Google
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for in forming people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at|http: //books .google .com/I
Google
IJber dieses Buch
Dies ist cm digitalcs Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den R^alen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mil dem die Biicher dieser Welt online verfugbar gemacht weiden sollen, sorgFaltig gescannt wurde.
Das Buch hat das Uiheberrecht uberdauert und kann nun offentlich zuganglich gemacht werden. Bin offentlich zugangliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch offentlich zuganglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Offentlich zugangliche Biicher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kultuielles
und wissenschaftliches Vermogen dar, das haufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randl>emerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Dmen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mil Bibliofheken in parfnerschafflicher Zusammenarbeif offenflich zugangliches Material zu digifalisieren und einer breifen Masse
zuganglich zu machen. Offentlich zugangliche Biicher gehiiren der OfTentlichkeit, und wir sind nur ihre Hiiter. Nichtsdestotrotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfiigung stellen zu konnen, haben wir Schritte untemommen, urn den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehiiren technische Einschrankungen fiir automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sic um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nuizung derDateien zu nickikommemellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tiir Endanwender konzipiert und mochten. dass Sie diese
Dateien nur fur personliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisienen Abfragen Senden Siekeine automatisierten Abfragen iigendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
iiber maschinelle Ubersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche duichfuhren, in denen der Zugang zu Text in groBen Mengen
niitzlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fordem die Nutzung des offentlich zuganglichen Materials fiirdieseZwecke und konnen Ihnen
unter Umstanden helfen.
+ Beihehallung von Google-MarkenelemenlenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei fmden, ist wichtig zur Information iiber
dieses Projekt und hilft den Anwendem weiteres Material iiber Google Buchsuche zu fmden. Bitte entfemen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalitdt Unabhangig von Direm Ver wend ungsz week mussen Sie sich Direr Verantwortung bewusst sein,
sicherzu stellen, dass Dire Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafurhalten fur Nutzer in den USA
offentlich zuganglich ist, auch fiir Nutzer in anderen Landem offentlich zuganglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir kiinnen keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulassig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und iiberall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
tJber Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin. die weltweiten In form at ion en zu organisieren und allgemein nutzbar und zuganglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesem dabei, die Biicher dieser Welt zu entdecken, und unterstiitzt Autoren und Verleger dabci. neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext kiinnen Sie im Internet unter|http: //books . google .coiril durchsuchen.
! I
I :
- 1
I
lA
liEIPZIGER STUDIEN
ZI7R
CL^SSISOHEN PHILOLOGIE
HERAUSGEGEBEN
vox
G. OUBTIUS L. LANGE 0. BIBBEGE H. LIFSinS
FUNFTER BAND.
LEIPZIG
VERLAG VON S. HIRZEL
18S2.
INHALT.
S«ito
PAULLUS MIRSCH, De M. Terenti Varronis Antiquitatam rerum
humanaram librU XXY 1
FRANZ YIOLET, Der Oebraach der Zahlw6rter in Zoitbestim-
mnngen bei Tacitus 145
THEODORUS FRETER , Quaestiones de scholiorom Aeschineonun
fontiboB 237
DERSELBE, De Aelii Dionysii et Pausaniae attidstanim formalis
oi naXatol, na^ roXs naXatoiSf xara rovs naXatovs 339
LUDOYICI LANGn de pristina libelli de republica Atheniensium
forma restituenda commentatio. Pars posterior 393
O
53418
r
DE M. TERENTI VARRONIS
ANTIQUITATUM RERUM HDMANARUM LIBRIS XXV
8CRIPSIT
PAULLUS MIRSCH.
PRAEFATIO.
M. Terentius Varro quis inter ueteres doctos uiros ibiBset
quidne stndendo ant scribendo in omnia generis litteris artibus-
que profecissety ante triginta quinque annos ne coniectura qni-
dem satis quisquam asseqni potnit, nnnc omnes Bcinnt, post-
quam RitBchelins Hieron3rmi indicem librorum a M. Varrone
compositoram primus et aalgauit et enarrauit clarissima ilia
eommentatione ^die schriftstellerei des M. Terentius Varro' in
Mus. Rhen. torn. VI p. 481 — 560 ^)y ad quam omnibus, qui in
his studiis operam ponerent, redeundum esse nuper monuit
Ribbeckius in Ritscheli uitae altero libro p. 131.
Comparauerat enim Hieronymus inter se Varronis et Ori-
genis opera indioemque librorum utriusque eomposuerat, ut
hie quantum scribendo superasset ilium demonstraret. -) Et
Origenianus quidem index integer exhibitus est, Varronia-
nnm medium interrupit Hieronymus, ne 'legentibus esset fa-
stidium'.
Publici igitur iuris Ritschelius hoc fragmentum fecit et,
qua erat acie mentis atque ingenii sagacitate, ita illustrauit,
ut id, quod altera indicis parte ab Hieronymo omissa fecimus
detrimentum, minus graue iam uideatur. Nam, ut indicis aucto-
ritatem augeret, Hieronymum eum apud Varronem ipsum in-
1) Repetita deinde separatim Bonnae 1847 et in Ritscheli opuscu-
lonim tomo III p. 419 sqq.
2) UrlichsiaB banc indicem e codice bibliothecae S. Yedasti Atreba-
tenslB ab Anglo Htterato paucis exemplis exscriptnm innenit et cum Rit-
schelio commanicaait
1*
4 PaoUus Minch
nenisse demonstrauit , enarrauit argamenta libroraniy quorum
memoria ad nostra tempora permansity reliquoram numerum
iusta computatione definiuit, ut iam intellegere possimus, quanti
sit laboris Varronis fragmenta coUigere et disponere libro-
rumque integrorum consilia atque argumenta quaenam fuerint
eruere. Gui labor! ferendo uix unius hominis uires pares niden-
tur esse. Sed uti a singulis singulae magni oneris particulae
commode ferri possunt, quamuis totum onus unius hominis
uires superet, ita studiorum illorum partem tamquam prouin-
ciam meam elegi banc, ut de M. Varrone antiquitatum Roma-
narum publicarum auctore quam possem accuratissime inqui-
rerem. Et boo quidem prooemio, quid nostrates bomines adbuc
in nostra prouincia indagauerint , paucis percensebo, in ipsa
dissertatione pro uirili parte quantum possum ad baec studia
conferam.
Triplici modo in his studiis elaborauerunt uiri docti: aut
uniuersam Varronis memoriam resyscitare uoluerunt, aut in sin-
gula Varronis opera inquisiuerunt, aut quaenam apud scriptores
inferioris aetatis exstarent Varronianae doctrinae uestigia, in-
dagarunt
niis primo loco recensendis annumerandi sunt, qui in re-
liquiis Varronis coUigendis et emendandis multnm operae coUo-
cauerunt, quod fecerunt R. et H. Stephanus, Riccobonus,
Popma, Turnebus, Barthius, P. Victorius, Muretus,
Salmasius, prae omnibus Lipsius et Scaliger. Frag-
mentorum editionem polliciti sunt, non praestiterunt Lipsius,
Dousa, Hauerkampius. Quam in manibus habemus nouissimam,
Bipontinam dico, est Dortracena anni 1619 repetita, pro illis
temporibus opus sane magnificum et industria praeclara isto-
rum hominum dignum, sed quod studiis horum temporum Ion-
gius prouectis nullo modo iam sufficere possit.
De uita M. Terenti Varronis librorumque eius temporibus
diligentissime uetera testimonia collegit et doctissime interpre-
tatus estSchneideruSy scriptorum rei rusticae Latin, tom. 1 1
p. 217 sqq., cuius uestigia secuti fere nihil noui, quod men-
tione dignum esset, eruerunt Roth 'tlber das leben des M. Te-
De Yarronis Antiquitatam rer. ham. libris XXV. 5
rentins Varro' Basileae 1857, et Boissier '6tade sur la vie
et les ouyrages de M. T. Varron' Parisiis 1861.0
Vemo ad Ritschelium, qui primuB post longam tern-
pons interaallam nniuersa Yarronis stadia eiusdem quaestionis
oincolis comprehendit et uiam in reliquiis disponendis primis
lineis adumbraoit. Et imago, quam effinxit Ttolvyqacpwrarov
illios et '^undeconque doctissimi Romanomm uiri', sane digna
est Varrone illo, qui, ut Angastini uerbis utar, "^tam malta legit,
at aliqoid ei scribere nacasse miremar^ tarn molta scripsit,
quam malta aix qaemqaam legere potaisse credamas\
De antiqoitatibos Romanoram pablicis, qaas quidem trac-
tatari samas, haec enamerat Ritschelias Yarronis opera: ani-
aersam doctrinam amplexas est Yarro ^Antiqaitatum reram
homanaram libris XXY', singalares praeterea libros de rebas
ad antiqoitates pertinentibns composuit hosce: 'libros de fa-
miliis Troianis^ "^libros qaattaor de gente popali Romani', 'tri-
boom libram', 'reram arbanaram libros tres^ 'annalium libros
tres', 'de aita popoli Romani libros qaattaor', 'Aetia'.^)
Ad Ritscheli de singalis illis operibas qaaestiones postea
redeandom est; hoc loco alterias airi, qai in aniaersam de
stadiis Yarronianis optime meritas est, Mercklini labores
percensere oportet Disserait ille in qaaestionibas Yarronia-
nis, qaas Dorpati 1852 edidit, de optima aia ac ratione, qna
'plena et qaoad fieri posset accarata aitae Yarronis litterariae
memoria' redinte^aretar. Et tria potissimam censet reliqaia-
ram Yarronis editor! agenda: primam totam antiqaaram litte-
ranun orbem Yarrone inferiorem perlastrandam esse eo con-
silio, at qaid ad Yarronem qaacamqae de caasa referri possit
eraatar, deinde diligentias et uitae Yarronis et libroram eias
1) Viri docti quae inde ab initio hoius saecoli asque ad annum 68
de M. Yarrone omnino elaboraaissent, Mercklinas etRieseus retale-
rant in Philologi torn. Xlllet XXVII. Nonnulla, quae suo loco addam,
omiflerant^ nooi fere nihil protulerunt.
2) QaibuB addo 'librum de saecalis' et epistolam ad Oppianum, quae
ezatabat in Epistolicarum qaaestionum libro quarto et erat 'de officio se-
natos habendi'.
6 Paullus Blirsch
tempora exploranda esse, node et libroram reliquiaramque
mutua inter se ratio perspiciatur, et ad quaestiones ancipites
diiudicandas fandamenta stabilia ponantur, tertio denique loco
medii quoqae aeui recessos dod esse neglegendos, cum con-
stet libros Varronis nunc deperditos illis temporibns in mani-
bus hominum doctoram faisse.^) Hoc modo quae in uniuer-
sum praecepit, singulis deinde illustraait exemplis, de quibus
postea agam.
Transeunti mihi ad ea doctorum hominum studia, quae in
singulis Varronis libris antiquariis restituendis posita sunt, in
ipsa transitione laudandus est Krahnerus, qui commentationis
de M. Terenti Varronis Antiquitatnm rerum humanarum et diui-
narum libris XLI Halis 1S34 specimine edito primus omnium,
quern ad finem Varro libros suos composuisset, demonstrauit,
primus librorum Varronis deperditorum argumenta restituere
conatus est.
De Antiquitatibus rerum humanarum exponit uir doctus,
quomodo Varro quadrifariam dispertierit libros illos XXV 2),
quid in eis scripserit, quaenam illis ratio intercesserit cum
'Gallo Fundanio de admirandis', cum ^ephemeride nauali' et
Mibris quattuor de gente populi Bomani', quam denique for-
tunam sint perpessi; quibus de rebus omnibus in sequentibus
prolegomenis disputandi locus erit aptissimus.
De Antiquitatum apud posteriores scriptores fortuna et
1) Cetera Mercklino assentior, quod autem tertio loco addidit, nesdo
an oani sit laboris, cum locum, quern Mercklinus ex loannis Saris-
beriensis Enthetico attulit, quo uno loco Varronis libros nunc deper-
ditos medii aeui temporibus lectitatos esse probari possit, probabilius ita
interpretemur, ut loanuem, quippe qui inter Graecos Musaeum, Varronem
inter Romanos pro doctissimo haberet legum latore, utriusque compara-
tionem aut de sgo ipsum addidisse aut apud allum inuenisse scriptorem
cUcamus; qui quidem, quis fuerit, nescimus.
2) Gf . Aug. c. D. VI 3 : 'in sex primis (sc. libris Antiquitatnm hum.
Varro) de hominibus scripsit, in secundis sex de locis, sex tertios de tem-
poribus, sex quartos eosdemque postremos de rebus absolnit .... Sed
unum dngularem, qui communiter prius de omnibus loqueretar, in capite
posuit'.
De Yarronis Antiqaitatum rer. hum. libris XXV. 7
condicione quod Krahnenis aliis reliqunm fecerat, id maxima ex
parte praestitit Grappens, de quo postea agam. Quod uero
promisit Erahneras se fragmenta ex his libris seraata editamm
esse, id Deque ipse neque alius uir doctus usque ad hune diem
praestitit; neque quisquam adhue in ea re elaborauity ut siu-
guli uninseniusque Antiquitatum humauarum libri argumentum
et sommam erueret; nam Krahnerus in partibus quattuor illis
ab Augustino de ciu. D. VI 3 traditis acquieuit.
In solis sex de temporibus libris cum alii studia posuerunt,
turn Kettnerus 'kritische bemerkungen zu Varro und latei-
nisehen glossatoren' Halis 1868 p. 14 sqq. etGruppeus ^ttber
die bficher XIV— XIX der Antiquitates humanae' Hermes X
(1875) p. 51 sqq., quorum sententiis cur accedere non possim,
in prolegomenis demonstrabo.
Reliquos illos Varronis libros antiquaries praeter Ritsche-
Hum et Krahnerum attigerunt Mercklinus Philol. Ill (1848)
267 sqq. de Aetiis, idem Mercklinus in quaestionibus Varronia-
nis p. 5 — 11 de tribuum libro, p. 11—20 de epistolicarum quae-
stionum libro quarto, Kettnerus 'M. Terenti Varronis de uita
populi Romani librorum quattuor quae exstant' Halae 1863,
idem Kettnerus Warronische studien' Halae 1865, p. 38 — 78
de quattuor libris de gente populi Romani, 0. lahnius,
Hermes II (1867) p. 235 'satura de rerum urbanarum libris',
Urlichsius ^die an&nge der griechischen ktlnstlergeschichte'
1871 p. 37 sqq. de annalium libris.
Atque haec quidem de Varronis libris antiquariis. Nunc
dicendum est de uirorum doctorum studiis in eis scriptoribus
positis, qui Varronianam doctrinam nobis tradiderunt.
Et primo quidem loco nominandus est 0 d o f r e d u s
Mtlllerus, qui post Spengelium Varronis de lingua Latina
librorum quae supersunt 1833 edidit doctissimisque illustrauit
annotationibus, ut aliis copiam faceret tum antiquitates Ro-
manas ex Varrone emendate et diligenter cum aliis scriptori-
bus collato melius cognoscendi, tum quid posteri ex Varrone
sumpsissent eruendi.
Paucis hoc loco Ten Brinkium commemoro, qui e co-
8 PaulluB Bfirsch
dicibus denuo collatis edidit 'locum de urbe Roma' de 1. L. V
41—57 Traiecti ad Rhenum 1855.
Reuertor ad M till era m, qui simili cura atque in libros
de lingua Latina, in Verri Flacci reliquias inquisiuit, Fe8ti
paginas semicombustas cum aliornm tum Ursini uestigia secu-
tuSy qua erat animi sagacitate, egregie plerumque expleuit,
aliorum scriptorum, imprimis Varronis uberrimos locos, quibus
Festum suum interpretaretur, diligentissime undecumque con-
tulit: quae stndia in editione Festi de significatione uerborum
1839 publici iuris fecit.
Unum alterumue locum, quem Mtllleras omiserat, addidit
Merkelins in Ouidi Fastorum praefatione p. GV. 'Festi codicis
quaternionem XVr, p. 359 — 376 M., denuo edidit Mommsenus
Abh. d. Berl. Akad. 1864.0
De Dionysi fontibus, ut secundum temporum ordinem
auctores enumerem, habemus dissertationem Kiesslingi de
Dionysi Halicarnassensis antiquitatum anctoribus latinis, Lipsiae
1858, cuius postrema parte inde a p. 38, quid Dionysius in
primo libro Qwjtiaixrjg ctQxccioXoyiag ex Varronis Antiquitatibus,
quas solas in usum uocauerit, sumpsisse uideatur expositum est.
De poetis unus Ouidi us unde sua haberet, inquisitum est,
et primum quidem a Merkelio, qui Fastorum edition! doc-
tissima addidit prolegomena. Qui eum secuti sunt Peter us
et H tils en us, in eis quae Merkelius aut explanauerat aut
inchoauerat sese continuerunt, noui fere nihil addiderunt, ille
quidem in Fastorum editione, sanissimo iudicio usus et cau-
tione necessaria, hie in dissertatione: 'Varronianae doctrinae
quaenam in Ouidi Fastis uestigia exstent, Berol. 1880', quae
sine uUa certa ratione conscripta uidetur esse.
De Plinio habemus Brunni de auctorum indicibus Pli-
nianis disputationem isagogicam, Bonnae 1856; nominandi prae-
terea sunt Oehmichenus, 'de Varrone et Isidoro Characeno
Pliniin libris chorographicis auctoribus primariis', in Ritscheli
Actis Soc. Phil. Lips. 1873 tom. Ill p. 399 sqq., et Detlefse-
nus 'Varro, Agrippa und Augustus als quellenschriftsteller des
1) De Gnippeo sub finem hulas praefationis uerba faciam.
De Yarronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 9
Plinius fttr die geographic Spaniens^ in commentationibus in
hon. Mommseni editis 1877 p. 23—34.
PlatarchaS; ad quern nunc uenio, omniam maxime ex-
citaait uiroram doctorum studia, cam in Qnaestionibus Romania
et in oitis Bomali et Numae erebra exstent Varronianae doc-
trinae aestigia. Atque etiam legisse Plntarchnm ipsum Yarronis
Antiquitatam libros demonstrare eonati sunt Lagus, Tlutar-
chus Yarronis studiosus'y Helsingfors 1847, etThilo, ^deVar-
rone Plutarchi Quaestionum Romanarum auctore praecipuo\
Bonnae 185^3.
In eandem sententiam discesserunt, ut nonnullos nominem,
Mercklinus de Yarronis Aetiis, Kettnerus de uita populi
Romani, Leo, ^de Plutarchi Quaestionum Romanarum auctori-
bus^ Halis 1864, Hermannus Peterus 'quellen Plutarch's
in den biographien der R5mer' Halis 1865.
At Plutarchum Yarroniana sua per lubae oitioioTrjTag
accepisse affirmarunt Heeren, 'de fontibus et auctoritate uita-
rum parallelarum Plutarchearum commentationes quattuor\ Got-
tingae 1820, Soltau, 'de fontibus Plutarchi in secundo hello
punico enarrando', Bonnae 1870, Barthius, 'de lubae o/<oio-
Tjjacy a Plutarcho expressis in Qnaestionibus Romanis et in
Rumulo Numaque', Oottingae 1876, Olaesserus, 'de Varro-
nianae doctrinae apud Plutarchum uestigiis', in Stud. Lips. IV
(1881) p. 159 8qq.
Suetoni fragmenta praeclarissime enarrauit quaes tiones-
que doctissimas addidit Reifferscheidiusl860. De Yarro-
nis et Suetoni mutua ratione quae non recte uideatur iudicasse,
postea disserendi erit locus.
De Sexto Pomponio, cuius 'de origine iuris et omnium
magistratuum' fragmentum in Digestorum primi libri titulo se-
cundo seruatum est, scripsit S a n i o ' Yarroniana in den schrif-
ten der rOmischen juristen' I Lipsiae 1867, qui argumentatione
aut temeraria aut omnino nulla adhibita omnia ad Varronem
referre uoluit.^)
1) Sed qui niminm probat, nihil probat; atque id potissimum est
cauendum, ne Yarrooiaoa studia turpemus immodica coniiciendi libidino
10 Paullus Biirsch
De Censorino et Solino quae cam alii tarn Gruppeus
annotauernnt, alio loco proferam.
'De Macrobi Satumalioram fontibos' dispntanit Wis-
sowa, Vratislauiae 1880; landandi praeterea sunt Grnppeas
et Kettnerus 'beobachtnngen fiber die benatzong des Verrinfi
Flaccus' 1879.
AugnstiDum omnino non inspexisse Varronis Antiquita-
tam libros KrabDerus de Varronis Gurione p. 8, Kettnerus stad.
Varr. p. 40, Gruppeus in commentationibus in hon. Momms.
p. 546 sanissimo iudicio annotauernnt. Ad indicem Varronia-
num tantummodo pertinent ea, quae Franckenus disputauit
de Varronis fragmentis, quae inneniuntur in libris Augustini
de cinitate Dei, Lugduni Batau. 1836.
Inter reliquos ecclesiae doctores Isidorus unns in quae-
stionem uocatus est a Kettnero uarr. stud, priore parte.
Duo sub finem huius relationis docti homines laudandi
mibi sunt, qui de uniuersa Varronianorum fragmentorum tra-
ditione disputauerunt, Mercklinuset Gruppeus. £t illius
quidem uiri de Varrone optime meriti hue pertinent Me Var-
ronis tralaticio scribendi genere quaestiones', Dorpati 1858, et
Me Varrone coronarum Romanarum militarium interprete prae-
cipuo quaestiones', Dorpati 1859. Tralaticium id genus scri-
bendi nominat, quo auctores ueteres tacite aliorum sententias
atque adeo uerba exscripserint, quod tribus exponit exemplis,
Valerio Antiate, Curiatio, C. Granio Liciniano cum Varrone
compositis. Altera commentatione probauit Varronem in Anti-
quitatum bumanarum libro Me bello et pace' scripsisse de co-
ronis militaribns, ilium Varronis locum per libros de uerborum
significatione dispertiuisse Verrium Flaccum, in memorialium
librum XI transtulisse Masurium Sabinum, cuius memoriam
Gellius seruasset; Varrone et Masurio usum esse Plinium.
neue omnia, non solam quae interioris sint doctrinae, sed etiam trita et
a quolibet alio scriptore tradita, ex Varrone, qui de omnibus sane rebus
scripserit, petita esse contendamus. Idem cadit, ut id hoc loco addam,
in Dirksenum, quippe qui Taciturn in Annalibus saepissime ad Var-
ronem recurrisse sibi persuaserit
De Yarronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 11
Grnppeiis deniqae in egregia dissertatione 'die fiber liefe-
rung der brnchstlicke von Varro's ADtiquitates rerum huma-
Daium^ quae est in commentatiombas in honorem Th. Momm-
seni editifl BeroL 1877^ p. 540—554, inqoisiuit, unde ei scrip-
tores, qui fragmenta ex Antiqaitatibos hnmanis cum titulo iiuias
operis afferrent, ilia sumpsissent % qnaestionemque paene ab-
soloit de Valerio Maximo, Plinio, Festo, Geliio, Gensorino,
Maerobio, Semio reliquisqne Vergili commentatoribas , Pri-
Bciano, Diomede, Gliarisio, Nonio grammaticis. In graecos
aactores Dionysium et Plutarchum non ipse inqnisiuit, sed de
his Kiesslingi et Thilonis indicium fecit suum.
Haec hactenus de bis, quae uiri docti usque adhuc prae-
stiterunt; paucis addam quid nobis in hac prouincia
elaborantibus reliquum sit.
Ac primum quidem in uniuersum praeter ilia, quae Rit-
schelins, Mercklinus, alii de uia ac ratione in his litteris ad-
hibenda disputauerunt , Varroniana studia magnum fructum
captura esse mihi persuasi, si et Varronis fontes accnratius
perquisiti et ei scriptores in quaestionem uocati emnt, qui post
Varronem fuerunt neque ipsi aetatem tulerunt, sed Varronia-
nam doctrinam nostris auctoribus tradiderunt. Varro enim iam
inter aequales magna doctrinae fama ferebatur neque ipse,
qood ab aliis exploratum esset, facile ignorabat; quin etiam
omnes alias ueterum uirorum doctorum et aequalium sententias
in libris suis referebat, quo factum est, ut illorum auctoritas
obrueretnr, et e Varrone antiquae eruditionis copiae hauri-
rentor. Qua re consentaneum est, quae seruata sint ex Fuluio
NobiliorCy lunio Graccbano, Aelio Stilone, Gloatio^), aliis, ea
a M. Varrone, quern eorum opera in componendis libris suis
1) In quo id unam dolendum est, quod uir doctus illos auctores plane
negiexit, qui Antiquitatam memoriam ita nobis seruarunt, ut ipsum opus
numquam laudarint.
2) De Cloatio cf. Fest. 141. 189. 193. 213. 309. 318. Eum Teuffel. rOm.
litt 343, 5 sub Traiano fuisse coniecit; sed Aeli Stilonis aetate eum scrip-
sisse testator Feat. 141. 193 coll. 309, et a Varrone in usum uocatum esse
apparet ex eis, quae infra cap. in. disputaturus sum coll. Fest. 213.
12 PauUtts Mirsch
adiisse constat, relata et posteriori aetati tradita esse; nee
dubito, qnin illornm frnstula colligentes noua inuestigemos Var-
ronis fragmenta. Quod uero dixi de Varronis compilatoribus,
quorum scripta interierunt; cogitani cum de aliis turn de luba
rege, Fenestella, Sinnio Capitone, Verrio Flacco, lulio Hygino,
Antistio Labeone, Ateio Capitone, Masurio Sabino, lulio Mo-
desto, Suetonio Tranquillo. Hos enim ipsos Varronis libros
adiisse per se nerisimile est, quare quid Varroni quid aliis
auctoribus debuerint prius quaerendum uidetur, quam ex po-
sterioribus scriptoribns, qui per illos Varronis memoriam acce-
perunt nobisque tradiderunt, Varroniana certa ratione eliciamus.
Commentationes deinde, quae librorum Varronis antiqua-
riorum fragmenta collecta disponant et argumenta enarrent,
desiderantur de XXV libris Antiquitatum bumanarum, de epi-
stolicis quaestionibus, de libris annalium, de saeculis, de fami-
His Troianis, de libris denique rerum urbanarum.
In fontes denique inquirendum est Vergili, Dionysi Hali-
eamassensis in secundo potissimum sequentibusque libris, Verri
Flaeci, Plini, Festi, Suetoni, Gelli, Serui, Lydi, ecclesiae doc-
torum, fastorum interpretum.
Ad quae studia ut pro uirili parte ipse quoque aliquid
conferrem, mihi proposui, ut opus illud praeclarissimum Anti-
quitatum bumanarum in quaestionem uocarem et accuratiorem
uerioremque horum librorum imaginem, quam quae nobis us-
que adhue obuersabatur , adumbrarem. Quod munus si cui
nimis audacter aut temere suscepisse uideor, rei difficultas
et obscuritas me excuset; nam ^res ardua est uetustis noui-
tatem dare, dubiis fidem\
Et bunc sequar disputationis ordinem, ut prolegomenis
praemissis primum Antiquitatum bumanarum consi-
lium et summam indagem, deinde totum opus in
singulos libros disponam et unius cuiusque titn-
lum et argumentum eruam, denique quomodo Anti-
quitatum memoria apud posteros seruata sit enar-
rem certasque uias et rationes expediam, quibus
noua inueniantur fragmenta.
De yarroniB Antiquitatum rer. ham. libris XXV. 13
Quae posteaqnam in prolegomenis exposita
snnt, fragmenta ipsa proponam multis aucta et ex
inuenta diBpositione distribnta et apparatu critico
instraota.
Fragmentis addere uolueram qnaestiones, qnibns alia prae-
terea Yarronianae doctrinae uestigia apnd seriptores Varrone
recentiores, qui aetatem tulerunt, iDdagarem. Reliqaiarnm enim
Bine titnlo superstitam nondum ea suppetit copia, quae aucto-
ritati, qua Varronem apnd posteriores fnisse scimos, respon-
deat; et qaamqnam id stadebam, at Varroni qnam plurima
restitnerem fragmenta, tamen praeter exspectationem perpaucos
t'antam seriptores ad nos peruenisse in prolegomenorum tertio
capite demonstrandum mihi erat, qni Varronis Antiquitates
remm humanaram legisse uiderentur — Dionysins et Plinius
fere soli sunt. Nihilo tamen setius rem propius ad liquidum
adduxisse iuuabit; ceterum alia ex parte Varroni restituere
possumuSi quae in illo eapite ei surripuisse uidemur. Totum
enim antiquarum litterarum orbem Varrone inferiorem per-
lustrauiy omnia ad antiquitates Romanorum publicas speetantia
nndique excerpsi, cum Varronis fragmentis contuli, alia cir-
cumspexi subsidia, quibus quid Varroni reddendum esset, quid
non reddendum diiudicarem. Sed res erat diffieillima et Ion-
gior^ quam ut has quaestiones huie dissertationi adiicere pos-
sem. Nam in prolegomenis eertae quaedam rationes consti-
tuendae erant, quibus in uniuersum apud eos seriptores, qui
ex ipso Varrone hauserunt, Varroniana secluderemus, in quae-
stionibus unaquaeque res — sunt uero sexcentae — per se est
examinanda; quae apud auetores exstat, qui Varroniana doc-
trina ita sunt imbuti, ut illius libros numquam legerint, sed
sententiam ab eo prolatam modo hinc modo illinc, plerumque
inseii ut fors ferebat acceperint. Atque id unum hoc loco
afSrmare possum quaestionum illarum iructum satis magnum
et auctoritate, qua Varronis Antiquitates rerum humanarum
fuerint, omnino dignum fore; quaestiones autem ipsas trans-
feram in alium diem.
14 Paolltts Mirsch
PROLEGOMENA.
Caput I.
Quo argumento et consilio fuerint Varronis XXV librt
Antiquitatum rerum humanarum.
In Antiquitatum bumanarum libris quid scripserit et quid
intenderit Varro inqnirentibus nobis adminiculo sunt: o peris
ipsius inscription XVI librorum diuinarum rerum
quae supersunt^ ueterum scriptorum de Antiqui-
tatibns rerum bumanarum testimonia, de reliquis
Varronis libris antiquariis quae soimus, de lingua
Latina libri superstites, fragmenta ex Antiquitati-
bus rerum bumanarum seruata.
Quae quidem omnia deinceps tractabo, postquam nonnuUa
de Varronis scribendi et disponendi consuetudine
disputauerOy quae obseruaui, cum multus in libris superstitibus
essem, ut in familiaritatem M. Terenti me quoad possem in-
sinuarem et eius in sentiendo et in scribendo proprietates pe-
nitus addiscerem. Hinc quin lucis aliquid afferatur et frag-
mentis et iis libris, in quibus ea exstant, non est dubium.
Ritschelium op. 111514 suo iure Varronem curiosissimum
disponendi artificem et tamquam arcbitectum appellasse in-
numerabiles loci librorum de lingua Latina et de re rustica
confirmant; cf. de 1. L. V 1 sq. 6. 10—13. 16. 31. 57. 75. 80. 95.
105. 131. 184. VI 3. 35. 97. VII praef. 5. 109 sq. VIII 1 sq. 13.
21. 24 sq. 44—46. 63. IX 4. 7. 36. 95. 115. XI sq. 79. de r. r.
I 1, 11. 5, 15, 17, 1. 23, 1. 27, 1, 37, 4. II 1, 1 1 sqq. Ill 1, 9.
Tam saepe auctorem lectoribus dispositionem operis in memo-
riam reuocasse non est quod miremur, si recordamnr singula
ueterum uolumina ex singulis libris constitisse, ita ut alium
librum euoluere maioris illis esset negotii, quam nobis. Eodem
modo et in nostro opere Varronem uersatum esse significat frag-
mentum a Nonio p. 92, 14 sqq. seruatum, quod in exordio sex
De Yarronis Aotiquitatum rer. hum. libris XXY. 15
postremorum librornm de rebus locum habuit. Neque semper
dispositionem librorum accuratam fuisse neque omnia, quae ex
operis consilio enarranda essent, comprehendisse apparet ex
ipsins Yarronis uerbis de 1. L. VII 5 ^si quid excidit ex hac
qnadripartitione, tamen in ea comprehendam\ Antecedentia
nerba 'quae cum his sint coniuncta, adiungam' spectant ad ex-
cursus innumerabiles, quo ex numero est etiam de 1. L. VI, 1
'si qua erunt ex diuerso genere adiuncta, potius cognationi
uerborum quam auditori calumnianti geremus morem'. £t oc-
currunt in libris superstitibus permuiti omnis generis excursus;
cf. de 1. L. V 34. 71. 89. 98. 105 sq. 108. 130. 160. VI 38. VII
10. 17. 41. de r. r, I 1, 4 sq. 2, 9. 10. 19. II 4, 1 sqq. 18. Uti
plurimi uero excursus in libris de re rustica uerborum uerilo-
quia exponunt: cf. I 2, 9. 14. 29, 1—3. 31, 3—5. 50, 2 sq.
II 1 y 7 sqq. 3y 7. 4, 1 sqq., ita plurimi in opere grammatico sunt
de rebus ex antiquitatibus petitis, cf. de 1. L. V 23. 35. 61. 69.
118. 122 sqq. 134 sq. VI 54. 61. 71. 74. 93. 95. Hinc conclude
in Antiquitatibus Varronem in fines etymologiae saepius ex-
enrrisse, praesertim cum is semper esset, 'qui in quouis genere
graromaticum ageret praeter ceteros'.O
Addo hie statim comparationes non paucas ex aliis dis-
dplinis petitas: de 1, L. V 8 sq. 13. 59. 74. 88. 99. VI 39. VII
1. 4. 109. Vni 4. 6. 10. 28—32. IX 9—16. 18. 20—29. 33. 39.
43. 45—48. 67. 79. 92 sq. 1 13. X 4. 27. 38. 41. 46. de r. r. I 1,
4 sqq. 2y 7, similitudines poetam redolentes: de 1. L. X 19. de
r. r. I 1, 1 etc., prouerbia: de 1. L. V 5. 11. de r. r. I 1, 1. 4.
2y 2. 22, 6. Ill 2, 1 : quae omnia baud scio an et in Antiqui-
tatum libris scripta esse potuerint.
Unde materiam sumpserit, ipse declarat de r. r. I 1, 11
hoc modo: 'ea erunt ex radicibus trinis, et quae ipse in meis
fandis colendo animaduerti, et quae legi, et quae a peritis
audiui\ Unde facile colligo Varronem antiquitatum scientiam
consecntum esse et coUoquendo et legendo et obseruando.
Auctores, quos adhibuit, et accurate laudabat: de r. r. I 1,
7— 10, et indulgenter de iis iudicabat: de r. r. I 2 saepius.
1) Cf. Ritscheli opusc. Ill 363.
16 PaalluB Mlrsch
Scribendi denique consilium in libris de re rustica: I 13, 7.
69, 3. II praef. 1 sqq. 1, 3—5 obsernare possamns idem, quod
de Antiqnitatibus sibi finxit Krahneras p. 2.^) Nam semper
Varro id agit, at ueteres Romani qnam strenui, fortes, labo-
riosi, uerecundi faerint, ostendat iisqae'aequales snos molles,
libidinosos, langnidos, nefarios opponat. Itaqae uernm est,
qaod Krahneras dicit Varronem aitae scripsisse , non scholae,
ciaibas suis, non hominibas doctis antiqaitatumqae studiosis,
non at deleetaret admirationemae doctrinae excitaret, sed at
demonstraret , qao modo qaaeqae in ciaitate Romana instita-
tiones antiqaitus essent eonditae, qaanto cum rei publicae com-
mode retinerentar.
Stilum, at hoc addam, in libris superstitibus neglegentio-
rem esse et Spengeli et Mtllleri et Keiii curis constat; quod
idem de omnibns Varronis scriptis ualere cum per se aeri-
simile est, tum aperte affirmant neteres duo docti homines,
quibas meliores testes nullos habemus, Tacitum dico in Dial. 23
et Quintilianum X 1, 95: 'Plurimos Varro libros et doctissimos
composait, peritissimus linguae Latinae et omnis antiquitatis
et rerum Graecarum nostrarumque, plus tamen scientiae colla-
turus quam eloquentiae'.
Quae postquam in uniuersum de Varronis scribendi ratione
disputauimus , ad propositum ueniamus et Antiquitatum argu-
mentum enarremus.
1.
Et titulus primum Antiquitatum humanarum rerum du-
plici modo nobis subsidio est, prout respicimus aut "^antiquita-
tum" aut 'humanarum rerum' uocabula. De illo uocabulo Krah-
neras p. 1 1 recte uidetur iudicasse, cum diceret Varronem libros,
quibus totam uitam maioram et consuetudinem enarrasset, apto
sed nouo titulo uocasse 'Antiquitates'. Quod uocabulum ante
Varronem hand ita usitatum fuisse demonstrauit Fr. A. Wol-
fius ^), nos uero, qui illi uerbo eandem sententiam quam Varro
1) Cf. Mercklin. Philol. XUI 731 Bqq. Kettner. de uita p. R. p. 7.
2) Mus. far alt.-wisB. 1 54.
Ik
De Varronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 17
subiiciamus, non est qnod multis de eo disputemus; id solum
inqmrendum est, ad quae tempora anctor in describenda Ro-
maDornm antiquitate descenderit Et Krahnerus qnidem Varro-
nem inde ab aDtiquissimis temporibos res Romanas repetiuisse
censet et finem narrandi fecisse descripta Gallorum irrnptione ;
cuius opinionis dnas profert causas, unam, quod nuliae res
aetate posteriores a quoquam ex his libris afferantur, alteram,
quod non fuerit Varronis, saltem his libris, plura persequi.
Qua de re paulo alitor sentio. Nam erat Varronis uniuscuius-
que in re publica Romana instituti originem referre, neque est
quod moneam, multa noua post illud tristissimum Romanis
tempus esse constituta. Dixerim equidem Varronem unumquod-
que institutum publicum usque ad cum sHitum persecutum esse,
quem aequales uiderent. Id omittam, quod Dionysins Hali-
camassensis aQxaiokoyiag ^Pu)f^ia'ixfjg inscriptionem a Varrone
mutuatus Romanorum res gestas usque ad helium Punicum
secundum descripsit; at Cicero sententiae meae uidetur fauere,
qui nostrum opus respiciens Ac. post. 1 3, 9 Varronem ipsum allo-
cutns: 'tn' inquit 'omnium bumanarum rerum nomina, genera,
oilficia, causas aperuisti*. Deinde etiam ea de causa usque ad
suam ipsius aetatem eum scribendo descendisse puto, ut anti-
qua tempora buic opponere posset, quod idem fecit in libris
de uita populi Romani.
Ex 'bumanarum^ uocabulo errare eos conicio, qui de re
publica tantummodo hos libros fuisse sibi persuaserint; spec-
tabant ad uniuersas res humanas, quam ob rem, sicut diuinas
antiquitates in quinquies temos libros dispositas fuisse constat,
ita humanas in quater bis temos distributas Msse crediderim.
Sed ea res postea diligentius mihi tractanda erit.
2.
Diuinarum antiquitatum libros, qui ad homines
spectauerint , fuisse de pontificibus, anguribus et quindecim-
uiris, qui ad loca: de sacellis, sacris aedibus, locis religiosis^
qui ad tempora: de feriis, circensibus ludis et scaenicis, qui
ad res: de oonsecrationibus, sacris et priuatis et publicis testis
Leipsiger Stadieik V> 2
18 Paollas Mirsch
est Augnstinus. Inde quid efQciatur de antiqaitatibus publicis,
non dico bamanis, in aperto ent. Qui enim in re publica
agnnt, magistratas sunt et antiquissimis temporibus reges; loca
ubi agunty sunt forum, comitium, curia Hostilia, aedes sacrae^
ager publicus, ager hostilis, prouinciae ; tempora, quando agunt,
sunt dies fosti, comitiales, nundinae, kalendae^ certi post urbem
conditam anni. Et quid magistratus Romani illis locis, quid iilis
temporibus agunt? rem publicam administrant, imperio utun-
tur, ius dicunt, agunt cum patribus aut cum populo, bella ge-
mnt, paeem decemunt. Haec et his similia in humanarum
rerum libris Varronem tractasse necesse est.
• 3.
Veteres omnino solitos esse opera sua quadrifariam dis-
pertire Cicero testatur, cum dicit de or. II 12 Pherecydem,
Hellanicum, Acusilaum, Catonem, Pictorem, Pisonem monu-
menta tantummodo temporum, hominum, locorum rerumque
gestarum reliquisse; quibus certe Varronem quoque addidis-
set, si tum, cum haec scripsit, hi libri iam exstitissent. Ad
Antiquitatum uero libros XLI referendus est praeclarissimus
ille Ciceronis locus Ac. post. I 3, 9 uel propter temporis ratio-
nem: sunt enim edita Academica a. u. 709/45, uno duobusue
annis post, quam Varro Antiquitates confecerat ; praeterea ante-
cedentibus Academicorum uerbis agitur ^de his ipsis antiqui-
tatum prooemiis'. Quare ad hoc opus refero, quod Cicero
Varronem allocutus ^Nos' inquit ^in nostra urbe peregrinantes
errantesque tamquam hospites tui libri quasi domum deduxe-
runt, ut possemus aliquando, qui et ubi essemus, agnoscere.
Tu aetatem patriae, tu descriptiones temporum, tu sacrorum
iura, tu sacerdotum, tu domesticam, tu bellicam disciplinam,
tu sedem regionum, locorum, tu omnium diuinarum humana-
rumque rerum nomina, genera, ofGcia, causas aperuisti'. Haec
ut paulo accuratius enarrem, uerba ilia ^nos in nostra urbe . . .
agnoscere' ad libros de hominibus et de locis quadrant docent-
que in illis sex prioribus libris non solum de regibus aut magi-
stratibus scriptum fuisse, sed etiam in uniuersum de populo
De Yarronis Antiquitatam rer. ham. libris XXY. 19
Romano, qnibus a proanis et a quam honestis orinndos, qua
ratione postea ab illorum moribos et consuetudine desciaisset,
in sex seqnentibas de loeis libris non solum de foro ant co-
mitio, sed etiam in uninersam de urbe Roma, qua ratione
aedificata esset et qnomodo nnusquisqne locas antiquitus eon-
ditns; atque etiam longins Varro ultra urbis muros proees-
serat et Latium totamque Italiam descripserat, quod demon-
strant nerba ilia ^tn sedem regionum, locorum apemisti\ In
libris de temporibus coUigimus ex Giceroniano loeo descrip-
tiones temporum fuisse ibique Varronem eeleberrimam dispu-
tationem instituisse, qua demonstraret Romam esse conditam
Parilibus anni olympiadis VI tertii (i. e. anni luliani a. d. XI
Eal. Mai.). Ad sex ultimos de rebus libros spectant nerba ^tu
domesticam, tu bellicam diseiplinam apemisti\ nnde nihil noui
addiseere possumus.
Haee de Cieeronis illo looo, quocum optime conueniunt,
quae sunt apnd Augustinnm de eiu. Dei VI 4 nerba Varronis
ex diuinarum rerum libro primo exeerpta. Augustinus enim,
postquam enarrauit uno singulari libro, qui communiter de
omnibus loquerctur, praemisso sex primos Antiquitatum huma-
narum libros de hominibus fnisse, secundos sex de locis, sex
tertios de temporibus, denique sex postremos de rebus: eo,
quem supra attulimus, loco cur Varro in antiquitatum corpore
prius de rebus humanis quam de diuinis scripserit, disputat,
nnde qnin nostra Antiquitatum notitia augeatur non dubito.
Scribit enim Augustinus: 'Varro propterea se prius de rebus
humanis, de diuinis antem postea scripsisse testatur, quod prius
exstiterint ciuitates, deinde ab eis haec instituta sint', atque
paulo post 'quia diuinae istae ab hominibus institutae sint\
Nam 'sicut prior est, inquit Varro, pictor quam tabula picta,
prior faber quam Bedificium: ita priores* sunt ciuitates quam
ea, quae a ciuitatibus instituta 8unt\ Et reuoco hie lectores
ad ea, quae supra dixi: humanarum rerum antiquitates non
solum de rebus publicis, sed omnino de humanis fuisse, cum
ex illo quoque Augustini loco appareat in toto Antiquitatum
humanarum et diuinarum corpore Varronem cum de omnibus
2*
20 PaulluB Mirsch
institntis et publicis et diaiDis egisse, turn de homiDibus, qai
ilia fecissent, et de humanis in aninersum rebus, node Roma-
norum res publica et diaina orta esset. Sed hoc non ita dico,
at de hominnm natara Varronem disputasse putem, quod uetant
eiusdem Augustini in eodem capite uerba ^si de omDi natura
deorum et bominum scriberemus, prius diaina absoluissemus,
quam humana attigissemus^; enarrauit Varro Romanorum ori-
ginem et historiam, nirtutes et consuetudinem , in re publica
ofScia et ciuitatis discriptionem. Haec si in libro prooemii
Varro facere uoluisset, poterat hoc sane in Antiquitatum diui-
narum libro primo, neque erat, car has humanis postponeret;
praeterea primi humanarum rerum libri aliud fuisse argumen-
tum eundem Augustinum secutus alio loco demonstraturus sum.
Itaque restant tantummodo libri II — VII de hominibus, quos ad
eos quoque pertinuisse scimus, qui seruandis publicis institutis
praeessent. Item in sequentibus quoque bis senis libris Varro
ita uersatus est, at non solum de locis aut temporibus in publi-
cum usum constitutis diceret, sed in uniuersum de Italiae re-
gionibus et fertilitate, de aetate humana et temporum descrip-
tione. Etenim si de hominibus solis uniacrse scrlpsisset, non
de locis quoque aut de temporibns, libros illos, in quibus id
fecit, in fine totius humanarum rerum corporis eodem sane
modo posuisset, quo diuinarum antiquitatum tres de dels libros
ultimos collocauit. Paulo alitor de sex ultimis libris, qui sunt
de rebus, sentio, sed ea de re postea. -
Hie alius nobis Augustini locus de ciu. D. VI 4 explican-
dus est, qui mirum quantum usque ad hunc diem studia homi-
num doctorum coercuit atque impediuit, ne plenam sibi et
quoad fieri posset accuratam Antiquitatum humanarum imagi-
nem fingerent. Scribit enim Augustinus: 'rerum humanarum
libros, non quantum ad orbem terrarum, sed quantum ad solam
Bomam pertinet, scripsit', quod Krahnerus p. 23 et Ritschelius
op. UI 394 et 446 certissimum esse putabant testimonium Var-
ronem in Antiquitatibus componendis arbis Romae et Italiae
fines non excessisse. Sed si paulo accaratins inspicimus locum,
Augustinus ilia uerba non scripsit, at argumentum humanarum
De Yarrouis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 21
rerum, quas numqaam nidetnr legisse, sigoificaret, sed de sno
ipse apposuity at Yarronem de nulla deornm natnra Bcripsisse
demonBtraret, quod elicuit ex his Varronis uerbis 'si de omni
Datura deorum et hominum scriberemus, prius diuina absol-
uissemus, quam humana attigissemus". Ratiocinatus enim est
hunc in modum: 'Aut enim de omni natura deorum scribit, aut
de aliqua, aut omnino de nulla. Si de omni, praeponenda est
utique rebus humanis; si de aliqua, cur non etiam ipsa res
praecedat humanas? Quodsi multum est, ut aliqna pars
diuina praeponatur uniuersis. rebus humanis, saltem digna est
uel Romanis; rerum quippe humanarum libros non quantum
ad orbem terrarum, sed quantum ad solam Romam pertinet,
scripsit^ quos tamen rerum diuinarum libris se dixit scribendi
ordine merito praetulisse Restat, ut de nulla deorum
natura scripsisse intellegatur, neque hoc aperte dicere uoluisse,
sed intellegentibus reliquisse\ Id unum sane Augustinus dicere
nult : Antiquitates humanas non ad uniuersum genus hominum
spectasse, sed ad aliquam tantummodo eius partem, Romanos
scilicet, quippe quorum antiquitates describendas Varro sibi
Bumpsisset. Nihil igitur impedit, quominus M. Terentium in
sex de locis libris uel de extremis Romanornm prouinciis uerba
fecisse putemus. Prouinoiae uero Romanae nonne ad Romam
pertinent?
4.
Reliquos Varronis libros de rebus ex antiqui-
tatibus petitis aut post Antiquitates scriptos illas ex parte
expleuissty aut antea in lucem editos pericula fuisse auctoris
ad magnum illud opus conficiendum sese praeparantis Ritsche-
lius 0 coniedt. Sed de his nihil omnino statuere licet , cum
quando Varro consilium Antiquitatum scribendarum ceperit ne-
Bciamus ; illos libros post Antiquitates componere potuit Varro
aut eo consilio , quod Ritschelius uoluit, aut id agens, ut eius-
dem libri uinculo continerenturi quae per Antiquitatum quat-
t) Cf. opoBC HI 444.
22 Pauilus Mirsch
tuor partes pro ratione ac dispositione totias operis, quamuis
ad eaDdem rem spectarent, dispersa essent.
Adiauant autem nostram Antiqaitatnm notitiam ea tantam-
modo scripta, quae post illnd opus grauissimom edita esse
constat ; sunt libri de uita 0 ^t de gente populi Bomani et
epistolicaram qnaestionnm liber quartus, in quo Varro deper-
ditnm commentarium librnm de officio senatus habendi^) re-
tractaaerat.
Proxime accesserunt ad Antiqaitatam consilium libri de
uita populi Romani quattuor, qui spectabant ad pri-
uatas tantum quas dicimus antiquitates , ad rem familiarem,
uictum, uestitum, instrumenta et disciplinas necessarias uitae,
alia huius generis, id quod confirmant horum librorum frag-
menta. In libris igitur sex postremis Rerum humanarum eius-
modi res non erant expositae, aut non erat, cur Varro easdem
res in opere eiusdem oonsilii repeteret; restat igitur , ut sta-
tuamus in sex Me rebus' libris exposuisse Varronem, quid in
re publica egissent Romani; agit uero publice aut omnis po-
pulus foris in bello, domi in contione, aut magistratus cum
populo; de populo, pro populo. Fuerunt denique sex illi libri
de uniuersa ratione, quae mutua inter homines intercederet,
ut diuinarum rerum libri XI— XIII de ea ratione, quae inter
homines et decs esset.
In libris delude quattuor de gente populi Romani
Varro de Romanis tamquam parte totius generis humani dis-
seruit, eorum historiam uniuersae temporum rationi antiquorum
populorum subiunxit, 'quid a quaque gente traxissent per imi-
tationem'^) composuit. His in libris licet multa, quifb in Anti-
1) Script! post annum 705/49; cf. Schneider, script, r. rust. 1 1,234,
KrahneruB de Varr. Ant. tO, Eettnerus de uita p. R. 3, qui quidem uir
doctus probabiliter cogitauit de anno 711/43, quo anno libri de gente p. R.
editi uidentur esse, cf. Schneider. 1. 1. , Mommsen. rdm. chron. 147 ^ Kett-
ner. Varr. stud. 38 sq.
2) Cf. Mercklin. quaest. Varr. 16 sqq.
3) Seru. in Aen. YII 176, quern locum neque Erahnerus 1. 1. 10 neque
secutuB eum Ritschelius opusc. Ill 447 ad libros de uita p. R. referre de-
bebat; cf. Kettner. de uita p. R. 31. 60.
De YarroniB Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 23
quitatibns exposita erant, retractata faerint, tamen consiliam
atrinsqae opens diaersum erat, ita ut qaae in libris de gente
populi Romani exposita faisse scimuSy ea in Antiquitatibos
propterea omissa fuerint non sit necesse.
Restat iam anas commentarias de officio sonatas
habendi primam ad Pompeiam missas anno 683/7 1, maltis
igitar annis ante Antiqaitates editas. Sed Gellias ^\ qai com-
mentarii omne externam fatam et argamentationis ordinem
enarraaity deperiisse earn tradidit anno 711/43, qao ab Octa-
niano Lepido Antonioqae triamairis se proscriptam esse Varro
qaeritar et 'direptis bibliothecis sais libroram hebdomadas
aliqaammoltas non comparaisse'.^) Qaare retractaait postea
Varro res in hoc commentario enarratas in qaaestionam epi-
stolicamm libro qaarto post annam 7 1 1/43 edito, qao tempore
moltos iam annos exstabant Antiqaitates omniamqae in mani-
bas erant. Qaod enm non ftusse factaram pato, si eadem
eodem modo in Antiqaitatibas legi potaissent. De his igitar
triplex nobis se offert opinio: ant Varro in Antiqaitatibas de
senata lectores ad commentariam ilium isagogicam reaocauit,
qui cam periisset, rem in eo descriptam iternm tractari necesse
erat; aat in Antiqaitatibas de officio senatus habendi aerba
onmino non fecit; aat res in commentario contextae per sin-
galas totius corporis partes dispersae erant Quorum hoc ulti-
mam, cam Varronem in Antiqaitatibas de senatus statu et usu
nihil protulisse credere non possim, uidetur mihi uerisimilli-
mam. Nonnulla sane post ilium demum annum, quo antiqui-
tates editae sant, scribi potuisse Mercklinus ^) demonstrat; alia
per se uerisimile est in illis libris non fuisse, quorum non erat
praecepta dare aut cos, qui munns pablicum inirent, docere,
sed depionstrare, quomodo singula instituta antiquitus conditay
quomodo postea commutata essent.
Commentarias ille, at hoc addam, testimonio nobis est,
quomodo Varro in disponendis suis scriptis uersatus sit; nam
Gellias in argumento eius enarrando ordinem a Varrone insti-
1) N. A. Xmi 7. 2) m 10, IT. 3) Quaest. Varr. p. 19.
24 Paullus Mirseh
tntum diligenter enarrauit. Scripsit igitar Varro primam de
hominibus (^primum ibi ponit, qui fuerint' cet), tarn de locis
('torn adscripsit de lods' cet.)» deinde de temporibns ('senatas-
consaltum ante exortam' cet), postremo de rebus (Hmmolare-
que hostiam' cet). Qai quidem ordo saepissime apnd Varro-
nem occurrit, ueluti in satira Menippea, qaae inscripta fait
"nescis quid uesper serus aehat\ Gellio teste n. A. XIII 1 1
haec erant: 'si belli homunculi coliecti sunt; si electus loons,
si tempns lectnm, si apparatus non neglectus\ Eodem fere
redit de 1. L. VU 5: 'dicam in hoc libro .... primum de locis,
dein de his quae in locis sunt, tertio de temporibus, turn quae
cum temporibus sunt coniuncta^ et de re r. I 5, 3 'agricultnrae
quattuor sunt partes snmmae: e quels prima cognitio fundi,
solum partesque eius quales sint (de locis); secunda, quae in
eo lundo opus sint ae debeant esse culturae causa (de homini-
bus et instrumentis) ; tertia, quae in eo praedio colendi causa
sint faciunda (de rebus); qnarta, quo quidquid tempore in eo
fundo fieri conueniat' (de temporibus). 0
5.
Sed haec missa faciam et ueniam ad illud, quod quinto
loco dixi in detegendo Antiquitatum humanarum argumento
non neglegendos esse de lingua Latina libros superstites
uel propter temporis horum librorum rationem. Sunt enim
Antiquitates scriptae inter annos 706/48 et 708/46, quibus ad
finem perductis statim de lingua Latina opus Varronem in-
gressnm esse Schneiderus, script, rei rust. I 2, 228 effecit ex
Cic. ac. post. 11,3 coll. 2, 8. Milllerus quae disputauit hos libros
anno 716/38 demum in publicum editos esse, explosa sunt a
Spengelio ^), cui assentitur Mercklinus.^) Puto igitur Varronem
in illis de lingua Latina libris, in quibus uerborum ueriloquia
enarrat — sunt, si poetica uerba omittas, libri quintus et sex-
1) Cf. Merkel. Ou. fast, praef. p. GIX, Mercklin. quaest.Varr. p. 17,
Krahner. 1. 1. p. 12. 2) 'Die kritik der varronischen bacher de 1. L.*
Manchen 1854 p. 16 sq. 3) De Yarronis traladcio etc. p. 11.
De Yarronis Autiquitatam rer. hum. libris XXY. 25
toBj qnornm uterque nobis seraatoB est — ubi rem pablicam
et antiqnitates bnmanas attigerit, eodem fere modo uerba pro-
tolisse, quo in Antiqnitatibns de rebns disputanit. Quod cum
per se nerisimile sit, turn comprobatar eis, quae in opere de
lingna Latina de temporibus scripta sunt, quae eadem eodem
modo in Antiqnitatibns Varronem aeenratissime pertractasse e
CensorinOy Solino, Macrobio, aliis possnmns cognoscere.
At dixerit fortasse qnispiam ea, quae Varro de lingna
Latina V 134 de instmmentis rnsticis proferat, non inueniri in
libris de re rnstica; cui id nnnm oppono opus rnsticum post
§;rammaticnm demum compositnm esse atque multo quidem
postea. Varro enim ipse r. r. 1 1, P) testis est libros de re
rnstica anno 717/37 scriptos esse.
Qnodsi certam aliqnam rationem libris de 1. L. cum Anti-
qnitatibns intercedere concedimus, id potissimum tenendum est
Varronem in Antiqnitatibns omnia ordine et plenissime trac-
tasse, in libris grammaticis ea tantnm uerba excerpsisse, qno-
rnm origo esset obscnrior.
Refero nero tamqnam fragmenta ad Antiquitatum huma-
namm libros de hominibus: de 1. L. V 80 — 82, quae sunt de
Romanomm magistratibns, ad libros de locis: V 41 — 56. 145
—159. 163—165, ad libros de temporibus: VI 3— 11. 27—34,
ad libros deniqne de rebns: V 86 — 91. 115 — 117. 181 sq., quae
ad rem militarem spectant, fortasse etiam quae exstant de 1. L,
VI 86 — 95 de actionibns cinilibns et VI 169—174 de pecuniis
signatis.
6.
Id nnnm iam superest, nt quidnam ex fragmentis ser-
natis de Antiquitatum hnmanarum argumento concludi possit
dicam ; quod cum singillatim proximo capite mihi explicandum
sit, hoc loco certam niam, qna expeditiores deinde progredia-
mnr, definire satis habeo atque expono tantnm, quatenus Var-
ronis fragmenta hie nobis snbsidio sint, ne nimis audaces ant
inconsiderati his in studiis esse nideamur.
1) Cf. Plin. n.h. XVIII 23.
26 PauUus Mirsch
Et primum quidem nnum tantum fragmentnm si ex aliquo
libro sernatum est, ne quid ex hoc de totius libri snmma sta-
tuere conemnr cauendum est; qnam dissimiles enim ad res
alienissimasqae a consilio suo Varro in unoquoqae fere libro
aberraaerit notissimum est. At quo plures reliquiae ex eodem
libro a diuersis scriptoribus traditae sunt, eo uerias de toto
libro nostrum iudicium erit; est enim manifestum duo uel
plara fragmenta, quae idem auctor afferat, ex eadem digres-
sione sumpta esse posse, quod, si plures auctores similia ex
eodem libro tradant, non ita uerisimile uidetur.
Deinde secemendi sunt inter auctores ipsos ei, qui rem
grammaticam respicientes rariora uerba hinc illinc excerpunt
eorumque ueriloquia exponunt, ab eis qui ad res ipsas enar-
ratas animum intendentes Varronianam doctrinam propagant.
Illi diligentissimi sunt in fontibus nominandis, sed tenuiora
persaepe exhibent uerborum frustula, quam ut inde illorum
librorum, ex quibns sumpta sunt, imaginem quandam fingere
nobis possimus; hi auctorum suorum sententias accurate re-
ferre solent, sed difficultatem uel maximam consuetudo ilia
scriptorum ulterioris potissimum aeui saepe decantata affert,
qua eos auctores, quorum numquam scripta uiderunt, nominant,
COS quibns usi sunt silentio praetereunt, quod utrumque faciunt,
ut doctrinae speciem assequantur maiorem.
Faucis denique id utrumque absoluam, quod omnes fere
uiri docti, qui his studiis operam nauarunt, Varronem et ean-
dem rem saepius retractasse in aliis scriptis, et de eadem re
in diuersis libris diuersa protulisse affirmant. Et illud quidem
permultis probatur exemplis neque omnino mirum utpote in
homine, qui omnis doctrinae rationem sexcentis condiderit
uoluminibus^); hie uero dissensus inter ipsos Varronianos locos
nescio an magna ex parte eis auctoribus crimini uertendus sit,
qui frustula ex Varronis libris tradiderunt; Varro enim pleras-
que et eas quidem saepe dissimillimas aliorum de eadem re
opiniones in unum contulit, quas non raro posteritas^ qua erat
1) Gf. Auson. profess. Burdig. 20, 9 sq.
De Yarronis Antiquitatam rer. hum. libris XXY. 27
neglegentia ac temeritate, tamquam Yarronis ipsias genuinas
excerpsit.
Sed Mb in nniuersum dispntatis iam finem imponamus,
at certa nia definita, qua expeditios progrediamnr , qnid in
ono qaoqne Antiquitatum humanamm libro Varro disputauerity
qaantam in nobis est^ emamus.
Caput II.
De Antiquitatum humanarum rerum in singulos
lihros distrihutione,
Diuinae quidem Antiqnitates quid tractauerint et quomodo
in singulos libros dispositae faerint, accnratissime docet Angn-
Btinns de cia. D. VI 3 , ita at habeamus , quomodo fragmenta
ex illo opere seruata summa cum probabilitate suis attribua-
mus libris. Quod idem utinam in Antiquitatum humanarum
libris y quos accuratius cognoscere nostra plurimum interest,
meiior fortnna coneeasisset! Attamen id unum tradidit Augu-
stinos praemisso uno singulari libro quater senos
de hominibus, locis, temporibus, rebus fuisse.
Praeterea unum ex bis libris 'de diebus^ inscriptum fuisse,
alium 'de bello et pace' GelliusO auctor est. Tertia unius
libri inscriptio nescio an sumi possit ex Nonio p. 161, 7 M.^),
qui 'Yarronis rei publicae librum XX' laudat, quod Scaliger
et Popma in 'rerum humanamm 1. XX' mutauerunt omnesque
recentioris aetatis uiros doctos assentientes habuerunt: optimo
sane iure, si rem tantum respicimus; sed seruare uelim illam
lectionem et interpretari ea uia, quam praeiuit Ritschelius ^),
qui Prisciani p. 872 P. haec uerba 'Varro in HI rhetoricorum'
ita intellegi uult, ut male Priscianus in banc partem interpre-
tatus esse credatur ' disciplinarnm librum III de rhetorica'.
1) N. A. 1 25. Ill 2. cf. Macrob. Sat. 1 3, 2. 2) Cf. 59, 2. 92, 10. 14.
519,22. 3) Opusc. 111357.
28 PauUos Mirsch
Vides quid nelim. Patauerim igitur Nonianam locum ita in-
tellegi posse, nt 'rei publicae libro XX' breaiter dictum sit pro
'Antiquitatnm humanarum libro XX de re publica\
Quae coniectara num quo argumento aiiuude sumpto firmari
possit, postea uideamus.
Aliter sentio de humanarum Antiquitatum libro XVIII
'de saeculis' inscribendo, quod Seruio ad Aen. VIII 526 cum
Gensorino de d. d. XVII 15 collato plaue certum esse puta-
uerunt uiri docti Merkelius Ou. f. praef. p. LXXV, Ritschelius
op. Ill 481, Kettuerus, de uita p. R. p. 12 n. 1, aiii. £t asse-
cuti suDt sane probabilitatis speciem satis magnam, sed non
tantam, quanta omnino in hac acquiescere opinione nos cogat.
At haec hie mittamus et satis habeamus a Gellio cogno-
uisse XXV librorum Antiquitatum humanarum rerum unum-
quemque proprium suum habuisse titulum. Quotus uero liber
'de diebus\ quotus 'de bello et pace' fuerit ex Gellianis uerbis
concludi nequit, et Popma^ si ilium XIII, hunc XIX fuisee
putauit, nihil aliud efficere uoluit, nisi ut primo loco ilium
inter sex de temporibus, hunc inter sex de rebus libros poneret
Errauit sane in eo, quod primum totius operis librum singu-
larem praemissum esse et sex de temporibus libros incipere
inde a XIV, sex de rebus inde a XX eum fugit
Quater seni ergo illi libri qua ratione in singulos libros
distributi fuerint, nullum apertum exstat antiquitatis testimo-
nium; nostrates homines quod eruerunt, ad sex de temporibus
libros tantummodo spectat nee certa argumentandi necessitate
nititur. Krahnerus solus totius operis accuratiorem propo-
suit dispositionem, non dicam perfectam cam aut omnibus parti-
bus absolutam, sed diligentissima argumentatione et sanissimo
iudicio institutam. Sed licet banc percaute descripserit Krah-
nerus, nescio tamen an ueritatis speciem satis aptam sibi non
effecerit, cum fragmentis tantum superstitibus nisa eius com-
putatio suspicionem quandam afferat, quoniam, quam dissimiles
res Varro in uno eodemque libro tractauerit, saepius iam dic-
tum est.
1) Cf.Varr. ed.Bipont.I2t2.
De Yarronis Antiqaitatum rer. hum. libris XXV. 29
lam omnia ilia adminicnla primo capite enumerata in usnm
nocantes ipsi periculam fociamos magnum illud opns in sin-
guloB libros accurate disponendi atque uniuscuiusqne libri argu-
mentum diligenter enarrandi, quo in negotio argumentationem
nostram non demonstrationis necessitatem, sed coniecturae tan-
turn probabilitatem habere posse non nescio.
De primo libro Antiquitatum humanarum rerum.
De Antiquitatum humanarum libro primo Cicero ac. post.
I 2, 8 Varronem ipsum ita loquentem facit : Mn illis ueteribus
nostris, quae Menippnm imitati, non interpretati quadam hilari-
tate conspersimus, mnlta admixta ex intima philosophia, multa
dicta dialectice, quo facilius minus docti intellegerent incun-
ditate quadam ad legendum inuitati; in laudationibus, in his
ipsis Antiquitatum prooemiis philosophe scribere uoluimus, si
modo consecuti sumus^; ad quae Cicero sequenti paragrapho
respondet: ^philosophiam multis locis inchoasti, ad impellen-
dum satis, ad edocendum parum\ Accedit Augustini de ciu. D.
VI 3 locus: primum librum communiter prius de omnibus locu-
tum esse. Ad hunc ut prius me uertam : Yarro primo illo libro
de hominibus, locis, temporibus rebusque locutus est, et 'com-
muniter^ quidem, quod uocabulum duplici modo interpretari
possumus. Fieri enim potuit, ut Varro hie nuUo certo ordine
instituto omnia quasi degustaret, quae in sequentibus libris
ratione et accurate exponenda sibi sumpserat, ut lectoribus
in ipso prooemio totius operis imaginem qnandam praeberet;
quod idem eum in Imaginum primo libro fecisse Mercklinus
persuasit Ritschelio % quod idem nos quoque coniectando asse-
qui possumus, si animaduertimus Varronem de re rust. II 1,
II sqq. et lU 3 prius communiter de omnibus locutum esse,
quae deinde duobus illis libris exposuit.
Attamen banc uocabuli 'communiter^ interpretationem, licet
ualde mihi arrideat, propter Ciceronianum ilium locum reiicio
et 'communiter' ita intellego, ut sit 'in uniuersum', 'philo-
"~-- •
1) Op. ni 535. cf. 544 sqq.
80 Paullos Mirsch
8opbe\ Puto enim, cnm in sequentibus libris Varro dispnta-
uerit de Romania eorumque magistratibns et locis, temporibus,
rebus in pnblicnm usam constitatis, in primo libro in uniuer-
sum nerba enm fecisse homines qnomodo ipsa natnra dnce in
cioitates connenerint, reges sibi et magistratos creauerint, certa
loca et tempora agendi elegerint, cum aliis, pro aliis, contra
alios egerint. Et, quamquam certis argumentis uti non licet,
persuasum mibi est ea, quae disputet Varro apud Ciceronem
ac. post. I cap. 5, ad exemplum Antiquitatum bumanarum rerum
primi libri a Cicerone composita esse. Nonnnlla e capite illo
excerpo, unde coUigere me posse puto, in quo sententiarum
contextu seruata fragmenta fuerint: 'Corporis, inquit Varro,
alia ponebant esse in toto, alia in partibus : ualetudinem, uires,
pulchritudinem in toto, in partibus autem sensns integros et
praestantiam aliquam partium singularum, ut in pedibus celeri-
tatem, uim in manibus, claritatem in uoce, in lingua etiam
explanatam uocum expressionem, animi autem, quae essent ad
comprebendendam ingeniis uirtutem idonea; eaque in naturam
et mores diuidebantur . . . Vitae autem adiuncta esse dice-
bant, quae ad uirtutis usum ualerent . . . Hominem esse cen-
sebant quasi partem quandam ciuitatis et uniuersi generis
humani, eumque esse coniunctum cum hominibus humana qua-
dam societate\
Sic Varronem in hoc primo libro non solum de republica,
sed communiter de humanis rebus egisse existimo, quocum
bene conuenit, quod totum opus non solum de publicis insti-
tntis, sed de humanis fuisse supra diximus. Sustentatur prae-
terea haec coniectura eo, quod Merkelius 0 primum Diuinarum
Antiquitatum librum fuisse de cultu deorum existimauit et de
eorum interpretatione, et banc a Varrone significari, cum apud
Ciceronem in Antiquitatum prooemiis multa a se philosophe
dicta affirmet; sed quod hunc librum 'de cultu deorum' in-
scriptum fuisse putat, non assentior Merkelio, cum Erahnerus ^)
1) Oa. fast, praef. p. GXn.
2) 'Yarronis Curio de cultu deorum' Friedland 1851.
De Yarronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 31
Logistoricorum librnm singnlarem ita inscriptum fuisse certissi-
mis eaicerit testimoniis , atque utriosque primi libri humana-
rnm et diainarum Antiqaitatum titulos similes fuisse uerisimile
sit; quid igitur aptius qnam ilium 'de rebus hnmanis eommu-
niter", hunc 'de rebus diuinis commnniter^ ihisse? Qaare Var-
ronem persecutnm esse putauerim in Diuinamm remm prooemio
hominum naturam saperioribus deis egentem illosque forman-
tem et eolentem, id quod fragmentis confirmatur, in Humana-
rum rerum prooemio dixisse de hominnm natura ad so-
cietates coeundas ciuitatesqae constituendas nata.
Erahnerus quod putaait Humanarum primum librum 'de natnra
atque ni corporis humani^, Diuinarnm primum librum 'de
animae bumanae natura immortali' fdisse, ex parte tantum-
modo imaginem illomm librorum, qaam informare aolni^ at-
tingit, cum Augnstini locum parum respexerit.
Extremo denique utroque libro primo Varronem totius
operis argumentum et dispositionem explicasse ueri-
simile est, ita enim consueuit; atque ex hac parte Diuinarum
prooemii sumpsisse Augustinum puto , quae de ciu. D. VI 3
exstant.
De libris II — VII Antiquitatum humanarum rerum.
In libris II — VII supra iam uidimus Varronem dixisse de
gente Romana et populo Romano et Romanorum regibus magi-
stratibusque.
De regibus uidetur fuisse liber sextus, id quod fragmenta
seruata, quae omnia pertinent ad Numam regem et Seruium
Tullium, demonstrant, ita ut ei, quae erat de magistratibus,
expositioni unus liber VII relinqjiatur, cum Varronem prius de
magistratibus quam de regibus scripsisse propter temporis
rationem ne cogitari quidem possit. Quod si quis forte mira-
tur in diuinis Antiquitatibus omnes tres de hominibns libros
Varronem saeerdotibus describendis dedisse, in Antiquitatibus
humanarum rerum nnum tantummodo librum de magistratibus
absoluisse, eum ad ea, quae de extremis sex libris dispntabi-
mus, relegamus. Illos libros enim fere totos de magistratuum
32 Paullus Minch
imperiis atque officiis foisse persuasom mihi est, in septimo
aero de magistratibus libro Varronem enarranisse sernato tern-
pons ordine nniuscaiusque magistratas originem et uniuersam
historiam, quod idem postea fecernnt Sextus Pomponios in
libello de origine omnium magistratuum, et loannes Laurentins
Lydus TtSQl ciQX(Jiv trjq ^Pwfialwv Ttokirelag,
At non bos duos tantum libros, sed omnes sex de bomini-
bus historici argumenti fuisse Erabnerus fragmentis nisus con-
iecit, cui iudicio ita subscribimus, ut materiam omnem Varro-
nem temporum ordine diuisisse et serie rerum digessisse, argu-
menti autem bos ^Antiquitatum' libros antiquarii fuisse, non
bistorici putemus.
Fragmenta ex secundo et tertio tantum libro tradita sunt;
secundi libri reliquiae spectant ad lanum^), Herculem, Dar-
danum, Aeneam^), unde totum librum colligo exorsum a Sa-
turno et lano, primis in Italia regibus, deinde de Aenea aduena
egisse, in descripta Albanorum republics desiisse.
E libro tertio unum tantummodo fragmentum de origine
gentis Salentinae bic nobis subsidio est, quod plenius et accu-
ratius de ea gente agit, quam ut id locum habuisse in fortuito
excursu credere possimus; immo totum librum de originibus
reliquarum Italiae gentium fuisse existimo, ex quo Dionysius
et Plinius multa bauserunt.
Duo iam supersunt libri IV et V, quorum alter is uidetur
esse, quem Quintilianus inst. or. I 6, 12 initia urbis Romae ex-
posuisse dicity cum temporis ratio a nobis instituta postulet,
ut Varro post enarratas Italiae gentium origines ad eos scri-
bendo peruenerit, qui Romam eondiderunt Romanamque ciui-
tatem constituerunt. Quartum igitur librum de initiis urbis
Romae fuisse coniicio; sed de quinto uno iam reliquo quid
statnam ualde sum dubius; in prioribus enim tribus libris Ro-
manorum bistoria inde a primis originibus usque ad Romu-
lum, urbis conditorem, ex nostra quidem sententia deducta est,
1) Cf. fragm. I coll. auct. de origine gent. Rom. cap. 2.
2) Cf. fragm. V. VIH. IX. X. .
i
De Varronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 33
deinde in duobus postremis de regibas et de magistratibas
libris uno tenore statim continuata. Ad meram igitor coniec-
turam reiectus, ne omnino taceam de hoc libro, "^de cioibas
Romanis^ earn inscriptum faisse audacius fortasse quam aerius
puto: Prioribus tribus libris Varro tractauerat tempus Sdrjlov
et fiv&ixov (cf. Gens, de d. n. 21) eoqae peruenerat, at prima
Romae orbis initia exponeret; posteriores deinde tres libros
absolait de tempore ioTOQiKiriy et in quinto qaidem egit de
airtatibos, of&eiis, descriptione populi Romani, qui omnem rem
publicam et diuinam constituerat, in sexto et septimo de eis,
quibos administranda respablica erat tradita.
Omnia, quae adhnc disputata sunt, ut paucis complectar,
sex illi libri seraato temporis ordine de Romanis faeront atqae
nnde ei essent orti, qaibos nirtntibus praediti, quomodo con-
stituissent rem publicam, quomodo essent tutati exposuerunt.
Inscripti uero erant fortasse singuli libri, si hoc quoque con-
iicere licet, secundus 'de Aboriginibus etLatinis', tertius
Me ceteris Italiae gentibus', quartus Me urbis Romae
conditoribus et primis incolis', quintus Me cinibus
Romanis^, sextus Me regibus', Septimus Me magistra-
tibas\
Praeter Krahnerum Eiesslingius, de Dionysi Hal. anctori-
bus lat (og ev 7taQ68(^ nuUis argumentis prolatis iecit secun-
dum librum de Aeneae in Italiam aduentu fuisse, tertium de
eis populis, ad quos uenisset, quartum de initiis urbis Romae :
quae partim meam sententiam confirmant, partim parum accu-
rate sunt excogitata et ex solis Varronianae doctrinae uestigiis,
quae in Diouysi aQxaLoloYL(f exstant, deducta.
Paulo amplius de Erahneri sententia disserendum est, qui
ex Giceronis uerbis Mt agnoscere possemus, qui essemus' sex
illos libros totos historici argumenti fuisse et Romanorum res
gestas inde ab antiquissimis temporibus usque ad Gallorum
irruptionem amplexos esse coUegit, cum a nuUo auctore res
uUa posteriore tempore gesta ex his libris afferretur, neque
fuisset Varronis saltem his libris plura persequi. Corrigenda
haec sunt ad ea, quae de ipsius operis inscriptione et de simili
L«ipiiger Stndien. Y. 3
34 Paullus Mirsch
dininarnm Antiquitatum dispositione supra disputaui. Singu-
lorum librorum argamenta Erahneras non definit, in secando
tantammodo propter fragmenta seruata Aeneae penates secnm
afferentis aduentam in Italiam descriptum fuisse existimat; ad
qninque reliquos libros ea pertinere putat, quae scriptores ex
Yarrone referunt de urbis Bomae aliammqae Italiae ciaitatnm
originibaSi de rebus gestis regum, de Gallorum irrnptione.
