobrem in
antidosi etiam ἐνέκησεν pro ἐνέκησαν substitutum est. 91. προ-
αγαγέσϑαι codd.: προαγαγέσϑαι βουλόμενοι Θ΄ 4", cf. Gov-
λόμενοι διαφυλαξαι. 92. xol κατασκευάσαντες τὰ περὶ τὴν
σεόλεν add. 0*1". 97. εἰαϑησαν codd.: εἰαϑησᾶν ye Θ΄ 4".
99. τὴν ἡγεμονίαν codd.: μᾶλλον τὴν ἡγεμονίαν Θ΄ 4“, cf.
μαάλεστ᾽ εὐδοκιμήσαντες.

II 22. λόγους ἢ ΓΑ͂ΠΙΜ Stob., quod nune Blassius quoque
probavit:!) λόγους μᾶλλον ἢ O".4" BS. sequ. qui conferri
iubent III 16. VI 89 (bis) 109. X 5. 27. 53. XII 117. XIV 13.
XVI 17. XIX 46. ep. VIII 5. Sed ex his locis in censum
non veniunt VI 89. 109. X 27. XIV 13. XVI 17. XIX 406,
quibus verbum μᾶλλον ad hiatum evitandum iniectum sit.
Restant hi loci III 16. VI 69. X 53 ep. VIII 5, ex quibus
III 16 quidem in suspieionem vocari licet propter vocabu-
lum μᾶλλον in eadem ὃ ter repetitum; nam X 5 et XII 117
propterea non omni modo conveniunt, quod μᾶλλον in altero
tantum membro additum est, quo comparationem in mentem
reduci putes. Praeter has autem lectiones non invenies exempla,
quibus verbum μᾶλλον in or. II 22 additum firmare possis,
quamobrem rarissimum hune usum hoc loco recuso.

1) Jahrbücher für klass. Philol. vol. 129. p. 424.
Leipziger Studien. XVII. 6

82 Engelbertus Drerup

Additamentorum autem numerum non assequuntur loci,
quibus verba quaedam desunt, quod paucis exceptis lectionibus,
quae genuinae videntur esse, librariorum neglegentia factum est:

VIII 36. οὕτω καὶ ῥᾷάδιον .41I: xai om. O^".1" (οὕτω
προσῆκον D), οἵ, p. 106. 49. ἀλλ᾽ οὐκ ἂν codd.: ἀλλ᾽ οὐκ
Θ΄ .,25. 52. καὶ τοὺς αὐτοὺς usque ad $ 53 τοῖς προδστῶσιν
ἡμῶν om. Θ΄ “2, cf. sub fine. 55. οἷς μὲν codd.: οἷς 9*4",
ef. οἷς δὲ. 182. διείλεγμαι usque ad ἔστε δ᾽ ἐξ ὧν om.
I*O" 15, οἵ, βὰῦ fine. 138. συμβούλους usque ad βουληϑεῖμεν
καὶ om. 19" 4^. 189. σῴζειν xol codd.: καὶ om. Θ΄ “5,
sed cf. verba opposita: καὶ δικαιοτάτους ὄντας xal. 142. καὶ
τὰς δυναστείας codd.: τὰς om. 0^/4*. 148. ἀδικεῖν μὲν codd.:
μὲν om. O" 4^, ef. τοσούτῳ δὲ.

IV 74. à? ἔτι] δέτε T, δέ τινα ΘΙ: δὲ O^.4^, sed cf.
ἤδη. 82. τῶν ἐκείνοις πεπραγμένων codd.: àxe(voic om. Θ΄ “45,

II 14. μάλιστα δ᾽ ἂν codd.: μάλιστ᾽ ἂν O*, 29. ψευδῶς
διαβάλλοντας codd.: ψευδῶς om. O*]M Stob., quibus testi-
moniis usus Blassius!) & priore sententia recessit, qua verbum
ψευδῶς tuitus erat. Contra Keilius (anal. Isoer. p. 124)
strenuus codicum lectionis exstitit defensor allatis orationis I
$ 17 verbis: εὐλαβοῦ τὰς διαβολὰς κἂν ψευδεῖς wow. Sed
eum verbum διαβάλλειν vituperandi notionem apud Isocratem
tenere Blassio concedendum sit, hoc autem loco ψευδῶς vo-
eabulum membrorum oppositionem aliquo modo turbet, Blassii
partes sectemur.

Αἱ eum verbis additis componi possunt eae lectiones, qui-
bus verba idem vel simile significantia inter se commutata
sunt, eum pleraque primum interpretandi causa adscripta
postea in textum irrepserint, inter quas raras tantum margaritas
invenies:

VIII 33. πέπεισμαι codd.: οἴομαι Θ΄. 4*, cf. οἴεται.
39. ἁμαρτανομένοις codd.: ἐξαμαρτανομένοις O74". 39. εἶσε-
βίβαζον codd.: ἐνεβίβαζον O".4". 49. καλῶς codd.: κακῶς

1) Jahrbücher für klass. Philol. vol. 129. p. 420.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 88

O* 4"] corr. 4. 54. ὅσον codd.: ὥστ᾽ O".1", cf. 8 47.
56. δὲ ταῦτ(α) codd.: δὲ τὸν λόγον τοῦτον O".,1", quod eum
verbo λέγω apte non iungitur. 132. γένοιτ᾽ ἂν τῶν xaxáv τῶν
παρόντων (τῶν παρόντων κακῶν 21)... ἔστε δ᾽ ἐξ ὧν ἂν
eodd.: γενήσεται τῆς ταραχῆς ταύτης καὶ πῶς (ἂν add. 91^)
I*O" 4". 184. δεύτερον --- ἥττους codd.: δεύτερον δ᾽ ἣν
(δ᾽ ἂν Θ΄) ἐπιχειρῆτε τὰς συμμαχίας χεᾶσϑαι μὴ πολέμοις
μηδὲ πολιορκέαις, ἀλλ᾽ εὐεργεσέαις- προσήκει γὰρ τὰς μὲν
φιλίας ἐκ τούτων γέγνεσϑαι, τὰς δ᾽ (δὲ 4) ἔχϑρας ἐξ ὧν
νῦν τυγχάνομεν πράττοντες Θ΄ 1", ef. sub fine. 185. ἡγῆσϑε
I (ἡγεῖσθε 24): ποιῆσϑε Θ΄ (ποιήσασϑε 24^"), recipiendum
cf. p. 106. 187. ὀκνήσουσι codd.: ὁμονοήσουσι Θ΄ “4“, 139. ἐπε-
ϑυμήσει eodd.: ἐθελήσει O^ 4^. .

IV 54. δώμην codd.: γνώμην O".17". 60. ἐτελεύτησεν
codd.: διεδτέλεσε Θ΄ 1", of. τὸν χρόνον διετέλεσεν. 72. ἔλαβον
codd., οἵ. V 61: παρέλαβον O",1", οἵ VIII 101. 78. ὀλίγῳ
I4 (ὀλίγον O): μικρῷ O'".47. 15. προασκήσαντες codd.:
προπαιδεύσαντες Θ΄ 4", 18. πολλῶν γραμμάτων codd.: πολ-
λῶν πραγμάτων Θ΄“, πραγμάτων πολλῶν 447. 84. τελευτησαΐεν
codd.: τελέσειαν Θ΄ 4*, cf. ὃ 60. 85. ἀρετὰς codd. Bk. BS. Bs.:
εὐτυχίας O", εὐψυχίας 24" Wolf. et Cor. in ant. Bl; ef
Spohn. ad hune locum. 88. προϑυμηϑεὶς codd.: βουληϑεὶς
Q* ,2*, ef. ὃ 89. βουληϑεὶς" δὲ τοιοῦτον μνημεῖον καταλιπεῖν
96. ἐτόλμησαν codd.: ἔτλησαν» Θ΄ .15 Dion. Arist. rhet. III 7.
BS. Bs. Bl. (Wolf. Cor. in antidos.) 96. τοῖς λοιποῖς codd.:
τοῖς ἕλλησιν O'".1", roig πολλοῖς Dion. (τοῖς ἄλλοις ci. Fuhr.
in mus. Rhen. XXXIII p. 345).

II 24. πολεμικὸς uà» to35 ... εἰρηνεκὸς Γ: πολεμικὸς
γένου (om. uà») .. . εἰρηνικὸς -A4II, πολεμικὸν μὲν εἶναι χρὴ . ..
εἰρηνικὸν O* M; cf. ἀρχικὸς. εἶναι βούλου. 27. ἄριστα codd.:
ἥδιστα O^, cf. ἥδιστα συνδιατρίέψεις.

Neque in iis formis verborum, quorum modi vel tem-
pora mutata sunt, antidosin sequor, cum plerumque easum
auetorem habeant, quamvis de nonnullis certi quid affirmari

non liceat:
6 *

84 Engelbertus Drerup

VIII 36. λέγωμεν I, λέγω .4Il: λέγομεν Θ΄ 1^. | 43. ye-
γομένων codd.: γεγενημένων Θ΄ 4", propter ἀπολελεέμμεϑαν
44, ἀκολουϑήσουσιν codd.: ἀκολουθοῦσιν €O",1". 4. ἐξα-
μάρτοιεν codd.: ἐξαμαρτάνοιεν Θ΄ .““, AT. ψηφίσαϊντο codd.:
ἐψηφίσαντο O^4", 52. ἀναβῆναε codd.: ἀναβαίνειν Θ΄ “25.
142. γεγενημένας I, γενησομένας 24: γιγνομένας Θ΄ ““, cf.
τῶν μάτην γιγνομένων. 148. λειπόντων --- ἀποβαλλόντων
(cf. τολμῶντες) codd.: μπόντων --- ἀποβαλόντων Θ΄ 41".

IV 67. καταδουλώσασϑαι codd.: καταδουλοῦσϑαι Θ΄ “45,
ef. οἱ μὴ δυνάμενοι τυγχάνειν. | T1. γεγονότας codd.: γενομέ-
γους O^.1", cf. Keil. anal. Isocr. p. 128,30. 85. εἶχον codd.:
ἔσχον Θ΄ .15, cf. ἀεὶ. 87. βοηϑήσαντας codd.: βοηϑήσοντας
Θ΄ 4*, cf. νικήσαντας. 92. κρατοῦντας codd.: κρατήσαντας
Θ΄ 4^. 94. ὀργισϑέντες codd.: ὀργιζόμενοι Θ΄ “5, 97. γε-
γνέσϑαι codd.: γεγενῆσϑαι Θ΄ “5, 99. γενομένους codd.: γε-
γενημένους Θ΄ “5, ef. διασώσαντας.

II 17. ὁμολογουμένους codd.: ὠμολογημένους Θ΄, ef.
συμφέροντας. 24. βουλεύεσϑαι codd.: βουλεύσασϑαι O^.
31. γιγνομένους codd.: γεγενημένους O^.

Interdum etiam numerum verborum immutatum esse anim- -
adverteris, quod certe consilio, sed iniuria factum est:

IV 52. ἐπαμύνουσαν codd.: ἐπαμύνοντες O^ 4^, propter
παρέχοντες. 91. ἐνέκησαν codd.: ἐνίκησεν O".4", quia ἡ
zt (Àtg insertum erat. 93. εἴ τις . . . (παρ O74) ημελήϑη codd.:
εἴ τινες... «(παρ 21^) ημελήϑησαν Θ΄ “5, relatum ad plura-
lem formam τῶν δ᾽ ἄλλων πόλεων.

Colloeationem autem verborum, quam in codicibus nun-
quam firmam videmus, in antidosi quoque fluectuare liquet;
sed eum ad antiquiora tempora varietates redeant, unam
alteramve lectionem speciosam in iis inveniri non nego, quam-
quam res paucis diiudieari nequit:

VIII 141. τοσούτων xal τηλικούτων codd.: τηλικούτων
καὶ τοσούτων O",1". 149, τὸν ἅπαντα χρόνον codd.: ἅπαντα
τὸν χρόνον Θ΄ “5, quod eum ubique apud Isocratem legatur
(ef. Fuhr. in mus. Rhen. vol. XXXIII p. 330) hio οἱ JV 178
recipias.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 85

IV 61. μόνης μοι I4 (μόνον uot 0): uou μόνης Θ΄ 4".
61. ἀγαϑῶν αὐτοῖς ἁπάντων ΓΘ, αὑτοῖς ἀγαθῶν ἑπάντων
«1: ἀγαθῶν ἁπάντων αὐτοῖς O",1". 85. φιλοτίμως πρὸς
ἀλλήλους codd.: πρὸς ἀλλήλους φιλοτίμως Θ΄“, 92. καὶ
καλῶν αὐτοῖς codd.: αὐτοῖς καὶ καλῶν O".17. 97. χιλίας
καὶ διακοσίας codd.: διακοσίας καὶ χιλίας O*1*, quod com-
probandum esse docuit Fuhrius in mus. Rhen. vol. XXXIII
p. 345/46.

II 15. «οὔτε κυνῶν οὔτ(ε) ἄνδρων codd.: οὔτε ἄνδρων
οὔτε χυνῶν GO". 20. ϑῦμα τοῦτο κάλλιστον εἶναι D, τοῦτο
εἶναι ϑῦμα καλλιστον ,,1Π: τοῦτο ϑῦμα κάλλιστον εἶναι Θ΄.
29. ἐπ᾽ «ἐχείναις ταῖς διατριβαῖς ἔϑιζε σαυτὸν (σεαυτὸν .1Π)Ὶ
eodd.: ἔϑεζε σαυτὸν ix? ἐκείναις ταῖς διατριβαῖς Θ΄, 86. κα-
λῶς τεϑνάναι codd.: τεϑνάναι καλῶς O" Bs. Bl 38. à»
συμβουλεύσειας codd.: συμβουλεύσειας ἄν Θ΄. 39. ἀκριβῶς
περὲ μικρῶν codd.: περὶ μικρῶν ἀκριβῶς I*0*.

" Ut materiam absolvam, nonnullas alias antidosis leetiones
varias affero, quae maiore ex parte sine dubio librariorum
neglegentia. natae sunt:

VIII 28. ἐπιεικεῖς eodd.: ἐπιεικῶς O4". 39. κηδομένων
codd.: κηδεμόνων Θ΄.45, 45. περέ τινας codd.: πέρ τινες
ΘΟ 15, 55. ῥᾷον codd.: ῥάδεον Θ΄.25. 130. καὶ πρὸς τού-
τοις COdd.: καὶ τοιούτους O*.1". 142. μισῆσαε μὲν codd.:
μισῆσαι δὲ O".1* (ἃἂὲ eras. in 24^). 143. μαχαριστότεροι
eodd.: μαχαριστότατοε Θ΄ 425, cf. p. 107. .

IV 58. οὐδὲ ψευσϑέντες codd.: οὐδ᾽ ἀψευσϑέντες L4",
οὐδὲ ψευσθῆναι Θ΄, .63. ἀκριβέστατον τῶν λόγων codd.:
ἀκριβέστατον λόγον Θ΄ .45, 83. ἣν ΘΑ͂Γ in mg. add. 3: ἧς
OG" 4*, quod in Γ post δόξης facilius intercidere potuit, edi-
tores. 84. ϑεῶν τινα συναγαγεῖν ΓΘ, τούτον Jew» vua συν-
αγαγεῖν 41.pr. τούτων ϑεῶν τ. σ. corr. 1: ϑεῶν τινῶν συν-
αγαγεῖν Θ΄“ pr., συνάγειν corr. rec., 9eóv τινα συναγαγεῖν “15,

II 14. ἀσκήσεις codd.: ἀσκήσης O^. 15. ἂν codd.: ἐὰν
Θ΄, 160. à» codd.: ἢν O". 10. ἅπαντα codd.: πάντα Θ΄“.
18. ἐργασίας codd.: εὐεργεσίας O^. 18. ἀεὶ codd.: αἰεὶ O^.
20. ἄν T, ἐὰν 4Π: ἢν Θ΄,

86 | Engelbertus Drerup

Quoniam demonstravimus, qualis fuerit antidosis me-
moria antequam codicum O et 27 familiae separatae sunt,
leetionibus iis, quibus codices OC" et 27^ inter se distant
tractatis quaeramus, quid codices postea perpessi sint. Atque
primum de iis differentiis agendum est, quibus codices G^ aut
^4* a ceteris libris diversi sunt. Qua ratione cum codicem
O^ adierimus, additamenta quaedam reperiemus, quae tamen
haud dubie fortuito illata sunt:

VIII 30. ἑκόντων τῶν (Éx. τῶν τῶν II) codd. 24*: éxó»-
των xa) τῶν Θ΄. 32. τῆς αὐτῶν διανοίας 174^", τῆς ἑαυτῶν
διανοίας 4Π:| τῆς μὲν διανοίας αὑτῶν Θ΄.

IV 80. τῷ (τὰ 24 pr., eorr. 2) ποιεῖν codd. 24^: καὶ τῷ
ποιεῖν O* (dittographia post ἀποκαλεῖσϑα ει). 86. ὀλέγοι codd.
44*: ὀλίγοι δὲ O^.

Atque ea verba, quae in codice Θ΄ desiderantur, casu
interciderunt: "

VIII 27. μόλις γὰρ ἂν codd. 242": ἂν om. Θ΄. 40. ἔχου-
'σι(») τὴν codd. 24^: τὴν om. G^". 42. τῆς ἡγεμονίας codd.
“15; vijg om. O^. 43. ἡμετέραις αὑτῶν codd. 44^: αὐτῶν
om. O^" Dion. cf. VI 83. 49. ἡμετέραν αὐτῶν codd. 21":
αὐτῶν οἴῃ. Θ΄. 51. ἢ περὶ codd. 44^: περὲ om. Θ΄, 54. zo-
σοῦτον δὲ eodd. 24": δὲ om. O". 54. τὸν αὑτὸν codd. 21":
τὸν om. O^". 140. 0! ἡμῶν codd. ^: δὲ om. Θ΄.

IV 52. παρέχοντες xol codd. 24": καὶ om. Θ΄. 53. 0:0
δὴ καὶ eodd. 24": καὶ om. Θ΄ (xal κατηγοροῦσι). 54. μὲν
οὖν codd. 247: μὲν om. Θ΄, οἵ, πολὺ δὲ. 57. ὅτι καὶ xa 9'
codd. 44": xoi om. Θ΄, ef. $ 53. 57. τίς γὰρ ἂν codd. 42:
ἂν om. GO". 61. πρόγονοι μὲν codd. 44^: μὲν om. Θ΄, οἵ.
ἔχγονοι δὲ. 64. νῦν ἔτει codd. 74^: ἔτε om. Θ΄, 68. μέαν
μὲν codd. 24": μὲν om. O", cf. ἁπασῶν δὲ. 79. ὅτε καὶ
codd. 27^: xai om. O^. 88. ἐν ὁλέγῳ codd. 21": ἐν om. Θ΄
(propter homoeot.) $84. σώματα ταῖς τῆς codd. 4^: ταῖς
om. O". 98. χένδυνον τὸν codd. 24": τὸν om. G^. 99. zroo-
ταχϑέντες ὑπὲρ ἁπάντων codd. 447: ὑπὲρ om. O^.

Sed quamquam in verborum eognominatorum permutatione
hie illic consilium apparet:

De codicum Isocrateorum auctoritate. 87

VIII 59. ἀλογίστως codd. 24": ὀλιγώρως CO". 84, τὰ
βέλτιστα codd. 41": τὰ μέγιστα O*, 188. οὐδεὶς οὐδέτερον
τούτων codd. “42: οὐδεὶς τῶν αὐτῶν οὐδέτερον O^. 138. ἀδι-
χημάτων eodd. “25: ἀδικουμένων O". 143. τὰρ τυραννέδας
κατεχόντων (κατασχόντων 21") codd. 274^: τυρανγνδυόντων Θ΄.
143. δωρεὰς codd. “2: τιμὰς O".

IV 63. ἐπανελθεῖν codd. 44^: διελϑεῖν O". 67. ἀρχι-
κωτα Γ᾽ pr, ἀρχικώτατα I' corr. 2 Θ΄, ἀρχαϊκώτατα 241^:
ἀρχαιότατα O^. 74. παραλελεῖφϑαιε codd. 247: καταλελεῖφϑαι
O" (Orell), ef. καταχεχρῆσϑαι. 80. προσαγόμενοι codd. “42:
προσαγορευόμενοι Θ΄, cf. προσαγορδεύεσϑαι. 86. τοσαύτην...
ὅσηνπερ (τοσαύτην... ὥσπερ Θ, cf. ὥσπερ à») codd. “45:
τοιαύτην ... οἵανπερ Θ΄. 87. φασὶ codd. “4: ἴσασι Θ΄,

quibuscum compono duos hos locos:

VIII 25. ὅπερ codd. 247: ἅπερ Θ΄. 33. εἴ τις οἴδται
codd. 44?: &t τινες οἴονται Θ΄, verborum tamen colloecationem
non nisi casu mutatam animadvertimus:

VIII 41. οὐδὲν ὑποστειλάμενος codd. 24^: ὑποστειλάμενος
οὐδὲν O", cf. παντάπασιν ἀνειμένως. 197. τοῖς ἀδικουμένοις
βοηϑεῖν codd. 74": βοηϑεῖν τοῖς ἀδικουμένοις Θ΄. 141. ἅπαντα
τῷ λόγῳ περιλαβεῖν codd. 24^: περιλαβεῖν ἅπαντα τῷ λόγῳ
O", quo hiatus nascitur. 145. παύσασϑαι λέγοντι codd. “45:
λέγοντε παύσασϑαι O^",

IV 54. δέκαιον τὰς πίστεις codd. 74^: τὰς πίστεις Ól-
καιον O?. 67. ἐφ᾽ ἡμᾶς πρώτους codd. 44*: πρώτους ἐφ᾽
ἡμᾶς O^, quo facto πρώτους ad ἕλληνας quoque referri po-
test. 69. τῶν κακῶν τῶν γενομένων codd. “4: τῶν yevoué-
yc» κακῶν CO", cf. τῶν κακῶν τῶν παρόντων VIII 25. 132.
93. σωτηρίας αὑτοῖς codd. 44": αὐτοῖς σωτηρίας O^.

Neque in verborum quibusdam formis variatis consilium
inesse puto, quippe quae & calami lapsu non multum absint:

VIII 45. ἐϑελήσαιμεν codd. 44": ἐϑελήσαμεν Θ΄, 45. àxov-
σωμεν codd. 74^: ἀκούωμεν Θ΄, 52. χειροτονοῦμεν | eodd.
“15 (in II conglutinatum: συνελϑοντεχειροτονοῦμε»): ἐχεεροτο-
vovutv Θ΄, cf. κατηγοροῦμεν. 54. διαφέρομδεν codd. 24":
διεφέρομεν Θ΄, ef. ὃ 50 φρονείζομεν, 51 δυσκόλως ἔχομεν,

88 Epngelbertus Drerup

92 ἀλογίστως ἔχομεν, χρώμεϑα. 54. βουλεύσασϑαε codd. “45:
βουλεύσεσϑαι Θ΄, 133. καϑεσταναι codd. “2: καϑιστάναι O^.

IV 58. οὐδὲ ψευσϑέντες codd. οὐδ᾽ ἀψευσϑέντες “45:
οὐδὲ ψευσθῆναι Θ΄. 62. καϑιστάναι codd. “2: καϑεστάνγαι
OQ". "15. γεγενῆσϑαι codd. 24^: γενέσθαι OY".

Quin persaepe seripturae menda occurrunt, quae com-
mittere pueros dedecet, quo, quantum fidei talibus in rebus
eodex Θ᾽ mereatur, perspicuum est:

VIII 33. πλέον codd. “5: πλεῖον Θ΄, 45. ὑποσχεῖν codd.
44*: ἀποσχεῖν Θ΄, 50. τριβαλλοὶ codd. 21^: τριβαλοὶ Θ΄.
50. γνώσεσϑε codd. “5: γνώσεσϑαι Θ΄, 137. δὁττότερον codd.
“45: ὃ πρότερον O^. 145. xoi τὰ τῶν codd. 44^: κατὰ τῶν O^,

IV 54. πατρίων codd. 24^: πατρώων Θ΄, 55. ὃ ταλάου
codd. 21^: ὁ τοῦ λαΐου Θ΄, 57. δὴ codd. “25: δὲ Θ΄, 67. ἡμῖν
eodd. .15: ὑμῖν O", cf. ἐφ᾽ ἡμᾶς. "77. ἐζήλουν codd. 44^:
ἐζήτουν O". 777. ἢ (Γ᾽ om. pr, add. 2) codd. “2: ἢν Θ΄,
83. ζῶντες codd. 41?: ζῶντας O". 84. τῶν αὐτῶν codd. 4^:
roig αὐτῶν Θ΄. 85. acl codd. 44^": αἰεὶ Θά, 92. τῶν χι»-
δύνων codd. 24^: τῶν ἐν τοῖς κινδύνοις O", cf. ἐν τοῖς τε-
λευταίοις. 906. πρὸς ἀμφοτέρας codd. 24^: παρ᾽ ἀμφοτέρας
O". 97. σωϑήσεσϑαι codd. “5: σωϑήσεσϑε Θ΄, 99. τό τε
παλαιὸν codd. 44": τό τε παλαιῶν Θ΄,

Hoc non reticeo, quod semel codex O" solus veram Iso-
eratis manum servavit, scilieet in or. VIII 141 σωτηρίας
I4.4": σωτῆρας Θ΄, cf. IV 80; sed cum in archetypo cor-
ruptela iam exstitisse videatur, praesertim eum papyrus quoque
orationis , de pace^ hoc vitio maculatus sit, librarium quendam
ex suo ingenio,genuinam lectionem Isoerati restituisse puto.

Aliter res se habet in codice 24^, in quo saepius inter-
polationes reperiuntur, quae & codice ΘΟ alienae sunt. Nam
quamquam additamenta pleraque fortuito in textum inter-
posita esse videntur, scilicet haec:

VIII 27. ἐξ αὐτῶν codd. Θ΄: ἐξ αὐτῶν τούτων 445,
47. ὅμως ὑπὲρ codd. O^: ὅμως ϑ᾽ ὑπὲρ 42“,

IV 74. γὰρ codd. Θ΄: γάρ ἔστεν 4". 95. διαφεύγειν

De codicum Isocrateorum auctoritate. 89

I-4, διαφυγεῖν OO^: καὶ διαφυγεῖν 24^, duobus certe locis
interpolatorem deprehendimus: ᾿

VIII 42. πράττοντες codd. Θ΄: πραττομένοις ποιοῦντες “45.

IV 96. κινδυνεύσωσιν I'OO^, ἅμα κινδυγεύσωσι 24: ἅμα
τὰς δυνάμεις παρακινδυνεύσωσι “25, cf. p. 91.

Sed eum verba in codice 27^ omissa, quamvis auctoritate
codicem O^ superent, non consulto praeterita sint:

VIII 55. τούτους δὲ codd. O^: δὲ om. 44^, cf. τούτους μὲν.

IV 53. πᾳρὰ τὸ codd. O^: παρὰ om. 24^. 66. ἅπαντας
μὲν οὖν ἐξαριϑμῶν τοὺς κινδύνους om. 44^ propter homoeot.
70. τῶν μὲν ἐλϑουσῶν codd. Θ΄: μὲν om. 24^, cf. αἱ δ᾽ ὑπο-
λειφϑεῖσαι. 10. ἐκ τῆς ἀρχῆς codd. O^: ἐξ ἀρχῆς 45.
70. καὶ γένη παντοδαπὰ codd. Θ΄: γένη om. “25, cf. ἔϑνη
σεολλὰ, πόλεις μεγάλας. 74. ἤδη καταχκεχρῆσϑαι codd. O^:
ἤδη om. 45, cf. ἔτε παραλελεῖφϑαι. 80. τὰ τῶν ἄλλων
διῴκουν codd. O^: διῴκουν om. “45. 90. μέγα φρονήσαντα
eodd. Θ΄: μέγα om. “425, cf. Orell. p. 228,

tamen iis locis, quibus verba cognominata vel similia com-
mutata sunt, nonnunquam consilium elucere videtur: ἡ

VIII 25. ov μόνον codd. Θ΄: μὴ μόνον 24". 30. καὶ μὴ
τῶν codd. Θ΄: xai μηδενὸς τῶν 21". 38. πότερα codd. O^:
πότερον .1* pr., eorr. 1. 44. xoxo» codd. O^": χακουργιῶν
“15, 50. ἢν τις codd. 09^: ἄν τις 24^. δ. ἐσομένους codd.
Θ΄: γενησομένους “4“, 188. ἤν τίε) codd. O^": ἐάν τε “5.
138. ἅπαντες. codd. O^: zavveg “425,

IV 55. τύχαις codd. Θ΄: ἀτυχίαις 24". 71. οἱομένων
εἶναι codd.. Θ΄: ὄντων “45, οἵ, ἡγουμένων ἔχειν. 81. ὅρκοις
eodd. Θ΄: ἔργοις 44". 98. εἰσβάλλειν DI'440?: ἐμβαλεῖν 1470
pr. εἰσβαλεῖν eorr. 1. 99. χοινοῖς codd. O^: καχοῖς 425.

Contra fortunam rexisse calamum omnibus locis, quibus
verborum collocatio variata est, pro certo habeo:

VIII 25. τῶν xaxov» τῶν παρόντων codd. O^, cf. $ 132:
τῶν παρόντων χαχῶν 24^. 87. συμβουλεύουσιν ἡμῖν πάλιν
codd. Θ΄: συμβουλεύουσιν πάλεν ἡμῖν 247. 140. ἐπίδοσιν
τὰ τῆς πόλεως codd. O^: τὰ τῆς πόλεως ἐπίέδοσιν “15, cf.
σελοῦτος εἰς τὴν πτόλιν. 142. εἰς 0 eodd. Θ΄: ὁ εἰς “45,

90 | Engelbertus Drerup

IV 59. τὰς vvxyac ἑκατέρων codd. Θ΄: ἑκατέρων τὰς
τύχας 21". 12. εὐθὺς μὲν τῶν codd. €": εὐθὺς τῶν μὲν 1",
ef. οὐ πολλῷ δ᾽ ὕστερον τὴν. 92. τῆς παρόδου τοὺς πολε-
μέους codd. O^: τοὺς πολεμίους τῆς παρόδου 1".

Neque in verborum formis mutatis aliud quid video, quam
librariorum neglegentiam:

VIII 36. ἡβουλόμην codd. Θ΄: ἐβουλόμην -4* (pap.), quod
quidem recte reductum est (cf. Meisterhans?: Gramm. d. att.
Insehr. p. 134) 45. ἀγανακτοῦμεν codd. Θ΄: ἀγανακτῶμεν
Γ᾽ eorr. 4 (0). 55. βουλευσομένους codd. Θ΄: BovAsvoa-
μένους 24^, cf. ἐσομένους.

IV 86. πρὸς τοὺς... . καταφρονήσαντας codd. O^: πρὸς
τοὺς... . καταφρονήσαντες /1*. 89. ἐξεῦρε codd. Θ΄; ἐξεύρειν
“15, propter πρὶν (cf. συνηνάγκασεν). 98, συστρατευομένων
eodd. O^: συστρατευσαμένων “15, cf. διατειχιζόντων, ζητούν-
των. 98. συνεβάλετο codd. Θ΄: συνεβάλλετο “15,

quippe cum in 27^ quoque varietates haud paucae ortho-
graphiae vel manifestis scripturae mendis debeantur:

VIII 38. ϑάλατταν eodd. G^: ϑάλασσαν 449. 50. BéAstov
eodd. O*: βελτίονες 449, 141. ἐπαινέσεσθαι codd. O^: ἐἔπαι-
γέσεσϑε 1^.

IV 63. ὑποδεξαμένων codd. O^: ὑποδειξαμένων 24" pr.,
corr. rad. 65. πελοπτογζ(ν)ησίους codd. O^: πελοποννησίων
-4^, '18. ὑπομνήματα codd. Θ΄: ὑπόμνημα 249. 74. ὅμως
eodd. O^": ὁμοίως .4". 87. οὕτω codd. OO": οὕτως “5.
89. ϑαλάττης codd. Θ΄: ϑαλάσσης 24^". 94. ὑπέμειναν codd.
Q^: ὑπέμεινα 4", οἵ, ὥρμησαν. 95. δούλαις... γενομέναις
codd. Θ΄: δούλας... γενομένας “2, 98. τῷ πολέμῳ codd.
Θ΄: τῶν πολεμίων .4*. 99. στρατείας codd. Θ΄: στρατιᾶς
“Γ᾽ corr. 2.

Addo loeum orationis IV 65 vovg λακεδαιμονέων ΓΘΑ͂:
λακεδαιμονίων Θ΄, τῶν λακεδαιμονέων 21", quo in antidosi
primum articulus τοὺς excidisse atque in 72^ postea genetivus
τῶν videtur immissus esse.

Gravior est loeous eiusdem orationis IV 96, qui in Γ
Bic legitur: πρὸς ἑκατέραν κινδυνδυωσι pr., o supra ev add. 4;

De codicum Isocrateorum auctoritate. 91

ad quem fortasse iam in archetypo ex antecedentibus 86-
seriptum erat τὴν δύναμιν, cum in codice O exstet: πρὸς
ἑκατέραν τὴν δύναμιν χινδυνεύσωσι. Antidosis autem arche-
typi lectionem, quae ex οὐχ οἷοί v' ἦσαν πρὸς ἀμφοτέρας
ἅμα παρατάξασϑαι depravata est, hane probabiliter putemus:
πρὸς ἑκατέραν τὴν δύναμιν ἀλλὰ μὴ πρὸς ἀμφοτέρας Gua
κινδυνδύσωσι, quae ex antidosi in codicem 4 recepta est;
nam quod in O^ vocula ἅμα desideratur, nullius momenti est,
eum ex forma ἀμφοτέρους codicem €^ hoc loeo postmodo
leviter corruptum esse cognoscamus. Novissimam denique
eorruptelam tulit eodex 27^, in quo verbo κενδυνεύσωσι cum
composito παρακενδυνεύσωσε mutato post πρὸς ἀμφοτέρας
ἅμα additum est τὰς δυνάμεις. Quo simplicia codicis Γ
verba ad hanc monstruosam deformitatem provecta sunt: πρὸς
ἑχατέραν τὴν δύναμιν ἀλλὰ μὴ πρὸς ἀμφοτέρας ἅμα τὰς
δυνάμεις παρακινδυνεύσωσε, quibuseum Morus haee verba
Pseudolysiaca conferri iubet: epitaph. ὃ 33: ἕν᾿ ἐν μέρει
πρὸς ἑκατέραν ἀλλὰ μὴ πρὸς ἀμφοτέρας ἅμα τὰς δυνάμεις
κινδυνεύσωσιν.

Restat ut de iis lectionibus in C" et 27" varie traditis
pauea verba faciam, quarum utraeque cum codicum lectionibus
inter se dissentientibus eonveniunt. Quod quamquam haud
raro fortuito factum esse censeo, alibi ad interpolationes in-
dagandas proficiet. Primum quidem codices G*I' contra 24".4
(in or. VIII) vel contra 27^9.4 (in or. IV) consentiunt, quod
plerumque easui tribuendum est. Nonnullis autem locis (ut
IV 66 et 93) eodicem 27^ ex .4 interpolatum videmus, eum
codicem O^" ex I'eorrectum esse non eum eadem veritatis
specie sumi possit:

VIII 29. ϑάλατταν O"I: ϑάλασσαν .4".41]I. 392. συμ-
βάλοιτο O"TII: συμβάλλοιτο .41*".1. 38. αἷσπερ περὶ O"
-— ὥσπερ περὶ Γ: ὥσπερ καὶ περὶ .4".41]. 39. ἐμοὶ μὲν
οὖν O" — ἐμὸν μὲν οὖν I: ἐμὸν οὖν J*4II (cf. ὑμᾶς δὲ).
44. πλείω OPI: πλείονα 24" 4II. 44. uev! ἐκείνων OT;
uev ἐκεῖνον 44" 411. 4. τοιοῦτόν τε ΘΓ: τοιοῦτό τι A4" AI.
50. ἐπὶ τῷ ΘΓ: ἐπὶ τὸ 44"4II. 148. συμπολιτευομένων

92 Engelbertus Drerup

OI: πολιτευομένων “5.1. 145. τῶν ἐτῶν τῶν ἐμῶν O"T:
τῶν ἐμῶν ἐτῶν 4"...

IV 59. οὐ γὰρ παρὰ μιχρὸν ἐποίησαν om. O"I' pr.
propter homoeot, habent .4^0.4I' corr. 2. 66. πρότερον
ζειράσομαι G^I': πρότερον διῆλθον πειράσομαι ,.150 4 (οἵ,
καὶ περὶ τούτων διελϑεῖν). 8606. μέλλοντες κινδυνεύειν ΘΓ
pr.: μέλλοντες κινδυνεύσειν “15. AT' corr. 2 Bs.! Bl. 89. ϑρυλ-
λοῦσιν ΘΓ pr.: ϑρυλοῦσιν 21*O.A4T corr. 1. 98. ἡμελήϑησαν
Θ΄ — ἡμελήϑη I, quod hiatum efficit: παρημελήϑησαν .15
— σαρημελήϑη O.1 Dd. Bs. Bl.

Aecedunt pauci orationis IV loci, quibus codicum O^DT'
concentus codicis CO memoria firmatur contra codices 24" 4,
quorum eoncordia sine dubio forte accidit:

IV 75. ταῖν O^I'O: τοῖν 24*.1. 79. ποιήσαντες Θ'ΓΘ:
ποιήσοντες “4. 719. ἑταιρείαις O^I'O: ἑταιρέίαις 17 4.
81. ἐπὶ τῷ ΘΓΘ. corr. 2: ἐπὶ τὸ 21".4 pr, cf. VIII 50.
81. τὰς αὐτῶν (αὑτῶν I) πόλεις O*1'O: τὰς ἑαυτῶν πόλεις
“15... 89. τοιοῦτον O^TI'O: τοιοῦτο 4" 4.

Hue pertinent eae quoque lectiones codieum O"I', quae
eontra 44^ et ,4 inter se discordes congruunt:

VIII 135. διδόασιν O'"I: παραδιδόασιν 4^, ἐνδεδόασι
«1 eorr. 2. 1988. ἱκετείας O"I': ἱκεσίας 24", ἱκετηρίας Δ.

IV 91. ἀγωνιῶντες ΘΓ: φιλοτιμούμενοε 24^, ἀγωνιζό-
μενοι O.4. 96. συλώμενα O^I'O: σεσυλημένα “45, συλού-
μενα 1.

Attamen duobus locis codices 22^.4 (et O) consentiunt
eontra G^ et Γ, quorum lectiones inter se dissimiles sunt:

VIII 136. τὸ μηδὲν 24".4 pr.: τῷ μηδὲν O^" corr. 1,
τοῦ μηδὲν Τ΄.

IV 87. τὴν ἀπόβασιν τῶν βαρβάρων .15Θ.2: τῶν βαρ-
βάρων τὴν ἀπόβασιν O^, τὴν ἀπόβασιν τὴν τῶν βαρβάρων T.

Αἱ codex “25 etiam cum Ürbinate plerumque videlicet
easu convenit et contra Θ΄. (in or. VIII) et contra 0"69.4
(in or. IV):

VIII 25. ποιήσομεν ΑΓ pr.: ποιήσω O^, sed ita, ut
vestigium terminationis uev 8. v. positae supersit — ποιήσωμεν

De codicum Isocrateorum auctoritate. 03

AIIT. corr. 2 (ὃ). 52. xa9^ αὑτὸν ΖΓΠ: xa9? ἑαυτὸν O^ ,1.
56. ἐπιλέίποι. A4": ἐπιλείποι O" 4, ἐπιλείψει Π. 145. προ-
τρέψουσιν "^I: προτρέπουσιν O^ Δ.

IV 55. ὑπὸ τῇ καδμείᾳ 4^I' (cf. X 31. XIV 53): ἐπὶ τῇ
καδμείᾳ "O4. ὅθ. εὐεργέτησεν 24^ I': εὐηργέτησεν Q"O A.
61. μεσσήνην ΖΓ: μεσήνην O"O.4. 93. μικρότητα 45:
σμικρότητα O^) 4.

Praeterea duobus orationis IV locis fortuna codices 27^I'O
contra 6",7 comparavit:

IV 54. μικρὸν 4Γ[Θ: μικρῶν G",/1. θά. συντομώτερον
“ΓΘ: συντομωτέρως O^ 4.

Aliter iudicandum est de or. IV 62: τοσαύτην εὐδαιμονίαν
κατεκτήσαντο Γ, τοσαύτην εὐδαιμονίαν ἐκτήσαντο 17, εἰς
τοσαύτην εὐδαιμονίαν κατέχτησαν τὸ 44 pr. (κατεκτήσαντο
eorr. 5) — εἷς τοσαύτην εὐδαιμονέαν κατέστησαν 0"; ubi co-
dex I'archetypi memoriam servavisse videtur, cum vulgatam
lectionem codex O praebeat, cuius lectio in cod. €" recepta
esí; archetypi verba in .4 interpolata sunt. Corruptelam
autem vulgatae ex dittographia terminationis verbi ὁρμηϑέντ-ες.
profectam esse sumamus.

Quoeum conferri potest locus or. IV 77: τὰς αὐτῶν I,
αὐτῶν O"O, τῶν αὐτῶν 4^, τὰς xa9' ἑαυτῶν “1, ubi codex
I' genuinam lectionem τόλμας τὰς αὐτῶν, οἷ. ϑρασύτητας τὰς
ἀλλήλων tradidit.

Quibus omnes antidosis lectiones perscrutati id maxime
probavimus, codicum G^" et 277^ memoriam plane convenire.
Praeterea in iis lectionibus, quibus codices O^ et 71^ differunt,
nonnunquam .4 ex 425 aut ,4^ ex .1 interpolatum esse cog-
novimus, cum codex € talibus corruptelis fere careat. Sed
cum etiam codices I" et O^ separari nequeant, unum anti-
dosis memoriae codicibus 1'*9^",7* traditae fontem evicimus,
quo, quod supra iam explanavimus, unum codieum nostrorum
Isoerateorum archetypum eomprobavimus. Duabus igitur, quae
ad eum redeunt familiis, videlicet codicis I' atque codicum
C.1, opposita est antidosis memoria, quippe quae modo
Urbinatem sequatur, modo cum vulgata faciat atque aliis locis

94 Engelbertus Drerup

proprias leetiones, inter quas speeiosas quasdam invenimus,
servaverit. Antidosis autem memoria consimilis est recensioni
papyrorum et Dionysiani quod vocatur exemplaris, de quibus
hae de causa statim acturus sum. Sed cum orationum partes
in antidosi allatas ex hae recensione sumptas esse verisimile
non sit (cf. orationis ,ad Nieoclem" verba), antidosis memo-
riam, quantum quidem ad verba ex aliis orationibus petita
pertinet, eum codice quodam ex papyrorum recensione collatam
esse puto, antequam oratio , de permutatione" in eorpus oratio-
num lIsoeratearum, quod codicibus servatis subest, recepta sit.

Optimus, qui &d nos pervenit, papyrus Isocrateus nunc
in museo Britannico repositus orationem ,de pace*^ continet,
euius collationem F. G. Kenyon, vir doctissimus, in libro, qui
inscribitur ,Classieal texts from papyri in the British museum “
anno 1891 publici iuris fecit. Idem papyrum primo p. Chr.
n. saeculo addictum breviter deseribit, quem secutus enoto,
papyrum a duobus librariis exaratum esse. Postea tertius
librarius papyrum eum alio quodam eiusdem fere generis libro
eontulit, de quo postmodo dieturus sum. Doleo, quod papyrus
nondum accurate deseriptus est, eum prior pars usque ad
$ 61 multis gravissimisque lacunis laboret, qua de causa ea,
quae papyrus exhibuerit, inventu difficillima sunt. Praeterea
ne eae quidem lectiones, quas Kenyon vel eum Urbinatis vel
eum vulgata memoria congruentes composuit, omnes constant,
quia codices, qui ad hane quaestionem valent, ex parte tan-
tum exeussi erant. Quamobrem totam materiem retractabo,
praesertim cum Kenyon ipse multas novas lectiones ex posteri-
oribus papyri partibus inde a $ 62 humanissime meeum oom-
municaverit.

Ex tabulis, quas Kenyon confecit, lectiones papyri cum
eodiee I' concordes vulgatas numero longe superare animad-
vertes. Sed cum Kenyon 123 lectiones enumeraverit, iteratis
euris 164 converri possunt, quarum 127 cum Γ᾽ solo contra
-4 faciunt iis computatis locis, quibus antidosis memoria aut

De codicum Isocrateorum auctoritate. 96

ex parte tantum eum lI' congruit aut omnino ab Urbinate
diversa nonnunquam ad eiusdem leotiones propius accedit.
Papyrus cum Γ᾽ contra 4:

VIII 18. ταῦτα καλῶς I: καλῶς ταῦτα 2.4. 21. ἐρήμη
I: ἔρημος 2.4. 24. στρατοπέδων ξενικῶν D: στρατοπέδου
ξενικοῦ 4. 3936. λέγωμεν I: Aéyoue» O".4*", λέγω ΑΠ.
97. πότερα I: πότερον 4110" 4". 52. οὐδὲν τῶν ἰδίων ΓΠ:
τῶν ἰδίων οὐδὲν Δ. 59. ὃ δὲ D: τὸ δὲ .4IL 63. σωφρο-
σύνην Γ ΒΚ. BS. Bs.: σωφροσύνην καὶ τὴν δικαιοσύνην Α,
quae verba probavit Blassius. Sed primum quidem ea ne-
cessario non adduntur, cum verbis q. 8. xa τὴν ἄλλην ἀρδτὴν
eomprehendantur, quamquam propter homoeoteleuton in Γ
exeidere potuerunt. Neque in hune ordinem apte inserta sunt,
eum in $$ 28 sequ. de pietate et justitia (cf. ὃ 33 τοὺς τὴν
εὐσέβδιαν xai τὴν δικαιοσύνην ἀσκοῦντας), in $$ 41 sequ. de
temperantia sola agatur, quamobrem si post τήν v' εὐσέβειαν
legerentur, fortasse reciperemus; nunc iure abiciamus. cf. XII
138 et Bs.? ad hune locum. 64. αἰτέα τῶν καχῶν I: τῶν
κακῶν αἰτία .4. 606. τοιαύτην I: τοσαύτην 24. 606. πᾶσιν
φανερὸν ποιήσειν Γ: φανερὸν ποιήσειν ἅπασιν 21, 68, δ᾽ ἐπαυ-
σάμεϑα πολεμοῦντες I: δὲ πολεμοῦντες ἐπαυσάμεϑα 4.
69. τυγχάνομεν Γ: ἐτυγχάνομεν “1. 69. καϑεστηχυίας Γ: καϑ-
εστώσης «1. 710. πολλοὺς ... προῃρῆσϑαι I: πολλάχις... .
προαιρεῖσθαι 44. 11. ἐπεχείρουν οὕτω Γ: οὕτως ἐπεχεέρουν
“1. 11. ἑτέροις Pap. Γ pr., ἑτέρους corr. 2: πρὸς ἑτέρους
“Δ. 11. τοὺς ἄλλους ἕλληνας DI: τοὺς ἕλληνας τοὺς ἄλλους
44. 7172. àel (αιει Pap.) προσήκει DI: ἀεὶ om. 44. 72. βελτέ-
στους I': βελτίους 24. 714. διέκειτο Γ: διωκεῖτο 44. 74. γνω-
σεσϑε οσων Pap. — γνώσεσϑ᾽ ὅσων Γ: γνώσεσϑε πόσων 4.
76. ἐγχειρίσαε I: ἐγχειρέζειν “4. 718. εἰς τοσοῦτον (τοσουτο
Pap.) μῖσος Γ: εἰς τοσούτω μίσους 44. 80. περὲ τῶν παρόν-
των ID: egli τῶν ἄλλων 24. 81. μόνον I': μόνων Δ. 82. πε-
ριγιγνόμενον và» D: περιγιγνόμενον ἔκ τῶν 44. 88. ημελλεν
Pap. Ξε ἤμελλες Γ᾽ pr. o ΘΙ88.: ἔμελε 24. 84, σερατειίαν
Pap. Γ᾽ pr, στρατιὰν corr. 2 6(Ϊ{.: στρατιὰς 24. 87. ἕν ἦν
τοῦτο lI: ἐνῆν τούτων 24. 87. ἡμετέραις Γ: ὑμετέραις 4.

96 Engelbertus Drerup

88. τελευτῶντες D: τελευτήσαντες 21. 88. φρατρίας I': ga-
τρίας 41. 88. ἀπολλυμένων Γ: ἀπολλομένων 24. 89. ἁτπτάν-
των τῶν ἀνϑρώπων D: τῶν om. 24, quod probandum est, cum
Isocrates ἅπαντες nunquam articulo cum verbo q. e. ἄνϑρωττοι
iungat; cf. Fuhr. in mus. Rhen. vol. XXXIII, p. 330. Sed
exemplis ἃ Fuhrio allatis addendus est locus orat. XX 1.
89. τὰς τυραγννέδας I: τὰς om. 24. 89. δυναστείαν .I*:
δυναστείας 24. 89. διδομέναις DI: διδομέναις δωρεαῖς Δ.
90. ἕξεν Γ: ἐξουσίαν 24. 90. οὔτ᾽ ἀνὴρ Γ: οὐδεὶς οὔτε ἀνὴρ
44. 90. ενεδιτοδειαις Pap. pr. δνσδιτοδειαὲς corr. - 2 — ἐν
σιτοδίαις Γ pr., ἐν σιτοδεέαις corr. 15; ἐν om. 24. 90. ταῖς
αὐτῶν D: ταῖς ἑαυτῶν .4. 90. ἐπεθύμησαν D: ἐπεχείρησαν
44. 90. τοὺς «τοιούτους T'pr., τοὺς τοιούτοις corr. 2 — Pap.:
τοὺς τοῖς τοιούτοις 41. 98. παϑοῦσαν I: πάσχουσαν .4.
93. φροντέζει Γ: φροντέζοι 44. 98. μόνον om. Pap. pr., s. v.
add. 2 — Γ: μόνου 24. 93. εἰ δὲ λακεδαιμόνιοι. . . δύναμιν
παρέλαβον Γ: οἱ δὲ AaxeÓouuovioL . . . δύναμιν παρέλαβον
44 pr. ei post δύναμιν s. v. add. 4. 98. τὴν γὰρ I': τὴν δὲ
«4. 98. ἣν ἐν I: ἐν om. 44. 96. ἐποίησαν Pap. P pr., ἔνε-
σεοέησαν corr. 2: ἐποιήσαντο 24. 96. ἕξουσιν Γ: ἔχουσιν 4.
97. τῶν εὐεργετῶν ἀπέσχοντο τῶν σφετέρων αὐτῶν Γ: τῶν
σφετέρων αὐτῶν ἀπέσχοντο..“1. 91. πεντακισχίλια Γ: πεντα-
κόσια 41. 971. τῷ ναυτιχῷ συγκινδυνευσάντων I: συγκινδυ-
γευσάντων τῷ ναυτικῷ 2.1. 98. ἔφϑασαν D: ἔφϑησαν .4.
98. τοὺς μὲν πρώτους D: τοὺς πρώτους μὲν “. 98. γνεωτε-
ρων Pap. pr., νεωρίων corr. 2 — Γ: veopeícv 21. 99. ἐξήρ-
κεσε(») Γ: ἤρκεσε .4. 99. τυράννους Γ: τυραννίδας ΔΛ.
99. στάσεων καὶ πολέμων I: πολέμων καὶ στάσεων Δ.
100. γεγενῆσθαι Γ: γενέσϑαι 24. 101. πολὺ ἂν τις Γ: πολὺ
ἂν τις πῶς οὐκ ἂν τις 24 (siel. 101. ἐκτῶντο Γ: ἐχτῶντό
τὸ 41. 102. τὴν κατὰ γῆν ἡγεμονίαν καὶ τὴν εὐταξίαν I:
τὴν κατὰ τὴν ἡγεμονίαν γῆν εὐταξίαν 1. 102. δυνάμεως I:
ἀρχῆς 44. 102. ἐγγενομένην Γ: γεγενημένην “1. 103. ἀπεστε-
ρήϑησαν D: ἐστερήϑησαν “1. 108. ὑπολαβόντες Γ: ὑπολαμ-
βάνοντες .1. 103. ἔδοι τις ἂν Γ: ἴδοι ἂν τις “Δ. 104. τοὺς...
διεφϑαρμένους I: voig ... διεφϑαρμένοις 21. 104. τοῖς

De codicum Isocrateorum auctoritate. 97

ἁμαρτήμασιν I: volg αὐτοῖς ἁμαρτήμασι 44. 105. τὴν ἀρχὴν
ταύτην Γ: τὴν ταύτην ἀρχὴν .1 pr., τὴν τοιαύτην ἀρχὴν eorr. 2.
105. ἢ πῶς ov I: πῶς δ᾽ οὐ 24. 105. τὴν πολλὰ καὶ δεινὰ
DI: τὴν οὕτω δεινὰ καὶ πολλὰ 44. 107. προῃρούμεϑα Pap.
ut vid. — Γ: προηρήμεϑα “΄. 107. δεσπόται τῶν ἑλλήνων Γ:
τῶν ἑλλήνων δεσπόται 24. 109. τοὺς πολλοὺς I: τοὺς om.
“1. 111. δεινῶν ἢ τῶν χαλεπῶν] δεινῶν ἢ χαλεπῶν I, quod
reducendum est, cf. VI 68: δεινῶν τε τῶν χαλεπῶν ΚΛ.
111. ἐμπετελεγμένοι κακοῖς εἶσιν Γ: κακοῖς εἶσιν ἐμπδπλε-
γμένοι ,1. 113. μισεῖν δ᾽ ὑφ᾽ ὧν T: μισεῖν δὲ τούτους ὑφ᾽
ev “4. 112. - e coic φίλοις Pap. pr., ὁ s. v. add. 2 — Γ: δὲ καὶ
τοῖς φίλοις 4. 112. τοῖς αὐτῶν I: τοῖς ἑξαυτῶν 4. 112. μηδὲν
I: xai μηδὲν 2. 118. ετερων Pap., sed fort. ex corr. — F:
ἔργων ΖΔ. 114. αὐτῶν ἀγνοεῖτε D: ἀγνοεῖτε αὐτῶν 4.
114, ἐλάχιστον Γ: ἔλαττον .4. 114. τὰς αὐτὰς πράξεις D:
τὰς αὐτὰς ταύτας πράξεις 44. 115. οὔτε τοῖς... οὔτε ταῖς
I: οὔτ᾽ ἐν τοῖς... οὔτ᾽ ἐν ταῖς Δ. 118. τὰ μὲν ϑηβαίων
I: τὰ μὲν τῶν ϑηβαίων 44. 116. πεισϑῆτε Γ: πεέϑησϑε 4.
117. χώραν ἀρίστην Γ: δύναμιν μεγίστην 4. 117. ὑπαρξάν-
των Γ: ὑπαρχόντων 2.4. 117. ουδὲ ἀργυρεια Pap. Γ pr.:
οὐδὲ ἀργύρια 4I corr. 117. οἴκους τῶν ἑἕλλήνων D: τῶν
ἑλλήνων οἴχους ^1. 118. αὐτοῖς Γ: αὐτοῖς ἀεὶ 4. 118. εἰρή-
νὴν Τ: τὴν εἰρήνην 24. 119. βελτίστους I: βελτέους .4.
120. πολὺ DI: καὶ πολὺ .4. 120. τελευτήσας D: τελευτῆσαι
“1. 132. ἐν τῷ ποιῆσαι Γ: τὸ ποιῆσαι 74. 129. φυγὰς καὶ
τὰς I: καὶ om. 4. 128. ὑπὸ τῶν τυράνζνγων I: ἐπὶ τῶν
τυράννων 2. 123. γενομένας Γ: γεγενημένας 4. 124. ὡς
δῷ δχατερων Pap. pr. -— DI: ἐξ ὧν ἀφ᾽ ἑκατέρων .,1 (ως eg
&xasego» Pap. corr.; in mg. habet ez αμφοτερα). 125. τὴν
μὲν πόλιν D: uiv om. 4. 125. χεῖρον Pap. add. 2 (om. pr.)
I: χείρω .4. 1206. χεῖρον I: χεέρω “4. 126. τὸν αὐτοῦ I:
τὸν éavrov 24. 127. ἡδέως ζῆν μηδὲ Γ: ζῆν ἡδέως μήτε.
128. καὶ τῶν ληιτουργιῶν (sic Pap., ἀδιτουργειῶν Γ᾽ pr., corr.
rAd.) xai τὰ καχὰ τὰ περὶ τὰς συμμορέας καὶ τὰς ἀντιδόσεις
I: καὶ λειτουργιῶν καὶ τὰ περὶ τὰς συμφορὰς (pr., εἰσφορὰς
corr. 3) καὶ τὰς ἀντιδόσεις “4. 129. κατὰ τὴν ἡμέραν ἑκάστην
Leipziger Studien. XVII T

98 Engelbertus Drerup.

Pap. pr. Γ (xara τὴν guevegav oyogo» Pap. corr., sed postea
lectio genuina restituta est.): τὴν om. .4. 131. δυναστευουσιν
I: αὐτοὶ δυναστεύουσιν .4. 181. βίον I: τὸν βίον 41.
181. ὅπως τοὺς I: ὅπως καὶ τοὺς 24. 132. τῶν καχῶν τῶν
παρόντων Γ: τῶν παρόντων κακῶν ,1. 194. λογω μεν Pap.
pr, αὐτογνομους 8. Y. add. 2 — Γ: λόγῳ μὲν αὐτοὺς αὑτονό-
μους “1. 134. ἐκδιδῶμεν I: ἐνδιδῶμεν 24. 135. διδόασιν
I'O*: ἐνδιδόασι 4 corr. 2, παραδιδόασιν 44^. 137. ἐφεδρεύ-
ovga» τὴν δύναμιν τὴν ἡμετέραν D: τὴν δύναμιν τὴν "H&-
τέραν ἐφεδρεύουσαν O71", ἐφεδρεύουσαν τὴν ἡμετέραν πόλεν
“Δ. 187. ποιήσωσι Pap. I pr.: ποιῶσι 240^ 4^T' corr. 4.
188. ἀπέχεσϑαι τῶν ἀδικημάτων Γ.4“: ἀπέχεσϑαι τούτων
τῶν ἀδικημάτων 21, ἀπέχεσϑαι τῶν ἀδικουμένων Θ΄, 138. Íxe-
veíag 1'O^: ἱκετηρίας 21, ἱκεσίας 4^. 142. γεγενημένας T:
γιγνομένας 0" 1*, γενησομένας 24. 145. τῶν ἐτῶν τῶν ἐμῶν
IO": τῶν ἐμῶν ἐτῶν ,3..15. 145. τοιαῦτα καὶ Γ: τὰ τοιαῦτα
καὶ O".,1^", τοιαῦτα 21. 145. προτρέψουσιν Γκ.25: προτρέ-
πουσιν 10^.

Praeterea 29 inveniuntur loci, quibus papyri eodicisque
I' memoria cum antidosis lectionibus contra codicem 77 congruit.

Papyrus cum 1'0O^/7^ contra 24:

VIII 29. μεγάλαι I'O^ 4?: πολλαὶ .1Π. 48. τιμὴν éxeivotc
I'O",1": ἐκείνοις τιμὴν .4Il. 50. τῆς Óvoyeveíag DI'O" 4"
Dion. BS. Bs.?: τῆς αὐτῶν δυσγενείας 41II; αὑτῶν receperunt
Bk. Bs.' Bl, quod necessarium non videtur. cf. Fuhr. mus.
Rhen. XXXIII p. 331. 52. ἐνθαδε I'O^4*: ἐνταῦϑα Il;
om. Dion, quod probavit Fuhr. mus. Rhen. XXXIII p. 336.
52. χρώμεϑα συμβούλοις ΓΘ“ 4^: συμβούλοις χρώμεϑα 411.
133. δεύτερον δ᾽ ἦν ΓΘ΄,Ζ5: δεύτερον ἣν “Δ. 1985. τριτον
ea» Pap. — τρίτον ἣν D'O",1": τρίτον δὲ ἣν 24. 18ὅ. καὶ
τὰς δυναστείας καὶ τὰς ἡγεμονίας ΓΘ΄ 17: xal τὰς ἡγεμο-
γίας καὶ σφᾶς αὐτοὺς 41 corr. 2. 136. τοὺς ἄλλους ἕλληνας
DIO"4": ἄλλους om. “7, quem secuti sunt editores praeter
Benselerum. Equidem Benselero adstipulor, qui codicis Γ΄
lectionem Isocrati restituendam esse censuit coll. XIV 60; cf.
praeterea V 8: xai τοῖς ἄλλοις 8ÀÀnow ἅπασι. 1437. v0 γ᾽

De codicum Isocrateorum auctoritate. 99

I4", τὸ ye Θ΄: τό 9'.4. 139. απορησαιμεν Pap. pr., azo-
encousv corr. 1 vel 2 — I'O" 1": ἀπορήσωμεν 24. 139. xal
προϑύμως I'O^,1";: om. :4 propter homoeot. 139. γὰρ πόλις
D'O*1*: γὰρ ἢ πόλις 21. 140. εἰς τὴν πόλεν εἰσρυήσεσϑαι
I'O0^,4*: εἰσρυήσεσϑαι καὶ εἰς τὴν πόλιν .4. 141. ἐπὶ
ἀρετῇ 1'O",1^7;: ἐν ἀρετῇ 24. 141. δόξαν τὴν τῶν ΓΘ’ 4":
τὴν om. 44.. 142. τούτων 1^4": πάντων 24. 142. τῇ πό-
λεε I'O" 1": om. 44. 142. ἐξ αὐτῶν ΓΘ’ “2: ἀπὶ αὐτῶν 4.
142. τὰς ἐν λακεδαέμονε (λακεδαιμονίᾳ 74") βασιλείας ΓΘ“ 47:
τὴν λαχδεδαιμονέων βασιλείαν 71. 148. τοσούτῳ δὲ DO" "^:
τοσοῦτο δὲ .1. 148. καὶ τὰς ἀσπέδας ΓΘ΄.“4“: τὰς om. “..
148. συμπολιτευομένων ΓΘ“ /41*: πολιτευομένων 44. 144. τοῖς
πράγμασιν ἡμῶν (nu-» Pap. pr., ὦ 8. v. add.) 174^, ἡμῶν om.
Θ΄: τοῖς τοιούτοις πράγμασιν ἡμᾶς 44. 144. τῆς τιμῆς ταύ-
της 1'O^.1^: τῆς τοιαύτης τιμῆς 4. 144. ἔσεσϑαι I'O" 4“:
γενέσϑαι 44. 145. καλῶν ΓΘ" 45: παντοδαπῶν 74. 145. μῆκος
— πλῆϑος D'O"1": πλῆϑος — μῆκος “4. 145. πολὺ βελτίω
I'O* 4": πολλὼῶ βελτίω 4.

Octo denique papyri lectiones supersunt, quae ab Urbi-
nate haud ita multum distant, cum a vulgata plane abhorreant:

VIII 19. ἀπαντας τους (τροπους) Pap. — πάντας τρόπους
I: πάντα τρέπον .1, quod probandum est, cf. Keil. anal.
Isoer. pag. 130/131. 24. κατασχεῖν ovx av .... ϑειημὲν
Pap. — - κατασχεῖν δυνηϑεῖμεν Γ: δυνηϑεέημεν κατασχεῖν 4.

87. ταφας not των ἐγκυκλίων Pap. — τῶν ἐγκυκλίων ταφὰς
ποιδῖν Γ: τῶν ἐγκυκλίων ταφὰς ποιεῖσθαι 44. 96. υπερε-
βαλοντους Pap. — ὑπερεβάλοντο τοὺς I: ὑπερεβάλλοντο τοὺς
44. 110. avrovg λογισμος Pap. — αὐτοῖς λογισμὸς I: λογι-
σμὸς αὐτοῖς Δ. 114. τε παντων αἰσχιστον xau ραϑυμοτατον
Pap. — I, qui tamen om. τὸ: ἅπαν αἴσχιστον 21. 140. τοι-
avrog ἡμῖν ξυνοιας Pap. — τοιαύτης εὐνοίας ἡμῖν D'9"41^:
τῆς τοιαύτης εὐνοίας Δ. 144. ἔενεστι δὲ xot Pap. -- ἔνεστιν
δὲ I: ἔνεστι δ᾽ ἐν 40" 1", quod receperunt Bs., Bl., coll.
VI 38. XV 271. 309. Quibus accedendum est, cum Isocrates
aut utatur verbis εἶναι ἔν τινε: of. II 7. IV 45. 169. V 70.

102. VI 45. VIII 90. XIII 20. XV 39. 157. 239. 281. XVII
1*

100 Engelbertus Drerup

46. XXI 20. ep. VI 5. 13. IX 14, aut ἐνεῖναι ἔν τινι, cf.
Ii 33. III 5. IV 115. 141. VI 38. 86. VIII 26. IX 42. 75.
XII 251. XIII 9. 10. XIV 2. XV 202. 214. 237. 238. 271.
309. Quamobrem uno hoc loco XII 69, quo in codieibus ex-
stat λογισμὸς ἐνῆν αὐτοῖς lectio Isocratea: λογισμὸς ἐνῆν ἐν
αὐτοῖς restituenda est; neque Fuhrius!) iure or. XV 271
ἔνεστιν ἐν τῇ φύσει eorrexit in £veose τῇ φύσει.

Sed Kenyon iam 54 papyri leetiones cum vulgatis codi-
cibus eontra Urbinatem coneordes coegit, quae novis nunc
repertis loeis 76 colliguntur, ut leetionum congruentium numeri
perinde nunc atque antea comparari possint. Ex his autem
leetionibus viri docti iam pridem aliquas iure amplexi sunt,
quibus nonnullas alias addo, ut papyro consensus cum vul-
gata ex parte tantum vitio vertendus sit.

Atque 59 lectionibus papyrus eum vulgata sola contra Ur-
binatem concinit, quem nonnunquam adiuvat antidosis memoria.

Papyrus cum 24 (I1) contra I*:

VIII 14. ὥσπερ τοὺς ..1Π: ὥσπερ πρὸς τοὺς I. 14. flov-
ληϑείημεν 24: βουληϑεῖμεν I. 20. εἰς εὐπορίαν 4 Cob.:
πρὸς εὐπορίαν T, quod contra Cobetum retinendum est, cum
Isocratis hic usus loquendi sollemnis sit; cf. III 32. IV 103.
VIII 64. et XV 267. Praeterea apud Isocratem haec invenitur
coniunctio: ἐπεδεδέναι ἐπέ τι in or. VIL 5. VIIE 13.3) 24....
Jewmuev Pap. — δυνηϑείημεν 4: δυνηϑεῖμεν I. 38. οὐχ
ἁπάντων .4II: οὐ πάντων D O7".f". 48. τῶν ἑλλήνων AH
Dion.: τῶν ἄλλων ΓΘ΄“.25, ubi quid Isocrateum sit, disceptari
nequit; nam et τῶν ἄλλων σωτηρίας (vel ἐλευϑερίας) alibi
apud Isocratem reperitur, cf. IV 52. 99. XII 82. et aliis locis
τῶν ἑλλήνων σωτηρίας traditum est; ef. V 147. VIII 141. ep.
I 7. et or. IV 91. Quadecausa Dobraeus iniuria certe verba
or. VI 83 «à» ἑλλήνων ἐλευϑερίας Γ᾽ correxit in τῶν ἄλλων
ἐλευϑερίας. Vulgata enim lectio τῶν ἄλλων ἑλλήνων ἔλευϑε-
ρέας ad Urbinatem redit, euius verba in vulgatis codicibus

1)'Animadversiones in oratores Atticos. diss. Bonn. 1877. p. 54.
2) cf. Schneider. ad Euagoram $ 68.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 101

cum loeis supra allatis contaminata exhibentur. cf. papyrum
orationis de pace, in quo verba paragraphi 141 τῶν ἑλλήνων
ἐλευϑερίας a correctore mutata sunt sio: τῶν ἄλλων ἑλλήνων
ἐλευϑερίας. 406. ἁπάντων κοινοῖς 11i, quod recipiendum
esse puto eoll. X 40, quem loeum Fuhrius attulit in mus. Rhen.
XXXIII p. 333, et XVIII 34. ov τοὺς τῆς πόλεως μόνον vó-
μους ἀλλὰ xai τοὺς ἁπάντων κοινοὺς παραβήσεσϑε: ἁπάντων
ἀνθρώπων κοινοῖς D'O*",1", ἁπάντων κοινοῖς ἀνθρώπων D.
52. τῶν κοινῶν ἁπάντων Ζ“Π|:ι ἁπάντων τῶν χοινῶν D, τῶν
κοινῶν om. D; vide XV 145 οἱ Fuhr. mus. Rhen. XXXIII
p. 336, qui comparat locum or. XII 139 ad verbum fere cum
I' quadrantem. 53. ἂν ὁμολογήσαιμεν 411: ὅμολογήσαιμεν
ἂν I. 57. πῶς ov» εἴπερ 44: πῶς εἴπερ lI. 63. παιδευ-
ϑείημεν 24: παιδευϑεῖμεν I. 64. ϑάλασσαν 44: JaAovrav
I. 65. τούτων .4: τοῦτον 1. 68. συμφέρον .4 editores:
συμφέρει I. "71. αὐτοὺς ὑμᾶς βουλόμενος 21: ὑμᾶς om. I.
76. πάντας 24: ἅπαντας l1. 80. ἐν τοῖς χρόνοις γενομένων
44d: ἐν τοῖς .-πράγμασι γιγνομένων I. fed Blassius para-
grapho 56: τὰς à» τοῖς πράγμασιν ἐγγεγενημένας comparata
ἐν τοῖς πράγμασιν ἐγγενομένων proposuit, quod tamen ne-
cessarium non videtur, cum in or. IV 97 eadem haec verba
legantur: τοὺς i» τῷ πράγματι γενομένους. Neque Blassius
certo nititur fundamento, cum in ὃ 56 codicibus 24111" O^ 4^
traditum sit: τὰς ἐν τοῖς πραγμασι(») yeyevuuévag, quocum
convenit papyri lectio: vac ev τοις πραγμασι γενομενας, quod
propter lectionum concordantiam recipio. Nam ex usu Iso-
erateo nihil efficitur, eum Isoerates iungat et verba ἐγγέγνε-
σϑαί τινε: III 6. IV 44. VIII 102. (γεγενημένην 24) 132. Χ 55.
XII 198. XV 32. 130. 206. 214. 217., et γέγνεσϑαι ἔν τινι:
IV 97. V 90. 141. VII 38. VIII 56. 80. 104, IX 31. X 55.
XII 96. 102. XV 116. ep. IX 4, et ἐγγέγνεσϑαι £v τινε: III
54. IV 150. V 60. VII 78. X 2. XII 7 (γενομένην c) 183.
XII 14. XV 2900. XVI 45. Bingularis hic locus superest
V 124: παρὰ μὲν τοῖς βαρβάροις... ἄνδρες ἐγγεγόνασιν,
qui ne codicum quidem auctoritate ἐπ] οἰ αν, cum lectio ἐγγε-
γόνασιν correctori 2 eodicis Γ΄ debeatur; quamobrem vulgatam

-

102 Engelbertus Drerup

hane praefero lectionem: γεγόνασιν O.41I. 82. φόρων .1:
πόρων Γ. 82. ταῦτ 24: τοῦτ᾽ I. 82. ἐπιδεικνύντες 4:
ἐπειδεικνύοντες I. 88. τῶν μὲν συμβήσεσθαι .4 editores:
μὲν om. I. $85. τοῦτο ἀφροσύνης “4: τοῦτ᾽ ἀφροσύνης I.
85. ποιοῦσι σωφρονεστέρους 42: ποιοῦσιν ἐμφρονεστέρους Γ
edit.; sed cum ἔμφρων nusquam apud Isocratem legatur, vul-
gata leotio probanda est. 86. αὐτοῖς πληρώμασι(ν) 41: αὐτοῖς
τοῖς πληρώμασιν I. 87. ἕκαστον ἐνιαυτὸν 24: ἕκαστον τὸν
ἐνιαυτὸν I. 87. ἀλλ᾿ ἐφησϑησόμενοι ,1 Bs.!: ἀλλὰ συνη-
σϑησόμενοι Γ, quod contra Blassium, qui cum Cobeto Polluci
confisus συνηδόμενοι scripsit, restituendum esse censeo; cf.
V 8. 131 et Keil. anal. Isocr. p. 51 not. 2. 89. gaveíguev
44: φανεῖμεν Γ. 89. οἰκησάντων “1: οἰκισάντων Γ. 89. ua4-
λον τῶν ἄλλων 4 edit.: τῶν ἄλλων om. DI Bs, cf. $97.
90. οὔτ᾽ ἐν ἐνδείας 4 edit.: ἐν om. Γ propter homoeocatarcton.
92. ἀποσπῶντας ,1: ἀποσπῶντες I. 98. δεξαίμεϑ᾽' ἂν .4
edit.: δεξαέμεϑα Γ Bs.?. 94. ἐπιγενομενοίς Pap. (verisim.)
--- 4: ἐπιγιγνομένοις Γ recte! Isocrates enim semper dicit
oí ἐπιγιγνόμενοι (—5 posteri) — οὗ περογεγενημένοι (— maiores),
quae verba inter se contraria legis V 142. 153. VI 105. Prae-
terea vide οὗ ἐπιγιγνόμενοι: II 19. IV 75. 156. V 111. X 43.
XII 206. 260. XV 6. 174., οἱ προγεγδενημένοι: III 30. IV 110.
V 57. 110. VIII 37. IX 16. 70. 72. X 23. XI 28. XII 55.
XV 129. 95. avro» Pap. pr, corr. in αὐτῆς — αὐτῆς 44:
ἑτῆς D pr. ἑαυτῆς corr. 1". 995. οἶδεν 24 edit: εἶδεν Γ᾽ Bs.
95. σαλευϑῆναι 24: σαλεῦσαι I. 98. ἐξέπεμψαν 44: ἀνέσεμ-
wa» Γ, οἵ, XII 104. 99. ταῦτα 24: ταῦτ᾽ I. 100. φλιασίέους
44: φλειασίους Γ (ef. edit. Blass. vol. IE p. III. 100. ἥτταν
τὴν à» 44 edit.: τὴν om. I' Bs. 101. λέγων 24 edit.: λέγειν
I. 104. ag&auevoc Pap. ut vid. — 24: ἀρξαμένους Γ. 106. καὶ
zÀ&lovc .1 edit: πλείστους I. 108. ἠνάγκασεν .4 edit.:
ἠνάγκαζεν I. 1195. νομέζετε πονηρῶς ἔχειν 4 Bait. (paris.)
Bs. Bl: πονηρῶς ἔχειν νομίζετε DI Bk. Dd. BS. 115. ἢ
ἐκεῖνοι 21: ἢ xeivo, I. 119. ἰδίων 24 Bk.: ἰδιωτῶν Γ BS.
Bs. Bl, cf. Bait. ad Paneg. p. X. 121. οἷάπερ 4 edit.: οἰπερ
I pr, δ᾽ περ eorr. 1* Bs. 126. ἀνήνεγκεν 4 Bk. Dd. Bl.:

De codicum Isocrateorum auctoritate. 103

ἀνήγαγεν I' BS. Bs., cf. Bait. ad Paneg. p. X. 128. προστα-
γμάτων 21 edit: πραγμάτων I' Bs. 129. ὁρῶσε yàg ΑἹ:
δρῶντες I. 191. εἴδοιεν 24: ἴδοιεν Γ. 181. ἐξ ὅτου τρόπου
44 (ef. ep. VII 3 D): ἐξ οὐ τρόπου I. 132. ἐπανελϑεῖν 4
edit.: ἐπελϑεῖν DI. 188. ἐξ ὧν 24: ἐξ ὧν ἂν Γ. 133. βουλη-
Seínusv “1: βουληϑεῖμεν Γ. 188. νομίζοντες εἶναι ,1: εἶναι
νομίζοντες ΓΘ“ 4^, νομίζοντες I" pr. (Bl.) eorr. 4; cf. p. 68.
134. ὁμοίως ὥσπερ 71 edit.: ὁμοέωσπερ Γ. 144. αὐτοῖς αἰτίαν
^4: αἴτέαν αὐτοῖς I'O^ 4".

Aecedunt 11 lectiones, quibus papyrus cum vulgatis leeti-
onibus atque antidosis memoria contra Γ΄ consentit:

VIII 36. ἐπαινέσαι 44110" /1*: ἐπαινεῖσϑαι I, cf. p. 106.
36. πεῖσαι τοὺς ἀκούοντας .11107,77 BS. Bs. Bl: τοὺς
ἀκούοντας πεῖσαι Γ Bk. Dd., quod hiatum facit. 37. ὁμοίους
(ὁμοέως O") κελεύουσε .4110",4^, quod codicum oconsensu
commendatur contra: κελεύουσιν ὁμοίους I. 41. ποιεῖσϑαι
τοὺς λόγους 4Π0Θ5425: τοὺς λόγους ποιεῖσϑαι Γ, quocum
conferendi sunt loci VII 15. VIII 26. XII 137. XV 181., ex
quibus ad vulgatam lectionem optime quadrant XII 137 et
XV 181, quamvis verba ad hiatum evitandum hoe ordine po-
Sita esse contendi possit. Sed collocatio verborum in or.
VII 15 et VIII 26 adhibita et ἃ vulgata et ab Urbinatis lecti-
one distat, quare codicum .71]10" 7" Pap. lectionem ipsorum
eodicum auctoritate firmatam amplector. Isocrates autem hoe
ordine verborum: ποιδῖσϑαι vovg λόγους lis potissimum locis
usus est, quibus hiatus imminebat, scilicet his: V 72. 83. 119.
131. 134. VIII 71. XII 35. 39. 42. 119. 137. 191. 215. XIV
24. XV 139. 170. 181. 216. XX 5 ep. VIII 7, quamobrem
haee verba velim transponas articulo τοὺς cum Benselero
addito XVIII 9: ἐπὶ τοῖς ἐργαστηρέοις ἐποιεῖτο vovg λόγους
ὡς. Quae tamen collocatio aliis quoque locis occurrit: III 47.
IV 12. V 30. IX 5. XII 237. XIV 3 ep. IX 12. 14. 16, cum
rarius verba: τοὺς λόγους ποιεῖσϑαι coniuncta inveniantur:
V 98. VII 15. 58. VIII 26. 27 (ubi respondent verbis πολλῶν
πραγμάτων ἅψασθαι) XII 11. 22. 86. 221. 229. XV 8. 70.
247. XVI 35. XVIII 1. XIX 43. XXI 19 ep. I 7. VIII 7.

104 Engelbertus Drerup
49. ἀλλὰ γὰρ .41IO",4" edit. (ἀλλὰ γὰρ xoci D): ἀλλὰ I.

133. ma.. ὠμεϑα Pap. — ποιώμεϑα 40" 1" edit.: ποιού-
μεϑα I. 136. μελέταις xol ταῖς παρασχευαῖς 440^ /1" edit.:
μελέταις παρασχευαῖς I' pr., ταῖς s. v. add. 15, xai s. v. add. 4
(μελέταις xal παρασκευαῖς Bs.) 137. ἕξουσιν 410^ /1* Orell.:
ἄξουσιν I, quod probo propterea, quod in sequentibus legi-
mus: ἕξει, ἀπέχεσϑαι, ἕξομεν; nam ex Isocratis usu dicendi
discrimen repeti non potest, cum ἡσυχίαν ἄγειν inveniamus:
IV 118. 182. V 9. VI 2. VIL 80. X 49. XII 45. 222. XV 127.
XVI 14. XVII 10. XVIII 53 ep. VI 2 (cf. σχολὴν ἄγειν V 87.
VI 76. VII 26. XV 39. 304 ep. IX 14), contra ἡσυχέαν ἔχειν:
VI 69. VII 51. VIII 6. 58. IX 31 (ἦγον c). XV 33. 34. XVI
9 (γεν c). 42 (ἦγε g) ep. I 4. IV 12. 137. ἔδωσι(ν) 440" 47
Bk. Dd. BS. Bs.?: εεδωσιν Γ (εἰδῶσιν Bs.! Bl.) 142. ἐκεῖνο
ἔχω 10)" 4": ἐχεῖν᾽ ἔχω Γ. 142. εἴπερ βουλόμεϑα 40* 1^
edit.: εἴπερει βουλόμεϑα T.

Ut materiem conficiam, sex lectiones papyri addo, quae
proxime ad vulgatam memoriam accedunt:

VIII 56. πραγμασε γενομενας Pap. — πράγμασι yeyevn-
μένας .4III* OQ" 4^; πράγμασιν ἐγγεγενημένας I, cf. p. 101.
86. πλεξεοσε κακοῖς καὶ μδβεζοσι Pap. — πλεέοσιν καὶ μεέζοσιν
καχοῖς 41, quocum XII 195: πλείοσι κακοῖς καὶ μεῖζοσι συμ-
φοραῖς conferri potest: πλεέοσιν καὶ μείζοσιν I. 89. προς
παραδειγμα Pap. — παράδειγμα .1: πρὸς δεῖγμα I. Ben-
selerus ad hunc locum verbi δεῖγμα apud Isocratem adhibiti
duo tantum exempla attulit XV 54: ἐξενεγκεῖν ἑκάστου δεῖγμα
et ep. VIII 6: ὥσπερ δείγματι τοῖς τοιούτοις χρώμενοι, ubi
παρα post περ facillime intereidere potuit. Contra saepissime
vocabulum παράδειγμα legitur: zragaóe«yua καϑιεστάνγαι II 31.
Ill 37, zx. ποιεῖν IV 39, π. παρέχειν VI 83. XIII 18, zr.
φέρειν VII 6. XIII 12, zc. εἶναι VIII 49, π. καταλιπεεῖν IX 12.
XI 48, παραδείγματι χρῆσϑαει IV 143. V 113. VI 41. IX 77.
XII 16. XIII 13, παράδειγμα εὑρεῖν XVIII 55, παράδειγμα
ὑπάρχει II 49, atque varie comparatum: III 25. V 57. XIV
40. Quamobrem duobus quidem locis supra nominatis VIII 56

De codicum Isocrateorum auctoritate. 105

ep. VIII 6 hoc verbum apud Isocratem usitatissimum reddo,
leetione codieis 77 in or. VIII 89 probata, cum verborum con-
innetio: πρὸς παράδειγμά τι ἀναφέρειν ab Isoerateo usu
dicendi aliena esse videatur; XV 54 vero usu maxime
Demosthenico firmatur. 93. προγνοίαὰν ezavvw» τούτων
Pap. — πρόνοιαν ἁπάντων τῶν τοιούτων Δ Bk. Dd.: πρό-
γοιαν I' BS. Bs. Bl. Sed quod verbum πρόνοια non misi
relatum ad rem quandam apud Isocratem in usu est (cf. II 6.
IV 2. 136. V 32. 69. 121. VIL 31. VIII 83. IX 25. X 58.
XIV 1. 60. XVI 9 ep. IV 12. VI 9), papyri lectio praeferenda
est. 101. voig ez. τελευτῆς yiyvouevorc Pap. — τοῖς ἐπὶ τῇ
τελευτῇ γιγνομένοις ΑἹ Bk.: ἐπιγιγνομένοις I' (τοῖς àzztyi-
γνομένοις Dd. BS. Bs. Bl). 136. των μηδὲν Pap. — τῶι
μηδὲν 44 corr. 1 Θ΄ edit. (τὸ μηδὲν 24 pr. 42): vov μηδὲν I.

At nonnulli restant loci, quibus papyrus cum vulgata,
quae dicitur, contra codieum memoriam, plerumque non iniuria
convenit:

VIII 82. διελόντες Pap. c edit.: διελόντας I' 44 Bs. 95. 9as-
vov ἐκείνοις Pap. cg: ϑᾶττον ἐν ἐκείνοις I4. 98. συμβαλο-
μένων Pap. c edit.: συμβαλλομένων ΓΖ. 100. διῴκεσαν Pap.
c edit.: διῴκησαν I4. 102. ἐνέμενον Pap. c ΞΞ ἀνέμενον 41:
ἔμενον I, ubi papyri lectionem recipio; sed cum Isocrates
verbo ἐμμένειν translato sensu sine praepositione ἐν utatur,
ef. Fuhrium !), pro οὐδ᾽ à» τοῖς ἤϑεσιν restituendum propono
οὐδὲ τοῖς ἤϑεσιν coll. III 56. XII 197. 212. 250. Eadem de
eausa Fuhrius in or. VII 43. VIII 109 praepositionem ἐν per-
peram additam delevit. Verba μένειν ἔν v:», autem leguntur:
VII 48. VIII 33. XII 42. 238. XVIII 42. 50; restat locus or.
XV 202 οὐδ᾽’ ἐν ταῖς μνείαιες οὐδένα χρόνον ἐμμένειν, ubi
pro ἐμμένειν reetius seribas: μένειν.

Unus hie locus subiungendus est $ 119, quo papyrus co-
dieum lectionem ἡμῶν contra vulgatam ὑμῶν & Benselero pro-
batam confirmat.

Praeter eas antem lectiones, quibus papyrus ad Urbinatis

1) Animadversiones in oratores atticos. diss. Bonn. 1877. p. 51/53.

106 Engelbertus Drerup

vulgatamve memoriam accedit, ea imprimis magni momenti
sunt verba, quae papyrum cum antidosi concordem ostendunt,
quia propriam, quam antidosi addiximus auctoritatem com-
probant: 36. οὕτω ῥάδεον Pap. Θ΄ “25 — οὕτω xal ῥάδιον 4Π:
οὕτωι προσῆκον I, qua ex varietate iudicanda totus hic locus
pendet, quem in Urbinate quidem corruptum esse constat,
eum vulgata lectio πεῖσαε τοὺς ἀκούοντας, quam receperunt
BS. Bs. Bl, propter hiatum in Γ exstantem repudiari non
possit, nisi forte verba ἀσκεῖν αὐτὴν ut glossema delenda esse
censemus. Praeterea Urbinatis verba οὕτω προσῆκον sicot
τοὺς ἀκούοντας aptum sensum non habent, quamquam Ben-
gelerus in adnotatione huius loci ea defendere studuit, nullo
alio quam Hesychii quodam loco allato, qui nihil demonstrat.
Quamobrem Orellius primus (in addendis: p. 449/50) et post
eum Kayserus, ut medicinam pararent, verba πρόχειρον et
προσῆκον converterunt, quibus Blassius assensus est. Sed
omne hoc studium ex nimia codicis Urbinatis aestimatione
processit, quem tantopere interpolatum esse viri docti quam
maxime negabant. Quod cum recentibus studiis edoctum sit,
ad vulgatam lectionem regrediamur, quae papyri et antidosis
memoria prorsus confirmatur (excepta partieula καὶ, quae ab
interpolatore in codices 7217 inserta est). Quo verborum trans-
mutatio refellitur, quam ad archetypum omnis fere Isocrateae
memoriae redire necesse esset, quare locus, cum vulgata lectio
optime intellegatur, sic' restituendus est: ἐβουλόμην δ᾽ ἄν,
ὥσπερ πρόχειρόν ἔστιν ἐπαινέσαι τὴν ἀρετὴν, οὕτω ὅάδιον
εἶναι πεῖσαι τοὺς ἀκούοντας ἀσκεῖν αὑτὴν. ὅθ. ἐπειχειρήσαι-
μεν Pap. I*O^: ἐπιχειροίγνν I41L4^, quae genuina lectio
est, ex qua codicem 4^ interpolatum esse puto. Antidosis
autem, quae eum papyro consentit lectio ex or. VI 81 recepta
est, quod probatur pronomine μὲ (ἐπελέστοε δ᾽ ἂν us) in I*
omisso. 135. ποεῆσϑε Pap. Θ΄ (ποιῆσασϑε 21"): ἡγῆσϑε I,
ἡγεῖσϑε 24. Sed cum Isocrates semper certa haee verba:
ztegi πλείονος ποιεῖσϑαι adhibeat, ef. II 32. VI 15. 108. IX
53. XIV 13 (περὶ om. Γ pr., add. 4), 23, XV 81, quibuscum
conferas: περὶ πλείστου ποιεῖσϑαι II 22. III 36. XVII 1. 57.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 107

XIX 38. XX 1. 16 ep. VIII 6, περὶ πολλοῦ ποιεδῖσϑαι 1] 53.
IX 80. XV 226. 305. XVIII 30. XIX 46. 48 (πλεέστου — c),
XXI 8 ep. IV 1 πρὸ πολλοῦ ποιεῖσϑαι V 14. 138. XII 126.
XV 15 ep. II 12. VII 13 (πρὸ πολλῶν ποιεῖσϑαι XV 176:
corrig.?), περὶ παντὸς ποιεῖσϑαι 11 15. IV 174, περὶ ὀλέγου
ποιεῖσϑαι XVII 58, περὶ μηδενὸς τιοιδεῖσϑαι XVIII 63, περὶ
ἐλάττονος ποιδῖσϑαι XVIII 63, περὶ μειζόνων (corrig.?) ποι-
εἶσϑαι IX 60, hoc loco antidosis papyrique lectio restituenda
est. Praeterea verba or. XIX 10: περὲ πλείονος ἡγούμεϑα
eorrigenda sunt in: περὶ πλείονος ποιούμεϑα. 139. σώζειν
βουλομένους Pap. pr. Θ΄ “5, cf. XII 143: xal post σώζειν
add. Pap. eorr. 2 — ΓΖ, cf. p. 82. 148. μακαριστότατοι Pap.
C" 4" Prisc. XVIII 296: μακαριστότεροε I'4, quod retineo,
eum reges Lacedaemoniorum tyrannis, qui vi rerum potiti sunt,
opponantur. 143. λιπόντων --- ἀποβαλόντων Pap. Θ΄ 42: λει-
πόντων — ἀποβαλλόντων ΓΑ͂, cf. τολμώντες. |

Contra perpaucis locis papyrus cum codicibus contra anti-
dosis lectiones facit, quibus antidosin depravatam esse apparet:

VIII 143. τὰς τυραννέδας κατεχόντων Pap. corr. — codd.:
τὰς τυραννέδας κατασχόντων 425, τυραννευόντων Θ΄, 145. ταύ-
τὴν Pap. codd.: ταύτην εἰπεῖν Θ΄ “5, οὗ, p. 81.

Quibuscum conferri licet lectionem, quae in papyro eodem
modo legitur atque in codicibus, excepto codice I": χαλους
καὶ ἀγαϑους Pap. — καλοὺς κἀγαϑοὺς codd.: καλούς τε κἀγα-
ϑοὺς I*, ef. p. 68.

Ad idem spectant duo loci, quibus papyrus haud dubie
easu cum 247^ solo congruit: 26. μὴ μόνον Pap. 41": οὐ μόνον
eett. 36. ἐβουλόμην Pap. 21^: ἠβουλόμην cett, cf. p. 90. -

Adnoto denique, papyrum in ὃ 141 eum ceteris codicibus
eorruptum illud σωτηρίας habere, praeter unum codicem 6^,
qui veram Isocratis manum reduxit; cf. p. 88.

Nonnullas autem nondum attigi papyri lectiones, quae
virorum doctorum coniecturas confirmant, scilicet has: 84. εἰσ-
βεβληκότων Bait. edit.: ἐμβεβληκότων codd. 84. ἐξαμαρτόν-
vac? edit.: ἐξαμαρτάνοντας codd. (cf. Corayum: κακῶς à» τῷ
ἐμῷ ἀντιγράφῳ, χαϑὰ καὶ iv τοῖς πλεέστοις τῶν πρὸ ἐμοῦ,

108 Engelbertus Drerup

ἐξαμαρτάνοντας, κατ᾽ ἐνεστῶτα). 125. ευδαιμονοστατους Pap.
--- εὐδαιμονεστάτους Sauppius: εὐδαίμονας 71, εὐδαιμονεστέ-
ρους lI, quod Benselerus meo quidem iudicio iniuria revocavit.

Rursus aliis locis papyrus codicum memoriam sequitur,
eum ab editoribus coniecturae in textum receptae sint: 102. vzró
τῆς ἀρχῆς Pap. eodd.: ὑπὲ ταύτης τῆς ἀρχῆς edit. (cf. Cor.
λείπει κακῶς τὸ Ταύτης, ἐν τῷ ἐμῷ ἀντιγράρῳ, καϑὰ καὶ ἐν
ἑτέροις τισὶ τῶν πρὸ ἐμοῦ). ταύτης fortasse delendum.
119. τοιοῦτο eodd.: τοιοῦτον Bs. Bl. 145. ἢ ἐγὼ codd.: ἠγὼ
Bs. Bl.

Cum Dionysii exemplari papyrus comparari non potest,
quia in iis potissimum partibus, quas Dionysius citavit, ad-
modum laceratus est; quamobrem unam tantum affero leetio-
nem graviorem, quae eum Dionysio eontra codices convenit:
46. λυμαινομεϑα Pap. pr., των ἐδέία 8. v. add. corr. Ξε ἰδέᾳ
λυμαινόμεϑα D: λυμαινόμεϑα ΓΑ͂Π, δι᾿ οὖς λυμαινόμεϑα
O",1*, quo nisus Sauppius ἰδίους λυμαινόμεϑα coniectavit,
quod Benselerus? (not. ad hunc loc.) recte mihi refutasse vide-
tur. Contra Benselero Dionysianum illud ἰδέᾳ defendenti non
assentior, quod inane additum esse censeo. ltaque Corayo
Cobetoque eum Fuhrio adstipulor, qui δεαλυμαινόμεϑα resti-
tuerunt. ef. IV 110.

Solus autem Dionysius lectionem ὃ 41: ἐγκωμιάζειν
ἀξιοῦμεν tradidit, eum papyrus codicibus consentientibus ἐγ-
κωμιάζειν ἔχομεν praebeat.

Iam ad eas papyri lectiones venimus, in quibus ea, quae
librarius exaraverat, postea correcta sunt, quibus codicum
Isocrateorum historiae lucem affundi videbimus. Atque pri-
mum aliud orationis 'de pace exemplar correctori — vel
correotoribus, quos Kenyon satis perspicue non seiunxit —
praesto fuisse ex multis illis correctionibus cognoscitur, quibus
Urbinatis lectiones pro vulgatis revoeatae sunt aut vulgatae
leetiones Urbinatis memoriam loco moverunt. Et eae quidem
lectiones, quae primum cum Urbinate stabant, his locis in
vulgatas correectae sunt, quo nonnumquam vera Isocratis manus
reducta est:

De codicum lsocrateorum auctoritate. 109

VIII 72. ἀλλήλοις — 1; corr. in ἀλλήλαις — Δ. 18. τὰς
πονηρίας — Γ; corr. in τας πονῆρας — τὰς τὲ πονηρὰς 4
(τάς τὲ πονηρίας Bl. quod non probo) 78. κατέστησαν — Γ
Bs.!; eorr. in χατέστησεν — .41 eett. edit. 93. πλὴν st τες
— ['; eorr. (2) in πλὴν εἰ ur τὲς — 24. 95. διέφϑειραν — T;
eorr. (2) in διέφϑειρεν — 4 edit. 100. τὴν ἀργείαν — Γ΄:
eorr. in τὴν ἀργεέων — .1 edit. 100. εἰσέβαλον — I; corr. in
ἐνέβαλον — ,4. 100. δ᾽ ἐπαύσαντο — I'; corr. in ó(à) ἐπεαύ-
ovt0 — /f. 112. μηδεν δὲ qgvvov Pap. — μῃδὲν δ᾽ ἧττον I:
μηδὲν ἡττον Pap. corr. — xal μηδὲν ἧττον Δ. 132. ἅτ Γ
BS. Bs. coll. XV 19; corr. in ὃ --ῷ 24 Bk. Dd. Bl. 198. τού-
τους δὲ διὰ τις Γ; corr. in τούτους διὰ — 4L.

Contra Urbinatis leetiones in papyro pro vulgatis, quam-
vis non omnibus locis suo iure substitutae sunt:

VIII 73. οὕτω τε 24; corr. in οὗτος e Γ. 79. συνάγοντες
— 1 (quod commendatur partieipio πληροῦντες); corr. in
συναγαγόντες — I. 92. ev--togxiot Pap. pr., πολε s. v. add.
1 — ἐν τῇ πολιορκέᾳ Γ: τῇ, om. 41 — Pap. pr.? 96. ἐνέπλησαν
— 4/1; eorr. in ἐνέπλησεν — Γ, cf. ἐποέησεν. 109. καρτερικοὺς
-— 14 ed. (cf. Bs.? ad hune locum); corr. (2) in καρτεροὺς — Γ.
114. ὁμοίως 7 71; corr. in τῶν ὁμοίων -— Γ. 115. μεγίστων
ἀγαθῶν αἰτίαν — /4; eorr. in μέγιστον τῶν ἀγαϑῶν — I,
quoeum eonferas III 47. IV 148. V 51 (VIII 34). (IX 6). (XI
47. XH 244. (XV 18). XV 135. Vulgata autem lectio ex-
plieatur eorundem vel similium verborum apud Isoeratem fre-
quentia: III 5. 30. 36. IV 22. 33. 73. 75. 100 (bis). 189. V 2.
42, (61). 117. 145. VI 15. 44. 103. VII 18. 59. (70). VHI 39.
64. 74. 100. 106. 119. 139. 140. XII 24. 48. 60. 62. 75. 134.
156. 183. 198. 225. 238. XIV 31. XV 58. 79. 101. (110). 135.
171. (226). 231. 232. 257. (301). 308. 313. XVIII 11. 47. 50.
61. XX 7 ep. Il 17. VII 9. VIII 9. IX 1 (4), ex quibus
maxime hos eomparo locos: VIII 64. 74. 106. 118. βούλων-
ται z— 41; corr. in βούλονται — I. 128. πολλοῖς 9 4; eorr.
(2) in ἐν πολλοῖς (εν 8. v. addito) — I. 123. τοιούτους — 4;
eorr. (1 ut vid.) in τοὺς τοιούτους (vovg s. v. addito) — I.
124. αὐτοὶ — 71; corr. in ovso, — I'. 129. ὑμᾶς — Δ edit.;

*

110 Engelbertus Drerup

eorr. (2) in ἡμᾶς — Γ. 188. καταφεύξωνται — 24; corr. (pr.
vel 2?) in χαταφεύξονται — I. 142. ἀναλογιζομένους — 4
eorr. 2 (ἀναλογιζόμενος pr); corr. in ἀναλογισαμένους — I.
subseriptio prima: ἐσοχρατοὺυς περι τῆς διρηνης — 42, subscriptio
altera: ἐσοκρατους περὶ ξιρηνῆς — I.

Quibuseum componi possunt duo loei similes: 116. τη
7t0À-vavrc Pap. pr.-— τὰ πόλεε ταῦτα 24; corr. in τω πολ[ε]8
τουτω — TC: πόλ- τούτωι l' pr, τὰ πόλη ταῦτα corr. 2.
118. zÀeo» ἡ δισχιλίων — πλέον ἢ τρισχιλίων 1; corr. in
σλδογνων τρισχιλίων 9 πλέον τρισχιλίων I.

Subiungo unam lectionem papyri, quae primum cum codi-
eum memoria conveniens à eorrectore cum antidosis lectione
mutata est: 142. καὶ τὰς δυναστείας — codd.; corr. in καὶ
δυναστείας - CO" /f*.

Sed multi praeterea inveniuntur loci, quibus corrector
codicum leetiones restituit, quamquam semel prior lectio prae-
ferenda erat:

VIII 81. λυπήσαντα Pap. pr. Z/ corr. 3 et ex ci. Cobeti
Bl; eorr. in λυπήσοντα — codd. Ceteri loci sunt hi: 65. χαλε-
στωτατον COIT. in yaAezto» — codd. 76. euflaAAovzag corr. (2)
in δεσβαλλοντας — codd. 81. gavÀo» corr. in φλαυρον — codd.
82. εξευρίσκον corr. in evotaxo» ταὶ codd. 90. λέγω δὲ ταις
της πόλεως δικαιοσυναῖς corr. (2) in ἐπε δὲ τηι της πολδως
δεικαιοσυνηι — codd. 92. φρονξδεν corr. in φρουρεῖν — codd.
98. μητε παιδων om. Pap. pr. propter homoeot., s. v. add. (2)
— codd. 95. yea» corr. (2) in πολὲν — codd. 98. εδεεξαντο
(— 4 pr)... αὐὑτων eorr. in εδείξατο ... αὑτης — codd.
95. πεντακοσίοῖς corr. (2) in επταχοσίοις — codd. 958. &zot-
750a» corr. in ἐποίησεν — codd. 98. στρατδίαν corr. in στρα-
τιαν — eodd. 98. νεωτέρων corr. (2) in γνδωρίων — Γ (νεω-
osícv 4) 99. εξαμαρταγνειν corr. in εξαμαρτεῖν τ codd.
101. ταυτὴν om. Pap. pr. propter homoeot. s. v. add. (2)
— codd. 103. evro:c om. Pap. pr., s. v. add. (2) -— codd.
105. ἐπεροσαν corr. in Ἔπαίρασαν — Γ(ἐπάρασαν 74). 106. e
δὲ vo» pr., δὲ fort. inductum — codd. 107. exewos ὃ ovzro
xaxog προυστησαν TOY πραγματῶων (— codd.) om. Pap. pr.

De codicum lIsocrateorum auctoritate. 111

propter homoeot., exewvo, ὃ ουτω κακως προξστησαν add. in
infer. mg. 110. μαλλον om. Pap. pr. (cf. μέλει), s. v. add.
— codd. 113. τὸ et τους eAAovg om. Pap. pr. (cf. ἐρῶσε ví),
8. v. add. — eodd. 113. τοεουτων om. Pap. pr. s. v. add.
— codd. 114. «avr om. Pap. pr., s. v. add. — eodd. 116. φε-
λοσοφησατὲε καὶ σχεψασϑε corr. in φελοσοφήησετε καὶ Oxe-
ψεσϑε — codd. (οἵ. zoocébers). 118. uev et aec om. pr., s.
v. add. (2) — codd. 119. yevouevq» corr. in γεγνομενὴν — codd.
119. ασφαλεστατους eorr. in ἀασφαλεστατα — codd. 121. πο-
ÀseÓ .. eorr. in δημον — codd. 122. καίτοι ye in mg. corr. in
καὶ ταῦτ εἰδοτες — codd. 124. της ... πονηρίας corr. in
ταις ... πονηριαις — codd. 124. ὡσϑ ogcwvrscg usque ad
ταραχας Om. Pap. pr. propter homoeot, add. in super. mg.
— codd. 129. τα βελτιστα λεγοντας corr. in vw» vo. βελτιστα
λεγοντων — codd. 134. evrovouovg om. Pap. pr., s. v. add.
(2) — eodd. 135. uera ye την περε vovc ϑεους om. Pap. pr.,
add. in infer. mg. — codd. 135. εκαστω corr. in exovvec
— codd. 139. «a. δυνὰμενους om. Pap. pr, add. in infer.
mg. - codd. 140. τενας ὃ ovx ἐπαένεσεσϑαε om. Pap. in textu
(cum lacuna) add. in sup. mg. — codd. 142. ezoàvoac2a:
(quod hiatum facit) corr. in 0/aÀvoac Ja, — codd. 148. vac
τυρανγνιδας και vac πολεὶς eyovvov Pap. pr. (fort. ortum ex
KQTE€XONTUJN), χατεχοντων corr. in mg. — codd.

Sed in eomparando emendandoque textu correetor non
substitit, sed ne genuinis quidem codicum lectionibus pepercit,
quas nonnullis fortasse locis 8uo exemplari nisus attrectavit;
plerasque tamen mutátiones videtur ex sua indole periclitatus
esse, quo textum gravissime corrupit:

VIII 68. zou» ηϑέλησαν λακεδαιμονίοι ποιησασϑαε τας
συνϑηκας Pap. pr. — codd., in infer. mg. add.: zo ηναγχα-
σαμεν λακδδαιμονιους ποιησασϑ. TO. υπερίβολου corr. (2)
in vzreglevifoAov, syllaba ev ante versum in mg. addita.
76. εν τοῖς... κενδυνοις (οἷ. »uxàv .. . ἐν ταῖς μάχαις) corr.
in των ... κινδυνων. 9. περε ἡμὰς corr. in πϑρι ἡμων.
89. δυδαεμονεζεῖν corr. in evóauuovo νομιζειν. 89. στδργον-
τας δὲ Pap. pr., 8. v. add. xoc χαίροντας. 983. uetotov fov

112 Engelbertus Drerup

Pap. pr., 8. v. add. (2) exev. 98. ἐπεβουλευσαν corr. in eze-
βουλευον (cf. ἀνέπεμψαν, ἐφυγαδευσαν). 98. χιων Pap. pr.,
8. v. ante verbum add. (2) xe. (pro 02?) 102. ακολασιαν
eorr. in ἀπορίαν, ef. ὃ 77: ἐπὶ τοιαύτην ἀκολασίαν ἡ δύναμις
ἡμᾶς αὕτη προήγαγεν. 107. επιπολασαι (cf. V 64) Pap. pr.:
ezt& πολλὰας ἀαρχας προελϑειν in infer. mg. add. 110. ἀγνοουσι
Pap. pr., in mg. corr. in αστοχουσι. 112. ovg eorr. in οες.
113. ετε δὲ Pap. pr., in mg. corr. in oAo» δε. 113. δοξας
Pap. pr., in mg. eorr. in egyoc. 114. αποδεχεσϑαι (— ἀπτο-
δέχεσϑε, cf. ἀκούετε) eorr. in αποδεξασϑε. 115. πανετα δεοντα
(Ξ-ι α, πάντα τὰ δέοντα) Pap. pr., παν del. 120. xe& τας παρα
των ανϑρωσέων Pap. pr, postea deletum. 122. ὁμοία corr.
in ὁμοίως. 124. sz ἀμφοτέρων corr. in ep exerego» (of. ἐπεὶ
uà» ἐκείνων, ini δὲ τούτω»); in mg. ez ἀμφότερα, quod
hiatum efficit. 124. rovrovc δὲ corr. in τοὺς óe. 129. ημε-
ραν δχαστὴν corr. in suerega» ayogav, genuina lectione
postea in infer. mg. restituta. 130. vg αὐτοῖς corr. in vg
evszovc. 191. ἐκποροῦυσι (— ἐκπτορεοῦσιν) corr. in exzogicovo:.
132. azopo:c Pap. pr., in mg. corr. in ezogovutvotc. 133. ov-
ϑεις ουϑεέτερον τουτων Pap. pr., in mg. corr. in οὐδὲν evego».
136. y» ov» Pap. pr.,, uev s. v. add. (2). 139. προεχουσαις
Pap. pr., in mg. corr. in προηκουσαες. 140. ὑπαρξασὴς corr.
in vzagxovong (propter σῳζομένης). 141. φρονησαντας προ-
στηναι τῆς των δλληνων ελευϑερίας καὶ σωτηρίας Pap. pr.,
in inf. mg. add. σαντας περι τῆς των αλλων εδλλήγων ελευ-
ϑερέας καὶ σωτηρίας γενηϑηναι. 142. δοκιμαζεῖεν corr. in
συνδοκεμαΐζεῖν (propter συντείνει ὃ). 145. φελοσοφων Pap. pr.,
in mg. eorr. in πολιτευομένων.