Quae omnia ita se habent, ut Erahnerum ad meam sententiam
libenter accessurum esse confidam; temporis enim ordinem ego
quoque seruaui, antiquariam rationem ab eo neglectam restitni.
De libris VIII — XIII Antiquitatum humanarum.
De sex sequentibus libris, quos de locis Varro confecit,
a uiris doetis aperte dissentio. Nam primum quidem ilium
Augustinianum locum de ciu. D. VI 4 ^rerum humanarum libros
non quantum ad orbem terrarum, sed quantum ad solam Ro-
mam pertinet, seripsit^ nuUo modo eam habere uim, quam
nostrates homines ei tribuerint, supra demonstraui. 0 Deinde
si fragmenta intuemnr, ab ipsa urbe Varronem scribendi initium
cepisse atque inde paulatim ad Latium, Italiam, insulas, terras
transmarinas processisse nos fugere uix potest.
Hie statim horum librorum dispositionem, quam animo
finxi, propono, quae quibusnam argumentis nitatur, deinde
uidebimus. Inscriptum igitur nolo librum octauum ^de urbe
Roma^, nonum 'de foris, uiis, uiciS; aedificiis urbis
Romae\ decimum 'de Italiae regionibus^, undecimum
^de Italiae fertilitate', duodecimum 'de insulis\ ter-
tium decimum 'de prouinciis'.
Certissimum habemus Macro bii Sat. Ill 16, 12 testimonium,
in XI libro Varronem 'quae in quibus Italiae partibus optima
ad uictum gignantur^ enumerasse; antecedentis libri unicum
fragmentum de Regio septemque fluuiis uicinis fieri potest, ut
in Italiae descriptione locum habuerit. In decimo igitur libro
l)P.20Bq.
De Yarronis Antiquitatum rer. hum. libris XXY. 35
Varro Italiam descripsisse eiasque montes et flauios, regiones
et urbes ennmerasse mihi uidetar, in undecimo fertilissimam
earn esse terrain omnibasque rebus ad uitam necessariis ab-
nndantem praedicauit.
Libri VIII et IX uersati uidentur esse toti in urbe Roma
describenda; de octauo id confirmatar fragmento, quod Festns
p. 348 seruauit, liber nonas autem medins interpositns inter
libros de Roma et de Italia ant de Latio fait, id quod minus
pntauerim, ant de urbe Roma, quod multo uerisimilius mihi
est; qui enim fieri potuerit, ut Varro totum librum de Latio
nrbis descriptione iam absoluta perficeret, coniectura assequi
non possum, de Roma autem maior materia praesto fuit, qnam
quae nno libro includi posset. Qnomodo uero duo illi libri
de Roma secemendi sint, coUigo e libro quinto de 1. L., ubi
bis Varro §§ 41 — 56 et 145 — 159 ordine et continuo de urbe
agit; prior pars omnino de Roma est, de septimontio, collibus,
portis, regionibus, tribubus, altera de foris, uiis, uicis, aedi-
ficiis, unde inscriptiones librorum VIII et IX peto, quas qui-
dem ita accipi uelim, ut in priore libro de tota urbe serip-
serit Varro, quomodo aedificata sit et amplificata, in posteriore
de locis in usum publieum constitutis, de foro potissimum et
comitio, de curia Hostilia, de aedificiis publico usui destinatis.
In libris VIII — XI postquam quaestio de Roma et Italia
ad finem adducta est, id unum restat, ut conscendamus nauem
et ab Italia terra soluamus. In Siciliam aliasque mediter-
ranei maris insulas, porro si prouehimur, ad ulteriores terras
Romanorum imperio subditas et per totum orbem dispersas
peruenimus. De insulis, in primis de Sicilia, satis multa Var-
roni proferenda erant, quibus totum expleret librum, de pro-
ninciis denique librum operi de nniuersa re Romana et cre-
scente et senescente defuisse non facile nobis persuadebimus.
Accedit quod Hieronymus Varronem in his libris componendis
non in Italiae finibus se continnisse aperte testatnr; scripsit
enim in Genes, cap. X u. 4, III 319 Vallars: 'legamus Varronis
de Antiquitatibus libros et uidebimus paene omnes insulas et
totius orbis litora terrasque mari uicinas Graecis accolis occu-
3*
36 Paullus Mirsch
patas, qai ab Amano et Tauro montibns omnia maritima loca
usqae ad oceannm possedere Britannicam'.
Fragmentoram y cam minutissima sint, sensum et cohae-
rentiam nix asseqni licet, nescio tamen an luminis aliquid ac-
cipiant e Plinio. E libro enim XII grammatici sola nerba 'ab
Eiythro mare orti' tradidemnty qnae illnstrantar Pliniano loco
n. h. IV 120 'Erythea (nna de Gassiteridibns insnlis) dicta est,
quoniam Tyri aborigines eoram orti ab Erythro mari fere-
bantnr'. Ex libro XIII nihil nisi nnum uerbum 'Tanaidis' ad
nos peruenity quod sane in libro de proninciis Romanis ex-
stare potuit coll. Plin. n. h. IV 78 'Varro ad banc modam me-
titar: ab ostio eios ad Tanais ostium directo cursn
CCCLXXV M pass, esse constat'; cf. VI 20. 22. 219.
Haec habni qaae de his sex libris proferrem; snspiciosa
sane et magnae dubitationi obnoxia ; attamen res ardua est et
in qua sine andacia quadam procedere iam non liceat.
De Erahneri denique opera in hac re posita nt paucis
absolaami in octano libro descriptionem arbis Romae faisse
propter fragmentum sematam coniectauit, sequentes deinde
egisse de Italia terra omnium felicissima, de regionibos, fiuaiis.
Quoram nihil meae dispositioni obstat.
De libris XIV — XIX Antiqnitatum rer. ham.
De libris XIV — XIX qaaestio et planior est et impedi-
tior ; planior, qaod fragmenta multa et alia aestigia satis certa
nobis praesto sunt, impeditior, quod in his soils libris ordi-
nandis uiri docti elaborauerunt et uiam sequentibus nobis, si
quid uideo, magis obstruxerunt quam explanauemnt. Quare,
priusquam ipse bos sex libros ad rationes supra institutas dis-
ponendi faciam periculum, opiniones prolatas examinabo.
Et prodiderunt sententias plane inter se contrarias quam-
quam eadem argumentandi ratione nisas Eettnerus ^ et Grup-
peus ^), recurrens uterque ad Merkeli et Ritscheli coniecturam,
1) Primom cji iv naqoBi^ de uita p. R. p. 12 n. 1, deinde plenius atque
expositias 'kritische bemerkungen zu Varro* etc. p. 14 sqq.
2) 'Ueber die bUcher XIY— XIX' etc. Henne8X5l8qq.
t
De Yarroms Antiqaitattun rer. hum. libris XXV. 37
qua XVIII hamanarnm reram liber 'de saecalis' uidetar in-
scribendos esse. Varronianam enim libram de saecalis affert
certos testis^ Seruius ad Aen. VIU 526, quern librnm unam de
ADtiqnitatnm hnmanarum libris fuisse inde coUigant uiri docti,
quod Gensorinas de d. n. XVII 1 5 , quo capite de saecalis ex-
ponit, ex Varronis rernm hum. libro XVIII nonnulla affert.
Infra mibi ilia e Varrone allata suo iure alii atque de sae-
cnlis libro attribui posse erit demonstrandam, ut plane omittam
inquirere de caasis, qnibos commoti niri docti singolarem Var-
ronis libram de saecalis faisse omnino negarint Seraiamqae
cetemrn diligentissimam in fontibas nominandis aactorem hoc
ano loco neglegenter libri titalam indicasse sibi persuaserint ;
hie iam qaomodo Eettnerus et Grappeas fila a Ritschelio in-
choata deduxerint exponam.
Et Eettnerus primum humanaram Antiquitatam libram
XVIII de saecalis faisse, libram XIV de diebas pro certo
habety ea in re ne specie quidem argamentationis. nisas, sed
Erahneri coniectaram p. 1 0 secatas ; reliqaorum de temporibas
libroram inscriptiones sibi petit e Gensorino, qui inde a ca-
pite XVI ordine de aeuo, saecalo, lastro, anno, mense, die
aerba facit et saepias ibi ad Varronem recarrens illius Anti-
qaitates rer. hum. nominat. Quid igitar facilias, quam banc
ordinem a Gensorino institutum permutare, ita at initiam faciat
liber de diebas, deinde liber XV sit de mensibas, XVI de
annis, XVII de lastris, XVIII de saecalis, qaod primam fait
postulatum, XIX deniqae de aeuo?
Banc aatem coniectaram qaominas probem impedit pri-
mam, qaod in media ilia Gensoriniani operis parte Varronis
ipsius de Romae arbis die natali enarratio exstat, qaam, cam
non congraat cam distribatione enacleata, longe abiicit Eett-
nerus tamquam digressionem ex alio Varronis opere sumptam ^);
deinde quae fragmenta Gharisius I 130, 34 sq. E. et Diomedes
p. 375, 21 sq. e XV Antiqaitatam hum. libro seruarunt, nulla
argumenii affinitate cum expositione de mensibus, quam in
1) Cf. varr. stud. p. 48.
38 PauUus Mirsch
hoc libro fuisse Kettnerus postulate cohaerent; denique de
lustro et saeculo et inprimis de aeno totos singnlos fuisse
libros persoadere mibi non possum.
Qaam Kettnerianam sententiam nescio utrum Grnppeus
corrigere uoluerit, an plane ignorauerit; silentio enim earn
praeteriit; protulit uero alteram banc: cum libri de diebus et
de saeculis, ita uir doctus ratiocinatur, sine ulla dnbitatione
inter humanaram Antiquitatum libros locum habuerinty sum-
mam nobis imponi necessitatem, ut alios tres de mensibus, de
annis, de lustris fuisse statuamus; reliquum denique ex sex
illis de temporibus librum unum totius de temporibus loci pro-
oemium fuisse et 'de aeuo' inscriptum, ita ut in libris XIV— XIX
Varro exorsus ab aeuo, maximo temporis spatio, per saecula,
lustra, annos, menses pergens in libro de diebus finem fecerit,
eodem ordine, quo Censorinus, Varronis in omni hac parte
pedisequus, incedat.
Quam coniecturam satis infirmo Gruppeus sustentauit ar-
gumento: Gum libri XV duo uerba 'mortuos sallant' a Dio-
mede allata, per se obscura, lucis aliquid accipere possint e
Censorino XVII 14, ubi de saeculis uerba facit, uir doctus
librum XV de saeculis fuisse concludit. lUud alteram ne ipsum
quidem Gruppeum alicuius esse momenti arbitrari puto, quod
in fragmento libri XVIII a Censorino XVII 15 allato sub 'duo-
decim uulturibus Romuli' significationem antiquissimi anni duo-
decim mensium (!) latere sibi finxit et banc ob rem XVIII
libram de mensibus inscriptum fuisse putauit. Cuius argumen-
tationis imbecillitatem sane ipse perspexit Gruppeus, cum hoc
fragmentum contra Censorini auctoritatem e XV libro fluxisse
mallet, alias quoque non ita cautus in fragmentiB, quae certo
aliquo e libro seruata sunt, alii libro attribuendis; nam ut
perstare possit in proposita dispositione , libri XVI unicum
fragmentum (Gell. V 4, 5 coll. Non. 100, 11 sqq.) sequenti libro
temere assignat, libro XVI, ut huic quoque nonnibil det, frag-
mentum a Gellio I 16, 3 e XVIII libro seraatum mandat. At-
que si paulo accuratius fragmenta percensemus, uix ullum
Gruppaneae distributioni adiumento est.
De Varronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 39
Erahnems, ut buios qnoque uiri docti sententiam hie sta-
tim referam, in quarto decimo et sequenti libro Varronem die-
rum, mensium, annorum rationes, genera, eausas, siderum
ortus et occasus, lunae uieissitudines tempestatumque uarie-
tates descripsisse putat, in reliquis quattuor libris turn nascentis
turn creseentis et seneseentis rei Romanae tempora exposuisse
celeberrimamque disputationem de Romae die natali addidisse.
Apparet Erabnerum solis fragmentis nisum ita scripsisse;
praeterea quae antea disputauerat libros de bominibus totos
bistorici argumenti fuisse, ea non respexit, neque uideo quo
iure ex bis quoque quattuor libros rebus gestis Romanorum
enarrandis dare potuerit.
Tria potissimum, ut ad duas illas sententias reuertar, in
utraque me offendunt: primum quod de saeculis librum unum
ex Antiquitatum libris fuisse omnino non est exploratum ; sed
postea quid de boc libro sentiam apertius dicam. D^inde quo-
modo Varro totum librum de lustris, totum de aeuo, ut non
dicam de saeculis, composuerit, plane non assequor; nam de
lustris nibil ex uniuersa antiquitate traditum est, nisi quae ex-
stant apud Censorinum XVIII 13 — 15, et de bis praeterea Varro-
nem uerba fecisse uerisimile est aut ubi de Serui TuUi institutis,
aut ubi de censoribus disputauerit; de aeuo uero non tantam
fuisse materiam, quae totum librum requireret, ipse Gruppeus
concessit. Tertia denique causa est, quae quominus Eettneri aut
Gruppei sententiae accedam impedit, quod uiri illi docti sola
fragmenta respexerunt atque ad unum Censorinum confugerunt.
At sunt praeterea, quibus ad uerius aliquid eruendum
utamur, sex ilia adminicula dico primo capite enumerata atque
explanata, quae iam in partem uocemus, ut omnibus illis alio-
rum opinionibus missis alieno iudicio eoque falso non prae-
occupati sententiam feramus atque ipsi uideamus, num illis
simus feliciores.
Et ex inscriptione primum Antiquitatum humanarum
rerum bos sex libros non solum de temporibas in publicum
usum constitutis fuisse coUigo, sed etiam in uniuersum de homi-
nnm temporibus, i. e. turn de humanae aetatis tongitudine et
40 PaoUus Mirsch
partibus turn de temporum discriminibns naturalibuS; qnod
deinde subtiliter perseqaar.
Hie iam quid de publieis temporibus e diuinis Antiqni-
tatibus profieiamus inqniram. Fait diuinarnm rerum liber VIII
de feriis, IX de circensibus ludis, X de scaenicis ladis, quibns
in enarrandis Merkelius p. CLIV hoe quoqae annotauit : de feriis
els, quae non ad deos pertinuerint, Varronem in libris sex
rerum bumanarum, quos de temporibns scripserit, egisse opor-
tere : de imperatiois magistratunm, de nandinis, de belli feriis.
Haic argumento ne nimiam tribuanii ea re addaeor, quod oni-
cam fragmentum de belli feriis, quod seruatum est a Geliio
n. A. I 25, e libro 'de bello et pace' affertur; de nundinis de-
inde disserendi aptissimus locus in libro de diebus fuit; im-
peratiuae denique feriae sine dubio melius in Antiquitatibns
diuinis commemorandae fuerunt.
Attamen si quaeritur, quibusnam temporibus magistratus
Bomani publice egerint, cum de lustris indicium iam fecerimuS;
nihil aliud responded potest, nisi: certis diebus; nisi forte quis
propter libros de circensibus et scaenicis ludis hie librum de
ludis saecularibus aut triumphalibus aut similibus sibi fingit;
sed hos quoque sub duo ilia ludorum capita cadere mani-
festum est.
Pergamus, quod iam tertium nobis est, ad Ciceronis de
Yarronis Antiquitatibns locum ilium 'tu aetatem patriae, tu
descriptiones temporum aperuisti', quo et confirmatur liber
de Romae urbis aetate, et comprobatur, quod alium librum
de temporum discriminibus natural! bus fuisse supra coniec-
tauimus.
Quarto loco, ut reliqua similis argumenti Varronis scripta
ab Antiquitatibus quam subtilissime seiungantur, postulauimus.
Sunt uero respiciendi hie annalium libri tres, de gente populi
Bomani libri quattuor, qui ex aliqua parte quidem ad tem-
pera spectabant, et liber ille quem iam saepius commemoraui
'de saeculis'. Priora ilia duo scripta, quorum argumenta supra
exposui, uix tangunt banc quaestionem, quare de eis uerba
facere supersedeo. De saeculis librum Varronem confecisse
De Yarronis Antiquitatom rer. hum. libris XXV. 41
iinus testatur Sernias^), qui cum diligentissimus fere sit in
aQCtoribns sais nominandiSi singularem Yarronis librum de sae-
calis uiri docti in suspicionem uocare non debebant. Et nescio
an caosam idoneam, qua commotus Yarro ilium librum scrip-
sent, demonstrare* possimus.
Exstabant nimirum in hoc libro haece uerba: ^auditum
sonum tubae de caelo\ Non ignoro plerumque inanis esse
laboris singnlaris fragmenti alicuius Yarroniani sensum et co-
haerentiam assequi nelle ; attamen ant desperandnm est omnino
melius cognosci posse ilium librum , aut sententia aliqua pro-
ferenda, quae probabilitatis speciem num satis magnam habeat,
nideant uiri docti. Interpretor fragmentum illud ex hoc Cen-
sorini de d. n. XYII 5 loco : ^in unaquaque ciuitate quae sint
naturalia saecula, ritnales Etruscorum libri uidentur docere, in
quis scriptum esse fertur initia sic poni saeculorum : sed
ea quod ignorarent homines , portenta mitti diuinitus, quibus
admonerentur unum quodque saeculum esse finitum.. Haec por-
tenta Etrusci pro haruspicii disciplinaeque suae peritia dili-
genter obseruata in libros rettulerunt'. Horum in portentorum
numero etiam illud fuisse, quod in hoc fragmenlo commemo-
retur; uerisimillimum duco, praesertim cum Yarronem quoque
banc rem scribendo attigisse negari uix possit. Nam insequenti
statim paragrapho Gensorinus de eadem re testem affert Yar-
ronem, et XIY 6 quoque Etruscorum librorum fatalium testi-
monium Yarroni debetur.
Demonstranisse igitur in libro de saeculis Varro uidetur,
quomodo saecula finienda essent ; sin autem circumspicimuSi quo
poUssimum tempore haec quaestio proposita et multum iactata
sit; Schoemannus in prolusione de Romanorum anno saecu-
lari ad Yerg. eel. lY Gryphiswaldae 1856 docet anno 715/39 2)
Romae multum inuicem disceptatum esse ab Ateio Gapitone ^)
de ludis saecularibus edendis, sed duos demum post annos eos
ab Augusto factos esse. Hac occasione data Yarronem com-
1) Ad Aen. VIII 526. 2) Cf. Censor. XVII 11.
3) Cf . Zosim. Hist. Rom. II 5.
42 Paullus Mirsch
posuisse putauerim librum de saeculis, isagogicis scriptis for-
tasse annamerandam , quo aequalibus exponeret, quo anno
illi ludi celebrandi essent, qaomodo antea essent facti, quid
de saeculis omnino commemorandam esset, similia.
Sed haec mera coniectura est; id unum demonstrasse
' satis babeo non esse, cur Seruio Varronis singularem de sae-
culis librum exhibenti fidem denegemus. Gircnmspicienti mihi
quae alia praeterea iragmenta illi libro restituerem, peroppor-
tune se obti|lit Censorini de d. n. caput decimnm septimuni;
quod totum ad librum "^de saeculis' redire tres potissimum
propter causas statuo; primnm res ibi descriptae eae sunt,
quas in libro de saeculis expositas fuisse coniecimus, delude
totum illud caput Varronianam doctrinam aperte redolet, deni-
que ex Antiquitatibus non fluxit. Haec duo paulo accuratius
exponam. Varro nominatur in paragrapbis 6. 8. 11. 14. 15,
omnia uero ad eum referenda esse praeter paragraphos nonam
et duodecimam et undecimae posteriorem partem argumentis
probari potest, quae enumerare hie longum est. Sed ad Anti-
quitates lUud caput redire quod negaui, hoc propterea feci,
quod Gensorinus in quinta decima paragrapbo Antiquitatum
librum XVIII nominat. Mira sane haec argumentatio : hie
librum ilium non adhibuit, nam se adhibuisse eum affirmat,
sed nihilominus est uera. Gensorinus enim toto hoc de tem-
poribus loco undecies Varronem testem affert, bis tantummodo
certum illius librum, primum de scaenicis originibus, octauum
decimum Antiquitatum, utrumque quidem in solo XVU capite.
Scriptores autem primi alteriusue post Ghristum saeculi, qui-
bus Gensorini quoque auctor annumerandus est, quod opus
ad componenda sua scripta adhibebant, aut omnino non no-
minabant, aut primo statim extremoue libro breuiter indica-
bant. Si uero cuius libri nomen in medio suo opere afferunt,
aut in fonte suo eum iam laudatum inueniebant, aut ipsi alium
ilium librum adibant atque ex eo nonnuUa in contextum operis
sui recipiebant.
Censorini auctorem e libro primo de scaenicis originibus,
qui XVII 8 nominatur, illam quaestionem sumpsisse quis est
De Yarronis Antiqaitatum rer. hum. libris XXV. 43
qui opinetar? Sed qnod de hoc libro ualet, id de altero quo-
que illo Antiquitatam decimo octauo stataendum est ant omnem
rationem abiicimas.
Dico quid sentiam: Suetonius aut si quern alium Censo-
rini auctorem malis banc de saeculis quaestionem e Yarronis
de saeculis libro sumpsit, sumpsit indidem locos illos duos ex
aliis Yarronis libris ab ipso Yarrone allatos, nonnullai quae
post ilium librum editum gesta erant, ipse de suo addidit.
Etenim si ex Antiquitatibus non habuit, nnllus praeterea alius
nisi de saeculis restat liber, si indicem omnium Yarronis scrip-
torum, quae quidem nobis nota sunt, perlustramus.
At dixerit fortasse quispiam Censorini capita XIY — XXIY
ita conexa et apta esse inter se, ut ad diuersos libros ea re-
dire uix quisquam sibi persuadeat; ex Antiquitatibus igitur ea
uideri fluxisse, in quibus Yarro nullam de temporibus quae-
stionem praetermisisse credendus sit. Hoc concedo, illud nego.
Yarro enim ad componendum de saeculis librum ex Antiqui-
tatum libris, quos statuo, de aetate humana potissimum et de
aetate urbis Romae materiam sumpsit, apte conexuit, ea tan-
tum, si supra recte de huius libri consilio coniecimus, addidit
noua, quae ad diiudicandam illam quaestionem de ludis sae-
cularibus anno 715/39 celebrandis opus erant.
Cuius rei uestigium mihi uideor inuenisse, quo e uestigio
etiam illud coUigo Gensoriniani operis omnem de temporibus
locum ad idem Yarronis scriptum non rediisse. Censorinus
enim XV 13, ubi de aetate humana uerba facit, et XYII 3,
ubi de saeculis exponit, similia longinquitatis uitae hominum
exempla profert, quae arctissime inter se cohaerere Plinius
n. h. VII 153 sqq. probata) Yarro, quod mihi persuasum est,
haec et alia multa in Antiquitatum libro de aetate humana
congessit, unde Plinius sua sumpsit, et quo redeunt| quae Cen-
sorinus de d. n. XV in fonte suo inuenit; ex illo Antiquitatum
libro Yarro multa in librum de saeculis transtulit, unde non-
nulla ad nos peruenerunt in Censorini capite XVII.
1) Cf.Cens. XV 13 coll. Plin. VII 156 de Gorgia Leoutino, Cens. XVII 3
coll. Plin. VII 154 de Arcadum regibus.
44 Paullus Mlrsch
Sed missam iam faciamas banc qaaestionem loDgiorem
qaam probabiliorem, et paucis comprehendamas, quid inde de
his sex de temporibus libris efficiatur. Scriptus est ex animi
mei sententia liber de saeculis post Antiqaitates in publieam'
editas, quippe qaarum liber XVIII in eo sit nominatos; in
Antiqoitatibas igitur nuUus de saeculis exstabat liber , res
antem in singulari libro enarratae in Antiquitatnm quoque
libris dispersae inueniebantur.
Quinto loco ad libros de lingua Latina lectores renoco^
quorum sextus §§ 3—11 in uuiuersum de temporum descrip-
tionibus est; 27—32 de diebus in publicum usum statutis, 33 sq.
de mensibuSi quae optime respondere uidentur Antiquitatnm
libris de temporum descriptionibus, de diebus ^ de mensibus;
qui restant tres mea quidem opinione eiusmodi fuerunt, ut
grammaticam explieationem non requirerent; quod cadit in
libros, quos statuo, de aetate humana, de aetate urbis Romae,
de anno Romanoram.
Inter tragmeuta denique, quae ex bis libris exstant, uix
uUum est, e quo de totius libri summa certi quicquam statuere
possimus; sententiam de illorum librorum argumentis aliunde
petitam ea sane probare possunt, nullo uero modo afferre
Douam. Inscriptio sola libri de diebus a Gellio tradita ut
alium librum fuisse de mensibus, tertium aliquem de annis
statuamus uidetur postalare, lougius autem non est progredien-
dum, cum libros de lustris, saeculis, aeuo probabilibus argu-
mentis nisi supra iam reiecerimus. Praeterea non forte uidetur
accidisse, quod in tota antiquitate nullum umquam librum aut
de aeuo aut de saeculis aut de lustris deprebendimus , sed
scrlpserunt Censorinus librum dedie natali, Lydus de mensi-
bus, Suetonius de anno Romanornm teste Suida s. u. Tqay-
xt A/o^, qui omnes multum ex Varroniana doctriua pendebant.
Expedita igitur undique est uia, qua disponamus Antiqui-
tatum bumanarum sex de temporibus libros, quos de aetate
humana, de temporum descriptionibus, de aetate urbis Romae,
de diebus, de mensibus, de annis fuisse coniecimus. Hoc
ordine autem eos libros disposuisse mibi Varro uidetar, ut in
De Varronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 45
oniaersam prins diceret de aetate humana, delude natarales
temporis descriptiones explanaret, turn de certis diebus, mensi-
bu8, annis dissereret, postremo loco de arbis temporibnB dis-
pntaret. Quae libroram dispositio cum per se nerisimillima
est — Varro enim a re communi proficiscitur et progreditur
inde ad Bingnlaria — turn redit ex parte qnidem in sexto de
lingua Latina libro.
Censorinus uero hie omnino respiciendus uon est, quia
auctor eius utrum ipse dispositionem illam, quam in posteriore
parte libri de diebus inuenimns, excogitauerit, an apnd alium
scriptorem inuenerit, plane nescimus.
Scripsit igitur' Varro nostra quidem opinione librum XIV
'de aetate humana^ XV 'de temporum descriptioni-
bus', XVI 'de diebus', XVII 'de mensibus', XVIII 'de
annis', XIX 'de aetate urbis Romae'.
Id unum iam reliquum est, ut fragmenta quomodo cum
hac distributione congruant uideamus. Et XIV libri uerba
'altera aetate, altera uulneribus fatiscuntur' quaestioni de longi-
tudine uitae hominum aptissima sunt, aptissima libri XV fru-
stula 'fros, faenam, messis' et 'mortuos sallant' coll. Censor.
XVII 14 descriptioni anni temporum et saeculorum naturalium.
E libri XVI fragmento 'mortuus est anno duo et uicesimo, rex
fuit annos XXV cum nibil omnino coUigi liceat de uniuersa
totius libri ratione, certe propositae sententiae non obstat.
Libri sequentis deinde et undeuicesimi ne unum quidem
fragmentum aetatem tulit. E libro denique de annis tradita
uerba 'balteum Tuscum uocabulum esse' ad zodiaci descriptio-
nem spectare uidentur, quem balteum quoque nominatum esse
Manilius astron. 1 679. Ill 334 testatur. Gohaerentiam reliquia-
rum, quae apud Censorinum XVII 15 et Gellium 116 exstant,
assequi non iam possumus.
De libris XX — ^XXV Antiquitatum rerum humanarum.
Difficillima restat et eadem breuissima quaestio de ex-
tremis Antiquitatum humanarum sex libris, qui erant de rebus ;
difficillimam et breuissimam eam dico, quod perpauca tantum
46 PaallaB Mirsch
snpersnnt, quae nostram illoram librorum scientiam accuratio-
rem reddere possint.
E fragmentis superstitibus id solam Erabnerus coniectare
ausus est: libram XX *^de bello et pace^ faisse, in alio quodam
egisse Varronem de tribus ciuinm ordinibas; quorum hunc
libram nnam e sex illis de bominibus fuisse putauerim et e
nostra quidem distribatione quintum, quem 'de cioibas Boma-
nis^ inscripsi. Qlum aero 'de bello et pace' libram , de quo
titulo Gelli testimonium habemas, primo loco inter bos ultimos
sex fuisse cum per se non uerisimile tiidetm*; tum fragmenta
obsunty quae e XX libro permulta Nonius sernauit. Immo
hunc libram, id quod reliquiae confirmant, 'de re publica' in-
scriptum fuisse supra iam diuinauimus, eumque uniuersam rei
publicae administrationem amplexum esse fragmenta demon-
strant.
Deinde si quaerimuS| quid magistratus Romanoram in re
publica potissimum egerint: imperium in ciues exercebant, bella
gerebanty ius dicebant, cum populo et senatu agebant; unde
quattuor alios libros 'de magistratuum imperio et potestate^
'de bello et pace', 'de iudiciis\ 'de actionibus cum populo et
senatu' fuisse colligo. De imperio magistratuum libram redo-
lent fragmenta XXI libri, quae sunt de multa capitali ^ et de
imperio et potestate ^), quomodo reliqui tres libri dispositi fue-
rint erui omnino non potest, cum libroram XXII— XXIV frag-
menta nulla supersint.
E XXV denique libro unum tantummodo locum de afcdgra
uocabuli apud Homerum significatione Gellius XVII 3, 4 tra-
didit, quem locum ad armamenta naualia spectare Plinius n. h.
XIX 25 sqq. docet. Inscribo bunc librum 'de rebus in usum
publicum inuentis', primum quod Gellius fragmentum illud pro-
fert, ubi 'de rebus ad nsus bominum repertis'^) uerba facit,
deinde ut habeam , cui libro quos Varronianos locos de pecu-
niis signatis Plinius potissimum exhibet, restituam. Fuit igitur
ex coniectura mea liber XX 'de republica', XXI 'de magi-
1) GeU.XIl,5. Non. 221, 11. 2) GelLXHIia. 3) GelJ.XVIlS, 1.
De-Varronis Antiqaitatom rer. hum. libris XXV. 47
stratanm imperio et potestate'i XXII Me bello et
pace^ XXIII 'de iudiciis', XXIV 'de actionibns cum
populo et senata^ XXV 'de rebus in usnm pabli-
cum innentis\
Caput III.
Quomodo Antiquitatum hiimanarum rerum libri XXV
seruati stnt
Erahnerus p. 32 Antiquitates Varronis saeculo iam sexto
post Christum periisse cum affirmaret, audacissime hoc dictum
esse putauit; attamen mnlto antiquiore tempore ilia iactura
ponenda est; nee scio an ne Gruppeus quidem, qui omnium
longissime processit in numero eorum scriptorum^ qui suis ipsi
oculis Antiquitates inspexerunt, imminuendo, satis longe pro-
cesserit.
Deinde si Krahnerus illins detrimenti aliam causam pro-
ferre nequit nisi fragilem humanarum rerum condicionem, qua
fortunae temeritati subiectae sint omnes: contra Antiquitates
altero iam post Varronis obitum saeculo obliuione plane ob-
rutas fuisse dico, quia Verrius Flaccus, luba rex, Plinius maior,
Suetonius, alii e Varronis scriptis obscurioribus et difficilioribus
cognitu, quaecumque memoria digna erant, excerpserant atque
ea faciliora ad intellegendum propter ipsam breuitatem et ac-
commodatiora ad legendum tradiderant aequalibus, qui, quo-
niam facilius ex horum scriptorum operibus antiquae eruditionis
copiam hauriebant, Varronis libros non iam adierunt; qua re
factum est, ut Varronis scripta magis magisque neglegerentur
atque etiam perirent.
Reliquiarum uero cum Antiquitatum humanarum titulo
superstitum nuUo modo ea suppetit copia — sunt fere septua-
ginta — quae illi Varronis apud posteriores celebritati et auc-
toritati respondeat; circumspiciendum igitur, unde fragmen-
torum numerum augeamus. Duas res autem nideo potissimum
48 Paullus Mirsch
esse agendas : fontes enim eoram scriptoram, qui Antiquitatam
memoriam nobis tradidenint, accoratissime perqairendi sant eo
consilio, ut atrum Antiqaitates ipsi legerint^ an ex aliorum
tantummodo scriptis eas cognitas habnerint enncleemos. Apud
eos enim solos, qui ipsi Antiquitatam libros adibant, licet Var-
ronis nomen non ubique exbibitum sit^ certissima Varronianae
doctrinae uestigia uia ac ratione indagare possumus.
Cui quidem quaestioni hoc destinaui caput Sed duas res
supra dixi agendas esse. Itaque.cum omnis antiquitas, quae
post Varronem fuit, ex illius doctissimi hominis doctrina pen-
deat, eorum quoqne, qui Antiqnitates non ipsi legebant, scripta
perscrutari et, quid ad Varronem ob quamcumque cansam re-
ferri possit, inquirere necesse est; quod long! sane est laboris,
cum certa uia ac ratione incedere non iam liceat; sed unus-
quisque locus per se tractandus sit non alio fere duce, nisi
argumentorum affinitate ex soils interdum frustulis Varronianis
repetenda. Quod quidem in Quaestionibus Varronianis ^) postea,
si Deus uoluerit, faciam.
Hoc uero capite disputabo primum de Dionysio, Verrio
FlaccOy PliniOy Suetonio, Vergilio, qui Varronis Antiquitates
humanas ipsi adibant, delude de Ouidio, Gellio, Festo, Valerio
Maximo, Plutarcho, Macrobio, Lydo, quos Antiquitates huma-
nas non legisse persuasum habeo, deniqne, de quibus idem
statuo, in uniuersum de ecclesiae doctoribus, grammaticiSi Ver-
gili commentatoribus, fastorum interpretibus.
1. De Dionysio Halicarnassensi.
!dQx^f'Oi^Yicig 'PiofAacTc^g auctor 114. II 47 et 48 ex Anti-
quitatibus humanis nonnuUa affert, opus ipsum I 14 nominat:
adhibuit igitur, quod uel temporis ratio confirmat, Antiquita-
tum humanarum libros. Sed magis historicum agit, qfii ad
rerum gestarum potissimum scriptores confugit^), et saepius
de suo ipse aut addit aut corrigit, quod e fontibus suis han-
sisse uidetur, quam ut uia ac ratione Varroniana ex eins libris
1) Cf. supra p. 13. 2) Cf. 1 6 sq.
De'Varronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 49
•
secerni posse credamns ; locus unasqnisqae per se solas inspi-
ciendns est et cum simili Varronis loco conferendus. Quare
in Kiesslingi iudicio acquiescO; qui a^aioloylaq primi libri
capita 14 sq. 16. 19—21. 31. 40. 45sqq. 61 sq. 72 sq. Varronis
Antiquitates hum. rer. sapere docte argnteque demonstrauit.
Beliquos aqxaioloYiag libros in Quaestionibus tractabo.
2. De Verrio Flacco.
Verriani operis reliquiarum diuersa ratio est. Mtlllerus
enim primus Sexti Pompei Festi de uerborum significatione
singulas litteras in binas partes diuisas esse animaduertit.
Prior pars, in qua pfaeter primam litteram in uocabulis dis-
ponendis etiam secunda, saepe etiam tertia et plures obser-
uantur, e Verri de uerborum significatu libris excerpta est;
posteriorem, in qua nulla plane litterarum praeter primam
habetur ratio, sed rerum in articulis coniunctis quaedam con-
spicitur affinitas, Festus ipse aliis Verri libris aliisque scrip-
toribus usus composuit; scriptorum enim quorundam frequens
mentio in altera parte, nulla in priore reperitur.
Legitur haec altera pars, quae Festo soli debetur, secun-
dum Mtllleri sententiam in hnius uiri docti editione p. 24 lin. 14
— 29,16. 34,9 — 36,12. 56,14 — 66,10. 91,5 — 94,2. 98,14
— 99,5. 103, 7 sq. 113,10—114,19. 121,1 — 18. 146120 —
161 M2. 177^5- 178 U2. 197 2 15 — 20519. 230 2 17 — 2541
10. 261 M 7 — 228. 282M0 — 2901 25. 343117 — 3512 4.
367, 14 — 368, 6. 376 2 5 — 379, 19. Sed posteriorum partium
initia non statim post priores partes litterarum ordine dispo-
sitas statuenda sunt, quod MUllerus fecit, sed paulum promo-
uenda. Mercklinus enim in quaestionibus Varronianis Festi
Paulique epitomes omnia lemmata ad tribuum tiomina spec-
tantia ex uno eodemque Varronis libro sumpta esse pro certo
affirmauit testimoniisque euicit. Manifestum igitur omnia haec
aut in sola priore parte reliquiarum, quam Verrius composuit,
aut in sola posteriore, quam Festus addidit, exstare; tertium
iam non datur, cum fieri omnino non potuerit, ut Verrius Var-
Leipsiger Stadien. Y. ^
50 PaoUus Mirsch
ronis tribnum libri partem tantummodo exscriberety Festus ab
illo omissa adderet.
Res aero ita se habet, ut tribus locis exceptis artieuli illi,
si MUlIeri distributionem sequimnr, in prioribas litterarum par-
tibus inaeniantur: 115 Lemonia, 136 Maecia, 194 Oufentina,
254 Qairina, 270 Romulia, 302 Suburanai accedit 368 a. ur-
banae tribns. Tres uero qui restant loci p. 233 Papiria, Pom-
ptina, Pupinia, Poplilia tribus, p. 343 Stellatiua, Scaptia, Saba-
tiua, p. 367 Tromentina tribus secundum MUllerum in ipsis
initiis secundarum partium exstant, secundum ea, quae modo
attuliy prioribus partibus attribuendi sunt Ut breuiter dicam
quid sentiam : Verrius de uerborum sjgnificatn opere iam con-
fecto et secundum litteras disposito qtiae postea his studiis
numquam non deditus noua addidicit, ascripsit aut in mar-
gine eorum locorum, quibus e litterarum ratione artieuli in-
serendi erant, aut si spatium ibi non suppetebat, in fine sin-
gularum litterarum. Itaque promouendi sunt partium fines,
ut certum aliquem terminum constituam, usque ad Catonianas
glossas, quae proximae, aut nuUis aut paucis tantum arti-
culis interpositis , litterarum priores partes sequuntur et ex
eiusdem Verri libro de obscuris Catonis sumptae sunt. Haec
si recte disputaui, Festus Verri uasto illo de uerborum signi-
ficatu opere exscripto alios prius eiusdem Verri libros, id quod
uerisimillimum est, in usum uocauit, quam aliorum scripta
adiret.
Verrium ita, ut supra coniecerimus, in componendo opere
suo uersatum esse paruula exstant uestigia; primum enim
p. 55, 10 Crustumina tribus media inter uerba inuenitur, quo-
rum priores duae litterae cl... sunt, puto igitur e margine,
in quo ascripserat Verrius, in falsum cam locum delatam esse ;
deinde p. 233 quattuor, p. 343 tria tribuum ueriloquia con-
tinuo sese excipiunt, quod coniecturae meae optime con-
uenit, ex qua Verrius illos articulos appendicis loco in fine
litterarum adiecit. Denique ut hoc statim addam, lemma
^Minutia porta' bis exstat, p. 122, 11 initio fere litterae M, et
p. 147, 4 inter partem litterarum ordine dispositam et glossas
DeVarronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 51
Catonianas; qnem articulnm Verrins in margine prioris loci
ascripsisse, deinde hoc oblitas in litterae M fine repetiuisse
uidetur.
Hoc portae Minutiae ueriloquiam meo iure hie adhibuisse
mibi uideor. Qaod enim Mercklinns de tribaam articnlis de-
monstrauit, hoc idem de Verri lemmatis ad Romae portaB
spectantibos asseaero, atque haec omnia ex eodem VarroniB
Antiquitatum libro snmpta esse mihi persnasi. Omnia in litte-
rarum prioribus partibas exstant, plarima com aliis Varronis
locis consentiunty anum cum Varroniani operis titulo exbibetnr,
cf. p. 274 ^Baudasculana porta, ut Varro in libris Antiquita-
tam\ De Romae portis aatem Varro, nt opinor, in libro octauo
de nrbe Roma scripsit.
Reliqua portarum aeriloqaia exstant p. 11 7 Lauemalis porta
coll. de 1. L. V 163, p. 262 Romana p. coll. de 1. L. V 164. VI 24,
p. 376 Viminalis p. coll. de 1. L. V 51, p. 269 Romana p. et p. 343
Sanqnalis p. inter media Varroniana, p. 334 Scelerata ant Gar-
mentalis p. coll. Oaid. f. II 201 , p. 274 Ratumena p. coll. Plin.
Vffl64. PlutPopl. 13. Solin.45, p. 10 CoUina porta Agonensis,
p. 213 Piacalaris p., p. 220 Pandana p., p. 122 = 147 Minucia p.,
p. 326 Salataris p., 254 Quirinalis p. — Unus qui restat locus
p. 144 Mugionia p. contraria docet atque Varro de 1. L. V 164;
neque ea re coniectura mea diluitur; nam de mensium quo-
que Mali et lunii nominibus alia docet Varro de 1. L., alia
eum docuisse in Antiquitatum libris Censorinus et Macrobius
testantur. In Antiquitatibus Varro plura sane Mugioniae portae
ueriloquia protulit, quorum aliud ipse de 1. L. repetiuit, aliud
Verrius, quod uerissimum putabat, excerpsit. Quod supra dixi
omnes illos locos in prioribus litterarum partibus inueniri, ex
mea distributione accipiendum est, nam MUllerum si sequeris,
unus locus p. 343 Sanqualis p. in posteriore S litterae parte
exstat, sed ante glossas Catonianas.
Simili ratione non dubito, quin alia quoque ex Festi Pauli-
que epitome Varroni restitui possint; iUi uero articuli, quos
Verrium in litterarum finibus appendicis loco addidisse con-
iecimus, inter quos nonnuUa e Varronis Antiquitatibus sumpta
4*
52 PaoUas Mirsch
deprehendimus , panciores sunt, qaam ut iis illorum librornm
fragmenta aliquantam augere possimus; potait sane VerriaSy
non debuit ex Antiqoitatibas humanarum rernm operi sno ea
adiicere^ quae exstant in Festi Panliqne editione a Mtillero
coniuncta p. 24 lin. 26 — 25, 2. 56, 15 — 57, 7. 146 ^ 20 — 2 lo.
177227— 178 1 12. 233 18 — 234 U. 343 2 17 — 34412.
Qnod deniqae Gruppens comment, in hon. Momms. p. 554
Verrium in his quidem reliqniis nomquam Varronis Antiqui-
tates nominasse affirmaait: bac in re eum errasse apparet coll.
Festo p. 274 1 4 , ubi Varronis nomen a niris doctis rectissime ,
restitntam est.
3. De C. Plinio Secundo.
Plinins maior in naturali histona componenda qnibus e
fontibus haoserit daplici modo indicat: et anctoram snoram
indices singulis libris praeposuit, quos sororis filius in unnm
librum coactos toti operi praescripsit; et in ipsis libris hie
illic scriptores affert, quorum libros in usum uocauit.
De illis indicibus Plinius ipse in praef. § 21 Un his uolu-
minibus, inquit, auctorum nomina praetexui; est enim beni-
gnum, ut arbitror, et plenum ingenui pudoris fateri, per quos
profeceris\ Accuratissime hos indices esse compositos uel inde
apparet, quod quadringenti amplius scriptores in eis laudantur.
Quaenam ratio inter bos indices et ipsos Plini libros inter-
cedat, Brunnius diligenter inquisiuit eodemque ordine, quo in
componendis libris usus esset, Plinium auctores etiam in in-
dices retulisse demonstrauit; uariis autem interdum modis aut
obscuratum esse ordinem aut perturbatum.
Varro omnium saepissime laudatur; nam deest eius nomen
indicibus tantum librorum XXIV, XXVII, XXXIl, IX, XXV.
In duobus ultimis libris cum Varro IX 174 et XXV 34 nomi-
netur, aut Plinius indices festinanter conscripsisse putandus
erit, aut his locis non ipsum Varronem inspexisse, sed e po-
steriore aliquo scriptore illius testimonium sumpsisse. Atque
illud quidem mihi statuo; qua in re Plinius facile excusari
potest; nam cum in una noni libri paragrapho 174 Varronem
k
De Yarronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 53
adhiberety banc ob rem in aactornm indice ilium silentio prae-
termittere facile potuit. Liber XXY autem medium inter octo
libros locum babet^ qui eandem rem tractant atque ad eosdem
redeunt auctores; quorum e numero Yarro in octo illis libris
qoinquies tantum laudatur, ita ut in tribus reliquis libris eius
mentionem inconsulto omissam esse facile appareat; etenim
si plures libri arctius inter se cobaererent, primi tantum inter
illos libri indicem certo ordine compositum esse Brunnius de-
monstrauit. In eo non offendimus^ quod nominatur Varro in
indicibus librorum V, XI, XII, XXI, XXII, XXX, non nomi-
natur in ipsis libris; Plinius enim VH 8 se de eis tantum
rebus auctores afferre dicit, quarum fidem non ipse praestare
audeat. Multo saepius igitur scriptores alios in usum uocauit
quam nominauit.
lam ad illos ipsorum librorum locos peruentum est, quibus
Plinius Yarronis nomen ascripsit. Et primum quidem quosnam
Yarronianos libros Plinius inspexerit inquirendum uidetur, cum
Plinius ipse numquam scriptorum, quae adhibuit, titulos pro-
ferat; qua a consuetudine semel tantum XIII 87 laudato Yar-
ronis ^tiquitatum libro sexto discessit; sed causa in aperto
est Yarro enim alio in libro, si quid uideo, in uno e tribus
de bibliotbecis, Plinio XIU 69 teste ante conditam in Aegypto
Alexandriam chartarum usum fuisse negauerat, cum in Anti-
quitatibus Antiatem secutus Numae libros e chartis fuisse pro-
deret. Quam inconstantiam ut monstraret, Plinius alterum
locum aperte indicauit. Legit igitur Plinius Yarronis Antiqui-
tatum libros, quos eosdem respexisse uidetur, si praef. § 24,
ubi librorum inscriptiones usitatas enumerauit, inter Latinas
primo loco Antiquitates nominauit, qui quidem titulus a Yar-
rone primo adbibitus^) usque ad Plini aetatem, quantum sci-
mus, nusquam redit.
Quos uero alios Yarronis libros excerpserit inquirentibus
nobis ratio adiumento ei^, quam inter Naturalem bistoriam et
eiusdem Plini de dubio sermone libros intercedere Gruppeus
t) Cf. Erahner. p. 11.
54 PauUus Mirsch
obsernaoit Nam in grammatico opere, ex quo magna frag-
menta per lulium Romanum accepta Flanius Sosipater Ghari-
sins seruauit; Plinium baec Yarronis scripta exscripsisse sci-
mas: libros de actionibus scaenicis, de scaenicis originibas,
de bibliotbecis, de forma pbilosopbiae , imaginum, nonnullas
saturas et libros logistoricos, de uita sua, epistolicamm quae-
stionum, de gente populi Romania de uita popnli Romania Anti-
quitatnm. Qaorum librorum uestigia permulta in Natnrali bi-
storia redeunt, qaae fait caasa, cur Grappeus Plinium eisdem
fontibus in utroque opere scribendo usum esse censeret; quod
quidem optime congruit cum imagine studiorum Piini, quam
nobis finximus. Scribit enim Plinius minor ep. Ill 5 § 10:
nibil legit (auunculus) quod non excerperet' et §17: ^'electo-
rum commentarios centum sexaginta mihi reliquit^ opistogra-
phos quidem et minutissime scriptos'. Tam singulari industria
hominem an tu putas eundem librum bis legisse, ut et res
in eo descriptas memorabiles et uerba obsoleta excerperet?
Immo, omnia memoria digna simul in commentarios rettulit et
secundum rerum uarietatem disposuit^ ita ut in unum uolumen
congesserit omnia de orbis terrarum regionibus, in aliud de
plantis, in tertium de medicamentis atque eodem modo in alia
de aliis rebus. Singula uero uolumina Plinius in litteras di-
gessit, cuius rei testis exstat Naturalis bistoriae liber XXVII.
In boc enim Plinius omnes floreS; quos in praecedentibus libris
non commemorauerat; litterarum ordine enumerauit; quo eodem
ordine in electorum commentariis exstabant. Omnia igitur ad
berbariam spectantia in unum idemque uolumen rettulerat et
litterarum ordine disposuerat totique uolumini auctorum nomina
praescripserat.
Sed reuertamur, unde sumus egressi : Scripta ilia Yarronis,
quae supra dixi, Plinius in naturali quoque bistoria compo-
nenda in usum uidetur uocasse. Addidit eis Gruppeus prae-
terea, ut baberet, quibus fragmenta nonnuUa Yarroniana apud
Plinium exstantia restitueret, disciplinarum libros de medicina
et de astrologia; illud ita concedo, ut alio singulari scripto
Yarronis de medicamentis Plinium usum esse non negem; de
De Yarronis Antiqaitatmn rer. hum. libris XXV. 55
hoc assentientem me habet GruppeoS; nisi quod ea, quae ex-
stant n. b. XVUI 285. 286. 289 , Antiquitatnm diuinarum libro
de feriis 0 restitnenda esse pnto. Memoriae lapsnm esse credo,
quod Gruppeus de re rustica libros plane neglexit, quos dili-
genter adbibuisse Plinium auctorum index a Lndouico lano
{actus demonstrat.
Gentiens autem Plinius Varronem laudat auctorem, quos
locos si suo quemque libro reddere conamur, sumpti uidentur
esse ex Antiqnitatum hum. rer. libro I: n. h. YII 13. 75. 81.
83. 85, 167, e Hbro H: n. h. XIV 88, e libro VI: n. h. XIU 87,
e Hbro X: n. h. Ill 45. 95. 109. XXXI 21 , e libro XII: n. h.
m 8. IV 66. 115. 116, e libro XIH: n. h. lU 142. IV 77. 78.
VI 38. 51, e libro XV: n. h. VII 214, e libro XXII: n. h.
Vn 115. XVI 7. XXn 13, e libro XXV: n. h. XXXIII 52.
XXXV 136.
Haec hactenus de fragmentis certis Varroniauis a Plinio
seruatis. Quorum numerum ut augere possimus, eadem ratione,
qua supra in Verrio Flacco, ingrediamur necesse est. Grup-
peus enim Vitruui PoUionis de architectura libros, Valeri Maximi
factorum et dictorum memorabilium libros, Aristotelis scripta
cum frustulis eorum apud Plinium exstantibus composuit et
Plinium ex fontibus suis maiores partes ad uerbum exscrip-
sisse, disposuisse, singulis opens sui capitibus inseruisse ob-
seruauit. Itaqne tum demum Plinium alicuius rei scientiam
Varronis Antiquitatibus humanis debere af&rmabimus, si omnes
ad cam spectantes Plini locos in unum collegerimus, si satis
multos eorum ex eodem fluxisse fonte demonstrauerimus , si
Varronis nomen in nonnuUis laudatum inuenerimus, si frag-
menta denique alii Varronis open attribui non potuerint.
Optimo sane iure Gruppeus banc probauit rationem; at-
tamen nescio, an in ea adhibenda parum felix fuerit. Primum
enim ad Varronis Antiquitates omnes eos locos reuocare unit,
quibus Plinius in quibusnam Italiae partibus cibaria optima
gignantur narrat. Quod si uno loco n. b. IX 174 probasse
1) Cf. Mommsen. chronol. p. 69 ann.
56 PaoUuB Mirsch
satis haboity earn maximam partem e Yarronis de r. r. Ill 14, 4
flnxisse uirum doctam fagit. Idem statnendum est de anima-
liam pretiis, quae ex Yarronis Antiquitatibos Plinium operi
suo insemisse sibi finxit : sumpsit enim Plinius YIII 1 67 e Yar-
ronis de r. r. I1 1, 14 coll. UI 2, 7; n. h. X 110 e Yarronis de
r. r. m 7, 10. De n. b. XXXII 52 et XXXY 136 denique, quae
sunt de pecuniis signatis, non est cur dicam, cum Gruppeus
nihil coniecerit nisi ea ex Antiquitatibus sumpta uideri.
Restant igitur loci Pliniani de coronis militaribus n. h. YII
103. 115. XY 125 sq. 135. XYI 7. 14. XXI 4-11. XXU 6-13.
XXXTTT 11. 38, quos ad Yarronis Antiquitatum librnm de bello
et pace redire Mercklinus certissimis euicit argnmentis.
Oehmichenius denique permulta Pliniana e libris III— YI
Yarronis legationum libris restituere conatus est, quae nos, qui
non iam credamus Augustino, cum dicit Yarronem Antiqui-
tatum libros quantum ad solam Romam pertineat scripsisse,
probabilius rerum humanarum libris de locis redderemus, si
omnino Yarroni tribuenda esse uiderentur. Sed argumento ad-
modum exili Oehmichenius nititur; composuit enim quaecun-
que Plinius in qaattuor illis libris et Pomponius Mela de choro-
graphia eadem tradunt, et Plinium omnia ilia aut Melae aut
Yarroni debere, cum utrumque in auctorum indicibus nomi-
naret, probare uoluit; reiecit autem Melam, quod Plinius ei
segnitiem imperitiamque exprobrasset , quod ante tertii ca-
pitis paragraphum 70 Melam non consuluisset , quod deni-
que saepe plura quam ille tradidisset; qua in re uir doctus
e'rrauit ; illud enim primum nusquam Plinius fecit, altera causa
non satis liquet, tertia denique infirmior est, cum Gruppeus
non pancos Melae et Plini locos inter se dissimiles compo*
suerit. Quae denique Detlefsenus de Yarrone Plini auctore
in Hispania describenda protulit, ea in quaestionibus re-
tractabo.
Equidem refero ad Antiquitatum libros de hominibus, quae
Plinius in tertio libro de antiquissimis Italiae incolis tradit;
nam uno quidem loco § 142 de Narona colonia Yarronem no-
minat, altero § 124 rem alitor narrat atque Cato, de quo in
V
De Yarronls Antiquitatum rer. hum. libris XXY. 57
bis rebos auctore praecipno praeter ceteros cogitandam est,
praesertim cum nomen eius in boc libro saepios redeat Ac-
cednnt bis duobns locis § 47 de Massiliensibas et Ligaribns,
50 de Etraria, 56 de Latio, 60 de Campania, 71 de agro Lu-
cano Bruttioque, 95 de Magna Graecia, 99 de Messapia, 1 03 sq.
de Apulia, 108 de Sabinis, 110 de Picenis, 112 de Ymbria.
£ libris de locis multa sane Plinios n. b. Ill— YI sernaoit, sed
de singulis singillatim disserendum est. E libris de tempori-
bus baec uidentur sumpta esse: n. b. YII 153—157 de spatio
et longitudine uitae bominum coll. Gens. XY 3 et XVII 3 ; n. b.
n 188 de die coll. Gell. UI 2; n. b. Yn 212« 214 sq. de boro-
logiis coll. Varrone de 1. L. VI 4; XVHI 247 de PariHbus. De
sex ultimis Antiquitatum bnmanarum libris in eis, quae Merck-
linus de coronis militaribus inuestiganit, acquiesco.
4. De G. Suetonio Tranquillo.
Suetoninm in resuscitandis antiquariis studiis ita Varronem
secutum esse Reifferscbeidius p. 473 dicit, ut iure ille Varro-
nem rettulisse uideatur ; quo modo factum esse, ut Varroniana
eruditio praecipue Suetoni opera posteris seruaretur. Sed
uerendum est, ne spes e Suetonio Antiquitates aliqua quidem
ex parte restitui posse nos plane destituat. Primum enim
Wissowa banc praecipue rationem Suetonium secutum esse de-
monstrauit, ut Varronis et Verri Flacci doctrinam inter se con-
ciliaret et quasi in unum conflaret, paucis aliis adbibitis libris
Yerrio recentioribus, ut Masuri Sabini fastis. Deinde trium de
regibus librorum et octo priornm Pratorum, in quibus propter
argumenti affinitatem Suetoninm Antiquitates rerum bumanarnm
adbibuisse uerisimile est, tam parca fragmenta ad nos per-
uenerunt, ut ex eis quidem de Varrone omnino nibil concludi
liceat. Nonnulla in decima sexta buius capitis paragrapbo
annotabo.
5. De P. Vergilio Marone.
Vergilium, inter omnes poetas doctissimum antiquitatisque
peritissimum, Varronis, qui turn maxima doctrinae auctoritate
58 Paallus Mirsch
inter aeqaales floreret, Antiquitatum seciindam tertinmqae
librum de Aeneae in Italiam aduentn eisqne popolis, ad quos
peraenissety legisse nel per se uerisimile est; praeterea eo
comprobari potest, quod antiquissimi Vergili commentatores ad
enarrandum poetae carmen illis Varronis potissimnm libris usi
sunt. Singnlos aero uersns nna cum interpretnm nerbis in
qnaestionibus tractabimus.
6. De P. Onidio Nasone.
Oaidinmy qui in Fastorum libris multas res ex Antiqui-
tatibus petitas attigit, magna doctrina aut lectione fuisse non
crediderim. Immo eum Varronis Antiquitates bumanas uel
etiam Antiquitatum epitomen legisse quouis pignore negaue-
rim. Pnto uero G. lulium Hyginum ei, quae fastorum scrip-
tori scitu opus essent, suppeditasse ; Hyginus enim, quod tradit
Suetonius de gramm. 20 , 'propter antiquitatis notitiam Poly-
bistor uocabatur; praefuit Palatinae bibliotbecae , neque eo
secius plurimos docuit, fuitque familiarissimus Ouidio poetae'.
Hie igitur aemulus studiornm Varronis et Nigidi Figuli ex
borum uirorum aliorumque scriptis, ad quae facilis ei erat
aditus, conquisiuit suisque, quae amico traderet, immiscuit.
Unumquemque igitur per se locum inquirendum esse censeo, ut
quaenam Varronianae doctrinae in Ouidi fastis uestigia exstent
appareat : cui negotio, ut iam saepius dictum est, in qnaestioni-
bus sufficiemus.
7. De A. Gellio.
Laudat Gellius Antiquitatum rer. bum. libros I, XVI, XVII,
XXI, XXV, de diebus, de bello et pace, unde alii docti uiri
Gellium totum Antiquitatum corpus legisse coUegerunt, 6rup-
peus idem de solis illis septem uel sex — e nostra enim sen-
tentia liber XVI erat de diebus — libris contendit. Sin autem
probauerimus Gellium locos illos n. A. I 16. 25. Ill 2. V 4.
XI 1. XIII 12. 13. 17. XVn 3, quibus Varronis nomen Antiqui-
tatumque titulum ascripsit, aliis scriptoribus posterioribus de-
De Yarronis Antiquitatum rer. hum. libris XXY. 59
bere, non erit cnr aliis locis earn Antiquitates adhibuisse pu-
temus. In indice duodeuicesimi capitis primi libri quod ^huma-
naram' liber XIV nominatur pro "dioinamm^ librarii erratum
est; cf. n. A. 1 18, 1. HI 16. XV 30. Non. 50, 15. Merkel. Ou.
f. praef. CLXXXVIH.
Qui Gelli eruditionem et scribendi rationem paolo interins
cognouerit, is nix Gellinm affirmabit in componendo primi
libri XVI capite quos locos proferat de ^mille' singnlari nnmero,
ipsnm ex Quadrigari annalibns, Lncili satiris, Varronis Anti-
qaitatibns, Catonis originibns, Giceronis orationibus Philippicis
conqnisiuisse; sed coUecta ilia et enarrata innenit ab aliquo
grammatico, cuius nestigia saepius in Gellio indagaui ; et pri-
mum quidem n. A. I 25, nbi Varronis, Quadrigari, Aureli Opili
definitiones indutiarum componuntnr; deinde Xin 17 de buma-
nitatis uocabuli significatione, quocnm capite Nonius 52, 1 1 sqq.
non ita consentit, ut eum exscripsisse Gellinm dicas, sed tamen
ita consentit, nt utrumque ex eodem grammatico sua sumpsisse
appareat ; quod idem statuendum est de Gell. V 4 coll. Non.
100, 11 ; uterque enim duo scriptorum testimonia de uerbo 'duo
et uicesimo' exhibet, quorum alterum tantummodo idem est
Varronis ex humanarum rerum libro XVI, alterum profert
Gellius e Fabi annalibns. Nonius e Catonis originibus. In
utriusque igitur fonte communi tria ilia exempla uel etiam
plura fnerunt, e quibus Gellius et Nonius excerpserunt, quae
uterque aptissima esse putabat. Grammaticum denique redolet
auctorem n. A. XVII 3, quod quidem Gellius, ut consueuit,
lepidissima exomauit narratiuncula.
Restant, quae Gellius e libro Me diebus' et e libro XXI
tradidit Ex illo de diebus libro multa habet Gellius III 2,
quae eadem ad uerbum expressa redeunt Macr. Sat. I 3, 2 — 10:
Gellius igitur exscripsisse Varronem, Gellium transscripsisse
Macrobius uidetur. Neque uero scio an aliter res se babeat.
In Macrobiano enim capite uno tenore alia sequuntur a Gellio
quidem non exbibita, sed in eundem modum scripta ac priora
ilia et ex eodem fonte petita, quod Gensorinus de d. n. XXIII sq.
confirmat. Uterque igitur, et Gellius et Macrobius, eundem
60 PaoUus Mirsch
tertiam auctorem ad nerbam, quod in nentro mirum est^ ex-
scripserant, quern Snetonium foisse in sexta deeima huios ca-
pitis paragrapbo demonstrabo. Ex Antiquitatom libro XXJ
profert Gellias n. A. XI 1, 1. 4. 5. XUI 12. 13 ^ quae earn in
Atei Capitonis epistnlis inuenisse statuo propter n. A. XIII 12^
1. 5. 7. Quae denique Gmppeus 1. 1. p. 546 n. A. Y 6 ex Anti-
qoitatum libro de bello et pace fluxisse centendit: Gellias ipse
§ 13sq. 27 ilia e Masuri Sabini memorialinm andecimo libro
deeerpsisse se apertis uerbis dicit.
8. De Sexto Pompeio Festo.
De Festo iam uerba factnrus lectores ad ea renoco^ qaae
in paragrapbo secanda de parte Verriana et Pompeiana operis
de significatione uerbomm snperstitis dispataui. Festos igitnr
ipse unioscaiosque litterae posteriorem partem inde a glossis
Gatonianis composuit et bunc ad finem anctores ipse legit,
quomm magnum faisse numerum ut in compilatore laboris
fugienti uix recte opinabimur.
Gmppeus, qui usque adbuc solus in Varroniana uestigia
apud Festum exstantia accuratius inquisiuit, animaduertisse sibi
uisus est glossemata poetarum Catonis, Plauti, Enni, Naeui|
Terenti aliorum continenter excipere lemmata ad res publicas
spectantia; in quibus extremis cum quater Yarronis Antiqui-
tates nominentur, id unum in dubio relinquit, utrum omnia
ilia de rebus publicis lemmata, an eorum ultima tantnmmodo
Festus ex Antiquitatibus bumanis sumpserit.
Sed quod Gmppeus de publicis illis lemmatis post glosse-
mata poetamm positis dixit, nescio unde boc effecerit. Nam
si Festi reliquias perlustramus, litterae A glossae poetamm
finem facinnt, in B eas excipinnt lemmata e priuata potius
quam e publica uita petita, in G, F, M, N, 0, P, R, S lem-
mata de rebus diuinis, in D, E, 6, H, I, L, Q, T posterior pars
omnino deest.
Yidetur igitur Gmppeus ilia inconsiderate statuisse, neque
iam est, cur Festum certo uniuscuiusque litterae loco lemmata
De Yarronis Antiquitatam rer. hum. libris XXY. 61
ex Antiqnitatibas humanis sumpta interposnisse pntemas, cum
qnattuor quoque illi loci 1582 22, 246 2 33 et 249^8, 347^33,
nbi Antiquitatam titulus exhibetur, diuersis litterarum M; P; S
locis exfitent
Sed ut paucis dicam, quid statuam : Festum Yarronis Anti-
quitates bumanarum rerum legisse nego. Initium argumenta-
iionis ab eis Festi lods, qui Yarronis nomen praebent, capiam.
Et primnm quidem p. 343 'Sabini dicti, ut ait Yarro' rel.; quod
fragmentum inter alia Yarroniana inuenitur medium et meliore
inre quam cetera ex ipso Yarrone nuUo alio auctore inter-
posito fluxisse dicitur, priori Yerri parti ex nostra distributione
annumerandum est Qui restant septem loci p. 158, 238, 246,
249, 285, 347, 348, ex Antiquitatibus bumanis sumpta esse aut
non possunt aut non uidentur. Locum 1 58 2 22 ad rem ali-
quam diuinam illustrandam ex rerum bumanarum libro prime
appositum Yeranio deberi puto, quippe qui 158^2 et 158229
nominetur et in sequentibus multum de rebus diuinis adhibea-
tur. Sequitur 2382 8, cui loco nihil cum humanis antiquitati-
bus commune est; praeterea Ateius Gapito, ut sequentia, ita
hoc quoque lemma Festo suppeditasse uidetur. Tertium et
quartum locum 246 2 33 et 249 ^ 8, qui ad Antiquitatum librum
sextum redeunt et arctissime inter se cohaerent, petiit Festus
ex Yerri aliquo libro, quem uirum doctum 249^ 10 Yarroni
obloquentem et probabiliorem sententiam proferentem inducit.
De amplissimo deinde fragmento Yarroniano 285 2 1 , in quo
niginti censores enumerantur, qui decem continua lustra con-
diderint, libenter Eettnero concede, qui pro Ursini lectione
'censoria potestas, cuius in libris de uita p. R. Yarro exempla
haec profert' maluerit scribere '. . . cuius in rerum bumana-
rum 1. . . Yarro . . / 0 > sed Festum illud non ex ipso Yarrone,
sed ex libro aliquo de rebus diuinis posterioris scriptoris cuius-
piam sumpsisse contendo propter lemmatis indicem 'religionis
praecipuae habetur censoria potestas'; etenim Festus si ex
Antiquitatibus humanis sumpsisset articnlum, sane sub uoce
1) De uita p. R. p. 12.
62 Paallus Mirsch
censoram operi sno inseruisset. P. 348 ^ 30 deniqne ex Anti-
quitatum hum. rer. libro VIII haustum Festo tradidit Antistiiis
Xabeo coll. 348'^ 25. Qui qoidem Antistias cum plura lemmata
hoc loco continaa Festo praebuisse uideatur ^) y nescio an id
qnoque praebuerit^ quod ex rerum humanarum libro YII sump-
tum illis lemmatis proximum anteit.
Est igitnr quod putemus Festnm Varroniana ilia, licet non
ubique exploratum sit; apnd alios scriptores excerpta innenisse.
Sin autem anctores et Verrianae et Pompeianae partis percen-
semus : Festus nel solus uel saepius qnam Verrius laudat prae-
ter Yerrium ipsum et Veranium et Antistium Labeonem et
Ateium Capitonem, quibus solis Festum omnia, quae Verrianae
parti addiderit, debuisse persuasum habeo. Nam uel per se
uerisimile est Festum parcum in materia congerenda libros nee
multos nee reconditos legisse; praeterea quaecumque ipse com-
posuit, eiusmodi sunt, quae ex istis scriptoribus habere possit.
Spectant enim omnia aut ad obscura poetamm uerba, aut ad
res diuinaS; aut ad ius ciuile. Scripserunt uero Verrius de
rebus memoria dignis, de libris Etruscorum, de obscuris Ga-
tonis, fortasse de aliis quoque poetis, Veranius de omni re
pontificali ^), Ateius Capito coniectanea, quorum octauum libmm
de iudiciis publicis, nonum de officio senatorio fuisse Gellins
n. A. IV 10 y 7. 14, 1 testatur; Antistius Labeo denique iuris
peritissimus inprimis is erat, qui Festo materiam uberrimam
praebere posset; scripsit enim quadringenta uolumina, et prae-
clarum habemns Gelli n. A. XIII 10, 1 de eo indicium: 'Labeo
Antistius iuris quidem ciuilis disciplinam principali studio exer-
cuit ; . . . ceterarum quoque bonarum artium non expers fuit
et in grammaticam sese atque dialecticam litterasque anti-
quiores altioresque penetrauerat Latinarumque uocum origines
rationesque percalluerat'.
Sed interiore disquisitione hac in re opus est; hie expo-
1) Cf. 351*9.6. 348^25.21.8. 348 » 4. 2.
2) P. 158* 3 pro Yrsini et Molleri lectione 'in libro priscarom
uocum' scribendum censeo *in libro pontificalium uerborum' coll. Gell.
n.A 11120,2.
\
De Yarronis Antiqaitatum rer. hum. libris XXY. . 63
Suisse satis babeo, car Festum Yarronis Antiqaitatum bnma-
narnm rerum libros legisse negem.
9. De Yalerio Maximo.
Yalerium Maximum Yarronis Antiqnitates bumanas in con-
scribendis factornm et dictorum memorabilinm libris adbiboisse
Eempfias, Eettnerns, Grappens, ut omittam alios, pro certo afSr-
maront, cnm semel III 2, 24 Yarronem laudari neque Yalerium
alios Yarronis libros in usum uocasse uerisimile esse dicerent.
Qnam coniecturam secuti et Eempfius et Eettnerus nonnuUa
Yarronis Antiquitatibus reddere uoluerunt. Attamen totus pen-
det Yalerius e Cicerone, Liuio, Sallustio, Pompeio Trogo ita,
ut ^quae ab aliis sint accepta uno loco congesta uix qnattuor
capitum spatium expleant'.^) Quae cum ita sint, an tu Yale-
rium putas Antiqaitatum libros uel etiam epitomen legisse, ut
e tanta memorabilium factorum et dictorum multitudine unum
duosue locos excerperet? Immo ex ipsis illis Yaleri uerbis
III 2, 24 ^ . . . nisi ea certi auctores inter quos M. Yarro monu-
mentis suis testata esse uoluissent' apparet Yarronem non unum
illius exempli auctorem fuisse, sed inter alios in Yaleri fonte
nominatum et tamquam praeclarissimum ab eo laudatum. Inter
reliquos uero quos praeterea uiri docti Yarroni restituere uolue-
runt locos prorsus nuUus est, quem Yalerius apud Liuium in-
uenire nequierit.
10. De Plutarcho.
De Plutarcbo multa scripsisse et disputasse uiros doctos
in praefatione commemoraui; nibilominus paucis hoc loco ilia
quaestio mihi est absoluenda, cum plane assentiar Barthio et
Glslssero, qui quidem statuerunt quaestionum Bomanarum et
ultarum Bomuli et Numae auctorem, quidquid proferret scien-
tiae Yarronianae, a luba Mauretaniae rege mutuatnm esse;
neque habeo quid horum argumentationi addam. De singulis
aero alicuius scriptoris locis, qui utrum ad Yarronis auctori-
1) Cf. Kempf. Yal. Max. p. 26.
64 Paullus Mirsch
tatem referendi sint, necne, dnbinm sit, disputationem in "^quae-
stiones Varronianas' me differre saepius iam dictum est.
11. De Macrobio Theodosio.
Macrobium Varronis Antiquitates hamanas ne nidisse qui-
dem inter omnes constat; quae ex illis libris profert, debet
ant Gellio 0 ^Qt commentario illi Vergili, ad qnem is qnoqne
commentarius redit, qai sub Serui nomine seruatus est 2), aut
Sereno Sammonico^) aut Suetonio Tranquillo^). De tempori-
bus capita ndrum quantum uirorum doctorum studia uexa-
uerunt, quare deinde accuratius ea tractabo; de reliquis illis
locis iam liquet.
12. De loanne Laurentio Lydo.
Lydus ipse p. 269 Bekk. se Varronis Antiquitatum libros
numquam uidisse confessus est, qua in re nobis hoc loco ac-
quiescendum esse puto. Geterum scriptor est Lydus, cuius in
historia litterarum Romanarum errores baud rari sint, sed im-
manes, quod apparet, ut exemplum afferam, ex his Lydi
uerbis p. 119 ^iiaQrvgeg filv roirwv 0 re KaTtlriov xai Oov-
ztl'iog, k^ wv xofl 6 didaaxalixciTarog Ovd^^iov 'Pwfialov ytdv-
fsg' /M€^' ovg 2akovaTiog^'j p. 269: ^wg (DeveOTikkag xal St-
aivag ol 'Pw/tiaiol (paaiv, dv rag XQV^^^^ ^ Ba^^iov iTtl riSv
av&QWTtlvwv TtQayfidtwv dvriyayev ' eyto 6h rag fil^Xovg ovtzw
red-ia^ai ,
13. De ecclesiae doctoribus.
TertuUianum, Amobium, Lactantium, Hieronymum, Augu-
stinum, Isidorum Antiquitates humanarum rerum legisse ne-
gauerim, cum ne Augustinus quidem, qui illorum librorum
ueriorem nobis dedit imaginem, eos inspexisse, sed quae pro-
ferat de illorum quadripartita distributione , ex Antiquitatibus
1) Sat. I 5 coll. Gell. I 16. 2) Sat. Ill 4 coll. Seru. ad Aen. I 378.
11X148 ; Sat. Ill 12 coll. Seru. ad Aen. YUl 276. 3) Sat. II 12. 4) Sat. 1 3.
12—16.
De Yarroms Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 65
reram diainaram sumpsisse nideatur. Uniuersam uero quae-
8tionem turn demum penitus tractare poterimos, ubi noua illo-
rum scriptoram editio Viennae propediem proditnra praesto erit.
14. De grammaticis.
De grammaticis hoc loco quaestio fere nulla est; ubique
enim et auctorem et libmm nominant ex quo profemnt exempla
sua, ita ut alia praeterea Antiquitatum humanarum uestigia
in illis prorsus nulla exstent. Sin quaerimus, num Nonius
MarcelluS; Flauius Sosipater Gharisius, Diomedes, Priscianus
ipsi Antiquitates excerpserint, hoc negauit Gruppeus et, quod
nalde mihi arrisit, coniecit Varronis illud opus bis tantum in
grammaticorum usum exscriptum esse, primnm a Plinio, cuius
de dubiis sermonibus libros ab lulio Romano excerptos ad-
hibuit Charisius, ad quos redierunt etiam Diomedes et Pri-
scianus, deinde a commentatore aliquo posterioris temporis,
cuius uestigia apud Nonium et, quod ex iis, quae supra dis-
putauimus, addiderim, apud Gellium obseruamus.
15. De Vergili commentatoribus.
De scboliis et commentariis in Vergili poemata, ut nunc
se res babet, Gruppeus absoluit quaestionem, quare cum non
habeam, quod corrigam aut addam, eius disputationis summam
paucis referre satis babeo.
Et primum quidem Bernensia scholia ter Antiquitates affe-
runt, quos locos Pbilargjrrio debent, qui num opus illud ipse
in usum uocanerit nullo modo constat. Yeronensia scholia,
quibus locis Antiquitates nominantur, cum Seruio consentiunt.
Interpolator deinde Semi, quem dicimns, redit ad commen-
tarium aliquem Vergili secundum rerum argumenta dispositum,
quem Macrobi quoque fontem fuisse supra annotauimiis. Sin-
cerus denique Seruius ex duplici uidetur fonte Varroniana sua
habere; priore loco nominandus est Probus aut eius temporis
alius grammaticus, qui Antiquitates humanas large ad Vergi-
linm enarrandum adhibuit, librorum uero indices omidit; bine
Leipxiger Stadiea. T. 5
66 Paallus Mirsch
flaxerunt, qaaecnmque a Sernio ex Antiqaitatibas sine libri
titulo exhibentur. Quae uero ex humanarum rerum seenndo
libro afferuntar, ex alia epitome secondi tantam Antiqaitatam
bumanarum libri originem dueunt.
16. De fastorum interpretibas.
De Censorini et Solini et Macrobi fontibus quot airi docti
seripseruDt, tot sententiae diuersae prolatae sunt. Reiffer-
scheidius, qui primus his studiis operam dedit^ omnes trea
illos e SuetoniOy bunc e Varrone pendere panels elocntus est.
Mommsenus cbron. Rom.^ p. 19 not. sententiam tulit tres illos
diuersa ratione ex eodem fonte bausisse. Gruppeus accuratius
rem tractauit et inuenisse sibi uisus est Maerobi fontem ante
imperatorem Commodum esse compositum , qnippe qui Sat. I
12, 37 commemorandus fnisset^ eodemque fere tempore eom-
positum quoque Censorini fontem, quibus ea eum Suetonio
intercesserit ratio, ut Censorini auctor Varronianam doctrinam
summa cum pietate redderet, Macrobi auctor plurima ab aliis
scriptoribus sumpta Yarronianis immisceret, Suetonius medius
inter bos duos auctores statuendus esset. Eettnerus denique
in 'beobacbtungen Uber die benfltzung des Verr. Flacc.' p. 13.
19 sqq. Masurium Sabinum sibi persuajsit commixtam Yarronis
et Yerri Flacci doctrinam Macrobio tradidisse, nihil de Cen-
sorino aut Solino protulit. De integro banc instituamus quae-
stionem et paulo uerbosius tractemus, cum uiam iam ingre-
diamur, quam aliorum studia impeditiorem quam planiorem
reddiderint.
Initio disputationis ut capita ipsa ponam, omnibus me
probaturum esse spero et confido : primum Macrobium et Soli-
num ad eundem redire fontem, delude utriusque communi fonte
Censorinum quoque nsum esse, tum Suetoninm et Censorini et
Solini et Macrobi auctorem fuisse, denique Censorinum nobis
optime seruasse, quae Suetonius e Yarrone sumpsisset.
Exhibent C. lulius Solinus rer. mem. I 34 — 47 et Macro-
bius I 12, 2 — 14, 14 easdem res eodem ordine ad uerbum
V
De Yarronis Antiquitatom rer. hum. libris XXY.
67
saepe consentientes ita, ut utriosqae auctorem communem molto
plenios atqne uerbosius res exposuisse appareat ; quern diuersa
ratione bos scriptores in angustum coegisse, non est qnod mire-
mur; et Macrobius quidem integriorem et accnratiorem fontis
imaginem nobis reddidit, Solinnm igitur non exscripsit. Ille
consensus quo magis in conspectu sit, ex aduerso ponam non-
nullos utriusque locos.
Macr. I 12, 3: Romanes olim
. . . annum suum decern habuisse
mensibus ordinatnm, qui annus
incipiebat a Martio et confide-
batur diebns trecentis quattuor,
ut sex menses . . • tricenum
essent diernm, quattuor uero
. . . tricenis et singulis expedi-
rentnr.
Sol. I 35 : Romani initio an-
num decem mensibus compu-
tauerunt, a Martio auspicantes.
36: December so-
lemnem circuitum finiebat intra
diem trecentesimum quartum,
ita ut sex menses tricenum die-
rum essent, quattuor reliqni tri-
cenis et singulis expedirentur.
Quae Solinus in lacuna supra notata babet, Macrobius
postea initio dispntationis de mensium nominibus profert. In
eo enim Macrobius a fontis dispositione discessit, ut, quod Gen-
sorino coUato uidemus, de mensibus quaestionem in fonte alio
loco positam dissertationi de anno Romanorum intexeret. So-
linus de Martio solo mense uerba fecit, sed boc quoque loco
optime congruit cum Macrobio:
Macr. I 12, 6: (de Martio)
buius etiam prima die ignem
nouum Vestae aris accendebant,
.... laureae ueteres nouis lau-
rels mutabantur .... § 7 : . . . .
comitia auspicabantur ser-
uis cenas adponebant matro-
nae, ut domini Saturnalibns :
illae, ut .... ad promptum
obsequium bonore seruos in-
nitarent, hi quia gratiam per-
fecti operis exoluerent.
Solin. I 35 : a Martio auspi-
cantes, adeo ut eius die prima
de aris Vestalibus ignes accen-
derent, mutarent ueteribus uiri-
des laureas, senatns et popu-
1ns comitia agerent, matronae
semis suis cenas ponerent, sio-
uti Satumalibus domini: illae
ut per bonores promptius ob-
sequium prouocarent, hi quasi
gratiam repensarent perfecti la-
boris. Maximeque hanc men-
68
PftuUas Mirsch
§ 5 : quern mensem anni pri- sem principem testatur fuisse,
mum fuisse uel ex hoc maxime quod qui ab hoc quintos erat
probatnr, quod ab ipso Qain- QuintiUs dictas est, deinde nn-
tilis quintas est et deinceps pro mero decurrente December ....
numero nominabantur.
Yel inde satis intellegitur, quantus inter utrumque fnerit
consensus, quibns exemplis multi^ alia addere facili negotio
possum. Quod uero Solinum fontem magis contraxisse dixi,
hoc exemplo optime probatur:
Macr. I 12, 39: sed cum is
numerns neque solis cursai ne-
que lunae rationibus conueniret
. . . . cap. 13, 1: .... Numa L
dies addidit, ut in trecentos
quinquaginta qnattuor dies, qui-
bus duodecim lunae cursus con-
fici credidit, annus extendere-
tur. § 2: Atque his quinqua-
ginta a se additis adiecit alios
sex retractos iUis sex mensi-
bus, qui triginta habebant dies,
i. e. singulis singulos, factos-
que quinquaginta et sex dies in
duos nouos menses pari ratione
diuisit .... § 5 : Paulo post
Numa .... unum adiecit diem,
quem lanuario dedit.
Non est quod multis demonstrem Macrobium fontem uberri-
mum satis accurate decerpsisse, Solinum ita in artum coegisse,
ut duas fastorum emendationes a Numa rege factas in unam
coartaret. Similiter res se habet in sequentibus, cum Solinus
I 39 deoem deinde dies abundante quadrantis particula additos
esse dicat, Macrobius 113, 10 — 13 illi correctioni falsam aliam
antecessisse doceat, quam Solinus utpote uitiosam et paulo
post correctam silentio praeteriit.
Sol. I 37 : Sed cum ratio ilia
ante Numam a lunae cursu dis-
creparet, lunari computatione
annum peraequarunt, quinqua-
ginta et uno die auctis. Vt ergo
proficerent duodecim menses,
de sex mensibus superioribus
detraxerunt dies singulos eos-
que quinquaginta istis et uni
diebus adnexnerunt, factique
quinquaginta septem diuisi sunt
in duos menses, quorum alter
XXIX, alter XXVIU dies de-
tinebant.
\
De Varronis Antiqaitatum rer. hum. libris XXV.
69
Sed sub fine omnis de anno disquisitionis, abi fasti a Cae-
Bare correct! 'enarrantur, plane contraria inter se Soiinas et
Macrobins tradunt, nihilominus uero, id quod demonstrat uer-
bomm hoc quoqae loco similitudo, eodem fonte usi sunt:
Macr. I 14, 2: sed postea C.
Caesar omnem banc inconstan-
tiam temporum uagam adhuc
et incertam in ordinem statae
definitionis coegit ut certus
status perseueraret.
§ 13: . . . . ni sacerdotes sibi
errorem nouum ex ipsa emen-
datione fecissent. Nam cum
oporteret diem, qui ex qua-
drantibns confit, quarto quoque
anno confecto antequam quin-
tus inciperet intercalare, illi
quarto non peracto, sed inci-
piente intercalabant.
§ 14: Hie error sex et tri-
ginta annis permansit, quibus
annis intercalati sunt dies duo-
decim, cum debuerint interca-
lari nouem. Sed hunc quoque
errorem sero deprehensum cor-
rexit Augustus, qui annos duo-
decim sine intercalari die trans-
igi iussit, ut illi tres dies, qui
.... uitio sacerdotalis festina-
tionis excreuerant, sequentibus
annis duodecim nullo die inter-
calato d^oorarentur.
Hactenus igitur consensus Solini et Macrobi in aperto est;
sed discrepant mirum quantum in enarrando eo anno, quo
Caesar fastos correxit, quem quadringentos quadraginta tres
dies habuisse Macrobius, trecentos quadraginta quattuor So-
Sol. 145: Itaque Caesar uni-
uersam banc inconstantiam, in-
cisa temporum turbatione, com-
posuit, et ut statum certum
praeteritus error . . . . et tunc
quoque uitium admissum est
per sacerdotes. 46: Nam cum
praeceptum esset, anno quarto
ut intercalarent unum diem, et
oporteret confecto quarto anno
id obseruari, antequam quin-
tus auspicaretur, illi incipiente
quarto intercalarunt, non desi-
nente. Sic per annos sex et
triginta, cum nouem dies tan-
tummodo sufficere debuissent,
duodecim sunt intercalati. Quod
reprehensum Augustus reforma-
uit iussitque annos duodecim
sine intercalatione decurrere,
ut tres illi dies, qui ultra no-
uem necessarios temere fuerant
intercalati, hoc modo possent
repensari.
70 PaoUuB Mirsch
linns tradit. Qaanam computatione Caesar in ilium dierum
numerum incident Macrobins alto silentio praeterit, Solinns
dies nnum et niginti et quadrantem simul intercalauisse Cae-
sarem memoriae prodidit. Sed haec discrepantia non ex fon-
tium dinersitate, sed ex mero Solini errore explicanda est.
Etenim iam Mommsenns chron. Rom.^ p. 278 ann. Solinnm plane
peruersa et inexplicaMlia tradere dixit. Itaque iam omnibus
probatum esse confide Solinum et Macrobium ex eodem hau-
sisse fonte. Solinns uero cum nihil afferat, quod non in Ma-
crobio exstet, in hac quaestione merito neglegendus uidetur.
Ad Gensorinum transeundum est, quem eo ordine per-
lustrabimus, quo Macrobins Sat. I 3, 12 — 16 usus est. Et pri-
mum quae Macrobins I 3 de diebus disputat, apud Gensorinum
de d. n. XXIII sq. ita exstant, ut sit
Macr. Sat. I 3, 2 = Gens, de d. n. XXIII 5,
n »13, 4 = „ n n n XXIIl 3,
„ „ 13,12-15= „ „ , „ XXIV 1-6.
Quae cum accuratius inter se conferimus, hoc interest, quod
Macrobins bis ipsius Yarronis uerba exhibet eiusque nomen
et Antiquitatum librum de diebus laudat, Gensorinus auctorem
nominare supersedet, sed nihilominus duos illos Yarronianos
locos Macr. I 3, 2. 4 sq. , quamquam non ad uerba exscriptos,
affert de d. n. XXTTI 5. 3 et praeterea alia haec Yarroniana,
quae in Macrobio non exstant : de d. n. XXIII 6 sq. coll. Yarr.
1. 1. YI 4 et Plin. n. h. YII 214, de d. n. XXIY 3 sq. coll. Yarr. 1. 1,
YI 5 sq. Deinde Gensorinus certo ordine rem tractat et certa
uia ac ratione incedit, cum Macrobins res potissimum ad ins
priuatum, publicum, sacrum spectantes, dummodo interioris
sint doctrinae, excerpat atque alia notiora omittat, quae prae-
terire non debeat, qui quaestione sana et absoluta rem trac-
tare uelit. Yeluti Macrobins initium disputationis capit a re
admodum mifabili, quam Gensorinus inter alias ad probandam
snmmam totius disputationis sententiam affert; banc uero Ma-
crobins prorsus praetermisit.
Quae omnia si perpendimus, utmmque ad eundem fontem
redire quominus putemus nihil obstat. Macrobins uero e Gen-
k
De Yarronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 71
sorino sna non habet, cam multa interioris doctrinae proferat,
quae apud ilium non inueniontnr.
Yideamas nunc de Hacrobi Sat. I cap. 12 — 16. Et Ma-
crobio I 12y 2 quidem ita respondet Censorinus XIX 4 — XX 2,
ut utrumque ex eodem fonte hausiBse negari nequeat; Censo-
rinus enim quamquam ilium multo plenius exscripsit, nullo
tamen modo Macrobio contraria tradidit, quin etiam ex illo
de die natali libri capite optime suppler! possunt, quae Ma-
crobius et Solinus paucis uerbis annotauerunt Macrobium uero
Censorino sua hoc loco debere ne putemus, impedit quod non-
numquam accuratiora quam ille exhibet. Vt exemplo utar,
Macrobius Graecos trecentis quinquaginta quattuor diebus
annum proprium computasse rettulit, quae Censorinum quo-
que in fonte suo legisse coUigere possumus ex hisce tantum-
modo de d. n. XX 1 uerbis 'uel in unius Italiae gentibus';
Censorinus eodem loco Lauinios 'alium' habuisse annum
in transitu narrat, quem tredecim fuisse mensium scimus e
Solino.
Delude Sat. 1 12, 3 Macrobius eadem profert, quae paulo
accuratius Censorinus XX 2 sq. ; quae apud solum Macrobium
exstant de nonis quintanis et septimanis, non defuisse in Cen-
sorini fonte apparet e Censorini eiusdem capitis paragrapho
decima.
Macrobiana I 1 2, 4 non habet Censorinus, sed ea ex ante-
cedentibus uerbis ab ipso Macrobio composita sunt, quod idem
statu endum est de Macr. I 12, 39. 13, 6 sq.
Quod supra iam annotaui quaestionem de mensibus, quam
Macrobius disputationi de anno Romanorum inseruerit Sat. 1 12,
5 — 37. 13, 3, ab eius auctore seorsum alio loco exhibitam fuisse,
confirmatur a Censorino, qui in alio capite, XXII 9—17, si-
millima atque Macrobius de mensibus tradit; confirmatur ea
ratione, qua Macrobius banc partem cum antecedentibus et
sequentibus conexuit, § 38 enim repetiuit, quae § 3 protulerat,
ut in pristinum argumentationis cursum rediret; confirmatur
eo, quod lanuarii et Februarii ueriloquia 1, 13, 3 demum ex-
ponit, ubi prima eorum mensium mentio in disputatione de
72 PaoUas Mirsch
anno Romanorum ei facienda erat. — In Martis, Aprilis, Maii,
lunii nominibus enarrandis Censorinus XXII 9 — 12 ita nersatns
est 9 nt primo loco luni et Fului de qnattaor illis mensibns
sententiam comprehenderet , deinde Varronianam ab ilia diB-
crepantem adderet. Macrobins antem ita utramqae de nno-
qaoque mense sententiam confudit, nt nonnnmqaam Censorino
brenior sit^ pleramque multo longior. Vbiqne uero ea tradidit,
ut et Gensorinnm et Macrobium eodem anctore usnm esse iure
dicas. In seqaentibns Macrobins I 13, 1. 2. 4. 5 de anno a
Nnma ordinato exponit, a quo si Censorinos in indicando die-
rum numero dissentire uidetur: eodem plane modo fontem con-
traxity quo Solinus.
Deinde Censorinns ea, quae e fonte sua sumpsit, gradatim
magis magisque circumcidit: XX 6 comprehendit, quae Ma-
crobius I 13, 8— 21 enarrat; XX 7 — 10, quae Macrobius 1 14,
1 — 13 persequitur, fastos ab Augusto correctos prorsus omisit,
non quo in fonte suo non haberet, laudat enim 'Suetonium et
alios', qui illius rei mentionem profecto fecerunt, sed quia magis
magisque ad libelli finem festinauit. Dissensum uero nullum
obseruamus nisi in enarrando eo anno, quo Caesor fastos cor-
rexit ; Censorinns XX 8 quadringentorum quadraginta quinqne
dierum ilium fuisse dicit rectissime, quod demonstrauit Momm-
senus chron. Rom.^ 1. 1. , et quomodo Caesar ilium numerum
assecutus sit plane et dilucide declarat ; Macrobius hunc annum
quadringentorum quadraginta trium dierum fuisse tradit; qui
numerus baud scio an librariorum incuria corruptus sit.
Quae denique Macrobius I 15. 16 de kalendis, nonis, idi-
bus, diebus festis, comitialibus , ceteris affert, non iam in-
ueniuntur apud Censorinum, qualis nunc est, sed ea in libelli
ulteriore parte fuisse puto, quae quidem pars fortunae maligni-
tate interiit.
Censorinum igitur et Solinum et Macrobium in omni hac
de temporibus quaestione ex eodem pendere auctore uerisimilli-
mum uidetur, qui quis fuerit iam indagandum est.
Et recentissimus quidem auctor in omnibus illis de tem-
poribus quaestionibns laudatur Suetonius a Censorino de d. n.
De Yarronis Antiqaitatum rer. hum. libris XXV. 73
XX 2 ^sed magifl lunio Oracchano et Fulaio et Varroni et
Suetonio aliisqae credendam^; Saetonio igitur aut, si ^aliisqae'
noD temere addidit, posterioris temporis alicui auctori Censo-
rinns sua debet. Sed Gelliam quoque e Macrobi fonte hausisse
cam supra demonstrauerimus , et cum Gellins panels tantum
annis post Suetonium seripserit, nemo alius nisi Suetonius et
Gelli et Gensorini et Solini et Macrobi auctor esse mihi uidetur.
Sin autem quaerimus, quomodo Gensorinus et Solinus et
Macrobius cum fragmentis ex octauo Suetoni pratorum libro
seruatis, quo in libro de temporibus expositum erat, conue-
niant, saepe aliae sententiae proferuntnr in eis, quae Reiffer-
scheidius illi libro ex Isidori de rerum natura libro restituere
conatus est, quae causa erat cur Gruppeus et Kettnerus Sue-
tonium illorum trium scriptorum auctorem fuisse negarent. Sed
si fragmenta ilia ex Isidore sumpta perlustramus — sunt uero
113. 114. 116. 117. 118. 120. 121. 122. 123 — Suetonianam in
eis latere doctrinam prorsus negandum est uel propter quae-
Btionem de hebdomadibus fragm. 117, in qua nouicia Cbristia-
norum instituta cum ueteribus confusa sunt; deinde id a me
impetrare non queo, ut Suetonium ueriloquia ilia stolida et
insana exhibuisse credam, quae sunt in fragmento 118; deni-
que Suetonium uocabulum calendarum deriuasse a colendo,
nonarum a nundinis, iduum a diebus aut edendo, quod fecit
Isidorus in extreme fragmento 118, quouis pignore negauerim
coll. Seru. ad Aen. VIII 654. Varr. 1. 1. VI 27 sq. Verr. Flacc.
fast. Praen. Ian. I. Paul. 225. Fest. 173. Macrob. Sat. I 15.
E Gensorino et Macrobio igitur potius Pratorum ille liber
quam ex Isidoro restituendus est, praesertim cum de anno
Romanorum, uti Suida teste Suetoni liber inscriptus erat, multa
Gensorinus et Macrobius et Solinus exhibuerunt, fere nihil Isi-
dorus.
Quaenam denique Suetonius in illo libro de anno Roma-
norum Varroni debuerit, optime cognoscimus e Gensorino, qui
fontem et prudentissime et accuratissime exscripsit. Profert
uero Varroniana haece, ut in eis acquiescam, de quibus dubi-
tari omnino nequeat: de d. n. XIV 2 — 6 coll. § 2 et 6: ex Anti-
74 PaulluB Minch De Yarronis Antiquitatum rer. hum. UbriB XXV.
quitatibus remm hamanarum; XVII 5—8. 10 sq. 14 sq. ooll.
§ 6. 8. 11. 14. 15: e Ubro de saecdis; XX 2—6 coU. § 2, XXI
1—5 coU. § 5, XXU 9—15 coll. § 10, XXIII 3—8 coll. GeU.
Ill 2, 2 sqq. Varr. 1. 1. VI 4. Plin. VII 214, XXIV coll. Macr.
I 3, 12 8qq. Varr. 1. 1. VI 5 ex Antiquitatibus reram huma-
naram.
M. TERENTI YARRONIS
ANTIQUITATUM RERUM HUMANARUM
LIBRORUM XXV
FRAGMENTA ET VESTIGIA QUAE EXSTANT.
INDEX LIBRORUM,
Gensorini
de die natali liber rec. Hultsch.
D «= cod. Darmstadiensis 166 saec. VII; d = manus cor-
rectoris.
V = cod. VatioanuB 4929 saec. X ; V^ = manus correctoris.
Gharisi
artis grammaticae libri V rec. Eeil, gramm. Lat. I.
N = cod. Biensls, nunc Neapolitanus
10 «= ed. princ. Neapol. a. 1532.
Gommenta Bernensia
in Lucanum rec. Usener.
Diomedis
artis grammaticae libri III rec. Keil, gramm. Lat. I.
A = cod. Parisinus 7494. B = cod. Parisinus 7493.
Dionysi Halicarnassensis
aQxatoXoyla ^Piofia'iTiij rec. Eiessling.
A «= cod. Ghisianus
B^ e= cod. Vrbinatis coUatio Ritscheliana
B^ e= cod. Vrbinatis coUatio Hudsoniana
G = cod. Goislinianus.
Donati
commentarius in Terenti fabulas rec. Klotz.
ed. princ. sine loco et anno. ed. Veneta 1485.
78 Paullas Mirsch
Festi
de significatione uerborum rec. MttUer.
cod. == Festi cod. Farnesiani scriptura ab Amdtsio relata
A.Aug. = ed. Antoni Augustini Venetiis 1559
Seal. = ed. Scaligerana 1565
U = Urs. = ed. Fului Vrsini Romae 1581.
Festi qaatemio XVI rec. MommscD.
R = cod. Vaticanus 1549 S == cod. Vaticanus 2731
P = cod. Politani, Monac. 86
E = ed. Pii, Mediolan. 1510.
Quae suppleuerunt uiri docti, inclinatis typis impressa sunt.
Gelli
noctes Atticae rec. Gronouius et rec. Hertz.
Reg. -» codd. Regii duo Rot. = cod. Rottendorfianus
Line. = cod. Lincolniensis Gryph. = ed. Gryphiana 1534.
Hieronymi
commentarius in genesin ed. Migne, patrologia Latina XXIII.
commentarius in epistolam ad Galatas ed. Migne, patrologia
Latina XXVL
Isidori
etymologiae rec. Otto apud Lindemann, gramm. Lat III.
Z = cod. Zittauiensis
Gu 1 = cod. Guelferbytanus saec. XIV
Gu 2 «» cod. Guelferbytanus saec. XI
Ar = ed. Areuali va »» ed. princeps 1472.
Lactanti
diuinae institutiones ed. Migne, patrol. Lat VI.
Lydi
quae supersunt rec. Bekker (corpus script Byzant).
Hacrobi
Saturnalia rec. Eyssenhardt
P «« cod. Parisinus B >- cod. Bambergensis
piB^ =B lectio codicum emendatione anterior
pb "B lectio codicam emendata.
De Varronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 79
Martian!
de nuptiis philologiae et Mercuri rec. Eyssenhardt.
B ac cod. Bambergensis D -a cod. DamiBtadiensis
R «s cod. ReichenaneDsis.
Mythographi Latini
ex codicibus Vaticanis ab Angelo Maio primum editi, rec. Bode.
Noni Marcelli
de compendiosa doctrina, rec. Quicherat.
C == cod. Colbertinus 7667 H = cod. Harleianus
L = cod. LeidensiB P = cod. Parisinos
Q =« cod. Parisinus 7579 V — cod. Yictorianus
W = cod. Guelferbytanus
A = ed. Aldina 1513 Gothof. = ed. Gothofredi 1585
I = ed. luni 1565 M = ed. Merceri 1614.
Quintiliani
institntio oratoriai rec. Bonnell.
Pauli
epitome Festi, rec. Mfiller.
M = cod. MonacensiB Ga — cod. GQelferbytanus.
Phylargyri
commentarias in Vergili Georgicai rec. Lion.
Plini
natnralis historia, rec. Detlefsen.
B c= cod. Bambergensis C = codd. DEFRV
D «= cod. Vaticanns E »= cod. Parisinus 6795
F = cod. Leidensis Lipsi R = cod. Riccardianus
V as cod. Leidensis Yossianus n. LXI r »= codd. reliqai
y =: lectio unlgata S »: naria scriptnra in marg. ed. Geleni.
Platarchi
qnaestiones Romanae, rec. Dtlbner.
nita Bomoli, rec. Sintenis.
80 PaoUus Mirach
Prisciani
institationes grammaticae rec. Hertz, gramm. Lat II sq. E.
R =: cod. bibl. imp. Paris. 7496 B ^= eod. Bambergensis
D = cod. Bemensis H = cod. Halberstadiensis
6 = cod. SangallensiB L = cod. bibl. publ. Lagd. Bat
K == cod. CarolineDsis rbdbglk «» manus alterae.
Probi
commentarius in Vergili bucolica et georgica, rec. Lion.
Scholia Bernensia
ad Vergili bucolica et georgica, rec. Hagen.
B = cod. Bemensis 172 C = cod. Bemensis 167
M = ed. MttUeri.
Scholia Bobiensia
in Ciceronis orationes, rec. Orelli V.
cod. «» Sangallensis a^irv/togy qai deperditas est.
Scholiasta
ad Lucannm, rec. Weber.
Serai
commentarius in Yergilium, rec. Lion.
R = Vergili cod. Regius Voss. = cod. Vossianus
L = cod. Leidensis Heinsi Y *=» cod. Leidensis alter
G <==> cod. Ambrosianus.
S e r u i commentarius in Vergili Aneidos libros I — V, rec. Thilo.
B «» cod. Bemensis K <=» cod. Corolinensis
L «= cod. Lipsiensis H «= cod. Hamburgensis
M = cod. Monacensis N »= cod. Laurentianus
E = cod. Monacensis, ollm Tegemseensis
D = cod. Dresdensis C = cod. Casselanus
P = cod. Parisinus F = cod. Bemensis, olim Floriacensis
0 !» cod. Bemensis T *= cod. Bemensis, olim Turonensis
A =>= cod. Ambrosianus.
Interpolator Serai, qui dicitur, inclinatis typis impressos est.
De Varronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 81
Solini
collectanea rerum memorabiliam^ rec. Mommsen.
H = codd. Heidelbergensis et Bernensis h === cod. Heidelb.
saec. XI
L = cod. Leidensis B = cod. Basileensis
S «= cod. Sangallensis A = cod. Angelomontanus
P = cod. Parisinus.
Valeri Maximi
factorum et dictorum memorabilium libri, rec. Kempf.
A = cod. Bernensis B = cod. Vindobonensis
C = cod. Berolinensis D = cod. Berol. alter
E = cod. Guelferbytanus r = cod. Guelf. abbreuiatus
Par. = cod. Vat. epitomae luli Paridis editae ab A. Maio
Torr. «== uulgata scriptura enotata ex exemplo Torreniano.
Vetus interpres
Vergili; e cod. Veronensi palimpsesto editns ab A. Maio.
Qaae suppleueront uiri docti, inclinatis typis impressa sunt.
Asteriscos eorum fragmentomm numeris adscriptus est, quae
cum solo Varronis nomine, omisso operis titulo, tradita sunt,
** significat fragmentum Varronis nomine omisso.
Numeri uncinis inclusi, fragmentis additi, sunt Bipontinae
cditionis.
Leipsigar Stvdien. Y. Q
Liber I.
De rebus humanis communiter.
1(1).
Praxiteles, qai propter artificiam egregiam nemini est
paalum modo huniamori ignotas.
n(2).
Ut habeDt Parii, qui aocantor 6(pioy€v€lgf et in Africa
Psylliy quomm ophiogenis cum arbitrantur subpositum esse in
5 stirpe aliquem, ei admouent, at pongat, colabram : cnm pupu-
gerity si de genere sit, uiuere, si non sit, mori.
Ill (3).
Admota aspis cum papugerit| si non occidat, sciat, ex
Psyllorum esse gente.
I, I. Cell. XIII 17, 3: Itaqae aerba posui Varronis e libro rerum
hamftDamm primo, cuius prindpiam hoc est: Praxiteles' e.q.s. II sq.
Prise. X 6, 32 (II 524 K): 'Tango' praeterea 'tetigi' facit et pungo' 'pupugi'
uel 'puBxi'. Yarro in I humanarum: ut habent ~ mori. In eodem:
admota e. q. b.
3 Pharii RB farii DHGLK o^toyeveis om. DK add. d 0<PITENEI2r
0<P10TENEI£ G affiica k 4 psilli BGLK Psylios Muretus uar. lect. 112
nel oriffeniatnm
ophiogenistum 2> ophyogenistum B ophioginistum G ophiogenistum BH
ophioginistum L aphiaginistom A' ophiogenis cum -3 suppositum BDGLK
esse om. K 5 stirpem B si admoueant (amoueant Br ammoueant DHGL
an moueant K) ut pungat (pungat Br) colubra Ubri, corr, Muret. 6 de-
genera Dd uiuimus G 7 ammota BDHGLK aspicu Hh 8 psillorum
BLK styrpe BD
i
De Varronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 83
IV* (4).
PliD. D. b. VII t3: ^Crates Pergamenus in Hellespoijito circa
Pariam genus hominam fuisse, quos Ophiogenes aocat^ ser-
pentiam ictus contactu leuare solitos et manu imposita uenena
extrahere corpori. Varro etiamnum esse paucos ibi, quorum
saliuae contra ictuus serpentium medeantur. Similis et in 5
Africa Psyllorum gens fuit\
v.*
Eo ut Solent Hirpinii qui ambulaturi per ignem medica-
mento plantas tingunt.
VI.*
Plin. VII75: 'Manium Maximum et M. Tullium equites
Bomanos binum cubitorum fuisse auctor est M. Varro\ lo
VII*
Plin. VII 81 : 'Corpore uesco sed eximiis uiribus Tritanum
in gladiatorio ludo, Samnitium armatura celebrem, filiumque
eius militem Magni Pompei, et rectos et trauersos cancellatim
toto corpore babuisse neruos, in brachiis etiam manibusque,
auctor est Varro in prodigiosarum uirium relatione, 15
atque etiam hostem ab eo ex prouocatione dimicantem inermi
dextera uno digito superatum et postremo correptum in castra
tralatum\ Cf. Solin. I 75 sq.
VIII*
Rusticelius Hercules appellatus mulum suum toUebat, Fufius
Saluius duo centenaria pondera pedibus, totidem manibus, et 20
ducenaria duo umeris contra scalas ferebat.
y Seni. Aen. XI 787: 'Varro, ubique expugnator religionis, ait, cum
quoddam medicamentum describeret: eo' e. q. s. YIII Plin. 71183: 'Idem
M. Varro: Rusticelius, inquit, Hercules' e. q. 8.
7 60 uti solent ai. me dicantes R 1 1 uasto F^ utesco R utescos r
aesco E^F^ tritanum E^ tributanum F^ in ras, r. r. Tritannom Solim
codd, 15 prodigiosa Cv, ccrr, lanus uoL II p. IX, elatione E selatione r
in relatione prodigiosae fortitudinis Solim codd. 16 dimicante r 19 Rusti-
cellos C, corr. DetUfsen, rh. m, XV III 235,
6*
84 Paallus Mirsch
IX.*
* Plin. VII 85 : ^Ocnlorum acies uel maxime fidem excedentia
inaenit exempla. In nuce inclusam Uiadem Homeri carmen in
membrana scriptum tradit Cicero. Idem fuisse, qui peraideret
CXXXV passuum. Hnic et nomen M. Varro reddit, Strabonem
5 nocatum. Solitnm antem Punico bello a Lilybaeo Siciliae pro-
munturio exeunte classe e Cartbaginis porta etiam numemm
nauiam dicere\ Cf. Solin. I 99.
X.*
Plin. VII 176 sq.: 'Varro qaoqne auctor est nigintiuiro se
agros diuidente Capnae quendam qni efferretur foro domnm
10 remeasse pedibos. Hoc idem Aqnini accidisse. Bomae (luo-
qne Corfidinm materterae suae maritum funere locato renixisse
et locatorem fhneris ab eo elatum. Adicit miracnla, quae tota
indicasse conueniat: e duobus fratribus equestris ordinis Cor-
fidis maiori accidisse ut uideretur expirasse, apertoque testa-
15 mento recitatum heredem minorem funeri institisse, interim
eum qui uidebatur extinctus plaudendo conciuisse ministeria
et narrasse a fratre se uenisse, commendatam sibi filiam ab
eo, demonstratum praeterea quo in loco defodisset aurum nuUo
conscio, et rogasse ut iis funebribus quae comparasset efferretur.
20 Hoc eo narrante fratris domestici propere adnuntiauere exani-
matum ilium, et aurum ubi dixerat repertum est\
XL
Seru. Aen. VIII 564: 'Herculis mos fuit, ut etiam non ro-
gatus laborantibos subueniret Tunc enim, sicut Varro dicit,
omnes qui fecerant fortiter, Hercules uocabantur. Licet eos
25primo XLI enumerauerit. Hiuc est, quod legimus Herculem
Tirynthium, Argillum, Thebanum, Libyum\ Cf. My tbogr. Vatic,
m 13, 8.
8 86 agro E^ saegro E^F segro r, corr, Rohertus Crikeladensis
25 XLI] Krahner, p. 15 XLIV Guelf, I CXLUI V. Lips. XUII Lion.
Mythogr. 26 Libjn, Libim, Lybim, Libym codd, Bunn,
De VarroniB Antiqaitatum rer. ham. libris XXV. 85
XU (5).
Murrata potione usos antiquos indicio est, quod etiam
nunc Aediles per supplicationes diis addunt ad puluinaria, et
quod duodecim tabulis canetur, ne mortuo indatnr.
XIIL*
Seru. Aen. VII 601: 'Varro uult morem communem con-
sensum omDium simul habitantium, qui inneteratus consuetudi- 5
nem facit\
Liber II.
De Aboriginibus et Latinis.
I.
Schol. Bob. in Cic. or. pro Sestio, V 2, 299 Or.: 'Fait rex
antiquissimus Atheniensium Erechtheus non longe a principali-
baS| qui in eadem ciuitate regnauerant; nam primus omnium
Cecrops; dein Cranaus; tertio Ampbictyon; post hunc Eri-io
cbthonius; qui fernntur ex terra editi; item Pandion et Ere-
cbthens, cuius filiae uirgines, cum graui bello Athenae oppugna-
rentur nee ulla spes salutis ostenderetur , sumptis infalis ad
aram steterunt: nam ita responsum erat, ut salus patriae iam
desperata hoc genere piaculi compararetur. Auctor est exempli 15
Yarro libro humanarum secundo\
II.*
Macr. Sat. I 7, 28 — 31: 'Pelasgi, sicut Varro memorat,
cum sedibus suis puisi diuersas terras petissent, confluxerunt
plerique Dodonam, et incerti quibus baererent locis, eiusmodi
accepere responsum: 20
XII Fest. 15S<22: Marrata — indatur, ut ait Varro in Antiqni-
tatam L. I.
2 edilU cod. dis cod. corr, Vrs. 8 Recthaeus cod. 9 qain eod.
11 edi cod. Erechtheus] cod. 12 Athenaeo cod, 13 intalis cod. 20 ac-
dpere B^ post responsam uacani duo uersus ei dinUdius pergitque ac-
ceptaque Graecis omissis P
86 PaulluB Mirsch
Gteiyi^ere ftiaiofievot 2ix€kiov ^otovqviov alav
rjd ^(ioQ€iy€viiov<, Korvkrjv, ov vaaog oxcltai^
olg avaftix^ivreg SeTtaTtjv hiTti^jteTe Ooifiq)
xai y.€(pakag ZiiSr^ y.al Tf,J TtaxQi TtifXTCBTB (pcSra
5 acceptaque sorte cum Latium post errores plurimos appulissent^
in lacu Cutiliensi enatam insnlam deprehenderunt. Amplissi-
miis enim caespes, siue ille continens limus sea paladis fait,
coacta compage, airgaltis et arboribas in silaae licentiam
comptaSy iactantibas per amnem fluctibusuagabatar; ut fides
10 ex hoc etiam Dele facta sit, quae celsa montibas, uasta cam-
pis, tamen per maria migrabat. Hoc igitar miraculo depre-
benso has sibi sedes praedictas esse didicerunt uastatisqae
Siciliensibus incolis occapaaere regioaem, decima praedae se-
candum responsam Apollini consecrata erectisqae Diti sacello
15 et Satarno ara: caias festum Saturnalia nominauerunt. Cum-
que diu humanis capitibus Ditem et uiroram uictimis Saturnum
placare se crederent propter oraculum, in quo erat
y.al y.eq^aXag uiidrj y.al t([) nargl TtifHTtere (fdira,
Herculem ferunt postea cum Geryonis pecore per Italiam re-
20 uertentem suasisse illorum posteris , ut faustis sacrificiis in-
fausta mutarent inferentes Diti non hominum capita, sed oscilla
ad humanam effigiem arte simulata, et aras Satnrnias non
mactando uiro, sed accensis luminibas excolentes, quia non
sohim uirum, sed et lamina ^cpiora^ significat. Inde mos per
25 Saturnalia missitandis cereis coepit'.
III.*
Seru. Aen. VIII 600: 'De his (Pelasgis) uaria est opinio.
Nam alii eos ab Atheniensibus, alii a Laconibus, alii a Thes-
salis dicunt originem ducere, quod est propensius. Nam multas
1 2TEXETE B 2,KEA0N2AT0TNI0NAh {fuit I) A B 2 OT P
01 B 3 ANAMEIX0ENTEZ B 4 A J AH I B 7 cefpes BP
9 omnem B 10 tarn add. b 11 ambulabat P 14 respon|pum B^
18 Aid HI P AJH, B nilMHETE* <Pi2TA {uid. fuisse ^) P 19 ge-
rionis h regionis B 21 hominus apita ut uidetur B 23 uiros p accen-
808 J?» 24 fota BP 25 c?pit P
De Yarronis Antiqaitatum rer. hum. librls XXV. 87
in Tbessalia Pelasgorum constat esse ciuitates. Hi primi Ita-
lian! tenuisse perhibentur. Philochoms aU, idea nominatos Pe-
lasgos, quod uelis et uemo tempore aduenire uisi stmt ut aues.
Hyginus dicit Pelasgos esse, qui Tyrrheni sunt Hoc etiam
Varro commemorat\ Cf. Isid. et. IX 2, 74. 5
IV.*
Lact. diu. inst. I 21: "^Apparet tamen antiquum esse hunc
immolandorum hominum ritum, siquidem Satumus in Latio
eodem genere sacrificii cultus est, non quidem ut homo ad
aram immolaretur, sed uti in Tiberim de ponte Miluio mitte-
retur, quod ex response quodam factitatum Varro auctor est^ lo
cuius responsi ultimus uersus est talis:
Quod quia uidetur ambiguum, et fax illi et homo iaci solet.
Verum id genus sacrificii ab Hercule, cum ex Hispania rediret,
dicitur esse sublatum , ritu tamen permanente , ut pro ueris 15
hominibus imagines iacerentur ex scirpo'.
V(3).
Macr. Ill 12, 3 sq.: 'Constat quidem nunc lauro sacrificantes
apud aram Maximam coronari, sed multo post Romam con-
ditam haec consuetude sumpsit exordium, postquam in Auen-
tino Lauretum coepit uirere, quam rem docet Varro huma-20
narum libro secundo. E monte ergo proximo decerpta
laurus sumebatur operantibus, quam uicina o£ferebat occasio \
Cf. Seru. Aen. VIII 276: ^ Lauro coronari solebant, qui apud
aram Maximam sacra faciebant, sed hoc post vrbem conditam
coepit fieri, neque alia fronde circumdat caput praetor urbanus, ^
qui Graeco ritu sacrificat. Sed poeta ad illud iempus retulit,
quo Euander apud aram Maximam sacra celebrauit. Varro
effim rerum humanarum docet in Auentino institutum LaU"
retum, de quo proximo monte decerpta laurus sumebatur ad
saora\
2 Filiocorus codd. 21 in monte b
88 PanllaB Minch
VL*
Sern. Aen. XI 306: ^Varro el ceteri inuictos dicunt Tro-
ianos, qui per nuidias oppressi sunt; illos enim umci affirmant,
qui se dedunt hostibus^ .
VIL
Seru. Aen. Ill 167: ^Graeci et Varro humanarum re-
brum Dardanum non ex Italia , sed de Arcadia urbe Pheneo
oriundum dicunt:
VIII (2).
Macr. Sat. Ill 4, 7: 'Varro hamanarum secando Dar-
daDum refert deos Penates ex Samothrace in Phrygiam, et
Aeneam ex Pbrygia in Italiam detnlisse. Qui sint antem dii
10 Penates, in libro quidem memorato Varro non exprimit'.
Cf. Seru. Aen. I 378 : ^ Varro deos Penates quaedam sigilla
lignea uel marmorea ab Aenea in Italiam dicit aduecta, cuius
rei ita Vergilius meminit Idem Varro has deos Dar-
danum ex Samotkraca in Phrygiam, de Phrygia Aeneam in
16 Italiam memorat portauisse\ Cf. HI 148.
IX.
Vetus interpres ad Aen. II 717 ed. Mai.: 'Varro secando
hnmanarnm refert Aeneam captaTroia arcem cum plnrimis
occupasse magnaque hostium .... obtinuisse obenndi potesta-
tern. Ita ... . aaferre. Gnmqae circa arma opesqne alias ceteri
20 morarentnr, Aeneam patrem snnm coUo extulisse; mirantibus-
que Achiuis banc pietatem, redeundi Ilium copiam datam,
ac deos Penates ligneis sigiUis uel lapideis, terrenis qnoque
Aeneam .... quam rem Graecos stupentes omnia sua auferendi
potestatem dedisse, eaque .... — Atticxx8 de patre consentit,
25 de Penatibus negat, sed ex Samotbracia in Italiam deuectos.
Contra quam opinionem refertur .... a Vestae, incensis deae
eius aris, ex minis Troicis liberata. Additur etiam a L. Cassio
5 ex Arc&dia urbe Phineo A 8 samathrace B^ frigid P frygiam B
9 ex frygia b & frygiam B ex troia P 17 historiamm cod, annaliam
coni. Lion coll. Charis, p, 81, 17 P
^
De YarroniB Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 89
CensoriOy miracnlo magis Aeneam patris .... rem inter hostes
intactum properaaisse. Item Varro hnmanarum libro II
ait: Ilio eapto .... FensitihvLS umeris impositis ernpisse duos-
qne filios Ascaniam et Eurybatem bracchio eius innixos ante
ora hostiam prae s etiam ei naues, concessumqne, ut quas ^
nellet de nanibos secnrns neberet\
Cf. Seru. Aen. n 636 : ^Varro rerum humanarum ait
permissum a Graecis Aeneae, ut euaderet et quod carum pu-
taret aujerret; ilium pair em liber asse, cum illi, quibus similis
opiio esset data, aurum et argentum abstulissent. Sed Aeneae 10
propter admirationem iterum a Graecis concessum, ut quod
uellet auferret; ilium, ut simile, quod laudatum fuerat, faceret,
deos Penates abstulisse; tunc ei a Graecis concessum, ut et
quos uellet secum et sua omnia liber are f ,
X.
Sera. Aen. I 382: 'Varro in secnndo humanarum is
dicit : ex quo de Troia est egressus Aeneas, Veneris eum per
diem cotidie stellam uidisse, donee ad agrum Laurentum ueni-
ret, in quo eam non uidit ulterius; qua re terras cognouit esse
fatales'. Cf. II 801. Myth. Vat. Ill 11, 5.
XL*
Seru. Aen. IV 682: ^ Varro ait non Didonem, sed Annam 20
amore Aeneae inpulsam se supra rogum interemisse^ . Cf. V 4.
XII.*
Seru. Aen. Ill 349: Varro Epiri se fuisse dicit et omnia
loca hisdem did nominibus, quae poeta commemorat, se uidisse,
unde apparel kaec non esse Jabulata. Idem etiam Varro Troiam
2 Varro am, cod. add. Mai historiamm libro .1. cod. humanamm II
corr. Niebukr. hist. Rom. I 213 7 sqq. Varro ait concessum Aeneae a
Graecis, at et quos uellet secam et saa omnia liberaret P 12 ille C corr.
Thilo 15 diuinaram codd,, corr. Krahner p. 16 ann. 19 16 egressus est L
acgressus C egresas H eum C* eam C 17 ad om. LH, add. I lau-
rentem agrum C 18 qua re ei C cognouit terras BM 21 super F
interimisse F 22 epjri F 23 dicta Ritschl mus. rhen. VI 500 24 idem]
id est etiam F Varro Troiam ab Aenea sua ab eius comitibus byopata
90 Paallas Mirsch
Epiri ab Aenea siue a comitibus eius nuncupatam docet, ubi
Troiana classis Aeneam exspectasse sociosque eius castra in
tumulis habuisse memoratur, quae ex illo tempore Troiana ap-
pellantur ,
XIU*
5 Sern. Aen. Ill 279: ^Varro enim templum Veneri ab Aenea
conditum, ubi nunc Leucas est, dicit: quamuis Menander et
Turpilius coinici a Phaone Lesbio id templum condiium dicunt\
XIV*
Sera. Aen. IX 7: ^Hanc (soil, urbem) Castrum Laurens ait
did Varro, oppidum tacet; sed ubi primum Aeneas egressus
iO sit, eum locum Troiam nuncupari tradit\
XV*
Isid. etym. XVIII 50: 'Saltatores autem nomiDatos Varro
dicit ab Arcade Salio, quern Aeneas in Italiam secum adduxit,
quique primo docuit Romanos adolescentes nobiles 8altare\
XVI*
Sera. Aen. IV 427 : "^Sciendum sane Varronem dicere Dio-
15 medem eruta Anchisae ossa filio reddidis8e\
XVII.*
Plin. XIV88: 'M. Varro auctor est Mezentinm Etruriae
regem auxilium Rutnlis contra Latinos tulisse uini mercede,
qnod tarn in Latino agro faisset\
XVIU.*
Seru. Aen. Ill 392 : ^ Varro dicit etiam hoc signi fuisse,
20 quod cum etiam alterius coloris porci in fetu huius porcae
fuerinty alhi tantummodo circa ubera sint repertt\
nuncupatam dicit A 1 eius byopator nunc. F byopatam T Biopatora
Masvicius Gya et Patrone KiessUng, de Dion. Hal, auci. Lat. p. 40 coll,
Dion. 151. Bovd'Qoytov Bursian. Grace, geogr. 1 18, Thilo putat in mar-
gine adscriptum fuisse Syt. prator. i. e, 'Suetonius pratoruni colL Reiffcr-
scfieid. ad Suet. 436 2 claus F 3 memorat T troia appellator T 6 ubi
et leucata mons est T ubi nunc Leucate A leucase F Leucatem Daniel,
corr, Hagen 12 secum in Italiam va 16 M. om, D 20 infectum F
in foetu Daniel 21 tamen modo Hagen
<
De Varronis Antiquitatum rer. hum. libris XX V. 91
XIX (1).
Litterisque ac landibus aeternare.
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoque disputasse
pnto, quae protulit
20. de Siculis del. L,V 101,
21. de depontanis in Sexagessi satura teste Nonio 86, 20,
22. de Euandro et Arcadibus in libris de origine linguae
Latinae teste Lydo mag. I 5 p. 125 Bekk.,
23. de Palladio in libris de familiis Troianis teste Seruio
ad Aen. II 166 coll. V 704,
24. de Lauinio et Alba Longa de 1. L. V 144, de r. r. II 4, 18.
3 \
Liber III.
De ceteris Italiae gentihus.
I.*
Sabiui dicti, qnod ea gens praecipue colat Aq{os^ id est^2
ano Tov) ai^BO&ai.
II.*
Seru. Aen. Ill 334: ^Varro fdiam Campi Campam dictam,
unde prouinciae nomen ; post uero, sicut dictum est, Cbaoniam 5
ab Heleno appellatam, qui fratrem suum Chaonem, uel ut alii
dicunt comitem, dum uenaretnr, occiderat\
XIX Non. 75, 16 M: * Aeternare. Varro rerum humanarum lib. II:
litterisque* e. q. s.
Ill, I Feet. 343«32: 'Sabini dicti, ut ait Varro quod' e. q. s.
(Varro Terentius suppl. Ursinus, MttUer putat Varronis opus appella-
tum fuisse).
1 litterisque claudibus P 2 gens pp cod. FF uulgo penates inter-
pretaUar Ursinus , ut in denariis argenteis. Deleui ut sigillum sequentis
uerhi * praecipue^ 4 campam F Campaniam Daniel Varro ait filiam Campi
Campam dictam, unde prouinciae nomen A 5 caoniam F, corr. Masvicius
7 uenerator F, corr. Daniel
92 FauUas liirsch
III*
Sern. Aen. I 532: ^Oenotria autem dicta est uel a uino
Optimo, quod in Italia nascitur, nel, at Varro dicit, ab Oeno-
trO| rege Sabinoram. Alii Itali fratrem Oenotrum tradant ex
Arcadia in Italiam uenisse cam Pelasgis et earn sibi cogno-
5 minem fecis8e\
IV (3).
Postea cam his ana rem pablicam coniancti congermani-
tate tenaere.
V(I).
Postqaam adolaenmt haec iaaentas.
VI (2).
Gentis Salentinae nomen tribas e locis fertar coalaisse,
10 e Creta , 111 jrico , Italia. Idomeneos e Greta oppido Lyctio
IV Nod. 90, 16: 'Congermanescere, coalescere, coniangi ael
consociari. Quadrigarius .... Yarro rerum humanamm lib. Ill: postea'
e. q. s. y Prise. IX 10, 53 » II 489 E : 'In 'leo' desinentia, si ante 1 aliam
consonantem habaerint coniunctam ei in eadem syllaba, et ab/oleo' uel
Meo' composita per 'ui' syllabam faciunt praeteritum perfectom ....
Varro tamen etiam 'adolui' protalit in libro III humanarum: post-
quam' e. q. s. (in libro III rhetoricum DH6K rephoricorum R re-
toricorum BH rethoricorum Riccobonus de historia p. 277 ed. 1579
antiquitatum rerum humanarum libro III Au8.Popmayarr.opp.
p. 174 ed. 1601). VI Prob. ad Verg. Bucol. VI 31: 'Idem Vergilius in III
Aeneid. ubi primum Italiam, quo auspicati sunt, ac templum in arce
Mineruae, conditum ab Idomeneo et Salentinls. De qua re haec tradit
Varro, qui (sic Menippeus, non a magistro, cuius actas longe praecesserat,
nominatus, sed a societate ingenii, quod is quoque omnigeno carmine
satiras suas expoliuerat) in tertio rerum humanarum refert: Gentis* e. q. s.
OINOr
1 uino B 2 Optimo id est olV^ D 3 sqq. Alii e. q. s.] uulgo quod
in Italia nascitur t qne alii partem italie oenotriam tradunt et arcadia
profectum in Italiam uenisse et eam s. c. f. P Sabinorum t quia alii par-
tem Italiae Oenotriam tradunt ex Arcadia profectum in Italiam u. Thilo
Sabinorum, quamuis alii partem tantum Italiae Oenotriam tradunt. Alii
dicunt Oenotrum ex Arcadia SchdlL coll. Dion. Hal I lisgq. 6 et con-
germanita tenuere HL congermanitate nuere P et congermani ten. fF
1 marg, M et congermaniti ed, 1476, I 8 adoluerint R adoluerit h
adoluerunt r
De Yarronis Antiqaitatam rer. hum. libris XXY. 93
palsas per seditionem bello Magnensium cum grand! manu ad
regem Clinicum uenit ad lUyricum ; ab eo item accepta mana
cum LocreDBibus plerisque profiigis in mari coniunctus ami-
citiaqne per similem causam sociatis, Locros appolit, uacata
eo metu urbe , ibiqne possedit aliquot oppida et condidit : in 5
queis Vria et Castrum Mineruae nobilissimum. In tres partes
diuisa copia, in populos duodecim Salentini dicti, qaod in salo
amicitiam fecerint.
VII*
Vet. interpr. ad Verg. Aen. X 183: 'Varro putat Caere
oppidum Etruriae Pelasgis , cum sitientes inuentum fiumen lo
proximum .... salutassent x^^Q^f atque ea causa id uocabu-
lum oppido datum'.
vm.*
Seru. Aen. IX 710: ^Postumius de aduentu Aeneae el Lu-
tatius communium historiarum Boiam Euximi comitis Aeiieae
nuincem et ab eius nomine Boias uocatas dicunt. Veteres tamen 15
portum Baias diansse Varro et a Baio, Vlians comite, qui
illic sepultus est, Baias dictas tradit\
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoqne disputasse
puto, quae protulit
9. de Samnitibns de 1. L. Vn 29,
10. de Sabinis de r. r. Ill 1, 6.
Liber IV.
De whis Romae conditoribits et primis incolis.
I*
Solin. 1 17: 'Nam^ ut adfirmat Varro auctor diligentissi-
muS| Bomam condidit Romulus , Marte genitns et Bea Siluia,
nel ut nonnulli Marte et Ilia : dictaque primum est Boma qua- 20
drata, quod ad aequilibrium foret posita'.
19 Rhea LAP hrea H hera ^ rea iS 20 est om. A
94 FauUuB Mirsch
II.*
Plat, quaest. Rom. XXVII: ""Jia %l itav telxog afiifirjliov
xal Uqov vo^il^ovGi, rag dh 7cvlag ov vofiU^ovaiv ; H, nad'ajte^
fygaipe Ba^^iov, to ^hv relxog legov del vofil^eiv, onwg
V7tlQ avTOv (.laxiovxat ngoSv^iiog xal aTto&n^axwaiv ; Ovrto
5 yap dox€i xal ^PiOf.tvkog aTtoxreivai xov adelq)6v, wg afiarov
xal legov totzov imxuqovrta diaTfqdav xal noulv V7teq^a%bv
xal ^i^r^Xov. Tag 6k 7cvkag ovx olov t^ riv afpugwaai, di* wv
aXXa T€ TtoXka tcJv avayxalwv xal rovg vexQOvg ixxofulKovoiv.
^'Od-ev ol TtoXiv ait ccqx^Q xri^ovreg, oaov av fdikkwai tojcov
10 avoixodo^eiv, iTtiaaiv aQorgii), fiovv a^^eva xal ^leiav vno-
^ei^avreg. ^'Orav dk ra relxt] neqioql^oiai, rag tcSv tcvXwv
XfjiQcig dia^iergovvTeg ttjv vvviv v^paigovoi xal ^e%aq)iqovoiv
ovTU) TO ccQOTQov, log TJjv ccQOv^ivrjv naaav Uqav xal aavXov
kaof^iivry .
m.
15 Quint. I 6, 12: 'Varro in eo libro, quo initia Ro-
manae urbis enarrat, lupum feminam dicit Ennium Picto-
remque Fabium secutus".
IV.*
Fest. 270^ 21: 'Euminalem Jicum appel)\BXBm ait Varro
{prope Curiam sub Veter)ibvLB^ quod sub ea ax{bore lupa a monte
20 decurrens) Remo et Romulo {mammam praebueriL Atamm)^
autem rumis di{cebatur\
v.*
Seru. Aen. V 560 : 'Varro tamen dicit Romulum dimican-
tem contra Titum Tatium a Lucumonibus^ hoc est Tuscis,
auxilia postulasse. Vnde quidam uenit cum exercitu; cui re-
25cepto iam Tatio, pars urbis est data: a quo in urbe Tuscus
dictus est uicus.
VI.*
Dion. Hal. II 47 : ^Ova^^tov dk Teqivriog tovt' avTotg
TO jii^Qog (scil, Tovg rjye^ovag rag q>QaTQag Iftiovvfiovg twv
23 lucumonibus F id est i^ 24 erectu H 25 Tatio om, M ubi N
ubis H urbis n a quo] F: quo NL que H unde M Tuscis F uscus H
De Yarronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 95
yvvaiTuSv TCOi^aai) ovx ofioloyeiy Jtakaltegov ri Xiyiov ijtl
raig xovQlaig red^vai ra ovofAoxa vno rov ^Pw^vkov xcna trjv
^Qcivtjv Tov Ttkrjd'ovg dialQeatv, ra fikv an avd^dv hqcpd'ivTa
f^yefdoviDVy ta d* and toncov' Tag d^ knl rriv icgeafielav i^ek-
i^ovaag yvvahcag ov xqioKovra elval cpr^atv, akXa nevraxoalag 5
T€ xal TQidxovra tqiwv deovaag' oXeraL re ovd^ eliidg elvai
roaavTiov yvvaixwv Tifiijv acpekovfiivovg rovg paaikelg, oklyaig
i^ avTwv dovvai fxovaig^ .
VII.*
Dion. II 48: ''Ev vfj ^Pearlvwv X^QVf ^^^^ ov xqovov
iJ^OQcyiveg avr^v xarelxovy naQd'ivog xlg imxo)Qla rov Tr^oJ- 10
Tov yivovg elg hqov Tjld-ev^Ewaklov xoQ^oovaa' rov d^ ^Evva-
kiov 01 ^ajiivoi, '/mi 7caQ^ iyMvwv ^Fwfialot fia&6vT€g, Kvgivov
6vof.iatov(Jiv, ovx exovreg ebceiv to mqt^lg, eXre !^Qr]g iarlv,
eXre eregog Tig Sjnolag ^Q€t Ti^ag ^wv. 01 ^Iv yag irp^ ivog
oXovrat -d-eov nok€(xix(Sv aywvwv riyepiovog Ixaregov twv ovo- 15
fidriov xctvrjyoQelad'at' ol dk xctva dvo TaTTBO^at dai^iovwv
' noke/AiOTwv ra ovofiara. ^Ev dk tov d-eov Tij} Tefnivet x^Q^ovaa
f^ Ttaig evd-eog acpvoj ylverai, xal xarakiTtovaa tov x^QOv eig
rov GYixov eiOTQix^t rov d^eov. ^'EnecTa iyxviAiov Ix tov dal-
^tovog, wg anaaiv idoxet, yevofiivri Tixrei nalda, Modiov 20
ovo^a, Oa^ldiov eTtlxkrjatV og avSgiod-elg fioQqyi^v t€ ov xax
aV'd'qwTtov, akka daifioviov Xox€i^ xal Ta nokifiia ndvTwv
ylverai kafingoTccrog' xal avTov elaigx^^^ TtoS-og olxlaai no-
kiv hp^ iavTov. ^vvayaywv drj x^f^cr nokk^v t<Sv neql ixelva
Ta x^^qIci olxovvTwVy iv oklyip ndw XQ^'^^l^ xrl^ei rag xakov^ 25
fiivag Kvgeig' wg fiiv Tiveg laroQOvaiVy knl tov dalfiovog,
I? ov yeviod-ai 6 koyog ovtov elxc, Tovvo^a TJj noket d-i^e-
vog' wg d^ h:€QOi yQOKpovaiv, inl Trjg alxf^^g' Kiqeig ydq ol
2aplvoi Tag alxf-idg xakovaiv. Tavra fikv ovv TeqivTtog
Ovd^^wv YQaq}€i . 30
2 iv Ttfife X. Uhri, corr. Sintenis p, 27 4 ano navxfov lihri, corr.
Sintenis 1 1. 5 ^aaiv B 6 r^uti Baovoan libri, corr, Sintenis W x^
^ovca Obri, corr. Reiske 14 ofiow^ B VI iv Bri mauolt Ambrosius
20 MiBtav — <PiBiov coni. Partus 24 a^^ B 27 o Uyo^l articulum ad-
didit Ambrosius
96 Paollus Mirsch
»
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoque dispntasse
puto, quae protalit
8. de Etrusco ritu urbium condendaram de 1. L. V 143,
9. de Somali ciuitate in I libro de uita p. R. teste Non. 490,
10. de Sabinis acceptis in montem Anentinum teste Sera.
Aen. Vn 657,
11. de Quiritibas de 1. L. VI 68.
Liber V.
De ctmbus Romanis.
I*
1 Seru. Aen. I 740: Troceres autem ideo secundum Varro-
nem principes ciuitatis dicuntur, quia eminent in ea, sicut in
aedificiis mutuli quidam, hoc est capita trabium, quae pro-
ceres nominantur'.
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoque dispntasse
puto, quae protulit
2. de uita rustica ueterum Romanorum de r. r. II praef.
§1-4,
3. de heredio de r. r. 1 10, 2,
4. de centuria de 1. L. V 35,
5. de urbis regionibus in prime de uita p. R. libro teste
Non. 43.
Liber VI.
De regibus.
I.*
6 Sera. Aen. XII 7 : 'Latrones uocantur conducti milites. Mo-
ris autem erat, ut hos imperator et circa se haberet et eos
primes mitteret ad omne discrimen .... Varro tamen dicit,
3 matali L matili /
De Varronis Antiquitatam rer. hum. libris XXV. 97
hoc nomen posse habere etiam Latinam etymologiam^ nt latro-
nes dicti sint quasi laterones, quod circa latera regum sunt,
quos nunc satellites uocant\
II.*
Fest. 355*^ 17: 'Tuscam uicum Ge{teri quidem omnes scrlpY
tores dictum aiunt ab(//>, qui Porsena rege) discedente ab 5
o\iA{dione e Tuscis remanserint) Romae, locoque iis dato (Jiabi-
tauerint; aui quod Vi9/ci)ente8 fratres Caeles et Vibenn(o, quos
dicunt regem) Tarquinium Komam secum m2Lx{me adduwisse^
eum colue)nni. M. Varro, quod ex Coe{lw in eum locum
deducH) sint\ 10
III (libri V fr. 2).
Plin. Xni 87: 'Eosque {scU. Numae libros) combustos a
Q. Petilio praetore, quia philosopbiae scripta essent. Hoc idem
tradit Piso Censorius primo commentariorum, sed libros septem
iuris pontificii totidcm Pytbagoricos fuisse, Tuditanus tertio
decnmo Numae decrctorum fuisse, ipse Varro humanarumis
antiquitatum VI, Antias II libros fuisse XU pontificales
Latinos, totidem Graecos praecepta philosopbiae continentes.
Idem tertio et S. C. ponit, quo comburi eos placuerit'.
IV.*
Lyd. de mag. praef. p. 1 1 9 B : ^Ta yaQ htlarifia tcSv oq-
XOVTwv a/to Govoxwv Xci^tov 6 ftaaikevg Novfuag rfj 7CokiT€l(^ 20
eiarjyayev, loaTteg xai riov oyclojv to dvofiaxov ano FalaTcSv,
Kal f.ictQTVQBg f.ikv rovtiov o re Kajclziov ymI OovTtj'iog, l§ wv
xa) 6 didaaxakrAWTcetog Oia^Qwv ^Ftojdaloi Ttavreg' f.i€& ovg
^akovOTiog ovtog 6 iaToqr/.og htl trig TCQojTrjg loToqiag aatpvjg
avadidaax€i.\ 25
4 ce-] Urs. co- uulgo 5 iis qui] Mull eo quod Seal, descendente
cod., corr. A, Aug. 6 his cod., corr. Miill, 6. 7 ibi habitauerint Veientea
Vrs,, corr. Mull. Etrusc. rer. p. 117 8 sq. quos — coluerintj M&ll coU.
Tac. ann. IV 65 undo post eiecti, quod Tarqu. R. s. m. reducere cupierint
Urs. secum] secuti Kiehuhr H. R. 1394 14 totidemque R 15 ipse] MC
libros XII fuisse ipse v IG YI] /> sexto E YII reliqui XII] ex his />i^
Leipiiger Stodien. Y. 'j
98 PanlliiB Mirseh
V (2).
'Pro censn dassis innioram' Ser. Tnllios cum dixit in de-
Bcriptione centariaram, accipi debet in censn.
VI (1).
Praerogatinae centnriae dicuntar, qno mstici Romania qui
4 ignorarent petitores, facilins cos animadnertere possent
Praeterea Varronem in hoc llbro de eis quoque disputasae
puto, quae protulit
7. de Quirino de 1. L- V 73,
8. de Tullo Hostilio et Anco in primo de uita p. R. libro
teste Nod. 531.
9. de assiduis et proletariis ibidem teste Non. 67.
LroER Vn.
De magistratibus.
I.
6 M. Fuluius Nobili)oTj cum M. {Aemilio Lepido censor Jiuy
tus, cum ei) admodum {{nimicus antea exstitisset, saepeque
i2i)dicia cum g{o ipsi Jiiissent , a re publica aliena existimans
odia,) quae in pn{uata uita exercuerat, eo delato mune)re
homini {inimicitias statim reinmt: quod eius animi) indicium
10 fu(iV omnibus gratum et probatum. A. Postu)m\VL'A Q. F(uluius
V Fest. 246' 30: 'pro — censn, nt ait M. Yarro in L YI remm
humanarnm'. YI Fest 249 M: 'Praerogatinae — dicnntnr, ut docet
Yarro remm humanamm 1. YI, qno' e. q.s.
YII, I Fest 2S5 * 34 : 'Religionis praecipnae habetnr Censo(rfa ma-
iestas, cuius in rerum humanarutn libro VII) Yarro eze(m/?/a haec
profert: M. Fuluius^ e, q. B, (in libris de nita P. R. editorea in rerum
hnmanarnm 1 . . Kettner de nita p. R. p. 12).
3 centuriaes cod. qno mstici] Urs. qnaems cod, qnod mstici A. Aug,
5 sqq. suppkuit Ursinum secutus MuUer. 7. 8 pnblicae rei cansa (quae
in pri)mi8 spectatnr Urs.
\
De Yarronis AntiquHatam rer. ham. libris XXV. 99
censores factij postguam Fuluius duo Jilios) amiserat (m Illy-
rico miliiantes ei propter grauem mor)hvim ocala(rem ^censuram
gerere nan polerat, Postumius ut) libri Sibyl(/mi adirentur
aucior fuity atque ut pu)\AiQ% BUfp{ltcaretur pro ualetudine col"
legae). Ti. SemprOD(iW, cum a Rutilio tribwio plebis censoria) 5
fideB la,hefsi{ctaretur , ob parietem dirulum iratus) cam esset
ae(i& suae, collega suo C, Claudio a populo) condemnat(i' fecit,
ui eaedem illae, eodem quae in lo)co eraDt, cond{emnatum ab*
soluerent centuriae). L. Aemili Pauli {et Q. PhUippi religiosa
censura) ftiit. Laboittuit {Paulus morbo graui et paene) amis- 10
sione capi(^ in eo konore, Religiosa item) et P. (Torneli Sc(t-
pionis Nasicae, cui collega M. P)opilias, post eonB{ulem qui
fraJtrem uidit, censura) ftiit: uadatns {enim cum esset ... a po-
pulo Romano liberatum) constat. H. Val(erit/^ Messala, C. Cas-
sius Lon)ginxiB censores^ -{quod in eorum magistratu subuersaib
pudici)tisi faerat, famosi {extiterunt. Nam palmam, quae) in
Capitolio in ara {ipsa louis optimi maximi bello Pe;*)sico nata
fuerat, {tam prostratam ferunt, ibique esse ena)\Am ficum, in-
£Eimesque {fecisse ilios, qui sine) uUo pndicitiae re8p{eclu fue-
rant, censores), L. Gorneli Lentuli C. {Censorini sequilur cen- 20
sura,) Lentnlas iudicio pxi{blico repetundarum damnatus) fherat
Plnrimi itaqne {timebant, ne censor poenas r e peter et, sed ille
nu/li grauis fuit, P. Africani) L. Mammi {censura insignis: sed
in qua segniti)2LQ in Sigen{do notetur Mummius. Is Asellum nulla)
sulnta poe(na ex aerariis exemit, Africani irrisa fe)aeritate, 25
{qui ilium fecerat aerarium. Sed et) Q. Fcdui ^o{bilioris et
eius collegae Ap. Claudii Pulc)n fait no(bilissima censura, nobili-
tati) tribos notis {inustis seuerissimis. Q. Pompei et Q. Cae)cili
Metelli {Macedonici censura lectus «e)natas ; ad BVim{mum sena-
tores amoti sunt) tres, et eo \vi{mine, qui aliorum offunderent) ao
claritatem.
2 ocnl vg, oculo(rum IJrs. 7 condempnat cod. condempnaaerat Vrs,
9 Paulas cod, corr. Vrs. Paulli e vg, 18. 19 infames qaae Vrs,, qui
suppUt: rarsas fecit e. q, s. 22. 23 Plurimi itaqae (censaram adepto
damnationis poenam remiseront) Vrs, 25 pae- cod, 27 -ci cod, T. Anni
Las-ci Vrs, corr. Mull,
7*
100 Panllas Minch
11 (1).
SxxffrAgSLto(res dkebantur apud) maiores hi qui nnlgo in
nsn {erant candidatis. Nam quo 7neli)\xs apparerent iancta
8uffra(</ia, suffragator,) quem quisque fieri uellet, notabat {ap-
4 posito punc)to scriptis candidatorum homiDa(m nominibus),
Praeterea Varronem in hoc libro de eis qaoqne disputasse
puto, quae protulit
3. de cupiditate honornm in libro IV de uita p. R. teste
Non. 499,
4. de amore imperii ibidem teste Non. 465.
Liber VIII.
De urhe Roma.
L*
5 Seru. Aen. VIII 51 : ^Euander, dimissa prouincia sua, eanlio,
nan sponte, compulsus uenit ad Italiam et pulsis Aboriginibus
tenuit loca, in quibus nunc Roma est, et modicum oppidum
fundauit in monte Palatino, sicut ait Varro:
^nonne Arcades exvles confugerunt in Pala^
10 tium duce Euandrof
Hie autem mons Palatinus secundum Vergilium a Pallante auo
Euandri est dictus, secundum Varronem et alios a filia
Enandri, Pallantia, ab Hercule uitiata, et postea illic sepnlta,
uel certe a Pallante eius filio illic sepulto. Alii a balatu ouium
15 Balanteum uolnnt dictum'.
II.*
Seru. Aen. I 277 : 'Vrbis enim illius {scil. Romae) uerum
uomen nemo uel in sacris enuntiat. Denique tribunus plebei
quidam, Valerius Soranus^ ut ait Varro et muUi aliiy hoc
II Fest. 347*28: *Suffragator(tf^ -^ »t omint ft «*). Varro in
libro YII rerum humanarum {haec iradidity.
18 quia hoc nomcn ausus est cnautiarc C
De Yarronis Antiqaitatum rer. hum. libris XXV. 101
nomeD ausus est enuntiare, ut quidam dicunty raphis a senatu
ei in cracem leuatas est ; ut alii, metu suppUcii fugit et in
SicUia comprehensus a praetore praeccpto senatus occisus est^.
III.*
Feat. 269 2 28: \Romttm antea Romulam appel)l8itsim Te-
rentias quidem {Varro censet ah Romuio) deinde detortams
nocsiijfuli Jbrmam in Romam existimat) credibile\
IV.
Fest. 348 2 24: 'Septimontio, ut ait Antistius Labeo, hisce
montibns feriae: PalatiO; cui sacrificiam quod fit, Palatuar di-
citar; Veliae, cui idem sacrificium ; Fagutali, Suburae, Cer-
malo, Oppio monti, Cispio monti. Oppius autem appellatus 10
est, ut ait Yarro rerum humanaram 1. YIII, ab Opitre
Oppio Tusculano, qui cum praesidio Tuscnlanorum missus ad
Bomam tuendam, dum Tullus Hostilius Yeios oppugnaret, con-
sederat in Cariuis et ibi castra babucrat. Similiter Gispium a
Laeuo Cispio Anaguino , qui ciusdem rei causa eam partem 15
Esquiliarum, quae iacet ad uicum Patricium uersus, in qua
regione est aedis Mefitis, tuitus est'.
Y.
Fest. 274 ^ 2: \Raudusculana porta uidclur appeltata, qu)o^
{rudis et impolita sit relicta, uel quia) acre {fuerit uincta.
Nam aes, ut Varro ait in lihris Ajitiqui)\,2kivimj (raudusTO
dicebatur, atque ex eo did in 7na)nc\f3i(tione: raudusculo libram
feritoy .
YL**
Paul. 117, 16: 'Laueniiones fures antiqui dicebant, quod
sub tutela deae Laueruae essent, in cuius luco obscuro abdito-
qne solitos furta praedamque inter se lucre. Hinc et Lauer- 25
nalis porta uocata est\
5. 6 detortam noca(lcm detritasque literas fulsse) suppl. Vrs, 9 uillae
cod., corr, Vrs. Faguall cod., corr, A. Aug. 10 Oppio Gaelio cod.,
corr. Mull. 11 Opita cod., corr. A. Aug. 13 uaeius cod. 14 Gisitam
cod. 16 Exquillarum cod. 25 soliti vg. luere] diuidere A. Aug. mg.
* m
102 PatOloB Minch
VII**
Fest. 262 ^ 2 : 'RomaDam portam nulgas appellat , nbi ex
epistylio deflnit aqaa; qui locus ab antiqais appellari solitus
est stataae Ginciae, quod in eo fuit sepQlcrnm eins familiae.
Sed porta Romana institnta est a Romulo infimo cliao Victoriae,
5 qui locus gradibus in qtradram formatns est. Appellata antem
Romana a Sabinis praecipue, quod ea proximos aditos erat
Romam\
vin **
Fest 376 ^ 8: 'Viminalis et porta et coUis appellantor, quod
ibi oiminum faisse oidetor silua, ubi est et ara loui Viminio
10 consecrata'.
IX.**
Fest. 269^ 33: *Romanam portam ante (a Romulam uociy
tatam femnt, qnae fuerit {ab Romulo appellaia)\
X.**
Fest. 334 1 2: 'Scele(ra^a porta eadem a)9;?)ellatnr a qni-
bnsdam, {quae et Carmentalis) dicitur, quod ei proximum Car-
15 {mentae sacellum fuit. Scele)TSLUL autem, quod per earn {sea; et
trecenti Fabii c)nm clientium millibns {qutnque egressi aduersus
£)tmscos, ad amnem {Cremeram otnnes sunt inter)itcX\. Qua
ex can(^a factum est, ut ea porta 2>i^)rare egredine {mali ominis
habeaturV,
XI.**
ao Fest. 343 ^ 34 : 'Sanqualis porta {appellata est proanma aedt
Sanci, 2(/)eoque eodem est nomine, {quo auis Sanqualis ap-
pellatur)\
XII.**
Fest. 274 ^ 9 : 'Ratumena porta a nomine eius appellata
est; qui ludicro certamine quadrigis uictor, Etmsci generis
25iuueni8 Veis, constematis equis excussus Romae perit, qui
2 epistiUo cod., corr, Urs, 4 in imo uel in infimo Urs. 8 et porta]
et om. RS etiam collis R 9 ario in editio Fit uimino Politian. Pius
uimeo S uimineo R 23 Ratomefia cod,, corr, Urs, 24 danuci cod,,
corr. Urs. 25 uehis cod, Yeiis Urs,, corr. Mull, consternates cod,, corr.
Vrs, perit] cod. periit Urs.
De Yarronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 103
eqni ferantur non ante conBtitissey quam peraenirent in Capi-
tolinm, coDspectumqae fictiliam quadrigaram, quae erant in
fastigio loais templi, quas faciendas locaaerant Romani Veienti
cnidam artis figalinae prndenti. Quae bello sunt reciperatae:
quia in furnace adeo creuerant, at eximi neqoirent. Idqaeft
prodigiam portendere nidebatory in qna cioitate eae foissenti
omnium eam futuram potenti88imam\
xni**
Paul. 10| 6: 'Sine quia Agones dicebant montes, Agonia
sacrifida quae fiebant in monte ; hinc Romae mons Quirinalis
Agonus et Coilina porta Agonensis'. lo
XIV.**
Fest. 213^ 27: Tiacnlaris porta appellatur propter aliqua
piaenla, quae ibidem fiebant. Vol, ut ait Cloatius, quod cum
r. p. facto per aliquem piaculo soluitur, ibi aliqua piandi pro-
pitiandique causa immolantur\
XV.**
Paul 220, 17: 'Pandana porta dicta est Bomae, quod 15
semper pateret\
XVI.**
Paul. 122 1 11: 'Hinutia porta Romae est dicta ab ara
Minutiy quem deum putabant'. C£ 147, 4.
xvn.**
Fest. 326 ^ 23: 'Salutart)% porta B,p(peUata est ab aede Say
lutiS| quod ei {proxima; uel ita ob «a)lutationes VLo{catury. 20
xvm.**
Fest. 254^ 14: 'Q,mi{nalis porta eadem, quae et CoUina
1 ferantur cod,, corr. Urs, 2 in conspectum ScaUger 3 uegenti
cod., corr, Vrs, 11 Piacularis] Romae add.Aldina, vg, 12. 13 CioatiuB
cum ex gacro per aliquem cod., corr, Buschke cum om. Aid. 13 r. p.]
ea Dacer., delendum puiai Urs. facto] corr, A. Aug. ibi] ut cod,, corr^
MM. in ea agna Buschke uel ad eam Dacer. alicniua A. Aug, 14 im-
molatur cad., corr, MM, IS Minuci Mvg. Minutii Gu. limdem, 20 uo-]
ab hoc uoce Urs. nouum indpit uocabuUtm
104 Paallas Mirsch
dicebatur,) nt lidigitnus apud antiquos scnptores) itnm
autem tio ita con (9i/)asi id BiiSrsL(getur. Quam
ideo nominari ail Collina)m Santra, \iT(^xime earn quod collis
Quirina)\\s est. Porta(w rursnm Quirinalem ideo appe[)\autf
6 sine quod (ea in coliem Quirinalem ilur, giue) quod proximo
earn sacel(/i/m est Quinni, Vnde, ut uidetur,) usurpatio facta,
{et duplex nomen eidem porlae m)positam est. Qui derem
fertur. Qui(r/W* luno dea Sabinorum, cui bellantes) aqua et
niDO {libabanl, dicla a curi id est hasta. Earn) tamen quidam
10 a curis (dictam esse slaluunt, quia in) his ei sacra fiant; {cut
opinioni Verrius obucr)satvir. Ab eiusdem autem {deae nomine
uidetur ile)xn Cures Sabinae {gcntis oppidum dictum, quod ea
gen)a armis erat potens".
xrx.**
Paul. 144, 18: 'Mugionia porta Romae dicta est a Mugio
15 qnodam, qui eidem tnendae praefuit'.