Quibus correctionibus traetatis quid ad codieum arche-
typum refingendum luerati simus, cireumspiciamus. Ex anti-
dosis igitur papyrique varietatibus intelleximus plerasque
lectiones diversas, quas in vulgatis, qui dieuntur codicibus
legimus, antiquissimis iam temporibus ortas ea aetate, qua
archetypus seriptus est, pervulgatas fuisse. Sed librorum
Isoerateorum familiae nondum exstiterant, cum antidosis me-
moria cum recensione papyrorum et Dionysiani exemplaris

De codicum Isocrateorum auctoritate. 113

(de quo postmodo eviter dicam) generatim congruat, quam-
vis singuli codices inter se differant. Codices autem servati
quamquam &b eodem archetypo profecti, tantam lectionum
diserepantiam ostendunt, quantam non putaveris; ad quam
explicandam hoc primum sumendum est, archetypum eodem
modo atque papyrum Britannicum cum aliis quibusdam libris
contaminatum librariorumque libidine interpolatum fuisse, qui
varietates in margine vel supra versum adscripserint. Postea
in libros, qui eodiees €.4 anteierunt, ex papyris aliae quae-
dam differentiae videntur illatae esse, codex 2.7 autem ad
extremum grammaticorum Byzantiorum temeritate corruptus
est. Codicum igitur varietates origine differentes etiam diverse
traetandae sunt.

Sed ad papyrum redeamus, cuius lectiones à codicibus
alienas nondum spectavimus. Atque ex additamentis vix unam
lectionem expiseatus sum, quae probatione digna est:

VIII 16. εὑρήσομεν codd.: δυρησομεν ουσας Pap. 19. za»-
τας τρόπους l, cf. p. 99 (πάντα τρόπον 44): ἁἀπαντας vovg
τρόπους Pap. (dittographia). 24. κατασχεῖν δυνηϑεῖμεν Γ
(δυνηϑείημεν κατασχεῖν 44): κατασχεῖν ovx αν... ϑειημενΊ, Ὁ]
Pap. 25. ἴσως τις codd.: ἐσως τες evega Pap. 40. κατα-
γέλαστόν ἐστιν codd.: καταγελαστον τε ἐστιν Pap. quod
hiatum faeit. 52. λόγων καὶ eodd.: λογων τὸ καὶ Pap.; cf.
Fuhr.: mus. Rhen. XXXIII p. 334/85. 53. τούτους πιστο-
τάτους COdd.: rovc ove ὡς πιστοτατους Pap. (dittographia).
82. τοῖς μὲν συμμάχοις codd.: τοῖς uev αλλοις συμμαχοις Pap.,
ef. τοῖς δ᾽ ἄλλοις ἕλλησι. 871. καὶ πέντε codd.: καε κατα
πᾶδντε Pap. (dittographia). 114. πάντων Γ (ἅπαν 21): τι πα»-
των Pap. 116. τὴν λακεδαιμονέων (scil. πόλεν) codd.: λακε-
δαιμονίων ἀαρχην Pap. 125. παραλαβὼν codd.: χαὶ παρα-
λαβων Pap. 132. ὁὀεδέλεγμαε μὲν codd.: δεδελεγμαι μὲν yop
Pap. 132. αὐτὰ codd.: ez αὐτὰ Pap., quod mihi placet, cum
Isocrates oum verbis ἐπανελθεῖν vel ἐπδλϑεῖν praepositiones
ἐπὶ aut eig iungere soleat, ef. ἐπανελθεῖν ἐπέ τι: IV 63.
VI 82. 110 (ἐπελϑὼν), XIV 36, ἐπανελθεῖν eig τε X 39. XII

88. 138. ἤν v! eodd.: c» ve πως Pap. 188. καταφεύξονται
Leipziger Studien. XVII. 8

114 Engelbertus Drerup

πολλὰς codd.: xoxagev&ovr ac xac πολλαῖς Pap. 144. ἔνεστιν
δὲ Γ (ἔνδατι δ᾽ ἐν 40" 45): δνεστε δὲ και Pap. 1495. xoi
λέγδιν καὶ γράφειν codd.: καὶ λδγδὶιν καὶ πραττειν καὶ γρα-
qs Pap., οὗ ΙΧ 80. XV 3. 276.

Neque iis locis, quibus verba quaedam exciderunt, ge-
nuinas lectiones saepius in papyro reperies, eum neglegentia
librarii admodum corruptus sit:

VIII 14. ἄλλους ὅλληνας codd.: ἄλλους om. Pap. propter
homoeocatareton. .31. τὸ πρότερον codd.: zorsogo» Pap.
quod fortasse probandum est ex Isooratis usu, qui adverbium
πρόκξερον eum artioulo rarissime iungat, οὗ, πρότερον: IV 6.
8. 10. 20. 21. 126. 139. 183. V 11. 18 (bis). 20. 35. 37. 38.
A7. 48. 50. 85. 93. 94. 97. 129. 149. 151. VI 7. 45. 65. 68.
82. 90. 97. VII 18. 25. VIII 6. 78. .96. 101. 102. 104. 121.
197. IX 18. 47. 50. 52. 53. 68. X 13. 49. XI 48. XII 4. 18.
23. 47. 64. 71. 80. 109. 116 (bis). 126. 127. 130. 133. 139.
155. 167. 170. 171. 176. 190. 193. 1906. 208. 230. 239. 260.
267. XIV 16. 29. 52. XV 9. 19. 32. 85. 43. 01. 62. 74. 83.
159. 171. 106. 204. 220. 253. 274. 286. 290. XVI 16. XVII
11. XVIII 18. 26. 33. XIX 11. XX 12. XXI 16 ep. II 1. 4.
7. III 3. 4. VI 2. 4. 5. 7 (bis). VIL 12. 13. VIII 1. IX 10. 14,
non.computatis iis locis, quibus πρότερον cum ὀλέγῳ, πολλῷ,
περὶν etc. conexum est. Obstant perpauci loci IV 91: τὸ πρό-
τερον ΓΘΘ΄,42: τὸ om. 4. VII 58. VIII 30 (zo om. Pap.)
XIV 52. XV 113 (τὸ om. EO). XVI 37, inter quos gravissi-
mus est XVI 37: τὸ uà» πρότερον — τὸ δ᾽ ὕστερον. 81. τὴν
μὲν ἀδικίαν codd.: μὲν om. Pap., ef. τὴν δὲ δικαιοσύνην.
48. τὴν τῶν πολεμέων codd.:. vw» om. Pap. 959. παλεξείας
εἶναι aut τοιούτους εἶναι codd.: evo, om. Pap., quod verbo
4. e. εἶναι in eadem ὃ ter repetito.commenüatur. 71. τῶν zotov-
των codd.: των om. Pap. 795. βελτίων ἣν καὶ: y» om. Pap.
79. πολλὰ καὶ δεινὰ codd.: καὶ om. Pap. 83. αὐτοί τὸ τὴν
eodd.: αὐτὴν την Pap. 87. καὶ τῶν ἀστυγειτόνων codd.:
χαὶ om. Pap. 92. &»:i μὲν γὰρ codd.: μὲν om. Pap., cf.
ἀντὶ δὲ τοῦ. 115. πάντα τὰ δέοντα codd.: παντα Ósovra
Pap. pr, za» del corr. 131. ἅπαντας ὄντας codd.

De codicum Isocreteorum auctoritate. 115

ονξας om. Pap. 131. ἔχειν τι δοκοῦντας codd.: δοκουντας
ἔχδεν Pap. |

Quod firmatur aliis quibusdam lectionibus, quas librarii
errore facetas esse facile perspieitur:

VIII 20. ἐπιδωσωμὲν pro ἐπιδώσομεν, cf. οἰκήσομεν.
40. 0c (— Γ᾽ pr.) pro dei». 100. ἀφείλαντο pro ἀφείλοντο.
110. avrovg λογισμος pro αὑτοῖς λογισμὸς. 119. οἰσϑε pro
οἴεσθε. 1322. τους ... Ἔχοντες pro τοὺς... ἔχοντας. 123. Óo-
μοχρατιαν pro δημοχρατίαν. 125. ταις ολιγαρχιας pro ταῖς
ὀλιγαρχίαις. 125. δευδαιμονοστατους pro εὐδαιμονεστάτους.
128. προ σφας pro πρὸς σφᾶς. 128, mevovuevovg pro πε-
γομένους. 181. μὲν ταυταῖς pro ἐν ταύταις. 131. αλ pro
ἀλλ᾽. 138. yewovreg pro γνόντες.

Nec paueae varietates diversae scribendi rationi debentur:

VIII 14 et 107. ουτως (ὃ 14 — .2) pro οὕτω. 1. ονϑὲν
pro οὐδὲν (cf. ov9sig 52. 77. 95. 188. μηϑὲν 93. μηϑεις 114,
ovOeregov 133). 48. eyBawovew pro 3xgaívovow. 69. πο-
λιτιας pro σπολιτβέας. 72 et 100. ee. pro ἀξδὶ. 18. γινο-
μενας pro γιγνομένας (and 80 throughont Kenyon). 78. το-
govro pro τοσοῦτον Τ᾽ (τοσούτω 2.4). "79. τα &xeiw» pro
τἀχείνων, cf. 193: xa, ayaSovg pro κἀγαϑοὺς. 86, τεσσερα-
«ovra pro τδτταράκοντα. 121. Avuevouevoig pro Aeuoioué-
voig (atque similiter saepius). 123. eze« μὲν pro ἐπὶ μὲν,
128. ληιτουργίων optime pro λειτουργιῶν (cf. edit. Blass. vol.
IL. praef. p. IV: 'Isocratis autem libri omnes ubiqne quod
8eciamus λειτουργεῖν praebent. )

Complures supersunt lectiones variae, quae quamquam
Jaiore ex parte calami lapsu videntur a&íae esse, interdum
speeiem veritatis praebent:

VIII 13. ὑμῖν eodd.: ἡμῖν Pap., ef. νομέζεεε. 87. ἡμῖν
eodd.: vui» Pap, ef. $38 πείϑουσον ἡμᾶς. 41. ἄλλοθεν
iz 64-90» codd.: αλλοϑὲν seAJvw» Pap., cf. IV 188. 56. àj-
yeyevnuévag I, yeyevnpévoc ALII" O" 4": yevoussag Pap.,
ef. p. 101, 57. τάχ᾽ ov» ἄν «cc eodd. (cf. V 39. VII 71. XII
149 saepius): ταχα ὃ a» τις Pap. 63. εὐδαυμονήσϑοιν codd.:

8*

116 Engelbertus Drerup

ευδοκιμησειν Pap. ef. ὃ 32. 77. ἐπιστρατεύοντας codd.:
ἐπιστρατευσαντας Pap., cf. 76: εἰσβάλλοντας. 79. ὑπάρχοντες
eodd.: αρχοντὲς Pap., quo recepto concurrerent γὰρ ἄρχοντες.
84. δεκδλει. . νεστηκοτος T pr., δεκελειασσυνεστηκοτος corr. 2,
δεκελιᾶσιν ἑστηκότος ΔΑ, δεκελεικοῦ συνεστηχότος c: Óexe-
λιᾶσιε (Sic) συνεστηκοτος Pap. (dittographia?) 86. ἐν δάτῳ
δὲ D, ἐν δὲ τῷ πόντῳ 1: ενδετωδεϊκελικω πολεμω Pap.
quod papyrum impudenter interpolatum ostendit. cf. Bait. ad
Paneg. p. IX. 88. ἐπιϑυμοῦμεν codd.: emeOvuovus» Pap.
90. σχόντες codd.: eyovzec Pap., quo hiatus oritur. 91. αὐτοῖς
eodd.: εαυτοις Pap. 96. ὑπερεβάλοντο τοὺς codd.: vzrege-
βαλον vovg Pap. 101. γεγενῆσθαι codd.: γενεσϑαι Pap.,
quocum confero loeum or. V 61, qui ad verbum fere quadrat.
Ubi codex Γ᾽ exhibet γέγνεσϑαι, vulgata γενέσϑαι, quod
propter consensum verborum utroque loeo probo, cum Baiterus
in or. V 61 ex VIII 101 γεγενῆσθαι correxerit. 105. φεύγειν
codd.: φυγεῖν Pap., ef. μισεῖν. 106. óg ἡμῶν codd.: eg
μων Pap. quod, vitium sollemne est, cf. IV 16. 101. eto.
111. ἑτοίμους ὄντας codd.: ero«uovc exovvac, cf. ὅσους ἔχουσι.
112. οὐδὲ πώποτ᾽ codd.: ovóezzore Pap. 115. ἡγεῖσϑε χαλε-
᾿ σὰς codd.: vzoAmugeveve xoÀemac, quod recipiendum esse
puto, eum in eadem ὃ ἡγεῖσϑε πάντα và δέοντα πράτεειν
legatur, ὑπολαμβάνετε autem, unde originem duxerit, haud
ita facile explicetur. 115. ὅτε codd.: eve: Pap. 118. ἧμε-
τέρας codd.: vusregag Pap. 128. τοιαύτας codd.: τοσαυτας
Pap. 129. μάλιστα codd.: uaAAo» Pap., ef. γένος οὐδὲν κα-
κογνούστερον. 143. ὅσον codd.: οσω Pap., quod hiatum facit
eum oí.

Nonnullis denique locis verborum eollocatio in papyro
mutata est, quibus nonnunquam, quid Isocrateum sit, certo
demonstrari non potest: 21. óurAacíag uà» ἢ νῦν τὰς προσ-
όδους codd.: δωπλασιαὰς μὲν τας προσοδους ἡ νυν Pap.
24. πολλοὺς ἄν codd.: αν πολλους Pap. 24. ἐπιϑυμοῦντες
ἡμεῖς τυγχάνομεν I, ἡμεῖς ἐπιϑυμοῦντες tvyyavouey 44:
ἡμδξις τυγχανομεν επιζϑυμουντες Pap. 931. εἰς τοῦτο γάρ
τινες ἀνοίας codd.: δἐς voveo yag ανοιας τινες Pap. 386. ἐϑέ-

De codicum Isocrateorum auctoritate. 117

λοντας ἡμῖν eodd.: que» εϑελοντας Pap. 49. ἐκλιπεῖν ἐτόλ-
μησαν codd.: ετολμησαν δκλιπειν Pap., cf. κινδυνδύδειν ἀξι-
οὔμεν. 48. εἰ τριήρεις τιληροῖεν codd.: τρεηρεὲς eu πληροιδν
Pap. ὅ0. διαφϑεῖραι τῶν πολιτῶν codd.: των πολιτων δια-
φϑειραι Pap. | 57. κεχτημένοι τυγχάνομεν; ἐγὼ codd.: τυγχα-
γομδν κχκεχτήμενονι &yo, quod hiatum efficit. 70. δέξασϑαε
διδομένην τῇ πόλει Γ, διδομένην δέξασϑαι τῇ πόλει “1: Óe-
ξασϑαι τὴ πολεε διδομδενην Pap. 72. ὑμᾶς γνώμην ἔχειν codd.:
γνωμὴν syetv ὑμας Pap. 7ῦ. οὐδ᾽ ἐλστέδων κενῶν codd.: ovóe
κδρων ελπέδων Pap. 76. αὐτῷ τῶν πόλεων ἑκούσας codd.:
των πόλεων αὐτω εχουσας Pap., quo hiatus oritur. 79. γνώ-
μην ἔσχον codd.: εἐσχον γνωμην Pap. 80. ἔσως ἂν codd.: ἂν
ἐσως Pap. 82. ἄνϑρωποι μάλιστ᾽ ἂν codd.: αν ανϑρωποι va
μαλέστα Pap., cf. Blass.: Att. Bereds. II? p. 144. 83. ϑαυ-
μάζοντες xai ζηλοῦντες codd.: ζηλουντες καὶ ϑαυμαζοντες
Pap. sed invidia admirationem sequitur. 104. ἐξουσίαις γε-
yevguévovg codd.: yeyevguevovg δξουσιαις Pap. 112. οὐδὲν
xaxóv codd.: xoxov ovós» Pap. 118. κἀχεέίνων μὲν τὰς ἀκρο-
πόλεις ἄλλοι τενὲς eodd.: κακείγνων uev (om. pr., s. v. add. 2)
αλλοι τινες vag ἀκροπολδις Pap. 126. ἐλάττω τὸν αὑτοῦ codd.:
τον αὐτου δλαττω Pap., quo hiatus exsistit. 131. ἔχδεν τι
δοκοῦντας codd.: δοκουντας exew Pap. 137. οὐδεμία τολμήσει
οοἀά.: τολμησει ovóeuic Pap. quod hiatum facit. 140. τοι-
αὕτης εὐνοίας ἡμῖν codd.: τοεαυτης ἡμῖν ευνοιας Pap. 145. xa-
λῶν λόγων ἐνόντων codd.: καλων δνοντων λογων Pap.

Quoniam igitur papyrum Britannicum breviter pertraeta-
vimus, de quo uberius agere non prodest, priusquam accurate
transscriptus est, progrediamur ad alterum gravissimum anti-
quitatis testem, papyrum Massiliensem orationis II $ 1—30,
de quo post Sehoenium 1) sagaciter disseruerunt Blassius?) et

1) 'De Isocratis papyro Massiliensi! — Mélanges Graux. 1884.
p. 481—504.
2) Jahrbücher für klass. Philologie 129. p. 417/29.

118 Engelbertus Drerup

Keilius!), quibuscum conferas Albrechtium.?) Accedunt denique
reliquiae orationum II et V, quae in papyris archiducis Raineri
inveniuntur (tom. II/III et IV), de quibus videas Keilium.*) Sed
cum ea, quae ad textum Isocratis constituendum ex. iis effici
possunt, iam antea viri docti elicuerint, in tabulis novis oon-
ficiendis &cquiesco, quae necessariae sunt, ut et errores omis-
Sionesque virorum doctorum, quos supra laudavi ex novis, quas
eollegi copiis emendentur, et omnia, quae ad hane quaestionem
pertinent, una comprehendantur.

Papyri autem Massiliensis — JM leetiomes$ deeies
octies cum Γ᾽ eonveniunt eontr& .1Π (vel eontra 74Z, cum
codicem II non nisi in $$ 14—39 collatum habeam, codex Z
autem in hae quidem oratione ex eadem familia sit).

M cum FL contra A1II( 42):

II 2. διοικῆς I': διοικοέης .4Z. 2. .. λιστα μεν M m ua-
λιστα μὲν D: καὶ μαλιστα μὲν AZ. 3. καὶ τῶν ποιητῶν
τινες D: τινὲς καὶ τῶν ποιητῶν 332. ὅ. ἅπαντες DL: ἅπαντας
AZ. 8. μόνον I: μένους “42. 9. περὶ τῶν μερῶν ἢ pr.
(περε των λοίπων D litt. tmc. in mg. add. pr): περὶ τῶν
ἄλλων μερῶν 44Z. 10. βουλευομένους I': BovAsvaouévovg A4Z.
10. τὰς βασιλείας ἕξουσιν I: ἕξουσι τὰς βασιλείας MZ.
10. δαυτῶν Γ: αὑτῶν 4“, αὐτῶν Ζ. 11. διοισις M — δεοίσεις
I: διοίσης A4Z. 18. ἐλαττόνων Γ: ἐλασσόνων A4Z. 18. προ-
ϑυμοτε... IM -Ξὰὶ προϑυμότερον Γ᾽ aut προϑυμοτέρως O^":
προϑύμως ΑΠ. 19. οἴκει Γ΄: διοέκει AI]. 19. πλιονος M
— χελεέονος Γ: πλέονος ΔΠ. 26. πάντων Γ: ἁπάντων All.
27. πλησιάσαντες I: πλησιάζοντες .4II. 28. τους ἀπαντας
IW -α: τοὺς ὅπαν ΓΘ’: τοὺς πᾶν 44H. 28. οποιε..... 4 ΠΗ͂
- ὁποῖοί τιμὲς Γ: ὁποῖοι καέ τινὲς 4l.

Ad hoe novies ΠΗ cum III (vel ΓΖ) eontra 24 facit:
2. χρησιμωτάτην ΓΖ: χρησίμην ταύτην “44. 8. ἀλλὰ τό ys F

1) De Isocratis papyro Massiliensi' in Hermae vol. XIX. p. 596/643,
et: "Epikritische Isocratesstudien' in Hermae vol. XXIII. p. 346/52.

2) Jahresberichte des philologischen Vereins zu Berlin. XI. p. 73/80.

3) "Epikritische Isocratesstudien in Hermae vol XXIII. p. 383/85.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 119

(ἀλλὰ τότε Ζ): ἀλλὰ καὶ vÓye 2d. 9. περιλάβωμεν ΓΖ: πα»
ραλάβωμεν 4. 13. ἀλλ᾽ ὡς καὶ ΓΖ: ἄλλως ve καὶ “1. 20. σαυ-
τὸν I'IIO": σεαυτὸν .4. 24. βούλου I IIO": βούλει 44 pr.,
ϑέλε corr. 4. 27. τῆς σῆς φύσεως ΓΙ: σῆς om. 7f. 28. xai
τοὺς μετ᾽ εὐνοίας ϑεραπεύοντας DI'IIO^: om. “1 propter bo-
moeot. 39. αὐταῖς IJI: ἀκοαῖς 4.

Saepius autem: papyrum cum vulgata consentire antea iam
eonstabat. Atque saepissime, scil. 42 locis cum eodicibus. 31
(vel 244Z) congruit.

M cum .4II (L2Z) eontra F:

II 1. vui» τοῖς βασιλεῦσιν .,1Ζ: τοῖς βασιλεῦσιν ὑμῖν
I. 1. ἄλλο τι .4Z : τῶν ἄλλων τι I. 2. τίνων ἔργων AZ:
ἔργων om. Γ. 4. κατασταϑῶσιν 4“2Ζ: καναστῶσιν Γ. ὅ. τὰς...
δυναστείας /4Z: τοὺς τὰς... δυναστείας ἔχοντας Γ. ὅ. εὕρωσι
AZ: δρῶσιν I. 6. χαϑ᾽ ὅλου 44Z: xa9? ὅλων Γ. 7. ἐμμέ-
τρων ΜΖ: μετὰ μέτρου Γ (οἵ. IX 10 μετὰ μέτρων, XV 45
τῶν μετὰ μέτρου ποιημάτων). 8. ὠφελήσειεν “432: ὀνήσδιον
I. 9: ἐὰν MZ: ἂν I. 9. τὸ κεφάλαιον καὶ J4Z: ἐν κεφα-
λαέοις I. 9. πόλιν τε ΑΖ: πόλιν I. 10. ῥᾳθυμεῖν AZ:
ῥᾳθυμεῖν μηδ᾽ ἀμελεῖν I. 10. οἵασπερ ἂν 42: οἵας ἂν Γ.
11. ἀϑλητῶν AZ: ἀσκητῶν I. 11. τὴν ψυχὴν τὴν δαυτῶν
LZ: τὴν ψυχὴν τὴν ψυχὴν ἑαυτῶν D pr, τὴν ψυχὴν eras.
sed ita ut nunc posterius τὴν desit. (ras. 8 litt). 12. ἔχειν
δύναμεν .4Z: δύναμιν ἔχειν Γ. 13. ψυχὴν AZ: φύσιν I.
18. εὐδοκιμούντων 42: εὐδοκιμούντων xai Γ pr, καὶ im
duxit 2. 18. γένου ,,22Ζ: γίγνου I. 18. ἀνταγωνιστὴν AZ:
ἀγωνισσὴν I. 17. κειμένοις νόμοις A41IO" ; κειμένοις Γ pr.,
νόμοις 8. v. add. 4. 19. ἐνδείκνυσο II: ἐπιδείκνυσο I.
20. τὰ περὶ 210" (xoi περὶ II): τὰ μὲν πρὸς Γ. 20. ἡγοῦ
δὲ 4Ζ12η6Θ΄: ἡγοῦ D pr. δὲ s. v. add. 4. 20. ἐὰν 4Π: ἂν T,
n»v Θ΄, 20. ἀληϑεστάταις AIF: ἀληϑείαις αὐταῖς Γ. 21. δια-
σώζειν ALII: σώζειν Γ. 21. κόμιζε AIT: νόμιζε καὶ I. 21. δα-
σεανωμένους A411: δαπτανῶντας I. 21. ocio IM — οἰχεῖα ΖΠ:
oixsuxv I pr., οἰκεῖ àv corr. 2, οἰχεῖα ἂν corr. 9. 23. τοὺς
φόβους -4II: τοὺς πολλοὺς φόβους I. 24. ἄμεινόν σε 4110? :
ἄμεινον ἑαυτῶν σὲ Γ. 34. πρὸς σεαυτὸν .,1Π: πρὸς ξαυτὸν T.

120 Engelbertus Drerup

26. κινδύνων 24II: κινδύνων xai κακίας I. 26. ἄρχης 4l:
ἄρξῃς I. 20. ἐὰν .4II: ἂν I. 26. ἀπορῇς 4Π: ἀτυχῆς I.
29. σεαυτοῦ ΛΠ: σαυτοῦ ID'O^. 29. ἢ xai τῶν 4ΠΘ5: ἢ
τῶν I. 29. ἐὰν 4I]: ἂν I, ἣν O^. 29. ἔϑιζε σεαυτὸν 4Π:
ἔϑιζε σαυτὸν IO".

Quibuseum comparo unum hunc locum, quo [ΜΗ cum co-
diee 47 eontra I'stat, quorum lectiones in JJ contaminatae
sunt: 20. τῶν τιμῶν 1.4: τῶν φέλων I, τῶν τιμῶν φίλων
Il pr., τῶν ante φέλων add. rec.

Accedunt tres lectiones papyri, quae codicis :Z memoriam
sequuntur contra ΓΙ, quod fortuito factum esse potest, nisi
forte codicem 11 ex I' correctum esse sumimus, quod propter
verba ex ὃ 20 modo allata contendere licet: II 6. πρᾶξεν M.4:
τὴν πρᾶξιν ΓΖ. 10. τούτων M4: τηλικούτων ΓΖ. 17. γίνου
..Χ390“: γέγνου LII.

Atque tres addendi sunt loci, quibus papyrus proxime ad
codicis 77 lectiones appropinquat: 4. αὐτοῖς ovx?] ομιλουσιν
JM eorruptum ex αὐτοῖς ov πλησιάζουσιν .1Π: ov. πλησιαζου-
σιν αὐτοῖς I. 9. τα καϑ' ἡμεραν 0vunuuvrovzo IM — τὰ καϑ'
ἡμέραν ἑκάστην συμπίπτοντα “Δ (τὰ καϑ᾽ ἑκάστην ἡμέραν
συμπέπτοντα ς Ζ): τὰ συμπέπτοντα κατὰ τὴν ἡμέραν ἑκάστην
I. 21. των ἰδιων IM — τῶν οἴκων τῶν ἰδίων «1 (τῶν οἴκων
τῶν ἰδιωτῶν ΠῚ: τῶν οἴκων τῶν πολιτικῶν I.

Papyrum igitur Massiliensem 27 locis cum Γ᾽ contra vul-
gatam consonare vidimus 49 lectionibus eum vulgata contra Γ
facientibus; nam paueas illas lectiones, quibus 7M a parte co-
dieis I1 (vel Z) stat, easui deberi verisimile est: II 13. βασι-
λεύοντα IMZ: βασιλεύσοντα I4. 14. σεαυτοῦ MII: σαυτοῦ
I-.40*. 27. διοικισης IM — Ouoixyong II: διοικήσεις 2407.
28. ποιῇς ἢ λέγῃς IMII Stob.: λέγῃς ἢ ποιῇς I440". 28. εχις
ΙΗ — ἔχεις Il: ἔχῃς 1-40. pr., eorr. rece. 28. συνδοκιμάζον-
vag IMII: συνδοκιμάσοντας I'O*, συνδοκιμάσαντας 24.

Nonnullos appono locos, qui concentum codicum 77 cum
M servant contra c vel contra II (Z): II 8. ἔδεε παιδεύεσϑαι
μᾶλλον τῶν ἄλλων Γ΄: μᾶλλον ἔδει τῶν ἄλλων παιδεύε--
σϑαι c, ἔδει τῶν ἄλλων παιδεύεσθαι μᾶλλον Z. 6. μὲν οὖν

De codicum Isocrateorum auctoritate. 121

MI: μὲν om. Z. 11. περὶ ὧν ΗΓΑ͂: ὑπὲρ ὧν g Z. 18. σε-
αὐτὸν ἩΓΑ͂: σαυτὸν g Ζ. 18. μειζόνων MY pr. 244: μεγί-
στων ZI litt. unc. in mg. corr. pr. 13. διοικήσοντα MIA:
διοικήσαντα Z. 1T. προσταγμάτων MI: πραγμάτων IIO".
17. χένεε καὶ IMI40^: xíveu καλῶς καὶ Il. 17. ὀρϑῶς
MI40*: καλῶς g Π. 18. ἀκινήτως MIJLIIO?: ἀμετακι-
γήτως c Z. 340. περι ων... (ueAÀotr) MI (μέλλει 4Π): περὶ
ὧν ἂν... μέλλῃ ς Z. 25. καλως IM --ι καλῶν I4 pr.: ue-
τρίων c IL4 in mg. corr. pr. 206. ὥσπερ ΓΑ͂: ὡς Il.
28. τοὺς τε λέγοντας IMI.4lII: ve om. c Z. 29. ὠσπερ vovg
14 — αἷσπερ τοὺς codd.: αἷσπερ ἂν vovg g.

Quibuscum iungo leetiones aliquot, quae in priorum nu-
merum referri non possunt: 2. ἡγησάμην δ᾽ à» ΜΓ pr. 4 pr.
Ζ: ἐγὼ δ᾽ ἡγησάμην ἂν Γ litt. unc. in mg. corr. pr., 24 corr. 2.
11. βασιλεῦσι IMI' pr. 44Z: βασιλεύουσιν D'litt. unc. in mg.
eorr. pr. 27. χρωμένοις IMgZ: χρωμένοις εἶναι ΓΑΠ.

Sed nondum quaesivi, qua ratione antidosis memoria cum
papyro 7M conexa sit. Quam neglegendam non esse ii loci
demonstrant, quibus ΠΗ eum antidosi sola (seil. OG") congruit:
II 20. τοῦτο ϑῦμα κάλλιστον εἶναι IMO*: ϑῦμα τοῦτο κἀλ-
λεστον εἶναι D, τοῦτ᾽ εἶναι ϑῦμα κάλλιστον ΑΠ. 34. πολε-
μικὸν μὲν εἶναι (xor) ... εἰρηνικὸν 3.6“: πολεμικὸς μὲν
to9u ... εἰρηνικὸς I, πολεμικὸς yívov ... εἰρηνικὸς ΑΠ.
27. ἔδιστα MO": ἄριστα ΓΑ͂Π. 29. διαβάλλοντας MO":
ψευδῶς διαβάλλοντας I-41]I, quamquam papyrus aliis locis,
qui quidem non ita graves suflt, codicum lectiones contra O^
sequitur: 14. μάλιστα δ᾽ ἂν IM codd.: μάλιστ᾽ ἄν O^, 17. ὅμο-
λογουμένους 1M codd.: ὡμολογημένους O". 17. ἅπαντα M
codd.: ἅπαν O*. 22. λόγους ἢ ΙΗ codd.: λόγους μᾶλλον ἢ
Θ΄, 29. ài ἐκείναις ταῖς διατριβαῖς ἔϑιζε σαυτὸν IM codd.:
ἔϑεζε σαυτὸν ἐπ᾽ ἐκείναις ταῖς διατριβαῖς Θ΄.

In ceteris quoque codicis ΘΟ lectionibus, quas cum ali-
orum codicum memoria convenientes supra commemoravi, pa-
pyrum JM saepius a parte codicis O^ invenies, cum paucis
neque gravioribus locis eum eo discordet; quamobrem papy-
rum 7H, qui et à codice I'et ἃ vulgata longe diversus sit,

122 Engelbertus Drerup

cum antidosis memoria atque papyri Britanniei recensione
componas, quamvis ab hae pluribus lectionibus vulgatis re-
eeptis differat.

Eundem fere locum atque papyro Massiliensi reliquiis pa-
pyri cuiusdam 1), quem or. ad Nicoclem $ 2. ἰδεώτας ἐστὶ
usque ad $ 4. οἱ δὲ συνόντες continentem littera graeca P
(— Raineri) significo, adiudicemus; nam praeter duos locos
in JT et P eodem modo perverse traditos: II 2. xoAAe εστιν
τα παεδευοντα IMP: ἔστι(ν) ztoAka τὰ παιδεύοντα codd. 3. ez-
τιϑεσϑαι IMP: ἐπιϑέσϑαι codd.

MP cum I'contra 77 consentientes invenimus hie: 3. καὶ
τῶν ποιητῶν τινες IMMPI: τινὲς xai τῶν ποιητῶν .4Z, quo-
eum confero: 4. ἔδεε παιδεύεσϑαε μᾶλλον τῶν ἄλλων ΜΡΓΑ͂:
μᾶλλον τῶν ἄλλων ἔδει παιδεύεσϑαι ς, ἔδει τῶν ἄλλων παι-
δεύεσθαι μᾶλλον Z.

Duobus praeterea locis ΠΗ͂Ρ cum .4 contra I' faciunt:
4. κατασταϑῶσιν IMP.d: καταστῶσεν I. 4. αὐτοῖς o) πλη-
σιάζουσιν P4 (et similiter 2M): οὐ πλησιάζουσιν αὐτοῖς Γ᾽.

Quae cum ita sint, hoc fragmentum e Stobaei florilegio
(4925) servatum: esse non credo, quamvis ambitus prorsus con-
veniat. Neque tempus, quo papyrus ex Wesselyi quidem
sententiz (— saeculo IV. p. Chr. n. ineunte) exaratus est, ad
aetatem Stobaei quadrat; quare hanc particulam ad florilegium
quoddam Stobaeo antiquius attinuisse sumi potest.

Venimus ad alius papyri reliquias?) ad Isocratis Phi-
lippum pertinentes, quas Keilius Buermannianis iam copiis
nisus tractare potuit. Attamen ut materiem integram proponam,
haec quoque fragmenta in censum voco, quae cum Γ΄ eontra
O.4Il ter consentiunt:

V 114. δύναι᾽ PT pr.: δύναιο O.A4IIT corr. 2. 115. κεή-

1) Mittheilungen aus d. Samml. d. Papyrus Erzherzog Rainer. 1888.
tom. IV. p. 136/39.

2) Mittheilungen aus d. Samml. d. Papyrus Erzherzog Rainer. 1887.
tom. II/III. p. 74/776.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 1233

σασϑαι PI pr.: κτήσασϑαί σὲ OLAIIT corr. 4.. 116. πραότητα
καὶ ψιλανϑρωπίαν PI pr: πραότητας xai φελανϑρωπέας.
ΘΑ ΗΓ eorr. 4.

Quibuscum conferendus est locus, quem cum Keilio sic
restituo: 116. ez. των [ανϑρωτπίων) xac vov [av99ozo]v xot
των αἰλλων Deor ἀπα͵ντων P ini τῶν ἀνθρώπων xal τῶν
ἄλλων ζῴων ἅπάντων ΓΘ: Ert τῶν ζῴων καὶ τῶν ἀνθρώπων
καὶ τῶν ἄλλων ἁπάντων ,Π|, quamquanr Keilio, αὶ ζῴων in
I'O interpolatum esse putat, assentiri non possum, cum codi-
eum ΓΘ consensus contra 4.11] δὰ archetypi lectionem cum
papyro eoncordem reducat; cf. p. 67.

Bis papyrus cum C411 contra Γ᾽ stat: 114. βουλεύμασιν
PO AII: βουλήμασιν I. 115. ἐπὶ τὰς εὐεργεσίας τῶν PO 4II:
ἐπέ τε τὰς εὐεργεσίας τὰς τῶν I,

cum semel codicis € memoriam contra ceteros codices
exeipiat: 117. ἡμῖν αἰτίους PO: αἰτίους ἡμῖν I4, αἰτίους II.

Unde profectus Keilius papyrum ex codicis O familia
esse iudicat; sed praeterquam quod tota papyri imago cum
ceterorum papyrorum fragmentis plane eongruit, uni huic lecti-
oni, quae ne satis quidem firma est, cum verborum collocatio.
facillime easu variata esse possit, alius obstat locus, quo pa-
pyrus eum IL41]I contra Θ consentit: 114. εἶχεν εἰς PIL4II
(P in mg. ec, ef. IV 61 1): εἶχε πρὸς O.

Iam omnibus, quae papyris servatae sunt, Isocratis reli-
quiis examinatis ad eam sententiam perducimur, ut papytorum
recensionem in universum inter se congruentem cum antidosis
memoria consonare censeamus, quia papyri hic eum I, illíe
eum. vulgata. faciunt aliisque locis lectiones antidosi proprias
Sequuntur.

Αἴ non solum papyrorum antidosisque memoria codicibus
oppositg est, sed etinm in iis partibus, quae apud alios serip-
tores ex Isocratis orationibus excerptae leguntur, textum a
codicibus diversum invenimus. Unum ex iis eligo Diony-

124 Engelbertus Drerup

sium Halicarnassensem a Fuhrio !) egregie iam tractatum,
quo nisus est Keilius in ,,analectis Isocrateis'" componendis,
quantum quidem ad Dionysium pertinent. Neque tamen ac-
eurate Keilius Fuhrium exscripsit, neque ea, quae contulit,
ita comparata sunt, ut ad id, quod spectamus, alicuius pretii
sint. Sed cum Fuhrius de textu Isocrateo ex Dionysii verbis
constituendo optime meruerit, novas tantum tabulas conscripsi,
quae Dionysianum exemplar cum Γ᾽ contra vulgatam memoriam
consentiens ostendunt hic.
Dion. cum Γ᾽ contra ς:

IV 77. τὰς ἀλλήλων I: τὰς om. €.40?.47. "17. τὰς
αὑτῶν D:P, τὰς αὐτῶν D:FMAAB — I: αὐτῶν 00^, τῶν
αὐτῶν «1^, τὰς xa9' ἑαυτῶν 24. 96. κινδυνεύωσιν D pr.:
κινδυνεύσωσι CO 4O"T' corr. 4, παρακινδυνεύσωσι 4“, 97. ovx
ἐμέλλησαν D — iué-Agsav D pr: ἐτόλμησαν O40" 447"DT
eorr. 4.

VI 31. ἀδικουμένοις I: ἠδικημένοις ΘΑ͂. 50. καινουρ-
γίας I': zavovoyíag ΘΖ.

VII 3. κάκιστα Γ: τὰ κάκιστα ΘΑ͂.

VIII 1. ἥρμοσεν I: ἥρμοζε ,3Π. 1. παρόντων Γ: παρ-
ὄντων πραγμάτων (Π. ὅ. καὶ γάρ τοι Γ: καὶ γὰρ αὐτοὶ
ATI. ὅ. ἐρρύηκεν Γ: συνερρύηκεν ΔΠ. ὅ. ην Γ: ἐστι 4Π.
5. ἤσϑησϑε D — ἡσϑήσεσϑε Γ: ἤδεσϑε 41Π. θ. ἣν πρότε-
ρον I: ἣν καὶ πρότερον .4II. 6. τοιοῦτον ὑποτεένουσιν Γ:
τοιοῦτο προτείνουσι ,1Π. 71. περὶ Γ: καὶ περὶ -41l. 8. ἀλλὰ
τῶν ID: ἀλλ᾽ ὡς τῶν ,,11Π. 8. ὅτι κατορϑώσομεν I': ὅτε καὶ
κατορϑώσομεν Π. 11. ἀμφοτέροις I: ἀμφοτέρους 41Π.
11. παράσχοιεν ID: παρέχοιεν ΑΠ. 198. οὐ τὴν αὐτὴν I;
ὑμεῖς δὲ ov τὴν αὐτὴν 3Π. 13. ὑπὲρ τῆς πόλεως Γ -— 4
pr: ὑπὲρ τῶν τῆς πόλεως 24 corr. 2 Π. 14. ὥσπερ πρὸς
τοὺς Γ: πρὸς om. 241]K. 15. περὶ τῶν ἄλλων ID: καὶ περὶ
τῶν ἄλλων 4,1Π. 15. ἔσται Γ: ἔστιν 4, ἐστι HI. 10. ἀλλὰ
I: ἀλλὰ καὶ .4Il. 41. τοὺς λόγους ποιεῖσϑαι Γ: ποιεῖσϑαι
τοὺς λόγους .41IO" 4^, 50. ἐπὶ τῷ I: ἐπὶ τὸ 4Π605 4“,

1) Der Text des Isocrates bei Dionys. v. Hal. Rhein. Mus. XXXIII
p. 325/63.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 125

XVII 1. προσῆκον αὐτὰ, τὰ D:MPAABE?, sed προσήκον-
vog αὐτὰ, τὰ 9: ΕΛ — προσῆκον τοσαῦτα Γ: προσηκόντως
τοσαῦτα .1. 1. ἐγκαλέσαι I: ἐγκαλεῖσθϑαι 44. 1. βίον Γ:
χρόνον 24. 2. πρὸς τοιούτους Γ: πρὸς τοὺς τοιούτους Δ.
4. τῆς ἄλλης I: τῆς ὅλης «Δ. ὅ. ἐπιβουλεύοι Γ: ἐπιβουλεύεε
44. ὅ. ἐὰν D: ἂν 44. 6. οἰκείως πρὸς αὐτὸν Γ: πρὸς αὐτὸν
οἰχείως «Δ. Ἴ. προσομολογεῖν πάντα ποιεῖν, ὅσα σάτυρος
προσέταττε καὶ om. I': habet “4. 7. καὶ τούτῳ καϑάπερ εἴγε
ἐπὶ τόκῳ φαένεσϑαι D: FP — καὶ τούτῳ καὶ ἑτέροις ἐπὶ τόκῳ
gaívea9au Γ: φαίνεσϑαι καὶ τούτῳ καὶ ἑτέροις ἐπὶ τόκῳ 4
(in ceteris codicibus Dionysianis haeo sola exstant: καϑάπερ
ἐπὶ τόκῳ φαίνεσϑαι). Ἴ. ἤμελλον Γ (ημελλε D:F pr., ημελ-
λον corr. 2): ἔμελλον 24. 9. εἰσπλευσοίμην Γ: εἰσπλευσαέμην
44. 9. ἀπορεῖν ἐν τῷ παρόντι καὶ D: ἐν τῷ παρόντι Α.
9. προσπέμπω Γ: προπέμπω «Δ. 10. ἀπεστερῆσϑαι τῶν χρη-
μάτων D: ἀποστερεῖσθαι τὰ χρήματα 24. 10. καὶ (om. D)
ἐμαυτὸν καὶ τὸν πατέρα καταστῆσαι Γ: καταστῆσαι καὶ ἐμαυ-
τὸν καὶ τὸν πατέρα 44. 11. μεταμέλει I: μέλει Α. 11. ὥστε
πίστεις (ὡς πίστεις ve D, cuius codex PF! pro τε exhibet δὲ)
τὰς (om. D ὁ. 20) μεγέστας αὐτῷ Γ: ὥστε πίστεις αὐτῷ τὰς
μεγίστας 1. 11. γυναῖκα... εἰληφὼς D — εἰληφὼς γυναῖκα

.I: εἰληφὼς... .4 (om. γυναῖκα). 11. υἱεῖ D — vei I:
vio 44. 11. φανερῶς ἤδη D: ἤδη om. 44. 12. ἔλεγεν αὐτοῦ
τὸ σαφέστερον γεγενῆσϑαι D:F (...[laeuna 18 — 7M vel
8 litt. — P| σαφέστερον γενήσεσϑαι D: MP4B) — ἔλεγχον ἂν
τοῦτον σαφέστατον γενέσϑαει D: ἔλεγχον σαφέστατον τοῦτον
ἂν γενέσϑαι Δ. 12. λάβοιμεν παρ᾽ avrov I: παρ᾽ αὐτοῦ
λάβοιμεν Δ. 12. ἀφῆκε ue T: ἀφῆκεν Α.

Quas ad lectiones nonnullae aliae accedunt, quibus Dio-
nysii et Urbinatis consensus parte codicum vulgatorum firmatur:

IV 77. οὐδὲ τὰς ϑρασύτητας DI'O: οὐδὲ γὰρ τὰς ϑρα-
σύτητας 4, οὐ γὰρ τὰς ϑρασύτητας O1". 96. συλώμενα
DIO": ovAovusva 44, σεσυλημένα “45.

VI 73. sig σικελίαν DI 4: ἐκ σικελίας Θ.

VII 2. εἰκὸς DI 4: εἰκότως Θ. 3. ὑμεῖς DI 44: ἡμεῖς O.

186 Engelbertus Drerup

8. οἶδ᾽ ὅτι DI 44: συνειδότε Θ. 3. dU αὐτὰ ταῦτα DI 44: διὰ
ταῦτα Θ. 4. οὐδὲν DI 4: οὐδὲ O. 5. ἄν τις IDE A: τις om. Θ.

et 2 συντάξεις DI: συνάξεις I. 8. βουλδυομένας ΓΘ:
συμβουλευομένας 24. 4. πολλὴ μετριότης ὮΓΘ: πολλὴ em.
«4. 42. ζημίας ἐξαμαρτάνειν ΓΘ: ζημίας ἔσεσθαι ἁμαρ-
τάνειν Λ.

VIII 4. τέχνην DIT: γνώμην 24. 8. κρατήσομεν τῶν
ἐχϑρῶν D τὰ ἐπεικρατήσομεν τῶν ἐχϑρῶν ΓΠ: τῶν ἐχϑρῶν
ἐπτεικρατήσομεν “1. 13. αἱρουμένους DI Tl: ἀναιρουμένους 4.
18. πονηροτάτους [ΓΠ: πονηροὺς .1. 52. οὐδὲν ἂν τῶν ἰδίων
D — οὐδὲν τῶν ἰδίων IIl: τῶν ἰδίων οὐδὲν Δ.

Pauci denique Dionysii Urbinatisque afferendi sunt loci,
quibuscum antidosis lectiones contra vulgatam vel eontra co-
dicem 27 solum congruunt:

IV 77. δεινότερον μὲν DI'OG9^ 1": μὲν om. 4. 77. xa-
xoc DIO0".1": τὸ κακῶς 24. 96. τὴν αὑτῶν DI'O0" 4":
τὴν ἑαυτῶν 44. 98. πάντων ἐστὶ DI'OO^ 4"; πάντων εἰσὶ A4.
98. οὐκ οἷδ᾽ ὅτε DI'OO* 4" ; οὐκ ὅτε ,1 pr., οὐχ ὅτε corr. 2.
98. τὴν πόλιν DI'O0" 1: τὴν ἡμετέραν πόλεν 4.

VIII 41. ἡμῖν ΓΘΑ, 74": ὑμῖν 44H. 41. ἀλλὰ πᾶν εοὐν-
αντέον DITIO" (-- ἀλλ ἅπαν τοὐναντέον ,.15): ἀλλὰ τρῖναν-
τίον Δ. Δ48. τιμὴν ἐκχεένοες ἔξθμεν D!D? e. 17 T 9^ 4*5
(ixeivoug ἕξομεν τεμὴν D? c. 19): ἐκείνοις τιμὴν ἕξομεν ATI.
44. τινες διδῶσι πλείω μισϑὸν D o τες διδῷ πελεέω (τελεέονα
“12. μισϑὸν I'O^ /4* ; τις πλείονα μεσϑὸν διδῷ .4Π. 44. μετ᾽
ἐκδένων DIO" : μετ᾽ ixsívov A411 47, A5. παρανομίας DIG" 41^:
ztÀeove&íag ΑΠ. Δ. τοιοῦτόν τε .DI'O?: τοιοῦτό τε -4ILAC,
45. διαττεποραγμένους 2ΓΘ“ 4* ; διαπραττομένους 4411. 50. τῆς
δυσγενείας ΓΓ pr. O" 4^: τῆς αὑτῶν δυσγενείας ΠΤ corr. 8.
52. διαλιπόντες .DI'O" 4*: διαλείσπτοντες .4II. 52. χρώμεϑα
συμβούλοις .DI'O* 4*: συμβοίΐλοις χράμεϑα 11.

Harum autem lectionum, quibus Dionysiani exemplaris
recensio cum Γ᾽ facit, numerum non assequuntur loci, qui exem-
plar illud cum vulgata coniunctum probant, quamvis et ipsi
numerum non spernendum expleant. Dionysius enim cum 67

De codicum Isocrateorum auctoritate. 127

(vel 4f 8010) et antidosi (0^".4") contra I' quater consentit
in or. IV:

IV 81. τὴν ἑὁλλάδα .DO.40^ 17: τὴν αὐτῶν τεόλιν I.
96. πρὸς ἑκατέραν τὴν δύναμιν xol μὴ ztoóg éxavega ID — zog
ἑκατέραν τὴν δύναμεν ἀλλὰ μὴ πρὸς Gugorépovc (ἀμφοτέρας
ἅμα ,4, ἀμφοτέρας ἅμα τὰς δυκάμεις 4 440" 1": πρὰς
ἑκατέραν I, πρὸς ἑκατέραν τὴν δύναμιν O. 96. γιγνομένην
D.40*" 4* : γενομένην ΓΘ. 99. ἀξιωϑείημεν --- ἀναγκασϑεί-
nue» DO 407 A*T eorr. 8: ἀξιωϑεῖμεν --- ἀναγκασϑεῖμεν I pr.

Praeterea in oratione VI apud Dionysium bis vulgata co-
dicum O.4 memoria exstat, cum in or. VII praeter quattuer
lectiones cum 9.4 convenientes duobus loci& consensus cum
eodice .7 eontra ΓΘ inveniatur:

VI 50. εἰρήνης .DO.4: τῆς εἰρήνης I. 10. ὀχυρώτατον
DG.4: ἐχνρώτατον I. |

VII 2. προσήκειν .DO.4: προσήχϑδι I. 2. περὶ σωεηρέας
DG .4: περὶ τῆς αὑτῶν σωτηρέας I. ἃ. κατασχήσειν ΘΑ͂:
καταστήσειν I. 49. ἄξιον DO 4: ἀξιοῦν T.

et 2. ἑτοίμους .DA4: ἑτοίμως ΓΘ. 4. τοῖς μὲν πλουσέοις
12.1.4: τοῖς μὲν πλούτοις ΓΘ.

Oratio VIII autem septies Dionysium cum vulgata (.4211)
eongruentem exhibet, cum tribus aliis loeis antidosis lectiones
aecedant, quae quinquies Urbinatem econtra 771I et Dionysium
adiuvant:

VIII 2. πϑρί τε πολέμου D:F τὰ 4lII (περέ τε τοῦ πο-
λέμου .DD:MP.4B): τε om. I. ὅ. ἅπασι DII: πᾶσι I.
7. πλείονος .DA4II: πλέονος I. 11. δυνηϑεῖεν DAAII: δυνη-
Jac I. 12. τῶν πρεσβυτέρων DII: τῶν τε τιρεσβυτέρων
I. 18. ἐπαινεῖτε D.4II: ἀσκεῖτε I. 52. καϑίσταμεν οἷς
D AII: καϑιστάμενοι ovg I.

et 41. είς γὰρ dv D.41IO",4": ay om. I. 44. πρὸς δὲ
τοῦτον D.41I0" 4": πρὸς δὲ τούτοις I. 49. ἀλλὰ γὰρ xol
D τ-- ἀλλὰ yàg 4“Π0ΘἍ..15 Pap.: ἀλλὰ Γ.

et 41. ὑμᾶς D':F — 4I: ἡμᾶς ΓΘἧ 15, 48. τῶν ἑλλή-
νων DII Pap.: τῶν ἄλλων ΓΘ΄,15, 4θ, ἐσμὲν τῶν xa9?
ἡμέραν ),41Π: τῶν xa9^ ἡμέραν ἐσμὲν DI'O7 1". 49, διοι-

128 Engelbertus Drerup

xovueva καὶ περὶ D4II: καὶ om. I'O" 1". 50. ῥᾷον D.AII:
ὅᾳδιον ΓΘ“ “5.

Ex oratione XVII postremo 14 loci offeruntur, quibus
Dionysianum exemplar vulgatas lectiones (scil. codicis 7)
recepit, ut£ omnino 41 locis Dionysium cum vulgata stantem
pereipiamus, qui 87 lectionibus eodicis Urbinatis memoriam
sequatur; orationis autem "Trapezitieae lectiones hae sunt:

XVII 1. περὶ τοῦ μὴ δοκεῖν D.4: μὴ om. I. 2. πρὸς
vovg D.4: và πρὸς τοὺς I. 3. τοσούτων χρημάτων D:
τῶν χρημάτων I. 3. ὅπως (ὡς 44) àv δύνωμαι διηγήσομαι
D: διηγήσομαι I. 4. ἅμα xav D: ἅμα καὶ xav I.
6. οὕτως γὰρ D.4: οὕτω yàg T. 8. ὁμολογοῦντα 2.1: προσ-
ομολογοῦντα I. 9. αὑτῷ μελήσειν D.4: μελήσειν αὐτῷ I.
9. διενοεῖτό μὴ (διενοεῖτο xai eap. 20) ἀποστερεῖν τὰ χρή-
ματα D) — διενοεῖτο ἀποστερεῖν τὰ χρήματα 4: διενοεῖτ᾽
ἀποστερεῖν ue τῶν χρημάτων I. 10. προσπεπτωκότων D.4:
συμπεπτωκότων Γ΄. 10. πρὸς σάτυρον D: πρὸς om. Γ (gie!).
10. ἡγησάμην 1).1: ἡγησάμην εἶναι Γ. 10. ἀφικνοῦνταί uot
ἀπαγγέλλοντες D.4 (ἀφικνοῦνταέ μοι ol ἀπαγγέλλοντες 7011.)
ἀφικνοῦνται ἀπαγγέλλοντες I. 12. ἐπεζήτουν D — ἐζήτουν
“2: ἐξήτουν Γ.

Reliquum est, ut de iis lectionibus agatur, quibus Diony-
sius cum antidosis memoria comparatur, quas numero pauciores
esse eo manifestum est, quod ex iis orationum partibus, quae
in antidosi afferuntur, nonnulla tantum verba apud Dionysium
laudata sunt. Nihilo setius novem lectiones consentientes
enumerari possunt:

IV 77. ὑπὲρ τῆς πατρέδος &moSv5oxsuw DG" “5: ὑπὲρ
τῆς πόλεως ἀποϑνήσκειν ΓΘ, ὑπὲρ τῆς πατρίδος ἀποϑανεῖν
«4. 96. ἔτλησαν DO" ,15 (Arist.): ἐτόλμησαν I'O.4. 97. δια-
κοσίας καὶ χιλίας 725,15: χιλίας καὶ διακοσίας I'O.4.
97. εἰάϑησαν γε DO* (ἰάϑησάν ye 41"): ye om. ΓΘ.Ζ. 98. γε-
γενῆσϑαι DO" /f*: γενέσϑαι ΓΘΑ͂.

VIII 48. ἡμετέρας DO": ἡμετέρας αὐτῶν ΓΑ͂Π.45. 45. εἴ-
περ τινὲς ἐξαμαρτάνοιεν 2.Θ““4“: εἰ (ἣν “1Π) περέ τινας
ἐξαμάρτοιεν ΓΑ͂Π. 4θ. ἰδίᾳ λυμαινόμεϑα D Pap. — δὲ ovg

De codicum Isocrateorum auctoritate. 129

λυμαινόμεϑα Θ΄ 4*T' corr. 4: λυμαινόμεϑα Γ pr. 4411. 48. ve-
βιβάζομεν .D — ἐνεβίβαζον Θ΄ 4*: εἰσεβίβαζον ΓΖΠ.

Antidosis autem memoriam cum Dionysio non omni modo
convenire vel ex iis lectionibus cognoscitur, quas supra ex-
seripsi, quibuscum nonnullas alias confero, quibus Dionysius
et codices cum antidosis lectionibus discrepant:

IV 99. τὴν ἡγεμονίαν DI'O.4: μᾶλλον τὴν ἡγεμονίαν Θ΄ 4^.
99. γενομένους DIG 4: γεγενημένους Θ΄ 44".

VIII 44. ἀλλ᾽ ἀνθρώπους DI pr. 4Π:| ἀλλ᾿ ἀνϑρώπους
αἱρούμεϑα GO" 4*T' corr. 4. 47. ψηφίσαιντο DI AII: ἐψηφίέ-
σαντο Θ΄ ,2΄ 49. καλῶς Γ pr. 4411: κακῶς Θ΄, Γ corr. 4.
49. ἀλλ᾿ οὐκ à» DI AII: ἂν om. Q",17, 51. δὲ περὶ DI AII:
δὲ và περὶ O^,47. 51. πόλεως καὶ DI II: πόλεως ἀμελοῦν-
τες καὶ "1". 52. ἀλογίστως 7Γ.Π0.2: ὀλιγώρως O^.
52. ἀναβῆναι DI AII: ἀναβαίνειν OG" 4^,

Attamen exemplar Dionysii, quod nonnullis gravioribus
leetionibus eum antidosis memoria consonet, cum saepissime
ab Urbinate stet atque aliis neque paucis locis vulgatas lecti-
ones praebeat, ex eodem quo papyros numero fuisse intellexi-
mus, ad quod firmandum omnes illas lectiones Dionysii, quae
eontra codieum memoriam faciunt, quamvis nonnunquam spe-
eiosae sint, enumerare longum est. Quo ad eum finem per-
venimus, ut iis temporibus, quibus archetypus codicum exaratus
est, libros Isocrateos in familias nondum seiunetos fuisse con-
Btituerimus. Sed eum e codicum archetypo duas eodieum fa-
milias deductas esse cognoverimus, papyrorum atque Dionysiani
exemplaris recensioni recensionem codicum opponamus. Sic
duas librorum lIsocrateorum recensiones naneti sumus trium
illarum loco, quas Keilius proposuit, quo Buermanniana quoque
refellitur sententia eodices vulgatos e papyris cum papyro
Massiliensi affinitate coniunetis originem duxisse.

Sed unam nondum attigi quaestionem, quae cum ceteris
cohaerens hie absolvenda est: dieo duplicem orationum Iso-

cratearum recensionem, quam Orellius primus atque post eum
Leipziger Studien. XVII. 9

180 ' Engelbertus Drerup

Benselerus, Blassius, Albrechtius defenderunt. Orellius vero
praecipue codicum Ε et O varietatibus in or. XV ὃ 222/24
nisus, de quibus egit p. 276/79, antidosin ab Isocrate retracta-
.tam esse contendit etiam in p. 210 (ad XV 28) et 301/2
(ad XV 321). Praeterea orationem ,de pace^ ab Isocrate
iterum tractatam esse censuit (cf. p. 241 ad VIII 134 et p. 304
ad VIII 36), quod vel ea de causa recuso, quia Orellius ipse
codicum lectiones, quas ad priorem illam recensionem pertinere
vult, eontra antidosin recepit, quo Isocratem iteratis curis tex-
tum depravavisse concessit (cf. Bs.* ad VIII 133). Contra
Blassius praeter antidosin (cf. ad $8 222. 225. 235.) orationem
Trapeziticam ab Isocrate retraetatam esse existimavit, eui con-
tradixit Albrechtius, qui tamen cum Blassium de locis orat.
XV 225. 235. XVII 7 refellerit!), ad or. XV 222/24 eius par-
tes amplexus est. Neque Keilius (anal. Isocr. p. 148) neque
Havetius Albrechtium de hac sententia depulerunt?) cum pa-
raphrasin rhetoricam in his paragraphis inesse contenderint,
quod Keilius nonnullis exemplis firmare studuit.

Equidem in Keilii Havetiique partem cedo, exemplis qui-
busdam paraphrasis rhetoricae interpolationumque, quae in
codicibus Isoecrateis reperiuntur, adhibitis. Inter quae primum
orationis VIII 132/834 varietates offendimus, quas Keilius bre-
viter iam attulit. Ubi $ 132 totam fere in antidosi omissam
videmus exceptis his verbis: τές ov» ἀπαλλαγὴ γενήσεται τῆς
ταραχῆς ταύτης pro τίς ov» ἀπαλλαγὴ γένοιτ᾽ ἂν τῶν κακῶν
τῶν παρόντων, quod ad Isocratem ipsum redire puto, qui in
$25, qua partes ex oratione ,de pace^ in antidosi allatae
incipiunt, eadem verba scripserit: ἀπαλλαγὴν εὑρήσομέν τινα
τῶν κακῶν τῶν παρόντων: tota quoque ὃ 132, quae ad partes
orationis ipsius eoniungendas suum locum obtinet, in antidosi
superflue neque minus inepte addita fuisset. In $ 133 autem,
ut in antidosi exstat, haec verba: συμβούλους ποιώμεϑα usque
ad βουληϑεῖμεν xai intereiderunt, cum post πολιτείαν insertum

1) Jahresberichte d. philol. Vereins zu Berlin XI. p. 53/54.
2) ib. XVI. p. 20.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 181

Sit: 7)» ov» ἀσκῆτε καὶ προσδέχησϑε τοὺς χρηστοὺς ἀντὶ τῶν
σονηρῶν ὥσπερ καὶ (καὶ om. 41") τὸ παλαιὸν, βέλτιον ϑξετε
χρῆσϑαι καὶ τοῖς δημαγωγοῖς καὶ τοῖς ἄλλοις τοῖς πολιτευο--
μένοις.“ Praeterea pro ὃ 134 in antidosi leguntur haee:
δεύτερον δ᾽ ἣν ἐπιχειρῆτε τὰς συμμαχίας κεᾶσϑαι μὴ mo-
λέμοις μηδὲ πολιορκίαις ἀλλ᾽ εὐδργεσέαις" προσήκει γὰρ τὰς
μὲν φιλίας ἐκ τούτων γίγνεσϑαι, τὰς δὲ ἔχϑρας ἐξ ὧν νῦν
τυγχάνομεν πράττοντες. “

Atque primum ea, quae in codicibus tradita sunt, exami-
nemus. In quibus ὃ 133 et $ 134 concinne formatae sunt,
eum opponantur a) πρῶτον μὲν ἣν συμβούλους ποιώμεϑα et
ósvrego» δ᾽ ἢν ἐϑελήσωμεν χρῆσϑαι τοῖς συμμάχοις, b) καὶ
παυσωώμεϑα δημοτικοὺς μὲν νομέζοντες --- ὀλιγαρχικοὺς δὲ et
καὶ μὴ λόγῳ μὲν αὐτονόμους ἀφιῶμεν, ἔργῳ δὲ — ἐκδιδῶμεν,
e) γνόντες ὅτε οἱ ἐκεῖνο καταμαϑόντες ὅτι, quamobrem primum
hoc membrum συμβούλους ποιαίμεϑα — βουληϑεῖμεν καὶ ad
Isocratem auctorem referri debet. In antidosi autem verborum
eoncinnitas turbata est, praeterquam quod ea, quae addita sunt,
in contextum sermonis non quadrant. Nam cum verbis codi-
cum ἔργῳ δὲ etc. Charetis expeditio dilucide significetur, quae
Isocratem ad orationem ,de pace^ componendam commovit,
antidosis verba Athenienses adhortantur, ut novos socios sibi
eoncilient, de quibus res non est. Provoco praeterea ad anti-
dosis verba ὃ 138 χρῆσϑαι τοῖς δημαγωγοῖς, quibus verba
genuina ὃ 184 χρῆσϑαι τοῖς συμμάχοις loco videntur mota
esse. Quibuseum conferas ridieulum illud προσήκει γὰρ τὰς
φιλίας ἐκ τούτων γίγνεσϑαι, τὰς δὲ ἔχϑρας ἐξ ὧν νῦν vvyya-
γομὲν πράττοντες, oum ad genuinam sententiam γνόντες ὅτε etc.
Corais iam adnotaverit locum Lysianae orationis XXV 8:
πρῶτον uà» ov» ἐνθυμηϑῆναι xor, ὅτι οὐδείς ἐστιν ἀνθρώ-
πων φύσει οὔτε ὀλιγαρχικὸς οὔτε δημοκρατικὸς, ἀλλ᾽ ἥτις ἂν
ἑκάστῳ πολιτεία μὴ συμφέρῃ, ταύτην προϑυμεῖται καϑισταναι.
Quomodo antidosis verba ab Isocrate profecta non esse de-
monstratum est, quae pro paraphrasi rhetorica habeo anti-
quissimis temporibus tribuenda, cum propter codicum I G" 71"

consensum iam in archetypo codicum fuerit.
9*

182 Engelbertus Drerup

Praeter rhetoricas autem paraphrases codices Isoeratei
gravibus interpolationibus commaceulati sunt, quas in exemplari
Dionysiano Fuhrius probavit. Inter quas hunc imprimis specto
locum: XVII 6. ἡγούμην — πρὸς σάτυρον, qui apud Diony-
sium traditus in codicibus deest. Blassius quidem eo offen-
ditur, quod haec verba in codicibus casu excidisse non vide-
antur; sed illud non multum interest, cum verisimilius sit, ea
in libris, e quibus arehetypus eodicum originem duxit, om-
nino exarata non fuisse (cf. Albrechtium: Jahresberichte des
philol. Vereins zu Berlin XI. p. 54) Quibuscum conferri
licet interpolationem codicis 27 in ὃ subsequenti: προσομο--
λογεῖν πάντα ποιεῖν, ὅσα σάτυρος προσέταττε καὶ, neque
aliter iudicandum est de aliis quibusdam loeis Dionysianis:
IV 98 et VIII 106.

Sed etiam in codicum nostrorum archetypo interpolationes
demonstrari possunt. Orationis VIII $ 52/53 enim verba: xai
τοὺς αὐτοὺς τούτους ὃ 52 usque ad: τοῖς προεστῶσιν ἡμῶν
δ 53 in antidosi casu vel librarii cuiusdam errore intercidisse
non puto, quia homoeoteleuton ante oculos non erat. Itaque
nisi archetypum hoc antidosis loco mancum fuisse censes —
quae sententia eo commendari videtur, quod totus hic locus
in papyro quoque legitur — defectus dupliei ratione explicari
potest, ut Isocratem hunc locum aut in consceribenda oratione
,de permutatione^ delevisse aut nunquam composuisse suma-
mus. Lacunae autem archetypi, quas Keilius in ,analectis
Isocrateis ^ enucleare studuit, nullo modo probatae sunt !), prae-
sertim cum hic locus, si quando damnum acceperat ex oratione
ipsa facile suppleri potuerit, neque video, cur Isocrati in
oratione ,de permutatione^ elaboranda auferendus fuerit.
Quare interpolationem subesse opinor, quacum papyri Britan-
nici ecorruptelae comparari possunt. Αἱ inquiramus, quomodo
hic loeus eum proximis paragraphis cohaereat. Isocrates igi-
tur, quamobrem res publiea male administretur demonstrat,
eum potissimum Atheniensibus exprobret, quomodo legibus

1) cf. Buermannum: Wochenschr. f. klass. Philol II. p. 621/25.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 133

obtemperent ($ 50), quam eupide bellum appetant ($ 51), qua
temeritate deliberent, quid agendum sit ($ 52). Vehementius
tum in eos invehitur, qui pravorum consiliorum auctoribus ab
omnibus contemptis utantur. Paragrapho 53 missa Isocratem
deinde praesentia cum praeteritis conferentem audimus, eum
Athenienses inerepet, qui contraria faciant atque maiores; quod
optime eum antecedentibus iungitur, si ὃ 53 delemus. Haec
enim paragraphus comparatione parum ingeniosa addita lan-
guide eadem repetit, quae extrema $ 52 dieta sunt, neque ad
compositionem verborum totius capitis quadrat, eum in ante-
cedentibus subsequentibusque paragraphis quaelibet periodus
concinne concepta sit, haec autem paragraphus ab arte Iso-
eratea longe differat. Qua de eausa paragraphum 53 ut inter-
polatam e6icio; nam extrema paragraphi 52 verba propter
homoeoteleuton (καταφρονήσειδν — ἐπιτρέψειεν) intercidere
potuerunt. Ceterum Dionysium paragraphum 53 non legisse
inde colligas, quod in exseribenda hae orationis parte in ὃ 52
(ἐπιτρέψειεν) substitit, quamvis in codicibus quidem ,eon-
tumeliosissimum * illud opprobriorum agmen claudat.

Quibus cum a codicibus Isocrateis neque paraphrases rhe-
torieas neque interpolationes alienas esse probaverimus, hae
ratione habita locum orationis XV $ 222/24 consideremus.
Atque ex hae parte Isocratem orationem ,de permutatione “
retraetavisse inde coneluditur, quod textus duplici recensione
servatus est, quarum utraque ad lsocratem redire potest.
Quod cum vehementer pugnet cnm Isocratis consuetudine, qui
orationes non nisi perpolitas in lucem ediderit, altera ex parte
paraphrases rhetorieas in Isocratis orationes illatas esse con-
stat, quibuscum vulgatas lectiones antiquissimis temporibus
ortas iam in archetypo codieum adseriptas fuisse docuimus.
Ratio autem, ut eam sententiam sectemur, qua discrepantiae
facilius explicentur flagitat. Quae cum ita se habeant, non
dubito, quin in or. XV $ 222/24 quoque, quo loco maxime
nituntur Blassius et Albrechtius, rhetoriea paraphrasis agnos-
cenda sit, quo duplicis orationum Isocratearum recensionis fa-
bulam tandem sustulisse mihi videor.

184 Engelbertus Drerup

Iam ad finem disputationis penetravimus, quadecausa bre-
viter eolligamus opus est, quibus de rebus verba fecerimus.

Dionysii igitur temporibus sincera Isocratis memoria per-
dita codices in universum non differebant!), nisi quod varie-
tates prioribus saeculis oriundas plus minusve receperant,
quomodo papyros servatos atque Dionysianum exemplar con-
venire supra vidimus. Atque ex eodem numero codicum arche-
typus fuit, qui quamvis haud incorruptus vulgatis lectionibus
solito magis abstinuerat, etsi non paucas earum in margine
adscriptas fuisse cum specie veritatis explanavimus. Ab eo
duae profectae sunt codicum familiae, quarum altera, ex qua
codex J' superest, postmodo corruptelis fere intacta mansit,
altera permultis lectionibus vulgatis ex archetypo iam induetis
postea eum aliis eodicibus contaminata memoriam Isocrateam
penitus perversam praebet. Quae codicum familia, quam vul-
gatam nominamus, in duas iterum partes discessit, eum me-
liorem textum codex O, qui librariorum quidem erroribus
pueriliter depravatus est, tradiderit. Ex altera parte codex
“1 originem duxit paulo postquam codicis II familia se 86-
paravit, quae recentioribus tantum codicibus servata est. Ad
codicem I'autem uno intercedente libro codex ^f redit, ex
quo codex E descriptus est. Praeterea codices quidam ab
Urbinate originem traxerunt, qui solam orationem Demoniceam
continent, inter quos praeter codicem Borbonieum (B) aliosque
libros supra allatos codicem Z nomino, euius in or. I me-
moria ex Urbinate fluxit. Sed cum codex O sine propinquis
sit, nisi quod 'eopiae Vietorianae in or. IV quidem ad ipsum
codicem Θ᾽ referendae sunt, ad codicem .47 plerique libri re-
centiores regrediuntur, ex quibus codicem ΒΞ et inde ab ora-
tione III codicem Z tractavi, qui in or. II eum codicibus ΠΝ
conferendus est. Qui libri (JIN) eum codiee 77 comparati
libros eontaminatos ediderunt, quorum princeps est codex
Par. T?) Quomodo eum codicum Isoerateorum necessitudinem
breviter exposuerim, hoc quod dicitur stemmate oculis quoque

1) cf. Kenyonem quoque: Classical texts p. 67.
2) cf. Buermann. II. p. 13/15.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 135

subiciam ea, quae disserui ratione non habita lectionum anti-
dosis, quas ex aliis libris receptas esse demonstravi:

EImBSLX S—T

Sed nondum, quae ad Isocratis verba constituenda con-
secuti simus docuimus. Quae codicum auctoritate sola ad
integritatem redigi non posse primum concedendum est, cum
ne Urbinas quidem codex, qui ex eodem atque ceteri codices
archetypo deductus iisdem archetypi vitiis infectus sit, hoc
efficiat, quamobrem menda, quae iam ante Christum natum
in Isocratis orationes irruperunt, coniectura tollenda sunt.
Sed quamvis codex Urbinas Isocrateam memoriam inter omnes
sinceram tradiderit, (quadecausa dubitantes eum sequemur)
non constat, quot lectiones vulgatas ex archetypo receperit,
quare ne archetypum quidem ex Urbinate 5010 reparare licet.
Itaque inter vulgatas lectiones eae, quae codicibus O et 4
coniunotis exhibentur, diligenter respiciendae sunt; in iis autem
orationibus, in quibus codex O deficit, codex II, quantum
quidem exstat, comparandus est. Ideo is, qui ut Isocratem
emendatiorem edat sibi proposuerit, primum codicibus O-41II
conferendis operam navare debet, cum codex Γ᾽ laboriosis
studiis Buermanni totus iam excussus sit. Praeterea omnes

186 Engelbertus Drerup

lectiones, quae dubitationem movent, exemplis ex ipso Isocrate
petitis probandae sunt, quo plenus index graecitatis Isocrateae,
quem iam diu desideramus, pernecessarius factus est.

Finem impono dissertationi, cum gratias egerim omnibus,
qui in materie tironi tractatu difficili absolvenda me adiuverunt
orans, ut exiguarum quidem iniquitatum venia habeatur.

Addo collationem orationis 'de pace secundum editionis
Blassianae textum factam, ut ea, quae exposui, accuratius
examinari possint. Quam codicum 1'O^77*,7 $$ 1—6506 et
131—145, II $8 1—16 et 25—56 insigni liberalitate Buer-
manni accepi, cum de compluribus papyri Britannici lectionibus
F. G. Kenyon, vir doctissimus humanissimusque, certiorem me
fecerit. Cetera ipse paravi, videlicet collationem codicum
EE*44f* 4 $8 511—130, ΒΞ 88 25—56, ΞΖ $8 25 —56 et 131—145,
Z 881—506. Praeterea eas, quae apud Dionysium inveniuntur
leetiones inserui, cum Dionysium supra tractaverim. Sed ea
codicum compendia, quae in usu sunt, quamvis adversante
Keilio (Wochenschr. f. klass. Philol. III. p. 525) retinui, cum
codices graecis litteris apte ab editoribus latinis litteris signi-
ficandis discerni censeam.

p. 172. περὶ εἰρήνης LIAE, περὶ τῆς εἰρήνης ALIIRZ,
περὶ phi εἰρήνης Ἶ συμμαχικός c. 81. 2. LZ in mg. habent
a' — 4. ἂν om. D (— Dionysius Hal. de Isocr. iud. c. 16)
— μέλλουσι D --- συμβουλεύειν Z pr. (corr. 1) D — 6. fe-
μοσεν TI, ἴομοξζε 4Π’ — δοκεῖ μοι πρέπειν om. D — καὶ
om. II — 7. νυνὶ IIZD: IMP — τταρόντων ποραγμάτων .ΠΖ ---
ποιήσασϑαι: oL ex e corr. vid. I, ποιεῖσϑαι 2:1} 8 2. 8. àx-
κλησίας ὄντες 4E, ἐκκλησιάσαντες II, ἐκκλησιάζοντες Z —
περέ τε πολέμου A4IIZD: F, περέ τε τοῦ πολέμου D: MPAB
— 9. δύναμι 4 pr., corr. 4 — 10. βουλευσαμένους D --- πράτ-
τειν: litt. e» 24 corr. 2 — 12. ΓΖ in mg. habent 8' $398. 13. ἐξ
ἴσου: ἀξίους D:F pr., corr. 4 — 14. τοῖς: 0 . . Γ pr., corr. 1
-- προσέχονται Τ᾽ pr., eorr. 1 — 15. 0à -4IIZ — τῆς φωνῆς

De codicum Isocrateorum auctoritate. 137

J) — 11. τοὺς ἄλλους πάντας D:F pr., τοὺς ἄλλους ἅπαντας
D:iF eorr.2 MP.4B -- πλὴν: τὴν D:F pr., eorr. 1 --- 18. ταῖς
ἐτεεϑυμέαις ὑμῶν D. 84. ἃ IAE, οἷς D — 19. ὑμῖν om. D
— 22. τέχνην: γνώμην 42 --- 23. διάκεινται 24 pr., corr. 3
— 24. μᾶλλον φαίνεσϑε ID — 25. τούτοις: τοῖς τοεούτοις LAED:
IMPABF? $5. 26. καὶ yàg αὐτοὶ .4IIZ — 28. λόγον II
— 29. iggvyxe AE, συνερρύηκεν .4IIZ — I4 in mg. habent
y. — ἅπασι A4IZD — γάρ ἐστι .AIIZ

p. 178. 1. ἤδεσϑε AIIZ, ἤσϑησϑε D — ἡμᾶς 24 — - ἃ. τοῖς
om. D:F! 8 8. 3. καὶ om. D — 4. πόλεσιν Γ — 5. πά-
λὲν ex πόλεν eorr. D: F! — ἣν xai πρότερον J4IIZ — 6. τοι-
ovio AIIZ — προτείνουσιν 4ΠΖ2Ζ — "1. ἐπιϑυμεῖν ex ἐπι-
τυχεῖν corr. D:F' — παρὰ in ras. 2—3 litt. Γ corr. 4 —
8. τοῖς παροῦσιν: τὸ ἶσον D:;F, τὸ ἴσον D:MP.AAB (ἐπὶ δὲ
τοῖς παροῦσε D 6. 8. $77. ὃ in ras. 1—2 litt. I' eorr. 4 —
9. οὕτως γὰρ ID (sed P ex corr.) — 11. πλεονεξίας: πλημμε-
λείας .2 --- ἀπλεέίστως E pr., eorr. 1 — ὡς οὐδὲ oí D —
13. πλέονος IZ E — καὶ περὶ .J4IIZ — 14. κινδυνεύουσι.
διόπεερ D — ἔστιν Γ᾽ — 15. ὑμεῖς AE — γενόμεϑα Γ pr.
(o eorr. 1) D — ΓΩ͂ in mg. habent δ΄ — ἐννοίαις 4 pr.
ἀνοίαις eorr. 1 $ 8. 16. uou. om. Π — 18. ἀλλ ὡς τῶν
.“1ΠΖ — ἀκηκότες II — ὅτι xol 4ΠΖ2 — 19. τῶν ἐχϑρῶν ini-
κρατήσομεν 42, κρατήσομεν τῶν ἐχϑρῶν D — 20. ἴσασιν
I — 231. ἐγνώκασιν III — 22. βουλεύονται D: 1 pr., ὦ corr. 2
— τὰ συμβησόμενα D: "" — 23. ὅτι δὲ ἂν τύχῃ D — 24. οὕτωι
I pr, . eras. $ 9. 25. post οὐδέτερον in IJ iteratum οὕτω
διανοεῖσϑαι περὶ αὐτῶν atque postea inductum — ταραχω δέστα- -
vov D:F — μὲν om. D — 21. ἡμᾶς 4 — ἐκλέξαι τὸ βέλτιον
D (oe. in ras. habet PF) — 28. ὡς δ᾽ ἤδη 4E — δ᾽ om. D:F
— 29. ovx ἐϑέλετε A4IIZ, οὐ ϑέλετς D: MPB, ov ϑέλεται
D:FA4 — (óov.v DI pr, ἡ in ras. eorr. 2 — εἰς ἡδονὴν
κατηγορούντων D $10. 830. ὑμᾶς P pr, Z corr. 1; ἡμᾶς Γ
eorr. 2 ZEZ pr. — βούλεσϑε I' pr. eorr. 2, ἐβούλεσϑε D

p. 174. 1. χαριζομένοις 72) — εἰδότες D — 4. ὑμᾶς om.
D $11 6.07zog δ᾽ ἂν 4IIZ — δυνηϑεῖεν usque ad 8 à»-
ϑρωστοι om. D — δυνηϑῶσιν ΓΖῈ — ἡμᾶς E — 8. δυνηϑεῖεν

188 | Engelbertus Drerup

καλῶς D — 9. Bovisveo 9a. ID (βούλεσϑαι F*) — 10. μὲν
om. D:P — τοὺς τῶν: τοὺς om. D:P.4 — 11. ἐξετάσειεν
D:MPAB — δὲ 4Π2 — ἀμφοτέρους 44II, ἀμφοτέρων Z
— 12. παρέχοιεν 4Π2Ζ — I in mg. habent ε΄ $12. δὲ
τὰ τῶν D — τε om. A4IIZD — 13. μνημονεύουσιν Γ — xoi
τῶν: rà τῶν DD — 14. μηδὲν Z — ἀκηκόασιν ὅτε: ἀσύναπται
JD:F (i.e. ἀσύναπτα Usenerus), lacuna capax litterarum 18 in
M, litt. 11 in P, lacunae etiam in 4B — μὲν γὰρ τοὺς D
— 15. ἀντέχεσθαι (ἀντ in ras. 4 corr. 1): om. D:F — ἀντ-
ἔχεσϑαι τῆς εἰρήνης: lacuna in 2: Μ capax 21 litterarum,
in P 12 litt, 44B — κακὸν: xavó» II, οὐδ᾽ ἐλλεισεῆῇ D:F (i.
e. ὧδ᾽ ἐλλειπτῇ Usenerus, οὐδὲν ἐλλείπει Keilius), lacuna in
D:.4B, capax litterarum 18 in 7M, litt. 9 in P — 16. τὸν
πόλεμον: πολεμεῖν D — ἀναιρουμένους 44Z — 17. πολλαῖς
ἤδη xal om. D — 19. μηδ᾽ εἰς D. --- τὸ πρόσϑεν D —
αὑτοῖς Z — 21. οἷς ἂν τύχωμεν ὥσπερ (ὡς add. Z): ὥσπερ
ἂν τύχωμεν D. --- 22. τῇ om. D — 818. 23. ὑπὲρ om. D
— 24. ὑπὲρ om. D --- σπουδάζειν: εἰ in ras. 1 litt. Γ΄ corr. 2
— ὑμεῖς δὲ ov vy .4IIZ — 25. περὶ avrov T pr., à corr. 1,
spirit. add. 3 — 26. ἰδέων: ἰδ in ras. / corr. 1 — post
βουλεύησϑε I' corr. 3 in mg. add. ἡ — 27. post φρονοῦντας in
I'ras. 4 litterarum — αὐτῶν I' pr., spiritum add. 3 — ὁὲ
ὑπὲρ .4I1IZ — τῆς πόλεως 4 pr, τῶν s. v. add. 2 — τῶν
τῆς πόλεως ΠΖ — 29. πονηροὺς 42 --- παρεόντων : zags-
στώτων ἢ --- 80. ἀσκεῖτε: ἐπαινεῖτε. AZ D — δημοτικωτέ-
ρους: .. ολικωτερους Pap.

p. 175. 1. ἰδίας om. D — yu Pap. — 2. ὥστε 43ΠΖ —
9. ἐπιδώσειν ex ὑποδωσειν corr. D: FP? $814. 4. δὲ 4E —
I'4 in mg. habent ς — ὅ. καὶ διότι D — 6. ἐστιν Pap. —
σελὴν ἐνθάδε μὲν ovx ἔστι παρρησία D — "7. εὐφρονεστάτοις
Ζ --- 8. κωμωδιδασκάλοις El pr. (corr. 4) IID, κωμωδισκάλοις
Z — ἐστὶν Γ — 9. αλλους om. Pap. — 10. τὰ om. D ---
ἁμάρτημα D:F4B — 11. οὐδὲ om. II. — ποιοῦσιν I'AEII
Pap. — πρὸς τοὺς 0' ἐπιπλήττοντας D: ΕΡΑ͂Β (M — Is) —
12. οὕτως 44 Pap. — διατίϑεσθϑαι 44 pr., eorr. 1 — 13. πρὸς
om. 44IIZ Pap. $15. 17. ἃ om. Γ pr., in fine versus add. 2 —

De codicum Isocrateorum auctoritate. 189

18. ὃ πρύτανις προτίϑησιν ID — ἔπειτα καὶ περὶ 4ΠΖ2 -“--
19. τῶν om. .D — ov3e» Pap. — ἔστιν 42, ἔστι ΠΖ --- 20. τῶν
ὑπὲρ τῆς D --- ἢν καὶ μὴ 4, ἂν μὴ ID --- 21. περὶ τῶν ὃρ-
ϑῶς λοιπὸν D:F, περὶ τούτων ὀρϑῶς λοιπὸν D: MP.4B
$16. ante gru. I' in mg. pr. — — 22. πρὸ χίους Γ pr.
corr. 4 — χίους ve καὶ .D — 23. βυζαντίους xai κῴους D
— ἀλλὰ καὶ .J4IIZ. — πρὸς ἅπαντας: πάντας D — 24. καὶ
χρῆσϑαι ταῖς συνϑήκαις: κεχρῆσϑαι D — 25. γράφουσιν II
- μὲν om. D — 27. τὰς om. Ζ — 28. ἐξεῖναι 1) — τὴν
αὐτῶν DAE, τὴν αὐτὴν D (τὴν om. 2: ΡΖ, αὑτῶν in mg.
add. B) — 29. evogsous» ουσας Pap. — 80. μᾶλλον om.
D:MPAB, add. in mg. Β $17. 31. ἣν οὖν μὲν .1Ζ corr.
(Z pr. I) — ἕξουσιν P4

p. 176. 1. ϑεσπιὰς Z pr., ec corr. pr. — δὲ 44 — 4. προσ-
yovvec I pr. προσέχοντες eorr. 1 — 5. πάντας ἂν ὑμᾶς
“2 ---- καταγνώσεσϑαι: σϑαιε in ras. totidem litt. 74 corr. pr.
— 7. xaveyóvrov βίᾳ «122 — 8. τὰ συμφορὰς DI pr, τὰς
συμφορὰς corr. 2 $18. 10. πειράσομεν 24, πειράσομαι Ζ
— 12. βουληϑείημεν “32 Pap. --- καλῶς ταῦτα “2 (Pap. — I7)
— 18. νουνεχόντως libri — 14. βουλευσόμεϑα: co Γ corr. 2
(fuit fort. o), βουλευσώμεϑα 4 pr., corr. 1, βουλευσοίμεϑα 4Z
819. 16. ἐξαρκέσειεν ἂν Z — 17. và πρὸς τὸν .4Z, — 18. yr-
γνόμεϑα .4Z — ὁμονοοῦμεν Z — 19. τοῖς ἄλλοις ἕλλησιν
4Z — 920. τὴν πόλιν πάλιν ,1Ζ — 32. ἀπεστέρηκε 4EAZ
— γάρτοι πενεστέρους 41Z, — 28. ἐποίησεν T, πεποίηκε A4Z
— ἠνάγκασεν ΓΔ — 34. διαβέβληκεν Γ᾽ — ἀπαντας τους
(τροπους)ὴ Pap., πάντα τρόπον 4“Ζ $920. 27. τεροστάττουσιν
DAE pr., corr. 1 — 80. εἰς εὐπορίαν “2Ζ Pap. — 31. ἐπι-
δωσωμεν Pap. — 32. τριηραρχῶν Γ᾽ pr., corr. 1

p.177. $91. 4.7: η" Γ pr. — τας προσοδους ἡ νυν Pap.
— 5. δὲ om. IAE — γενομένων 41 pr., γενομένην 21 corr. 2
Ζ — 6. xal om. Z pr., s. v. add. 1 — ἔρημος “2 (Pap. — I7).
μὲν 4 pr. E.4, ταῖς del. 47 corr. 3, ἐν μὲν ταῖς Z — 9. ὑπο-
δεχομένους 4] pr., ἀποδεχομένους 4 eorr. 8, ὑποδεξομένους
-4Z --- 11. ὡς om. ZZ ὃ 92. 18. ῥᾳδίως διὰ πρεσβείας

140 Engelbertus Drerup

4 — 14. κερσομλέπτην 47 pr., κερσοβλέπτην 4 corr. 3, xeo-
σοκλέπτην EZ — 15. χερονήσου 44. — 106. ἡμῖν πολεμήσειν
44Z — 18. αὐτῶν libri — δυνασταίαις Zl pr., corr. 1 $93.
19. ὁρῶσιν I' — ἐφ᾽ om. A4Z — ἔχομεν E — 20. πλέονος
IAE — 29. αὐτῶν ΓΖΈ — προσδῶσι 44Z — 23. λυσιτελεῖ
IAE (8ic!) — ϑεραπεύουσιν Γ — 24, αὐτῶν Αἴ, éaovrov LAE
$24. 26. ἀυντος I'pr., &vrovg corr. 2, ἀυτοὺς corr. 8, αὑτοὺς
44Z — 80. οἰκῆσαι .4Z — 31. a» πολλους Pap. — 32. δυ-
γηϑείημεν κατασχεῖν 41Z, xavadyew ovx αν... ϑείημεν Pap.

p. 178. 3. στρατοπέδου ξενικοῦ .1Ζ (Pap. — I) — ἡμεῖς
ἐπιϑυμοῦντες τυγχάνομεν “42, (gueig vvy)yavouev επιί(ϑυ-
μουντες) Pap. ὃ. 2ὅ. 6. πολλὰ ἂν libri --- ετερα τιροσϑειη
Pap. --- $25. ἡγοῦμαι δὲ usque ad $ 56 ἐξετάζειν ἐπεειχειρή-
σαιμεν recepta sunt in Antid. $ 66. Sed cum in Γ᾽ prima
tantum atque extrema verba reddita sint, in codd. Z/EO.45
tota haec pars exscripta exstat. — 7. dà om. A^ — ὑμᾶς
AA4RZO",1"^ — μὴ μόνον -4*AX* Pap. — 9. βουλευσομένους
-4Z — a&ous» T pr., ἄξομεν corr. 15, ἄξομεν corr. 4, ἄξωμεν
ALILRZ, ἕξομεν A* — ποιήσομεν D' pr. ποιήσ uev 4 pr. o
add. 15, ποιήσωμεν Γ᾽ corr. 2 Z"E" A4ILEZ, ποιήσω O", sed
ita ut vestigium terminationis μὲν s. v. positae supersit —
10. ἅπερ O^ — ὥστ᾽ ante ὀλέγον add. 74* corr. 4 ἘΞ — 12. ἀλλὰ
4 — τῶν παρόντων xaxov 4^5" $920. 13. τούτων om. D
pr, add. 2 — ἐστὶν Γ — 18. ἐν om. -4RZ — 21. ἐν τοῖς
τοιοῦτοις Θ΄ ,4* ἘΞ — οἷς ἐτυγχάνομεν “4, olg τυγχάνομεν EZ
8 97. 23. ἡμετέρας 4"E"Z — 27. ἂν om. Θ΄ — 28. φρον-
τέσαι & ὃ 38. 32. εἰς ταῦτα Π — qgego-: μένας T', qego-
μένας 4EA*E?, συμφερούσας Z

p.179. 2. ἔχουσιν ΨΠΞΖ --- ἐπιεικῶς O" “ΖΞ. 829.
5. οἰόϑαμεν Il, ὠόμεϑα μὲν ΞΖ — ϑάλασσαν AIIEZ A" 57
6. βιαζόμεϑα 4"E* — ταῖς ^ — διαπεράξασϑαι libri —
9. ἔχϑρας ἘΞ — 10. ἐξ αὐτῶν τούτων ἘΣ --- μεγάλαι:
πολλαὶ ΑΠΞΕΞΖῈ“ (Pap.— I) $80. 11. τὸ om. AZ* Pap. —
πολλυπραγμοσύνης I] — 14. καὶ μηδενὸς “45, xai μηϑενὸς
Ἐπ — 15. ἑκόντων τῶν τῶν Il, ἑκόντων καὶ τῶν €" — 106. πολ-
Aóv Π 881. 17. yag avotog τινες εληλυσασιν Pap. — 18. ὥστ᾽

De codicum Isocrateorum auctoritate. 141

I, ὥστε Θ΄ 4*A* — ὑπειλήφασιν E pr., eorr. 1 — μεν om.
Pap. — 19. μὲν om. E^ — κερδαλαίαν A^ ὃ 82. χρηματι-
σμὸν: πλοῦτον DD (de Isocr. iud. c. 7) — οὔτε πρὸς δόξαν ᾿
0*,1* 2^: om. D pr. Z4 pr., 411ZZ; in mg. add. Γ᾽ corr. 4,
4 eorr. 1* (habent ΕΖ. ΕΠ) — 924. οὐδ᾽ ὅλως .4I1EZ — 25. συμ-
βάλλοιτο 4E" — τηλικαύτη AJILEZ — δύναμις ΠΞΖ —
ὅσην περ: ὅσην L4EZ4"E^O" 1"E"D, ὅσονπερ ΑΠΞΖ —
27. ἄλλας om. ΑΠΞΖ --- 28. ὥστ᾽ 44 pr, eorr. 1 --- τῆς
αὐτῶν διανοίας 4EA^ ΕΠ, τῆς ἑαυτῶν διανοίας 1ΠΞΖ, vig
μὲν διανοίας αὐτῶν Θ΄ -- 29. ἀμελοῦντες: ὀλιγωροῦντες
AIIRZ — ἅμε Z — 80. βέλτιον πράττειν O", βέλτιον τῶν
ἄλλων πράττειν 1ΠΞΖ 8.38. 31. εἴ τινες οἴονται OO". —
82. καρτερεῖν 4f" pr. καὶ add. 427 corr. 2, καὶ καρτερεῖν
E" 4IIEZO" , ἘΞ — ἐπὶ τούτοις ΑΠΞΖ

p. 180. 1. ἐλπίζοντας : ἐϑέλοντας J4IIZO" 47. ϑέλον-
τας / -- 2. παρὰ IIERZO",1*-" -— 8. ante πλέον ras.
.9 litt. in. I, πλεῖον O* — πέπεισμαι: οἴομαι O9 f* x" —
4. rovg δ᾽ ἄλλους ὧν o) βέλτιον Γ pr. 4 pr., οὐδὲ yuvdoxeu
οὐδὲν in mg. add. Γ᾽ corr. 4, 4' eorr. 15, in textu habent
A*EE?*, τοὺς δ᾽ ἄλλους οὐδὲ γινώσκειν οὐδὲν ὧν βέλτιον
Θ΄ ,15 — X", qui tamen post ὧν inserit ἂν $ 34, ὅ. δρῶ uiv
γὰρ 411 EZ — "1. ἀγαθὸν εἶναι νομίζοντας J4ILEZ — πά-
σχοντες E — 8. ζώιων Γ — κατ᾽ ἀρχὰς: ταραχὰς Ἐ — ἀπο-
λάβοντας A4*E* — 11. παροῦσιν I, πᾶσι II — 12, ἡδείους
Ipr. corr. 2 $385. 18. εἰ μὴ: εἰ μὲν A — 14. ye ὡς 1ΧΠΞΖ
— 15. γένεται Γ4Ε4 E", γένεσϑαι Θ΄, γίγνεσθαι 447 E^. —
18. δὲ ΞΖ — 19. μὲν om. E" — ϑεοφελέστατον A45Z —
20. οέεσϑαι IAEA" E^, οἷόν ve ΧΟ E" — 21. χρωμένους: ὦ
in ras. 4 corr. 1 — 22. zoo-onuévov 4 (ras. non expleta),
σιροεξερημένων E, προαιρουμένων J41IEZ ὃ 8θ. 23. ἐβουλόμην
“1 ἘἘῚῸ Pap. --- δὲ 4^ --- πρόχειρον libri — Pap. — ἐστε .4
pr, eorr. 4 — 24. ἐπαινέσαι A4ILEZO" A4^A* Pap. — οὕτωι
I — προσῆκον DAEA"E", ῥᾷδιον Θ᾽ ΧΡ ἘΠ Pap., καὶ óqó«ov
“1.2 --- τοὺς ἀκούοντας πεῖσαι LA4EA" E" (Pap. — 441109^ 47)
.— 25. δὲ om. DI pr. s. v. add. 2 — 20. λέγομεν O* "£7,
λέγω .4IIAZ (Pap.-— DI) — 27. ὑπὸ AIIARZ — φενακίζειν

142 Engelbertus Drerup

I pr. Z4 pr. ἡμᾶς in mg. add. Γ΄ corr. 4, s. v. add. 2) corr. 15,
φενακίζειν ἡμᾶς EA" E^, pevaxiGew ὑμᾶς 0" 1" z^ — 29. ónó-
ταν: τα in ras. 4/ corr. 1, ὅταν .4ILEZ — βουληϑώαιν I4
— 32. ϑάλασσαν 1*5

p. 181. 1. quu» (εϑελοντας) Pap. — ὑμῖν 5 pr., corr. inter
scrib. ὃ 87. 3. υμας Pap. — ὁμοίους κελεύουσι A4ILRZ A7. R*
Pap. ὁμοίως κελεύουσι Θ΄ — 4. γένεσϑαι O?, γεγενῆσϑαι
AIIRZ — πότερον A4IIRZO" A"E* (Pap. I) — 6. συμ-
BovAevovor. Pap. — 7. πάλιν ἡμῖν “42, vu παλιν Pap.
$38. 8. ἐν αραϑῶνι libri — τοῖς D pr. E, τοῦ (?) 4 pr.
τοὺς I' eorr. 4, Z4 corr. 3 --- βαρβάροις E pr., βαρβάρους
corr. 1 — τοὺς βαρβάρους om. A411E ZO" 4^" — νικήσασιν

I — 9. πρὸ αὐτῶν γεγενημένοις .4ILEZ --- οὐχ ἁπάντων
“152 Pap. --- 10. εἰς τοὺς Γ΄ pr., corr. 1 --- πεπολιτευμέ-
γους Π — 12. τοιαῦτα K^ — περὶ ὧν ,1 pr., καὶ 8. v. add. 2,

περὶ ὧν xal EZ — 18. πότερον ,15 pr., corr. 1 — χγρήσομαι
AE AILRZO" 4" 5*, χρήστ μαι E* pr, ὦ in ras. corr. 1 —
14. ὥσπερ 4 pr. περὶ 8. v. add. 1*, αἷσπερ περὶ O^",
ὥσπερ xai περὶ J4ILEZ A" E^ — δείξας Ἐπ — 15. ἡμᾶς 4 E^
— μὲν om. E? pr. (s. v. add. 1) -4IJRZ — 16. δὲ L4IIEZ
$39. 19. φανοέην E" — φροντίζων: φρο in ras. zf^ corr. 1
— 20. ἐμὸν: ἐμοὶ Θ΄ — μὲν om. AIIRZ 4" ἘΣ — 21. ἐστὶν
I — κηδεμόνων O",4"E* — 22. ἡδίους Z — 24. γινώσκειν
libri exe. II (γιγνωσκειν) — μὲν om. J4112Z --- σῶμα T pr.
σῷμα corr. i^ — 26. ἀγνοούσαις: νοσούσαις “41ΞΖ, νουσού-
cat; II — γεμούσας T pr., corr. 2 — 27. λόγω II'— 28. ἁμαρ-
τανομένοις I pr. Z4 pr., ἐξαμαρτανομένοις I" corr. 4, 4 corr. 1*,
EAC"^E*"O* 4"E* $40. 29. χαταγελαστον τι Pap. — ἐστιν IZ
pr, » eras. — 30. ἀλγεδόνων II

p.182. 1. ἔχουσιν Γ᾽ — τὴν om. O^ — ὥστε AIIEZ
$41. 3. 0à MEZ — 4. ὑποστειλάμενος οὐδὲν Θ΄ — ὅ. μέλ-
λων D' (— de Isocr. iud. c. 17), μέλλ in ras. P! pro 4óy —
ποιεῖσϑαι τοὺς λόγους EAIIEZO? 4^ A" Pap. (D! — D) —
6. γὰρ ἂν .4IIEZO" A*E^ D' et D? (Ξε de adm. vi die. in
Dem. c. 17 et 19) — ελϑων Pap. — μήπω: μὴ D — συνδιε-
φϑαρμένως T pr., corr. rad., συνδιεφϑειρόμενος D! — Ἴ. ὑμῖν

De codicum Isocrateorum auctoritate. 148

AILIEZ — γινομένοις 12), γενομένοις D! — 8. ὑμᾶς JIIEZ
ΙΑ: — 10. ἀξιοῦμεν D: ἔχομεν libri Pap. — 11. ἀλλὰ (om.
πᾶ») ΔΖ, ἀλλ ἅπαν 447^. $49. 14. οὐσίας D (Ὁ): ΕἸ, corr. 2,

ἀσίης M, ἀσίης P — τὸν βίον om. II — 16. βοητοῦντες D?:
P e. 17, βοηϑοῦντας D?:M c. 19 — αὐταῖς: αὐτὰς D?: P
c. 17 et 19. — 17. τῆς om. O^ — δὲ xoi καταδουλούμενοι
D?: MP c. 19 — 18. τὰ ἐναντία GO" — περάττοντες : πραττο-
μένοις ποιοῦντες Δ ἘΠ $49. 109. οἱ μὴ Γ pr., ei μὴ corr. 2
— ἐκεένοις τιμὴν ἕξομεν 1ΠΕΖ, ἐκείνοις ἕξομεν τιμὴν D?:
P e. 17 (Pap.D'D? c. 19 --ὸ I) — ἕξομεν: ἤρομεν D!'iF —
20. καὶ ταῖς διανοίαις καὶ τοῖς ἔργοις D?: MP c. 19 — 21. ye-
yevquévov Θ΄ 4* E^, γινομένων D':F — 22. τῶν ἑλλήνων
AIIEZ Pap. D — ἐλευϑερίας D? c. 19 — αὐτῶν I, αὑτῶν
ZAEA"E*, ἑαυτῶν D? — 28. ετολμησαν exÀurew Pap. —
24. δὲ .4E ZO" — 25. αὐτῶν om. O*D? $44. 26. στρατεύ-
ev D? — 27. δεῖ Γ pr. Pap, δεῖν P corr. 2 — 28. za»-
τας JD? — τούτοις ΓΖΔ pr., corr. 2 — 29. ἀλλὰ ΔΠΞ
— ἀνθρώπους I'pr. Z pr., αἱρούμεϑα in mg. add. I' corr. 4,
4 corr. 15, αἱρούμεϑα ἀνθρώπους E, ἀνθρώπους aigovusSo
A4" E*O" 41*5* — 31. xaxàv 44" E* — ózótay: zov. à» D*:P.
— τις πλείονα μισϑὸν διδῷ 4IIARZ, vig διδῷ πλείονα μι-
σϑὸν .1*"XAX*, τινες διδῶσι πλείω μισϑὸν D?

p. 188. 1. μετ᾽ ἐκεῖνον .4ILEZ A" E^, μετ᾽ ἐκείνου ς —
ἀκολουθήσουσιν 215 pr., qc eras, ἀκολουϑοῦσιν E"OQ^ 49x"
845. 2. uiv om. II — 3. τῶν om. I' pr., 8. v. add. 1^ —
ἣν περί τινας 4I1AZ, εἴπερ τινὲς Θ΄, E* D? — ἐξαμαρτά-
γοίεν ΞΘ 4" E^ D? — 4, ἐϑελήσαμεν O^ --- ἀποσχεῖν O7.
— D. παρανομέας: πλεονεξίας ΑΠΞΖ --- τῶν om. II — ἐφ᾽
ἡμᾶς τῶν ἐγκλημάτων Z --- ἥκειν D? — 6. ἀγανακτοῦμεν:
ἀγανακτοῖ μεν D pr, ἀγανακτῶμεν Γ corr. 2 4Ε4 ΕΝ 4" —
ἀλλαὶ Ἐπ — 1. ὅτ᾽ ἂν Α — dxo--wuev 215 pr., ἀκούωμεν
eorr. 2 E^O" --- τοιοῦτό τε J4I1AZ "A" — 8. διαπραττο-
μένους .4ILAZ | $40. 9. ἐσμὲν τῶν xo9' ἡμέραν AIIRZD?
— 10. δὲ JILEZA"E" 4" — 11. ἰδίους deest in libris —
λυμαινόμεϑα D pr. Z pr., ói' οὖς in mg. add. I^ corr. 4, s.