Praeterea Varronem in hoc libro do eis quoque disputasse
pato, quae protulit
20. de uocabulo 'Roma' dc 1. L. VIII 18. 80. IX 34.49. X 15,
21. de septimontio et urbis regionibus de 1. L. V 41 — 56,
delude in tribuum libro
22. do Romulia tribu teste Fest. 270 ^ 4,
23. de GrustumiDa tribu teste Paul. 55, 10,
24. de Lemonia tribu teste Paul. 115, 10,
25. de Maecia tribu teste Paul. 136, 14,
26. de Oufentina tribu teste Fest. 194^2,
27. de Pomptina tribu teste Fest. 233 2 8,
Isq. (pos)itum autem (unius nomen pro alterius nomine reperitur,
quod ini)tio ita con(iunctae fuerunt, ut unam tantum fuisso, qu)a8i id
8uffra(getur) suppL Urs, Ssqq. Qui(rites dicti Sabini a Guri dea, cui)
aqua et uino (sacra faccre soliti erant. Quos) tamen quidam a curis (dictos
nolunt) Urs. 9 quidam a] quidm cod, corr, Urs, quid in vg. 12 Curres
cod., corr, Urs, juidentur itc)m Cures Sabinae (hastae appellatae, quibus
ea geu)s a. e. p. — Nunc ct Sabini et Uomaui popu(li singulare usur)-
patur nomen Urs, 14 Muciouis cod. Lips.
De Yarronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 105
28. de Papiria tribu teste Feat. 2332 10,
29. de Pupinia tribu teste Fcst. 233 ^ 21,
30. de Popillia tribu teste Fest. 233 2 25,
31. de Quirina tribu teste Fest. 254 2 14,
32. de Suburana tribu teste Fest 302 ^ 15,
33. de Seaptia tribu teste Fest. 343 2 26,
34. de Stellatina tribu teste Fest. 343 2 2S,
35. de Sabatina tribu teste Fest. 343 2 31,
36. de Tromentina tribu teste Paul. 367, 16,
37. do urbanis tribubus teste Paul. 368, 11,
38. de Romae portis de 1. L. V 163—165.
Liber IX.
De foriSy uiisy uicis, aedificiis urhis Romae.
I (Inc. fr. 5).
Numerius Eqnitius Cupes et Romanins Macellus singular! l
latrocinio multa loca habuerunt infesta. His in exilium actis
publicata sunt bona, et aedes ubi habitabant dirutae: eque ea
peeania scalae deum penatum aedificatae sunt. Vbi habitabant,
locas, ubi uenirent ea quae uescendi causa in urbem erant
allata. Itaque ab altero Macellum, ab altero forum Cupedinis 5
appellatnm est.
II.*
Paul. 48, 15: ^Cnppes et cuppedia antiqui lautiores cibos
nominabant; inde et macellum forum cupedinis appellabant.
Cupedia autem a cupiditate sunt dicta, uel, sicut Varro ait,
IX, I Donat. ad Tcr. £un. act. II scaen. 2 u. 25 = 265 : 'Yarro huma-
narum rerum: Numerius — Cupes, inquit, et' e. q. s.
1 Munerius ed.pr. Numerus ed. Ven. cnppes edd.pr. Fen. Aoma-
niuB edd. pr, Ven, 3 sq. habitabant — Ubi om» ed. pr, eque ed. Ven.
4 penatum] ed. Ven. penatium vg. habitant ed. pr. 5 cupidinia ed. pr.
cuppedinistf^. F^n. 7 Cupes ^z;^. cupedia Afr^. 8 macellum et forum
Cu. Lindem.
106 Paollus Minch
quod ibi Aierit Cnpedinis eqaitis domnSi qui faerat ob latro-
2 cinium damnatus'.
Praeterea Varronem Id hoc libro de eis quoqae dispatasse
pato, quae protulit
3. de foris, uiis, nicis, aedificiis nrbis Romae de 1. L. V
145—159,
4. de locis, in qnibas senatus consultam fieri iare posset
in IV 1. epistolicarnm qaaestionam teste Oell. XIV, 7, 7,
5. de cariis de 1. L. VII 46 et in III libro de uita p. R
teste Non. 57,
6. de curia Hostilia de 1. L. VII 10.
LiBEB X.
De Italiae regionibus.
I (Inc. fr. 1).
8 Oell. XI 1, 1 : 'Timaeos in historiis, quas oratione Graeca
de rebus populi Romani oomposuit, et M. Varro in anti-
5 quitatibus rernm hnmanarum terram Italiam de Graeco
nocabnlo appellatam scripserunt, qnoniam boues Graeca uetere
lingua haXol uocitati sint, quorum in Italia magna copia fuerit,
bucetaque in ea terra gigni pascique solita sint complurima'.
U.*
Seru. Aen. VIII 322: 'Varro Latium dici putat, quod latet
10 Italia inter praecipitia Alpium et ApenniDi\
m.*
Seru. Aen. Vin 330: 'Varro Tiberim a Tiberino quodam
rege Latinorum, quod ibi interierit, dictum tradit*.
IV.
Dion. Hal. I 14 sq.: 'TcJv dh nolewv, iv alg to tz^tov
^xrjaav ^poQiyiveg, oklyat TtCQi^aav In Ifxov ' al dk Ttkelatat
8 bacera nonnuUi comploria normtdli 10 praecipitia] praerupta
aiii ioga a/, loca al.
De Varronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 107
vTco T€ TtoXiiAOiv xal aXXiJiv xcmtiv olxotp&OQtjd'elaai , iQtjfjioi
cKpelvtai, Haav d^ ev fij 'PeaTlvrj yfj tvjv Idnevvlvtav oqwv
ov fiaxQav, lig Ba^^tjv TeQivriog iv aQxciioXoylaig
YQctfpBty ano rijg ^Pufxaltav Ttolewg al to fiQaxvTorov aTt-
ixovaai rifie(^olov diaaxri^a odov' wv iyw rag k7Ciq)av€ardTag, 5
(ig ixeivog larogei, dirjyi^aofiau Ilakariov (ikv nivre TtQog
%olg ehioat aradloig aq>eo%(jiaa ^Pearov, TtoXetag olxovfiivtjg
VTCO 'Pto^altov ^i xal elg l^i, Ko'Cvrlag odov nhqaiov. Tqi-
fioXa dk a/iq>l %ovg kijpiovza axadiovg rijg avTrjg TtoXetag cKp-
earwoa, Xocpov iTtixa^fiivrj avfifiergov. Sveafioka di to avro 10
diaarrjiia T'qg Tgifiokag anixovaa, twv KeQovvlwv oqwv TtXrj"
alov. Idno dk ravTtjg TertaQcmovra OTadloig dirjQrjfiivr} noXig
i7ti(parfjg 2ovva, iv&a vetig tcccw analog lariv Ziqeog, Mij-
q)vXa dh wg TQiaxovra oxadLoig aTtayS-ev t^^ 2ovyrjg' delxvvtai
dh avTfjg IqeiTtia re xal reixovg l^fvij. TerTaQoxovra dk ara- 15
diovg ciTtixovaa Mriq>vXrig ^Ogovtviov, el xal rig akkrj twv
avTod-i TtoXewv, i7tiq)ayfjg xal fieyakrj' d'^loi yaq eiaiv avT'^g
oi T€ d-eiiiXioi Tijv Teixiiv ^ xal Ta(poi rivkg a^aiOTZQeneigy
xcrl TtoXvavdQliov Iv viffrjXolg xia^iaai ^rpcvvo^iviav TteglfioXoi*
iv&a xal veiog ^d'tjvag iaxiv aqx^^og, Idgvfiivog Inl rrjg axqag. 20
!d7t6 dk aradliav oydoT^xovra ^Pedrov Tolg lovai dice x'^g Kov-
Qlag odov rcaQcc Koqtjtov oqog KogaovXa vetJOT} di€(p^aQ^ivr].
udelxwrai di Tig xal yfjaog, *'laaa aijrfj ovofia, XLpivji Tceql^^V"
%og* Tiv X^Q'^S iQVfiarog tvoitjtov xaroix^qaai HyovTai, TOig
riXfiaai r^g Xliivrjg, oaarteg relxeai, /^cJ/ufvoi. Jlkrjalov dk^
vijg ^loarjg Magovlov, i/tl t(^ /"VZV ^5 avTrfjg klf^vtig xeifiivri,
TerTaQoxovra aradlovg anixovaa ruiv xaXov^iviav ^Ercra vda--
rwv, ^Ttb dk ^Pearov TtaXiv rr]v ertl uiarlnjv odov iovoiv
Bar la fikv aito TQiaxovra aradluv ' TiwQa dk ano TQiaxoal(av,
4 at] xal B 5 ri/u^aiop Ubri, corr. KiessUng 68ov * ofv] (p 9ov*
Xavofv B, quod probauit Reiske, qui paulo post toe in ir mutandum esse
censuii 7 a^eaTtos vlg. d^sirrojs oQsarov B, ccrr, KiessL noXis otxov'
fUrtj proposuit Bunsen in ann<d, Inst, arch, VI 129 21 *Iov^tas Ubri,
ccrr. Bunsen Li 'lovUas Porius 25 onoaa Ubri, corr. KiessL 28 inl
Uftr^ Bunsen hritnjv A cf, Abeken MittelitaUen p,87 29 ^ Baxia Ubri,
articuhtm deleuit KiessL
108 Paullas Minch
1) Kalov^iiyr] Marirjvrj. *Ev Tovrj] Xiysrai xp^^^'J^'^^ uilgeog
yeviad^at Ttavv agxaiov. ^0 dk rgoTtog avrov 7taQa7cki^aiog r]v,
itig q)aai, nj} Tcaqa JioSiovaiotg g^ivd-okoyovfiivo) norl yevi-
a&at' TT/ijv oaov ly.el fikv vitb dqvog liqeia TteQiarsQa xad^
6 eCofiivT] y)'eaicui)5eiv kkiyero ' Ttaqa dh rolg !d^0QiyiaL -d-eo-
Tte^i/trog oQvig, ov avrol /tikv Ttixov, "Ekkr]V€g dh dQvoxokdjctrjv
xaXovaiv, l/ri xiovog ^vllvrjg (paivofievog to avro iidqa, Tir-
ragag dh hcl rolg eixoai aradloig ajtixovoa Trig ^ig^/^^^'^tJS
7c6k€wg ^loTa, fifjTQOTCokig ^ifioQtylvwv , tjv 7taXaL%eQov ert
10 2a(iivoi vvyinoQ htiarqareiaavzeg ix Ttoketog ^fUTiQvrjg aq>v-
kcnttov algovatv' ol d* in rrjg aXdoBwg 7C€Q to w-d-ivr eg , vno-
de^a/tihiov aurovg 'Peavlvcjv wg TtoXka Tceiga-d-ivreg, ovx ^^^^
T€ Tjoav ccTCokalifiVf legav avrjxav log ocperiQav ^tc Trjv y^v,
l^ayiarovg Ttocqaavreg agalg voug xagitwaofiivoug avr^v va%e-
15 Qov, !dj6o dh aradlcjv Ifidofnjxovra ^Pearov KoTvlia TtoXig
iitKpavrig, Ttqog oqbi xei^iivrj' lyg Iotlv ov TtQoaco kl^ivrj rev-
ruQtov TtkiO'QLov exovaa ttjv didaraaiv, avd-tyevovg jthfiqrjg vd-
^aiog a7CO^Qioi*Tog del, (idO-og, cog keyeraty afivaaog. Tavzrjv
%XOvGdv Tt d'EOTtQejiig , legdv rrjg NUrjg ol kTtixtjQioi vojul-
20 t^ovGi, xai TteQieiq^avveg Y.{)Y.k{() aTifi/tiaai, %ov firjdiva 7cekd-
Cetv T([) vd^iari, ajiarov (pvkdxrovaiv, on /ii'q naigolg riat die-
rqaloig, Iv olg legd dxovaiv, a vofiog, iiti^alvovreg rtjg ev
avTjj vrjaidog olg oaiov. *H dh vrjaog Ian fihv ioa7teQdv 7cev-
TT^xovra 7Codiov rrjv didfiergov' VTzegctvioTrpiLe 6h tov vdftarog,
25 ov 7ckeiov i] Ttodiaiov vipog, ^^idgvrog d^ lax I, xai 7ceQi-
vrjxerat Ttokkaxfj, dtvovvrog avvqv akkore xar akkovg r67tovg
7]QilAa xov TtvevftaTog. Xkor] di rig h avrij q)veraL (^ovrofifit
7CQoaeiii(peQrig, xal x^dfivoi rivhg ov g^ieydkoi, Tcgdyfia XQeirrov
koyov Tolg d&edroig xoi lov ij <pvatg dg^ d'avfidrcov ovdevog
devr€Qov\
4 iTtl Sqvos iegas xaO'eZo/idvtj Uhri , nisi quod vtio BC TtsqimBQa]
add, Stephanus xmo S^bs le^eia] Vrbinas KiessL Meineke 7 rrrTa^as] A
TmoQa reliqui 19 ot om, B 20 axafifiaai com. Reiske 21 xt^iv Hrj-
aiois Bh xi<rlv BieTticioii Bh rial Simiffiots reliqui 23 (us TiBqav AC
29 ad'Baxou cjv ^ tpvuii B^a nal O'avfiarofv Uhri, corr. Reiske
Dc YarroDis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 109
v.*
Scpultus sub urbe Clusio, in quo loco monimentum reli-
qnit lapide quadrato quadratum, singula latera pedum tre-
cenum, alta quinquagennm , in qua basi quadrata intus laby-
rinthnm inextricabile, quo si quis introierit sine glomere lini,
exitum inuenire nequeat. Supra id quadratum pyramides slant 5
quinque, quattuor in angulis et in medio una, imae latae pedum
quinum septuagenum, altae centennm quinquagenum, ita fasti*
gatae ut in summo orbis aeneus et petasus unus omnibus sit
inposituSy ex quo pendeant exapta catenis tintinabula quae
aento agitata longe sonitus referant ut Dodonae olim factum, lo
Supra quern orbem quattuor pyramides insuper singulae slant
altae pedum centenum. Supra quas uno solo quinque pyramides.
VL*
Sem. Aen. I 246 : 'Varro enim dicit hunc fluuium {scil.
Timauum) ab incolis mare nominari\
VII*
Sem. Aen. Ill 3S6: ^Qui nunc Circeius mons a Circe dici- 15
tur, aliquando, ut Varro dicit, insula fuit, nondum siccatis
paludibus, quae eam diuidebant a continenti'.
vm.*
Seru. Aen. V 411: 'Varro enim dicit sub Eryce monte
esse infecundum campum fere in tribus iugeribus, in quo Eryx
et Hercules dimicauerunt'. 20
V Plin. XXXVI 91—93: *Namque etitalicum (scil. labyrintbum) dici
conuenit, quern fecit sibi Porsina rex Etruriao sepulcbri causa, simul ut
externorum regum uanitas quoque ItaHs superetur. Sed cum excedat omnia
fabulositas, utemur ipsius M. Varronis in expositione eius ucrbis: sepul-
tu8, inquit sub — pyramides, quarum altitudinem Varronem puduit ad-
icere, fabulae Etniscae tradunt eandcm fuissc, quam totius operis ad eas'.
1 urbis ^^ 2 quadratum (7m. C 4 inextricabilemi^e; improperet/2
inproperet v 6 ime C 8 fastigiatae C in om. C tO Dodonae] eodene C
11 piramides V pyramydes quarum B singnlas B stintale E stantale V
12 quinque] quia neque C 15 Quae L qui / circesius FC circaeius LH
drc^HMEl 16 quondam JKf^ 17 continentie J" continentia /^ 18 sub
erico mente NH sub erico monte LAI 19 erix LH 20 herculis F
110 PaalluB Minch
IX*
Plin. Ill 95 : 'A Locris Italiae irons incipit Magna Graecia
appellata, in ins sinus recedens Ansonii maris, qnoniam Aoso-
nes tennere primi. Patet LXXXVI, nt anctor est yarro\
X.*
Plin. Ill 109: 'In agro Reatino Cntiliae lacam, in quo
5 flactuetur insula , Italiae umbilicum esse H. Varro tradit'.
Cf. Solin. II 2.
^ XI (1).
luxta Rhegium fluuii sunt continui septem: Latapadon,
MigodeSy Eugyon, StacteroSy Polme, Meleissa, Argeades; in
' his a matris nece dicitur purgatus Orestes, ibiqne din fbisse
loensem, et ab eo aedificatnm Apollinis templum; cuius loco
Rheginos, cum Delphos proficiscerentur , re diuina facta lau-
ream decerpere solitos, quam ferrent secum.
XII*
Isid. et. XV 1, 63: 'Cum Cyrus maritimas urbes Oraeciae
occuparet, et Phocenses ab eo expugnati omnibus angustiis
15 premerentur, iurauerunt ut profugerent quam longissime ab
imperio Persarum, ubi ne nomen quidem eorum audirent, atque
ita in ultimos Galliae sinus nauibus profecti, armisque se ad-
uersus Gallicam feritatem tuentes Massiliam condiderunt et ex
nomine ducis appellauerunt Hoc Varro trilingues esse ait,
20 quod et Graece loquantur et Latine et Gallice\ Cf. Schol. Luc.
UI 339. Hieron. ad Gal. lib. II prooem. cap. 3.
XIIL*
Plin. in 45: 'Abest (scil. Italia) a circumdatis terris Histria
ac Libumia quibusdam locis centena milia, ab Epiro et Illy-
rioo quinquaginta, ab Africa minus ducenta, ut auctor est
25 M. Varro, ab Sardinia centum uiginti milia, ab Sicilia HD,
a Corsica minus LXXX, ab Issa L\ Cf. Mart. Cap. VI 639.
XI Prob. Id Yerg. Bucol. praef. : 'Hulus antem fluminis , apud quod
purgatus est Orestes, Varro meminit humanarum X sic: iuxta' e.q. 8.
U ex eo Gul 16 nee Gu2 va andierunt Gu2 17 ita am. Gu2
se om. Gu 1 18 MarsUiam va 19 jiuneupauenmt vg. nuncupamnt al pr.
<
De Varronis Antiqaitatnm rec ham. libris XXV. Ill
XIV*
Sera, Aen. X 13: 'Sane omnes altiivdines montium licet a
Gallis Alpes uocerUur^ proprie lamen montium Galb'carum sunt;
quas quinque uiis Varro dicit transiri posse, una, (fuae est
iyjcta mare per Liguras, altera qua Hannibal transiit, tertia,
qua Pompeius ad Hispaniense bellum profectus est, quarta qua 5
Hasdrubal de Gallia in Italiam uenit, quinta quae quondam a
Graecis possessa esty quae exinde Alpes Graecae appellantur* .
XV*
Philarg. ad Oeorg. II 533 : 'Totam mare , qood a dextra
Italici litoriB est, Tyrrhenam dicitar. Hoc Varro doctias diaidit
in proaincias marinas'. ^^
Praeterea Varronem in hoc libro de eis qaoqae dispatasse
patOy qaae protalit
16. de Italiae nomine de r. r. II 5, 3,
17. de Albaia in Periplu I teste Non. 192,
18. de Tiberi de 1. L. V 29 sq.,
19. de aastatis Italiae oppidis in IV libro de aita p. K
teste Non. 501,
20. de freta inter Italiam et Siciliam in Gallo Fandanio
teste Non. 205.
Liber XI.
De Italiae fertilitate.
I (1).
Ad aictam optima fert ager Gampanas framentam, Faler- li
nas ainam, Cassinas oleam, Toscalanas ficam, mel Tarentinos,
piscem Tiberis.
XI, I Macr. Sat III 16, 12: 'Quid stupemos captiaam illias saecoll
golam seraisse mari, cam ia magno oel dicam maximo apud prodigos
honore faerit etiam Tiberinas lupas et omnino omoes ex hoc aomi places?
Qood equidem cur ita illis aisum sit ignore, fuisse aatem etiam M. Varro
11 optima fert] refert B 12 casinas BP
112 PauUas Mirsch
II.*
Seru. Aen. VII 712: 'Velinus lacus est circa Reate iuxta
agram, qui Rosnlanas aocatar. Varro tamen dicit lacam hone
a quodam consule in Nartem uel Naren flanium, nam ntrnm-
qae dicitnr, esse diffusum: post quod tanta est loca secuta
5 fertilitas, ut etiam perticae loDgitndinem altitudo superaret her-
barum; quin etiam quantum per diem demptum esset, tantnm
per noetem creseebat\ Cf. Seru. ad Oeorg. II 201. Varro de
r. r. I 7, 10.
Ill*
Seru. Aen. X 145: * Varro dicit propter coeii temperiem
10 et cespitis fectinditatem campum eundem Capuanum sine Cam-
panum dictum, quasi caput salutis et ff*uctuum\
IV.*
Scholia Bern, ad Verg. II 97 : 'Amineum uinum quasi sine
minio dictum, id est sine rubore; nam album est Vel Amineos
Pelasgos fnisse Varro ait Hinc ab agro Amineo banc uitem
15 translatam dicunt'.
v.*
Isid. et XIV 8 , 33 : ^ Amoena loca dicta Verrius Flaccus
ait eo quod solum amorem praestant et ad amanda alliciant
Varro, quod sine munere sint, nee quicquam in his ofGciii
quasi amunia, id est sine fructu, unde fructus nullus exsoluitur.
20 Inde etiam nihil praestantes immunes uocantur\ Gf. Seru. Aen.
VI 638.
OBtendit, qui eDumerans, quae in quibus Italiae partibus optima
ad uictum gignantur, pisci Tiberino palmam tribuit his uerbis in
libro rerum humanarum undecimo: ad' e.q.s.
3 Narram v Nastien v Nariam et iiel Nariem L Naram uel Nartem
Vos. Narriam uel Nariem R Narran uel Naren Steph. Narran uel Narren
Dan. Nartam uel Naren Basil, naren uel nartem Guelf, I in nartem tan-
ium Guelf. II 11 caput] sinum codd, 14 pelasgas B pelagas C
16 Verrius Flaccus] Varro codd., corr. Arev, 18 Varro] Verrius Flaccus
codd., corr. Arev, in om. Z Gu2 va ofiicia Z pr. va officiat Lindc'
mann in Fest, p. 298
De Yarronis Antiquitatum rer. ham. libris XXV. 113
VI.*
Seru. Aen. VII 563 : 'Est locus Italiae in medio] Hunc
locum nmbilicum Italiae chorographi dicnnt. Est antem in
latere Campaniae et Apaliae, ubi Hirpini smit, et habet aquas
sulphureas : ideo grauiores, quia ambinntnr silnis. Ideo autem
ibi aditos dicitnr inferorum; quod granis odor iuxta accedentes 5
necat: adeo ut uictimae circa banc locum non immolarentur,
sed odore perirent ad aquam applicatae: et boc erat genus
litationis. Sciendum sane Varronem enumerare, quot loca
in Italia sint huiusmodi: unde etiam Donatus dicit Lucaniae
essC; qui describitur; locum circa flnuium, qui Galor uocatur\ 10
vn.*
Isid. et. XIV 9y 2: 'Spiracula appellata omnia loca pestiferi
spiritus, quae Graeci xa^cui^em appellant uel Acberontea. Etiam
Varro spiraculum dicit huiuscemodi locum, et spiracula ex
eo dicuntur loca, qua terra spiritum edit'.
vm.*
Plin. XXXI21: 'Ctesias tradit Siden uocari stagnum in 15
Indis, in quo nihil innatet, omnia mergantur; Goelius apud nos
in Auemo etiam folia subsidere, Varro aues, quae aduola-
uerint, emori\
IX.*
Plin. XXXI 27 : 'Necari aquis Theopompus et in Thracia
apud Cychros dicit, Lycos in Leontinis tertio die quam quis20
biberit, Varro ad Soracten in fonte, cuius sit latitudo quat-
tuor pedum. Sole oriente eum exundare feruenti similem, aues,
quae degustauerint, iuxta mortuas iacere'.
X (Inc. fr. 4).
Charis. I 102K.: 'Cuius nominis {scil. nihil) origo haec est:
bilum Varro rerum bumanarum intestinum dicit tenuissi- 25
2 Corographi aL cosmographi a/. 9 Canasiae al, Canusiae uel Lu-
caniae al. 12 quern vg,, corr. Arev. Graece Gu 2 Acherontem Z
14 quibos Z 17 in Auemo etiam] uemo autem E 22 gnstauerint E
Leipiiger Stndien. Y. g
114 PauUoB Bfirsch
mum, quod alii hillum appellanenmt, at intellegeretar intesti-
2 nam propter similitadinem geiieris\
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoque dispatasse
pato, quae protulit
11. de Italia praestantissima omnium terrarum de r. r. I 2,
3. 4. 6. 7.
Liber XII.
De insults.
I.
3 Hieron. in Genes, cap. X n. 4, III 319 Vallars. XXTTT 952
Migne: 'LegamuB Varronis de antiquitatibus libros et
5 Sinnii Capitonis et Graecum Phlegonta ceterosque eruditiflsimos
niros : et uidebimus paene omnes insulas et totius orbis litora
terrasque mari uicinas Graeds aocolis occupatas, qui, ut supra
dicimus, ab Amano et Tauro montibus omnia maritima loca
usque ad oceanum possedere Britannicum\
n(i).
10 Ab Erythro mare orti.
lU.*
Plin. IV 66: 'Longe clarissima et Gycladum media ac
templo Apollinis et mercatu celebrata Delos, quae din flue-
tuata, ut proditur, sola motum terrae non sensit ad M. Var-
ronis aetatem'.
IV.*
15 Plin. IV 62 : 'Ex hac {tcil. Co insula) profectam delicatio-
rem feminis uestem auctor est Varro\ Gf. SoUn. VII 20. Isid.
et. XIV 6, 18.
II Charis.l61 E.: 'Ab hoc mare an ab hoc mari dici debeat qaae-
ritur RomanuB ita refert: Mare. Yarro de gente p. R ut
refert Plmius. Idem, inqait, antiquitatium humanarum XII: ab'
e.q.B. Of. I 137. Prise. 71111,55 — II 331 E.
1 hilom N 5 Sisinnii eodd, 10 erythro Br erithro BK ertythro H
Prise, marei N
De Yarroms Antiqiiitatain rer. ham. libris XXV. 115
v.*
Sera. Aen. 152: 'Nonem insulaey qnae sunt post fretnm
Siciliae, appellantnr Aeoliae ab Aeolo rege, Hippotae filio, licet
habeant et propria nomina . . . Poetae qoidem fingant hone
regem fiiisge aentonim, sed, at Varro didt, rex fait insala-
mmy ex qaaram nebalis et famo Valcaniae insalae praedicens 5
fiitara flabra aentoram, inperitis aisas est aentos soa potestate
retinere'. Cf. Isid. et. XIV 6, 36. Mythogr. Vatic. Ill 4, 10. n 52.
VI.*
Sera. Aen. V 824: 'Hie aatem Pborcas dicitar Tboosae
nymphae et Neptani filias. Vt aatem Varro dicit, rex fait
Corsicae et Sardiniae: qai cam ab Atlante rege naaali certa- lo
mine cam magna exercitas parte faisset aictas et obratas,
finxerant socii eias eam in deam marinam esse conaer8am\
Cf. Mythogr. I 129.
VII.*
Lact. inst din. 1 17: 'Insalam Samam scribit Varro prias
Partheniam nominatam, qaod ibi lano adoleaerit ibiqae etiam 15
loai nupserit\ ^
Liber Xm.
De prouinciis.
L*
Plin. Ill 8: 'In aninersam Hispaniam M. Varro peraenisse
Hiberos et Persas et Phoenicas Celtasqae et Poenos tradit\
n.*
Commenta Bern, in Lac. IX 41 1 : 'Qaidam diuiserant orbem
in daas partes, at Varro ; id est Asiam et Earopam, qaidam 20
in triSy Asiam, Earopam et Africam, at Alexander, qaidam in
qaataor adiecta Aegypto, at Timosthenes'.
4 Varro autem dicit hanc insalaram regem fuisse ex qaaram C
6 ab imperitis libri et IM ab imperitis creditas est mythogr. Ill 4, 10
8 fortoB E thoasae C toosae N theosae Z 9 at] et C 10 athlante CM
hatlante L athlam ter 2/ 11 aictas et om, mythogr,
8*
116 Paullus Mirsch
m.*
Plin. IV 115: ^Ab Minio, quern snpra diximns, CC, ut
anctor est Varro, abest Aeminius, quern alibi qnidam intelle-
gnnt et Limaeam noeant; Obliuionis antiqais dictos maltumqae
fabulosos. Ab Durio Tagus CC interaeniente Monda. Tagas
5 auriferis barenis celebratur. Ab eo CLX promontariam Sacrum
e medio prope Hispaniae fonte prosilit. Ixillll inde ad Pyre-
naeum medium eolligi Varro tradit, ad Anam uero, quo Lusi-
taniam a Baetica discreuimuS; CXXVI, a Gadibus ciI additis\
IV.*
Solin. 11, 30: ^Vult ergo Varro Icarum Gretem ibi {soil.
10 in Icario mart) interisse naufragio , et de exitu hominis im-
positum nomen loco".
v.*
Sern. Aen. I 22 : "Dicta autem Libya uel quod inde libs
flat, hoc est africus, uel, ut Varro ait, quasi AlTllYlA, id
est egens pluuiae'.
VI.*
15 Gell. X 7, 2: 'Varro autem cum de parte orbis, quae
Europa dicitur, dissereret, in tribus primis eius terrae flumini-
bus Rbodanum esse ponit, per quod uidetur eum facere Histro
aemulum. Histros enim quoque in Europa fluit\
vn.*
Plin. m 142: 'M. Varro LXXXIX ciuitates eo {scU. in
20 Naronam coloniam) uentitasse auctor est\
VIII*
Plin. IV 78: 'M. Varro ad hunc modum metitur: ab ostio
Ponti ApoUoniam CLXXXVll D p., Gallatim tantundem, ad
ostium Histri CXXV, ad Borysthenem CGL. Gherronesum Hera-
2 intellectu 2>A'^ intellectum /? 3 limeam DF lineam E 7 uarro
tradit] E^F^ in rasura tura prodit rata D tura proditatra E tara prodit
III B 9 cretem] S cretae A creten LGP cretensem H 13 AiniYlA] C
AinioY^ aiYiYia^ainiYiaz ayrgia/ nmiYiAZr AnriYiAiPainiYiif
hnvia rov veiv vg. id est om, Q 18 Histros] Reg. et Lugdun,
19 LXXXVm A 21 M. uarro F^ in ras.
De Yarroms Antiqaitatum rer. hum. libris XXY. 117
cleotarnm oppidum CCCLXXV p.; ad Panticapaeum quod aliqni
Bosporum uocant; extremnm in Europae ora, ccxn D, quae
summa efficit |xlll| XXXVII D\ Cf. Mart. Cap. VI 662.
IX.*
Plin. VI 38: 'Irrumpit autem {sciL mare Casptum) artis
fancibus et in longitudinem spatiosis, atque abi coepit in lati- 5
tudinem pandi lunatis obliquatur cornibns, uelat ad Maeotiam
lacum ab ore descendens, silicis, at aactor estM. Varro,
similitadine\
X.*
Plin. VI 51 sq. : 'Haustum ipsius maris {sciL Scythici) dalcem
esse et Alexander Magnus prodidit et M. Varro talem per- lo
latum Pompeio iuxta res gerenti Mithridatico bellO; magni-
tadine bant dubie influentium amninm aicto sale. Adicit idem
Pompei dactu exploratum in Bactros septem diebus ex India
peruenifi ad Bactmm flumen, quod in Oxum influat, et ex eo
per Gaspinm in Gyrum sabuectos , et V non amplius dierum 15
terreno itinere ad Pbasim in Pontam Indicas posse denehi
merces\ Cf. Solin. XIX 3—5.
XL*
Plin. IV 77: 'Inter duos Bosporos Thracinm et Cimmerinm
directu corsn, ut aactor est Poly bias , d p. intersant ; circaita
aero totius Ponti uiciens semel centena^ ut aactor est Varro 20
et fere ueteres'. Cf. Mart. Cap. VI 662.
xn.*
Mart. Cap. IX 928 : 'In Lydia Nympharum insulas did,
qoas etiam recentior adserentiam Varro se aidisse testatur,
quae in mediam stagnam a continenti procedentes cantu tibia-
rum primo in circulum motae, dehinc ad littora reaertantar\ 25
XIII.*
Solin. 27y 3: 'Harenis Catabathmi Aegypto insinaata, coi
9 maioris C, carr. Rob. Crikelad, 12 haut om. C 14 iacrum R
m
iachrum r, carr. RiUer, Asien II 560 15 non amplios] unum pluris C
18 cyberium DE 22 lidia nimfaroin RB 23 disse R^B^ eas testator r
26 catapathmi LGP* catabathi SP^ cathabati A aegiptio H ^peo A
118 PaulluB Minch
proximi Cyrenenses , extenditar inter duas Syrtes, qoas in-
accessas aadosom ac reciprocnm mare efficit. Cains sali de-
fectos nel incrementa baud promptnm est deprehendere ^ ita
ineertis motibus none in brenia residit dorsnosa, nnnc innn-
5 datnr aestibns inqnietis, nt anctor est Varro, perflabilem ibi
terram nentis penetrantibns snbitam aim spiritns citissime ant
remoaere maria, aat resorbere\
XIV*
Solin. 33, 1: 'Vltra Pelnsiacam ostiam Arabia est, ad
Babram pertinens mare, qnod Erytbraeum ab Erythra rege,
10 Persei et Andromedae filio , non solnm a colore appellatnm
Varro dicit; qni affirmat in litore maris istins fontem esse,
qnem si ones biberint mntent nellemm qnalitatem, et antea
candidae amittant qnod fherint nsqne ad banstnm ac fumo
postmodnm nigrescant colore'.
XV*
15 Plin. XXXI 15: 'In Cilicia apnd oppidnm Gescnm rinns
flnit Nnns, ex qno bibentinm snbtiUores sensns fieri M. Varro
tradit; at in Gea insnla fontem esse, qno hebetes fiant, Zamae
in Africa, ex qno canorae noces\
XVI*
Lyd. de mag. Ill 74 p. 269 B : ^JlQog IleaaivovvTt itoXei Ttjg
20 ralarlag {ovrio dk to x^qIov ovofiaa&rjvai avfifiifirjxev ix %ov
Tteaeiv anelQovq bcely FaXaxwv twv TceQi ^Podavov iTViTceaov-
Twv TJj x^QS^ Bgivvov 'qyifjaafiivov , nai Trjv ofiwvvfxov avrolg
X^QCLV hcdixeiv fiia^ofxivujv , wg Oevearillag xal 2i4jivag ol
^Piofiaioi qxxOLv, iSv rag XQV^^^^ ^ Bd^^iuv ini t(Sv av-
%'9'Qio7tLvo}v fCQayfxdrwv otyfiyayev' iytj dk rag ^l^Xovg
ovTtio %e^iotfjLat) hnei zoLvvv zi/xevog tjv^ x. t. L
1 proximae (proxima SA) cyrenensis USA 2 effecit L sale G
3 promptos S 4 none om. h breai S rescit G rescidit LBS A nunc
breoibus extollitur nunc fluctibus inondatar ^ in breuia rescidit dorsuosa
nunc inondatur aestibus P 5 et qoietis B 6 subita G um S citissimi a
7 reuocare ma resoluere B 9 erithra BSA berytho Z heritho P erico G
10 penarum A 12 mutant B 13 chaustom LP fuluo B 15 uiscum
R^F uisgum r 16 nouua B^V U] E P. R\ om. r 17 ad F, cm. r
De Yarronia Antiqaitatam rer. hum. libris XXV. 119
XVII*
Hieron. ad Gal. II praef. — VII 425 Vallare. XXVI 353
Migne: ^Marcns Varro, cnnctaram antiqaitatam diligen-
tissimHS perscratator et ceteri, qai earn imitati sont, malta saper
hac gente {scil. Galatarum) et digna memoria tradiderant'.
Tanaidis.
XVIII (3).
Liber XIV.
De aetate humana.
I(t).
Altera ita et altera aalneribas fatiscantar.
n.*
Sera. Aen. V 295: 'Aetates omnes Varro sic diaidit: in-
fantianiy paeritiam, adoleBcentiam, iaaentam, 8enectam\
UL*
Lact. dia. inst. I1 1 3 : 'Facta hominis oita est temporalis,
sed tamen longa, qaae in mille annos propagaretar. Qaod di- 10
oinis litteris proditam et per omniam scientiam pnblicatom cam
Varro non ignoraret, argumentari nisas est, car patarentar
antiqai mille annos aictitasse. Ait enim, apad Aegjrptios pro
annis menses haberi, at non solis per XII signa circidtafir faciat
annam, sed lana, qaae orbem illam signiferam XXX dieram 15
spatio lastrat\
XVni Gharis. 1 145K.: 'Tanaidis Yarro antiquitatuin hamanarum
Xni, non huios Tanais ut Tiberis, inqoit Plinius'.
XIV, I Non. 479, lOsqq.: 'Fatiscantar pro fatiscmit AttiuB ....
Varro Antiquitate [rerum] humanaram lib. XIID: altera* e. q. s.
<antiquitatem humana P antiquitate yg^Mitiquitatam hama"
narum aliquis in marg.Iun. Antiquitate reram hamanarum Ritsch)
in Indice Varroniano p. 75).
6 item coni, Quicherat et om, PCLA altera ira, altera Bentin, I
altera aetate, altera ci. M., prob, Guyet S adulicentiam F aduliscentiam C
120 Paollus Minch
IV.*
Censor. 14^2—6: 'Varro qainqae grados aetatis aequa-
biliter putat esse dinisos, unam qaemque scilicet praeter ex-
tremam in annos XV. Itaque primo grada usque annum XV
pueros diQtos, quod sint puri, id est inpubes. Secundo ad tri-
5 censimum annum adulescenteS; ab alescendo sic nominatos. In
tertio gradu qui erant usque quinque et quadraginta annos,
iunenis appellatos eo quod rem publicam in re militari possent
iuuare. In quarto autem adusque sexagensimum annum senio-
res uocitatos, quod tunc primum senescere corpus inciperet.
10 Inde usque finem uitae unius cuiusque quintum gradum factum,
in quo qui essent, senes appellatos, quod ea aetate corpus iam
senio laboraret. Hippocrates medicus in septem gradus aetates
distribuit. Finem primae putauit esse septimum annum, se-
cundae quartum decimum, tertiae duodetricensimum , qnartae
15 tricensimum quintum, quintae duo et quadragensimum, sextae
quinquagensimum sextum, septimae nouissimum annum uitae
humanae. Solon autem decem partes fecit, et Hippocratis gra-
dum tertium et sextum et septimum singulos bifariam diuisit,
ut una quaeque aetas annos haberet septenos. Staseas peri-
20 pateticus ad has Solonis decem hebdomadas addidit duas, et
spatium plenae uitae quattuor et octoginta annorum esse dixit ;
quem terminum si quis praeterit, facere idem quod stadio-
dromoe ac quadrigae faciunt, cum extra finem procurrunt
Etruscis quoque libris fatalibus aetatem hominis duodecim beb-
25 domadibus discribi Varro commemorat. Quae duo * * ad de-
cies septenos annos posse fatalia deprecando rebus diuinis pro-
ferre, ab anno autem LXX nee postulari debere nee posse ab
dels impetrari. Ceterum post annos LXXXIV a mente sua
homines abire, neque his fieri prodigia'.
3 usque ad vg. 4 secundus L secundos V 5 aUescendo DV
6 erat DV 7 iuuenes V appeUatus B 8 adusque . . (erasis ad) D usque
ad V sezaginsimum D sexagesimQ V 9 incipia/ (at d in ras.) D indpiat
Vvg. 12 hippocratis D hyppocrates V aetata V 17 hyppocratis V
20 ebdomades V 22 preterit V 24 etrursus D ebdomadibus DV
25 describi D que dum ad V 26 depraecando V, corr, man, sec.
De Yarronis Antiqaitatam rer. hum. libris XXV. 121
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoque diBputasse
pato, quae protulit
5. de sexagenariis in 1. II de uita p. R. teste Non. 523^ 22.
Liber XV.
De temponim descriptionibus.
1(1),
Fros faenam messis.
n(2).
Mortuos sallant.
III.*
Plin. VII 214: *M. Varro primum {sciL horologium) statu-
tam in publico secundum Rostra in columna tradit bello Punico
primo a M.' Valerio Messala cos. Catina capta in Sicilia, depor- 5
tatum inde post XXX annos, quam de Papiriano horologio
traditur, anno urbis GGGGXGI. Nee congruebant ad boras eius
lineae, paruerunt tamen ei annis undecentum, donee Q. Mar-
cius Philippus, qui cum L. Paulo fuit censor, diligentius ordi-
natum iuxta posuit; idque munus inter censoria opera gra- lo
tissime acceptum est. Etiam tum tamen nubilo incertae fuere
horae usque ad proximum lustrum. Tunc Scipio Nasica, col-
XV, I Charis. 1 130 K.: *Fro8 sine n littera ne faciat, inquit Pli-
D1U8, frontis, quasi non dicatur nisi frons to fiixtonovy quod se probare
dicit, quoniam antea cum a non recipiat n, sed nee cum u uertet in o:
Yarro rerum rusticanun .... idem antiquitatum Romananim libro XV:
fros' e. q. B. II Diom. I375K.: 'S a Hi or frequens uidetur et tritum ut
perfecto tempore salsus sum dicamus. Sed ueteres ambiguitatem appella-
tionis uitantes et analogiam sequentes sallitus sum dixerunt a positione
sallo, non sallio, ut Sallustius .... Yarro ad Giceronem idem anti-
quitatum humanarum quinto decimo: mortuos' e. q. s. (item antiqui-
tatum A).
2 salant B saUunt Busch. 7 CGCLXXYII C, corr. Salmasius 8 ei]
et C tl incertae] R inter tot D incerto E* in ras. F* intertos F^
122 Paallas Minch
lega LaenatiSy primus aqna dinisit boras aeqne noctiam ac
dierum. Idqne horologium sab tecto dicanit anno arbis DXGV.
Tamdiu popnlo Romano indiscreta lux fait'.
IV.*
Seru. Aen. n 268 : ^Sunt aatem solidae noctis partes secun-
sdum Varronem bae: uespera, conticiniumy intempesta dox,
gallicioinm, lucifer; diei: manOi ortus, meridies, occasus. Do
crepuscalo aero, quod est dubia lux — nam ^creperum' dubium
significat — quaeritur. Et licet ntrique tempori possit inngi,
usus tameu; nt matatino iungamns, obtinuit'.
Praeterea Varronem in boc libro de eis quoque disputasse
putOy quae protnlit
5. de temporum descriptionibus de 1. L. VI 4 — 11 coll. Vn
51. 72. 76—79,
6. de temporibus annali et menstruo de r. r. I 27,
7. de saeculis describendis in libro de saeculis teste Censor.
XVn 14.
Liber XVI.
De diehus.
1(1).
10 Mortuus est anno duouicesimo, rex fuit annos XXI.
n (lib.Xni fr. 1).
Homines, qui inde a media nocte ad proximam mediam
XYI, I Non. 100, 11 : 'Duouicesimo ita at duodecimo. Varro hama-
narum rerum libro XYI: Mortuus' e. q. a. Gell. V 4, 5: '[.... Yarro ....
libro XYI humanarum duo ulcesimo] hie ita scripsit: mortuus' e. q. s.
II Gell. ni 2, 2: 'M. Yarro in Ubro rerum humanarum, quern de diebus
scripsit: homines, inquit, qui' e. q. s. Cf. Macr.13,2.
5 conticinium] LME concubium C conticidium H intempesta nox]
CM intempestum LH intempestatum E 6 galicinium C, ccrr, c galli-
cidium E, corr, eadem man. did uero C meridies e, q. s. am. C 10 duo-
denicesimo Gelli codd, 11 in media Rot. ex media Gran. Macr.
De Yarronis Antiqaitatum rer. ham. libris XXY. 123
noctem in his horis uiginti qaattuor nati sunt; uno die nati
dicontar.
m (Ub. Xm fr. 2).
Gell. in 2y 4 — 11: "^AthenieDseB antem aliter obseraare,
idem Varro in eodem libro {scil. de diebus) scripsit, eos-
qne a sole occaso ad solem iterum occidentem omne id medium 5
tempos nnnm diem esse dicere. Babylonios porro aliter: a
sole enim exorto ad exortum eiosdem incipientem totum id
spatinm unins diei nomine appellare; maltos aero in terra
Vmbria anam et eundem diem esse dicere a meridie ^d in-
sequentem meridiem: qaod qaidem, ioqait, nimis absur- 10
dam est Nam qai Kalendis hora sexta apud Vm-
bros natas est, dies eias natalis aideri debebit et
Kalendaram dimidiaram et qui est post Ealendas
dies ante horam eias diei sextam. Popnlam antem
Bomanam ita, nti Varro dixit, dies singalos adnamerare a 15
media noete ad mediam proximam, multis argumentis osten-
ditar. Sacra sunt Bomana partim diama, alia noctnma; sed
ea, quae inter noctem finnt, diebus addicuntnr, non noctibos;
qnae igitar sex posterioribas noctis horis finnt, eo die fieri
dicuntnr , qui proximos eam noctem inlacescit. Ad hoc ritos 20
qaoqne et mos auspicandi eandem esse obsernationem docet:
nam magistratns, quando uno die eis auspicandum est et id,
super qao auspicauerunt, agendum, post mediam noctem auspi-
cantur et post meridiem sole magno agunt auspicatiqae esse
et egisse eodem die dicuntur. Praeterea tribuni plebis, quos 25
\ m om. Macr, ana Gron, 5 ocoasu Reg. a soils occasa Macr,
7 totum om, Macr, 8 aocare M(icr, 9 Ymbros aero unom cet, Macr.
10 inqait Yarro Macr, minus absurdum Curiatius ohseru. 15, 32 13 di-
midiaram] Reg. Rot. dimidiatus Gron. Macr. et qoi post Kalendas erit
usque ad horam eins (eiusdem P) diei sextam Macr. 16 usque ad Gron.
17 sunt enim Macr. et ea quae diuma sunt • • • • ab hora sexta noctis
seqaentis noctumis sacris tempus impenditur. Ad hoc ritus Macr. 22 una
Gron. et id agendum, super quo processit auspicium Macr. 24 et
post meridiem solem agunt Rot. Reg. Lipsius Gron. post exortam solem
Gryphhis et post exortum solem agunt auspicatique et egisse (auspicatiq
• • g • • I eodem egisse die P) Macr. 25 et eodem Rot.
124 Paollas Mirsch
nnllam diem abesse Roma licet, cum post mediam noctem pro-
ficiscontar et post primam facem ante mediam seqaentem re-
nertontar, non oidentur afdisse nnum diem, quoniam; ante
horam noctis sextam regressi, parte aliqaa iUius in urbe Roma
6 sunt'. Cf. Macr. I 3, 4— 8.
IV.*
Macr. 1 16, 27 : 'Ad rem sane militarem nihil adtinere notat
Varro, utrum fastus uel nefastas dies sit, sed ad solas hoc
actiones respicere priuatas'.
V *
Macr. I 13, 20 sq. : 'Et Macer qaidem Licinius eius rei ori-
10 ginem Romulo adsignat. Antias libro secundo Namam Pom-
pilium sacrorum causa id inuenisse contendit. Junius Seruium
Tullium regem primum intercalasse commemorat, a quo et
nundinas institutas Varroni placet. Tuditanus refert libro
tertio Magistratuum decemuiros, qui decern tabulis duas ad-
15 diderunt , de intercalando populum rogasse. Cassius eosdem
scribit auctores. Fuluius autem id egisse M.' Acilium consulem
dicit ab urbe condita anno quingentesimo sexagesimo secundo,
inito mox bello Aetolico. Sed hoc arguit Varro scribendo
antiquissimam legem fuisse incisam in columna aerea a L. Pi-
20 nario et Furio consulibus, cui mensis intercalaris adscribitur\
VI.*
Seru. Oeorg. 1 275: ^ Varro dicii antiquos nundinas feriatis
diebus agere znstituisse, quo facilius commercii causa ad urbem
rusticf commearent, et bene per haec omnia, quae superius diant,
osiendit ferias non pollui\
vn.*
25 Macr. 1 16, 33: 'Geminus ait diem nundinarum exactis iam
regibus coepisse celebrari, quia plerique de plebe repetita Seruii
1 diem integrum Macr. 3 non dicuntor Gron. unum om. Macr.
quando Gron, 4 partem aliquam Aldus Gryph. partem aliqoam illios in
urbe consumunt Macr, 12 interkalasse P 13 tutidianus P tutid^anus B
16 M*. Acilium] Ian. marcum P martiu B 18 aetonico sed hunc P
19 in • P lucio BP ponario B^ 20 fuulo P mentio BP, carr.
Zeunius interkalaris P interkalandi B 25 c^pisse P
De Yarronis Antiqaitatam rer. hum. libris XXY. 125
Tullii memoria parentarent ei nondinis. Cni rei etiam Varro
con8entit\
vm*
Macr. 1 15, 18: ^Vt antem Idas omnes loui; ita omnes Ka-
lendas lunoni tributas et Yarronis et pontificalis adfirmat
auctorita8\ 5
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoqne dispntasse
pnto, quae protnlit
9. de diebus hominum causa constitntis de 1. L. VI 27 — 32
coll. 53.
Liber XVIL
De mensihus.
L*
Censor. 22, 9 — 15: 'Nomina decern mensibus antiquis Bo-
mulnm fecisse Faluius et lunins auctores sunt. Et quidem duos
primes a parentibus suis nominasse, Martium a Marte patre,
Aprilem ab Aphrodite, id est Venere, unde maiores eius oriundi
dicebantur. Proximos duos a populo, Malum a maioribus natu, 10
Ionium a iunioribus. Geteros ab ordine quo singuli erant, Qnin-
tilem usque Decembrem perinde a numero. Varro autem Ro-
manos a Latinis nomina mensum accepisse arbitratus auctores
eorum antiquiores quam urbem fuisse satis argute docet. Ita-
que Martium mensem a Marte quidem nominatum credit, non 15
quia Bomuli fuerit pater, sed quod gens Latina bellicosa.
Aprilem autem non ab Aphrodite, sed ab aperiendo, quod tunc
ferme cuncta gignantnr et nascendi claustra aperiat natura.
Malum uero non a maioribus, sed a Mala nomen accepisse,
quod eo mense tam Romae quam antea in Latio res diuina 20
Maiae fit et Mercuric. lunium quoque a lunone potins quam
iunioribus, quod illo mense maxime lunoni honores habentur.
1 el] in Z' 10 9, ]^ost Maiam om. V 11 ceteris DV 13 arbitran-
tar J) arbitratur dV, corr, lahti. actores D autores d 14 arkti D ar-
kiti d arkyti V, corr. Carrio 18 ferre D fere Vvg. 22 mazimae D
126 PaulloB Minch
Qniotilem, quod loco iam apud Latinos faerit qninto, item Sex-
tilem ac deinceps ad Decembrem a numeris appellatos. Ce-
ternm lannarinm et Februariam postea quidem additos, sed
nominibuB iam ex Latio sumptis; et lannarinm ab lano, eni
sadtribntns est, nomen traxisse, Febrnarinm a febrno. Est
febrnnm qnidqnid piat pnrgatqne, et febrnamenta pnrgamenta,
item febrnare pnrgare et pnrnm facere. Febrnnm antem non
idem nsqneqnaqne dicitnr : nam aliter in aliis sacris febrnatnT,
boo est pnrgatnr. In hoc antem mense Lnpercalibns , cnm
10 Roma Instratnr, salem calidnm fernnt, qnod febrnnm appellant,
nnde dies Lnpercalinm proprie febmatns et ab eo porro mensis
Febrnarins noeitatnr'.
IL*
Macr. 1 12y 13: 'Gingio etiam Varro consentit adfirmans
nomen Veneris ne snb regibns qnidem apnd Romanos nel La-
15 tinnm nel Graecnm fnisse , et ideo non potnisse mensem a
Venere nominari\
ni*
Macr. I 12, 27sq.: 'Haec {scil, Medea, scU. Maia) apnd
Oraecos 17 d-eog yvvaixeia dicitnr, qnam Varro Fanni filiam
tradit adeo pndicam, nt extra yvvaixcjvlTiv nnmqnam sit egressa
20 nee nomen eins in publico fnerit anditnm, nee nimm nmqnam
niderit nel a niro nisa sit, propter qnod nee nir templnm eins
ingreditnr. Vnde et mnlieres in Italia sacro Hercnlis non licet
interesse, qnod Hercnli, cnm bones Geryonis per agros Italiae
dnceret, sitienti respondit mnlier aqnam se non posse prae-
25 stare, qnod feminamm deae celebraretnr dies nee ex eo appa-
ratn niris gnstare fas esset. Propter qnod Hercnies ' factnms
sacrnm detestatns est praesentiam feminamm et Potitio ac
Pinario sacromm cnstodibns inssit ne mnlierem interesse per-
mitterent\ Of. Lact. din. inst. I 22.
1 loco iam] D loiam V sextile D 2 numis appellatos D 6 febnim
DV piat D ez initio superset, d expiat Vvg. 7. 10. febrom DV
13 cangio ut uidetur P^ 14 regolis P qnidem romanonim uel P^
15 g<{cu P^ mentem B 18 HJ Gudianus, am. B 0 P TYNAIKeiA B
**• tradit P 19 TYNAIKCDNITIN B 21 niderit nee P 23 gerionis B
gerrionis P 25 deae] di^ B^ 27 potio P
K
De Yarronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 127
IV.*
Lyd. de mens. IV 52 p. 88 B: 'Tfiv Maiav oi Ttokkol to
vd(OQ elvat fiovlovrai .... Kal ovx H^io Xoyov 6 Ba^^tav
q)aivetai wg xal fifiva avad-ifxevog avrfl ' ncvi^Get yag %ov vrco-
pgvxiov vdarog yivea&ai aaXov roig (pikoa6q)Oig doxei, TtQwrrj
di koq%ri zov Matov Ttaqa ^Pwfxaloig al 7ceQ\ aetOfiwv Ixealai*. 5
Praeterea Varronem in hoc libro de eis qnoqne dispntasse
pntOy qnae protalit
5. de mensium nominibns de 1. L. VI 33 sq.
Liber XVIII,
De annis.
I (3).
Gharis. I 77 K.: 'Baltens mascnlino genere semper dicitnr
.... Plinias tamen unit mascnlino genere nincninm significarey
neutro antem lora ad iigandnm apta. Sed Varro in Scanro
baltea dixit et Tnscam uocabulnm ait esse. Item hnmana-
rum XVm'. 10
n(i).
Ad Romuli initinm plus mille et centum annorum est.
m.*
Censor. 20, 2 — 6: 'Annum aertentem Romae Licinius qni-
dem Macer et postea Fenestella statim ab initio duodecim men-
sum fuisse scripsernnt: sed magis lonio Gracchano et Fulnio
et Varroni et Snetonio aliisqae credendum, qui decem men- 15
sum putarunt fuisse , at tunc Albanis erat, unde orti RomanL
Hi decem menses dies CGCIUI hoc modo habebant: Martins
XXXI, Aprilis XXX, Mains XXXI, lunins XXX, Qnintilis
Xym,n Oell. I 16,3: 'Varro in XYIII humauarum: ad' e. q. s.
(octauo dedmo] libri meliores, in octauo decimo Carrio et Gron., XYU
humanarom Rot. Regius Macr. Hertz). Of. Macr. 1 5, 5.
13 mensium V 14-gracch*«o d graccho V 17 CGCIII DV
128 Paulltts Mirsch
XXXI, Sextilis et September tricenos, October XXXI, No-
nember et December XXX; quorum qnattnor maiores pleni,
ceteri sex cani uocabantur. Postea siue a Numa, ut ait Fnl-
uins, siue, at lunias, a Tarqainio XII facti sunt menses et
5 dies GGGLV, quamnis luna XII suis mensibus GGGLUII dies
uidebatur explere. Sed nt dies anus abandaret, ant per in-
prudentiam accidit, aut, quod magis credo, ea superstitione
qua inpar numerus plenus et magis faustos habebator. Gerte
ad annum priorem unus et qninquaginta dies ac^esserunt : qui
10 quia menses duo non explerent, sex illis cauis mensibus dies
sunt singuli detracti et ad eos additi, factique dies LVII, et
ex his duo menses, lanuarius undetriginta dierum, Februarius
duodetriginta. Atque ita omnes menses pleni et inpari dierum
numero esse coeperunt, excepto Februario, qui solus cauus et
15 ob hoc ceteris infaustior est habitus. Denique cum intercala-
rium mensem uiginti duum uel uiginti trium dierum altemis
annis addi placuisset, ut ciuilis annus ad naturalem exaeqna-
retur, in mense potissimum Februario inter terminalia et regi-
fugium intercalatum est, idque diu factum prius quam senti-
20 retur annos ciuiles aliquanto naturalibus esse maiores. Quod
delictum ut corrigeretur, pontificibus datum negotium eorum-
que arbitrio intercalandi ratio permissa\
IV (2).
Gensor. 17, 15: 'Quid apud Varronem legerim non tacebo,
qui libro antiquitatum duodeuicensimo ait fuisse Vet-
25 tium Romae in augurio non ignobilem, ingenio magno, cuiuis
docto in disceptando parem: eum se audisse dicentem, si ita
esset ut traderent historici de Romuli urbis condendae auguriis
ac XII uulturis, quoniam GXX annos incolumis praeterisset
populus Romanus, ad mille et ducentos peruenturum'.
3 a Noma] annom D 10 iUis] his V dies om. V 11 LXII DV
12 fabmariuB V 16 mensum (u in ras.) J) mcnsu^m d mensiti V 18 in-
terminalia V 21 dilectnm D 25 ignorabilem V cuius DV eins tn, rec.
in V. in marg. 26 doctori V et m. rec. in D doctiori Lachmann,
27 essent D tradebant V 28 CXX] ex x ^F
V
De Varronis Antiquitatum rer. hum. libris XXV. 129
Praeterea Varronem in hoc libro de eis qnoque disputasse
puto, quae protulit
5. de intercalandi ratione in epistolicis qoaestionibus teste
Sern. Georg, I 43,
6. de saeculis in libro de saecolis teste Censor. 17.
Liber XIX.
De aetate urhis Romae.
I.*
Censor. 21, 1 — 5: 'Nunc uero id interuallnm temporis trao-
tabo, quod historicon Varro appellat. Hie enim tria discri-
mina temporum esse tradit, primum ab hominum principio ad
cataclysmum priorem, quod propter ignorantiam uocatur adelon,
secundum a cataclysmo priore ad olympiadem primam, quod, 5
quia multa in eo fabnlosa referuntur, mythicon nominatur, ter-
tium a prima olympiade ad nos, quod dicitur historicon, quia
res' in eo gestae ueris historiis continentur. Primum tempus,
sine habuit initium seu semper fuit, certe quot annorum sit
non potest conprehendi. Secundum non plane quidem scitur, lo
sed tamen ad mille circiter et sescentos annos esse creditur.
A priore scilicet cataclysmo, quem dicunt et Ogygii, ad Inachi
regnum annos circiter CCCC « ♦ , hinc ad olympiadem primam
paulo plus CCC. Quos solos, quamuis mythici temporis po-
stremos , tamen quia a memoria scriptorum proximos quidam 16
certius definire uoluerunt. Et quidem Sosibius scripsit esse
CCCXCV, Eratosthenes autem septem et quadringentos , Ti-
maeus CGCCXVU, Aretes DXIIU, et praeterea multi diuersei
2 historicon (con in ras,) D laroQixbv vg. 4 quod — adelon om, V
h a cataclysmo priore om. V 9 quod D 12 et Ogygii] L. de Ian. ero-
gycii D erogicii V et om. vg. iachi V 13 axmis V anni sunt lahn.
13 in lacuna supplet Hultsch: computarunt, hinc ad excidiam Troiae
annos DCCC coll. Kettner, uarr. stud. 46 sg. 14 mytichi V 17 emto-
sthenes DV Timeus D itimeus V 18 eretes DV Grates lahn. dClUl
V^, corr. m. 2
Leipgiger Stadien. Y. 9
180 Panllas Minch
qnornm etiam ipsa dissensio incertam esse declarat. De tertio
autem tempore ftdt quidem aliqaa inter anctores dissensio in
sex septemue tantnmmodo annis uersata: sed hoc qnodcom-
qne caliginis Varro discnssit, et pro cetera sua sagacitate
5 nunc dinersamm dnitatinm conferens tempora, nunc defectos
eommque interualla retro dinnmerans emit nemm Incemque
ostendit, per quam nnmerus certus non annomm modo sed et
diernm perspici possit^
n.*
Pint. Rom. 12: ^^Ev dh roig xata Ba^^tova rov tpiXo-
10 ao(pov XQovoig, avdqa ^Pco^iaiiov iv laroQlijc ^ifikiaxviTorov, r^v
TaQOVTLOQ halQOQ avTOv, (piX6Goq>og ^ihv akkwg xal fia&T]'
licniiwg, a^cTo/ASvog dh rrjg tcsqI tov Ttlvaxa fied'orov d-evjqlag
h^exa xal doxciv iv avrij TceQirrog elvai. Tovrq) TtQovfiaXev
6 Bd^^ojv avayayeiv ttjv ^FiaiivXov yiv€aiv elg fifiiqav xai
15 loQav, in TtSv keyofiivcjv aTCOteXeaiiaTtav rteqi rbv aydqa tcoitj-
oafievov tov ovkXoyiOfidv , uioTteQ at tcJv yetofieTQixtSv vtprj-
yovvzai TCQofihjfiaTWV avakvaeig ' T^g yccQ avrrjg -d-ewQlag elvai
XQovov T€ kafiovrag avd-qdrcov yevioewg filov TVQoeiTcetv mal
fil(p do-d-ivrL dnriqeiaai xqovov. ^Enolrjoev ovv to TtQoaiax^hv
20 6 Ta^ovTiog, xal ta re Tvdd'rj xal ra ^€Qya tov avdqbg iTCidwv
xal XQOVOV ^orfjg xai iqoTtov rekevtrjg ycal Ttdvra ret roiavra
ovvd-elgy ev /idka red'a^^rpwriog nal dvdQslwg aiteiprjvaTO rrjv
fikv iv %fi /atjtqI yeyovivai tov 'Pwfivlov avXkrjXpiv Ikei TCQcirq)
T'^g devriqag okvf^Ttiddog, iv fitjvl xar' AiyvTtTLovg Xoidx
25 tqItt] xal eixddi T(}lrr]g iiQag, xa&^ ijv 6 ijhog i^ikijce Ttav-
relfSg' ttjv d^ ifiq)avfj yivsoiv iv (itjvl Quivd^ TIl^^Qf TtQcizr]
fder^ eixdda Ttegl ^klov avarokdg, Kria^^vai dh Trjv 'Pw/irjv
V7C^ ctvTOv rfj ivdrrj Oaq^ov-^l /ATjvog loTafiivov fieza^ div-
tiqag wQog xal TQlTTjg ' iTtel xal 7c6keo)g tvxtjv, vioTteQ dvd'Qci-
^Ttov, xvQiov ex^iv oiovrai xQ^vov, «c vt^g TtQwrrjg yeviaetjg
TtQog Tag Tuiv aoTiQiov inoxdg -d-ewQov^evov, u4kkd Tovra /ikv
iawg xal TOf ToiavTa Tiff ^ivq) xal 7t€QiTT(f) TCQoad^eTai fiaXXov
rj did TO ^vd'iSdeg ivoxkrjaei Tovg ivTvyxdvovTag avTolg^ ,
5 conterens DV 23 yByovivat tov 'Pa/ivlov] Vat tov *Paffivlov
ytyovdpai v
De VarroBis Antiqaitatain rer. hum. libris XXV. 181
m.*
Lyd. mag. I 2 p. 1 22 B : ^!dvvovTai roiyaQovv Ix vfjg Aiveiov
Iftl njv ^Izaklav Ttaqodov ewg rod nokiO^ov t^q ^Ptifirjg iviav^
Tol -d"' nal a xal v xcera Karwva rov TiQuirov TLoi Bd^^tjva
Tovg ^Fiofxaiovg* .
' Liber XX.
De re puhlica.
1(1).
Et ea, quae ad mortales pertinent, quadrifariam disper-5
tierim: in homines, in loca, in tempora, in res.
n(3).
Omnes Tarquinios eiecerunt, ne qnam reditionis per gen-
tilitatem spem haberent.
m.
Ad milites facit reuersiones.
IV (2).
Neqne idonei ciues aliqnid habent antiqoius salnte commnni. lo
V (12).
Secundum leges auitas et patrias.
XX, I Non. 92,14: 'Quadrifariam. Yarro rerum humanarum
lib. XX: e t ea' e. q. b. (rhetoricorum omnes codcL, corr. Popma et Mer-
ceros). II. m Nod. 222, 16: 'Reditus generis masculini. Yergilius
Feminino. M. TuUius .... Yarro rerum humanarum Ubro XX: omnes
— haberent Idem in eodem: ad' e. q. s. lY Non. 425, 32: 'Anti-
q u i 0 r , melior. Yarro rerum humanarum llbro XX : n e q u e' e. q. s.
Y Non. 161, 7: 'Patrium, ut auitum. Yarro Manio Idem rerum
humanarum lib. XX: secundum' e.q.s. (de re rustica com. Lipsius,
corr. Popma).
5 mortalis vg, 7 omnis vg, Tarquilinios L eicerent uel eiice-
rent vg^ nee quam redditionis L 11 leges habitaaset patritas codd.
auitas et coni. Roth,
9*
182 Paollus Mirsch
VI (5).
Praeterqaam dnobas in primis est, scriptmn [balbe],
spectare nelit potius qaam uolnntatem, debeam non datnm di-
cere magistratam.
VU (10),
Qui in ordine erat, is aes militare merebat.
Vin (11). •
5 In conoiuiis qai sunt institnti potandi modimperatores.
IX (6).
Eo die cis Tiberim redenndum est, quod de coelo auspi-
carl ius nemini sit praeter magistratam.
X(9).
Vt, consules ac praetores qui sequuntur in castra, accensi
dicti, quod ad necessarias res saepius acciantur ueluti accersiti.
VI Non. 80,7: 'Balbe, obscure. Varro rerum humananun lib. XX:
Praeterquam' e. q. 8. YII Non. 345, 4: 'Meret, humillimum et sordi-
dissimum quaestum capit, et ob mercedem laborem uel infamiam corporis
locat: unde et meritorii et meretrices dicuntur. Varro rerum humananun
lib. XX: qui'e. q. 8. VIII Non. 142,5: 'Modimperatores, quasi modum
imperantes. Varro rerum humanarum lib. XX: in — modimperatores;
[id est] magistri'. IX Non. 92, 8: 'Cis positum pro citra. Sallustius . . .
Varro rerum hum. lib. XX: eo'e.q.s. (rhetoricorum codd., corr.
Popma). X Non. 59, 2: 'Accensi genus militiae est administrantibus
prozimum. Varro rer. hum. Hb. XX: ut — accersiti. Quos nunc dl-
cimus deputati' (rhetoricorum codd., corr. Scaliger).
1 lacunam ineunte exemplo innuit Mercer, scriptum balbe: spectare
Riccobon. Popma 4 sordidissimum quaestum capit. Varro — merebat,
et ob mercedem laborem uel infamiam corporis locat' vg., corr, Merc,
prob. GerL ed. Lucil. inordine ratis es H ratis est P inordinerat is es
Gerh miJitia meraebat P ratis aes mil. ed. 1476, corr, Merc. 5 modi-
peratores codd., corr. Popma quis instituti fF Merc, putendi codd.
putandi Bentin. Aid. Junius, corr. Merc, modiperatores , magistri Gerl,
mod. potandi magistri Passer pot. mod. Gothof. magistri ut glosiema del
Quick. 6 redeundum — auspicari om. P spicari P auspidari W. lun,
marg. 7 magistrum codd., corr. Aid. 8 secnntnr codd, 9 uelut ac-
cersita P accensiti L Aid. lun, — Tribuit Varroni sequentia uerba quos
nunc dicimus deputati Merc, non autem Gerl.
De Yarronis Antiqaitatam rer. hum. libris XXY. 133
XI (8).
Quod nerbum censeo et arbitror idem poterat ac nalebat.
XII (7).
Gum uenerbt censores, inter se sortirent.
Xm (13).
Ne quia lictorem spurcum hominem liberum prehendere
iossisse uelit. -,-^ . .
Decemuiri cum fuissent arbitrati, ui nos nundinnm di-5
uisum habuisse.
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoque disputasse
pnto, quae protulit
15. de magistratuum nominibus de 1. L. V 80 — 82,
16. de consulibus et praetoribus in II. libro de uita p. R.
teste Non. 24,
17. de censoribus ibidem eodem teste 1. c.;
18. de uerbis quarto et quartum praetorem fieri
in disciplinarum libro quinto teste Gell. X 1, 6 coll. Non. 435.
Liber XXI.
De magistratuum imperio et potestate.
I (lib. XIX fr. 3).
Qell. XI \y 5: 'Vocabulum autem ipsum multae idem
M. Varro in uno uicesimo rerum hnmanarum non La-
XI Non. 519, 22: 'Gensere et arbitrari ueteres cognadone quadam
Bocia ac similia uerba esse uolaerunt. Varro rer. hum. lib. XX: quod'
e. q. s. (de rustica P GerL de rustica WV Merc, de republica
Aid. Ian. de uita p. R. lun. in marg., corr. Popma). Xn Non. 471, 1:
'Sortirent, pro sortirentur. Varro rer. hum. lib. XX: Cum' e. q. s.
Xni Non. 394, 4: Spurcum, sacrum aut sanguinarium. Afranius . . . .
Varro lib. XX rer. hum.: ne' e. q. s. XIV Non. 214, 33: 'Nundinae
generis sunt feminini. Varro .... Masculini. Lucilius .... Varro Gtoonto-
didascalo .... Idem rerum hnmanarum libro XX: decemuiri' e. q. s.
2 sortiant codd, sortiunt Od, Muller. 3 nee quis P lectorem vg,,
corr. Muret, 5 arbitrati] edd, arbitrari codd, nines codd, Merc, binos Q
Aid, lun., corr. Guyet
184 Paullos Minch
tinnm, sed Sabinum esse dicit, idqne ad soam memoriam
mansisse ait in lingua Samnitiom, qui sunt a Sabinis orti\
n(i).
In magistratu habent alii aocationemy alii prensionenii alii
nentram; nocationem, at consules et ceteri, qui habent im-
5 perinm ; prensionem, ut tribuni plebis et alii, qui habent nia-
torem; neque nocationem neque prensionem, at qnaestores et
ceterii qui neqne lictorem habent| neque uiatorem. Qui noca-
tionem habent, idem prendere, tenere, abducere possunt, et
haec omnia sine adsunt quos uocant sine acciri iusserunt. Tri-
10 buni plebis nocationem habent nuUam ; neque minus multi im-
periti, proinde atque haberent, ea sunt usi; nam quidam non
modo priuatum, sed etiam consulem in rostra uocari iusserunt.
Ego triumuirum nocatus a Porcio tribuno plebis non ini, auc-
toribus principibus, et uetus ins tenui. Item tribunus cum
15 essem , uocari neminem iussi , nee uocatum a coUega parere
inuitum.
UI(2).
Qui potestatem neque uocationis populi uiritim habent,
neque prensionis, eos magistratus a priuato in ins quoque uocari
est potestas. M. Laeuinus, aedilis curulis, a priuato ad prae-
20 torem in ius est eductus, nunc stipati semis publicis non modo
prendi non possunt, sed etiam ultro submouent populum.
IV.
Gell,Xmi3,5: 'Hoc (sciLJragm.III) Varro in ea libri
parte de aedilibus, supra autem in eodem libro qnaestores
neqne nocationem habere neque prensionem dicit'.
II GeU. Xni 12, 5 sq.: 'Id ipsum postoa in M. Yarronis rerum huma-
narum uno et uice&imo libro enarratiuB scriptum inaenimus, aerbaqae ipsa
super ea re YarroniB adscripsimos : in magistratu, inquit, habent'
e. q. 8. ni Gell. XIII 13,4: 'Sed ^o, qui turn adsiduus in libris M. Yar-
ronis fiii, cum hoc quaeri dubitarique animaduertissem , protuU unum et
uicensimum rerum humanarum, in quo ita scriptum fuit: qui' e. q. s.
10 neque eo minus cani. Gron. m ann, 19 a priuato et praetore Beg.
De Yarronis Antiqaitatam rer. hum. libris XXY. 185
Praeterea Varronem in hoc libro de eis qnoque dispntasse
pntO| quae protulit
5. de mnlta et poena de 1. L. V 177,
6. de mnlta in libro prime qnaestionnm epistolicarnm teste
Feat. 142*21,
7. de consnlis in delectu imperio in Gerontodidascalo teste
Non. 19,
8. de magistratnnm honoribus in libro decimo remm dini-
narum teste Macr. VI 4, S,
9. de eis, qui senatnm habeant in libro quarto epistoli-
carnm qnaestionnm teste Oell. XIV 7, 4 — 6. 8, 2.
Liber XXII.
De hello et pace.
I (lib. XIX fr. 1).
Indutiae sunt pax castrensis pancomm diernm. i
II (lib. XIX fr. 2).
Indutiae sunt belli feriae.
in.
Sem. Aen. IX 606: ^Flectere autem uerbo antiquo usus est;
nam equites apud ueteres Jlexuntes uocabantur, sicut ait Varro
rerum humanarum . 5
IV.*
Sem. Aen. VII 664: 'Dolo est aut flagellum, intra cuius
nirgam latet pugio, aut secundum Varronem ingens contus
cum ferro brenissimo. Dolones autem a fallendo dicti sunt,
quod decipiant ferro, cum speciem praeferant ligni\
v.*
Sem. Aen. XI 502: ^ Varro turmam triginia sea; equites 10
posuU\
XXII, I. II Gell. 1 25, 1 : DuobuB modis M. Varro in libro homanarain,
qui est de bello et pace, indutiae quid sint definit: indutiae sunt,
inquit, pax — dierum. Item alio in loco: indutiae sunt, inquit,
belli' e.q. B.
136 Paallos Mirsch
VI.
Seru. Aen. XII 121: 'Varro rerum humanarum duo
genera agminum dicit: quadratum, quod immixtis etiam iumentis
incedii, ut ubiuis possit considere; pUatUm alterumy quod sine
iumentis incedit, sed inter se densum est, quo facilius per m-
5 iquiora loca tramittatur .
VU.*
Sparnniy telnm missile, a piscibas dncta similitadine, qui
spari uocantur.
VIII.*
Plut. Rom. 16: ^^O^clfita dk %a oxvla, (prjai Bd^^wv, xa-
-d-OTi xal T^v Tteqtovaiav OTtBy, Xiyovaiv\
IX.*
10 Val. Max. in 2, 24: ^Sed quod ad proeliatorom excellen-
tem fortitadinem adtinet, merito L. Sicci Dentati commemoratio
omnia Romana exempla finierit, cnios opera honoresque ope-
ram ultra fidem ueri exeedere indicari possent, nisi ea certi
auctoreSy inter quos M. Varro, monumentis suis testata esse
15 nolnissent. Quern centies et nicies in aciem descendisse tra-
dnnt, eo robore animi atque corporis ntentem, at maiorem
semper nictoriae partem traxisse uideretnr; sex et triginta
spolia ex hoste retaiisse, quorum in numero octo fuisse, cum
quibus inspeetante utroque exercitu ex prouocatione dimicassety
20 XUn ciues ex media morte raptos seruasse , quinque et XL
unlnera pectore excepisse, tergo cicatricibus uacuo; nouem
triuQq)hales imperatornm currus secutum, totius ciuitatis oculos
in se numerosa donorum pompa conuertentem. Praefereban-
tur enim aureae coronae octo, ciuicae XIIII, murales tres,
25 obsidionalis una, torques LXXXIII, armillae GLX, bastae
VII Seru. Aen. XI 682: * Varro ait: sparuin e. q. b.
11 Sentii in ras, A Sentins Paridi est Sicinii B Tort, siccinei E ucii r
13 exeedere] se extendere D 14 suis om, r 15 uoloisset C et pr, A
uicesies B uigesies E et corr, C Torr, acie BCD 17 XXYI spolia Par,
IS retuliaset C 19 probatione BCDP et pr, ^ 21 in pectore C VIII
triomphales Par. 24 Xlin om. E 25 torques GIXXXIII ABCEG Torr.
dIXXXni in ras, D bastae XVUD E
De Yarronis Antiqnitatum rer. ham. libris XXV. 137
XVin, pfaalerae XXV, oniameDta etiam legioni, nedum militi
satis multa'.