144 Engelbertus Drerup

v. add. 4) corr. 15, tum hoe additamento deleto in mg. pos.
κείμενον δι᾽ ovg; Ót ovg λυμαινόμεϑα EA" E"O* 15 pr., δι᾽
ovg eras., quamobrem om. x*; ἰδίᾳ λυμαινόμεϑα D? — Pap.,
in quo των ἐδια 8. v. add. — 12. ἀνθρώπων ἅπαντων Ἐπ,
ἀνϑρώπων om. J4ILEZ Pap. — ἁπάντων κοινοῖς ἀνθρώπων
ἔχϑροις D? $ 47. 18. τοσοῦτο δὲ Z, τοσοῦτον δὲ 122 c. 20,
τοσούτῳ δὲ xal D? c. 17 — 14. ov uovov librarii errore
iteratum in Pap. — 15. ὅσο- Γ pr., ὅσων eorr. 4 Z^E?, ὅσω
4E — πρός vwa D? c. 20 — 16. ἐψηφέσαντο Θ΄ 4*, ἐψη-
φέσαιντο ^ — 17. ὅμως δ᾽ ὑπὲρ 4"E" — αὐτῶν L'AEA E?
AZA" D? e. 17: P, v ex ὑ corr. M, ἑαυτῶν D? e. 20 —
18. δ᾽ εἰ II, δὲ sig D? c. 20 — τοσαύτην ἀπορίαν ἐληλυϑό-
τες καὶ om. D? c. 17: P — 20. μεισϑοτοῖς I' pr., o corr. 2
$48. 21. vgimoetg et τεληροιδν Pap., ei τριήρεις ἐπληροῦμεν
D? — εἰσβίβαζον Γ᾽ pr., corr. 2, ἐνεβίβαζον O^ 177, ἔνε-
βιβάζομεν 123 — 28. éEéneuze» Z, ἐξεπέμπομεν D? —
24. ἐλαύνειν ἀναγκάζωμεν Tl: μεϑ᾽ ὅπλων ἐξεπέμπομεν D?
c. 17: P — 25. ἀναβαίνωσιν D? c. 17 — των om. Pap. —
27. εγβαινουσιν Pap. — οἱ δὲ usque ad »xuóvvevovow om.
D? c. 17: P — 28. διῆλθον: εἶπον D? c. 20 8. 49. 30. ἀλλὰ
γὰρ: γὰρ om. IE4^ pr., s. v. add. 2, ἀλλὰ γὰρ καὶ D?
(Pap. — 241II) — ἰδὼν ἄν τις D? — 31. καλῶς Γ pr. 4 pr., xa-
κῶς I' corr. 4, 4 corr. 1^, EZJ"E*OQ" 4*5" — xal περὶ ΦΠΞ
ZD? — ϑαρσήσειεν D? — 32. ἂν om. 0",4^ E" — μάλιστα
ALRZO^D?, om. II

p. 184. 2. δὲ .44Z — 8. ἅπασιν εἶναι: εἶναι τῶν ἄλλων
103 — καλῶς ve καὶ D? — τεταμένως Il — 5. αὐτῶν om.
Θ΄ $50. 6. σεμνυνόμεϑα μὲν καὶ: a μὲν καὶ in ras. 22
eorr. 2 — μεγαλοφρονοῦμεν D? — 7. ini τὸ JIIRZ A7 R7
— βέλτιοι Z, βελτίονες 4^ ^ — τῶν ἄλλων γεγονέναι D?
— ῥαιδιον I'AEA*E* Q^ ,Ζ ἘΠ — 9. τριβαλοὶ RO^AZ" Z pr.
ἘΠ pr, τριβαλλοὶ Z corr. 1, E" corr. 1 — τὸ xai Aevxavoi
D? — τῆς δυσγενείας Γ᾽ pr. A4EA*E^O" A4" E" D?, αὐτῶν s. v.
add. I' eorr. 3 — 10. φροντέζωμεν II — 11. £v: ἐὰν .D! —
γνώσεσϑαι 21 pr. (corr. 2) Θ΄, γνώσησϑε D! — 12. ἄν τις
44*E*, ἐάν τις D! — 18. ἁλλῶ 44. — δικάζων 24 pr. (eorr. 1)

De codicum Isocrateorum auctoritate. 145

IL&O" 4*Z". δὲ καὶ ζῶν .D'; recens scholium. à») δωροδοκίέᾳ
8. v. add. 4, in textu habet Ξ — .. ραν τουτους a .. Pap.
(ft. εαν τουτους ᾿αλω ὃ) --- καὶ τοὺς τοῦτο D': .MPAB (F— ΓῚ

— φανερώτατον II — 14. πλεῖστους A" - τῶν πολιτων
διαφϑειραι δυνηϑεντα Pap., διαφϑεῖραι δυνηϑέντα τῶν πο-
λιτῶν D $ 51. 16. δὲ τὰ περὶ O"1"A" — 17. πδρὶ om.
Θ΄ — τῆς σωτηρίας Ἐπ — 18, ἀμελοῦντες καὶ Θ΄ ““, ἀμε-

λοῦμεν καὶ A" --- δημοκρατείαν Γ᾽ pr. corr. 2 --- 19. αὐξα-
νουμένην Γ pr., v eras, αὐξομένην D! --- 21. ὀλειγαρχικοὺς
4 pr, corr. 1 — 22. ὄντας om. ZE --- 23. ἐμποιοῦντας

AIIEZ, ἀγαεῶντας D! — εὔνους εἶναι iteratum in Z/, priore
loco inductum a corr. 15 $ 52. 24. λογων ve και Pap. — τερα-
yuat ...... o» (eorr. in ov) ... wc eyoue...... z:egu Pap.
— 25. ἀλογίστως: ὀλιγώρως O^, in mg. add. Z^ corr. 1, E*
corr. 1 — 26. οὐ ταῦτα ZE, ovv. αὐτὰ ΖΕΔ, o) τὰ αὐτὰ
Q* 4*E* — γινώσκομεν I'A^E"IIZO"z" — 27. μὲν om. D!
— ἀναβαίνειν Θ΄ 1^ E^ — 28. οὖν ἐλϑόντες (— συνελϑόντες)
Di; P, ἐλϑόντες D': ΜΡΑ͂Β1 --- συνελϑοντεχειροτογοῦμεν II,
συνελϑόντες ἐχειροτονοῦμεν Θ΄ — 29, διαλείποντες ΧΠΕΖ
— ἐνθάδε (— Pap.): ἐνταῦϑα Ζ4ΠΕΖ, om. ID! — 30. σωφρο--
νέστατοι D! --- 31. τούτοις D! : ΕἸ ---- συμβούλοις χρώμεϑα. 4IIRZ
(Pap. — DI) — καταφρονήσειδ E"ZO"^

p. 189. 1. καὶ τοὺς αὐτοὺς usque ad $53 προεστῶσιν
ἡμῶν om. 0",1*5" — post αὐτοὺς in Γ᾽ vocula xai primum
expuneta, postea erasa — τῶν κοινῶν ἁπάντων 1ΠΞ5Ζ Pap.,
τῶν κοινῶν om. D' — 2. καϑιστάμενοι ove I'4 pr. (οἷς 8.
v. add. 15) EZ"E* — ουὐϑεις ov Pap. — οὐδεὶς ἂν τῶν ἰδίων
οὐδὲν AZ, οὐδεὶς οὐδὲν ἂν (οὐδένα ΕἾ τῶν ἰδίων D' (Pap.
--- D) --- ἐπιτρέψειε Ξ ὃ 068. 8. τὸ δὲ 13ΠΞΖ (Pap. — I)
— 4. à» ὁμολογήσαιμεν 4ΠΕΖ Pap. — ὅ. ὡς πτιιστοτατους
Pap. --- 6. εεναὲ om. Pap., sed dubium quo loeo — 7. νέμωσεν
usque ad 10. προστάτας iteraverunt I pr. 422“ pr., lineolas
eurvas singulis versiculis apposuit I' eorr. 15, del. 47 corr. 3
— 8. δὲ A4IIERZ $54. 9. δὲ om. Θ΄ — διεφέρομεν Θ΄ —
10. ὅσον: ὥστ᾽ ΘΑ ΑΞ — τε om. J4ILEZ — 11. ἡροῦντο:

Leipziger Studien. XVII. 10

146 Engelbertus Drerup

jo in ras. 2 litt. 7 corr. 1* — 12. τὰ μέγιστα O* — συμβου-

λεύσασϑαι J4AZ — 18. τὸν om. Θ΄ — βουλεύσεσϑαι O"*
— 14. xaJ' ἑαυτὸν J44ZO" — γενόμενον: δυνάμενον A4ILEZ

πὰ

— τούτων om. E^ $ ὅδ. 15. uà» eras. 4^ corr. 3 (?) om.
E"O"4"E" — 19. δὲ LAEA"E^, om. 44" E* — 20. ἐκεῖσε
4"E" — σοφοτέρους 4f" — γενησομένους 44^ E" ----ὀ Οῥάδιον
Q" 41^E" — βουλευσαμένους ἘΠ — 24. ἑλληνικῶν πρα-
yuavov 4" pr, ve 8. v. post ἑλληνικῶν et καὶ πολιτικῶν in
mg. add. 27) eorr. 2, ἑλληνικῶν ve πραγμάτων καὶ πολιτικῶν
E", ἑλληνικῶν zgayuavov xal πολιτικῶν .4ILEZ, ἕλληνι-
κῶν καὶ πολιτικῶν τιραγμάτων Θ΄ ἘΞ. & ὅθ. 22. ταῦτα
ALIIEZ, τὸν λόγον τοῦτον Θ΄ ΔΓ ἘΞἘΠ — 23. τῶ 1 pr. ν s. v.
add. 1 --- ἐπιλείποι J4AZO" E", ἐπιλείψει II --- 24. μετα
Γ pr, ue τὸ corr. 1, ue om. I" — 25. πλημελείας AEACE*
— πράγμασε (πράγμασιν I7) γεγενημένας AILEZI" O^ 47 57
— 26. ἐπιχειροέην: ροέην om. 4 pr., in lac. add. 2, ézu-
χειρήσαιμεν ΓΘ“ Pap. $ 57. 27. ταχα ὃ αν τις Pap. — 28. πῶς
ov» εἴπερ «Δ Pap. — 30. οὐδὲ μίᾶς 4 pr. E pr., accent. s.
& eras. — τυγχανομεν xexvQuevou Pap. — 91. ταῦτα Α΄ —
ἄν ἀποχριναίμην 4 (Pap. — I)

p. 186. $58. 2. τήν ve ΓΖῈ — πελοτεόνησον E — 3. τοὺς
ἄλλους ἕλληνας 24 — 4. τοιαῦτα Δ — ἐξημαρταάνομεν: n in
ras. E eorr. 1 — ὅ. ἔσχεν Γ, εἶχε 44 --- ποιήσασϑαε ταύτην
44 --- 6. ἐστιν ΓΑ͂ — post τὸ littera erasa in “4 $59.
7. περιέστηκε và πράγματα Δ / — 9. ἡμᾶς 4 — 10. δὲ
ἐκείνους Αἴ --- ὥστε ΓΖῈ — εἴχομεν 44. — 11. παρεέχομεν
44 — 18. ποιοῦσι AE, ποιοῦσιν 74 pr., v eras. $ 60. 14. ἁμαρ-

τήμασιν Γ — 15. αὐτῶν libri — 16. πράγμασιν Γ — αὐτῶν
libi — 17. ἐκεῖν.ν 4 pr., éxeívov corr. 8 — 19. βεβαίως
44 --- μᾶλλον...... σιαραμεένειεν E pr., eic ἔτε in ras. 6

vel 7 litt. add. 1 — παραμείνοιεν Δ 861. 21. ὑπολήψεις
44 — 24. προσομολογήσειεν T4144, προσομολογήσειδ E, sed
& in ras. eorr. 1 $69. 27. ποίων 44 — 28. zivo» ΔΑ —
29. τοιαῦτα 41 — 81. xol: οὐδὲ .4 — ἀλλὰ 44 — ἡμῖν AE
— 32. ἐπικεκαλλυμένως “1 pr., vro in mg. add. 2, ἀποχεκαλ-
λυμένως corr. 4

De codicum Isocrateorum auctoritate. 147

p.187. $63. 3. εὐδαιμονήσειν: ευδοκιμησειν Pap. —
4. τ᾽ om. IE — 5. xai τὴν δικαιοσύνην om. IAE Pap. —
7. παιδευϑείημεν 44 Pap. — 8. δόξειεν libri $64. 12. 3a-
λασσαν 4“ Pap. — 16. τῶν xaxov» αἰτία 41 (Pap. — D) —
17. τε 4 ὃ 66. 18. χαλετεωτατον Pap. pr, eorr. — ἐστιν
I — 19. ἐρωμένους «Δ — 20. δὲ 4 — 22. τούτων 4 Pap.
— ὑμᾶς 44 — ἀνέχεσϑαι ΑΔ $ 60. 23. τοιαύτη E pr., ν s.
v. add. 1, τοσαύτην .4 (Pap. — ΓῚ — 24. ἄρα 44 — ἂν om.
44 — 25. οὕτωι I' pr, « eras. — 26. πᾶσιν Γ — φανερὸν
ποιήσειν ἅπασιν 44 (Pap. — D) $607. 31. ἀνηλώσαμεν 4 pr.,
ἀναλώσαμεν corr. 1* (Ὁ) — 32. δεξεόντες T pr., 6 s. v. add. 1

p. 188. 1. δὲ .4.— $88. 2. ἐλλογίμων: ἑλληνίδων 4
ὃ. συ-στᾶσαν Γ — 5. διδασκούσας 4 — 6. συμφέρει ΓΖΕ
(Pap. — 2) — 7. δὲ πολεμοῦντες ἐπαυσάμεϑα “4 (Pap. — I)
— 8. mpi» ἠϑέλησαν λαχεδαιμόνιοι ποιήσασϑαιε: τέριν ἡναγ-
χασαμεν λακεδαιμονιους ποιησασϑ᾽ in infer. mg. add. in Pap.
8 69. 10. ov eras. in 4΄ — ἐστιν Γ — 12. ἐτυγχάνομεν A4
(Pap. — I) — πολέίτιας Pap. — 13. ὑμῖν I4E — καϑεστώ-
σης «4 (Pap. — D) — 14. οδ᾽ Γ pr., οὐδ᾽ corr. 1 — δυνη-
ϑείημεν libri Pap. — 15. καταστήσασϑαι 24, κατασ... 609a.
Pap. (καταστησεσϑαι Kenyon) — 16. ze 44 — 18. δυνη-
ϑείημεν 44 Pap. $70. 20. διδομένην δέξασϑαι τῇ πόλει .4,
δεξασϑαι τη πολδὲε διδομενην Pap. — 23. πολλοῖς: πολλάκις
44 (Pap. — I) — τισὶν I' --- προαιρεῖσϑαι 24 (Pap. — I)
8 71. 25.0à 4 — οὕτως ἐπεχείρουν 4 (Pap. — I') — 28. ἕτέ-
ροις I' pr. (— Pap), ἑτέρους corr. 2 ZE, πρὸς ἑτέρους .4 —
ἐπιϑυμεῖν 4 pr. corr. 1 — 29. αὐτοὺς ὑμᾶς 44 Pap. — των
om. Pap. — 30. ἐστιν I' — βέβαιος .4 — 81. τοὺς ἕλληνας
τοὺς ἄλλους 21 (Pap.— I)

p. 189. $ 72. 1. δυναστείας 24 pr. δυνάμεις corr. 8,
διανοίας in mg. add. 2 — 2. αλληλοις Pap. pr. (— I), ἀλλή--
λαις 41 Pap. eorr. — τὸ Δ — 3. ταὐτὰ: ταῦτα libri — aet
Pap. — o προσήκει, om. ἀεὶ 44 — γνωμὴην ἔχειν vpag Pap.
— 6. ὠφελίαε Γ᾽ pr. Pap, ὠφελείαι Γ᾽ eorr. 1* — βελτίους
44 (Pap. — 1) $78. 8. τὰς πονηρίας LAE — Pap. pr., corr.
in vag πονηρας, τὰς ve πονηρᾶς 44 — 9. ywouevag Pap. —

10}

148 ; Engelbertus | Drerup

10. οὕτω 24 Pap. pr., eorr. in ovrog (— I) — 11. δεῖ βελ-
τιόνων in ras. E corr. 1 — 18. ταῦτ᾽ Γ᾽ pr, ταῦτα corr. 2
4Ὲ ὃ 74. 18. εἰ: ἡ 24 pr., el corr. 3. — oxéyeo3e E, oxé-
ψασϑαι 44 pr. oc in e corr. 8 — διωκεῖτο 44 (Pap. — I) —
20. παραλληλα libri — 21. γνωσεσϑε οσων Pap. (— D), γνώ--:
σεσϑὲ πόσων 44. ὃ 75. 23. βελτίον 4 pr., eorr. 2 — 24. y»
om. Pap. — ἢ τότε 4 pr. E, ἡ τότε 4 corr. 3; om. .4 pr.,
ἢ τότε 8. V. add. 2, ἢ τότε eorr. 4 — καταστάσης D pr.
(e Pap), καταστάσεως corr. 2 4E — 26. υπερβολου Pap. pr.
(—- eodd.), εὖ (— ὑπτερ | ευβολου) in mg. add. 2 — 28. ουδὲ
x&»0» ελπιδων Pap. $ 70. 30. πάντας .4 Pap. — eufaAAov-
vac Pap. pr, eorr. 2 — 31. ev τοῖς... xtvÓvyouc Pap. pr.
(2 codd.), eorr. in των... κενδυνων — 32. ovroc Γ

p. 180. 1. των πολεων αὐτω Pap. — ἐγχειρίζειν Αἴ
(Pap. — D) ὃ 77. 3. evóoxovagc Pap. — 4. αὕτη 44 — ουὐϑεις
Pap. — 5. εἐπιστρατευσαντας Pap. ὃ 78. 8. αὑτοῖς DI —
9. εἰς τοσούτω 21, εἰς vocovro Pap. — 10. μέσους .4 (Pap.
— I) — κατέστησαν ILE Pap. pr., corr. in κατεστησεν (— “ἢ
ὃ 79. 15. ἀρχοντες Pap. — πολλὰ xai: καὶ om. Pap. —
16. εσχον γνωμην Pap. — περε ημας Pap. pr. (— codd), corr.
in περι ἡμων — 17. ὑπέμεινεν Γ — 18. συνάγοντες 44 Pap.
pr., eorr. in συναγαγοντες (Ξε Γ) — 21. ἕλλησιν Γ — 23. τα
ἐχδίνων Pap. ὃ 80. 24. τοῖς πράγμασι (πράγμασεν Γ᾽ pr.,
corr. 1) γιγνομένων IAE, τοῖς χρόνοις γενομένων 74 Pap. —
25. αν ἰισως Pap. — βέλτιον iteratum in Ζ,,) priore loco in-
ductum a corr. 1* — 26. παρόντων (— Pap.): ἄλλων 24 ἃ 8L
30. φαυλον Pap. pr., corr. — λυπήσοντα I4 pr. ΕΖ, λυπή-
σαντα 4| corr. 3 — Pap. pr., eorr. in λυπησοντα

p. 191. 1. μόνων ΔΑ (Pap. — D) — γνώσεσϑαι Z4 pr.
«4 pr, γνώσεσϑε 4 corr. 1, 24 corr. 2 ὃ 82. 3. εξευρισχον
Pap. pr., δὲ inductum — δὲ ὧν αν ανϑρωποι τὰ μαλιστα Pap.
— 5. ἐκ τῶν φόρων “4, των φορων Pap. — διελόντες c Pap.,
διελόντας libri — 7. ἐπειδ᾽ &» 4E pr. (corr. rad.) 4 —
ταῦτ᾽ 4Ε4. Pap. — 8. παρησῆγον D pr., corr. 1 — 9. ἐπε-
δεικνύντες 21 Pap. — τοὺς uev αλλοις ovuuayoig Pap. —
11. ελλησιν Pap. $89. 13. αὐτοέ τε τὴν: αὐτὴν τὴν Pap. —

De codicum Isocrateorum auctoritate. 149

14. ἡὐδαιμόνιζον 44 (Pap. e I) — 15. μὲν om. LAE (Pap. — 4)
— 17. ζηλουντες και ϑαυμαζοντες Pap. — 19. ἤμελλες Γ pr.,
σ eras. ημδλλὲν Pap., ἔμελε Δ 884. 20. δὲ 4 — 231. δισ-
βεβληκοτων Pap.: ἐμβεβληκότων libri — 22. δεχελει - -νεστη-
κότος Γ΄ pr. (erasae sunt duae litterae, quarum posterior

fortasse fuit :), δεκελεισυνεστηκότος corr. 2; δεκδλει

κότος 4 pr. ας συνεστῃ supplevit corr. 1*; δεκελείας συνε-
στηκότος E, δεκελιᾶσιν ἐστηκότος “4, δεκελεικοῦ συνεστηκότος
c, δεκελιᾶσε συνεστηκοτος Pap. (acc. 8. δεκελεασι add. prima
manus) — 25. πώποτε 44 — ἐξαμαρτάνοντας I4 pr. EA,
ἐξαμαρτόντας 4 corr. 3 Pap. — 26. σερατειαν T^ pr. (— Pap.)
στρατιαν CGOrT. 2, στρατιὰν corr. 1" ZE, στρατιὰς .4 $85.
τοῦτο .1 Pap. — 27. προστείων Γ΄ pr, προαστίων 4 pr.
σπεροαστείων Γ᾽ corr. 2, 47 corr. 1*, ... αστείων Pap. —
91. ποιοῦσι «14 — ἐμφανεστέρους E, σωφρονεστέρους 41 Pap.
8 86. πλεέοσιν xal μεέζοσιν T, πλείοσι xal μείζοσι xaxoig
44, πλειόσι κακοις xat μείζοσι Pap.

p.192. 3. τοῖς om. 7 Pap. — πληρώμασιν Γ Pap. —
5. ἐν δὲ τῷ πόντῳ 24, εν δὲ τω δεχελίχω πολεμω (litt. δὲ
verbi óexeAuxo 8. v. add.) Pap. — αὐτῶν libri — 6. τέταρας
«4 — 7. τεσσερακοντα Pap. $87. 9. xoc χατα zevrce Pap.
— 10. ἐξαριϑμήσειε 24. — 11. ἐνὴν 4Ε. — τούτων 24 (Pap.
— lI) — τῶν ἐγκυκλίων ταφὰς ποιεῖσϑαι 44, ταφας ποιεῖν
των εγχυκλιων Pap. lineolis supra appositis, quibus fortasse
ordo verborum mutandus indicatur — 12. τὸν om. “4 Pap.
— 13. πολλοὶ xal] xev om. Pap. — «6v» ἀστυγειτόνων: τὸν
I pr. τ. - Z pr., τῶν Γ᾽ eorr, 4 corr. 1" — 14. ov corr. vid.
ex οἱ Γ — ἀλλὰ συνησϑησόμενοι IAE, ἀλλ᾿ ἐφησϑησόμενοι
44 Pap. — 15. ὑμετέραις 24 (Pap. — I) ὃ 88. τελευτήσαντες
44 (Pap. — I) — 16. δὲ 4 — 17. φρατρίας 4 pr., φατρίας
4 corr. 8 E.4 (Pap. — D) — 18. ληξειαρχικὰ 4 — 20. ἀπολ-
Aouévov .1 (Pap.— DI) — 23. exeOSvuovuev Pap. $89.
24. ὥστε I44E — 25. πρὸς δεῖγμα IAE: παράδειγμα 4,
σερος παραδειγμα Pap. — 26. φανείημεν 4 Pap. — ἀντη-
λαγμένοι 4Ε — 31. ευδαιμογεζειν Pap. pr., eorr. in. εὐδαι-

180 Engelbertus Drerup

uova νομίζειν — 28. ἁπάντων τῶν DAE Pap. — 29. ἀλλὰ
τὴν: τὴν om. E --- οἰκησάντων .1 Pap. --- 30. τῶν ἄλλων om.
LAE (Pap. — .2) — 31. τὰς om. E.4 (Pap. — I) — 82. óv-
γαστείας 4.1 (Pap. — D)

p. 198. 1. στεργοντας δ᾽ Pap. pr., καὶ χαίροντας s. v. add.
— δὲ .4 — 2. διδομέναις δωρεαῖς 44 (Pap. — I) $90. ἐξου-
σίαν 44 (Pap. — DI) — 3. οὐδεὶς οὔτε ἀνὴρ .4 (Pap. — D)
— 4. οὐδὲ ἀσφαλεστέραν Δ — 5. ἐχοντες Pap. — 7. δὲ 4
— ἐν om. 44 — ἐν σιτοδίαις Γ᾽ pr., σιτοδείαις corr. 15, yg.
σιτοδοτίαις in mg. add. 2; ἐν σιτοῦ αἱἷς “7 pr., εἰ suppl. 1*;
ἐνειτοδειαις Pap. pr., ἐνσειτοδείαις corr. 2 — 9. οὔτ᾽ ἐνδείαες
IAE (Pap. — 24) — 10. λεγω δὲ ταῖς της πολεως δικαιοσυ-
vac Pap. pr., ἐπὶ δὲ τὴ τῆς πολεως δικαιοσυνὴ (— codd.)
eorr. 2 — 11. αὐτῶν ΓΖῈ (ΡΆ}.), ἑαυτῶν Δ $91. 13. ἐπε-
χεέρησαν 24 (Pap. — ΓῚ --- 5. ἐστὶν I' Pap. — 16. αὐτῶν
DAE, ἑαυτῶν 44. — 17. καϑέστηχκεν Γ᾽ Pap. — 18. καὶ om.
E — ἀυτοῖς Dl pr., &vroic corr. 15, αὐτοῖς E, savroig Pap.
— 19. τοὺς τοιούτους Γ pr., τοὺς τοιούτοις corr. 2 (— Pap),
τοὺς τοῖς τοιούτοις Δ ὃ 99. 22. xai om. Z pr., add. 1* —
μὲν om. Pap. — 23. goo»ew Pap. pr, corr. in goovoet»
(— eodd.) — αὐτῶν I4, αὐτῆς E — 25. ἀποσπῶντας 24 Pap.

— 21. αὐτῶν I'4E — τῇ om. 44 — εἐν[τη Ὁ] (opua Pap. eorr.
pr. — 29. οὐδὲ ΓΖῈ — 30. αὐτῶν libri $ 98. óov' Γ pr,
ὥστ᾽ corr. 2 — 231. óe&aíue9a τοσοῦτον IAE (Pap. — 4)
— πάσχουσαν 24 (Pap. — D) — 32. ὁμολογήσειεν “1 pr., v
eras. ὁμολογήσειε E

p. 194. 1. εἰ μή τις 4, δε τις Pap. pr., μη 8. v. add. 2
— ἐστὶν I' Pap. — 2. μήτε παίδων om. Pap. pr., s. v. add 2
— φοοντίζοι “1 (Pap. — Γ) — 3. μόνου .4, om. Pap. pr.
uovov (— I) 8. v. add. 2 — ἑαυτὸν libri — 5. πρόνοιαν
ἁπάντων τῶν τοιούτων 1, προνοίαν ἀπαντων τουτων Pap.
— πεποιημένων .1 (Pap. — U) — μηϑεν Pap. — 7. uevotov
βιον Pap. pr, exew s. v. add. 2 — 8. πλοῦτον μέγαν 4
(Pap. —- Γ) — μετὰ .4 $94. 9. αὐτοὺς I'4E — εὐδαεμονε-
στάτην: τάτην in ras. corr. E pr. — 10. ἐπεγενομένοις «1 et

De codicum Isocrateorum auctoritate. 151

fort. Pap. — αὐτῶν libri — 11. κατέλιπον: xav in ras. 4
eorr. 15, κατ in mg. add. 1 — 12. ἐστιν I4 Pap. — 16. αὐτήν
4 pr., αὐτῇ corr. 2 $ 965. 18. πόλιν: χωραν Pap. pr., eorr. 2
— διέφϑειραν I'ZE Pap. pr., eorr. 2 (— 24) — οὕτως ὥστε
44 (Pap. — I) — 21. δημοκρατῆσϑαι D pr. corr. 1 — ἐχρε-
σάμεϑα 71 pr, corr. 2 — 22. οἱ δὲ λακεδαιμόνιοε. . . δύναμιν
παρέλαβον ΧΑ pr. (eut» πα corr. in ras), ei post δύναμεν 8.
v. add. 4 (Pap. — I) — 23. αυτοὺς I4, αὑτοὺς 44 — 24. πολ-
Aoi γὰρ 41 pr., corr. 2 — ἐν om. g Pap. — ἐπεδείξαντο 4
pr. eorr. 2, eóec£avvo Pap. pr, corr. in δδείξατο — 25. ἑτῆς
DI pr, ἑαυτῆς eorr. iP ZE, αὐτῆς 24, avrov Pap. pr., corr.
in avrgg — τὴν δὲ .4 (Pap. — D) — ἐν om. 44 — ἐν éza-
κοσίοις Z4, ἐν πενταχοσίοις Pap. pr, eorr. 2 — 20. ἔετεσιν
4 — ovOeig Pap. — εἶδεν I, εἶδεν 4E (Pap. — “2 —
27. σαλευϑῆναι .4 Pap. — 28. ἐποίησαν Pap. pr, corr.
$ 96. 29. αὐτοῖς Γ — 80. ἐνέπλησαν 4 Pap. pr, corr. in
ἐνέπλησεν (— I) — 32. ὀλιγωρέας: c in ras. 4

p. 1986. 2. ὑπερεβάλλοντο τοὺς 24, υπερεβαλοντους Pap.
— ὃ. ὑπάρχουσιν T' Pap. — 4. ἐποέησαν T pr. (— PapJ, ἐν-
ἐποέησαν corr. 2 4E, ἐποιήσαντο 2.4. — 5. EÉyovow .4
(Pap.— D) $97. 8. ὥστε libri — οὐδὲ τῶν σφετέρων αὐτῶν
ἀπέσχοντο (om. τῶν εὐεργετῶν) .4 (Pap. ΞΞ D) — avro» Γ
— 9. ἀπέχοντο E — 11. πεντακόσια 44 (Pap. — D) — 12. συν-
κινδυνευσάντων Γ΄ pr., corr. 2 — συγκενδυνευσαντων τῶ yavtuxa
“1 (Pap. —- T) $98. 13. ueyíovo T pr., eorr. 2 — 14. συμ-
βαλομένων c Pap., συμβαλλομένων libri — ἔφϑησαν .4 (Pap.
— ID) — 15. επτεβουλευσαν Pap. pr., corr. in ezeflovAevoy —
16. στρατείαν Pap. pr., corr. — ἐξέπεμψαν 24 Pap. — 17. xcov
Pap. pr., και s. v. add. 2 — πρώτους μὲν .4 (Pap. — D) —
18. νεωρείων 24, νεωτερων Pap. pr., νεωρίων corr. 2 (— D)
$99. 19. ἐξήρκεσεν I, ἤρκεσε “1 (Pap. — E) — αυτοῖς Γ
— ταῦτα 4 Pap. — 20. εξαμαρτανειν Pap. pr, corr. —
22. τὰς iteratum in I, priore loco erasum — vgo»»íóac .4
(Pap.— Γ) — 28. καϑιστᾶσαν Δ -- πελοπόνησον E —
24, πολέμων καὶ στάσεων “Δ (Pap.— D) ὃ 100. 27. aget-
λαντο Pap. — γῆν τῶν E g (Pap.— ΓΖ) — 28. διῴκεσαν ς

152 Engelbertus Drerup
Pap.. διῴκησαν libri — φλεασιους “4 Pap. — δὲ 24 — 29. τὴν

ἀργείαν I'AE Pap. pr., την αργειαν eorr. 2 (— 2) — ἐνέβαλον
44, ειἰσεβαλον Pap. pr. (— I), corr. in ἐνέβαλον — δὲ 44 —
ἐπαύοντο 24, &mavcoavro Pap. pr. (— I), eorr. in ezoevovro
— 80. αὐτοῖς libri — ἧτταν τὴν: τὴν om. IAE (Pap. — .4)
— 3981. φασί T' pr., » add. 1, φασιν Pap. — 32. γενέσθαι 4
(Pap. — I)

p.196. 3. αὐτῶν LAE $101. 4. κακοῖς τοῖς: τοῖς om.
ΓΖῈ (Pap. — 24) --- 5. ἐπὶ τῇ τελευτῇ γιγνομένοις 24, επι
τελευτῆς γιγνομένοις Pap. --- 6. ταυτηὴην om. Pap. pr., s. v.
add. 2 — "7. πολὺ àv» τις πῶς ovx ἄν τις 24 (Pap. — I) —
ἀληϑέστερα om. E — λέγειν ΓΖ (Pap. — 22) — 8. αὐτοῖς
γεγενῆσϑαι τῶν συμφορῶν, ὅτε τὴν ἀρχὴν propter homoeo-
teleuton om. Γ΄ pr., in mg. add. 2 — γενεσϑαι Pap. --- 9. ix-
τὠντότε yàg 44 (εκτῶντο yag Pap. — D) $102. 11. τὴν κατὰ
τὴν ἡγεμονίαν γῆν εὐταξίαν .4 pr., γῆν indux. 2 (Pap. — I)

12. in Pap. in inferiore margine adnotatum .. . μελδτων ραδι
— 18. ἀρχῆς .4 (Pap. — Γ) — ἀκολασιαν Pap. pr., corr. in
αποριαν — 14. ταύτης om. libri Pap. - γεγδνημένην .4
(Pap. — I) — 15. ἐστερήϑησαν 44 (Pap. — I) — 17. zagé-
Àagov: magt--:.- in ras. 4 corr. 1, παρέλαβον in inf. mg.
add. 1 — οὐδὲ τοῖς .4 pr. » et spiritum s. v. add. 1 —
ἀνέμενον .1, ivéuevov cg Pap. 6 108. 18, ὑπολαμβάνοντες
44 (Pap.— D) — αὐτοῖς libri, om. Pap. pr, s. v. add. 2
— 28. αὐτῶν IAE, ἑξαυτῶν Δ — 24. τοὺς δὲ χρωμένους
ἀπολλυούσαις Om. Z/ pr. s. v. add. 15 $ 104. 26. γεγενη-
u&vovg δξουσιαις Pap. — ἴδοι ἄν τις L4 (Pap. Ξε D) —
27. ἀρξάμενος “ et fort. Pap. — 32. προσήκει τοῖς .4
(Pap. — D)

p. 107. 1. διεφϑαρμένοις 4 (Pap. — D) — πράξεσιν I
Pap. — 2. τοῖς αὐτοῖς -4 (Pap. — D) — ἁμαρτήμασιν Γ Pap.

— 8. ἐχρήσαντο in ras. 24 corr. 1 — Onoíog Δ ἃ 10b.
4. μισηϑεν D pr, «vec 8. v. add. 2 — 8. τὴν ταύτην ἀρχὴν
44 pr, τὴν τοιαύτην ἀρχὴν corr. 2 (Pap. — I) — 9. οὕτωε

DL pr, ε eras. — 10. ἢ πῶς ov (— Pap): πῶς δ᾽ ov .4 —

De codicum Isocrateorum auctoritate. 153

φυγεῖν Pap. — τὴν οὕτω δεινὰ xal πολλὰ 44 (Pap. — D) —
11. ἐπα ρασαν Γ pr. δπαιρασαν corr. 2, accent. add. 1*,
Spirit. add. 3; ezegocav» Pap. pr., eorr. in δὁπαίρασαν (— I)
$ 106. 18. && δὲ τον Pap. (0e fort. inductum) — 14. ἐμάνϑανεν
44 pr. corr. 2 — 15. αὐτὰς 24 (Pap. — D) — eg guo» Pap.
— 16. εὑρήσεται 4Ὲ — 17. ἐξαμαρτάνοντας E — 18. πλεί-
στους I4 pr. (corr. rad.) E (Pap. — 2) — 20. αὑτῶν .4
ὃ 107. 21. οὕτω οὐχ οὕτω 4 pr., οὕτω priore loco expunctum,
ovy ovrog Pap. — 22. προηρήμεϑα 2.1 (Pap. -— D, ut vid.)
— 23. τῶν ἑλλήνων δεσττόται 44 (Pap. — D) — δὲ 44 — οὕτωι
I pr, ὁ eras. — ἐκεῖνοι δ᾽ οὕτω κακῶς προὔστησαν τῶν
ζεραγμάτων om. Pap. pr., sed exe«oc ὃ ουὐέω κακως προεδστη-
σαν in inf. mg. add. — 25. ἐπιπολάσαι: Pap. in infer. mg.
add. ἐπι πολλας apyag περοελϑειν ὃ 108. 28. λακονιζόντων
DI pr, « eorr. 1 — 29. ἠνάγκαζεν IAE (Pap. .4) —
80. ἐπεϑύμησεν D — 32. τὴν ἐπὶ τῶν ΔΨ — πάντες 44 —
δημοτηχοτδροι Γ᾽ pr., ὁ corr. rad.

p. 198. 1. φυλ- - ἣν 4 pr., φυλακὴν corr. 4 $109. 3. τοὺς
om. 44 (Pap. — I) — 6. ἀμφότερα καὶ ταῦτ᾽ ΓΖῈ --- ὠφε-
λοῖντο 44 — Ἴ. καρτεροὺς IAE, καρτε]ρικουΐς Pap. pr. (— 4),
ἐκ del. 2 — τοὺς om. .4 pr, add. 8 $ 110. 8. οἵτινες 4
pr. εἴτινες corr. 2 — out Pap. — ζῶσιν Γ — 9. μαλλον
om. Pap. pr., s. v. add. — 11. ἀγνοοῦσιν I, Pap. in mg. habet
αστοχουσι --- μηϑεις Pap. — 12. πώποτε libri — λογισμὸς
αὐτοῖς 44, avrovg λογεσμος Pap. ὃ 111. 14. πόλεσιν Γ —
ἔχουσιν D — ἐπιϑυμητὰς: μη in ras. 3 vel. 4 litt. corr. E pr.
— 15. ὄντας: exovrag Pap. — ὅτε ovv 24 pr. accent. s. ὅ
eras. — 16. δεινῶν ἢ χαλεπῶν DAE Pap., δεινῶν τι τῶν xa-
λεπῶν 44 — 11. ἐπειδ᾽ ἂν 24 — 18. κακοῖς εἰσὶν ἐμπε-
σελεγμένοι .1 (ῬΆΡ. -ι DI) 8112. ὥστε 4E — 19. μισεῖν δὲ
τούτους 41 (Pap.-— D) — 20. xaxo» ουδὲν Pap. — δὲ καὶ
τοῖς Αἴ, [r?]s τοις Pap. pr, δὲ τοῖς corr. 2 (e δὲ τοις) —
21. αὐτῶν ΓΖῈ (Pap), ἑαυτῶν 44 — 23. ovg Pap. pr, eorr.
in ot& — οὐδὲπώποτε “4, ουδεποτε Pap. — καὶ μηδὲν ἧττον
44, μηδὲν δὲ ἡττον Pap. pr, δὲ induetum $118. 27. αὐτῶν
libri — τετυραννηχότας “7 et post hoc verbum εἰκότως erasum

154 Engelbertus Drerup

— τῶν om. 44 — 28. τῶν om. 4 — 29. er. δὲ Pap. pr.,
in mg. add. ολον δὲ — 31. αὑτοὺς .4 — 32. Pap. in mg.
oztov δὲ ot — δόξας: Pap. in mg. eoyoag

p. 199. 1. ἐρῶσιν Γ — τοὺς ἄλλους ϑαυμάζειν 4 — τι
et τους αλλους om. Pap. pr., s. v. add. — τοεουτων om. Pap.
pr. 8. v. add. — ἑτέρων (— Pap., sed fort. per correctionem):
ἔργων 44 — επιϑυμουσε Pap. 8114. 3. δὲ 4 — 4. ἀποδέ-
χεσϑαι 21 pr., corr. 2, αποδεχεσϑαι Pap. pr., corr. in eco-
δεξασϑε — 5. ἅπαν αἴσχιστον 4d, vL παντων αἰσχιστον Pap.
— xal ῥᾳϑυμότατον om. .4 (Pap. — Γ) — 6. ταῦτα libri,
om. Pap. pr. 8. v. add. ταυτ — 7. ἀγνοεῖτε αὑτῶν 24 (Pap.
— D) — 8. ἔλαττον 4 (Pap.-— D) — τὰς αὐτὰς ταύτας
πράξεις 44 (Pap. — D) — 9. ὁμοίως 74 — Pap. pr., corr. in
των ομοιων (— I) — φαίνονται Γ᾽ pr., eorr. 1 $115. 11. ἡγεῖ-
σϑαι 4 pr. 4 pr. ἡγεῖσϑε 4 corr. 1, 24 corr. 1, υπολαμ-
Bavsre Pap. — 13. μεγίστων ἀγαϑῶν αἰτίαν 4 Pap. pr., corr.
in μεγέστον των ἀγαϑων (— D) — 14. οὔτ᾽ ἐν τοῖς... οὔτ᾽
iv ταῖς .4 (Pap. — D) — πράξεσιν Γ᾽ Pap. --- 15. τῶν ϑη-
βαίων .4 (Pap. D) — 16. πονήρως (sic!) ἔχειν νομέζετε
LAE (Pap. — 24) — ὅτε: exec Pap. — 18. ἡ xewoc Γ pr., ἢ
χδῖνοι Γ corr. 4 4, ἢ ᾽κεῖνοι E, ἢ ἐκεῖνοι 44 Pap. — βιωτέαν
“1 pr. eorr. 2 — πάντας Δ --- παντα δεοντα Pap. pr., παν
indux. 2 $118. 20. πεέϑησϑε .1 (Pap.— D) — 22. guào-
σοφήσεται 41 pr., eorr. 2 -- φιλοσοφησατε καὶ σκεψφψασϑε
Pap. pr., eorr. — 28. vc- πόλ- τούτωι Γ pr., τὰ πόλη τούτωι
eorr. 2 — E, τ. πόλη τούτω Zi pr, τῶ in ras. corr. 15, τὰ
nmóÀse ταῦτα 44, τὴ πολ" vovra Pap. pr. corr. in τω στολ[ε]ε
τουτω — 24. τὴν λακεδαιμονέίων: λακεδαιμονέων apynv Pap.
— 26. àmei δ᾽ libri ὃ 117. 28. χώραν ἀρίστην (— Pap.)
δύναμιν μεγέστην Δ — 29. χαϑεστήχασιν Γ᾽ — 31. ὑπαρ-
χόντων .4 (Pap. — DI) --- 32. οὐδὲ libri Pap. — ἀργυρεια Γ
pr. Pap. ; supra ec add. Γ corr, ἀργύρια ZJEA4

p. 200. 1. τῶν ἑλλήνων otxovc 44 (Pap. —— I) $ 118. 2. αλλοι
τινὲς τας ἀκροπολεις Pap. — μὲν et oec om. Pap. pr., s. v.
add. 2 — o-cvw» Γ pr. (ov τῶν ut vid), ὄντων corr. 2 —
3. πλέον ἢ τρισχιλίων 24, πλεὸν ἡ δισχιλίων Pap. pr., corr.

De codicum Isocrateorum auctoritate. 155

in πλδβονων τρισχιλίων — zt&Àt - -τῶν 4 pr., πελταστῶν corr. 3,
πέλτας τῶν E — 4. δυδυναμιν 4 -— αὐτῶν libri — 5. Bov-
λωνται “1 Pap. pr, corr. in. βουλονται (— I) — διοικοῦσι
ΖΕ. Pap. — 6. αὐτοῖς ἀεὶ 74 (Pap. — I) --- πελοπονησίων
E — Ἴ. ὑμετερας Pap. — 8. τὴν εἰρήνην .4 (Pap. ΞΞ I)
$119. 9. διεξήειτε 4, ÓueE . . . Pap. pr. (cirea 3 litt. evanuere),
ῃ suprascriptum manu secunda — 11. yevouevg» Pap. pr.
eorr. — 12. ἰδίων Δ Pap. — 18. ασφαλεστατους Pap. pr.,
eorr. — βελτίους .4 (Pap. — D) — ἡμῶν libri Pap., ὑμῶν c
— oig9e Pap. — 15. τοιοῦτο libri Pap. $120. 16. καὶ πολὺ
44 (Pap. — D) — 18. τυχὸν om. Z/ pr, in mg. add. 1" —
φϑάσειεν Γ — τελευτῆσαι 44 (Pap. — I) — 20. ὑπομένουσιν
I — καὶ τας naga των αγνϑρωπων Pap. pr., sed lineolis supra :
appositis deletum, ad quod respicit nota marginalis, cuius
tamen haec sola remanent: ἂρ... gevy... $191 22. ὡν:
ἃς in ras. 4' corr. 8 — 25. δῆμον: xoAsÓ ..Pap. pr., corr.
— 26. Àvuevouevo:g Pap. — 27. παρέλαβον 7f pr., y supra
zt et accentum add. 3 (z γὰρ ἐλαβον) — 29. οἰπερ Γ᾽ pr.,
6-69 corr. 1" ZE (Pap. — 3) $192. 30. ἃ ΓΖῈ Pap. pr.
corr. in o (2 22 — 31. exovveg Pap. — 32. ouo: Pap. pr.,
eorr. in ομοίως

p. 201. 2. καὶ ταῦτ᾽ εἰδότες: καιτοι γε Pap. pr., corr. in
mg. — ἐν τῷ ποιῆσαι (— Pap.): τὸ ποιῆσαι.2 $193. 4. δο-
μοκρατιαν Pap. — ezec μὲν Pap. — ἐν om. 74 Pap. pr., s.
v. add. 2 (— I) — 7. φυγὰς xal: xol om. 44 (Pap. — D) —
ὑπὸ τῶν (— Pap.): ἐπὶ τῶν 44 — τυράνων Γ — 8. ysyevq-
μένας 24 (Pap. — I) — τοὺς τοιούτους: τοὺς om. 1 Pap.
pr, 8. v. add. 1, ut vid. (— I) $194. 11. ὡς ἐφ᾽ ἑκατέρων
I' Pap. pr, eorr. in oc δῷ exoregov, in mg. ez augorepa:
ἐξ ὧν ἀφ᾽ ἑκατέρων 24 — 18. vgc.... πονηρίας Pap. pr.,
eorr. — ὥστ᾽ Γ᾽ pr, eorr. 2 — wo ορωντες δια τὸν πολεμον
και τας ταραχας om. Pap. pr. in inf. mg. add. — 14. αὐτοὶ
44 Pap. pr., corr. in ovro: (— D) — πεποιήκασιν I' — 16. vov-
vovg δὲ .4 Pap. pr. corr. in τοὺυς δὲ — ἐκ τῶν 24 pr, τῶν
eras. $125. 18. uà» om. 4 (Pap. — I) — 21. ὃν et τῶν
ἄλλων ἄρχειν om. D pr. ὃν 8. v., τῶν ἄλλων ἄρχειν in mg.

186 Engelbertus Drerup

add. 2 — 22. χείρω .1, om. Pap. pr, xe«o» (— ΓῚ add. 2
— πράττοντας 4“ pr, corr. 9 — ταῖς ολιγαρχιας Pap. —
28. τούτους δὲ — Pap. pr.: δὲ om. 4 — Pap. corr. 2 — 24. ei-
δαιμονεστέρους IAE, ευδαιμονοστατους Pap. $126. 26. και
παραλαβων Pap. — πόλεν in ras. totidem litt. I' eorr. 1. —
χείρω 41 (Pap. — I) — 27. δὲ .4 — 29. ἐλάττω τὸν αὐτοῦ
ΓΖΈ, ἐλάττω τὸν ἑαυτοῦ 24, vov avtov δλαττω Pap. — 31. ἀνή-
yayev IAE (Pap. zs 24)

p.202. ὃ 197. 2. τολμωσι Pap. — 3. αὐτῶν libri —
7. obruo. Γ᾽ pr, « eras. — ζῆν ἡδέως μήτε 44 (Pap. -I)
$128. 10. προ σφας Pap. — αὑτοὺς Δ — 11. πραγμάτων
IAE (Pap. — 2) — τῶν om. 74 (Pap. — I) — λεειτουργείων
. I pr., eorr. rad., Agerovoycoov Pap. — 12. καὶ τὰ xaxà . . . ἀντι-
δόσεις (— Pap): xal τὰ περὲ τὰς συμφορὰς xal τὰς àvvi-
δόσεις 41 pr., εἰσφορὰς eorr. ὃ — 13. τοσαυτας Pap. — ὥσστ᾽
4 — 14. πενουμενους Pap. $199. 16. coc» Pap. — 18. τὴν
om. 4 — xata τὴν ἡμέραν exacry» Pap. pr. (— I), corr. in
κατα τὴν ἡμέτεραν cyooa»; nota autem in inf. mg. addita
genuina lectio restituitur — μαλλον Pap. — 19. ἡμᾶς IE,
υμας Pap. pr. (— 24), ἡ s. v. add. 2 (— Γ) — ὁρῶσι γὰρ Α
Pap. — 20. τὰ τὰ σφέτερ᾽ E — 21. va βελτιστα λεγοντας
Pap. pr., eorr. in των va βελτιστα λεγοντων (— codd.) ὃ 130.
23. αὐτοῖς 24, αὐτοῖς Pap. pr. corr. in evzovc — 25. ἐσαγ-
γελίέαις T pr., corr. 1, εἰσ ἀγγελίαις ^1 pr., spirit. S. α eras.
— 26. αὐτῶν libri ὃ 131. 27. αὐτοὶ δυναστεύουσιν .4 (Pap.
DI) — ue» ταυταις Pap. --- 28. εἴδοιεν 24 Pap. — ovrog
om. Pap. — 29. σκοπουσε Pap. — ἐξ ὅτου τρόπου .4 Pap.
— 80. τὸν βίον .4 (Pap. — I) --- βεκπορουσε Pap. pr., corr.
in ἐκποριζουσι — αλ Pap. — ὅπως xoi τοὺς 24 (Pap. — I)
— ἔχειν τι δοκοῦντας: Óoxovvrag &yew Pap. — 31. αποροις
Pap. pr. (— eodd.), in mg. add. απορουμενοις — ξεξισωσουσιν
I pr., ἐξισωσούσιν Γ΄ corr. 4 e ἐξίσωσοῦσι 4 pr. E, ἐξισώ-
σουσι ΖΓ eorr. 15.

p.203. 8.182. verba τές οὖν ἀπαλλαγὴ usque ad finem
orationis recepta sunt in Antid. $ 66, cf. ὃ 25 — 1. ἀπαλαγὴ
A" — γένοιτ᾽ ἂν τῶν κακῶν τῶν παρόντων (— Pap.): γένοιτ᾽

De codicum Isocrateorum auctoritate. 157

ἄν τῶν παρόντων κακῶν 41, γενήσεται τῆς ταραχῆς ταύτης
I"4"E"O" 1 ἘΝ — 2. διείλεγμαι usque ad 6. πειραϑεέην om.
Antid. — ue» yag va Pap. — ὃ. συνέπειτετε 4E — 4. évyé-
votzo T'pr., eorr. 2 — συναγαγὸν Γ pr., corr. 1, συναγωγῶν
AE — 5. ἐπελϑεῖν I'AE (Pap. — 24) — ex avsoa Pap. $1398.
7. ἔστεν δ᾽ ἐξ ὧν ἂν Γ, ἔστι δ᾽ ἐξ ὧν ΑΙ, ἐστιν ὃ εξ ων Pap.:
καὶ πῶς I", pr. ἂν 8. v. add. 2, xal πῶς à» E"O" 458“
- ἐπανορϑωσόμεϑα Γ“ 25 pr., ἐπανορϑωσαίμεϑα 4 corr. 2
E*"G* — 8. πόλεως πράγματα I"A4"E"O^" 1*5" — ποιήσομεν
I" pr, cor 4 — I4 in mg. habent “4 — ἦν 4 pr.
(corr. 3) E, à» 9^ pr. eorr. 1 — συμβούλους usque ad βου-
ληϑεῖμδν καὶ om. Antid. — 9. ποιοῦμεϑα ΓΖ pr. (corr. 3) E,

za - eue9a (zs παυσωμεϑα Ὁ) Pap. — 10. βουληϑείημεν 4
Pap. — 11. παυσαίμεϑα E" — νομίζοντες I pr., εἶναι vo-
μέζοντες I* corr. 4 I'AEA*E*0" 4" 5^, γομίζοντες εἶναι 24
Pap. — 12. καλούς ve κἀγαϑοὺς I*47*E": καλοὺς κἀγαϑοὺς
I'4E.40" 4"R", xaAovg καὶ ἀαγαϑους Pap. — 18. yewovreg
Pap. — οὐδεὶς οὐδέτερον τούτων 42) pr., αὐτῶν in mg. add. 1,
οὐδεὶς αὐτῶν οὐδέτερον τούτων E^", οὐδεὶς τῶν αὐτῶν ovOÉ-
τερον (om. τούτων) Θ΄, ουϑεις ουϑέτερον τουτων Pap. pr.
in mg. add. οὐδὲν evrsgov — 15. βούλωνται 24 pr. corr. 1
— καϑιστάναι €" — πολιτείαν 4" pr., ἣν (iv^ 24" pr., corr. 2)
ov» ἀσκῆτε καὶ προσδέχησϑε τοὺς χρηστοὺς ἀντὶ τῶν πονη-
ρῶν, ὥσπερ καὶ (καὶ om. 24"/5") τὸ παλαιὸν, βέλτιον ἕξετε
χρῆσϑαι καὶ τοῖς δημαγωγοῖς καὶ τοῖς ἄλλοις τοῖς πολιτευο-
μένοις in Sup. mg. add. 477 corr. 15, in textu habent E^O" 4" 4?
$194. ΓΖ in mg. habent B — 16. δ᾽ om. 4 (Pap. — I) —
pro ἢν ἐθελήσωμεν usque ad ἁπασῶν δ᾽ ἥττους Θ΄ 4^ E"
exhibent: ἣν (ἂν ΘΟ) ἐπιχειρῆτε τὰς συμμαχίας κτᾶσϑαι μὴ
σεολέμοις μηδὲ πολεορκίαις, ἀλλ᾽ εὐεργεσίαις" προσήκδε γὰρ
τὰς μὲν φιλίας ἐκ τούτων γίγνεσϑαι, τὰς δ᾽ (δὲ "A")
ἔχϑρας ἐξ ὧν νῦν τυγχάνομεν πράττοντες --- 17. ὁμοίωσπερ Lf
pr. ΕΔ ἘΞ, περ del. 4 corr. 3 (Pap. — 24) — λόγῳ μὲν ov-
τοὺς αὐτονόμους «1, λογῳ uev Pap. pr., avzovouovg 8. v. add. 2
— 18. ἀφέωμεν 4*E" — 19. ἐκδέδωμεν IAEA" E" (Pap.),

168 Engelbertus Drerup

ἐνδιδῶμεν Δ — 30. ἐκεῖνο καϑαμαϑόντες, ὅτι μιᾶς uà» om.
4 pr., in mg. add. 1" — 22. δέττους Γ pr., δ᾽ ἥττους corr. 15,
δὲ ἥττους 44. $185. τρίτον δὲ ἣν 44, τριτον ca» Pap. — I4
pr. in mg. habent I, eras. in .4 — 23. ἡγῆσθε: ἢ in ras.
455 corr. 1, ἡγεῖσϑε E.4, ποιῆσϑε O" Pap., ποιήσασϑε 4",
ποιήσησϑε R^ — μετα ye τὴν regu vovg Seovc om. Pap. pr.,
in inf. mg. add. — 25. ἑκόντες usque ad 27. εἰρημένοις om.
44 pr, in mg. add. 2 — εκαστω Pap. pr, eorr. in exovvec
— xai τὰς δυναστείας καὶ τὰς ἡγεμονίας : xal τὰς ἡγεμονέας
xal σφᾶς αὐτοὺς ,41 corr. 2 (Pap. — I) — 26. ἐνδιδόασι .4
eorr. 2, παραδιδόασιν 4*z" (Pap. — I) $180. 27. q» ovv
Pap. pr, μὲν 8. v. add. 2 — xai πρὸς τούτοις 4^ pr. vo«
in ras. pro προσ v corr. 2, χαὶ τοιούτοις E^, καὶ τοιούτους
Q^4*RE" — 28. ὑμᾶς: o ex ἡ O" corr. 1 — 29. μελέταις
παρασκευαῖς I'pr. ταῖς 8. v. add. 15, xol s. v. add. 4, ue-
λέταις ταῖς παρασκευαῖς 4 pr., καὶ s. v. add. 1*, παρασκευαῖς
xal ταῖς μελέταις D: de Isocr. iud. c. 7 (Pap. — 24) — 30. τοῦ
μηδὲν L4 pr. 45 pr. E, τῷ μηδὲν 4 corr. 3 (?) Z* corr. 2
E*O"5* Δ corr. 1, τὸ μηδὲν 24 pr. 44^, vw» μηδεν Pap. —
91. τοὺς ἄλλους ἕλληνας DAEA*E"O" 47" Pap.

p.204. 1. ἕλληνας ἅπαντας: vog & in ras. 4 corr. 1
$187. τολμησει ovóeuta. Pap. — 2. ὀκνήσουσιν Γ᾽ pr., ὀκνή-
σουσι 4f pr. E pr. Z^ pr. E^ pr, yo. ὅμονοήσουσε in mg.
add. I' corr. 4, 4 corr. 1*, E corr. 1, Z" corr. 1, E* corr. 1,
in textu habent 9",7*z" — 8. ἕξουσιν 48.“ 4* E" Pap. —
εἴδωσιν ΓΩΈ, ἴδωσιν A^ E" 4 Pap., ἴδωσι Θ΄ 4^2" — ἐς-
εδρεύουσαν τὴν ἡμετέραν πόλιν 24, τὴν δύναμιν τὴν ἡμετέραν
ἐφεδρεύουσαν O" “4585 (Pap. — I) — 5. βοηϑεῖν τοῖς ἀδε-
κουμένοις O" — βοηϑεῖν. ov μὴν: v. οὐ μὴν in ras. Zf corr. 15
— ὃ πρότερον O" — 6. γ᾽ ἂν O" 4" E^ — ποιήσωσι T pr.,
ποι... 0L COIT. 4, ποιῶσι ZZEZ" E^O* 4* ἘΠ, ποιῶσιν 24 (Pap.
— ID) — τό ys O", τό 9' 4 (Pap. — I) $188. 7. προεχουσαις

Pap. pr, in mg. add. προηκουσαις — 8. ἀπέχεσϑαι τούτων
τῶν 44 (Pap. — I) — ἀδικουμένων Θ΄ — 9. ἤν τε 4, ἐάν
ve 41", ἣν τὸ nog Pap. — ἐπιρῶσιν E — 10. πάντες “45 —

11. καταφεύξωνται 74 Pap. pr., corr. pr. vel 2 — καὶ σεολλας

De codicum Isocrateorum auctoritate. 159

Pap. — ἱκετηρίας 24, ἱκεσίας 24^ X^ (Pap. — D) — 12. óe-
δόντες 44 pr, corr. 1 $189. 13. ἀπορήσωμεν 24, ἀπορησαι-
uev Pap. pr., corr. pr. vel 2 — 14. ἀλλὰ Γ pr. 4 pr, xoi
8. v. add. I' corr. 4, Z corr. 1*, ἀλλὰ xol EA"E*O" 4" z* —
15. xai προϑύμως om. 44 (Pap. — I) — 16. γὰρ ἢ nóA αὶ
(Pap. — DI) — ϑελήσει OQ" 4" z* — 20. σώζειν καὶ: xoi om.
Θ΄ 1*2" Pap. pr., 8. v. add. 2 — δυναμένους xoi βουλομέ-
vovg E pr. litteris a β s. v. additis corr., καὶ δυναμένους
om. Pap. pr, in inf. mg. add. 2 $140. 22. προσδοχᾶν τὰ
τῆς πόλεως ἐπίδοσιν Δ ἘΠ — 28. τοιαύτης εὐνοίας ἡμῖν:
τῆς τοιαύτης εὐνοίας 4, τοιαυτης ἡμῖν ξυνοίας Pap. — υπαρ-
ξασης Pap. pr. corr. in υπαρχουσὴης — 24. εἰσρυήσεσϑαι καὶ
elg viv πόλεν .4 (Pap.-— D) — δε om. Θ΄ — 25. σωιζο-
μένης I — τινας ὃ ovx δπαινεσεσϑαει om. Pap. in textu
(laeuna), add. in sup. mg. --- ἐπαινέσεσθϑε 24" — 26. τηλι-
κούτων xal τοσούτων Θ΄ ἘΠ ὃἧ 141. 28. τῷ λόγῳ περε-
λαβεῖν ἅπαντα O" — 30. φρονησαντας προόστηναι τῆς των
δλληνων δλευϑεριας και σωτηρίας Pap. pr. (— codd.), in inf. mg.
add.: σαντας περί της των αλλων ελληνων ελευϑεριας xot σωτη-
ρίας γενηϑηνγαι --- 81. σωτηρίας libri exe. O^, qui recte prae-
bet σωτῆρας — 32. λυμαιῶνας Γ pr. JEzf^ pr., in Γ supra
GL eras. e, e ex αὐ corr. 4, λυμεῶνας 4* corr. 1 (— Pap.)
p.208. 1. ἐν ἀρετῇ .4 (Pap. — I) — δόξαν τὴν: τὴν
om. 44 (Pap. — I) $142. 3. τούτων (— Pap.): πάντων 44 —
ἐκεῖνο 40^ 4" E^ Pap. — 4. ὃ εἰς ΑΞ — 5. δοκιμαζειν
Pap. pr., corr. in συνδοχιμαζειν — θ. εἴπερει Il pr. EA" E",
poster. e. del. in 7/ (Pap. — 2747) — απολυσασϑαι Pap. pr.,
corr. — μὲν διαλύσασϑαι A" pr., sed signis additis corr. —
8. πολεμίων Γ᾽ pr, corr. 2 — τῇ πόλει om. 44 (Pap. — I)
9. ἅπαντα τὸν χρόνον Θ΄ 4" E" — μισῆσαι δὲ πάσας O^ E" 47
pr, δὲ erasum, sed ita, ut adhuc dignosei possit — 10. τὰς
δυναστείας (— Pap. pr.): τὰς om. O^7^Z^, rac in Pap. lineola
supra apposita deletum — ἀναλογιζόμενος 24 pr., ἀναλογιζο-
μένους corr. 2 — Pap. pr., corr. in αγναλογισαμενους (— I) —
11. àz αὐτῶν 44 (Pap. — ΓῚ — γενησομένας 44, γιγνομένας
Q" 4" —" (Pap. — D) — 12. τὰς ἐν λακεδαιμονίᾳ βασιλείας

160 Engelbertus Drerup

44*, την λακεδαιμονέων βασιλεέαν 71 (Pap. — D) $148. 13. uà»
om. G",4^z^ — εστῖν A^ pr. ἐξ 5. v. add. pr. — 14. το-
σοῦτο .1 (Pap. — D) — μαχαριστότατοει Θ΄ "A" Pap. —
15. τὰς τυραννέδας κατασχόντων 44^ A^, τυραννευόνετων O^,

τας τυραννεδας καὶ τας zt0ÀAetg δχοντων Pap. pr., in mg. add.

κατεχόντων — ὁοσω Pap. — 16. δωρεὰς: τιμὰς Θ΄ — 17. πο-
λιτευομένων 214^ z^ (Pap. — I) — 18. δὲ oí 449^? 4^5" —
μὴ om. E pr, s. v. add. 1 — 19. πράξεις ἘΞ — λιπόντων

OQ" 4"E* Pap. — 20. τὰς om. 24 (Pap. — I) — ἀποβαλόν-
των Θ΄,“ Pap. $144. 21. ἔνεστι δ᾽ ἐν: ἔνεστιν δὲ Γ, ἕν
ἔστι δὲ 44“, ἔνεστι δὲ EE", δνεστε Óe καὶ Pap. — τοῖς
πράγμασιν ἡμῶν [μῶν Γ pr., corr. 1, qu: » (2 ημειν Ὁ) Pap. pr.,
quo» corr.]: ἡμῶν om. O^, τοῖς τοιούτοις πράγμασιν ἡμᾶς 2d
— 22. τῆς τοιαύτης τιμῆς 44. (Pap. —— I) — 23. ὑπολάβωσιν I
Pap. — 25. αἰτίαν αὐτοῖς IAEA" E", αὐτοῖς αἰτίαν 4 Pap.
--- γενέσϑαι 4 (Pap. — Γ) $145. 26. καλῶν (— Pap.): παν-
τοδαπῶν ,1 — λόγων ἐνόντων libri, evovro» λογων Pap. —
27. ταύτην 2f" pr, εἰπεῖν in mg. add. 2, ταύτην elzeiv
E"O" "z^ — 26. λέγοντε παύσασϑαι Θ΄ — πλῆϑος...
μῆκος 44 (Pap. -— D) — 29. τῶν ἐμῶν ἐτῶν 1.5“ (Pap.
— ID) — 80. ἢ ἐγὼ libri Pap. (y eyo Γ᾽ pr., ἢ eyo corr. 1*,
ἢ iyd eorr. 4) — παρακελευώμαι Pap. — 31. τοιαῦτα καὶ
(z Pap.): τὰ τοιαῦτα xal Θ΄ 1,55, τοιαῦτα Δ — Asyeww καὶ
πραττξιν xaL ypgaqew Pap.

p. 206. 1. προτρέπουσιν 440" (Pap. — I) — 2. xai τὰ
τῶν: κατὰ τῶν EO" — φιλοσόφων: Pap. in mg. πολετευο-
μενων — πολλῶ βελτέω 24 (Pap. — I) — subscribit I': περε
τῆς &igyvng — Δ pr. Pap. pr., τέλος τοῦ περὶ τῆς εἰρήνης 74
eorr. 4, zcegi. εἰρήνης E Pap. oorr. 2.

CONSPECTUS LOCORUM

quibus a textu Blassiano primus nune recedendum esse censui:

(? - inserendum, [ ] — delendum.

——

pag. pag.
or. Ill 20: τὰ περὶ τοὺς ϑεοὺς 79| VIII 56: ἐν τοῖς πράγμασι

39 et XV 73: περὶ τῶν γενομένας . .101
μεγίστων . . 08 63: σωφροσύνην [xal τὴν

ΠῚ 5 et XV 253: τῶν (ἀλ- δικαιοσύνηνἢ . . 95
λων)ζῴων p.67 et 123 79: συνάγοντες . . . 109
IV 56: τυγχάνοι τοιαῦτα. 11 80: ἐν ἐχείνοις τοῖς πρά-

82: περὶ δὲ vovg . . 18 γμασε γενομέ-

93: xal (t9c) πεζῆς. . 1 vov (sicl . . . 101

178: ἅπαντα τὸν χρόνον 84 86: σωφρονεστέρους . 102

V 61: ἀρχὴν αὐτοῖς yevé- 89: ὥσπερ παράδει-
σϑαι. . . . .116 yu - . . . .104
124: ἄνδρες γεγόνασιν 101] , 98: πρόνοιαν ἁπάντων
VI 83: τῶν ἑλλήνων ἐλευ- tovtov . . .105
ϑερίας . . . . 100 101: ἀρχὴν αὐτοῖς γενέ-
VIII 32: πρὸς χρηματισμὸν σϑαι. . . . .116
[οὔτε πρὸς δόξαν] 80 102: ὑπὸ [ταύτης] τῆς ἀρ-

86: ἐβουλόμην -- Y .- .- .«.- .108
πρόχειρον ἐστιν 102: οὐδὲ [ἐν] τοῖς ἤϑεσιν
ἐπαινέσαι — ἐνέμενον . . . 105
ῥᾷάδιον p. 90 et 106 111: ἢ [τῶν] χαλεπῶν . 97

81: ὁμοίους κελεύουσι 118: ὑπολαμβάνετε
γίγνεσϑαι . . . 108 χαλεπὰς. . . . 116

41: ποιεῖσϑαι τους λ6- 126: εὐδαιμονεστάτους 108
yov . .. . 108 128: Agrovoyiov o. 115

46: ἁπάντων [ἀνϑρώ- 132: ἐπανελθεῖν (ἐπ᾿)
zov] χοινοῖς . 101 αὐτὰ. ... , 118

63: tota 8 delenda (cf. 133 et XV 66: νομίζον-
p.114). . . 132/133 τες (εἶναι) . . . 08

zLeipziger Studien. XVII. ) 11

162 Engelbertus Drerup

pag.

pag.

VIII 135: περὶ πλείονος ποι- XV 262: χρόνον μένειν. -. 105
joe ον . 106, XVIII 9: ἐπὶ τοῖς ἐργαστηρί-
136: τοὺς (ἄλλους) ἕλλη. οις ἐποι εἴτο( τοὺς)
νας ἅπαντας . . 98 λόγους ὡς. . 108
142: ἅπαντα τὸν χρόνον 84] XIX 10: περὶ πλείονος ποι-
XII 49: διαχοσίας xai χιλίας Ἴ «οὔὐμεϑα . . 101
69: ἐνῆν (àv) αὐτοῖς . 100|ep. VIII 6: ὥσπερ παραδεί-
XII 16: [zz»] ἐπιστήμην. . 66 γματι. . 104
INDEX DIOTIONUM:
psg.
ἅπαντες &vO porto. 20 96
ἐγγίγνεσϑαί τινι] γίγνεσϑαι à ἔν τινι | ἐγγίγνεσθαι ὃ ἔν τινι 101
ἐμμένειν τινί | μένειν ἔν τι . .. ον: 105
ἐνεῖναι ἔν vivi | εἶναι ἔν τινι . 99
ἐπανελϑεῖν (ἐπελϑεῖν) ἐπί v. | εἴς τι 113
οἱ ἐπιγιγνόμενοι | oi προγεγενημένοι 102
ἡσυχίαν (σχολὴν) ἄγειν | ἡσυχίαν ἔχειν 104
καλὸς χαγαϑὸς 68
μᾶλλον apud comparativum abundanter additum 81
μεγίστων ἀγαϑῶν αἴτιος | μέγιστον τῶν ἀγαϑῶν.. 109
παράδειγμα] δεῖγμα 2... 104
ποιεῖσϑαι τοὺς λόγους | τοὺς λόγους ποιεῖσϑαι 103
περὶ πλείονος ποιεῖσϑαι etc. (non ἡγεῖσϑαι) . 106
πρόνοια . . 105
πρότερον ἱ τὸ πρότερον . . 114
τῶν ἄλλων σωτηρίας | τῶν ἑλλήνων σωτηρίας (ἀλευϑερίας) 100

TABULA ARGUMENTI.

I De codicibus servatis
A De codicis Urbinatis familia
Codex Urbinas 111 « 7"
Codex Vaticanus 936 — 4
Codex Ambrosianus O 144 - E .
Codd. orat. Demoniceam solam continentes (c. Borbonicus Hu
C 31, c. Vatic. 790, c. Vatic. 0937) . . . . "m
B Addenda ad codicum vulgatae memoriae historiam
Codex Vaticanus 65 — 4.
Codex Marcianus 415 — Ξ' ες
Codex Scaphusianus MSc. 43 — Z
Codex Laurentianus 87!* 2 6
Copiae Victorianae .
II Quomodo codicum Isocrateorum memoria δὰ! nos ; pervenerit
Α De codicum servatorum archetypo . .
B De orationum partibus in antidosi exscriptis .
C De papyris
De papyro Britannico orat. VIII .
De papyro Massiliensi orat. II e. .
De papyris archiducis Raineri oratt. II et Y .
D De Isocratis apud Dionysium Halic. textu . .
E De duplici orationum recensione refutanda. . . .
Conclusio . .
Collatio orationis *de pace'
Indices . .

11*

DE FONTIBUS
LIBRI Y ET VI ANTIQUITATUM ROMANARUM
DIONYSII HALICARNASSENSIS
| QUAESTIONES VABIAE

OTTO BOCKSCH.

Quaerentibus nobis indicia, quibus adhibitis cognoscere pos-
simus, quosnam fontes Dionysius Halicarnassensis ad antiquis-
sima liberae republicae Romanorum tempora enarranda adierit,
primo loco auctores nominatim laudatos respiciendos
esse arbitror, tametsi minime in certissimis haec numeranda esse
vestigia nemo eorum negabit, qui veterum scriptorum morem
fontes laudandi cognoverit. Attamen ne haee quidem indicia
praetermittenda sunt, praesertim cum Dionysio ut ex antiquorum
consuetudine scriptores, quibus singulas historias enarratas debet,
plerumque tacet, sic scriptorum nomina exhibenti eur diffi-
damus, eausa idonea non sit. Quod facile coneedent, qui cum
prooemium antiquitatibus praemissum perlegerint, tum in rebus
enarrandis disquirendisque haud aspernando (quamquam saepe
pravo) veritatis studio ac cura ductum eum intellexerint.

Laudantur autem in eis libris, qui de liberae rei publicae
gestis integri ad nos pervenerunt, Fabius Pietor semel
(VI 71, 1); Cn. Gellius (una eum Licinio Macro) bis (VI 11,2
et VII 1, 4; Licinius Macer quater (V 47, 3; 74,4;
VI 11,2; VII 1, 4) Atque Fabium quidem iam mittere
lieet, cum Dionysius eis quidem in libris, qui nobis curae
sunt, eum certe non latius secutus sit, sed peculiaris tantum
rei eausa adierit. Studet enim 1.1. antiquissimo illo Roma-
norum auctore adlato probare Romanos nondum Graecorum
moribus cognitis tamen eodem fere modo eisdemque ceremo-
niis in ludis faciundis ac Graecos usos esse. Etiam ex ipsa
narrationum, quae his libris continentur, natura annalium Ro-
manorum ἃ peritis aperte cognosci nihil fere praeterea Diony-
sium ex Fabii libris sumpsisse vix est quod moneam.

168 Otto Bocksch

Ex reliquis autem, quos attuli, locis duos Licinii Macri
nomen cum Cn. Gellii praebere coniunctum modo dixi. Ác
coniecerit fortasse quispiam ex laudandi ratione VI 11, 2 ad-
hibita (42:xív».og μὲν γὰρ xol oí περὶ Γέλλιον ...) quoniam
Gellius ante Licinium fuisse vulgo putatur, unum Licinium
Maerum ἃ Dionysio exhaustum esse, Gellium omnino non in-
spectum. Quae coniectura si satis certa esset, non inepte ille
coneluderet libri sexti illorum capitum Licinium Maerum aucto-
rem fuisse principalem, in singulari quadam re 8 Dionysio
spretum. Sed ut vix est credibile iam annalium scriptores
Romanos fontes, ex quibus hauserint, laudasse, praesertim ubi
eos non repudiassent, sed bona fide exscriberent, ita belli
Latini, quae apud Dionysium exstat, enarrationem (VI 2—22)
liberius ex compluribus diversorum auctorum ceontextam esse
demonstrari posse arbitror. Quod tamen non huius est loei.
Accedit, quod in rebus quibusdam, quae prioribus in libris
enarratae sunt, Dionysius sine dubio ipsum adhibuit Gellium
(ef. II 31; 72; 76).

Altero loco, quo eoniuneta Gellii et Licinii nomina
oceurrunt (VII 1, 4), non solum horum duorum seriptorum
libros, sed etiam alios quosdam re vera Dionysium Haliear-
nassensem contulisse — id quod ipse dicit — est veri simile.
Nam toto illo loco id agit, ut Romanos seriptores in tempo-
ribus computandis errasse demonstret et suo Marte certe conieit
non Dionysium tyrannum, sed Gelonem Romanis in summas
angustias adductis frumentum condonasse. Tamen hic sane
iusta oritur suspicio ipsum eum scriptorem, ad quem Diony-
sius Halicarnassensis, etiamsi de hae una re eum reiceret,
ceteroquin potissimum sese applicaret, fuisse Licinium Macrum.

Neque altero eorum locorum, quibus Licinius Macer solus
nomine adlato laudatur (V 47,2 8q.), Dionysius fide videtur
indignus adfirmans, cum peculiaris euiusdam adnotationis illum
testem adferat, de re ipsa etiam alios sese audivisse.

lam restat quartus loeus (V 74, 4), ubi de dietaturae ori-
gine agitur. Quem magistratum Dionysius, aesymnetis, qui &
Graecis dicebantur, comparatis, Romanos e Graecis transtulisse

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 169

suspicatur, sed addit Licinio auctore dictaturam ad Albanorum
exemplum esse institutam. Neque de hoc loco quisquam
negabit, quoniam prior illa coniectura aperte Dionysii ipsius
est, veri esse simillimum Licinium Maerum in hae una re ab
eo spretum ceteroquin horum eapitum narrationes ei suppe-
ditasse; quamquam ne hic quidem reticendum capitis 73. initio
duo de dictatoris nomine veriloquia, velut e diversis aucto-
ribus deprompta, proferri, ut appareat, ultra satis angustos fines
talia auctorum indicia, ex ipsorum nimirum nominibus desumpta,
non valere.

Sed utut in singulis certisque locis res se habet, id certe
iam laudatis auctorum nominibus discimus: Licinium Macrum
Dionysio haud parvi aestimatum fuisse, immo in
eis videri numerandum esse, quos potissimum se-
cutus sit. Ác profecto hoc idem, quod vel ex ipso prooemio
eoneludi posse quidam putant, viri docti cum variis indiciis
adhibitis certas quasdam antiquitatum partes Licinio aseribe-
rent, etiam comprobasse sibi visi sunt. Sed vereor, ne cam-
pum iusto latiorem huic annalium scriptori plerique dederint.

lam exspectaveris fortasse argumenta illa tecum me esse
perlustraturum perpensurumque, quibus usi adhue viri dooti
cum alios auctores tum Licinium in Dionysii libris agnoscere
ae discernere conati sunt. Αἱ prorsus alia via progredi mihi
gatius videtur. Liceat igitur illas quaestiones, ut eam, qua
quaeritur, utrum ex eognominibus Licinius cognoseatur necne,
aliasque similes mittere, et nunc quidem ea tantum curemus
auctorum indicia, quae non historias & Dionysio, Livio, aliis
traditas nobis disquirentibus et inter se comparantibus excu-
tienda et probanda sint, sed quae quasi sua sponte se offerant.
Haee autem si percensuerimus, unum tantum mea quidem sen-
tentia remanebit, quo ducti quod certum sit enucleare possi-
mus. Quod vestigium nune quaeso mecum ceteris interim
negleetis ad Dionysii auctores discernendos adhibens.

CAPUT I.

Quo ex fonte Dionysi?i Halicarnassensis
ant. Rom. V 59—77 fluxerint.

Etenim Licinium Maerum, quem supra diximus, anna-
lium scriptorem, ex gente illa plebeia oriundum, cuius olim
C. Licinius Stolo una eum Sextio collega consulatum a patri-
bus expugnaverat, anno 8. u. c. 681/73 a. Chr. n. tribunatu func-
tum esse accepimus. Quo in magistratu gerendo, si modo
Sallustii Crispi historiarum fragmento cuidam (III 48 ed. Mau-
renbr.) fides habenda est, optimatium inimicissimum se prae-
buit et quasi maiorum suorum et omnino antiquiorum illorum
plebei iuria propugnatorum aemulator summo infestissimoque
odio optimates persecutus est, defendit acerrime popularium
partes. Quamquam enim oratio illa Licinio tribuno ad plebem
habita, quae temporum iniquitatem effugit, quin ἃ Sallustio
ipso composita sit, vix dubium est, tamen verum Licinii spi-
ritum inesse est consentaneum. Quod eo promptius concedes,
si Sallustium iam vicesimum fere annum egisse computaveris,
cum Licinius, ut fertur, mortem sibi conscisceret. Nostro igitur
iure credemus Licinium reapse talia saepe coram plebe iactasse,
qualia Sallustius eum dicentem facit: acerrime optimatium in-
jurias, licentiam, avaritiam, impudentiam castigasse; pristinae
plebis imaginem proposuisse fortiter pro eausa sua propu-
gnantis; aequalium vituperasse socordiam 86 torpedinem; se
tamen, quamvis in via periculosissima, praeiturum esse promi-
sisse. Quod si recte statuimus, quis est annalium Romanorum
vel mediocriter peritus, qui dubitet, quin Licinius, utpote qui
tanto studio contentioni partium ipse interesset, etiam in rebus
enarrandis partium studiosus fuerit? Qua ex re efficitur, ut

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones varíae. 171

narrationes, quas ad maiorem, ut ita dicam, patriciorum glo-
riam vel fictas vel exornatas esse patet, vel quae omnino co-
lorem quendam patricium produnt, Licinio ascribi nequaquam
liceat; contra patrum invidia atque insectatione, plebis studio
atque amore, rebus ipsis eo consilio immutatis, ut nobilitati
obtreetetur, plebei laudibus augeantur, in Dionysio Licinius
quasi digito ostendatur. Haud enim pauca, ut supra docui,
Dionysius his in libris e Licinii annalibus repetivit.

Atque si iam in Dion. ll. V—VIII recensendis haee, quae
modo indicavi, vestigia sequemur, unam quandam omnis mate-
riae partem ex illo fonte fluxisse perspiciemus: librum V. ex-
euntem dico, inde & cap. 59. Dices hoc iam multis!) cogni-
tum fuisse. Αἴ non sine fructu censeo accuratius hanc partem
nos consideraturos esse et iustis finibus circumseripturos, ut
certa incertaque diligenter discernantur.

Narratur enim his capitibus, quae res Romanis anno 256/498
gestae sint, inter quas maximi est momenti dictatura instituta
(inde ἃ eap. 63). Quae qua de causa inventa sit explieaturus
Dionysius refert imminente cum foederatis Latinorum civitatibus
bello, cum exercitus conscriberetur, omnes fere pauperes, eos
imprimis, qui aes alienum solvere non possent, eamque ob
rem nexu oppressi essent (oí... ἐνδεεῖς βίου καὶ μάλιστα oi
τὰ χρέα roig συμβαλοῦσι διαλῦσαι οὐ δυνάμενο ), nomina
non dedisse, neque prius se daturos iactasse, quam senatus
consulto debita sibi remissa essent; quin etiam secessionem
iam minatos esse. Id ipsum iam non iniuria popularem quen-
dam fontem resipere suspiceris comparato alio quodam Dio-
nysii loco (VI 22, 1 8q.)?, quo plebei non solvendo non fuisse,
sed solvere se non posse simulasse dicuntur. Sed audiamus,
quae sequuntur! Senatus multis de debitorum postulatis ver-

1) Virckio imprimis, cuius diss. Die Quellen des Livius und Diony-
sius f. d. Alteste Geschichte d. róm. Republ p.31—41 quaeso conferas.

2) τῶν μὲν δημοτιχῶν ἀδυνάτως ἔχειν σχηπτομένων (de notione
verbi σχήπτεσϑαι cf. Dion. ant. III 3, 2; 23, 17; 26,2; 29,1: 37,3; 39,4;
73,33 V 6,2; VII δ0))διαλύειν τὰ χρέα et infra (VI 22,2): οὔτε τῶν xoso-
φειλετῶν ποιεῖν οὐδὲν δίχαιον (85. ἀξιούντων»).

172 Otto Bocksch

bis faetis diversissimisque sententiis dictis (cap. 63—69) deocre-
vit, ut senatus consultum de ea re differretur, dum bellum con-
fectum esset, interea vero ne ullae pecuniae a debitoribus ex-
igerentur, neve ullus magistratus iudicia exerceret, nisi militaria
(69, 2). Sed etiamsi aliquantulum hoc consulto ad populum
edito tumultus repressus esset, tamen erant, qui fore ut
his dilationibus plebs deciperetur praemonerent;
sine fuco et fallaeiis potius aut petentibus sibi obsequendum
fuisse aut aperte negandum; aliam enim esse mentem homi-
num angustiis cireumventorum auxilium petentium, aliam po-
stea, cum optata eis contigissent (69, 3).

Sed ad eas res potissimum velim animum attendas, quae
deinceps enarrantur: apertissime enim fontem arbitror eas quasi
demonstrare, ex quo haustae sint. Namque senatui curanti ac
cireumspicienti, quo modo seditio iamiam eruptura reprimatur,
novum magistratum, dictaturam nimirum, instituere placet.
Plebs autem, si Dionysium audimus, hoc instituto
turpiter etfraudulenter iuresuo destituta est. Nam
lex de provocatione a P. Valerio Publicola lata dissoluta est,
novum nobilitatis praesidium positum, quo facilius plebs,
quae tum ne suspicabatur quidem patriciorum in-
sidias, servitute premi posset. Sed ipsius Dionysii
verba adferam, ut me ea non nimis premere cognoscas; leguntur
autem V 70,4 haec: προβούλευμα, δὲ οὗ παρακρουσαμένη
(sc. 7 βουλή) τοὺς πένητας καὶ τὸν βεβαιοῦντα vov ἐλευϑερέαν
αὐτοῖς νόμον ἀνελοῦσα ἔλαϑεν. Praeterea οἵ, qu. 70,3
et 5; et Virckii diss. p. 39.

Sed ut iam omnis dubitatio evanescat eluceatque neminem
nisi Sullae aequalem eumque inimicissimum memoriae, quae
apud Dionysium exstat, auctorem esse,i. e.Licinium Maerum,
legas quaeso cap. 77. Vides acerrimo cum Sullae odio
inter se opponi primam, T. Larcii, dictaturam et
dictaturam, quae dicebatur, L. CorneliiSullae, qui
primus ae solus huius magistratus potestate crudeliter abusus
sit, cum tot penes homines tamque periculosis temporibus dieta-
tura a tyrannica dominatione et superbia libera mansisset. Sed

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 178

dixerit quispiam nondum demonstratum esse Dionysium, quae
hie profert, iam in fonte suo invenisse. Quod si quis dubi-
taverit, concedam sane aliqua ex parte illa, quae de dicta-
turae historia et usu exponuntur, esse ipsius Dionysii, huius
ipsius iudicio et doctrina permixtis, totamque ipsi attribuerim
imprimis paragraphum 6 (inde ab εἰ uà» ov» ἀναγκαέως etc.).
. Sua tamen sponte eum Sullae dictaturam in comparationem
voeasse et acerbissima damnatione affecisse, meo iure nega-
verim, praesertim cum eap. exeunte ipse dubitet, num tali
iudicio re vera Sulla dignus fuerit. Patet enim casu fieri non
potuisse, ut primus dictator T. Larcius, quamvis ipse quoque
minus popularis fuisse diceretur, quam Cloelius collega, bene-
volentissima laude efferretur, confestim deinceps Sulla, dictator
novissimus, inimicissimis obrueretur opprobriis. Immo de in-
dustria Licinius Macer T. Larcii laudes auxit, quo clarius elu-
ceret aequalibus Sullae superbia, iniuria, crudelitas.

Atque ut hie Sulla ipse inducitur, sic alias Sullanae
aetatis si non res ipsae, tamen velut imagines spe-
culo repereussae cernuntur aut, ut ita dicam, praeter res ante
oculos propositas umbrae quasi temporum Sullanorum ascen-
dunt. Ut cap. 60, 2 eiusdem T. Lareii modestia iniussu senatus
suo arbitrio quidquam statuere nolentis aequalibus imitandum
exemplum proponitur; 60, 4 quam potuerit, mitissime in Fide-
nates, qui ἃ populo Romano defecerant, victos consuluisse Lar-
eius narratur: paucos tantum defectionis auctores inspeetantibus
omnibus in Fidenatium foro caedi iussit. Αἱ quanta crudeli-
tate Sulla in socios Italicos, Praenestinos, Neapolitanos, Sam-
nitium imprimis eivitates saevierat!!) "Talia profecto aequa-
libus Licinii annales legentibus in mentem venire et collata
eum pristina modestia ac clementia vel foediora et indigniora
videri paene necesse erat.

Sed ne hoe quidem praetermittendum arbitror ei, qui
auetoris narrationis indolem cognoseere cupiat, cap. 59, 1 Larcii
collegam, Q. Cloelium Sieulum, gratia plebis et miti ingenio

1) Cf. Ihne '*Róm. Gesch. Υ 387 sqq.

174 Otto Bocksch

insignem describi. Nimirum idem, ne dictator dicatur, deinde
a senatu, qui eius erga plebem favorem metuebat, fraude qua-
dam impeditur. Vides annalium seriptorem popularium par-
tium. studio hie in angustias quasi inductum esse, cum premere
vellet et consulem civili laude digniorem dietatura prohibitum
et alterum, eum dictator dictus esset, tamen ipsum quoque
summa modestia — si quis cum Sulla conferret — usum esse.

Ideo quoniam tam certa vestigia aetatis, qua ille annalium
scriptor fuerit, invenimus tamque perspicue ipsius studium at-
que iram cernimus, de fonte non iam poterit dubitari.

Sed illud sane adhuc incertum est, num omnia, quae Dio-
nysius illa in parte antiquitatum narrat, Licinio debeat. Cui
sententiae primum repugnare videtur locus quidam orationis,
quam Valerium in senatu pro plebis eausa habu-
isse Dionysius tradit. Cap. enim 64,2 Valerius vereri se di-
cit, ne plebei aere alieno oppressi Tarquiniorum blandimentis
indueti arma contra patricios caperent et regnum restituerent.
Quod a Licinio exeogitatum esse non erediderim. Sed cum in
oratione (quamvis non ipsius oratoris verbis reddita) ista occur-
rant, in promptu est suspicio ipsi Dionysio ea esse ascribenda.
Constat enim — Flierlii imprimis dissertatione 1) — orationes
antiquitatibus insertas magnam ad partem ex ipsius Dionysii
officina ita prodisse, ut et quae apud Romanos scriptores in-
venit, arriperet et ipse amplificaret, adiceret, fingeret Graeca
saepissime exempla secutus.?) Facillime autem fieri potuit, ut
hie recordaretur, quae in cap. 53—57 de plebeiorum quorun-
dam et servorum coniuratione ad Tarquinium restituendum
facta — incertum adhue, quo auctore adhibito — enarraverat.

1) Flierle, "Ueber Nachahmungen des Demosth., Thucyd. ἃ. Xenoph.
in den Reden d. Róm. Archá&ol. des Dion. v. Hal) Cf. etiam: Ranke, 'Welt-
gesch.' III 2, 136; Virck, 1. 1. p. 82.

2) Etiam in hac oratione inesse, quae ut scriptor Romanus compo-
neret, fieri non poterat, cognosces ex 65, 1, ubi de Solonis σεισαχϑείᾳ sermo
fit. Tamen ne hic quidem desunt, quae jam ex Homano fonte fluxerint
necesse est, ut pacis cum Porsenna rege ictae condiciones, de quibus v.
infra caput V.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 178

Hane igitur orationem eur totam a Licinio abiudicem, non
habeo.)

Αἴ unam sane partemreperies his incapitibus,
quam equidem neque a Licinio neque ab ullo Roma-
norum scriptore talem saltem, qualem Dionysius
reddit, exhibitam existimaverim, quippe quae nequa-
quam Romana et satis inepta sit: dico narrationem de dolis,
quibus senatus assecutus sit, ut non Cloelius, sed Larcius, col-
lega eius, dictator diceretur (inde ἃ V 71). Ipse audias velim
rem paucis comprehensam: eonvenit inter senatores Larcium
. dicendum esse, pudore autem quodam et metu impediuntur,
ne repudiantes Cloelium laedant vel etiam incitent, ut plebis
partes apertius fortiusque capiat. Tum maximus natu et aucto-
ritate excellentissimus inter consulares — attendas quaeso nomen
nullum adferri — orationem in senatu consulibus nimirum prae-
sentibus habens nihildum deeretum esse simulat suadetque, ut
alter consulum aut sorte aut collega cedente eligatur. Omnes
nempe hanc sententiam collaudant. Surgit vero alius — ne
huius quidem nomen adfertur — et censere se dieit alteri con-
sulum esse.mandandum, ut collegam dictatorem dieat; sic enim
aequo — id quod sane difficile est intellectu — honore 86
gaudio utrumque fruiturum esse. Hoe quoque eum placuerit,
ratum fit, ut ipsis consulibus inter se conveniat, uter utri di-
eendus sit. Αἱ quid iam fit? Θαυμαστόν τε xal πταρὰ πάσας
τὰς ἀνθρωπίνας ὑπολήψεις τιρᾶγμα ἐποίουν: alter alterum
verecundia ac modestia praecurrentes magnam senatui diffi-
eultatem adferunt, quomodo res absolvenda sit. Denique eum
diu Larcius frustra elam ἃ senatoribus maxime auetoritate
valentibus rogatus sit, ut tandem se a collega dici sineret,
Cloelius coram senatu eo dieto consulatu se abdicat.

Quas ineptias non Romanas esse plus uno indicio cogno-
Scitur. Ae primum quidem, id quod iam Mommsenus ?) monuit,
haudquaquam credibile est, Romanum, ullum scriptorem tam

1) Notandum est ἃ Virckio (1.1. p. 54) totam hanc orationem Valerio

Antiati tribui — iniuria, ut equidem putaverim. Sed vide infra caput V.
2) *Róm. Staatsr. II 155.

116 Otto Bocksch

fuisse Romani instituti quamvis tum sublati imperitum, ut dicta-
tore dieto consules abdicantes faceret, ut Dion. V 72, 3; 71,2;
70, 4. Qui error quoniam apud Graecos scriptores saepius
occurrit 1), Mommsenus non sine veritatis specie coniecit Dio-
nysium & Polybio optime ei cognito induetum esse. — Porro
id mihi insigne Dionysii indicium videtur esse, quod hie, cum
eeteroquin oratorum nomina adferre vel adamaverit, illarum
sententiarum auctores qui fuerint, tacet. "Videtur talibus in
rebus amor eius veritatis, quem initio antiquitatum tanto cum
spiritu de se praedicavit, eum studio illo pugnasse, quod item
non semel confessus est, accurate explicandi et enarrandi,
quanam ratione omnia aeta essent, quae in senatu dieta, quibus
eausis ac rationibus homines commoti essent. Quae ut effusius
referret, non satis materiae auctores Romani saepe ei suppe-
ditabant.

Attamen fundamentum, ex quo opus suum exstruere posset
Dionysius, hoc quoque loco iam a Licinio fortasse iaetum fuit.
Quid enim veri est similius, quam hune ut alias sic hic quo-
que Larcium quam dissimillimum Sullae, pristinos illos homines
quam dissimillimos aequalium suorum deseripisse? Sulla, si
verum dicendum erat, se ipse dictatorem fecit; contra T. Lar-
cius quamvis omnium precibus petitus famen commoveri vix
potuit, ut amplum illum magistratum aeciperet. Quo modo
autem Licinius rem narraverit, quamquam ad amussim statui
non potest, tamen aliqua ex parte puto adhuc cognosci posse.
Nam duas illas rationes, quibus constitui posset, uter consulum
dietatorem diceret, aut sorte decernente aut consulibus sua
sponte rem inter se discernentibus, sollemnes fuisse etiam po-
Bterioribus quoniam accepimus, consentaneum est ne 8 Licinio
quidem, cum dictaturae institutionem referret, illas neglectas
esse. Id quoque iam a Licinio traditum fuisse facile credi-
derim senatum, qui posterioribus temporibus ipse dietatorem
eonsulibus designare solebat, tum veritum consulum alterum
alteri posthabere, ne hic plebis gratia elatus novarum rerum

1) Polyb. III 87, 8; Appian. Hann. 12; Plut. Anton. 8.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 1177

studeret, non aperte, sed fraude ac dolo id, quod vellet, per-
fecisse. Αἱ certe Licinius haee et brevius et minus inepte
narraverat,

Sed iamdudum vereor, ne nimis longus videar in hac
antiquitatum parte Macro adiudicanda, i. e. in re omnibus fere
probata. Sed respicias quaeso me iudice hae una in parte
Licinii vestigia, quae quidem totius narrationis natura atque
indole prodantur, prorsus perspicua esse.

At obstant virorum doctorum sententiae, quibus toti hi
libri antiquitatum maxima saltem ex parte Licinio tribuuntur.
Àe ne ego quidem nego permulta praeter eam, quam modo
perlustravimus, partem eodem ex fonte Dionysium hausisse:
demonsítravisse quemquam certas quasdam partes
praeter hane Licinianas esse nego. Quas enim huius
opinionis: viri docti protulerunt causas, eae ad gradus quos-
dam compositionis historiarum enucleandos suffecerint, ad ipsos
auctores non sufficiunt. Ut si quae res apud Dionysium occur-
runt, quae post Graechos demum inventae esse possint vel
Marianae vel Sullanae aetatis facta et mores redoleant, etiam-
tum de eompluribus auctoribus cogitari potest, praesertim cum
nos non ita certo sciamus, quibus annis vixerint nedum sceri-
pserint singuli annalium scriptores. ta fit, ut quae nullis
aliis indiciis accedentibus Licinium Maerum indieare putantur,
etiam Valerii Antiatis, Áelii Tuberonis, vel etiam Gellii!) egse
possint. Sie igitur censeo iudicandum esse de senatus auc-
toritate nimis iam imminuta, de iuribus iam illa pristina aetate,
falso nimirum, tribunis plebis et plebi vindicatis, de tumultuosis
senatus, populi, plebis conciliis, de militum nimia intempe-
rantia, aliis similibus. Qualia etiam Virckius ut premeret ea
fortasse ratiocinatione adductus est, ut concluderet: quoniam
omnia, quae Dionysius narrat, uno tenore ace stilo?) com-
posita essent, nempe eo, quem Graeci πραγματικόν vocant,

1) De Gellii aetate tam incerta habemus, ut Kiesslingius, de Dion.
Hal auct. lat. p. 31 etiam Licinio eum minorem esse censeat vel saltem
aequalem.
2) Cf. Virckii diss. pp. 23. 29. 36.
Leipziger Studien. XVII. 12

178 Otto Bocksch

una autem in parte Licinius, recentioris aetatis auctor, aperte
cognitus esset et talibus, qualia modo enumeravi, indieiis certi
quidam eique inferiores memoriae gradus et aetates auctorum
significarentur, propterea illis iam Licinium ipsum prodi. At
primum non solum Macer, sed etiam alii rerum scriptores non
simpliciter eventa rettulerunt, sed sagacitatem illam, quam
putabant, et diligentiam appetiverunt, ut quibus de causis res
gestae essent, quibus rationibus homines commoti, quomodo
singula cohaererent, demonstrarent; id quod ipse Virckius
(p. 27) de Valerio Ántiate exponit. Tum autem, cum mos
fuerit annalium scriptorum Romanorum eos, qui antea seripse-
rant, in suum usum vocare, quae illi tradiderant, exscribere,
immutare, amplificare, sine dubio fieri potuit, ut duo vel plures
fontes eiusmodi in universum consentientes Dionysio se offer-
rent, quibus promiseue uti posset nec continuationem rerum
delens neque ordinem narrationis nimis perturbans. Quod re
vera Dionysium fecisse, quamquam e rei natura sequitur ut
raro perspiciamus, tamen e diserepantiis interdum aut incon-
stantia quadam cognoscimus, et ipse Virckius hae ratione ad-
hibita praeter Licinium Valerium Antiatem ἃ Dionysio ex- -
scriptum esse comprobavit, nec non ego exemplum unum
alterumque adlaturus sum.

Restat, ut profitear me neque alia quaedam indicia, quae
Vircekius perlustratis V. et VI. Dionysii libris et cum aliis
auctoribus collatis reperta ad Licinianam memoriam agnosoen-
dam adhiberi posse arbitratur, pro satis certis habere, quae
denuo disceptationem instituturus sequar: ut pugnarum varie
et effuse exornandarum studium, familiae Larciae favorem.
Unum tamen fundamentum, in quo bona fide nova quaedam
erigere possimus, iam iactum esse, aliud quoddam praeterea
iaci posse confido.

Sed priusquam ad haec consideranda adgrediamur, paucis,
quae adhue disputavimus, complecti liceat. Probatum igi-
tur esse censeo libri V. finem (capp. 59—77) aut
totum aut longe maximam partem Dionysium ex
Licinii annalibus recepisse, quamquam non plane

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae 179

integra, quae invenisset, redderet, sed, ut verbis
Graecis utar, ῥητορικῶς et πραγματικῶς ampli-
ficata et exornata. Contra reliquis in partibus an-
tiquitatum etsi quin Licinium saepius assumpserit,
propter nomeneius saepius laudatum dubitari non
potest, tamen per latiorem, ut ita dicam, campum
certa eius vestigia adhuc nondum esse demon-
strata arbitror.

12*

CAPUT Il.

Sequitur, ut, id quod modo promisi, de alia quadam in-
quirendi in Dionysii auctores ratione dicam, iamdudum viris
doetis cognita nec non adhibita:

De Plutarchi P. Valerii Publicolae vita.

Quam primus, quantum video, Kiesslingius!) ex
Valerii Antiatis annalibus haustam esse contendit.
Ac eum plerique?) ei assensissent, Ad. Schmidtius suspicatus est
et nuper Korber?) argumentis probare studuit Plutarchum sua
non ipsi Antiati, sed Iubae regi debere, sed ne hi quidem
negant primarium fontem fuisse Antiatis annales.5) Nec quis-
quam id iure potest negare. Nam certissimis ex indiciis Plu-
tarehi narratio Valeriana esse perspicitur.

Quae ut paucis repetam, summum imprimis enitet familiae
Valerianae studium, id quod maxime perspicuum fit Livii et
Dionysii de eisdem rebus narrationes comparanti. Is enim
cognoscet non solum Valerios summis laudibus ornatos, sed
etiam plus semel rebus aperte fictis gloriam Valerianam esse
auctam. Accedit quod numeri in ingens aucti aut subtiliter
eomputati, quos Valerium Antiatem adamasse a Livio acce-

1) De Dion. Hal. auctoribus latinis p. 20 sqq.

2) Inter quos etiam H. Peter, (Die Quellen Plutarchs in den Bio-
graphieen der Rómer' p. 45 sqq. — Cf. praeterea Münzer, de gente Valeria
p. 95 8q.

3) M. Korber, de fontibus Plutarchi in vitis Romanorum. Commentst.
I. Berol. 1885.

4) l1. 1. p. 21.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 181

pimus, in Plutarchi vita non desunt: cf. capp. 9 (11300 Etru-
scorum, 11299 Romanorum oecisi); 20 (11300 Sabinorum, ne
unus quidem Romanus); 16; 17. Adde, quod fragmenta non-
nulla Valerii Ántiatis, quorum in uno ipse Valerius laudatur,
cetera magna cum specie veritatis ei & Kiefslingio et Petero 1)
tribuuntur, eum Plutarchi locis consentiunt (Ascon. in Pison.
p. 13 Orelli — Plut. Publ. 20; Plin. nat. hist. 28, 4, 16 — Plut.
Publ. 13; Gell. noct. Att. 7, 1 —— Plut. Publ. 8).

Hic sane praetermittere nolo Korberum ?) suo iure alteram
partem primi fragmenti, quam H. Peter cum ]loco capitis
10. Plut. Publ. congruere dicit, a Valerio Antiate omnino ab-
iudicare. At ea re sententia, qua Valerium Antiatem Plu-
tarcho materiam vitae subministrasse putamus, non infringi-
tur, ut Korber censet, sed firmatur. Nam in posteriore illius
fragmenti parte, quam Hygino intercedente e Varrone desum-
ptam esse Münzer?) docet, una saltem res exstat, quae ef
eum Plutarehi narratione pugnet et ad Antiatem nequaquam
quadret:

Aseon. in Pis. 13
Publ.Valerio Volusi filio Publi-
eolae aedium de (re codd.)
pub(lieo loeum (pul .... cum
eodd. sub Velia ubi nunc
aedis Vietoriae est, populum
ex lege, quam ipse tule-
rat, concessisse tradunt.

Plut. c. 10

ἐδέχοντο γὰρ οἱ φίλοι τὸν
Οὐαλέριον ἄχρις οὗ τόπον
ἔδωκεν ὃ δῆμος αὐτῷ καὶ
κατεσκεύασεν olxíay
ἐκείνης μετριωτέραν, ὅπου viv
ἱερόν ἐστιν Οὐίχας πότας ὃνο-
μαζόμενον.

Vides eam memoriam, quam Asconius exhibet, Valerio

Publicolae multo minus favere, quam Plutarchum, quo auc-
tore non solum non Publicola legem rogante, sed sua sponte
loeum ad domum aedificandam populus donavit, verum etiam
ipsam domum aedificavit.

1) 1. 1. p. 46 sq.

2) 1. 1. p. 19.

3) ]. l. p. 19 idem minus probabiliter Varronem ex Antiate depen-
dere conicit.

182 Otto Bocksch

Constat igitur, quae Plutarchus enarrat, ex
Valerii annalibus originem traxisse. Id tamen nuper
in dubitationem vocatum est, ut iam commemoravi, num re
vera Plutarchusipse Valerium adierit.!) Quam dubi-
tationem non solum nullo iure motam esse dissertatiuncula
commentationibus in honorem Lipsii nuper editis inserta?)
demonstrasse mihi videor, sed etiam spero multis me per-
guasisse reapse Plutarchi Publicolae vitam nullo alio
auctoreintercedente ex Valerii annalibus fluxisse.

Sed lieeat mihi hic alias quaestiunculas quasdam de
nonnullis locis Plut. Publ. inserere, quae tametsi ad Dionysii
fontes perserutandos minoris sunt momenti, tamen non ita ἃ
re quam agimus alienae videntur, utpote quae scientiae nostrae
annalium seriptorum Romanorum rationisque, qua alter alterum
respexerit quique paulatim fabulae creverint et excultae sint,
aliquantulum adiciant. Tum autem semper cum aliqua volup-
tate nec sine fructu puto in Plutarchi auctores exscribendi
rationem et varia frustula coniungendi inquiri. Quaeritur enim,
utrum in eis locis 'Publieolae', ubi et ex sermone Plu-
tareho usitato et ex narrationum natura atque indole diversas
diversorum auctorum memorias contextas esse colligere malis,
re vera fontem Plutarchus mutarit, an interdum iam apud
auctorem suum varias relationes coniunetas vel diversas im-
pugnatas invenerit.

Qua in re miror, quod Münzer 1]. l. p. 10 dicit Valerium
Antiatem, 'gravissimum Plutarchi auctorem esse ita, ut ei etiam

1) Reussins, (de Iubae regis historia Romana ἃ Plutarcho expressa'
comprobare studet Plutarchum non ex ipso Valerio, sed ex lubae historia
omnem Valerianam rerum Romanarum memoriam una cum Valerii Anti-
atis nomine desumpsisse. Laudatur enim Antias ἃ Plutarcho Romul. 14.
Num. 22 Flamin. 18 de fort. Rom. 10; aliis indiciis agnoscitur Romul.
10. Num. 15.

Ad. Schmidt, * Perikl. Zeitalter II 52. A. confidenter negat omnino Plu-
tarcho cognitos fuisse Valerii annales, id quod Korber l. l. per singulas
Romanorum vitas etiam argumentis probare conatur.

2) "Griechische Studien, Herm. Lipsius zum 60. Geburtstag dar-
gebracht'. 1894 p. 169 8qq.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 188

debeantur, quaecunque ex aliis fontibus adferantur'. Mitto
Plut. Publ. 9 Anaximenem rhetorem, cap. 17 Athenodorum
quendam laudari, eap. 15 historiam templi Iovis Capitolini
usque ad Domitiani tempora referri, quales nimirum loci Mtin-
zero verba laudata conseribenti non erant in animo. Mitto
adnotationes de vocis peculii origine et nominibus nonnullis
propriis Romanorum (eap. 11 ex.) Plutarchi prodere usum,
quippe qui in delieiis habuerit talia adnectere. Sed ne id
quidem spero eis dubium futurum esse, qui dissertatiunculam
meam supra laudatam legerint, quin fabula illa de
Cloelia ceterisque obsidibus Romanis (cap. 19) ab
ipso Plutarcho ex diversis fontibus (tribus mini-
mum) eongesta sit.

Contra H. Petero non minus astipulandum est ea, quae
in fine cap. 8 (Sint. ed. min. 197, 20sqq.) inde a verbis, quae
Sunt £».oL δὲ τοῦτο συμπεσεῖν ἱστοροῦσιν xvÀ., et quibus
fontem mutatum esse oritur suspicio, leguntur, Valeriana esse
asserenti collatis Gell. VII 7 (2 Val. Ant. fr. 1). |

Varium est virorum doctorum iudicium de cap. 14
Plut. Publ. dedicationem templi Iovis continente.
Quam narrationem totam ex annalibus Valerii Antiatis fluxisse
eum Mtünzero placeat, H. Peter, nec non O. Gilbertius (philol.
Anz. IX 289), ut videtur, e variis fontibus ab ipso Plutarcho
congestam esse iudicant ita quidem, ut verba fere, quae sunt:
Ἔνιοε δὲ κλήρῳ τῶν ὑπάτων λαχεῖν ixeivoy ἐπὶ τὴν στρα-
τείαν ἄχοντα, τοῦτον δὲ ἐπὶ χαϑιέρωσιν (Sint. p. 204, 4---θ)
alteri auctori tribuantur, ea autem, quae sequuntur: Ἔξεστι δὲ
περὶ τούτων ὡς ἔσχεν εἰχάζειν τοῖς πραχϑεῖσι περὶ τὴν xa-
ϑιέρωσιν ipsius Plutarehi efficiant iudicium. Et Mtinzer et
Gilbertius Virekii sententiam, qui opinatur alteram narrationis
partem, dolum Valeriorum continentem, ab Antiate demum
fieiam esse, reiciunt.

Ut vero, quae ipse de hac re sentiam, exponam, ex in-
tegro quaestionem tractare liceat. Ac primum quidem initium
capitis 14 usque ad ἔνεοε δέ φασιν (Sint. 203, 21—204, 4) cur
a Valerio Antiate abiudicemus, non est; immo etiam certa

184 Otto Bocksch

Antiatis vestigia cernuntur. Nam eum ceteroquin eadem refe-
rantur, quae a Dionysio Hal. V 35, 3, Plutarehus ea in re ab
hoc dissentit, quod Horatium non sua sponte, sed incitantibus
Publieolae inimicis honorem templi dediesndi appetivisse,
auctoribus eisdem dedicationem arripuisse dicit: vides An-
tiatem gentilis sui laudatorem (cf. 208, 28: '"Eg9(vov» δὲ
πολλοὶ τῶν δυνατῶν κτλ. et 204, 2: ψηφισάμενοι τὸν Qpa-
τιον χαϑιεροῦ»). |

Quam narrationem cum Dionysiana fere consentientem si
solam Antias in fontibus suis invenisset, ut Dionysius solam
rettulit, quomodo fieri potuisse credes, ut talem fabulam de suo
adnecteret, qualem altera in parte capitis 14 '"Publicolae' legis?
Audimus enim M. Valerium, ut fratri Publicolae honorem sua
quidem sententia inique ereptum quoquo modo recuperaret,
M. Horatio iam ipsam precationem sollemnem pronuntianti
fietum nuntium misisse filium eius mortuum esse, eo quidem
consilio, ut ille dedicationem perficere non posset; Horatium
vero nihil turbatum, ut eorpus mortui efferretur imperasse.
Tantum profecto abest, ut talia ipsum Valerium finxisse Virckio
concedamus, ut etiam prona sit suspicio eum ista omnino non
rettulisse. Sed ne haec quidem sententia stare potest, cum
etiam hae in parte narrationis Plutarcheae uno quodam in-
dicio prodatur auctor Valerius Antias. Animum enim quaeso
advertas a Plutarcho non ut a Livio eandem rem narrante
necessarios nominibus neglectis, sed fratrem Publi-
colae nominatim induci, qui fraudem illam atque insidias
Horatio intulerit. Quod fortuito accidisse cave putes. Nam
apparebit Publieolae vitam a Plutareho enarratam cum reli-
quorum seriptorum memoria comparanti, imprimis cum Dio-
nysii alioquin simillima narratione, nemini nisi Valerio Ántiati
in deliciis fuisse, scientiam familiae Valerii Publicolae quam
accuratissimam iactare; saepius enim ille non solum, quae
Valerius ipse fecisset, sed etiam quomodo frater, quomodo
coniunx eum adiuvissent, memoriae tradidit. ^ Mea igitur

1) Cf. Plut. Publ 5 (194, 1—7 et 19) cum Dion. V 7,48q.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 18

sententia iam Valerius Antias illum dolum contra Horatiunt
commissum non sane totum finxit, verum alium quendam aue-
torem secutus reddidit.

Quam sententiam confirmari credo hac deliberatione. Fac
rem non ita se habere, sed in Antiatis annalibus tantum ea
relata fuisse, quae Plutarchus capitis 14 initio enarrat:
Valerio Publicola absente Horatium mandante senatu templum
Iovis dedicasse; alteram vero fabulae formam, qua inter Vale-
rium et Horatium sorte convenisse ferebatur, ex alio nescio
quo scriptore esse depromptam; praeterea Plutarchum apud
eundem — non Ántiatem — machinationem illam Valeriorum
invenisse. Haec enim duo ab uno eodemque seriptore re
vera enarrata fuisse testis est Livius, qui II 8, 6 544. plane
eadem exhibet. Haec igitur si posueris, existimandus erit
Plutarchus verbis, quae sunt: “ Ἔξεστι δὲ περὶ τούτων ὡς ἔσχεν
εἰχάζειν τοῖς πραχϑεῖσι περὶ τὴν καϑιέρωσιν᾽ priorem alte-
rius memoriae (quam Livianam vocare liceat) partem suo
Marte refutasse eiusdem memoriae parte posteriore, cum
hae vero ita coniunxisse alteram se. Antiatis relationem, ut
plane nova fabulae memoria evaderet. Nescio an hoc sit
nimiae libertatis fabulas traditas et expendegdi et variandi
quam ut Plutarchum talia ausum esse eredamus. Porro aliam
quoque ob rem, nisi fallor, Plutarchus, etiamsi duos fontes
inspexisset, illam de M. Valerii fraude. fabellam in utroque
traditam invenisse putandus esset. Dicuntur enim ea, quae
M. Valerius contra Horatium susceperit, a Plutarcho simpli-
citer “τὰ πραχϑέντα᾽, ex quibus quae vera sint inter ceteras
res relatas, quae non, colligi possit; Plutarcho igitur illa “τὰ
πραχϑέντα᾽ τὸ vera facta esse auctores sui videntur per-
suasisse. Vix autem tali elocutione et ratiocinatione usus
esset, si rem ab altero seriptore enarratam invenisset, ab
altero omissam. Quare, etiamsi ponamus (Petero concedentes
verbis qu. s. Ἔξεστι δὲ xvÀ. ipsius Plutarchi iudieium ex-
pressum esse) Plutarehum ipsum complures adhibuisse fontes,
eredere proclivius sit duas in promptu fuisse Plutarcho nar-
rationes parte priore inter se dissentientes, posteriore — de

186 Otto Bocksch

maehinatione Valeriorum — in summa consentientes, alteram
vero earum — quam diximus Livianam —- ut minore fide
dignam ab eo esse reiectam. Haec vero si tibi comprobavero,
eoncedes et ab altero illo Plutarchi auctore et ab Antiate
dolum illum Valeriorum traditum fuisse.

Ergo enarravit Antias, si me audis, et Plutarcho
suppeditavit fabulam illam de Valeriorum contra
Horatium fraude. Quod si verum est, valde hercle licet
dubitare, num omnino alium praeter Antiatem Plutarchus as-
. sumpserit seriptorem, ut modo supra posuimus. Cognoscis
enim tam manifestum familiae Valerianae studium ceteris in
partibus narrationis Plutareheae — ut supra iam adnotatum
— ut vix credas, eundem Valerium Antiatem enarrasse M.
Valerii contra Horatium eonatum haud profecto honestum, nisi
hac quoque re quodammodo in suum usum conversa. Quod
re vera fecit, nisi iniuria ego totum cap. 14 Plut. Publ.
Antiati ascribo de hac re prorsus ad Münzeri sententiam
me applicans.! Reddidit igitur, si haec recte sunt disputata,
Antias, quae in fontibus exhaustis invenerat, fere omnia,
neque tamen integra, sed partim immutans partim refutans.
Legit in eisderg, ut videtur, annalibus, quos Livius secutus
est, sortem inter consules iaetam esse, uter templum dedicaret,
tamen Valerios fraude parata operam dedisse, ut Publieolae
honorem reeuperarent. Cuius doli memoria eum maiore esset
auetoritate, quam ut prorsus neglegere auderet, ex ea saltem
argumentum repetivit, quo narrationem illam de sorte iacta
traditam falsam esse demonstrare posset: nimirum ineptus
fuisset M. Valerii conatus, si numine divino Horatius elec-
tus fuisset, qui templum dediearet. Ipse igitur alteram rela-
tionem probavit, qua Publicola absente Horatius dedicationem
arripuisse fertur. Quo id quoque assecutus est, ut minus
improba viderentur, quae M. Valerius, non iam eontra deorum
decreta, sed adversus hominum invidiam eonabatur. Nempe
etiam in priore parte narrationis novavit, id quod ex memoria

1) C£. Münzer ]. 1. p. 12.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 187

Plutarchi eum Dionysii collata facile cognoscitur, ex qua quin
illa, i. e. Valerii ipsius, deducta et transformata sit, mihi
quidem non est dubium. Plutarcho enim vel potius Antiate
auctore Horatius ab optimatibus incitatus est, ut dedicationem
appeteret. Etiam hac mutatione effecit, ut turpitudo fraudis
Valeriorum aliquantulum imminueretur, utpote qui iniuriam
accéptam ulcisci studuissent.

Hie non alienum puto a re, huius de templo dedi-
eato fabulae historiam inserere, quam dilucidiorem
quam alias solemus perspicere ac distinguere possumus, si
ea, quae varia ad nos pervenere, exempla ita inter se con-
feremus, ut alterum ex altero deducatur.

Àc primum quidem si originem totius fabulae
quaeris, discrepantia quaedam annalium scriptoribus videtur
offensioni fuisse, cum alia facta esse exspectarent, alia monu-
mentis credo notata viderent. Nam M. Horatium re vera
templum dedieasse, testis sine dubio etiamtum aderat ipsa
templi inseriptio dedicatoria. Quod testimonium non sine
admiratione videntur illi legisse, quoniam praeter hune hono-
rem acceptum et consulatum fortasse gestum nihil gloriose ab
eo faeti neque in annalibus, qui dicuntur, maximis relatum
neque hominum memoria propagatum inveniebant. Contra,
qui collega eius in consulatu erat, P. Valerii Publicolae tanta
paulatim gloria et fama et fietionibus variis Valeriorum aucta
ereverat, ut iam per omnium ora res ab eo gestae vel non
gestae ferrentur. Quare causas desiderabant historiei illi, eur
non etiam templi dedieatio Valerio potius quam Horatio delata
esset. Quas videmus varias ab eis repertas esse, quarum
unam famen praeter eeteras et simplicitate et veritatis specie
commendari et quasi sua sponte se offerre necesse erat. Nam
eum antiquissimis certe temporibus nisi consulem aut impe-
ratorem templum dedicare Livio teste!) fas non esset, quid
promptius esse poterat, quod conicerent, quam tum, cum

1) Cf. Liv. IX 46,7 '. . . cum more maiorum negaret nisi consulem
aut imperatorem posse templum dedicare.'

188 Otto Bocksch

templum dedicandum esset, Valerium afuisse, ut hostes defen-
deret? Quod si semel inventum erat, illud quoque facillime
adici poterat, Horatium ipsum Valerio absente, ut dedicationis
honorem praeoeeuparet, egisse. Quibus ita constitutis iam
tenes narrationem Dionysianam V 35, 2, quae ut simpli-
citate, quam exposuimus, ita compositionis brevitate priorem
prodit aetatem. Dionysium autem, qui novissimos fere fontes
videtur secutus esse, tam antiquam praebere formam cave ne
mireris. Occurrunt enim saepius in ipsis partibus, quae seram
elamant aetatem, pristinae memoriae vestigia, quae vix aliter
interpretari possis, nisi ut Dionysii auctorem recentiora et
antiquiora in novam conflavisse narrationem statuas. Quis
hic fuerit auctor, quanquam nune non euro, adnotandum tamen
puto, Nitzschium et Virekium Licinio Macro has partes assi-
gnavisse.

Erat tamen praeter hane altera quaedam via expli-
eandi, quomodo fieri potuisset, ut non Valerius,
sed Horatius templum dedicaret. Permultis enim in rebus
magistratibus Romanis usitatissimum erat sorte iacta provin-
cias distribuere. Sed, si quid video, minus in promptu erat haee
ratio, quam altera, cum rarissime sorte, plerumque senatus
consulto aut populi seito dediceationum honores videantur
dispertiti esse.!) Serius igitur, quam prior illa historiae
forma constituta est, hane, qua dedicatio ad Horatium sorte
delata esse ferebatur, nescio quis videtur substituisse; quae
quin re vera in annalibus Romanis fuerit, non dubito.

Ad nos sane non iam integra haec forma pervenit, sed
cum novo commento coniuncta: cum fraude Vale-
riorum eontra Horatium parata.?) Cuius additamenti
formam antiquissimam, quam quidem adhue traditam habeamus,
Cassius Dio, nisi fallor, exhibet.?) Rectissime enim iam

1) Cf. Liv. II 27, 5.

2) Non reticendum Nitzschium *Die rómische Annalistik' p. 42 huic
narrationis parti antiquissimam vindicare vetustatem.

3) fr. 13 ed. Melber.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 189

Münzer !) docuit nonnullis Livii locis?) ad antiquiores auctores
sine dubio revocandis vestigia quaedam invidiae aut saltem
minoris erga Valerium Publieolam pietatis distingui, cum
posterioribus temporibus semper magno cum amore et admi-
ratione videatur descriptus esse. Atqui talia indicia etiam in
Dionis narratione manifesta cernuntur Nam cum Livio et
Plutarcho auetoribus M. Valerius frater vel necessarii insidias
in M. Horatium machinentur, secundum Dionis memoriam
Publicola ipse et dolum invenit et falsum nuntium ad Ho-
ratium iamiam postes templi tenentem misit.

Iam age ascendamus ad quartum fabulae gradum,
in quo ex duabus veterrimis formis unam novam
contextam videmus. Etenim ut apud .Dionysíum legis,
Valerius cum hostibus pugnaturus Roma copias eduxit, Ho-
ratius templum dedicat; ut Cassius Dio enarrat, sorte Horatio
obtigit dedicatio; ex .Lévi£ vero narratione (II 8, 6 sqq.) ambae
Sorte provinciae dispertitae sunt, qua huic dedicatio illi bellum
gerendum tribuebatur. Qua ipsa ex re aliam immutationem
eius narrationis, quae apud Dionem est, trahi necesse erat.
Nimirum eum Valerius Publieola absens Horatio fraudem
inferre non iam posset, res gerenda saltem necessariis erat
suscipienda itaque factum est, ut Publicola non iam inhonestas
partes ageret. Livius vero etiam rationes rei excogitatas ad
necessarios alia multa iam frustra molitos relegat.

Iam vero nominatim adferre possumus eum, qui
proximam fabulaeformamexceoluit: Valerium dico
Antiatem. Qui altera ex parte, quam modo adumbravimus,
Livianam, altera antiquissimam memoriam, quam nos quidem
apud Dionysium legimus, secutus est. Ex Liviana enim narra-
tione fraudem Valeriorum excepit, nisi quod in necessariorum
Valerii locum unum M. Valerium fratrem substituit; contra
provineiarum distributionem sorte factam et repudiavit et refu-
tavit, cuius in locum antiquissimam memoriam, aliquantulum

1) 1. 1, p. 11 54.
2) Of. Münzer 1l. 1. 11 8q.

190 Otto Bocksch

in Valeriorum gratiam auctam et exeultam restituit. Animad-
vertas enim quaeso — id enim dignum est, quod ab eis, qui
annalium scriptorum artem ac consuetudines cognoscere volent,
animadvertatur — eum primum perspexisse sorte coniecta
fraudem Valeriorum absonam esse, eum priores hanc discre-
pantiam plane non eurasse putandi sint. Qua denique ratione
etiam id simul Antiati contigerit, ut famae Publieolae et
Valeriorum consuleret, supra iam mihi explicatum est.

Sed iam e deverticulo, quo huius fabulae historiam per-
secuti sumus, δα Plutarchum revertamur! Utin cap. 14
sic in 9 (199, 1 --- 4) sententiam a comprobata discrepantem,
quam primo aspectu ex altero aliquo scriptore petitam esse
suspiceris, iam in annalibus Valerii Ántiatis significatam at-
que impugnatam fuisse putaverim, quamquam certis argumentis
evinci non posse concedo. P. 199, 1—4 Sint. de triumpho, quem
Valerius Publicola egit, leguntur haee: καὶ τὸ πρᾶγμα σεμνὴν
xal μεγαλοτερδηεῇ τεαρέσχεν ὄψιν, ovx ἐπίφϑονον οὐδ᾽ ἀνιά-
σασαν, ὡς ἔνιοι λέγουσιν, τοὺς ὁρῶντας. Etiam hic, nisi fallor,
habemus Ántiatem contra priores scriptores, qui nondum tanto
erga Valerios studio et pietate ducebantur, pugnantem.

Αἱ nequaquam possum ad Mtilnzeri illud placitum de An-
tiate Plutarchi auctore me applicare de cap. 17 Plut. Publ.
iudicium prolaturus. Ubi de Mucio Scaevola narratio
ab his verbis incipitur: Τὸ περὶ ἸΜούκιον εἴρηται μὲν ὑπὸ
πολλῶν καὶ διαφόρως, λεκτέον δὲ ἡ μάλιστα πιστεύξται καὶ
ἡμῖν. Vel ex hae praefatione colligere debemus Plutarcho
praeter eam, quam Antias offerebat, narrationem alteram, si
non complures alias fuisse cognitas. Nam quamquam minime
diligenter auetores laudare solet, tamen nusquam simulandi
studium deprehenditur. Sed accedunt alia quaedam indicia,
quae Virekius detexit (1.1. p. 79 sq.). Tritam illam de dextra
super igni inieeta fabulam et Cicero (pr. Sest 21, 48; parad.
1, 2, 12) et Dionysius (V 27 sqq.)!) videntur ignorasse, ut
serioris aetatis suo iure eam iudicet Virekius)?; Valerio autem

1) Of. Virck. p. 79.

2) Virckius p. 80: 'Es ist also sehr wohl móglich, dass. diese Anec-

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. [191

Antiati et Dionysii his in partibus auctori saepius unum eun-
demque fontem esse exhaustum idem Virekius docuit. Itaque
suspicio oritur ne Antiatem quidem illam fabulam cognovisse,
Plutarehum autem, quia narratiuneculae de manu tosta aliunde
Sibi notae recordaretur, ab Antiate hic recessisse et alium
quem scriptorem adisse vel ex memoria eam addidisse. Antiatis
vero de Mucio narrationem non vulgatissimam nec fide dig-
nissimam sibi visam esse ipse Plutarchus verbis supra laudatis
signifieavit. Prorsus igitur hae in re astipulor Virckio (p.79 sq.),
una tamen re excepta: minus enim crediderim Livium
fuisse Plutarchi auctorem. Id sane non obstat, quod
Livius multo fusius, Plutarchus brevius fabulam enarrat. Conce-
dendum enim erit Plutarchum, quemeunque sibi proposuit
auctorem, eius narrationem contraxisse, cuius rei certa vestigia
facile reperies. Αἱ nihilo setius, si Livium secutus esset,
unum saltem adiecisse putandus erat. Nam eum Plutarcho
auetore Porsenna Mucio ab igni vi remoto gladium, admira-
tione eaptus, reddat (xoi τὸ ξέφος ἀποδιδοὺς ὥρεξεν ἀπὸ τοῦ
βήματος), Livius II 12, 13 sqq. de hac re tacet. At fortasse
hie: opposuerit quispiam haud ita raro maiore cum licentia
Plutarehum auctorum narrationes exornavisse. Cui respondebo
aliam rem, apud Plutarchum esse, quae cum in narratione
Liviana.desideretur, in Dionysii (V 28, 1) redit. Apud Plu-
tarehum enim scriptum legis Mucium, ne hostium castra in-
gressus Romanus esse eognosceretur, Etrusca veste indutum
Etrusco sermone usum esse (Sint. 207, 23: Τυρρηνέδα φορῶν
ἐσθῆτα καὶ φωνῇ χρώμενος óuoíg)y; quam rem utramque
frustra quaeris apud Livium 11 12, 5; alteram saltem reperis
in Dionysio V 28, 1, ubi item Mucius Etrusea lingua loquens
inducitur. Si vero scriptor aliquis ab alio recedens cum alio
consentit, id casu factum esse vix potest, immo paene cer-
tissimum est argumentum consentientes illos aliquo vineulo
inter se esse conexos. Ergo hac in re Plutarchus non Livium,
dote von dem alten Mucier erst an die Scaevolae geknüpft ist, als diese

eine grosse Rolle spielten und vielleicht erst mit oder kurz vor Livius die
vulgata ward.'

192 Otto Bocksch

sed alium nescio quem secutus est. Sed ne illa quidem ex
Livio Plutarchus haurire poterat, quae leguntur ed. Sint. 208,
7—10: ἐγὼ δὲ κλήρῳ λαχὼν xal mooemixewrnoog ovx ἄχϑομαι
τῇ τύχῃ διαμαρτὼν ἀνδρὸς ἀγαϑοῦ καὶ φέλου μᾶλλον ἢ πολεμίου
Ῥωμαίοις εἶναι πρέποντος. Similiter rursus in Dion. V 30, 2
si non Mucius, at Arruns filius Porsennae suadet, ut amicos
Romanos ex hostibus faciat.

Neque si quis dicat fortasse Antiatem et Livium in Plu-
tareho commixtos esse, hoc facile concesserim, si quidem de
dextra eombusta nihil apud Atiatem erat, ut supra conieci.
Namque prima, quam inter Livium et Plutarchum attulimus,
discrepantia de gladio Mucio a Porsenna reddito quodammodo
eum narratiuncula illa de manu igni consumpta cohaeret.
Nempe secundum vetustiorem memoriam, eum fabula illa de
dextra combusta nondum inserta esset, si quidem ex uno
Dionysio eolligere licet, Mucius adeo non tanta benevolentia
et paene dixi amicitia a Porsenna tractatus videtur, ut non
solum gladium non reciperet, sed etiam in vincula conicere-
tur (V 30, 1). Ae per se intellegitur sine illo praeclarissimo
virtutis exemplo eausam non fuisse, cur Porsenna clementius
Mucium tractaret. Mea igitur sententia Plutarchus de
Mueio Seaevola fabulam neque ex Antiate neque
ex Livio hausit, sed ex scriptore aliquo aut ipse
petivit aut per alios perlatam accepit Antiate certo, Cice-
rone facile posteriore, eam ob causam, quia narratiuneula
de dextra combusta inferioris est aetatis.

Lubet his adnectere quaedam de Plut. Publ. cap. 19,
de quo in commentationibus in honorem Lipsii editis exposui,
et de variis narrationis de Cloelia formis gradi-
busque. Demonstravi duos ad minimum fontes a Plutarcho
adhibitos esse praeter Antiatem subsidiarios. Quorum in altero
fuit obsides omnes Tiberim transnatasse, unam Cloeliam equo
veetam. Etiam haec narratio in altiore aliquo gradu memoriae
ponenda est, quoniam facile ex duabus aliis conflata esse
perspieitur. Simplicissima fabulae de Cloeliae fuga ea videtur
forma, seeundum quam illa sola fugisse fertur, aut trans

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 198

Tiberim suis viribus natans, (ut Serv. Aen. 8, 646 et schol.
ad Iuvenal. 8, 265), aut equo arrepto (ut Valer. Max. 3, 2, 2;
Flor. 1, 10, 7; (Aur. Vict.) de vir. ill. 13). Nam nullo alio
consilio nec causa fabula inventa est, nisi ut Cloeliae statua
equestris explicaretur. Iam vero — apud Livium — comites
fugienti datae sunt item transnatantes, ipsi tamen ducis
partes relictae (Liv. II 13, 6). Elucet in Plutarchi narratione
Livianam et eam, quam apud Val. Max., Flor., Aur. Viet.
legimus, esse coniunctas. Cognosceimus autem auctorem satis
inscite varias memorias confundentem et commiscentem, ut-
pote quem plane videatur effugisse Cloeliam inter ceteras
suis viribus Tiberim transnatantes equo vectam non iam solam
statua dignam esse, immo etiam maiores honores ceteras meri-
tas esse. |

Ea huius narrationis forma, quam Plutarchus significat
verbis quae sunt, “οἱ δ᾽ ov φασιν, ἀλλὰ τιμῆσαι τὸ ἀνδρῶδες
αὑτῆς τὸν ΤἸυρρηνόν᾽ artiore cognatione videtur coniuncta
fuisse cum Dionysii memoria (V 33 sq.) Cuius narratio ea
in re cum Liviana congruit, quod omnes virgines flumen
transnavisse dicuntur. Sed nova explicatio equestris illius
statuae inde paratur, quod Cloelia a Porsenna equum bellicum
accepisse narratur.

Cum in hac fabula versemur, exemplum adnectere placet,
quo luculenter apparet, quomodo annalium scriptores alius
alium exscripserint e£ quamvis variantes et immutantes tamen
sententias ab auctoribus suis expressas reservarint vel aliis
locis inseruerint. Conferenda sunt: Plut: τὸ ἀν δρῶ δες
τιμῆσαι et: Serv. Aen. 8, 646: "Porsenna . . . . rogavit per
litteras populum Romanum, ut ei (sc. Cloeliae) aliquid virile
decerneretur ; et Dion. V 34, 3: vr» zoAÀw μακαρίσας (sc.
Porsenna) ἐπὶ τῷ ..... ἐκερέφειν ....xal παρϑένους à»-
δράσειν ὁμοίας, δωρεῖται τὴν κόρην ἵππῳ.

Leipziger Studien. XVII. 13

CAPUT Il.
De Plutarchi C. Marcii Coriolani vita.

Restat, priusquam ad Dionysium nos convertamus, ut de
fontibus alius Plutarchi libri disseramus. ^ Ut enim olim viris
doetis probatum est in vita Publicolae exponenda Valerium
Antiatem a Plutareho imprimis esse expressum, ita spero me
tibi persuasurum esse, etiam Coriolani facta fataque non
e Dionysio Halicarnassensi solo, sed praeter hune ex annalibus
Romanis esse petita.

Quod fortasse miraris, cum H. Peter, vir in Plutarcho
versatissimus, inter omnes constare dieat Coriolani vitam
paene totam ex Dionysio pendere. Sed ratione, quae inter
Dionysium et Plutarehum intercedit, iam Heerenius in
duetus est, ut ex communi fonte et Dionysii et Plutarchi
narrationes manasse contenderet.!) Quam sententiam quamquam,
si summam eius spectas, suo iure H. Peter reicit, tamen non
omnibus numeris falsam esse, sed prope iam Heerenium ad verum
accessisse credo. Illud enim asserenti Petero astipulari non
possum, tametsi nuper ἃ Korbero paene idem repetitum est,
Plutarehum rebus nonnullis in primis septem capitibus ex-
ceptis unaque in cap. 9 totum ad Dionysium se applicasse.

Hoc sane concedendum est hac in vita narrationem minus
facile quam in 'Publieola et alias interdum in diversas diver-
sorum fontium partes dissecari posse. Quod, quantum video,
et alia causa, quam mox apparituram spero, et eo efficitur,

1) De fontibus et auctoritate vitarum parall. Plut. comment. quatuor.
Gott. 1820.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 195

quod maiore libertate usus quam ex. gr. in "Publicola auc-
tores suos in '"Coriolano secutus est, eorum narrationem modo
eogens, modo amplificans, modo rhetorice exornans, quin etiam
simpliei narratione relieta sic res exponens, quasi ante oculos
agerentur, ipsis hominum sermonibus insertis. ta fit, ut
nequaquam ex quibuslibet dissensionibus, quae inter Dionysium
et Plutarchum reperiuntur, colligere liceat alium ae Dionysium
Plutarchi fuisse auctorem. Cuius rei luculentissimum totius
libri exemplum H. Peter!) proposuit, cum Plut. Cor. c. 9 et
10 eonferret cum Dion. VI 92, 6—94, 2.

Verum enim vero, ut ad ipsam rei disceptationem ad-
grediamur, Dionysium et revera a Plutareho exscriptum neque
parvi aestimatum esse ex hae una re cognoscitur, quod erroris
euiusdam correctio, quam Dionysius multis commendare stu-
duit, a Plutarcho errore ipso et causis corrigendi omissis
accepta est. In annalibus enim Romanis legebatur Dionysium
tyrannum Syracusarum a. 262/492 Romanis fame oppressis
frumentum dono misisse; Dionysius Halicarnassensis VII 1 ea
aetate non Dionysium, sed Gelonem Syracusis regnasse pro-
bare studet; Plutarchus Coriol. c. 16 Gelonem misisse pro
vero tradit. Qua ex re quoniam constat Plutarehum e Dio-
nysio hausisse, eiusdem rei vestigium adferri potest etiam
illud per se non satis certum argumentum, quod et ἃ Dionysio
et a Plutarcho (consentientibus de uno loco nonnullis Livii
manuscriptis) Coriolanus appellatur Gaius Marcius, a ceteris
omnibus Gnaeus. Sed hoc, etiamsi communi aliquo fonte
Dionysii et Plutarchi usi essent, satis explicaretur: graviores
mihi videntur esse verborum et elocutionum congruentiae,
quae quamquam angustioribus finibus plerumque includuntur,
tamen passim oceurrentes ἃ Petero?) non erant dene-
gandae.

Sed alteram in partem disputanti primo obtutu sese offerunt
nomina eompluria aliter a Dionysio aliter a Plutarcho ex-

13*

196 Otto Bocksch

hibita. Volscorum duci apud Dionysium VIII 1 nomen est
Tullo Attio, apud Plutarchum 22 Tullo Amphidio;
Volumnia Plutarcho non uxor, sed mater Coriolani est, quae
apud Dionysium (VIII 39) Veturia audit; contra quae
apud Dionysium (VIII 40) Volumnia nominatur, uxor Co-
riolani, ἃ Plutarcho Vergilia dieitur (cap. 33 Sint. 450. 25).
Optimo iure Korber (1.1. 41) adnotat hane rem Peterum non
ita declaravisse, ut nihil dubitationis relinqueretur. Hic enim
censet Plutarchum Dionysii libris diligenter perlectis plurima
ex memoria litteris mandasse, nonnullis tantum schedis adiutum,
in quas accuratius quaedam excerpserat. Concedes eredo Kor-
bero fortasse nomina exscribi solere. Quod vero hic ipse suspi-
eatur: imprimis varias exstitisse de illis nominibus relationes,
ex quibus eam, quae Volumniae et Vergiliae nomina praeberet,
scribenti Plutarcho in mentem venisse, eo nequaquam diffi-
cultas expeditur. Attamen expediri eam posse censeo.
Reperiuntur enim accuratius perserutanti discrepantiae
quaedam inter Plutarchi et Dionysii narrationes, quibus sine
ulla dubitatione alterum praeter Dionysium fontem a Plu-
tareho exhaustum esse demonstrabitur. Initio Plut. Cor.
eap. 26 legimus Tullum Amphidium et Mareium Coriolanum
clam eum Volscorum principibus in consilium ivisse operamque
dedisse, ut eos ad bellum contra Romanos suscipiendum com-
monerent; sed illos foedus cum Romanis ictum frangere
magnopere esse veritos. Prorsus aliter Dionysius VIII 2
rem gestam enarrat: Tullus Attius et Marcius Coriolanus soli
inter se bellum eontra Romanos gerere decernunt; ceterorum
autem omnium Volscorum animi sua sponte videntur eo in-
elinare, ut bello se interponant; Plutareheae vero memoriae
quasi vestigium videtur illud remansisse, quod Attius, simul-
atque Coriolanus eum precibus adiit, promisit se omnium
Volscorum amicitiam ei ceoneiliaturum esse (VIII 2, 1). Ut
tamen bellum differatur, id non Volseorum, sed Marci Corio-
lani ipsius eulpa fit monentis, ut priusquam bellum incipiatur,
iusta piaque belli causa quaeratur (VIII 2). Contra Plu-
tarchus hac in re a Dionysio diserepans consentit

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 197

fere cum Livio (1135, 8) et Cassio Dione (exscripto
a Zonara VII 16), ipsis quoque de aliis rebus
plane dissentientibus. Namque Livio et Zonara auc-
toribus plebs Volscorum magnopere à bello Romano abhorruit,
eo tantum interposito discrimine, quod Zonaras addit optimates
ad bellum pronos fuisse (οἱ πρῶτοι xol οἱ ἐν τοῖς τέλεσιν
αὐτῶν ὄντες ἔχαιρόν τε αὐτῷ καὶ αὖϑις πρὸς πόλεμον ἧτοι-
μαζοντο). Ut vero etiam plebs ad bellum incitetur, initio
belli dilato fraudem illam parant, qua inter ludos instauratos
decipiant Romanos atque adducant, ut Volscorum odium in
se inflamment. Quae cum ita sint, nulla eredo relinquitur
dubitatio, quin Plutarchus, quoniam nec fortuito
fieri potuit, ut ea in re cum Cassio Dione et Livio
consentiret, in qua suo Marte a Dionysio reces-
sisset, neque ulla cum probabilitate suspicari
possumus Livium ceteroquin de Coriolani vita
factisque plane diserepantem hanc unam narra-
tionis particulam ei suppeditasse, alium quem
auctorem praeter Dionysium assumpserit.

Neque deest hoc loco aliud quoddam alterius fontis in-
dieium, quod, qui me hucusque audiverit, iam non audebit
falsa interpretatione auferre. Sequuntur enim paulo infra verba
illa Plutareho fontes mutanti usitatissima: “Ἔνιοι δέ φασιν,
quibus alterius illius scriptoris memoriae adiunxit Diony-
gianam.

Ἀδ mihi quidem hoe uno loeo persuasum est plus unum
auctorem a Plutarcho adhibitum esse. Ut tamen et is, qui uno
argumento rem diiudicari posse neget, dubitatione liberetur
neque hac solum in parte, sed per totum Plutarehi librum
alterius fontis vestigia cerni posse eluceat, multa eiusdem rei
exempla proferre placet.

Plut. Cor. eap. 88 (Sint. 450, 32 sqq.) Valeria, Publi-
eolae soror, Coriolani matrem uxoremque, ut ad illius iram pla-
eandam et pacem coneiliandam in Volscorum castra eant, his
fere verbis commovere studet: 'Obsecro vos, Marcium nobiscum
adeatis et imploretis patriaeque exsistatis testes incorruptae

198 Otto Bocksch

iustaeque eam multa passam adeo nihil tamen mali vobis in-
tulisse, ut nune vos etiam tradat, etiamsi periculum sit, ne
non gratiam probam ab illo accipiat. Similia sane etiam apud
Dionysium (VIII 46,2), si non eodem loeo, quo apud Plutar-
chum, at de eadem re occurrunt, scilicet in precibus, quas Ve-
turia mater, iam Valeriae voluntati obsecuta, ad Marcium fi-
lium faeit. Sed Veturia testimonium, quod Valeria apud Plu-
tarehum de patria eam profiteri iubet, apud Dionysium
matronis Romanis tribuit, quae dieuntur οὐδὲν μὲν οὔτε μεῖ-
Lov ovr ἔλαττον εἰς ἡμᾶς (sc. Coriolani matrem, uxorem,
liberos) ἐξαμαρτοῦσαι, πολλὴν δὲ xal ὅτ᾽ εὐτυχοῦμεν, εὔνοιαν
ἔτι παρασχόμεναι, καὶ ὅτ᾽ ἐπταίσαμεν, συμπάϑειαν. Ἔχομεν
γὰρ αὑταῖς μαρτυρεῖν... .. συνεχῶς τὲ αραγινομέναις
περὸς ἡμᾶς καὶ παραμυϑουμέναις τὰς συμφορὰς ἡμῶν καὶ
συναλγούσαις. Quos Plutarehi et Dionysii locos aliquo modo
inter se conexos esse ita, ut aut ex uno eodemque invento
originem traxerint aut alter ex altero deductus sit, non ne-
gaverim; Plutarchum autem ex Dionysio sua sumpsisse nego,
ea potissimum causa, quia quae apud Cassium Dionem
(fr. 17, 7 Melber) de hac re leguntur, quamquam ex Plutarcho
petita esse non possunt, multo tamen propius ad Plu-
tarchi accedunt, quam ad Dionysii narrationem.
Redit enim apud Dionem, quamquam ne apud hune quidem
eodem narrationis loco, quo apud Plutarchum, sed eo, quo
apud Dionysium similia exstant, et eadem sententiae figura,
qua patria tamquam persona inducitur, et similiter atque apud
Plutarehum hoc premitur Coriolano necessarios tradi nulla
fide data illum Romanis gratias relaturum esse. Ipse con-
feras quaeso fr. 17, 7: “οὐκ ηὑτομολήκαμεν, ἀλλ΄ ἡμᾶς ἡ πα-
τρὶς ἔπεμψέ σοι, εἰ μὲν πείϑοιο, μητέρα καὶ γυναῖχα καὶ
τέχνα, εἰ δὲ μὴ, λάφυρα xvÀ.

Cap. 34 matronarum Romanarum cum liberis in Vols-
corum castra adventus depingitur. Quae cum per tentoria ad
Marcium eant, ἡ ὄψις αὐτῶν τότε οἰκερὰν xol τοῖς πολεμέοις
ἐνεττοέησεν αἰδώ καὶ σιωπήν. Haec sane cogitari possuntexornandi
causa ab ipso Plutarcho amplificata esse ex eis, quae Dionysius

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 199

(VIII 46, 1) brevius expressit. Quo auctore Veturia orationem
illam δὰ Marcium filium iam habitura πολὺν ἐκένησεν ἐκ τῶν
παρόντων ἔλεον. Sed quae apud Plutarchum sequuntur,
prorsus alium rerum ordinem conformationemque efficiunt,
ac quam apud Dionysium reperimus (VIII 44). Hic enim
tradit equites quosdam, simulac mulieres accedentes ex castris
conspectae essent, missos esse, qui quaenam esset illa turba,
explorarent. Re cognita eum temeritatem matronarum mi-
rantem tamen matri suae paucis cum comitibus ex castris
obviam ire decrevisse, lictoribus iussis fasces securibus nudas
demittere. Ergo extra castra Coriolanus matrem convenit, si
Dionysium audis, contra si Plutarchum (1.1. v. 23), mater ipsum
in tribunali sedentem invenit: “Ἔτυχε δ᾽ ὁ ἹΠάρκιος ἐπὶ βήματος
καϑεζόμενος μετὰ τῶν ἡγεμονικῶν. Atidem sibi finxit Livius,
id quod ex II 40, 3et 5 (δῦ sede suz) cognoscere licet. Contra,
quod in Plutarchi narratione proximum est (v. 24 sqq.: “ὡς οὖν
εἶδε προσιούσας τὰς γυναῖκας, ἐθαύμασεν), cum a Livii me-
moria absit, a Dionysio narratur VIII 44, 2, eum dicit Corio-
lanum, cum matronas Romanas et matrem suam uxoremque
advenire audivisset, primo miratum esse de mulierum audaecia
(πρῶτον uiv ἐθαύμασε τῆς τόλμης τὰς γυναῖκας). Neque
Sine quadam probabilitate, quae apud Plutarchum iam sub-
sequuntur (Coriolanum, eum matrem suam matronis praeeuntem
vidisset, initio valde studuisse, ne pietate victus a decreto
recederet) contenderit quispiam ex Dionysii narratione deducta
esse VIII 45, 1 haec dicentis: ἦν ὃ ἸΠάρκιος ἰδὼν ἄτεγκτος
τέως καὶ στερρὸς ... οὐδὲν tv. τῶν λελογισμένων φυλάττειν
ἱκανὸς 9». Multo tamen similiora Livius praebet, ita fere ut
medium quendam loeum teneat inter Plutarchi et Dionysii
memorias Liviana, qua (Liv. II 40, 3) Coriolanus, priusquam
matrem agnovisset, multo, quam antea in viros, tum 'obsti-
natior adversus laerimas muliebres fuisse dicitur. In proximis
vero Plutarchi narratio plane ἃ Dionysii memoria re-
cedit, quam proxime ad Livianam accedit:

Liv. II 40, 5. Plut. 34 (Sint. 451, 28 sqq.)
Coriolanus prope ut amens οὐχ ἔτλη καϑεζομένῳ προσελ-

200 Otto Bocksch

eonsternatus ab sede sua ϑεῖν (80. τὴν μητέρα) ἀλλὰ
eum ferret matri obvi&e καταβὰς ϑᾶττον 7, βάδην
complexum ete. και ἀπαντήσας, πρώτην

μὲν ἠσπάσατο τὴν μητέρα xv.

Quam deinceps prolaturus sum inter Dionysii et Plutarchi
narrationes discrepantiam, ea nesció an etiam maioris momenti
git, quippe ex qua appareat non hie illie Plutarchum singulas
partieulas illius alterius fontis inseruisse vel substituisse Dio-
nysiánae memoriae, verum etiam de toto rerum ordine Dionysio
repudiato ad illum se applieavisse. Dionysius enim fabulam
illam de somnio Latinii, quo adductus senátus Romanus
ludos magnos, primum cum fierent non rite exactos, instaurari
iussit, iam eo loco narravit, quo servata temporum ratione
enarrandá erat, sc. ineunte anno 264/490. Sed dubium esse
non potest, quin huie loco narrationis sera demum opera illa
fabula inserfa sit, veteres autem scriptores non ante eam
prodiderint, quam ubi opus erat, ut belli origo explienretur.
Etenim inter hos ludos instaurativos Coriolanus et Tullius
dolo illo, quem supra iam diximus, efficiunt, ut Volsei Roma-
norum iniuria abalienati bellum iam cupiant. Atque hic rerum
ordo servatus est οἱ apud Livium (II 30) et apud Plu-
tarchum (cap.24. 25), qui prorsus a Dionysio dissen-
tientes, postquam Coriolanum Antii ἃ Tullio hospitio ex-
eeptum eorumque de bello Romano consilia rettulerunt, tum
demum de somnio Latinii fabulam inserunt.

Atque ut hac diserepantia alium praeter Dionysium fontem
adhibitum esse probatur, ita in singulis rebus eiusdem rei
vestigia cernuntur. Velut secundum Plutarchi relationem
illum servum, qui sub furca caesus per vias urbis actus erat, ἡ
πομπὴ κατὰ τύχην ἠχολουϑήκει (Sint. 441, 22). Contra ex
Dionysii verbis puto ita rem interpretandam esse, ut ille do-
minus servum suum ante pompam cireumagi iusserit: VII
69,1 ἀνὴρ Ῥωμαῖος .... ϑεράποντα ἴδιον... παραδοὺς
τοῖς ὁμοδούλοις ἄγειν... δ ἀγορᾶς αὑτὸν ἐκέλευσε μαστιε-
γούμενον ἕλκειν καὶ εἴ τις ἄλλος ἣν τῆς πόλεως τόπος ἐπιφανὴς
ἡγούμενον τῆς πομπῆς. Item id, quod Plutarchus adnectit,

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. — 201

apud Dionysium desideratur: iam tum, cum impio illius servi
supplicio ludi vitiarentur, multos eius domino maledixisse
propter improbum factum. Neque laudes clementiae, qua
pristinis temporibus servi à dominis tractari soliti essent, ab
auctore illo altero Plutarehum accepisse incredibile est, quam-
quam ultro Plutarchum talia inserere de moribus Romanis
adamasse non ignoro. Sed etiam annalium seriptoribus Ro-
manis usitatum fuisse priscam simplicitatem ao virtutem laudare
Calpurnii imprimis Pisonis nonnullis fragmentis discimus (cf.
fr. 8 et 38).

Verum enim vero non magis est dubium, quin Plutareho
haee duo capita, in quibus certissima alius auctoris cuiusdam
indieia modo demonstravi, conseribenti etiam Dionysii
libri usui fuerint, sive antea compluries accurate perlecti
Bive in ipso scribendo iterum atque iterum consulti. Quod
ut lueulentissime pateat, hos quaeso loeos Dionysii et Plu-
tarchi inter se componas:

Dion. VII 68, 3: Plut. 24 (441, 12):
Ἔπειϑ' ἧχέ τις ἐπὶ τὸ Gvvé- Ταῦτα δ᾽ ἐν κλ᾿ενεδέῳ φοράδην
δρεον τῆς βουλῆς ἄρρωστος κομισϑ δὶς εἰς τὴν σύγκλη-
ἐπὶ κλινιδέου χκομιεζό- τον ἀπήγγειλεν.
μενος.

Et somnium Latinii interpretaturus uterque ab eadem
elocutione, iisdem fere verbis usus, incipit:

Dion. VII 69, 1: Plut. 24 (441, 17):

Ἦν óà τοιὸόν ὃ δ᾽ Ἦν δὲ τοιοῦτον"

Nec minus in ipsis interpretationibus miram verborum

consensionem invenimus:

Dion. VII 69, 1: Plut. 24 (441):
ἀνὴρ Ῥωμαῖος... . ϑεράποντα οἰκχέτην vig αὑτοῦ παραδοὺς
ἴδιον... παραδοὺς τοῖς οἰχέταις ἑτέροις ἐκέλευσεν
ὁμοδούλοις ἄγειν. ... δέ ἐξάγειν δὲ ἀγορᾶς μα-

ἀγορᾶς αὐτὸν ἐκέλευσε στιγοῦντας. ..
μαστιγούμενον ἕλκειν.

Praeterea nescio an etiam id Dionysii auctoritati debeatur,
quamquam etiam alia ratione haec res explicari potest, quod

202 Otto Bocksch

homo ille plebeius, cui Iuppiter in somnio visus esse dicitur,
a Plutarcho et Dionysio '2farivog vocatur, cum a ceteris
scriptoribus aut Latinius ei aut aliud, quod in litteras '—ius
desinat, nomen inditum sit. !)

Restat, ut aliud quoddam argumentum, quo confirmatur,
duos a Plutarcho fontes in unum rivum conductos esse, re-
petamus ex eap. 3 cum 15 coniuncto. Plut. Cor. cap. 3
de Coriolani primitiis militiaein pugna Regillensi
meritis historiola refertur. Quam H. Peter (p. 17) eius-
que iudicium quasi suum denuo proferens M. Korber (p. 38)
neque in Dionysii antiquitatibus neque ab alio ullo rerum
scriptore relatum reperiri adfirmant. At hoc ita est verum,
ut maiore ex parte falsum sit. Namque fugisse videtur viros
doctos easdem res gestas, quamvis certa quadam pugna non
adlata, apud Dionysium VIII, 29 ab ipso Coriolano legatis
senatus Romani respondente describi. Ac si quis utriusque
de hae re relationes contulerit, non iam dubitabit, quin Plu-
tarehus ad Dionysianae exemplar suam narrationem compo-
sueri. Mira enim est similitudo:

Dion. VIII 29, 4:
πρώτην ἐστρατευσάμην
ἔξοδον κομιδῇ νέος ὦν,
ὅτε...
ἐκ ταύτης τῆς μάχης
ἀριστείοις ἀνεδούμην ὑπὸ τοῦ
στρατηγοῦ στεφάνοις πολί-
τὴν ὑπερασπίσας (cf. infra
p. 203) xai πολέμιον

ἀποκτείνας.

Plut. (420, 6):

Ἐστρατεὐύσατοδὲπρώτην
στρατεέαν ἔτι μειράκεον
ὦν, ὅτε...
γ.12: Ἐνταύτῃ τῇ μαχῇ ....-
Mágxtog ... ἄνδρα Ῥωμαῖον
πεσόντα πλησίον ἰδὼν ovx
ἠμέλησεν, ἀλλ᾽ ἔστη πορὸ αὐτοῦ
χαϊἱτὸν ἐπιφερόμενον τῶν
πολεμέων ἀμυνόμενος am é -
XT&L969. ὡς Ov» ἐχράτησεν
ὃ στρατηγός, ἐν πρώτοις ἐκεῖ-
γον ἐστεφάνωσε δρυὸς
στεφάνῳ.

1) Liv. II, 36, 2: “Τιο Latinio ; Val. Max. 1, 7, 4: 'T. Latinio :
Lactant. instit. div. 2, 7, 20: 'Atinio'; Aurel. August. d. c. d. 4, 26: “1.
Latinio; Macrob. sat. 1, 11. 3: 'Annio'.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae, 202

Omnia, quae ex Plutarcho descripta supra posuimus, ex
Dionysio petita esse possunt, nisi quod ex eius narratione
non eognoscitur quernea corona Marcium tum donatum esse.
Sed eave putes hae de re alium auctorem Plutarcho aditum
esse; nempe is propriam scientiam prioribus morum Roma-
norum studiis partam commode, nimirum qua tenuis memoria
de Marcii adulescentia aliquantulo largius exornaretur, osten-
tari existimabat. Quod inde quoque licet cognoscas, quod
8tatim id, quod ipse amplificans addidit, legibus Bomanis quasi
testibus productis defendere ac probare studet: “τοῦτον yag
ὁ νόμος τῷ πολέτην ὑπερασπίσαντε τὸν στέφανον ἀποδέδωκεν".
Atque ut iam omnis evanescat dubitatio, quin exornatius
enarraturus, qua ratione prima stipendia Coriolanus me-
ruerit, nullum praeter Dionysium ante oculos habuerit auc-
torem, sed nihil nisi huius narrationem amplificaverit et ver-
bosiore oratione dilataverit: in ipsa de corona quernea
explicatione reperies verba ab eodem Dionysio Plutarcho
subministrata: τῷ πολίτην ὑπερασπίσαντι (Cf. supra:
Dion. VIII 29,4: πολίτην ὑπερασπίσας),. Nec mirum est,
quod Plutarchus ad solum Dionysium hae in re se applicavit,
qui, cum praesertim orationi hane historiolam inseruerit, iam
ipse, isque primus, videtur hanc rem fusius narravisse.

Sed tamen restat unus scrupulus: Plutarchus rem factam
esse in pugna Regillensi tradit; Dionysius ad id tempus re-
legat, ὅτε τοὺς βασιλεῖς βίᾳ κατιόντας ἡγωνιζόμεϑα᾽. Qui-
bus verbis quamquam certo definitum tempus non significatur,
tamen meliore iure de prioribus cum Tarquinio Superbo bellis
cogitemus, (ac nescio, an optimo iure de pugna ad Arsiam sil-
vam commissa), quam de novissimo Tarquiniorum conatu, quem
13 annis post susceptum esse aecepimus (245/509 — 258/496).
Nihilo tamen setius omnia, quae de pugna Regillensi Plutar-
chus profert, óptime congruunt cum Dionysii narratione, quae
in ant. libr. VI 2—17 de hae pugna exstat, nisi quod Plu-
tarchus, utpote qui copiosam Dionysii narrationem in paucos
versus cogat, minus aceurate 'πολλοὶ δὲ καὶ τῶν ἄλλων
᾿Ιταλιωτῶν (8c. praeter Latinos) συνεστράτευον καὶ συγκατῆ-

204 Otto Bocksch

γον ἐπὶ τὴν Ῥώμην dicit, unde eos etiam pugnae interfuisse
eolligas, cum secundum Dion. VI 3, 5; 14 Antiates illi qui-
dem proelio interfuerint, Volsci autem et Hernici re iam gesta
advenerint. Ceterum tantus emicat etiam verborum concen-
tus, ut de auetore Plutarchi nemo possit dubitare. Cf. quaeso:

Dion. VI 13, 1:
᾿Ενταύτῃη λέγονται τῇ μά-
xn Iloovouío τε τᾷ δικτάτορι
καὶ τοῖς περὶ αὐτὸν τεταγμές

γοις ἱτετεεῖς δύο φανῆναι...

καὶ μετὰ τὴν τροπὴν τῶν

Plut. cap. 3 (420, 29):

Ἔν ἐκείνῃ δὲ τῇ μάχῃ καὶ

τοὺς Φιοσχόρους ἐπιφανῆναι

λέγουσιν, καὶ μετα LLL

μάχην εὐθὺς ὀφθῆναι δεο-
μένοις ἱδρῶτι τοῖς iz-

“ἊἝατένων ... ἐν τῇ Ρωμαίων
ἀγορᾷ τὸν αὐτὸν τρόπον ὁφ-
3o δύο νεανίσκοι λέγονται
(καὶ τοὺς ἵππους
ἱδρῶτι διαβρόχους ἔπα-
yOULEYOL XTÀ.
Animadvertas imprimis utrumque eisdem locis verbis
“φανῆναι (ἐπιφανῆναι) et 0g 95vav' util
Sed de tempore huius facinoris Coriolani ut a Dionysio
Plutarchus discrepat, ita cum ipsius cap. 15 eius narratio
pugnat. In quo legis Coriolanum anno 262/492 per septende-
eim iam annos militia functum eonsulatum petisse!): 'ézrra-
καέδεκα ἔτη συνεχῶς στρατευόμδνος. Contra quae hic habes,
melius quadrant ad Dionysii locum supra laudatum (VIII
29, 4), ex quo Coriolani primum facinus militare ad pugnam
ad silvam Arsiam factam ἃ Dionysio revocari eoniecimus
492 -1- 16 (17) — 508 (509). Attamen quominus ex hoc loco
Plutarchum septendecim illos annos sibi computasse suspi-
cemur, eo impedimur, quod is illud faetum, Dionysii memoria
reiecta, anno 258/496 demum (i.e. non septimo decimo, sed
quinto anno ante Marcii de consulatu ambitionem) accidisse
tradidit. Apparet igitur septendecim illos annos, utcumque
ceterum res se habet, ex alio quo fonte esse petitos.

.1) Repulsae Coriolani consulatum petentis Dionysius quoque VII 21
mentionem facit, nihil tamen de militia eius adnotans.

σοις ἐν ἀγορᾷ xzÀ.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 420

At nondum diffieultas tota est expedita. Quaeritur enim,
qui faetum sit, ut Plutarchus aliis temporibus ae Dionysius
primam Marcii militiam ascriberet. Patent duae, quantum
video, viae, quibus progressi forsitan rem perspicere possi-
mus. Ae primum quidem prona est coniectura eas res, quae
quamquam non omnes apud utrumque seriptorem pari modo,
ged partim apud Plutarehum, partim apud Dionysium tradun-
tur, in unam tamen memoriam videntur conciliari posse, ex
eodem haustas esse fonte. Quod si verum esset, ab eodem
auctore Plutarchus septendecim illos annos a Dionysio non
suppeditatos accepisset, quem secutus Dionysius primam Corio-
lani militiam ad primos vel primum reipublicae annum revo-
eavisset. Sed quoniam, hoe si recte posuerimus, neque Dio-
nysium neque alterum illum auctorem secutus Plutarchus
primum Coriolani militare facinus pugnae Regillensi inseruisse
potest, ad tertium aliquem fontem Plutarchi nobis esset
profugiendum, nisi forte sumis Plutarchum Dionysii verba
quae sunt Ὅτε τοὺς βασιλεῖς κατιόντας falso de pugna Regil-
lensi interpretatum esse. At mihi quidem magis arridet haec
explieandi ratio: suspieor in altero Plutarchi fonte praeclarum
illud Coriolani facinus, quod a Dionysio primae Coriolani mi-
litiae attributum legimus, ad pugnam Regillensem fuisse revo-
eatum. Quas dnas relationes Plutarchus, utrumque auctorem
Seentus —- congessit enim, ut priora historiae Marcianae
tempora quam maxime expleret, quae hic illie reppererat —
in unam fabulam videtur conexuisse (cap. 3). Iam eum eo
processisset, ut Coriolani repulsa consulatus narranda esset,
iterum alter ille auctor tradidit iam septendeeim per annos
usque ad illud tempus Mareium militia funetum esse. Quod
item, ut Dionysii narrationem suppleret, in cap. 15 prodidit
ratione non habita cum primo illo Coriolani facinore militari
in pugna Regillensi facto militiam septendecim annorum con-
eiliari non posse.

Neque hic praetermittendum censeo cap. 15 etiam aliud
indieium, quamvis per se haud satis grave ducas, inveniri,
unde coneludas alterum praeter Dionysium fontem adhibitum

206 Otto Bocksch

esse. Dionysius enim eum VII 21, 2 Marcio consulatum pe-
tenti plebem obstitisse tradat, Plutarchus eum cap. 14 ineunte,
tum eap. 15 ineunte plebem dicit Coriolani virtutum vere-
ecundia adfectam primo veritam esse, consulatum tanto viro
denegare: quin etiam “λόγον ἀλλήλοις ἐδίδοσαν ὡς ἐκεῖνον
ἀποδείξοντες᾽. Sed tamen eausam, qua denique adducta plebs
illum repulisset, Plutarchus (c. 15, Sint. 431, 21 8qq.), sive
eam ex Dionysio (VII 21, 2 fin.) ipso petivit, sive in altero
fonte, qui hae in re forte cum Dionysio congruebat, invenit,
Dionysii certe elocutionem imitans et dilatans exposuit.

Alia eiusdem rei argumenta, nempe quibus appareat a
Plutarcho ad vitam Marcii Coriolani describendam praeter
Dionysium alterum quendam scriptorem esse adhibitum, facili
opera petiveris ex Plut. Cor. capp. 14 et 15 ineuntibus
collatis cum Cass. Dion. fr. 17, 5 et Dionys. VII 21; —
ex Plut. Cor. capp. 16 (Sint. 432, 29) (περιχυϑεὶς ὁ δῆμος
ἔξωϑεν ἐχαραδόχει τὸ τέλος) et 17 (Sint. 433, 32) (Οἱ yao
δήμαρχοι . . . ἐξέδραμον elg τὸν ὄχλον μετὰ βοῆς) collatis
eum Liv. II 35, 2 (in exeuntem ex curia impetus factus
esset, ni...) et Dion. VII 21—26; — ex Plut. Cor.
cap. 26 exeunte (Sint. 443, 18) (ὅτε συμμαχῶν ὠφελήσει,
00a πολεμῶν ovx EfBAowe») collato cum Cass. Dion. fr. 17, 5
(ἀντίπαλα ἢ xal μείζω δὲ αὐτὸν τοὺς Ῥωμαίους, ὧν
ἔπαϑον (8c. οἱ Οὐόλσκοι), δράσδιν ἀντελτείσαντας") et Dionys.
VIII 1, 6 (ὑπισχνοῦμαι δέ σοι τοσαῦτ᾽ ἀγαϑὰ ποιήσειν
Οὐολούσκους φίλος τῷ ἔϑνει γενόμενος, ὅσα κακὰ εἰργασάμην
ἐχϑρὸς à»).

Sed spero eis, quae adhuc disputavi, rem satis demon-
stratam esse. Iam vero quaestio exoritur, num quid certius
de altero illo fonte enueleari possit. Quam ut solvamus,
accuratius priora Coriolani capita pereensere opus erit. Àec
maxime quidem in capp. V et VI alterius fontis indicia cer-
nuntur, uf nemo adhue haec aliunde petita esse negaverit.
Hie enim Plutarchus summatim de illis inter patres et plebem
geditionibus enarrat, quibus respubliea Romana adeo implieata
esse fertur, ut denique plebs secederet. In universum igitur

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 207

de plebis aere pressae angustiis et patriciorum in nexos iniuriis
praefatus neglectis plane eis tumultibus et externis pugnis, quae
Dionysius et Livius anno 259/495 facta esse tradunt, ex eis bellis,
quae ante secessionem plebis cum finitimis gentibus narrantur
gesta esse, novissimum tantum paucis tangit, quo cum Sabinis
pugnatum sit (ὧν τὴν τελευταίαν ἐδέξαντο πρὸς Σαβίνους:
Cor. c. 5, Sint. 422, 11). Quibuscum Livii et Dionysii narrationes
comparanti apparebit tria, quae illi referunt, bella cum Volscis,
Sabinis, Aequis anno 260/494 gesta Plutarchum in unum com-
prehendisse. Narrantur enim haec tria bella Sabinorum
studio et opera conflata esse (Liv. II 27, 10; 30, 3; Dion. VI
94, 1). Itemque quadrat optime, quod Ιἤαρκιος — Mareus
an Manius seribendum sit, nondum euro — Οὐαλέριος ὃ
ἄρχων (i. e. dietator) plebeis fide sua obligata promittit
fore, ut plebis difficultatibus provideretur, simulae feliciter
bellum confectum sit. Nam etiam Livio et Dionysio auctori-
bus Valerii dietatoris opera et gratia faetum est, ut plebs,
quae, cum Volsci, Aequi, Sabini una omnes in armis essent,
militiam detrectasset, tamen denique nomina daret. Iam vero
si aecuratius Dionysium et Plutarchum inter se contulerimus,
et alias et hie modo satis magnam et rerum et verborum
similitudinem, modo discerepantiam videbimus. Quod enim
legis dictum apud Dion. VI 41, 2 in oratione a Valerio dic-
tatore ad plebem habita, ᾿ἐγγυῶμαι ὑμῖν τὴν βουλὴν ἐγώ",
habes fere idem, quamvis oratione ipsa non reddita, apud
Plutarchum e. 5 v. 12: “τῶν ve πλουσιωτάτων ἐπαγγειλαμένων
μεεριάσειν xal τῆς βουλῆς τὸν ἄρχοντα ἸΠάρχιον Οὐαλέριον
ἐγγυήσασϑαι ψηφισαμένης. Sed ne discrepantia quidem,
quam dixi, te fugerit: Plutarchus enim expressis verbis dieit
senatus iussu (ψηφισαμένης τῆς βουλῆς) Valerium fidem de-
disse, eum Dionysio auctore sua sponte Valerius videatur
fecisse.

Neque vero quae proxime sequuntur: ἡ Ἐπεὶ δὲ κἀκείνην
ἀγωνισαμένοις τὴν μάχην προϑύμως xol κρατήσασι τῶν πο-
λεμέων οὐδὲν ἐγένετο παρὰ τῶν δανειστῶν ἐπιεικὲς οὐδ᾽ ἡ
βουλὴ προσεποιεῖτο μεμνῆσϑαι τῶν ὡμολογημένων», ἃ Dio-

208 Otto Bocksch

nysii narratione abhorrent; at rursus discrepant, quae haec
excipiunt: senatum bello confecto non impedivisse, quominus
denuo debitores vi abriperentur et necterentur (ἀγομένους
πάλιν περιεώρα xal δυσιαζομένους) — quae desunt in Dio-
nysii memoria; deinde, cum denuo tumultus in urbe erupissent,
hostes fines Romanorum transgressos agros vastavisse — quas
hostium ineursiones post secessionem plebis factas esse Dio-
nysius narrat (VI 50). At haec si leviora existimes, prorsus
a Dionysio abhorret Plutarchus, cum tradit propter illas irrup-
tiones hostium, rursus cum milites conscriberentur τῶν ἀρχόν-
των -.. καλούντων, i. e. nimirum 3 consulibus, neminem
nomen dedisse. Ergo tum delectus habetur, cum iam Valerius
dictatura se abdicavit, consules soli imperium tenent. Quem
delectum et Livlus et Dionysius plane tacent, neque omnino
eum horum memoria conciliare potes. Immo Livius (II 32,
1) patres censuisse narrat milites sacramento etiam tum teneri;
Dionysius (VI 45, 1) autem tradit dictatoris quattuor legionibns
invito senatu dimissis consules, cum senatus eis interdixisset,
ne ipsi quoque suas copias dimitterent, cum reliquis sex legi-
onibns ex urbe egressos esse. At Plutarchus, quamquam rem
ipsam praetermittit, tamen, ut ex brevi eius relatione con-
eludere licet, auctorem quendam secutus est, qui totum exer-
eitum a Valerio, priusquam dictatura abiret, dimissum esse
prodiderat.

Quam ad coniecturam illud quoque optime quadrat, quod
8aepe brevi tempore senatus convocatur (Plut. cap. 6), ut
quomodo seditio sedari possit, deliberetur: nimirum quoniam
exercitus dimissus est, non iam sufficit consules, ut urbs tu-
multu liberetur, in hostem proficisci iubere, id quod Livio et
Dionysio auctoribus faetum est. Neque aliam ob causam,
nisi quia exercitus educi iam non potest, Plutarchus non ut
Dionysius VI 45, 2 (et Livius) ex castris extra urbem
positis in Saerum montem plebem secessisse refert, sed in
ipsa urbe novo repente tumultu orto eam «coisse et inde
nihil opinapntibus patriciis penates reliquisse.

Quibus gravissimis differentiis cum luce clarius fiat al-

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 209

terum illam fontem hic a Plutareho exhaustum esse, etiatn
leviores quasdam diserepantias, si non ut argumenta, at ve-
stigia eiusdem rei, liceat adferre. Secundum Plutarchi enim
narrationem !) plebei, cum in Saero monte versantur, in pa-
trieios frementes conqueruntur, quod non tune demum, sed
iam dudum ab illis in exilium expulsi sint, aequis nimirum
civium iuribus destituti. Frustra quaeres locum Dionysii, ex
quo haee sententia desumpta sit. Deinde Plut. c. 6 (423,
10 sqq.) Agr. Menenius oratione, quam apud plebem in Sacro
monte habet, etiam senatum defendere studet; Dion. VI
83, 3 idem Menenius dicit non, ut id faceret, ad plebem
se venisse. Notae illius fabulae, quam Menenius coram plebe
de seditione inter membra corporis humani et ventrem exorta
narrasse fertur, Plutarehus propriam quandam formam quamvis
Livianae similiorem quam Dionysianae, tamen ne cum hae
quidem plane convenientem exhibet. ?)

Sed ut iam haee leviora mittamus, ex eis, quas attuli,
inter Plutarchum et Dionysium differentiis duas praecipue velim
respieias, quibus perspici posse arbitror, cuinam auctori Plu-
tarehi narratio debeatur. Ac primum quidem vidimus et apud
Dionysium et apud Plutarehum M. Valerium dictatorem pro
senatu plebi sponsionem facere; sed cum ex Dionysii narrati-
one Valerius sua sponte id videatur fecisse, Plutarchus a senatu
eum. iussum esse expressis verbis addit, Atqui plebi fides ta-
men non servatur. Ergo Dionysii relatione fidei fractae culpa
in ipsum Valerium videtur conici, eius autem auctoris, quem
Plutarchus sequitur, commutatione a Valerio in senatum trans-
fertur.

Tum aecepimus ἃ Dionysio Valerium, priusquam dicta-
tura abiret, senatu invito quattuor suas legiones, i. e. totius
exercitus partem minorem dimisisse, cum ex Plutarchi memoria
necesse sit suspicemur totum exercitum, a Valerio ni-

1) Plut. Cor. c. 6 (423, 3 sqq).
2) Quae modo protuli diversitates fieri potest, ut δὰ tertium quen-
dam fontem revocandae sint, id quod infra accuratius exponam,
Leipziger Studien. XVII. 14

210 Otto Bocksch

mirum, esse dimissum. Vides rerum scriptorem id, cum
historiam immutat, agentem, ut Valerius, quam fieri
possit, optimus et plebis amicissimus videatur. !)

Quisnam fuerit hic Plutarchi auctor, non diffieile fore
credo ei persuadere, qui vitam Valerii Publicolae a Plutarcho
tali auctori deberi reputaverit, seilicet Valerio Antiati.
Quae cum iía sint, mea quidem sententia dubium
non est, quin Plutarchus, ut Coriolani vitam de-
seriberet, praeter Dionysii antiquitates annales
Valerii Antiatis exscripserit.

Quod cum nulla dubitatione relieta evici, totum Plutarchi
de Coriolano libellum accuratius excutere et discerpere, ut
quae Antiati, quae Dionysio, quae ipsi Plutarcho sint assignanda,
appareat, nune quidem supersedeo. Quem autem fructum hae
ex re ad Dionysii fontes indagandos capere possimus, partim
inferiore huius dissertationis loco explicabo, partim alia occasione
oblata spero me esse expositurum.

Attamen priusquam Plutarchum relinquamus, ut quaestio
instituta ad finem quendam perdueatur, in universum, qua ra-
tione Plutarchus duos fontes suos permiscuerit et congesserit,
adumbrabo.

Àc primum quidem id mihi videtur observandum permultis
loeis, quibus Plutarchi dictio Dionysium valde resipit, singula
tamen Antiatis vestigia cerni; ut, nisi fallor: Plut. Cor. c. 15.
17. 18. 20. (21.) 22. 24. 26. 29. 30. 36. 37. 39; quibus locis
forsitan addendi sint hi: e. 3. (33. 34.). Contra Antiatis cum
nulla agnoseantur vestigia, bono iure videntur tota ascribi
Dionysio capita haee: 7.— 12. 16. 19. (21. 23.) 25. (27.) 28.
35. — Porro puto premendum nonnullas narrationis particu-
las aperte ex Dionysio petitas Plutarchum aliis locis inse-
ruisse, ac quibus Dionysius prodiderat; ut c. 3 (— Dion. VIII
29); e. 4 (— Dion. VIII 29); cap. 13 (— VII 19 et 64);?)

1) Neque tamen censeo Plutarcheam historiae formam ex ea deduc-
tam esse, quam Dionysius praebet; immo equidem puto Dionysianam ex
illa esse transformatam.

2) Iam M. Korber vidit, 1. 1. p. 38, adn. 2.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 211

eap. 17 (z- VII 26 et 35).!) — Denique vidimus semel certe
Plutarchum Dionysii rerum ordine relicto ad Romanum auc-
forem sese applicavisse: eap. 24 et 25 (-Ξ- Dion. VIII 2-1- VII
68 — 73). Cui loeo nescio an addendus sit alter: eap. 13 (Dion.
VII 13—19).

Quae omnia si tecum reputaveris, concedes veri non
esse simile Plutarchum singula tantum frustula ex Antiatis
annalibus excerpta Dionysianae narrationi inseruisse; sed pro-
pius nos ad verum aecedere conicientes aut ipsos Antiatis
libros Plutareho Coriolani vitam eomponenti praesto fuisse aut
epitomas, quas ex illis sibi fecisset, eas tamen, quibus omnes
res ad Valerium Publieolam et Coriolanum eorumque tempora
pertinentes comprehenderentur.

Àc postea demum Dionysii antiquitates eum cognovisse
inde eoncludo, quod cum Publicolae vitam deseriberet, illas
nondum in usum suum convertit.? In Dionysio autem simul-
atque res sibi enarrandas deprehendit, facere non potuit, quin
etiam illius libros, ex quo ut fructum caperet, non Graecus
tantum stilus ei suadebat, aut saepius antea perlectos aut,
quod malim, in ipso conseribendo evolutos sequeretur. Quod
ut eommode facere posset, etiam ea re sine dubio effectum
est, quod iam Dionysius et ipse Ántiatis annales exscripserat
et, nisi fallor, alio quodam auctore intercedente eius memori-
am reddiderat. Inde enim veri fit simile satis magnam inter
Dionysii et Antiatis intercessisse similitudinem. Ita factum
est, ut tametsi Valerium Ántiatem ducem Plutarchus relinquere
nolebat, tamen passim etiam vestigia Dionysii, idque saepe
invitus, premeret, res similibus elocutionibus eisdemque verbis
exprimens, interdum de ipsis rebus vel Antiate neglecto ad
Dionysium se applieans vel utroque audito diversa coniungens.
Quod si spectaveris, non iam miraberis, quod tales elocutiones,
quibus moti viri docti Plutarchi fontes perscrutantes diver-

1) Iam H. Peter vidit, 1. l. p. 10.
2) Aliud neque id infirmius eiusdem sententiae adminiculum posui in
Griechische Studien f. H. Lipsius' p. 172 sq.
14*

212 Otto Bocksch

ΒΟΥ auetorum frustul& discernere &olent, in Coriglani vita
desiderantur exeepta npo loco (cap. 26. Sint. 443,3), qui tamen
itg caret perspienitate, ut adhue & viris doetig spretus sit.!)
Mea tamen sententia etiam hoe logo verbis quae snnt ἔνεοι δέ
φασιν fidem esse restituendam iam supra dixi, alia fortasse
0eeasione accuratius docebo.

1) Cf. H. Peter, 1. 1. p. 8.

Caii. T IV.

Comparantur inter se Plutarchi Valerii Publicolae
via et. Dionysii Hal. ant. Rom. V 1—43.

Nune tandem aliquando, cum fundamentum iecerimus, ad
ipsam remi reversi vide&mus, quid novi firmique in illo exstrui
possit. Praemoneo aütem, ne quid magni exspectes; sunt enim
fales fontium disquisitionés eius modi, ut magnis laboribus
parva assecuti saepe acquiéscamus necesse sit. Quod vero hae
quidetn dissertatione rem non totam absolvam, sed pars fun-
damenti quod ieci, opere imposito earebit, id quaeso ignoscas;
alio tempore, quod nune deest, me adicere posse spero.

Constat igitur, ut adhuc disputata repetamus, Dionysii
ant. Rom. l. V 59—77 capitum auctorem vel solum
vel principalem fuisse Licinium Maerüm; Plutarchi
vitam Valerii Publiceolae paucis aliunde additis
(vel substitutis) toíam ceteroquin ex Valerii An-
tiatis fluxisse annalibus; in Plutarchi 'Coriolano'
Antiatis et Dionysii narrationes miro modo conta-
minatas esse. |

Ex quibus eum unum, scilicet quod docui Valerium An-
tiatem in Plutarchi Coriolani vita cognosci posse, plane sit
novum, ex reliquis iam dudum viris doctis ad fontes Dionysii
Haliearnassensis antiquitatum enucleandos maxime adhibitum
est illad, quod medio loco posui: Plutarchi vitam Valerii Pu-
blieolae ex Valerii Ántiatis annalibus esse desumptam. "'Pamen
ne ego quidem potui facere, quin iterum rem retractaàrem es
potissimum re adduetus, paene dixi coactus, quod duo viri
doctissimi etsagacissimi, postquam primus Kiesslingius hae in

914 Otto Bocksch

re versatus est, Plutarcho et Dionysio inter se collatis quae-
stionem ad exitum plane diversum perduxerunt. Nitzschius
enim a Dionysii auctore — quem arbitratur esse Licinium Macrum
— Valerii Antiatis fusam narrationem cum tenui memoria an-
tiquissimi euiusdam annalium seriptoris — Fabii Pietoris —
continuo conglutinatam esse censet, ut nova memoria quam
Valeriana etiam latior, quae minus tamen Valerianae genti
faveret, exsisteret. Qua sententia reiecta Virckius, quod
Dionysii et Plutarchi memoriae quamvis arte inter se attingant,
saepe tamen singulari modo divergant, ita potius studet ex-
plieare, ut gloriam ac laudes Valeriorum non a Valerio Àn-
tiate demum inventas esse ponat, sed per complurium seripto-
rum, ut ita dicam, officinas perlatas magis magisque auctas
esse, quare necesse non esse talia omnia ad ipsum Valerium
Antiatem referri; eui sententiae, quo melius magna similitudo
et singulares quaedam ceonsensiones expediantur, id addit sae-
pius Dionysium Licinio Macro relicto ad ipsum Valerium An-
tiatem sese convertisse.

Ae Nitzschius quidem propterea Valerium Ántiatem ipsum
a Dionysio esse exscriptum negavit, quod saepe Valerius Pub-
lieola eiusque gens apud Dionysium minoribus laudibus quam
apud Plutarchum efferuntur. Quam rem, cum cetera pleraque,
quae in Plutarchi "Publicola legis, in Dionysio quoque inve-
niantur, optime putat explanari, si coniciamus iam Licinium
Macrum, Dionysii auctorem, Antiatis annales in usum suum
eonvertisse, eo tamen consilio, ut Valeriorum gloriam ab An-
tiate praeter modum auctam aliquantulum imminueret. At
Virekius non iniuria opponit consilium gloriae Valerianae de-
trectandae adeo non in Dionysii narratione cognosci, ut inter-
dum etiam maiore quam Plutarchus laude Publicolam ornarit.
Cuius rei exemplum nt luculentissimum adfert Dion. ant. Rom.
V 48, ubi scriptor, postquam de morte Valerii rettulit, viri
elarissimi indolem atque merita sub uno aspectu comprehensa
oculis propositurus laudationem (quasi funebrem) de eo inserit.
Ex qua quamquam talia non eoncludam, quia aecurate Dio-
nysii scribendi ratione considerata multa ab ipso Dionysio

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 2421

inventa esse pro certo habeo, tamen libenter Virekio con-
cedo nequaquam invidiam Valeriorum his in partibus Dionysii
perspiei.

Sed refutavit Virckius ratiocinatione sua Nitzsehii ratio-
cinationem, non ipsam rem. Nam, si quid video, minime
Nitzschio ad Licinii contra Valeriam gentem invidiam erat
refugiendum.. Aliis enim causis si re vera Valerii Antiatis
memoriam cum antiquissima quadam a Licinio vel — si alius
is fuit — ab auctore Dionysii contextam esse demonstrari
potest, hae ipsa re satis explicatur, quomodo fieri potuerit, ut
hie illic res immutarentur, interdum etiam, forte magis quam
eonsilio, Valeriorum gloria imminueretur. Accedit — id, quod
nune quidem non appositis argumentis proferre mihi liceat —
quod multa haud ita scite et eleganter Antias videtur exco-
gitasse, ut auctori Dionysii, qui sagacitate quadam et elegantia
res componere solebat, multa displicuisse consentaneum 511.
Neque illud neglegendum est, etiamsi ab Licinio Antiatem et
Pietorem eoniunetos esse Nitzschio concedas, nihil tamen ob-
stare, quominus Licinius etiam alios scriptores inspexerit.
Quare meo quidem iudicio Nitzschii et Virckii argumentis Dio-
nysii auctorem Valerii Antiatis annales exscripsisse neque pro-
batum est neque refutatum.

Apparet autem, si res nobis esset cum seriptoribus nihil
nisi compilantibus eos, qui antea de isdem rebus scripserunt,
haud ita fore difficile duabus collatis memoriis discernere,
utrum altera ex altera dependeat necne. Sed qui singularem
illam annalium seriptorum Romanorum rationem componendae
historiae perspexerit (seilicet eos non solum superiorum libros
exscripsisse, sed etiam immutasse, amplifieasse, suo Marte
novasse; non modo unum vel plures auctores in vicem secutos
esse, sed saepe complurium relationes diversas in unam novam,
non sine vi, contexuisse; non solum veritatis, sed etiam par-
tium studio esse ductos), ei profecto non minus apparebit satis
esse difficilem talem disceptationem. Qua denuo quam accu-
ratissime instituta ego quidem, ut hoc statim profitear, Virckium
de Dion. ant. V 1—48 c., i. e. ea parte, qua eaedem res, quae

216 Otto Bocksch

Plutarchi Publicola! continentur, rectius iudieavisse quam
Nitzsehium eengeo. Sed eum sperem fore, ut hic illie aliquan-
tulum novae lucis annalium quaestionibus adferatur, liceat mihi
disquisitionem, si non fusius exponere, tamen adumbrare et,
quae inveni, referre.

Visum est mihi quaestionem ingresso in partes quasdam
totam materiem separatim comparandas dissecare. Ao primum
quidem de Dion. V 1—13, coll. eum Plut. Publ. c. 1—8
dicendum erit. Quae hac parte a Dionysio enarrantur, ea ullo
modo ex Valerii Àntiatis memoria dedueta esse, veri adeo est
dissimile, ut vice versa plurima, in quibus Plutarehus a Dio-
nysio discrepat, ex ea narratione, quam Dionysius secutus est,
videantur certo consilio transformata esse. Velut ea legatio,
quae Dion. V 3, 3 sqq. ad duas res petendas, ut si maior reieeta
esset, minor saltem concederetur, a Tarquinio Romam missa
esse dicitur, Plut. Publ. 2 in duas legationes dissoluta est, eo
nimirum eonsilio, ut Valerius Publicola priorem re infecta
domum. dimittere posset, ne referri quidem in contione man-
data passus. Porro Plut. Publ. 6 sq. (coll. c. Dion. V 9) id-
eirco Brutus filüs percussis ἃ foro videtur decedere, ut pars
laudis severi iudicii contra nimiam Tarquinii Collatini clemen-
tiam defensi Valerio quoque tribueretur, euius apud Dionysinm
hac in re nulla fit mentio. Attendas autem, quo artificio ille

annalium seriptor, nempe Valerius Antias, ne longius auda-

eiusque a vulgata memoria recederet, in Dionysianam, quam
appellare liceat, suam reflexerit narrationem: Valerius, cum
magnus ortus sit tumultus, denique Brutum consulem rursus
arcessit.

Praeterea leges complures, quae apud Livium et Dionysium
vel Bruto et Tarquinio Collatino (Liv. Il 1, 10), vel Bruto et Vale-
rio (Dion. V 13), vel Valerio et Horatio consulibus latae esse nar-
rantur, & Valerio Antiate ei tempori reservatae sunt, quo Vale-
rius Publicola solus rei publicae praeesset (Plut. P. 10). Aece-
dunt leves quaedam in singulis rebus discrepantiae, quae si
Dionysii auctorem ab. Antiate tradita mutasse sumis, omni vide-
antur carere ratione, at narrationi acumen quoddam vel pecu-

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. — 217

liarem colorem addunt, si Valerius Antias ex eis fere pro-
fectus est, quae nos hodie apud Dionysium legimus.

Unde efficitur Valerii Antiatis annales non
fuisse fontem eius auctoris, quem Dionysius secu-
tus est. Hoc autem cognito cogimur putare et auctorem
Dionysii et Valerium Ántiatem unum eundemque
adisse fontem. Nam auctorem Dionysii ab Ántiate exscriptum
6886 ne coniciamus, eo impedimur, quod aliae inveniuntur diver-
sitates, ex quibus Dionysii memoriam etiam longius & veterum
simplicitate remotam esse appareat, quam Antiatis.! Nam eti-
amsi de singulis plerumque Valerius Antias multo plus novavit
quam Dionysii auctor, tamen hic in rebus aliis ex aliis ordine
deducendis et arte inter se coniungendis eausisque probabilibus
fingendis plus et curae et artis sagacitatisque posuit, ut, si
solum rerum ordinem spectes, Dionysianam memoriam ex
Antiatis Valeriana prodisse faeile iudiees. Etenim secundum
Livii narrationem iuvenum patriciorum a Tarquinio Superbo
eorruptorum coniuratio nullo vineulo cum Tarquinii Collatini
abdieatione cohaeret. Cuius rei causa adeo non ex illa coniu-
ratione repetitur, ut tum demum iuvenes eoniurasse audiamus,
postquam Collatinum ex urbe decessisse legimus (Liv. 112, 38qq.;
I] 3—5). Plutarcho autem auetore eum ex eoniuratis Aquillii
et Vitellii eum Collatino affinitate coniuneti erant, tum Colla-
tinus propter clementiam, qua in patriae illos proditores con-
sulturus fuerat, civium invidiam sibi conflavit. Qua re, quo-

1) Hic minoris est momenti, quod nonnulla apud Dionysium legis,
quae apud Plutarchum desunt; quibus ex rebus tamen duas auctorem popu-
larium partium prodere cave putes: dico leges populares, quae Servius
Tullius olim tulerat, restitutas (Dion. V 2, 2) et bona regum expulsorum
publice civibus regumque agros pauperibus distributa (V 13, 2). Talia non
necessario ad Licinium Macrum revocari, ex eo cognoscitur, quod prius
illud ad vulgatam de Servio Tullio opinionem, quam iam vetustissimi auc-
lores sibi finxerant, quadrat (cf. Liv. I 46, 1 quem locum ex antiquioribus
annalibus fluxisse constat et Dion. V 20, quem Licinio Macro non deberi
spero me tibi persuasurum esse), et quod attinet ad agrorum assignationes,
item antiquissima memoria iam idem Servius Tullius agros pauperibus
distribuisse ferebatur (cf. Liv. I 46, 1).

218 Otto Bocksch

niam etiam odio Tarquinii nominis iamdudum premebatur, deni-
que adduetus est, ut sua sponte magistratu deposito urbem
relinqueret. Sed tenendum est coniurationem iam antea op-
pressam esse (Plut. Publ. 3—6; 7). Dionysii vero auctor con-
iurationem et Collatini abdicationem ita eonglutinavit, ut hane
quasi partem illi insereret: Brutus Collatino, quia is Vitellios
et Aquillios severo supplieio levare studuit, consulatum abro-
gat; Collatinus se abdieat et urbem relinquit; Valerius consul
suffectus ereatur; tum demum Aquillii et Vitellii et damnantur
et supplicio adficiuntur.!)

Eadem fabula annalium scriptorum arte paulatim exculta
auctaque eius rei praebet novum exemplum, quam Nitzschius
recte in singulis perspectam iniuria, ut credo, in univer-
sum de Dionysii narratione professus est: memoriam serae
aetatis (putat Antiatis) in illa coniunetam esse cum alia vetu-
stissima. Cicero enim Brutum Collatino consulatum abro-
gavisse credebat.? Contra Livio auctore Collatinus precibus
Bruti commotus sua sponte magistratum deposuit, ut populum
Romanum nominis Tarquinii timore liberaret. Etia Plu-
tarchus Collatinum ultro decessisse narrat, quamquam per-
multa, quae iam ostendi, in narratione eius, si cum Liviana
comparantur, novata esse eognoseuntur. Αἱ ab auctore Dio-
nysii et nova servata et antiquissima memoria ita restituta
est, ut Collatinus quamquam Brutus ei magistratum iam abro-
gavit, tamen Sp. Lucretii soceri precibus adductus etiam sua
Sponte abeat; quam ob rem denique a Bruto et laudatur et
magna pecunia donatur.?)

1) Virckius (l.l. p. 23) hanc fabulam sibi elegit, ut memoriam Livia-
nam vetustiorem esse demonstraret, quam Plutarchi Dionysiique.

2) Cf. Cic. Brut. 14, 63 et de off. III 10, 40; Schwegler *Róm. Gesch.
Ἢ] 82 A. 1; Virck. 1]. 1. p. 24.

3) Virckius l. l. p. 37 suspicatur hanc fabulam de Collatini abdica-
tione compositam esse ad exemplar tribunatus abrogationis, qua Ti. Sem-
pronius Gracchus Octavium pl. tribunum loco removit, eo tantum discri-
mine interposito, quod Octavio re vera magistratus abrogatur, Collatino,
priusquam idem fiat (rectius dicerem: quamquam idem iam factum est)
Lucretius persuadet, ut sua sponte abdicet. Ad illud Sempronii factum

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 219

Sequitur, ut Plutarchi et Dionysii de pugna ad silvam
Arsiam faceta narrationes inter se conferamus (Plut.
Publ. c. 9 Dion. V 14—18). Initio pono eiusdem rei exemplum,
de qua modo appendicis loco disserui. Secundum Livii
(II 6, 6 sqq.) narrationem, antequam peditum exereitus adve-
nerunt, equites coneurrerunt, in quibus primi congressi duces,
Brutus et Arruns, alter alterum transfixit; postea demum pedites
proelium commiserunt. — Plutarchus de una tantum pugna
narrat, quae ex certamine singulari inter Brutum et Árruntem
facto initium ceperit. — Quas diversas traditiones auctor Dio-
nysii in unum conglutinavit. Nam Dionysius V 14 sq. primum
leve inter equites proelium commissum esse refert; quod cum
fuisset dubium, totos et peditum et equitum exercitus eoncur-
risse; priusquam autem ad manus ventum esset, Brutum ab
Arrunte ad certamen singulare esse provocatum.

Ceterum facile perspieimus eandem rationem inter has
Dionysii et Plutarchi partes intercedere, quam inter priores,
nisi quod non tantum Antias recessit a communi fonte, quan-
tum supra vidimus. Sed liceat hic ipsis argumentis praeter-
missis sententiam proferre: hac quoque de pugna Dio-
nysii auctor non videtur AÁntiatis annales adisse,
sed uterque fortasse eundem fontem.

Neque vero tacendum est me assentiri Virekio p. 56 as-
serenti unam quandam rem ex Valerii Antiatis annalibus pe-
titam non Dionysii auctorem, at ipsum Dionysium alterius, quem
sequebatur, auetoris narrationi inseruisse: nempe fabulam, ex
qua Valerius Publicola primam orationem funebrem (de Bruto
mortuo) habuisse fertur (Dion. V 17 coll. cum Plut. Publ. 9).
Nam Dionysius cum hoc loco duos simul auctores inspiceret,
faetum est, ut errore, videtur, id cum Valerio Antiate omit-
teret, quod de matronis per annum Brutum lugentibus et Livius
(II 7, 4) tradit et alterum illum Dionysii auctorem enarravisse
ex Dion. V 48, 4 veri simile fit.

Dionysii auctorem spectasse, ut verioribus coloribus quasi rem exornaret,

non negaverim. Sed diversus rei eventus sine dubio eo effectus est, quod
ille auctor varias, quas descripsimus, memorias in unum consulto colligavit.

220 Otto Boeksch

Tertia, de qua dicendum est, parte agitur (Plut, Publ.
10—12 -ὦ Dion. V 19) de Valerio Publieolsa sine ceol-
legaperaliquod tempus consule, delegibus popularibus
tum ab eo latis, de domo in Velia aedifieata populique ob eam
rem invidia. Hie vero neutiquam ille auctor, quem Dionysius
secutus est, Antiati sua debuit. Nam pleraque, quae quo corisilie
Antias in hoc temporis spatium coartaverit, faeile perspicis, apud
Dionysium (et Livium) aut aliis loeis dissipata occurrunt aut
ommino desiderantur.) Nec minus aliae quaedam diserepantiae,
quas in fabula de domo Valerii?) potissimum invenies, gloriae
Valerianae augendae studium produnt. Accedit quod plane
alium rerum ordinem auctor Dionysii secutus est. lIs enim
Valerium Publieolam, ut primum populi invidiam cognovisset,
ne diutius solus imperium teneret, statim Sp. Lucretium, eoque
paulo post mortuo M. Horatium collegam creavisse tradit, ut
leges populares, quae Plutarchi (et Livii II 8, 3) narratione
soli Valerio aseribuntur, Dionysii e relatione ab utroque con-
sule latae sint. Vides igitur et Valerium Antiatem et auctorem
Dionysii quamvis diversa ratione utrumque tamen novas laudes
Valerio Publicolae comparasse.

Hie non videtur memoratu indignum aliud quoddam exem-
plum illius, quam saepius iam invenimus, confusionis diver-
sorum fontium, quod tamen nox apud Dionysium, sed apud
Plutarchum (i. e. Valerium Antiatem) occurrit. Livius II 7, 7
enim enarrat Publicolam, ut falso regni erimime liberaretur,
summissais fascibus in contionem prodisse, Dionysius V 19, 3
securibus ademptis; utramque rem ab Antiate coniunctam
eoguosees apud Plutarchum et secures ademptas esse et fasces
summissas referentem.

Sed venimus nune ad quandam. historiarum partem, in
qua longe aliter res se habet, ut nesciam an hac sola spectata
aliquis pari iure ad contrarium finem quaestionem, quam supra
nobis proposuimus, perducere possit.

1) Cf. supra p. 210.
2) Cf. Münzer, de gente Valeri& p. 11.

De fontibus Dionysii Halicarnassemsis quaestiones variae. 4221

Bed priusquam ad Dionysii et Plutarchi relationes de
bello eum rege Porsenna gesto (Plut. Publ. c. 16—19
et Dion. V 20—35) — hoe enim modo speotabam — com-
parandas adgrediasmmur, rursus lieeat diversarum memoriarum
eongintinationis exemplum praecipere. Livius (II 12, 5)
antiquiores &uetores seeutus C. Mucium 'abdito intra vestem
ferro in eastra Etruscorum profeotum esse dicit; Plutarehus
(Publ. 17) eum (Etrusea veste indutum et) Etrusca lingua usum
in eastra irrepsisse narrat. Quae eum tria sint, quibus Mucius
ne Romanus agnosceretur providisse fertur, duo certe ex his
ex diversis memoriis in un&m congesta habes apud Diony-
sium V 28, 1 (nisi etiam tertium illud verbis, quae uncis
inalusi, subesge coneedes): (παρακρουσάμενος τοὺς φυλάττον-
τας ὡς τῶν ὁμοεϑνῶν τις) ὅπλον v οὐδὲν φανερὸν ἔχων
καὶ γλώττῃ Τυρρηνικῇ διαλεγόμενος.

Verum enim vero uf iam novam, quam dixi, rationem de
bello Etrusco inter Plutarchi et Dionysii narrationes inter-
cedentem ostendam, sane hie quoque tales inveniuntur dis-
erepantiae, ut Antias nonnulla in Valeriorum gratiam immu-
tasse argui merito videatur. Αἱ nihilo setius hic de omnibus
inter Dionysium οἱ Plutarchum differentiis, etiam eis, ex qui-
bus Antiatem Valerianis quasi coloribus res fuecasse concluseris,
non peiore fortasse iure contrarium iudicium faciamus histo-
riarum traditionem non Antiate praeterito ab huius auctore
vel auctoribus statim ad Dionysii auctorem venisse conicientes,
Sed quae ipse Ántias tradidit et invenit, ab illo esse arrepta,
immutata, aucta. Nam etiamsi hoe modo gradus, per quos
historiarum memoria, ut ita dicam, escenderit, sese excipere
ponamus, non offendendum erit in partibus Valeriorum pau-
lulum repressis neque sumendum auctorem Dionysii Valeriorum
gloriae consulto obtrectasse, eum hae eommutationes aliis
quibusdam rebus mutatis vel novatis necessitate quadam possint
tractae esse. Sed hie, quoniam in tam difficilibus rebus non
sufficit sententiam profiteri, invabit ipsam comparationem accu-
ratius proponere.

Atque ut, quod modo contendi, luculentissimo exemplo

224 Otto Bocksch

nempe populi favore, quem supra aperte deprehendimus, in-
duotus esse potest, ut Horatium Coeclitem honores, quibus
exornabatur, τῷ δήμῳ debuisse premeret (Dion. V 25, 2), cum
Antias expressis verbis a Valerio Publicola hanc legem latam
esse teste Plutareho (c. 16, 207, 5) rettulisset. Sed hie sane
apparet ne illi quidem sententiae quidquam obstare Valerium
Antiatem, quae ex eodem fonte petiverat, ex quo auctor
Dionysii (nihil mutans) hausit, in propriae familiae gloriam,
Valerii ipsius nomine inserto, paululum deflexisse. Omnino
haec discrepantia non nimis est premenda, quia Dionysiano
illi τῷ δήμῳ utrum populus an plebs subsit, incertum est.

Ne illud quidem, quod in loeum Valeriae Publicolae filiae
quam Antias obsidum trans flumen effugientium ducem fuisse
tradiderat!), Dionysii auctor Cloeliam restituisset, in scriptore
saepissime diversas traditiones inspiciente et coniungente ei
deberet offensionem movere, qui Dionysianam memoriam
ex Valerii Antiatis exortam esse coniecisset. Namque etiam
Valeria Dion. V 32, 3 inter obsides Porsennae datas memo-
ratur.

Meliore autem iure mireris, quod Dionysius de insigni
fortitudine tacet, quam Valeria Plutarcho auctore sola ex ob-
sidibus insidiis oppressis per medios pugnantes fugiens prae-
gtitit. Nam haec historiola facillime Dionysianae narrationi
inseri poterat. Sed lubricum est argumento ex silentio repetito
et rebus satis pusillis quaestionem diiudieare.

Neque contra nos facit, ut iam supra monui, si quaedam
alium seriptorem secutus Dionysii auctor vel tradidit vel nova-
vit. Quod etiam in proelium illud eadit, quod Dionysius V 31, 1
et a Plutarcho c. 17 et ἃ Livio 11 11 discrepans enarrat. Qua
de re primum praemonendum est auctorem Dionysii etiam alio
loco narrationis hanc pugnam collocasse. Ex eo enim loco,
ubi apud Livium et Plutarchum occurrit, in multo posteriorem
transposuit, sine dubio eo consilio, ut gravioribus causis quam

1) Valerium Antiatem Cloeliae merita plane tacuisse et in Valeriam

gentilem suam transtulisse comprobasse mihi videor in ' Griechische Stu-
dien f. H. Lipsius' p. 170.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. ^ 2265

apud ceteros auctores, Porsenna ad pacem faciendam urgeretur:
milites enim Porsennae cruenta clade hac pugna adfecti do-
mum abire eupientes seditionem minantur. Hanc autem pugnam
ex superiore loco hue translatam esse ex similitudine cogno-
scitur, quae Plutarcho discrepante inter Livianam et Diony-
sianam huius pugnae descriptiones (Liv. II 11; Dion. V 31,1;
Plut. 17) intercedit, quamvis hic paucis verbis referat, ille fusa
expositione depingat. Nam utroque auctore Etruscorum copiae
praedatum per agros dispersi Romanos ad pugnam incitave-
runt, cum Plutarchus alterum exercitum recentem ex Etruria
fines Romanos ingressum, ut Porsennae auxilium ferret, illam
pugnam elicuisse tradat; utroque auctore consules — ex
Livii memoria Valerii Publicolae potissimum consilio res geritur
— hostibus insidias parant, cum ex Plutarehi narratione acie
dimicatum esse coneludendum sit; utroque permulti Etrusco-
. rum occiduntur.

| Petivit igitur auctor Dionysii hane pugnam ex fonte illi
satis propinquo, quem Livius exhausit, multo tamen tenuiore
i.e. ex vetustiore. Sed si hoc loco hac de re auctor. Dio-
nysii Valerio Antiate spreto alium scriptorem adiit, non simul
sequitur ne alias quidem eum ad Antiatem se applicavisse.
Quin vel optimo iure contendas illam pugnam, quam Plutarchus
describit, novo quodam exercitu, qui ex Etruria nuper advenerit,
excitatam valde abhorruisse ab eo consilio, quo Dionysii auctor

1) Ea pugna, quam P/utarchus quamvis paucis describit, tantopere
& Liviana abhorret , ut nullo modo Livium ex 4ntiate hausisse Virckio
(ἰ. i. p. 85) credam. Cf. ceterum Gilbertum *phil. Anz.' IX 289. Secundum
unius Plutarchi memoriam non cum Porsennae exercitu, sed cum aliis co-
pis nuperrime ex Etruria profectis pugnari iam dixi, item Plutarchum
insidias nescire. Praeterea ex huius narratione Valerius Publicola pugna
vera commissa hostes fugat. Contra ἃ Livio hostes dicuntur, 'caesi in
medio. Quantumvis Plutarchus fontem suum contraxerit, ex Antiatis an-
nalibus Livius certe non hausit. Sed memorabile est iam Livii narra-
tione nondum Valerianis Antiatis commentis exornata tam insignes partes
Valerio Publicolae datas esse. Qua ex re luculentius quam ex ulla alia
apparet, quam recte Virckius (l. l. p. 71) dixerit iam ante Valerium Anti-
atem Valeriorum gloriam magis magisque esse auctam.
Leipziger Studien. XVII. 15

226 Otto Bocksch

duceretur, nec minus a loco, in quem pugnam transpositurus
erat, ut ad alium quem scriptorem se convertere etiam cogeretur.

Ceterum Dionysii auctorem hanc pugnam loeo suo remo-
visse ex eo quoque elucet, quod eo loco, ubi Livius (II 11) et
Plutarchus (c. 17) eam narrant, etiam apud Dionysium (V 26, 1 sq.)
hostium praedationes famesque Romae his effecta quasi reman-
serunt. Nam Porsennae milites praedantes terram vastavisse
latius exponit eodem loco Livius (II 11); famis mentio redit
eodem Plutarcheae narrationis loco (oc. 17).

Etiam illud liceat huic quaestiunculae subnectere: vel alte-
rius illius exercitus Etruscorum, de quo a solo Plutarcho acce-
pimus, vestigium quoddam &pud Dionysium deprehendi. Hic
enim loco modo laudato Porsenna Ianiculum tenente Sex. et
T. Tarquinios Octaviumque Mamilium eum suis copiis Tiberim
transgressos in altera ripa nova castra munivisse tradit, unde
vagati agros vastarent.

Sed reliquum est, ut exemplum proferam, quo nullum aliud
melius doceat auctorem Dionysii ex ea narratione profectum
esse, quam nunc Plutarchus exhibet, sive ipsum Antiatem ille
Seriptor adiit, sive ex eo fonte hausit, ex quo Ántias quoque,
nulla fere re mutata, sua petiverat. Plutarchus c. 16 (206, 15—22)
P. Valerium Publieolam T. Lucretium consules audacissime
pugnantes tof vulnera aecepisse refert, ut confeoti e proelio
asportari deberent (ἄχρε οὗ τραύμασι veavuxolg περιπεεσὼν ἃ πὶ &-
κομίσϑη φοράδην éx τῆς μάχη ς). Idem legis apud Dion.
V 23, 1 non P. Valerio T. Lucretio, sed M. Valerio T. Lucretio
acoidisse (τραυματέας ἀπιοκομισϑέντας ἐκ τῆς μάχηςλ
Quo ipso discrimine, quod inter nomina intercedit, docemur, quo-
modo haec, quam Dionysius reddit, memoria ex Antiatis rela-
tione facta sit. Dionysius enim eiusque auctor non per duos
annos bellum eum Etruscis gestum esse volunt, ut Plutarchus
Antiatem secutus, sed bellum et coeptum et confectum esse
P. Valerio Publicola M. Horatio consulibus. Quare
seriptor, quem Dionysius secutus est, illos consules tanta for-
titudine insignes in suam narrationem recipere non iam poterat.
At tamen nitidam fabellam cum omittere nollet, ne nominibus

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. ^ 227

prorsus mutatis nimis novaret aut impares viros congregaret
— alter enim P. Valerius etiam hoc anno consulatum gerebat,
alter T. Lueretius homo erat privatus — Publio Valerio Mar-
cum fratrem substituit, T. Lucretium retinuit totiusque exer-
citus imperio adempto laevo Romanorum cornu eos praefecit
(Dion. V 22, 5).!)

Quae hucusque de bello Etrusco disputavimus, eis aut
videtur suaderi, ut Ántiatis annales fontem fuisse auctoris Dio-
nysii putemus, aut saltem haec sententia non refutatur. Restat,
ut discrepantias quasdam quamvis leves proferam, quibus is
fortasse niti possit, qui Dionysii narrationem ab Antiate non
pendere eontendat. Atque levissimum est, quod Plutarchus
(e. 16 [p. 206, 6]) Valerium Publicolam absentem consulem erea-
tum esse prodit. Nam hoe ne probaret (V 20 et 21), diversa
fortasse temporum ratione, quam sequebatur, auctor Dionysii po-
terat commoveri. Gravius sit, quod teste Plutareho (16 [206, 15])

1) Est hoc insigne exemplum, quo historicorum illorum Romanorum
historiam et inveniendi et depravandi ratio optime illustratur. Cuius rationis
formas usitatissimas cum Curtius Wachsmuthius praeceptor illustrissi-
mus non sine fructu collectum et descriptum iri nuper (in 'EKleinere Beitráge
zur Geschichte; Festschrift zum deutsch. Historikertag in Leipzig" p. 68)
iudicaverit, non &bs re puto nonnulla alia exempla, quae hac in parte
historiae Romanae occurrunt, adnectere. — Eius, de quo supra diximus,
similimum exemplum cognoscitur Dion. VI 12 coll. c. Liv. II 20, 1—3:
pro M. Yalerio, quem in pugna Regillensi occisum esse antiquiores tra-
diderant scriptores, a posteriore quodam — Antiatem fuisse infra (cap. VII)
docebo — P. et M. Valerii, fratris filii, substituti sunt, quia Marcus
patruus dictaturae &nni 260/494 reservandus erat. — Item pro Tarquinio
Superbo in hoc proelio pugnante & sciolo quodam auctore — nescio ΔῈ
Pisone (cf. Münzer d. gent. Val. p. 14) —, qui Tarquinium Superbum ium
provectiore aetate fuisse computaverat, quam ut ipse pugnare posset, sub-
stítutus est Titus filius cf. Dion. VI 5, 5; 11, 1 coll. c. Liv. II 19, 6. ——
Ἐὰ fictioni quam Wachsmuthius 1l. 1. illustravit, similes sunt hae: apud
Dionysium VI 25, 4 scriptum legimns Latines ultro auxilium obtulisse, at
a senatu populum Romanum eius non indigere esse responsum; Dionysius
IX 5, 2 narrat dimidium auxiliorum, quae Latini et Herniei miserant, maxima
cum gratia remissum esse.

Nec non alia similium inventorum exempla reperiuntur, quae tamen
nunc mitto.

15*

228 Otto Bocksch

Antias Publicolae strenuitate copias Etruscorum pugna ad flumen
commissa retinentis faetum esse expressis verbis dixerat, ut
Porsenna Ianiculo eapto!) non continuo urbem invaderet. Quod
eur (V 22, 8 fere) Dionysii auctor non redditurus fuerit, si apud
Antiatem legisset, causam frustra quaero. Ut denique finem
faciam de hac re, praetermisit item auctor Dionysii, quae Plu-
tarchus (c. 19 [210, 10])) de more bona Porsennae vendendi
et de lignea Porsennae statua narrat.

Quare, ut huius de bello Etrusco quaestionis summam
faciamus, certam ansam ad rem diiudicandam nos non reppe-
risse confitendum est. Id autem pro certo adfirmare possumus
Dionysii narrationem ex tali fere deductam et amplificatam
esse, qualis apud Plutarehum exstat. Itaque si Virckio asti-
pulati — id quod paucis indiciis non tam probari quam com-
mendari videtur — auetorem Dionysii ipsos Antiatis annales
exhausisse negabimus, id saltem erit premendum haud multa
ab Antiate hac in parte esse novata.

Reliquas partes, de quibus ex consilio nostro dicendum
est, breviter tantum liceat perstringere.

Àe quae Dionysius V 36 cap. tradit, ea Plutarchus
omnino omisit. — Proxima parte, qua Dionysius V 37—39
de primo bello Sabino (anni 249/505) narrat, cum Plut.
Publ. eap. 20 diligenter comparata, quamquam in multo an-

1) DeIaniculo occupato sane Plutarchus ipse omnino ne verbum qui-
dem facit. Sed facile perspicis hoc loco eum annales, quos exscripsit,
mutilasse, id quod ipse quoque verbis illis ov μὴν ἀλλά, ante quae res
quaedam videntur intercidisse, non tam dissimulat quam invitus indicat.
Sigliuriam enim coloniam & Porsenna tum temporis captam esse — nam
δα hanc verba, quae inde a vv. 206, 12 de castello occupato leguntur, revoces
necesse est — sine dubio apud Antiatem enarratum non invenit. Etenim
accepimus ex Dion. V 20 Signurium castellum, quod idem esse &c Plu-
tarchi Sigliuriam (ZII'NOYPION --- ZII'AIOYPIA) nemo non videt, ex
altera parte Romae ad Latinorum et Hernicorum fines situm fuisse. Nullus
vero scriptor Romanus ab hac regione Porsennam adgredientem facere
poterat. Mea quidem sententia ex hoc errore apparet Plutarcho librum
guum componenti ipsos Ántiatis annales ad manum non fuisse, sed potius
antea &b eo, quae narraturus erat, excerpta.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 2290

gustius spatium Plutarchus Antiatis narrationem videtur ocoe-
gisse, tamen nulla dubitatione relieta cognovi diversissimas
fuisse Antiatis et auctoris Dionysii relationes. Sed argumenta
huius sententiae quaeso mihi remittas, ut potius consuetudinem
quandam annalium scriptorum olim viris doctis cognitam, qua
saepissime tenuem pristinorum temporum memoriam exornantes
illi usi sunt, novo exemplo ex hac Dionysii parte repetito illu-
Blrem: nempe res institutaque atque etiam facta suae aetatis ad
antiquissima tempora transferre solebant. Quod hic etiam auctor
Dionysii fecit, ut pleniorem rerum imaginem ante oculos po-
neret. Explieaturus enim, quomodo pugna Aniensis concitata
Sit, haec fere (V 37, 4 et 38) narrat: Romanos in altera ripa
Anienis, in altera Sabinos in castris sese tenuisse; sed cum
milites nonnulli et Romanorum et hostium aquarentur et equos
ad potum duxissent, accidit, ut pauci primo congrederentur,
quibus cum ex utrisque castris alii et alii auxilio venirent,
factum est, ut denique ipsi duces ad exercitus in proelium
ducendos incitarentur. Ab eisdem autem rebus re vera pugnam
&d Aquas Sextias commissam initium cepisse Plutarchus
est testis in vita Marii cap. 19.!)

Sequitur, ut de postrema parte earum, de quibus Plutarchi
et Dionysii narrationes comparandas mihi proposui, iudicium
faciam: Plut. Publ. c. 21 sq. et Dion. V 40—43. Sed hic
quoque satis habebo paucissimis adumbrasse, quaenam ratio
inter utriusque memorias intercedat. Videtur autem simillime,
ac de bello Etrusco vidimus, Dionysii narratio ex ea, quam
Plutarchus reddit, deducta et amplificata esse. Nam idem totius
pugnae consilium, eaedem artes imperatoriae, idem eventus,
quae apud Plutarehum habes, omnia fere etiam in Dionysii
narratione agnoseuntur, quamquam plus minusve immutata;
pauca tantum omnino desiderantur. Accesserunt enim apud
Dionysium et novus hostium exercitus, cui Sex. Tarquinius
praefuisse dieitur, et nova consilia, certamina, novumque quod-

1) Cf. Ihne *Róm. Gesch. V 185, Mommsen 'Róm. Gesch.' II 183.

280 Otto Bocksch

dam strategema, qua ratione faetum est, ut quaedam ex illis
prioribus et contraherentur et removerentur. "Tamen etiam
hie quaedam desiderari concedendum est, quae omitti necesse
non erat.)

Ut denique uno in conspeetu paucis eomprehensa ponamus,
quae ex hac, quam sane magna ei parte magis adumbravi
quam exposui, quaestione de Dion. V 1—48 cum Plut. Publ.
collatis cognosei posse credo, haee videntur dicenda. Alia
in aliis partibus ratio videtur inter Dionysii et Plutarehi nar-
rationes intercedere. Nam modo omnia, quae Plutarehus refert,
praesertim quod ad singulas res attinet, ex Dionysii memoria
deduci possunt, modo Dionysii narratio omnia fere, quae Plu-
tarehus tradit, recepisse, ut ita dieam, videtur et immutata
Saepius et aucta plerumque. Quare magis ad Virckii sen-
tentiam inclino eensentis Valerium Antiatem his
quidem de rebus ab auetore Dionysii non esse ex-
Scriptum, quamquam meo quidem iudicio vix unquam certis
argumentis comprobari poterit. Sed utut res se habet, eum
certe fructum ex accurata comparatione eepisse mihi videor,
ut ecognoscerem memoriam, quam Dionysius tradidit,
multo magis annalium seriptorum artibus esse ex-
ornatam et maiore subtilitate excult&m, quam An-
tiatis narrationem fuisse ex Plutarcho colligi po-
test, magisque, ut Graeco verbo utar, πραγματεκῶς
singula omnia esse conexa.

1) Occurrit in hac Dionysii parte lectio scribarum incuria depravata:
censeo enim Dion. V 40,3 pro Τίτος Κλαύδιος coll. Liv. II 16, 4 * Attius
Clausus' et Plut. Publ. 21: «Appius Clausus' scribendum esse: Ἄττιος
Κλαύδιος (vel Κλαῦσος); TITOZ enim ex (A)TTIOZ corruptum.

CAPUT V.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis
in ant. Rom. V 1—43 adhibitis.

Sed quoniam disseruimus, quaenam ratio inter Valerii An-
tiatis memoriam et eam, quam Dionysius exhibet, intercedat,
deineeps quaerendum est, num quid eertius de ipso auctore
vel — si hoc rectius dicatur — de ipsis auctoribus Dionysii
enueleari possit.