X.*
Fesi 189M: ^M. Varro ait opima spolia esse, etiam si
manipalaris miles detraxerity dammodo duel hostiom, — sed
prima esse^ quae dux dud; neque enimy quae a duce capta — 5
non sint, ad aedem louis Feretri poni, testimonio esse libros
pontificnm, in qnibos sit: pro primis spoliis boue, pro secandis
solitanrilibns, pro tertiis agno pnblice fieri debere. Esse etiam
Pompili regis legem opimomm spoliorum talem : cuius anspicio
classe procincta opima spolia capiuntur, loui Feretrio bouem lo
caedito , qui cepit , aeris CGC darier oportet. Secunda spolia,
in Martis aram in campo solitaurilia utra uoluerit caedito, qui
cepit, ei aeris GO dato. Tertia spolia, lanui Quirino agnum
marem caedito, G, qui ceperit, ex acre dato. Cuius auspido
capta , dis piaculum dato. Ops dea . . . , huius aedis lex nulla 15
extat; neque templum habeat necne scitur\
XI.
Gum in agonibus herbam in modum palmae dat aliquis
ei| cum quo contentere non conatur, et fatetur esse meliorem.
xn.*
Seru. Bucol. VIII 12: ^Lauro autem triumphantes coronan-
tur, hedera poetae .... Cur tamen triumphantes lauro coro- 20
XI Seru. Aen. ym 128: 'Hinc est iUud prouerbium herbam do, i. e.
cedo uictoriam. QuodVarro in antiquitatis libris ponit: cum'e. q. s.
(etiis Guelf.I in Aetiis LY Yob. Steph. inoetas Lips.). Cf. Mythogr.
Lat.III10,6.
1 pharetre ABDEr pharatre C patents pr. Par, pharetras carr. Par,
XXXY Par, 4. 5 iacunam suppl Hertzberg, Philol 1846 p, 331 sqq.
hostiam - ea detraxerit . . . Quod autem omnia spolia solita — non MuU.
secutus Sigonium et Brissonium 7 bouem cod,, carr. A. Aug. 9 compelli
reges cod,, carr. A, Aug. 10 Feretrio darier oporteat et bouem cod,, corr.
Seal, et Vrs, 11 CC cod., corr. Vrs, daner oportet om, cod. 12 in
campo] in om. Aid. qui — dato om. cod. , suppl, Vrs, 13 lano Aid,
vg, Vrs, in marg. 14. 15 cuius — dato om vg. Ops dea suppl. Matt,
16 habeant marg. A, Aug. neque cod,, corr.Scalig. 18 cupit alii cona-
batur Mythogr,
188 Paullos Minch
neniur, haec ratio est: quoniam apud ueteres a laude habuit
nomen, nam laudum dicebant; uel quod hanc in manu habuit
luppiter, quando Titanas uicit; uel quod ea arbore praefecti
militum, Fidenatibus uictis, se coronassent sub Ronudo; uel
5 quod semper uireat. Hedera autem ideo coronantur poetae,
quoniam poetas saepe uino plurimo manifestum est uti, sicut
et de Ennio ait Hor alius (epist. 1 19, 7), et Lyrici omnes in
suis carminibus loquuntur, et haec herba nrmium frigida est,
et uini calorem temperate nam ideo et capiti imponitur. Varro
10 ait Liberum patrem propter calorem uini hedera coronatum.
Idem Varro etiam Musas ait hedera coronari^.
XIIL*
Sera. Aen. V 269: 'Significat lenmiscatas coronas, quae
sont de frondibas et discoloribos fasciis, et sicut Varro dicit
magm honoris sunt".
XIV.»»
15 Plin. XVI 7: 'Cedunt his {sciL ciuicis coronis) morales
uallaresque et aureae, qnamquam pretio antecedentes, cednnt
et rostratae, qaamuis in daobus maxime ad hoc aeoi celebres :
M. Varrone e piraticis bellis dante Magno Pompeio, itemqne
M. Agrippa tribuente Gaesare e Siculis, quae et ipsa piratica
20 fiiere'.
XV.*
Plin. XXII 13: 'Aemiliannm quoque Scipionem Varro
anctor est donatum obsidionali in Africa Manilio console III
cohortibos seroatis totidemqoe ad seroandas eas edoctis'.
XVI.**
Gell. V 6: 'Militares coronae moltifariae sunt Qoarom
25 qoae nobilissimae sont , has f erme esse accepimos : triompha-
lem, obsidionalem y cioicam, moraleniy castrensenii naoalem;
est ea qooqoe corona, qoae ooalis dicitor, est item postrema
13 £uciis] L fuceis reUqui 14 magni honoris sont] m contexiu
amissa in marg, suppL I 18 Pompe D^G itemque] quae D^Gd 22 m]
R am, r
V
De Yarronis Antiqaitatain rer. hum. libris XXY. 139
oleaginea, qua Qti solent, qui in proelio non faeront, sed trium-
pbnm procurant
IMomphales coronae sunt aureae, quae imperatoribiiB
ob bonorem triumpbi mittantur. Id uulgo dicitnr aaram co-
ronarimn. Haec antiquitas e lanru erant, post fieri ex aoros
coeptae.
Obsidionalis est, qnam ii, qui liberati obsidione sont, dant
ei dnei, qni liberanit. Ea corona graminea est, obsemariqne
solitnm, nt fieret e gramine, quod in eo loco gnatam esset,
intra qnem clausi erant, qui obsidebantar. Hanc coronam 10
gramineam senatus popolosqae Romanos Q. Fabio Maximo
dedit bello Poenoram secundo , quod orbem Bomam obsidione
hostinm liberasset.
Cioica corona appellatur, quam ciais cini, a qao in proelio
seruatns est , testem nitae salutisqne perceptae dat. Ea fit e 15
fronde qnemea, quoniam cibns uictosque antiquissimos qner-
ens capi solitns ; ftiit etiam ex ilice, quod genus superior! pro-
ximum est, sicuti scriptum est in quadam comoedia Gaecilii.
Adu^hitur, inquit, cum iligne& corona et cbl&myde di
uestr&m fidem! 20
Masurius autem Sabinus in undecimo librorum memoria-
lium ciuicam coronam tum dari solitam dicit, cum is, qui ciuem
seruauerat, eodem tempore etiam hostem oceiderat neque locum
in ea pugna reliquerat
Muralis est corona , qua donatur ab imperatore , qui pri- 25
mus murum subiit inque oppidum hostium per uim ascendit;
idcirco quasi muri pinnis decorata est. Gastrensis est corona,
qua donat imperator eum , qui primus hostium castra pugnans
introiuit; ea corona insigne ualli babet. Naualis est, qua do-
nari solet maritimo proelio, qui primus in hostium nauem uiao
armatus transiluit; ea quasi nauium rostris insignita est. Et
muralis autem et castrensis et naualis fieri ex auro solent.
5 hac antiqaitiu laarea Bott hae ant. lanreae erant coni, Gron.
1 1 generatum Gron. 12 Romanam Idncolniensis 16 qnema Gron, anti-
quis Bolitiis fuit capi Jtott. quemus Grotu 17 solitos ait: etiam Gron,
19 adaehontor Gron, 26 ascendent Reg, escendit Groti,
\
140 Panllas Mirsch
Qualis corona mnrtea est: ea ntebantar imperatores, qui
oaantes arbem introibant. Ouandi ac non triumpbandi cansa
est, cam aut bella non rite indicta neque cnm iusto hoste gesta
snnt| aut hostiam nomen hnmile et non idonenm est, ut ser- *
5 nomm piratommque, aut, deditione repente facta, 'inpuluerea'
ut dici solet, incruentaque uictoria obuenit. Gui facilitati aptam
esse Veneris frondem crediderunt, quod non Martins, sed quasi
Venerius quidam trinmpbus foret\
Cf. PUn. Vn 103. 115. XV 125 sq. 135. XVI 7—14. XXI
10 4—1 1. XXTT 6—13. XXXm 11. 38. Paul. 42 u. ciuicam, 57
castrensi, 144 Myrtea, 192 Oleagineis, 195 Oualis, 367 trium-
pbalis. Fest. 162^ u. Naualis, 190^ Obsidionalis. Val. Max. m
6, 5. II 8, 7. Plut. qu. R. 92. Seru. Aen. VI 772.
Praeterea Varronem in boc libro de eis quoque disputasse
puto, quae protulit
17. de bellis piis in II libro de uita p. R teste Non. 529,
18. de fetialibus in lU libro de uita p. R. eodem teste 1. 1.,
19. de tropaeis in Bimarco teste Non. 55,
20. de pace in II libro de uita p. R. teste Non. 149,
21. quomodo castris locum ceperint in Galeno teste Seru.
Aen^IX 53,
22. de re militari de 1. L. V 86—91,
23. de praeda de 1. L. V 178,
24. de tribunis aerarii et stipendio de 1. L. V 181 sq.,
25. de adscriptiuis de 1. L. VII 56,
26. de ferentariis de 1. L. VII 57,
27. de rorariis de 1. L. VII 58. cf. Non. 553 e lU libro
de uita p. R.,
28. de delectu in III libro de uita p. R. teste Non. 57,
29. de optionibus ibidem teste Non. 68,
30. de accensis ibidem teste Non. 520,
31. de militari sepimento de r. r. I 14, 2,
32. de armis et belli instrumentis del. L. V 115 — 117,
5 in puluere aut codd.
De Varronis Antiquitatum rer. hum. librls XXY. 141
33. de triumpho de 1. L. VI 68,
34. de stipendio in II libro de nita p. R. teste Nod. 532,
35. de lancea in libro XIV rerum dininarnm teste Gell.
XV 30, 7,
36. de armatura Romanoram antiqaissima in Imaginibus
teste Lyd. de mag. I 12 p. 129 B,
37. de corona nanali in epistolicarum quaestionum libro I
teste Chans. 138, 4.
Liber XXIII,
D e in di c i i s.
I (Inc. fr. 3).
Ut etiam mntant ii, qui ones duos, non duas dicnnt, Ho- 1
merum secuti, qui ait (11. ¥^31) noXkol <J* o'ieg,
n (Inc. fr. 2).
M, Terentio, quando citatus neque respondit neqne ex-
cusatus est, ei ego unum ouem mulctam dico. 4
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoque disputasse
puto, quae protulit
3. de iudice de 1. L. VI 61,
XXni, I. II Non. 216, 24: 'Oues generis feminini, ut plerumque.
MasculinL Yarro rerum humanarum lib. XXIII: ut — o'Ces, Idem:
M. Terentio* e. q. s. (rerum diuinarum codd., corr. Popma XXIII]
HW Merc. XXII Q XXVII L Aid. Ill lun.). Cf. GeU.XI 1,4.
1 mutantibus qui codd, Merc, est nutantibus ms. lun, etiam putanti-
bus Aid. lun, ut aestimantibus uel notantibus coni, lun. ut et apud anti-
quos Canter, multantibus Grotof, ut est a mulctantibus coni. uir ductus
in marg. lun. 2 secutos omnes secutis coni. Grotof. ^romoi aoes H
nofioi B OBS W HOMOI L noUai ms. lun,, corr. lun. firfi* oie'e t« edd,
3 M. om. codd., suppl.Iun. excitatus omnes, corr.Bentin. 4 eum ego
codd, corr. lun, mg, ei delet Brisson.
\
142 PaaUoB Minch
4. de lege in Manio teste Non. 147,
5. de actionibns cinilibus de 1. L. VI 86—95.
Liber XXIV.
De actionihus cum populo et senatu.
Fragmentum non exstat, sed Varronem in hoc libro de
eis qaoqne dispntasse puto, quae protolit
1. de 'oUa centuria' de 1. L. VII 42,
2. 'adsentior' senatores dixisse de 1. L. VIII teste Gell.
II 25, 9,
3. de comitio in Sexagessi teste Non. 212,
4. de senatn babendo in IV libro epistolicarnm qnaestio-
nnm teste Gell. XIV 7, 8—11,
5. de pedariis in Hippocyone teste Gell. Ill 18, 5.
Liber XXV.
De rebus in usum publicum inuentis,
I*
1 Plin. XXXUI 52 : 'Talentnm Aegyptium pondo LXXX pa-
tere M. Varro tradit\
n.*
Plin. XXXV 136: 'Talentum Atticum Xvi taxat M. Varro .
m.*
Seru. V 112: 'Talenti secundum uarias gentes uarium pon-
5 dus est: sed apud Romanes talentum est septuaginta librae.
Talentum uero Aegyptium pondo octoginta patere Varro tradii.
1. 2 patere M.] DetL paterem V patere r 3 taxat M.] Boiomannus
taxatum C M.] ^ 6 Talentum e. q. s. m solo DresdenH Ubro octaa-
ginta cod.
De yarronis Antiqnitatmn rer. hum. libris XXV. 148
Talentum pro bilance, sicut Hamerus {IL H 69} x^aeia Ttarfj^
hlraive raXavra, Talentum autem mmarum LX, tnina drwh"
tnarum C, drachma oholorum VI^ obolus aera conimet FT, aes
minuta VI\
IV (1).
Ego anaQTa apnd Homenim non plus spartam significare 5
pnto, qaam CTtaQrovg, qai dicontur in agro Thebano nati. In
Graecia sparti copia modo coepit esse ex Hispania. Neqne
ex ipsa facnltate nsi Libnrni ; Sed hi plerasqae nanes loris sne-
bant, Graeci magis cannabo et stnppa ceterisqne satiuis rebns,
a qnibns CTtd^a appellabant. lo
V*
Sern. Aen. I 182: 'Quidam tamen hiremes ad suum tempos
uolunt diansse Vergilium, negantes Troicis temporibus biremes
fiiisse. Varro enim ait, post aliquot annos inuentas biremes\
Praeterea Varronem in hoc libro de eis quoque dispatasse
pnto, quae protolit
6. de peconiis signatis in I libro de oita p. R. teste Non. 189,
7. de prime nammo argenteo in Annalibns teste Gbaris.
105, 6,
8. de flaoissis in epistola ad Semiam Salpicium teste
Non. 112, ♦
9. de nammis antiquissimis in III libro de oita p. R. teste
Non. 520,
10. de nummis de 1. L. V 169—174.
XXV, IV Gell. XYII 3,4: 'Maiorem illi risam subiidunt, neque id
destiterant, nisi liber ab eo prolatus asset M. Yarronis oicesimus quintas
hamanaraxny in quo de isto Homeri <I1. B 135) uerbo a Yarrone ita scrip-
tarn est: ego' e. q. s.
8 plemmque Seal 13 inuentas] C^ inuentos C
144 Paullas Mlrsch De Varronis Antiqaitatam rer. hum. libris XXY.
Fragmenta in Bipontina Varronis editione Antiqnitatnm
hamanarum remm libris falso oindicata.
Lib. V fr. 1 : Macrob. Sat. I 9 (rer. diu. lib. V).
Lib. XIV fr. 2: Gell. XV 30, 6 sq. (rer. diu. Ub. XIV).
Lib. XXI fr. 3: Non. 221, 11 (Licinins [LnciUus: Aid. lun.]
remm Romanamm lib. XXI).
Inc. fr. 6: Non. 418,8 (trimeter iambicns).
De yarroms Antiqnitatmn rer. hum. libris XXV. 148
Talentum pro bilance, sicut Homerus {II, H 69) XQvaeia Ttavfiq
hiraive raXavra, Talentum auiem mmarum LX, mina drach*
marum C, drachma obolorum VI^ obolus aera contmet F7, aes
minuta VI\
IV (1).
Ego anaqra apnd Homenim non plus spartam dgnificare 5
pnto, quam an:a^ovg, qni dicantur in agro Thebano nati. In
Graecia sparti copia modo coepit esse ex Hispania. Neque
ex ipsa facaltate nsi Libnrni ; Sed hi plerasqne naues loris sae-
bant, Graeci magis cannabo et stnppa ceterisqne satiais rebns,
a qnibns arcaq^a appellabant. 10
V*
Sera. Aen. I 182: 'Qmdam tamen biremes ad suum tempus
uolunt diansse Vergilhim, negantes Troicis temporibus biremes
fuisse. Varro enim ait, post aliquot annos inuentas biremes\
Praeterea Varronem in hoc libro de eis qaoqne dispatasse
pnto, quae protolit
6. de peconiis signatis in I libro de oita p. R. teste Non. 189,
7. de primo nammo argenteo in Annalibns teste Gbaris.
105, 6,
8. de flaoissis in epistola ad Semiam Salpicium teste
Non. 112, ♦
9. de nnmmis antiqoissimis in III libro de oita p. R. teste
Non. 520,
10. de nnmmis de 1. L. V 169—174.
XXV, IV Gell. XYU 3,4: 'Maiorem illi lisam subiiciunt, neque id
destiteront, nisi liber ab eo prolatus esset M. YarroniB aiceBimas quintas
homanaram, in quo de iBto Homeri <I1. B 135) uerbo a Yarrone ita scrip-
torn est: ego' e. q. s.
8 plenunque Seal. 13 inuentas] C* inuentos C
Dei der fortlaufenden annalistischen DarstelloDg, welche
Tacitus in seinen beiden grOsseren Geschichtswerken anwen-
det, veranlassen die einzelnen Facta rttcksichtlich der Zeit, in
welcher sie sich zutrugen, in der Regel keine Zweifel, da sie
in den chronologischen Rahmen gewissermassen fest einge-
spannt sind, so fest, dass der Schriftsteller selbst jedes Mai,
wenn er diesen bei Seite schiebt, es dem Leser andeuten za
mUssen glaabt, z. B. XU, 40 extr. Aber eben diese Strang be-
grenzte chronikartige Schilderung gab ihm nicht selten Anlass,
im Hinweis auf den inneren Zusammenhang mehrerer Ereig-
nisse die Zeitponkte derselben mit einander in Beziehnng za
setzen und so, — wenn es gestattet ist, das obige Bild fort-
znftthren — , quer durch den Rahmen FUden za spannen, die
dem Ganzen noch festeren Halt verleihen. Wenn der Leser
diese aufmerksam verfolgt, so wird dadurch sowohl das Ge-
dUchtnis an frtther Gelesenes aafgefrischt, wie aach sein Inter-
esse fttr das Folgende gesteigert. Leider aber ist es nicht
m5glich, immer yon einem Endpunkte zam andern zu gelangen,
da ja einmal ein sehr bedeutender Teil des Tacitus yerloren ist,
oder auch der eine Endpunkt von vomherein ausserhalb des
Rahmens lag und nur fUr den zeitgen5ssischen Rdmer leicht
anfzufinden war. Fassen wir nun ins Auge, ein wie grosser
Nutzen der Geschichtswissenschaft aus derartigen correspon-
direnden Angaben erwachsen kann, so mttssen wir wUnschen,
dass diese Alles anfbiete, um in m5glichst vielen Fllllen den
Schlnsspankt anfzufinden; and das wird ihr gelingen, wenn
sie zn dem einen gegebenen terminus die Taciteische Zahl in
die richtige arithmetische Beziehung setzen kann. Es erscheint
allerdings auf den ersten Blick sehr einfach aus einem terminus
10*
148 Franz Violet
und bekannter Additions- (oder Sabtractions-)ZahI den zweiten
zu erschliessen, aber wie vieldentig oft die Ausdrncksform der
letzteren ist und zu welchen Inconsequenzen in der Ghrono-
logie die Nicbtbeachtnng dieser Vieldentigkeit fUhren kann,
hat neuerdings die leb'rreiche Abhandlung von Niese (im Her-
mes XIII, p. 40) an Polybios gezeigt, auf die wir, da sie die
Anregang zu der folgenden Untersuchung gab, mit einigen
Worten eingehen wollen. Polybios erzUhlt nUmlich (II, 18),
die Rttckkehr der Gallier nach Rom sei erfolgt 1. im 30. Jahre
nach der Alliaschlacht , nnd 2. im 12. Jahre danach. Dem-
gemass setzt man dieselbe gewQhnlich in die Jahre 393/361
und 405/349. Diese Ans&tze hUlt Niese itir unrichtig, weil
sie auf einer yerschiedenen Rechenmethode mit Ein- bez. Aus-
schluss des terminus a quo basiren wttrden, und eine solche
m5chte er nicht anerkennen. Indessen kann doch sehr gut
derselbe Ausdruck je nach Umsttoden bald enger, bald weiter
gefasst werden; was hindert uns z. B. zu erklHren: 1. Allia-
schlacht: Sommer 364/390; 2. erste Rttckkehr der Oallier,
im 30. Jahre danach, also etwa noch im Herbste 393/361;
3. zweite Rttckkehr derselben, im 1 2. Jahre danach, d. h. sehr
wohl im Frtthjahr 405/349, wobei die einheitliche Zahlmethode
gewiss nicht verletzt ist. Geben wir bei diesem Beispiele die
Mehrdeutigkeit des Ausdrucks zu, so kQnnen mit Berttcksich-
tigung der Jahreszeiten folgende acht AnsHtze, von denen frei-
lich zwei congruent sind, sich ergeben:
I. 390 — 30 = 360. II. 390 — 30 = 361. III. 390 — 30 = 360.
360 — 12 = 348. 361 — 12 = 349. 360 — 12 «=> 349.
IV. 390 — 30 = 361. V. 390 — 30 = 359. VI. 390 — 30 = 359.
361 — 12 = 350. 359 — 12 = 349. 359 — 12 = 347.
VU. 390 — 30 = 360 (^ I). VUI. 390 — 30 = 360 (>: UI).
360 — 12 = 348. 360 — 12 = 349.
Die aussersten Grenzen bilden die Ans^tze IV und V, wo die
Differenz vier, sage vier Ealenderjahre betrslgt. Wo bleibt da
die historische Sicherheit?
Die M5glichkeit einer yerschiedenen Z&hlmethode muss
zunUchst stets vorausgesetzt werden ; es k^nnen beide termini
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 149
eingerechnet, bald der eine, bald der andere ausgeschlossen
werden, wie es dem mathematischen BegriffsvermQgen der
einzelnen V51ker am meisten entsprach : So nennen wir einen
Zeitabschnitt nnr '14 Tage', den der Franzose mit "^quinze
jours^ bezeichnet, sprechen aber umgekehrt von '8 Tagen^,
wenn wir eine Woche meinen, u. H. Dass sich Ahnliches bei
den Romern ebenfalls findet, beweisen die Ausdrticke 'tertio
quoque die', *^quinto quoque anno' etc., die eine verschiedene
Zeitbestimmung ergeben, je nachdem wir 'incipiente' oder *^per-
fecto' dazn erg'dnzen.^ Wir miissen nns aiso bei jedem ein-
zelnen Beispiele eines so gesetzten Zahlwortes erst klar wer-
den, in welchem Slnne der Schriflsteller dasselbe verstanden
wissen will, und kQnnen diejenigen Stellen, wo der eine der
beiden termini unsicher ist, nur dann befriedigend erkl9.ren,
wenn wir beweisen kOnnen, dass derselbe in alien nicht an-
zutastenden Zeitbestimmungen dem betr. vorliegenden Aus-
drucke nur eine, also damm stets zu supponirende Deutung
beimesse. Kann dieser Beweis nicht erbracht werden, so ist
nns immer noch ein Analogieschluss nach der Mehrzahl der
Belege bin mOglich, so dass auch dann eine derartige Unter-
snchnng, wie wir sie im Folgenden zu ftthren yersuchen, dem
Historiker einigen Anhalt gew^hren dUrfte. Wir haben damit
schon den Gang angedeutet, den dieselbe zu verfolgen hat;
denn zuerst mUssen diejenigen Beispiele gesammelt and ge-
sichtet werden, in denen die termini als historisch gesichert ^)
allgemeine Geltnng haben. Aus diesen sind dann die Gesetze
der Z^hlweise zu abstrahiren und in doppelter Weise zu ver-
wenden, einmal kritisch zur Verbesserung einer fehlerhaften
1) Und zwar hat schon Mommsen in der II. Ausgabe seiner 'Rdm.
Chronolog/ S. 163. Anm. 317 bemerkt, dass man bei Zahlen unter 10 ge-
wdhnlich den Termin, bis zu dem gez&hlt werde, mitrechne, also 'indpiente'
hinzufflge, dagegen bei grdsseren Zahlen leichter 'perfecto' erg&nze.
2) Als historisch gesichert mochte ich nur solche Facta betrachten,
die darch mehrere Zeugnisse, auch anderer Schriftsteller , verbdrgt sind,
wobei als beste testimonia fttr Zeitbestimmungen die Inschriften nicht
selten herangezogen wurden.
1
150 Franz Violet
Zahl im Texte des Tacitns, andererseits historisch zar Fixi-
rang eines Ereignisses in einem bestimmten Ealenderabschnitte.
Ansznscheiden waren aus unserer Gitatensammlang alle die-
jenigen Notizen, in denen es bis jetzt nicht gelnngen ist einen
der beiden termini chronologisch zu fixiren, so dass der Spiel-
raum fflr die ErklHrnng viel weiter ist als die von Tacitus
genannte Ziffer; z. B. H. Ill, 33: 'per qnatriduum^ ; I, 64 and
III, 33: 'quadraginta stipendia^ etc. etc. — Femer fallen als
FondstHtten unseres Materials fort die Berichte, wo sogenannte
""ronde Zahlen^ genannt werden, doch schien es nicht unange-
messen, dieselben wenigstens anhangsweise zor Klarstellung
jenes Begriffs selbst zu yerwerten. Da 'mnde^ Zahlen dem
Btrengen Geschichtschreiber eigentlich fremd sind, finden wir
sie h^nfiger bloss in der rhetorischen Schrift des Tacitas, dem
dialogus. — Am ergiebigsten waren fttr unsern Zweck die
Uibri ab excessn dini Augnsti', weil sie den gr5ssten Zeitraam
behandeln und so oft Veranlassung zn Rttckblicken gegeben
war; die aus ihnen entlehnten Beispiele stehen daher stets
voran.
Noch bedingte die Verschiedenheit des sprachlichen Ans-
dracks eine Hussere Teilnng des Ganzen in drei Gapitel, wobei
dasjenige ttber die Ordinalzahlen, weil bei dieser Zahlgattnng
das Sprachgeftlhl des R5mers dem unserigen genau zu ent-
sprechen schien, die erste Stelle einnehmen mag, dem sich ein
zweites ttber die Verwendang der Cardinalzahlen , und ein
letztes, weitaus kttrzeres, ttber den Gebrauch der Zahlcollec-
tiva: biennium etc. anschliesst.
/. Der Gebrauch der Ordinahahlen in Zeiibesiimmxmgen.
Bei jeder Ordinalzahl des Tacitus, die die Chronologic
benutzen will, muss der Nachrechnende erst sich klar werden
darttber, ob der Beginn des genannten Zeitraumes nur ein
Moment ist innerhalb eines gr5sseren Zeitganzen', wie etwa
der Geburts- oder Todestag eines Meuschen innerhalb des betr.
Jahres, oder selbst ein grOsser^s Zeitganze, von dem nur ein
V
Der Gebrauch der Zahlw<)rter in ZeitbestimmuDgen bei Tacitas. 151
Zeitmoment zur Datirung hervorgehoben ist; denn davon wird
die Wahrscheinlichkeit abhUngen, ob der terminus a quo wegen
seines Umfangs zum gr5ssten Teile ausserhalb der Rechnung
steht, Oder ob er in dieselbe hineinzuziehen ist. Wenn wir
z. B. sagen: Jemand starb im 30. Jahre seines Lebens, so
z^hlen wir yon dem Tage seiner Geburt an, den wir ein-
schliessen, sehen aber natttrlich das damals laufende Kalender-
jahr nicht als sein erstes an, und meinen, er sei 29 voile Jahre
alt geworden. Wenn wir dagegen sagen: Jemand starb im
30. Jahre nach der Schlacht bei Leipzig, so denken wir als
Todesjabr sicher das Jahr 1843, selbst wenn er in den letzten
Monaten dieses Jahres, d. h. yolle 30 Jahre nachher, gestor-
ben ist. In dem zweiten Falle ist die Rechnung der wirk-
lich verstrichenen Zeit nngenau, wUhrend die der Kalender-
jahre stimmt: 1813 — 1843 = 30. Umgekehrt kann aber wieder
das Jahr 1843 als 31. bezeichnet werden, wenn nUmlich der
Schlachttag im Kalender dem Todestage vorangeht — Diese
Ungenauigkeit findet ihre Erkl^rung darin, dass wir beide Male
denselben sprachlichen Ausdruck anwenden, ob^eich der Aus-
gangspunkt der Rechnung einmal wirklich ein momentaner,
in dem zweiten Falle ein durativer, nur momentan nach einem
hervortretenden Ereignisse bezeichneter ist; denn im 30. Jahre
nach der Schlacht bei Leipzig heisst eigentlich im 30. Jahre
nach dem Jahre der Schlacht bei Leipzig.^)
Es wird demgemlUs unsere ErOrterung auf die Entschei-
dung der Frage hinauslauf en , ob Tacitus, wenn er Ordinal-
zahlen verwandte, stets von Datum zn Datum gerechnet habe
oder ob er sich auch den "^brachylogischen' Sinn wie wir ge-
stattete. Gleichzeitig damit ist die weitere Frage zn beant-
worten, ob diese Zahlgattung bei ihm nur den unvollendeten
Zeitraum bezeichne, wie diess ebenfalls nnserm Sprachgeffihl
am nftchsten liegt, oder auch einen bereits voUendeten.
Wenden wir uns zuerst zu denjenigen Beispielen, wo die
Ordinalzahl einen unvollendeten, von Datum zu Datum ge-
1) Nur diesen Gebrauch, den er richtig entwickelt und den 'brachy-
logischen' benennt, berUcksichtigt Niese bei Polybins a.a. 0.
152 Fnni Violet
reohnoten Zoitabticbiiitt ncnot, so bedOrfen wir keiner weiteren
ErklUrunff dioHOs (iebraaohs. VoranBtehen mSgen zwei aUge-
molnoro HolMpIele, die ans eich selbat veretilndlich Bind:
t. Dor AuHzug der Juden ana Agypten wird bescbrieben:
'cnntinimm Hox dlenini iter emensi septimo paJsia cnltoribns
continnoro torraa' otc, und weiter: 'septimo die otium pUtr
cuIsHo foniiit, <iuiii ia fineni labonim talerit, deio blandiente
Inortin aoptlnium tiuoqnc annum igoaniae datam'. Hier er-
globt dlo clnfnclio aritbniotiscbe Zilblnng die Taciteiache Zahl;
iler jodoamaligo siebcnto Tag iat der Sabbath.
I. Ulo DontHi'beii werdeo getadelt wegen der Sanmaeligkeit,
mit der sio BeaclilIlBse tlbcr wichtige Angelegeobeiten hinaaa-
sclitlbon: 'alter et tortiua diea cunctatione co€iuitiimi ab-
snniitur', d. li. tier Tng uacb ibrer Anknnft and oft ancb noch
der folgondo )^obon vorUber, obne dasa sie beraten, aie betaten
iswoi odor drci Tago nacb ibrer Anknntl.
Nicbt die gcriiigste Abweichiing bieten die folgend^ ape-
piolkron KllUe:
^ \'om Uemiauiciui wird nnter dem Jahre 769 16 bericbtet:
'(|uantn ««ri«ra in eum stndia militam et anersa patmi nolnn-
tw, colcrandac uictoriae intcntior, tractare proeiiomm aJas, et
({uac aibi tortium iani aniintn bellig«ranti saeaa ael prospera
cnoniascDt', Dicacr war, wie wir ans I, 49 wissen, scbon aeit
707 14 Wldbcrr iu Deutwbiarid, tiber voile Ewei Jahre.
\. 'C. A»ini(> C A&tistio consnlibas') sonus Tiberio annus
ontt' ftthrt Taoitns das J. T7(t 2:t ein. Tiberius Qbemahm die
K^omiig am lit. Aujmet drs J. 7tt7 14 ■'), so dass er dainals
in dor Tbat don Anliaiig dcs ^t. Kalendeijabres seiner Hot-
mImA oriobto. Kat«CT war cr hereits am 19. Angost 775^
anht \nU9 Jahre
:t septoagesimo
riefat im J. 7{M?7,
roiC.
Out-
Die. LTU.2J— as
Der CFebraach der Zahlwdrter in Zeitbestunmangen bei Tacitus. 153
Cn. Acerronio Proculo, C. Petronio Pontio Nigrino coss. ^) Das
Gebnrtsjahr erhellt aus Sueton (Tib. 5): *^Ut plures certiores-
que tradnnt, natus est Romae in Palatio, sexto decimo Kal.
Decembr., M. Aemilio Lepido iternm, L. Munatio Planco coss.
(d. h. 712/42)2) pogt helium Philippense. Sic enim in fastos
actaqne publica relatum est. Nee tamen desunt, qni partim
antecedente anno, Hirtii acPansae (d. h. 711/43)^), partim in-
sequente, Seruilii Isaurici Antoniique consulatu (d. h. 713/41)^)
genitum eum scribant'. Den Gebnrtstag bestS,tigt Cass. Dio
LVII, 18.5) Da Tiberius das 78. Lebensjahr nicht vollendet
hatte, so ist die Ordinalzahl im Ablativns ganz entsprechend,
wHbrend Cass. Dio (LVII, IS) in Cardinalzablen seine Lebens-
zeit richtig normirt auf ^STcra Kal ifidoi^rjKovTa ^drrj xai f.irjvag
riaoaQag xal fifiiQag kvvia ,
Besonders deutlich wird die Bechnung yon Datum zu xiv, 53.
Datum bei jenen Worten, die Seneca im J. 815/62 an Nero
gerichtet haben soil: "^Quartus decimus annus est, Caesar,
ex quo spei tuae admotus sum, octauus, ut imperium ob-
tines\^) Die Richtigkeit derselben k^nnen wir im Einzelnen
yerfolgen, denn wir wissen aus XII, 8, dass Seneca nacb seiner
Rtickkehr aus der Verbannung im J. 802/49 der Lehrer Neros
wurde; es waren also bis zum Augenblicke der Rede zwar
13 Yolle Jahre yerstrichen, aber nocb nicht 14, und nicht
minder 7, seit Neros Regierungsantritt am 13. October 807/54
(Xn, 69). Wenn nun Nero zur Zeit der Rede noch im 8. Jahre
regierte, so folgt daraus, dass die betreffenden Worte yor jenem
Datum geHussert sind, was dem Zusammenhange der ErzHh-
lung nacb sehr wohl m^glich ist. Die Ans^tze der Kalender-
jahre ergeben:
802/49 — 815/62 == 14 und 807/54 — 815/62 = 8
(terminus a quo eiDgeschlossen) (terminus a quo ausgeschlossen).
1) Vgl. VI, 45 ; C. I. L. II, 172 ; zum Todestage vgl. C. I. L. VI, 1. 2028 c.
— 2) Vgl. die fast Colotian. im C. I. L. I S. 466. — 3) vgl. C. I. L. I 1. c.
und die fast. Capitol, ebenda S. 440. — 4) Vgl. C. I. L. I S. 466. — 5) Vgl.
dens.XXXXVII,16; Zonar.X,18; Veil. II, 67; Plin.n.h.11,31. — 6) Vgl.
Auch Borghesi: 'oeuvres'. IV 8.396—397. 435 ff.
152 Franz Violet
rechneten Zeitabschnitt nennt, so bedttrfen wir keiner weiteren
Erkl^-UDg dieses Gebranchs. Voranstehen m5gen zwei allge-
meinere Beispiele, die ans sich selbst versUUidlieh sind:
H.y,8-4. Der Auszug der Juden aus Agypten wird besehrieben:
'continnam sex dierum iter emensi septimo pnlsis cnltoribus
continnere terras' ete., und weiter: "^septimo die otinm pla-
cuisse ferunt, quia is finem labomm tulerit, dein blandiente
inertia septimum quoque annum ignauiae datum\ Hier er-
giebt die einfache arithmetische Z^hlnng die Taciteische Zahl;
der jedesmalige siebente Tag ist der Sabbath.
o. 11. Die Dentschen werden getadelt wegen der Saomseligkeit,
mit der sie Beschltlsse ttber wicbtige Angelegenbeiten binaos-
seh5ben: *^alter et tertius dies conetatione eoSuntiom ab-
sumitur', d. h. der Tag nach ihrer Anknnft and oft anch noch
der folgende geben yorUber, obne dass sie beraten, sie beraten
zwei oder drei Tage nach ihrer Ankunft.
Nicht die geringste Abweichnng bieten die folgenden spe-
cielleren F^Ie:
n,6. Vom Germanicos wird unter dem Jahre 769/16 berichtet:
'quanto acriora in eum stndia militum et anersa patrui nolan-
taSy celerandae nictoriae intentior, tractare proeliomm nias, et
quae sibi tertium iam annum belligeranti saena nel prospera
euenissent\ Dieser war, wie wir aus I, 49 wissen^ schon seit
767/14 Feldherr in Deutschland, tiber voile zwei Jahre,
IV. 1. 'C. Asinio C. Antistio consulibus 0 n o n u s Tiberio annus
erat' ftlhrt Tacitus das J. 776/23 ein, Tiberius ttbemahm die
Regierung am 19. August des J. 767/14^), so dass er damals
in der That den Anfang des 9. Kalenderjahres seiner Herr-
schaft eriebte. Kaiser war er bereits am 19. August 775/22
acht voile Jahre.
vi,5o. Femer: "^Sic Tiberias finiuit, octauo et septuagesimo
aetatis anno\ Er starb nach Tacitus' Bericht im J. 790/37 »
1) Uber die Namen vgl. Frontin. de aqu. 102 (wo der erste im cod. G.
fehlt); Plin. n. h. XXXm, 2, 8, 32 ; Mommsen I. R. N. 2266 ; Lehmann 'Clau-
dius und Nero' I S. 261 A. 1 and S. 334 A. 4. Bel Cass. Die. LYII, 22—23
fehlen sie. — 2) Vgl. zu 1,9.
Der Gebraach der Zahlwdrter in ZeitbestiminaDgen bei Tacitus. 153
Cn. Acerronio Proculo, C, Petronio Pontio Nigrino coss.^) Das
Gebnrtsjahr erhellt aus Sueton (Tib. 5): ^Ut plures certiores-
que tradnnt, natus est Romae in Palatio, sexto decimo Kal.
Decembr., M. Aemilio Lepido iternm, L. Munatio Planco coss.
(d. h. 712/42) ') post bellum Philippense. Sic enim in fastos
actaqne publica relatnm est. Nee tamen desunt, qni partim
antecedente anno, Hirtii acPansae (d. h. 71 1/43) 3), partim in-
sequente, Seruilii Isaurici Antoniique eonsulatu (d. h. 713/41)^)
genitum eum scribant'. Den Gebnrtstag best^tigt Cass. Dio
LVII, 18.5) Da Tiberias das 78. Lebensjahr nicht voUendet
batte, so ist die Ordinalzahl im Ablativus ganz entsprecbend,
wHbrend Cass. Dio (LVII, 18) in Cardinalzahlen seine Lebens-
zeit richtig normirt auf ^iTcra ycal ifido/nTJKovTa %i;ri -aoI f^i^vag
xiaaaQag xal ^f,iiQag evvia .
Besonders dentlich wird die Bechnnng yon Datnm znxiy,&3.
Datum bei jenen Worten, die Seneca im J. 815/62 an Nero
gerichtet haben soli: ^Qnartns decimns annus est, Caesar,
ex quo spei tuae admotus sum, octanus, ut imperium ob-
tines\^) Die Richtigkeit derselben k5nnen wir im Einzelnen
yerfolgen, denn wir wissen aus XII, 8, dass Seneca nach seiner
Rtickkehr aus der Verbannnng im J. 802/49 der Lehrer Neros
wurde; es waren also bis znm Augenblicke der Rede zwar
13 voile Jahre verstrichen, aber noch nicht 14, und nicht
minder 7, seit Neros Regierungsantritt am 13. October 807/54
(Xn, 69). Wenn nun Nero zur Zeit der Rede noch im 8. Jahre
regierte, so folgt daraus, dass die betreffenden Worte vor jenem
Datum geUussert sind, was dem Zusammenhange der Erz^h-
lung nach sehr wohl m5glich ist. Die Ans^tze der Kalender-
jahre ergeben:
802/49 — 815/62 == 14 und 807/54 — 81 5/62 = 8
(terminus a quo elDgeschlossen) (terminus a quo ausgeschlossen).
1) Vgl. VI, 45; C. I. L. II, 172; zum Todestage vgl. C. I. L. VI, 1. 2028c.
— 2) Vgl. die fast Colotian. im C. I. L. I S. 466. — 3) vgl. C. I. L. I 1. c,
und die fast. Capitol, ebenda S. 440. — 4) Vgl. G. I. L. I S. 466. — 5) Vgl.
dens.XXXXVII,l6; Zonar.X,18; Veil. II, 67; Plin.n.h.11,31. — 6) Vgl.
liuch fiorghesi: 'oeuvres'. IV S. 396— 397. 435 ff.
154 Franz Violet
H. II, 49. Yom Tode des Kaisers Otbo lesen wir : ^Hunc uitae finem
habnit septimo et tricesimo aetatis anno'. Er starb am
16. April 822/69 ^ und war geboren nach Sueton (0th. 2) am
29. April 785/32 anter dem Consulate des Gamillus Arruntias
und Domitius Ahenobarbus.^) Den Abschlnss des 37. Lebens-
jahres batte er so fast erreicht, mid das bestntigt der Epito-
mator des Cass. Dio LIV, 15: ^tovto to rikog rip ^O&wvi iyi-
veto LrjaavTt ^ihv ifcra xai TQimovra ^Ittj, evde^a fifxeQviv
diovra, ccQ^avrt dk rj/^igag h€vi]xovTa^. Sueton selbst ge-
stattet sich einen Irrtum, der durch die Anwendung der Ordi-
nalzahl noch grosser wird, indem er schreibt ^tricesimo et
octauo aetatis anno^ doch ist eine Anderung, wie sie Byek^)
wollte, yielleicht nicbt statthaft^), und eher mit Emesti das
Yerfahren als leicbt erkl9.rlich zu entsehuldigen. Yielleicht hat
Sueton nur die ann3.bernde Angabe, Otbo sei 37 Jahre alt
geworden, in die entsprechende OrdinalzabI Ubertragen.
iLi,29. Tag ftlr Tag kdnnen wir den Gang der Ereignisse ver-
folgen im ersten Buche der Historien, und deshalb genau nach-
rechnen, wenn Piso Licinianus^) auf dem Palatium zu den
Soldaten sprechend eingefUhrt wird: ^sextus dies agitur, com-
militones, ex quo ignarus futuri, et sine optandum hoc nomen
sine timendum erat, Caesar adscitus sum'. Er sprach diese
Worte an seinem und Galbas Todestage, am 15. Jan. 822/69
(ygl. I, 27). Seine am 10. Jan. erfoigte Adoption durch Galba
lesen wir wenige Capitel vorher: I, 18. 6) Er genoss seine
neue Wflrde noch nicht yolle sechs Tage. Yon eben diesem
Zeitraume spricht Tacitus noch zwei Mai (H. I, 19 u. I, 48)
1) Vgl. W. E. Weber: 'Kaiser M. Salvius Otho' S. 189; scnon den
19. April z&hlte Yitellias als Beginn seiner Regierung: vgl. act. fratr. Arval.
im C. I. L. VI, I S. 499 Zeile 85. — 2) Vgl. Cass. Dio. LVIII, 17; Momm-
sen I. R. N. 2270. 4607, Camillas Name ist getUgt ebenda Nr. 1968. — 3) Za
unserer Stelle; die Noten der Commentatoren, soweit sie noch Wert haben,
liest man am bequemsten nach in Bekkers ed. Tac. 2 uoll. Leipz. 1831. —
4) Vgl. Wex prolegg. in Tac. Agr. S. 200. ^ 5) Die testimonia tlber ihn s.
bei Boeing: 'de Sera. Sulp. Galbae aita et rebus gestis', Diss, von Mtlnster.
1867. S. 37. — 6) Das Datam best&tigen die Arvalacten im C. I. L. VI, 1
S. 497 Zeile 24.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 155
als von einem quatridnum, wobei natttrlich nur die Zwischen-
zeit vom 11.— 14. Jan. incl. gerechnet ist; wir werden nnten
daranf znrttckkommen. Dass der Todestag selbst nicbt in
Zweifel gesetzt wird durch die Worte des epit. Cass. Dion.
(LXIV, 6): ^i(^r^O€ Fak^ag iti] dvo ymI efido/ariy.ovTa , a(p^ wv
rjQ^e /Arjvag hvia xat VifiiQag dey.aTQelg^ j die einen sp9.teren
i?ermin zu beanspruchen scheinen, zeigt Boeing 1. c. S. 41 A. 4.
^Sexcentesimum et qnadragesimnm annnm urbso. 37.
nostra agebat', behanptet unser Antor, als zuerst die Gimbem
und Tentonen gegen Italien vorbrachen, ^Caecilio Metello ac
Papirio Carbone consulibus', d. h. im J. 641/113.^) Hier zeigt
sich scblagendy dass die Ordinalzahl einen angebrochenen Zeit-
raum bezeichnet, und wie sehr sich der Scbriftsteller desson
bewusst war; denn nach der Tradition war Rom erst am
21. April gegrtlndet, gleichwohl mnsste doch der folgende
1. Januar als Beginn des zweiten Jahres angesehen werden.
Danach h9,tte Rom erst im April 641/113 voile 640 Jahre be-
standen, and fiel der Einfall der Germanen in eine frtthere
Jahreszeit, so fiel er noch in das 640. Jahr. Anch das dura-
tive Imperfectum "^agebat' weist anf diese Erkl9,rang bin. 2)
Ubrigens kOnnte man auch vermaten, Tacitus babe an dieser
Stelle nach Gapitolinischer Ara gerechnet , nach welcher das
Jahr 641 Varr. = 640 ist, der Einfall also, da im April 640
der Gapitolinischen Ara erst voile 639 Jahre seit Bestehen der
Stadt verflossen waren, in eine sp9.tere Jahreszeit zu setzen
wUre, indessen rechnet Tacitus z. B. XI, 1 1 nach Varro, so dass
auch hier zunHchst an die Varronische Ara gedacht werden
muss, zumal da wir mit derselben beqnem auskommen.
Aus den angeflihrten neun Beispielen geht mit Sicherheit
hervor, dass Tacitus die Ordinalzahl genau so wie wir zur
Bestimmung eines noch unvoUendeten, im Angenblicke der Er-
zUhlung noch fortdauemden Zeitraumes gebrauchte, und weiter-
hin, dass er bei dieser Ausdrucksweise von Datum zu Datum
1) Vgl. die ZasammenstelluDg der Fasten von Mommsen im C. I. L.
I S. 534— 535 zu diesem Jahre. — 2) Vgl. das fiber 'explebat' Bemerkte
zu H.I,48 S. 172.
166 Franz Violet '
rechnete, ohne Rficksicht auf den iDzwischen etwa eingetre-
tenen Anfang eines neuen Kalenderjahres (vgl. dafflr beson-
ders XIV, 53. S. 153). Letzterer Umstand ist der cbronologi-
schen FeststelluDg eines Factams sehr hinderlich, well wir in
der Kegel nicht mehr die betr. Data kennen, also anch nicht
mehr entscheiden k5nnen, ob der Zeitraum wirklich noch nicht
abgelaafen war. Einen solchen Fall mfissen wir jetzt berUhren,
wo, trotzdem die Jahres-termini bekannt sind, man dock fiber
den Sinn der Ordinalzahl nicht von vom herein nrteilen k^nnte,
wenn wir nicht die obigen sicheren Beispiele hUtten. Die
H.ni,84. Worte laaten: "^Hic exitus Gremonae anno dacentesimo octo-
gesimo sexto a primordio sni. Condita erat Ti. Sempronio
Graccho, P. Comelio consnlibus ingraente in Italiam Hanni-
bale\ Das war im J. 822/69. Die Anlegong einer Colonic zn
Cremona, — denn nor dieses heisst *^condita erat^, wie Doe-
derlein richtig bemerkt hat, — unter Sen genannten Consnln,
d. h. 536/218 0 bezeugen auch Livius (XXI, 25; vgl. epit. XX),
Velleius (1, 14, 8) und Polybios (III, 40). — War das 286. Jahr
ihres Bestehens noch nicht abgelaafen, so ging der Tag der
Zerst^mng dem Tage der dednctio im Kalender voran.
Wie wir aber in diesem Beispiele nnr innerhalb der Ho-
nate eines Jahres za w^hlen haben, so wird die Schwierig-
keit, welche die Rechnung von Datum za Datum herbeiflihrt,
weit grosser, sobald einer der beiden termini aus Tacitus nicht
ersichtlich ist; die Ansetzung desselben schwankt alsdann
innerhalb zweier Kalenderjahre. Kann jedoch ftlr das eine
derselben ein anderweitiges Zeugniss beschafift werden, so wird
der Ansatz absolut sicher sein, und wir dUrfen hofifen, dass
diejenigen Faille, wo die Ordinalzahl uns im Unklaren und
die Zeugnisse uns ganz im Stiche lassen, sehr spMich sein
werden. — Zu diesen indirect als sicher ermittelten chrono-
logischen Angaben des Tacitus rechnen wir die folgenden zwei:
II, 42. ^ Rex Archelaus quinquagesimum annum Cappadocia po tie-
batur, inuisus Tiberio, quod cum Rhodi agentem nullo officio
1 ) Vgl. die Fasten im C. I. L. I S. 435.
Der Gebraach der Zahlw6rter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 157
colnifiset. Nee id Archelaus per superbiam omiserat, sed ab
intimis Angusti monitus, quia florente C. Caesare missoque ad
res Orientis intuta Tiberii amicitia eredebatur. Ut nersa Cae-
samm subole imperium adeptus est, elicit Archelaum matris
litteris^ etc. Die Sacbe wird unter dem J. 770/17 erw'dhnt.
Nan berrscht aber unter den Neueren tlber die Dauer von
Archelaus' Regierung keine Ubereinstimmung. Schon J. Lipsius
setzte den Anfang derselben in das J. 718/36, gestUtzt auf Cass.
Dio XXXXTX, 32, und ihm sind die Herausgeber des Tacitus,
wie Bekker, Doederlein, Nipperdey u. a., sowie auch Clin-
ton^), Becker^) und Lehmann^) gefolgt. Alsdann passt aber
das J. 770/17 nicht als Archelaus' Todesjahr, und wir mtlssen
schon ftlr Lipsius jene neuerdings von Nipperdey geltend ge-
machte ErklUrung voraussetzen, die seinen Tod als bereits im
J. 767/14 erfolgt annimmt. Ftlr diese bieten eine Sttttze schein-
bar die Worte: ^ut imperium adeptus est\ scheinbar nur, denn
der unbefangene Leser des Taciteischen Berichts wird unmQg-
lich darin etwas Anderes finden als : Schon vorher hatte Tibe-
rius dem Archelaus gegroUt; diesem Grolle liess er nunmehr
als Souverain bei der ersten passenden Gelegenheit die Ztlgel
schiessen (= *^inuisus — adeptus est'). Dass diese Gelegenheit
sich unmittelbar nach Augustus' Tode, also noch 767/14, bot,
steht nirgends, ja es ist gar nicht anzunehmen, well Cassius
Dio ebenfalls das feindselige Benehmen des Tiberius gegen
Archelaus erst unter dem J. 770/17 erwjlhnt. Von diesem
Jahre m^chte ich deshalb keinenfalls Abstand nehmen und
eher in dem Anfangstermin bei Dio XXXXIX, 32 einen Irr-
tum voraussetzen. Hiervon ausgehend hat richtig allein Dru-
mann *) den Beginn von Archelaus' Herrschaft in das J. 720/34
verwiesen; nQtigenfalls k5nnte man auch an den Anfang des
J. 721/33 denken. — Ohne Zweifel ist diese Erklarung ein-
facher als die letztmQgliche , mit Festhaltung- des Dionischen
1) Fast. Hell. Ill S.448 der 2. Ausg. — 2) Hdb.d.r. A. UI, 1 S. 158,
beibehalten von Marquardt-Mommsen TV S. 207 A. 12. — 3) L.c. I S. t74,
der tibrigens den Tod des Archelaus nach Dio LYU, 17 in das J. 771/18
schiebt. — 4) Gesch. Roms I S. 464 mit Anm.
»t
158 Franz Violet
J. 718/36 and AnerkennuDg eines Irrtams sowohl bei Tacitns
wie an der zweiten Stelle des Dio die Berufang des Archelaus
nach Rom in das J. 768/15 and seinen Tod ins J. 769/16 za
setzen, da eine Unkenntniss ttber die VorglUige in Asien im
J. 720/34 weit wabrscheinlicher ist als tlber ein gewiss Aaf-
sehen erregendes Ereigniss — den Tod eines aasUlndischen
Ffirsten in einem r5mischen Gef&ngnisse — in den ersten Jah-
ren des Tiberias. — Scbliesslieb sei noeh bemerkt, dass von
einer ^randen- Zahl bier gar nicht die Rede sein kann, wie
die Beispiele des Anbangs zeigen werden.
Einfacber ist die Erkl^rang der zweiten bierber geb5ren-
xm, i5.den Stelle: Dort malt Tacitas aos, wie die besorgte Stim-
mang Neros im J. 808/55 nocb gesteigert worden sei 'propin-
qao die, qao qaartam decimam aetatis annam Britannicas
explebat'y and also die toga airilis bUtte anlegen soUen.O Um
das Gebartsjabr des Britannicas za ermitteln, balten wir ans
an Saeton. Claad. 27 : ^Britannicam aicesimo imperii die inqae
secando eonsalata natam sibi' soil Claadias geHassert baben.
Glaadias warde Kaiser am 24. Jan. 794/41, aber zam zweiten
Male Consal erst 795/42.2) Diese zwiefaebe Angabe, deren
letzte Mlfte Cass. Dio (LX, 12) bestHtigt, ist nar in ibrem An-
fange genaa, wie scbon Lebmann^) das J. 794/41 als allein rieb-
tig erwiesen bat Eine irrige Ansicbt vertreten nocb Becker ^)
and Raabe^), w^brend Hubner^) angemessen das Leben des
Britannicas in die J. 794/41—808/55 setzt. Das 14. Lebens-
1) Nipperdey z. u. St. — 2) Vgl. die Darstellung der betr. Jahre bei
Lehmann 1. c. u. Jos. Aschbach : 'Die Consulate der rdm. Kaiser von Cali-
gula bis Hadrian' in den Wiener Sitzgs.-Ber. Phil.- hist. CI. Bd. 36. 1861.
S. 260. — 3) L. c. I S. 132 A. 2 : 'Die Zeit erhellt aus der Alexandrinischen
Miinze: 77. KXavSt, Kata, ^efia. Fs^fiavi, Avxoxq. L «. (auch p,y. B,e, J.)
Cap. laur.) (MeacaXXva Kaia{aQOi\ JS'e/?aa[Tov]. Mess. stans. d. extenta. duos
infantes , s. spicas et ^ imul columnae innixa. AR. — Eckhel d. numm. IV
S. 452 , welche vor dem 28. Aug. dieses Jahres gepragt ist. Tac. annal.
XIII, 15. — Suet. Claud. 27 scheint 'inque secundo consulatu' entstanden
zu sein aus 'in Q. Secundi consulatu'. FUr das hohe Alter dieser Cor-
ruptel zeugt Dio LX, 12*. — 4) H. d. r. A. IV S. 521 A. 3338, beibehalten
von Marquardt-Mommsen VI S. 506 A. 2. — 5) 'Geschichte und Bild von
Nero' S. 53 A. 1. — 6) In der Note zu C. I. L. VII, 1202.
V
Der Gebraach der Zahlwdrter in Zdtbestimmungen bei Tacitus. 159
jahr voUendete er also bereits im Februar 808/55, und die
Ordinalzahl bezeichnet correct die noch nicht abgelaufene Frist.
Vgl. noch XU, 25.
Nachdem wir bis dahin den 6e branch der Ordinalzahl aus
den Taciteischen Stellen erschlossen and dann einige Stellen
leicht erklslrt batten, k5nnen wir jetzt nmgekehrt aus dem
bisher beobachteten Gebraache die Hichtigkeit der Taciteischen
Zahl erweisen oder dieselbe, wenn sie verderbt tlberliefert ist,
corrigiren, wobei wieder parallele Angaben anderer Schrift-
steller zur Bestatigung verwandt werden dttrfen. Eine Cor-
mptel der Taciteischen Zahl setzen wir fttr folgende sechs
Angaben voraus:
Von dem jugendlichen Kaiser Nero circulirten manche xui, b.
'rumores nrbani': ^quantum ad robar deesse, cum octauo de-
cimo aetatis anno On. Pompeins, nono decimo Caesar Octa-
nianns cinilia bella sustinnerint?' Zur Altersbestimmung des
Pompeius ist Velleius (U, 53, 3—4) heranzuziehen: XPompeius)
C. Caesare, P. Seruilio consulibus (d. h. 706/48) 0 iugulatus est.
hie post tres consulatns et totidem triumphos domitumque ter-
rarum orbem sanctissimi atqne praestantissimi uiri in id euecti,
super quod ascendi non potest, duodesexagesimum annum agen-
tis, pridie natalem ipsius uitae fait exitus', und Ubereinstim-
mend damit Eusebios, der Pompeius' Geburt ol. 168, 3 = 648
—649/106—105 setzt; pr. Kal. Oct., d. h. den 29. September
648/106 im vorcasarischen Kalender nennt Plinius (n. h. 37,2,6)
als Geburtstag.^) — Ebenso erwahnt Velleius (II, 36, 1) des
Octavian Geburt im Consulatsjahre des Cicero 691/63; den
Tag kennen wir aus den Arvalacten 3) ; es war der 23. Sep-
tember. — Es fragt sich nun, was bedeutet *^ciuilia bella susti-
nuerint', was doch trotz Doederleins Widersprnch von beiden
MUnnem verstanden werden muss. Dass Pompeius im J. 67 1/83,
also im 23. Lebensjahre, selbstlUidiger Feldherr war, bezengt
1) Vgl. die fast. Capitol, im C.I. L. I S.440. — 2) Vgl. nochVellei.
II, 53. 4. Die Consuln waren C. Atilius und Q. Servilius: vgl. die Fasten
des Obsequens im C. I. L. I S. 537. — 3) Vgl. Marini tav. XI; C. 1. L. I
S. 306; fastMaffei ebenda. S.377; vgl. Suet. Oct. 5.
160 Franz Violet
Plutarch (Pomp. 6). Aber bereits im J. 667/87, im 19. Lebens-
jahre, hatte er, freilich nnter dem Befehle seines Vaters, gegen
die Marianer gekHmpft: das sagen Cicero (de imp. 10), Yelleios
(II, 29, 1), Cassius Dio (XXXVI, 8; ^ij ov (xifxvriad^e oaa fih
iv Tf/J TtQog Klvvav ^oXiitiq) iTaXaiTCCJQrjaa ^) , ymLtol TLOfitd^
viog cuv'). Wegen der Gleicbstelinng mit Octavians Leistung
haben indessen die Erklftrer Bedenken getragen, die Worte
des Historikers aof dieses Jahr za beziehen ; and Nipperdey '^)
zog es Yor bei Tacitus eine Verwechselung der Kampfe von
667/87 mit denen von 671/83 vorauszusetzen, die allerdings
sehr leicht m^glich war, wenn schon Leute der nUcbsten Gene-
ration sich in der Altersbestimmung des Pompeius um ein
quinquennium irrten , wie Velleius (U, 53, 4) versichert. Ver-
steht man aber auch die Angabe vom J. 667/87, so konnte
Tacitus gleichwohl nicht das 18. Lebensjahr nennen, denn
dieses hatte Pompeius bereits am 29. September 666/88 voU-
endet. — Femer k(5nnen wir von Octavian behaupten, dass
er am 23. September 709/45 18 Jahre alt geworden war, da-
her bei CEsars Ermordung im Frttbjahre 710/44 ebenfalls im
19. stand. YT^ir wttrden alsdann beide Male dieselbe Zahl ver-
langen mttssen, was dem Satzbaue nach nicht wohl angeht,
wenn nicht noch ein Umstand, der bisher nicht bertlhrt wurde,
uns einen Ausweg zeigte. Es wird nUmlich ausdrttcklich her-
vorgehoben ^) , dass Octavian zuerst als ProprUtor mit einem
Heere ins Feld zog im bellum Mutinense, 711/43, also im
20. Lebensjahre. Nehmen wir an, Tacitus spreche erst von
dieser Zeit, so k5nnen wir flir Pompeius die Zififer 19 gelten
lassen und ftlr Octavian die Zififer 20 einsetzen, so dass die
ganze Partie lauten wttrde: 'cum no no decimo (d. h. 667/87)
aetatis anno Cn. Pompeius, uicesimo (d.b. 711/43) Caesar
Octauianus ciuilia bella sustinuerint?' Wenn man sich die
Schreibung mit Zahlzeichen in den Hdss. vergegenwUrtigt,
macht diese Conjectur keine erheblichen Schwierigkeiten. —
1) Diese Wendung entspricht fast genau der Taciteischen 'bella susti-
nuerint'. — 2) Z. u. St. — 3) Suet. Aug. 10.
Der Gebrauch der Zahlw6rter in Zeitbestiininangen bei Tacitus. 161
Will man aber ttberhaupt keine Andernng vornehmen, so muss
man an eine ungenaue Ubertragnng der Zahlbestimmungen,
welche Tacitus in seiner Quelle vorfand, denken, so dass er
etwa gelesen hUtte : XVIII, bez. XIX annos natns. Dass ahn-
liche Verwechselungen vorkommen, erhellt aus dem S. 168
Bemerkten, immerhin mQchte ich hier dieselbe ungem zugeben,
da bei der Berllhmtheit der beiden MlUiner ein Irrtam dem
R(5mer viel mehr in die Angen springen mnsste als uns jetzt.
Fttr ebenfalls verderbt mtlssen wir die Zahlangabe inH.ii.9&
folgenden Worten halten: "^Nondum quartns a nictoria (d. h.
des Vitellius) mensis y et libertus Vitellii Asiaticus Polyclitos,
Patrobios et netera odiomm nomina aeqnabat'. In demselben
Capitel wird bemerkt, damals sei gerade der Gebartstag des
Vitellius gefeiert worden, wodurch wir eifahren, in welcher
Zeit des J. 822/69 die Erz&hlung weilt. Freilich ist dieser
Tag dubi9s nach Sueton (Vit. 3) : 'A. Vitellius, L. f., imperator
natus est VUI. Kal. Oct. uel, ut quidam, VII. Id. Sept. Druse
Caesare, Norbano Flacco coss.' (d. h. 768 i 5). i) Den hier ge-
nannten Sieg bei Bedriacum hatte Vitellius am 14. April er-
rungen; schon vom 19. April an rechnete er den Beginn seiner
Regierung.^) Es waren demnacfa voile 4 Monate schon am
14. August abgelaufen, so dass, selbst wenn man den 'quartns
mensis' als vollendet z'dhlen dtlrfte, im Widerspruche mit den
bisherigen Beispielen, fttr die Zeit vom 1 5. August bis 7. Sep-
tember kein Raum bliebe ; war Vitellius gar erst am 24. Sep-
tember geboren, so waren scbou 5 Monate verstrichen nnd
der 6. hatte vor wenigen Tagen begonnen. Da 'quartus' unter
keinen Umst^den gewahrt werden kann, so mttssen wir uns
zwischen 'quintus' und ^sextus' entscheiden. Die Leichtigkeit
der Andernng spricht fttr das Letztere (IV aus VI in den Hdss.).
Die Worte ^noch ist der 6. Monat seit dem Siege nicht ange-
brochen' enthalten somit eine kleine fjbertreibung, die in dem
feindseligen Sinne des Gesagten ihre Erkl^rung findet| denn
1) Cf. I, 55; Henzen 6444. — 2) Das Datum nennt die Anraltafel im
C. I. L. VI, 1 S. 499 Z. 85.
Leipsiger Stndien. Y. jj
162 Franz Violet
es war in der That 'kaum der 6. Monat aDgebrochen\ Neben-
bei sei bemerkt| dass dann Vitellias wirklich am 24. Sept.
geboren and die Ansicht jener "^quidam' irrig war.
A. 33. In der Lobschrift auf seinen Schwiegenrater Julias Agri-
cola l&sst Tacitus diesen zn seinem Heere in Britannien spre-
chen: 'octanns annas est, commilitones, ex qao airtate et
aaspiciis imperii Bomani, fide atqae opera aestra Britanniam
aicistis\ Um nachrechnen za k^nnen, mtlssen wir vor alien
Dingen festzastellen sacheni wann Agricola nach Britannien
kam: In c. 9 lesen wir, dass er "^statim post consalatam' den
Posten tibemahm, and in c. 17| dass er dem Jalias Frontinas
saccedirte. Beide Beziehangen sind leider schwer za fixiren.
Uber Frontinas wissen wir ebenfalls aas Tacitas (H. IV, 39),
dass er im J. 823/70 praetor arbanas war, and das bestfttigt
der Verfasser des 4. Baches von Frontin. strateg. (3, 14). Da
nan die ktlrzeste Frist zwischen Pr&tar and Gonsalat 2 Jahre
betrag^), so kann er frtlhestens 826/73 Gonsal gewesen sein;
wahrscheinlich f&llt sogar sein Gonsalat in das J. 827/74, wenn
ein Fragment der tabala feriar. Latin, von Borghesi richtig er-
^zt ist.2) Da femer die tibliche Daaer einer Proyincialver-
waltang damals 3 Jahre war, so kann er, selbst wenn er an-
mittelbar nach seinem Consulate abging, Mhestens noch 830/77
nach Rom zarUckgekehrt sein. Endlich kann ihn Agricola nicht
direct abgel5st haben, wie schon Dederich^) aas der vorher-
gehenden Schilderang der Zast&nde des Heeres bei Tacitas
richtig geschlossen hat. Nehmen wir hierza noch den Um-
standy dass Agricola erst nach seinem Consulate dem Tacitas
seine Tochter verheiratete (c. 9), so wird am besten folgende
Anordnung sich empfehlen : Agricola war Consul in der zwei-
ten Halfte des J. 830/77, blieb den Winter tlber in Rom, brach
bei gtinstiger Jahreszeit auf and kam dann ^ media aestate'
1) Diese BehauptuDg hat Borghesi (oeuvres lU S. 113) aofgestellt^
Nipperdey (jetzt opusc. p. 511 ff.) bestritten; indessen giebt es bisher kein
Beispiel, wo diese Zeit nicht innegehalten wftre. — 2) Vgl. C. I. L. VII,
2016: 'Sex. lallo FrOntino Cos." •— 3) 'BruchstUcke aas dem Leben des
Sex. Julius Frontinus' in der Ztschr.f.A. 1839. Nr. 105— 107.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmangen bei Tacitus. 163
(c. 18)| d. h. 831/78 nach Britannien. Das hi seit Borghesi ^
die allgemeine Ansicht, die gegen Nipperdey's '^) Angriffe Ur-
lichs^) von Neuem verteidigt hat. Nipperdey wollte nftmlich
Agricola's Consulat bereits in die erste H&Ifke des J. 830/77 ^)
setzen nnd seine Ankanft in Britannien noch in denselben
Sommer; aber dann bliebe fflr Frontinus zn wenig Zeit fibrig,
wUhrend er nach der andem Ansicht zwischen Herbst 830/77
nnd Frtlhjahr 831/78 zarfickkehren konnte; selbst Letzteres
angenommen, vergingen immer noch mehrere Monate bis zum
Eintreffen des Agricola. — Die Wirksamkeit des Agricola be-
ginnt also im Sommer 831/78^) (c. 18). Das folgende Jahr
wird deutlich bezeichnet c. 20: ^sed nbi aestas nenit': 832/79;
dann 'annus tertins' (c. 22): 833/80; 'qaarta aestas' (c. 23):
834/81 ; 'annus quintus' (c. 24): 835/82; 'sextos' (c. 25): 836/83.
Soweit ist AUes in Ordnnng ; immer wird das eben beginnende
Jahr des Dienstes, von Sommer zn Sommer gerechnet, deut-
lich hervorgehoben. Aber nun folgt: 'eadem aestate' (c. 28);
d. h. offenbar noch im 6. Jabre: 836/83, und c. 29: 'initio
aestatis Agricola domestico uulnere ictus anno ante natum
filium amisit'; endlich c. 33: 'octauus annus\ Nacbdem die
Frtiheren tlber diese Ziffer nicht zur Elarheit gekommen
waren^)', begnfigte man sich lange mit Ernesti's ErklUrung;
der Beginn des 7. Sommers werde in c. 29 init. bemerkt, —
indessen muss es jedem aufmerksamen Leser einleuchten,
dass mit jenen Worten nnr ein Ereignis aus dem Privatleben
des Agricola seinen Kriegsthaten angeschlossen wird, dass die
Erz&hlung also nur einen Punkt nacbholf^), — bis endlich
1) Oeuvres III S. 188—189; ihm folgt auch AschbachLc. S. 289.—
2) Opusc. p. 51 1 fir. — 3) 'De uita et honoribas lulii Agricolae' (Wflrzburger
FeBtschrift) S. 28. — 4) Speciell Uber die CoDsolate vgl. Borgbesi oeuyres
m S. 535. — 5) So meint auch Httbner im N. Rh. M. Bd. XII S. 49 ff. —
6) Was z. B. Lipsias mit der Erkl&ruDg: 'numerat ab introitu suo in pro-
uinciam et ad res suas aptat' sagen will, gestehe icb nicht zu wissen. —
7) Selbst dann z^ilt Walch S. 326 s. Ausg. noch nicht richtig, da er sagt :
'Der Anfang eines neuen, des 6. Sommers von A.*8 AmtsftUimng, des
J. d. St. 836, T. Chr. 84 nach Brotier: nicht des c. 25 u. 28 erw&hnten [c. 25
Bteht 'sextas annus', aber weil es Walch nicht passt, ist es nicht das
11*
164 Franz Violet
Wex^) das Princip der richtigen Interpretation feststellte, in-
dem er betonte : Entweder ist die Zahl 'octanus' richtig, dann
moss Yorher eine Lticke im Texte sein oder sie ist falsch and
muss emendirt werden. Eine Lticke ist nach Wex allerb(5ch-
stens denkbar c. 25 extr. nach den Worten: Mgnani specie prn-
dentiam admonebant', worin ihm Nipperdey^) beistimmt, doch
entscheidet er sich selbst nicht daftir, sondem corrigirt 'octa-
uus\ Er scblUgtvor dafiir zn schreiben 'tertius decimas annus^
(XIII fUr VIII), indem er glanbt, Agricola spreche von der
Dienstzeit des Heeres, dieses aber sei schon unter Petilios
Cerialis in die Provinz gekommen , and , am nan diese An-
nahme mit der Zeit in Einklang za bringen, setzt er den Uber-
gang des Cerialis in das J. 825/72. Wie sehr er darin irrte,
hat Nipperdey gezeigt, denn erstens k(5nne nicht nachgewiesen
werden, dass Cerialis oder Agricola Uberhaapt ein neaes Heer
mitbrachten ^) , zweitens babe Tacitas bisher stets die Zeit
von der Ubemahme des imperiam darch Agricola selbst, im
J. 831/78 (oder 830/77 bei Nipp.), also doch aach bier gezahlt,
endlich sei Cerialis wahrscheinlich gar nicht 825/72, sondem
bereits 824/71 nach Britannien gekommen, denn der Aaf-
stand der Bataver sei schon 823/70 gedHmpft worden.^) Diese
GrUnde lassen ans sicher Wex' Conjectar anhaltbar erschei-
nen; es bleibt deshalb nar die eine Anderang m^glich, die
schon Acidalios gewoUt and neaerdings Nipperdey wieder ge-
fordert hat: ^Septimas annas^ ist allein passend, wenn Agri-
6. Jahr], 'was freilich die schlechte Kapiteleinteilang einigermassen ver-
dankelt. Mit Emesti und Brotier anzanehmen , 'septimae' (Vllm**) oder
'sequentis' sei ausgefallen [das wollte gerade Emesti nicht; Brotier billigt
die oben besprochene Coigectar des Acidalius] ist unnOtig bei Tac, der
bei Orts- and Zeitbestimmangen tiberall einen auf jedes Wort aofmerk-
samen Leser [z. B. Walchl] voraassetzt. In 'eadem aestate' liegt ange-
deatet, A.'s Thaten im 5. Sommer c. 25 sind zu Ende: die mit jenen
Worten anhebende Erz&hlung von dem WagstQck der Usipier soil als
Nachtrag angesehen werden. Sonst musste hac oder ea aestate stehen'.
— 1) Prolegg. in T. A. S. 195 flf. — 2) Opusc. S. 265—270. — 3) Doch vgl.
die Untersuchung dieser Frage bei Urlichs 1. c. S. 29 ff. — 4) Das billigt
auch Urlichs 1. c. S. 18.
Der Gebrauch der ZahlwOrter in Zdibestimmojigen bei Tacitus. 165
cola wirklich von seiner Ankonft an zUhlt. Ans den folgen-
den Worten geht aber dentlich hervor, dass er wiederholent-
lich gerade auf sein imperium hinweist, and so hat Nipper-
dey sehr ansprechend die ganze Stelle lesen wollen : ^^Septimus
annus est, commilitones, ex quo uirtute uestra, auspiciis im-
perii Roman! , fide atque opera nostra Britanniam tticistis\
Der *^septimus annus^ hatte eben begonnen im Sommer 837/84.
^Natus erat Agricola Gaio Caesare tertium ^) consule Idibus ^^•
luniis: excessit sexto et quinquagesimo anno, decimo
Kalendas Septembris Collega Priscoqne consulibus\ So bieten
uns den Text dieser Worte die meisten Ausgaben. Die Un-
haltbarkeit desselben bat zuerst Buchner^) bemerkt. Wir
wissen n&mlich , dass G. Caesar das III. Consulat bekleidete
im J. 793/40 ^) , und das Consulat des ^Collega und Priscus'
milt in das J. 846/93.^) Entsprechend den ttbrigen Stellen,
wo die Ordinalzahl sieb findet, mtlssten wir bei diesen Ter-
minen bier ^quarto et quinquagesimo^ erwarten. Dass unser
Autor sich in den Consulnamen geirrt babe, ist nun nicht
wahrscheinlicby und kann der Fehler, wie Buchner gleichfalls
meintO; deshalb nur in einer der beiden Zahlangaben sich ver-
bergen; er woUte also lieber *^C. Caesare primum consule'
geschrieben wissen, worin er mit Petavius^) zusammentraf.
Allerdings war C. Caesar zum ersten Male Consul im J. 790/37 «),
jedoch hat Wex gegen die Annahme, dass dieses Consulat
genannt sein kOnne, mit Hecht eingewandt, er sei nur cos.
suffectus Yom 1. Juli^) an gewesen; Agricola sei aber schon
am 1 3. Juni , also noch gar nicht pnter seinem Consulate ge-
boren, und, wolle man auch die M5glichkeit dieser Verwechse-
lung zugeben, so mtlsste Tacitus vielmehr 'septimo et quin-
quagesimo' geschrieben haben. Damit f&llt diese Anderung
fort. — Einen andem Weg der Besserung schlug Brotier ein,
— schon Ursinus und Lipsius batten vorher daran gedacht, —
1) Codd. 'ter'; 'tertium': Ursinus. ~ 2) Z. u. St. ed. Bekker. —
3) Ygl. Cass. Dio LIX, 24; G. I. L. II, 4639. — 4) Of. Aschbach 1. c. S. 323.
— 5) AngefUhrt bei Wex prolegg. S. 199 ff. — 6) Nacli Cass. DioLIX,6;
cf. Aschbach 1. c. S. 249—258. — 7) Suet. Calig. 17.
166 Franz Violet
indem er vermutete, das Richtige sei 'quarto et qainqoagesimo'
(VP et L"^® anno verschrieben ans IV® et L"« anno). Alsdann
scheint die Rechnung wirklich in Ordnong zu sein; dennoch
erklftrte sich Nipperdey 0 ^uch dagegen, and zwar aos besten
Grtlnden: Er machte nllmlich darauf aufmerksam , dass nach
c. 6 extr. Agricola's PrUtnr in das J. 821/68 falle, d. h., wenn
er 793/40 geboren war, in sein 28. Lebensjahr. Das gesetz-
liche Alter fUr dieses Amt war aber erst das»30.2) Jahr, nnd
erlassen kann dem Agricola nur ein Jahr sein, weil er einen
Sohn hatte, nicht 2 Jahre, denn seine Tochter war bereits in
sehr zartem Alter gestorben.^) Wir k(5nnen also jenes Gebnrts-
jahr nicht fUr das richtige halten, obgleich auch Wex sich ftlr
dasselbe erklUrte.^) So stehen wir vor der Anderung Nipper-
dey's als einziger MQglichkeit : "^Natas erat Agricola C. Caesare
itemm consule Idibns laniis: excessit qninto et qainqua-
gesimo anno' etc. Znm zweiten Male war C. Caesar Consul
im J. 792/39^): Agricola w&re somit am 13. Jnni 846/93 be-
reits 54 Jahre alt geworden, so dass von da an bis zu seinem
am 23. August erfolgten Tode das 55. Lebensjahr dauerte.