Etenim mihi ea indicia, quibus freti et Nitzschius et Virckius
hane quoque primi libri partem, ille totam, hic maxima ex
parte ex annalibus Licinii Macri petitam esse censent, satis
probata esse iam supra negavi. Meo quidem iudicio duabus
tantum rebus aliquis non argumentis, sed adminiculis huius
gententiae uti potest: primum enim constat Dionysium Hali-
earnassensem aut omnia aut longe plurima, quae V 59—77
narrat, ex Licinio hausisse et ceteroquin quoque saepe eum
adisse; deinde iam vidimus ?) quaedam in priore quoque parte
V libri a populari scriptore videri novata esse.

At si quis his solis nisus Licinium Macrum Dionysii auc-
torem fuisse coniecerit, ei locum quendam opponam, quem ex
Licinio petitum esse mihi quidem nullo modo persuadebitur.
Dion. V 26,3 enim leguntur haec: καὶ μετὰ τοῦϑ᾽ οἱ ϑερα-
σέοντες πολλοὶ καταλιπόντες τοὺς δεσπότας ηὐτομόλουν ὅση-
μέραι, καὶ ἔκ τοῦ δημοτικοῦ πλήϑους οἱ πονηρότατοι
πρὸς τοὺς Τυῤῥηνοὺς ἀφίσταντο. Quibus verbis in
Livii narratione respondent haec (II 11, 5): '.. . in obsidione
et fame servitia infida transfugerunt. Vides igitur in an-

1) Cf. p. 17754. 2) €f. p. 222 sqq.

232 Otto Bocksch

tiquiore memoria de transfugis plebeis relatum non fuisse.
Itaque num quid veri est dissimilius, quam Licinium popula-
rium rerum studiosissimum talia novasse? Quin tam est in-
credibile, ut talia ne accepta quidem ab alio nescio quo seri-
ptore eum tradidisse mihi persuadeas. Quod eo minus eum
fecisse censendum est, si revera Dionysius priorem V libri
partem ex annalibus eius desumpserit. Namque huius partis
auctorem memoriam antiquiorem vel antiquissimam et cogno-
visse et saepissime respexisse satis multis exemplis et Nitz-
schius et nos probavimus. Ergo si tamen illam sententiam,
qua Licinius Dionysii huius partis auctor putatur fuisse, tenere
vellemus, quae supra exseripsimus, verba alii fonti subsi-
diario ascribere debebamus. Ac nescio an Virckium assen-
tientem haberem, si Valerio Antiati ea assigharem. Neque
cum hae eoniectura pugnaret, quod Plutarchus, qui Ántiatem
adhibuit, cap. 17 transfugarum plebeiorum mentionem non facit,
quippe qui sine dubio Antiatis narrationis hane potissimum
partem valde contraxerit. Αἱ alia res est, qua haec senten-
tia etsi non refutetur, tamen haud ita commendetur. Neque
enim, quae ante aut post locum laudatum Dionysius narrat,
eum eis, quae Plutarchus refert, conveniunt neque ullum vesti-
gium fontis mutati in Dionysio hic reperitur. Itaque hane
unam rem reliquae narrationi sc. Licinianae Dionysius ex An-
tiatis annalibus excerptam inseruisse putandus esset.

Sed porro videamus! Etenim inter hanc priorem V libri
partem et illam, quam e Liecinianis annalibus petitam esse pro
certo licet adfirmare, tam insignes discrepantias credo me in-
venisse, ut iustae moveantur dubitationes, num et haec et illa
ex uno fonte possint haustae esse.

Àc primum quidem in Dion. V 61, 4 legimus anno 256/498
Romanos per legatos Latinos ἃ populo Áricino aecusatos esse,
quod, eum Etrusci Árieinis bellum inferrent, non solum eos
per agrum Romanum iter facere sivissent, sed etiam omnibus
rebus eos adiuvissent et postea ex proelio fugaces saucios et
inermes recepissent. At haec una illa re excepta, quod Etrusci
fugientes a Romanis hospitio excepti essent, Dionysius. V 36,

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 288

ubi exspectas, non narravit (cf. etiam VII 5). Immo haee Ari-
einorum aecusatio ab eis plane videtur abhorrere, quae apud
Dionysium V 34 --- 86 leguntur Nam quoniam Arruns Por-
sennae filius contra ÁAricinos profectus esse dicitur, simulat-
que pater cum Romanis pacem fecisset, Romanis ne licuisse
quidem putes Etruscos impedire, ne fines Romanos transirent.
Quantameunque enim historici, qui dicuntur, Romani operam
dederunt, ut infamiam belli Etrusci singulis quibusdam victoriis,
fabulis gloriosis inventis exstinguerent, ad id tamen ne illi
quidem patriae amore adducti sunt, ut Romanis victoriam totius
belli darent.

Sed obiecerit quispiam fortasse id ipsum consilium Licinii
Macri fuisse, ut Ariecini crimine quam ineptissimo Romanos
viderentur accusavisse. Hoc sane cogitari potest. Sed etiam
si id sumamus et ponamus, quae Áricini ab Romanis Etruscis
subministrata esse querebantur, ab illis non sua sponte esse
data, sed 4 Porsenna victore imperata, tamen locus laudatus
(61, 4) non quadrat ad V libri priorem partem, ubi de talibus
condicionibus nihil habes; at optime congruit eum alio quo-
dam loco partis illius Licinianae (V 59—77).

Etenim Dion. V 65, 4 M.!) Valerius, qui in oratione in
senatu habita plebis aere oppressae partes defendit, inter con-
dieiones, quas de pace eum Porsenna facienda Romani subie-
rini, eam quoque commemorat, ex qua ei etiam commeatum et
arma illi dederint (δεδόντες καὶ ἀγορὰν xal ὅπλα καὶ τἄλλα,
600v ἐδέοντο Τυρρηνοὶ παρασχεῖν ἐπὶ τῇ καταλύσει τοῦ πο-
.Aéuov) Quibuseum iam Scehwegler ('Róm. Gesch.' II 182) op-
time eonfert locum Plinii n. h. 34, 139, ubi eiusdem pacis con-
-dieio dieitur, 'ne ferro nisi in agrieultura uterentur. Cum
igitur hoc Plinii loco memoriam quandam?) fuisse constet, qua
Romani arma tradere ferebantur coacti esse, vix errabimus,
si eiusdem rei vestigium in Dionysii verbis supra laudatis

1) De praenomine vide append. huius diss. I.

2) Cf. Urlichs "Quellenregister zu den letzten Büchern des Plinius.
Urlichs hic de Pisone tantum aut Cassio Hemina Plinii auctore cogitari
posse dicit, hunc autem mavult exscriptum esse quam illum.

2854 Otto Bocksch

apnoscemus reiecta suspicione, quae ceteroquin haud iniuria
alicui orationes ἃ Dionysio redditas legenti oritur, ab hoc ipso
illad inventum esse. Adde, quod iam supra vidimus eum tali
condicione etiam priorem illum locum, quasi alterum eiusdem
rei vestigium, posse conciliari (V 61, 4). Contra in Dionysii
.de bello Etrusco narratione frustra quaeritur, ut iam dixi, haec
condieio; quin non modo Romanis arma non redemit Porsenna,
sed etiam agro Romano cum decederet, eis eastra opulentis-
sima dedit (cf. Val. Ant. apud Plut. Publ. 19; Dion. V 34, 4;
Liv. II 14) omnibus captivis sine pretio redditis (Dion. V 34, 4).

Atqui ille M. Valerius M. f. (Volesi n.) !) sine dubio a Valerio
Antiate historiae ineulcatus est?), ad quam sententiam optime
quadrat, quod ille plebis causam, Publicolae gloriam appetens,
defendit (Dion. V 648qq., eum Appius Claudius plebis inimi-
cissimus depingatur. Ergo facile coneluserit aliquis etiam eom-
meatum a Romanis Porsennage datum armaque tradita, de qui-
bus V 65, 3 M. Valerium &dmonentem facit, Dionysium Antiati
debere, quamquam alioquin hae in parte narrationis Licinium
Maerum seeutus est. Sed ex Plutarchi Publ. 19 elucet tales
condiciones ne in Antíatis quidem narratione de paee cum Por-
senna faeta locum habuisse. Quare nihil videtur aliud relin-
qui, nisi ut eredamus iam ipsum Licinium Macrum
Valerii Antiatisannales historizge scribendae fon-
tem adhibuisse, ex his igitur M. Valerium in suam narra-
tionem transtulisse, Valerii autem orationem aut ipsum finxisse
aut ab Antiate acceptam ita excoluisse, uf suas ipsius condi-
eiones pacis inter Romanos et Porsennam faetae süpponeret.
Quod si verum est, Dionysius bellum cum Porsenna
gestum (V 21—35), aut saltem finem belli non Lici-
nium Maerum, sed alium nescio quem seriptorem
secutus narravit.

Atque ut hoe ex ea parte V libri, quam certum est e
Licinii annalibus petitam esse, eum prioribus eapitibus collata

1) Cf. Liv. II 18, 6 et Fest. p. 198 et append. huius diss. I.
2) Cf. etiam Virckii diss. p. 55.

De fontibus Dionysii Halicarmassensis quaestiones variae. 28

eognovimus, ita ne illa quidem Liciniana esse, quae Diony-
sius V 20 refert, eadem ratione docebimur. In hoe enim
capite Dionysius illo anno (246/508) primum liberae rei pub-
licae eensum habitum esse narrans hoc institutum, Tarquinio
Superbo regnante plane neglectum, ἃ Servio Tullio adnotat
olim sanctum esse. Quodsi optime fieri iudicabis, ut instituti
alieuius originis admonegmur, quod longo temporis intervallo
intermisso tum primum in usum revocatum est, eo magis, credo,
miraberis, quod in cap. 75, 3 alterum liberae rei publicae
eensum (anni 256/498) relaturus tamen iterum Servium T'ul-
lium instituti auctorem inducit nec minus copiosa oratione
census aetionem exponit. Quorum utrumque apud eundem scri-
ptorem Dionysium invenisse vix mihi persuaserim. Conferas
quoque, quam paucis alioquin censuum mentio fiat: Dion.
VI 96, 4; ΙΧ 36, 3. Quare equidem eollegerim duos census,
ambos primos liberae reipublicae, a Dionysio ex duobus nimi-
rum fontibus exeeptos, alterum autem, quoniam alteri iam
dudum primus liberae rei publicae locus concessus erat, non
ut primum expressis verbis ab eo redditum esse, tamen ser-
vata, quae in primo tantum suum locum haberet, expositione.

Quae sententia eo quoque, nisi fallor, aliquantulum cont.
mendatur, quod Dionysius V 20 (et Plut. Publ. 12) 130000
civium eapita, sed V 75 150700 censa esse refert. Nam haec
differentia satis magna neque aliis rebus inde a cap. V 20 usque
ad V 75 enarratis neque Atti Clausi cum 5000 clientibus ad-
ventu satis explanatur, quomodo faeta sit, offensione autem
earebit ei, qui ex duobus fontibus Dionysium hausisse sum-
pserit. Atque ita melius illam numerorum difficultatem expe-
diri arbitror, quam si eum Sehweglero 'Róm. Gesch. II 681 sqq.
fusius de hac re disputante ad licentíam vel potius incuriam
unius annalium scriptoris, nempe Valerii Antiatis, quamvis nume-
rorum fingendorum hariolationibus famosi, refugeremus (Schw.
p. 089).

Sed haud ignoro fuisse ἢ, qui census illos annorum 246/508
et 256/498 propterea putarent ex uno eodemque fonte esse

1) Ut Nitzschium 1. 1. p. 43 sq.

236 Otto Bocksch

desumptos, quod alter decem ipsis annis i. e. duobus lustris
post alterum narratur habitus esse. Quam sententiam quoniam
ego non probo, aliter decem illi anni mihi erunt explicandi.
Conicio igitur primum liberae rei publicae censum initio cum
prima dietatura (250/498 secundum alteram traditionem, secun-
dum alteram 253/501) coniunctum fuisse!) ut primus, qui re-
giam paene potestatem in re publica libera adeptus esset,
Servii Tullii regis institutum restitueret. Postea demum cen-
gus annorum 251/503?) et 246/498 adiecti videntur esse, sol-
lemni nimirum intervallo interposito, ut iam is primus esset
in libera re publica habitus, quem denique Antias?) e secundo
ad primum liberae rei publ. annum relegavit eo nempe con-
silio, ut restituti census quoque laudem Valerio Publieolae
adderet.)

Sed ut ad Dionysium redeamus, quoniam V 75 e Licinii
annalibus haustum esse vidimus, iam sequitur, ut primus
ille census V 20 ex alio quoauctore exscriptus sit.

Ceterum cognoscitur ex V 75 cum V 20 eollato Lici-
nium Macrum non solum numeros dedisse, sed hoe
numero (150700) etiam Antiatem superasse (130000), etsi ut
Dionysio ita Antiate auctore (Plut. Publ. 21; Dion. V 40,3)
interim 5000 Sabinos cum App. Claudio advenisse respicimus.

At totum caput 20. V. libri Dionysii antiquitatum ut vix
Licinio debetur, ita ne ab eo quidem auctore prioris huius libri
partis (V 1—43), quem supra compluribus locis deprehendisse
nobis videbamur quemque principalem ducem hac in parte

1) Cf. Matzat 'Róm. Chronol.' II 8.

2) Cf. Hieronym. chron. (Ol. 69 &« 503).

3) Non tacendum puto etiam alia coniectura satis bene rem expli-
cari, quamquam utrum verum sit, vix poterit diiudicari. Fortasse tum,
cuni ante primum censum a dictatore primo habitum novi duo census sup-
plebantur, nondum insertus erat tertius ille liberae rei publ. annus, ut
primus annus rei publ.'non undecim, sed decem annis ante dictaturam
institutam fuerit.

4) Nitzsch. 1]. ]. p. 43 vice versa a Dionysio hunc censum ex annalibus
Antiatis petitum in alterum annum translatum esse putat.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 287

Dionysius sibi videtur sumpsisse, petitum esse demonstrari
potest. Supra cognovimus Dionysii narrationem de bello Etrusco
ex (ali fere transformatam et amplificatam esse, qualem Plu-
tarchus Ántiatem secutus memoriae prodidit. Ex indiciis autem,
quibus ducti id conelusimus, illud erat facile praestantissimum,
quod quae Plutarchus (16) de 7. Valerio T. Lueretio consu-
libus narrat, eadem ab auctore Dionysii in sequentem annum
translata, quia hunc unum annum bello Porsennae is dederat,
de M. Valerio T. Lucretio legatis tradita erant. Qua ex re
efficitur, ut auctor Dionysii aut auctoris auctor ipsam narra-
tionem rerum in bello Etrusco gestarum ex annalibus quibus-
dam petiverit, in quibus hoe bellum per duos annos P. Valerio,
T. Lucretio et P. Valerio, M. Horatio consulibus.gestum esse
erat traditum, at alium nescio quem scriptorem secutus totam
illam materiam in unum consulatum P. Valerii et M. Horatii
eoartaverit. Habes igitur rursus, quam saepe iam deprehen-
dimus, diversarum memoriarum eoniunetionem. "Unus autem
annus etiam a Livio (II 9 sqq.), Eutropio (1, 11), Cassio Dione
(ap. Zonar. 7, 12) bello Porsennae datur, eo sane discrimine
interposito, quod Livio saltem auctore P. Valerio et T. Lucretio
eonsulibus bellum gestum est.

Atqui, si omnem huius narrationis historiam spectas,
eonsentaneum est eam formam, qua bellum Porsennae uno
anno absolutum esse fertur, superiori aetati esse ascribendam
quam eam, quam apud Plutarchum nos legimus; atque idem
Livio teste constat, qui quin hac in parte vetustiores auctores
adierit, non dubitatur. Neque vero minus apparet non sine
certa causa in duos annos bellum a posteriore nescio quo auc-
tore distributum esse. Atque mea quidem sententia ille in
aliis annalibus bellum P. Valerio T. Lucretio consulibus gestum
esse invenit, in aliis P. Valerio M. Horatio consulibus. Quorum
neutrum cum reicere vellet, utrumque secutus est ita, ut duos
illos consulatus bello fuisse expletos traderet. Simul autem
ut res ipsae, quae hoc bello gestae esse ferebantur, utpote
quibus maius iam spatium erat explendum, amplificarentur, et
Signuriam coloniam deductam munitamque et forsitan censum

288 Otto Bocksch

restitutum inseruit atque Romanorum a Ianieulo in urbem
fugam in veram pugnam commutavit, ex qua nulla alia causa
viderentur Romani inferiores decessisse, nisi quia Valerius et
Lucretius duces tanta audacia pugnaverant, ut permultis vul-
neribus aeceptis ἃ suis e proelio auferendi essent (Plut. Publ. 16
[206, 12 sqq.] coll. c. Liv. II 10, 3).

Quae memoria, cum rerum copia nec non, ut videtur, quo-
dam splendore ac subtilitate compositionis praeter ceteras pla-
ceret, aut ab ipso Dionysii auctore aut ab eo, eui hic sua
debuit, arrepta est, quamquam ille unum tantum annum bello
Porsennae daturus erat. Age vero num tu putas hoc facturum
eum fuisse, nisi in eis fastis consularibus, quos historiae enar-
randae substruendos sibi proposuerat, prior ille consulatus,
Valerii et Lucretii, omnino defuisset? Equidem profecto hune
consulatum, quem ab ipso Dionysio redditum legimus, in illius
Scriptoris annalibus, a quo aut ipse aut auctor eius dependet,
omnino non exstitisse persuasum habeo.

Neque alia huius rei indicia desiderantur. Mira enim et
rerum et compositionis tenuitate caput V 20 & sequentibus dif-
fert. Nam nihil narratur aliud nisi census restitutus et Signu-
rium castellum praesidio munitum, ex quibus illum, ei ex Plu-
tarehi Publ. 12 colligere licet, Valerius Ántias iam .a. 245/509
habitum esse, Signuriam autem coloniam Porsenna bellum iam
inferente (a. 246/508) occupatam esse memoriae prodiderat. Sed
eur Dionysius hic tacet de Tarquinio Superbo post pugnam
ad silvam Ársiam factam ad Lartem Porsennam fugiente? Cur
non huic capiti potius hoe inseruit, quam ut initio insequentis
anui rem prius iam factam subiceret? Nam et Plutarchns οἱ
Livius Tarquinium Superbum non eo anno, quo quae facta sint,
eap. V 20 Dionysius rettulit, i. e. altero liberae rei pub-
lieae (246/508), sed ipso primo anno (245/509) pugna ad sil-
vam Ársiam commissa victum ad Porsennam refugisse tradnnt,
idque ita, ut Livius sequentis anni expositionem iam ingres-
sus hanc fugam priore anno factam esse subneetat (L. II 9, 1),
Plutarchus narrationi ipsius primi liberae rei publ. an»i in-
sertam eam praebeat. Quin Plutarchus referens, quae hoc

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 239

anno (245/507) evenerint, non solum duas legationes a Por-
senng Romam missas bellumque indictum esse tradit eaque
demum re Romanos commotos esse, ut P. Valerium Publicolam
iterum eonsulem in insequentem annum crearent, sed etiam
eum exercitu Porsennam iam illo ipso anno faeit ad urbem
accedentem (Plut. 16, 206, 2—6). Atque legatos a Porsenna
Romam missos esse ἐν τῷ παρελθόντι ἐνιαυτῷ |. e. altero
liberae rei publicae (246/508 non a. 245/509 ut Plutarchus tradit)
etiam Dionysius V 21 commemorat. Cur non rem ad eum an-
num, quo factam esse dicit, etiam enarrat? Quod non satis
possum mirari, quoniam nullius annalinm seriptoris ita videtur
proprium fuisse quam eius, qui Dionysii narrationem magna
arte et opera composuit, res quasi anticipare et homines multo
prius inducere, quam vulgata memoria indueuntur. Velut ἃ
Livio (II 15, 18) Latini et Octavius Mamilius, Tarquinii Superbi
gener, non prius quam bello Porsennae confecto commemo-
rantur: Dionysius (V 21, 2) eos iam eum Porsenna Tarquinii
80cios fuisse tradit; Sp. Larcius et T. Herminius a Plutarcho
(Publ 16) et Livio (II 10) non prius quam cum Horatio Coclite
pontem sublieium defendentes inducuntur (-- Dion. V 23, 2):
Dionysius (V 22, 5) eos in ipsa pugna antea commissa dextero
Romanorum cornu praeficit; Porsennae postulatum, ut Romani
regibus expulsis bona regia restituerent, ideirco vidimus fictum
esse, ut ἃ populo repudiaretur (cf. Dion. V 32): multo iam ante
(Dion. V 21, 1) de eo audimus. Quare non dubito, quin hie
seriptor etiam Tarquinii ad Porsennam fngam et Porsennae ad
Romanos legationem consulatui P. Valerii et T. Lueretii ad- .
nexurus fuerit, si hunc consulatum omnino habuisset.

Itaque meo iudicio, ut rem quam accuratissime
repetam, is auctor Romanus, qui belli Porsennae
eventa, scriptorem nescio quem secutus duos an-
nos huie bello tribuentem, in unum annum rursus
eo&arítavit, consulatu Valerii et Lucretii non edito
memoriae prodidit Romanos P. Valerio et M. Horatio
consulibus a/tero lib. rei publ. anno (2406/7 — 508/7)
eum Porsenna bellum gessisse.

240 Otto Bocksch

Iam vero quaeritur, utrum id in ipsum Dionysii auctorem
cadat, an is iam eandem fere narrationem prodiderit, quam
in Dion. V 20—35 capp. legimus; vel, ut idem aliis verbis
dicam: utrum Dionysius V 20—35 ex uno fonte hauserit, an
ex alio bellum Porsennae (cap. 21—35), ex alio annum Valerii
et Lucretii (cap. 20). Illud si sumpseris, illum auctorem putes
necesse est belli Etrusci narrationem satis fusam et expolitam
eum capitis 20 relatione satis tenui et angusta coagmentasse
nullis fere rebus adiectis nec mutatis; nam si multa, quae in
Dionysiana expositione novata esse suspiceris, huius ipsius,
quem statuisti, capitum 20—35 auctoris inventioni atque arti
dares, exspeotarem etiam in eap. 20 eiusdem studii indicia
ostendi posse; at huius capitis relationem ad reliquam com-
positionem prorsus non accommodatam esse vidimus. Verum vix
erediderim ullum Romanorum annalium seriptorem eumque
posterioris aetatis tam parce arte sua usum esse neque magis
fuso suo stilo indulsisse. Multo igitur mihi quidem veri est
similius Dionysium ipsum illum annum inseruisse, ut fastos,
quos semel sequendos sibi proposuerat, quamvis tenui relatione
expleret. Etenim alio quoque indieio prodi videtur, quas
in angustias Dionysius venerit, eum hune annum in amplis,
quos plerumque sequebatur, annalibus abesse cognovisset: in
hoc enim capite, quo nullum brevius in toto Dionysio invenies,
ne praenomina quidem exstant, nedum cognomina adiecta sint,
quae ceteroquin hae in parte antiquitatum rarissime desunt.
Aliunde igitur corripuit Dionysius, quae capiti 20 obiter in-
seruit, quamquam unum certe, Signurium eastellum praesidio
occupatum etiam apud auctorem, quem V 21—35 secutus est,
Bine dubio invenit (tametsi ad sequentem annum relatum). Tamen
et hoe et censum restitutum — quem nimirum auctor capitum
21—35 ad annum 247/507 i. e. ad annum nonum ante alterum
dietaturae censum narrare non poterat!) — aliunde petita esse
putaverim. Ac si porro quaerimus, quisnam 18 fuerit, primum
quidem de Licinio Macro cogitari certe non potest. Nam hio,
ut supra docui, a Lareio primo dictatore anno 256/498 demum

1) Cf. supra p. 236.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 24]

primum in libera re publica censum habitum tradiderat. Ar-
tiore sane quasi cognationis vinculo Dionysii primus census
eum eo videtur cohaerere, quem Antias teste Plutarcho exhi-
buit. Id enim interest inter Licinii (Dion. V 75) de censu ex-
positionem et eam, quam et in Dion. V 20 habes et ex Plut.
Publ. 12 colligis, quod his locis pro censu etiam tributa civi-
bus imperata esse docemur!) Dion. V 75 autem nihil de hac
re audimus. 'Sigliuriam quoque coloniam munitam (ut Dio-
nysius V 20 'Signurium") Plutarehus Publ. 16 ineunte bello
Etruseo, i. e. a. 246/508 refert. At uterque de hac re quae-
dam habet, quae apud alterum desiderantur. Nam Plutarcho
auctore Valerius Publicola nullo alio consilio illam coloniam
deduxit?), nisi ut Porsennam iam bellum inferentem temeritate
aec securitate perterreret (βουλόμενος τῷ φρονήματι πρῶτον
ὑπερβαλέσϑαι); contra si Dionysium audis, adversus Hernicos
et Latinos, & quibus bellum timebatur, colonia constituta est.
Accedit, quod Valerius Ántias iam a. 245/509 censum, a Valerio
Publieola sine dubio, restitutum esse videtur tradidisse, cum
Plutarchus in ipsa narratione de hoc anno composita referat.
Quare censeo Dionysium capitis V 20 tenue argu-
mentum neque ex auctore capitum V 21—35 neque
ex Licinio neque ex Ántiate, sed ex alio quodam
auctore?) petivisse idque ita, ut ex largiore eius narra-
tione de 246/508 i. e. priore belli Porsennae anno, quae sibi
usui essent, excerperet eundemque forsitan Antias adiit, cen-
sum vero suo Marte in primum lib. rei p. annum transposuit,
ut Valerio Publieolae sine eollega consuli ascriberet.4)

1) Plutarchus enim (Publ. 12) una cum (primis) quaestoribus aerariis
tributorum exigendorum et dispensandorum causa institutis primi in re
publica census mentionem facit.

2) Ne id quidem plane cum Dionysii narratione convenit, quod tum
demum deducta esse dicitur, cum hic eam iam antea conditam esse videa-
tur putare.

3) Quisnam is fuerit, equidem non curo. Si tamen nomina, quae in
talibus quaestionibus semper fere incerta sunt, desidéerares, Cn. Gellii te
monerem. Cf. supra p. 168, 177, adn.

4) Conferas tamen, quae adnotatione 3) ad p. 236 exposui.

Leipziger Studien. XVIL 16

942 Otto Bocksch

Dionysius igitur, quamquam eum auctorem, quem et V 1—19
et V 21—35 principalem ducem videtur secutus esse, tanti
faciebat, ut etiam in alio temporum ordine illius narrationem
retineret, tamen eius fastos reiecit. Neque id mirum. Per
se enim, etiamsi Dionysium librnm quendam peculiarem de
temporibus Romanis ad (iraecos aecommodandis scripsisse nesci-
remus, consentaneum esset tantae diligentiae auctorem, prius-
quam historiam Romanam secundum olympiades et archontes
Atheniensium dispositam conscribere inciperet, antea certos
quosdam fastos cum Graecis olympiadibus, magistratibus Athe-
niensibus coniunetos sibi constituisse. Sie igitur faetum est,
ut eum in eo esset, ut bellum Etruseum enarraret, nisi omnem
ordinem semel constitutum, etiam sequentium temporum, per-
turbare vellet, alios fastos sibi sequendos videret, alios an-
nalium, quos exseribebat, narrationi substruetos inveniret.
Ceterum templum Capitolinum tertio liberae reipublicae anno
dedieatum esse, qua in re Dionysius V 35 ab omnibus eeteris
scriptoribus discrepat, iam Dion. III 69 et IV 61 legimus. Qua
ex re apparet etiam de ipsius dedicationis tempore iam tum
disquisitione facta postea Dionysium impeditum esse, quominus
illum auctorem, ex quo belli Etrusci narrationem petivit quique
altero rei publ. anno templum dedicatum tradidit, cap. V 35
sequeretur. Atque ego quidem coniecerim in ipso illorum
fastorum Romanorum exemplari, quos ex prioribus studiis prae-
ferendos ceteris memoriis esse iudicaverat, templi dedicationem
ad tertium lib. rei p. annum adnotatam fuisse. Certum sane
quendam seriptorem Romanum, qui templi Capitolini dedica-
tionem ad tertium liberae rei publicae annum rettulerit, nos
quidem non possumus agnoscere. Nam auctor a Dionysio et
de bello Etruseo et de ipsa dedicatione exscriptus alteri liberae
rei publ. anno eam tribuit, L. Cincius Alimentus et Valerius
Antias et Livii auetor ad primum narraverunt. Attamen quin
revera fuerint, qui tertio eam assignarent, is non dubitabit,
qui quomodo variae horum annorum memoriae alia ex alia
ortae sinf, mecum perquisiverit.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. — 243

Quam diversarum narrationum seriem αἱ etiam magis cla-
riusque, quam nune fieri potest, perspiciamus, ad fastos Livia -
nos disquirendos paululum deflectamus. Simul fore credo, ut ex
eig, quae hucusque de belli Porsennae memoria cognovimus,
Livianae cuidam quaestioni, de qua varias viri docti protule-
runt sententias, lucis aliquantulum adfulgeat.

Plutarchea igitur memoria belli Etrusci, aut ab ipso Valerio
AÁntiate primo sic constituta aut ab antiquiore quodam scri-
ptore admodum similiter tradita, ex duabus diversis, quarum
altera hoc bellum Valerio et Lucretio, altera Valerio et Horatio
consulibus gestum esse ferebatur, exorta est. Atque eum scri-
ptorem, qui hane memoriam praebebat, alterum consulatum,
Valerii et Lucretii, omnino non exhibuisse videor mihi demon-
Strasse. Sed etiam illud est veri simillimum, ne dicam aper-
tum, ab altera illa memoria, qua Romani Valerio et Lucretio
coss. eum Porsenna bellasse tradebantur, Valerii et Horatii
consulatum afuisse.

Quae eum ita sint, mirum profecto esset, si casu in Livii
libris, qui quae de his temporibus narravit, e vetustioribus an-
nalibus deprompsit, M. Horatii nomen excidisset. Nam et numo
in omnibus Livii codicibus desideratur, et anno 519 p. Chr.
in breviario, ex quo Cassiodorus Senator Livii fastos excer-
psit!), non exstitisse ex "chronicis eius cognoscitur. Atque
cum Liviani fasti tertii anni ita sint perturbati, ut primo
obtutu certa colligere non liceat, nisi quod Horatii nominis
nullum cernimus vestigium, Cassiodori certe fasti omnibus
numeris omm eis conveniunt, quae nos modo suspicati sumus
in antiquissimis annalibus fuisse: Valerium enim iterum, T. Lucre-
tium I. consules statim excipiunt Sp. Largius et T. Herannius
(i. e. Sp. Lareius, T. Herminius) omissis Valerio III. et Horatio II.
consulibus. Itaque meo iudicio ea, quam de antiquissimis
horum annorum fastis professi sumus, sententia non solum et
Livii codicum et Cassiodori testimonio fuleitur, sed etiam, per
8e ipsa satis probabilis, una cum Cassiodori 'chronicis' suadet,

1) Cf. Th. Mommsen, *Die Chronik des Cassiodorus Senator' in Abh.

d. K. Sáchs. Ges. d. W., ph.-h. CL." III 547 sqq. (cf. Monum. Germ. hist. X1112).
16*

244 Otto Bocksch

ut ἃ Livio ipso illum consulatum iam omissum esse credamus.
Atque hae sola causa iam commotus Mommseno astipulor Liv.
II 15, 1 scribenti: Sp. Larcius inde et T. Herminius con-
gules facti 1), nequaquam vero assentior neque Mommseno neque
Madvigio?) de Valerii et Horatii consulatu aliis locis inserendo.

Tamen et hi et ei, qui Mommseni emendationem Liv. II 15, 1
non probant, etiam aliis argumentis refutari possunt. Atque
primum quidem vix locus idoneus reperiatur, quo hic con-
sulatus inseri possit. Ipsum enim Mommsenum?) proponen-
tem, ut Liv. IL 8, 9 scribatur: "inde P. Valerius iterum,
T. Lucretius (post eos P. Valeriustertium, M. Hora-
tius iterum), eonsules facti! rectissime iam Holzapfelius 4)
reiecit monens illum T. Lucretium Liv. II 11, 8 *consulem"
voeari. Quod autem Madvigius ante vel post ipsa Larcii
et Herminii nomina P. Lucretii et P. Valerii Publi-
eolae consulatum exstitisse vult, id propterea mihi non
placet, quia hac scriptura in textum recepta septem illos pagos,
quos altero post bellum confectum anno Romanis redditos Dio-
nysius V 36 narrat, Livius tertio demum anno restitutos esse
diceret. Sed praeterea eorum sententiae mihi obstant, qui
quamquam unum consulatum recte a Livii fastis antiquissimis
abesse concedunt, tamen Liv. II 15, 1 Larcium et Herminium

1) Codices praebent has lectiones:
plerique:

publius lucretius inde et p. valerius publicola;
optimus Mediceus:

spurius publius lucretius inde et p. valerius publicola;
sed tres inferioris familiae, interdum tamen praeferendae, Florentinus
S. Marci: :

purius lucretius inde et titus ermenius p. valerius publicola;
Vaticanus 3329:

spurius lucretius inde et titus ermenius p. valerius publicoia;
Leidensis I:

purius lucretius inde et titus hermenius p. valerius publicola.

2) Cf. Madvigium in ed. Liv. I, p. XV.

3) Cuius sententiam probat H. J. Müller in edit. Weissenb. adn. ad
II 8, 9. |

4) *Róm, Chronologie' p. 23 sqq.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. — 24b

locum habere negant, dico Holzapfelium, Gilbertum.!) Ille
enim scribi iussit Liv. II 15, 1: 'Sp. Larcius inde et P. Va-
lerius Publicola, Horatio et Herminio omissis; hic
Medicei probat lectionem: 'Sp. Lucretius inde et P. Vale-
rius Publicola III, omissis Larcio et Herminio et Horatio.
Confiteor sane ea causa potissimum, quam ex historia narra-
tionis de bello Etrusco repetivi, me adduci, ut has sententias
improbem. Quibus si assentirer, id quoque eis concederem
necesse esset, pro tertio et quarto liberae rei publ. annis
olim unum exstitisse (247 -|- 248 — 247); at ego ex belli Etrusci
variis memoriis cognovisse mihi videor alterum et tertium
potius ex uno eodemque anno annalium seriptorum arte factos
esse. Credo tamen fore, ut eis, qui non occupata sententia
ad Livii illum locum aecesserint, etiam narrationis historia
neglecta, sola codicum ratione habita, Mommsenum hae ex
parte verum vidisse persuadeatur. Nihil enim dicit Holzapfe-
lius, cum eos codices, in quibus tria exstant nomina, in dete-
rioribus esse habendos admonet, si quidem interdum solos eos
verum servasse constat. Quare propius ad veritatem aeces-
seris, si statueris Herminii nomen in tribus illis codicibus ser-
vatum, in reliquis nomine Valerii adiecto loco suo remotum
esse, quam si cum Holzapfelio econiceres Herminii nomen in
archetypo trium illorum eodiecum margini ab aliquo appositum
et inde in textum esse illatum. Etenim Lucretio cur quis
Herminium collegam adiungeret, quem Larecii collegam fuisse
alias traditum erat? Lucretius autem iam in omnium,
qui aetatem tulerunt, codicum archetypo Larcii locum obtinuit,
nedum in trium illorum archetypo Larcius servatus fuerit!
Contra ut Valerii Publicolae nomen ascriberet, facilius aliquis
induci poterat, cum intellexisset, quamquam tres tantum huius
viri consulatus omnino in Livii fastis reperirentur, tamen ulti-
mum ex his quartum dici: L. II 16, 2.

Non sane me fugit hune serupulum, quem Mommsenus eo,
— e. T

1) 'Philol. Anz.' 9, 291.

2) Cf. A. Frigell, Livianorum librorum primae decadis emendandae
ratio p. 29. |

246 Otto Bocksch

quod Valerii et Horatii consulatum inseruit, effugere aperte
studuit, remanere: tantae enim ineuriae Livius mihi arguendus
est, ut ne trium quidem consulatuum numerum recte ecompu-
tarit. Sed Livio ipsi, quem saepius variis memoriis pertur-
batum in errorem incidisse scimug, hoc crimini dare malim quam
ad eorrectorem aliquem ignotum confugere.

Sed quoniam pro Valerio Herminii consulatum
restituendum demonstravi, restat, ut pro Lucretio Lar-
cium corrigendum esse probem. Exstant enim praeter
Mommmseni argumentum ex Cassiodori chronicis repetitum etiam
alia. Nam quem Gilbertus tenere vult, Sp. Lucretium!) ei
Scriptores, qui inter primi anni consules eum numerabant?)
(ceteri autem aperte eum magistratu ullo functum esse omnino
ignorabant), iam a. 245/509 mortuum esse tradiderant. Accedit,
quod Larcius et Herminius, quippe qui fabula eoniuneti in
ponte sublieio Horatii Coelitis socii incredibilis certaminis in-
ducantur, ne in fastis quidem secernendi sunt. Apparet enim
consulatum eis quasi praemium illius praeclari facinoris ab
annalium seriptoribus donatum esse, sicut Lucretius propterea
consul factus est, quia eits quoque opera reges expulsi fere-
bantur.?)

Verum enim vero Livio tandem relicto ad rem ipsam redea-
mus. HReliquum enim est, ut uno conspectu proponam, qua
ratione quibus ab initiis quos per gradus belli Etrusci fastos
ab annalium scriptoribus mutatos esse putem. Assentior igitur
Holzapfelio (l. l. p. 65) suspicanti ea re primum horum an
norum fastos perturbatos esse, quod dedicatio templi Capitolini

1) Hoc enim praenomen magis codicum testimonio commendatur
quam Publi.

2) Nam Livius II 8, 5 apud quosdam se eum non invenisse profitetur.

3) Sententia mea, qua in Livii fastis consulatum, quem nunc cum
fastis Capitolinis tertium numerare solemus, ab initio defuisse conicio, eo
optime stabilitur, quod Livius III 33, 1 fastorum Capitolinorum annum
303 (451) dicit 302 a. ἃ. c. fuisse; quam rem etiam Holzapfelius adhibuit,
ut suam sententiam commendaret.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 4447

de loco 8uo remota esset.) Rem tamen ipsam non item atque
ille factam esse animo mihi fingo. Àc primum quidem nescio
quis illa inscriptione dedicatoria, quam in ipso templo servatam
fuisse non ita est incredibile, commotus videtur esse, ut M. Ho-
ratium in altero consulatu templum dedicantem faceret. Sed
eum Horatii nomen tum semel in fastis exstaret, alter ille
consulatus erat fingendus. Et quoniam propter fabulam illam,
quam de dolo Valeriorum in Horatium dedieantem parato iam
tum in amalibus fuisse puto, P. Valerius Publicola collega ei
addendus erat, maxime se offerebat, cui Horatii consulütus in-
gereretur, alter liberae rei publicae annus; T. Lucretii autem
consulis non iam usus erat. Sic factum est, ut bellum Etruseum,
quod antea P. Valerio 7. Lucretio coss. gestum esse fere-
batur, ab hoc auctore in consulatu P. Valerii et M. Horatii
narraretur, Horatii nomine pro Lucretii substituto.
Quas diversas memorias alius quis cum conciliare vellet, ita
confudit, ut bellum Porsennae per duos annos extenderet.?)

1) Primo liberae reipublicae &uno templum Iovis dedicatum esse
tradiderunt L. Cincius Alimentus (auct. Liv. VII 3, 8); Polybius 1Π 22;
Livius 11 8, 6—8; Plutarchus Publ. 14; tertio Dionysius 111 69, IV 61,
V 35; in altero M. Horatii consulatu Zacitus hist. III 72. Cf.
Schwegler (Róm. Gesch.' II 51.

2) Quam Valerius Antias Plutarcho teste exhibuit memoriam hoc in
gradu ponendam, in ea P. Valerium T. Lucretium excipiunt P. Valerius
M. Horatius. Sed apparet etiam facillime fieri potuisse, ut inverso ordine
consulatus illi coniungerentur. Neque enim quidquam erat, quantum video,
quo quis impediretur, quominus potius P. Valerii M. Horatii consu-
latum priore loco collocaret. Ac nescio an etiam huius memoriae vestigia
inveniantur. Etenim si Valerio et Horatio prior, Valerio οἱ Lucretio po-
Sterior annus datus erat, templi Capitolini dedicatio in altero liberae
reipublicae anno erat ponenda. Atqui Tacitus in hist. III 72 inter
templum & M. Horatio iterum consule dedicatum et L. Scipione C. Nor-
bano consulibus incendio deletum quadringentorum quindecim annorum
spatium interiectum' fuisse dicit. Qui numerus cum aperte depravatus sit,
olim Lipsius *CCCCXXY ' lenissima coniectura scribendum proposuit. Quae
$i vera est Taciti scriptura, is hic auctorem aliquem secutus est,
qui templum Capitolinum anno 246 ἃ. u. c., i. e. altero rei pu-
blicae, dedicatum esse tradiderat, sed ne Valerii et Horatii
quidem consulatum omiserat. Cf. tamen Holzapfelium 1. 1. p. 66,

248 Otto Bocksch

Exstitit denique tertius aliquis — id quod ex Dionysii
narratione colligitur — qui cum integriores illos fastos sequen-
dos sibi proposuisset neque eo setius compositionem quam
copiosissimam exornatissimamque appeteret, consulatu P. Va-
lerii T. Lueretii omisso bellum Etruscum P. Valerio M. Horatio
coss. et illatum et confectum tradidit, omnibus autem fere eis
rebus, quibus alter ille annalium scriptor, exornavit et prae-
terea ipse quasdam adiecit.

Quae narrationis historia quo facilius perspiciatur, tabula
illustrabo, quonam ordine memoriae de bello Porsennae sese
exceperint. Antiquissima igitur traditione hoc bellum gestum

ferebatur: I

P. Valerio T. Lucretio] ^r lib. laltero e 246(47)/507;

: rei p.
deinceps:
II

P. Valerio M. Horatio pom 8. lib. laltero — 2406(47)/507;

rei p.
quae memoriae (duplici ratione, ut videtur) in unam confusae
effecerunt bellum gestum:
III, a.
Antiate auctore:
P. Valerio T. paeretio) 6088. 8. lib. laltero —: 246/508 et
et P. Valerio M. Horatio ἢ reip. ltertio — 247/507;
(TII, b.
ut Taciti hist. 111 72 auctor tradidisse videtur:
P. Valerio M. Horatio e 8. lib. altero — 246/508 et
et P. Valerio T. Lucretio] reip. ltertio — 247/507;)
denique Dionysá ant. Rom. V 21—35 auctor memoriae II. fastos
et memoriae III, a. narrationem comprehendit bellumque gestum
tradidit:
IV

P. Valerio M. Horatio ! irr lal tero — 246(47)/507.

adn. 2 et Violetum *Der Gebrauch der Zahlwürter in Zeitbestimmungen
bei Tacitus! p. 190, qui mihi non persuasit.

CAPUT VI.

De fontibus Dionys Halicarnassensis
in ant. Rom. V 44—58 adhibitis.

Itaque quoniam de Dion. V 59—77 initio dissertationis,
de V 1—43 modo satis multis disputavimus, restant capp. V
44—58, quibus anni a. u. c. 251—255/503—499 a. Chr. n. con-
tinentur.

Qua in parte unus ex eis locis occurrit, quibus ipse Lici-
nius Macer auctor nominatim laudatur: V 47,2. De quo loco
iam initio iudicium feci: colligo inde Licinii annales a Dio-
nysio esse adhibitos; sed quonam ambitu adhibiti sint, cogno-
Bei nequit. In ipsa autem narratione iam nihil invenitur, ex
euius indole Licinium auctorem fuisse aut suspicari aut negare
possimus. Nam quod Kiesslingius!) numeris illis, qui 49, 1
(10300 occisi, 4000 capti) et 49, 2 (10000 iugera) occurrunt,
Valerium Antiatem prodi putat, propterea incertius est, quia
et Licinium ipsum numeros dedisse et Ántiatis annales ab eo
adhibitos esse demonstravi.

Verum in eis, quae de anno 253/501 Dionysius
(V 50 et 51) exposuit, narratiunculam quandam de-
prehendimus, quam a Valerio Antiate fictam esse
olim viri docti intellexerunt.?) Audimus enim V 50,3 846.
forte factum esse, ut M. Valerius ἃ populo Romano legatus ad
finitimos populos missus ducibus necopinantibus in communem
Latinarum civitatum conventum veniret, qui tum belli contra

1) Kiesslingius, de Dion. Hal. auctoribus lat. p. 23.
2) Of. Virckium l. 1. p. 54.

250 Otto Bocksch

Romanos deliberandi causa Ferentini habebatur. Sed M. Vale-
rium dicendi venia bis petita, cum vehementer Latinorum
duces iniuriae inereparet causamque Romanam strenue defen-
deret, tantopere concilium perculisse, ut illo quidem die Ro-
manorum adversarii nihil efficerent. At nihilo setius sequenti
die Valerio consilio interesse ἃ praesidibus prohibito, ut bel-
lum Romanis indiceretur, Latinos omnes constituisse. — Vides
illum M. Valerium quamvis multum oratione sua assecutum
ipsum tamen rerum eventum non mutavisse. Hinc autem fabu-
lam sero demum priorum auctorum narrationi illatum certis-
sime agnoscimus. Quod vero simul Valerianae gentis homini
tam praeclarae partes tribuuntur, ea re ab Antiate fabulam
inventam esse discimus.

Sed quaeritur, num ab hoc ipso Dionysius eam
petiverit. Quod hicreapseeum fecisse malim ere-
dere, quam in his quoque Antiatem a Licinio, Licinium ἃ
Dionysio exseriptum esse. "Videtur enim ex T. Larcii nomi-
nibus sine cognomine in fastis editis (V 50, 1) eoneludi posse
Dionysium hic non modo non narrationem, sed ne fastos quidem
ex eo fonte hausisse, ex quo V 59—77 fluxerunt i. e. ex Li-
einii annalibus. Nam in Dion. V 59, 1 i. e. ea in parte, quam
supra Licinio tribuimus, cognomine adieeto dicitur idem T. Lar -
cius Flavus.!)

Sequitur, ut de eis, quae ad annum 254/500 in Dionysio
relata legimus, iudieium proferam (Dion. V 52— 57). — Ex his
coniurationem, quam a plebeis faetam Dionysius
V 53—57 tradit, 4 Licinio Macro enarratam fuisse
mihi persuadere vix possum. Nam plebei pauperes et
aere alieno oppressi Tarquiniorum pecunia eorrupti adeo, ut
etiam eum δούλοις πονηροῖς societatem inirent, coniurasse
dicuntur, ut noctu eaede facta et urbis castellis occupatis portae
tyrannis aperirentur. "Talia vero Licinium Macrum, hominem
popularium rerum studio flagrantem, reddidisse, etiamsi in

1) Non neglegendnm etiam ad annum a. u. c. 253 (— Dion. V 50, 1),

cognomen exstare in fastis Idat. e£ chron. Pasch.: 'Flave, De qua re
adeas Cichorium, de fastis consularibus antiquissimis p. 199 sqq.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 2461

superiorum libris scripta invenisset, nullo pacto credam. Αἱ,
ut ex Plutarchi "Publicolae' quodam 1oco colligere licet, tales
de plebe illorum temporum opiniones animo sibi fingere —
nisi hie quoque iám ab antecedentibus accepit — ἃ Valerii
Antiatis ratione ac consuetudine non fuit alienum. "Namque
Plut. Publ. eap. 2 in fine Valerius Publieola, Tarquinii legati
re infeeta ut dimitterentnr, egisse dicitur, ne sineret à» 9:9 o-
ποις πένησι xal βαρυνομένοις μᾶλλον τῆς vvoa»-
γίδος τὸν πόλεμον ἀρχὰς καὶ προφασξδις νεωτερισ-
μῶν ἐγγενέσθαι. Quare Valerium Ántiatem hoc, de quo
agimus, loco ἃ Dionysio exscriptum esse, praesertim cum etiam
in V 508q., ut videtur, eum adhibuit, non sine aliqua proba-
bilitate coniciamus. "Tamen nihil pro certo adfirmare ausim,
nisi, quae supra de coniuratione excerpsi, ex Licinii annalibus
hausta non esse. Cetera enim, quae his in capitibus inveni-
untur, indieia incertiora sunt, quam ut certa inde colligere pos-
simus. Facile sane si Dionysium audiveris explicantem quo-
modo fleri potuerit, ut ad tale scelus plebei homines ad-
licerentur, Licinium ipsum loqui putaveris. Dicit enim haee
Dionysius V 53, 2: ἤδη δ᾽ ὑπεκίνει τὸ πολὺ τοῦ δημοτεκοῦ
μέρος καὶ ἐνόσει, μάλιστα δὲ τὸ ἄπορον καὶ ὑπὸ δανείων
ἡναγκασμένον μηκέτι τὰ κράτιστα τῷ κοινῷ φρονεῖν" ov
γὰρ ἐμετρέαζον ἐν ταῖς ἐξουσίαις οἱ δανεδίζοντες,
ἀλλ εἰς δεσμοὺς τὰ τῶν ὑποχρέων ἀπῆγον σώματα καὶ ὥσπερ
ἀργυρωνήτοις αὑτοῖς ἐχρῶντο. Itaque nescio an aliquis
ture quodam suspicetur Dionysium, quamquam hoc loco ad An-
tiatem magis se applieasset, tamen etiam a Licinio de origine
ae oRusis intestinae discordiae disserente quosdam colores peti-
visse, quo ornatior et plenior compositio sua fieret. Sed ne
illud quidem inepte contenderit quispiam Valerium Antiatem,
tamquam Valerii Publicolae erga plebem amoris et clementiae
heredem, in historia depingenda ipsum quoque plebeis adeo
favisse, wt medium quendam locum inter optimates et popu-
lares tenens et excusare ac defendere plebem studeret neque
tamen, quae illa peceasset, omnino taeeret.

Sed contra in cap. 52 quaedam occurrunt, quae

——— — —

252. Otto Bocksch

dubito an meliore iure Licinio, quam Antiati aseri-
bantur, quamquam neid quidem dubitatione caret,
num omnino alterutri debeantur. Legis enim Dio-
nys. V 52, 2 et 4 in omnibus Latinorum civitatibus populares
bellum cum Romanis gerendum recusavisse et foedera potius
servanda censuisse, eum optimates eique potissimum, qui
principatum adfeetarent, bellnm excitare summopere molirentur.
Quorum simillima, quae etiam clarius popularem quasi stilum
produnt, redeunt apud Dion. VI2, 1. Talia autem ut a Valerio An-
tiate abiudicare malim, loco quodam Plut. Publ. 21 (211, 17 8qq.)
adducor, ubi legimus Attium Clausum Sabinum eo, quod bel-
lum Romanum confecisset, non solum Sabinorum principum,
sed etiam plebis summam invidiam sibi conflasse et ea potis-
Bimum eausa patria relicta Romam fugisse, quia illorum contra
ge aceusationes videret βουλομένῳ τῷ πλήϑει esse. De qua re
cum et Livius II 16, 4 et Dionysius V 40, 4 Βα. taceant, a Va-
lerio Ántiate ea inventa videtur esse. Hoc autem si verum est,
suspieio oritur ne aliis quidem locis Ántiatem sociorum vel
hostium popularibus ita favisse, ut talia narraret, qualia exstant
Dion. V 52, 2 et 4.

Varia igitur hac in parte elementa e diversis
narrationibus petita et permixta esse opinor. At
utrum ipse Dionysius illa confuderit, ana Romano
aliquo auctore iam confusa acceperit, his saltem
in capitibus discerni vix poterit. Neque hoc in haec
tantum capita cadit, sed in universum de Dionysii an-
tiquitatibus dicendum est. Qui quoniam nusquam fere
excerpta nuda conseruit, sed plerumque magna cum diligentia
exornavit, suis saepe commentis et sententiis permixta reddidit,
haud raro molesta paene loquacitate exposuit, difficillimum ple-
rumque est, quid huie, quid illi debeat, diiudicare, aliquanto
faeilius, quid ipse adiecerit, cognoscere. Vix enim ipse in
historia suo Marte novavit, ut scriptores Romani, quippe qui
eompluries ab eorum memoria discrepans, quibus de causis
ab eis recessisset, addiderit. Itaque quae nullis rebus prorsus
mutatis ex diversis narrationibus petita in unum tantummodo

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 2608

eoniuneta sunt, ea et a Latinis auctoribus et a Dionysio iudi-
eabimus posse conglutinata esse; quae vero ita sunt contami-
nata, ut plane nova evaserit memoria, altera narratione alterius
gratia aut mutilata aut immutata, ea ab ipso Dionysio con-
fusa esse negabimus. Saepe autem magis sentiri quam intel-
legi videtur, utrum res a Dionysio variis e fontibus congestae
sint, an ab auetore Latino iam oconiunotae fuerint, paucissi-
misque locis vere cognosci ac discerni potest.

Quare de loco illo, de quo nune agimus, ne de re dubia,
quae vix diiudicari poterit, videamur decernere velle, id tan-
tum liceat addere: hanc Dionysii de coniuratione ple-
beiorum narrationem, maxime de coniuratis op-
pressisetsupplicioadfectis, sinedubio ex auctore
Sullae.aut aequaliaut certe non superiore esse de-
sumptam. Nam hic quoque, ut in Liciniana parte, quam
voeavi (V 59—77), ille scriptor tota coniurationis historia id
maxime videtur agere, ut pristinorum hominum sapientiam,
moderationem, clementiam quasi exemplum imitandum aequa-
libus proponat, praecipue autem summo fastidio abhorret a dela-
torum denuntiationibus.

Quod reliquum est, caput Dion. V 58 (de anno a. u. c.
255/499 a. Chr. n.) ansam non praebet, qua quis ad auctorem
cognoscendum uti possit.

CAPUT VII.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis
in ant. Rom. VI 23 sqq. adhibitis.

Sed de Dionysii libro V haetenus: sequeretur, ut eadem
fere ratione de sequentibus disputarem. Quare mihi venia
erit petenda, si de VIlibro disquisitione angustioribus finibus
eireumseripta ea tantum prolaturus sum, quae faciliore negotio
in fundamentis a me iactis, quamvis pusilla in satis magnis,
exstrui possint, ad libros VII et VIII autem percensendos
omnino nondum sum adgressurus.

Id tamen facere non possum, quin de parte quadam anti-
quissimae historiae Romanae & multis varie temptata ipse
quoque disseram: de secessione plebis dico. De eis
partibus Livii et Dionysii, quibus horum annorum res enar-
ratae sunt, inde a Nitzschio, quantum scio, hae expositae sunt
sententiae:

Nitzschius!) Dionysii narrationem e Licinii Macri an-
nalibus putat exseriptam, Livianae (II 22—31 incl.) alteram
partem (II 22—28) ex Antiate, alteram ex Licinio pendere,
ut Liv. II 29—31 et Dion. VI 34, 2 fin. — 45,1 ex eodem
fonte petita sint.

Quam sententiam primus impugnavit Clason?) qui vice
versa Livii narrationis priorem partem ex Licinii, posteriorem
ex Antiatis annalibus haustam esse existimat, sic tamen capi-
tibus dispertitis, ut priori parti II 22—99, posteriori II 30 et
91 daret. Neque idem de Dionysii auctore cum Nitzschio

1) 'D. róm. Annal.' 1873, p. 61—66.
2)'Rómische Geschichte' II (Schwegl. V) 1876, p. 88—91.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. δῦ

consentit, sed Dion. VI 23— 42, 1 ad Antiatis annales, VI 42, 1 fin.
— 45 ad Licinii relegat, ut Liv. II 30, 1—7 fere et Dion. VI
39—42, 1 eidem Antiati ascribantur.

Àc ne Virckio !) quidem omni ex parte sententiam suam
Nitzsehius probavit: immo ille quamquam Nitzschio Dionysii
narrationem e Licinii annalibus petitam esse concedit, Livii
totam Valerianam esse vult. — Denique novissimus huius rei
iudex exstitit Volkmar?), qui certissimum esse iudicat ipsum
Dionysium Livio ipso usum esse.

Qua sententia refutanda — facillima cura — tempus non
teram. Ex eis autem, qui et Dionysio et Livio annales quos-
dam Romanos hac quoque in historia subesse putant, nescio
an proxime ad verum accesserit Clason. Quae autem ex
huius et ceterorum placitis videantur abicienda esse, quae
retineri posse, ex ipsa disputatione apparebit. Neque tamen
aeque atque illi fecerunt certas partes certis auctoribus as-
Ssignabo, quod eum aliqua spe veritatis fieri posse omnino
negem.

Proficiscamur igitur ex eis, quae de Plutarchi vitam Corio-
lani enarrantis fontibus supra?) cognovimus. Ubi demonstravi,
in quibus Plutarchus ἃ Dionysii narratione discrepat, ea ex
Antiatis annalibus manasse. Quoniam autem Plutarchus de
Secessione plebis paucis referens (cap. 5 et 6) vel maxime a
Dionysii memoria recedit^), inde patet Dionysium de eisdem
rebus Ántiatem certe non adisse, quamvis certa Antiatis ve-
Stigia hae ipsa in parte Dionysii cernere nobis videamur.)

1) Virck. 1.1. p. 27—32.

2) Volkmar, de annal. Romanis quaestiones 1890, p. 54—65.

3) Cf. cap. II.

4) Cf. supra p. 206 sqq.

5) Cf. Dion. VI 43, 2: ὃ Οὐαλέριος πολλὰ χαὶ ὡς ov δίχαια πάσχοι
διαβεβλημένος ὑπ᾽ αὐτῶν πρὸς τὸν δῆμον ὀνειδίσας, τήν τε μέλλουσαν
καταλήψεσϑαι σφᾶς τύχην τοιαῦτα βουλευσαμένους ἀναχλαυσάμενος, xol
οἷα εἰκὸς ἐν τοιούτῳ καχῷ τὰ μὲν ἐκ πάϑους, τὰ δὲ ἀπὸ τοῦ πλεῖόν
τι τῶν πολλῶν νοεῖν ἀποϑεσπίσας, ᾧχετο ἀπιὼν ἐκ τοῦ βουλευτη-
glov. 41, 2 Valerius haec ad populum contionatur: ὠνείδισται δέ uos xcd
ἡ τῶν χληρούχων εἰς Οὐολούσχους ἐχπομπή, ὅτι γῆν πολλὴν xai

256 Otto Bocksch

Atque cetera quidem, quae inter utriusque narrationes inter-
cedunt, discrimina nunc iterum exponere opus non est; unum
autem ex eis, ex quo plus etiam videtur colligi posse, liceat
repetere. Conclusi enim ex Plutarchi relatione quamvis con-
οἶδα eum Dionysii narratione comparata Ántiatem memoriam
illorum annorum hune in modum interpolasse, ut Valerium
illum dietatorem anni 260/494 patriciis summo opere resisten-
tibus plebis miseriae consulere frustra conatum, cum totum
exercitum de signis dimisisset, tum demum dictatura se ab-
dicasse narraret. Id quoque iam exposui Livio auctore totum
exercitum tum sub imperio remansisse, Dionysio quattuor
dietatoris legiones dimissas, sex illas consulum retentas esse.
Quae eum tres sint relationes diversae, si quonam ordine alia
ex alia facta in annalibus Romanis exstiterint, quaeris, per
se intellegitur non bene quemquam coniecturum esse ex Li-
viana Dionysianam, ex Dionysiana Valerianam esse deductam.
Immo sine dubio Valerius Ántias, ut Valeriorum laudes
populares augeret, ex ea fere memoria profectus, quam Livius
(II 32) exercitum sub signis retentum esse narrans reddidit,
primus milites dimissos esse finxit. Tum alius quis
Scriptor, cum in Antiatis annalibus exercitum dissolutum, in
antiquioribus nescio quibus etiamtum milites sacramento obli-
gatos fuisse scriptum invenisset, duabus his narrationibus con-
fusis eam fere condidit, quam Dionysius exhibet. Ergo si
haec bene sunt disputata, Dionysius non ipsum Va-
lerium Antiatem, at tamen annalium quendam
scriptorem, qui Ántiatis annales adhibuerat, se-
eutus est. Nam Dionysium ipsum tanta audacia usum Ro-
manorum historiam immutasse prorsus incredibile est. Pertinet
autem haec argumentatio ex Plutarchi *Coriolano' repetita ad
Dionysii capita VI 40—45, 1.

ἀγαϑὴν o) τοῖς πατρικίοις οὐδὲ τοῖς ἱππεῦσιν ἐχαρισάμην,
ἀλλὰ τοῖς ἀπόροις ὑμῶν διένειμα᾽ καὶ ὃ μάλιστα μοι τὴν πλείστην
ἀγανάχτησιν παρέσχεν, ὅτι πλείους ἢ τετρακόσιοι ἄνδρες ἐκ τοῦ
δήμου τοῖς ἱππεῦσι προσκατελέγησαν ἐπὶ τῆς στρατολο-
γίας βίων εὐπορήσαντες.

De fontibus Dionysii Halicafnassensis quaestiones variae. 9061

Sed nisi spes me fallit, alia ratiocinatione, quod modo
explicavi, et adfirmare et latius id valere demonstrare possumus.
Apud Dion. VI 12 (1 et 2) scriptum est M. Valerium, P. Publi-
colae fratrem, in pugna Regillensi, cui legati munere fungens
interesset, hasta ictum cecidisse; ἃ Publicolae autem filiis
Publio et Marco defensum ab armigeris inspoliatum et adhue
Bpirantem !) e proelio asportatum esse; illos autem, Publium
et Marcum, summa eum audacia in medios hostes sese conie-
cisse et multis acceptis vulneribus conferta manu hostium
einetos una occisos esse. Neque vero Livius, cum M. Vale-
riüm temere in exulum aciem invectum et transfixum esse
ipse quoque enarret, de P. et M. Valeriis patruum protegenti-
bus scriptum quidquam exhibet. Unde apparet duos illos
Valerios adulescentes posterioris demum scriptoris annalium
inventione historiae pugnae Regillensis illatos esse.

Iam quaeritur, quis is fuerit scriptor, tum quanam ratione
adduetus memoriam vulgatam immutaverit. Atque illud qui-
dem facile perspicitur: neque enim dubito, quin hic quoque
Antiatem summam gloriam maiorum suorum appetentem de-
prehenderimus. Nam quamquam etiam ab aliis auctoribus Vale-
riorum laudes magis magisque augebantur, tamen i8, qui pro
uno vel tres Valerios eximia virtute praestantes
induxit, nemo fuit, nisi Antias. Imprimis enim, ubi-
eunque non solum novae laudes. in Valerium aliquem historicis
iam eognitum coacervatae sunt, sed nulla re cogente novae
stirpes huic genti insertae vel rebus, in quibus nullae antea
Valeriorüm partes erant, aut auctores aut adiutores sera de-
mum memoria ei exstiterunt, eis locis Valerium Antiatem
novasse non iniusta, credo, mihi'oritur suspicio. Velut in pugna
Regillensi M. Valerium occidi si alius quis scriptor noluisset,
is pro M. Valerio alium Valerium substituisse satis habuisset;
Antias vero hoe non contentus occasione arrepta uni illi duos
simul addidit. Quibus expositis etiam, quare Antias hae in
re novasse mihi videatur, iam tetigi. Nempe M. Valerium iam

1) ἱμικρὸν ἔτι ἐμπνέοντα.,
Leipziger Studien. XVII. 17

258 Otto Bocksch

tum diem supremum obire cum nollet, gravissimo vulnere ac-
cepto tamen Publio et Marco adulescentibus defendentibus ser-
vatum esse finxit.!)

Neque id sine causa fecit. Erat enim quaedam memoria,
qua idem M. Valerius, quem plerique in pugna Regillensi
258/496 necatum esse tradebant, tertio anno post 260/494 dieta-
tura functus esse ferebatur.) Ad quam eum Antias se appli-
caturus esset, M. Valerius in pugna Regillensi anima privan-
dus ei non erat. Itaque cum aliam causam, cur tantopere
memoriam & prioribus acceptam mutarit, nullam ego videam,
pro certo habeo Antiatem dictatorem anni 260/494 non
Manium sed Marcum Valerium vocavisse.?) Quapropter in
Plutarchi quoque contextu (Coriol. c. 5) pro JMagxio» quin
Μάρκον (non ανιον) seribendum sit, non dubito.

Hie autem non abs re esse videtur, ut supra in aliis et
rebus et personis compluries conatus sum, etiam M. et M. Va-
leriorum non historiam, sed quasi historiae historiam
constituere, praesertim cum hae perlustrata magis etiam
sententiam meam, qua Antiate auctore Marcum Valerium anni
260/494 dictatorem fuisse posui, te probaturum esse sperem.

Varias igitur memorias, quae de M. et M. Valeriis ad nos
pervenerunt, si percensuerimus, ex una discrepantia omnes
originem duxisse intellegemus. Cognoscimus enim in antiquis-

1) Hic mihi fortasse aliquis opponet, ex Dionysii narratione M. Vale-
rius quamquam vivus e proelio asportatus esset, tamen quin mortuus sit
dubitari non posse, quoniam Dionysius VI 12, 1 ut morituri eius facta
repetat: Meoxog Οὐλέριος, ὃ τὸν χατὰ Σαβίνων πρῶτος καταγαγὼν ϑρί-
αμβον καὶ τὸ φρόνημα τῆς πόλεως τεταπεινωμένον éx τοῦ Τυρρηνικοῦ
πταίσματος ἀναστήσας, δόρατι πληγεὶς πίπτει. Sed hoc nihil contra nos
facit. Namque aut Dionysium ipsum Antiate non bene intellecto hoc ad-
didisse, aut — neque scio an hoc veri sit similius, — Dionysii auctorem
Antiatis narrationem cum vulgata iam confudisse statui potest.

2) Cf. Liv. II 30, 5 (secundum codices optimos); Cic. Brut. 14, 54;
Oros. II 5; Zonar. VIL 14; item Plut. Cor. 5, ubi pro *M«oxiov' scriben-
dum est est 'Maoxo». !

3) Quae ex his de'elogio' Valerii sequi videantur, explicabo in append. 11.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 909

simis certe annalibus traditum fuisse aliis M. Valerium anno
258/496 in pugna Regillensi occisum esse, aliis M. Vale-
rium anno 260/494 dictatura functum esse. Atque num iam
tum nescio quis exstiterit, qui satis neglegens has duas res
neutra mutata coniungeret, ut diversos auctores secutus Livius
fecit, non quaero. Illud autem video duo remedia, quibus haec
diserepantia exstingueretur, adhibita esse. Inter quae et sim-
plieitate et ex annalium scriptorum consuetudine — nam etiam
alias similes difficultates simillima ratione illi expediebant —
maxime in promptu fuisse cognoscitur alterum, quo in M. Va-
lerii dictatoris loco Manius frater, etiamsi de hoc
nusquam quidquam traditum esset, substitutus est.
Sed etiam alia re sic primum traditam memoriam immu-
tatam esse probatur. Is enim, qui deinceps novo com-
mento historiam exornavit, Valerius Antias vide-
tur fuisse. Scriptum ille nimirum invenit in aliis libris anno
264/494 Marcum Valerium, in aliis Manium dietatorem dic-
tum esse. Ex duobus autem his dictatoribus Valeria gente natis
cum neutrum dimittere vellet, &nno 260/494 Marcum Vale-
rium restituit dictatorem, Manium autem, ut oblatam occa-
sionem Valeriorum gloriae augendae teneret, primum liberae
rei publicae dictatorem fuisse satis impudenter mentitus est.!)
Atque simul hune non Publicolae fratrem, sed patruelem, Marci
filium, Volesi nepotem fuisse docuit.? Ut autem Marco dieta-
tura anni 260/494 reddi posset, anno 258/496 in pugna Regil-
lensi idem servandus erat. Ecce nova occasio Valerios extol-
lendi, qua arrepta Antias illos adulescentes Publium et Marcum
eximia fortitudine pugnantes proelio Regillensi inculcavit.
lam vero hanc Antiatis memoriam ex diversis
confusam iterum cum antiquiore quadam narra-
tione, qua Manius anni 260/494 dictator fuisse ferebatur, i. e.
cum eadem fortasse, quam Ántiàs reiecerat, confudisse vide-
tur auctor Dionysii.) Nam quoniam Antiatem Marco

1) Cf. Liv. II 18, 6; Fest. p. 198.
2) De qua re vide append. I.
3) Cf. VI 23,3; 39, 2; 57,2; 69,3; 71, 15 77, 1.
17*

260 Otto Bocksch

Valerio anni 260/494 dictaturam tribuisse intelleximus, Dio-
nysius autem Manii praenomen huic dictatori dedit, de rio-
mine saltem Dionysium ab Antiatis annalibus recessisse aper-
tum est.!)

Sed tamen in eius expositione vestigia Antiatis cerni ne-
gari nequit. Inter quae illud non herele minimi facio, quod
Dion. VI 23, 3 Servilius consul ex sententia M. Valerii, popu-
larissimi senatoris censuisse apertis verbis dicitur; tale enim
Antiatis historiam interpolantis indicium inter certissima haben-
duin esse supra (p. 257) exposui. Haee sane Valeriana Diony-
sium ipsum ab ipso Ántiate accepta alius cuiusdam narrationi
ingeruisse non posse, certis argumentis demonstrari non poterit.
Sed cum eum auctorem, quem Dionysius VI 40—45, 1 secutus
est, ipsum quoque Antiatis inventa in usum suum convertisse
supra viderimus, eonstetque omnino in VI 28—77, quamvis ibi

-——

1) Tabula appicta rursus memoriarum series dilucidior fiat:

I. a) M. Valerius Qccisus in pugna I. b) M. Valerius dictat. 260/494.
Regill. 258/496 7

.-

II. M. Valerius occisus in pug. Reg. 258/496
' M. Yalerius dictator 260/494

M

YII. M.? Valerius dictat. primus δύ 408 8 (208.601).
M. Val. vulneratus, P filüi oc-
cisi in pug. Reg. 238/496.
M. Valerius dictator 260/494.

-

pd

(IV. P Valer. et P. et M. fratris filli occisi in pug. Reg. 258/496.
. Valerius dictator 260/494.)

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae, 261

Antiatis vestigia speetentur, tamen alium certe auctorem de
dietatoris nomine saltem auditum esse, hune et illum credi-
derim eundem esse, eum videlieet, qui Antiatis narrationem
eum vetnstiore quadam colligavit. Hoc vero si reete vidi,
suspicio oritur Dionysium etiam hae in parte elementa illa
Valeriana narrationis, pleraque eerte, non ab ipso Antiate peti-
visse, sad ab altero illo auctore aceepisse.

Atque quae hucusque disputavi, ea si tibi comprobavero,
econcedes Glasonem refutatum esse censentem Dion. vi
23—42, 1 ex Antiatis annalibus esse desumpta. Neqne si mes
vera gunt, Virckii sententia stare potest, qua Licinium Ma-
crum, quem ex Antiatis annalibus hausisse neget, huius partis
" &uetorem fuisse putat.

At nondum reiecta est Nitzschii sententia, qui hanc
Dionysii narrationem a Licinio Macro adhibitis et auctis im-
mutatisque Antiatis annalibus compositam esse cenget. Quin
facile aliquis, qui hueusque mihi se dederit, suspieetur, quo-
niam ipse quoque Licinium ab Antiate revera exscriptum esse
docenissem, me ad Nitzschii sententiam me applieaturum esse.
Sed plus unum est, quo Licinio hane Dionysii pertem assi-
gnare vetemur. Atque primum iam supra me dubitare signi-
fieavi, num Dionysius Licinium secutus id rettulerit, quod VI
22, 1 (i. e. novissimo eapite ante hane, de qua agimus, partem)
scriptum legis: 8e. plebeios tum simulasse se solvendo non
esse.2) Quo etiam magis 4 Licinii ingenio popularissimo mihi
yidetur abhorrere, quod eap. 26, 2 narrat Dionysius: neminem
patriciorum, cum nexi undique catenis vincti et pauperes ple-
bei in forum magno tumnltu concurrerent, eos retinere ausum
ease; quin si quis patricius eos tantgmmodo attigisset, statim
velut belli iure eum discerptum esse (ἐν χεερῶν

1) ct. Virck. 1. 1. p. 69 sqq.

2) Cf. etiam, quae VI 22,2 leguntur: ἀξιούντων δ᾽ οὔτε τῶν
δανειστῶν οὐδὲν μέτριον ὑπομένειν οὔτε τῶν χρεωφειλετῶν ποιεῖν
οὐδὲν δίκαιον, ἀλλὰ τῶν μὲν οὐδὲ τοὺς τόχους ἀφιέναι, τῶν δὲ μηδὲ
αὐτὰ τὰ συναλλάγματα διαλύειν (8C. ἀξεούντων)

20)... Otto Bocksch

γόμῳ διασπαραττομένου vel διαπραττομένου). Quod ne
Licinio tribuam, etiam magis adducor collata Livii de eisdem
rebus narratione: Liv. II 23, 9: Magno cum periculo suo,
qui forte patrum in foro erant, in eam turbam inciderunt; nec
temperatum manibus foret, ni propere consules, P. Servilius et
Ap. Claudius, ad comprimendam seditionem intervenissent."

Tum vero non.hune solum locum, sed in universum Livii
de his annis narrationem auctorem multo populariorem pro-
dere, quam Dionysianam Clasoni!) concedere debemus. Quare
si ex duabus his relationibus altera utique, aut Liviana aut
Dionysiana, Licinio Macro vindicanda erat, Clasoni libentissime
assentirer Livium e Licinio sua (II 22—29) petivisse censenti.
Sed malim in re difficillima diiudicatu certo iudicio abstinere.
Etenim quamquam diligentissime varias illorum annorum memo-
rias perserutatus sum et inter se comparavi, tamen, etiamsi
pauea quaedam de ratione, quae inter Livianam et Diony-
sianam intercedat, satis certo cognosci possint, ea non sufficiunt
ad ipsos fontes investigandos.

Itaque his praetermissis id tantum exponere liceat, quod
ex eis, quae de Valeriana horum annorum memoria supra cogno-
vimus, de Livii II 23—31 auctore videatur colligi posse.
Commemoravi enim supra Nitzschium Liv. II 22—28, Cla-
sonem 11 30—31, Virckium vero omnia (II 22—31) Vale-
rio Antiati assignavisse. Átque cum hoc annalium scriptore
certe Livius congruisse putandus est de dictatoris praeno-
mine. Nam sine dubio in eap. 30, 5 cum melioribus codicibus
Scribendum est: M. Valerium'. Sed hoc, etiamsi Livium
hae in parte ad seriorem memoriam se applicasse apertum
Bit, non sufficit, ex quo coneludamus Valerium Antiatem ab
eo exscriptum esse. Nam etsi hic pro Manio Marcum Va-
lerium restituit, tamen proptera non iam constat neminem
alium fuisse, qui idem alia ratione efficiens ipse quoque Mar-
cum Manio praeferret. Et quamquam illum M. Valerium
Liv. II 31, 1—3 tanta laude extolli tantisque honoribus or-

1) L1. p. 89.

De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 968

nari concedo, ut facile legentibus Antiatis auctoris in mentem
veniat, tamen Virekio 1) assentiri non possum Antiatem hunc
locum Livio subministrasse pro certissimo habenti. Nam
quaecunque et ex Plutarchi brevi relatione et ex Dionysii
fusa narratione in Antiatis libris fuisse cognovimus vel sus-
pieati sumus, eorum apud Livium nec vola nec vestigium
apparet.? Quare Livius, si modo II 31, 1—3 revera
Valerianasunt, e£quaeanteceduntet quae sequun-
tur omnia fere tamen ex aliis fontibus hausisse
putandus est. Ac profecto complurium fontium indicia ef
Nitzschius et Clason et Volkmar apud Livium reperisse sibi visi
gunt et apud Dionysium quoque videntur cognosci posse.*) Quae
quamquam neque omnia probo neque omnia non credo, tamen
nune has res obseuriores, ut videtur, quam ut certi aliquid
enucleari possit, mittere liceat.

Ut autem, quod certius de hac Dionysii parte cognovisse
mihi videor, repetam, censeo auctorem quendam im-
primis subesse, qui, etsi non Liciniusfuit Macer,
Valerium Antiatem certe ipse quoque exseripsit.

Ac vereor ne de ceteris quoque libri sexti partibus viri
docti adhue simplieius iudicium quam verius fecerint, non
solum Nitzsehius omnia e Licinii Macri annalibus petita esse

1)1.1 p. 39. '8o gewiss nun aber jene Angaben des Plutarch
(de M. Valerio et Publicola in Plutarchi vita Publicolae; cf. imprimis
cap. 20) auf Antias zurückgehen, so gewiss müssen auch diese jenen so
ühnliche(n) auf ihn zurückgeführt werden.

2) Cf. Dion. VI 23, 3 cum Liv. II 23, 15; Dion. VI 43, 1 et 2 et
44, 2 cum Liv. Il 31, 7—11, ad quae cf. h. dissert. pp. 255, 260 8q.

3) Cf. Nitzschium, 1. 1. p. 63 sq. Clasonem, 1. 1. p. 91. Volkmarum, 1. ].
p. 60,65. Quibus hoc addere liceat. Dionysius, postquam bella anno 259/495
gesta enarravit, statim (c. 44) sequentem annum ingreditur, cum Livius,
antequam δὰ hunc annum sese convertit, toto cap. 27 seditiones civiles
iterum excitatas, quia senatus Servilii promissa non solvisset, interponat.
Eadem vero etiam in Dionysii narratione necessario exspectes, praesertim
coll. VI 34, 2 et 76, 2. Oritur igitur suspicio Dionysium complures fontes
una inspicientem erravisse. Nihilo tamen setius in universum eum uni
prae ceteris auctori sese dedisse crediderim.

264 Otto Bocksch

eensens, sed etiam Virekius Licinium prineipalem fuisse Dio-
nysii auctorem ratus, quaedam tamen ex Antiatis narratione
repetita hic illic esse immixta. Neque vero minus vereor, ne
de certis quibusdam fontibus indagandis omnino sit desperan-
dum. Accedit, quod ansae, quas modo ad Dionysii capita VI
23—495 perscerutanda adhibuimus, posteriorem huius libri partem
ingressuros iam deficiunt Livius enim inde ἃ II 32 ad ve-
tustiorem auetorem suum revertitur, quo fit, ut nullum omnino
ex huius relatione cum Dionysii comparata capere possimus
fructum. Plutarchus vero, qui septimum 'Coriolani' caput
ipsi Dionysio videtur debere, dubito an iam in sexti eapitis
parte posteriore eonseribenda Antiatem reliquerit. Iure enim
conieeeris huno de consularium legatione ad plebem in Sacrum
montem missa enarrantem praestantissimas partes M. Valerio
gentili suo dedisse (cf. Dion. VI 71 sqq). Sed Plutarcho
" auctore, qui M. Valerinm hae in re ne eommemorat quidem, solus,
ut videtur, Ágrippa Menenius item atque antiquissima memo-
ria ferebatur ᾿προηγόρει᾽. Quare veri est simile Plutarehum
"nofam illam de membris humanis adversus ventrem diseor-
dantibus fabulam ex tertio quodam fonte hausisse, praesertim
eum reputaveris similiter eundem Plutarchum fabulam illam
de Mneii Seaevolae facinore ex subsidiario nescio quo fonte
Antiate duce relieto petivisse. !) |

His igitur disceptationis adiumentis subtractis, ne diffieili
labore pusilla quaedam neque satis perspicua elncubrem, pan-
eissimis lieeat de sexto Dionysii libro perorare.

Àe eoneedes, puto, veri simile esse hae quoque in parte,
quippe quae est de eiusdem anni eventis, eundem auctorem
prae ceteris aditum esse, quem in VI 23—45, i. e. neque
Antiatem neque Licinium, sed alium quendam, qui
Valerii eerte Antiatis annales adhibuerit. Num
praeter hune alios quoque auctores assumpserit Dionysius,
certig indiciis disceptari vix poterit. Sed id eum fecisse ut
ipsa eius consuetudine, ita loco quodam (VI 83, 2) commen-

1) Cf. huius diss. p. 190 sqq.

. De fontibus Dionysii Halicarnassensis quaestiones variae. 260

datur, ex quo multos auctores illum inspexisse eoneludendum
est. Denique hoc pro certo dicere possumus Licinium Dio-
nysio non suppeditasse hos locos, utpote qui 8 populari illius
ingenio ac tribuniciae praecipue potestatis amore valde ab-
horreant: VI 46, 3; 47, 2; (49, 2); 70, 1; 70, 2; 81, 3.8q.;
82, 1. Talem profecto cum pristinae plebis tum primorum
tribunorum imaginem Licinium aequalibus non proposuisse
certissimum iudieo. |

Sed iam finem imponam dissertationi meae tametei con-
fessus rem nondum absolutam esse. Quodsi tibi non satisfecero,
quippe qui has de fontibus Dionysii quaestiones in ipsis fontibus
enucleandis fructuosiores exspectaverie, respicias non mes solum
eulpa id faetum esse, sed non minus rei difficultate. Illud
tamen maxime spero fe eoneessurum esse Romanorum anna-
lium scriptorum artem variis exemplis satis reete me illustrasse
nee sine fructu diversarum de eisdem rebus memoriarum series
me persecutum es$e. Etiam ad ipsius Dionysii rationem, qua in
fontibus adhibendis usus sit, cognoscendam nonnulla contulisse
mihi videor. Ex singulis antem, quae docui, haee imprimis
eomprobata volo: Valerii Antiatis annales a Plntarcho in
"Coriolano componendo exscriptos esse; ex eisdem iam Lici-
nium Macrum hauaisse; in Dionysii narratione praeter Ántiatem
et Maerum baud raro tertium quendam anetorem cognosei, qui
interdum saltem ipse quoque Valerii Antiatis annales in usum
suum converterit.

208 Otto Bocksch

suspicor Livium avi nomine induetum errasse, illum antem
M. Valerium M. filium Vol. nepotem reetiue pro fratre pa-
trueli P. Valerii Publicolae quam pro fratris filio haberi,
Apparet enim ex Plnt: Publ. 1 et Dion. II 46; V 12!) Vale-
rium Ántiatem familiae Valerianae memoriam ex temporibus
Romuli et T. ΤΑ repetivisse, neque aliter interpretandum
est, quod Dionysius semper Publicolam non Volesi filjum ut
Livius, sed OvoAovegov ἀπόγονον dicit. Itaque crediderim,
8i conieetura augurari lieet, tale fere familiae stemma Antiatem
sibi finxisse:
Volusus (8. Volesus), qui fuisset
Romuli aequalis;

*
*

Volesus

ZA M

Volesus Marens

N
P. Valerius Vol. f. Vol. n. Μ᾿ Valerius M. f. Vol. n.
Publicola. εξ Liv. 1118, 6 et Dion.V 64,1
et Feat. p. 198).

Quae si recte sunt divinata, efficitur, ut, ne idem quod
Livio etiam Dionysio crimini demus, in codioam lectione non-
dum acquiescendum sit. Adde quod verbum ἀδελφοῦ quam-
quam, ut sanus aliquis sensus eliciatur, simpliciter reici non
debet, tamen quoniam ab optimis codieibus non exhibetur,
aperte eonieetura in nonnullis deterioribus additum est. Quae
eum ita sint, nescio an non nimis eonfidenter andeam: 'IMa-
νιὸς Οὐαλέριος, υἱὸς IMMagxov OvoaAsolov, (&v εΨ εὸ ς) ἑνὸς
τῶν καταλυσάντων τὴν τυραννέδα (Ποπλίου, quod dubito an
reetius cum cod. Urbinati omittatur) τοῦ κληϑέντος διὰ τὴν εἰς
τὸ δημοτιχὸν εὔνοιαν Ποπλικόλας Attendas quoque facillime
fieri potuisse, ut ΦΝΕΨΙΟΣ inter ΟΥ̓ΑΖΕΡΙΟΣ et ENOZ
intercideret.

1) Cf. Münzerum d. gente Val. p. 9.

APPENDIX II.
De elogio M.' Valerii. Maximi.

Supra p.258 in annalibus Valerii Antiatis Valerio diota-
tori anni 260/494 non Manio, sed Maroo praenomen fuisse
dooui. Quam sententiam si probaveris, etiam illud concedas
necégse erit elogium, quod dicitur, de M. Valerio
Maximo servatum (C. I. L. I? 189) ex Antiatis annalibus non
fluxisse, cum ibi Valerius dictator Manius (WW) appelletur.
De hoe igitur elogio ab Antiate abiudieando facio cum Momm-
seno, qui nuper iterum C. I. L. I?, 191 haue sententiam professus
est, Hirschfeldii!) coniectura (Phil. 34, 85), quae Huelseno probatur
(C. I. L. I? p. 190), reiecta. Neque tamen Mommsenus mihi id per-
BSuasit^ex annalibus antiquis et optimis res illas, quae elogio
traduntur, petitas esse. Immo cum alia tum Valeriorum gloria in
maius etiam elata quam in reliquis, quae de eisdem rebus ad
nos pervenerunt, narrationibus seram mihi prae se ferre videntur
originem. Sed quaeritur, cuinam Valerianus ille elogii color de-
beatur, si non ipsi Antiati. Qua de re cum deliberarem, Cicho-
rius, praeceptor summe mihi venerandus, suspicionem mihi
iniecit, num a M. Valerio Messalla Rufo fortasse elogii
argumentum petitum esset. Atque haec sententia, quo magis
eam examinabam, eo magis mihi arridebat. Etenim hune Va-
lerium Messallam 'oratoris Messallae Corvini patruum, quem
a. 701/53 consulem fuisse?) et per 55 annos augurale sacer-
dotium habuisse?) accepimus, eundem esse Messallam senem"
(Rufum), qui Plinio teste 4) libros 'de familiis" condidit, H. Peter

1) Virckius quoque idem iam senserat 1. 1. p. 30.
2) Cf. Cic. ad Qu. fr. 2, 15; ad Att. 4,15. 7.

3) Macr. Sat. 1. 9. 14.

4) N. h. 35, 8, cf. 34, 137.

270 Otto Bocksch.

in Fleckeis. annal. 125, p. 107 sq. (cf. H. Peter hist. rom. fr.
p. 265) omnibus, eredo!) probavit. In his autem, quos 'de
familiis! seripsit, libris, quamquam ea, quae Plinius ex eig ex-
cerpsit, tantum ad Cornelios Seipiones, Pomponios, Servilios
pertinent, de sua ipsius familia quoque Valerium egisse veri
est simillimum, ne dieam certum. Itaque eum, qui a Caesare
Augusto iussus elogia composuit, quadratarium potius quam
antiquarium', ut Mommseni verbis utar, librum adisse, in quo,
quippe qui 'de familiis' conscriptus esset, omnia singulorum
virorum facta et honores in unum iam congesta erant, haec
coniectura magis mihi placet, quam illum e prolixa Antiatis
narratione, ubi multis locis dissipata colligenda erant, magna
cum opera nomina ac res excussisse.

1) Cf. Sehifer-Nissen 'Quellenkunde' p. 105; Teuffel *Gesch. d. róm.
111} 5, $ 199, 2.

INDEX ΒΡΒΌΝ.

Aniensis pugna apud Dion. Υ͂. 818ᾳ. ad exemplum pugnae ad Aquas
Sextias commissae descripta 229.

annalium scriptorum historiae depravandae ratio exemplis illustratur
226 sq. 227, 1. 246. 259. — Cf. quoque lemmata quae sunt *contami-
nationis exempla; * Dionysii auctor; * Licinius Macer; “ Valerius
Antias".

Ascon. in Pison. 12, 7—9 («» C. Iulii Hyg. fr. 2 pars post, cf. H. Peteri
hist. Rom. fr. p. 280) ad Valerii Antiatis indolem non quadrat 4681.

Capitolinum templum quo anno dedicatum tradatur 242. 246 sq. — fa-
bulae de C. t. dedicato compositae origo et historia 187 5sgq.

census annorum 245/509, 246/508, 256/498 235 sg. 240 sq.

de Cloelia fabulae formae variae 1925sq.

cognomina omissa indicium fontis mutati 250 (cf. 169).

contaminationis diversarum de eisdem rebus memoriarum exempla
189. 193. 218. 219. 220. 221. 229sq. 237. 256. 258, 1. 2595.

Dionysii Halicarnassensis ant. Rom. quibus locis ipsius ars cog-
noscatur 174. 175 5. 214 sq. 236 sgg. — D. ipsius ars describitur
252sq. — D. ipse annum Valerii et Lucretii (246/508) auctoris sui
narrationi inseruit 236 sgg. — priusquam ipsas res Romanas narra-
ret, fastos curavit 242. — in compluribus fontibus inspiciendis in-
diligentia lapsus est 262, ὃ. — ipsum Valerium Antiatem adiit 219.
249 7.

Dionysiis&uctor V 1—43 maiore arte usus est quam Antias 215. 217 sq.
222sq. 224 sq. 2295q. — et res jam antea traditas et suas ipsius im-
mutationes, priusquam ipsas enarraret, additamentis quibusdam prae-
parare adamavit 222 sg. 239. — sagacitate quadam et elegantia res
videtur composuisse 215. — pugnam Aniensem ad exemplum pugnae ad
Aquas Sextias commissae descripsit 229. — auctor, qui nonnullis
locis VI. libri cognoscitur, Antiatis annales adhibuit 256. 257 sq.
263. 264.

272 . Otto Bocksch.

Fabius Pictor & Dion. VII 71 peculiaris tantum rei causa aditus 167.
fasti annorum 246/507, 247/508. 2375 ηφ.

Gellius 167 sg. 241, 3.

C. Iulii Hygini fr. 2 (Peter, hist. Rom. fr. p. 280) ad Valerium Antia-
tem non referendum 161.

T. Larcius primus dictator laudibus elatus eo consilio, ut Sullae in-
iuriae magis eluceant 172 sq.

Licinius Macer inter eos numerandus auctores, quos potissimum ad-
hibuit Dion. 167 sqg. — ἃ Dion. exhaustus 170 4. — ἃ Dion. certe
non exscriptus 23159. 250 sg. 261. 265. — elus oratio ad plebem
170. — L. auctor plebis studiosissimus 170 sq. — iniquioribus con-
dicionibus pacem cum Porsenna factam esse tradiderat quam pleri-
que 232 sgg. — Antíatis annales adhibuit 2035g. — maiorem capitum
censorum numerum dedit quam Antias 255 sq.

Livii caput II 11 ex Antiate non haustum 225, 1. — de Mucio Scaevola
narratio (IL 12) 8 Plutarcho non adhibita 7915. — fasti annorum
246/508 et 247/507 (II 8, 9; 15, 1) 2425gQ. — capitum 1I 22—31 fon-
tes 2628.

loci tractati: Dion. V 64,1 266sgq.; V 40, 3 230, 1. (Liv. 1I 30, 5 262;
Plut. Cor. c. 5 258.) |

Plutarchus in vita Coriolani praeter Dionysium adhibuit Valerium
Antiatem 19459g. — Valerius Antias cognoscitur in capp. 3 202594.
6 206sqq. 6 3085. 14 206. 15 202 sqq. 16 ot 177 206. 22 196. 24 et 25
200sq. 26 196 sq. 206. 33 196 sgq. 34 198sgq. — Dionysius cognosci-
tur in capp. 3 202sqq. 6 et 1 264. 15 202sqq. 16 195. 24 201. — PI.
quánam ratione Antintis et Dionysii narrationes permiscuerit, adum-
bratur 210 sq. — tertium quendam fontem videtur adisse in cap. 6
264. — maiore arte in 'Coriolano' usus ést quam in Publicola' 194 sg.

* μα Coriolani vita post Publicolae vitam composita ost 211. — Plut.

' $psum Dionysium videtur in conscríbendo 'Coriolano' ad manum ha-
buisse 27/7. — auctoris narrationem contraxit (195.) 203. 204. 206 sqq.
225. 228, 1. 228sq. 232. — amplificavit (195.) 202. 203. 206.
Publicolae vita ex ipso Valerio Antiate hausta 182. — tota ox Àn-
tiatis annalibus desumpta sunt capp. 9 190; 14 1835gg. — e complu-
ribus fontibus haustum cap. 19 183. 19259. — neque ab Antiate ne-
que & Livio petitum cap. 17 190 sqq. — in vita Publ. componenda
Plut. ipsos Antiatis annales ad manum non habuit, sed antea ex-
cerpserat, quae: opus erant 228, 1. — in Publ. ὁ. 16 indiligen-
tius Antiatis annales exscripsit 228, 1. — eius narrationem con-
traxit 191.

Index rerum. | . 978

Porsennae bellum 220—228. 232—234. 237—248. — variarum de P.
b. memoriarum series 246 sqq.

Sullae obtrectandi causa Liciniana de dictaturae institutione narratio
(Dion. V 63sqq.) composita est 172.

Tacitus in hist. III 72 quos fastos secutus sit 247, 2.

Yalerius Antias ab ipso Dion. aditus 219. 249sgq. — ἃ Dion. certe
non exscriptus 255. — quae V. A. novaverit et immutaverit exponitur
vel adnotatur, aut omnino eius ars illustratur 186. 189sq. 206 54.
216. 220 sq. 224. 227, 1. 228. 234. 236. 238. 241. 249 sq. 256. 257 sq.
259. 260. 264, — a Plut. exscriptus: cf. sub lemmate ' Plutarchus".

M. Valerius Messalla Rufus fortasse auctor elogii de M.'Valerio
Maximo 269 sq.

M. Valerius Publicolae filius ab Antiate fictus 257. 259sg. — non
de hoc Dionysius V 64sqq. dicit 266 sq.

P. Valerius Publicolae filius ab Antiate fictus 257. 259 sg. 266 sq.

M. Valerius Publicolae frater (Maximus) in pugna HRegillensi occi-
sus aut vulneratus, dictator anni 260/404 257 sgg. — non de hoc
Dionysius V 64sqq. dicit 266 ἐηφ.

M.'Valerius Publicolae frater (Maximus) dictator anni 260/494
258sqq. — elogium 269 sq.

M. et M.'Valeriorum historiae origo et immutationes 257—260.

M. Valerius Publicola&e patruelis primus dictator ab Antiate fictus
259. 266 sqq.

---------. -........ .. -.-

Leipziger Studien. XVII. 18

TABULA ARGUMENTI.

— ————

pag.

Praefatio (de auctoribus ab ipeo Dionstio Hal. in ant. Rom. V. sqq.
laudatis) . 161

Caput 1. Quo ex fonte Diony Fal. ant. Bom. Y 59 — 171
fluxerint . 0.5. e. 110
» AI. De Plutarchi P. Valerii Publicolae vita . 180
» lll De Plutarchi C. Marcii Coriolani vita . . . . . 194

» 1lV. Comparantur inter se Plutarchi Valerii Publicolae
vita et Dionysii Hal. ant. Rom. V 1—43 . . 213

» V. De fontibus Dionysii Hal. in ant. Rom. V 1—43 ad-
hibitis 231

» VI. De fontibus Dionys Hal. in ant. ;. Rom. Y 44— 58 ad-
hibitis 249

» VII De fontibus Dionysii Hal. in ant. "Rom. γι 23 8 8qq.
adhibitis. . . . . e$]. 254

Appendix I. Ad quem Valerium Diony Hal. Y Cr referenda
sint 266
» II. De elogio M.' Valerii Maximi . 209
Index rerum . 2

CORRIGENDA.

P. 167 v.3 lege rei publicae pro republicae.
p. 181 v. 16 pro eis, quae sunt Münzer docet, scribendum; ipse Asconius

dicit (cf. Münzerum l.l. p. 19 sq.).

ibid. v. 19 pro 4scon. in Pis. 13 scribendum: .Ascon. in Dis. ed Kiessl.

Schoell. 12, 7—9 (-— Orell. 13, 11—14).

ibid. v. 26 dele verbum, quod est tradunt.
p. 192 v. 10 lege 4ntiatem pro .4tiatem.
p. 196 v. 12 lege imprimis pro fortasse.
ibid. v. 13 lege forí(asse pro imprimis.

Druck von J. B. Hirschfeld in Leipzig.

LEIPZIGER STUDIEN

ZUR

CLASSISCHEN PHILOLOGIE

HERAUSGEGEBEN
VON

0. RIBBECK H. LIPSIUS 0. WAOHSMUTHR

SIEBZEHNTER BAND.

LEIPZIG
VERLAG VON 8. HIRZEL
1896.

LEIPZIGER STUDIEN -

ZUR

CLASSISCHEN PHILOLOGIE

HERAUSGEGEBEN
VON

0. RIBBECK H. LIPSIUS C. WAOHSMUTH

SIEBZEHNTER BAND
Zweites Heft.

— ———À .. —— —M— —— ———

LEIPZIG
VERLAG VON 8. HIRZEL
1896.

INHALT.

ENGELBERTUS DRERUP, De codicum isocrateorum auctoritate

OTTO BOCKSCH, De fontibus Dionysit Halicarnassensis quaestiones
variae .

MAXIMILIANUS THIEL, Quae ratio intercedat inter Vitruviam
et Athenaeum mechanicum . .

ERNST FRIEDRICH BISCHOFF, Belge zur ε Wielerhorstllang
altgriechischer Kalender

EDGARUS MARTINI, Quaestiones Posidonianae .

J. H. LIPSIUS, Procheirotonie und Epicheirotonie .

. Vitruvius libri X. capitibus XIII— XV (p. 272—79 ed.
Rose et Mueller-Struebing) de oppugnatoriis rebus docet. De
quibus postquam nonnullos locos Sehneiderus in commentario
ad Vitruvium conseripto (editionis vol. III. p. 361 sqq.) cum
Athenaei περὶ μηχανημάτων libro composuit, Haasius in eis,
quae de Philone Byzantio in Erschi et Gruberi enoycl. (p. 429
adn. XI) disseruit, totam illam expositionem ex Athenaei libro
sumptam esse contendit. Cui sententiae, cum diu omnibus
esset probata, nuper Dielesius exstitit adversarius, qui de
Stratone physico disputans ( Sitzgsber. d. Berl. Akad." 1893 IX.
p. 11 adn. I) obiter adnotavit Athenaeum propter dicendi genus
sibi videri altero p. Chr. n. saeculo fuisse, quae autem inter
Vitruvium et Athenaeum essent similitudines, eas ex communi
fonte fluxisse. Videtur igitur operae pretium esse iam accu-
ratius examinare, quid de ratione, quae inter Vitruvium et
Athenaeum intercedit, iudicandum sit.

Atque hoc quidem vel festinantius utrumque legenti appa-
rebit solum licere quaerere, utrum Vitruvius Athenaeum
secutus sit, an uterque ad eundem fontem redeat.
Nam Athenaeum non ex Vitruvio hausisse adeo est perspicuum,
ut satis habeam obiter duo argumenta attingere: primum Vi-
truvii descriptionem ad Graecum aliquem scriptorem redire pla-
num est (interdum etiam Graeca verba servavit; cf. p. 274, 19
κριοδόχη. 275,29 ióyago. 276,9 ἁμαξόποδες. 215, 18 ὀρυγες),
Athenaeum autem, Latino auctore usum esse cum per se minus
veri est simile, tum quo hoc colligatur, omne deest vestigium.
Deinde vero accedit, quod Athenaeus multa exhibet, quae apud
Vitruvium plane desiderantur (infra ea afferam; cf. p. 293 sqq.).

19*

278 Maximilianus Thiel

Iam non minus apertum est Vitruvium singularum machi-
narum descriptiones non diversis fontibus debere, quamvis hoc
simulet: postquam enim de ariete exposuit, de quo quem
secutus sit auctorem celat — 'aries', inquit p. 272, 23, 'sic
inventus memoratur esse' —, his verbis (p. 273, 19), tamquam
alium fontem adhibeat, pergit "itaque Diades seriptis suis os-
tendit; ae paulo infra (p. 275, 18) profitetur quae sunt ab
Diade de machinis scripta ....exposui, nunc quemadmodum
& praeceptoribus accepi et utilia mihi videntur exponam'.
Omnia autem eodem ordine servato apud Athenaeum legimus
neque fieri potuit, ut uterque eadem pluribus eisdem auctori-
bus debita eodem ordine referret. Atque etiam magis Vitruvii
commentum perspicitur, cum p. 275, 12, quasi ipse Diadis libros
inspexerit, narret de corace nihil putavit scribendum, de accessu
qu&e ἐπιβαϑρα graece dicitur et de marinis machinationibus .. .
tantum pollieitum esse vehementer animadverti neque rationes
earum eum explieavisse ; apud Athenaeum autem (polior-
cétique des Grees par C. Wescher. Paris 1867. p. 15, 5 sqq.)
simillima legimus haee τὸν δὲ κόρακα ov φημι εἶναι ἄξιον
κατασκευῆς, τὴν δ᾽ ἐπιβάϑραν ὃν τρόπον δεῖ γενέσϑαι προξιττὼν
ἐν ἀρχῇ δηλώσειν, οὐδὲν διεσαφήνισεν. οὐδ᾽ ὑπὲρ τῶν κατὰ
ϑάλασσαν δὲ αὐτῷ (ἴ) προσαγομένων ἔργων δεδήλωται. ἀλλὰ
καὶ ταῦτα παρεῖται, καίτοι σφόδρα ἐπαγγελτικῶς καὶ μεγάλως
ποιησαμένου τοὺς λόγους᾽. Nequaquam igitur plures Vitruvium
fontes adisse licet cogitare et erravisse constat, qui hoc volu-
erunt, Marinium (ed. v. II p. 34, 1 adn. 2 et p. 345, adn. 4) et
Rochasium d' Aiglun, qui in Athenaei Franco-Gallicae versi-
onis praefatione (mélanges Graux p. 781 sqq.) p. 782 'Athénée',
inquit, se trouverait ainsi le contemporain de Vitruve, qui ἃ
puisé aux mémes sources que lui pour composer son
livre X". !)

-— --

1) Consentire videtur cum illis Droysenus (K. Fr. Hermann'gr. Antt.' II, 2
p. 206) cum dicit'speciell über die Construction der Belagerungsmaschinen
handeln die Schriften des Athenaeus ...., ein Auszug aus den Schriften
Früherer, bes. des Diades und des Agesistratus, und aus derselben Quelle

Quae ratio intercedat Inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum, 279

Sed anquiramus nunc, quod propositum est, utrum Vitru-
vius sua ex Athenaeo repetiveritan utrique idem
fons subsit. Athenaei libri imprimis huc pertinet ea pars, quae
in editione Wescheriana exstat p. 9, 4—31, 10. Atque in uni-
versum si comparationem alterius auctoris cum altero instituimus,
tantam esse videmus non solum rerum, sed etiam verborum con-
gruentiam, ut, quod argumentum ex dictione repetivit Dielesius,
de eis quidem, quae exhibet uterque, minus valere videatur: nam
etsi inter Vitruvium et Athenaeum communem interponimus fon-
tem, necessarium tamen estsumere tam arte ad illum utrumque se
applieavisse, ut ne dictio quidem Athenaei sit peculiaris, sed .
auctoris alieuius, qui fuit ante Vitruvium. Accedunt vero
quaedam (infra accuratius explicanda p. 295 sqq.), quae per se
considerata etiam obstare videntur, quo minus negemus Vi-
travium ex Áthenaeo hausisse. Quibus ipse iam eram adduc-
tus, ut ad priorum sententiam reverterer, quamquam et inte-
griore quam qui nune legitur contextu Vitruvium usum esse
censebam neque veri existimabam simile Marcellum, eui liber
Athenaei est dedicatus, expugnatorem illum Syraeusarum esse,
sed recentioris aliquem aetatis. Sed tamen, id quod Wachs-
muthius mihi persuasit, nonnullae in maximis Athenaei et
Vitruvii congruentiis sparsae diserepantiae unde originem
duxissent non intellegeretur, si Vitruvius Athenaeum secutus
esset; exhibet enim non solum Athenaeus quaedam quae apud
Vitruvium non legimus, sed etiam apud hune exstant
quae desideramus apud Athenaeum. Ác quod ad Athe-
naei genus dicendi attinet, iam persuasum mihi est Dielesium,
eum illud ad sophistarum recentiorum aetatem referendam esse
censeret, non tam spectasse ad eam libelli partem, quae a Vitru-
vio in Latinum sermonem versa est, quam ad alia; nam haudqua-
quam iure contendas per totum librum aeque apparere infimae
aetatis vestigia. Quae maxime occurrunt in eis quae p. 3—9, 3
et p. 31, 11—40, 2 exstant: legas Athenaei praefationem
(p. 3-—7) et epilogum (p. 39/40): tota dictio — afferuntur prae-
(sc. den Früheren, bes. Diades und Ages.) sind die Kapitel 19—21 im
10. Bch. des Vitruvius entlehnt.

280 Maximilianus Thiel

ceptum Delphicum (p. 1 init), sententiae Homeri (p. 2, 3. 4),
Anaxarchi (4, 2) ), Calani (5, 8), Isocratis (6, 6), Callisthenis
(7,2) — redolet rationem sophistarum.

Animadvertas porro, quantus numerus noviciorum et malo-
rum verborum in illis quas significavi libelli partibus occurrunt;
e quibus haee satis habeoattulisse: πολυγραφοῦντες (p.4,9;
ἅτε. À£y.); ἐπιστόλεον (p. 6,7; primum repperi apud Plu-
tarchum, qui saepe adhibet); μηχανουργέαν (p.31,13; praeter
Athenaei locum non reperitur nisi apud Tzetz. hist. XI 595,
Is. Porphyr. in Allatii excerptis var. p. 278. 80. 86); àva-
σιολάζει(ρ. 32, 7; ἄπ. Aey.); αὐτεπιβουλεύτου (p. 32,9;
ἅτε. Àty); Éuzagaoxevov (p. 33, 1; primum inveni apud
Basil. homil. 6 [vol.I p. 50 B—68 C], deinde ap. Theophyl. epist.);
᾿χλιμακόδεσις (p. 36,0; ax. λεγ); κορυφώματος (ρ. 86,7;
az. λὲγ.); ὑπιοστρσφῳάδος (p. 87,1; ἅπι. λεγ.); ἐργοτεοιεέας
(p. 38, 2; ἅπ. λεγ.); περιστρόγγυλος (p. 38, 11; ἅτε. λεγ.);
ἐσχηματογραφὴη μὲνα(ἝΡ. 39,8; primum reperitur ap. Nicom.
introd. arithm. II 8 init); ἀποστενοχωρούντων (p.40,1; ἅπ.
Aey.). Quibus fortasse addi potest forma vov a γησομένων᾽ p.39,0,
quamquam apud Plutarchum vitt. 526A in Phrynichi versu (Kock,
F. C. Gr. I. p. 385 fr. 59) formam 'vzoroysíg! libris traditam
legimus; Kockius enim hane lectionem in suspicionem vocavit.
Item eum in fragmento Euripideo exstare videretur ^veyeís,
in altera Euripidis editione (fr. 979) Nauckius verba iz τούτῳ
ταγείς᾽ Plutarcho tribuenda esse censuit (cf. etiam mél. gréco-
rom. IV p. 80). Praeterea reperitur ᾿ἐτάγην᾽ ap.Stobaeum 79, 50
et “ἐπετάγην᾽ Apollod. bibl. I 9, 23 (1127 p. 43 ed. W.).

His igitur expositis cum Athenaeum posteriore quam
Vitruvium aetate fuisse satis cognosci videatur, ita ut commu-
nem fontem utrique subesse statuere cogamur, ad eandem sen-
tentiam nos duci etiam alia ratione ostendam.

Quamquam enim in universum quidem fere ad verbum
consentiunt Athenaeus et Vitruvius, interdum tamen alter altero
locupletiorem exhibet descriptionem aut quodam modo diver-

1) cf. Bernays, ges. 4bhh. I p. 129 (mus. rhen. XXIII 375. 16).

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 281

sam. ltaque si Athenaeo Vitruvius usus esset auctore, conclu-
dendum esset hune, quibus illo est uberior, ea de suo addi-
disse; quod de quibusdam quidem plane absurdum est cogitare.
Quibus autem Athenaeus plenior est Vitruvio, ea per se ad
eommunem fontem probandum nihil iuvant, quoniam Vitruvius
68 omittere potuit, etiamsi ex Athenaeo hausisset. Similiter
iudicandum est de eis locis, ubi vehementius alter ab altero
discrepat: nam quo iure dixerit quispiam alterum a communi
fonte recessisse, eodem dicere licet Vitruvium recessisse ab
Athenaeo. Attamen si aliis causis satis constabit communem
Athenaeo et Vitruvio adhibitum esse fontem, operae fortasse
pretium erit, quantum fieri poterit, communem illum fontem
restituere. Quod ut fiat opus erit etiam in ea, quibus Athe-
naeus copiosor est quam Vitruvius, et in ceteras amborum dis-
erepantias inquirere.

Sed primum quidem afferam, quae, cum apud Athe-
naeum desiderentur, Vitruvius praebet neque meo
quidem iudicio addidisse potest de suo:

Vitr. Athen.
p. 275, 4 longitudinecubitorum LL, altitudinecubiti ^ p. 14,6
6 dextra ac sinistra 8
21 e qua etiam accessus ad murum potest 16, 3

haberi !)

276, 13 praeter cardines 17, 7
14 crassitudine quoquo versus palmipedales 17, 8/9
18 quadratum quo caprioli coniungantur 12
277, 6 et superne subgrundas proelinatas supra 18, 11. 12
26 triplici materia 21, 8/22, 1
278, 28 duo?) 23, 10
1) Quod ad rem attinet cf. Athen. p. 18, 13 *xa] ἔστιν -αὐτὴ ..... ot

γὰρ στρατιῶται ἐμβαίνοντες εἰς αὐτὴν προσάγουσι πρὸς τὸ veiyog.

2) Nisi forte apud Athenaeum huius verbi omissio librario tribuenda
est; fortasse enim non arbitrio pictoris debetur, quod apud Anonymum
Byzant. (ex Athenaeo haurientem) p. 231 (Wesch.) in figura sunt duo
speculatores; fieri certe potest ut pro rot; apud Anm. Byz. legendum sit
*éto' vel ut figura illa debeatur ipsi An. Byz., hic autem in Athenaei libro

282 Maximilianus Thiel

Elegi has tamquam certissimas communis Vitruvii et Athe-
naei fontis reliquias; neque iam temerarium videbitur, ea quo-
que Vitruvii, quae singula per se considerata possint videri
cuipiam ab ipso fusius explicata, ad eius fontem referre:

Athen.
p. 272, 23 Carthaginienses ad Gades oppugnandas p.9,5
castra posuerunt
273,1 capiteque eius summum (murum) con- 9, 8
tinenter (pulsantes) summos lapidum '
ordines deiciebant et ita gradatim

ex ordine
273, 5 ac ratione 9, 9
273, 20 (turres ambulatorias) quas etiam disso- 10, 11
lutas in exercitu cireumferre solebat
21 qua ad murum plano pede transitus 10, 12
esse possit
22 demolitorem quem nonnulli gruem ap- ibid.
pellant
274, 8/9 ut ab omni plaga essent tutae 12, 10. 11
16 ad exstinguendum si qua vis ignis im-
mitteretur
275, 7. 8 capite ferrato 14, 9
278, 3 supra transtrorum planitiem quae fuerat 22, 2
16 eardinato et lamnis ferreis religat 23, 3
18 alternis cheloniis et anconibus firmiter 23, 5
inclusa
279, 6 ita religati quemadmodum ἃ puppi ad 24, 5

proram continenter. ἢ)
Sed ut etiam obstinatum si quis se praebeat adversarium
refutem, denique gravissimum, quod duco, argumentum proferam:

incorrupto legerit δύο, quod quamquam non in contextum transtulerit, attamen
secutus sit in pingenda figura; cf. adn. sequentem.

1) Verbis p. 218, 22'turriculae similitudine ornatum' apud Athenaeum

(p. 23, 9) non est quod respondeat; attamen pro certo existimo hic librarium

peccavisse; nam servavit quae apud Athen. legerat Anon. Byz. P. 231, 5
“οἱονεὶ περίφραγμα᾽: cf. etiam adn. antecedentem.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 288

Maximae similitudines inter Vitruvium et Athenaeum intercedunt
in eis, quae apud illum legimus p. 272, 18—279, 22, apud hunc
p. 9, 4—26, 25. Postea Vitruvius iam satis de oppugnatoriis
machinis se disputasse dicit, de repugnatoriis autem propterea
non esse praecipiendum, quia "hostium machinationes ex tem-
pore sollerti consiliorum celeritate sine machinis saepius ever-
tantur' (ef. etiam p. 284, 18 'ita ea vietoria civitates non
machinis sed contra machinarum rationem architectorum sol-
lertia sunt liberatae'). Quod ut demonstret, primum quomodo
Rhodii helepolim Demetrii prohibuerint, enarrat (p. 280, 17—
283, 1): Fuisse Rhodi publicum architectum, Diognetum no-
mine, quem cives munere dimisissent, cum alius quidam archi-
tectus, nomine Callias, parvo exemplo monstrasset se carchesio
helepolim trans murum in oppidum transferre posse. Paulo
autem post, cum Demetrius ingentem illam machinam in mu-
rum produxisset, Calliam omnis consilii se praebuisse expertem:
nam s88epe, quae parvis rationibus construeta
magna videantur esse utilitate, magnis rationibus
aedificata iam nihil efficere. Denique multis precibus
obseceratum Diognetum sua sollertia auxilium tulisse.

Cuius historiolae cum apud Athenaeum nulla fiat mentio,
duo videntur digna quae considerentur: primum p. 27, 1—6
descripta est eadem helepolis Demetrii, de qua Vitruvius ex-
ponit. Àc quamvis etiam apud alios rerum scriptores de ea
audiamus, tamen quis eam aedificaverit, praeter Athenaeum
et Vitruvium nemo memoriae prodit. Atque etiam de men-
suris machinae ambo ferme cenveniunt. !)

1) cf. Vitr. p. 269, 12 'quibus rebus Graecorum pensiones ad modulos
habeant rationem (sc. praeceptores), ad eam ut etiam nostris ponderibus
respondeant tradam explicata'.

p. 279, 21 ex verbis habentem pondus talentum quattuor milium quod
fit CCCCLXXX pondo' sequitur CCCLX pondo (p. 281, 8) fieri tria talenta
(Athen. p. 27, 6). Quod ad longitudinum mensuras attinet, Vitruvius vi-
detur Áthenaei cubitum aestimasse fere sesquipede, pedem vero quattuor
palmis; nam componas

Athenaei p. 21 Vitruvii p. 217
v. 5] zx. 24 — ped. XXXFI [v. 23

284 Maximilianus Thiel

Nulla igitur reliqua est dubitatio, quin quod in antece
dentibus ambos coniungit vineulum, eodem eos hic quoque
contineri. Iam cuiusmodi illud sit, inde licet cognoscere, quod
bis Vitruvius Athenaeo, semel Athenaeus Vitruvio pleniorem
praebet descriptionem: nam quae apud Vitruvium p. 281, 6
'eam ciliciis et coriis crudis confirmavit et v. 8 'ipsa autem
machina fuerat milia pondo CCCLX' exstant, apud Athenaeum
desunt — neque ullo modo potest cogitari pondus illius ma
ehinae Vitruvium de suo addidisse, de alio fonte antem sump-
sisse veri non simile est —;-verba autem Athenaei 'yverai
δὲ τῷ σχήματι πυργοειδὲς (p. 275.5) desiderantur apud Vi
truvium. Sed ut Athenaeum et "Witruvium ex commun
fonte hausisse arbitremur, alterum eNam gravius accedit
argumentum: praeceptum enim illud, quà in narratiuneula
illa Vitruvii arte eum eeteris eonexum inWenimus, seilicet
quorum parva exempla speciem magni effectuN, ostentent, cà
saepe revera nullius esse pretii, Athenaeus quoqWe habet, sed
ille quidem praeter omnem fere conexum. NaM' postquam
narravit (p. 27, 7 sqq.) eos, qui Chium obsiderent,

bueas, Callistrato ait πιαρατελήσιόν τι accidisse, cum aX '8!
Ephesium lapides deportare vellet; neque enim eum resqpeX!5*6
nonnulla parva bonam spem movere, magna usui nol t5
Iam utriusque auctoris verba proponamus:

NENNEN M
v. 2] πηχ. 42 — ped. LX (recte Marinius coniecit LXIII) [v. 20"
v. 2] — 28 — — XIII (recte idem LXII) [v. 21
v. 60] παλαιστ. ὃ τε palmipes I [v. 283. ᾿᾿
Athenaei p. 27 Vitruvii p. 281
v. 3] πηχ. 90 — ped. CXX/ (conicio CXXXP) [v. 6
v. 5] — H (recte Wesch. con. M) — — LX |
Sic etiam aliis locis leni mutatione eadem ratio restitui potest
Athenaei p. 16 Vitruvii p. 275
v. Ὁ] πηχ. 14 «- ped. XXF' (conicio XXI) [v. 24
Athenaei p. 17 Vitruvii p. 216.
V. 6] πηχ. 8 - ped. ΚΠ (conicio X/I) [v. 11

v.] 23 — 30 — — XXXV (conicio XXXXP) [p. 278, 14

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum.

ἔγια ἐπὶ τῶν μικρῶν παραδει-
γμάτων τὴν φαντασίαν ττοιοῦ-
3
σιν. οὐ γὰρ γίνονται elg αὔξη-
' - , 2
σιν τὰ τοιαῦτα᾽ πάλιν δὲ ἐπ
ἐνίων μιχρὰ παραδείγματα οὐ
δύναται γενέσϑαι, ἀλλὰ τὰ
ἐνεργοῦντα εὐϑὺς κατασχευ-

28b

nonnula vero sunt quae in
exemplaribus "videntur veri
similia, cum autem crescere
coeperunt, dilabuntur. alia au-
tem exemplaria non possunt
habere, sed per se constitu-
untur.

ἀζονται.

Proxime sane ea inter se attingunt, sed putasne Vitru-
vium sua Áthenaeo debere? minime licet! Nam apud illum
iam vidimus tam bene procedere expositionem, ut vix possis
quidquam tollere, quin cetera reddas inania; apud Athenaeum
autem quo referas illud παραπλήσιόν vv, vix habes: nam
Callistrati vitium plane erat aliud .atque eorum qui Chium
oppugnabant. Contra quam apta sint illa verba, ad Calliam
relata, non necesse est indicem. Atque ego quidem in com-
muni fonte non solum exstitisse et Calliae et Callistrati ex-
empla, sed etiam quomodo significavi, ita fere ea coniuncta
fuisse veri esse simillimum arbitror. Ac forsitan addita fuerint
etiam quae apud Vitruvium p. 281, 15—20 de terebra leguntur,
quamquam si quis ea ipsum de suo Vitruvium adiecisse dicat,
certo argumento refutari nequit.

Iamque efficitur eis, quae modo cognovimus, de alia re
8i non certa sententia tamen admodum probabilis coniectura:
Sequitur enim et apud Athenaeum post Epimachi machinae
descriptionem et apud Vitruvium post illam narratiuneulam,
quacum eadem descriptio contexta est, damni quod a Chiis
hostium sambueis illatum sit, memoria. Quod vix casu factum
esse iudico, quamquam utriusque auctoris narratio aliud quid
speetat. Ac perfacile est alteram narrationem cum altera
coniungere: eogites in communi fonte ad Vitruvii verba (p. 283,
9—9) applieata fuisse quae apud Athenaeum p. 27, 11—28, ὅ
legimus: optimum habebis conexum; ae de incendio quidem
uterque tradit, Vitruvius nimirum verbis (v. 8) "ibi malleolis
confixae incendio suntconflagratae' , Athenaeus (p.28,2) ἐποίησαν
rotg ἀναβάντας im' αὐτὰς ὑπὸ τοῦ πυρὸς ἀπολέσϑαι᾽.

286

Maximilianus Thiel

Sed haec quidem hactenus: constat Vitruvium non Athe-
naeo usum esse auctore, sed redire utrumque ad fontem

quendam communem.

Iam videamus, quid de discre-

pantiis inter Áthenaeum et Vitruvium quibusdam censendum
sit. Ac primum quidein consideres velim baec:

Vitr. p. 273, 8: Geras autem
Carchedonius de materia pri-
mum basim subiectis rotis fecit

Athen. p. 9, 15 sqq.: Γήρας δὲ
μετ᾿ αὐτὸν ὃ Καρχηδόνεος
ὑπότροχον ποιήσας σχεδίαν

supraque compegit arrectariis
et iugis varas et in his suspen-
dit arietem ἐπέϑηκε πλάγιον τὸν κριὸν xoi
ovx ἐξ ἀντισπεάστων εἷλκεν ἀλλ᾽
ὑπὸ πλύϑους ἀνδρῶν τεροω-
ϑούμεγνον

ἐποίησέ τε ὑπότροχον (Ὁ) σκέ-
ζσασμα.

coriisque bubulis texit

uti tutiores essent qui in ea
machinatione ad pulsandum
murum essent collocati.

Athenaei ex verbis izéOgxe .... προωϑούμενον᾽ vix
aliam machinae imaginem animo informare licet quam ut
putemus in ὑποτρόχῳ illa σχεδίᾳ positos fuisse cylindros, qui-
bus ipse impositus aries propelleretur; nam quo alio modo
aries, postquam in illa ὑπτοτρόχῳ σχεδέᾳ situs prope ad murum
advectus est, potuit in murum propelli nisi cylindris suppositis ?
Verbis enim ᾿ἐπέϑηκε “πελάγιον τὸν κριὸν (80. ἐπὶ τῆς σχεδίας)
idem dici atque Vitruvii verbis suspendit arietem nemo
sibi finget, qui non adhibuerit Vitruvium. Sed Gerae aries
si fuisset talis fere, qualem solis Athenaei verbis respectis fu-
isse eum videri explicavimus, iam plane essent inepta, quae
paulo post succedunt, verba “μετὰ ταῦτα δὲ ἐποίησαν τινες.
ἐπὶ κυλίνδρων προωϑούμενον τὸν xgióv . ltaque hoc saltem
concedendum erit Athenaei de Gerae ariete explicationem
valde esse turbatam neque licebit dubitare, eiusne an Vitruvii
descriptio propius ad genuinam aecedat. Ac fontis, quem Vi-
truvius secutus est, vestigia etiam apud Athenaeum cognoscun-

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 287

tur: praecipue animadvertas illud Athenaei 'gxércacua' , de quo
apud Vitruvium accuratius expositum est. Corruptela tamen,
qua laborat verbum ᾿ὑπότροχον᾽, utrum Athenaeo potius an

librario tribuenda sit, decernere non audeo.

Ceterum etiam

excidisse apparet aut ante aut post ᾿ἐποέησε᾽ aliud verbum

vel fortasse plura.

Difficilior est ad diiudieandum hic locus: De testudinibus
"quae ad congestionem fossarum parantur' uterque disputans

basi descripta sie pergit:

Vitr. 276, 1—9
distent autem transversaria
inter se circiter pede et S
(pedes tres?) supponanturque
in singulis intervallis eorum
arbuseulae quae graece ἁμα-
ξόποδες dicuntur, in quibus
versantur rolarum axes con-
elusi lamnis ferreis.
eaeque arbusculae ita sint
temperatae ut habeant eardi-
nes et foramina quo vectes
traiecti versationes earum ex-
pediant, uti ante et post et ad
dextrum seu sinistrum latus
sive oblique ad angulos opus
fuerit, ad id per arbusculas
versatas progredi possit.

Athen. p. 16, 8—14

διάπηγμα ἕκαστον ἀπτεεχέτω δύο
πήχεις καὶ πταλαιστὴν ἕνα. λαμ-
βάνει δὲ ἁμαξίποδας ἑκάστη
χώρα τεσσάρων τῶν ἐν ταῖς
γωνέαις, ἐν οἷς στρέφονται oi
τῶν τροχῶν ἄξονες ἀποχλειό-
μενοι σπάϑαις σιδηραῖς,

ἵνα, ὅταν δέῃ παροδοποιεῖν
προάγοντας (τουτέστιν εἰς
τοὔμπροσϑεν πλατὺν τόπον
ποιεῖν ἢ καὶ ὁμαλὸν πρὸς τὸ
πολεμῆσαι) ἢ καὶ παρατιϑέναι
τινὰ μηχανήματα, ἐξῇ ἐκσπτά-
σαντα τοὺς τροχοὺς μετὰ τὸ
ἀποκλεῖσαι τοὺς ἄξονας.

Cum initio ambo inter se concinant, quae inde a verbis

eaeque arbuseulae' apud Vitruvium sequuntur, tantopere ab
Athenaeo discedunt, ut num omnino inter utrumque intercedat
necessitudo liceat dubitare. Ac Rochasius quidem 1]. ]. eam
esse negavit censuitque Vitruvium suo Marte a fonte discessisse
et machinationem, quae eius aetate usitata fuisset, descripsisse;
cf. ipsius verba p. 789 adn. I: "La déscription de Vitruve qui
80 rapporte à ce passage n'est point claire et ne coneorde

288 Maximilianus Thiel

ni avec le texte d' Athénée ni avec les figures du manuscrit
de Mynas; je suis disposé à croire que Vitruve a eu en vue
une autre disposition, en usage de son temps'. Attamen si
acriter Vitruvii et Athenaei verba contemplatus eris, fore spero
ut prorsus & Rochasii iudieio recedas.

Videamus primum utrumque separatim: Vitruvii descrip-
tionem quod Rochasius non claram esse iudicavit, singula quae-
dam viro doeto concedimus esse ambigua, in universum autem
nulla est dubitatio: machina ita erat instituta, ut non solum
in rectum promoveri, sed quoquoversus dirigi posset. Quod,
nisi totam machinam grandi illam quidem pondere tollere et
cireumferre voluerunt, non aliter potuit effici quam conversis
eius rotis. Iamque singula non ita videntur obscura: rotarum
axes inclusi erant in arbusculis, quibus versatis — videlicet
cardines (p. 276, 5) eorum in ipsius machinae basim erant
immissae — ipsi axes rotaeque in aliam partem constitueban-
tur. Apparet igitur singularum rotarum axes in singulis ar-
busculis inclusos fuisse: finge tibi animo truncum, euius ex
superiore parte plana emineat cardo immissus simul in machinae
basim. Ex inferiore autem parte tanta est incisio, ut intra
eam tamquam inter furcae duas partes moveri possit rota axe
per eas traiecto.!) Ac tales ἁμαξόστοδες etiam in aliis vehi-
eulis fuisse videntur; ef. Polluc. I 253 ἁμάξης μέρη... ..
ὑπερτερία ἧς và ἑκατέρωθεν πλευρὰ ϑαιροὶ καλοῦνται, δεξεὸς
καὶ ἀριστερός. ὑπεοτεέπηγε δ᾽ αὑτοῖς ξύλα ἃ ϑαιραῖα ὀνομάζεται.
οἷς ἐφαρμόζονται oi ἁμαξήποδες ὑφ᾽ ὧν ὃ ἄξων ἕλχεται
στρεφόμενος ; et Hesych. ἁμαξίποδες τῆς ὑπερτερέας τὰ
εἴδη τὰ τοῖς ἄξοσι τιροστιϑέμενα στρεφομένοις περὶ αὑτά.
Sed hoc sane in eis, quos Vitruvius describit, diversum fuit
a vulgaribus, quod vectibus (supra incisionem illam per
lignum) traieetis eorum versationes expediebantur. Neque
tamen hoc miramur; nam ut iam supra commemoravimus,

. 1) Marinius (ed. vol. II p. 354 adn. 5) Athenaeo qui docet p. 11
rotarum crassitudinem fuisse pedalem neglecto iniuria secundum Hegetoris
machinam tribus pedibus illam aestimat: itaque fieri non potuisse ut satis
crassae arbores invenirentur.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 289

erat talis machina satis grandi pondere, rotas autem eius
Athenaeus docet (p. 10/17) crassitudine pedales fuisse. Fieri
igitur non potuit, ut, cum qui machinam protrudebant — nam
non trahebatur machina ut alia vehicula — in aliam partem
contentionem virium dirigebant, rotae tamquam per se novam
directionem sequerentur. Contra necessarium erat antieas sal-
tem rotas ad novam regionem constituere; atque etiam facilior
fuit machinae versio posticis quoque rotis paulum versatis.
Neque credam Vitruvii demum aetate in machinis ἁμαξόποδας
vectibus versatiles in usu fuisse; quid quod Diod. Sic. XX
91, 3 de Demetrii illa helepoli tradit πρὸς δὲ τὴν ἐκ πλαγίας
μετάϑεσιν ἦσαν ἀντείστρεπτα πεπραγματευμένα, δι᾿ ὧν ἡ
σχεᾶσα μηχανὴ ῥᾳδέως παντοίαν ὑπελάμβανε κίνησιν ὃ nonne
veri simillimum est τοῖς ἀντιστρέπτοις vectes dici quibus
ἀντεστρέφοντο οἱ ἁμαξόποδες ὃ

Unum restat ut de Vitruvii descriptione addam: offendit
Rochasium quod ea ne cum figuris quidem Athenaei congruat
— praeclarissimis sane illis! Quas deberi librario alieui im-
perito, non ipsi descriptionum auctori infra (p. 297) exponen-
dum erit; sed de una quidem (p. 19 W.) eius qui eam pinxit
errorem iam hic aperiam: qui eum (p. 16, 9) legisset ᾿λαμβάνει
δὲ ἁμαξίποδας ἑκάστη χώρα 2 τῶν ἐν ταῖς γωνίαις ratus
numerum Z cum verbo ἁμαξίσεοδας coniungendum esse qua-
ternos in extremis baseos intervallis depinxit ἁμαξέποδας —
et eos quam inepta manu comparatos!

Sed nune nos conferamus ad Athenaei verba, quae sana
sententia omnino carent. Primum enim desideramus ad “ἵνα
ἐξῇ verbi alicuius infinitivum; nam verbum παροδοποιεῖν ne
simul audiamus, sententiarum conexa series impedit, cum pateat
machinam non ornatam esse ἁμαξέσεοσιν eo consilio, ut liceret,
Bi opus esset, viam munire. Neque magis puto premendum
esse participium 'zrgodyovrog ita ut sententia evadat “αἰ, si
opus sit viam munire vel (παρατεϑέναι τινὰ μηχανήματα) ap-
portare aliquas machinas (sc. ad murum), cum testudo pro-
movetur, ea promoveri possit; nam eum satis artificiosa
videtur haec interpretatio tum ne sie quidem bene procedit

πος

290 Maximilianus Thiel

oratio: multo simplicius illud dicere lieuit sic fere ᾿λαμβάνεε
δὲ ἁμαξίποδας ἐν οἷς στρέφονται τροχοί, ἵνα δύνηταιπροάγεσϑαε
τὸ κατασχεύασμα᾽. Ac verba τουτέστιν elc τοὔμτεροσϑεν
τλατὺν τόπον ποιεῖν ἢ καὶ ὁμαλὸν πρὸς τὸ πολεμῆσαε᾽
valde prae se ferunt speciem interpretamenti; praeterea quid
Sit differentiae in hoe quidem conexu inter “πλατὺν vózo»
et “ὁμαλὸν τόπον me fugit; neque iam dubitem quin etiam
verba “ἢ καὶ παρατιϑέναι τινὰ μηχανήματα᾽ eiusdem inter-
pretamenti sint et arte cohaereant cum verbis '(rozo») ὁμαλὸν
πρὸς τὸ πολεμῆσαι ita quidem ut 'zoóg τὸ pertineat etiam
ad verbum ἱπαρατιϑέναι. At quo spectat illud interpreta-
mentum? Nihil elarius! Interpres voluit explicare verba
(p. 16, 1) ἱπρὸς τὰς γινομένας εἰς τὴν προσαγωγὴν τῶν unyavn-
μάτων (cf. (πρὸς τὸ) τταρατιϑέναι τινὰ μηχανήματα) παρόδους !),
librarius autem glossema — ac pravo quidem loco --- in eon-
textum recepit. Iam expuneto illo interpretamento evadunt
vestigia quaedam necessitudinis inter Vitruvii et Athenaei
verba intercedentis ; cf. velim haec: ἕνα ὅταν δέῃ [παροδοποιεῖν)
προάγοντας ἐξῇ 'uti sive opus fuerit progredi possit.

Sed restant verba ᾿ἐκσπάσαντα τοὺς τροχοὺς μετὰ τὸ
ἀποκλεῖσαι τοὺς ἄξονας᾽. Apparet ne haec quidem corruptelis
vacare; supra expositum erat rotarum axes (immissos in
ἁμαξίποδας) lamnis ferreis eonelusos fuisse. Qui igitur potuit
fieri, ut "postquam axes conclusi essent, aliquis rotas extra-
heret ? Iam minus videbitur temerarium conari consensum
effieere cum Vitruvio: proponam igitur ut pro 'uer& τὸ ἀπο-
κλεῖσαι τοὺς &bovog secundum Vitruvii verba "per versatas
arbuseulas' legamus “διὰ τὸ ἀποκλῖναι vovg &pabózodag.

Quod recte si coniecerim ᾿ἐχσπάσαντα᾽ verbum corruptum
esse patet; nam διὰ τὸ ἀποκλῖναι vovg ἁμαξόποδας efficie-
bant ut τοὺς τροχοὺς verterent; huius igitur notionis verbum
desideramus. Quod ut ipse e verbo “ἐχσπάσαντα᾽ eruerem, cum
mihi non contigisset, effecit leni mutatione Wachsmuthius, qui
illud in ᾿ἐκβιβάσαντας᾽ emendavit, quae coniectura etiam lee-

1) Sic recte puto explevisse Wescherum lacunam; nisi forte potius
delendum erat xo) τὰς᾽ ut '"ywouévac! pertineret ad ᾿παρεχτάσεις᾽.

VENE

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 991

tione codieis Vindobonensis ᾿ἐκβάσαντα᾽ fulcitur. Verbum
παροδοποιεῖν utrum corruptela inquinatum an ipsum quoque
illius interpretamenti sit, decernere non ausim. De toto autem
desperato fere hoc loco ut breviter comprehendam quid. iu-
dicem, vestigia statuo adesse eiusdem fontis, quem Vitruvius
secutus est: illo, ut ex Vitruvio eognoscitur, tradita erat etiam
descriptio ἁμαξοπόδων, sequebantur autem haec fere verba
"iva ὅταν δέῃ ἀποστρέφειν (sive simile quid) προάγοντας 25i
ἐχβιβάσαντας τοὺς τροχοὺς διὰ τὸ ἀποκλῖναι τοὺς ἁμαξόποδας᾽.
Satis igitur de hoc loco dixi; nune eonsideremus alium
locum etiam magis dubium. Uterque auetor postquam testu-
dines complendis fossis destinatas descripsit, pauea addit
de eis, quae ad fodiendum adhibeantur; incipit uterque ab eisdem
verbis, discedit paulo post alter ab altero etiam de ipsa re, denique
redeunt ad verborum similitudinem. Iam conferas ipsos:

Athen. p. 19,4 sqq.

τὸ δὲ τῆς ὀρυκτρίδος χελώνης
γένος τὰ μὲν ἄλλα παραπλη-
σίως ταῖς πρότερον qxodóum-
ται, τὴν δὲ ἔμπεροσϑεν ὀρϑὴν
ἔχει τεροσαγωγήν, ὅτεως τεροσ-
ελϑοῦσα πρὸς τὸ τεῖχος azvag-
“τίσῃ αὐτῷ καὶ μὴ παρεισ-
πίπτῃ ἀπὸ τοῦ τείχους τὰ
ἀφιέμενα βέλη, ἀλλ᾽ ἀσφαλῶς
οἱ ὑπορύττοντες ἐν αὐτῇ ὄντες
ἐργάζωνται.

Vitr. p. 277, 12
quae autem testudines ad fodi-
endum comparantur ὄρυγες
graece dicuntur, cetera omnia
habent uti supra scriptum est,
frontes vero earum fiunt quem-
admodum anguli trigoniorum,
uti à muro tela cum in eas
mittantur non planis frontibus
excipiant plagas sed ab lateri-
bus labentes, sine periculoque
fodientes qui intus sunt tu-
eantur. |

Nisi forte statuimus in communi fonte de duabus testudi-

nibus expositum fuisse, quarum alteram Vitruvius alteram Athe-

naeus describat, cum uno quidem loeo apud Athenaeum ma-

gnam perturbationem modo cognoverimus, huius confusioni

differentiam tribuerim. Quam sententiam etiam id confirmat,

quod Philo de testudinibus eraticeis docet (ed. Thévenot p. 99)

ποιοῦνται δὲ oi γερροχελῶναι ἐκ τῶν πλεχϑέντων γέρρων
Leipziger Studien. XVII. 20

292 Maximilianus Thiel

ἀνωθενεὶς ὀξεῖαν γωνίαν συγκλεισϑέντων πρὸς ἄλληλα,
ὡσαύτως δὲ καὶ ἐκ τοῦ πρόσϑεν᾽; quamquam craticeae
illae testudines num ad fodiendum adhibitae sint, Philo tacet.

Attamen est aliquid, quod quodam modo econtra Vitruvii
descriptionem pugnet. Nam quoniam comperimus testudines
ad fodiendum destinatas ab eis, quae ad eongestionem fossarum
parabantur, uno diversas fuisse, hanc differentiam diverso usu
opinamur procereatam esse. Sed ad fossas explendas nonne
apparet saepe tam prope ad murum consistere debuisse ma-
chinam, ut facile inde tela in eam immitti potuerint? Eam
igitur oportuit ἃ fronte defendi quam maxime.!) Contra cum

. ipse oppidi murus suffodiendus erat, et licuit et opus erat

proxime ad murum testudinem adiungi, ita ut a fronte laedi
omnino non posset. Atque ut ad murum appliearetur machina,
frons eius non debuit 'uti angulus trigoni' esse, sed recta (τὴν
δὲ ἔμπροσϑεν 0991)» ἔχει προσαγωγὴν ὅπως ... ἀπαρτέσῃ αὐτῷ
(8c. τῷ τείχει Athen.). At de testudinibus ad fossas obruendas
factis nusquam interdictum est, ne ipsae quoque a fronte essent
rectae. Quod sane debuit, si eo maxime diversae erant a
fossieiis. Nego igitur de illa inter Vitruvium et Athenaeum
discrepantia certum iudicium fieri posse.

Atque etiam minus decernere mihi videor posse de hoc
loco:

Diadis alteram turrim uterque tradit fuisse tabulatorum
decem, sed

Vitr. 274, 3 Athen. p. 11, 8
singulis partibus in ea fene- οὔσης ἑἕχάστης χώρας περι-
stratis. πτέρου.

Athenaeus igitur praecipit, ut singula tabulata promineant;
ef. Hegych.: περίπτερον" ὑψηλόν, πανταχόϑεν ἐξέχον" ἢ στέγην
ἔχουσαν ἐξοχήν; Anonymus autem Byz. (p. 246, 19) docet, quo
eonsilio illae proieeturae factae sint: ᾿ἐπικρεμάσϑωσαν δὲ xai

1) Revera tecto ἃ fronte ornatam licet videre testudinem ad fossas
obruendas comparatam apud Iaehnsium Atlas zur Geschichte des Kriegs-
wesens' tab. 47.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 298

δέρματα τῷ πύργῳ ἐπὶ τοῖς ῥηθεῖσιν (p. 241, 10) ἐπὶ τῇ xava-
σχευῇ παραπτέροις᾽. Contra Vitruvius quid iubeat, Diodori
verbis illustratur his (XX 91, 5) ᾿ϑυρίδας δ᾽ εἶχον ai στέγαι
κατὰ πρόσωπον τοῖς μεγέϑεσι... .. πρὸς τὰς ἰδιότητας τῶν
μελλόντων ἀφέεσϑαι βελῶν ἁρμοζούσας᾽. Iam utrumque fonte
Vitruvii et Athenaei fueritne exhibitum an alteruter consulto
recesserit a fonte, quo quaestionem solvam non habeo. Feor-
tasse non absurdum erit arbitrari Vitruvium verbum “πτερέπτερον
falso intellexisse.

Sed iam videamus, quae ex eis, quibus plenior Vi-
ruvio est Athenaeus, eiusfonti tribuenda sint. Àc
de plerisque vix potest dubitari, quamquam singula fieri potuit
ut ipse Athenaeus adderet. Referam igitur ad fontem Athe-

naei haec:
Vitr.

p. 9, 18 ἀπόρως δὲ τῶν ἔνδον διαχδιμένων διὰ τ. 273,8
τὸ ξεῖνον τοῦ μηχανήματος συνέβαι-
γεν αὑτὰ πέπτειν ταχέως.

10, 4. 5 μετὰ ταῦτα δὲ ἐποίησάν τινες ἐπὶ — 278,13

κυλίνδρων προωϑούμενον τὸν χριὸν
καὶ οὕτως ἐχρῶντο.

12, 6—10 ἡ δὲ πρώτη στέγη ἐχέτω τὸ ὑψος πήχεις 214, 9
ZC et quae sequuntur usque ad

ἐλάμβανεν.
18, 1 μικρῆς τε καὶ μεγάλης ἢ 10
2 τοῦ πλάτους --- τὸ δὲ μῆκος πήχεις [Η͂ ibid.

14, 7 ὁμοίως ἐκείνοις ἔχουσαν. ἐκ δὲ vov 275,5.6
ἄλλου μέρους αὑτῆς

14, 11 καὶ οὕτως βάλλει τὴν κεραίαν ἐν ἡ 9
κριοχοττεῖ, ἐφελκόμενος αὑτὴν ἐκ
τοῦ κάτω ὀνέσκου xeuuévov

15, 13. Φίλων ὃ ᾿“ϑηναῖος 3) 21

16,1 πρός τὲ τὰς γινομένας εἰς τὴν προσ-

1) His verbis praetermissis inepta evasit apud Vitruvium sententia;
nam quo referatur eius (eadem ratione' iam non adest.

2) cf. infra p. 301 adn. 1.
20*

294 Maximilianus Thiel

αγωγὴν τῶν μηχανημάτων παρόδους
xal τὰς παρεχτάσεις τῶν σταδίων
(πεδίων coniecit Wachsmuthius, quod
quodammodo fuleiri puto dictione" zre-
δίων ὑποτάσεις᾽ in Eur. Bacch. 749)
16, 9 τεσσάρων τῶν ἐν ταῖς γωνέαις
17, ὅ ἐκ δὲ τοῦ ὀπίσω πήχεις 4
8 ἐπὶ τὸ πλίνϑιον αὑτοῦ
15 χεδρίνων
18, 4 ὁμοίως ταῖς τύλαις
10 ἐσσάνω τῶν κιόνων καὶ τῶν ἐπιστυλίων
ibid. xot γέρρων
18, 19—16 καὶ ἔστιν αὐτὴ χρησίμη ου μόνον εἰς
χῶσιν, ἀλλὰ καὶ .... usque ad ἐφε-
δρεύειν.
21, 7 τὸ ovvza» ἔργον
24, 6—8 ὁ δὲ δεσμὸς 0 ἐν μέσῳ τὸν κριὸν ἔχων
ἐπὶ παλαιστὰς E λαμβάνει τὸν ἕλι-
γμὸν ἐν τῷ κριῷ
25, 5 ἔχον τὰς ὑπὰς πταλαισταίας

13

Praeter hos locos etiam nonnulli alii apud Athenaeum
occurrunt, quibus non est, quod apud Vitruvium respondeat;
sed hi eum aut per se mihi visi sint minime perspicui aut
propter reliquam explieationem, satis habeo eos afferre, non

ausus de eis iudicare:

p. 13, 6. 7 παρακαταβαένων τὴν ἐπιστέγην ἕως τῶν
im^ αὐτῷ δοκῶν ὅπως ἢ περίδρομος
ἔγχυκλος

9410 ἐγένοντο δὲ αὐτῇ τῇ χελώνῃ ὀρϑοστάται
κύχλῳ περίδρομον ἐχούσῃ

14, 4 λαμβάνει δὲ καὶ πᾶσαν τὴν κατασχευὴν
ὁμοέως ἔχουσαν

19,8 xal καταχλείσεις τὰς αὐτὰς ἔχουσα ἢ

1) Sed perversa est hoc loco enuntiati structura.
2) χαταχλείσεις nusquam antea commemorantur.

274, 14

11

975, 2!

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 2965

22, 12 ὀπίσω τῆς χριοδόχης 1) | 218, 18
28, 1 ἐν μέσῳ τῆς χελώνης ibid.

8 xal τῆς κριοδόχης 3) 278, 21 ὃ)

.24, 23 τὸ δὲ σῶμα αὑλωτόν *) 219, 9

9 ἀποτεταμένα ix τῶν ὀνίσχων τῶν ix
τῆς κριοδόχης 5)
25, 6 ἔχει δὲ xal παράδειγμα ἐξ ἑκατέρου μέ-
ρους ὃ χριός, ἐπειδὴ τὰ ταῖς κάσαις
παραπλήσια

Quaestio nunc exoritur, quisnam Vitruvii et Athenaei auc-
tor fuerit. Sed hanc priusquam absolvere conemur, de duobus
Athenaei locis disputandum est, quibus supra indicavimus (p.279)
per se consideratis nos vetari de communi Vitruvii cum Athe-
naeo fonte cogitare, qui nunc tamen, postquam ad communem
fontem illos redire conviecimus, extremi ingenii Athenaeum
fuisse docent.

Apud Athengeum enim p. 11 init. de Diade, cuius antea
enumerata sunt inventa, hoc indicatur “ἐχρᾶτο δὲ καὶ τῷ
ὑποτρόχῳ κριῷ" γράφει γοῦν τὴν κατασχευὴν αὐτοῦ οὕτως"
Exspectamus igitur iam construetionem subrotati arietis et
satis miramur, quod de hoe quidem nihil comperimus, sed
Statim ad turres describendas transitus fit. Iam eum persuasum
tibi sit lacunam casu aliquo effectam esse in Athenaei libello,
quoniam Vitruvius non ipsum Athenaeum secutus est, sed eius
fontem, maximam habes fiduciam ex huius libro repetere te

1) χριοδόχη in hac quidem machina accuratius non describitur neque
8clo quomodo eam mihi fingam; nam viri docti Ruestow et Koechly quae
in libro, cui titulus est'Gesch. d. gr. Kriegsw.' p. 311 $5, de ea disputant
"bisweilen wird nur der vordere Theil des Rostes der Widderschildkróüte
mit einem Dache versehen, welches dann den Namen (xo:oó0x5) Widder-
dach erhált' Athenaei quidem explicatione non traduntur: cf. Ath. 13/14.
Vitr. 274. 11—21.

2) cf. adn. 1.

3) Etiam Vitruvii versio valde est obscura 'supra caput eorum qui
continebant arietem (ἐπὶ δὲ τοῦ émuxtgaAov).

4) glossematis speciem prae se ferunt.

5) cf. adn. 1.

296 Maximilianus Thiel

posse quae apud Athenaeum desiderantur. Sed en, eadem
eodem loco laeuna etiam apud Vitruvium! ac patet hune qui-
dem lacunam in fonte esse perspexisse; nam verba illa ᾿γράφει
γοῦν τὴν κατασχευὴν αὐτοῦ ovrog eiusmodi vertit (sc. cuius
rationes (Diades) scriptas reliquit'), ut si solum Vitruvium 16-
gas, sponte eum putes quam ipse legerit descriptionem
praetermisisse. Ergo Athenaeus, cum iam non liceat lacunam
in eius libello casui tribuere — id quod liceret, si Vitruvius
hausisset ex Athenaeo — adeo dormivit, ut ne laeunam qui-
dem tam apertam animadverteret. At iam refugium videtur
patere: nam eum in Wescheri editione post verba *yoaget . ...
ovrog figura sequatur, dixerit quispiam, ad hane verba illa
spectare. Neque quo hoe minus probemus ita multum prohibet,
quod quo uno tradita est libro ms. figura non exstat post ipsa
verba laudata, sed post verba 'zregurrépov οὔσης ἑκάστης"
(W. p. 11, 18. cod. Vindob. (F5 fol. 28 v. post lineam XI; deinde
sequuntur in eadem pagina versus IX) 1): hic enim etiam minus
aptum obtinet locum; neque potest negari ea arietis subrotati
imaginem quamvis non accuratam propemodum tamen similem
depictam esse. Nam consentit in universum figura cum de-
Scriptione terebrae (Athen. p. 14), quam machinam docet Athe-
naeus tota construetione similiter atque arietis (sc. subrotati) ?)
se habente fieri. Hanc enim solam existimo veram inter-
pretationem verborum “τὸ δὲ τρύπανον (χελώνην μὲν τὴν αὐτὴν
τῷ κριῷ) λαμβάνει δὲ καὶ πᾶσαν τὴν κατασχευὴν ὁμοίως
ἔχουσαν᾽, reiciendam vero quam Rochasius praebet (p. 786)
6 trépain comporte une tortue pareille à celle du bélier et
d'une construetion toute semblable': quasi Athenaeus scrip-
sisset “τὸ δὲ τρύπανον χελώνην (omissa particula μέν) τὴν
αὑτὴν τῷ κριῷ λαμβάνει (omissa particula δὲ) καὶ πᾶσαν
τὴν κατασκευὴν ὁμοίως ἔχουσαν. ΑΘ sie quoque opus esset
accusativum illum verborum πᾶσαν τὴν κατασκευὴν sumere

1) Wachsmuthii beneficio ipsi mihi facta est facultas codicis inspiciendi.

2) Etiam p. 12, 12 τὸν ὑπότροχον κριόν dici pro certo habeo: nam
hic solus antea inter Diadis machinas commemoratus est; cf. etiam quae
infra p. 299 disseram.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 297

limitationis quem voeamus, quamquam magis in promptu erat
Scribere ὁμοίαν Eyovcay . Sed cur Athenaeus idem bis ex-
pressit? nam 'yeAovgv τὴν avvüv et ᾿χελώνην ἔχουσαν ὁμοίως
τὴν κατασχευήν᾽ idem est. Ae particulae uà» —- δὲ satis clare
significant post xo.g aut excidisse verbum notionis 'Aeuf&veu'
aut saltem simul audiendum esse. Quo suppleto iam omnino
non lieet cogitare de tali qualem Rochasius voluit interpre-
tatione. Terebra igitur si similis erat arieti subrotato, conce-
dendum est quodam modo figura illa repraesentari arietis
imaginem. ;

Aecedit quod etiam antea (p. 10, 4) de tali machina tra-
ditum est 'uevà ταῦτα δὲ ἐποίησαν τινες ἐπὶ κυλίνδρων προω-
ϑούμενον τὸν κριὸν καὶ οὕτως ἐχρώντο᾽, itemque apud Anon.
Byz. (W. p. 232, 8) καὶ ἕτεροι ἐπὶ κυλίνδρων προωϑοῦνται᾽ ;.
quamquam haec forsitan ex ipso Áthenaeo hausta sint. Sed
unum non intellegitur, si figura illa arietis subrotati formas
cireumseribi sumimus. Videmus enim a posteriore machinae
parte duas suculas eireum quas fünes cum ariete coniuneti ita
dueti sunt, ut, si illae vectibus eireumagerentur, aries promo-
veretur, si in contrariam partem contorquerentur, trabes re-
traheretur. Sed apparet etiamsi sueulae quam celerrime fieri
potuit humanis manibus contortae sint, lentam tamen effectam
esse trabis promotionem: magis igitur idonea e& machina vi-
detur, qua in murum fiat pressio quam plaga, idonea magis
quae vocetur terebra quam aries. Itaque haud scio an figura
revera secundum terebrae descriptionem faeta et casu aliquo
in eum, ubi nunc in cod. Vind. exstat, locum translata sit.

Quod etiam alia re cogor censere: persuasum enim
habeo quas Wescherus e libris mss. edidit figuras
omnino nullius esse pretii neque ad auctorem li-
belli redire sed multo post, cum arietis subrotati de-
scriptio iam pridem perisset (nam desideravit eam ut demon-
stravimus iam Vitruvius), ab aliquo factas esse ex con-
textu quidem, attamen nequaquam intellecto. Nam
cum etiam per se Athenaei descriptiones saepe satis sint
obscurae, difficiliores sane sunt intellectu respectis figuris,

298 Maximilianus Thiel

quippe quae etiam ea falsa repraesentent, quae verbis satis
claris sunt expressa.!) Ac p.30 ad eandem rem duae plane
diversae diversis libris praebentur figurae, quarum ne alterutra
quidem prorsus respondet verbis. Sed, ut hanc argumenta-
tionem mittamus, num veri simile est scriptorem figuram, in-
ducere verbis γράφει γοῦν τὴν κατασκευὴν αὐτοῦ οὕτως ὃ
Minime meo quidem iudicio, sed scripsisset fere ᾿χατέλισεε δὲ
σχῆμα αὐτοῦ 006 . Cum verbis autem 'yodget τὴν κατασκευήν
eomponas velim quae leguntur p. 15, 10 “ἡμεῖς δ᾽ ἐγράψαμεν
χελώνης χωστρίδος κατασκευήν᾽, quibus non suecedit figura
sed descriptio. 3) |

Plane igitur, ut tandem eo, unde degressa est disputatio,
revertamur, quod figura videbatur praebitum deverticulum,
interelusum esse arbitror et concedendum post verba ᾿γράφει
... οὕτως᾽ lacunam esse statuendam. Nam particulam οὕτως"
it& interpretari, ut sententiam exhibeat hanc 'Diades ute-
batur etiam ariete subrotato, utpote quem ita describat (quasi
eo usus sit) artificiosius, eam mutare vel delere audacius
videtur. Αο qui dignum existimavit mentione Diadem illa ma-
china usum esse, cur non eius descriptionem tradidit ?

Accedit vero aliud quid miri, quod illa lacuna agnita
quodam modo tollitur. Tradit Athenaeus (p. 10, 10 sqq.) Dia-
dem se invenisse professum esse primum τοὺς φορητοὺς πύργους,
deinde τὸ τρύπανον, tum τὸν χόρακα, tum τὴν ἐπιβάϑραν.
Quibus de machinis inde a. p. 11, 4—15, 11 eodem ordine
agitur. Sed inter primam et alteram interposita est testudinis
arietariae descriptio (p. 12, 12—14, 3) ae sie quidem, ut nullo

1) cf. etiam quae supra p. 289 exposui.

2) Tituli singulis machinis praepositi (p. 12, 12 περὶ χελώνης. 14, 4
π. τρυπάνου. 15.5 χόραξ. 15,0 ἐπιβάϑρα. 10,12 χελώνης χωστρέδος
κατασκευή. 19,8 zx. ὀρυχτρίδος χελώνης. 211,1 Ἡγήτορος χελώνη. 21,1
κατασκευὴ ἑἕλεπόλεω ς) 5ὶ ἰρ8ὶ auctori deberentur, inde quoque liceret
concludere p. 11, 2 titulum ἱχριοῦ κατασκευή inscriptum fuisse descrip-
tioni. Sed luce clarius est eos a librariis originem duxisse et oportuisse
Wescherum non solum eos uncis includere (p.21. 27), qui solis deteriori-
bus libris traditi sunt, sed etiam qui optimis.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 299

verbo interpellatio exeusetur; ae ne hoc quidem refertur,
euiusnam testudo describatur; quod tamen vix potest dubium
esse: nam praeterquam quod ea inter Diadis machinas posita
est, cum paulo ante vov vrrovoóyov χριοῦ mentio facta sit, hic
videtur satis esse clarum verbis “τῆς δὲ χελώνης τῆς τὸν κριὸν
φερούσης᾽ signifleari Diadis testudinem arietem subrotatum
ferentem. Mirum igitur esset si, cum hic arietis subrotati
testudo describatur, ipsius arietis descriptio non esset prae-
ΤῊ 1888. Y
Sed haec quidem hactenus. Alter locus, de quo nune
est disserendum, exstat p. 15, 5 “τὸν δὲ xógaxa οὔ φημι εἶναι
ἄξιον κατασκευῆς. Quocum compares velim Vitruvii verba
(p. 275, 12) *de corace nihil putavit scribendum, quod ani-
madverteret eam machinam nullam habere virtutem. Se-
eundum Vitruvium igitur ipse Diades machinam a se inventam
nullam habere virtutem confessus est, cum Athenaeus malum
illud iudicium non tamquam Diadis prodat memoriae, sed ipse
ferre videatur. Sed Vitruvius, ut supra eomprobavimus, non
ipse inspexit Diadem; quaestio igitur exsistit, quoniam non
Athenaeum secutus est ille, sed uterque eundem auctorem
reddit, utrum is eisdem fere verbis atque Athenaeus de illa
machina ipse iudicaverit an, ut Vitruvius, tradiderit ipsum
sibi Diadem derogasse; sive, ut breviter dicam, quaeritur
utrum in eommuni fonte scriptum fuerit “φημί an “ἔφη (vel
"got ). Iam in propatulo est Diadem non ipsum suam in-
ventionem vituperasse. Vitruvius igitur auctoris sui iudicium
Diadi tribuit. Athenaeum autem ad eiusdem auctoris verba
tam arte se applieavisse necesse est statuamus, ut etiam illud
"gui ad litteram in suum librum transferret; iamque dubium
fit, utrum quod brevi post (p. 15, 9/10) legimus “ἡμεῖς δ᾽ ἐγρά-
ψαμεν et p. 31, 8 illud “ἔκρενον᾽ potius referamus ad Athe-
naeum an ad eius auctorem. Atque hoc “ἔχρενον᾽ quidem iam
nunc liceat prodere Athenaei auctori tribuendum esse, quam-
quam argumentationem differre praestat (cf. p. 301 sq.).
Nune communem Athenaei et Vitruvii auctorem indagemus.
Àe Wachsmuthius animum meum advertit ad Agesistratum,

800 Maximilianus Thiel

quippe quem ipse Áthenaeus (p. 5, 6. 7) tamquam primarium
auctorem confiteretur se secutum esse. Iam ut clarius res
aperiatur totum libellum summatim pereurrere opus est.

Loquaciter et odiose praefatus tandem (p. 7, 6) de machi-
nationibus, quae apud Agesistratum legerit, »expositurum se
esge Athenaeus indicat διὸ ocarreg ἀνεγνώχαμεν τοῦ μηχανικοῦ
“«Ἵγησιστράτου περὶ αὑτῶν διέξιμεν. Αἱ ne tunc quidem ad
ipsam rem aecedit, sed praedicat de Agesistrati virtutibus,
quarum causa videatur dignus, cui de artis praeceptis confi-
datur; cf. p. 9, 1 διόπερ ovx ἀπισετητέον τῷ τοιούτῳ ἀνδρὶ κατε-
φαένετο ἐν τοῖς ὑπὲρ τῆς τέχνης παραινουμένοις᾽. Postea
transitus fit ad ipsas machinas. Quae quasi diversis fontibus
adhibitis deineeps describuntur et p. 31 demum penitus oratio
ineisa est: priores, ait Athenaeus, quae bene docuissent dili-
genter se considerasse; sed ipsum quoque nova invenire stu-
duisse. Neque usquam in eis, quae sequuntur, auctor aliquis
laudatur, sed ipse Athenaeus identidem se venditat; cf.p. 35, 5
“ἀρέσκει δέ μοι, item p. 35, 4. At nonne forsitan de illis
“γενόηταί μοι (31, 11) , αὑτὸς πεφιλοτίμημαι (31, 18) ἀρέσκει
δέ μοι’ item iudicandum sit ac de illo ἱφημέ ὃ Non licet!
nam ut iam supra (p. 279 sq.) significavimus etiam sermone di-
verga sunt, quae inde 8 p. 31, 11 sequuntur ab eis, quae com-
munis Athenaei et Vitruvii auctoris sunt.

Quem quamquam ipsum quoque recentiorum sermone usum
esse cognoscimus (nam adhibet nonnulla verba novicia), infimae
tamen aetatis nota insignia in eius verbis praeter formas quas-
dam ionicas (p. 9, 14. 10, 12.. 13, 1. 24, 8. 28, 6) duo sola in-
veni ᾿ἐχβοήϑησις᾽ (p. 12, 6) et ᾿βελοστασία᾽ (22,11); neque
debet negari veri esse simile nonnulla ab Athenaeo illis esse
illata. Quod non solum de ionicis illis formis valet, sed si
Agesnistratus usus sit verbo ᾿βελόστασις᾽ (quod apud Polybium
IX 41 occurrit et apud Diodorum XX 87), facile fieri potuit,
ut Athenaeus mutaret in ᾿βελοστασία᾽. Verba autem εἰς τὴν
ἐχβοήϑησιν τῶν ἐμπυρισμῶν᾽ apud Vitruvium non exstant
(p. 274, 8). Contra reputes, quot pessima verba supra (p. 280)
excerpserimus ex eis, quae ipsius Áthenaei esse iudicamus.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 801

Sed cui tribuamus ea, quae inde a p. 29, 3—31, 10 exposita
sunt? Nam congruentiam cum Vitruvio apud Athenaeum ad-
hue non vidimus ultra p. 29, 2 pertinere. Sed cum per se
ea quae eodem tenore servato traduntur etiam eidem fonti
deberi videntur, tum adsunt certa indicia, quibus hoe probe-
tur. Vitruvius enim p. 159/60 quibus usus sit fontibus referens
de machinationibus enumerat hos: Diadem, Archytam, Archi-
medem, Ctesibium, Nymphodorum, Philonem Byzantium,
Diphilum, Democlem, Chariam, Polyidum, Pyrrum, Agesi-
Stratum. - | |

E quibus Diadis, Ctesibii, Philonis Byz., Chariae, Polyidi,
Pyrri, Agesistrati nomina quo pertineant, iam haud dubium
est; nam eum Diadem, Chariam, Polyidum in eis, quae nobis
traetanda sunt, et ἃ Vitruvio (p. 273, 16. 17. 19) et ab Athe-
naeo (p. 10, 9. 10) allatos invenerimus, etiam Ctesibium,
Philonem Byz, Pyrrum, Agesistratum ab Athenaeo (p. 29, 9.
15, 18.!) 31, 7) laudatos, quamquam Vitruvius eos in illis capi-
tibus, quae sunt de machinis bellieis, non commemorat, ad
communem utriusque auctoris fontem referendos esse mani-
festum est. Pyrri autem et Ctesibii ab Athenaeo (p. 31, 7)
mentio fit in ea parte (p. 29, 3—31, 10), quam ad communem
fontem redire demonstrandum est. Iamque inde Vitruvium
etiam Arehytae nomen sumpsisse censeo, quippe quem Athe-
naeus in praefatione (p. 5, 3) commemoret: quamquam praefa-
tionem Athenaei totam ex communi fonte translatam esse
nequaquam existimo. . Sed cum Athenaeus in ea de nonnullis
mathematicis verba facere vellet, cur ne hos quidem illinc
repetisse eum opinemur? Ac cum per se credibile sit auc-
torem Athenaei et Vitruvii ipsum quoque quaedam praefatum
esse (ef. etiam p. 303), forsitan nonnulla etiam ex illis Athe-
naeus decerpserit. ?)

Cognovimus igitur ea, quae inde a p. 9, 4—31, 10 tam-

1) Athenaeus Philonem appellat Atheniensem, non Byzantium; sed
conferas Wescheri in praefat. p. XI adnotationem V.

2) Fortassse etiam Nymphodorum, Diphilum, Democlem (Deimachum?
cf. Ath. p. 15, 12) Vitruvius ex eodem ac ceteros fonte exscripsit.

802 Maximilianus Thiel

quam ex diversis fontibus collecta Athenaeus exponit, uni
auctori eum debere; iam exsistit quaestio utrum prima verba
“χριὸν μὲν ἔφασχεν (86. 4d ynoiovoavog) ebge91vat .. . . (p. 9, 4)
tribuenda sint Athenaei fonti, ut ne Agesistratum quidem ille
inspexerit, an sic res se habeat, ut Athenaeus legerit ipse
apud Agesistratum ἱχρεὸς μὲν εὐὑρέϑη ....' et referat hoc ora-
tione obliqua. Solvitur quaestio meo quidem iudicio eis quae
inde ἃ p.7,8 antecedunt. Nam quamquam per se cogitari
potest ne verba quidem (7, 8) ᾿ἀναγκαιότατον μὲν οὖν ἀπο-
φαίνεται (8c. 7470.) εἶναι ἐμπειρίαν γραμμῶν ἔχειν᾽ Athenaeum
primum scripsisse, sed eius auctorem, impedit tamen alia ratio-
cinatio: applicantur brevi post (inde & p. 8, 5) laudes Agesi-
strati, quibus, ut iam supra (p. 300) diximus, comprobetur dignum
eum esse, cui de artis mechanieae praeceptis confidatur. Num
putemus faciendum hoe visum esse ei, qui non plura quam
quae p. 9, 3—10, 10 apud Athenaeum legimus ex Agesistrati
libro repetiverit? Praeterea autem vix licet ea, quae p. 7,8
—9,3 exstant, ab antecedente praefatione Athenaei dissol-
vere: nam non solum sententiarum serie haec cum illis conexa
sunt, sed cognoscitur etiam dictionis similitudo. Itaque ipsius
Athenaei esse iudico illud ἀναγκαιότατον ἀποφαένεται 4ynoí-
στρατος᾽ et illud *xoióv ἔφασκεν εὑρεϑῆναι᾽ et ipsum inspe-
xisse Ágesistrati librum et uno eo usum esse fonte. Sic eum
oportuit Agesistratum laudibus efferre; huic sententiae alia
quoque favent: consentiunt quae Athenaei auctori tribuimus
verba (p. 31, 6) ἱπερὶ δὲ ὑπορύξεων..... γεγραφότος Πύρρου
ἐν τοῖς πολιορχητικοῖς ovx ἔκρινον τοῖς καλῶς εἰρημένοις
ὑτε αὐτοῦ ἀντιλέγειν" ὅπερ τοὺς πλείστους δρῶ ποιοῦντας
ἐν τοῖς ἐπιτηδεύμασιν᾽ eum Agesistrati quod refert Athenaeus
(p. 8, 1) praecepto τοῖς γὰρ καλῶς εὑρεϑεῖσι πολλάκις χρη-
στέον καὶ οὐκ ἔκ παντὸς τρόπου καινοτομητέον᾽ ; Vitruvius in
illa mathematicorum enumeratione Agesistratum ultimo loco
affert; Rhodios quidem sex eiusdem nominis titulis (C. I.
Gr. Ins. L) cognoscimus, ad Rhodium autem auctorem commo-
dissime referuntur quae de Rhodiis copiose Vitruvius enarrat;
quid vero quod Agesistrati magistrum Athenaeus p. 8, 9—13

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 308

tradit in vallo cirea portum Rhodi exstruendo occupatum
fuisse! Praeterea omnino Rhodios rerum mechanicarum peritia
insignes fuisse constat; ef. Strabonis locum (p. 653 C), ubi de
Rhodo praedieatur ᾿χάνταῦϑα δὲ ὥσπερ ἐν Ἰ]ασσαλίᾳ xoi
Κυζίκῳ τὰ περὶ τοὺς ἀρχιτέχτονας καὶ τὰς ὀργανοποιέας xol
ϑησαυροὺς ὕπλων τὸ καὶ τῶν ἄλλων ἐσπούδασται διαφερόντως
καὶ ἔτι γε τῶν παρ᾽ ἄλλοις μᾶλλον᾽. Satis igitur his quoque
probabile fit Agesistratum communem Athenaei et Vitruvii auc-
torem fuisse. Cuius machinarum descriptionibus praefatio vide-
tur praeposita fuisse, ex qua ea excerpta arbitror quae de in-
- gtitutione et doctrina mechaniecis necessaria apud Athenaeum
p. 7, 8—8, 4 exponuntur.

Apud Vitruvium num praeter ea, quae communia ei sunt
cum Athenaeo, quaedam ad Agesistratum redeant, non est quo
diiudicare possimus; attamen fortasse quae de ballistis et cata-
pultis p. 266—71 Vitruvius explicat, illi debet: quem quidem
de his quoque machinis seripsisse ideo conieiam, quod Athe-
naeus p. 8, 7. 8 de eius tripalmi catapulta et palintono
praedicat.

Agesistrati aetas accuratius definiri non potest quam fuisse
eum post Pbilonem et Ctesibium, quorum de temporibus adhuc
sub iudice lis est.

Jam videamus, quid de ipso Athenaeo censendum sit.
Commemoravimus supra Dielesio Athenaei dicendi genus ad
Sophistarum recentiorum aetatem referendum visum esse su-
musque viro doetissimo adstipulati. At semel etiam in eis,
quae ex Agesistrati libro Athenaeum in suum transtulisse con-
tendimus, talium ineptiarum, qualibus prooemium supra vi-
dimus abundare, exemplum exstat, p. 15, 2 nimirum zo? yao
ἔργου καλῶς διατυπουμένου τοῦ ἀρχιτέκτονος τοῦδ᾽ εὑρίσκεται
εὐδοξία" κατὰ δὲ λόγον ἐχτεϑειμένου τὰ συντάγματα, μέγιστον
ἕξει κλέος τοῖς ὑπομνήμασιν᾽ ; sed apparet illud ὑτοῦ γὰρ....
ὑποομνήμασιν᾽ Athenaei loquendi abundantiae imputandum esse,
non AÁgesistrato; quod eum apud Vitruvium (p. 275, 12) non
invenitur tum apud Athenaeum adeo non conexum est cum
antecedentibus, ut, quin interpolatum sit, non possit dubitari.

804 Maximilianus Thiel

Ae redolet interpolatio eandem ieiunitatem, qua Athenaeus
introducit suas ipsius machinas (p. 31 extr.) “οὐ γὰρ μόνον δεῖ
τὰ καλῶς εὑρεϑέντα bg ἑτέρων εἰδέναι, ἀλλ᾽ ἐπείπερ ἐστὶν
εὐκινησία περὶ τὲν ψυχὴν καὶ αὐτὸν εὑρίσκειν Óci.

Jamque feliciter accidit, ut eum Dielesii de Athenaei
aetate iudicio conveniat coniectura, quam ἃ Casaubono (in
notis ad Trebell. Poll. Gallien. primo prolatam Rochasius
inani argumento reiecit: Cum enim in Trebellii Pollionis impe-
ratoris Gallieni vita Athenaeus quidam Byzantius commemo-
retur, qui "urbibus muniendis praeficitur (13, 6)' quo minus
hunc auctorem esse libelli “περὶ μηχανημάτων᾽ putet, eo im-
pediri ille quidem sibi videtur, quod, cum Athenaeus libellum
dedicaverit Marcello cuidam, nemo illius aetatis sic appellatus
notus sit. Quod ego quidem non magis duco obstare quam
quod tertio non ut voluit Dielesius altero p. Chr. n. saeculo
Athenaeus fuisse nobis putandus est, si eum: Gallieni archi-
tectum fuisse opinamur. Habet igitur coniectura illa Casauboni
aliquid blandimenti, quamquam certissimis argumentis de-
monstrari non potest.

Liceat nunc pauca addere de Athenaei libelli contextu.
ÁÀe saepius offendi, paucis tantum locis serupulos me posse
tollere vidi, praesertim cum nonnullae corruptelae sint eiusmodi,
ut ne sententia quidem, quam integra praebuerint verba, possit
divinari. Proferam igitur eas solas coniecturas quas maioris
probabilitatis esse arbitror.

p. 5, 12 libri mss. exhibent Διεηνέχου (vel zftevéxov)
περσετικῶν (vel πεερσικῶν); quae prius solebant corrigi in zfr:-
μάχου πολιορκητικῶν᾽ (cf. Droysen 1. 1. p. 212 n. 2). Stephano
Byzantio eomparato, qui 8. v. ᾿““ακεδαέμων᾽ dieit “ὥς φησι
ΖΔαΐμαχος ἐν πολορχητικοῖς ὑπτομνήμασιν᾽ ; Wescherus mavult
“Ζηιμάχου περσικῶν᾽, nisus Strabonis loco, qui exstat p. 76 C.
Sed libro, quo de machinis oppugnatoriis agitur, illud magis
convenire videtur.

. Paulo post verba ἱτῶν δι᾽ αὐτοῦ ἀκολουϑησάντων AAcbas-
δρῳ᾽ sana sententia carent; neque potest dubitari, eum p. 10, 9
narretur Diadem et Chariam una cum Alexandro in bellum

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum, 305

profectos esse, quin pro “δι᾿ αὐτοῦ legendum sit ᾿Διάδου᾽,
pro ᾿ἀχολουϑησάντων᾽ gutem ᾿ἀκολουϑήσαντος᾽.

p. 8,14 pro certo habeo (quod Wescherus coniecit) scri-
bendum esse “αὐτός᾽ pro “αὑτοῦ᾽.

p. 18, 1 ἱπυρα᾽ emendandum est in Exzvgo' (cf. Anon. Byz.
p. 246, 18),

p. 18, 2 “ὡς ἔτε᾽ in “ὡς ἔνε᾽ (προσφάτοις; Vitr. p. 276, 24
maxime recentibus),

p. 19, 5 ᾿ῳκονόμηται᾽ in ᾿ῳκοδόμηται᾽,

p. 22, 7 ᾿ἐξαιροῦντες᾽ in “ἐξαίροντες᾽,

p.23,3 “ἐπ᾿ av:ó in “ἐπ᾽ αὑτῶν (quod etiam nonnullis
libris exhibetur).

p. 34, 2 qui Wescherus potuerit moveri, ut 'avzo» (quod
ego quidem non intellego) in contextum reciperet pro
"avrov , non video.

Nonnulla quae apud Athenaeum omnino non possunt
intellegi, clariora praebet, qui iam compluriens laudatus est,
Anonymus Byzantius. Neque dubium est, quin is partim usus
Sit contextu minus corrupto libelli Athenaei (cf. adn. ad p. 282),
sed non licet secundum illum plane immutare Athenaeum;
gatis igitur habeo indicasse eis verbis Athenaei, quae exstant
p. 29,9— 31,5, respondere apud Anon. quae legimus p. 263—
64, 11, porro eis, quae Athenaeus tradit p. 32, 39— 323, 3, Anonymi
verba, quae exstant p. 268, 9—70, 7. Ea, quae p. 37,4—38,9
praeeipiuntur, facilius pernoseuntur Anonymi verbis collatis
quae legimus p. 205,8—10.

De Athenaeo nihil reliquum est quod addam; ac ne de
Vitruvio quidem quidquam restat, nisi ut moneam, qualis eius
Bit fides, quippe qui ipsum se inspexisse simulaverit, quos
ex Ágesistrato cognoverat auctores et quamquam (p. 2, 4 8qq.)
affirmat 'se ad apparationem ballistarum et scorpionum reli-
quorumque tormentorum refectionem fuisse praesto' de bellicis
machinis docere nescivit nisi Graeco auctore ad verbum fere
expresso.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum, 807

His expositis iam expetendum "videtur, ut ipsius Age-
sistrati opus ex Athenaei et Vitruvii eompilationibus resti-
tutum oculis subieiatur. Sed quamvis in universum arte
uterque eorum illum secutus sit, interdum tamen liberius usi
sunt fonte, ut eius verba genuina investigari iam nequeant.
Nihilo tamen minus forsitan iuvabit, ut facilius Agesistrati operis
compositio ac species perspieiatur, quae ei tribuenda iudicavi-
mus, ea ex Athenaei et Vitruvii libris eximere et consociare.
Quod ita instituam, ut, quae utriusque compilatoris sibi respondent,
inter se opponam, lacunis intermissis inter alterius verba, quotiens,
quae alter exhibet, desunt. Haec autem his uncis ( δ inelusa
insigniam, addito praeterea interrogationis signo, si minus cer-
tum visum erit, utrum ea sint ÁAgesistrati an ipsius compi-
latoris sive interpolatoris. Quae certa iudicavi ad Agesistrati
verba additamenta, ea his uncis [ ] inclusi. Crassioribus litteris
expressi ea, quibus alter ab .altero adeo recessit, ut Agesi-
Stratum uter secutus sit decernere iam non liceat. Nonnullas
eorruptelas hoc signo t notavi, interdum correctione in uncis
rotundis apposita. .Certas autem emendationes non veritus
sum in contextum verborum recipere.

Leipziger Studien. XVII. 21

808 Maximilianus Thiel

At.p.7,8:q. ζ Αἰναγκαιότατον μὲν ovy ἀποφαίνεται (sc. "4ynolavgavoc)
elvat ἐμπειρίαν γραμμῶν ἔχειν" οὕτω γὰρ τὰ πρὸς πολεορχίαν
συστησάμδνον ὀρϑῶς ἀνειμηχανᾶσϑαι, πάλιν καὶ πρὸς ταῦτα
ἀκολούϑως τὰ πρὸς πολεορκέαν μηχανήσασϑαι (απ ὀρϑὼώς
μηχανᾶσϑαι, πάλιν καὶ πρὸς ταῦτα ἀκολούϑως ἀντεμηχανήσα-
σϑαιῦ). Τοῦτο μέντοι οὐχ ἂν ῥᾳδίως ἐστὶ τὸν τυχόντα ποιῆσαι,
ἀλλὰ μόνον τὸν καλῶς μαϑόντα τὴν τέχνην καὶ διὰ πάντων
ὄντα τῶν ἐπιβαλλόντων αὐτῇ μαϑημάτων, τά τὸ ὑπὸ τῶν πρό-
τερον ἀνδρῶν γεγραμμένα ἢ γεγονότα πρὸς τὴν τοιαύτην χρείαν
μὴ παρέργως xe«ravonca»ra. Τοῖς γὰρ καλῶς εὑρεϑεῖσι
πολλάκις χρηστέον καὶ ovx ἐκ παντὸς τρόπου καινοτομητέον,
ἐὰν μή τινες βούλωνται τοὺς ἰδιώτας ἀπατᾶν, ἑλόμενοι τὸ δοκεῖν
μᾶλλον τῆς ἀληϑείας. [Τοῦτο δέ μοι καλῶς εἰρηκὼς φαένεται.Ἶ

Ath. p. 9,45. Κριὸν μὲν ἔφασκεν εὑρεϑῆναι πρώτιστον ὑπὸ Καρχηδονέων
ἐν τῇ περὶ Γάδειρα πολεορχίᾳ.

Χωρέδιον γάρ τι προκαταλαμβανομένων αὑτῶν καὶ καϑαι-
ρούντων εἰς ἔδαφος τὰ τείχη νεανέσχους τινὰς οὐϑὲν ἔχοντας
ἄρμενον εἰς τὴν καϑαίρεσιν δοκὸν λαβόντας διὰ χειρῶν

ἐνσείειν elg τὸ τεῖχος
καὶ ῥᾳδίως ἐπὶ πολὺν
τόπον καϑελεῖν.

“Ὅϑεν συνιδὼν τὸ γενόμενον. Τύυριός τις ναυτοηγὸς, o ὄνομα
ἣν Πεφρασμένος , ἐν τῇ πολιορκίᾳ, 1 ἣν ἐποιοῦντο μετὰ
ταῦτα πρὸς τὴν τῶν Γ΄ αδειριτῶν πόλιν, ἱστὸν στήσας καὶ ἄλλον
&z αὐτοῦ πλάγιον ἀρτήσας παραπλησίως ταῖς τῶν ζυγῶν
φάλαγξιν ἔτυτττε τὸ τεῖχος ἕλχων ἐξ ἀντισπάστου τὸν τελαγιον.
(4πόρως δὲ τῶν ἔνδον διακειμένων διὰ τὸ ξεῖνον τοῦ μηχα-
γήματος» συνέβαινεν αὑτὰ πίπτειν ταχέως.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 309

Primum ad oppugnationes aries sic inventus memoraturvitr.p.272,219qq.
esse. Carthaginienses ad Gades oppugnandas eastra posuerunt.

Cum autem castellum ante cepissent, id demoliri sunt co-
nati. Posteaquam non habuerunt ad demolitionem ferra | menta, vit. p. 275.
sumpserunt tignum idque manibus sustinentes (capiteque eius
summum) murum continenter pulsantes (summos lapidum ordines
deiciebant, et ita gradatim ex ordine) totam communitionem
dissipaverunt.

Postea quidam faber Tyrius, nomine

Pephrasmenos (ac ratione), ea inventione inductus malo sta-
tuto ex eo alterum transversum uti trutinam suspendit et ita
reducendo et impellendo vementibus plagis deiecit Gadita-
norum murum.

21*

310 Maximilianus Thiel

Γήρας δὲ μετ᾽ αἰτὸν ὃ Καρχτδότιος,

Ath. p. 16. ἵπότροχον ποιήσας | σχεδίαν, [ἐπέϑηχε τελαγιον) τὸν χρεὸν [xoi

Ath. p. 1].

oix ἐξ ἀγτισπάστων cl)xey, ἀλλ᾽ ὑπὸ τελήϑοις ἀνδρῶν προω-
ϑούμενον]) ἐποίησέ τε ὑπότροχον t (an βιρσότονον ὃ) σχέπεασμα.

Γήρας δὲ πρῶτος ὃ εὑρὼν διὰ τὴν βραδίτητα χελώνην
προςηγόρευσεν.

(Μετὰ ταῖτα δὲ ἐποίησάν τινες ἐπὶ χυλένδρων προωϑού-
μενον τὸν χριὸν xal ovrog ἐχρώντο).

Ἐπίδοσιν δὲ ἔλαβεν 7 τοιαίτη μηχανοποιέα πᾶσα (κατὰ
τὴν Διονυσίου τοῦ Σικελιώτου τυραννίδαν

xarà τε τὴν Φιλίππου τοῦ ᾿Αμίντου βασιλείαν, ὅτε ἐπο-
λιόρχει Βυζαντίοις Φίλιππος. Εὐγμέρει δὲ τῇ τοιαύτῃ τέχνῃ
Πολύειδος ó Θετταλός, οὗ οἱ μαϑηταὶ συνεστρατεύοντο 14λε-
ξανδρῳ, Ziaórc καὶ Χαρίας.

Διάδης μὲν οὖν αὐτός φησιν ἐν τῷ μηχανικῷ συγγράμματι
εὑρηχέναι τούς τε φορητοὺὶς πύργοις

xal τὸ λεγόμενον τρύπανον xal τὸν χόρακα xol τὴν ἐπι-
βάϑραν.

Ἐ - ΄ | δὲ ) "^ € ΄ () TL , ^ 1
χρατο A é xa ^ τῷ v;totQoxyoQ xt. Qageu yov» τὴν
4 -
XataOxevur» cvtOU OUTOS"

Τὸν μὲν οὖν πύργον τὸν ἐλάχιστον, φησί, δεῖ γενέσϑαι
τὸ ὕψος πηχῶν A Ξ, τὸ δὲ πλάτος i ἔχοντα πήχεις IZ, συναγωγὴν
δὲ τοῦ πλάτους εἰς τὸ ἄνω τὸ πέμπτον μέρος" τῶν δὲ σκελῶν
τοῦ πύργου τὰ πάχη ἔχειν κάτωϑεν τριπάλαιστα, ἄνωϑεν δὲ
ἑπταδάχτυλα. Ἐγένετο δὲ αὐτῷ ὃ τηλικοῦτος δεχάστεγος,
σεριστέρου οὔσης ἑκάστης χώρας.

Ὁ δὲ μέγιστος αὑτῶν “πύργος τὸ μῆκος εἶχε πήχεις PK,

Ath. p. 12. τὸ δὲ | πλάτος εἶχε πήχεις KIC: τὴν δὲ συναγωγὴν καὶ αὑτὸς

τὸ πέμπτον ἐλάμβανεν εἰς τὰ ἄνω μέρος" τῶν δὲ σκελῶν τὰ
πάχη ποδιαῖα (xal) κάτωϑεν {τετράγωναν εἰς ἕξ δαχτύλους τὸ
ztüy συναγόμενα ἐπὶ τὰ ἄνω.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 811

Ceras autem Carchedonius (de materia primum)
basim subiectis rotis fecit supraque (compegit arrectariis et
iugis varas et in his suspendit) arietem coriisque bubulis texit
(tutiores uti essent qui in ea machinatione ad pulsandum
murum essent collocati.

Ideo autem quod tardos conatus habuerat, testudinem
(arietariam) appellare coepit.

His tune primis gradibus positis ad id genus machina-
tionis,

postea cum Philippus Ámyntae filius, Byzantium oppu-
gnaret, Polyidus Thettalos pluribus generibus et facilioribus
explieavit. À quo receperunt doctrinam Diades et Charias,
qui eum Alexandro militaverunt.

Itaque Diades scriptis suis ostendit se invenisse turres
ambulatorias (quas etiam dissolutas in exercitu circumferre
solebat),
praeterea terebram et ascendentem machinam (qua ad mu-
rum plano pede transitus esse posset» etiam corvum (demo-
litorem», (quem nonnulli gruem appellant).

Non minus utebatur ariete subrotato, cuius rationes scri-
ptas reliquit.

Turrim autem minimam ait opertere fieri ne minus altam
eubitorum LX, latitudinem XVII, contraeturam — autem
sum|mam imae partis quintam, arrectaria in turris imo dodran-vit. p. 214.
talia in summo semipedalia. Fieri autem ait eam turrim tabu-
latorum decem, singulis partibus in ea fenestratis,

Maiorem vero turrim altam cubitorum CXX, latam
eubitorum XXIII, econtracturam item quinta parte, arrectaria
pedalia in imo, in summo semipedalia.

Ath. p. 13.

Ath. p. 14.

312 Maximilianus Thiel

Ὁ δὲ τηλεχοῦτος αὐτῷ πύργος ἐγένετο εἰκοσάστεγος, Ζσεξρι-
δρόμους ἐ ἐχούσης ἑκάστης στέγης κύκλῳ πλάτος Γ πηχῶν ἔχοντας
(εἰς τὴν ἐκβοήϑησιν᾽ τῶν ἐμπυρισμῶν). CH δὲ πρώτη στέγη ἐχέτω
τὸ ὕψος πήχεις ZC: ἡ δὲ δευτέρα πέντε, καὶ ἕως πέντε στεγῶν
τὸ αὑτὸ ὕψος λαμβανουσῶν᾽ αἱ δ᾽ ἐπίλοιποι τεσσάρων πηχῶν
καὶ δύο παλαιστῶν τὸ ὕψος ἐγίνοντο. Ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τοῦ
ἐλάττονος πύργου ἡ διαίρεσις τῶν στεγῶν τὸν αὑτὸν λόγον
ἐλάμβανεν.)

Ἐβύρσουν δὲ αὐτὰς ἀργαῖς βύρσαις.

Τῆς δὲ χελώνης τῆς τὸν κριὸν φερούσης ἡ ἐργασία ἣν ἡ ἢ
αὑτὴ | {μικρῆς τε xal μεγάληφ). { δὲ μεγίστην ἐλάμβανε τ τὸ
διάστημα (τοῦ πλάτους) πήχεις 44, {τὸ δὲ μῆκος πήχεις MD,
τὸ δὲ ὕψος χωρὶς τῆς ἀετώσεως (τῆς ἐφισταμένης ὕστερον)
πήχεις ITC, τῆς δὲ Gee. σεως αὐτῆς τὸ ὕψος ἀπὸ τοῦ κατα-
στρώματος ἐπὶ ὀξύτατον πήχεις Ic.

Ὑπερέβαλλε δὲ τὴν μέσην στέγην ὃ ἀετὸς τοὐλάχιστον
πήχεις δύο, (ταρακαταβαίνων τὴν ἐπειστέγην ἕως τῶν ἐπ᾽
αὐτῷ δοκῶν, ὅπως ἢ περίδρομος ἔνκυκλος 9). Ἔξῆρε δ᾽ à
μέσης τῆς στέγης πυργίον τρίστεγον καὶ elg μὲν τας ἔνω στέγας

ἐτίϑει καταπάλτας, elg δὲ τὴν κότω ὕδατος παράϑεσιν
ἐποιεῖτο. CEylvovro δὲ αὐτῇ τῇ χελώνῃ
ὀρϑοστάται κύκλῳ περίδρομον ἐχούσῃ ὃ᾿.

ἽἼσταται δὲ καὶ κριοδόχη ἐν αὐτῇ
[ἐφ᾽ ἡ τὸν κύλινδρον ἐτίϑει, δι᾽ οὗ προωθϑούμενος ὃ κριὸς δι᾽
ἀντισπάστων ἐνήργει τὴν χρείαν.

᾿βύρσουν δὲ καὶ ταύτην ὁμοίως τοῖς πύργοις.
Τὸ δὲ τρύπανον χελώνην μὲν τὴν αὐτὴν τῷ κριῴ
(λαμβάνει δὲ xal πᾶσαν τὴν κατασχευὴν ὁμοίως ἔχουσαν).
Τίϑησι δὲ ἐπὶ τῆς χρηπέδος σύριγγα παραπλησίαν τῇ ἐν
τοῖς εὐθυτόνοις γιγνομένῃ καταπάλταις

xal πλάγιον ὀνέσχον (ὁμοίως ἐκείνοις ἔχουσαν). 'Ex δὲ τοῦ
ἄλλου μέρους αὑτῆς ἀπὸ τοῦ ἄκρου
τροχιλέας ἐπιβάλλει δύο" δι᾽ ὧν προωϑεῖ τὴν ἐπιτιϑεμένην

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 318

Hane magnitudinem faciebat tabulatorum XX, eum habe-
rent singula tabulata cireumitionem cubitorum ternum,

tegebat autem coriis crudis, (ut ab omni plaga essent
tutae».

Testudinis arietariae comparatio eadem ratione perficie-
batur : Habuerat autem
intervallum eubitorum XXX,
altitudinem praeter fastigium /
XIV (cf. Marini, ed. 11 p. 048), fastigii autem altitudo ab strato
ad summum eubita XVI.

Exibat antem in altum [et| supra medium tectum fasti-
gium non minus cubita duo,

et supra extollebatur turricula
quattuor (an trium ὃ) tabulatorum in qua tasbulato summo
statuebatur (scorpiones et? catapultae, inferioribus congere-
batur aquae magna multitudo (ad exstinguendum sl qua vis
ignis immitteretur).

Constituebatur autem in ea arietaria maohina quae graece
dieitur χριοδόκη, in qua collocabatur torus perfectus in torno,
in quo insuper constitutus aries rudentium ductionibus efficiebat
magnos operis effectus.

Tegebatur | autem is coriis crudis quemadmodum turris.

De terebra has explicuit scriptis rationes. Ipsam machinam
uti testudinem

in medio habentem conloeatum in orthostatis canalem,
quemadmodum in eatapultis (aut ballistis? fieri solet (longi-
tudine cubitorum L, altitudine cubiti),
in quo constituebatur transversa sucula. In eapite
autem (dextra ae sinistra»
trocleae duae, per quas movebatur quod inerat in eo canali

Vitr. p. 215,

Ath. p. 15.

Ath. p. 16.

914. Maximilianus Thiel

ἐν αὑτῇ κεραίαν. Καὶ imi τοῦ καταστρώματος δὲ τοῦ ἐν τῷ
συῤιγγίῳ πυκνοὺς τέϑησι κυλένδρους, ἵνα εὐκίνητος ὑπάρχῃ.
(Καὶ οὕτως βάλλει τὴν κεραίαν, ἐν ἦ κριοκοπεῖ, ἐφελκό-
μενος αὐτὴν ἐκ τοῦ κάτω ὀνίσχου κειμένου).
Βυρσοῦται | χύχλῳ σὺν ταῖς ἁψίσι τὴν σύριγγα, ἵνα σκεπα-
ζηται εἰς αὐτὴν ἡ κεραία ἔσωϑεν.

[Τοῦ γὰρ ἔργου καλῶς διατυπουμένου, τοῦ ἀρχιτέχτονος
τοῦϑ᾽ εὑρίσκεται εὐδοξία" κατὰ δὲ λόγον ἐχτεϑειμένου τὰ
συντάγματα, μέγιστον ἕξει κλέος τοῖς ὑπομνήμασιν.)

Τὸν δὲ κόρακα οὔ φημι εἶναι ἄξιον κατασκευῆς.

Τὴν δὲ ἐπιβάϑραν ὃν τρόπον δεῖ γενέσϑαι προειτεὼν ἐν
ἀρχῇ δηλώσειν οὐδὲν διεσαφήνισεν᾽ οὐδ᾽ ὑπὲρ τῶν κατὰ
ϑάλατταν δὲ αὐτῷ Ἷ (an διὰ νεῶν) προσαγομένων ἔργων
δεδήλωται" ἀλλὰ καὶ ταῦτα παρεῖται, καίτοι σφόδρα ἔπαγ-
γελτικῶς καὶ μεγάλως ποιησαμένου τοὺς λόγους. [Ἡμεῖς δ᾽
ἐγράψαμεν πρῶτον χελώνης χωστρίδος κατασχευήν, εἶτα τῶν
ἄλλων μηχανημάτων.

Τοῦτο τὸ σκεύασμα (sc. χελώνης χωστρίδος) ζφησὶ Φίλων
ó 4491vatoc) χρήσιμον | εἶναι πρός {τε τὰς γινομένας εἰς τὴν
προσαγωγὴν τῶν μηχανημάτων παρόδους καὶ τὰς παρεχτάσεις
τῶν πεδίων (codd. σταδίων») xol) τὰς συγχώσεις τῶν vaqpov:
(xai ἐάν τινα ἄλλον τέπον δέῃ χῶσαι.) Χρήσιμον δὲ καὶ πρὸς
τὰς ἐφεδρίας τοῦτο γένεται.

Πήγνυται δὲ αὐτὴ εἰς ἐσχάριον τετράγωνον, ἔχον τὴν
σλευρὰν ἑκάστην πηχῶν [4 ἔχει δὲ καὶ διαπήγματα τέσσαρα
καὶ περιπήγματα δύο, τὰ μὲν πάχη ἔχοντα δέκα δάχτυλα, τὰ
δὲ πλάτη τριπάλαιστα. Ζιάπηγμα ἕκαστον ἀπεχέτω δύο πήχεις
xal παλαιστὴν tva. “αμβάνει δὲ ἁμαξίποδας ἑἕχαστη χώρα
{τεσσάρων τῶν ἐν ταῖς γωνίαις), ἐν οἷς στρέφονται οἱ τῶν
τροχῶν ἄξονες ἀποκλειόμενοι σπάϑαις σιδηραῖς"

e
ἐγὰ

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 8165

capite ferrato tignum. Sub eo autem in ipso canali inclusi
tubi erebri celeriores et vehementiores efficiebant eius motus.

Supra autem id tignum, quod inibi erat, arcus erigebantur
ad canalem crebriter, uti sustinerent corium crudum quo ea
machina erat involuta.

De corace nihil putavit (cf. dissert. p. 299) scribendum,
quod animadverteret eam machinam nullam habere virtutem.

De accessu quae ἐπιβάϑρα graece dicitur et de marinis
machinationibus quae (?) per navium (?) aditus habere posse
scripsit tantum pollieitum esse vehementer animadverti neque
rationes earum eum explicavisse.

Testudo, quae ad congestionem fossarum paratur

eaque(?) etiam accessus ad murum
potest habere,
8ic erit facienda: basis compingatur, quae graece ἐσχάρα di-
eitur, quadrata, habens quoquoversus latera singula pedum XXI
et transversaria IV. Haec autem contineantur ab alteris duobus
lerassis ἐξ, latis c--. Distent autem transversaria inter sevitr. p. 276.
eireiter pede et ς (ae pedes tres?) supponanturque in singulis
intervallis eorum arbusculae, quae graece ἁμοξό-
zt00ec dicuntur, in quibus versantur rotarum axes conclusi
lamnis ferreis. (Eseque arbuseulae ita sint temperatae, ut
habeant cardines et foramina quo veetes traiecti versationes
earum expediant)
uti (ante et post et ad dextrum. seu sinistrum latus»

Ath. p. 11.

Ath. p. 18.

916 Maximilianus Thiel

ὅταν
δέῃ ἱπαροδοποιεῖν t Ὁ] προάγοντας (progredi Vitr.) [rov-
τέστιν εἷς τοὔμπροσϑεν πλατὺν τόπον ποιεῖν ἢ καὶ ὅμαλὸν
πρὸς τὸ πολεμῆσαι ἢ καὶ πὰρατιϑέναι τινὰ μηχανήματα] ἐξγ
(possit) ζἐκσπάσαντα T (an ἐχβιβάσαντας) τοὺς τροχοὺς
μετὰ τὸ ἀποκλεῖσαι T (απ διὰ τὸ ἀποκλῖναι) τοὺς ἄξονας t (απ
ἁμαξόποδας). {Οἱ δὲ τροχοὶ γένονται τέσσαρες τὴν μὲν δια-
μετρον τριπήχεις, τὸ δὲ πάχος ποδιαῖοι, δεδεμένοι σιδηραῖς
λεπίσι ψυχρηλάταις.
πιζεύγνυνται δὲ ἐπὶ τὸ ἐσχάριον ξύλα δύο ἑκατέρας
πλευρᾶς ὑπερέχοντα καϑ᾽ ἑκάτερον μέρος τοῦ μήκους πύχειες Δ'
περὶ δὲ τὰς ὑπεροχὰς αὑτῶν περιπήγνυται ἄλλα δύο ξύλα
ὑπερέχοντα, ἐκ μὲν τοῦ πρόσϑεν μέρους πήχεις Η (ἐκ δὲ τοῦ
ὀπίσω πήχεις y
πάχη δὲ ἕχαστα λαμβάνει αὐτῶν καὶ πλάτη τὰ αὐτὰ τῷ
ἐσχαρέῳ.
^p v ἐσπήγνυνται τῷ ἐσχαρίῳ ἐπὶ τὸ πελινϑίον αὑτοῦ
κίονες ἑπταπήχεις

διαλείποντες ἀπ᾽ ἀλλήλων ἕκαστος πῆχυν ἕνα. Κατακλείει
δὲ αὐτοὺς ἐπάνω κύκλῳ πάντας ἐπιστύλιον" καὶ ἀπ᾿ αὐτοῦ
συστάται ἵστανται elg ἀλλήλους ἐξερείδοντες τὴν ἀνάστασιν
τοῦ ὕψους ποιοῦντες πήχεις Η. Ἐπὶ δὲ τῶν συστατῶν ἐπι-
ζεύγνυται δοχός.

Οἱ δὲ συσταται(ἀντηρίσι xal) πλευρώμασι διαλαμβάνονται
καὶ φράττονται αἱ στέγαι πᾶσαι σανιδώμασε μάλιστα μὲν φοινιχί-
γοις᾽ &l δὲ μή, τῶν ἄλλων ὅσα εὔτονά ἔστι ξύλα πλὴν (κεδρίνων)
πευχένων καὶ κληϑρένων᾽ ταῦτα | γὰρ καὶ ἔκπυρά (οοάά. zzvga )
ἐστι καὶ εὔκλαστα. Καταλαμβάνεται δὲ ἄνωϑεν τὸ σανέδωμα
γέρροις τεετλεγμένοις λεπτοῖς καὶ πευκνοῖς ὡς ἕνι προσφάτοις.

Ἐπὶ δὲ τούτοις καταλαμβάνονται βύρσαις ῥεραμμέναις
ζὁμοίως ταῖς τύλαις καὶ σάττεται εἷς αὑτὰς μάλιστα μὲν ἕλεια
(ἢ τὸ καλούμενον ϑαλασσόπρασονν) ἢ ἄχυρα ὄξει βεβρεγμένα᾽

ταῦτα δέ εἶσι χρήσιμα περός τε τὰς τῶν λιϑοβόλων πληγὰς
χαὶ πρὸς τοὺς ἐμπυρισμούς.

“Ἄλλη δέ τις ἐστὶ χωστρὶς χελώνη, τὰ μὲν ἄλλα παρα-

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 317

sive (oblique ad angulos)
opus fuerit ad id

per arbusculas versatas progredi possit.

. Conlocentur autem insuper basim tigna duo in utrumque
partem proiecta pedes senos, quorum circa proiecturas figantur
altera proiecta duo tigna ante frontes pedes XII

crassa et lata uti in basi sunt scripta.

Insuper hane compactionem erigantur postes compactiles
(praeter cardines) pedum IX (crassitudine quoquo versus palmi-
pedales)

intervalla habentes inter se sesquipedis. Ei coneludantur
superne intereardinatis trabibus. Supra trabes conlocentur
eapreoli cardinibus alius in alium conclusi, in altitudine exci-
tati pedes VIIII (an XII ?). Supra eapreolos conlocetur (qua-
dratum) tignum, quo capreoli coniungantur.

Ipsi autem laterariis cirea fixis
contineantur teganturque tabulis maxime prininis, sinon, ex
cetera materia quae maxime habere potest virtutem, praeter

pinum aut alnum. Haec enim sunt fragilia et faciliter
recipiunt ignem. Cireum tabulata conlocentur crates ex te-
nuibus virgis creberrime textae maximeque recentibus,

pererudis | eoriis duplicibus consutis Vitr. p. 277.
fartis alga aut paleis in aceto maceratis
tegatur tota machina.

Ita ab his reicientur plagae ballistarum
et impetus incendiorum.

Est autem et aliud genus testudinis, quod reliqua omnia

Ath. p. 19.

Ath. p. 20,

Ath. p. 2t.

Ath. p. 22.

918 Maximilianus Thiel

πλησίως ταύτῃ πεποιημένη (xal καταχλείσεις τὰς αὐτὰς
ἔχουσα (?)) πλὴν τοὺς συγκύπτας οὐκ ἔχει" ἀλλὰ κύκλῳ (inavo
τῶν κιόνων xal τῶν ἐπιστυλίωνν

ϑωράχιον xal ἔπαλξιν ἐκ σανέδων (xal γέρρων) καὶ ἐπεὶ
τῶν σελμάτων σανίσιν ἰσχυραῖς περιβέβληται"

κατείληπται δὲ xal τεηλῷ τετριχωμένῳ πάχος ἔχοντι ὥστε
τὸ πῦρ μὴ ἐνοχλεῖν. (Καὶ ἔστιν αὐτὴ χρησίμη οὗ μόνον εἰς
χῶσιν ἀλλὰ καὶ εἰς τὰς ἐφέδρας. Οἱ γὰρ στρατιῶται ἐμβαί-
γοντες elc αὑτὴν τιροσάγουσι πρὸς τὸ τεῖχος ὥστε ἐντὸς βέλους
γενόμενοι ἐφεδρεύειν.

«Αὕτη δὲ γένοιτ᾽ ἂν ὀχτάϊτροχος T) χελώνη. ᾿4λλὰ τοιαῦτα
μηχανήματα ἔξεστι μετασχευάζειν τῷ τεχνίτῃ ἐμβλέποντι eic
τοὺς τόπους τῶν προσαγωγῶν.

Τὸ δὲ τῆς ὀρυχτρίδος χελώνης γένος τὰ μὲν ἄλλα παρα-
πλησίως ταῖς περότερον φκοδόμηται (codd. ἠὠκονόμηται), τὴν σὲ
ἔμπροσϑεν ὀρϑὴν ἔχει | προσαγωγήν, ὅπως προσέλϑουσα
σρὸς τὸ τεῖχος ἀσπαρτίση αὐτῷ καὶ μὴ παρεισπίτπτῃ ἀπὸ
τοῦ τείχους τὰ ἀφιέμενα βέλη, ἀλλ᾽ ἀσφαλῶς οἱ ὑπορύττοντες
ἐν αὑτῇ ὄντες ἐργάζωνται.

| Τῆς δὲ ὑπὸ Ἤγήτορος τοῦ Βυζαντίου ηἱρημένης χελώνης
γένεται τὸ μὲν μῆκος τοῦ ἐσχαρίου πηχῶν MB πλάτος δὲ ΚΗ.
Tà δὲ σκέλη τὰ ἐπὶ τοῦ ἐσχαρίου πηγνύμενα τέσσαρά τε
συντίϑεται xal ἕχαστον ix δύο ξύλων συνημμένον, τὸ μῆκος
μὲν ἐχόντων πήχεις ΚΩ͂, τὸ δὲ πάχος Ε παλαιστάς, τὸ δὲ
σελάτος πηχυαῖα.

Τροχοὶ δὲ γένονται ἐν αὐτῇ ὀκτώ, δι ὧν ἀνάγεται {τὸ
σύνπαν ἔργον).

Τὸ μὲν ὕψος αὐτῶν εἰς πήχεις AC, τὸ δὲ πάχος πήχεις B.
Συμβάλλονται xatc πλάϊτος καὶ πάχος ἀμφαλλὰξ
xal δεσμεύονται λεπίσε Ψψυχρηλάταις" στρέφονται δὲ ἐν ἁμα-
ξίποσιν.

Κίονες δὲ πήγνυνται ἐπὶ τοῦ ἐσχαρίου δωδεκαπήχεις,
πλάτος μὲν ἔχοντες παλαιστὰς T, πάχος δὲ δέχα δακτύλους.

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 319

habet quemadmodum, quae supra scripta sunt,
praeter eapreolos, sed habet circa

pluteum et pinnas ex tabulis et superne sub-
grundas proclinatas supra, quae tabulis (et coriis) firmiter
fixis continentur.
Insuper vero argilla cum capillo subaeta ad eam erassitudinem
inducatur, ut ignis omnino non possit ei machinae nocere.

Possunt autem si opus fuerit eae machinae rex VIII rotis
esse si ad loci naturam ita opus fuerit temperare.

Quae autem testudines ad fodiendum comparantur — ορυγες
graece dieuntur — cetera omnia habent uti supra scriptum est.
Frontes vero earum flunt quemadmodum anguli trigoniorum uti
a muro tela cum in eas mittantur, non planis frontibus exci-
piant plagas, sed ab lateribus labentes, sine periculoque fodientes
qui intus sunt tueantur.

Non mihi etiam videtur esse alienum de testudine, quam
Hegetor Byzantius fecit, quibus rationibus sit facta, exponere.
Fuerat enim eius baseos longitudo pedum LXIII, latitudo XLII.
Arrectaria, quae supra compaetionem erant quattuor conlocata,
ex binis fignis fuerant compacta, in altitudinibus singula
pedum XXXVI, crassitudine palmipedali, latitudine sesqui-
pedali.

Basis eius habuerat rotas VIII quibus agebatur.

Fuerat autem earum altitudo pedum VIc--, crassitudo
pedum III, ita fabricata (triplici materia) alternis se contra
| subseudibus inter se coagmentata lamnisque ferreis ex frigidovis. ρ. zz.
duetis alligata. Eae in arbuseulis, sive ἁμαξότεοδες dicuntur,
habuerant versationes.

Item supra transtrorum planitiem quae supra basim fuerat
postes erant erecti pedes XVIII, latitudinis S—, crassitudinis ΓΖ,

Ath. p. 28.

Ath. p. 24.

320 Maximilianus Thiel
"drtéyeu δὲ ἄλλος ἀπ᾽ ἄλλου κίων παλαιστὰς Ζ, καὶ ἐπιζεύ-
γνυνται ἐπ αὑτῶν ἐπιστύλια κύκλῳ πλάτος ἔχοντα παλαι-
στὰς 4, πάχος δὲ Γ. Ἐπὶ δὲ τῶν ἐπιστυλίων πήγνυνται
συνχύπται τὸ ὕψος ἐξαέροντες (codd. ᾿ἐξαιροῦντες᾽ ) πήχεις H:
xal ἐπ᾽ αὐτῶν Óoxóg ἐμπήγνυται πλαγία, εἰς ἣν πᾶσαε oí
χορυφαὶ τῶν συνχυτιτῶν πήγνυνται"

xai γένονται δύο πλευραὶ κεκλιμέναι" καὶ λοιπὸν τὸ τεᾶν
ἔργον σανιδοῦται xal σχεπάζεται (παραπλησίως ταῖς χωστρίέσι
χελώναιφ).

Ἔχει δὲ καὶ μέσην στέγην ἔπὶ τῶν στύλων ἀναπαυομένην
ὅπως 1) βελοστασία (βελόστασις Ὁ) ἐπε αὐτῆς εἴη.

Ἵστανται δὲ (πίσω τῆς κριοδόχης Ὁ) σκέλη δύο | συμβε-
βλημένα ὄρϑια (ἐν μέσῃ τῆς χελώνης Ὁ) ἔχοντα κατὰ τὸ μῆκος
τριάχοντα πήχεις" τὸ δὲ παχος αὐτῶν πηχυαῖον" τὸ δὲ πλάτος
τριπαλαιστιαῖον. Ἐφαρμόζεται δὲ ἐπ᾽ αὐτῶν περικέφαλον
καὶ μέσον ἄλλο διὰ τῶν σκελῶν διάπηγμα.

Καὶ ἀναμέσον τοῦ τε περικεφάλου καὶ τοῦ διαπήγματος
πήγνυται ξύλον ὕρϑιον
χαὶ ἐφ᾽ ἑκατέρου μέρους τοῦ ξύλου τοῦ παγέντος καὶ τῶν
σχελῶν ἐμβάλλονται ὀνίέσχοι τετορνευμένοι, ἐξ ὧν τὰ ὅτπελα
ἐξήρτηται τὰ ἀνέχοντα τὸν κριόν.

Ἐπὶ δὲ τοῦ ἐπικεφόλου {καὶ τῆς κριοσόχης Ὁ) πήγνυται
ϑωράκιον (οἱονεὶ περέφραγμα; ef. Wesch. p. 231, 5), ὥστε ἐν
αὑτῇ ἀσφαλέστατα δύνασθαι ἕσταναι τοὺς ἐφοπεούοντας τεὶ
ἀποστελλόμενα € ἐκ τῶν ἐναντίων πρὸς τὸν κριόν. Τοῦ δὲ κρεοῦ
τὸ σύνπαν γίνεται μῆχος πήχεις ῬΚ, ἐκ δὲ πτέρνης πάχος μὲν
ποδῶν B, πλάτος δὲ E παλαιστῶν. Eig ἄκρον δὲ] συνῆκται
αὐτοῦ τὸ μὲν πάχος ποδιαῖον, τὸ δὲ πλάτος τριπεαλαιστιαῖον᾽

ἔχει δὲ xal στόμα σιδηροῦν t ὅμοιον ἐμβόλῳ σερομήκει. (TO
δὲ σῶμα αὑλωτὸν 2) xal ἀπ᾽ αὐτοῦ ἕλικες ἀποτείνουσι σιδηραῖ
προσηλωμέναι τῷ κριῷ τέσσαρες ἐπὶ πήχεις T.

Ὑποζώννυται δὲ ὅλος ὃ κριὸς ὅπλοις ὀχταδαχτύλοις τρισὶ

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 821

distantes inter se Ic—, supra eos trabes cireumoelusae contine-
bant totam compactionem latae pede ΓΞ, crassae 9---, supra
eam capreoli extollebantur altitudine pedum XII, supra ca-
preolos tignum conloeatum ceoniungebat eapreolorum com-
pactiones.

Item fixa habuerant lateraria in transverso quibus insuper
eontabulatio eireumdata eontegebat inferiora.

Habuerat autem mediam eontabulationem supra trabeculas
ubi scorpiones et catapultae conlocabantur.

Erigebantur ' et arreetaria duo compaoeta pe-
dum XXXXYV, crassitudine sesquipedali, latitudine pedum II
(?an ς-:- ὃ), eoniuneta capitibus transversario eardinato tigno οἱ
altero mediano inter (duos) seapos (cardinato et lamnis ferreis
religato).

Quo insuper eonlocata erat materies inter (sceapos et)
transversaria traiecta (alternis cheloniis et anconibus firmiter
inelusa). In ea materia fuerunt ex torno facti axiculi duo
e quibus funes alligati retinebant arietem.

Supra caput eorum qui continebant arietem (Ὁ) conlocatum
erat pluteum turrieulae similitudine ornatum, uti sine periculo
(duo) milites tuto stantes prospicere possent et renuntiare,
quas res adversarii conarentur. Áries autem eius habuerat
longitudinem pedum CLXXX, latitudine in imo palmipedali,
erassitudine pedali (Ὁ a» pedum II?), contractu a capite in lati-
tudine pedis, crassitudine s—.

Is autem aries habuerat de ferro duro rostrum, ita uti
naves longae solent habere, et ex ipso rostro
lamminae ferreae IIII circiter pedum XV fixae fuerantin materia.

À eapite autem ad imam ealeem tigni contenti fuerunt
funes III crassitudine digitorum VIII (ita religati quemadmodum
navi ἃ puppi ad proram continenter)

Ath. p. 25.

Ath. p. 26.

Ath. p. 27.

922 Maximilianus Thiel

xal διαλαμβάνεται xara μέσον ἐκ τριῶν διαλειμμάτων ἁλύ-
σεσι πηχυαίαις. (Ὁ δὲ δεσμός, ὃ ἐν μέσῳ τὸν κριὸν ἔχων,
ἐπὶ παλαιστὰς E λαμβάνει τὸν ἑλιγμὸν ἐν τῷ κριῷ.)

Βυρσοῦται δὲ χύχλῳ (0va» κατελιχϑῇν βύρσαις ἀργαῖς.
Τὰ δὲ ὅπλα (ἀποτεταμένα ἐκ τῶν ὀνίσχων τῶν ἐκ τῆς κριο-
δόχης xal?) ἀνέχοντα τὸν κριὸν ἔχει τὰς ἀρχὰς ἁλύσεσι σιδηραῖς
τετρατελαῖς πεπλεγμένας καὶ περιβεβύρσωνται αἱ ἱ ἁλύσεις {πρὸς
τὸ μὴ δὁρᾶσϑαι).

Γίνεται δὲ καὶ ἐπιβάϑρα σανέδος ἐφηλωϑείσης τῇ προσ-
φορᾷ τοῦ κριοῦ καὶ ἐπὶ ταύτης γένεται ἕκ τριτημορίων δίκτυον
γεπλεγμένον ἔχον τὸς ἐπὲς “παλαιστιαίας σρὸς τὸ δᾳδίως o aya-
βαίνειν ἐπὶ τὸ τεῖχος δι᾽ αὐτοῦ. (Exc, δὲ xai παραδείγματα
ἐξ ἑχατέρου μέρους ὃ χριός, ἐπειδὴ τὰ ταῖς κάσαις παρα-
πλήσια . . .9)

Κινήσεις j δὲ τὸ ἔ yov λαμβάνει ἕξ, την εἷς τὸ ἔμπροσϑεν
xal τὴν εἰς τὸ ὀπίσω καὶ τὰς elg τὰ πλάγια καὶ τὴν ἀνάνευσιν
καὶ τὴν ἐπέίνευσι».

Καϑαιρεῖ δὲ ἀπὸ ἑβδομηκονταπύήχους ὕψους καὶ εἰς τὰ
πλάγια παρασύρει ἐπὶ πήχεις ἑβδομήκοντα.

Οἰακίζεται δὲ ὑπὸ ἀνδρῶν P ἔχουσα τὸ σύμπαν βάρος τά-
λαντα τετρακισχίλια.

l'H δὲ ὑπὸ Ἐπιμάχου τοῦ ᾿4ϑηναίου γενομένη ἑλέπολις, ἡν
Δημήτριος ὁ Ῥοδίους πολιορκῶν προσήγαγε τοῖς τείχεσι
αὐτῶν, ἐστὶ τοιάδε"

β

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 3238

eique funes praecinetura transversa erant ligati habente inter
se palmipedalia spatia.

Insuper coriis crudis totus aries erat involutus.
Ex quibus autem funibus
pendebat, eorum eapita fuerunt ex ferro factae quadruplices
eatenae et ipsae coriis erudis erant involutae.

Item habuerat proiectura eius ex tabulis arcam compactam
et eonfixam in qua (rete' addit Rose) rudentibus maioribus
extentis per quorum asperitates non labentibus pedibus faciliter
ad murum perveniebatur.

Atque ea machina sex modis movebatur progressu (addas
"et regressu ), item latere dextra ac sinistra, porretione non minus
in altitudinem extollebatur et in imum inclinatione emittebatur.