Von den neueren Herausgebem haben sich die Einen mit Bro-
tiers Andemng bemhigt (Haase, Kritz), die Anderen haben die
Stelle teils mit Stillschweigen tlbergangen, indem sie die Vul-
gata beibehielten (so Halm), teils yerkehrt ge&ndert. (Bitter
behielt zwar 'tertiam', woUte aber 'tertio et quinqaagesimo'
schreiben.) ^)
D. 34. ^Nono decimo aetatis anno L. Crassus C. Qarbonem,
uno et ni ce si mo Caesar Polabellam, altero et uicesimo
Asinias Pollio C. Catonem, non multum aetate antecedens Calnus
Vatinium iis orationibus persecuti sunt, quas hodie quoque cum
admiratione legimns.' Die vorliegenden.dreiZahlangaben sind
schon mehrfach er^rtert, aber noch nicht so genOgend von
1) 'Leges aDnales' S. 55 A. 12; opusc. S. 511 ff. — 2) Nach Cass.
Dio LII, 20. — 3) Ygl. Mommsen im Herm. Ill S. 80 A. 4. — 4) Ihm folgt
noch Urlichs 1. c. S. 9 , der aber die letzte Lebenszeit Agricola's weniger
genau ist wie im Anfange seiner Abhandlung. — 5) Ygl. C.I. L. 11,4716.
— 6) Vgl. Nipperdey: *leges annales' I.e.
i
Der Gebrauch der ZahlwGrter in Zeltbestinmiangen bei Tacitus. 167
nnserem Gesichtspnnkte ans erkl&rt, dass wir sie karz er-
ledigen k^nnten; prfifen wir daher jeden Fall besonders:
a) 'Nono decimo aetatis anDo' habe L. Crassus den
C. Carbo angeklagt, sagt Tacitas. Dass diese Ziffer falsch sei,
er^rterte zuerst Brotier auf Grand yon Cicer. de orat. ni, 20, 74,
wo Grassns von sich selbst ^.nssert: 'Qaippe qui omnium ma-
turrime ad publicas causas accesserim annosque natus unum
et uiginti nobilissimum hominem et eloquentissimum in indi-
cium nocarim\ £s fragt sich bier, welchem Schriftsteller wir
einen Irrtum znweisen dflrfen, vorausgesetzt , dass beide so
geschrieben haben. Lambinus glaubte, Tacitus habe aus Cicero
gesch5pft Oder doch aus gleicher Quelle und forderte deshalb
fUr Cicero '^nndeuiginti\ Was nun die gleiche Quelle anbc;
triffti so hat Nipperdey, der diese Sache sehr eingehend er-
Qrtert hat^), noch einen Beleg aus Quintilian (XII, 6, 1) bei-
gebracbt, der gleichen Ursprungs mit der Tacitusstelle zu sein
scheint : ' Agendi autem initium sine dubio secundum uires cuius-
que sumendum est; neque ego annos definiam, cum Demosthe-
nem puerum admodum actiones pupillares habuisse manifestum
sit, Caluus, Caesar, Pollio mnltum ante quaestoriam aetatem
granissima indicia susceperint' etc. etc. Daraus folgt nur, dass
die drei von Tacitus genannten Mllnner vor dem 27. 2) Lebens-
jahre, in welchem man gesetzlich quaestor werden konnte,
jene Processe gefbhrt haben. Methodisch richtiger w&re es
jedenfalls, den Tacitus aus dem Cicero zu verbessenii da es
sich um einen Fall handelt, wo Cicero's Autorit&t entschieden
weit liber der des Tacitus steht, dessen Darstellung vielleicht
nur anf eine Quelle, wie sie Velleius (U, 36, 2) yerkfirzte,
zurtlckgeht. Vielleicht kQnnen wir die Sache aber rein aus
den Thatsachen selbst entscheiden. Crassus war geboren im
J. 614/1 40 3); wenn er nun in seinem 19. Lebensjahre den
Carbo anklagte, so kann diess splltestens im J. 633/121 ge-
schehen sein, demnach vor Carbos Consulat, welches in das
1) Jetzt opusc. 8.322—339. — 2) Seit Augustus vor dem 25.: vgl.
Nipperdey: 'leg. annal.' 1. c. — 3) Ygl. Cic.Brut. 43, 161.
168 Franz Violet
J. 634/120 1) MM. Das erschien aach Doederlein ganz plaa-
sibely denn die nUchst gr^ssere Zahl ist 'nno et oicesimo', and
Cicero nennt den Crassas znr Zeit der Elage mebrmals ^ad-
modnm adulescens^ ^) oder 'adolescentalns'^); er trat daher
init Bitter der Ansicht des Lambinus bei. Obgleich Ritter zu
Gnnsten dieaer Hypothese noch besonders betont, dass Carbo
bei Erw&hnong jenes Gerichtsfalles nie air consalaris genannt
werde, bt Nipperdey dennocb geneigt die Anklage nach dessen
Gonsalat za setzeni haaptsftchlich aas zwei sehr wichtigen
Motiven : Einmal hi sicher bezeagt, dass Carbo vor der Ver-
arteilong in dieser Sacbe sich selbst getOtet habe^); sodann
soil ibm Crassas die von Cicero ^) erhaltenen Worte entgegen-
geschleadert haben: 'Noui si Opimiam defendistiy Carbo, id-
circam te isti bonam ciaem patabant'i die die Verteidigang
des Opimias darch Carbo voraassetzen , und diese fand in
seinem Consalatsjabre 8tatt.<^) Daraofhin verwies Nipperdey
die Anklage darch Crassas frfihestens in das J. 635/119. Da-
mals stand Crassas im 21. oder gar schon im 22. LebensjahrCi
and wenn Cicero aaf das erstere hinweist, so than wir recht
daran mit Nipperdey ^uno et aicesimo' bei Tacitas za
schreiben. So lange wir nicht die einzelnen Termine bis aaf
den Tag kennen, k5nnen wir wenigstens nicht absolat genaa
entscheiden, was das Bichtige ist. Aaffallend bleibt bei Nip-
perdey's Anderang nar die alsdann voraaszasetzende Gleich*
bedeatang der Taciteischen Ordinalzahl mit der Ciceroniani-
schen Wendong ^anam et aiginti annos natas^ einer Wendang,
die wir gewohnt sind^ eher aaf die vollendete Zeit za be-
ziehen. Ubrigens ist dieses darchaas nicht erwiesen, und aas
Tacitas XII, 58 (siehe anten S. 184) scheint fast das Gegen-
teil hervorzugeheni so dass die Identitftt beider Angaben voll-
kommen w&re.
b) ^Uno et nicesimo anno' babe Caesar den Dolabella
1) Vgl. die fast Hispan. Im C. I. L. I S. 534. — 2) VgL Cic. Brut.
43, 159; de offic. II, 13, 47. — 3) Cic. de orat. I, 10, 40. 26, 121. — 4) Cic.
ad fam. IX, 21, 3; Valer. Max. Ill, 7, 6 ; besonders aber Cic. Brut. 27, 103. —
5) De orat. II, 40, 170. — 6) Vgl. Cic. de legg. Ill, 16, 35.
Der Gebrauch der Zahlw5rter in ZeitbestimmuDgen bei Tacitus. 169
Yor Gericht gefordert, fahrt nnser Autor fort. Auch diese
Zahl ist 8chon als onrichtig nachgewiesen worden von Casan-
boDus ^) and Lip^ins, da sie bei Sneton (lul. 4) lasen: ^ceterum
composita seditione ciaili Gornelium Dolabellam consnlarem
et trinmphalem repetnndaram postolauit' (sc. Caesar) , d. h.
M. Aemilio Lepido, D. lunio Bruto coss., im J. 677/77.2) Die
BeziehuDg dieser Worte anf das J. 679/75, die Nipperdey
frfiher ^) geltend gemacht hatte, hat er spUter ^) selbst als un-
statthaft zarUckgenommen , und die tlbliche Annahme durch
ein nenes Zeagnis aas Cicero^) noch gesttttzt. Caesar war
geboren am 13. Jnli 654/100^), so dass er im J. 677/77 im
23. Oder 24. Lebensjahre stand. Es kann also nur 'tertio
et nicesimo' oder ^quarto et uieesimo' bier angemessen sein;
ersteres ist, weil es den Spielranm bis zor aetas qnaestoria
noch yergr(5ssert, yielleicht vorzaziehen and lange von Pichena
angenommeui dem Orelli (in gntem Glauben!) nnd Nipperdey
gefolgt sindy obgleich dieser mit Unrecht behauptete, jene Zahl
sei ohne Weiteres aus der Rechnung: 654/100 — 677/77 = 23
za erschliessen.^)
c) Endlich soil ^altero et uicesimo anno' Asinius PoUio
den C. Cato mit einer Anklagerede angegrififen haben. Diese
Zahl ist bisher noch nicht beanstandet worden and scheint
gewahrt werden zn kOnnen. Uber das Lebensalter des Pollio
wissen wir n'dmlich Folgendes: Nach Hieronymas im Chro-
nicon des Easebios ') starb er ol. 195/4 = 757/4 im 80. Jahre;
danach w^re er im J. 677/77 oder 678/76 geboren gewesen.
Von der hier erwahnten Anklage ist, wie Cicero®) aasdrttck-
1) Zu Sueton. 1. c. — 2) Vgl. die Fasten im C. I. L. I 8. 439. --
3) Pbilolog. YI S. 377 und in der Note zu unserer Stelle. — 4) Brut
92,317. — 5) Das ist das richtige Patmn, w&hrend die fast. Amitem. im
C.I.L. I S. 324 a. 396 den 12. Juli nennen; die Feier seines Geburtstages
wurde verlegt der Apollinarischen Spiele wegen (Cass. Die XLYII, IS) ; vgL
A. W.Zumpt: 'de dictatoris Caesaris die et anno natali' 1874. S. 9; Lange:
B. A. in, 2 S. 555. — 6) Dass die einfache Differenz der Ealenderjahre
irre fohren kann, sieht man aus XII, 58 (S. 184). — 7) Bd. II S. 145 ed.
Schoene. — 8) Ad Att IV, 15, 16. 17.
170 Franz Violet
lich bezeiigt, G. Cato am 3. Jani 700/54 freigesprochen wor-
den; PoUio stand also za eben jener Zeit entweder im 22.,
resp. 23., oder im 23., resp. 24. Lebensjahre. J)as tiberlieferte
^altero et nicesimo' kann daber richtig sein, wenn er erst
678/76 geboren war, und seln Gebnrtstag nach dem 3. Jani
fiel. — Nach dem eben Ert^rterten wtlrden die Taciteischen
Worte nrsprtlnglich gelautet haben : 'Uno et nicesimo aetatis
anno L. Crassus C. Garbonem, tertio et nicesimo Gaesar
Dolabellam, altero et nicesimo Asinins PoUio G. Gatonem,
non mnltnm aetate antecedens Galnus Vatininm iis orationibus
persecnti sunt, qnas hodie qnoqne cam admiratione legimns\
xiy.c4. Ktirzer k(5nnen wir nns fiber den letzten bier zn bespre-
chenden Passns fassen : Von dem Tode der Octavia, der Toch-
ter des Kaisers Glandins nnd nnglficklichen Gemahlin des Nero
heisst es: 'Ac paella nicesimo aetatis anno, inter centnriones
et milites, praesagio malomm iam nitae^ exempta, nondam
tamen morte acqniescebat'. Ibren Tod berichtet Tacitns anter
dem J. 815/62, and wenn weiter Nichts zn ermitteln ist, mtissen
wir daraufhin ibre Gebart in die J. 795/42 oder 796/43 ver-
weisen. Beide Jahre vertragen sich aber, wie Nipperdey^)
erinnert, nicht mit einer Notiz des Sneton (Gland. 27)3), aas
der sicher hervorgeht, dass Octavia Ulter war als Britannicns.
Letzterer war, wie wir oben^) gesehen haben, im J. 794/41
geboren ; Octayia kann mithin nicht spHter als 792/40 auf die
Welt gekommen sein, nnd dazn passt allein das von Nipper-
dey Yorgeschlagene Mnoetaicesimo' ^) bei Tacitus, was sich
nns noch ans einem anderen Umstande zn empfehlen scheint.
XII, 58 wird nUmlich erzUhlt, Nero babe sich mit Octavia
verm9,hlt im J. 806/53; in diesem Jahre hUtte sie also das
13. Lebensjahr voUendet. Ein frtiheres Alter kann nan fllr
die Zeit ibrer Verheiratung nicht wohl angenommen werden,
denn obgleich sich einige Beispiele von Frauen, die bereits
mit 11 Jahren heirateten, — so alt wftre Octavia nach der
1) Codd.uita, uitae: Nipperdey. — 2) Z. a. St. — 3) Ygl. auch Cass.
Dio LX,5. — 4) Vgl. zu Xm, 15 S. 158 und zu XII, 25. — 5) 'altero et
u ice si mo' nach D. 34 (8.166) ist wohl yorzoziehen.
i
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmangen bei Tadtas. 171
tiberlieferten Lesart gewesen — finden^), so gehOren diese
doch zn den Ansnabmen, and bei Octavia wUre dieser Um-
stand gewiss nicht von den alien Scbriftstellem tlbergangen
worden.2) — Ubrigens hatte die obige Andemng dem Sinne
nacb scbon Tillemont^) gefordert, angenommen ist sie anch
Yon Scbiller^), aber ansser Acbt gelassen von Raabe.^)
Im YerbSltnis zn den 18 Stellen, in denen wir immer
wenigstens gat bezeagte Angaben za erQrtem batten, wenn
aaeb der Wert der Zeagnisse ein sehr verschiedener war, sind
die Beispiele, an denen ans nar ein terminas gentlgend be-
kannt ist, and die daher nar aas der Ordinalzabl ebrono-
logisch fixirt werden kQnnen, sehr wenig zahlreich; nUmlich
im ganzen Tacitas nar nachstebende yier:
'Per idem tempns (d. b. im J. 785/32, On. Domitio, Camillo yi lo.
Scriboniano ^) coss.) L. Piso pontifex . . . fato obiit, nnllias ser-
ailis sententiae sponte aactor' etc. 'Aetas ad octogesimam
annam processit'. Er brachte es bis zam 80. Jahre, das er
nicbt mebr vollendete. — Dieser Piso gehQrt zu den am h&n-
figsten yon den Alten genannten and yon den Neaeren") be-
sprochenen PersQnlichkeiten jener Zeit; fiber sein Gebartsjahr
wissen wir aber sonst Nichts: Es mass nacb obigen Worten
das J. 705/49 oder 706/48 gewesen sein, worans fttr seinen
carsas honoram Nichts za entnehmen ist.
Die Tochter des Barea Soranas, Servilia^), wird in derxvi,8o.
Erz&hlang yon der im J. 819/66 gegen sie ^erichteten Anklage
'filia intra nicesimam aetatis annam' genannt. Die wenigen
1) Dieselben sind meist aos Inschriften zosammengestellt von Fried-
l&oder: 'Darstellungen aos der Sittengeschichte Roms' U S. 324 ff. (4.Aufl.)
— 2) Die Zeagnisse der Alten ttber diese Fran hat Sievers: "Studien zor
Geschichte der rOmischen Kaiser' S. 123 A. 4 gesammelt. — 3) 'Histoire
des empereors Remains' N4ron.art.Xy 8. 122. — 4) 'Geschichte des rO-
mischen Kaiserreiches onter der Regierong des Nero' S. 67 A. 2. — 5) 'Ge-
schichte und Bild des Nero' S. 263—265, wo aos mir nicht ersichtlichem
Grande die ganze Sache onter dem J. 816/63 behandelt ist. — 6) YgL
8. 154 Anm. 2. — 7) Mehrfach hat Qber ihn Borghesi gehandelt: 'oeuyres'
in S. 323; V S. 77ff: 312; vgl. zuYI, 11. — 8) Auch ttber sie vgl. Borghesi:
'oeoyres' IV S. 488.
172 Franz Violet
Stellen der Alien ; welcbe sie ansserdem noch erw&hnen^),
geben nns fiber ihr Alter keinen Aufsehliifls. Ihre Gebnrt
mtlBsen wir also allein nach obiger Ziffer in das J. 799/46
Oder 800/47 setzen. Dass sie das 20. Jabr noch niebt voU-
endet hatte, beweist sebr deutlieh die Pr&position Mntra' bei
der Ordinalzabl.
H.1,48. Die Characterschildemng des von Galba adoptirten Piso
Licinianos, dessen Tod im J. 822/69 erfolgte^), hebt mit der
Altersangabe an : 'Piso nnnm et tricesimnm aetatis annnm
explebat fama meliore qnam fortnna\ Hier kOnnen wir zwei-
feln ob nicht explebat ( — es findet sich noch XUI, 15 [ygl.
S. 158] und H. Ill, 86 [S. 173] — ) bedeutet: er war schon
31 Jahre alt; indessen der Gebrauch des Imperfectam wider-
spricht einer solchen Erkl&rang, wie Doederlein mit Recbt
hervorhebty and der analoge Fall Xni; 15 (ygl. S. 158) zeigt
die UnmQglichkeit derselben; wir dfirfen deshalb nor mit
Heraens tlbersetzen : 'Piso stand im fast voUendeten 31. Lebens-
jahre\ Die Ordinalzabl ist ganz correct in diesem Sinne,
welchen das von Emesti vorgeschlagene 'explerat' (weil yon
einem Toten die Bede sei), zerstQren wtlrde. — Piso's Gebnrt
failt danach in das J. 791/38 oder 792/39 3), nnd zwar ist
Ersteres yorzozieben, da er bereits am 15. Jannar 822/69 starb;
sein Gebnrtstag fiel dann in eine splltere Zeit des Jahres.
D. 17. Im 1 7. Gapitel des 'dialogos' bezeichnet der Sprecher,
Aper, die Zeit, welche yerflossen sei yon Cicero's Tode bis
zn der Zeit des GesprHchs nach den Begiemngsjahren der Ftlr-
sten^); nachdem er dabei zuletzt das Vierkaiserjahr erwUhnt,
fttgt er hinzu: 'sextam iam felicis hoios principatas statio-
nem, qua Yespasianos rem pnblicam fouet\ Die Angabe ist
sebr wichtig, weil daraof onsere Yermutongen fiber die Zeit
jener Unterredang beruhen. Schon der Aosdrack 'statio^ cha-
racterisirt hier die Rechnnng yon Datum za Datum. Nan kann
1) Schol. ad luuenal. sat. YI, 552; Cass. Dio LXII, 26. — 2) Ygl. za
H. 1, 29 S. 154. — 3) Ygl. noch aber diesen Mann: Mommsen in d. ephem.
epigr. I S. 148ff. — 4) Die dabei genannten Jahreszahlen werden welter
unten besprochen werden.
k
Der Gebrauch der ZahlwOrter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 173
man zwar zweifelbaft sein, mit welcbem Tage die 'stationes'
beginnen, ob mit Yespasians Regiernngsantritt am 21. Decem-
ber 822/69 (— denn Vitelllus starb am 20. 0 — ) , oder lieber
erst mit dem 1. Jannar 823/70, was wegen der Ubereinstim-
mnng mit der Zahl seiner Consulate wobl vorzuzieben ist,
immerbin wird als 'sexta static' der 1. Janaar 828/75, Yespa-
siano cos. YI ^) am passendsten sein. Wenn man ^sextam' bei
Tacitus wabrt, so erscbeint dieser Termin durcbaus sicber;
man bat aber aus Grlinden, die wir weiter unten er(5rtem
werden, die Lesart angegriffen und ^septimam' vorgescblagen
(Micbaelis), was dann auf den 1. Januar 829/76 fUbren wtlrde.^)
Yon den sftmmtlicben StelleU; in welcben die Ordinalzabl
in der yon uns geforderten Bedeutung stand oder steben musste,
baben wir bisber absicbtlicb eine Stelle ausgescblossen, nicbt
weil sie sicb dem gewUnscbten Zftblungsprincip nicbt ftigte,
sondem weil sie sicb tiberbaupt nicbt aritbmetiscb als ricbtig
erweisen l&sst und docb nicbt geHndert werden kann. — In h. m, 86.
der Lebensbescbreibung des Kaisers Yitellius begegnen uns
n&mlicb die Worte: Tatria illi Luceria: septimum et quin-
quagesimum aetatis annum explebat\ Tiber die Bedeutung
des Yerbum ist oben (S. 172) gesprocben worden. — Die Zeit
des Todes des Yitellius erbellt ungef&br aus c. 78, wo gesagt
wird, das Heer des Yespasian babe gerade zu Ocriculum die
Satnmalien gefeiert, die vom 17. — 21. December dauerten.
Nocb genauer lasst sicb der Todestag aus der Yergleicbnng
der einzelnen Zeitangaben gewinnen, nUmlicb : c. 67 : "^XY. Kal.
Ian.' =18. December; c. 69: 'concubia nocte'; c. 70: Muce
prima' des 19. December; c. 77: ^multa nocte' und c. 79: 'multo
iam noctis'; c. 82: ^postera die': es war der 20. December
822/69. Rticksicbtlicb seines Gleburtstages baben wir uns be-
reits fttr den 24. September des J. 768/15 entscbieden (S. 162).
Sueton notirt zwar ebenfalls seinen Tod als ^anno uitae septimo
quinquagesimo' erfolgt (Yit. c. 18), aber die Ermittelungen der
1) Cf. zu H. m, 86 auf dieser Seite. — 2) Vgl. C. I. L. VI, 1, 933; Asch-
bach 1. c. S. 287. — 3) Sauppe*8 Yorschlag 'noaem' gehdrt natttrlich nicbt
in dieses Capitel.
174 Franz Violet
termini sind doch schlagend. Er sowobl wie Tacitns haben
falscbe Ziffem: Vitellins starb im 55. Lebensjabre, oder wie
Xipbilin in Dionis epil LXV, 22 in Cardinalzablen ricbtig an-
giebt: 'ZrjaavTa pihv inl xiaaaqa ^ttj xal nevrr^xoyra^ . Eine
Erkl&rnng dieses fast nnbegreiflicben Irrtums ist niebt ver-
snebt worden and wabrscbeinlicb aacb nnmOglicb; ibn fUr
Tacitus lengnen and die tlberlieferte Zabl lUidern dtlrfen wir
mebt wegen der Ubereinstimmang mit Sneton; wir gentigen
anserer Pflicbt, wenn wir nar das Factam constatiren.
Recapitaliren wir noeb ein Mai das Ergebnis der bis-
berigen Untersacbong , so ergiebt sicb folgendes Yerb<nis:
Ein einbeitlicber Gebraaeb der Ordinalzahlen zar Bezeicbnang
eines nocb niebt abgelaafenen Zeitabscibnittes liess sicb be-
stimmt nacbweisen an 9 Stellen and flibrte in 3 FUlen za
Yollkommen entsprecbendem Verst&ndnis anter Beacbtang der
ricbtigen termini ; in 6 Stellen war die Uberlieferang verderbt,
aber aas der Kenntnis der termini leicbt za corrigiren. Vier
Beispiele ergaben nar aos der Zabl selbst eine annHbemde
Fixirang, da der eine terminas niebt bezeagt war. Endlicb
war emmal anser Historiker wirklicb im Irrtam tiber die ricb-
tige Zeit.
Wenden wir ans nunmebr zu der zweiten von ans oben
(S. 150 ff.) aafgestellten MOglicbkeit der Bedeatang der Ordinal-
zabl, n&mlieb za solcben Beispielen, wo der Anfangsmoment
der Becbnang ein grQsserer Zeitabscbnitt zu sein sebeint; der
nar nacb einem innerbalb desselben vorgefallenen Ereignisse
angeftlbrt wird, wo also durcb die Becbnang zwei Ereignisse
in eine zeitlicbe Beziebang za einander gesetzt werden. Hier
bandelt es sicb denmacb um die Frage : Was beisst es, wenn
Tacitas sagt, Etwas sei gescbeben im so and sovielten Jabre
nacb dem and dem Vorfalle? Recbnet er bier ebenfalls von
Termin zu Termin; yon Datam za Datam, wie sonst bei den
Ordinalzablen? Oder meint er, wenn er jenen Yorfall nennt,
yielmebr eine Ulngere Periode, etwa ein Jabr, innerbalb dessen
er sicb zatrag; was er dann aritbmetiscb ricbtig bei der Sub-
traction der Kalenderjabre ausscbliesst? — Die Ahtwort kOnnen
Der Gebrauch der ZahlwGrter in ZeitbestimmuDgen bei Tacitus. 175
wir hier yorweg gebeo, Bie lautet: Die von Niese fUr Poly bios
in Ansprach genommene Yoranssetzasg, dass dasjenige Ereig-
niS; Yon welcbem die ZUhluDg anhebt, nur bracbylogisch zor
BezeichnoDg des Jahres, in welcbem dasselbe vorfiel; genannt,
nnd dass eben dieses Jahr immer bei der Snmmirang aasge-
scblossen werde, Iftsst sich ftir Tacitus, soweit die vorhandenen
Bekge ein Urteil erlanben; absolnt nicbt dnrchftlhren,
sondem deraelbe hebt dnrch die Nennang des betreffenden
Factams vielmebr den Zeitmoment innerhalb des entsprechen-
den grQsseren Zeitganzen, heryor; er rechnet also anch in
diesem Falle, wenn er die Ordinalzahl setzt, von Datum zn
Datam, and das Yerb<nis ist kein anderes, als wenn wir zu
einem der obigen BeispielC; etwa zu VI, 50 (S. 152) ergSnzten
das fiberfltlssige "^postquam natus est' u. A. Sagt er daher
z. B. Jemandy der am 1. April 800/47 geboren war, sei ge-
storben im 50. Lebensjahre, so starb er jedenfalls erst nach
dem 1. April 849/96 und noch vor dem I.April 850/97; fiel
nun auf den 1. April 800/47 eine Scblaeht, in der Leute ge-
fangen warden, so wfirde er yon diesen genau so sagen, sie
seien im 50. Jabre nach der Schlacht befreit worden, d. h.
wieder jedenfalls nach dem 1. April 849/96, resp. Yor dem
1. April 850/97. — Nattlrlich ist deshalb auch wieder nicht
das Ealenderjahr des einen terminus aus dem andem und der
Taciteischen Ziffer auf arithmetischem Wege zu ermitteln, son-
dem dieses kann bald in die Summe hineinfallen , bald aus-
geschlossen werden, je nach der Zeit im Jahre, von der die
Rede ist. Weiter mtlssen wir den Sinn der unvollendeten Zeit,
welchen wir bis jetzt ftlr die Ordinalzahlen bei Tacitus nach-
gewiesen haben, auch hier in ErwUgung ziehen bei jeder ein-
zelnen Notiz; es wird dadurch sehr leicht mOglich sein, dass
der Ausdruck in Bezug auf die Kalenderjahre schwankend,
d. h. mehrdeutig ist, wie Niese dieses fflr Poly bios nicht zu-
geben m5chte. — Als Beweis fUr die Richtigkeit des eben
Gesagten dienen folgende vier Belege:
'£t lunia sexagesimo quarto post Philippensem aciemiii.76.
anno supremum diem expleuit, Gatone auunculo genita, C. Cassii
176 Frana Violet
uxor, M. Bruti 8oror\ Den Tod jener Fran, tlber die Weiteres
bei BorghesiO za finden ist, berichtet Tacitus unter dem
J. 775/22. Bekanntlich wurde die Schlacht bei Philippi ge-
schlagen L. Mnnatio Planeo, M. Aemilio Lepido consulibus,
d. h. 7 12/42. i) Wenn nun das J. 775/22 das 64. nach dem
J. 712/42 genannt wird, so kann es sich nur urn die nicht voll-
endete Zeit bandein, denn verflossen waren erst voile 63 Jabre,
und zwar, da die Scblacht in den Sp&tberbst fiel; aucb erst in
den letzten Monaten des J. 775/22. Wir dfirfen daher bebaup-
ten, wenn Tacitus das 64. Jabr nennt, so muss der Tod der
Junia ziemlicb gegen Ende des Kalenderjabres 775/22 erfolgt
sein. Yom 64. Jabre nacb der Scblacbt batte sie nur wenige
Monate erlebt, und die Recbnung l&uft yon Datum zu Datum.
Aus diesem Grunde erwUbnt Tacitus das Ereignis aucb unter
den letzten Vorfdllen des Jabres.^)
XI, 11. Weit wicbtiger ist der Inbalt der zweiten biebergebQrigen
Stelle: ^Isdem consulibns ludi saeculares octingentesimo post
Romam conditam, qu9,rto et sexagesimo, quam Augustus
ediderat, spectati sunt\ Die betreffenden Consuln waren der
Kaiser Claudius zum vierten und L. Vitellius zum dritten Male,
deren Amtsflibrung in das J. 800/47 ^) fiel. Uber den 'octin-
gentesimus annus^ bedarf es also keines Wortes ^), wobl aber
tiber die zweite Zabl. Wir wissen nS.mlicb, dass Augustus die
Sacularspiele im J. 737/17 «) feiem Hess. Von 737/17—800/47
1) 'Oeuvres' V S. 178. — 2) Vgl. die fastColot. im C.l.L. I S.466;
Fischer: 'Rdmische Zeittafeln' S. 333. — 3) Richtig hat Merivale : 'history,
of the Romans under the empire' V S. 311 den Tacitus interpretirt: 'At
the close of this year (775/22), the commencement of the sixty-fourth since
the fatale era of Philippi' etc. — 4) Vgl. Cass. Dio LX, 29: Mommsen
I.R. N. 6265.6303; Aschhach 1. c. S. 262. — 5) Tacitus rechnet hier nach
der Varronischen Ara (vgl. S. 155). — Will man ganz strong rechnen (vgl.
zu G. 37 8. 155), so ergiebt sich aus der Zahl, dass die Spiele im J. 800/47
erst nach dem Grandungstage, dem 21. April, gefeiert wurden, denn mit
diesem Tage liefen erst voile 799 Jahre von Roms Bestehen ab. — 6) YgL
die fast Capitol, im C.I.L. I S.442; best&tigt von Cass. Dio LIV, 18. —
L. Roth im N.Rh.Mus. Bd.Vni S. 365— 376; Fischer I.e. zum J. 737/17
S. 400.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmongen bei Tacitus. 177
sind YoUe 63 Jabre, yon Datum zn Datum gerechnet; fanden
daher die Spiele im J. 800/47 in sp9,terer Jahreszeit statt ^
die von 737/17, so ist ^quartns et sexagesimus annus' ganz
richtig; das Jahr hatte yielleicht eben erst begonnen. Die
blosse Subtraction der Ealenderjabre w^re bier ebenso wie
XIV, 53 (S. 153) unstattbaft.
Niebt so augenscbeinlicb sind die termini in dem dritten xii, 36.
Beispiele, welcbes sieb in der Erz&blung von der Unterwerfung
Britanniens im J. 803/50 findet: Upse (ntoilicb der EOnig Cara-
tacus)^) Qt ferme intuta sunt aduersa, cum fidem Cartiman-
duae, reginae Brigantum, petiuisset, uinctns ac uictoribus tra-
ditus est, nono post anno, quam bellum in Britannia coep-
tum". Alle Erklarer dieser Worte verweisen auf Cassius Dio
LX, 19, woraus bervorgebe, dass der Ausbrucb des Rrieges
im J. 796/43 stattfand : Claudio tertium, L. Vitellio iternm con-
sulibus.2) Wie kann dann aber das J. 803/50 der ^nonus annus'
nacb 796/43 sein? Scbon Lipsius lengnete diese MQglicbkeit
und dacbte an einen Irrtum in der Taciteiscben ZabI, wollte
aber diese nicbt gem Ibidem, da eine zweite nocb yorbandene
Scbwierigkeit dadurcb nicbt mitgelQst wird. Im m. Bucbe
der Historien (c. 45) wird n&nlicb erz^blt: 'Gartimandua Bri-
gantibus imperitabat, pollens nobilitate ; et auxerat potentiam,
postquam capto per dolum rege Carataco instruxisse triumpbum
Claudii Caesaris uidebatur'. Das scbeint docb zu beissen, Cara-
tacus sei bei dem Triumpbe des Claudius, der im J. 797/44 ^)
stattfand, mit aufgefUbrt worden. Wenn es dieses aber beisst,
so ist aucb das yon Lipsius ricbtig geforderte, yon Doederlein
gebilligte ^septimo^ nicbt passend. Ganz yage und zweifelbaft
wird yoUends die Sacbe, wenn wir mit Ryck yermuten, Tacitus
babe yon dem Jabre, in welcbem der innere Erieg in Bri-
tannien ausgebrocben sei, gerecbnet; denn dayon wissen wir
zu wenig. Lipsius' Andemng entspracb wenigstens nocb dem
Gebraucbe der Ordinalzablen , den Nipperdey in seiner An-
merkung seltsam yerstebt, wenn er sagt: ^Der Erieg begann
1) Ygl. Boighesi oenvres m S. 234. — 2) Cf. Aschbacb 1. c. S. 260
—262. — 3) Vgl. Lebmann 1. c. I S. 337 A. 3.
Leiptiger StvdieiL y. 12
178 Franz Violet
43 n. Cbr. Dio LX, 1 9. Da die RQmer das Jahr, yon dem aus
sie z&hleiiy mitrecbneD, fiUlt also die GefaDgennahme des Cara-
taeus ins J. 51 n. Chn Wie es mit dem J. 804/51 stebt, wer-
den wir sofort seben. Bereits Wex 0 batte an dieses gedacbt
and erkllbrt : 'seilicet intellegendnm est^ qninto postquam Osto-
rins in Britanniam nenit (nUmlicb 800/47), illnd acddisse; i. e.
a. 804/51 \ Und dass wirklicb in jene Zeit die Gefangennabme
des Caratacns ges^tsst werden darf, beweist als denkbar sieber-
ster Zeuge die noeb vorbandene Insebrift anf dem Triompb-
bogen des Claudins^), wo ans der Benennnng des Kaisers
'cos. V deatlieb die Zeit der Besiegmig der Brittenk5nige er-
belli 3) 1st das J. 804/51 das wabre, so kann die Zabl 'nono
anno' sebr wobl ibre Bereebtigang baben; denn, gesetzt, der
Krieg sei etwa im Frfibjabre 796/43 ansgebrocben , so batte
er bereits im Frtlbjabr 804/51 voile 8 Jabre gedauert; Cara-
tacns kann jedocb erst im Sommer oder Herbste eben dieses
Ealendeijabres y d. b. im beginnenden 9. Jabre der E&mpfe
gefangen worden sein. Diese Yermutung, die Httbner^) yor-
gebracbt bat, wird yom Gesicbtspnnkte onserer Untersucbong
ans yoUkommen best9.tigty denn sie bertlcksicbtigt dnrcbans
das Wesen der Ordinalzabl. — Dieses Beispiel entspricbt in
der Becbnung genau dem oben (S. 175) erw&bnten III, 76. —
Es bleibt nnr nocb tlbrig za bemerken, wie wir nns mit der
zweiten Notiz des Tacitus , die die Teilnahme des Caratacns
an dem Triumpbe des Clandius voraosznsetzen scbien^ ab-
finden.^) Sicberlicb wasste TacitnS; wann Caratacns aufgeftlbrt
wnrde, denn den Trinmpbbogen konnte er seben; ein Irrtum
1) Prolegg. ad T. A. p. 186 mit Anm. — 2) Im C. I. L. VI, 1, 920. —
3) Die Heraasgeber der Inschrift wollen indessen das J. S03/50 festhalten,
ich sehe nicht, aus wekhem Grande; denn offenbar ist das in der In-
schrift Erwfthnte geschehen, als Claudius 'cos. V war; das Jahr der Ab-
fassong derselben ist Nebensache. — 4) Im N. Rh. Mus. £d. XII S. 47. —
5) Ygl. Lehmann 1. c. S. 337 A. 3 : 'Alleln derselbe Schriftsteller berichtet
die Schaustellang des gefangenen BrittenfOrsten unter dem J. 50, w&hrend
sie nach jener Angabe frahestens im J. 51 stattfinden konnte'. Hier ist
ein offenbarer Irrtum, denn Tacitus sagt ausdrttcklich (XII, 40 extr.), dass er
nicht bloss die Kriegsereignisse des J. 803/50 erz&blen woUe; vgl. Httbner 1. c.
Der Gebraach der ZahlwGrter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 179
tlber die Zeit des Triumphes ist daher von seiner Seite ans-
geschlossen. ^) Wenn dem so ist, so k^nnen wir nnr der An-
sicht Yon Heraeus ^) beitreten, die dahin geht, Tacitus spreche
H. in, 45 gar nicht von dem eigentlichen , 797/44 gefeierten
Triumphe, sondem bezeichne nur den gefangenen Carataeus ge-
wissermassen als eine sp^tere "^Vervollst&ndiguDg^ jenes Trium-
phes. Damit ftlgt sich demi Alles anfs Beste zusammen. —
Wir kommen zur letzten (4.) Beweisstelle dieses Abschnitts:
Nach der grossen Lttcke, deren Yorbandensein wir in den
Bttchern 'ab excessa diui Augusti' schmerzlich empfinden, setzt
sich im Taciteischen Texte die ErzUhlung der Ereignisse des
J. 800/47 fort; da erfahren wir denn gelegentlich der Schil-
derung von den Feldztlgen gegen die Armenier : 'Begressoqne xi, 9
Vardani deditur Selencia, septimo post defectionem anno,
non sine dedecore Parthomm, quos una ciuitas tam diu elu-
serat. Exin ualidissimas praefecturas inuisit; et recuperare
Armeniam auebat, ni a Vibio Marso, Syriae legato, bellum
minitante cohibitns foret\ Die Zeit des Abfalls der Stadt
k($nnen wir entnehmen aus VI, 42 — 44; derselbe geschah im
J. 789/36, Quinto Plautio, Sexto Papinio coss.^) Nipperdey
setzt nun daraufhin die Bfickgabe der Stadt willktlrlich in das
J. 796/43 and wird hierdurch seiner eigenen freilicb ebenso will-
ktlrlich Yoransgesetzten ZUhlungsweise (vgl. zu XII, 36 S. 177)
ontreu. Dass das J. 800/47, unter dem jenes Factum subsumirt
wird, nicht passt, ist selbstverstUndlich ; es kann vielmehr das
J. 796/43 wohl der Wahrheit entsprechen, nnr muss es dann
in anderer Weise, wie Nipperdey es that, ermittelt werden,
wozn er uns selbst einen Fingerzeig gegeben hat, indem er
hinzuftlgt: ^43 n. Ghr., womit die ErwUhnung des Vibius Marsns
im Folgenden stimmt\ Unser Autor nennt diesen Mann als
damaligen Legaten von Syrien, und wir k(5nnen die Zeit dieser
1) Vgl Lehmaon I.e.: Ich kann mich nicht tlberzeugen , dass er
aber die Zoit, wo dieser 'triamphas Glaudi' gefeiert wurde, im Unklaren
gewesen sei, weil er seinen Bericht dem J. 50 einreilit, and nehme daher
ein Yersehen hinsichtlich der Zeit von Caratacas* Auslieferong an'. —
2) Z. u. St. — 3) Vgl. VI, 40 ; C. I. L. V, 2, 2823.
12*
180 Franz Violet
Legation aaffindeD. Denn Josephos ^) bericbtet seine Abbe-
rofang aos Asien im J. 797/44 nnd giebt una dadarch den
terminus ad qnem. Femer war er der Nachfolger des P. Pe-
troninSy der im J. 796/43 ebendaher znrtickgerufen wnrde.^)
Sein Eingreifen in die Ereignisse QUlt denmach gewiss in den
Sommer 796/43, and damals wird anch Seleucia dem Vardanes
tlbergeben worden sein. Die 7 Jabre seit dem Abfalle waren
noch nicht voll abgelaofen, die Zeit des Abfalls war also
spftter im Jabre als der Tag der folgenden Rtiekgabe.
Anf Grand der eben erOrterten yier Beispiele, in denen
wir die Recbnang an der Hand der termini eontrolliren konn-
ten; yerm5gen wir nocb drei weitere Stellen za erkl&ren and
dareb Analogie die Wabrbeit za finden. Wir stellen die be-
1. 62. kannteste, neaerdings mebrfacb bebandelte Stelle voran :
Bei der Expedition des Germanicas nacb Deatscbland im
J. 768/15 sei aacb, so erzHblt Tacitas, das Seblacbtfeld im
Teatobarger Walde besaebt, and seien dabei die Uberreste
der Varianiseben Legionen bestattet worden : ^Igitar Romanas,
qai aderaty exercitas s e x t a m post eladis annam triam legio-
nam ossa . . . condebant\ Dieses gescbab also "^nacb dem
6. Jabre'; beisst das nan nacb Anfang oder nacb YoUendang
des 6. Jabres? Wir betonen zunlU^bst wiederam, dass ans in
der Ordinalzabl der Sinn eines nocb nicbt abgelaafenen Zeit-
raames za liegen scbeint, — wenigstens wiesen alle bisberigen
Beispiele daraaf bin — , and dann bedeatet 'nacb dem 6. Jabre
der Niederlage^ welcbes, wie Aator and Leser sicb bewasst
sindy damals nocb nicbt ganz verflossen war, bracbylogiscb
so viel wie 'nacb dem Beginn des 6. Jabres der Niederlage'
oder 'nocb im 6. Jabre nacb der Niederlage' and ist identiscb
mit der Wendang 'sexto anno post cladem'.^) Es fragt sicb
1) Ant. lud. XIX, 6,4. 7, 2. 8, 1. 9, 2; XX, 1, 1. — 2) Vgl. Cass. Dio
LX, 17 ; Appian bell. ciu. V, 7 ; tlber Vibius' Thfttigkeit siehe auch Marquardt-
Mommsen 1. c. lY 8. 259 A. 5, S. 260 und Borghesi oeavres I S. 473 ff. 487 fif. ;
Lehmann 1. c. I S. 222, fiber iinsere Stelle ebenda S. 172 A. 4. — 3) Eine
andere, entgegengesetzte Interpretation setzt Merivale 1. c. Y S. 158 voraos
in seiner Obersetzong: 'after the lapse of six years* etc.
\
Der Gebrauch der ZahlwOrter in Zeitbestimmiingen bei Tacitus. 181
nan, ob dem in Wirklichkeit so ist and ob wir dem ent-
sprechende termini nachweisen kOnnen. Allgemein wnrde bis-
her die Niederlage des Yarns in das J. 762/9 gesetzt : 762/9
— 768/15 = 6. Indessen hat nenerdings Brandes 0 eine ver-
gessene, von Reimarus zn Cass. Dio LVI, 18 vorgebrachte An-
sicht wieder ans Licht gezogen nnd dnrch Yergleichnng mit
Sneton (Tib. 17) zn beweisen gesncht, dass jene Niederlage
erst im J. 763/10 vorfiel; doch hat er dabei sowohl diese wie
eine zweite Stelle, die sofort zn erw^hnen ist, yielleicht ab-
sichtlich tibergangen. Brandes' Behanptnng trat znerst Qardt-
hansen^) entgegen nnd widerlegte dieselbe ans Cassins Dio,
ihm stimmten Ltittgert^) nnd Schrader^) zn, w&hrend ftlr
jenen Schaefer^) sehr energisch eintrat Mein hochverehrter
Lehrer Gardthansen nahm znerst die obigen Worte des Tacitns
als beweisend fttr das J. 762/9 in Ansprnch nnd erklUrte in
gleichem Sinne die zweite Taciteische Angabe: Xn, 27, woxii^rz.
nnser Historiker bei Gelegenheit des Feldznges nach Dentsch-
land im J. 803/50 bemerkt, dass die ROmer ^quosdam e clade
Variana qnadragesimnm post annnm^, d. h., wie eben wie-
derholt wnrde, nach dem Anfange des 40. Jahres, 'sernitio
exemisse'. Damit sind nns zwei feste Pnnkte gegeben, von
denen ans wir den zweifelhaften terminns a qno yielleicht zn
erfassen yermOgen. Folgen wir der gewQhnlichen Annahme
des J. 762/9, so waren schon im Herbste des J. 802/49 — denn
nach den fibereinstimmenden Berichten der Alten mnss die
Schlacht in den Herbst fallen — yoUe 40 Jahre yerstrichen;
der Beginn des J. 803/50 fiel also schon in das 41. Jahr nach
der Schlacht. Alsdann ist Tacitns' Ziffer nnrichtig. Nehmen
wir aber mit Brandes das J. 763/10, so waren erst im Herbste
des J. 803/50 yolle 40 Jahre yerstrichen nnd Tacitus' Ziffer ist
richtig, wenn er yon der Zeit bis znm Herbste spricht. Ebenso
waren im Herbste 768/15, wenn die Schlacht schon 762/9
stattfand, 6 yolle Jahre zn Ende, sobald der Tag der Schlacht
1) *Im neuen Reich' 1875. S. 746—751. — 2) In den N. Jahrb. f. Phil.
1876. S. 245—248. — 3) Ebenda S. 541—544. — 4) Ebenda S. 544—549.
— 5) Ebenda S. 248—250.
182 Franz Violet
vorttber war; bis zn diesem war 'sextns annnB^, ondTacitas'
Ziffer kann ricbtig sein ; war die Schlacht aber erst im Jahre
763/10, so waren 5 Jabre abgelaofen mit der Wiederkehr des
Scblacbttages ; nach diesem war 'sextns annns^ nnd Tacitos'
Ziffer kann ebenfalls ricbtig sein. Beide Angaben lassen nns
so lange im Dankeln, bis es gelingt die Jabreszeit za bestim-
men, in die die beiden erw&hnten Expeditionen der R5mer
fallen; dartlber jedocb stebt nur Folgendes fest: dass der Zng
des Germanicos vom J. 768/15 in den Sp9.tberbst fiel, beweist
sowobl die Scbildemng seines eiligen Bttckznges als anch das
'sidus aeqninoctii' in c. 70. Wenn wir nun anch niebt absolat
sicber bebaupten kGnnen, dass die Xn, 27 erw9,bnten Ereig-
nisse in das Frtibjabr 803/50 fielen, so spriebt docb die nur
zwei Capitel vorber gescbebene Nennang der Consuln entscbie-
den dafUr. Besagte Jabreszeiten mttssen nns za dem Scblosse
ftlbren; dass allein das J. 763/10 das der Scblacbt sein kann,
wenigstens dass Tacitas an kein anderes gedacbt babe, mag
man sicb dann mit Cassias Dio abfinden, wie man will. Nor
mttssen wir wamen, mit Scbaefer bier an eine regelrecbte
Einreebnang des terminas a qao zn glauben; dass dieses un-
stattbaft ist, glauben wir binreicbend erwiesen zu baben. Nocb
ist yielleicbt niebt ttberflttssig zu bemerken, dass mit unserer
Vermutung; die wesentlicb auf der zweiten Stelle des Tacitas
berubt, der Argwobn Scbraders 0; Tacitus babe dort vielleicbt
die Ziffer abgerundet, ganz unvertrHglicb ist. Wir hoffen, dass
die Vergleicbung der ""runden^ Zablen aus Tacitus den Leser
ftir uns gewinnen wird.
Den Scbluss des ganzen Abscbnitts m5ge folgericbtig eine
Notiz des Tacitus bilden, ttber die unser Urteil in suspenso
bleibt: In dem wicbtigen Excurs ttber die QuSstoren wird ge-
11,22. sagt: 'Greatique primum Valerius Potitus et Aemilius Mamercus
sexagesimo tertio anno post Tarquinios exactos, ut rem
militarem comitarentur\ Bekanntlicb ^Ut die Vertreibung der
rttmiscben KOnige in das J. 244/510. 2) Uber die bier genann-
1) L. c. S. 547; vgl. Borghesi oeuvres V S. 99. — 2) Vgl. Fischer
ROmische Zeittafeln S. 15.
i
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeltbestimmangen bei Tftcitas. 183
ten Personen der Qu&storen ist Nicbts zn ermitteln.O Ihre
Qa&stnr kOnnen wir desbalb sowohl in das J. 306/448 wie
307/447 verweisen; flir letzteres entschieden sich Marquardt-
Mommsen^), Lange^), Nitzsch*), Nipperdey 5) u. A. Undwenn
wir bier, wie natfirlich; an die Magistratsjahre denken, deren
erstes das J. 245/509 ist, so scheint das J. 307/447 ganz ent-
sprecbend; nnr fttr den Fall, dass Taeitas das Amtsjahr der
zweiten Decemyiri, welches yom 15. Mai bis Mitte December
des folgenden Ealenderjahres danerte, fttr zwei Jahre gerechnet
Mtte, ware das J. 306/448 das 63. — Die Frage ist bei der
Unsicherheit der historiscben Yerh<nisse eben nicht zn er-
ledigen.
Als Resnltate, wie sie nns die vorstehenden 30 Beleg-
stellen tlber den Gebrauch der Ordinalzahlen in Zeitbestim-
mungen bei Tacitus bieten, ergeben sich kurz folgende S&tze:
Die Rechnung I9,uft jedes Mai von Datum zu Datum ohne
EUcksicht auf den Anfang eines neuen Kalenderabschnittes,
kann daher nur nachgerechnet werden, wo die Data genau
bekannt sind. Von einer au&ustellenden Norm ttber den Ein-
und Ausschluss des terminus a quo darf nicht die Rede sein,
denn das arithmetische Operiren mit blossen Ealenderabschnit-
ten ftihrt nicht immer zu dem richtigen Resultate. Die Ordi-
nalzahl verwendet Tacitus nur zur Bezeichnung eines noch
unvollendeten ZeitraumeS; und ist es dabei gleichgllltig, ob
der terminus a quo sich aus der Sache selbst ergiebt; wie
bei der Angabe der Lebensjahre eines Menschen, oder ob er
nach einem andem Factum angegeben wird : stets ist derselbe
momentan zu fassen. Yon einem brachylogischen Sinne, wobei
der den eigentlichen terminus a quo bildende grQssere Zeit-
raum nur nach einem momentanen Yorgange bezeichnet wUrde,
findet sich bei Tacitus keine sichere Spur.
1) Dass ein Consul L. Valerius P. f. P. n. Popllcola Potitus im Jahre
305/449 Uber die Aquer triomphirte, bezeagen die acta triumphor. im
C. I. L. I S. 454. — 2) L. c. U S. 516 A. 3. S. 617 mit A. 1. - 3) R. A. I
S.883. — 4) Rdmische Annalistik S.127. — 5) Z.u.St.
184 Franz Violet
//• Der Gehrauch der Cardinalzahlen in ZeiU
hestimmungen.
Diejenigen Stellen, in denen Tacitns die Cardinalzahlen
yerwendet, am anzugeben, wie viel Zeit seit einem Ereignisse
yerflossen ist, sind ongemein zahlreich; wir ordnen sie am
besten nach dem sprachlichen Ansdracke; and behandeln daher
1. die Beispiele, in denen die Cardinalzahl allein steht, 2. die-
jenigen, wo sie mit 'per^ yerbanden erscheint, 3. diejenigen,
wo sie von 'post' (oder^^ante^) abhIUigig ist. — Aas den sicher
naehzarechnenden Angaben sind zanUcbst wieder die Regein
tiber den Gebraach za abstrabiren, die dann zar ErkllUung
einiger dabiSser and zar Emendation yerderbter Ziffem, end-
lich zar chronologischen Fixirang anbekannter Facta za yer-
wenden sind.
a) Die Cardinalzahlen allein.
Hier k5nnen alle Casas yorkommen, je nach der yerschie-
denen Stractar des Satzes; am hllafigsten ist nattirlich der
Ablatiyas. Zar richtigen Interpretation des Sinnes ziehen wir
nachstehende sieben Stellen heran:
xm,6. Im J. 807/54 wird Nero genannt 'princeps uix septen-
decim annos egressus\ Daraas kOnnen wir bestimmen, in
welcher Zeit des Jahres die ErzUhlang steht, denn Nero war
geboren am 15. December 790/37 0, yoUendete also an eben
diesem Tage des J. 807/54 das 17. Lebensjahr. Offenbar spricht
der Historiker yon der letzten Zeit des Jahres, and das be-
st^tigt der Anfang des Capitels: "^Fine anni'. Die lateinische
Ziff'er entspricht genaa der yon ans erwarteten, sie ist aach
arithn\.etisch aas den termini za ermitteln.
xn, 58. Gerade entgegengesetzt erscheint die Bedeatang der Car-
dinalzahl in der n9.chstfolgenden Belegstelle. Das J. 806/53
1) Vgl. C. I. L. VI, 1, 2037 Z. 6. 2041 Z. 29. 2042 d Z. 8 ; Suet. Ner. 6 ;
Herin. vol. U S. 40 Z. 9; Schiller 1. c. S. 62 A.; Raabe 1. c. S. 26. — Siehe
zu XII, 25 und za XII, 58 oben.
k
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestiminangen bei Tadtos. 185
leitet D&mlich der Geschichtschreiber ein : "^D. lunio ^\ Q. Haterio
consalibas sedecim annos natas Nero Octauiam, Gaesaris
filiam, in matrimoniam accepit\ Wenn Nero, wie wir eben
(S, 184) sahen, am 15. December 790/37 geboren war, wurde
er an eben diesem Tage des J. 805/52 erst voile 15 Jabre alt.
Es erscbeint so beim ersten Blick v(5llig nnstatthaft, ihn wenige
Tage darauf schon 'sedecim annos natas' zu nennen ; eriaabt
sich Tacitus dieses dennocb, so werden wir seine, Nero's,
Hochzeit wohl nicht gerade in die ersten Tage des Jabres
setzen dUrfen, sondem lieber yermuten, dass mehrere Monate
zwiscben derselben and der YoUendang seines 15. Lebensjahres
lagen, so dass der Schriftsteller jenes Ereignis nar als das
wichtigste des betr. Jabres vorangestellt h^tte. Wir batten
scbon erwilbnt (za D. 34 S. 168), dass es aufTallend sei die
Cardinalzahl in dieser Wendung fttr einen unvollendeten Zeit-
raum gebrancht za finden, ja ftlr eine kaum angebrochene
Frist; die Tbatsache ist jedenfalls ganz anzweifelhaft.
Der Kaiser Otho sagt in einer im Monat Januar (H. 1, 37) h. 1.37.
des J. 822/69 yor den Soldaten gehaltenen Sede: ""septem a
Neronis fine menses sunt, et iam plus rapuit Icelus, quam
quod Polycliti et Vatinii et Tigellini petierunt\ Nero's Tod
f&llt bekanntlich auf den 6. Juni 821/68. 2) Die 7 Monate liefen
daber ab am 6. Januar 822/69; dass dieser Tag bereits vor-
tlber war, zeigt der Zusammenbang der vorigen Capitel: vgl.
zu H. I, 29 S. 154. — Ubrigens bietet dieses Beispiel einen
hUbschen Vergleich mit H. U, 95 dar: ygl. S. 161.
Der Kaiser Vespasian erging sich im J. 822/69 in folgen- h. u, 74.
den sorgenvoUen Erw^ungen, die ibm Tacitus unterbreitet :
'quis ille dies foret, quo sexaginta aetatis annos et duos filios
iuuenes bello permitteret?' Geboren war dieser am 18. No-
vember 762/9, Q. Sulpicio Gamerino, C. Poppaeo Sabino coss.^)
nach Suet Vesp, 2 ; an demselben Tage des J. 822/69 wurde
er voile 60 Jabre alt. Die Erz^hlung steht in diesem Capitel
1) Vgl. Mommsen in d. ephem. epigr. I S. 63. — 2) Ygl. Schiller 1. c.
S. 266 A. 5. — 3) Ygl. die fast. Capitol, im C. I. L. I S. 442.
186 Franz Violet
wirklioh am Schlasse des Jahres, und da die Termini genan
bekannt sind, ist auch die rein aritbmetisohe Rechnung richtig:
822/69—762/9 = 60.
0.37. Weiter mttssen wir bier zurtlckkommen auf die oben
(S. 155) in Bezug auf ibre ersten Worte besprocbene Stelle:
^Sexcentesimum et quadragesimum annum urbs nostra agebaty
cum primum Cimbrorum audita sunt anna, Caecilio Metello
ac Papirio Carbone consulibus. Ex- quo si ad alteram impera-
toris Traiani consulatum computemus, ducenti ferme et
dec em anni coUiguntur'.O Die Notiz ist sebr wicbtig, weil
auf ibr die Frage nacb der Abfassungszeit der Scbrift basirt,
uns interessirt bier indessen nur die zweite Zablangabe. Wie
erw&bnty waren Caecilius Metellus und Papirius Carbo die
Consuln des J. 641/113; das zweite Consulat des Trajan fiel
in das J. 851/98.2) — Vom 640. Jabre bis zum 850. der Stadt,
— denn so sind beide Zablen auf congraente Ausdrtlcke zu
bringen, wobei die genannten Jabre als nocb niebt yoliendet
(Roms Grtlndung nabm die Tradition am 21. April an, vgl.
S. 155) aufzufassen sind, — sind voile 210 Jabre yerstricben
mit der Wiederkebr des Anfangsdatums. Icb vermag desbalb
nicbt einzuseben, warum Urlicbs ^), der sonst die termini ganz
ricbtig normirt, die Taciteiscbe Zabl ftlr abgerandet statt der
genauen 211 bUt. Aus dem ferme gebt nur bervor, dass die
Summe, welcbe durcb die Ziffer als voll angegeben wird, nocb
nicbt ganz voll war, denn die Cimbemscblacbten fallen erst
in das Frtibjabr, w&brend Trajans zweites Consulat scbon am
1 . Januar begann.
D.17. Ebenso gebOren bieber secbstens die mebrfacben Zabl-
angaben im 17. Capitel des Dialogus, wo der Anfang lautet:
^Statue sex et quinquaginta annos, quibus mox diuns
Augustus rem publicam rexit; adice Tiberii tres et uiginti
et prope quadriennium Gai, ao bis quaternos denos
Claudii et Neronis annos, atque ilium Galbae et Otbonis et
I) Vgl. Borghesi oeuvres III S.224. — 2) Vgl. C.I.L. 111,2 S.862;
Aschbach 1. c. 8. 306. — 3) Im Teatgrasse der philol. Gesellschaft zu
WUrzburg an die 26. Versammluug deutscher Philologen' 186S. S. 3.
k
Der Gebrauch der Zahlw5rter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 187
Vitellii loDgum et unum annnm' etc. Der Schlass ist, wie
sich unten ergeben wird, bier ausser Acht zu lassen, me
anch das ^prope quadrienninm 6ai' erst im n&chsten Capitel
berttcksichtigt werden wird. Was endlich die Distribntiyzahl
^quatemos denos' anbelaDgt, so glaubten wir dieselbe dem
Sinne nach nicht von den Cardinalzahlen trennen zu dtlrfen.
Es sind also zu rechnen: 1. 56 Jahre des Augustus^ wie Nip-
perdey 0 gesehen hat, von seinem ersten Consulate im Todes-
jahre des Cicero, 71 1/43 , Hirtio et Pansa coss.^) an bis zu
seinem am 19. August 767/14 3) erfolgten Tode. 2. 23 Eegie-
rungsjahre des Tiberius vom 19. August 767/14 bis zum Frtlh-
jahr 790/37.4) 3. 14 Jahre des Claudius vom 24. Jan. 794/41
bis 13. October 807/54. '^) 4. Ebenso 14 Jahre des Nero vom
13. October 807/54 8) bis zum 6. Juni 821/68."^) 5. Galba, Otho
und Vitellius vom 6. Juni 721/68 bis 20. December 822/69.8) —
Vollendet war der genannte Zeitraum nur bei der ersten und
letzten Ziffer; in den ttbrigen ist jedes angefangene nattlrlicbe
Jahr, vom Tage des Regierungsantrittes an, als voU gerech-
net. Die arithmetische Differenz der Kalenderjahre ftihrt nicht
immer, z. B. bei Claudius, auf die Taciteische Ziffer.
Noch grOssere Schwierigkeiten bietet unserm Streben einen
einheitlichen Gebrauch der Cardinalzahl in den Zeitbestim-
mungen fUr Tacitus nachzuweisen die letzte sicher zu con-
trollirende Ziffer. Ein rOmischer Ritter sagt im J. 785/32 vi, s.
nach Seians Tod im Senate: ^Ne, patres conscripti, ultimum
Seiani diem, sed sedecim annos cogitaueriti8\ Wir wtlrden
eher septendecim erwarten, denn die 16 Jahre beziehen sich,
wie Nipperdey erinnert, auf Sejans Wirken vom Regierungs-
antritte des Tiberius, am 19. August 767/14 bis zu Sejans
eigenem Tode im J. 784/31.^) Ersterer fiel aber in die letzte
1) Opusc. S.291. — 2) Ygl.Yellei. 11,66; die Namen der Consuln in
den fast Capitol, im C. I. L. I S. 440 and in den fast. Colotian. ebend.
S. 466 ff. — 3) Vgl. zu 1, 9. — 4) Vgl. zu VI, 50 S. 152. — 5) Lehmann
1. c; vgl. zu Xni, 15 S. 158. — 6) Vgl. XII, 69. — 7) Vgl. zu H. I, 37 S. 185
A. 2. — 8) Vgl. zu H. m, 86 8. 173. — 9) Vgl. VI, 25; Cass. Dio LVni,
12-16; Ygl. A. Btahr Tiberius S. 222—226.
188 Franz Violet
Hftlfte des J. 767/14 und scbeint deshalb eben dieses Jahr fiir
die Rechnung nicht mehr Bedeatung zn haben. Anffallender
ist der scbeinbare Aosscbluss des terminus ad quern, denn
Sejan starb erst im Sp&therbste des J. 784/31. Wir kOnnen
desbalb nnr annebmen, dass seine Stellnng bereits in der
ersten HUlfte des Jahres so erscbttttert war, dass Tacitus auch
diese Zeit seiner Wirksamkeit nicbt bertleksichtigen zu dtlrfen
glaubte. W&re uns sein Bericht ttber Tiberius' Verfahren gegen
ibn erbalten, wtlrden wir darttber yielleicht Gewissheit er-
reichen kOnnen. M(5glicber Weise scbrieb Tacitus aber auch
wirklich 'septendecim'.
Wenb wir uns nunmehr bemtthen aus den obigen 7 Bei-
spielen die Gebrauchsweise der Cardinalzahlen zu erkennen,
so erscheint dieses fast Yergeblich, denn fttr jede nur denk-
bare Bedeutung scbeint auch ein Beispiel gebracht werden zu
kOnnen: Die Cardinalzahl bezeichnet zwar den vollendeten
Zeitraum XIII, 6 , aber auch den unvollendeten XII, 58 ; der
Anfang der Rechnung ist bald ein momentaner : H. 1, 37^ bald
ein ganzes Jahr, das nach einem Ereignisse bezeichnet wird,
welches in ihm vorfiel: 6. 37. Sehen wir nur auf die Ealender-
jahre, so kQnnen wir sagen, dass der terminus a quo stets
ausgeschlossen werde nach richtigem arithmetischem Princip,
— denn dass er in der einen Wendung D. 1 7 No. 3 scheinbar
eingeschlossen wird, scbeint nur durch den zusammenfassenden
und abrundenden Ausdruck 'quatemos denos' veranlasst zu
sein, — ebenso wird der terminus ad quern zwar meist ein-
geschlossen, aber einmal werden beide termini ausgeschlossen,
also nur die Zwischenzeit genannt: VI, 8, vorausgesetzt, dass
hier Tacitus' Ziflfer vorliegt. Aus diesem wirren Labyrinth von
MQglichkeiten lUsst sich jedoch mit einiger Wahrscheinlichkeit
als normal etwa Folgendes herausfinden:
Die Cardinalzahl yerleiht der Zeitbestimmung stets den
Sinn eines abgeschlossenen, nie den . eines angebrochenen Zeit-
raumes. Ist derselbe aber bis zu dem Momente, von welchem
der Zahlausdruck gebraucht wird, noch nicht factisch yoli-
endet, so bedient sich unser Autor eines zwiefachen Verfahrens :
Der Gebrauch der ZahlwOrter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 189
a) BetrSgt n3mlich der angebrochene Zeitabschnitt nur einen
geringen Tell, wenigstens noch nicht die H^lfte des genannten
Zeitmasses (Tag, Jahr), so f&llt er in der Rechnung weg und
die Summe der wirklich yerflossenen Zeitabsehnitte wird ge-
nannt; b) betr^t derselbe mehr als die Halfte, so wird er
als vol! mitgereehnet , zuweilen dureh ferme beschrSukt. —
Ffir die Rechnung nacb biossen Kalenderjahren ergiebt sich
darans allerdings die yierfache M^glichkeit des Ein- oder Aos-
schlusses beider Termini. Es kommt demnach auch hier wie
bei den Ordinalzahlen wesentlieh auf die Kenntnis des Datum
an. Flir die richtige chronologisehe Fixirung der nicht ander-
weitig bezeugten Facta ist diese Schwierigkeit , welche die
fehlenden Data yeranlassen, gewiss sehr empfindlich, dennoch
werden wir nach Analogic der meisten der obigen Beispiele
leicht sichere Ans&tze gewinnen, wenn wir zu dem gegebenen
einen terminus die Cardinalzahl in dem Sinne eines yoUendeten
Zeitraums in die richtige arithmetische Beziehung setzen, also
addiren oder subtrahiren. WSlre der so gefundene Ansatz nicht
genau, so trUfe die Schuld des Irrtums nicht uns, sondern
den Autor, weil er eine noch nicht abgelaufene Frist als yoU
genannt h^tte.
Zun&chst kOnnen wir auf Grund der eben ausgesprochenen
Beobachtnngen ftlr eine yerderbt ttberlieferte Zahlangabe einer
guten alten Emendation zu ihrem Rechte yerhelfen. Tacitus h. hi, 72.
schildert n^mlich den Brand des capitolinischen Juppitertem-
pels im J. 822/69 und flioht dabei folgenden Excurs liber die
Geschichte jenes bertlhmten Banwerks ein: 'Pulsis regibos
Horatius Puluillus iterum consul dedicauit ea magnificentiai
quam immensae postea populi Romani opes omarent potius
quam augerent. Isdem rursus uestigiis situm est, postquam
interiecto quadringentoram quindecim annorum spatio
L. Scipione, C. Norbano consulibus flagrauerat\ Die Worte
bieten mehrere Schwierigkeiten ; denn das II. Consolat des
Horatins fiel in das J. 247/507 i), in welches die Tempelweihe
1) Siehe die Tabelle der Fasten dieser Jahre im C. L L. I 8. 486—487.
190 Franz Violet
allein Dionysios Halicani. V, 35 setzt. Scipio und Norbanas
im J. 671/83 ^) Consub. Die fibrigen Zeugnisse der Alten waren
setzeD jenes Factum schon in Horatias' I. CoDsalat, 245/509 ^\
so: Poly bios III, 22; livius II, 8. VII, 3; Plut. uit. Poplic. 14;
und ihnen hat Mommsen ^) beigestimmt Die Taciteiscbe Ziffer
yertrHgt sich mit keinem dieser Jahre, ist also wahrscheinlich
yerderbt Es fragt sich nur, wie man dieselbe zu corrigiren
g^denkt Am leicbtesten ist pal&ographisch die Emendation
Yon lipsius: CCCCXXV statt CCCCXV, und sie l&sst sich sebr
gut balten, wenn man bedenkt, dass Tacitus die Zwischenzeit
zwischen beiden terminis angiebt, diese also ebenso wie VI, 8
(ygl. S. 187) ausgeschlossen haben wird. Alsdann kann aber
nur das I. Gonsulat des Horatius, 245/507, der richtige ter-
minus a quo sein, denn die Differenz zwischen den J. 245/507
und 671/83 betrSgt wirklich 425 Jahre, so dass Tacitus, ob-
gleich er der neueren umgemodelten Darstellung folgte, den-
noch bei der Rechnung unwillkttrlich die Ultere wahre zu
Grunde gelegt h^tte. Von diesem Gesichtspunkte aus wird
Lipsius' Vorschlag jedem unbefangenen Beurteiler als eine tlber-
raschend schOne, sichere Emendation erscheinen.
GlUizlich unbekannt ist uns der eine terminus in yier Zahl-
angaben, die wir daher nachstehend chronologisch festzusetzen
yersuchen woUen:
II, 88. Urn mit der wichtigsten zu beginnen, lesen wir den kurzen,
aber herrlichen Nachruf ttber den bertlhmten Germanenhelden
Arminius am Schluss des II. Buches 'ab excessu diui Augusti'
und stossen daselbst auf die Worte: ^Septem et triginta
annos uitae, duodecim potentiae expleuit'. Uber die Zeit
seines Todes schweigen die Quellen gllnzlich ; Tacitus hat des-
halb hier sehr hohen Wert, wenn es gelingt seine Notiz zu
fixiren. Ausgehen mttssen wir yon der zweiten Ziffer, denn
1) Vgl. die Capitolin. Fasten im C. I. L. I S. 439. — 2) Vgl. S. 189 Anm.
— 3) R(im. Chronolog. S. 199 A. 390 der 2. Ausg.: 'Die Versetzung der Dedi-
cation aus dem ersten Gonsulat des Horatius in das zweite tr> die Absicht-
lichkeit an der Stirn und kann ebenso wenig in Betracht kommen wie die
Yerwandte Umwandlung seines ersten eponymen Consulats in ein suffectes'.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in ZeitbeBtimmangen bei Tacitus. 191
es steht wohl allgemein fest, dass man von einer 'potentia'
des Arminius erst seit der Varnsschlaeht reden konnte; diese
aber hatten wir oben in das J. 763/10 (ygl. zn I, 62 S. 182)
verwiesen. 12 Jabre, yon da an gereobnet, fbhren anf das
J. 775/22, doeb Taeitos erw&bnt Arminius' Tod nnter dem
J. 772/19. Eine AufkllUung dieses Versehens ist yergeblieh;
wir mttssen eben annebmen, dass der Historiker bier nar bei
passender Gelegenbeit dasselbe einscbob, indem er es seinen
Lesem ttberliess ans der angegebenen Zabl die ricbtige Todes-
zeit selbst zn combiniren. ^ Halten wir an dem J. 775/22 als
Todesjabr fest, so folgt darans weiter, dass Armmios wabr-
sebemlicb 738/16 geboren, znr Zeit seines Sieges also gerade
25 Jabre alt war. Ftlr die Wabrscbeinlicbkeit an dieser Stelle
den Zeitraum als yoUendet zn betracbten, spriebt yielleiebt
aneb das Tempns 'explenit^ yerglicben mit dem oben (S. 172)
erwftbnten bei Ordinalzablen ^ebraucbten ^explebat'.
Femer mttssen wir die Aossemng beranzieben , die Gn. lu, le.
Calpomins Piso, der mutmasslicbe Anstifter yon Germanicos'
Tode, in seinem Testamente an den Tiberias gericbtet baben
soil: 'Per qninque et qnadraginta annomm obseqnium,
per eoUeginm consnlatos ^) , quondam diuo Augnsto, parenti
tuo, probatus et tibi amicus nee quicquam post baec rogaturus,
salutem infelicis filii rogo'. Die 45 Jabre finden ibren Ab-
scbluss mit Piso's Tode im J. 773/20 und beginnen mit seinem
ersten Staatsamte.^) Dasd er stets ein Mann yon bQebster
Beliebtbeit war, bezeugt das I, 13 yon Tacitus mitgeteUte Ur-
teil des Augustus ttber ibn; sein Name findet sicb Ofter auf
Mttnzen. Aucb kennen wir aus Tacitus (III, 12—16) seine Ver-
waltung yon Hispania Tarraconensis, deren Zeit freiliob unbe-
stimmt ist. Zeitlicb genau bekannt sind jedocb seine Consu-
late : mit Tiberius zusammen im J. 747/7 ^), und bereits frttber
mit Augustus im J. 731/23.^) Daran scbloss sicb dann sein
1) Auch Memale 1. c. Y S. 183 adn. bemerkt: 'Tacitus does not mark
the date very distinctly'. — 2) Ygl. hiertlber Borghesi oeuvres V S. 304
—305. — 3) Vgl. Nipperdey z. u. St. — 4) Vgl. Mon. Ancyr. Ill, 28; Momm-
sen I. R.N. 2293; G.I.L. I S. 198 No. 747. — 5) YgL die fast. minor, im
192 Franz Violet
ProcoDsulat in Africa, was Nipperdey ans Senec. de ira 1 16, 13
ermittelt hat. — Wenn nun Piso im J. 731/23 zum ersten Male
Consul war und im J. 773/20 starb, so liegen dazwischen schon
42 Jahre. Beachtet man ferner, dass dem Consulate Qu&stnr|
AdilitM.t (resp. Volkstribunat) tmd Pr^tur vorangingen, und dass
zwischen letzterer und dem Consulate mindestens zwei Jahre
liegen mussten ^), so kann Piso nicht vor dem J. 729/25 Pr^tor
gewesen sein, selbst wenn ihm besondere Begttnstigungen,
yon denen aber Nichts bekannt ist, bewilligt gewesen wUren.
Daraus folgt weiter, dass er nicht vor dem J. 738/26 Adil
und nicht vor dem J. 727/27 Qu&stor gewesen sein kann. Die
Differenz wtlrde indessen 46 Jahre betragen, und wir wttrden
in Verlegenheit sein, wie wir diesen Irrtum erkl&ren sollten,
wenn sich nicht die MOglichkeit eines andem terminus ad
quem bote. Es erscheint nUmlich durchaus wahrscheinlich,
dass Piso jenes Testament bald^ nach Germanicus' Tode im
J. 772/19, als er sich von den Anklagen der AngehOrigen und
Freunde desselben schon bedroht sah, abgefasst habe. In
diesem Falle passt die Erw^hnung seiner 45jllhrigen treuen
Dienste ganz gut.
xm,3o. Welter gehOrt hieher XIII, 30: 'At L. Volusius egregia
fama concessit ^ — seinen Tod erfahren wir unter den Vor-
f&llen des J. 809/56, — ^cui tres et nonaginta anni spa-
tium uiuendi praecipuaeque opes bonis artibus, inoffensa tot
imperatorum amicitia^) fuit\ Von diesem hQchst angesehe-
nen ^) Greise wissen wir, dass er cos. suffectus war vom 1 . Jnli
756/3 *) an. Sein Geburtsjahr hat lediglich aus unserer Stelle
bereits Borghesi ^) erschlossen: 716/38; dann h9*tte er das Con-
sulat erst im 40. Lebensjahre erlangt, wortlber wir uns nicht
C. I. L. I S. 466 u. 472; Cass. Dio LUX, 30. — 1) Vgl. zu A. 33 S. 162 Amn. 1.
— 2) So Lipsius for das ttberlieferte 'malitia'. — 3) Vgl. Plin. n. h. VII, 49;
XI, 38. — 4) Vgl. die fast, minor, im C. I. L. I S. 473 mit adnott. und der
fast. Capitolin. additam. in der ephemer. epigr. Ill S. 11. — 5) Oeavres
UI S. 314ff. 316: 'Quest!, come ho annunciato di sopra, termin6 i saoi
giomi neir 809 contando novantatre anni dl vita, dal che ne consegue,
ch* egli sia nato nel 716'.
Der Gebrauch der ZahlwOrter in Zeitbestimmangen bei Tacitus. 193
wuDdern dttrfen, da Tacitus selbst den jungen Adel der gens
Volusia betont hat: III, 30.0
Wir scbliessen ab mit H. I, 48: 'Titus Vinius quinqua- h.i,48.
ginta septem^ annos uariis moribus egit\ Sein Tod fid
hienach in das J. 822/69, und wir kOunen somit bei mangeln-
den anderweitigen Zengnissen das J. 765/12 als sein Geburts-
jahr ansehen.^) Auch yereinigt sich hiemit sehr gut Einiges,
was Tacitus noch tlber diesen Mann bemerkt. 'Prima militia',
filhrt er fort, 'infamis: legatum Caluisium Sabinum habuerat'.
Nun wissen wir aus IV, 26 , dass jener Calvisius Sabinus im
J. 779/26 Consul war. Seine militftrische Laufbahn vor sein
Consulat zu setzen, geht nicht an, denn damals wUre Vinius erst
ungefahr 1 3 Jahre alt gewesen. Auch geht aus den folgenden
Worten hervor, dass er erst unter der Regieruug des C. Caesar,
mithin nicht vor 790/37 gedient hat, dass also Sabinus erst
nach seinem Consulate Legat war. Beachten wir endlich noch
die Notiz, dass Vinius 'cursu honorum inoffenso die Amter
erhieit, so ergiebt sich, dass er etwa 790/37, im Alter von
25 Jahren, Qu^stor, 795/42, 30 Jahre alt, PrUtor war; in die
Zwischenzeit fiel sein Kriegsdienst unter Calvisius.