Erigebatur autem machina in altitudinem ad deiciendum
murum circiter pedes C, item ἃ latere dextra ac sinistra
proeurrendo praestringebat non minus pedes C.

Gubernabant eam homines C habentem pondus talentum
quattuor milium quod fit COCCLXXX pondo.

|XDiognetus fuerat Rhodius architectus et ei de publieovitr.p.290,185q4.
quotannis certa merces pro artis dignitate tribuebatur ad
honorem. Eo tempore quidam architectus ab Arado, nomine
Callias, Rhodum cum venisset, acroasin fecit exemplarque pro-
tulit muri et supra id machinam in carcehesio versatili con-
stituit, qua helepolim ad moenia aecedentem corripuit et
transtulit intra murum. Hoc exemplar Rhodii cum vidissent
admirati, ademerunt Diogneto quod fuerat quotannis ei consti-
tutum, et eum honorem ad | Calliam transtulerunt.» Vitr. p. 281.

Interea rex Demetrius (qui propter animi pertinaciam
Poliorcetes est appellatus? contra Rhodum bellum comparando
Epimachum Atheniensem nobilem architectum secum adduxit.
Is autem eomparavit helepolim (sumptibus immanibus indu-

stria laboreque summo»
Leipziger Studien. XVII. 22

824 Maximilianus Thiel

Τὸ uà» ὕψος λαμβάνει πήχεις Q* τὸ δὲ πλάτος πήχεις M.
(Γίνεται δὲ τῷ σχήματι πυργοειδής)" ὑπομένει δὲ πληγὴν
ὡς τριαταλάντου λίϑου.

Ath. 2,7. (Καλλιστράτῳ δὲ τῷ γράψαντι ὑπὲρ ἸΠηχανικῶν παρα-
πλήσιόν τι συνέβη ἐν τῇ ἀγωγῇ τῇ elg τὸ ἱερὸν τὸ iv Ἐφέσῳ
ἀγομένων ὕπ᾽ αὑτοῦ λέϑων».)

Ov γὰρ συνεῖδεν ὅτι ἔνια ἐπὶ τῶν μικρῶν παραδειγμάτων
τὴν φαντασίαν ποιοῦσιν' ov γὰρ γένονται elg αὔξησιν τὸ
τοιαῦτα᾽ πάλιν δὲ ἐπ᾿ ἐνέων μικρὰ παραδείγματα ov δύναται
γενέσϑαι, ἀλλὰ τὰ ἐνεργοῦντα εὐθὺς κατασχευαζονταιε.

(Καὶ γὰρ ἐκεῖνο τὸ τρίγωνον τὸ γενόμενον παράδειγμα
πρὸς τὴν ἀγωγὴν τῶν λίϑων ηὐδοκίμει" αὐτὰ δὲ τὰ φόρτια οὐχ
ἠδυνήϑη τῷ αὑτῷ τρόπῳ ἀχϑῆναι.)

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 325

euius altitudo fuerat pedum OXXXV, latitudo pedum LX.
(Eam cilieiis et coriis erudis confirmavit? ut posset pati pla-
gam lapides ballista immissi pondo CCCLX (ipsa autem ma-
ehina fuerat milia pondo CCCLX. Cum autem Callias ro-
garetur ab Rhodiis, ut contra eam helepolim machinam pararet
et ut illam, uti pollieitus erat, transferret intra murum, nega-
vit posse).

Non enim omnia eisdem rationibus agi possunt, sed sunt
alia, quae exemplaribus non magnis similiter magna facta
habent effectus, alia autem exemplaria non possunt habere,
sed per se constituuntur, nonnulla vero sunt, quae in exem-
plaribus videntur veri similia, cum autem erescere coeperunt
dilabuntur.

(Ut etiam possumus hie animadvertere. 'T'erebratur tere-
bra foramen semidigitale digitale sesquidigitale. Si eadem
ratione voluerimus palmare facere, non habet explicationem,
semipedale aut maius ne cogitandum quidem videtur omnino.
Sie item in nonnulis exemplaribus videtur quemadmodum | in vit. p. 282.
minimis fieri atque eodem modo in maioribus?»

(Ita eodem modo Rhodii eadem ratione decepti iniuriam
eum contumelia Diagneto fecerunt. Itaque posteaquam vide-
runt hostem pertinaciter infestum, periculum servitutis machi-
natione ad capiendam urbem comparata, vastitatem eivitatis
exspectandam, procubuerunt Diogneto rogantes, ut auxiliaretur
patriae. Is primo negavit se facturum. Posteaquam ingenuae
virgines et ephebi eum sacerdotibus venerunt ad deprecandum,
tune est pollicitus his legibus, uti si eam machinam cepisset,
Sua esset. [8 ita constitutis, qua machina accessura erat, ea
regione murum pertudit et iussit omnes publice et privatim

quod quisque habuisset aquae, stercoris, luti per eam fenestram
22*

826 Maximilianus Thiel

Athen. p. 27, 10. Oi ἐν τῇ περὶ Χίον πολιορκίᾳ ἀστοχήσαντες
καὶ μείζονας τῶν πύργων τὰς σαμβύκας κατασκευά-
σαντες, ἐποίησαν τοὺς ἀναβάντας ἐπ᾽ αὐτὰς ὑπὸ
τοῦ πυρὸς ἀπολέσϑαι μὴ δυναμένους ἐπιβῆναι ἐτεὶ τοὺς
πύργους, χαλάσαι τε οὐκ ἦν οὐδενὶ τρόπῳ αὐτάς" εἰ δὲ μή,
κατεστρέφετο τὰ πλοῖα ἐξ ὧν ἐμετεωρίσϑησαν, ἔξω τοῦ βάρους
τοῦ φορτίου γινομένου.

Ath. p. 29,8. ζΚατεσκεύασαν δέ τινες ἔν πολιορκίᾳ κλιμάκων γένη
παραπλήσια τοῖς τιϑεμένοις ἐν τοῖς ϑεάτροις πρὸς τὰ προ-
σκήνια τοῖς ὑποχριταῖς᾽ ἐφάνησαν μέντοι οὐδὲν χρήσιμοι.
Ἡμεῖς δὲ κατεχωρίσαμεν αὑτάς, διὰ τὸ ἐνίους τῶν νῦν μη-
χανιχῶν ποιήσαντας παραδείγματα αὐτοῦ τοῦ ξένου τούτου
ϑεάματος ἐξαπατᾶν ἐπιχειρεῖν».

Κτησίβιος δὲ ὃ ᾿Ασχρηνὸς ὃ ἐν ᾿Α(λεξανδρείᾳ μηχανεκὸς ἐν
τοῖς ὑπομνήμασι χκατεχώρισεν ὥστε ἐπὶ τὸ τεῖχος ἄνευ κλί-
μακος ἀναβαίνειν διὰ μηχανήματος τοιούτου. Φησὶ δεῖν κατα-
σκευάσαι ἅμαξαν τετράκυχλον xal ἐπ᾽ avtíg στῆσαι ξύλον
πλάγιον τετράγωνον, ἐχχοττὰς ἔχον στρογγύλας ἐξ ἑκατέρου
μέρους, κινούμενον elg δύο ξύλα ὄρϑια καὶ περὶ αὑτὸ σύριγγα
περιϑεῖναι κηλωνευομένην τηλικαύτην τῷ μεγέϑει ὥστε χωρεῖν
ὀρϑὸν ἄνδρα, ῥᾳδίως εἰσελϑόντα slg τὴν σύριγγα, ὅτε μὲν

Ath. p. 80. χεροπτορεύεσϑαι ἐν αὐτῇ, ὅτε δὲ | ἀναχωρεῖν" οὗ τε γενομένου
μετεωρίζεσϑαι τὴν σύριγγα ἐξ οὗπερ βούλει μέρους. Πίστον-
vog γὰρ ἐπὶ τοῦ ἐδάφους ἑνὸς μέρους τῆς σύριγγος, διὰ τὸ
ἐπὶ τὰς ἐχκοχὰς τοῦ ξύλου xa9' ἑτέραν αὑτοῦ πλευρὰν στρέ-

Quae ratio intercedat inter Vitruvium et Athenaeum mechanicum. 327

per canaleg& progredientes effundere ante murum. Cum ibi
magna vis aquae, luti, stercoris nocte profusa fuisset, postero
die helepolis accedens antequam adpropinquaret ad murum, in
umido voragine facta consedit nee progredi nec regredi postea
potuit. Itaque Demetrius cum vidisset sapientia Diogneti se
deceptum esse, cum classe sua discessit. Tune Rhodii Diogneti
sollertia liberati bello, publiee gratias egerunt honoribusque
omnibus eum et ornamentis exornaverunt, Diognetus eam
helepolim reduxit in urbem et in publico conlocavit et in-
seripsit 'Diognetus e manubiis id | populo dedit munus'.) vitr p. 288.

Non minus Chio cum supra naves sambucarum
machinas hostes comparavissent, noetu Chii terram
harenam lapides progesserunt in mare ante murum. Ita illi
postero die cum accedere voluissent, na v es supra aggerationem,
quae fuerat sub aqua, sederunt nec ad murum aecedere nec
retrorsus se recipere potuerunt, sed ibi malleolis confixae
incendio sunt conflagratae.

Ath. p. 81.

328 Maximilianus Thiel

φεσϑαι, κηλωνεύεσϑαι δὲ τὴν σύριγγα, ὅταν γένοιτρ τὸ στόμα
αὐτῆς κατὰ τὸ τεῖχος, προσαχϑείσης τῆς τετρακύχλου | πρὸς

αὐτό, διανοίξαντα τὸν ἔνδον ὄντα τὴν ϑύραν αὑτῆς ἐπεβῆναι

ἐπὶ τὸ τεῖχος. ἹΜέτρα δὲ τούτων οὐ συντεταχέναι φαένεται.

Γενναίου δὲ τοῦτο ἄξιον οὐθενός, ἀλλ᾽ ἐκ ϑαυμάτων τὸ μη-

χάνημα συγκείμενον, καὶ μάλιστα τὸν τεχνέτην τὸ ϑαυμάσαι
oss. . Kal τοῦτο κατετάξαμεν.

Περὶ δὲ ὑπορύξεων xal ὉὙτωϊδίων xavacxev)g καὶ τῆς
περὶ αὑτὰ πραγματείας ὃν τρόπον δεῖ γίνεσθαι γεγραφότος
Πύρρου iv τοῖς πολιορχητικοῖς ovx ἔχρινον τοῖς καλῶς εἰρη-
μένοις ox αὐτοῦ ἀντιλέγειν" ὅπερ τοὺς πλείστους δρῶ ποι-
οὔντας ἐν τοῖς ἐπιτηδεύμασιν.)

TABULA ARGUMENTI.

1. Aut Vitruvius usus est Athenaeo auctore aut utrique subest

communis fons . . . . . . 090. . 211
2. Athenaeum posterioris aetatis esse quam n Vitruvium dictione
eius apparet . . . . 0.52. 5.50,5. 5. 219
3. Etiam alia ratione addueimur | ut. communi utrumque usum
esse fonte cengeamus . . 5. 5. . . 280 extr.
4. Quid ei uterqué debeat accuratius definitur . 2... . 286
5. Communis auctor fuit Agesistratus . . . . . . . 299 extr.
6. Athenaeus fortasse idem est ac.Gallieni imperatoris archi-
tectus . . . . . . . . . . .. .. .... 303
7. Symbolae criticae . . . . . 804
8. Agesistrati quae esse visa sunt e ex Athenaei et ! Yitrovii libris
eximuntur e£ consociantun . . . . . . . . . . . 301

BEITRAÁGE
ZUR
WIEDERHERSTELLUNG
ALTGBIECHISCHER KALENDER.

Der Kalender von Pergamon und der asiatiseh-Aolisehe
Kalender.

Die von Max Frünkel herausgegebenen Inschriften von
Pergamon (Altertümer von Pergamon VIII 1, Berlin 1890) be-
reiehern unsre Kenntnis des asiatisch - &olischen Kalenders in
bemerkenswerter Weise, und der Herausgeber hat die sich aus
seinen Inschriften für die Monatskunde ergebenden Resultate
mit Umsicht zusammengestellt (zu no. 247, S. 162.ff.). Somit
ist es dem Menologen leicht gemacht, das neue Material auch
seinerseits zu verwerten und den Versuch zu wagen, über die
bereits gewonnenen Ergebnisse hinauszukommen.

Zunüchst mógen die Monatsnamen nach Stüdten geordnet
und mit Quellenangaben versehen zusammengestellt werden.

1. Lesbos: 4εῖος, Ἰουλαῖος, Ἀπολλώνιος, Ἡφαίστιος,
Ποσίδειος (Corp. Inscr. Gr. IV no. 6850 A, Herm. Monatsk.
S. 14, Leipz. Stud. VII S. 349£); 4. α[έσιος] Corp. Inscr. Gr. II
p. 1038, Coll. I no. 319). |

2. Mytilene: Φρατριος (Mitth. d. deutschen Arch. Inst. XIII
S. 57).

3. Methymna: 4πολλώνιος (Bull. de corr. hell. IV [1880]
S. 438).

4. Ereso8: Ὀμολόιος, ᾿Αγερράνιος (Sitzungsber. d. Berl.
Akad. 1889 XXIII S. 11 ff.).

5. Pergamon: Ἤραος (Frünkels Inschr. no. 5, 17; Φρα-
τριος, Πάνημος, “4π|ολ[λών)ιος, .... oc (Frünkel no. 247, II
5. 10. 14. 20); 24vóvaiog, 4fiog (Fránkel no. 248, 25. 44 ἃ. 61);
Εὐμένειος (Frünkel no. 249, 2); Πανϑεῖος (Frünkel no. 251, also
wohl erst im 2. Teile der Pergamenischen Inschriften).

382 Ernst Friedrich Bischoff

6. Temnos: "Hococ (Frünkel no. 5, 14).

. T. Ky me: Φράατριος (Corp. Inser. Gr. 3524, 55; Teogevc,
"AucAcoc (Bull. de corr. hell. XII [1888] S. 360 no. 4. u. S. 362
no. 6).

8. Für die «Αἰολεῖς τοὺς ἐν “σία kommt noch der von
Strabo XIII 64 p. 613 bezeugte Πορνοπιὼν hinzu.

Diese Zusammenstellung weicht von der Frünkels in fol-
genden Punkten ab: 1. Für Lesbos sind alle Monatsnamen
der spüten Inschrift Corp. Inser. Gr. IV 6850, namentlich auch
der ᾿Ιουλαῖος aufgenommen; 2. für Ky me ist der von Frünkel
verdüchtigte Τερφεὺς und der von ihm tübersehene 24uaAococ
nachgetragen, die jetzt niemand mehr auf Treu und Glauben
hinzunehmen braucht, sondern jeder im Bull. de corresp. hell.
a. a. O. verüffentlicht findet.

Demnach haben wir 17 verschiedene Monatsnamen zur
Verfügung, eine Zahl, die sieh auch dann nieht auf 12 ab-
mindern liefse, wenn wir mit Frünkel für einzelne Monate lokal-
beschrünkte Geltung annehmen wollten. Ebenso wtirden wir
das Ziel verfehlen und nur der Willktür Thür und Thor offnen,
wenn wir einzelne Monatsnamen (2. B. den Ἰουλαῖος, Εὐμέ-
vetoc, «1vóvaiog) ihres jüngeren Ursprungs wegen aus der Ge-
samtzahl ausscheiden wollten. Vielmehr müssen wir überhaupt
von der Voraussetzung abgehen, einen einheitlichen Kalender
vor uns zu haben und mtlssen auch für die asiatischen Aolier
eine Verschiedenheit der Kalender annehmen, eine Annahme,
die sich z. B. für die Thessaler mit Erfolg hat durchführen
lassen. Trotzdem wtirde man zu weit gehen, wenn man mehr
Kalender, als unbedingt nütig ist, konstruieren wollte. Vorláufig
genügt die Verteilung des Materials auf zwei Gruppen. Drei
Doppeldatierungen, in denen die Kalender der 'Temnier!),

1) Was den Temnischen Kalender betrifft, so bietet die Doppeldatie-
rung Gleichnamigkeit der verglichenen Monate. Doch beweist diese
zufállge Übereinstimmung für die Verwandtschaft der beiden Kalender
ebenso wenig, wie das Vorhandensein und die Gleichzeitigkeit des Monats
Oviog bez. Θιούιος bei den Bóotiern und bei den Thessalern Gleichheit ihrer
Kalender bedeuten (vgl. Leipz. Stud. VII 343 u. Jahrbb. f. class. Philol.
1892, 481). Die vergleichende Gegenüberstellung ist das bezeichnende.

Beitráge zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. ^ 388

Pitan&er und Mytilen&er dem Pergamenischen Kalender gegen-
übergestellt sind (Frünkel no. 5, 13ff.; 245 A 28£., B 8f.)
weisen uns auf die Eigentümlichkeiten des Pergamenischen
Kalenders hin; und auch ohne diesen Fingerzeig wilrde sich
die Scheidung des Materials in das eines ülteren und eines
jüngeren Kalenders leicht von selbst darbieten und wtirden
wir im Gegensatz zu dem sog. asiatisch - &olischen Kalender
in dem von Pergamon der Entstehung des Reichs entsprechend
das Produkt einer jüngeren Zeit und ein Glied in der langen
Kette asianischer Kalender aus hellenistischer Zeit erkennen.
Die Namen Heraios, Panemos, Áudnaios, Dios erinnern deutlich
genug an die Parapegmen der Bithynier, Syrer und Ephesier.

Hiermit soll ebenso wenig gesagt sein, dafs der Ka-
lender von Pergamon kein altgriechisches Kalendermaterial
enthielte — die asianisch- hellenistischen enthalten ja auch
genug Reste davon —, als sich unter den nach Abzug der
pergamenischen Monate verbleibenden Namen, die wir für den
asiatisch-&olischen Kalender in Anspruch nehmen, Spuren einer
spüteren Zeit verkennen lassen (vgl. z. B. den Ἰουλαῖος).

a) Zum Kalender von Pergamon gehüren also die Monate
"Hoeog, Φράτριος, Πάνημος, “Απ]ολ[λών]ιος, 24vóvaioc, Zfioc,
Εὐμένειος (vgl. τὰ Εὐμένεια Frünkel no. 18, 34) und Πανϑεῖος
(vgl. den Πανϑεὼν der Neapolitaner und was ich über seine
Bedeutung Leipz. Stud. XVI 154 gesagt habe) Zugleich
folgt aus Inschrift no. 247 II, dafs die Monate Φράτριος,
Πάνημος und 44z04AÀwc»10g in dieser Ordnung einander gefolgt
seien. Der Monat Ἤραος scheint nach Frünkels Inschr. no. 5
der erste Monat der Temnier oder wenigstens einer ihrer ersten
Monate gewesen zu sein. Doch darf man dem Pergameni-
schen "Hoooc nieht ohne weiteres dieselbe Eigenschaft bei-
legen wollen. Wir nehmen ja Verschiedenheit beider Kalender
an und aus dem Inhalte der Inschrift selbst geht hervor, dafs
in der Zwischenzeit zwischen der Beschlufsfassung und dem
Monat Ἤραος zwar in Temnos ein Magistratswechsel erfolgt
sei, nicht aber in Pergamon — also eine neue Verschiedenheit
beider Kalender. Sehr bezeichnend ftr das gegenseitige Ver-

984 Ernst Friedrich Bischoff

háltnis der beiden Nachbarstádte ist übrigens der Umstand,
daís Temnos den &olisehen Dialekt noch zu einer Zeit be-
wahrte, wo ihn Pergamon schon günzlich aufgegeben hatte
(Fránkel S. 5). Wir miissen also mit dieser Anhünglichkeit
der Temnier an alte Bráuche auch sonst rechnen und dürfen
auch im Kalenderwesen seine Einrichtungen für andere Staaten
nicht ohne weiteres für maísgebend halten. Immerhin soll
nicht verschwiegen werden, daís der Monat Ἡραῖος im helle-
nistischen Kalender von Bithynien die erste Stelle aufweist
und im phrygischen Zeleia der gleichnamige Monat von Lolling
(Mitth. d. dtschn. Arch. Inst. VI S. 229, Leipz. Stud. VII 389)
für den ersten oder für einen der ersten gehalten wird. Bei
den oben schon hervorgehobenen Beziehungen des Pergameni-
schen Kalenders zu den Kalendern der hellenistischen Zeit,
kann das angeführte Beispiel des bithynischen Kalenders ftir
die Annahme des'He«og als ersten oder einen der ersten der
Pergamenischen Monate allerdings eine Stütze werden, und
ich trage kein Bedenken bis auf weiteres versuchsweise im
"Hoaog den ersten Pergamenischen Monat zu sehen. Die auf
diese Weise zwischen den Kalendern von Temnos und Per-
gamon hergestellte Übereinstimmung widerspricht aber durch-
aus nicht der sonst befürworteten Trennung beider Kalender.
Denn trotz soleher teilweisen Übereinstimmungen künnen in
anderer Beziehung wesentliche Abweichungen vorhanden sein.
Es gentge in dieser Hinsicht der Hinweis auf die drei thes-
salischen Kalender, deren Jahresanfang trotz ihrer sonstigen
Verschiedenheiten in dieselbe Jahreszeit, in die Zeit der
Herbstnachtgleiche, gefallen zu sein scheint (Jahrbb. f. class.
Philol. 1892 S. 484).

Noch ein paar Worte zu dem merkwtürdigen Verbot der
Kalendersehaltung, das in dem zwischen Eumenes I. und seinen
Sóldnern geschlossenen Vertrage (no. 13) enthalten ist. Frünkel
bezieht mit Recht, wie mir scheint, die Worte orc ἂν óexa-
μηνος ἄγηται auf eine allgemeine und schlechthin giltige Zeit-
rechnung, wáhrend Usener dabei an ein neben der offiziellen
Zeiteinteilung hergehendes zehnmonatliehes Rechnungsjahr

Βοἰἐγᾶσο zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. 88

denkt. Dagegen halte ich mit Usener das inschriftliche óexa-
μηνος fest und ündere es nicht mit Frünkel in [δω]δεκάμηνος.
Weiter nehme ich, von beiden abweichend, an, dafs die Worte
des Hauptsatzes ἐμβόλιμον ovx ἄξει keine kalendarische Be-
deutung haben, sondern ibrem Sinne nach dem Ausdruck
(μῆνα) ἐμβάλλειν gleichkommen (vgl. das μῆνα ἐμβάλλειν
Ἑ κατονβαιῶνα des eleusinischen Steuerdekrets 79:5». VIII 405 ff. ;
Leipz. Stud. XVI S. 155). Die Bedeutung würe dann die: Der
Sold und die übrigen Vergünstigungen für die Sóldner sind
fürs Jahr berechnet (ὑπὲρ ἐνιαυτοῦ), mag das Jahr ein Gemein-
oder ein Sehaltjahr sein. Nun wird aber der besondere Fall
vorgesehen, daís ein Jahr von nur zehn Monaten eintreten
künnte, und für diesen Fall bedingt man sich die unverktirzte
Zahlung der zugestandenen Betrüge aus. Der Künig soll bei
einem solehen unverbültnismüísig kurzen Jahre keinen Monat
Dienstzeit zulegen — ein Zugestündnis dafür, dafs im Falle
kalendarischer Schaltung keine Solderhühung vorgesehen war.

Was es freilich mit dem Zehnmonatsjahr für eine Be-
wandtnis habe, vermag auch ieh nicht zu sagen. Wir mtssen
seine Erwühnung eben ad notam nehmen und wenn wir nicht
das Vorhandensein grüfserer auf diese Weise auszugleichender
Kalenderwirren voraussetzen wollen, etwa an einen damals be-
absiehtigten Übergang von einem Mond- zu einem Sonnen-
kalender denken.

b) Zum asiatisch-&olischen Kalender vereinigen wir
die Monatsnamen der übrigen oben aufgeführten Stüdte und die
als lesbisch oder schlechthin als asiatisch-&olisch bezeichneten
Namen: Φράτριος (Mytilene, Kyme), .45πολλώνιος (Lesbos,
Methymna), 'OuoAótog und Z4yeogavtoc (Eresos), Ἤραος (Tem-
nos), Τερφεὺς und ““μαλόιος (Kyme), Πορνοπιιὼν (asiatisch-
&olisch) und die lesbisehen Monate z/o|£o«oc], Ζεῖος, Ἰουλαῖος,
Ἡφαίστιος und Ποσίδειος. Die vier zuletzt als lesbisch be-
zeichneten Monate gehüren nur unter der Voraussetzung hier-
her, daís die Heimat der Inschrift, der sie entnommen sind,
wie E. Curtius vermutet, wirklich Lesbos gewesen ist. Diese
Vermutung ist aber immer noch in hohem Grade wahrscheinlich,

336 Ernst Friedrich Bischoff.

Denn wührend βίο Curtius nur von dem auf demselben Steine
stehenden Namen KAeevríógc leiten liefs, ist uns jetzt auch
der Monatsname ᾿“πολλώνεος von anderer Seite als lesbiseh
bekannt (Bull. de corresp. hell. IV p. 438; Leipz. Stud. VII
S. 349) und künnen wir in dem Namen Ἡφαίστιος recht wohl
einen Hinweis auf den Hauptsitz des Hephaistos-Kultus, eben
auf Lesbos, erblicken (Roschers Lex. d. Myth. I Sp. 2071). Ich
schliefse mich in letzterer Beziehung, im Gegensatz zu der
früher von mir vertretenen Meinung gern der Ansicht Frünkels
über das Alter des Monats Ἡφαίστιος an und habe, seitdem
wir den Ποσίδαιος der Epidaurier kennen, auch wegen des
Ποσίδειος der Lesbier kein Bedenken. Über den jüngeren
Ursprung des Namens Ἰουλαῖος kann ja allerdings überhaupt
niemand im Zweifel sein; trotzdem führe ich ihn hier der
Vollstándigkeit halber mit auf. Wenn es sich freilich darum
handelte, die hier zu einem Kalender vereinigten Namen in
eine Reihe einzuordnen, ein Versuch, der gegenwürtig wegen
Mangels an Anhaltspunkten gar nicht gewagt werden kann,
wenn es sich um einen solchen Versuch handelte, dann mtlíste
man das Material ülterer und jtingerer Zeit trennen und müg-
lichst Namen aus ein und derselben Zeit zu einer Reihe ver-
einen. Die Namen der von mir gegebenen Materialsammlung
kónnen, da es ihrer 13 sind, und brauchen auch nicht alle
gleichzeitig in Geltung gewesen zu sein, sondern es liegt die
Müglichkeit, bei einzelnen, wie z. B. beim Ἰουλαῖος, vielleicht
die Wahrscheinlichkeit vor, daís sie nacheinander in Gebrauch
gewesen sind.

Wir müssen es der Zukunft überlassen, mit neuem In-
schriftenmaterial in diese Sache mebr Licht zu bringen und
darauf gefaíst sein, das jetzt auf den asiatisch-&olischen Ka-
lender vereinte Material auf mehrere Sonderkalender verteilen
zu müssen.

Wenn ich tibrigens auf eine Ordnung der asiatisch-&olischen
Monate verzichte, so verweise ich, was den Ἤραος betrifft,
auf das oben über seine Stellung gesagte: er ist entweder
der erste, oder einer der ersten Monate des Jahres gewesen.

Beitráge zur Wiederherstellung altgriechischer Kalender. 937

Die Frage, ob der unvollstándige Name 7fo (C. J. Gr. II
p. 1038) zu 4άλιος oder mit Ahrens (de dial. Dor. p. 496)
zu ΖὨαίσιος zu ergünzen sei, bin ich jetzt geneigt zu Gunsten
der Form Z/aío:og zu entscheiden. Denn dieser dem make-
donisehen Kalender angehürige Name scheint mir besser zu
dem von spüteren Einflüssen nicht freien asiatisch - &olischen
Kalender zu passen. Und was die Form Πορνοπιὼν betrifft, so
weifs ich recht wohl, dafs die Endung -ὧν den Monatsnamen
ionischer Kalender eigen zu sein pflegt und daís Schrift-
steller attischen Dialekts von dieser Endung auch an unrechter
Stelle Gebrauch gemacht haben müógen; ich weifs aber auch,
daís sich in einzelnen Kalendern Schwankungen im Gebrauche
der Endungen -ὧν und -og finden, wie z. B. in Amphissa,
Magnesia in Thessalien und Halikarnafs. Aus diesem Grunde
habe ich auch hier im asiatisch-&olischen Kalender die Form
Πορνοπιὼν unangetastet gelassen.

Leipzig. |
P Ernst Friedrich Bischoff.

QUAESTIONES POSIDONIANAE

SCRIPSIT

EDGARUS MARTINI

Leipziger Studien. XVII. 23

CAPUT I.

De vario usu vocabulorum
METEOGOPA et METAPZIA
observationes.

Fuisse qui ' Meteorologicon' librum I ab Aristotele abiudi-
carent auctor est Olympiodorus in comm. ad Arist. ' Meteorol.
l. I1 (p. 131sqq. vol. 1 146]... Quorum dubitationes non satis
graves plurimas illas sollerter nec non apte diluit ipse Olympio-
dorus ita ut nihil esse videatur cur istum librum pro spurio
habeamus.) Αἱ vehementer ego equidem metuo ne praefa-
tiuneula toti operi praemissa alienae prosapiae sit. Exscribam
autem eam, eum tota nostra de voce meteoron disquisitio ea
quasi fundamento nitatur. Cf. p. 3 vol. I ed. Idel. p. 338a ed.
Acad. Berol: περὶ μὲν ovv τῶν πρώτων αἰτιῶν τῆς φύσεως
καὶ περὶ πάσης κινήσεως φυσικῆς, ἔτι δὲ περὶ τῶν κατὰ τὴν
ἄνω φορὰν διακεκοσμημένων ἄστρων xal περὶ τῶν στοιχείων
τῶν σωματιχῶν, πόσα τὲ xal ποῖα, καὶ τῆς εἰς ἄλληλα μετα-
βολῆς, καὶ περὶ γενέσεως καὶ φϑορᾶς τῆς κοινῆς εἴρηται πρό-
τερον. (2) “Τοιπὸν δ᾽ ἐστὶ μέρος τῆς μεϑόδου ταύτης ἔτι ϑεω-
ρητέον, πάντες ol πρότερον μετεωρολογίέαν ἐκάλουν"
ταῦτα δ᾽ ἐστὶν ὅσα συμβαίνει κατὰ φύσιν μέν, ἀταχτοτέραν μέν-
τοι τῆς τοῦ πρώτου στοιχείου τῶν σωμάτων, περὶ τὸν γειτνεῶντα
μέλιστα τόπον τῇ φορᾷ τῶν ἄστρων, οἷον περί τε γάλακτος
καὶ κομητῶν xal τῶν ἐχπυρουμένων καὶ κινουμένων φασμάτων,
ὅσα τὲ ϑείημεν ἂν ἀέρος εἶναι κοινὰ πάϑη καὶ ὕδατος, ἔτι
δὲ γῆς ὅσα εἴδη καὶ μέρη καὶ πάϑη τῶν μερῶν, ἐξ ὧν περί τε
πνευμάτων καὶ σεισμῶν ϑεωρήσαιμεν ἂν τὰς αἰτίας καὶ περὶ
σπεάνεων τῶν γινομένων κατὰ τὰς κινήσεις τὰς τούτων᾽ ἐν οἷς

1) Cf. et Zelleri * Histor. philos. Gr. II? 2 p. 87 not. 2.
23*

842 Edgarus Martini

τὰ μὲν ἀποροῦμεν, τῶν δ᾽ ἐφαπτόμεϑα τινα τρόπον. Ἔτι δὲ
περὶ κεραυνῶν πτώσεως καὶ τυφώνων καὶ πρηστήρων καὶ τῶν
ἄλλων τῶν ἐγκυκλίων, ὅσα διὰ πτῆξιν συμβαίνει πάϑη τῶν
αὐτῶν σωμάτων τούτων. (8) Διελθόντες δὲ περὶ τούτων
ϑεωρήσωμεν, εἴ τι δυνάμεϑα κατὰ τὸν ὑφηγημένον μέϑοδον
ἀποδοῦναι περὶ ζῴων καὶ φυτῶν, καϑόλου τὸ καὶ χωρίς, σχε-
δὸν γὰρ τούτων ῥηϑέντων τέλος ἂν εἴη γεγονὸς τῆς ἐξ ἀρχῆς
ἡμῖν προαιρέσεως πάσης" ὧδ᾽ οὖν ἀρξάμενοι λέγωμεν περὶ
τούτων πρῶτον. Hane praefationem quo minus Aristotelis
ealamo elapsam esse arbitrer duobus maxime retineor causis.
Primum minime Aristotelis consuetudo erat ut eius modi tabu-
las argumenti in fronte librorum suorum conlocaret nee ulla
herele potest dispici causa cur 'Meteorologica' a solita norma
excepisse existimandus sit. Ceteroqui primum praefatiunculae
enuntiatum dilucide ostendit unde illius origo repetenda sit.
Nimirum revocanda est ad eos qui primi Aristotelis opera per
certum quendam ordinem distribuerunt. Quorum vestigia cum
in aliis philosophi Stagiritae libris deprehendere possis tum
in ^Meteorologicis; Luculentam admodum sagaciter indicavit
nuper Berger 'Gesch. der wiss. Erdk. der Gr. vol.I p.54
not. 2 interpolationem alterius libri de meteoris (l. II 1, 14 sqq.).
Omnino * Meteorologica' male se habent longeque abesse viden-
tur a pristina sinceritate. Cf. Zeller 1. 1. p. 87 not. 2 et Suse
mihl in *Mus. Rhen. vol. XL (1885) p. 574 not. 6.

Praeter indolem autem atque naturam praefationis maxi-
mae nobis offensioni sunt quae in ea de voce meteorologiae
exponuntur Quae adeo perversa sunt adeoque cum rerum
veritate conflietantur ut ab Aristotele ea profecta esse credi
vix possit. Nam falsissimum est quod dicitur ' Meteorologicon
libros in ea scientia explicanda versari quam omnes veteres
μετεωρολογέαν nuneuparint, quoniam veteres tantum abest ut
meteoron voce una sublimia designarint, uti facit Aristoteles, ut
eam aut de rebus sublimibus caelistibusque universe aut de cae-
lestibus solis usurpaverint.!) dixi meteoron vocem: quippe 1he-

1) Utor hic utarque in sequentibus Senecae terminis q. v. technicis.
Cf. ' Nat .Quaest.' 1. IL 1. 1 proxx.

Quaestiones Posidonianae. 948

tfeorologiae voeabulum de iis qui ante Aristotelem floruere ab uno
Diogene Apolloniata, quode infra adeuratius videro, absque in-
risione adhibitum scimus. Neque vero eerto cognosci potest quo
significatu hie illo vocabulo usus sit. Verum enim vero adparet
quieumque meteorologiam doctrinam de rebus sublimibus inter-
pretantur, meteora sublimia esse statuant neeesse egse; quieum-
que vicissim meteora intellegunt caelestia seu caelestia et subli-
mia, iis esse meteorologiam doctrinam de rebus caelestibus seu de
eaelestibus et sublimibus. Sic Aristoteles vel potius qui libel-
lum De plantis! confecit res in * Meteorologicis traetatas diserte
adpellat meteora. Cf. "De plantis 1.II p. 822 b, 328qq. ed. ae.:
ἐκτεϑείκαμεν δὲ αἰτέας περὶ τῆς γενέσεως τῶν πηγῶν καὶ τῶν
ποταμῶν ἐν τῷ ἡμετέρῳ βιβλίῳ τῷ περὶ μετεώρων (cf. Agath.
in Anthol. Pal. 1, XI 354, 7 84ᾳ.). Sed ne temere iecisse videar
quod de veterum usu vocis meteoron adseveravi, rem paueis
eomprobandam mihi sentio. Percurramus si placet libros homi-
num Aristotele priorum exeutiamusque loeos ubi vocabula
meteoron, meteorologon, cet. eiusd. rad. obviam fiunt. Plerum-
que quidem voce meteoron sublimia et caelestia eomprehen-
duntur vel quod idem valet omnia quae supra terram fiunt at-
que in caelo conspieiuntur. Quae vis ili voei omnibus iis
locis subest in quibus ei quae infra terram aut quae in terra
sunt opponuntur. Veluti apud Hippocratem De vetere medi-
eina" Cap. I, p. 2, 1 proxx. Kuehlew.: διὸ ovx ἠξίουν αὐτὴν
(ae. τὴν ἰατρικήν) ἔγωγε καινῆς ὑποϑέσιος δεῖσϑαι ὥσπερ
τὰ ἀφανέα τε καὶ ἀπορεόμενα, περὶ ὧν ἀνάγκη, ἤν τις ἐσει-
χειρῇ τι λέγειν, ὑποϑέσει χρῆσϑαι, olov τεερὶ τῶν μετ εὖ -
QO y 7 τῶν ὑπὸ γῆν (malim γῆς); apud Platonem in Apo-
logia! p. 18B (de Soerate): rave μετέωρα φροντιστὴς καὶ
τὰ ὑπὸ γῆς ἅπαντα ἀνεζητηχώς; ibid. p. 23D: τὰ μετέωρα
xal τὰ ὑπὸ γῆς. Terrestria autem meteoris opponuntur in
Eupolidis fragm. 146 b. Kock (de Protagora):
ὃς ἀλαζονεύεται μὲν ἁλιτήρεος
περὶ τῶν μετεώρων, τὰ δὲ χαμᾶϑεν ἐσϑίέει.

Rarius meteoron voce denotantur corpora eaelestia. Haec

notio statuenda videtur apud Platonem in "Protag. p. 315 (de

844 ^ Κ,ᾷραταβ Martini

Hippia): ἐφαένοντο δὲ περὶ φύσεώς ve xai τῶν μετεώρων
ἀστρονομικὰ ἄττα διερωτὰν. Multo clarius illa notio apud
Hippocratem adparet qui in egregia ' De aere, aquis, loeis
Seriptura eap. 11 p. 34, 14 sqq. Kuehlew. haee ait: vov δὲ
χρόνου προιόντος καὶ τοῦ ἐνιαυτοῦ λέγοι à», ὁκόσα τε νοσή-
ματα μέλλει πάγκοινα τὴν πόλιν κατασχήσειν ἢ ϑέρεος m
χϑιμῶνος, ὁκόσα τε ἴδια ἕχάστῳ χίνδυνος γίνεσϑαι ἔχ μετα-
βολῆς τῆς διαίτης (an ὥρης). Εἰδὼς γὰρ τῶν ὡρέων τὰς
μεταβολὰς καὶ τῶν ἄστρων (vag) ἐπιτολᾶάς ve καὶ
δύσιας, καϑότι ἕκαστον τούτων γίγνεται, προεδιδείη ἂν τὸ
ἔτος ὁκοῖόν τι μέλλει γίγνεσϑαι. ----- El δὲ δοκέοι τις ταῦτα
μετεωρολόγα εἶναι, — μάϑοι [ἂν exstirpo] ὅτε οὐκ ἐλάχιστον
μέρος συμβάλλεται ἀστρονομέη ἐς ἰητρικὴν ἀλλὰ πάνυ
πλεῖστον. Nempe sensus extremae enuntiationis est hic: quodsi
quis haec [86. anni temporum vices, ortus occasusque siderum]
ad meteorologiam pertinere putet, comperiat seu discat non
minimam partem ad rem medicam conferre astronomiam.
Vides hoe loco ab Hippocrate meteorologiam plane parem
poni siderum serutationi eique huius munia iniungi. Similiter
initio disputationis * De carnibus (vol. I p. 424 Kuehn. — de
qua consulendus Gomperz 'Griech. Denker vol. I1(1895) p. 236
et 454 — meteoron voce res caelestes adpellari puto.

Unus quod sciam eorum qui ante Aristotelem fuere Dio-
genes Ápolloniates libellum scripsit cui titulus impositus erat
᾿Μετεωρολογέα᾽. Quo de testatur Simplicius in comm. ad
Arist. "Phys. p. 151, 24 D.: ἰστέον ὡς γέγραπται μὲν τελεέονα
τῷ Διογένει τούτῳ συγγράμματα, ὡς αὐτὸς ἐν τῷ “Περὶ
φύσεως᾽ ἐμνήσϑη καὶ πρὸς φυσιολόγους ἀντειρηκέναι λέγων,
oUg καλεῖ καὶ αὑτὸς σοφιστάς, καὶ “ΙΙΠΗετεωρολογέαν᾽ γεγρα-
φέναι, ἔν ἡ καὶ λέγει τεερὶ τῆς ἀρχῆς εἰρηκέναι, καὶ μέντοι
καὶ περὶ ἀνθρώπου φύσεως, ἐν δέ γε τῷ ᾿ Περὶ φύσεως ὃ τῶν
αὐτοῦ μόνον εἰς ἐμὲ ἦλϑε, προτέϑεται μὲν διὰ πολλῶν δεῖξαι, ὅτι
ἐν τῇ ὑπ᾽ αὐτοῦ τιϑείσῃ ἀρχῇ ἐστι νόησις πολλή.) Argumentum
1) Iniuria Zeller in Histor. phil. Graec." vol. 14 p. 236 not. 1 Schleier-
macherum secutus de fide testimonii Simpliciani dubitat. Οἱ, Gomperz
8.1. p. 301 et 459.

Quaestiones Posidonianae. 945

a Diogene in ἡ Meteorologia! pertrectatum etsi certius definiri ne-
quit, tamen inde quod Diogenes de principio (σεερὲὶ τῆς ἀρχῆς)
disquisivit, consequens esse videtur ut latius patuisse censeamus
quam libri Aristoteliei qui inseribitur *MerewQoAoyixa.

Sed mox nomen meteorologiae in contemptionem abiit
quippe quod Platonis aevo multo rarius proprio quam trana-
lato sensu usurparetur de studio rerum nimis subtilium aut
prorsus inanium. Parum enim fructuosum aut utile Atheni-
ensium multitudini visum est caelestia sublimiaque speculari,
parum pium priscas de priscis dis fabulas astronomicis ratio-
nibus infensare aut adeo evertere. Quo factum est, ut qui illis
studiis operam nausbant volgo male audirent atque utpote
nebulones (ἀλαζόνες: sie Meton traducitur apud Aristoph. in
*Au. u. 1016. Vide Ribbeck 'Alazon p. 10 844.) aut nugantes
homuneuli sugillarentur. Exceptis paucis illis quos supra indi-
eavi locis apud Platonem voces μετεωρολογέα (Phaedr. p. 270 A
[bis], μετδωρολογεκός (Tim. p. 91D), μετεωφολόγοι (Pol. 2909 B;
Crat. p. 401 B), μετεωροσκόπος (Pol. p.488 E; ib. p. 489 A)
al. eiusd. rad. contemptim dictae sunt. Saepissime quo magis
consilium deridendi vel insultandi adpareat, additum invenimus
vocabulum ἀδολεσχέα aut ἀδολέσχης (cf. Phaedr. p. 270 A in.;
Pol. p. 488 E et 489A; Pol. 299 B; Crat. 401 B). Quod autem
Plato in 'Pol' p. 489 C adhibet vocabulum μετεωρολέσχης
eomoediam sapit (cf. Aristoph. frg. 386 Καὶ). Cum quo eontendas
verbum μετεωροφέναξ quod finxit Aristophanes in "Nub. u. 333.
Omnino vox meteoron pessime sonat apud comicos Atticos et
apud Lucianum qui ex ampullis comicorum libris suis colores
adspergere consuevit (cf. ex. c. 'Amor.' 457 et 'Men.' 486). Etiam
Euripides contemptim loquitur de meteorologis (cf. frg. 913, 2
N2. Neque vero opus est hane notionem hic longius per-
sequi. Ac ne postea ad eam reverti cogar, statim moneo
per diuturnum tempus eam in litteris Graecis viguisse (cf. Plut.
*Per. eap. V p. 154 C et Aristid. "Ars rhet. p. 349, 16 vol. IX
Walz.).

Sed iam respiciamus. Expendimus omnes locos ubi quae
vis vocabulo meteoron ceterisque quae ab hoe deducta sunt

846 Edgarus Martini

verbis subsit diiudieare licet. Neque vero ullus est in quo
meteora designent sublimia sola. Immo usque quaque meteora
intelleguntur aut generaliter res quae supra terram fiunt aut
paullo angustiore sensu caelestia. Re ita eomparata plane
incredibile est Aristotelem autumasse omnes veteres voce
meteorologiae eam scientiam significasse quam ipse ' Meteoro-
logicis' explanat quae videlicet ad sublimia spectant. Ex quo
effieitur ut praefatiuneulam alio quoque nomine suspectam ab
Aristotele alienam esse ducamus. Quodsi ex subsidiis nostris
lieet sint exilia coniecturam facere fas est, princeps omnino
Aristoteles sublimia adpellasse videtur μετέωρα.

lam vero missis paulisper meteoris metarsia considere-
mus. Quae vox quinto ante Chr. nat. saec. ita adhibita est
ut idem exprimeret atque vocabulum meteoron latiore sensu
dictum. Etenim universe omnes supra terram res illo denotatas
esse ostendit Sophoclis frg. 1027, 4 sqq. N?:

ἡ δὲ βοσκηϑεῖσα φλὸξ
ἅπαντα τὰἀπίέγεια καὶ μετάρσια
φλέξει μανεῖσα.

Idem voeabuli metarsion nsus est in psephismate a Diopithe
promulgato quod leviter stringit Plutarehus in vitae Periclis
cap. XXXII p. 169 D: καὶ ψήφισμα Ζιοτεεέϑης ἔγραψεν Ἑἰσαγ-
γέλλεσϑαι τοὺς τὰ ϑεῖα μὴ νομίζοντας ἢ λόγους περὶ τῶν
μεταρσέων διδάσκοντας ἀπερειδόμενος εἰς Περικλέα δι᾽
᾿Αναξαγόρου τὴν ὑπόνοιαν. Sponte patet hoc loco μεεάρσια
idem declarare atque μετέωρα quorum tractationem Athenien-
sium volgus philosophis exprobrare adsolebat. Atque vox
metarsion quia reapse eodem sensu usurpabatur quo meteoron,
eandem sortem passa est atque illa moxque in malam partem
est accepta (cf. [Plat.| Sis. 389A; Plut. "Per. Cap. V p. 1540€;
schol. Arist. Nub. v. 320). Sed de hace notione hactenus.
Ut quae hucusque eruimus praecise complectar, qui ante
Aristotelem fuere meteora intellegebant aut caelestia aut
liberiore sensu quaecumque supra terram posita sunt (ἢ. s.
eaelestia et sublimia): haec et metarsia nominabant. Aristo-

Quaestiones Posidonianae. 847

teles vero veterem vocabuli meteoron intellectum commutavit
ita ut illud ad sublimia sola transferret.

Iam eos qui post Aristotelis tempora fuerunt videamus.
Praecipue interest scire probatane his fuerit illius definitio
meteoron an eam missam fecerint Ni egregie fallor illam
nemo posteriorum amplexus est nisi Aristotelis interpretes
(velut Olympiodorus p. 133, vol. I ed. Id.; et Philoponus
p. 135 eod. 1). Plurimi autem philosophi cum veteribus facie-
bant meteoraque universe caelestia et sublimia interpretaban-
tur Quo in numero est Epicurus. Qui epistolam Pythocli
misit in cuius praefatiuncula se ei doctrinam de meteoris ex-
plieaturum recipit (cf. La. Diog. 1. X 83 8qq. [Vseneri ' Epi-
eureorum p. 35 proxx.]. Iam cum res tractatas perlustramus,
posteaquam paucula de mundo intermundiisque quasi in trans-
eursu disputavit, Epieurum fuse et abunde de rebus caelesti-
bus (vide Vsenerum l. l. p. 382 et 389) et sublimibus (cf. Vsener.
l.l p.385) disserere videmus. Vide et La. Diog. l. X 142
(Vseneri 'Epie. p. 73,14 et 20). Porro veteres secutus est
Arrhianus, philosophus ut puto peripatetiecus, euius memo-
riam paucis recolere haud ab re existimo.!) De aetate eius
inde lueulentissime constat quod fuit Eratosthenem inter et
Agatharchidem Cnidium. Nam ab hoc laudatur in libello "De
mari rubro (ef. Muelleri * G. Gr. m. I p. 194, 15 sqq. — Phot.
ΒΥ] p. 460b, 17sqq. Bkk.); illum vicissim laudat (cf. Philo-
poni eomm. in Arist. Met. p. 138 vol. I Idel). Eratosthenes
autem vixit intra annos 276—194 (ef. Susemihli Hist. litt. Alex.
vol I p. 4098qq.); Agatharchidis vero tempora non tam certis
finibus circumsceribi possunt: hoc unum tamen certum est fuisse
eum sub Ptolomaeis Philometore (181—146) et Euergeta II
(146—117) (ef. Leopoldii diss. 'De Agath. Cnid. [1892] p. 8). Ar-
rhianns igitur cirea annum 175 floruisse videtur. Vitam eum Ale-
xandreae degisse facile quis inde conieiat quod quem memorat
Eratosthenem et a quo memoratur Ágatharchidem paene totam
aetatem suam in illa urbe commoratos esse accepimus (de

ἢ Nil novi attulit Wissowa 8. v. Arrianus' in 'Pauly-Wissowa
Realencycl. p. 1247.

948 Edgarus Martini

Agath. cf. Leopoldium 1.1. p. 8. Composuit antem Arrhianus
inquisitionem περὶ μετεώρων ad quam provocat Priscianus
Lydus in auetorum latereulo ἡ Solutionibus ad Chosroen' prae-
misso p. 42, 11 Byw.: [usi sumus] ' et ZMereoo» Arrhiani' 1);
euius primum librum citat Philoponus in comm. ad Aristot.
* Meteor. l.i.: unde cogitur Arrhiani scripturam ex compluri-
bus libris constitisse. Disputavit autem teste Philopono Ar-
rhianus in libro I de terrae cireuitu. Stupes quid illa quae-
stio in meteoron tractatione sibi velit. Res facillime expli-
cari potest, modo Arrhianum de caelestium doctrina similiter
atque Posidonium iudicasse censeamus. Hic enim apud Sene-
cam (ef. Nat. Qu. 1. II. 1. 1 544.) 2) postquam omnem de uni-
verso quaestionem in caelestia, sublimia, terrena dividendam,
inter sublimia autem quaedam terrena tractanda esse pronun-
tiavit, haec ait ($$ 4/5): ᾿ dicam quod magis mirum videbitur:
inter caelestia et de terra dicendum erit. Quare? inquis.
Quia eum propria terrae ipsius excutimus suo loco, utrum lata
sit et inaequalis et enormiter proiecta an tota in formam pilae
spectet et in orbem partes suas cogat, adliget aquas an aquis
adligetur, ipsa animal sit an corpus iners et sine sensu, ple-
num quidem spiritus, sed alieni, et cetera huius modi, quo-
tiens in manus venerint, terram secuntur et in imis conloca-
buntur: at ubi quaeretur quis terrae situs sit, qua parte mundi
eonsederit, quo modo adversus sidera caelumque posita sit,
haec quaestio cedet superioribus et, ut ita dicam, meliorem
eondieionem sequetur. Posidonii igitur arbitratu inter cae-
lestia ea tractanda sunt quae ad rationem quae inter terram
et sidera interest pertinent. Quo cum aliae faciunt quaestiones
tum ea qua quaenam ratio inter terrae magnitudinem et astro-

1) Neque vero isto libro usus esse videtur Lydus. Namque quem
hic p. 69, 31 Byw. exagitat Arrhianum, is auctor est * Cíircumnavigationis
maris Erythraci' atque post Posidonii tempora ipse quoque in Aegypto ut
videtur aetatem degit. Cf. sis cum Lydi 1. 1. [Arch.] * Circumnav.' Cap. XLV
et XLVI (p. 291sqq. Muelleri * Geogr. Gr. min.' vol. 1. Ceterum perquam
memorabile est quod iam Lydi temporibus ista circeumnavigatio maris Ery-

thraei nomine Arrhiani circumferebatur.
2) Hunc locum ad Posidonium reverti infra comprobabo.

Quaestiones Posidonianae. 349

rum caelique sit pervestigatur.! Hane si Árrhiani quoque sen-
tentiam fnisse arbitremur, nulla causa est quam ob rem offen-
damus, quod in libro “περὶ uereooov' de terrae ambitu dixit.
lam Agatharchidis testimonium contemplemur. Qui l.l haec
prodit: ὅτε 2fogtavóg περὶ κομητῶν φύσεώς τε xal συστάσεως
καὶ φασμάτων βιβλιδάριον γράψας, πολλοῖς ἀγωνίσμασι σέξδι-
ρᾶται δεικνύναι ὅτι μηδὲν μήτε τῶν ἀγαϑῶών μήτε τῶν φαύ-
λων τὰ τοιαῦτα φάσματα ἀἁποσημαίνουσιν. Cum scriptura
“περὶ μετεώρων ex compluribus libris constiterit, nil obstat
ne βιβλιδάριον περὶ κομητῶν φύσεώς ve καὶ συστάσεως καὶ
φασμάτων quippe quod meteorologici argumenti sit ad illam per-
tinuisse credamus. E quo praeterea magnum nobis frustum serva-
vit Ioannes Stobaeus in ἡ Ecl. phys. p. 229, 118qq. W. (frg. de
cometis similibusque phasmatis). Quod vero nullo loco Arrhia-
num id agere videmus ut cometis ceterisque phasmatis nil porten-
di demonstret, id facillime ex eo explicatur quod non integram
Arrhiani disputatiuneulam tenemus, sed excerptum tantum, quod
eius definitiones et generales sententias de natura illarum rerum
exhibeat. Praeteréa apud Stobaeum duae longiores eius dispu-
tationes exstant quarum prior (cf. p. 235, 108sqq. W.) de fulmi-
nibus, tonitribus, sim. rebus est, posterior (cf. p. 246, 28qq. W.)
de nebula, pluvia, al. sim. Adparet hasce disputationes non ex
eo libro desumptas esse quem memorat Agatharchides, sed
ex alio vel potius aliis seripturae "De méteoris . Quod si
haec quam ego coneepi imago libelli Arrhianei vera est, sta-
tuendum est Árrhianum vocem meteoron vetere sensu quo cae-
lestia et sublimia comprehenduntur usurpasse.

Denique eum veteribus facit Strabo. In cuius ' Geogra-
phiae' libro I p. 13sqq. C. haee reperimus: ἅπαντες ὅσοι τότεων
ἰδιότητας λέγειν ἐπιχειροῦσιν, οἰκείως προσάπτονται xai τῶν
οὐρανέων ἢ καὶ γεωμετρίας, σχήματα καὶ μεγέϑη καὶ ἀποστή-

1) Posidonius quidem in.libris* περὲ μετεώρων᾽ magnitudinem terrae
anquisivit hacque computatione fretus terram puncti instar esse ad cae-
Jum ostendit. Cf. Cleom. ' Theor. Cycl.' 1l. I c. XI p. 102sqq. Z.

2) Οὐράνια ei sunt omnia quae in caelo observantur: caelestia (Sene-
cae) et sublimia, Cf. Xen. 'Mem.' I 1, 11 et Sophocl. *'Oed. R.' u. 301.

350 Edgarus Martini

ματα καὶ κλίματα δηλοῦντες καὶ ϑαλπὴ καὶ ψύχη καὶ ἁπλῶς
τὴν τοῦ περιέχοντος (Ξ-- ἀέρος) φύσιν. Ἔοικεν οὖν ueze-
ωρολογικῇ τινι πραγματείᾳ xal γεωμετρικῇ συνῆφϑαι τὸ τῆς
γεωγραφίας εἶδος, τὰ ἐπίγεια τοῖς οὐρανίοις συνάπτον εἰς ἕν.
Geographia igitur cum geometria et meteorologia coniuneta
est, sed ita ut illam ad definitionem formarum, snagnitudinum,
intervallorum adhibeat, hane ad indieanda climata, frigora,
calores, aeris naturam. Cum autem climata nisi astronomicis
rationibus constitui nequeant (cf. Strabonis "Geogr. I p. 120),
eontra quaestio de aeris natura deque frigore et aestu in lo-
cum de sublimibus eadat, Strabonem ᾿μετεωρολογικὴν πραγμα-
veía» traetationem rerum caelestium et sublimium intellexisse
manufestum est.

Rarissime ab iis qui post Aristotelis memoriam fuere
meteoron vocabulo una eaelestia corpora significantur: velut
a Sosipatro comico fr. 1, 25sqq. K.:

δεῖ τὸ μάγειρον εἰδέναι πρώτιστα μὲν

περὶ τῶν μετδώρων τᾶς τε τῶν ἄστρων δύσεις
καὶ τὰς ἐπιτολὰς καὶ τὸν ἥλιον τεῦτε

ἐπὶ τὴν μακράν ve xal βραχεῖαν ἡμέραν
ἐπάνεισι κὰν ποίοισίν ἔστε ζῳδίοιρ.

Plane novam in adhibendis vocabulis meteoron et metarsion
normam secutus est Theophrastus qui quamquam maxime
strenuus propagator doctrinae Aristoteleae erat, tamen nequa-
quam temere in verba magistri iurabat (cf. Zelleri "Hist. phil.
Graece. II?, 2 p. 821). Namque vocabula μετέωρα et μετάρσεα
eum volgo scriptores promiscue usurparent, Theophrastus inter
gese distinxit ita ut illo vocabulo eaelestia et sublimia, hoc
una sublimia innueret. In meteoron igitur voce adhibenda nil
novavit, modo novum vocabuli metarsion intellectum invexit.
Quae novatio plurimorum tulit plausum. Sed quaeris unde
ista odorati simus. Cum Laertianam "Theophrasti librorum
tabulam quam quattuor partibus contineri constat (de qua re
ef. Vseneri aureolam dissertationem quae 'Anal. Theophr.
[1858] inscribitur p. 138qq.) oculis perlustramus, ὃ 44 librum I
et II “ἹΗεταρσιολογικῶν, $ 47 librum 1 commentationis ὑπερὲ

Quaestiones Posidonianae. 351

μδτδώρων citatum videmus.!) Haee autem seriptura iam in
altera parte tabulae sedem habet, quae primam quibusdam
novis libris complet (ef. Vsener. l. l. p. 14). Uti vero haec,
sic illa Theophrasti scriptura 8 variis seriptoribus Graecis
laudatur. Pro titulorum autem diversitate hasce scriptiones
aliqua ratione inter se distulisse utique statuendum videtur.
Àn quisquam prudens a Theophrasto idem argumentum tan-
quam animi eausa modo hoe modo illo nomine adpellatum
esse credet? Nune facile quispiam fidelem discipulum magistri
vestigiis ingressum meteora signifieasse sublimia putaverit.
Quod ne arbitremur prohibet locus quidam 'Theophrasteae
disputationis de igne ubi metarsion voce regio sublimis vel -
aeria denotatur. ef. frg. II 1, 3 (p. 51 vol. III Wimmer) —
disseritur de potioribus ignem inter et cetera elementa dis-
eriminibus —: μεγέστη δὲ αὕτη διαφορὰ δόξειεν a» εἶναι"
τὰ μὲν γὰρ καϑ' αὑτὰ καὶ οὐδὲν ἐν ὑποχειμένῳ, πεῦρ δὲ τό γε
τῇ περὶ ἡμᾶς αἰσθήσει φανερόν, εἴτ ἀριϑμητέον εἰς [τὸ
nonne delendum?] αὐτὸ τὸ φῶς εἴτε μὴ ἀριϑμητέον" εἰ μὲν
γὰρ καὶ τὸ φῶς, φανερὸν ὡς ἐν ἀέρι γε τοῦτο καὶ ὕδατι, el
δὲ μή, τό γε πῦρ τῆς φλογὸς καὶ τοῦ ἄνϑρακος ἐν ὑποκειμένῳ.
ἡ μὲν γὰρ καπνὸς κᾳόμενος, 0 δὲ γεωδές τι καὶ στερεόν. ὁμοίως
δὲ καὶ τὰ ἐν τοῖς μεταρσίοις ἐχπυρούμδενα καὶ τὰ ἐν τῇ
γῇ" πάντα γὰρ ἢ ἀέρος τοιοῦδε πύρωσις ἢ ἀέρος ἅμα καὶ
ὑγροῦ καὶ γεώδους ἢ πάντων ἢ τοῖν δυοῖν. Ex adcurata totius
loei consideratione enascitur ut τὰ ἐν τοῖς μεταρσίοις ἐκπυρού-
μενα nihil aliud esse possint nisi 'ea quae in aere comburuntur .
Alterum indicare lubet locum, quem a Theophrasto originem
accepisse admodum est veri simile, ubi perinde atque supra
metarsion vox ad regionem aeriam relata est. cf. Aetii plac. III,
4, 4 p. 871b, 11 'Dox. Diels.: Ξενοφάνης ἀπὸ τῆς vov ἡλίου
ϑερμότητος ὡς ἀρχτικῆς αἰτίας τὰν τοῖς μεταρσέοις συμ-
βαίνειν. Xenophanis sunt sententiae, non verba. Haee a
Theophrasto suppeditata esse, qui Aetii placitorum originem
secum volutarit putare propensus erit. Quae cum ita sint,

1) Qui apud Laertium 1. V 43 laudatur Theophrasti liber ἡ περὶ
μεταρσιολεσχίας᾽ ambigi nequit quin ethici argumenti fuerit.

352 Edgarus Martini

statuendum nobis est Theophrastum 'Metarsiologicis' de iis
rebus quae in aere fiunt vel quod eodem spectat de rebus
sublimibus egisse. Cui coniecturae egregie favet unicum quod
ex illo libro ad nostra tempora pervenit fragmentum. Cf. Plut.
"Quaest. Gr.' 7 p. 323, 3sqq. Bern.: τένες αἷ πλωιάδες νεφέλαι;
vag ὑπόμβρους μάλιστα xal περιφερομένας ἐκάλουν ᾿πλωιάδας᾽,
ὡς Θεόφραστος ἐν τετάρτῃ ᾿ Περὶ μεταρσέων᾽ εἴρηκεν. Vix
dubitari potest quin disquisitio περὶ μεταρσέων a Plutarcho
laudata eadem sit atque illa quae a Laertio 'JMeragotoAoyuxa
adpellatur. Res autem fragmento exseripto tractata ad quaestio-
nem de sublimibus spectat.

Quoniam de argumento 'Metarsiologicon' certissime iam
constat, anquiramus quid Theophrastus libris “σεερὶ μετεώρων"
tractarit. Cuius operis duo fragmenta exstant: prius apud
Olympiodorum in comm. ad Arist. Meteor. 1.1 p. 239 vol.I
Idel., ubi: τῆς δὲ λοξῆς κινήσεως τῶν ἀνέμων ἄλλην μὲν
αἰτίαν ó Θεόφραστος iv τοῖς οἰκείοις μετεώροις ἀποδέδωσιν
x. τ. é.; posterius reperitur fragmentum apud Proclum in comm.
ad Plat. Tim. p. 176 E.p. 417 Sehnd., ubi legimus: [disqui-
sivisse Theophrastum] πόϑεν μὲν αἱ βρονταί, πόϑεν δὲ ἄνεμοι,
ποῖαι δὲ αἰτέαε κεραυνῶν, ἀστραπῶν πρηστήρων, vevov, χιόνος,
χαλάζης, ἃ δὴ καλῶς ποιῶν ἐν τῇ τῶν μετεώρων αἰἴειολογέᾳ
[corr. Sehneider.: libri ἀπολογέᾳ] τῆς πρεπούσης εἰκοτολογέας
καὶ αὑτὸς ἠξίωσεν. Hisce duobus locis docemur Theophrastum
in libro *De meteoris' de rebus sublimibus disputasse. Iam
quaeris quae tandem ratio inter libros ' De meteoris' et 'Me-
tarsiologiea intereedere videatur. Res dubitabilis esse non
potest, dum modo id quod supra universe de his Theophrasti
libris disceptantes contendimus memoria teneamus: scilicet e
titulorum differentia conligendum esse argumentum 'Metarsio-
logicon' aliud fuisse atque librorum ' De meteoris. Nune ab
usu Theophrasteo vocabuli metarsion profectis certissima nobis
ratione comprobare licuit in ' Metarsiologicis' una sublimia ex-
posita fuisse. Re ita comparata e duobus frustis a Proclo et
Olympiodoro e libello *De meteoris' servatis non concludendum
hae scriptura sublimia, sed in ea et sublimia tractata fuisse.

^ Quaestiones Posidonianae. 908

Hoe igitur "Metarsiologica' inter et libros "De meteoris' intererat
quod huius libri argumentum latius patebat quam illius, ut
quod non solum ad doctrinam de rebus sublimibus sed etiam
ad aliam pertineret. Quae quin fuerit doctrina de rebus
eaelestibus pro re nata ambigi nequit.!) Sed longius progredi
placet. Non enim ita valde veri simile est ἃ Theophrasto
eandem rem bis tractatam esse. Quapropter proeliviter quis
eoniecerit libellum "Metarsiologicon nihil aliud esse nisi eam
. partem libri "De meteoris' quae in explicanda doctrina de
süblimibus versabatur. Quae suspicio difficultatem illam quam
modo indieavi tollit nec habet quod ei repugnet. Nam quod
apud Laertium praeter libellum 'De meteoris' seorsum *Metarsio-
logica laudata reperiuntur, haee res offensioni esse non potest
ei qui indolem ae naturam Theophrasti librorum indicis
Laertiani perspexerit.

Verum utut. haec se habent, hoc plane constat Theophra-
stum voce metarsion sublimia designasse; meteoron autem
voeabulo eum sublimia et caelestia complexum esse veri simil-
limum est.

Plurimis seriptoribus Theophrasteum novatum adrisisse
supra autumavimus. In quibus numerandus est stramenticius
Ocellus, qui sub persona prisci illius Pythagorei doctrinam
Peripateticam venditat. Nam primarii scriptionis * De universo"
fontes sunt Aristoteles et Aristoxenus. Cf. Rhode in 'Mus.
Rhen. XXVII (1872) p. 52 et Dielsii ' Doxogr. p.187. Hic etiam
aetatem personati Ocelli rectius atque antehac factum est defi-
nivit demonstravitque cum plurima pseudepigrapha Pythago-
reorum Augusti memoria confecta essent scripta, libellum ἡ De
universo prius ortum esse quippe qui iam ἃ Varrone memo-
ratus sit (cf. Dielsium 1l 1l. p. 188). Certum terminum post
quem falsarius seripserit — adeuratiorem scilicet: nam quod
post Aristoxenum fuit hine non multum lucramur — adhue
nemini contigit investigare. Namque de Andronico (ef. Diels.
l.l) res est perquam dubia. Verum iam locum illum consi-

1) Caelestia ἃ Theophrasto non μετέωρα vocitantur, sed οὐράνια
Cf. frgm. XII 28 p. 159 W. et ib. 34 p. 162W.

. 884 Edgarus Martini

deremus qui ad disquisitionem nostram pertinet. Cf. cap. Hi,
2 564: πρῶτον μὲν γὰρ ἀεὶ ὄντος τοῦ κόσμου, ἀναγκαῖον καὶ
τὰ μέρη αὐτοῦ συνυπάρχειν᾽ λέγω δὲ μέρη οὐρανόν, γῆν, τὸ με-
ταξὺ τούτων᾽ ὃ δὴ μετάρσι ον καὶ ἀέφεον ὀνομάζεται. — Τῶν
δὲ μερῶν συνυπιαρχόντων ἀνάγκη καὶ τὰ ἐμπεριεχόμενα συνυ-
πάρχειν αὐτοῖς, οὐρανῷ μὲν ἥλιον, σελήνην, ἀπλανεῖς τε ἀστέ-
ρας καὶ πλανήτας" τῇ δὲ γῇ ζῷα, φυτά, χρυσόν, ἄργυρον"
μεταρσίῳ δὲ καὶ ἀερίῳ πνεύματα, ἄνεμον, μεταβολὴν ἐπεὶ τὸ
ϑερμότερον, μεταβολὴν ἐπὶ τὸ ψυχρότερον. Quibus nihil
habeo quod adiciam, cum ipse personatus Ocellus interpretis
munere functus sit, ut qui ad explicandum τὸ μδτάρσιον ad-
poneret τὸ ἀέριον. Igitur τὸ μετάρσιον ei est sublimis! regio,
qua venti, nebulae, nubes, sim. continentur.

Hic statim adiungam Dionysium Haliearnasseum qui ipse
quoque adiectivum μετάρσιος in aequo ponit ἀέριος adiectivo.
Cf. Exc. 1. XVI, vol. IV p. 221, 108qq. Kiessl: τὸ xegovvto»
πῦρ εἴτε δὴ αἰϑέριον (lb. vitiose: αἴϑριον) εἴτε μεταρσεόν
ἐστιν. Qui Dionysii locus ideo valde notabilis est, quod ex
eo discimus Theophrasteum usum vocabuli μετάρσιος primo
a. Chr. nat. saeculo iam satis pervolgatum fuisse, utpote qui
non solum a philosophis verum etiam ab hominibus a studiis
philosophiae plus minus alienis et probaretur et adhiberetur.

Cum Theophrasto etiam Aetius facit qui in prooemiis
sui — namque prooemia placitorum syllogse ab ipso Aetio con-
gareinata sunt (vide Dielsii Doxogr. p. 56 proxx.) — adeurate
caelestia a sublimibus dispescit et ita quidem ut haec μετάρσια,
illa οὐράνια adpellitet (cf. Dielsii * Doxogr. p. 364, 9 sqq.).

Omnium autem quicumque "Theophrasti novatum am-
plexi sunt facile nobilissimus est Posidonius qui si rationem
temporum spectas paullo. ante commemorandus erat. Neque
vero eum ceteris Theophrasti adseclis interponere visum est
quia uti vocem metarsion sensu Theophrasteo usurpavit, ita
in voce meteoron aliam potestatem inesse voluit atque philo-
sophus Eresius. Nimirum Posidonius in adhibendo meteoron
vocabulo eos secutus est qui meteora intellegerent eaelestia.
Verum iam ad singula probanda descendamus.

Quaestiones Posidonianae. 355

Exstat apud Achillem quem maximam partem Posidoni-
ana exhibere constat (cf. Dielsii “ Doxogr.' p. 198qq. et diss.
nostrae eap. IT) lueulenta vocabulorum μετέωρα et ueraQoie
definitio haee: διαφέρει μεταρσίων uerénoa* ἧ va μὲν μετέωρα
ἐν οὐρανῷ καὶ αἰϑέρε iovív: ὡς ἥλιος καὶ và λοιπτὰ καὶ οὐ-
ρανὸς καὶ αἰϑήρ. μετάρσια δὲ τὰ μεταξὺ τοῦ ἀέρος καὶ τῆς
γῆς" οἷον ἄνεμοι, νεφέλαι, ὄμβροι, ἀστραπαί, βρονταί, κομῆταε,
δοχέδες, π᾿ωγωνίαι, λαμπάδες, ἴρεδες, ἁλωες, διάττοντες, óvuol,
ῥύακες. Quaeritur haee definitio δὰ Posidoniumne reverti
videatur, sicuti multas alias quae apud Achillem leguntur ad
eum redire constat (cf. ex. c. p. 78 "Uran. Pet), an aliunde
sumpta sit. Quae si apud alium scriptorem recurrit quem Posi-
donianas rettulisse sentejtias exploratum est, quaestionem
profligatam censeo. Ac talis adest: Seneca, quem "Naturales
Quaestiones ex Aselepiodoto Niegeensi Posidoniana doctrina
refersisse scimus (cf. Dielsii Doxogr. p. 19 et 225). Seneca
igitur ]. 1. II 1. 18qq. sie disceptat: 'omnis de universo quaestio
in eaelestia, sublimia, terrena dividitur. | Prima pers
naturam siderum serutatur et magnitudinem et formam ignium
quibus mundus includitur, solidumne sit caelum ac firmae conere-
taeque materiae an ex subtili tenuique nexum, agatur an agat,
et infra sese sidera habeat an in contextu sui fixa, quem ad
modum anni vices servet, solem retro flectat, cetera deinceps
similia. | Secunda pars tractat inter caelum terramque versantia.
Hie sunt nubila, imbres, nives, terrae motus, fulgores

"Et humanas motura tonitrua mentes',
quaecumque aer facit patiturve. Haec sublimia dieimus, quia edi-
tiora imis sunt. | Tertia illa pars de aquis et q. 8. Concentus qui
Achillem inter et Senecam intercedit tam manufestus est, ut
quae isti seriptores exponunt ad communem fontem non possint
non redire. Hiec &utem pro re nata nemo alius esse potest
nisi Posidonius. Quod quam recte a nobis statutum sit, eis
quoque quae apud Senecam definitionem supra exscriptam
secuntur eique explanandae inserviunt clarissime ostenditur.
Primo sane adspectu mirum videri debet, quod Seneca terrarum

motus inter sublimia rettulit. Namque hi, ut nos compertum
Leipziger Studien. XVII. 24

856 Edgarus Martini

et exploratum habemus, potius in terrena cadunt. Neque vero
veteribus vera coneussionum terrae natura aut indoles plane
perspeeta cognitaque erat, sed incerti titubabant alii aliam de
illarum origine proponentes sententiam. Vide sis Ideleri con-
gpectum opinionum veterum de terra mota in ed. Arist. 'Meteor.
vol. II p. 584sqq. Seneea autem vel potius eius auctor eum
terrae motus ad quaestionem de sublimibus pertinere pronun-
tiat, ab his illorum explieationem arcessendam esse duxisse
putandus est. Nec nos dubios relinquit Seneca. Ait enim
1.1. $3: quo modo, inquis, de terrarum motu quaestionem
eo posuisti loco quo de tonitribus fulgoribusque dicturus es?
quia cum motus terrae spiritu fiant, spiritus autem aer sit
agitatus, etiamsi subit terras, non ibi Bpectandus est: eogitetur
in ea sede in qua illum natura disposuit. Seneca igitur terra-
rum motus fieri existimat, cum spiritus seu aer agitatus terras
subit. Hine illos contemplandos eo loco quo de rebus subli-
mibus disputetur. Oculorum aciem velim intendas ad explica-
tionem coneussionum terrae a viro doeto Romano prolatam.
Quam Posidonii esse Laertius comparatus evineit. cf. |. VII 154:
τοὺς σεισμοὺς δὲ γένεσϑαι πνεύματος εἰς và κοιλώματα τῆς
γῆς ἐνδύοντος ἢ καϑειρχϑέντος, καϑά φησι Ποσειδώνιος ἐν
τῇ ὀγδόῃ Scil. τοῦ ᾿Φυσικοῦ Aóyov .') Nulla igitur potest esse
dubitatio quin quae apud Senecam et Achillem de notione
voeabulorum μετέωρα (— caelestia) et ueragora (— sublimia)
disceptantur ad Posidonium auctorem revertantur.

Iam si placet pauca de Posidonii libris meteorologicis
dicamus, de quibus hominum doctorum sententias mirum quan-
tum fluetuare video.?)

Laertio Diogene auetore Posidonius duabus — ni fallor —
seriptionibus peeuliari studio res meteorologieas pertracta-
vit: quarum scriptionum prior illa est cui titulus erat ^ σεερὶ

1) Differt haec Posidonii definitio ἃ volgari Stoicorum. Cf. Dielsii
Doxogr. p. 379, 118qq.

2) Plane perversa protulit Schmekelius in libro ceteroquin egregio
'Philos. der mittl. Stoa' (1892) p. 14 not. 5. Item scatent erroribus quae
disputavit Malchinus 'De auctor. qbdm. qui Pos. adh.' (1893), p. 26 &8qq.

' Quaestiones Posidonianae. 357

μετεώρων (cf. La. Diog. 1. VIL 135: Ποσειδώνιος ἐν τρίτῳ
“Περὶ μετεώρων᾽ et 144: II. ἐν τῷ ζ΄ [sic optim. cod. Burbon.
teste Wachsmuthio: deter. libri (5; corruptelae origo in pro-
patulo est] “Περὶ μετεώρων"; altera inscripta fuit 'Merecoo-
λογικὴ στοιχεέωσις᾽ (cf. 1. VIL 138: II. àv τῇ ᾿ΙΜετεωρολογικῇ
στοιχειώσει᾽)}; ἃ qua haesito an non diversa sit quae a Laertio
in 1. VII 138 commemoratur ᾿ΙΜετεωρολογική. Quod vero
Bakeus (cf. Pos. Rhod. rell. [1810] p. 83) apud Laertium
1. VII 154 pro tradito à» τῇ ὀγδόῃ restituendum suspicatur ἐν
τῇ ᾿ΙΜετεωρολογικῇ᾽, mirifice labitur. Videlicet ad verba ἐν τῇ
ὀγδόῃ subaudiendum τοῦ ᾿Φυσικοῦ Aóyov : qui liber paragrapho
antecedenti diserte excitatur. Quod autem Laertius modo 1l.
iv τῷ ὀγδόῳ τοῦ ᾿Φυσικοῦ Aóyov citat (cf. 1. VII 153), modo
ἐν τῇ ὀγδόῃ gc. τοῦ “Φυσικοῦ λέγου᾽, haec inconstantia nil habet
admirationis, eum et aliis locis eam apud illum deprehenda-
mus. Cf. ex. gr. 1. VIL 157: Χρύσιππος ἐν δευτέρῳ τῶν ' Φυσι-
κῶν" eum eiusd. libr. 159: Xo. φησιν ἐν τῇ δευτέρα τῶν ' Qvoi-
xo». lam quaenam ratio inter librum ἡ περὶ μετεώρων οἱ
“ἹΜετεωρολογικὴν στοιχείωσιν" intercedat disquirendum. Sunt
qui hanc pro breviario illius scripturae habeant (e. gr. Schmekel
1.1). Quorum sententia reicula videtur esse. An credi potest
ab illo viro doeto quem Laertius in enarrandis Stoicorum pla-
eitis secutus est — forsitan fuerit Diocles — modo integrum
qui ei praesto erat librum '7zcegl μετεώρων᾽ laudatum esse
modo eius epitomam? Qua opinatione me iudice quidquam
perversius excogitari non potest. Accedit alia causa quae vol-
gari de "Compendio meteorologico' opinioni aperte adversatur.
Demonstrare quippe licet argumentum librorum 'De meteoris'
aliud fuisse atque ' Compendii meteorologiei'. Etenim quoniam
quem significatum voci μετέωρα subesse voluerit Posidonius
enucleavimus, iamiam quid ille libello quem ἡ περὶ uerec go»
inscripsit traetarit definire possumus. Procul dubio hoe libro
— BSeneeae verbis ut utar — "naturam siderum scrutatus est
et magnitudinem et formam ignium quibus mundus includitur,
solidumne sit caelum ac firmae coneretaeque materiae an ex

subtili tenuique nexum; agatur an agat et infra se sidera
24*

358 Edgarus Martini

habeat an in eontextu sui fixa; quem ad modum sol anni
vices servet an retro fleotat, cetera deinceps similia. In has
igitur res Posidonius in libro “περὶ μετεώρων᾽ inquisivisse exi-
stimandus est: quae suspicio egregie stabilitur et firmatur duo-
bus quae ex illa scriptione nobis servavit Laertius Diogenes
fragmentis. Quorum prius 1. VII 144 exstat, ubi legimus: εἶναι
δὲ τὸν μὲν ἥλιον εἱλικρινὲς πῦρ, καϑά φησι Ποσειδώνιος ἐν
τῷ ζ΄ “Περὶ μετεώρωγ᾽. Quae verba nulla indigent explanatione.
Paullo diffcilius slterum est fragmentum quod lib. VII 135
legitur: ἐπιφάνεια δ᾽ ἐστὶ σώματος πέρας ἢ τὸ μῆκος xal τελα-
τος μόνον ἔχον, βάϑος δ᾽ οὔ. ταύτην δὲ Ποσειδώνιος ἐν τρέτῳ
“Περὶ μετδώρων᾽ καὶ κατ᾽ ἐπίνοιαν καὶ xa^ ὑπόστασιν ἀπο-
λείσεει. Quae Posidonium eum de forma siderum (cf. supra) dis-
sereret exposuisse puto. Cf. Bakei 'Pos. Rhod. rell. p. 242.

Cireumscripto librorum 'De meteoris argumento iam
videamus num etiam de "Compendio meteorologieo' certiora
proferri possint. Quo plane easdem res traetatas fuisse atque
libro 'De meteoris' quam vere negaverimus vel alterum frag-
mentorum ἃ Laertio ex "Compendio meteorologico' servatorum
adfatim docet. Namque res illo tractata non ad μετέωρα sed
ad μετάρσια pertinet. Cf. La. Diog. 1. VII 152: igu δ᾽ εἶναι
αὐγὰς ἀφ᾽ ὑγρῶν vegov ἀναχεκλασμένας ἢ ὡς Iloottótóvuóg
φησι ἐν τῇ ᾿ΙΜετεωρολογικῇ ἔμφασιν ἡλέου τμήματος ἢ σελήνης
ἐν νέφει δεδροσισμένῳ κοιλῷ καὶ συνεχεῖ πρὸς φαντασίαν ὡς
ἐν κατόπτρῳ φανταζομένην κατὰ κύκλου πιδριφέρειαν. Discepta-
vit igitur Posidonius in libro qui inscriptus erat ᾿Πετεωρολογεκὴ
στοιχείωσις᾽ de rebus sublimibus. At cave credas de his unis
eum in isto libello verba fecisse. Quod ne arbitremur enixe
repugnat primum index libro praepositus. Etenim Posidonius
si de rebus sublimibus solis egisset, ambigi nequit quin librum
suum argumento adeommodate 'IMeragotoAoyixa! vel'IMerap-
σιολογικὴ στοιχείωσις᾽ inseripturus fuerit. Aristoteles sane seri-
pturae suae de rebus sublimibus praemittere potuit titulum
“ἹΜετεωρολογικα᾽ 1), nimirum quod ei sublimia audiebant μετέωρα.

1) Haec melior memoria; in paucis codicibus liber inscribitur περὶ
μετεώρων. Of. et Zelleri * Hist. philos. Gr.' II3 2, p. 87, not. 2.

Quaestiones Posidonianae. 959

Idem facere minime licuit iis qui sublimia μδτάρσια nuncupa-
bant. Quocirca qui primus metarsion vocem ad una sublimia
rettulit Theophrastus scriptionem suam de sublimibus vel potius
eam libri * De meteoris' partem qua de rebus sublimibus disse-
ruit inseripsit ᾿ΙΠεταρσιολογικά᾽ vel '7egl μεταρσίων᾽, ae non
“ἹΜετεωρολογικά᾽. Sed iam clamantem te audio: ^haecsi tute recte
disputasti, nascitur ut in Posidonii "Compendio meteorologico'
elementa rerum caelestium exposita fuerint" ^ Ne multa: in-
scriptio libelli nullo paeto explicari potest, si eo aut una
caelestia aut una sublimia tractata fuisse putamus. Expedi-
untur autem simul omnes difficultates si ' Elementa meteoro-
logica! et ad caelestes res et ad sublimes pertinuisse existi-
mamus. Tum vero Posidonius adiectivum μετεωρολογεκός non
angustiore sensu, ita ut ad μετέωρα - corpora caelestia referret,
usurpasse censendus est sed volgari quo caelestia et sublimia
comprehendebantur. Quod quam ob rem fecerit haud difficile
est dispicere. Nempe brevitati consuluit. Quodsi argumentum
libelli exacte describere voluisset, titulus ei ponendus erat hie:
“ἹΜετεωρολογικὴ καὶ μεταρσιολογικὴ ovoryelocig . Qui titulus
eum parum commodus esset, Posidonius simpliciter librum
guum inscripsit: “ΙΜετεωρολογικὴ στοιχείωσις᾽. Accedit altera
causa quare 'Elementa meteorologica' adumbrationi rerum
eaelestium et sublimium inservisse videantur. Achilleae 'Intro-
duetionis' primum fontem, Diodorum Alexandrinum, maximam
partem Posidoniana protulisse exploratum est. Item certissi-
mum est personatum Aristotelem profundo haustu Posidonianae
eruditionis fluetus per disputationem guam ' De mundo' diffu-
disse (cf. Zellerum in 'Abh. der Berl. Akad." 1885 p. 399&qq.).
Neque obseurum est quam potissimum Posidonii scriptionem
illi ambo in usus suos converterint. Namque definitio voca-
buli mundi quae & Laertio l. VII 138 ex 'Compendio meteo-
rologico' conservata est, recurrit et apud Achillem et apud
personatum Aristotelem. Praeterea apud hune (ef. cap. IV 20)
Posidonii explieatio iridis quam Laertii auctor ex "Compendio
meteorologico' sumpsit eisdem ferme verbis expressa legitur.
Unde satis constare existimo Posidoniana quae exhibent Dio-

860 Edgarus Martini

dorus et Pseudoaristoteles ex compendio meteorologico Ápamei
petita esse. Quae cum speculamur, partim ad μετέωρα partim
ad μετάρσια spectare facile videmus. Ceterum personatus
Stagirita pressius Posidonium secutus est quam Diodorus.
Quapropter equidem eo inclino, ut eum etiam dispositionem
argumenti Posidonio debere ducam. Quae coniectura si recto
talo stat, Posidonius in fronte libelli sui paullo generaliorem
disputatiunculam conlocavit quae exordiebatur ἃ definitione
verbi κόσμος: exin doctrinam de rebus caelestibus explanavit;
denique sublimia adumbravit. Sed utut haec se habent, uti-
que nobis statuendum est in Compendio meteorologico' Posi-
donium aeque rerum caelestium rationem habuisse ae subli-
mium. Quem ad modum autem doctrinam de meteoris pro-
lixiore oratione persecutus est libro “περὶ μετδώρων᾽, sic de
rebus sublimibus fusius egisse videtur in 'Physico sermone.
Cf. La. Diog. VII 153 et 154. Constabat vero hie non ut
volgo perhibent (cf. Bakeum ll. p. 237 et Schmekelium 1. l1.
p. 13) minimum XV libris sed XIL Nam apud La. Diog.
].'VII 140 in. optimus cod. Burb., ut comiter certiorem me
fecit C. Wachsmuthius, praebet numerum δ΄ non ἐδ΄. Ceterum
ne numerus XII quidem (cf. La. Diog. 1. VII 149) extra omnem
dubitationem positus est. Fortasse ei adhaeret ε anteceden-
{15 τῶι. |
Nulla autem causa est cur 'Compendium meteorologicum
ex Physieo sermone et ex libro "De meteoris' excerptum
putemus: immo vero fuit singularis scriptura atque haud
pauca continuit quae alibi non tractavit philosophus Apame-
ensis. Quod nisi statuas, intellegi nullo modo potest quod a
- Laertii auctore iuxta uberiores physici argumenti libros *'Com-
pendium meteorologicum aliquotiens laudatur et respicitur.
Verum haec hactenus. Quamquam non nulli loci scripto-
rum posteriorum (veluti Philonis Iudaei et Clementis Alexan-
drini) exstant ubi voces μετέωρα et μετάρσια leguntur, tamen
eos adferre non decrevi, quod utilitas quae inde redundat paene
nulla est.

CAPUT I.

De reparanda Posidon de rebus
caelestibus doctrina.

Posidonii Rhodii de rebus caelestibus doctrinam quicum-
que reparare et refingere animum induxerit praeter eos locos
qui expressis verbis utpote Posidoniani a variis scriptoribus
adferuntur respiciat necesse est hos potissimum quattuorviros:
Plinium, Achillem, cui Suidae demum error cognomen
Statio indidit (cf. Dielsii ' Doxogr. p. 17, Geminum, Cleo-
medem. Quos Posidoniana doctrina libellos suos inrigasse
iam pridem homines doeti pervidere. Verum cum nemo illo-
rum scriptorum unum philosophum Apameensem in usum suum
advocaverit, intentius nobis anquirendum est quatenus quisque
eorum Posidonii sententias repraesentare videatur. In qua
disquisitione consentaneum est ut ab eo scriptore profieiscamur
quem fidelissime Posidonium exscripsisse quemque plurima ab
eo mutuatum esse suspicari liceat. Quis autem ille est? Hoc
ut investigemus, singulos illos deinceps adcuratius considera-
bimus eireumspiciemusque num quid quem ad modum Posi-
donio usi sint aut ipsi tradant aut aliunde constet.

Exordiamur si placet a C. Plinio Secundo, helluone illo
librorum atque antiquitatum. Cuius "Naturalis historiae" liber II
ad rem nostram pertinet quippe qui in descriptione mundi
versetur in euiusque auctorum laterculo Posidonii nomen lega-
tur. Sed obstant gravissimi scrupuli quo minus Plinii librum
pro idoneo disquisitionis nostrae fundamento habeamus. Ace
primum quidem parum certum est ipsumne Posidonium usur-
parit Plinius an notitiam eius fonti secundario debeat. Ut sane

862 Edgarus Martini

dubitari nequit quin vir doctus Romanus multorum scriptorum
volumina suis manibus traetarit atque haud pauca ipse ex-
cerpserit, ita vehementer hercle erraverit, si quis ab eo omnes
lectitatos esse crediderit quorum nomina indices fontium ex-
hibent. Quid quod sedulus compilator ipse ingenue profitetur
(vide praef. 17) quartam ferme partem scriptorum laudatorum
8. Semet ipso inspectam esse? Átque maxime dubia res est
de seriptoribus Graecis. Quorum ignobiliores quod non ipse
adiit neminem profecto mirum habebit: demirandum autem
quod ne principes quidem illorum ex ipsorum seriptis cognosse
videtur. Aristotelem quidem inter auctores suos nominat mul-
tusque est in eo citando: verum Aristotelea tantum non omnia
accepta refert aut Nigidio Figulo aut Pompeio Trogo (cf. Mon-
tigni Quaest. in Plin. N. H. de animalibus libros [1840]). Per-
inde Theophrastum ipsum a se adhibitum esse vana iaetatione
simulat (cf. Sprengel 'De rat. quae in hist. plant. inter Plin.
et Theophr. intere. [1890] et "Mus. Rhen" vol XLVI [1891]
p. 948qq.). Posidonium quoque eis aecensendum esse qui per
alios viro bono innotuere ut existimem, duabus causis per-
pellor. Atque primum quidem suspicionem excitat, quod quam-
quam plurimae Posidonii sententiae per vastam Plinii seri-
pturam dispersae sunt, tamen rarissime illius nomen obviam
fit. Augetur haec. suspieio eo, quod Plinius inter auctores
8uos scriptorem quendam Romanum refert quem prolixe Posi-
donio usum esse exploratum habemus. Constat nimirum Pli-
nium mira quadam impudentia M. Terentii Varronis scripta
suppilasse; hie rursus plurima a Posidonio mutuatus est: quod
nuperrime certissimis argumentis eviectum est ἃ Schmekelio
(ef. "Philos. d. iittl Stoa' [1892] p. 18328qq.) et ἃ Wendlingio
(cf. Hermae' vol. XXVIII [1893]. Quibus reputatis procliviter
quis sibi persuaserit e Varronis libris Plinium "Naturalem higto-
riam' Posidoniana dootrina implevisse.

Neque vero hoe uno serupulo nixi Plinium idoneum esse
ἃ quo disquisitio nostra proficiscatur negamus. Accedunt alii
duo quorum prior ad scriptoris nostri genus dicendi pertinet.
Uti quippe consuevit oratione oppido quam turgida inflataque.

Quaestiones Posidonianae. 963

Aique adeo saepissime tam obscure tamque perplexe loquitur,
ut citius eortinam ex imo adyto mugientem quam hominem
disserentem audire tibi videaris. Quae res quanto opere in-
quisitionem retardet atque impediat dici vix potest. Quid quod
non numquam omnino desperandum tibi est elici posse quid
seriptor dieere voluerit? Non minus gravis est alter de quo
dieturus eram scrupulus. Seilicet Plinius quamvis diligens ae
sedulus fuerit, intellegentia rerum aut ingenii acumine haud-
quaquam eminebat. Unde factum, ut non pauea minus recte
adsequeretur aut adeo plane perperam intellegeret (cf. Ur-
lichsii *Chrest. Plin! p. XIX). Sed ista deeantata sunt. De
quibus ideireo tantum commonui, ut quo iure a Plinio profi-
eisci lubrieum perieulosumque esse autumaverim melius per-
spieiatur. Mittamus proinde hune convertamusque nos ad
alterum quattuorvirum, ad

Achillem. Cuius opuseuli origo et fontes quod elare nobis
patent, insigne est meritum Dielsii (cf. 'Doxogr. p. 19 sqq.).
Felici enim aerimonia perspexit Achilleam "Introductionem' in
fundamentis alicuius scriptionis Diodori Alexandrini exstructam
esse qui Ciceronis fere memoria floruisse censendus est. Dio-
dorus vero in libello suo maximam partem Posidoniana pro-
tulit. Hunc in usum suum convertit Eudorus, et ipse Álexan-
drinus, Augusti aequalis. Verum cum Eudorum hominem
doctissimum in seriptisque veterum multum volutatum fuisse
certo sciamus (ef. Zelleri "Hist. phil. Gr. III? p. 611 sqq.),
vix credibile est satis eum habuisse Diodori libellum brevi
ianu compilasse: immo si multa eum ex largo lectionis suae
thensauro deprompsisse et adiecisse autumavero, haud facile
quemquam mihi obloeuturum esse confido, tametsi quae ad
eum reverti videantur partes propter Achilleae ἡ Introductionis"
condieionem ad amussim demonstrari nequit. Equidem sane
eo inelino, ut quem ad modum Stoiea e Diodori rivolis pro-
fluxisse (cf. Dielsium 1. i. p. 21), ita quae ad ceteras philoso-
phorum seetas praecipue Pythagoreos spectant magnam dum-
taxat partem suppeditata existimaverim ab Eudoro. Huius
denique liber primarius est fons Achillis quem grammatico-

364 Edgarus Martini

rum gregi adsignandum esse suo iure pronuntiavit Maassius
*Arateorum' p. 42. Nee vero probus ille Arati interpres
neminem adhibuit nisi Eudorum: quae opinatio vel inde re-
fellitur atque redarguitur, quod in 'Introduetione' hie illie
seriptores laudatos reperimus quos post Eudorum fuisse con-
Stat: veluti Thrasyllum, Adrastum, Ptolomaeum (cf. ' Introd.
eap. XVI p. 80 * Uranol.' Pet. [1703] et eap. XIX p. 82). Prae-
terea Achilles commentarium illum Arateum descripsit quo
etiam seholiorum Marcianorum auctor usus est: quod Maassius
(ef. 1.1. p. 21 proxx.) tam luculentis comprobavit argumentis,
ut nullus dubitationi relinquatur locus. Verum nme Achillis
quidem libellus integer incolumisque ad nostra tempora per-
venit, siquidem excerpta nos tenere plus minus exilia cum
totus ^Introduetionis' habitus adfatim declarat, tum index in
codicibus Vatieano et Mediceo libello praefixus: τῶν z4oazov
"Qauouévov' πρὸς εἰσαγωγὴν ἐκ τῶν ᾿Αχιλλέως (cf. Maass 1. 1.
p. 20).

Quibus perpensitatis equidem summo opere gravor Achil-
leae scripturae reliquias pro eo fundamento putare quo Posi-
donii doetrinae rudera indagaturi secure inniti possint. Am-
bigi enim nequit, quin Diodorei commentarii, robur illud Achil-
lis opusculi, e quibus Posidoniana in "Introduetionem' manavere
omnia, totiens expilati, in novam formam redacti, cum multis
denique alienis ac disparilibus commixti a pristina sinceritate
et integritate sensim longe recesserint, ita ut umbrae solum
modo eorum nunc supersint.

Transeamus igitur ad Geminum, sub cuius nomine libellus
eireumfertur qui inseribitur ᾿Εἰσαγωγὴ eig τὰ φαινόμενα᾽, Huius
libelli indolem et consilium paucis adumbrare haud a re nostra
esse duco. Reapse introductionem astronomicam Gemini qui
temporum invidiam defugit librum esse tam argumentum trac-
tatum quam disputandi ratio dilucide ostendit. Striectim enim
vero sed luculenter de astronomiae elementis disseritur. Quae-
cumque autem ad interiorem huius scientiae cognitionem spec-
tant consulto omittuntur. In primis adeuratiores computationes
raro inveniuntur, quamquam non plane desunt. Cf. ex. gr.

Quaestiones Posidonianae. 365

eap. XIV 'de evolutione' (πεοὶ àbeAwyuov). Quae reputantes
si Gemini 'Introduetionem" in usum seholarum destinatam
fuisse contenderimus, haud fallemur. Sed cave cum Blassio
(vide eius prgr. De Gemino et Posidonio' Kiel. [1883] p. 8)
Geminum ad Arati carminis interpretationem sua rettulisse
statuas. Nempe noster ᾿Εἰσαγωγὴν εἰς «à φαινόμενα᾽ ac non
“Εἰσαγωγὴν eig τὰ €«ocwóusvo! perseripsit (qua de re adi
Boeckhii lib. "Ub. d. vierj. Sonnenkr. der Alten' [1863] p. 8
et Schmidt in "Philol! vol. XLV [1886] p. 304sqq.). Ceterum
perspeeto libelli Geminiani consilio iam facile non nullae res
expediri possunt in quibus explicandis homines docti merito
haeserunt. Atque recte quidem animadverterunt orationem,
eum in universum ad certam quandam normam conformata
aequabiliter procederet, non nullis tamen locis ab ista norma
longe recedere. Plerumque enim ea stricta sed luculenta est:
interdum vero aut luxuriat aut usque ad obscuritatem contracta
est. Porro iusto iure clamitant esse in hace 'Introductione'
quae inter sese pugnent. Postremo Gemini libellum quibusdam
gravioribus erroribus vel mediocri astronomo indignis defor-
mari non sine eausa conquesti sunt (cf. Schmidt 1. l. p. 305 et
Manitium in 'Comment. Fleckeis. [1890] p. 1098q.). Nil attinet
omnia ea adponere quae de illis asperitatibus atque salebris
viri docti argutati sunt: equidem, uti supra significavi, earum
explicationem a Gemini scripturae consilio repeto. Quae cum
in usum 'studiosae iuventutis' eonfecta esset, consequens est
ut frequenter eam descriptam esse existimemus. Nune vero
ultro liquet describendo identidem veterum scriptorum libellos
non meliores factos esse: immo gravissima inde contraxere
volnera. Itaque si non omnes δὲ certe plurimos errores!) qui
volgo Gemino obtruduntur exortos putaverim. Porro notum
est omnibus temporibus contextus librorum in usum scholarum
compositorum parum pie íractatos esse. In quos editores
summa cum licentia grassari adsolent nil veriti ex ipsorum
Sensu atque ingeniolo verba auctoris libelli mutare aut delere

1) Huc faciunt praecipue vitiosi numeri.

866 Edgarus Martini

aut adeo plane nova adfingere. "Talia et Geeminianae 'Intro-
ductioni' evenisse ex multis rebus intellegitur. Huc videlicet
faciunt manifestae quae nobis variis locis occurrunt dissensiones
et repugnantiae, huc facit etiam inaequalitas illa rationis dis-
eeptandi. Interpolationibus autem multis et magnis 'Intro-
ductio' laborat: quarum maxima et ea apertissima calendarium
est ultimo libelli capiti adsutum. Quod eum nullo modo cum
sententiis capite XIV expositis conciliari queat, optimo iure
pro spurio habuere Boeckh (ef. l. 1, p. 8 proxx.); C. Wachs-
muth (proll. in eal. Graec. p. XLIV); Sehmidt (ef. 1. 1. p. 293).
Verum de 'Introduetionis' interpolationibus alibi adeuratius
disputabimus.

Haee igitur Gemini 'Introduetio' etsi nullo loeo diserte
ad Posidonium provocat, tamen aliquam multa doctrinae eius
frustula continet: quod qui eam attente perlegerit, facili negotio
eognorit. Neque hoe aciem hominum doetorum praeteriit.
Longius autem progressus est Blassius qui programmate modo
laudato evincere studuit Gemini "Introduetionem" ex uno Posi-
donio haustam esse. Nec vero multorum ille plausum tulit.
Acriter enim ei oblocuti sunt validissimis argumentis freti
Sehmidt 1. 1l. p. 308 8qq.; Tannery in libro 'Géom. Gr. (1887)
p. 298sqq.; Manitius l. ὁ. p. 101 proxx. Qui viri docti ut
Blassii opinionem futtilitatis evidenter coarguisse, ita de testi-
moniis veterum scriptorum quae ad Geminum pertinent parum
recte iudicasse mihi videntur. Quocirca equidem totam quae
de Gemino est retractare decrevi quaestionem quam altioris
indaginis esse sentio quam volgo putant.

Ineipiamus vero a testimonio Prisciani Lydi. Qui, vel
potius barbarus ille qui medio aevo eum in sermonem Latinum
eonvertit, p. 42, 8sqq. Byw.: 'usi quoque sumus, inquit, uti-
libus quae sunt ex Strabonis Geographia ; Lavini (i. e. 428í»ov)
quoque ex Gaii seholis exemplaribus Platonieorum dogmatum;
adhue etiam ex commento Gemini Posidonii de ετεώρων:
Pristinam 'Geminiani libelli inscriptionem πὶ recuperemus,
Graeca nobis refingenda sunt. Quod facile et probabiliter fieri
potest, modo quam in seriptore Graeco vertendo normam

Quaestiones Posidonianae. 367

secutus sit barbarus interpres memoria teneamus. Quem ar-
tissime versionem suam ad Prisciani exemplum adplicavisse
non diffieile est intellectu. Quid quod haud raro tantopere sibi
indulsit ut Graecas construetiones retineret ab Latini sermonis
ingenio plane alienas? Veluti p. 67, 30 Byw. legimus 'ut
eongelari aéra': quod nil aliud esse nisi Graecum “ὥστε
συμπήγνυσθαι τὸν ἀέρα᾽ bene pervidit Bywaterus. Praeter
hane alia quam maxime notabilis barbari est consuetudo quippe
a qua explicatio plurimorum errorum plurimarumque obseuri-
tatum vergionis Latinae arcessenda sit. Solet nimirum vir bonus
in eonvertendo Graecos articulos plane neglegere singulaque
nomina articulis nudata eodem ordine quo conlocavit Priscianus
Lydus exhibere. Quae ratio licet simplex atque commoda sit,
famen usque quaque semperque salvo sensu salvaque orationis
perspicuitate usurpari non potest. Ne multus sim, uno sed
lueulento admodum exemplo defungar. p. 42, 13 Byw. haec
exstant: [usi sumus] ' Didymoque de Aristotele et ipsius scri-
ptore dogmatum. Sagaciter Bywaterus haec verba Graece in
hune modum sonasse divinavit: “Διδύμῳ τε τῷ περὶ ᾿Αριστο-
τέλους xal τῶν αὐτοῦ γράψαντι δογμάτων. Hasce duas inter-
pretis consuetudines utique teneat oportet quicumque cum
Prisciano Latino rem habet. Iam de Geminiani libelli inseri-
ptione videamus. Ac primum quidem quamnam Graecam
voeem interpres illo ^commento' expresserit rimandum est.
Cogitare quidem licet omnino de vocabulis ὑπόμνημα et ἐξή-
γησις. Utram vocem Priscianus dederit facili opera diudicari
potest, dum modo barbari interpretis rationem vertendi remi-
niscamur eamque Priscianei fontium ]laterculi inscriptionem
adsciscamus ubi vox commenti recurrit. Adserit enim Lydus
p. 42, 14 Byw. sese usum esse 'et Dorothei Naturalium Aristo-
telis commento. Ubi eum voeabulo commenti genetivus ad-
iunctus sit, consequens est ut a Prisciano vox ἐξήγησις ae
non ὑπόμνημα posita fuerit. Neque enim Graeci scriptores
voeabulum ὑπόμνημα (— commentarius) eum genetivo libri
ad quem pertinet hoec copulare solent, sed utuntur praeposi-
tione εἰς (cf. Maur. Schmidt. "Did. Chale. frg. p. 12 sqq.

368 Edgarus Martini

Θέωνος ᾿Αλεξανδρέως ὑπομνήματα clc τὴν Πτολεμαίου * Ma91-
ματικὴν σύνταξιν᾽ ; Εὐσταϑίου ὑπομνήματα εἷς Διονύσιον in-
num. al). Ergo Dorothei libri inscriptio Graeca haec fuit: Ζωρο-
9éov τῶν" Φυσικῶν᾽ τῶν Ἀριστοτέλους ἐξήγησις. Cum qua conten-
das indicem Hipparcheae scriptionis nuper à Manitio evolgatae:
Ἱππάρχου τῶν “ράτου xol Εὐδόξου ᾿Φαινομένων᾽ ἐξήγησις.
Quoniam quo vocabulo Graeco barbari interpretis ' com-
mentum' respondeat eruimus, extra dubitationis aleam posi-
tum est quem ad modum Gemini libellus Graece inscriptus
fuerit. Aut fallor aut ille in fronte hunc gessit titulum: Γεμί-
yov τῶν Ποσειδωνίου περὶ μετεώρων ἐξήγησις. Vides Gemi-
niani libelli indicem prorsus ad eandem rationem formatum
esse ad quam librorum Dorothei et Hipparchi inscriptiones.
Quaestio iam subnascitur ad vivumne quod aiunt resecemus
Geminiani libelli quam Priscianus largitur inscriptionem necne,
vel ut apertius loquar, Posidonii luecubrationem quae ἡ zrepi
μετεώφων᾽ inscripta erat an aliam eiusdem auctoris scriptionem
meteorologici argumenti a Gemino enarratam commentario at-
que inlustratam esse putemus. Quod si constaret titulum illum
quem exhibet Lydus a Gemino libro suo impositum esse, res
nulla disceptatione indigeret. Nec vero constat. Quicumque
enim ceteros ἃ Prisciano suppeditatos contemplatus erit libro-
rum titulos, facili opera perviderit eos partim parum adcurate
expressos esse: interdum enim Priscianus sat habet argumenta
librorum indicasse. Cf. ex. gr. indices librorum Aristotelis hos
[p. 41,18 5qq. Byw.]: ' actionibus Aristotelis de physica....et
μετεώρων". Unde ambigi potest num Geminianus liber ea
inscriptione ornatus fuerit quam apud Priscianum legimus.
Sed nihil opus est hariolari aut suspicari, ubi certissime de
controversia constituere licet.
Inspiciendum 'Solutionum ad Chosroen' eap. IV. Argu-
mentum inibi explanatum primo enuntiato indicatur (p. 63,
24 8qq.): 'et hoe deliberandum quare per unumquodque elima-
tum sint IIII conversiones solaris anni, vernalis et aestiva et
autumalis et hiemalis: et his in una distinctione temporis
faetis, diei et noctis magnitudo et brevitas et aeris perturba-

Quaestiones Posidonianae. 969

tiones et nimbus et caliditas et frigiditas per unumquemque
loeum et elima differt et variatur. Quem ordinem insequens
inquisitio adeurate servat utpote quae a conversionibus solis
ordiatur et in quaestionem de calore et frigore decurrat. Sen-
tentiae autem tam arte inter se copulatae et conexae sunt, ut
ex uno fonte cap. IV profluxisse satis constare videatur. Quod
eo magis nobis statuendum est, quod ceteris quoque locis in
adumbrandis singulis argumentis vel eruditionis locis Priscia-
nus non, uti ipse vana iactatione gloriatur, complures sed fere
unum auctorem in universum sequi solet. Luculentissimum exem-
plum cireulatoriae illius Prisciani venditationis cap. X (p. 98,
24 sqq. est. Quod excepto uno loco unius Aristotelis de
ventis doctrinam expromit, licet Priscianus in calce disputa-
tionis suae admirabili cum gravitate adseveret (p. 104,3 proxx.):
"haee enim sunt ex multis scriptoribus accepta adprobatione
nobis sollicita de ventorum generatione etin quantum moven-
tur et quo modo aera commovent proprio motu. Cf. Rosei
* Aneed. Graecol' (1864) vol. I p. 206.