Das Verhmtnis der bis jetzt aufgezllhlten Stellen ist, wie
wir kurz resumiren woUen, folgendes: Es war uns mOglich
das Wesen des Taciteischen Gebrauchs der Cardinalzahl durch
Nachrechuung zu erkennen an 7 Bei^pielen: XIII, 6; XII, 58;
H.I, 37; H.II,74; G.37; D. 17; VI,8 (S. 184— 188); an einer
corrupten Stelle konnten wir Lipsius* Emendation als ange-
messen erweisen: H. Ill, 72 (S. 189—190), wUhrend in vier
Angaben der eine terminus ganz fehlte und nur arithmetisch
aufgefunden werden konnte: II, 88; HI, 16; XUI, 30; H. I, 48
(S. 190—193).
Gesondert haben wir in unserer Beispielsammlung die-
jenigen Stellen, in welchen der blosse Ablativus der Cardinal-
zahl sich findet, deun fUr diese lassen sich die oben (S. 188)
1) Ygl. das Stemma bei Lehmann 1. c. S. 323. — 2) In geringeren
Hdss. steht XLYII. — 3) So auch Borghesi oeuYies Y S. 155.
Leipxiger Studies. Y. |3
194 Frans Violet
pr&oisirten Regeln etwas yereinfachen. Da n'^mlich dieser
Casus stets angiebt, in welcher Zeit, in wie yiel Jahren etc
das und das Ereignis geschehen sei, somit die Dauer eines
Factums innerfaalb eines Zeitraumes hervorhebt, so gelten die
Regeln: Der in dieser A osdrneksweise genannte Zeitraum er-
hUlt zwar dorch die Cardinalzahl den Sinn eines ftlr sich ab^
geschlossenen Ganzen, innerhalb dessen aber — das drtlckt
der Ablatiyos ans — der genannte Vorgang sieh abspielt, so
dass flir diesen selbst der Zeitraum als unyoUendet anzusehen
ist, mag ferme dabei steben oder nicht. In'Bezug auf die
Kalenderjahre ist das riebtige Resultat immer auf aritbme-
tischem Wege zu ermitteln, sodass die Subtraction der termini
stets die yon Tacitus genannte Summe ergeben muss. — Wir
batten oben (S. 155) gesehen, dass die Ordinalzahl ebenfalls
den unyollendeten Zeitraum bezeiobne, und mtissen daber den
Unterscbied beider Ausdrucksweisen etwas illnstriren. Die
momentane Auffassung des terminus a quo VSlbsI die Ordinal-
zahl besonders geeignet erscbeinen zur Bezeicbnung einer ein-
zdnen Handlung, die nacb einer gewissen Frist eingetreten
ist, wie I, 62 (S. 180): das adesse des R(5mischen Heeres fand
nur kurze Zeit statt etc. Z. B. konnte Tiberius kurz yor seinem
Tode wobl ftussem ^tertio et uicesimo anno rei Romanae arbi-
trium obtineo' «= icb regiere jetzt im 23. Jabre, der objeotiy
betrachtende spatere Gescbichtscbreiber , welcber diese Re-
gierung wie eine fortlaufende, aber scbon zum Schlusspunkte
gelangte Eette yor sicb scbaute, durfte nur sagen: "^tribus
ferme et uiginti annis rei Romanae arbitrium obtinuit' =» im
Verlaufe yon fast 23 Jabren lenkte er den R5miscben Staat.
— Dem Sprachgeftlble nacb ist die Ordinalzahl lebfaafter, denn
sie springt yon Datum zu Datum. — Doch wenden wir uns
nacb diesen Andeutungen, die sich leicht yeryollstgjidigen
liessen, nunmehr zu den Belegen. Gesicbert sind nur diese
zwei Angaben:
yi.61. 'Dein Rhodo regressus*, heisst es vom Tiberius, ^uacuos
principis penates duodecim annis, mox rei Romanae arbi-
trium tribus ferme et uiginti obtinuit'. Derselbe kebrte
k
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestiminangen bei Tacitus. 195
von Rhodos zurtlck im J. 755/2, unter dem Consulate des
P. Vinidns und P. Varus '), und wurde Kaiser am 19. August
767/14 2); er starb im Marz 790/37.3) Er war also wirklich
wahrend der 12 Jahre, 755/2—767/14, prftsumtiver Thronerbe,
wahrend der 23 Jahre, 767/14—790/37, Alleinherrscher.
Ebenso klar ist die zweite Stelle , wo der Stadtkiatsch h. i, 5.
ttber den Kaiser Galba wiederholt wird: Xaudata olim et
militari fama celebrata seueritas eius angebat aspemantes uete-
rem diseiplinam atque ita quattuordeeim annis a Nerone
adsuefactos, ut baud minus uitia principum amarent, quam olim
uirtutes uerebantur'. Nero ttbemahm bekanntlich die Herr-
schaft am 13. October 807/54 *) und starb am 6. Juni 821/68 4),
regierte also 13 Jahre und 8 Monate. Hieran sehliessen sich
wieder zwei Stellen, wo die Handschjiften eine verderbte Zahl
bieten und wir unter Beachtung der Zahlung die richtige auf-
finden mtlssen. Erstens las man namlich in ^llen Ausgaben bis
auf Ritter Folgendes: ^Salutis augurinm quinque et uiginti 111,23.
annis omissum repeti ac deinde continuari placitum\ Diese
Ziffer ersehien zwar langst den Interpreten yerdaehtig, aber
im Anschlusse an Lipsius zogen sie es vor dieselbe ftlr richtig
zu halten und darin eine neue, Yon den sonstigen Nachrichten
abweichende Notiz zu sehen. Die Zeugnisse ergeben zunachst
folgende Thatsachen: Die letzte Erwahnung jenes Augurium
findet sich bei Gassius Dio (LI, 20): ^ro oidvia^a to tijg'Yyuiag
iTtolrjcav'j unter dem J. 725/29*); die hier mitgeteilte Wieder-
holung fiel unter Claudius in das J. 802/49. Tacitus' Ziffer
passt hiezu durchaus nicht. Fr. Ritter woUte deshalb lieber
'quinque et septuaginta' schreiben, was sich aus gra-
phischen Grtlnden empfiehlt; und er hat damit wohl das Rich-
tige getroffen, denn wenn noch im J. 725/29 ein saiutis augu-
1) VgLVeUej. II, 103, 1; aber die Namen der Consuln ygl. die fast,
minor, im C. I. L. I S. 473 frgm. XI und d. fast. Capitolin. additam. in d.
ephem. epigr. m S. 11. — 2) Vgl. zu 1, 9 S. 209. — 3) Vgl. zu VI, 50 S. 152.
— 4) Vgl. zu H. 1, 37 S. 185 und^u D. 17 S. 186 etc. — 5) Consuln waren
Augustus y. und Sextus Apuleius : Ygl. Dio 1. c. u. die fast. Yenusin. im
C.I.L. I S. 469. 471,
13*
196 Franz Violet
nam stattfand^ nnd im J. 802/49 wieder eines, so sind die
Jahre, innerhalb deren es ^^omissum est': 726/28—801/48 = 75,
and Alles ist in bester Ordnnng. Der Rechenfehler, welchen
der arithmetisch bedingte Aasschloss des J. 726/28 selbst yer-
anlasst, ist uns ganz gel^afig. — Jedenfalls ist diese Emen-
dation ansprechender als Lipsias' Vermutong einer ganz neuen,
sonst nirgends bezeagten Angabe.
H. 111,75. GrOssere Schwierigkeiten bieten dieZahlen in dem n9x3h-
Bten Passas. Es handelt sich dort urn die dem T. Flavias Sabi-
nos, dem <eren Brader VespasianS; bei seinem im J. 822/69
erfolgten Tode von Tacitus gewidmeten Lobsprtlche: ^Hic ex-
itns airi baud sane spernendi. Quinque et triginta stipendia
in re pablica fecerat domi militiaeque clarus. Innocentiam
institiamque eius non argueres ; sermonis nimias erat : id annm
sept em annis, quibos Moesiam, duodecim, quibns praefec-
turam arbis obtinait, calumniatas est rumor \ Hier fehlt za-
nlU^hst jeder terminus der Rechnung, und wir batten deshalb
Yon der Elarstellung der Zablen ttberhaupt absehen kOnnen,
wenn wir nicht gleiehwobl glaubten wenigstens einen solehen
anffinden zu kOnnen. Wir mttssen von der Stadtprltfectur des
Sabinus ausgehen.^) Es steht n3.mlich fest, dass L. Volusius
bis zu seinem Tode im J. 809/56 praefectus urbis war. 2) Wenn
nun Sabinus 822/69 starb, so wtirden gerade die zwisehen-
liegenden 12 Jahre fttr seine Prafectur ausreichen: 810/57 —
822/69 = 12, wobei erne von Galba veranlasste Unterbrechung
die Reehnung nicbt stOrt. An diese Jahre dachte deshalb auch
bereits Corsini.^) Gleiehwobl kOnnen wir uns nicht dabei be-
ruhigen, denn diese Ans^tze widersprechen dem directen Zeug-
nisse des Tacitus (XIV, 42), wonach L. Pedanius Secundos
im J. 814/61 StadtprHfect war. Vor eben dieses Jahr kann
deshalb die PrUfectur des Sabinus schwerlich gesetzt werden,
wie Schiller ^) mit Widerlegung der von Corsini nicht wesent-
1) Das V^esentlichste Uber diese Controverse bietet Schiller 1. c. 8. 336
A. 8; vgl. S. 384 ebenda, wo die erste Stelle falsch citirt ist. — 2) Ygl.
zu XIII, 30 S. 192 und Plin. n. h. VII, 62. — 3) Ser. praef. urb. p. 43. —
4) L. c.
Der Gebraach der Zahlwdrter in Zeitbestimmungen bei TadtuB. 197
r
lich yerschiedenen Ansicht Henzens^) betonte. Alsdann aber
hat dem Sinne nach allein das Richtige Borghesi^) gesehen,
der vorschlug; ^totidem^, d. h. septem zu schreiben, wobei als
terminus a quo das J. 814/61 oder 815/62 zu denken ist. Wegen
der allza grossen HUrte dieser Conjectur ist dieselbe indessen
auch nicht yon Allen gebilligt worden, sondem, ohne etwas
Bestimmtes dafttr anzugeben, hat Sieyers^) sich begntlgt die
Zeitdaner auf 7 oder 8 Jahre (je nach Hinzurechnnng oder
W^lassung der Unterbrechung durch Galba) zu normiren;
auch Schiller hlUt diese Zahlen ftlr richtig. Aber 8 Jahre ist
schon das Maximum der Zeitdauer, wenn man Galba's Regie-
rung einrechnet, und das darf man nicht, denn Sabinus war
factisch damals nicht Pr^ect So bleiben also immer nur die
vergebens gescheuten 7 Jahre. Borghesi's Conjectur brauchen
wir trotzdem nicht anzunehmen, so lange sich ein anderer
Ausweg findet, der denselben Sinn herbeifdhrt. Einen solchen
bietet nun unsere Stelle selbst, denn wir lesen ja unmittelbar
yorher das gewtlnschte ^septem\ Setzen wir dasselbe hier
ein, so kann es nattlrlich in der ersten Notiz nicht stehen,
sondem muss mit ^duodecim' tauschen, so dass der ursprtlng-
liohe Satz gelautet h^tte : 'id unum duodecim annis, quibus
Moesiam, septem, quibus praefecturam urbis obtinuit, ca-
lumniatus est rumor'. Eine Nachprtlfung der duodecim anni
in MQsien entzieht sich wie das Meiste aus dem Leben dieses
Mannes^) unserer Forschung g^nzlich. Dass eine so lange
Reihe yon Jahren ftir eine Proyinzialyerwaltung denkbar ist,
sieht man aus VI, 39 (S. 206).
Es ertlbrigt noch zwei Citate beizubringen , wo der eine
terminus dubiOs ist, und auf Grund der oben (S. 194) aufge-
zahlten Gesetze sie chronologisch zu fixiren.
1) In den AnnaU. deU* instit. 1859. S. 16; er nimmt als terminus
a quo das J. 811/58, was mit 'duodecim annis' sich nicht yertr>. —
2) Oeuvres III S. 327—328. — 3) Sieyers Beitr&ge z. Gesch. d. r5m. Kaiser
S. 141. — 4) Einiges hat Imhof Domitian S. 12 u. 15 Anm. 1 oberflUchlich
zusammengestellt; fOr eine sorgf<ige Biographic dieses wichtigen FOhrers
der Flayianischen Interessen mUsste man dankbar sein.
198 Franz Violet
1. 5a. Unter dem J. 767/14 erw&hnt noser Gew^hrsmann den Tod
eines bekannten Wttstlings, T. Sempronins Gracchns, mit dem
Bemerken, dass er ^quattnordecim annis exilinm tolera-
ni8se\ Wir wissen, dass liber ihn die relegatio yerh^ngt wnrde
wegen Bnhlschaft mit Augnstns' TochteF, Jnlia. 9 Unserer Stella
nach mtlssen wir daher seine Entfemnng ans Rom nm die Zeit
yon Christi Gebnrt, 753 a. u. setzen, wobei freilich schwer zu
erklHren bleibt, warum er erst so viele Jahre nach der That
bestraft worde, denn derselbe Tacitus erz9.hlt, sein VerhUtnis
mit Julia babe bereits bestanden, als sie noch die Fran des
im J. 742/12 2) verstorbenen Agrippa war, so dass das Ver-
brechen mindestens 1 1 Jahre hindurch nicht geahndet worden
wUre.^) Es scheint, dass ihn erst ungef^hr gleichzeitig mit
seiner Mitschuldigen die Strafe ereilte, oder ist 'quattuordecim'
yielleicht corrupt?
IV, 71. Ebenso wird unter den Ereignissen des J. 781/28 berichtet:
'Per idem tempus lulia mortem obiit, quam neptem Augustus,
conuictam adulterii, damnauerat proieceratque in insulam Tri-
merum, baud procul Apulis litoribus. Illic uiginti annis exi-
lium tolerauit'. Schon vorher hatte Tacitus dieser bertichtig-
ten Frau gedacht, obne jedoch eine Andeutung tlber die Zeit
ihrer Verbannung zu geben, die auch durch die andem Zeug-
nisse der Alton nicht erhellt wird.^) AUein nach den obigen
Worten mUssen wir auf das J. 761/8 kommen, fUr welches man
sich auch bisher allgemein entschieden hat.^) Nur Brandos^)
schiebt, geleitet yon der ganz richtigen Auffassung, dass der
Ablatiyus der Cardinalzahl den noch nicht yollendeten Zeit-
raum andeute, den Anfang der Verbannung in die letzte HUlfte
des J. 762/9; indessen ergUbe dann die Differenz der Kalender-
jahre kein ricbtiges Resultat, was den bisherigen Zeugnissen
1) Vellej. II, 100. — Aus der Stelle Ovids ex Ponto IV, 16, 31, die sich
wahrscheinlich auf ihn bezieht, und einer Inschrift (G. LL. VI, 1, 1515)
erfahren wir darliber nichts. — 2) Vgl. Cass. Dio LIV, 28 ; Lehmann im
Stemma der gens lulia unter No. 21 a, a. — 3) Vgl. ttber Gracchus' Tod noch
Borghesi oeuvres IV S. 459. — 4) Vgl. Suet. Aug. 19. 64. 65. 72; Plin. n. h.
VII, 16 etc. — 5) So auch Lehmann im stemma der gens lulia unter No. 37.
— 6) In d. N. Jahrb. f. Phil. 1876. Bd. 113 S. 355.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmangen bei Tacitus. 199
widersprlU^he. Brandes' Ansicht wttrde die Zahl des Tacitas
als abgernndet erscheinen lassen, woflir doch zunHchst kein
Anlass vorlag.
Bevor wir diesen Abschnitt unserer Untersuchung ver-
lassen, mttssen wir Doch einer Notiz gedenken, in der Tacitus
offenbar einem falschen Berichte gefolgt ist. Es handelt sich
um die Bestimmung des Gebnrtsjahres des Kaisers Galba bei
Gelegenheit des Nachrafes: ^Hnne exitnm baboit Seruins Galba, h.i, 49.
tribns et septaaginta annis quinqae prinoipes prospera
fortuna emensus et alieno imperio felicior qaam sao\ Wie
erw^hnt 0, starb Galba am 1 5. Jannar 822/69. Die Zeugnisse
der Alten ttber seine Lebenszeit, welcbe Boeing ^) zusammen-
gestellt hat, lassen sich onter einander nicht yereinigen : Seine
Geburt setzt n^mlich Sueton Galb. 4 anf den 24. Dec. 751/3 %
so dass er 71 Jahre und einige Tage alt geworden w^re. In-
dessen Cassias Dio (ygl. oben S. 155) I9.sst ihn voile 72 Jahre
alt werden, w9.hrend wieder mit Tacitas tlbereinstimmen Eatro-
pias (VII, 6), Aarelias Victor (epit. 5) and derselbe Saeton
Galb. 23 *\ nur hat er die Ordinalzahl. Aaf die richtige Lebens-
daaer, wie sie aas dem Gebartsjahre bei Saeton folgt, ftlhrt
nns noch die von Reimaras and neaerdings auch von Boeing
herangezogene Angabe des Cassias Dio LVI, 29, Galba habe am
1. Jan. 767/14, also nach voUendetem 15. Lebensjahre die toga
airilis angelegt, d. h. zur gesetzlichen Zeit.^) Sein erstes Con-
salat, das er im J. 786/83 bekleidete ^), also nach vollendetem
34. Lebensjahre, passt ebenfalls sehr gat daza. Ftlr die Taci-
teische Zahl giebt es demnach keinen andem Aasweg, als za
glaaben, der Historiker habe Galba's Gebart falsch in das
J. 749/5 gesetzt. Einen llhnlichen Irrtam desselben massten
wir bereits bei H. Ill, 86 (vgl. S. 173) constatiren.
1) Vgl. oben za H. 1, 29 S. 154. — 2) L. c. S. 7 Anm. 6. — 3) Con-
suln waren YalerioB Messala und Cn. Lentulus, vgl. die fast, minor, im
C. I. L. I S. 473. — 4) Plut. Galb. 8 l&sst ihn gar erst im 73. Lebensjahre
Kaiser werden. — 5) Vgl. Marquardt-Mommsen L c. VII, I S. 121 A. 1;
S. 122 A. 3; S. 125—129; Pauly Realencycl. VI S. 1996. — 6) Vgl. Tac.
TI, 15 ; Mommsen I. R. N. No. 1968.
200 Franz Violet
b) Die Cardinalzahlen in Verbindung mit 'per'.
Diese Aasdracksweise ist eine der beliebtesten des Tacitus,
and wir kQnnen glttcklicher Weise aus dem reicben Schatze
von Beispielen den Gebrauch deutlich erkennen und fttr den-
selben rein aritbmetiscb zu verwendende Regeln anfstellen, so
dass alle Ans^tze sicber bingestellt werden dttrfen : gewiss das
wtlnscbenswerteste Resnltat unserer Untersucbang ! Zuerst sind
die termini als biptoriscb gesicbert anzuseben in folgenden
flinf Belegen:
111,28. Es wird ein Uberblick tiber die zur Besserung der rttmi-
seben Sitten beantragten Gesetze beim Untergange der Re-
publik gegeben: "Turn Cn. Pompeius, tertium consul, corrigen-
dis moribus delectus et grauior remediis, quam delicta erant,
suarumque legum auctor idem ac subuersor, quae armis tue-
batur, armis amisit. Exin continua per uiginti annos dis-
cordia; non mos, non ius; deterrima quaeque impune ac multa
bonesta exitio fuere. Sexto demum consulatu Caesar Augustus,
potentiae securus, quae triumuiratu iusserat, aboleuit deditque
iura, quis pace et principe uteremur\ Verfolgen wir die Ein-
zelbeiten: Pompejus war Consul zum dritten Male im Jabre
702/52 0, verlor dann seine Stellung im J. 706/48 durcb die
Scblacbt bei Pbarsalus^), und endlicb Augustus wurde zum
secbsten Male Consul im J. 726/28.3) Die DiflFerenz der Ka-
lenderjabre betr^t bier genau die Ts^citeiscben ^uiginti anni',
obne dass wir auf die Jabreszeiten Riicksicbt zu nebmen
braucben. Fassen wir diese ins Auge, so waren die 20 Jabre
nocb nicbt ganz yoUendet, denn die Scblacbt bei Pbarsalus
fand im Herbste statt.
ni,56. Im J. 775/22 soil Tiberius nacb dem Zeugnisse unseres
Gescbicbtscbreibers seinem Sobne Drusus gescbrieben haben:
'Esse illi coniugem et tres liberos eamque aetatem, qua ipse
1) Vgl. noch die Inschrift im C. I. L. I S. 180 No. 650 mit der Note.
— 2) Cber die Zeit der Schlacht vgl. die Zeugnisse bei Fischer R5m. Zeit-
tafeln S. 278; Consuln waren C. Julius Caesar II. und P. Servilius: vgl.
C.I.L. I S.440. — 3) Vgl. die fast. Venusin. im C.I.L. I S.471.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmangen bei Tacitus. 201
quondam a diao Aagasto ad capessendam hoc manns^ (d. b.
die tribonicia potestas) ^aocatus sit. Neque nanc propere, sed
per octo annos capto experimento^ '^noti laboris par-
ticipem sami\ Die 8 Jabre sind nattlrlich von dem Regie-
rungsantritte des Tiberias an zn z&blen, d. b. vom 19. Aagnst
767/14. 0 Die Ziffer stimmt wieder fttr die Kalenderjabre,
wllbrend wir nicbt sicber entscbeiden kOnnen, ob der Zeit-
raum scbon abgelanfen war.^)
Aosftlbrlicb wird die Anklage gegen C. Silius and Titios iv,;8.
Sabinas, die in das J. 777/24 fiel, begrttndet: 'Amieitia Ger-
manici pemiciosa utrique, Silio et quod, ingentis exercitus
septem per annos moderator partisque apud Germaniam
triampbalibus Sacroniriani belli nictor, quanto maiore mole
procideret, plus formidinis in alios dispergebatnr". Das im-
perium des Silius in Deutschland k5nnen wir zeitlieb genau
auB Tacitus selbst verfolgen: 767/14 commandirte er das am
Oberrbein stationirte Heer: I, 31 3); 768/15 besorgte er die
Ausrttstung der Flotte: II; 6; 774/21 kHmpfke er gegen die ab-
gefallenen Trevirer und Aeduer und besiegte deren Filhrer
Sacrovir: III, 42 — 45. Das sind die gewttnschten sieben Jabre,
vielleicbt einige Monate mebr. Die Abscbnitte der Kriegs- und
der Kalenderjabre entsprecben sicb nicbt, denn das J. 767/14,
1) Vgl. zu 1,9 S. 209. —•2) Bei dieser Gelegenheit scheint es an-
gemessen das Geburtsjahr des Drusus, welches aus obigen Worten gefol-
gert werden kann, festzusetzen. Wir wissen namlich, dass Tiberius, der
am 16. November 712/42 geboren war (vgl. zu YI, 50 S. 153) die trib. po-
testas erhielt wahrend seines II. Consulats, im J. 747/7 (Suet. Tib. 10; vgl.
Mon. Ancyr. 111,28; Cass. Dio LV, 8) in seinem 35. Lebensjahre (slehe
auch A. Stahr Tiberius S. 17—18 und die beigefdgte Tabelle unter diesem
Jahre) ; Nipperdey setzt einmal (I, 10) die pbemahme der trib. pot durch
Tiberius in das J. 6 v. Chr. und dann (zu III, 56) in das J. 7 v. Chr. (ed. YII.
besorgt von Andresen). Es muss also auch Drusus im J. 775/22 im
35. Lebensjahre gestanden haben, daher 740/14 resp. 741/13 geboren ge-
wesen sein. Das J. 739/15, welches Lehmann 1. c. I S. 69 annimmt, ist
unmdglich. Als Geburtstag nennt eihe Gumanische Inschrift (bei Momm-
sen I.R.N. No. 2557) die Non. Octobr., also 790/14. — 3) Vgl. Vellej. II,
130; Gass. Dio LX, 21.
202 Franz Violet
wo von ein Teil wenigstens in die Rechnung geh5rt, ist be!
der Subtraction auszaschliessen.
IV, 58. Vielen r^mischen Senatoren, die bei Tiberias' Abreise von
Bom sein baldiges Ende vorhersagten , sei dieses verderblich
gewesen, berichtet Tacitus: 'Neque enim tarn incredibilem
casum prouidebant, ut undecim per annos libens patria ca-
reret\ Aus dem Zusammenhange des Textes wird klar, dass
Tiberius im J. 779/26 nach Campanien ging und bis zu seinem
790/37 eingetretenen Tode 0 niemals Rom wieder betrat Wir
brauchen daher nur zu constatiren: 779/26—790/37 = 11.
A. 3. ^Quid, si per quindecim annos, grande mortalis aeni
spatium, multi fortuitis casibus, promptissimus quisque saeuitia
principis interciderunt?' Die genannten 15 Jabre umfassen die
Begierungszeit des Domitian, vom 13. September 834/81 bis
zum 18. September 849/96^), sind also nur um wenige Tage
tlberschritten, und: 834/81—849/96 = 15.
Aus diesen filnf Stellen lassen sich filr den Gebraucb der
Cardinalzahl mit per bei Tacitus fttr Zeitangaben einige sebr
einfache Normen aufstellen. Diese Ausdrucksweise wird nilm-
lich besonders da verwandt, wo es sich um das llUigere Be-
stehen einer Thatsache handelt innerhalb eines Zeiteomplexes,
der durch die entsprecbenden Kalenderjahre begrenzt wird;
sie stebt also am n^chsten dem blossen Ablativus der Cardinal-
zahl, nur dass die Pr9.position pei^die ContinuitS^t der durch
die Cardinalzahl als abgeschlossenes Ganzes schon charakteri-
suten Zeitabschnitte noch mehr hervorhebt. Filr die Rech-
nung ist die Summe immer als vol! aufzufassen, wie auch nie
ferme bier vorkommt, selbst wenn factisch noch ein kleiner
Bruchteil fehlte. In Bezug auf die Kalenderjahre ist hier wie
oben (S. 194) das richtige Resultat immer auf arithmetischem
Wege zu ermitteln, so dass die Subtraction der termini stets
die yon Tacitus genannte Summe ergiebt.
VI ii* So kdnnen wir getrost an die Emendation der einzigen
hieher gehOrigen verderbten Zahlangabe . herangehen ; denn
1) Vgl. zu VI, 50 S. 152. — 2) Vgl. die act. fratr. Arval. im C. I. L.
VI, 1, 2067 Z. 27 ; Suet. Domit. 17; Imhof Domitiaii 8. 35 u. 124.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmongen bei Tacitus. 203
sobald die termini klargestellt sind, muss die ricbtige Ziffer
beraaskommen. Leider sind die Gelebrten aber tlber diese
nicbt einig. Wir erfabren dort n&mlieh, dass L. Piso im
J. 785/32 1) wftbrend seiner Verwaltang der StadtprHfectar starb,
and dazu wird gesagt: ^Dein Piso aiginti per annos pariter
probatus, publico ftinere ex decreto senatos celebratns e8t\
Jenes Todesjabr bat man bisber allgemein festgebalten , ob-
gleicb Josepbos (ant. lad. XVUI, 6, 5) ibn den Tiberias flber-
leben Iltost.^) Nacb der conseqaenten Zllblang wilrden wir
desbalb Fiso's Emennang zum StadtprHfecten in das J. 765/12
verweisen milssen. Indessen bat Lipsias scbon sebr an der
Ricbtigkeit jenes 'aiginti^ gezweifelt aaf Grand zweier Stellen
der Alten, die ebenfalls von jenem Piso bandeln. Einmal be-
ricbtet n^mlicb Saeton (Tib. 42) vom Kaiser Tiberias: 'postea
princeps in ipsa publicoram moram correctione cam Pomponio
Flacco et L. Pisone noctem continuamqae bidaam epalando
potandoqae consampsit; qaoram alteri Syriam proainciam,
alteri praefecturam arbis confestim detalit', and dieses be-
stUtigt Plinias (n. b. XIV, 2, 1): ^eaqae commendatione (d. b.
ebrietatis) credidere L. Pisonem arbis Romae carae ab eo
(d. b. Tiberio) delectam, qaod bidao daabasqae noctibas per-
potationem continuasset et apad ipsam iam principem'. Daraas
scbloss Lipsias mit Recbt, dass Piso erst Yom Tiberias, also
nicbt vor 76714 ernannt worden sei. Von 767/14—785/32
wilrden wir 17 Jabre zablen, eine Ziffer, die Lipsias eben-
£ei11s nicbt aatnehmen woUte wegen eines weiteren Bedenkens:
Nftmlicb nacb Saetons Worten scbeint gleicbzeitig mit Piso
aacb Pomponias Flaccas Prefect von Syrien geworden za sein.
Von diesem wissen wir aber aas Tacitas (U, 66), dass er im
J. 772 19^) MOsien verwaltete. Daber vermatete Lipsias, dass
Flaccas nicbt vor dem J. 775/22 Syrien tlbernommen baben
kdnne, somit aacb Piso erst in jenem Jabre Prefect geworden
1) Vgl. zu VI, 10 S. 171. — 2) Josephus hat von dem Verdachte des
Irrtums Borghesi oeuvres III S. 324 ff. dorch Substituinuig eines anderen
Piso zu befreien versuclit. — 3) Oder im J. 771/18, wenn wir Steups Um-
stellong annehmen: YgLzulI,63 S. 205.
204 Fraoz Violet
sein werde. Von diesem Gesichtspunkte ans mttsse bei Tacitus
Mecem^ gelesen werden. Diese Bcbarfisinnige Combinatioii;
welche Norisios 0 noch tiefer zu begrtioden sachte, worde er-
schttttert von Corsini^), der, gesttttzt aaf die Worte Seneca's
(epist. XII, 84): ^L. Piso arbis custos . . • officium suam, qao
tatela nrbis contiDebatar, diligentissime administrauit. Hoic
et diuus Augustus dedit secreta mandata, cum ilium praepo-
neret Thraciae quam perdomuit; et Tiberius proficiscens in
Campaniam praefecturam urbis dedit, cum multa in urbe et
suspecta relinqueret, et inuisa. Puto, quia illi bene cesserat
Pisonis ebrietas: postea Gossum fecit urbis praefectum, uirum
grauem, moderatum, sed mersum uino et madentem^, den Piso
sein Amt erst 779/26 antreten lassen und bei Tacitus ^VI per
annos herstellen wollte. Diese Anderung widersprHche aber
zu offen dem Zeugnisse des Sueton, da sie auf die Verb<-
nisse des Pomponius Flaccus keine Rtlcksicht nimmt, mag
man auch Uber Suetons ^confestim* denken wie man woUe.
Ganz vage ist Corsini's Gedanke, 'uiginti' bei Tacitus beziebe
sicb auf die ganze Amtercarriere des Piso und sei deshalb zu
wahren ; da kann man es nocb eher mit Sievers ^) verteidigen
ex silentio Taciti: Piso sei 765/12 scbon Pr9.fect geworden,
denn sonst wttrde Tacitus von seiner Emennung bericbten.
Aber das heisst docb alle andem Angaben absichtlicb igno-
riren. Waltber fand sicb wenigstens mit Plinius ab, denn im
J. 765/12 sei Tiberius 'coUega imperii Augusti' gewesen, —
und Sueton und Seneca? Am besten scheint man mir mit
Ernesti's^) Anderung, die auch von Borghesi^) und Nipper-
dey ^) acceptirt wurde, auszukommen. Sie sttttzt sicb auf zwei
Momente besonders : Einmal scheint man aus Sueton schliessen
zu mflssen, dass Piso und Flaccus gleichzeitig mit einander
in Rom waren, und das kann nach den VerhUltnissen des
Letzteren, wie Borgbesi sehr schar&innig begrtlndet hat, nur
im J. 769/16 oder 770/17 gewesen sein; dann erhielten Beide
1) In Cenotaph. Pisan. diss. II c. 16. — 2) Ser. praef. urb. S. 31. —
3) L. c. S. 9— W, besonders Anm. 27. — 4) Zu Suet. Tiber. 42. — 5) Oeuvres
m S.383ff.; IV S. 45-46; V S.85ff. 312. — 6) Z.u.St
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestiinmuiigen be! Tacitus. 205
ihr Amt mcJglicher Weise bei der 'correctio morum\ Uber
diesen Begriff ist yiel gestritten worden; Borgbesi fasste ihn
wobl am richtig8ten, wenn er darunter Massregehi, wie sie
Tacitus n, 33 anfUhrt, subsumirt; sie fiel also in das J. 769/16.
Wenn aber Piso Ende 769/16 oder Anfang 770/17 Prafect wurde,
so ware ^qnindecim^ bei Tacitus die leicbteste Anderung,
wi^ es Ernesti wollte. Dieses ^quindecim^ lasst uns nun aucb
bestimmt den Antritt des Piso in den Anfang des J. 770/17
verweisen, denn nur so ergiebt sich: 770/17 — 785/32 = 15. —
Ganz entschieden mtlssen wir die neueste Ansicht von Momm-
sen ^) bekampfen, dessen Argumentation zu Gunsten des tlber-
lieferten 'uiginti' auf dem Grundirrtum beruht, dass er das
J. 766/13 als terminus a quo ansah, in welchem Tiberius als
Censor 2) eine 'correctio morum^ angestellt baben werde. Die
Recbnung ftlhrt nach Analogic der andem Beispiele nie auf
jenes Jahr. Sonst kann man sicb Mommsens Erklarung, Piso
sei nur Stadtprafect wahrend Tiberius' Abwesenheit von Rom
gewesen, wobl gefallen lassen, denn damit wird die oben an-
geftthrte Stelle des Seneca angemessen erkiart. — Den zweiten
Gedanken Emesti's, ^uiginti' als eine ^runde^ Zahl aufzufassen,
welchen ausserdem Gronov, Brotier und Doederlein batten,
brauchen wir kaum zu erwahnen, denn wer sicb daftlr ent-
scheidet, bat nicht n(5tig derartige Untersuchungen , wie die
vorliegende ist, anzustellen.
Nachdem wir uns so lange bei einem Beispiele aufgehalten,
kOnnen wir rascber diejenigen Faile erledigen, wo aus einem
gegebenen terminus und der Taciteischen Ziffer der zweite zu
ermittein ist, denn wie bemerkt, ist dieses auf rein mecba-
nischem Wege m^glich; wir baben deren sechs gezabit:
In der ersten Stelle ist der terminus ad quem unbekannt; ii^es.
der terminus a quo sicber von Tacitus bezeugt, wenn aucb ftlr
uns aus Grttnden der Kritik nicht unbestritten , so dass wir
zwischen zwei MOglichkeiten entscbeiden mttssen. Die Worte
1) ROmisches Staatsrecht II S. 982 A. 2. — 2) Vgl. Borghesi oeuvres
IV S. 87. '
206 Franz Yiolet
lauten: '£t Maroboduus qnidem Rauennae faabituSy si qaando
insolescerent Snebi, qaasi rediturus in regnum osteDtabatary
sed non excessit Italia per daodeaiginti annos confienoit-
qne mnltum imminuta claritate ob nimiam oiaendi capidinem'.
Aus dem Zusammenhange der Erz&hlung folgt, dass Marbod
im J. 772/19 nach Italien floh; danach mnss sein Tod, liber
den Nicbts berichtet wird, in das J. 790/37 gesetzt werden.
Ein anderes Jahr erhalten wir jedoch dnrcb Stenp's 0 Um-
stellong der c. 62 — 67 dieses Buches zwiscben c. 58 and 59 ;
wenn ntolicb diese berechtigt ist, — nnd Steup scbeint die
Notwendigkeit derselben bewiesen zn baben, obgleich die Ver-
setzung sehr seltsam bleibt, — so fallen alle in diesen Gapiteln
erzUhlten YorgS^nge bereits in das J. 771/18, and demnach aach
Marbod's Tod schon in das J. 789/36.
II, 86. Ziemlich am Schlasse des J. 772/19 trl^ unser Aator vor:
'Rettnlit Caesar capiendam airginem in locum Occiae, qaae
septem et quinquaginta per annos summa sanctimonia
Vestalibus saeris praesederat'. Uber diese Person ist Nicbts
zn ermitteln ; wenn sie, wie ganz wahrscbeinlich, in jener Zeit
starb, so bekleidete sie die Vestalinnenwflrde wUhrend der
J. 715/39—772/19.
VI, 39. Ganz sicber ist der eine terminus aus dem andem za be-
stimmen drittens in folgender Angabe: ^Fine anni (d. h. 788/35)
Poppaeus Sabinus concessit uita, modicus originis, prindpam
amicitia consnlatum ac triumphale decus adeptus maximisqne
proninciis per quattuor et niginti annos impositus, nnllam
ob eximiam artem, sed quod par negotiis neque supra erat\
Uber das Leben dieses Mannes l&sst sich ungefdbr Folgendes
ermitteln: Er verwaltete das Consulat im J. 7 62/ 9. 2) Femer
bericbtet Tacitus von ihm nocfa unter dem J. 7 68; 15 (I, 80):
'Prorogatur Poppaeo Sabino prouincia Moesia, additis Achaia
ac Macedonia', unter dem J. 779/26 (IV, 46), er babe die
Triumphalinsignien erhalten, endlich unter dem J. 782/29 (V, 10),
i) Im N. Rh. Mu8. fid. 24 S. 72 ff. -- 2) Ygl. die fast. CapitollD. im
C. I. L. I S. 442 und die fast Antiat. ebenda S. 475.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in ZeitbestimmuDgen bei Tacitus. 207
dass er auch damals Doch Macedonien nnd Achaia verwaltet
babe. Die Zeit seines Todes bestatigt ansserdem Cassias Dio
LVIIIy 25. Seine Frovinzialyerwaltang fdllt demnach zwischen
die J. 762/9 und 788/35 ; dazu passt sehr gat die bei Tacitus
vorliegende Zahl, welche es ans erm^glicbt den Anfang der-
selben in das J. 764/11 za verweisen. Dass er erst 765/12
MOsien erfaalten babe, ist eine reine Vermutung Nipperdey's ^\
die ihren Ursprung in einer ungenauen ZHblungsweise, mit
a priori vorausgesetztem Einschlass des terminus a quo, hat.^)
Weiter ist dann von uns zu beacbten XII, 29, wo Tacitas xii, 29.
zur Erklslrang der im J. 803/50 an der Donau durch die Ver-
treibung des SuebenkQnigs Vannius entstandenen Unraben hin-
zafagt: ^Nam uis innumera, Lugii aliaeque gentes, aduenta-
bant, fama ditis regni, quod Vannius triginta per annos
praedationibus et uectigalibus aaxerat'. Damit ist zu verbin-
den das 11, 63 Erz^blte: Die Vertreibung des Maroboduus
durcb Catualda im J. 772/19, des Letzteren kurze Regierung
und seine mit Hilfe der R(5mer bewerkstelligte Absetzang, die
dem Vannius die Herrscbaft verscbaffte. Nebmen wir filr alle
diese Vorg^nge nur die anglaublicb kurze Frist eines Jabres
an, so kann Vannius sicber niebt vor dem J. 773/20 aufge-
kommen sein, und eben dieses Jabr mtlssen wir nacb obigen
Worten daflir fordem. Indessen baben wir frtlber (zu II, 63
S. 205) Steup's Vorscblag einer Umstellang von II, 63 beige-
stimmt, durcb die Marbod's Flacbt bereits in das J. 771/18
gerfickt wird, so dass fttr jene VorgHnge etwas mebr Zeit, bis
1) Zu Tac. IV, 47. — 2) Einen unglaublichen Irrtum beging Si6?er8
1. c. S. 188 unten, indem er schrieb: 'Nun wissen wir, dass im J. 62 die
leg. y Alauda aus Moesien (Tac. ann. XY, 6), im J. 63 die leg. XV Apollo
aus dem benachbarten Paononien (Tac. ann. XV, 26, vgl. Joseph, bell. lud.
VII, 53) zum armenischen Kriege herbeigezogen waren. Damach war
Aelian also schon im J. 62 oder vielleicht etwas fr&her Propr&tor Moesiens.
Der grOssere Teil seiner Thaten fkUt also nach 63, aber nicht sp&ter als
68 n. Chr., nach welchem Jahre Poppaeas Sabinus dort commandbrte, und
Yon welchem Zeitpunkte an die Historien des Tacitus da sind'. Offenbar
ist hier Poppaeus Sabinus ?erwechselt mit dem schon erwUhnten (vgl. zu
H. Ill, 75 S. 196) Flavius Sabinus.
208 Franz Violet
zum J. 773/20, etwa IV2— 2 Jahre gewonnen wird. Vielleicht
spricht auch dieser UmstaDd fEUr Steap's VermntaDg.
xiii«32. 'Longa bnic Pomponiae aetas et contmtia tristitia fuit:
nam post Inliam, Drusi filiam, dolo Messalinae interfectam
per qnadraginta annos non cultu nisi lagabri, non animo
nisi maesto egit; idque illi imperitante Claudio impune, mox
ad gloriam uertit/ Sie wnrde ntoilich im J. 810/57 'super-
stitionis' angeklagt, and hiebei bemerkt Tacitus das eben
Wiederholte. Den Tod jener Julia setzen wir nach Cass. Die
LX, 18 0 in Claudius' III. Consulate), d. h. in das J. 796/43.
Die Zahl ^quadraginta^ kann aber unmOglich rich tig sein fUr
die Diflferenz 810/57—796/43, die allein auf 'quattuordecim'
flihrt, was bereits Lipsius forderte. Gleichwohl erklHrten Oruter
und Freinsheim die Anderung fUr unstatthaft, indem sie mit
Rttcksicbt auf den Zusammenhang des Vorhergebenden inter-
pretirten, jenes 'quadraginta^ beziehe sicb nicbt auf die Zeit
von Pomponia's Freisprechung im J. 810/57, sondem es werde
damit nur die gelegentliche Notiz beigef>, dass jene Fran
nocb sehr lange gelebt babe, n&mlich nocb nacb Julia's Tode
^per quadraginta anno8\ Wenn wir diese bisber von Allen
— nur Pichena folgte Lipsius — gebilligte ErklSLrung anneb-
men, so wird damit unsere Kenntnis tiber die Pomponia wesent-
licb erweitert, denn wir k5nnen ibr Todesjabr daraus folgern :
sie starb 836/83. Dass sie alsdann sebr alt geworden ist, zeigt
ibr Freundscbaitsverhftltnis mit Julia, denn letztere beiratete
bereits im J. 773/20 3), freilicb nocb sebr jung, den Sohn des
Germanicus, Nero Caesar. Pomponia wird desbalb um 760/7,
vielleicbt nocb etwas frttber geboren sein, so dass sie als bobe
Siebzigerin starb.
H.iv,67. Die Details der wunderbaren Erbaltung des Julius Sabi-
nus, des Fttrsten der Lingonen, der im J. 823/70 nacb der
allgemeinen Annabme sicb selbst getOtet batte, aber nach
1) Vgl. Senec. lud. 10, 4; Suet. Claud. 29. — 2) Vgl. Cass. Dio 1.1.
c. 17; C. I. L. II, 2158. 3105. 4750. 4770. 4771. 4932 etc. ; vgl. besonders Leh-
mann 1. c. I S. 219 Anm. 1. — 3) Vgl. Tac. Ill, 29 und die Stemmata bei
Lehmann 1. c. I No. 48 und Stahr 1. c. U, 2 ^ u. Ill c\
Der Gebraach der Zahlw5rter in Zeitbestimmuogen bei Tacitus. 209
langer Zeit wieder aaftauchte, verspricbt UDser Historiker spH-
ter anzugeben: 'Quibus artibus latebrisqne uitam per nonem
mox annos tradaxerit, simul amicorum eios constantiam et in-
signe Epponinae nxoris exemplam suo loco reddemn8\ Doch
leider ist diese ErzUhlang mit dem weitaus gr^ssten Telle der
Hlstorlen verloren, so dass aach bier uns die Controle der
Reebnung versagt bllebe, wenn nlcbt ansser der weltscbwei-
figen Darstelltiiig der Saebe bel Plntarcb (amator. 25) obne
Zeitbestimmang uns nocb der Auszng de8 XlpblllD aa8 Cassias
Dio (LXVI, 3 u. 16) zu Hllfe kSme. Dort lesen wlr den wlrk-
llcben, nocb nnter Vespasian, aber welt sp^ter erfolgten Tod
jenes Mannes; aber die Belbenfolge der erz9.blten Vorg9,nge
1st so unbestlmmt, dass wlr nlcbt slcber entscbelden kOnnen,
ob derselbe In das J. 828/75 oder 832/79 fiel.O Vergleicben
wlr Tacitus' and Dio's Zeagnis mit einander, so 1st das J. 832/79
aagenscbeinlicb das ricbtige, wle es "^noaem' voraussetzte.
Bevor wlr zam letzten Abscbnltte dieses Capitels fort- 1, 9.
scbrelten, mtlssen wlr nocb em Citat verzeicbnen, wo Tacltas
obglelcb er ebenfalls die Gardinalzabl mit per scbrieb, dennocb
elne andere Recbnangswelse befolgt za baben scbelnt. Bei der
Erw&bnang des StadtgesprUcbes anmlttelbar nacb Aagastas'
Tode ftibrt er aas: 'Numerus etiam consalataam celebrabatar,
qao Valerium Goraum et G. Marium simul aequauerat; con-
tlnuata per septem et trlglnta annos tribunicia potestHts'
etc. — In Betreff der trlb. potestas des Augustus lesen wu- in
den Gapitoliniscben Fasten unter dem J. 731/23: ^[Imp. Gaes.
Dial. f. G. n. Augustus postquam consu]latu se abdicault tr[lb.
potest, accep.]'.^) Die letzte uns dort erbaltene Ziffer fUbrt
auf das J. 763/10: 'tr. pot. XXXII'. 2) Henzen^) bestatigt uns,
dass Augustus diese Wtlrde angenommen babe am 27. Juni
731/23, und die Redactoren der Fasten bfttten stets so viele
trlbunlciae potestates gerecbnet, wle er am Jabresanfang besass,
1) C. 15 init. nennt der Epitomator die Gonsuln des J. 828/75, und
^hrt daniL fort: *xad'^ ov Btj xai^bv xal ravra iyivsro^'y im Folgenden
erz&hlt er aber auch fireignisse aus dem J. 832/79. — 2) Im C. I. L. I
S. 441—442. — 3) Im Commentar za den fast. Capitol, im G. I. L. I S. 450.
Leipxiger Stadien. Y. j4
210 Franz Violet
d. b. am 1 . Januar 732/22 noch die erste, welche am 26. Juni
desselben Jahres ablief. Demgem^BS war an eben diesem Tage
in seinem Todesjahre 767/14 erst die 36. trib. pot za Ende
mid das 37. Jahr dieser Gewalt nmfasste nar die Zeit vom
27. Jmii bis zum 19. August, dem Todestage.O Hier wird also
ein noch lange nicht abgescblossener Zeitraum dureb die Car-
dinalzahl mit per als voll genannt und dadurch ein Widerspmch
mit dem naturgemftssen Besultate der Subtraction 767/14 —
731/23 hervorgerufen, weil in die fehlende Differenz auch der
Anfang des neuen Kalenderjahres fiLllt, das ftir die rich%e
Recbnung unerl&sslicb w9.re. Aber die Ursache dieser Ab-
weichung ist klar, warum 1 V2 Monate fUr ein voiles Jahr ge-
rechnet werden: Es kam Tacitus offenbar darauf an, seine
Ziffer in Einklang mit der officiellen Ausdrucksweise zu setzen
und die Nummer 37 der tribunicischen Gewalt des Augustus,
welche in den Urkunden gefflhrt wurde, musste jedenfalls ge-
wahrt werden, 'wenn nicht seine Angabe unrichtig erscheinen
soUte. Auch wir wflrden in diesem Falle wohl ebenso ver-
fahren seiu. UnmOglich kann man jedoch die Ziffer 37 aus
der Subtraction der termini erschliessen, indem man behauptet,
die BQmer hUtten gew5hnlich den terminus a quo mitgezUhlt
Eher k(5nnte man auf die Idee kommen, aus dieser Stelle zu
beweisen, Tacitus babe ebenso wie bei der alleinstehenden
Cardinalzahl die termini mitgerechnet, wenn sie mehr als ein
halbes Kalenderjahr umfassten, im entgegengesetzten Falle sie
weggelassen, indessen ist diese Voraussetzung doch weit ge-
ktlnstelter, wie unsere oben (S. 202) aufgestellten Gesetze, und
ausserdem widerspr^che ihr die oben (S. 201) behandelte Stelle
(IV, 18), wo dann der termmus a quo sicher hktte mitgez^blt
werden mtlssen. Es ist deshalb einfacher, hier eine Ausnahme,
deren GrOnde nahe liegen, zu constatiren. Ubrigens hatte
Augustus selbst dieselbe Ziffer wie Tacitus in seinen Aufzeich-
1) Vgl. die fast, minor, im C. I. L. I S. 475 ; Suet. Atg. 100; VeU. II, 123;
Cass. Dio LYI, 30, 5 ; den Tag nennen auch die fast. Antiat. im C. I. L. I
8. 328.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmongen bei Tacitus. 211
nnngen (Montim. Ancyr. I, 30) ^ gebraucht, and sie damit go-
wissermassen sanctioDirt.
Von den gesammelten 13 Beispielen, in denen die Car-
dinalzahl mit per bei Tacitus zeitliche Angaben entbUt, haben
wir 5 benatzt, am die Oebraachsweise za constatiren : III, 28 ;
III, 56; IV, 18; IV, 58; A. 3; an einer Stelle war die Taci-
teische Ziffer nicht richtig tiberliefert, aber bereits von Ernesli
gut emendirt: VI, 11; sicbere chronologische AnsHtze, die nir-
gends bezeagt waren, ergaben sich an 6 Stellen: U, 63; II, 86;
VI, 39; XU,29; XIII, 32; H.IV,67; endlich war ein Mai eine
absicbtliche Verletzang des bisher beobacbteten Bechnungs-
verfabrens zu constatiren, die aber hinreichend begrilndete
Ursacbe hatte: I, 9.
c) Die Gardinalzahl in Verbindang mit 'ante',
resp. 'post'.
Wir k5nnen diese Aosdrucksweise mit der oben (S. 174 ff.)
besprocbenen gleicbartigen bei Ordinalzablen vergleichen, denn
aach sie setzt zwei verscbiedene Facta mit einander in eine
zeitliche Beziehnng; aber das Verfahren des Tacitns bei der
Becbnang ist bier ein anderes. Die Beobachtang desselben
wird ons freilicb durcb die geringe Zabl von Belegstellen sehr
erschwert, indessen l^st sich docb so viel mit Sicberheit nach-
weisen, dass Tacitas' Zabl stets die Dififerenz der Kalender-
jahre, wie wir sie aritbmetiscb auffinden k^nnen, wiedergiebt.
Dass der Schriftsteller von Datum za Datum gerechnet babe,
lUsst sich nicht zeigen, ebenso wenig auch, dass die betreffende
Frist schon abgelaufen war; f(ir die Bechnung gait dieselbe
als YoU. Wenn Tacitus daher z. B. sagt, ein Ereignis babe
sich zugetragen im J. 776 and ein anderes 8 Jahre spater, so
milssen wir annehmen, dass das letztere im J. 784 vorfiel.
1) Im lateinischen Original ist dieselbe zwar nicht erhalten, aber aus
der griechischen Obersetzung richtig reconstruirt: 'Ir^iaxoarov i] fl 8o/i[av]\
— Die Ansichten der Alten aber diese ganze Sache hat Mominsen ' (zum
Mon. Ancyr. p. 2S) eingehend erdrtert.
14*
212 Franz Violet
Hier h&tten wir zum ersten Male den 'braehylogisehen' Aas-
drnek, weleher nar ein bestimmtes Faetum, das in dem betr.
' Zeitabschnitte geschah, nennt anstatt des letzteren selbst. Wir
werden eingestehen mttssen, dass Taeitns keine Vorliebe fUr
denselben gehabt zu haben scheint. Anch mnss jedem Leser es
aaffallen, dass er es in diesen Wendnngen Ungstlicb vermeidet|
nochmals aaf das als terminus a quo sonst anznsehende Fac-
tum hinzuweisen, sondem er sagt allgemein: Das und das
geschaby und 'octo post annos' etc. »= 'nach 8 Jahren', ^8 Jahre
spHter^ geschah dieses ; es wird dadurch die Allgemeinheit der
Wendung deutlicb gezeigt. — Von den wenigen Beispielen
stehen drei allein im 4. Buche 'ab excessu diui Augusti""; der
Accusativus der Cardinalzahl findet sicb mit 'post' nur 2 Mai :
IV, 8; rV, 29; mit 'ante' nur: XIII, 53; ein Mai abhingig vom
Verbum mit 'postea' IV, 57; der Ablativus findet sicb nur
an einer einzigen Stelle mit 'post': in, 58. — Was die Auto-
rit&t der Angaben anbetrifft, so sind als gesichert die termini
und die Ziffer nur in dreien anzusehen, zu denen wir uns
jetzt wenden:
IV, 8. 'Igitur Seianus maturandum ratus deligit uenenum, quo
paulatim inrepente fortuitus morbus adsimularetur. Id Druso
datum per Lygdum spadonem, ut octo post annos cognitum
est'. Die Ausftthrung dieses Verbrecbens im J. 776/23 ver-
bttrgt unser Gescbichtschreiber, und die Entdeckung desselben
erfahren wir genauer aus Gassius Dio LVni, 11; sie fand nn-
mittelbar nacb Seians Tode im J. 784/31 statt. Die Taciteiscbe
Ziffer entspricbt der der verflossenen Kalenderjabre, und da
Seians Tod erst im Spfttherbste eintrat^i so wird auch der
Zeitraum voll verstrichen gewesen sein.
IV. 29. Von Vibius Serenus, einem Manne, den der persOnlicbe
Hass des Tiberius zu Grunde richtete, beisst es: 'Nam post
damnatum Libonem missis ad Gaesarem litteris exprobrauerat
Buum tantum studium sine fructu fuisse, addideratque quae-
dam contumacius, quam tutum aput aures superbas et offen-
1) Vgl. zu VI, 25 S. 217.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in ZeitbeBtimmangen bei Tacitus. 213
sioDi proniores. Ea Caesar octo post annos rettulit, me-
dium tempus narie argaens, etiamsi tormenta peruicacia ser-
uoram contra euenissent/ Angeklagt und yerbannt wurde jener
Serenus im J. 777/24, und die Vemrteilung des Libo bat uns
Tacitus selbst vorher (II, 30) unter dem J. 769/16 0 erzahlt,
so dass auch bier die Subtraction ein richtiges Besultat ergiebt.
Endlich kdnnen wir ebenso beurteilen IV, 57 ; dort wer- iv, 67.
den die m5glichen Ortlnde aufgezUhlt, die den Tiberius ver-
anlassen konnten sich ausRom zurttckzuziehen : 'Gausam abs-
cessns quamquam secutus plurimos auctorum ad Seiani artes
rettuli, quia tamen caede eius patrata sex postea annos
pari secrete coniunxit, plerumque permoueor, num ad ipsum
referri uerius sit, saeuitiam ac libidinem, cum factis promeret,
locis occultantem\ Seian starb, wie wir aus VI, 25 schliessen
mttssen, am 18. October 784/31 2), und Tiberius im Mftrz
790/373); es waren also in Wirklicbkeit nur 5V'2 Jabre, aber
6 Kalenderjabre.4)
Aus der Gewissbeit , dass die Taciteiscbe ZabI in dieser xni, 53.
Verbindung immer der Differenz der Kalenderjabre entspricbt,
kOnnen wir eine Stelle bistoriscb fixiren. Vom Paulinus Pom-
peius, dem Commandeur der germaniscben Legionen wird mit-
geteilt: \ . . ille incobatum ante tres et sexaginta annos
a Druso aggerem coercendo Rbeno absoIuit\ Tacitus' Dar-
stellung bewegt sicb zwar scbeinbar im J. 811/58, aber der
sebr frilbe Tod des Drusus verbindert uns ttberbaupt dieses
Jabr ins Auge zu fassen, da alsdann 63 Jabre absolut nicbt
berausgerecbnet werden kQnnen : denn Drusus starb als Consul
in Deutschland bereits im J. 745/9.^) Will man beide termini
1) Ygl. die fast. Amitern. (bei Mommsen I*. R. N. 5750) zum 14. Sept. :
'Nefaria consilia quae de salute Ti. Caes. Liberorumq. eius et aliorum prin-
cipum ciuitatis deq. r. p. inita ab M. Libone erant in senatu conuicta sant\
— 2) Ygl. unten S. 217; ausserdem die Inschrift von Interamnae bei Wil-
manns : 'exempl. inscript. lat' 1, 34 a; Cass. Dio LYIII, 6— 19 ; Suet. Tib. 65 ;
Tacann YI,8 (oben S. 187). — 3) Ygl.zu YI,50 (oben S.152). — 4) Den
Irrtum des Plutarch (de exsil. p. 602) , der Tiberius 7 Jabre auf Gapreae
verweilen l&sst, hat schon J. Lipsius notirt — 5) Ygl. Cass. Dio XLYIII, 44;
LY, 1 ff. ; Suet. Claud. 1 ; Cal. 1 ; Liu. epit. 140.
214 Franz Yiolet
als richtig ansefaen, so muss man in der That mit Ryck 'sex
et sexaginta^ schreiben. Docfa hat schon Ernesti erinnert ^non
necesse esse terminum temporis, cuius annos Tacitus tradi-
disset, poni in eo anno, cuius res lam exponerentur', vielmehr
greife Tacitus hier etwas zurttck und hole die VorgS^nge anf dem
germanischen Eriegsschauplatze seit Nero's Tbronbesteigung
nach, so dass das hier Gesagte etwa in die J. 807/54—808/55 ^
falle. Emesti's Vermutung hat Nipperdey noch dnrch eine wei-
tere Schlussfolge bestHtigt: Es wird nUmlich als damaliger
Commandeur des Heeres bei Tacitus ein L. Vetus genannt,
und L. Antistius Vetus war Consul im J. 808/55^); bereits im
folgenden Jahre erwahnt derselbe Autor (XIII, 56) ^) den Cur-
tilius Mancia in gleicher Stellung. Da nun Vetus jenen wich-
tigen Posten wohl sicber erst nach seinem Consulate erbielt,
so kann er nur unmittelbar nach Ablauf desselben, d. b. noch
in der letzten H^lfbe des J. 808/55 in Deutscbland gewesen
sein. So weist alles auf diese Zeit bin, und wir kOnnen nun
als letzten Beweis ftlr dasselbe uns auch auf die Taciteiscbe
Zahl berufen, denn: 808/55—745/9 = 63.
Das einzige Beispiel des Ablativs der Cardinalzahl mit
post, welches sich bei Tacitus findet, ist noch dazu corrupt,
und wir kOnnen nur annahernd die richtige Zififer ermittein,
da wir keinen gesicherten Analogiefall zur Sttltze haben. In-
dessen wird schwerlich Tacitus hier anders verfahren sein,
wie er es bei der blossen Cardinalzahl im Ablativus that: vgl.
nT,58. oben S. 194. — Es handelt sich hier um die Wiedereinsetzung
des flamonium Diale, von dem es heisst: ^Duobus et sep-
tuaginta annis post Cornelii Merulae caedem neminem suf-
fectum, ncque tamen .cessauisse religiones'. Die Zeit, in wel-
cher der letzte flamen Dialis starb, ist uns bekannt: Merula
wurde im J. 667/87 ^) getOtet. Ausserdem findet sich noch eine
1) Vgl. Clinton fast. Rom. zu diesen Jabren. — 2) Vgl. XIII, 11 mit
Nipperdey'g Anmerkung, wo die inscbriftlichen Nachweise gegeben werden.
— 3) Vgl. Nipperdey zu dieser Stelle. — 4) Vgl. Vellei. II, 22; Appian b. c.
1, 74; in den fast Capitolin. dieses Jabres (C. I. L. I S. 439) ist sein Name
nicbt erbalten.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmangen bei Tacitos. 215
Notiz bei Cassias Dio (LIV, 36) ttber die Restaoration dieser
Priesterwttrde dorch Augustus: ^Kav rr;) avri^ rovzip xQovip
o T€ IsQevg Tov Ju>g tcqcStov fAcra rov MeQovXav arcedeLxd'rf y
d. h. unter dem Consulate des Aelius Tubero und Fabius Maxi-
mus, im J. 743/11.^) Die Differenz betr^ also mindestens
voile 75 Jahre, arithmetiscb nach Kalenderjahren gerechnet
sogar 76, nie 72. Desbalb haben auch alle ErklHrer an dieser
Zahl Anstoss genommen, ohne in ibren Emendationen ein ttber-
einstimmendes Besultat zu erzielen. Nipperdey bat Lachmanns
Conjecture) ^quinque et septuaginta' einfach acceptirt, denn
^man braucbt nur die zwischen 667 und 743 liegenden Jabre
zu z&blen\^) Mit diesem Verfabren kommen wir bier viel-
leicbt aus, nur dttrfen wir es nie als Norm gelten lassen bloss
die Zwiscbenzeit mit Ausscbluss beider termini zu bertlcksicb-
tigen.*) Wenn wir jedocb an der oben (S. 194) gewonnenen
Einsicbt, dass der Ablativus eine zwar abgescblossen vor-
liegende, aber fllr den Augenblick, von welcbem die betreffende
Aussage gilt, nocb unvollendete Zeit, innerbalb welcber das
AngefUbrte fdllt, bezeicbne, und dass die Taciteiscbe Ziffer
der Differenz der Kalenderjabre entsprecbe, streng festbalten,
so ist Lacbmanns Veimutung entscbieden zu verwerfen, denn
nur ^sex et septuaginta' entspricbt diesen Anforderungen. ^)
Dieses batte aucb bereits Gerardus Vossius^) vorgescblagen^
dem freilicb bisber wunderbarer Weise Niemand gefolgt ist.
Bringen wir seine Ansicbt wieder zu Ebren, so k(5nnen wir
wabrlieb die tbdricbte Combination Waltber's entbebren, der
glaubte, die Jabre, in denen Caesar fUr diese Wttrde designirt
war, obne sie factiscb je anzutreten '), seien fUr die Becbnung
zu beaebten. Unbegreiflicber Weise bat ibm bierin Orelli bei-
1) VgL Cass. Dio 1. c. 32 extr., Monum. Ancyr. graec. in, 13; in den
Fasten fehlen aach diese Namen. — 2) Ad Gai. p. 69. — 3) In der Rec.
der Orelli*schen Ausgabe: Hallens. AUg. Lit.-Zeitg. 1847 S. 174 ff. — 4) £r
konnte auch '77' ?ermuten nach yi,39 S.206; XII, 23 S. 195. — 5) Dass
'75' keine rnnde Zahl ist, zeigt die Beispielsammlung des Anhangs. —
6) Zu Yellei. II, 43. — 7) Ygl. Marqoardt-Monunsen 1. c YI S. 63 mit
Note 7; S.319.
216 Franz Violet
gestimmty obgleich, wie Nipperdey erinnerty ihn schon die
Worte ^post Comelii Mernlae caedem' hfttten eines Besseren
belehren k(5Dnen. PalHographisch bietet die Anderang ^sex et
septnaginta^ keine Schwierigkeit dar.
So Bind wir an den Schluss des IL Capitels unserer Unter-
Buchnng gelangt, in welchem wir 37 Stellen er(5rtert haben,
nnd wenn es nns gelangen ist aus diesem reichen Material
sichere Anbaltspnnkte ftlr den Gebrauch unseres Historikers
zu abstrahiren, so dtirfle damit gewiss ein kleiner Fingerzeig
ftlr den Gebrauch der Cardinalzahlen in Zeitbestimmnngen aneh
in Rtlcksicht anf andere antike Scbriftsteller gegeben sein. Es
bleibt nns nur noch vorbehalten in einem besonderen letzten
Capitel die collectiyischen Zablaasdrficke des Tacitus, soweit
sie durch die termini zu controliren sind, zu besprechen.
///. Der Gebrauch der Zahlcollectiva in Zeit-
hestimrrmngen.
Die bier in ErwUgung zu ziebenden FSLlle sind nicht sehr
zablreich und beschranken sicb auf sebr wenige, wiederkeh-
rende Ausdrttcke ftlr nur kurze Fristen: biennium, trienniuniy
quadriennium, quinquennium mit dem Adjectivum quinquennalisi
quatriduum: Alles in Allem 15 Belege. Von vorn herein l^st
sich behanpten, dass der zusammenfassende Charakter dieser
Wendungen auf einen wenigstens fUr die Rechnung als abge-
schlossen anzusehenden Zeitraum, hinweist, und das ist aus
denjenigen Angaben, in welchen wir die termini kennen, leicht
zu erweisen. Solcher z^hlten wir die folgenden acht:
Ti,23. 'Isdem consulibus (d. h. Ser. Galba und L. Sulla, im Jahre
786/33) *) Asinii Galli mors uulgatur, quem egestate cibi per-
emptum baud dubium, sponte an necessitate, incertum habe-
batur. Gonsultusque Caesar, an sepeliri sineret, non erubuit,
permittere ultroque incusare casus, qui reum abstulissent, ante-
1) Vgl. Tac. VI, 15 ; Cass. Dio LVllI, 20 etc.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmongen bei Tacitos. 217
qnam coram conuinceretur. Scilicet medio triennio defaerat
tempos snbeandi indicium consnlari seni, tot consnlariam pa-
reDti\ Die Zeit der Inhaftirung jenes Asinius ^) kemaen wir
zwar nicbt aus Tacitns, aber nacb Cassias Dio LVIII, 3 war es
das J. 783/30, so dass das triemiium der Differenz der Ealender-
jabre entspricbt; ob es voll abgelaufen war, vermOgen wir
nicbt zu sagcD.
Von der 9,lteren Agrippina wird angegeben: ^eodem dievi,25.
defunctam, quo biennio ante Seianus poenas luisset' etc.
Als Todestag beider wird gleich darauf der 18. October ge-
nannt. Aus dem weiteren Zusammenbang ergiebt sich, dass
Agrippina im J. 786/33 starb, und Seian's Tod, den Tacitus
gewiss in dem verlorenen V. Bucbe erz9,hlt batte, fiel in das
J. 784/31.^) Das biennium lUnfl; bier von Datum zn Datum.
Einer der bertlchtigtsten Delatoren der Neroniscben Zeitxni,42.
Suillius kritisirt sebr giftig die Laufbabn des Seneca: ^qua
sapientia, quibus pbilosopborum praeceptis intra quadrien-
nium regiae amicitiae ter milies sertertium parauisset?' im
J. 811/58. Obne Zweifel batte jenes ^quadriennium regiae ami-
citiae' begonnen mit Nero's Regierungsantritt im J. 807/54
(Xn, 69).
Femer geb(5ren hieher zwei Stellen, die sich aus einander l^f.^}
erkl9,ren. Wir lesen nUmlicb: ^Nerone quartum, Comelio Gosso
consulibus (d. b. im J. 813/60)^) quinquennale ludicrum
Romae institutum est ad morem Graeci certaminis, uaria fama,
ut cuncta ferme noua'; und dazu passt vortrefflich das unter
dem J. 818/65 Bericbtete: 'Ac forte quinquennale ludicrum
secundo^) lustro celebrabatur\ Die Spiele wurden also voile
1) Er kommt in unz&hligen Inschriften vor: C. I. L. Ill, 6070; V, 2,
6359 (wo sein Name weggekratzt ist); YI, 1, 1235; Monum. Ancyr. II, 6 etc.;
vgl. das Stemma der gens Asinia bei Lehmann 1. c. I S. 261 A. 1 ; Borghesi
oeuvres I S. 178 ff. 329. — 2) Vgl. zu IV, 57 S. 213; VI, 8 S. 187 ; Cass. Dio
LVm, 12— 16; vgl. Stahr 'Tiberius' S. 222-226. — 3) Vgl. C.I.L. HI, 2
S. 845, wo die cobs, suffecti ?om 1. Jull genannt werdeo. — 4) Das secun-
dum lustrum umfasste demnach eben die J. 813/60— 818/65, und das erste
lustrum der Regierung des Nero muss also von 808/55—813/60 gedauert
haben. Wenn Nipperdey (zu XIV, 20) sagt, mit den am £nde eines
218 Franz Violet
5 Jahre nach der Mheren Feier wiederholt^ d. h. wenn etwa
die D&cbstfolgende Feier in eine 8p9,tere Jahreszeit fiel als die
YoraDgehende bei Beginn jedes 6. Jahres, wenn sie in eine
firtlhere fiel, noch im 5. Jahre, was Beides Taeitus hsltte schrei-
ben kOnnen, sobald er die Ordinalzahl gebranebt hatte. Eine
interessante Parallele bieten demnach die Zahlausdrfieke III, 76,
XI, 11 (S. 175—176), ferner I, 62; XI, 9; XII, 27 (S. 179—182).
Greifen wir Beispiels halber eine dieser Stellen zor Verglei-
ehung heraas, so b&tte Tacitus nach nnserer Meinung I, 62
auch schreiben kOnnen : ^Igitnr Romanns, qui aderat, exercitus
quinqaennio postea triam legionum ossa . . . condebant', and
wir mtissten die Schlacht ebenfalls in das J. 763/10 setzen.
Bereits oben (S. 154 f.) batten wir auf zwei hieher zu rech-
{h; }; 4g; nende Angaben hingedeutet und geseben, dass Tacitus die-
jenige Zeit, in welcher Piso Licinianus prUsumtiver Thronerbe
Galba's war, nUmlich von seiner am 1 0. Januar stattgebabten
Adoption bis zu seinem am 15. Januar selbigen Jabres ein-
getretenen Tode, ein ^quatriduum' nennt. Dieses ^quatriduum,
quod medium inter adoptionem et caedem fuit^, kennzeichnet
sich selbst als vollendet: es umfasste den 11.— -14. Januar. 0
Die Subtraction darf bier nicht angewandt werden, weil aus-
drtlcklich die Zwischenzeit zwiscben beiden terminis, also mit
Ausscbluss derselben genannt wird,^)
jeden lastrum gefeierten Spielen sei zugleich der RegieruDgsantritt des
Nero festllch begaogen worden denn Nero hatte am 13. October (XII, 69)
des J. S07/54 die Herrschaft ubemommen, so ist das nur insofern richtig,
als man die Ealendcrjahre zahlt, d. h. das J. 808/55 als Nero's erstes.
Factisch hatte Nero am 1. Januar 868/15 schon 2 lustra, 2 Monate and
18 Tage regiert. — 1) VgL Heraeus zu H. I, 19 d. II. Aufl. — 2) Ebenso
mussten wir YI, 8 oben S. 187 auffassen. — Unter den sehr genauen Zeit-
angaben, welche die erste Partie der Historien characterisiren , begegnet
uns auch eine, auf die wir hier gelegentlich aufmerksam machen mOchten
wegen der irrigen Deutungen, die sie veranlasst hat. Wir lesen n&mlich
1, 26 im cod. Mediceus: 'postero iduum dierum', was sprachliche Bedenken
erregen muss. Die frUheren Erkl&rer woUten diese heben, indem sie 'die-
rum' als unechten Zusatz entfernten, bis zuerst Fr. Jacob (im Progr. des
LtLbecker Eatharineum 1839 S. 4) vermutete, es sei vielleicht zu schreiben
i
Der Geb ranch der ZahlwOrter in Zeitbestimmungen bei Tacitns. 219
Endlich mfissen wir wieder anf jene reichhaltige Stelle d. n.
D. 1 7 zurfickkommeD, in der der Herrschaf t des Gains Caesar
ein 'prope quadrienninm' zagemessen wird. Derselbe kam
auf den Thron im Frtthjahr 790/37 nach Tiberius' Tode 0 und
starb am 24. Januar 794/41. 2) Das ^quadriennium' war also
noch niebt vollendet, wie prope angiebt; es nmfasste factisch
die Jahre 790/37, 791/38, 792/39, 793/40, denn das J. 794/41
zHblt Tacitns schon ftlr Clandins ; ftir die Recbnnng nach Ea-
lenderjahren ergiebt sich die Differenz 794/41 — 790/37 = 4.
Ziehen wir ans den besprochenen acht Stellen die Resultate
fbr den Gebranch der Zablcollectiya bei Tacitns, so sind das
nngef&hr die folgenden:
Das ZahlcoUectivnm bei Tacitns fasst einen Zeitraum nach
der Zahl der von Datum zn Datum verflossenen Kalender-
absohnitte znsammen and stellt ihn als abgeschlossen bin,
ohne dass der wirkliche Abschlnss schon eingetreten zn sein
braucht. Die in demselben enthaltene Snmme von Kalender-
abschnitten ermOglicht es nns im Verein mit dem einen ter-
minus den andern arithmetisch zn ermitteln. Das Gollectiynm
entspricht also in seiner Anwendung am meisten den Car-
dinalzahlen, die bei grOsseren Zeitabschnitten dafUr eintreten
Intlssen, und zwar enth^lt es stets dieselbe Ziffer, welche
die Cardinalzabl an gleicher Stelle haben mtlsste. Ob die
'postero, idaum die tertium', so dass die Silbe 'rum' aus der Ziffer 'Iir
entstanden w&re, d. h. Tacitus nenne den 11. Januar. Diese GoDJectur
wies einer der grUndlichsten Eenner des Tacitus, Woelfflin, als nicht der
Taciteischen Schreibweise entsprechend zurilck (imPhllol. XVII S. 131) und
ersetzte sie durch 'postero iduum [Ian.] die*, was Heraeus aufnahm. Das
hiesse 'am 13. Januar'. Dennoch erscheint uns auch diese Anderung als
nnnOtig, sondern man kann sich getrost mit Mommsen*s Vermutung, die
er im Herm. I S. 433 ausgesprochen hat, bernhigen, das ganze Missver-
Btandnis sei durch eine f^dsche Interpretation des Wortes 'postridie' her-,
vorgemfen; dann l^st sich natOrlich das Datum, welches Tacitns im
Sinne hatte, nicht mehr genau angeben. — 1) Ygl. oben zu VI, 50 S. 152.
— 2) Vgl. Sueton Cal. 58: *IX. Kal.Febr/, und c.59: 'imperauit triennio
et decem mensibns diebusqne octo\ Danach w&re Tiberius am IT.M&rs
790/37 gestorben.
220 Franz Violet
Ordinalzahl dem Collectiyum coDgruent ist, hSngt day on ab,
ob der durcb letzteres bezeicbnete Zeitraum — von Datum zn
Datum gerechnet — schon abgelaufen ist^ in welcbem Falle die
betr. Ordinalzahl um Bins bQher angesetzt werden muss (vgl.
I, 62 S. 180 u. 218), Oder ob er noch nicbt ganz verstricben
isty in welcbem Falle beide Ausdrttcke illr die Rechnung aller-
dings congruent sind.
Yersuchen wir dieses auf drei Beispiele, in denen die
Kritik den Taciteiscben Ausdruck bereits beanstandet bat, an-
m,3i. zuwenden und bebandeln zun'acbst die Worte: ^Sequitur Tiberi
quartus, Drusi secundus consulatus, patris atque filii coUegio
insignis. Nam biennio ante Germanici cum Tiberio idem
honor neque patruo laetus neqne natnra tam conexus fuerat\
Hiermit beginnt die ErzUblung des J. 774/21 , und wird zn-
gleich zurtlckgewiesen auf das J. 771/1 8, in welcbem Germani-
cus mit Tiberius Consul war, wie Tacitus selbst oben (II, 53)
geschrieben hatte.*) Diese Termine scheinen mit ^biennio' in
Widersprnch zu stehen, und Nipperdey hat deshalb ^triennio'
geschrieben. Die tlbrigen ErklUrer haben 'biennio^ wahren zn
dUrfen geglaubt, vielleicht in folgender ErwSgung: Tiberius
und Germanicus waren die coss. ordinarii des J. 771/18, nach
denen also das ganze Jahr bezeichnet wurde bis zum 1. Jafi.
772/19; Tiberius und Drusus traten bereits am I.Jan. 774/21
an, so dass zwischen jenen Terminen gerade ein biennium
liegt. Aber es ist bier gar nicbt von der Zwischenzeit die
Rede, wie etwa H. I, 19 und H. I, 48 (S. 218), sondem Tacitus
setzt beide FUlle gleich, indem er von den Geftlhlen und Ge-
danken des Tiberius bei Antritt dieses zweiten, wie jenes
frtlheren Consulats spricht: Es ist also zu rechnen vom 1. Jan.
771/18 bis 1. Jan. 774/21, und Nipperdey 's Anderung "^triennio'
traf das Richtige.
VI, 38. Den Bericht tiber die auswHrtigen Ereignisse der J. 788/35
und 789/36 beschliesst Tacitus : ^Qnae duabus aestatibus gesta
1) Die Namen der cobs, auch bei Cass. Dio LVIII, 20 u. in Inschriften:
C.I.L. n, 1517; IV, 1385.
Der Gebrauch der Zahlw&rter in Zeitbestimmungen bei Tadtus. 221
coniunxi, quo requiesceret animus a domesticis malis. Non
enim Tiberium, quamquam triennio post caedem Seiani,
quae ceteros mollire soIent, tempus preces satis mitigabant,
quin incerta uel abolita pro grauissimis et recentibus puniret' .