Quem autem auctorem Priscianus in conscribendo eap. IV
seeutus est? Iam Blassius (l. l. p. 20) et Bywaterus (in ad-
not. ad cap. IV) definitiones notionum astronomiearum in
eap. IV 'Solutionum' propositas summam similitudinem habere
cum eis quae in Gemini 'Introduetione' leguntur rectissime
animadverterunt. Sed latius patet cognatio: namque etiam in
aliis multis rebus sententiisque mirus inter'Isagogen et eap. IV
Priscianei libelli intercedit concentus. Veluti quae Lydus
p. 064, 25sqq. de cingulis terrae exponit, ea eisdem ferme
verbis expressa reperiuntur apud Geminum p. 29 'Uran. Pet.
Tamen toto quod aiunt eaelo erraret, si quis quam nos tene-
mus Gemini 'Introduetionem' a Prisciano ad usus suos ad-
vocatam esse putaret. Quod ne existimemus, vetat quod quam-
vis stricta sit atque praecisa Lydi oratio, tamen uberius ab eo
Geminiana 'Isagoge' opus expilatum esse adhue perbene co-
gnosci potest. Átque suo iure Blassius — cui ceteroquin Prisci-
anus diligentiore scrutatione indignus visus est — quasdam
definitiones pleniorem formam ostendere commonuit (cf. eius

.870

Edgarus Martini

progr. p. 20), velut eam qua notiones vocabuli diei describuntur.

Nam compara si8:

Prisc. p. 65, 22 564.
dicitur enim dies tripliciter: aut
secundum corpus aer a sole il-
luminatus; aut secundum ab or-
tibus in oecasum tempus exten-
tum, in quo centrum solis ab
ortu in occasum pervenit, i. e.
tempus a quo 80] incipit supera-
re orizontem usque dum totus
occidat; dieitur quoque diei et
noctis tempus dies.

Priscianum paullo locupletiorem esse agnoscis.

Gem. Isag. p. 13
ἡμέρα λέγεται διχῶς"

χαϑ᾽ ἕνα μὲν τρόπον χρόνος ὁ
ἀπὸ ἀνατολῆς ἡλίου μέχρε δύ-
σεως"

xaJ ἕτερον δὲ τρόπον ἡμέρα

λέγεται χρόνος ó ἀφ᾽ ἡλίου ava-
- €5, 3 γ

τολῆς μέχρις ἡλίου αυὐϑὲες ava-

τολῆς.

Nam ut

alia omittam, cum Geminus in 'Introductione' duas vocis diei
notiones cireumseribere satis habeat, apud Priscianum his ter-
tiam adiunetam invenimus: quam eur Geminus in ' Introduc-

tione" non memorarit haud difficile est dispicere.

Porro haec considera:
Prisc. p. 65, 288qq.
orizon autem dicitur circulus
dividens manifestum mundi ab
oeculto et extremus visibilis
hemisphaerii quod supra nos
est eircularis finis in campum
pelagi undique nihil omnino ob-
sistente, ita ut in circulari plano
ambiat et resecet mundi mani-
festam sectionem, ad veritatem
quidem minor hemisphaerio, ad

visum vero hemisphaerium.

Gemin. p. 12.
ὁρίζων δέ ἔστιν κύχλος ὃ διο-
ρίζων ἡμῖν τό τε φανερὸν καὶ
τὸ ἀφανὲς μέρος τοῦ κόσμοι
xol διχοτομῶν τὴν ὅλην σφαῖ-
ραν τοῦ κόσμου, ὥστὲ ἡμισφαί-
ριον μὲν ὑπὲρ γὴν ἀπολαμβάνε-
σϑαι, ἡμισφαίριον δὲ ὑπτὸ γῆν.

Maximi denique momenti est, quod in capite IV Prisciani
sunt quae in 'Introduetione' omnino frustra quaeras. Huc facit
definitio p. 66, 3sq. prolata. Quam tamen non ab ipso Lydo

Quaestiones Posidonianae. 971

adiectam esse, sed ex eadem officina prodisse e qua ceteras
definitiones rerum astronomiearum cum per se admodum veri
simile est, tum tota eius quasi clamat indoles. Perinde
ambiguum esse nequit quin et extrema cap. IV! pars quae
est de perturbationibus aeris et de similibus rebus ad eum
revocanda sit cui cetera quae in hoe capite exponuntur debet
Priseianus: quod artus quo illa cum praecedentibus continetur
eonexus abunde evincit Neque vero quae ea pertrectantur
res in Gemini 'Introductione' occurrunt. Unde exstare et
eminere reor Priscianum ad componendum eap. IV 'Solutionum'
non 'Introduetionem' Gemini adhibuisse. Quo modo vero notan-
dam illam quae inter hanc Gemini seriptionem et caput illud
Prisciani intercedit sententiarum et interdum verborum con-
venientiam explicabimus? Nimirum statuendum est Prisciani
eap. IV et Geminianam 'Introductionem" ex communi fonte
manasse, e quo uterque auctor quae ei adridebant exscripsit.
Hune autem fontem indagare haud arduum est, dum modo
Prisciani fontium latereulum auxilio areessamus. In quo p. 42,9,
ut supra iam vidimus, "Commentum Gemini Posidonii de
ἹΜετθώρων᾽ commemoratur: quod quin fundamentum sit et
Prisciani cap. IV! et Gemini "Introductionis non poterit non
eonligere quicumque quae hucusque de ratione Priscianum
inter et 'Isagogen' Geminianam intercedente disceptavimus
Secum reputarit.

Iam eo provecti sumus, ut diudicare possimus utrum Gemi-
nus Posidonii librum qui ἱπερὶ μετεώρων᾽ inscriptus erat inter-
pretatus sit an res aliter se habeat. Cum Prisciani caput IV
quod ex Gemini Commento Posidonii de ΙΜετεώρων᾽ haustum
esse modo significavimus non caelestia tantum verum etiam
sublimia contineat, adparet non ad librum 'De meteoris' Gemini
commentarium pertinuisse Priscianumque parum adcurate libelli
titulum expressisse. Ergo verba περὶ μετεώρων nihil indicant
nisi libellum quem Geminus commentario explicavit fuisse
meteorologici argumenti. Vocem autem μετέωρα a Prisciano
non Posidoniano sensu usurpatam esse, sed volgari quo caelestia

et sublimia comprehenduntur, non est quod expressis verbis
Leipziger Studien. XVII. 25

872 Edgarus Martini

moneam. Cum igitur Geminus non librum Posidonii "De meteo-
ris" enarrarit, videamus num de altera scriptura eogitare lieeat
qua Posidonius de rebus meteorologicis egit, dico ' Elementa
meteorologiea'. Atque sane multa sunt quae nos ad hoe philo-
sophi Rhodii opusculum vocent. Ac primum quidem paullo
generaliorem proponere liceat deliberationem. Quodsi ambitum
et indolem libri "De meteoris' spectamus, non ita valde idoneum
eum fuisse videmus qui eommentariis instrueretur. Constabat
enim minimum VII libris (ef. La. Diog. 1. VII 144) in eoque
pro eius ambitu singulae de rebus caelestibus quaestiones fuse
et subtiliter expositae et exeussae erant. "Talis autem liber
qui res ob quas disceptatur quaeque in contentione sunt dili-
genti et adeurata serutatione persequatur atque adeo exhauriat,
talis inquam liber multo minus ad commentandum invitat mul-
toque omnino minorem et explicandi et disputandi materiem
praebet quam compendium quo principia rudimentaque scientiae
alicuius stricta oratione proponuntur. Quod quo iure adseramus
perspieiet quisquis quantam nubem commentariorum brevieuli
Dionysii Thracis, Hermogenis, Hephaestionis, aliorum libri
eonflaverint reeordatus erit. Hisce autem libellis plane in
.aequo ponenda sunt Posidonii "Elementa meteorologica'. Hine
etiamsi aliae rationes deessent, breve artis meteorologieae
enchiridium a Gemino commentario explanatum quam diffusas
disputationes 'zegl μετεώρων multo veri similius esse ego
equidem autumare haudquaquam gravarer. Verum nil opus
est in eonieeturis versari, cum Geminianum Commentum" reapse
ad Posidonii "Compendium meteorologieum' pertinuisse certo
eomprobari possit.

Vidimus supra a Gemino librum aliquem philosophi Apa-
mei explieatum esse qui et caelestia et sublimia tractaret.
Quid ' Elementa meteorologica ? Nonne haee μετέωρα aeque
ac μετάρσια respexerunt? Profecto hoe nobis statuendum erat.
Aecedit altera causa eaque gravissima quae ut Gemini com-
mentarium ad ᾿ΙΠετεωρολογικὴν στοιχεέωσεν᾽ referamus suadet.
Exstat enim in Alexandri Aphrodisiei comm. ad Aristot. * Meteor.
(ef. ed. Ideleri vol. II p. 128) disputatiuneula Gemini de areu

Quaestiones Posidonianae. 978

eaelesti. Quam eur ex huius 'Commento' depromptam esse
existimandum sit infra exponemus. Quae proptere& quam
maxime notabilis est quod in 68 Posidonii de areu caelesti
sententia quamquam suppresso auetoris nomine refertur et ex-
planatur. Forte autem fortuna scimus quo in libro hic de
iride egerit. Namque Laertius Diogenes relata eius de hac
doctrina addit (cf. 1. VII. 152): ὡς Ποσειδώνιός φησιν ἐν τῇ
“ἹΜετεωρολογικῇ (scil. στοιχειώσει).

Re ita comparata mihi quidem satis constare videtur Ge-
mini *Commentum' explanationi Posidonii * Elementorum me-
teorologicorum' ac non libri “περὶ μετεώρων᾽ inservisse Pri-
scianumque paullo neglegentius titulum libri Geminiani ex-
pressisse.

Quoniam de Prisciano diximus, ad Simplicii de Gemino
testimonium transgrediamur. De cuius interpretatione cum
summa inter homines doctos controversia sit, diligentius illud
eonsiderari necessarium duco. Invenitur autem in Simplieii
eomment. ad Arist. "Phys. vol. I p. 291, 34sqq. Diels, ubi
legis haec: ὃ δὲ 2fAélavógoc φιλοτεόνως λέξιν τινὰ vov Γεμέ-
vov παρατέϑησιν ἐκ τῆς ἐπιτομῆς τῶν Ποσειδωνίου Meveogo-
λογικῶν ἐξηγήσεως τὰς ἀφορμὰς ἀπὸ Ἀριστοτέλους λαβοῦσαν.
Sequitur a Simplieio exseriptus locus. Pergit deinde Simpli-
eius: οὕτως μὲν ov» καὶ ὃ I éutvog (corrigas Γεμῖνος) ἤτοι ὃ
παρὰ τῷ Γεμένῳ Ποσειδώνιος. τὴν διαφορὰν τῆς v6 φυσιο-
λογέας καὶ τῆς ἀστρολογίας παραδίδωσιν ἀπὸ τοῦ “Αριστο-
τέλους τὰς ἀφορμὰς λαβών. Cardo vertitur in explicandis
verbis λέξιν τινὰ vov Γεμίνου παρατίϑησιν ἐκ τῆς ἐπιτομῆς
τῶν Ποσειδωνίου Μετεωρολογικῶν ἐξηγήσεως τὰς ἀφορμὰς ἀπὸ
"“Ιριστοτέλους λαβοῦσαν. Quae verba qui adeuratius perpen-
derit aliqua labe turpata esse non poterit non pervidere.
Namque ut alia taceam, longissime absunt ab integritate gram-
matica. Inter paucos illos qui de eorum sinceritate non du-
bitant M. C. P. Sehmidt est (cf. Philol. vol. XXXII [1884]
p. 94. Qui verba λέξιν τινὰ τοῦ Γεμίνου ix τῆς ἐπιτομῆς
τῶν Ποσειδωνίου Μεετεωρολογεκῶν cohaerere censet, ἐξηγήσεως
autem genetivum eum vocabulis subsequentibus τὰς ἀφορμὰς

25*

974 Edgarus Martini

— Aafovco» coniungit. Neque vero hoc per artem gramma-
ticam facere licet: quod ille vir doctus probe sensit, quamvis
fortiter dissimulet (cf. "Philol. vol. XXXV [1886] p. 69 aqq.)
Quodsi scriptor Graecus eam sententiam exprimere voluisset
quae Schmidtio placet, ei dicendum erat: τὰς τῆς ἐξηγήσεως
ἀφορμὰς λαβοῦσαν. Sed omnino vereor ut sic umquam homo
Graecus loeutus sit. Plane enim abundat superfluusque est
genetivus ἐξηγήσεως, quandoquidem locutio τὰς ἀφορμὰς λαμ-
βάνειν ἀπό τινος per se absoluta est atque perfecta nee ullo
indiget additamento. Cf. sis extrema verba Simplieiani loci:
οὕτως — ὃ Γεμῖνος — τὴν διαφορὰν — παραδίδωσιν ἀπὸ
Πριστοτέλους τὰς ἀφορμὰς λαβών. Verum praeter hasce
dubitationes grammaticas alius adest scrupulus haud levis. Ete-
nim eum Priscianus Lydus a Gemino ἡ Ἐξήγησιν τῶν Ποσειδωνίου
z&gl μετεώρων perseriptam esse diserte testetur, nihil meher-
eules perversius esse potest quam apud Simplicium ubi recte
coniunctis verbis eundem fere titulum recuperamus, genetivum
ἐξηγήσεως a verbis antecedentibus τῶν Ποσειδωνίου ετεωρο-
λογικῶν divellere. Neque ego dubito quin M. C. P. Sehmidt,
vir ceteroquin iudicii sobrietate plane insignis, si Priscianum
respexisset, hune errorem devitaturus fuerit. Ergo utique inter
sese copulanda sunt utpote individua verba τῶν Ποσειδωνίου
ἹΜΠετεωρολογικῶν ἐξηγήσεως. Quod in memoria librorum nostro-
rum non satis adparet, tamen aliquo modo scriptori Graeco
indieandum erat atque sine dubio indicavit Simplicius, ad-
euratae dictionis observantissimus patronus. Aut egregie equi-
dem fallor aut ille dedit: λέξεν τινὰ vov Γεμένου παρατέϑησιν
ἐκ τῆς ἐπιτομῆς (rc) τῶν Ποσειδωνίου ἹΜΠετεωρολογεκῶν ἐξ-
ηγήσεως. lam omnia bene sese habent. Quam facile vero
artieulus τῆς post-4nc extremam syllabam vocabuli ἐσειτομῆς
evanescere potuerit, vix est quod diserte moneam. Qua leni
medela totus Simplieii locus ad integritatem grammaticam revo-
eatur nec residuum est quod displiceat.! Verbo saltem Tan-

1) Hanc quam nos modo exposuimus et probavimus emendationem

primus proposuit Dielsius in adnot. crit. ad Simplicii l. 1. (vol. I p. 291, 25)
nulla adiecta explicatione. Postea vero illam emendationem deseruit in

Quaestiones Posidonianae. 915

neryi (cf. Géom. Gr. p. 32) coniecturam memorem haud male
quidem illam excogitatam, sed ea quam nos commendavimus
emendatione deteriorem. Auctor enim est Tannery ut pro
ἐπιτομῆς exaretur ἐπιτόμου. Sed unde tandem rescivit ille
Gemini 'Commentum' breve vel eompendiosum fuisse? Adde
quod verborum conlocatio nequaquam 'Tanneryi coniecturae
favere videtur.

Quicumque autem nostram emendandi rationem amplecti-
tur, Alexandro Aphrodisieo cui Simplicius ut ipse profitetur
Geminianae λέξεως notitiam debet, non integrum Gemini 'Com-
mentum sed epitomam eius praesto fuisse concludat necesse
est. Atque hane epitomam ipse Geminus ne aliis segetes suas
demetendas relinqueret confecisse videtur. In quo quid demi-
randum sit equidem non video. Namque uti supra cognovimus
infraque cognoscemus Geminus duce 'Enchiridio meteorologico'
totam Posidonii de rebus caelestibus et sublimibus doctrinam
inlustrandam et explanandam sibi proposuerat. Quam provin-
ciam ita administrasse videtur, ut Posidoniana simpliciter aliis
verbis eireumseribere haudquaquam satis esse ratus diligenter
huius philosophi sententias excuteret et expenderet atque quo-
tienscumque ab eo dissentiret, suam opinionem explicaret, quo-
tienseumque autem haberet quae adderet, ea ne reticeret.
Quid igitur mirum si hae ratione commentarius in largum
volumen exerescebat? (cf. Boeckhii libr. "Ub. d. vierj. Sonnenkr.
d. Alten" [1863] p. 13). Quem si in paullo artiorem formam
eontraheret, spes erat fore ut multorum gratiam iniret. Neque
eum commentarius insigni ac varia doctrina refertus esset,
metuendum erat ne eius epitoma exilis aut exsanguis evaderet.
Fortassis hie haud inepte quispiam de Hephaestione Alexan-
drino commonefaciat quem ipsum non semel sed bis 'Commen-
tationem de metris' suam excerpsisse et decurtasse constat.
Et tamen ultima faex nobis perquam pretiosa est.

addendisque ad vol. I p. XXXII articulum (τῆς) ante vocabulum ἐξηγή-
σεως inserere iussit (cf. etiam vol. II p. 1463). Huic viri summi coniec-
turae quam ob causam subscribere nequeam, ex eis quae supra disputavi
adfatim elucet.

876 Edgarus Martini

Verum aliquantisper in titulo Geminianae scripturae ab
Alexandro Aphrodisieo suppeditato commoremur. Pertinuit
igitur Gemini commentarius secundum Alexandrum ad Posi-
donii JMerewooàoyixo. Αἱ hie omnino non eomposuit librum
qui tali inscriptione ornatus erat. Sequitur ut aut Alexandrum
in adferendo titulo paullo neglegentius versatum esse ducamus
aut Geminum ipsum parum adcurate significasse ad quodnam
Apameensis opus commentarius referendus esset. Quippe Gemi-
nus ut quam Priscianus adfert inscriptionem libello suo prae-
figere non potuit — alioquin a se Posidonii scriptionem "De
meteoris enarratam simulasset: talis autem fraudis suspicio
in eum non cadit —, ita potuit libellum suum inseribere
“Ἐξήγησις τῶν Ποσειδωνίου ἹΜετεωρολογικῶν᾽. Neque veren-
dum erat ne quem in errorem induceret: etenim cum Posidonius
librum inscriptione * ἸΜετεωρολογικά᾽ praeditum non confecisset,
quivis statim intellegere debebat isto vocabulo non titulum sed
argumentum explieati libri denotari. Hine equidem veri dissi-
mile esse non puto quem Alexander exhibuit libelli Geminiani
indicem verum esse. Tamen si quis illum 'EZzygois τῆς Ilo-
σειδωνίου MerewgoAoytxig στοιχειώσεως᾽ adcurate inscriptum
fuisse contendat, minime ego quidem obnitor.

Iam epitomae Geminiani 'Commenti' locum ab Alexandro
exscriptum, ab Simplicio nobis servatum diligentius contemple-
mur, si quid inde ad adeuratiorem commentarii Geminiani
eognitionem redundare videatur. Antequam vero de argumento
iraetato verba faciam, scrupulus quidam Blassii amovendus
est. Qui vir doctissimus progr. 1. p. 8 sie disputat: [Simplicins]
*epud Alexandrum Aphrodigiensem e quo totum hoc desumpsit,
profecto non invenerat: ὁ Γέμινός φησε ἐν τῇ ἐπιτομῇ τῆς
τῶν Ποσειδωνίον Μετεωρολογικῶν ἐξηγήσεως, qua ratione
Dielsius Simpliciana verba ad integritatem grammaticam ex-
pleri posse putavit: talia enim si invenisset, numquam in eam
opinionem inductus esset ut Posidonium ipsum loqui crederet.
Àn vero de Alexandro, qui in Aristotelem commentarios con-
seripsit, vel Simplieius vel alius quisquam hune in modum
loqui potuit, cum verba ex eis commentariis attulisset: οὕτω

Quaestiones Posidonianae. 8577

μὲν οὖν ὃ ᾿4λέξανδρος ἤτοι ὃ παρὰ τῷ “λεξάνδρῳ ᾽,2ριστο-
τέλης τὴν διαφορὰν παραδίδωσιν ϑ᾽ Timeo ne Blassius nodum
in seirpo quaerat. Nam nihil est profecto, quod nos impediat
quo minus verba οὕτω μὲν ovv» xal ὃ Γεμῖνος ἤτοι ὃ παρὰ τῷ
Γεμέίνῳ Ποσειδώνιος τὴν διαφορὰν τῆς τε φυσιολογίας καὶ
τῆς ἀστρολογίας παραδίδωσιν ἀττὸ ᾿Αριστοτέλους τὰς ἀφορμὰς
λαβών ipsa quoque ex Alexandro a Simplicio translata esse
arbitremur. Immo hoc ut faciamus euneta suadent. Adsolent
enim fere veteres scriptores longiuseulas aliorum disputationes
ita ipsorum orationi inferre, ut in fronte exscripti loci aue-
toris nomen ponant, in calce autem huius modi notulam
adiciant: 'sie Gaius disserit. Veluti Cleomedes in '"Theor.
6061. |l. I p. 58, 4 Ziegl: ἀπὸ τούτων ὃ Ποσειδώνιος τὸ
ἐνδόσιμον λαβὼν καὶ πᾶν τὸ ὑπὸ τὸν ἰσημερινὸν κλίμα eb-
χρατον εἶναι ὑπτέλαβεν. Secuntur ipsa Posidonii verba. ΘΟὶ-
bus relatis Oleomedes p. 58, 25 haec adiungit: ó μὲν οὖν
Ποσειδώνιος οὕτω φέρεται. Alterum. 2pud Procelum exstat
exemplum. Qui in eommentario in Euclidis Elem. libr. I
p. 176, 25 sq. Friedl. hoc ait: ταῦτα uà» ov» περὶ τούτων
ὀρϑῶς Γεμῖνος διεῖλεν ἐξ ἀρχῆς, ὅτε τῶν γραμμῶν αἱ μέν
εἰσιν κτέ. Ad finem perducta Gemini de lineis disquisitione
probus compilator adnotat p. 177, 24: τοσαῦτα καὶ ἀπὸ τῆς
Γεμένου φιλοκαλίας εἰς τὴν τῶν προκειμένων ἐξήγησιν ἀνε-
λεξάμεδϑα. Denique locum adponam Olympiodori. Qui in
eomm. ad Arist 'Meteorol! eap. XIIL 1 p. 239 vol. I Idel.
haec scribit: τῆς δὲ λοξῆς κινήσεως τῶν ἀνέμων ἄλλην μὲν
αἰτίαν ὃ Θεόφραστος ἐν τοῖς οἰκείοις μετεώροις ἀποδίδωσιν,
ἄλλην δὲ νῦν ὃ ᾿4ριστοτέλης. ὃ γὰρ Θεόφραστός φησιν κτὲ.
Relatis Theophrasti verbis Olympiodorus [p. 240]: οὕτω μὲν
ὁ Θεόφραστος. Numerus exemplorum mirum quantum adaugeri
potest. In primis Strabo istam citandi rationem in deliciis habe-
bat. Cf. locos quos congessit Berger 'Geogr. Fgm. des Hipparch'
(1869) p. 13. Sed exempla tria ἃ nobis adlata satis valent ad
opinionem nostram fulciendam qua confisi verba in fine Simpli-
ciani loci et ipsa ex Alexandro petita esse contendimus.

Iam eoniungamus notulam quae. Geminianae disputati-

378 Edgarus Martini

unculae praegreditur cum ea quae illam sequitur quidque ex
illis conseetarium sit aperiamus. Atque hoc statim praefracte
nego ipsius Posidonii verba loco a Simplicio servato exhiberi.
Etenim Alexander si apud Geminum ipsa Posidonii verba
adposito huius nomine descripta invenisset, λέξειν τινὰ Γεμένου
se adferre nullo pacto dicere potuit prorsusque absurda eius
elausula erat: οὕτω μὲν ov» xal ὃ Γεμῖνος ἤτοι ὃ παρὰ τῷ
Γεμίνῳ Ποσειδώνιος : perinde quasi quispiam exscriptis ear-
minis quod 27eó»zio» inscribitur ab Athenaeo in libro XIII
gervatis versibus hane adnotationem subfixerit: οὕτω μὲν οὖν
xol ὁ ᾿4ϑηναῖος ἤτοι ὃ παρὰ τῷ 2494vaíq Ἑρμησιάναξ! At
optimo iure Antonini Liberalis fab. XXXIX** subscripserit
quis: οὕτω μὲν οὖν xal ὃ ᾿Αντωνῖνος ἤτοι ὃ παρὰ τῷ ᾿Ἄντωνίνῳ
Ἑρμησιάναξ. Namque Liberalis non ipsius Hermesianactis
laudat verba, sed suis verbis quam apud Colophonium poetam
legit fabulam enarrat. Haud aliter Geminus suis verbis Posi-
donii de discrimine inter astrologiam et physiologiam inter-
cedente sententiam exposuisse censendus est. Sed unde hoc
rescivit Aphrodisiensis? Non fallemur opinor, si ipsum Gemi-
num sive initio sive in extrema parte istius disputatiunculae
Posidonii sententias — non verba! — sese expromere aliquo
modo significavisse autumabimus. lam ultro patet qui Alexander
dicere potuerit: οὕτω μὲν ov» καὶ ὃ Γεμῖνος ἤτοι ὃ παρὰ
Γεμίνῳ Ποσειδώνιος xvé. Ceterum equidem iniudicatum relin-
quo utrum sententiae illae Posidonianae quas suis verbis cir-
eumseripsit Geminus sedem suam habuerint in 'Elementis
meteorologicis an ad horum explieationem ex libro ^De
meteoris' aut ex "Disputatione physica" ab interprete arcessitae
sint. Hoe sane mihi veri similius videtur. Omnino dubitari
nequit quin Geminus ad inlustrandum atque enarrandum enchi-
ridium meteorologieum ampliores Ápameensis de rebus physicis
et meteorologicis libros adhibuerit.

lam vero argumentum Geminiani loci consideremus.!) In
euius priore parte quid astrologia, physiologia quid sit prae-

1) Οἵ, Petersen 'Philos, Chrys. fundam.' (1827) p. 244; 251; 255.

Quaestiones Posidonianae. 379

eise exponitur. Prolixiore tum oratione munera astrologi et
physiei inter se comparantur. Hoe Geminiani commentarii
frustulum ad quamnam Posidoniani libri partem explicandam
perscriptum fuerit haud diffieile est dictu: nam ad prooemium
illud referendum esse argumentum tractatum satis arguit.
Alexandro Aphrodisieo ut ipse testatur Simplieius notitiam
Gemini debet. Videamus nunc num ille ipse in commentariis
suis Gemini mentionem iniciat. Revera semel hie ab Alexandro
excitatur in commentario ad Aristot. "Meteorol. 1. III. vol. II
p. 128 Ideler. Sed integer locus exscribendus, eum totus ad
Geminum revertatur. Cf. p. 127, 118qq.: ὅτε δὲ ἡ ἶρις κατὰ
ἀνάχλασιν γένεται καὶ ἔστιν αὐτῆς κατοπτρικὴ ἡ φαντασία
Φίλιππος μὲν ὃ ἑταῖρος Πλάτωνος δεικνύναι πειρᾶται διὰ
τοῦ συμμεταχωρεῖν αὐτὴν iml ταὐτὰ τοῖς δρῶσιν. Ὁπότε γὰρ
ἐχεῖνος εἰς τὰ πλάγια μεϑίσταιντο, ἐπὶ τὰ αὐτὰ πλάγια καὶ
τὴν ἶριν φαίνεσϑαι συμμεϑισταμένην ὥσπερ ἑπομένην τῇ τοῦ
δρῶντος ὄψει. Tovro γὰρ ἴδιον τῶν κατὰ ἔμφασιν δρωμένων
τὸ ἅμα τοῖς ὁρῶσι μεταχωρεῖν καὶ πρὸς τὰ δεξιὰ καὶ πρὸς
τὰ ἀριστερά. Ἐπεὶ τά γε κατ᾽ εὐϑυωρίαν δρώμενα πᾶν τοὺὐ-
γαντίον ὁρᾶται ποιοῦντα. Εἰς μὲν γὰρ τὰ δεξιὰ τῶν ὁρώντων
αὐτὰ μεϑισταμένων ἐκεῖνα δοκεῖ πρὸς τὰ ἀριστερὰ ἀποκλίνειν"
εἰ δὲ οἱ δρῶντες αὐτὰ εἰς τὰ ἀριστερὰ μεϑίσταιντο, ἐχεῖνα
φαντασίαν ἐπὶ τὰ δεξιὰ ἀποκχλινόντων παρέχει. Οἱ δὲ περὶ
Γεμῖνον καὶ .4iAtov εἰς δεῖξιν τοῦ ἔμφασιν τὴν low εἶναι
προσχρῶνται καὶ τῷ προσιόντων τε αὑτῇ δοκεῖν καὶ αὑτὴν
προσιέναι καὶ ἀποχωρούντων ἀποχωρεῖν, ὥσπερ ὁρᾶται ποι-
οὔντα ἐν τοῖς κατόπτροις ἐμφαινόμενα. Geminus hoc loco
eoniunetim cum Aelio aliquo commemoratur. Scriptorum serioris
aetatis citandi rationem qui novit, is quid de duplici auctore
Alexandri statuendum sit non nescit: nempe alterutrum alterius
nomen largitum esse. tque ubi de temporibus utriusque
eorum qui laudantur constat, facillime diiudicari potest uter
alterius mentionem suppeditarit. Exempli gratia dubium esse
nequit quin auctor seholii ad Lycophr. "Alex. v. 615 (p. 127,
11 sqq. Kinkel) quod hane clausulam subiunetam habet: ἱστορεῖ
δὲ τοῦτο Τίμαιος καὶ «4“ὐχος ἐν τῷ τρίτῳ, Lycum apud Timaeum

880 Edgarus Martini

laudatum reppererit (vide Susemihl 'Hiet. litt. Alex. vol. I
p. 572 adn. 258 et Geffcken ' Tim. Geogr. des West. (1892)
p. 5 eum adn. 1). Aeque plana res est apud Proclum in cuius
commentario ad Eucl. Elem. 10. 1 Heronis nomen semel cum
Porphyrio (ef. p. 323, 7: oi περὶ "Howva καὶ Πορφύρεον), semel
cum Pappo (cf. p. 429, 13: οἱ περὶ "Howva xai Πάππον) copu-
latum legimus. Videlicet quae Proclus istis duobus locis de
Herone tradit, ex Porphyrio aut ex Pappo manavere (ef.
Tannery 'Géom. Gr- p.24) Lubriea vero res est et perdiffi-
eilis ubi de alterius laudatorum auctorum aetate parum constat.
Quid quod re ita comparata omnino tibi desperandum certi
quid erui posse, nisi forte alia argumenta suppetunt? Iam
eam duos illos auctores ad quos Alexander provocat considera-
mus, Gemini tempora probabiliter definiri possunt (cf. infra
p. 387 8qq.), at Aelius quis, quando fuerit prorsus obscurum inex-
ploratumque est. Plane enim futtilis Ideleri est coniectura
(cf. 1. 1. p. 128**) qui Aelium Stilonem, M. Terenti Varronis
praeceptorem, intellegendum esse opinatur. Namque ut mul
torum seriptorum testimonio constat illum artis grammaticae
et antiquitatum Romanarum studiosissimum, omnino scriptorum
Graecorum et Latinorum litterate peritum fuisse (cf. Teuffel
"Hist. litt. Rom. vol. I* $ 148, 1), ita in historia naturali
operam ei sumptam esse nemo prodit. Quod vero Idelerus
l.l adseverat: "uti ex Plin. “Ναί. hist. IX. 25 patet, etiam ad
naturalem historiam pertinentia conscripsit", mirum in modum
fallitur. Nam evolvas quaeso Plinii loeum (1. IX. c. 35, 123).
Ibi legimus — sermo est de unionibus —: 'primum autem
coepisse circa Sullana tempora minutas et viles Fenestella
tradit: manifesto errore cum Aelius Stilo Iugurthino
bello unionum nomen impositum maxime grandi-
bus margaritis prodat. Quieumque ex hoc loco Stilonem
historiae naturali curam impertivisse eliciat, i8 profecto 'seit
quod Iuno fabulata est cum Iove. Mihi Stilonis disputatio
potius ad artem grammaticam spectare videtur. Sed alius est
Aelius euius peritia rerum eaelestium summis laudibus effertur:
Aelius Hadrianus, patruus magnus cognominis imperatoris.

Quaestiones Posidonianae. 881

Verum testimonio quod de illo exstat adcuratius perpenso
videmus eum non rationali seu mathematicae rerum caelestium
pervestigationi vacavisse, sed Chaldaicis rationibus indulsisse.
Cf. Script. Hist. Aug. (vit. Hadr. 1) p. 4, 3 proxx. Jord. et
Eyss.: [imperator Hadrianus] 'ibi a mathematieo (ἢ. e. Chaldaeo.
Cf. Sext. Emp. 'Adv. math. 1. V 18qq.) quodam de futuro impe-
rio id dicitur comperisse quod & patruo magno Aelio Hadriano
peritiam caelestium eallente praedietum esse eompererat. Igitur
hie quoque dimittendus. Quode ideo dixi ut caverem ne quis
postea in eum incideret. Alius autem de quo cum aliqua
probabilitate cogitari queat Aelius mihi non innotuit. Sed
tamen licet Aelii nostri res Cimmeriis quasi tenebris obvolutae
Sint, erui posse puto Alexander Gemino notitiam Aelii debeat
an Áelio Gemini. Duas potissimum res attendas velim. Ac
primum quidem cum Alexander Aelium, hominem ceteris omni-
bus (perinde atque nobis) seriptoribus veteribus ignotum, nisi
uno loco non commemoret, haud temerarium sit negare Alexan-
drum adeuratiorem illius tenuisse notitiam. .Geminum contra
Aphrodisieus probe noverat epitomamque eius 'Commenti' suis
ipse manibus volvit: quod Simplicianus locus ostendit. Vel
hac deliberatione instituta facile quis eo inclinaverit, ut l. i.
Geminum ab Alexandro exscriptum Aeliique ex eo petitam
esse mentionem existimet. Cni opinationi validum adstruere
possumus firmamentum. Quodsi rem ob quam Geminus citatur
Bpeetamus, ad meteorologiam pertinere videmus. Disputat enim
ille de iride et ita quidem ut quae de ea profert ad Posidonii
de caelesti arcu sententiae explanationem conscripta esse in
aprieo sit (cf. cum s. ser. loco La. Diog. 1. VII 152 et Senecae
"Nat. Qu. 1. 1. 5. 10. Vide et Bakei 'Pos. Rhod. rell. p. 768qq.).
Haee qui eum animo suo agitaverit Gemini disputatiunculam
ex eius commentario ad Posidonii meteorologica aut ex epitoma
huius commentarii — seu ab Aelio seu ab ipso Alexandro (nil
refert inpraesentiarum) — haustam esse iudicabit. Nunc vero
Alexandrum Geminiani commentarii epitomam in manibus habu-
isse atque usurpasse certo scimus. Consequens est ut Alexander
Geminum deseripserit eique Aelii notitiam acceptam referat.

382 Edgarus Martini

Quod supra totum scholium ex Gemino fluxisse adserui,
id facili negotio comprobari potest. Relata enim Philippi,
Platonis familiaris, argumentatione Alexander dicere pergit
haee: oí δὲ zegl l'suivov xol .diÀtov eig δέϊξιν vov ἔμφασιν
εἶναι τὴν ἶριν προσχρῶνται xal τῷ - δοκεῖν xvÀ. Aciem
intendas ad verbum προσχρῶνται: e quo ἃ Gemino Philippi
rationem probatam et usurpatam esse elucet atque adparet.

Summa autem eorum quae hucusque de Gemino disceptavi-
mus est haee: composuit nescio quis Geminus '"EXyynot τῶν
Ποσειδωνίου ἹΠετεωρολογικῶν᾽ qua Posidonii Elementa meteo-
rologica" expliearet et enarraret. Qui libellus eum maioris molis
esset ab ipso auctore in breviorem formam redactus est. In
explanatione autem rerum sic versatus est, ut Posidonii
sententias diligenter excuteret, nec non ubieumque ab eo
dissidebat quid ipse sentiret exponeret. Quod non raro factum
est. Veluti, id quod Prisciani Solutionum' cap. IV dilueide
docet, Posidonii de zonis terrestribus opinionem improbabat.

De ratione quae inter Gemini Commentum" et eius 'Intro-
duetionem" est pauea iam protulimus. Atque hoe nobis evicisse
videmur firmissimo necessitudinis vinculo istos duos Gemini
libros copulatos ligatosque fuisse. Mire enim in rebus sententiis-
que conspirant sed ita ut 'Commentarium' 'Introductione'
multo uberiorem et locupletiorem fuisse attente considerantes
haud lateat. Erraret autem vehementer si quis hanc nil aliud
nisi epitomam illius esse opinaretur. Quod ne credamus totus
"Isagoges habitus totaque eius indoles quam maxime adver-
santur Neque enim illa ita comparata est, ut qui eam
legunt rudera exegeseos alicuius se tenere putent. Cui sen-
tentiae in primis ratio disputandi adhibita obstrepere mihi
videtur. Quippe strietim res referuntur, non explanantur aut
expenduntur. Ne multa: quae commentariorum propria sunt,
ea 'Introduetioni' desunt omnia. Ergo aliter concentus qui
inter hune librum et "Commentum" intercedit explicandus. Recte
Si video, res simplicissima est. Videlicet Geminus posteaquam
grandem et amplum in Posidonii "Elementa meteorologica'
commentarium conscripsit, cum ab illo omnia recte administrata

Quaestiones Posidonianae. 383

non existimaret, consilium cepisse censendus est, quae ipse
de rebus eaelestibus (μετέωρα) sentiret — nam ad haec sola
pertinet "Introduetio' —, paucis plagulis exponere. Hoc autem
facere non potuit quin commentarium respiceret in Posidonii
enchiridium compositum in quo respectu Posidonii sententiarum
ab eisque semper orsus singula eorum quae ad meteorologiam
spectant diligenter et fuse excusserat et scrutatus erat. Cum
vero ratio et consilium 'Isagoges' prorsus alia essent atque
"Commenti', ultro patet hoc simpliciter a Gemino decurtari
non potuisse, ut illa evaderet. Nihil ultra dicendum quam
Geminum, eum plane novam scripturam conderet, litteratum
ipsius commentarium ante perseriptum adhibuisse.

Sed iam paulisper sistamus gradum. Vides ad prorsus
contrarium seopum nos pervenisse atque Blassium. Nam cum
hie ingenii lusibus bellis splendidisque quidem, sed parum uti-
libus usus Geminianam 'Introduetionem" ex uno Posidonio
manasse statuisset, nos exacta testimoniorum veterum interpre-
tatione adhibita nihil ex illis de ratione quae Posidonium inter
et Isagogen' intercedit effici posse ostendimus.

Poteram sane multo compendiosiore via Blassii errores
eaptionesque discutere ita ut Gemini 'Introduetionem" multa
continere ostenderem quae & Posidonio aliena esse quicumque
non oeeupata opinione ad istum librum aecesserit ilico pervi-
deat. Obligatis uteretur oculis qui eap. XII et priorem cap. XIII
partem ad Posidonium reverti contenderet: ubi quae de terrae
eingulis nobis propinatur doctrina toto caelo a Posidoniana
distat. Perinde eap. XIV quod ἱπερὶ σημασιῶν᾽ inscriptum est
Posidonii stilo excidisse nequit. Namque eum ab hoc astro-
logiam (h. e. Chaldaeorum rationes) strenue et enixe defensi-
tatam esse compertum habeamus (ef. Schiche "De font. lib. Cio.
q. 8. de div. [1875] p. 8sqq. et Sehmekel 1. 1l. p. 244 sqq.),
ab auctore disquisitionis "de significationibus astrorum' tamquam
iusto fundamento carens acerrime illa impugnatur. Quippe
prineipale omnium astrologiae defensorum argumentum quod
absoluta quadam omnium rerum eompassione (συμπάϑεια τῶν
ὁ λων) continetur recto talo stare negat, cum dieit (p. 34, 148qq.

8384 Edgarus Martini

*Uran. Pet): 'Hoíoóóc φησι [Opp. et D. u. 383/4 p. 227 6.3]

Πληιάδων ᾿Ατλαγενέων ἐπιτελλομδνάων

"4oyeo9'" ἀμήτου, ἀρότοιο δὲ δυσομενάων.
Οὐ διὰ τὴν τοῦ ἄστρου δύναμιν' παντελῶς γάρ ἔστιν ἀπό-
πληκτον᾽ εἴτε γὰρ πυρινά ἔστι τὰ ἄστρα εἴτε αἰϑέρια, ὡς ἀρέσ-
κϑι τισίν" πάντα τῆς αὐτῆς οὐσίας καὶ δυνάμεως κεκοινώνηκε καὶ
οὐδεμίαν συμπάϑειαν ἔχει πρὸς τὰ ἐπὶ τῆς γῆς
γενόμενα. Talia qui ab Apameensi seribi potuisse credat,
is vereor ne silices concoquere valeat. Possum alia adferre
quae a Posidonio aliena esse certissimis potest demonstrari
argumentis. Sed nil opus est lucernam in diem proferre.
Etenim ex duobus modo indicatis locis satis perspicitur quo
iure vel potius qua iniuria Blassius ex uno Posidonio Gemini
"Introduetionem' concinnatam esse posuerit.

Quae cum ita sint, Blassianam opinionem sepeliamus : una-
que eum ea famosam illam commentationem quae inscriptione
ornata est: ' De auetoribus quibusdam qui Posidonii libros meteo-
rologicos adhibuerunt. Ser. Fr. Malehin. (Rostochii 1893). De
qua dissertatione equidem iudicium facere nolim. Satis habeo
eas sententias adposuisse quas ille utpote fundamentum in
fronte libelli sui conlocavit: 'Posidonii libros qui περὲ μετεώ--
opo» inscripti erant Prisciano Lydo auctore Geminus
excerpsit(!) Gemini epitome a compilatore quo-
dam (?) amputata in hanc aetatem permansit, atque
ex iis partibus, quae a ceteris disiunetae interierunt, Simpli-
eius haud breve eaput servavit. Ipsum Posidonii opus a Dio-
gene Laertio duobus locis laudatur. Haec fere de libris
illis meteorologicis constant(l!!) Haec intellegentibus
iudicibus sufficient.

Verum iam tempus est ad id respondere cuius causa to-
tam de Gemino disputationem instituimus. Conducitne igitur
Posidonii doctrinae meteorologicae reliquias indagaturis a Gemi-
ni 'Isagoga' proficisci? Quod duplici de causa negabimus:
primum quidem quia plane non constat quatenus Geminus in
componenda 'Introduetione" Posidonium secutus sit; deinde quod
libri manu exarati huius libelli nondum qua decet adcuratione

Quaestiones Posidonianae. 385

exeussi sunt. Atque contextus Petavianus (nam Halmam nil
moror) quam sublestae fidei sit quamque vehementer libri ab
eo recedant paucis sed admodum luculentis exemplis ostendit
M. C. P. Sehmidt in "Philol. Wochenschrift' vol. III nr. 27
p. 887. Iustam autem quaeque omnibus numeris absoluta sit
aíque perfecta editionem mox nos tenturos auguror: nam Mani-
tium, virum mathematieorum Graecorum in paucis peritissi-
mum, qui Hipparehi 'Exegesin' nuper in lucem emisit, in
adornanda Geminianae 'Introduetionis' editione occupatum esse
audio. |

Neque vero iam nobis dimittendus est meteorologus Gemi-
nus; restant enim non nullae de eo controversiae quas expe-
dire aut indicare saltem operae pretium esse duco. Gravissima
autem quaestio esí quaenam ratio inter Geminum astronomum
geu meteorologum et eiusdem nominis mathematicum inter-
eedat. De qua quaestione ego principio in animo habebam de-
cidere: eum vero Car. Tittel amicum idem moliri comperissem,
eonsilium abieci vel potius immutavi paullulum. Missa enim
adeuratiore illius quaestionis tractatione ea tantum modo pro-
ferre constitui quae rem paullo acrius intuentibus suapte sponte
sese obtrudant. Ut statim dieam quae mihi ratio inter Gemi-
num mathematicum et astronomum esse videatur, nullus dubito
quin hic idem sit atque ille. Quod ut eredam tribus potissi-
mum causis adduecr. Átque primum quidem utriusque Gemini
disserendi ratio simillima. Maiora enim Gemini mathematiei
scripturae frusta conservata egregio illo exquisitaque doctrina
adfluenti Procli Diadochi in Eucl. "Elem. librum I eommen-
tario nec non 'Variis incerti auetoris conleetionibus' ab Hult-
schio e tribus libris Parisinis in calce editionis Heronis Ale-
xandrini (Berol. 1864) evolgatis qui vel cursim perlegerit
singularem disputandi rationem admiratus erit. Non tam ser-
monem tersum et lueulentum premam, quam morositatem illam
molestamque paene diligentiae perversitatem qua Geminus
notiones mathematicas disseeat disseetasque discerpere non
desistit. Consimiliter auctorem "Introductionis! mirum οἱ
singulare studium notionibus astronomicis dissolvendis impen-

886 Edgarus Martini

dere videmus. Deinde magna sententiarum communitas est
fragmento ex epitoma Geminiani 'Commenti' apud Simplicium
servato cum mathematici Gemini disputatiuncula de diseriptione
artium mathematiearum (cf. Procli comm. in Eucl. "Elem; 1.1
p. 38, 1—42, 8. Vide et Tannery 'Géom. Gr. p. 38sqq.). Post-
remo uterque Geminus Stoicorum sectae addictus fuisse videtur.
Quod eum ex aliis rebus eoneludendum est, tum inde quod
ambo ad Stoicos auctores provocare singularibus in deliciis
habent. Atque mathematieus Geminus apud Proclum l. 1.
p. 395, 14 Chrysippum laudat; aliis rursus locis paullo gene-
ralius de iis loquitur qui cum Stoicis faciunt (οἱ ἀπὸ τῆς 3roac)
(cf. Proel. l.l. p. 77, 3; 89, 17; 194, 1; 397, 2). Plurimus vero
est in adferendo Posidonio Apameo adeo ut eum huius stu-
diosissimum fuisse dilucide adpareat.!) Iam Geminum meteo-
rologum vel astronomum eonsideremus. Qui pro libelli sui
consilio in 'Introductione' scriptorum nomina profert raris-
sime: tantum XVII scriptores in genuinis '"Introduetionis' par-
tibus laudantur. Quos cum acrius intuemur, invenimus quat-
tuor eorum germanos sSíoicos fuisse: Aratum (cf Susemihl
"Hist. litt. Alex! vol. I p. 288), Boethum, Cleanthem, Cra-
tetem; duos autem magnam cum Stoicorum secta necessitu-
dinem habuisse: Eratosthenem (ef. Susemihl. 1.1. p. 4108qq.)
et Polybium (cf. Hirzel "Unters. zu Cie. philos. Sehr. vol II
[1882] p. 841 proxx. et Seala Die Stud. des Polyb. vol. I
[1890] p. 201sqq.) Ex iis autem qui residui sunt seriptori-
bus, quattuor apud Stoicos plurimum auctoritate valebant:
dico Homerum, Hesiodum, Aristotelem, Hipparehum. Quorum
posteriores duo praecipue a Posidonio magni aestimati sunt. De
geptendecim igitur scriptoribus in "Introductione commemoratis
decem sunt aut Stoici aut Stoicis plurimi dueti. Nonne hine
iure ac merito quis Geminum astronomum a Stoicorum parti-
bus stetisse effecerit? Quod vero supra Geminum mathemati-
eum Posidonii studiosissimum fuisse adfirmavimus, idem de
meteorologo valet. Qui etsi in ' Introduetione' nullo loco

1) Stoica quaecumque in Procli commentario insunt ex Gemino
fluxere (cf. Tannery 'Géom. Gr.' p. 188qq.).

Quaestiones Posidonianae. 887

Posidonii mentionem fecit, tamen enm non ignorabat. An
non exinde quod philosophi Apamei ' Elementa meteorologieg'
commentario inlustravit, consequitur eum peculiare illi studium
impendisse? Sed haee haectenns. Possunt multa alia adferri
quibus arguatur nil esse causae quare Geminum mathematicum
a meteorologo diversum egse putemus: verum mihi praecipua
delibasse satis est. Tamen hoe unum addiderim quod ad
nostram de Gemino sententiam conroborandam non nihi] facere
videatur. Congtat nimirnm Geminum mathematicum etiam astro-
nomiae operam navasse. Quod ex es re liquet quod ille in
opere suo 'zregi τῆς τῶν μαϑημάτων vábeug singulari capite
illam scientiam tractavit (cf. Procl. 1.1. p. 41, 19—24).?)

His peraetis iam inquirendum est qua fere aetate Gemi-
nug fuerit. Atque terminum quem voeant post quem' eo nan-
ejscimur quod Posidonius a Gemino laudatur, terminum vieig-
Bim *ante quem" eo quod ipse Geminus ab Alexandro Aphro-
disieo citatur quem sub imperio Septimii Severi floruisse
scimus (ef. Philopon. ad "Angl. pr. fol. 38b). Verum artiori-
bus terminis Gemini tempora cireumseribi possunt adhibito
loco quodam 'Isagoges'. Famosus est ille locus de [8118 Aegyp-
tiacig (cf, Intr. eap. Y p. 19 '"Uran. Pet.) euius ope quando
Introduetio' conscripta sit sat adeurgte eruere licet. Diserg-
pant sane paullulum hominum doctorum sententiae de temporis
nota ex isto loco petenda: nam cum Petavius (ef. 1. i. p. 19not.)
compufatione instituta invenisset annum a Chr. nat. LXXVII;
Boeekhius (cf. "Ub. d. vierj, Sonnenkr. d. Alten' [1863] p. 203)
annos LXXIII—LXX; Blassius (cf. eius prg. cit. p. 5) annos
LXXIIH—LXVII: Tannery aliter rationes rettnlit (ef. 'Géom.
Gr. p. 30 proxx.) ostenditque 'Introduetionem' utique post
annum a. Chr. natum LXX, foríasse vero non ante annum
3. Chr, nat, XXX perscriptam esse. Quibus equidem nihil habeo

1) Fnsius disputabit C. Tittel qui et scrupulum Manitii (cf. "Comm.
Fleckeis. [1890] p. 102) evellet.

2) Oeterum hgec de rebus caelestibus disputatio plane aliud consilium
gecuta est atque ' Introductio ' ; insuper ab hac argumento tractato aliquan-
tum differebat.

Leipziger Studien. XVII. 26

388 Edgarus Martini

quod adieiam nisi album caleulum me tribuere sententiae
Tanneryi cuius argumenta tam valida mihi videntur esse ut
redargui nequeant. !)

At negat Blassius l. l. p. 10 illam temporis notam ad
Geminum pertinere; potiusque referendam censet ad Posi
donium eum ex hoe Geminus 'Introduetionem' suam eonsar-
einaverit. Quod argumentum nihili est, siquidem Blassio minime
contigit ut Geminum omnia sua a Posidonio suffuratum esse
demonstraret. Iam supra nos duas maiores indicavimus ' Isa-
goges' partes (cap. XII. XIII prior. part. XIV) quae ex Posi-
donio certo non manavere. Quibus facili opera cum alia ad-
iungere possis, tum quae agitur de Isiis Aegyptiacis disquisi-
tionem. Nam est certa quaedam causa qua de Posidonio
auctore cogitare prohibeamur. Gemini enim disputatio spectat
ad refutationem eorum qui hibernas solis conversiones in festum
Isidis incidere arbitrentur: in quorum numero Posidonius fuisse
videtur. Hoc inde coneludo quod errorem illum quem Genmi-
nus exagitat apud Achillem secure propagari video et quidem
loco quodam (eap. XXIII p. 85 'Uran. Pet.) quem ex Diodoro
sumptum esse Stoicus color (cf. praesertim 1.1. p. 85, 6—18)
adfatim docet. Atqui Diodorus maximam partem Posidoniana
protulit (ef. Dielsii "IDoxog. p. i98qq.. Qui si apud Apame-
ensem eum errorem qui ἃ Gemino reprehenditur refutatum
repperisset, vehementer proeul dubio veritus esset eum reco-
quere. Sequitur ut disputatio de Isiis Aegyptiorum quae in
*Introduetione' legitur a Posidonio abiudieanda sit temporis-
que indicium quod ex illo loeo nascitur ad Posidonium non
pertineat?. Re ita comparata nihil est cur illud non ad Gemi-
num referamus. Quod facere cogemur adeo, si alia temporis

1) Voluntate in antecedentibus memorare omisi Brandesii commenta-
tionem quae "Über das Zeitalter des Astronomen Geminos und des Geo-
graphen Eudoxos' inscribitur (cf. Jahrb. für Philol. ἃ. Pádag.' suppl. XIII
[1847] p. 1995qq.), quoniam Boeckhius l. ]. p. 10sq. futtilitatem istius dis-
putationis luculenter coarguit.

2) Quodsi constaret 'Isagogen' Geminianam non ante XXX a. Ch.

nàt. annum confectam esse (cf. supra p. 387), Blassii opinatio omnino non
indigeret refutatione.

Quaestiones Posidonianae. 389

nota indagari poterit quae et ipsa ad primum ante Chr. nat.
saeculum spectet. Talis autem exstat. Quae quamquam ex si-
lentio arcessita est, tamen firmitate haudquaquam caret. Cum
omnes qui & Gemino et in opere 'De distributione artium
mathematicarum' et in seriptis meteorologici argumenti lau-
dantur scriptores componimus, sat grandis evadit numerus.
Neque vero ullus istorum scriptorum Posidonii memoriam
superat. Nam ultimus ipse Posidonius est. Quibus reputatis
haud temerarium &it conligere Geminum aut aequalem Posi-
donii fuisse aut non ita multo post eum aetatem degisse. Hoc
autem illud tempus est quod computatione instituta ex loeo
de Isiis elabitur. Hisee duobus indiciis coniunctis satis con-
Stare existimo Geminum primo 8. Chr. nat. s2eculo floruisse
atque 'Introduetionem' utique post annum LXX, fortassis vero
non ante annum XXX conscripsisse.

Sed dubitant Blassius (cf. l. c. p. 10) et Manitius (cf. 1. i.
p. 102) propter nominis formam Geminum primo ante Chri-
8tum saeculo adsignare. Atque ille sie disputat l. 1.: 'Auditorem
dicunt Geminum Posidonii fuisse, Rhodique et ipsum habita-
visse. Utrum igitur is Romanus natione fuit an Graecus? Si
enim Graecus, velim mihi explicet aliquis, qua ratione Romano
nomine vocitetur, cum nequaquam illa aetate Romana Graecis
permixta fuerint, neque exstet ex ea ullum exemplum hominis
Graeci sine Graeco nomine. Nam id quidem nihili est, quod
quidam Γεμῖνος nomen (ita enim plerumque in codicibus
Scribitur) Graecum esse perhibent, cum nihil Graeci insit
praeter accentum; eum enim Graeci ad similitudinem nominum
qualia sunt Στασῖνος, Κρατῖνος immutaverunt. Si autem Roma-
nus fuit Geminus, primum id ipsum magnopere mirum est, si-
quidem rarissime tunc temporis Romani homines ad illa studia
se adplieuerunt. Tum si quis fuit sive Romanus sive Siculus
tam egregie doetus qualis in hoc scripto adparet, quo modo
latuit? Exspeetandum enim erat, et apud Ciceronem nomen
eius frequens esse et apud alios, cum eis annis seripserit, qui
plurimis ingenii Romani monumentis inlustrantur. Cuius delibe-

rationis posteriorem partem secure silentio praeterire possumus.
26*

990 Edgarus Martini

Namque praeterquam quod illa in bariolationibus versatur

umbris tenuioribus, extra dubitationis aleam positum est, quin
Geminus homo Graecus fuerit. Hoe enim inde efficitur cogitur-
que quod Graeco utitur sermone sat puro nec inelegsnti adeo
ut patrius ei fuisse videatur atque avitus et quod nisi Graecos
scriptores nullos commemorat. Litterarum autem Latinarum
per totam "Introduetionem' nec vola est neque vestigiumg. Itaque
τη prior particula Blaseii disputatiunenlae examinands est.
Quodsi ille recte posuit formae Γεμῖνος & plurimis eodicibus
suppeditatae !) nihil Graeci inesse nisi accentum eamque Romano
nomini 'Geminus' respondere, Geminus noster sane non ad
primum ante Chr. nat. saeculum pertinet, sed potius aevo
Caesariano addicendus est?). Verum enim vero subtimeo ne

1) Ut ipse iudicare possis, cunctos tibi effundam locos qui nomina-
tivum aut adcusativum nominis Gemini praebent, adiecta ubi est librorum
varia scriptura. Incipiam 80 eo scriptore, qui frequentissime Gemini men-
tionem inicit, ἃ Proclo Diadocho, Euclidis commentatore. Apnd hunc
forma Jl'suivog hisce locis reperitur: p. 38, 4; 105,26; 111, 1; 112, 23;
117, 23; 176, 26; 183, 15; 195, 5; 202, 12; 251, 4; 251, 8; 395, 14. Ad-
cusativum l'suivov legis p. 185, 8; 188, 55 188, 11. Omnibus hisce locis
omnes libri antepaenultimam syllabam.vocis Gemini eircumflexo aecepta or-
natam habent [cf. Schol. in Eucl. EL (vol. Y Enucl. ed. Hbg.) p. 107, 20
et 134, 12). Consimiliter res habet in laterculo '"Interpretnm Araü' vitiose
inscripto, quod cod. Vat. 191 (sc. XIV) et Vat. 381 (sc. XV) servatam est.
Quode adi Maassi Arateorum' p. 121sqq. Nee aliter omnes Pappi (vid.
*Zvvay. ua9. 1. VIIL3 p. 1026, 8 Hultsch.) libri concinunt in forma I'eyi-
voc. De scriptura librorum Alexandri Aphrodisiengis parum constat.
Nondum enim qua decet adcuratione excusai sunt. deleri quidem con-
textus (cf. Aristot. 'Meteor. vol II p. 128, 1) exhibet formam Πεμῖ-
vov. Valde autem fluctuant codices Eutocii in Apollonii Κωνικά commen-
tarii. Etenim p. 168, 17 (vol. II Apoll. ed Hbg.) cod. Vat. 191 (sc. XIII)
praebet l'suivog, cod. Par. 2342 (sc. XIII) F'suívoc, eod. Vat. 204 (sc. X)
ΓΕεμίνος (sic!) P.107,25 cod. Vat. 191 et cod. Vat. 203 (sc. XIII) eui
voc, Cod. Par. 2342 Γεμίνος, cod. Vat. 204 I'sjuvog (sic!) Contra libri
ms Simplieiani comm. in Aristot. '(Phys. qnos Dielsius duces secutus est
praebent p. 292, 29 formam I'£juvog. Αἰ in aliis istius commentarii libris
exstare formam l'suivog inde suspicari licet quod Aldina hanc largitur.
Constat igitur de forma I'euzvoc: quae etiam in tít. qdm. (Gr. exstat.
Cf. C. 1. 6. 4684c (I'euetvoc).

2) Recte enim Biassius Ll L infitiatur ex primo saeculo antechristiano

Quaestiones Posidonianae. 391

vir eximius ista quae de Gemini nomine disputavit quibusque
Manitio imposuit non multis persuadeat. Ac primum quidem
parum veri simile est Graecos eo licentiae progressos esse ut
notissimum nomen Romanum tanto opere deformarent quanto
opere fit si formam Γεμῖνος Romanorum Gemino respondere
putaveris. Αἱ si Blassius a librariis Graecis serioris aevi (nam
forsitan de his cogitaverit cum nude Graecos poneret) in libris
nostris pro pristina forma Γέμενος clam invectam esse censet
I'suivog, nihil equidem moror; nam forma l'euivogc exstat in
inseriptione quadam Graeca Caesarianae aetatis (cf. nostrae
diss. p. 390 adn. 1): unde conficitur eam non fraude nescio qua
ibrariorum creatam esse. Dein sane quam falsum est quod
ih forma Γεμῖνος nihil Graeci inesse contendit praeter accen-
tum. Immo facile et luculenter demonstrari potest probam
eise formam Graecam atque perfectam. Etenim quem ad
nodum 4 verbo ἀλέξ-ω formatum est nomen proprium ^44sc£-
i»c, &b ἔργεω autem Egy-ivoc, item — quis non videt? —
& “ἔμ-τω ductum est l'eu-ivocg. Nihil igitur impedimento est
qu. minus Gemini nomen Graecum esse ducamus. lam sub-
traéo validissimo quo nititur Blassiana coniectura fuleimento
concessa corruit.

Jenique mirus quidam Manitii error cirea definitionem
tenperum Gemini commissus refutationem opperitur. Confiden-
tiu enim quam verius vir doctus ille l. 1. p. 101 haeo ait:
"Db bisherige Annahme, dass die Isagoge zwischen 90 und

ullum exemplum exstare hominis Graeci sine nomine Graeco. Quippe de-
mun temporibus Caesarianis Romana cum Graecis ita permixta sunt ut
Graei Romana nomina sumerent. Quod volgo facere coeperunt ut vide-
tur bperante Domitiano. Cf. C. I. A. vol. ΠῚ nr. 1091 ubi Graeci nobis
occurunt hisce nominibus Romanis ornati: Πρεῖμος et Πρῖμος (utrumque
bis inc. titulo) Βάσσος, Φαῦστος, Νίγρος. Vide et C. I. G. ed. Dittbgr.
vol. Ir.3077 ubi nobis obviam fiunt Πρεῖμος et αρχιανός. Eadem
ferme empestate fuit vir Graecus litteris clarus cui Romanum nomen erat:
Rufus phesius, medicus inlustrissimus. De cuius aetate vide ed. Darem-
bergi efRuelli (1879) p. 3. Ceterum altero p. Chr. saeculo Graeculi adeo
insanielnt circa nomina Romana: id quod inscriptiones satis docent.
Cf. C. IA, IIL 1148, 1133, al. mult.

892 Edgarus Martini

711 vor Chr. verfasst sei, wird hinfállig durch die Zitierung
des Philosophen Boethus, welcher kein anderer ist, als Boethus
von Sidon, der Zeit- und Studiengenosse des 66 vor Chr.
(nempe 63 a. Chr. nat. cf. Niese "Mus. Rhen. vol. XXXVIII
p. 567sqq.) gebornen Geographen Strabo. Quibus verbis hunc
Strabonis subiunxit locum (l. XVI p. 757 C.): xa9' ἡμᾶς δὲ &
Σιδόνος μὲν ἔνδοξοι φιλόσοφοι γεγόνασι Βόηϑός ve, Q συνε-
φιλοσοφήσαμεν ἡμεῖς τὰ Πριστοτέλεεα, καὶ “όδοτος
ἀδελφὸς αὐτοῦ. Insigniter Manitius erravit Boethum qui in
Geminiana 'Introductione excitatur eundem esse ratus atque
Strabonis aequalem. Qui peripatetieus philosophus erat, uti
vel ex Strabonis additamento ᾧ συνεφιλοσοφύσαμεν τὰ sdouoro-
τέλεια ἡμεῖς elucet (vide Susemihl 'Hist. litt. Alex. vol. I
p.307) Α quo probe secernendus est Boethus ille qui €
ipse Sidone oriundus erat, sed Stoicum se profitebatur. I»
euius aetate beneficio Stoicorum catalogi Herculanensis luci
lenter nune constat (cf. Susemihl "Mus. Rhen." vol. XLVI p.32J):
fuit scilicet discipulus Diogenis Babylonii quem quidem ano
8. Chr. nat. 155 ab Atheniensibus una eum Carneade et Critilao
Romam legatum missum esse accepimus (cf. Cie. Acad. 11137;
*De orat. II 155; al.1oc.. Hune Boethum ac non cognoninem
philosophum peripateticum in cap. XIV Gemini 'Isageges
laudari eomparatione duorum locorum Ciceronis libri qti est
de divinatione evincitur (cf. Gem. 'Isag." p. 35 med. "Uran. Pet.
eum Cic. 'De diu! l. I 13 et l. II 47). Boethi ergo meatio
nostrae de Gemini temporibus sententiae minime obstrepi.

Haec fere habui quae de Gemino, "Introductionis aucóre,
exponerem. Exspectaverit fortasse quispiam ut etiam deloco
quo Geminus scripsisse videatur verba facerem. Quam quastio-
nem propterea non attigi quod iam Schmidt in 'Biülol.
vol XLII p. 116sqq. tam diligenter eam tamque exacf dis-
pensavit ut novi quidquam vix possis addere.

Iam relicto Gemino ad ultimum de quo dieturu eram
Posidonianae doctrinae rivolum nos convertamus, ad Clecmedem.
Sub euius nomine scriptio circumfertur quae insemta est
᾿Κυκλικὴ ϑεωρία μετεώρων". Priusquam vero quae rgio Cleo-

Quaestiones Posidonianae. 393

medem inter et Posidonium intercedat exponam, pauca de
illius aetate praefari e re esse mihi videtur. Nam quis ubi
fuerit prorsus ignoramus, cum ipse de se nihil tradat neque
quisquam veterum scriptorum — consulto misellum Pselli testi-
monium omitto (cf. eius 'Omnif. hist, eap. 117 apud Fabric.
"Bibl. Gr V [1712]) — eum commemoret. Tamen hoc unum con-
tendere fas est philosophis potius quam astronomis aut mathe-
maticis Cleomedem aecensendum esse. Nam tota eius discep-
tandi ratio philosophantis est, non mathematici viri exacte
computantis subtiliterque rationes subducentis. Hinc iure a
Psello l. e. Κλεομήδης ὃ φιλόσοφος nuneupatur. Neque dubium
esse potest, quin Stoicorum sectae addictus fuerit, eum eius
libellus Stoicorum doctrina scateat. Tempora autem Cleomedis
vereor ut artis terminis cireumeludi queant. Quamquam Zieglerus
in dissertatione sua "De vita et scriptis Cleomedis' (1878) ra-
tione quadam astronomiea instituta aetatem eius adeuratius
definivisse sibi visus est. Sed recte contra eum disputavit
Blassius 1.1. p. 24 not. 1. Qui Ziegleri argumentationem propterea
futtilem esse autumavit, quod quaecumque Cleomedes profert
ea non ipsius sed aliorum esse constat (cf. infra), ita ut ad
eius aetatem enucleandam parum valeant. Tum haud dubie
suo iure idem Blassius l. l. incertissimum esse pronunciavit
num omnino Cleomedis auctor stellam quae agitur adeurate
observaverit, cum exceptis perpaucis hominibus doctis, veluti
Hipparceho, veteres in haec re paullo neglegentiores fuisse res
sit explorata. Quod quam adposite Blassius monuerit inde
perspieuum est, quod observatio illa (cf. Cleom. 1.1 cap. 11. 59
p.106, 28 Zgl) cuius ope Zieglerus Cleomedis tempora de-
scribere eonatus est ex quaque, si ad vivum resecatur, annus
exit CC, e Posidonio desumpta est ad quem omnino totum
eap. XI redit. Qua de re alibi agemus. Quodsi Zieglero cona-
tum frustra captum esse existimo, certissima mihi videtur
ratiocinatio eorum qui dicunt Cleomedem cum nusquam Ptolo-
maei iniecerit mentionem, ante hune vixisse vel saltem tem-
pore aliquo eum clarissimi illius astronomi Alexandrini doc-
irina nondum tanto opere praevalebat auctoritate, ut inventa

894 Edpatus Martini

omnium hominum priorum plane obseüuraret (ef. Zelleri 'Hiat.
phil. Graec. III? 1 p. 690 not.; Tanneryi "Rech. sur l'híst. de l'astr.
&ne.' [1893] p. 85; Sauppii script. sel. [1896] pg. 1). Cui opinioni
plürimum firmamenti adsttui potest. Cleomedes enim — Posido-
nium, ut facile demorstratu est, secutus — p. 222, 28 sqq. de lu-
minis refractione sie disserit, ut eam existere propter varias aeris
adfectiones haud incredibile esse pronuntiet. Neque veto illam
utique esse contendere audet. Ptolomaeus autem refraetionis
luminis naturam penitus perspexerat atque in libris de 'Opti-
eis' (de quibus vide Guentheri "Gesch. der ant. Naturw.' [1888]
p. 56 proxx) tabulas concinnaverat quibus solaris et lunaris
luminis refraeti mensuras cohlegit. Quodsi Cleomedes post
Ptolomaeum aetatem degisset, non est dubitandum quin re-
fraetionem luminis reapse esse statuturus fuerit. "l'erminus igi-
tur ante quem Cleomedes fuisse putandus est, memoria est
Ptolomaei qui posteriore alterius post Chr. nat. saeculi parte
floruit. lam terminum qui vocatur post quem qüaeramus.
Auetorum sane quos nominatim adfert Cleomedes novissimus
est Posidonius. Verum et scriptores aetate illo inferiores ad-
hibuit, etsi illorum nomina reticet. Memorantur enim p. 60, 1 Z.
homines doctí qui Posidonio obloeuntur (oí ἀντιλέγοντες τῇ
δόξῃ ταύτῃ vov Ποσειδωνίου): quos ante alteram primi ante
Christum natum saeculi partem fuisse vix est veri simile. Se-
quitur, ut Cleomedem qui illis Posidonii adversariis usus est,
non ante primum saeculum postcehristianum vixisse credamus.
Quodsi solidam nos summam poposcerís, inter annum 1 et 150
post Christum fuisse nostrum puta. Adcuratius Cleomedis aeta-
tem cireumsceribí posse equidem despero.

Posidonium a Cleomede in componendo libello suo abunde
usurpatum esse vel ex grandi numero locorum qui expressis
verbis ad illum referuntur (cf. Ziegleri ind. verb. s. v. loo.)
manufestum est. Sed habemus adeuratissimum testimonium
de vineulo quo Cleomedes cum Ápameo continetur. Conloca-
tum est in fine alterius libelli p. 228, 1548. ubi legimus: εἰσὶ
δ᾽ ai σχολαὶ αὗται οὐ τοῦ γράψαντος αὐτοῦ δόξας τεεριέχου-
σαι, ἀλλ᾽ ἐκ συγγραμμάτων τινῶν ἠϑροισμέναι καὶ ταλατῶν

Quaestiones Posidonianae. 395

xal νεωτέρων. Τὰ πολλὰ δὲ τῶν εἰρημένων ἐκ τῶν Ποσει-
δωνίον εἴληπται. Quod testimonium si ab ipso Cleomede per-
seriptum est, maximo nobis ad eius libelli fontes explorandos
pretio esse debet. Verum de eius sinceritate pugna est homi-
num doctorum. Etenim cum Peyronius et Bakeus (cf. huius
comt. p. 477) 118 verba pro spuriis haberent — eorumque
auctoritatem secutus est novissimus editor Cleomedis —, alii
ut Blassius (cf. l.l. p. 11 not. 1) ne subdubitaverunt quidem
quin ipsius Cleomedis stilo debeantur. Cum vero peque hi ne-
que illi opinionem suam argumentis iustis fulserint, sed plus
minusve adseveranter promulgare satis habuerint, utile mihi
visum est rem eontroversam pro eius gravitate paullo intentius
perpensitare si qua.ratione decerni posset. Atque primum ut
par est librorum memoríam speculemur. Excepto codice
Taurinensi nr. 363 omnes Cleomedis libri verba supra ex-
scripta exhibent.! Quod autem in libro Taurinensi desunt,
eave huic rei nimium tribuas. Nam praeterquam quod illius
codicis fides dubia est, — certe praestantiam libri Medi-
cei aut Parisini quode nuper laudabili commentatione disse-
ruit Steinbrueck (ef. De Cleom. cosmogr. cod. quod. Paris.
[1894] non aequat, — defectus ille facillime explicatur. Sci-
licet quae aguntur verba extrema sunt totius Cleomedeae
scripturae. Nihil autem saepius evenit quam ut libri ms aat
initio aut in calce aut utroque loco mutilarentur. Inde nihil
refert utrüm illa verba in codice Taurinensi exstent an ab
eo exulent, cum optimorum librorum praesidio munita sint.

Quoniam testimonium & librorum memoria bene fundatum
esse ostendimus, anquiramus num quid certi de eius origine
statuere liceat. Diligentius fontium notulam contuenti tres
mihi sese obtulere eausae, quare ab ipso Cleomede eam li-
bello subiunetam esse arbitrarer. Primum quidem adcuratior
mihi videtur esse quam ut ab alio eam atque ab ipso libelli

1) Cf. Bakei comm. ad. Cleom. 'Theor. cycl' p. 477. Falso narrat
Ziegler 1. 1. p. 15 not. 1 & cod. Taur. tantum verba τὰ πολλὰ — εἴληπται
exulare.

396 Edgarus Martini

auctore profectam esse credibile sit. Atque plurima quidem
quae in 'Cyeliea theoria eorporum eaelestium' dicta sunt, e
Posidonii horreis suppilata esse, contendere sane poterat qui
frequentissime illum scriptorem a Cleomede laudari meminisset.
Item notulam [sioi δ᾽ oí σχολαὶ] ἔκ συγγραμμάτων τινῶν
ἠἡϑροισμέναι καὶ παλαιῶν καὶ νεωτέρων ex ipso Cleomedis
libro utpote in quo praeter Posidonium haud pauci alii seri-
ptores partim vetustiores (velut Berosus p. 180, 23; Pytheas
p. 68, 21; Pythagoras p. 166, 14; al.) partim recentiores (velut
adversarii Ápameensis p. 60, 1) excitentur, repetitam esse cogi-
tabile est. Αἱ vereor ut idem cadat in prima testimonii verba
quibus Cleomedis scriptionem nullas ipsius opiniones continere
edocemur. Hoc profecto nemo ex ipso libro concludere poterat.
In quo 'magnae sunt partes in quibus Cleomedes ad nullum
auctorem provocat sed ita disputat, ut ipsius sententias expro-
mere videatur. Unde satis elucet illud indicium a nullo alio
faetum esse posse nisi ab ipso libelli auctore. Ad quem cetera
quoque quae ad fontes libri indicandos spectant referamus iam
necesse est. Ergo integrum testimonium fontium ad Cleo-
medem redit. Hoc alia quoque ratione comprobare possumus.
Clamant Peyronius eiusque adseclae fontium adnotatiuneulam
olim in codicis margine adscriptam furtim in seriptoris con-
textum inrepsisse eoque retrudendam esse unde sese subdu-
xerit. Quod quam temere iactatum sit, verba quae paullo
ante illam leguntur (p. 226, 24sq.) luculenter arguunt. Quae
si Peyronius quique cum eo faciunt respexissent, particulam
δέ in altero notulae loco positam respondere modo praegresso
Hé» facile sensissent. Iam cum vocabula notulae antecedentia
certo Cleomedis sint, nascitur ut hanc quoque eius esse exi-
stimemus. Postremo testimonii origo Cleomedea loco quodam
plane gemello evincitur. Prorsus enim similem atque in calce
alterius libri adnotationem reperimus in extremo libro primo
(cf. Ziegleri diss. p. 15 not) p. 116, 27 sqq. Z. ubi: καὶ ὅτι
μὲν κέντρου λόγον ἐπέχει ἡ γῆ, διά τε τούτων xal ἑτέρων
πολλῶν δείκνυται. Προειρηκότες δ᾽ ἐν τῷ πρώτῳ᾽ τῶν ἐπε-
χειρημάτων, ὡς κατὰ πολὺ μείζων ὃ ἥλιος ὧν αὐτῆς ὅσον

Quaestiones Posidonianae. 397

ποδιαίου ἡμῖν φαντασίαν ἀποπέμπει, δξῆς αὐτὸ τοῦτο ἐπειδεῖ-
: Bat ὀφείλομεν, ὅσα ἐν τοιαύτῃ εἰσαγωγῇ 1) αὐτάρκη ἐστί, προ -
φερόμενοι ἴδια τένων περὶ μόνου τούτου συντάγ-
ματα πεποιηκότων" ὧν ἔστι καὶ Ποσειδώνιος.
Hunc locum ad rem nostram plurimum facere opinor. Consi-
militer olim iudicavit Zieglerus l. l.; postea vero sententiam
suam ignoro quibus rationibus ductus immutavit.

Quae cum ita sint, nullus dubitationi relictus est locus,
quin clausula alterius libri ἃ Cleomede originem suam ac-
ceperit.

Qui autem — quaerere lubet — Peyronio eiusque adsti-
pulatoribus succurrit illam notam a Cleomede alienam esse
putare? Non enuntiant, sed divinare licet, Nempe scriptorem
aliquem tale de se profiteri quale profitetur Cleomedes plane
inauditum eis visum est. Consueverunt quidem plerique vete-
rum scriptorum fontes unde hauserunt anxie callideque celare.
Tamen non desunt qui probi atque honesti hominis esse existi-
maverint indieare per quos sua acceperint. In quo numero
C. Caec. Plinius Sec. est qui ^"Naturalem historiam' eonseri-
psit. Cuius de fide litteraria disputatiunecula prooemio "Nat.
hist. inserta digna est quae hoc loco adponatur. Cf. p. 18, 30 sqq.
Detl.: Argumentum huius stomachi mei habebis, inquit, quod
in his voluminibus auctorum nomina praetexui. Est enim
benignum, ut arbitror, et plenum ingenui pudoris fateri per
quos profeceris: non ut plerique ex iis quos attigi fecerunt.
Seito enim conferentem auctores me deprehendisse a iuratissi-
mis et proximis veteres transseriptos ad verbum neque nomi-
natos.?) — Obnoxii profecto animi et infelicis ingenii est de-
prehendi in furto malle, quam mutuum reddere cum praeser-
tim sors fiat ex usura. Sic probus ille compilator. Cui
lubenter condonamus quod gloriolae captandae causa veris
auctoribus aliorum scriptorum nomina quae ex illis expisca-

1) Igitur Cleomedis liber eidem usui inservire volt atque Gemini εἰσα-
γωγὴ sig tà φαινόμενα.

2) Cf. furtorum catalogum Clementis Alex. in 'Strom.' VI 2 et Por-
phyrii apud Euseb. in 'Praep. Evang. X 3.

898 Edgarus Martini

tus est admiscuit, praesertim cum ipse hoc se fecisse haud
tecte pronuntiet (cf. p. 17, 32 D.). Non 'absimilis Plinio Pri-
scianus Lydus est qui "Solutionibus' ad Chosroen missis fon-
tium latereulum praemisit. In quo praeter veros fontes sunt
quae num ab ipso Prisciano inspecta sint merito dubita-
veris.) Nude autem ac vere et sine ulla iactationis specie
auctores suos significavere Arrhianus in praef 'Anab. Alex.
et Antoninus Liberalis, de cuius fontium indiculis vide praef.
nostr. ad Ant. Lib. p. XLIV sqq. Hisce duobus viris ob
mentis simplicitatem et probitatem conspicuis tertius accedit
Cleomedes.

Quae ideo potissimum disputavi quod et homines doctos
novieios in universum iniquius quam par est de veterum fide
litteraria iudicare video pronosque esse ad dubitandum de sin-
ceritate eiusmodi adnotationum qualis illa est quae apud Cleo-
. medem reperitur.

Sed iam exponamus quanto emolumento sit Cleomedis de
fontibus suis testimonium ad propositam quaestionem solven-
dam. Cum et Plinium et Achillem et Geminum gravissimis
argumentis freti idoneos esse negaverimus a quibus qui Posi-
donianae de rebus caelestibus doctrinae rudera indagare decre-
verint proficiscantur, nihil obstat ne Cleomedis scripturam pro
stabili solidoque fundamento habeamus, quippe quam maximam
partem Posidoniana exhibere testimonio ipsius Cleomedis li-
quido constet. Primum igitur perquirendum quibus locis hic
Posidonii sententias repraesentare videatur: inveniemus Posi-
donium ad priorem librum non tam prolixe adhibitum esse
quam ad alterum in quo quae disceptantur Posidoniana sunt
tantum non omnia. lam instrumento opiparo instructi transi-
tum faciemus ad Achillem ; tum Plinium considerabimus; agmen
elaudet Geminus. Ex hisce quattuor scriptoribus Posidonii de
meteoris doctrinam magnam partem refingere licet. Tamen

1) A Plinii et Prisciani fontium laterculis procul habenda sunt later-
cula plane fictos ementitosque auctores continentia qualis est fontium in-
dex Avieni in 'Ora maritima' v. 378qq. [p. 145 Hold.). Quo de cf. Müllen-
hoffii "Deutsche Altert.' vol. I* p. 73sqq.;

Quaestiones Posidonianae. 899

non prorsus earere possumus Manilii Astronomicis', Suetonii
libro "De naturis rerum', personati Aristotelis disputatiuneula
"De mundo', aliisque qui suppresso auctoris nomine haud
pauca Posidonii eruditionis frusta servavere quos tamen hic
singulatim dinumerare nihil attinet. Hanc quamvis arduam
viam si ingrediemur, multo melius opinor Posidonio consule-
mus, quam si fundamento arachnae filis infirmiori insistentes
undelubet apta inepta desultoria levitate congeramus.

INDEX.

ACHILLES

grammaticis addicendus 364; au-
ctor Isagoges 3635qq.; eius Isagoge
non integra 3648q.; fontes eius 363 sq. ;
multa Posidoniana exhibet 355; 359.
AELIVS

nescio quis meteorologus 380 Βα.
AELIVS HADRIANVS

patruus magnus cognominis impe-
ratoris Chaldaeorum rationibus de-
ditus 380 8ᾳ.
AELIVS STILO

ἃ Studiis meteorologicis alienus 380.
AETIVS

Theophrastum secutus μετάρσια
intellegit sublimia 354.
ALEXANDER APHRODISIEVS

usurpavit Geminiani Commenti epi-
tomam 373; 379 844.
ARISTOTELES

princeps μετέωρα. interpretabatur
sublimia 346; eius Meteorol. lib. I in-
iuria ἃ qbdm. veterum pro spurio ha-
bitus 341; non scripsit Meteorol. pro-
oem. 341; Meteorol libr. omnino
interpolationibus deformati 443;

interpretes eius ipsi quoque subli-
mi& μετέωρα nuncupant 347;

personatus De mundo multa Posi-
doniana profert 359.
ARRHIANVS (Peripateticus ?)

scripsit ]. De meteoris 348 ; quando
floruerit 347; Alexandreae vixisse
videtur 347; cometis similibusque
phasmatis quidquam portendi nega-
vit 349.

ARRHIANVS (sub c. nom. Circum-
nav. qdm. cftr.)

ἃ Lydo laudatur 348 adn. 1.
BOETHVS (Stoicus)

& Gemino excitatur 391 8qq.
CLEOMEDES

philosophus 393; auctor Theoriae
cyclicae 392sqq.; quo tempore fu-
erit 3938q.; multa Posidonio debet
3938qq.; eius scripturae codices 395.
DIODORVYS (Alexandrinus)

Posidonio prolixe usus est 363.
DIOGENES (Apolloniates)

perscripsit Meteorologiam 344 sqq.
DIOGENES LAERTIVS vide LAER-

TIVS

DIONYSIVS (Halicarnasseus)

emendatus 354.
EPICVRVS

quo sensu voce meteoron usus sit
ope Epist. ad Pythocl. [qua de cf. Use-
neri Epic. p. XXXIX] demonstre-
tur 347.
EVDORVYS (Alexandrinus)

vir doctissimus 363; Diodorum ad-
hibuit 363.
GEMINVS

qua aetate fuerit 3878qq.; eius no-
minis forma 3908qq.; fuit Graecus
390; Stoicorum sectae addictus erat
386; meteorologus idem atque mathe-
maticus 3858qq.; eius stilus ac ratio
disceptandi 385;

auctor Isagoges 3648qq.; Isagoges
titulus 365; Isagoges indoles et ratio
3648q.; lsagoge aetatem male tulit

Edgarus Martini Quaestiones Posidonianae.

365 sqq.; quando conscripta sit
387 sqq.; ad componendam Isagogen
non uno Posidonio usus est 383 8qq.;
388; usus est ad eam conficiendam
Commento suo 3828qq.; Isagoges edi-
tiones malae 3848q.;

scripsit commentarium ad Posi-
donii Elem. meteor. 372sqq.; huius
comm. inscriptio 376; ipse commen-
tarium suum in artiorem formam re-
degit 375; usus esse videtur ad ex-
plicanda Elem. meteor. Posidonii li-
bris De meteoris et Sermone physico
318; eius Commentum fons Prisc.
Lydi Solut. δὰ Chosr. cap. IV 3688q4.;

Stoica quae in Procli comm. ad
Eucl. Elem. 1.1 insunt suppeditavit
386 adn. 1.
HIPPOCRATES

emendatus 343; 344.
LAERTIVS DIOGENES

inaequaliter citat 357.
LVCIANYS

vocabulis meteorologiae ceterisque
sim. contemptim utitur 345.
OCELLVS

personatus De universo 353; eius
fontes 353; in adhibendo vocabulo
μετάρσιος Theophrastum sequitur
353.
PLATO

quo modo meteorologiae nomen
usurparit 345.,
PLINIVS

auctor Nat. hist. 362; multa Posi-
doniana in libro II expromit 361 sqq. ;
Varrone utitur 362; auctores Grae-
cos fere non inspexit 362; acumine
haud valebat 363; eius dictio (cf.
Gerckii *Senecastudien' [1896] p. 175
proxx.) 3628gq.

401

POSIDONIVS

in adhibenda voce meteoron veteres,
in adhibenda voce metarsion Theo-
phrastum sequitur 3548qq.; eius lib-
rorum meteorologicorum argumenta
356sqq.; eius Sermo physicus 360;
libri De meteoris 3578q0.; Elementa
meteorologica 3585sq.; usurpatus ἃ
Plinio 3618qq.; & Varrone 362; ab
Achille vel potius Diodoro 363; 355;
ἃ Gemino 366; ἃ Cleomede 3938qq.
PRISCIANYS

in singulis eruditionis locis unum
fere auctorem sequi adsolet 369; pa-
rum adcurate citat 368; utitur Gemini
Commento 369 8q04.; 371.

eius interpres Latinus quamnam in
convertendo normam secutus sit
3066 sqq.
PROCLVS

in comm. ad Eucl. Elem. 1. I noti-
tiam Heronis Porphyrio et Pappo
debet 380; Stoica Gemino 386 adn. 1.
PTOLOMAEVS

in Opticis mensuras composuit 80-
laris et lunaris luminis refracti 394.
SENECA

Nat. Quaest. ex Asclepiodoto Posi-
doniana doctrina implevit 355.
SIMPLICIVS

eius de Gemino testimonium 373 8qq.
emendatus 373.
THEOPHRASTVS

in adhibendis vocibus meteoron
et metarsion ab Aristotele dissentit
350sqq.; scripsit libellum περὶ ue-
τεώρων, cuius pars fuisse videntur
μεταρσιολογιχά 350 8qq.; 352 8qq.;
emendatus 351.
YARRO (RBeatinus)

Posidonium prolixe usurpavit 362.

TABULA ARGUMENTI.

CAP. L DE VARIO USU VOCABULORUM METEO DPA
ET METAPZIA OBSERVATIONES . .

À. Quo modo Aristoteles eoque priores scriptores vocibus
meteoron et metarsion usi sint .

B. Quem intellectum homines Aristotele posteriores in istis

vocabnlis inesse volneript . . . . e] on
Adcuratius considerantur argumenta librorum meteoro-
logicorum
ἃ) Arrhiani

b) Theophrasti
c) Posidonii . ,

CAP. II. DE REPARANDA POSIDONII pE REBUS
CAELESTIBUS DOCTRINA . .

Posidonii de rebus caelestibus doctrinam refingendam e e
scripturis Plinii, Achillis, Gemini, Cleomedis. Ut eruatur ἃ
quonam istorum scriptorum proficiscendum sit, deinceps inten-
tius examinantur

A. Plinius . . . . ... 4... νι e.
B. Achilles . . . . . . . . . 4. ! .
Q. Geminus. . . . . . . , ., . . ,
D. Cleomedes .
8i quid quem 86] modum Posidoniwn usurparint enucleari possit.

PERORATIO . .
qua demonstratur ἃ Cíeomede proficiscendum « esse Posidonii
de rebus caelestibus doctrinae rudera Indagaturis.

INDEX . ef) fms on on

peg.
341—360
341—341
341—300
341—349
350—353

394—360

361—399

361—363
363—364
364—392
392—398

308—399

400—401

PROCHEIROTONIE UND EPICHEIROTONIE.

Leipziger Studien. XVII. 21

Sogleieh nach dem Bekanntwerden von Aristoteles Politie
der Athener habe ich darauf hingewiesen, dafs die Behandlung
der einzelnen Organe der Staatsgewalt im systematischen
Teile des Buchs keine gleichmüísige und erschóüpfende ist
und gar manche Frage offen lüfst, deren Beantwortung be-
sonders willkommen gewesen würe. Dies gilt auch von der
vielerürterten Procheirotonie der Volksgemeinde, deren in dem
Abschnitt vom Rate der Fünfhundert beiliufig Erwühnung
geschieht. Man ist sehr im Irrtum, wenn man in Aristoteles
kurzer Notiz eine runde, jeden Zweifel ausschliefsende Auf-
klàrung zu finden gemeint hat. Der Philosoph schreibt eben
für Leser, denen die Begriffe gelüufig sind, mit denen er
operiert. |

In dem Kapitel tiber den Geschüftskreis der vier regel-
müfsigen Volksversammlungen jeder Prytanie lesen wir αἱ δὲ
δύο (ἐκκλησέαι) περὶ τῶν ἄλλων εἰσίν, iv αἷς κελεύουσιν οἱ
γόμοι voía μὲν ἱερῶν χρηματίζειν, vola δὲ κήρυξιν καὶ πρεσ-
βείαις, τρία δὲ ὁσίων. χρηματίζουσιν δ᾽ ἐνίοτε καὶ ἄνευ προ-
χειροτονίας (48, 6). Darin liegt nur das Eine, dafs der Ordnung
gemüís der Eróüffnung der Debatten eine Abstimmung voraus-
zugehen hat; aber über den Gegenstand dieser Vorabstimmung
bleiben wir im Unsieheren. Immerhin genügt schon diese
kurze AÁndeutung, frühere Auffassungen der Procheirotonie
auszuschliefsen, wie die von Hóck !), nach dem sie bezweckt
hátte, dringlichen Antrügen über auswürtige oder sacrale Án-
gelegenheiten den Vorrang vor der eigentlichen Tagesordnung
zu verschaffen. Aber zu klarerer Einsicht künnen allein die

——

1) N. Jahrb. f. Phil. CXXI 8. 809 ff.
21"

406 J. H. Lipsius

sonstigen Quellstellen verhelfen, die der weiteren Erürterung
im Wortlaute vorauszustellen sich empfiehlt.

Demosth. g. Timokr. 11 f. μετὰ ταῦτ᾽ ἐμήνυσεν Εὐκτήμων
ἔχειν "d oyéftov xal “υσιϑείδην τριηραρχήσαντας χρήματα Nav-
χρατιτικά, τίμημα τάλαντα ἐννέα xol τριάχοντα μνᾶς. προῦ-
ῇλϑε τῇ βουλῇ, προβούλευμ᾽ ἔγραφη. μετὰ ταῦτα γενομένης
ἐκκλησίας προὐχειροτόνησεν ó δῆμος. ἀναστὰς Εὐχτήμων ἔλεγεν
ἄλλα τε πολλὰ καὶ διεξῆλϑε πρὸς ὑμᾶς ὡς ἔλαβεν ἡ τριήρης
τὸ πλοῖον χτλ.

Aischin. g. Timareh 23 xol πῶς κχελεύδε (ὁ νομοϑέτης)
τοὺς προέδρους χρηματίζειν; ἐπειδὰν τὸ καϑάρσιον περιενεχϑῇ
καὶ ὃ κῆρυξ τὰς πατρίους εὐχὰς εὔξηται, προχειροτογεῖν χε-
λεύει τοὺς προέδρους περὶ ἱερῶν τῶν πατρίων καὶ κήρυξι xci
πρεσβείαις καὶ ὁσίων" καὶ μετὰ ταῦτ᾽ ἐπερωτᾷ ὃ κῆρυξ᾽ τίς
ἀγορεύειν βούλεται κτλ.

Philoch. im Lex. Cant. u. ὀστρακισμοῦ τρότεος " προύχει-
ροτόνει μὲν ὃ δῆμος πρὸ τῆς ὀγδόης πρυτανείας, el δοχεῖ τὸ
ὄστρακον εἰσφέρειν.

Harpokr. u. προχειροτονία" ἔοικεν ᾿ϑήνησι τοιοῦτό τι
γίγνεσϑαι, ὁπόταν τῆς βουλῆς πρροβουλευσάσης εἰσφέρηται εἰς
τὸν δῆμον ἡ γνώμη" πρότερον γίγνδται χειροτονία ἐν τῇ i
κλησίᾳ πότερον δοκεῖ περὶ τῶν προβουλευϑέντων σκέψασϑαι
τὸν δῆμον ἢ ἀρκεῖ τὸ προβούλευμα. ταῦτα δ᾽ ὑποσημαίνεται
ἐν τῷ «Ἰυσίου πρὸς. τὴν Μιξιδήμου γραφήν.

Diese Erklárung des Harpokration wurde, wiewohl sie
sich selbst als blofse Vermutung giebt, von Sigonius an um
80 anstandsloser hingenommen, als man das Zeugnis des
Philochoros noch nicht kannte; auch heute noch wird sie von
Gilbert, Busolt und Kaibel festgehalten. Es ist das Verdienst
von Hartel!), nachdrücklich die Unzulüssigkeit dieser Lehre
hervorgehoben zu haben, wenn auch seine eigene Auffassung
der Procheirotonie, die mit seiner bekannten Theorie von der
doppelten Lesung in der athenischen Volksversammlung im
engsten Zusammenhange steht, heute mit dieser selbst als be

1) Demosthenische Studien II S. 59 ff.

Procheirotonie und Epicheirotonie. 407

seitigt gelten kann. Es lüíst sich doch nicht bestreiteu, dafs
die Frage, ob bei dem Vorbesehlufís des Rates Beruhigung
zu fassen sei, in der grofsen Mehrzahl der Fülle erst auf
Grund einer vorgüngigen Debatte vom Volke entschieden
werden konnte, und es ist eine schlechte Rechtfertigung ftir
eine verkehrte Einriehtung, wenn Gilbert!) antwortet, daís
in der Praxis sich solche Bestimmungen immer milder er-
weisen, als sie es der Theorie naeh sind. Nur bei Sachen
von ganz minimaler Bedeutung würe eine solche Vorabstimmung
überhaupt denkbar und man sollte meinen, daís ihr von Aristo-
teles als Ausnahme bezeichnetes Unterbleiben sich vielmehr
zur Regel ausgebildet hütte. Unverstündlich ist mir, wie man
Aristoteles als Zeugen für die Richtigkeit von Harpokrations
Erklárung anrufen kann. 2)

Mit Rücksicht auf Aristoteles Angabe ist die Hóck'sche
Ansieht von Thumser dahin modifieiert worden, durch die
Proeheirotonie sei vor dem Eintritt in die Debatten die Vor-
frage vom Volke entschieden worden, ob es in Verhandlung
über ἱερά und ὅσια und auswürtige Angelegenheiten eintreten
wolle, die nieht verfassungsmüísig vorbereitet und auf das
Programm gesetzt werden konnten. Es genügt dagegen die
Bemerkung, daís dann in dem Berichte der Timocratea die
Erwühnung der Procheirotonie ganz zwecklos würe; denn
über Euktemons Denunziation lag ja ein Probuleuma vor.
Und zwar ist dies nicht, wie man von Hartel bis zu Wilamo-
witz angenommen hat, rein formeller Árt gewesen, sondern
hat die Zahlungspflieht der beiden Trierarchen ausgesprochen.
Es folgt dies unwidersprechlieh aus den wiederholten Hin-
weisen auf das Verdict des Rates, ὃ 9 πρῶτον μὲν τῆς gov-
λῆς κατεγνωχυέας, nachher τὰ γνωσθένϑ᾽ ὑπὸ τῆς βουλῆς καὶ
τοῦ δήμου καὶ τοῦ δικαστηρίου, wodurch auch ὃ 196 seine
Erklárung findet ἐν τρισὶν ἐξελεγχϑέντας δικαστηρίοις. Β6-
stimmend für die gegentéilige Auffassung ist gewesen, daís

1) N. Jahrbücher f. Philol. CXIX 5. 237.

2) Kaibel, Stil u. Text der πολιτεία Αϑηναίων S. 206 mit Berufung
auf Millers unten angeführte Arbeit, die eine ganz andere Ansicht vertritt.

408 J. H. Lipsius

nachher $ 13 von einem Antrag des Euktemon die Rede ist
(ἔδωκε γνώμην Εὐκτήμων), der zum Volksbeschlufs erhoben
ward. Aber dies war offenbar nur ein ÀÁmendement zum Rats-
beschluís, das durch das Auftreten des Androtion und seiner
beiden Mitgesandten in der Volksversammlung veranlafst war.
Hatte das Probuleuma auf die Zahlungspflicht der Trierarchen
erkannt, so mufste dies nach der Erklürung von Androtion
und Genossen, daís die Prisengelder in ihrer Hand seien, dahin
ergüánzt werden, dafs den Trierarchen der Regreís an die Ge-
sandten anheimgegeben wurde.

Mit dieser Einsicht in den von Demosthenes beriehteten
Hergang füllt auch sofort eine andere Deutung der Procheiro-
tonie, die O. Miller, der Verfasser der verdienstlichen Disser
tation de decretis atticis quaestiones epigraphieae, begründet
hat!): sie sei eine vorbereitende, aufklürende Erürterung, eine
Debatte, die noch nieht auf einem bestimmten Vorschlage als
Grundlage fuífst, sondern vielmehr erst zur Formulierung eines
Antrags führt, Noch entscheidender freilich spricht hiergegen
die Unmüglichkeit unter χειροτονία eine Debatte zu verstehen,
wozu Miller den Weg sich durch die nieht minder gewagte
Hypothese bahnt, χειροτονεῖν heifse “βίοι zum Worte melden,
Auf das Irrige des Ausgangspunkts dieser Konstruktion, den
Miller von Bake?) entlehnte, die Worte des Demosthenes von
ἀναστάς an mlüfsten eine Schilderung der Procheirotonie ent-
halten, brauche ich nur hinzudeuten, nachdem Thumser dartber
das Nótige gesagt, der jetzt auch das Mifsverstándnis der Worte
ὃ 14 γράφονται τὸ ψήφισμα eig ὑμᾶς εἰσῆλϑεν selbst be-
richtigt hat.?)

Zuletzt hat v. Wilamowitz-Müllendorff der Procheirotonie
ein Kapitel seines Werks tiber Aristoteles (II 13) gewidmet.
Nach ihm war sie bestimmt dem Miísstand zu begegnen, das

1) Philologische Abhandlungen M. Hertz dargebracht S. 189 ff.

2) In der'wüsten und unfruchtbaren' Arbeit quid sit προχειροτονεῖν,
Scholica hypomnemata IV p. 279 ff., deren Zweifel an der Richtigkeit der
hergebrachten Ansicht darum unbeachtet blieben.

3) Vgl. schon Att. Proc.? S. 168 A. 48.

Procheirotonie und Epicheirotonie. 409

bei Einhaltung der vom Rate aufgestellten Tagesordnung solche
Gegenstinde, die hinter den drei Nummern der drei von
Aristoteles und Aischines bezeichneten Kategorien auf dem
Programme standen, nie zur Erledigung kamen. Solcher Ver-
schleppung dureh den Rat habe die Einftlhrung einer Debatte
über die Geschüftsordnung vorgebeugt; durch einen Vorbe-
schlufs habe das Volk selbst die Nummern ausgewühlt. Also
behielte der alte Reiske mit seiner Erklárung der Demosthenes-
stelle Recht 'eausam istam plebs sciuit earum primam esse,
quae in ista contione agitarentur'. Die Richtigkeit des geltend
gemachten Gesichtspunktes wird man nicht verkennen, aber
auch bei dieser Auffassung nicht verstehen, warum Demosthenes
bei der schon von Hartel betonten Knappheit seiner Darstellung
dieser Geschüftsordnungsdebatte überhaupt Erwühnung thut.
Darüber hilft auch die Bemerkung nicht hinweg, daís der
Redner den Eindruck peinliehster Genauigkeit zu erwecken
beabsichtige und darum bei jeder Station verweile, die ein
Antrag zu passieren hatte, auch wenn, wie in diesem Falle,
niehts besonderes auf sie ankam. Auch die Stelle des Aischines
lüfst sehr wohl für eine andere Deutung Raum.

Man hütte gut gethan, von der bereits für das fünfte Jahr-
hundert verbtirgten Anwendung der Procheirotonie auszugehen,
εἰ δοκεῖ τὸ ὄστρακον εἰσφέρειν. Daís der hierfür von einem
Philochoros bezeugte Ausdruck der offizielle gewesen, lüíst
sich mit Grund nicht in Zweifel ziehen. Und damit gelangt
man für die Praxis der Rednerzeit sofort zu dem Sinne einer
Vorabstimmung darüber, ob in die Beratung und Beschluís-
fassung über einen Gegenstand einzutreten sei. In der Be-
jahung dieser Frage durch das Volk lag im Falle des Euktemon
ein Prüjudiz für die Erheblichkeit seiner Denunziation, das
er sich nieht entgehen lassen durfte. Ebenso wird hiermit
die Stelle des Aischines ohne weiteres verstündlich und die
Mifsdeutung des Harpokration oder seiner Quelle leicht be-
greiflich. ἢ

1) Wilamowitz leitet das Mifsverstándnis daraus ab, dafs Lysias den
Antrag des Mixodemides für ungesetzlich erklárte, weil ihn die Prytanen

410 7. H. Lipsius

Auffüllig freilich mag erscheinen, daís Áristoteles gerade
von der Procheirotonie tiber die Vornahme des Ostrakismos
vielmehr den Ausdruck Epicheirotonie gebraucht, kurz vor
den Worten, von denen wir ausgingen, 48, ὅ ἐπὶ δὲ τῆς ἕχτης
σπερρυταγείας πρὸς τοῖς εἰρημένοις καὶ περὶ τῆς 00rQaxoqogíac
ἐπιχειροτονίαν διδόασιν el δοκεῖ ποιεῖν v μή. Sehr begreif-
lich darum, daís in dem aus Aristoteles geflossenen Artikel
des Lexicon Cantabrigiense xvoía ἐχχλησία Meiers Correctur
προχειροτονέαν allgemeine Zustimmung fand, mit einziger Aus-
nahme von J. M. J. Valeton in seiner eingünglichen Abhand-
lung über den Ostrakismos 1), und daís die gleiche Anderung
manchem noch heute im Texte des Aristoteles unerláfslich
erscheint. Steht doch das Wort ἐπιχειροτονέα nach seinem
technischen Sinne zur προχειροτονέα geradezu im Gegensatz;
dureh die ἐπιεχειροτογία τῶν ἀρχῶν werden in erster Linie?)
die χειροτονητοί und dann auch die x4gowroí unter den Be-
amten einer Bestütigung ebenso unterzogen, wie die bestehen-
den Gesetze dureh die ἐπεχϑιροτονέα τῶν vóuc».?) Darum
ist es aber auch unzulüssig, in ἐπιεχειροτονέα nur den Sinn
suffragium de aliqua re zu finden, wenn gleich in der weiteren
Anwendung ἐπιχειροτονεῖν τὰς γνώμας vOn χειροτονεῖν τὰς
γνώμας sich ebensowenig noch wesentlich unterscheidet, wie
etwa ἐπικυροῦν und κυροῦν. 5)

Die abgelehnte Wortdeutung ist nun aber für Valeton der
Ausgangspunkt geworden zu dem Versuche), zwei Arten von

ohne Procheirotonie zur Abstimmung gebracht hütten. Aber die Rede
des Lysias ging jà πρὸς τὴν Μειξιδήμου γραφήν, und dafs dies eine γραφὴ
παρανόμων gewesen, ist nur eine unerweisbare Vermutung von Sauppe.

1) Mnemosyne N. 8. XV p. 407.

2) Aristot. St. d. A. 61.

3) Bei Platon Ges. VI S. 155 E. steht ἐπιχειροτονία von der Vorent-
scheidung darüber, welcher von zwei Candidaten auf die Vorschlagsliste
zur Taxiarchie zu setzen sei, was kurz zuvor genauer als διαχειροτονία
bezeichnet war.

4) Demosth. IV 30. XVIII 248. — XXIII 14. XIX 14. Arist. St. d. A.
30, 1. 32, 1. Swoboda, Griechische Volksbeschlüsse S. 18 ff.

9) ἃ. ἃ. O. p. 370 ff.

Procheirotonie und Epicheirotonie. 411

ἐπειχειροτονέαε zu konstruieren, die ἔπε. πδρὶ γνωμῶν und die
ἐπ. de aliis rebus aut personis! quas probare aut improbare
debeat populus. Die ersteren hátten eines προβούλευμα be-
durft, die letzteren auf einem Specialgesetze beruht; nur bei
jenen sei eine Debatte müglich gewesen, die also bei den
ἐπιχειροτονέαι τῶν ἀρχῶν, τῶν νόμων und über die Ostrako-
phorie nicht stattgefunden hütte. Die ganze Scheidung basiert
auf einer Verkennung des Wesens des Probuleuma, das auch
durch ein Gesetz, das eine Beschlufsfassung der Volksgemeinde
über bestimmte Fragen zu bestimmtem Zeitpunkt vorschrieb,
nieht entbehrlicoh gemacht wurde, natürlich aber in diesem
Falle rein formeller Art war. Wissen wir doch heute durch
Aristoteles, dafs selbst zur Ansetzung der Beamtenwahlen ein
Probuleuma erforderlich war. Die Polemik aber gegen den
schon von Schómann gebührend vertretenen Satz, daís jene
beiden ἐπιεχειροτονέαι nicht ohne vorausgegangene Debatte
denkbar sind, muíste ebenso erfolglos bleiben, als sie eifrig
geführt ist. Wenn das Thesmothetencollegium des Jahres
Ol. 109, 1 darum ἐν τί δήμῳ ἀπεχειροτονήϑη, weil ein Mit-
glied desselben seinen Bruder Theokrines zum Ratgeber ge-
nommen bhatte!), so muís notwendig eine Besehwerde tiber
diesen an das Volk gebracht worden sein, und ebenso fordert,
um Schólls Worte zu gebrauchen, der gesunde Menschenver-
Stand, daís die Majoritüt der Ekklesie nicht blindlings für
oder wider Beibehaltung ganzer Kapitel des Gesetzbuchs mit
Ja;und Nein zu entscheiden hatte, sondern tlber etwa beab-
Siehtigte Reformen verstündigt sein mufste.?) Also war Va-
leton in entachiedenem Unrecht, wenn er auf die vermeintliche
Analogie jener ἐπειχειροτονέαι den Satz baute, dafs der Ent-
scheidung tiber Vornahme der Ostrakophorie. keine Debatte
vorausgegangen sein künne. Bei Aristoteles aber ἐπιχειροτονίαν
als 'debattelose Abstimmung! mit Wilamowitz. zu schützen ist
ebensowenig berechtigt, als es darum mit Kaibel zu verwerfen,
1) (Demosth.) g. Theokr. 27 f.

2) Scholl, Sitzungsb. d. phil.-hist. Cl. d. Bayr. Ak. d. Wiss. 1886 8.95 f.
Ebenso auch Westermann, Abhandl. d. Sáchs. Ges. d. Wiss. II 8. 16 ff.