Den Tod des Sejan im J. 784/31 haben wir schon oft er-
wahntJ) Aber wie Tacitus dann "^triennio post caedem' von
der obigen Zeit schreiben konnte, ist schwer einzusehen : Der
zu erwartende Ausdruck wUre ^quadriennio^ was auch sehr
leicht herznstellen ist, so dass nach dem wiederbolten ^quam
— quam' die Silbe qua vielleicht ausgefallen uud dann aus d
ein t gemacbt worden ware. 2) Wenn Nipperdey das Uber-
lieferte verteidigen wollte durch die Bemerkung: 'Man k()nnte
'quadriennium' vermuten, da Sejan 31 n. Chr. getOtet wurde;
aber seine Hinricbtung geschah am 18. October, so dass bis
zum Anfang des J. 35 n. Chr., von welcbem Tacitus bier spricht,
das dritte Jahr n^her war als das vierte^ so kdnnen wir ihm
darin nicht Recht geben, denn nicht um den Anfang des Jahres
handelt es sich, sondem darum, dass auch in dieser ganzen
Zeit, dem laufenden Jahre 788/35 und sogar dem folgenden,
Tiberius seine Wut nicht schwinden liess. 'Triennium' kOnnte
nur richtig sein, wenn Tacitus damit ausdrtlcklich die Zwischen-
zeit mit Ausschluss der 'termini' 3) bezeichnet hatte.
'(Claudius) biennio maiorem natu Domitium filio ante-xii,25.
ponit' etc. erzUhlt unser Autor aus dem J. 803/50, C. Antistio,
M. Suillio coss.^) Die Geburt des Nero fiel, wie mehrfach
erwahnt (S. 184 f.) auf den 15. December 790/37, und die
des Britannicus, wie ebenfalls schon bemerkt ist (S. 158), in
den Monat Februar des J. 794/41, so dass bei Beginn des
J. 803/50 jener wenig tlber 12, dieser beinahe 9 Jahre alt war.
Das Zahlcollectivum ist also hier corrupt und durch 'triennio'
zu ersetzen, wie bereits Freinsheim, dem Emesti, Nipperdey
u. a. beistimmten, wollte; denn Nero war factiscb 3 Jahre
1) Vgl.zuVI,8 S. 187; eu IV, 57 S.213; zuVI,25 S. 217. — 2) Man
beachte ausserdem die in den Hss. gebr&uchlichen Abbreviatoren : far
quam 4» fttr qua q. — 3) Vgl. za H.1, 19 u. H.I, 48 (S.218). — 4) Auf
diesen Antistius scheint sich die Inschrift C. I. L. Ill, 2, 151 zu beziehen.
222 Franz Violet
und UDgefUhr 2 Monate iQter als Britannicos. Dieselbe Cor-
rnptel fanden wir III, 31 (S.220).
Schliesslich kommen wir wieder an vier Beispiele, in
denen wir aus Mangel an Zengnissen nur eine Wahrscbeinlich-
keitsrechnung nach Analogic der sicheren Belege ftihren k(5nnen :
xnw. 'Quin et ilia obiectabat' — der AnklSger Capito Cossu-
tianos dem Thrasea Paetus im J. 819/66 — 'triennio non
introisse curiam'. Das tlber das Gebahren dieses Mannes von
Tac. XIV, 13 und von Xiphilin in Dio's epit. LXI, 15 Erzahlte
gehdrt in das J. 812/59. Obige Anklage verweist derselbe
Xiphilin in Dio's epit. LXII, 26 bereite in das J. 818/65. Das
'triennium' scheint daher die J. 816/63—819/66 nach Tacitus
Oder nach Dio die J. 815/62—818/65 umfasst zu haben.
A. 9. Uber die Zeit, in welcher Agricola die Provinz Aqui-
tanien verwaltete, geben uns vielleicht Aufklarung die Worte :
^Minus triennium in ea legatione detentus ac statim ad spem
consulatus reuocatus est\ Wir wissen n&mlich aus A. 7, dass
derselbe Anfang 823/70 nach Britannien ging als Legat der
20. Legion, und dass er im J. 830/77 Consul war.^ In der
Zwischenzeit war er also nach Rom zuriickgekehrt, von Vespa-
sian unter die ^patricii' aufgenommen ^) , nach Aquitanien ge-
sandt und dort 3 Jahre gewesen. Da er erst in der zweiten
HSLlfke des J. 830/77 das Consulat bekleidete, wird er noch
im J. 827/74 dorthin gegangen sein. Ubrigens haben fast alle
ErklErer dieser Worte auf Dio LII, 23 aufmerksam gemacht,
woraus erhellt, dass die gesetzliche Zeit der Provinzialyerwal-
tong in der Regel nicht unter 3 Jahren betrug.^)
A. 14. Tacitus bemerkt, dass Britannien seit seiner Unterwerftmg
durch Claudius immer unter Consularen gestanden babe, und
giebt deren Namen an : 'Didium Veranius excepit, isque intra
annum extinctus est Suetonius hinc Paulinus biennio prospe-
ras res habuit'. Aus desselben Sch rifts tellers Worten (XIV, 29)
geht hervor, dass bei dem grossen Aufstande des J. 814/61
Suetonius Paulinus dort commandirte: sein ^biennium' muss
1) Die fiegrandung des Letzteren s. zu A. 33 S. 162 ff. — 2) Im Jabre
826/73 : vgl. Wex prolegg. ad Tac. A. c. V. — 3) VgL S. 223 Anm. 1.
Der Gebrauch der Zahlwdrter in 2^tbe8timmangeQ bei Tacitus. 223
also im J. 812/59 begoDnen haben, wenn wir nach Analogie
der tibrigen Stellen rechnen woUen. Somit kQniien wir fol-
gende Cbronologie durchiUbren:
804/51: Die UnterwerfuDg des Caratacas.
805/52—810/57 (Ende) >): Die Verwaltung des A. Didius.
811/58: Der Nachfolger des Didius, Veranius, stirbt nocb
in demselben Jabre.
812/59 — 814/61: Suetonius Paulinus "^biennio res prosperas
babuit'y worauf dann nocb in eben dem letzt-
genannten Jabre wieder ein grosser Aufstand
ausbraeb.
Diese einzig ricbtige Cbronologie bat scbon Merivale^) auf-
gestellt und Urlicbs^) gebilligt. Wex*) und Httbner^) irrten
darin, dass sie die Verwaltung des Paulinus zwar bis in das
J. 814/61 hinausscboben, das biennium aber auf die J. 812/59
und 813/60 bescbrSUikten, so dass ein grosser Teil jenes Auf-
standes in den fUr Paulinus vorausgesetzten ^tertius annus^
814/61 bineinfiele, w^brend wir in jenem Ausdrucke seine
ganze Verwaltungszeit bezeiebnet fanden.
An dem letzten Orte, der uns bier angebt, spriebt Tacitus a. 45.
von dem Tode seines Scbwiegervaters Agricola: 'Noster bic
dolor, nostrum uolnus, nobis tam longae absentiae condicione
ante quadriennium amissus est'. Hier steben zwei Er-
kUrungen einander gegentlber: Lipsius sab n^mlicb in dieser
Angabe einen Hinweis auf die Abfassungszeit der Scbrift, so
dass Agricola ante quadriennium, d. b. 4 Jabre vorber gestor-
ben sei*); dieselbe also, da Agricola im J. 846/93 starb"), im
1) Die f&nfj&hrige Verwaltung des Amies erklart sich gut aus Cass. Dio
LII, 23: 'xai a^;jj«ra?arti^ firjre iXarrov ijtov r^icav, ei fijj riS adixr^ffais T<,
fi^B TtXeioy nivrSf to fiev ort al ivtaicioi xal oXtyoxQOvtoi a^x^^ diSa^affai
rtvas ra avayxaXa anoni/Anovci tiqIv ri avxwv aTioSeix^^^o-^t i*^ ^^ ^'
ai fiax^ore^ai xai noXvx^ovicajeQat inai^oval ntos noXXavs xal is vaana^
notiav iSdyovai\ — 2) L. c. Bd. VI S. 45— 47. — 3) 'De uita et moribua
I. A.' p. 10, wo ausserdem Tac. XIV, 3S herangezogen ist. — 4) Prolegg. ad
T. A. c. IV S. 190. — 5) Im N. Rh. Mus. Bd. XII S. 49. — 6) Es ist hierbei
von keiner Bedeutung, ob die Aasdr&cke *qaadriennio ante' and 'ante qua-
driennium' yerschieden in der Bedeutung sind. — 7) Vgl. zu A. 44 S. 165 f.
224 Franz Violet
J. 850/97 entstanden wUre. Dagegen erklHrte Pichena, dem
Emesti beistimmte, der Historiker wolie sagen, ibm sei Agri-
cola schon 'ante qaadriennium'^ nSLmlich 4 Jahre vor seinem
wirklich eingetretenen Tode entrissen, weil er selbst znr Zeit
des Todes schon 4 Jahre von Rom entfemt gewesen sei.
Lipsios' ErklUmng hat zwar nnter den Neueren Wex ^) sehr
eingehend verteidigt, doch scheint sie mir darch Walch's rein
Bubjectives Urteil, sie sei za leer and nichtssagend , als dass
wir sie Tacitus zutrauen sollten^ f tlr immer abgetban za sein ;
denn es ist doch wahrhaftig sehr thQricht, wenn ein Schrift-
steller in seinem 850/97 erschienenen Werke von einem Manne,
dessen Tod er eben vorher als im J. 846/93 erfolgt angegeben
hatte, sagty er sei ihm vor 4 Jahren entrissen: das konnte
sich jeder Leser an den Fingem abzUhlen ! Folgen wir also
der einzig mOglicben Exegese Pichena's, so gewinnen wir da-
mit einen interessanten Aufschluss tlber Tacitas selbst: Er war
von 842/89—846/93 nicht in Bom.
Hiermit haben wir ansere Untersachang abgeschlossen,
and es w&-e yielleicht angezeigt, die Besultate derselbeni
welche wir gefanden za haben glaabten, noch einmal karz
zasammenzastellen; da wir dieses aber in den einzelnen Ab-
Bchnitten bereits so genaa als mOglich gethan haben , hoffen
wir nanmehr dieser Mtlhe tlberhoben zu sein and woUen nar
noch aaf einen Pankt hinweisen : Unsere ErOrterang wird n&m-
lich nur dann einen Natzen haben, wenn sie za 9,hnlichen
Arbeiten ftir andere alte Historiker, besonders Poly bias and
Cassias Dio, Livias and Saeton, Anregang giebt; denn der-
artige Zusammenstellungen erieichtem dem Geschichtsforscher
seine Arbeit wesentlich, indem sie ihn der Mtlhe tlberhebeni
sich erst die Yerwendung des betr. Zahlausdracks aas analogen
FlUlen za abstrahiren. Je reicher and amfassender aber die
Sammlangen sind, am so sicherer and richtiger die Besaltate.
Wir bemerken noch, dass ein Verzeichnis s^mmtlicher be-
handelten Tacitasstellen dem Anhange beigeftlgt ist.
1) Z. u. St. ; er mOchte schreiben : 'nobis turn [ex marg. cod. P) nostrae
[ex cod. ^J absentiae condicione'.
Der Oebrauch der ZahlwOrter in Zeitbestimmongen bei Tacitus. 225
ANHANQ.
Die Wunden Zahlen in Zeithestimmungen bei Tacitus.
Obgleicb gerade die ^runden' Zablen in einer chrono-
logischeD UntersuchuDg keinen Platz finden sollteD, glaubten
wir dennoch von einer Besprechung derselben nicht ganz ab-
sehen za dfirfen, da es niebt immer ausgemacht ist, ob wir
wirklich eine abgemndete oder eine genaue Angabe vor uns
baben. Wir haben deshalb diesen Begriff, wenigstens so weit
er Tacitus angebt, aus den zablreichen Beispielen etwas klarer
zu stellen versacht. ZunUcbst sind nachstebende 13 Beleg-
stellen vorhanden^ in denen sicber die Zablangabe abgeran-
det ist:
Xaxusqae me|me a fine Actiaei belli ad ea arma, qai8m,55.
Seruius Galba reru^adeptus est, per annos centum profasis
sumptibus exerciti paulatim exoleuere'. Die Schlacht bei Ac-
tium war 723/3 1, Caesare Octauiano, Messala Coruino coss.^);
Galba wurde Kaiser im Juni 821/68.^) Die genaue Differenz
betrug also nur 98 Jabre.
Cremutius Cordus soil im J. 778/25 vor Gericht geUussert iv.35.
haben: ^Num enim armatis Cassio et Bruto ac Philippenses
campos obtinentibus belli ciuilis causa populum per contiones
incendo ? An illi quidem septuagesimum ante annum per-
emptum, quomodo imaginibus suis noscuntur, quas ne uictor
quidem aboleuit, sic partem memoriae apud scriptores reti-
nent?' Der Untergang des Brutus und Cassius durch die
Schlacht von Philippi fiel in das J. 712/42 (vgl. zu 111,76
S. 175 f.). Wir wtirden also als genau entspreohende Zahl ^sex-
tum et sexagesimum' oder ^septimum et sexagesimum' erwarten.
Die kleinasiatischen St9,dte wetteiferten im J. 779/26 um iv, 5&
die Ehre, dem Tiberius einen Tempel erbauen zu dtirfen, und
die Halikamasier nahmen diese besonders fbr sich in Anspruch,
1) Vgl. Vellei. U, 84; fast, minor, un C. I. L. I S. 471. -- 2) Vgl.
Boeing i.e. 8. 19 A. 1.
Leipsi^r Studien. V. 15
226 Franz Violet
'quod . . . mille et ducentos per annos nuUo motu terrae
nutauisse sedes suas oiuoque in saxo fundamenta templi ad-
seuerauerant'. Die 1200 Jahre werden von der GrUndang der
Stadt an gezMblt, und diese kOnnen wir ann&hernd ans einer
inschriftlich erhaltenen halikamasischen Priesterliste bestim-
men.^ In seinem Commentar zu derselben hat Boeekh aus-
flihrlich darfiber gehandelt und die Grfindung der Stadt nach
Eallimacbos (bei Stephan. Byz. s. v. l4)uxaQv.)^)y Strabo (XIV
p. 653) und Pausanias (II, 30, 8) in die Zeit nach Eodros' Tode
yerwiesen. Jene Priesterliste fUhrt aber nocb weiter hinauf,
und deshalb kommt Boeekh zu dem Schlussresultat : Ugitur,
si uulgares Eratosthenis calculos seqnimur, Halicarnasus a. a.
Chr. 1214 uel 1194 a Telamone condita iudicanda est, Anthas
uero incidit in a. 1124 uel 1104'. Uber unsere Zabl, die er
nattlrlich auch fUr eine runde h&It, ftlgt er hinzu : 'Tacito qui-
dem referente Halicarnasii a. p. Chr. 26 urbem suam mille et
ducentos annos stetisse asseuerabant (Ann. IV, 55) : unde tamen
nihil accurate definire licet \
VI, 28. Gelegentlich der unter dem Consulate des PauUus Fabius
und L. Vitellius 8) , im J. 787/34 berichteten Wiederkunft des
Phoenix in Agypten wird mitgeteilt, wie oft sich dieses Ereignis
wiederhole: "^De numero annorum uaria traduntur. Maxime
uulgatum quingentorum spatium: sunt, qui adseuerent mille
quadringentos sexaginta unum interici, prioresque alites Seso-
side primum, post Amaside dominantibus, dein Ptolemaeo, qui
ex Macedonibus tertius regnauit, in ciuitatem, cui Heliopolis
nomen, aduolauisse, multo ceterarnm uolucrum comitatu nouam
faciem mirantium. Sed antiquitas quidem obscura: inter Ptole- .
maeum ac Tiberium minus ducenti quinquaginta anni
fuerunt'. Seltsam erscheint in diesen Worten die Nennung
des Ptolemaeus, 'qui ex Macedonibus tertius regnauit', denn
es fiel unter die Regierung des Ptolemaeus II. Philadelphus
das Ende einer Phoenixperiode, so dass, wenn dieser gemeint
I) Vgl. C. I. G. II S. 450 No. 2655. — 2) Vgl. ausBerdem Her. VII, 9 ;
Strab. Vm p. 374 ; XI7 p. 656 etc. — 3) Vgl. Cass. Dio LVIU, 24.
Der Gebrauch der ZahlwOrter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 227
w&re, Alexander der Grosse der erste, Ptolemaeas Lagi der
zweite macedonische Herrscher Agyptens gewesen w9,re. Aber
dann ist die Zahlangabe absolut falsch, denn Ptolemaeus 11.
starb bereits im J. 507—8/247—6.^) Es liegt daher wahr-
scbeinlich von Tacitus' Seite ein Irrtum vor, indem er die
ganze Sache in die RegieruDgszeit des Ptolemaens III. Euer-
getes^), der 533/221 starb, verschob. Nehmen wir diesen
ftnssersten Termin an, so Bind zwischen 533/221 and 767/14
geDau 234 Jabre verflossen, so dass die Taciteiscbe ZabI sebr
abgerundet ist. Indessen waren seine Quellen bier wobl aucb
ziemlicb ungenau, denn Plinias (n. b. X, 2^ 5) and Cassius Dio
(LVIII, 27) setzen die Rflckkebr des Pboenix 2 Jabre spSlter
als er.3)
^Aderatqae iis^, n&mlicb den Ampsivariern, ^clarus per illas xiti,55.
gentes et nobis quoqne fidns nomine Boiocalus, ninctum se
rebellione Cberusea iussu Arminii referens, mox Tiberio, Qer-
manico ducibus stipendia mernisse, et quinquaginta anno-
rum obsequio id quoqne adiungere, quod gentem suam dicioni
nostrae subiceret\ In Betreff dieser Zabl irrte Lipsius, indem
er das bier Gescbilderte auf das J. 808/55 bezog (vgl. zu
XUI, 53 S. 213); die Varianiscbe Niederlage, bei der zuerst
Boiocalus seine Unterwflrfigkeit gegen die R5mer zeigen konnte,
fiei in das J. 763/10 (vgl. zu I, 62 S. 180), so dass der da- •
zwiscbenliegenden Jabre 45 waren: ^Quinquaginta^ ist dann
eben so gut abgerundet wie das von Lipsius bemerkte wert-
lose ^quadraginta^ der ^libri ueteres\ Jedocb ist niebt nacb-
zuweisen , dass Tacitus , dessen ErzHblung allerdings in c. 53
bis in das J. 808/55 zurilckgriff, dieselbe bier nocb nicbt bis
zum J. 811/58, das seinem Zusammenbange entspricbt, fort-
gefabrt babe. In diesem Falle betrilge die Differenz nur
48 Jabre, was sicb nocb leicbter auf 50 abrunden liess.
^Eodem anno (d. b. Nerone tertium, Valeric Messala coss.^), xiu.ss.
1) Vgl. Pauly Realencyclop. Bd. VI S. 202. — 2) Vgl. Pauly ebenda
Bd. VI S. 210. — 3) Dem Tacitus wdst den Irrtum zu Lehmann 1. c. I
S. 280 Anm. 2. — 4) Vgl. XUI, 34; C. I. L. IV, 2554; VI, 1, 2041 Z. 3; Herm.
uol. n 8. 39 ff.
15*
228 Franz Violet
im J. 811/58) Ruminalem arborem in comitio, quae octin-
gentos et qaadraginta ante annos Remi Romuliqae infan-
tiam texeraty mortuis ramalibus et arescente tranco deminutam
prodigii loco habitnm est, donee in nouos fetus reuiuisceret".
Lipsius forderte zuerst ^et triginta' far ^et qaadraginta^, denn
der Tradition nach seien Romulus und Remus bei der Grtln-
dung der Stadt: ol. 6, 3 = 754 v. ChrJ) erst 18 Jahre^) alt
gewesen, und eine Unbekanntschaft mit dieser oder eine ab-
sichtliche Ignorirung derselben l^sst sich bei Tacitus nicht
Yoraussetzen. Die Neueren sind Lipsius gefolgt, wir wtirden
Heinsius' 'atque triginta^ noch vorziehen. In jedem. Falle ist
die Zahl abgerundet, denn 811 + 18 = 829.
xiy,2i. "^Maiores quoque non abhorrnisse spectaculorum oblecta-
mentis pro fortuna, quae turn erat, eoque a Tuscis accitos
histriones, a Tburiis equorum certamina, et possessa Achaia
Asiaque ludos curatius editos, nee quemquam Romae honesto
loco ortum ad tbeatrales artes degenerauisse, ducentis iam
annis a L. Mummii triumpbo , qui primus id genus spectaculi
in urbe praebuerit\ Tacitus spricht vom J. 813/60; L. Mum-
mius triumphirte im J. 608/146^), so dass die genaue Zahl
etwas mehr betragt: 204—205 Jahre.
H.1,1. ^Initium mibi operis Seruins Galba iterum, Titus Vinius
• consules erunt', d. b. das J. 822/69. 4) ^Nam post conditam
urbem octingentos et uiginti prioris aeui annos multi
auctores rettulerunt, dum res populi Romani memorabantur,
pari eloquentia ac libertate: postqnam bellatum apud Actiam
atque omnem potentiam ad unum conferri pacis interfoity
magna ilia ingenia cessere.' Die Zahl 820 erkl^rt sich aus
sich selbst. Die Ulteren Editoren haben jedoch 'septingentos
et uiginti ' geschrieben nach dem Vorgange des Beroaldus. Wo-
her er das genommen hat, ist nicht ersichtlich, es lUsst sich
1) Gber das GrQndangsjahr s. die Zusammeiistelluiig bei Fischer 1. c
S. 7. — 2) Vgl. Li?. I, 4; Dionys. Halic. 1, 79; Solin. I ; Mommsen R(Jm.
Chronologie S. 147—148. — 3) Vgl. Vellei. I, 13; die fast. Capitolin. im
C. I. L. I S. 438; in den Triumphalacten (ebd. S. 453ff.) ist sein Name
nicht erhalten. — 4) Vgl. C.I.L. VI, 1,2051; Aschbach I.e. S.271.
Der Gebrauch der Zahlwdrtet in Zeitbestimmimgen bei Tacitus. 229
aber n(5tigenfalls verteidigen. Alsdann hUtte Tacitus DS,inIich
nur diejenigen Historiker im Auge gehabt, welcbe schriebeiiy
'dum res populi Romani memorabantur pari eloqaentia ac liber-
tate', d. b. wie aus dem Folgenden nocb deutlicher wird, bis
zur Schlacht bei Actium, 723/31.^) Die ZabI wUre ebenfalls
abgerundet. Gleichwohl kOnnen wir darauf verzichten dem
Beroaldus za folgen.
Die eben erwabnte Zahl kehrt nocb einmal wieder in der h. iv. 5&
im J. 823/70, Vespasiano iterum, Tito coss.^) gehaltenen Apo-
strophe des Voeula: 'Te, luppiter optime maxime, quem per
octiDgentos uiginti anoos tot triamphis colaimas\
Sogar noeh mehr wird diese ZiflFer abgerundet, wenn esH.iv.74.
im J. 823 70 vom ROmischen Reiche beisst: ^Octingento-
rum annorum fortuna disciplinaque compages haec coalnit\
Agricola feuert seine Truppen in Britannien an mit den ^ 34.
Worten: 'Transigite cum expeditionibus, imponite quinqua-
ginta annis magnum diem\ Wann begannen diese 50 Jahre?
Nach den tlbereinstimmenden Ansichten der Erkllu'er mit der
Invasion des Claudius, im J. 796/43; Agricola aber spricht die
obigen Worte im J. 837/84 (nicht im J. 838/8*5, wie bisher
angenommen wurde: vgl. zu A. 33 S. 162 ff.). Hier ist also die
runde Zahl (50) betrdchtlich gr()sser als die genaue (41), um
so viel grosser, dass ich mich nicht von der Richtigkeit der-
selben tlberzeugen kann, sondern lieber ^quadraginta' lesen
und dann die Stelle den oben (S. 184 — 187) behandelten des
II. Capitels anreihen mt^chte. Sie entspricht ganz dem Bei-
spiele VI, 8 S. 187.
Im 16. Capitel des Dialogus werden dem Aper folgende d- i^
Worte in den Mund gelegt: 'Ac mihi uersantur ante oculos
Ulixes ac Nestor, quorum aetas mille fere et trecentis
annis saeculum nostrum antecedit'. Auch hier folgte Tacitus
offenbar der Eratosthenischen Chronologic, wie IV, 55 (S. 225 f.),
welche den trojanischen Krieg in dem J. 1 1 94 v. Chr. beginnen
1) Vgl. zu III, 55 S.225. — 2) Vgl. H. IV, 38, C.I.L. m,2, dipLVI;
Aschbach 1. c. S. 283.
230 Franz Violet
iiess, wUhrend jenes GesprUch, das den Inbalt des Dialogas
bildet , in das J. 828/75 ^) versetzt wird. Der Zwischenraam
betrug also genauer nur 1268 Jahre.
D.16^ Derselbe Aper filhrt dann fort: 'Vos autem Demostbenem
et Hyperidem profertis, quos satis constat Pbilippi et Alexandri
temporibus floruisse^ ita tamen, nt utrique superstites essent.
Ex quo apparet non multo plares quam trecentos annos
interesse inter nostram et Demostbenis aetatem\ Wie eben
bemerkt, fiel jenes GesprUcb in das J. 828/75 (ygl. die fol-
gende Stelle); Demostbenes lebte bekanntlicb zwiscben ol. 98,4
Oder 99,12) and ol. 115,13) =, 370/384—432/322. Die Zabl
'300' ist also zu unricbtig, als dass wir sie (selbst als rnnde)
ertragen kOnnten; sie mnss darcb das von Lipsius vorge-
seblagene "^quadringentos" ersetzt werden.
In den bisber angefUbrten Beispielen verrieten sieb die
Taciteiscben Ziffern beim ersten Blick als abgernndet; nur ein
Mai (A. 34 S. 229) macbte nns die GrQsse der Abrundang
misstrauiscb , docb wagten wir es nicbt die Zi£fer zn Undem,
da sie bisber nocb von Niemand verdUcbtigt war. Es giebt
indessen nocb* ein paar Stellen, tlber deren Anffassung yer-
scbiedene Ansicbten berrscben. Dabin gebdrt besonders cine,
scbon drei Mai bei anderer Gelegenbeit (S. 172. 186. 219)
berangezogene Stelle, die wir bier im Znsammenbang wieder-
bolen mttssen:
D.17. 'Statue sex^) et qainqnaginta annos, quibus mox diaas
Augustus rem publicam rexit; adice Tiberii tres et uiginti, et
prope quadriennium 6ai ac bis quaternos denos Claudii et
Neronis annos, atque ilium Galbae et Otbonis et Vitellii Ion-
gum et unum annum, ac sextam lam felicis buius principatus
stationem, qua Vespasianus rem publicam fouet: centum et
uiginti^) anni ab interitu Ciceronis in bunc diem colliguntur,
unius bominis aetas'. Uns interessirt bier allein die Scbluss-
1 ) Vgl. Teuffel R. L. § 334, 2 S. 771 d. 3. Aufl. ; oben Dial. 17 auf dieser S.
— 2) Vgl. die Erklarer zu Demosth. Midian. § 154. — 3) Vgl. Plut. De-
mosth. 29. — 4) *Sex* Lipsius; 'nouem* Hdss. — 5) 'Decern' cod. A. B;
'uiginti' cod. Fames, (nach Urlichs).
\
Der Gebrauch der Zahlw6rter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 231
zahl. Die Addition der einzelnen Ziffern ergiebt n9,inlich nnr
117 yolle Jahre, was genan der arithmetiseh zu ermitteln-
den Differenz der termini (s. oben S. 172 a. 186) entspricht:
828/75—711/43 = 117. Dann ware '120' eine runde Zahl.
Nan fragt es sich, ob wir annehmen k^nnen, dass Tacitus,
nachdem er die einzelnen Posten genannt, das Resultat so
ungenau wiedergegeben habe, was kaum wahrscheinlich ist;
aber das Factum, dass hier eine "^runde' Zahl vorliege, l^sst
sich nicht leugnen, so lange wir keinen der einzelnen Posten
S,ndern. Im AUgemeinen ist das auch bisher stillschweigend
angenommen worden^); aber es hat auch nicht an solchen
gefehlt, die eine genau entsprechende Summe herauszufinden
suchten nnd zwar durch Anderung yon "^sextam stationem\
So hat Sauppe^), anknllpfend an das am Eingang der Stelle
flberlieferte 'nouem' yorgeschlagen : 'nouem tam felicis huius
principatus stationes', wobei Vespasian's neuntes Gonsulat im
J. 832/79 3) in Betracht kame. Dann betr^t zwar die Diffe-
renz der Ealenderjahre 121 Jahre, deren letztes noch nicht
abgelaufen ist, so dass Tacitus' Ziffer dennoch ebenso ent-
sprechend sein kOnnte, wie die VI, 8 (S. 187) gebrauch te. Ganz
anders stellt sich indessen Sauppe's Anderung, wenn wir statt
des bisher yorausgesetzten letzten Postens "^5", jetzt 9 addiren;
dann betr^ auch die Summe 121 und wir w*dren auf dem-
selben Standpunkte wie frtther, das heisst, wir mttssten cen-
tum et uiginti als abgerundet auffassen. Das AUeinsprechende,
'8\ kOnnen wir nicht addiren, weil doch 'nouem' dastUnde.
Urlichs ^) hat deshalb auch Sauppe's Anderung yerworfen, ohne
selbst etwas Besseres zu bieten, denn er woUte mit Michaelis ^)
'septimam . . . stationem' schreiben, indem er an Vespasian's
7. Gonsulat im J. 829/76 ^) dachte, z^hlte aber fttr Vespasian's
Regierungszeit 8 Jahre: Vom 1. Juli 822/69 bis ungefShr zum
1) Ausgesprochen z. B. von Classen in der Eos I S. 4, der fSilschlich
die termini mitz&hit und dann 119 Jahre herausbringt — 2) Im Philol.
XIX S.256. — 3) Vgl. Aschbach 1. c. S. 289; C.I.L. 111,2,5201. — 4) Im
Festgross der WQrzburger philol. Gesellsch. etc. 1868. S. 2. — 5) In der
ed. dial.: *VII, tarn'. — 6) Vgl. Aachbach 1. c. S. 288; C. I. L. HI, 2. dipl. X.
232 Franz Violet
1. Aagust 829/76. Wir mttssen nns alsdann ebenso fragen:
Warum zahlte Tacitus 8, nannte aber die ^septima statio'P
Vespasian's 8. RegieruDgsjahr aber konnte frUhestens vom
1. Januar 830/77 an gezS,hlt werden^i ^^^ nur dieses 8. Be-
giernngsjahr w^re Urlichs' Rechnong entsprechend. Ausserdem
bleibt die Differenz der Ealenderjahre, so lange man das
J. 829/76 als terminus ad quem fasst, ebenso ungenan wie friiber:
829/76—711/43 = 118. — Wollen wir nunmehr zu einem ab-
scbliessenden Urteile tlber diese Stelle gelangen, so k5nnen
wir nur sagen : Wenn die Uberlieferung ricbtig ist, muss "^cen-
tum et uiginti^ eine runde Zabl sein, well die Summe der
Einzelposten ricbtig addirt nur 117 oder hc^cbstens 118 ergiebt.
Zn einer genauen Zablangabe wird 'centum et uiginti' nur,
wenn es gelingt die Worte 'sextam stationem^ so zu verbessem,
dass sie auf das J. 831/78 hinweisen, was bisber noch nicbt
erreicbt ist. Scbliesslicb ist bier zu wiederbolen, was wir be-
reits S. 187 anfllbrten, dass die Distributivzablen 'bis qua-
temos denos Glaudii et Neronis annos' entscbieden abgerun-
dete sind, wie aus den dort mitgeteilten Daten hervorgeht.
D.24. Dieselben 'centum et uiginti* Jabre von Cicero's Tode
bis zur Zeit des Dialogus werden noch ein Mai erw&bnt, im
24. Capitel, wo wir also der Mtibe der weiteren Nacbrecbnung
' flberboben sind.
Endlicb mUssen wir noch eine Stelle anfUgen, in der wir
die Taciteische Ziffer ebenso wie A. 34 (S. 229) nur ungern
ftlr richtig Uberliefert halten, da die in diesem Falle vorauszu-
setzende runde Zablangabe unserer Erwartung nicht entspricht.
VI, 27. Unter dem J. 786/33 wird namlich folgender Vorgang bericbtet:
'Exim Flacco Pomponio, Syriae pro praetore, defuncto reci-
tantur Caesaris litterae, quis incusabat egregium quemque et
regendis exercitibus idoneum abnuere id munus seque ea ne-
cessitudine ad preces cogi, per quas consularium aliqui ca-
pessere prouincias adigerentur, oblitus Arruntium, ne in Hispa-
niam pergeret, decimum iam annum attineri'.^) L. Arruntius
1) Vgl. zu IV, 1 S. 152. — 2) Vgl. Borghesi oeuvres V S. 313.
\
Der Gebrauch der Zahlwdrter in Zeitbestimmungen bei Tacitus. 233
verwaltete nach Piso's Tode, vom J. 778/25 ab, wie Nipper-
deyO vermutete, Hispania citerior; von dieser Zeit an war er
BtSlndig in Rom, da Tiberius sein Fortgehen yerhinderte/^)
Das J. 786/33 kann aber nnm()glich das zehnte seit 778/25
sein, sondern hOchstens das nennte, wenn man die Ordinalzahl
bertlcksichtigt. Es bleibt deshalb nnr gestattet, in 'decimum^
eine abgernndete Ziffer zu sehen, was wegen der Kleinheit
der Summe bedenklich erscheint. Vielleicht ist eher "^octaunm'
Oder 'nonum^ zu schreiben; welches von beiden das richtige
ist, iS^st sich nicht mehr entscheiden.
Ziehen wir aus den s^mmtlichen 16 Stellen, in denen wir
eine abgernndete Zahl bei Tacitus fanden, das Resultat, so
bemerken wir von vomherein, dass Tacitus nur solche Ziflfem,
die sich auch Russerlich als ^rund^ kennzeichnen , in dieser
Weise verwendet, d. h. immer Zahlen ohne Einer. Die ein-
zige Ausnahme D. 17 bei 'bis quaternos denos' zeigt nicht eine
Abrundung der Summe der Kalenderabschnitte, sondern hier
werden nur die angebrochenen Jahre ftir vol! gerechnet (vgl.
S. 187. 232). Unter den einzelnen Ziflfem ist die kleinste ab-
gernndete 10: VI, 27 (statt 8 oder 9); dann folgen gleich 50
(XIU, 55 statt 49, und vielleicht richtig auch A. 34 statt 41
in rhetorisch gefdrbter Partie) und 70 (IV, 35 statt 66). Sehr
h&ufig sind die einfachen Hunderte: 100 (III, 55 statt 98); 200
(XIV, 21 statt 204 oder 205); 400 (D. 16^ statt c. 398); 800
(H, IV, 74 statt 823); 1200 (IV, 55 statt c. 1160); 1300 (D. 16^
statt 1268); femer zusammengesetzte Zahlen: 120 (D. 17 u. 24
flir 117); 250 (VI, 28 fllr 234); 820 (H. I, 1 flir 822); 830
(XIII, 58 fllr 829). — Die runde Zahl ist beliebig, bald gi-Osser
bald kleiner als die genaue, so dass keine Norm der Abrun-
dung sich aufstellen lllsst; doch ist so viel sicher, dass bei
der Abrundung die entsprechend kleinere Ziflfer nur gewahlt
wurde, ialls die abzurundende weniger als fllnf Einer hatte;
I) Z. u. St. mit Hinweis auf 1, 13 u. IV, 45. — 2) Das best^tigt auch
Sueton Tib. 63 ; ausserdem wissen wir von seinem Consulat im J. 759/6 :
C.I. L. n, 3695; I. No. 752.753; Mon. Ancyr. 111,36; vgl. d. additam. ad
fast. Capitol, (in der ephemer. epigr.IU, 11. 14).
234 FraDz Violet Der Gebraach der Zahlw6rter in ZeitbeBtimmongra.
das einzige dagegen sprechende Beispiel, A. 34, yerrUt, wenn
68 richtig isty den Grand der Abweichung selbst. Dem Zahl-
aosdrucke nach yerteilen sich die obigen 16 Beispiele derart,
dass die Ordinalzahl nar 2 Mai yorliegt: IV, 35 und VI, 27;
Bonst steht regelmlUisig die Gardinalzahl and zwar allein im
NominativaSy Oenetiyas, Datiyas oder Aceasatiyas 7 Mai:
VI, 28; XIII, 55; H. IV, 74; D. 162; D. 17; D. 24; A. 34; im
Ablatiyas 2 Mai: XIV, 21 and D. 16i; in Verbindung mit per
3 Mai: IH 55; IV, 55; H. IV, 58; in Verbindang mit ante oder
post 2 Mai: Xni, 58; H.I, 1.
Im Allgemeiaen sind die randen Zahlen bei Tacitos nicht
beliebt gewesen, wie wir das bei seiner Akribie sehr begreif-
lich finden. Sie finden sich yorwiegend im Dialogas allein,
sonst nar bei solchen Angaben, in denen jeder Leser sich
selbst die genaae Ziffer sabstitairen konnte, oder wo die Da-
tirang so weit in mythische Zeiten zarttckgreift, dass die MOg-
lichkeit der Nachrechnang aafhOrt.
i
Yerzeichnis der behandelten Stellen.
8eit«
Seit«
Sdit«
1,9 209
VI, 50 .... 152
H.I,48> ... 193
1,53 . .
. 198
VI, 51 . .
194
H. I, 48»
» 1
. . 218
1,62 .
. 180
XI,9 . . .
. 179
H.1,49 . .
. 199
11,5 .
. 152
Xr, 11 . .
176
H. 11, 49
. . 154
n,42.
, . 156
XI, 22 . .
. 182
H. II, 74
i
. . 185
n,63.
. . 205
XII, 23 . .
. 195
H. n, 95 .
. 161
11, 86 .
. . 206
XII, 25 . .
. 221
H. Ill, 34 .
. 156
II, 88 .
. . 190
XII, 27 .
. 181
H. Ill, 72 .
. 189
Ill, 16
. . 191
XII, 29 . .
207
H. HI, 75 .
. 196
m,28 .
. 200
xn,36 .
. 177
H. Ill, 86 .
. 173
111,31
. . 220
XTI,58 .
. 181
H. IV, 58 ,
»
. . 229
ni, 55 .
. 225
XlII, 6» . .
. 159
U. IV, 67 .
. 208
in, 56 .
. . 200
XIII, 6' . ,
184
H. IV, 74 .
i
. 229
111,58 .
. . 214
XIII, 15 . ,
. 158
H.V,3— 4 .
. 152
ni,76 ,
. 175
XIII, 30 . .
. 192
A.3 . . .
. . 202
ly, 1 . ,
. 152
XIII, 32 . ,
. 208
A.9 . .
. 222
IV, 8 . .
. 212
XUI, 42 . .
. 217
A. 14. .
. 222
IV, 18
. . 201
XUI, 53 . .
213
A. 33 . .
. 162
IV, 29 .
. 212
XIII, 55 .
. 227
A. 34.
1
. . 229
IV, 35
. . 225
XIU, 58 . .
227
A. 44. .
. 165
IV, 55
. 225
XIV, 20 . .
. 217
A. 45.
1
. . 223
IV. 57
. . 213
XIV, 21 . .
228
D. 16*
1
. . 229
IV, 58
. . 202
XIV, 53 . .
153
D.16«
. . 230
IV, 71 ,
. 198
XIV, 64 . .
170
D.17» .
i
. , 172
VI,8 . ,
. 187
XVI, 2 . .
. 217
D. 17* ,
. 186
VI, 10 ,
. 171
XVI, 22 . .
. 222
D. 17» ,
. . 219
VI, 11 .
. 202
XVI, 30 . .
. 171
D. 17* .
. . 230
VI, 23
. . 216
H. 1, 1 . .
. 228
D.24.
1
. .. 232
VI, 25 .
, . 217
H 1, 5 .
. 195
D.34.
. . 166
VI, 27 .
. 232
H.I, 19 .
. 218
G. 11 .
t
. . 152
VI, 28 .
. . 226
H.I, 29 .
. 154
G.37» ,
. . 155
VI, 38
, . 220
H.I, 37 .
. 185
G.37>
ft
. . 186
VI, 39
. 206
H.I,48»
. 172
INHALT.
Seit«
Einleitung: Jede Ziffer, welche sich zur BestimmuDg eines Zeit-
abschnittes bei Tadtas findet, bedarf der Nachrech-
nang ; diese ist nur mOglich, wenn die Nachrechnungs-
weise des Tacitus selbst feststeht. Eindeutigkeit des
Zahlaasdrucks ist ohue Beweise nicht vorauszusetzeiL
Beispiel: JNiese's Untersuchung fQr Polybios. Prin-
zipien der Erkl&rang der Zahlausdrttcke 147 — 150
I. Die Ordinalzahlen in ZeitbesHmmungen
dienen zur Bezeichnung eines noch nicht abgelaufenen
Zeitraumes, der von Datum zu Datum gerecbnet wer-
den muss, auch dann, wenn die termini zwei geson-
derte Facta ohne Causalnexus sind 150—183
IL Die Cardinalzahlen in ZeitbesHmmungen,
a) Die Cardinalzahlen allein
lassen den Zeitraum immer als voUendet erscheinen;
angebrochene Kalenderabschnitte fallen je nach ihrer
GrOsse entweder fort oder werden als voU gerechnet 184—199
b) Die Cardinalzahlen mit per
heben die Continuitat eines Vorganges innerhalb des
genannten Zeitraumes hervor ; dieser gilt fttr die Rech-
nung immer als toU, und die Taciteische Ziffer ent-
spricht der Dififerenz der Kalenderjahre 200 — 211
c) Die Cardinalzahlen mit post, bez. ante
entsprechen stets der Differenz der Kalenderjahre, zei-
gen also den 'brachylogischen' Gebrauch (^ Kiese bei
Polybios?) 211—216
in. Die Zahlcollectiva in ZeitbesHmmungen
fassen einen abgeschlossenen Zeitraum unter einem Be-
griff zusammen und lassen sich daher stets durch die
. entsprechende Cardinalzahl, aber nur bedingungsweise
durch die entsprechende Ordinalzahl ersetzen . , . 216—224
An hang: Die 'runden Zahlen in ZeitbesHmmungen
sind bei Tacitus in den historischen Schriften njcht
sehr beliebt; die Abrundung geschieht vorwi^end n|ich
der hoheren Ziffer zu 225—234
QUAESTIONES
SCHOLIORUM AESCHINEORUM FONTIBUS
CUM EPIMETRO :
'de Aelii DioDjsii et Paosaniae atticistarnm formulis
ol Ttalaioly naqa roig naXaiolg, zorra tovq Ttakaiovg
/ 3
SCfilPSIT
THEODORUS FREYER
Jl ostquam pauca ante lustra duo uiri doctissimi operam
posuerunt in coUigendis Aelii Dionysii et Pausaniae atticista-
rum ^) fragmentifif, quae sunt in Eustathii commentariis ad
Homeri Iliadem et Odysseam conscriptis, alter Eduardus Meier
in opusc. academ. II p. 62 sqq., alter Gualtharius Rindfleischius
in diss, philol. Regiment. Pr. a. 1 866, quanta studia ad ueteres
scriptores explicandos, ad ueterum Atheniensium mores et in-
stituta resque eorum et publieas et priuatas illustranda dobile
illud par lexieographorum contulisset, in dies magis intellexi-
mus, sed eo magis dolendum fuit, quod tarn exigua pars ex
tantis doctrinae copiis esset seruata, quae quanti essent facien-
dae, satis elueebat e Photii de utroque lexieographo testimonio
in bibliotheca codd. 152. 153.
Ubi autem uiri docti atticistarum fragmenta, quae seruauit
Eustathius, cum Photii lexieo eontulerunt, facillime plurimas
glossas Photianas simillimas esse lis, quas Eustathius exhiberet,
cognouerunt, ut inde etiam alia multa Photiana, quibus similia
non reperiuntur apud Eustathium, illis auctoribus esse adscri-
benda eonicere possimus. Sed aegre ferimus, quod dimidium
tantum lexici Photiani seruatum est; quare ad redintegrandam
atticistarum doctrinam aliis opus est auxiliis. Imprimis con-
fugiendum est ad Suidam et Bekkeri anecdota, in quibus non
pauciora fere quam in Photii lexieo atticistarum fragmenta
latere constat. Si autem singularum glossarum frusta parti-
culasque undique congestas comparaueris, alium alia aut de-
scripsisse aut omisisse apparebit, quemadmodum in excerpen-
dis auctoribus saepissime fieri solet; cf. Eustath. p. 1369, 42:
1) De qaibus cf. Naber, Prolegg. ad Phot. p. 24 sqq. et Schwartz, Pro-
legg. ad Ael. Dionys. fragg. Utr. 1877.
240 Theodorus Freyer
TcaQci dh fillip JLOvvaLii) q)iQ€Tai xal tavra ' dajtideg, anQii-
fxaxa arva, 0€Q€KQaTrjg' ^6 xogbg d^ avrolg slx^ dccTtidag ^v-
TcaQag xal OTQioinaTodiainara (Mein. fr. com. II, 290). Xiyovac
6h xai iv n^ rav rditidag xai daTtrjrag di, g)rjaiv, eleyov ol
nakaiol za ifi^olaia, ol dh vecireQOL tdftTjrag ly dval rav xtA.
Paacissima tantum habet Photius: Tajiriteg, iTtifiokaia rj avQci-
Hara ' ovrcog ^Qiarocpdvrjg (Plut. 527. 542), Alter igitur alte- '
rum praebet locum, Eustathius Pherecrateum, Aristophaneum
Photius; cf. praeterea Eustath. p. 1387, 17: AXhog dl Jiovi^
Giog cprjai xai otl jidyaQov ovxl fiiyagov eig o rd /ivarixd
hgd TcaTaTl&evTai. Eadem Photius: /idyagov, ov fiiyaQov, elg
0 rd fiiGTixd legd TiccTaTld-evrai. ovro) Mivavdqog (Mein. fr.
com. IV, 3 1 0). Restituenda igitur sunt e Photio Dionysii uerba
ovT{x)Mivav6qog. Redde praeterea Aelio Dionysio apud Eustath.
p. 1235, 60: ovriog Ev/toXig ex Photio u. Ul^rj&Qa et eidem
apud Eustath. p. 204, 28: ovrwg ^liQxi7t7iog ex Photio u. atX-
lovv. Cuius generis sunt plurima exempla, quo fit, ut in una-
quaque glossa quidquid exstat apud lexicographos — exceptis
Polluce et Harpocratione de quibus uide p. 257 sqq. — dili-
genter conferendum esse appareat, quo atticistarum reliquiae
quam possunt integerrimae in lucem protrahantur. Qua qui-
dem ratione usus est Schwartzius, sed male rem gessit cum,
quidquid apud lexicographos Eustathio auxilium non suppe-
ditante conuenit, Aelio Dionysio soli, nihil Pausaniae redderet;
in eo quoque uituperandus est ille uir doctissimus, quod lexico-
graphos solos ad atticistam restituendum adhibuit. Etenim
quod facile suspicamur atticistarum reliquias ex commentariis
quoque ueterum ad scriptores atticos conscriptis erui posse,
id confirmatur eiusmodi scholiis, qualia exstant ad Thuc. VI,
27, 4: lariov oxi Ilavaavlag €v rfj dia/c€7tovrjinh^i] avT(^ rcSv
uiTTixwv ovoindtiDv ovvayojyij rovg rqax^Xovg xai xd aldola
rovg ^EQfiidg 7t€Qixo7trjval (prjat xal rovg rovro dgdaavrag ^Eq-
fiioxoTtldag xaXela&aVy uel ad Plat. p. 406 Bekk., dhrriQuodrjg
TtQog filav Ttoioviiihr] rj d^aqravof-iivi] Ik tov ahrrjQiOL ovo-
juarog TCaQrjyfiivr], xard Aiovvaiov ydq tov MhnaQvaaaia,
h/iiov yevofiivov ^drvrjaiv ol 7tivr]Teg TtQoq)€Q6f^€va aXevqa
k
Qaaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibus. 241
diTjQTta^ov, iXix^rjOav ovv ol rovg alovvrag imrrjQovvteg aki-
TTjQiOL. diir€iv€ dh ro ovo/ia, ware y.al Itv) Ttdvnov rtov fuera
pias Ti noiovvTVJv rj afnaQravovrmv Xiyea&ai. Atqne scho-
liastas istos in explicandis anctoribus usos esse attieistarum
lexicis rhetoricis eo quoque demonstratur , quod saepissime
attieistarum fragmenta cum scholiastarum explicationibus con-
neniunt. Unde conicere lieet, eas quoque scholiastarum glossas
ex attieistarum lexicis fluxisse, quibuscum conueniaut testi-
mouia eorum lexicograpborum, quos ex atticistis sua bausisse
constat. Itaque scboliis cum lexieograpborum glossis collatis,
quod ad hoc tempus parum factum esse constat, multo maio-
rem fragmentorum numerum in lucem posse protrahi et co-
piam singularum glossarum particulis bine illinc collectis ad-
modum posse augeri apparet.
Quo in genere baud dubie plurimi facienda sunt scbolia in
Aristopbanem, Tbucydidem, Platonem, Demostbenem, Aescbi-
nem. Primus banc uiam, quantum scio, ingressus est F. 6os-
lingsius, qui in dissertatione, quam inscripsit ^obseruationes ad
scbolia in Tbucydidem^ et Lugd. Bat. a. 1874 edidit, satis mul-
tas attieistarum glossas in scbolia Tbucydidea fluxisse exposuit.
Sed cum Goslingsius quaenam ratio intercederet inter lexico-
grapbos — imprimis Didymum, Pampbilum, Diogenianum,
Aelium Dionysium, Pausaniam, Harpocrationem, Pollucem —
et scholiastam Tbucydidis non satis baberet perspectum, melius
eandem rem gessit nuper Emestus Scbwabe in 'quaestionibus
de scboliorum Tbucydideorum fontibus' Lips. a. 1881 *) et cer-
tas quasdam leges proposuit, qua ratione attieistarum reliquiae
locupletandae essent e lexicograpbis , quorum opera ad nos
peruenerunt, e Pbotio potissimum, Suida, Eustatbio, Hesycbio,
Bekkeri anecdotiS; scboliastis. Via igitur a Scbwabio satis
monstrata quae eius libello nondum cognito mibi uidebantur
praefanda de lexicorum et scboliorum conexu nunc omittenda
puto; singula quaedam, quae uidentur commemoranda , suo
loco proferam.
1) Leipziger Studien lY p. 67 sqq.
L«iprigeT Stadiem. Y. \Q
242 Theodorus Freyer
Aeschineis enim Bcholiis cum nemo adhac hanc rationem
adhibuerit; ego ut, quid atticisiarum doctrinae in illis lateret,
inqoireremi mihi proposoi. Plane enim omittenda in hoc ge-
nere sunt, quae de origine scholiorum Aeschineorum disputauit
F. Schultzius in Jahrbb. f. class. Philologie uol. 93 p. 289 sqq.,
qui de principali eorum fonte, L e. de lexicis atticisiarum nihil
omnino cognitum habuit. Quamquam duo sunt loci in hac
scholiorum farragine, quibus recta uia potuerit monstrari| alter
ad ly 89, ubi sunt uerba Vug q)aaiv ol IdzTcuaxaC ^ quae obiter
commemorauit uir doctissimus p. 302 1. 2, alter ad 11, 87, scho-
lion illud praeter cetera copiosum : i^cl Ilailaduoj de quo quid
iudicii fecerit, ipsius demonstrant uerba, quae integra ascripsi
p. 257 ann. 1. Quare baud scio an nimia iaude Schultzium
cumulauerit Fridericus Franke in Jahrbb. f. class. Phil. uol. 93
p. 606, cuius haec sunt uerba: ^ . . . und es Uberhebt uns der
vortreffliche au&atz des letztem (sc. Schultz), in welchem die
scholien nach ihrem ursprung .... erschOpfend behandelt wer-
den, aller weiteren bemerkungen Uber dieselben'.
Neque multis moror in iis, quae Schultzius exposuit de
auctoribus in schoUis Aeschineis diserte appellatis ; nominantur
enim ApoUonius (I, 56), Apsines (UI, 105), Aspasius (I, 83),
Dionysius Chalcidensis (III, 90), Dionysius Halicarnasseus, ut
uidetur, antiquitatum scriptor (III, 180. 189), Eumelus Peri-
pateticus (1,39), ol 7C€qI MaQy:€Xklvov (11,5).^) De quibus
cum nihil omnino certi possit erui, hoc loco fusius agendum
non est, quia, quoad potuit, hanc quaestionis partem optime
absoluit Schultzius.
De codicibus Aeschineis scholiorumque editionibus idem
egit in Aeschinis editione Lips. a. 1865 p. XXII sqq. et p. 249
— 252, quibus quod addam, nihil habeo.
Est autem Schultziana scholiorum Aeschineorum editio
omnium longe praestantissima, qua sola licet uti, quoniam
codicibus diligenter collatis noua multa addidit. Accedit quod
I) De Timaeo Tauromenitano (II, 10) et de Callimacho (1, 182) cf. infra
cap. Ill §5.
Qaaestioncs de scholiorum Aeschineorum fontibus. 243
solus ea scholia diligenter a reliqnis seiunxit, quae los. Sca-
liger Ednardi Bernardi editioni Aldinae adscripsisse dicitur;
quae omnia uel ex Harpocratione uel e PoUuce sunt deriuata,
cf. schol. II, 124 u. Avdiav .... iog (prjOiv L^QTtOTcgaricov et
schol. Ill, 122 cum Harpocr. u. l/tidterkg rjlirjaai.
Pauca tantum et ea baud ita m'agni pretii sunt, quae Sa-
cellion e codice Patmiensi primus addidit in Bulletin de corre-
spondance Hell^nique uol. I p. 154.
Paucis his uerbis praemissis iam singula proferre prope-
rabo. Ne tamen omnia atticistis uidear redditurus esse, quae
antiquitatem redoleant, eas praemittam glossas, quae nos ad
auctores atticistis superiores ducunt ita quidem, ut proficiscar
ab ea glossa, quae omnium est longe uberrima et quam
omnium esse uetustissimam existimo.
Caput I.
De scholiis quae redeunt ad auctores atticistis anti-
qiiiores.
§ 1. ^
Schol. 11,31: ^Evvia 66iov\ rjzvx^jaav l4d'rivaloi ivvaytig
Ttegl rag xaloviaivag Ivvia odovg, 6g Ian ronog trig Qq^rig,
fi vvv Y,aXov(.iivri Xe^^ovr^aog. qrvxriaav dk dia rag 0v)Mdog
ccQag, rj ^rjfiocpwvTog Iqaad'elaa nai TCQoadoxcoaa avrov iftav-
ij^ecv anoreXiaovTa rag nqog avTrjv avvS^xag xal ivvaxig inl
Tov TOTtov IXd'Ovoay wg ovx ^I'^^y KorTjQaaaTO rolg ^dr^valoig
rooavraxig arvxijaai rteqi rov roTtov. ra 81 arvxruiara iyi-
vovto tade' rb TtQcirov fiiev AvaiatQarov xal AvxovQyov x«i
KqotIvov argccrevovTcov he Hlova rrjv enl ^tqvihovi duq)^^-
QTjaav vTtb Qqtpiiov, ellrjcporeg^Hiovay kTil aQxovrog !d^rivr^ai
(Daldiovog. devrsQOv ol fuera ^^edygov kItjqovxol i^tl ^vai-
TtQarovg' tqItov ol /ler* Ev'/.)Jovg -koI GovKvdldov' riraQtov
ol /A€Tcc Kkiwvog, inl agxovTog !d)jKalov' TtifAmov ol ivoi-
7iovvT€g ^H'Cova Hd^rivaioi l^Xadnfjaav. exzov ol fuera Sijilxov
16*
244 Theodorus Freyer
atQaTtjyovvTog duq)d'dQYjaav. e^do/iov, ore ngiaroiiiccxog aft-
ixvx^Vy u4fiq)in:oXLZ(Ji)v avTOvg Tcagadovrajv rolg o^OQOig Qq(jc-
^Iv' oydooy hi7te/iq>&€lg VTtb Ti^iod-iov ^hcliaaxog artirvxev,
avTov TtaqadovTog avrbv &q(^^Iv, ertl Ti/AOXQarovg ui^vtjaiv
ccQxovTog ' €varov Tijio&eog iTtiGTQaxevaag rjTTi^&r] i/cl KaXXi-
fn'qdovg aQXOVTog. rag dk ^Evvia odovg Ziyvwv *) avvoixlaag
^dTjvaZog hcaleaev !d^iq)L7toXLv, ItzI oQxovrog ^^vrjaiv Ev&v-
fiivovg. T1JV 81 OvXXida ol i^ihv Ovlltjtda, ol 8h Klaaav ovo-
jLtd^ovGLy xal Tov Ttariqa avvijg ol fnhv OlXavdqov, ol 8h Kla-
GOV, ol 81 Qfjlov, ^rjf.to(piovTi 8k hi OvXXLSog ^duqilTroXiv xa}
^TidfiavTa vlov g)aav yeviad-ai (Vat. Laur. Bgim.). Eadem
narratio in breuios tamen contracta exstat in Bekkeri anecd.
p. 251: ^Evvia 68ol' 17 ^i/ifflTtoXig' i^Xrid^ 8e kvvia 680I did
to riv OvkXiSa, t'^v OvXiiog dvyatiqa, ivvdxig narafiefirpiivai
€ig d'dlaaoav €7naii€7CT0iiih*r]v, furjTtcog vavg itQOGTtXel ^Ttiy,T^.
^xd/Aag ydq 6 Grjai wg vlog, ^d^vaiog tov, ix, TqoLag htavicov
elg T^v 7raTQlSa, riXd-ev elg 0^«x»jv, xai ^eviad-etg Ttaqd OvXel,
T(p TTJg x^Q^S ^aaiXeiy 0vXXl8a rrjv avrov eyrj^ie Svyariqa,
iqaod'Elaav avrov. d7to8r]f.ir^aag 8h 6 ^xd^iag ^dn^va^e, dg
d-ciTTov hnavi^covy ovY,iTi VTtiGTQexjjev. Scholiasta Phyllidem
Demophontis amore incensam fnisse tradit, Acamantis anctor
lexici Segueriani. Utrumque esse filinm These! palamfaeit
alterum scholion ad eondem locum spectans: Grja^og TtatSeg
^r]f40(pd)v Tial !dY.dfiag xtA. Alter igitur altero nomine nsus
est in hac re narranda. Phyllidos patri quod nomen faerit, iam
apud neteres nalde dnbinm uidetur fuisse. Paucissima tantnm
habent cet^ri lexicographi , Hesychius s. u. 17 vvv ^(jKpljtoXig^
Harpocration, Soidas s. u. roTtog Iv GQ(f7irj, tccqI ttjv ^f4q)l-
TtoXtv. Totum hoc scholion praeter cetera snmmam redolet
antiquitatem , et hac de causa atthidographornm potissimnm
esse apparet. Gum autem similia atque scholiasta praebeat
lexicon Seguerianum quintum, cuius permagna pars continet
glossas, quarum auctores esse constat Aelium Dionysiom et
1) Cf. Schol. Thuc. 11, 95 Zdyvtava] ovxo^ ixriee rriv ^AfitplnoXiv et
ibid. V, 12 Ta'u4yvc6veia otxoSofi^ftara] l^yrcapsia ra tov *!/4yvQ>roS' instSri
o "Ayvcuv lt4d'ijvaio6 r^, 6 oixicrrfi t^s lt4fiy>i7t6Xe{OS,
k
Quaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibas. 245
Paasaniam ^), nam ab his ^) inter ipsos et atthidographos me-
diis intercedentibus istam quoqne fabulam acceperint scho-
liasta et auctor lexici Segueriani, nemo prorsus poterit diindi-
eare. Neque iniuria banc narrationem ad tempora atticistis
antiquiora referre mihi nideor propter Hygini testimonium, qui
fab. 59 p. 60 ed. M. Schmidt, haec refert: 'Phyilis-Demophoon,
Thesei filius in Thraciam ad Phyllidem in hospitium dicitur
nenisse et ab ea esse amatus. Qui cum in patriam uellet re-
dire fidem ei dedit se ad cam rediturum. Qui die constituta
cum non uenisset, ilia eo die dicitur nouies ad littus cucur-
riflse, quod ex eo ivvia 6 do I graece appellatur. Phyllis autem
ob desiderium Demophoontis spiritum emisit. Cui parentes
cum sepulcrum constituissent , arbores ibi sunt natae, quae
certo tempore Pbyllidis mortem lugent, quo folia arescunt et
diffluunt; cuius ex nomine folia graece cpvlXa sunt appellata\
Longum est hoc loco agere de fontibus, quibus sit usus Hygi-
nuSy uidetur tamen hoc ainovj quod licet appellare, certe
Alexandrinorum, ne dicam tragicorum poetarum uestigiis esse
ingressum.3)
Quam supra de atthidograpbis proposui sententiam maxime
firmari uidemus testimonio Harpocrationis s. u. !d(xcpL7toXtg'
ftoXig avrrj rfjg QQ(piYjg, nqoreqav 61 ^ ivvia odoV ixakelTo,
dg !4vdQ0Tliov h i^ ^r&ldog. Constat igitur Androtionem
de nomine Ivvia odoL scripsisse, quare nihil obstat, quominus
ipsum Androtionem y quem Isocratis discipulum fuisse scimus,
nouem illas Atheniensium calamitates enumerasse arbitremur.
Quod si perspectum haberemus, eadem plane intercederet ratio
inter Androtionem, atticistas, Bekkeri lexicon quintum, scho-
1) F. V. Stoientin in Jabrbb. fOr class. Philologie uol. 1 19 (1879) p. 122
in quinto lex. Bekk. nee Aelii Dionysii nee Pausaniae quidqoam inesse
contendit. Cui sententiae non prius me addixerim, quam pecoliari quae-
stione diligentissime rem diludicauero.
2) Cf. infra schol. II, 10 laQslai ivvTtvtov, quod quidem propter ex-
imiam Photii aliorumque similitudinem sine nlla controuersia atticistis
reddendum est.
3) Cf. Quid. her. II (Seru. ad Yerg. eel. Y, 10 p. 126 uol. n ed. Lion.)*
Callimachi frg. 505. Rohde, griech. Roman p. 37, 3. 129. 474.
246 TheodoruB Freyer
liastam, qaam infra p. 253 sqq. repcries, abi glossam iTtl Tlal-
ladiq) ex atthidographis ad atticistas, Snidam, lexicon Segae-
rianum^ scholiastam translatam esse docebimus.
§2.
Secnndum banc de uoeabnlo kvviaodol fabalam inter
reliquas glossas principatum uidetur tenere scholion quod est
ad I, 126: riT&rjg] rird^fi ij rgoffog, rrjO-q ij ^d^ifirjy trj-S-lg rj
&eia (Vat. Laur. gm.).
Piara babet Pbotius: ri^d^r]' ^id^t^irj, rj 7taTQog rj firjXQog
firjrr^Q' rr^d^lg' ^ela' ^tatQog rj fujTQog adekffrj. tirdri' tqo-
(pog ' qua cum glossa ad uerbum consentit scbolion Plat. p. 397
Bekk. rrjO^t^' ^id^if^trj, 17 /razQog rj fir^TQog fii]Tt]Q' Nonnullis
tantum uerbis mutatis eadem sunt apud Hesychium rird^alj
zQoq)ol' Tirdnj, Tj TQOcpog' trjd^ri, 17 riig lAjjTQog xal TtoTQog
firJT^r^Q, 'q '/.at indf^iftrj, xal rrid^ig, rj ztSv yovicov ddeXfpri. Suidas
nonnulla bis eisdem uerbis reddit. Prima eius glossa baec est :
TTjx^r], ^td/iifir], tj TtaTQog rj futjTQog ^/ryrij^' ij y.kr^Tiy.'q r^S-a"
Tr]&ig' ij ^£/of. His additur locus Aristopbaneus Lys. 549.
Hinc denuo tres istas uoces explicat : rrj&ag ixdlovv rag ^dfi-
flag, y.ai rr^O-ldag rag d-eiag, rag Ttarqag r] f.ii]rQ6g ddekffdg,
rrjO^ag di y.al rag zQocfovg. Quibuscum ad uerbum conspirat
scholion Aristopb. Lys. 549. 1) Sequitur altera glossa consen-
tiens cum Photio: riid'Lg, d-eia, Ttargog rj f-irjTQdg ddeXfpri^ in
tertia TirOrj' TQocpog, ftd/nfurj male cum tqocfog componitnr
fidfiftr^. Non minus conuenit Bekk. anecd. 193, 33 rijdT] rear
TQOQ 7] /ittjTQog firjTr^Q, rjv fidfif.ir^v ymIovgcv et ibid. 309, 29. 30
Tt]d'r], TtaxQog fn^TrjQ rj jtirjZQog fnjTijQ, rrj&lg' Ttargog rj^Lr^'
TQog ddehpri, Pollucis 111, 17 testimonium eodem spectat: ^
de 7carQdg r fitjTQog fn]Ti]Q — rrj&r]. lam adeamus Eustath.
p. 971, 25: ojg q^tjol rig aTCoar^fieuoad^evog ovoftata
avyyeviyd, og )Jy€t mal ore zi/jd-r] /.ihv rj t^^ firjTQog xori rov
7CaTQdg fiijrqQ et pauUo post: 6 &elog Tvargog rj fir^TQog ddel-
1) Et in Saida et in schol. Ar. pro rri&as est reponendam nrd'tts^
xai particula est delenda: 'rtT&as Si ras TQOfovi\
Qaaestiones de scholionim Aeschioeoram fontibas. 247
(pog, 0 xal vivvog. His adde Enstath. p. 565, 30: ovrio xal
rrj&ri ^aQvrovwg rj rrjdTj o^vrovcog, ij rov Ttargog ftrjrrjQ nal
ty r^g firjTQog di, r) /nhroi rr^&ig alXo rl lartv avaXoyovaa
rf/7 ^elo), tcbqI ov hX^ctypd^t drjXovzat (p. 971, 25 sqq.) et
p. 316, 10: cog drjXol xorl o Iv rro Ttegl avyyeviTiiov ovo/ndrwv
(xidi Ttiog dtaarelXag' rij&rj lariv tj rov TtoTQog fii^TrjQ, wg rj
^BQOTtri Tfji ^OqiGTif) xa/ 17 rfig f.ivjQog dk ftriTr]Q cjg rfj} avrfi)
^ ^Tqda et panlo post : rr]&}g 6e avdXoyov rt r<>7 ^elct), Ttarqog
ycLQ adelqffj rj firjTQog. Quia sit 6 Iv Tfji neg} avyyevixcSv ovo-
fiariov ipse tradit Eustathius altero loco p. 648, 53 : h rolg
i4Qi(TToq>dvovg rov yQafiftartxov 2vyyevtxolg.^) Ad hunc Ari-
stophanis librnm omnia, quae de cognationis et afGnitatis no-
miBibns habent grammatici snperstites, nidentar esse referenda;
antea uidimns de Pbotio, Suida, Hesycfaio, lexico Segueriano,
PoUnee, scboliis Aescbineis, Platonieis, Aristopbaneis, qoibus
iam addamns Etym. Mag. p, 756, 34: u. n^^r] h rov rrj, 17
Xiyovaa ro) (igicpei la^i, d-rjXaaov, iv 61 rfj} QrjroQixfri evqov
arjfialveiv rriv Xi^iv ftdftfirjv, ij Ttarqog r] ftrjTQog /iirjrriQy et
Ammoninm p. 138 ed. Valck. rijxhj fxh iariv / fud/n^r], iTti-
Tr&ri dk rj Trgofidf-iiLtr] , ri&rj de 1; &€la, rirOrj dh rj rgorpog^
quae bene conueniunt cum scbolio Aeschineo, nisi quod pro
Ti^ij cum Nunnesio ad Pbryn. p. 25 emendandum est rrj^lg.
Sane mimm est Aelium Dionysium aliter indicare de
nonnnllis nominibus avyyevi^iolg , quod de rrdTj uoce testatur
Eustathius p. 971, 29: rjv (sc. rrjd^rjv) wg drjXol A'lXiog Jio-
rvaiog oycvovoiv ol u4rrixo} fidfi/trjv y.aXelv, wg rcjv ttoXXcov
ovrcj rrjv firjriQa'^) XeyotTiov. Idem apparet ex iis, quae dis-
semit Nauckius I.e. p. 136 de uoce ydXwg: ^quam obseruatio-
nem si cognitam habuisset Aelins Dionysius, non dubito quin
aliter iudicasset, quam factum esse ab eo testatur Eustathius
1) Aristophanis Byzantii Tte^l trvyysvtxcjv opofiaroov libri praeter hunc
locum fit mentio apud Photium u. oixeCavy in epist. anonym! auctoris ad
Alexium Comnenum saec. XI in Crameri anecd. Oxon. Ill p. 193, 18 sqq.;
cf. Nanck. Ar. Byz. p. 128 sqq.
2) Hue spectat Photiana glossa : ^//^i/v r^ ^i/r/^a xaXovat, xal fiafi-
fUaVy nal tov nariQa najtnav nal Ttanniav,
248 TheodoruB Freyer
p. 648, 27: drjlol de ij ^kv yaXcog t^v rov avd^dg adeXqyfjv
na-S-a ycai aXlaxov de&qkcoTai, OTioLa earl rij ^EXivj] ij Kd-
aavdqa, 'Kara dh ^XXiov /ttoviatov xal tijv tov adeXcpov yv-
valTLa. ftqbg iXhliXaq yaq (prjci ?JyovTai, Itaque cum Aristo-
phanes Byzantius nomen ydkwg de mariti sorore tantom in-
tellexerit, contra Aelius idem de fratris maliere osarpatom
contendit'.
Praeter hnnc unum locum nihil Alexandrinomm doctrinae
in scholiis Aeschineis potui inuestigare, nisi quod Gallimachus
laudatnr in scbol. I, 182, quod quidem scholion est atticista-
rum. Ad quos priusquam ipsos accedamus, res nobis est:
§3-
de scholio I, 163 k7t(.o(ieXLav\ oiovel to exrov /ligog rfjg xara-
dUrjg, 0 edidov /.ifj aTtodel^ag I xcen^yoQog Tteql xqiovg ivaywv,
6 dh nagavofAiov marrjyoQUv ^ifj ctTtodeixvvg rag xiXiag nqoa-
u(p€il€v (Vat. Laur. Fgm.). iyccjfieXla ovv to exrov ^iQog rov
rt/,n^^aTog, o nqoawcpuXev 6 aXovg. ivofiod'irriae dh rovro
0 ^Aqylvog hyyqixpag rtji vofio) rd f.iev TtQvravela elvai rolg
dixaaraig 7taQd tov ctXovTog, o Igtlv kftidixaTOv tov rijuij-
f^aTog, TTjv dk livw^BXiav rr/) dr]f.ioal(t} ftagd tov f.irj eXovTog
(Vat. Laur. gmq.). !kXXwg' i/cwfieXla tov Tciin]f.iaTog v^g dlxi^g
ioTl xaTa dQOX^irjv o^oXbg rj 67tooovQvv. tovto k/cw^eXla Xi-
ycTai, r/V Tf/7 dinaOTrjQliif didcoaiv 6 orpXciv (Vat. Laur. gm.).
Simillima docent lexicograpbi. Harp.: IrtiTlfuov koTiv 17
hcio^eXia to sxtov ^ligog tov Ti/nijinaTog, otccq edidoaav ol
dicixovTeg Tolg (pevyovaiv, si ^ij eXouv. exaXelTo dh ovTcog oti
•aad-^ indoTrjv dQcexjurjv ofioXog tjv, otveq exTOv ioTiv ev e^ 6^0-
Xolg Trig ^Q^f^^VS Xoyt^o^ivrjg. Poll. VIII, 39 : iTtufieXla 6^ ^y
TO €KTOv TOV TifAijfiaTog , 0 w(peiXev 6 alqed^elg, wvofxaoTai
dh oTi opoXog rjv to ftcrov Ttjg dQax^tijg. Pbotius de ea re
nihil habet. Suidas duplicem praebet glossam, priore (=» £tym.
Mag. p. 368, 48 gl. 1) pluribus exponit: tvoXXwv elg x^l^^xra
avxo(pavTovvTiov Tovg kTtiemelg xal drtgdy^iovag tcSv tvoXitwv,
xal fxdXiGTa tovto Ttgdweiv dta^aXXofAinov tiZv Tteql to ifi-
Ttoqiov avf.i^aXX6vT0)v Irtl vavTixotg Toxoig, uid^vaiot ^rj^lav
Quaestiones de scholiorum Aeschineoram fontibus. 249
era^av xora twv iyytaXovvtwv o^oXbv ixtiveiv, el ^ij xaO-* dv
evendlovv, tovtovq ekouv, TavTtjv ttjv ^rjfilav B7t(ji)^eklav lovo-
fiaaav. Gl. 2: to enrov ftigog rov Tifn/jfdaTog , o InqaTTOvro
ol yQaipdf^evol rcyag xal f.irj elovreg avrolg rolg yQaq)€laiv,
kxakelro di ovrwg, 6%i xa^' ixdaTrjy dQctx^Tjv o^okog rjv.
iftcjfieXia ovv }j ^i](iia. — Etym. Mag. p. 368, 48 gl. 2 et Bekk.
anecd. p. 255 et schol. cod. Patm.: kTtnlfjiLov %i rovro eari rolg
ditinovai XQi^/^cczixrjy rtva diy.ijv, av //^ ekiooiv, rjv dh tovto
to htrov fiigog tov rifii^fiaTog, ov iTteyqcKpovTO xal idtxd-
^ovTO, ytal lytaXeiTO ovnog, oti htl rjj dqcxxfxff ojioXog rjv, rr^g
dQoxfifjg Xoyi^o^iivr^g o^oXuiv %^. ikdftfiaye dh 6 (pevyujv ajco
%ov dioi'/.oyrog, ei zt)y dUr^v ajcifpevyey. Auctorem bains glossae
Didymum prodit Hesychius u. i7tco(ieUa' Tcagafiohov riqg di-
xrjg' eari di to dxokovO-oy tfii Trjg yMradUrjg %mri^iaTt orpkrj^ia,
iig Jldvfxogy to t'/roy liiqog tov Ti^irjfiarog. Eadem atque
Bekk. anecd. et cod. Patm. praebet scholion Plat. p. 457 B, ubi
haec addantur: f4i/,iyi]Tai de ravTijg xal z/r^fwoxhiyrjg h tiji
xard !d(p6fiovj neqae omittere licet scbol. Dem. p. 809,20.
Dind.: 6 de ^rj ixeraXa^uiv to Tii^ucTOv ^iqog Twy xpijqxjjv,
Trjy iitw^ekiav Ttgoawcpklaxavev. tjv de exTOv tov TifnijiAaTog.
Qaamqaam facile poterat fieri, ut et Aescbinis et Platonis
gcholiaBta ex ipso Didymo sua sumeret, tamen illud quoque
probabiliter statuitur, glossam illam per atticistas e Didymo
ad scholiastas peruenisse, qnia Pansaniam, ut hoc utar, Di-
dymi doctrinam secutam esse docet Eustatbios p. 1039,37:
acpXaOTOV 6i (paatv ovxl ^o axgoarvhoV 8ia(piqovGi ydq ai
ki^eig, akkd ycard JLdv^oVy iig (prjai Ilavaaviag^ to htl 7cqv'
fivrigf et noDnullis uersibus post: Ttegl ov xai airov (pr^acv 6
Jidv^og OTL xtA. et quia Aelium Dionysiom imprimis de iudi-
ciis scripsisse scimas.^
Ne Didymo quidem praeterea quidquam possum restitaere
ex Aescbineis scholiis, quare iam uenimus ad sammam baias
quaestionis , at aideamas, abi asas sit Aescbinis scboliasta
lexicis rbetoricis Aelii Dionysii atqae Paosaniae. Unas tan-
1) Photii de hae re testimoniam in biblioth. cod. 152. aide cap. Ill f 6.
250 Theodoras Freyer
turn exstat locns, quemadmodnm snpra dixi, in scholiis Aeschi-
neis, quo tamqnam dace nsas sani; at reliqnias doctrinae atti-
cistaram per haec qaoqne scholia dispersas diligenter inda-
garem. Est antem scbolion I, 89: h tcoXbi lxxAiyT(/>] wg vvv
kiyo^ev ro eycyc^rov dovvai, orav elg ruiv dixatofiivcDv v7to-
vofj rov dixaarfiv TtaQadtytd^ecv di* exd'Qav ccvrov r] q^iXlav r^v
avridUov nal evexev rovrov ixnakrjrai eregov dixaari^Qiov xoi-
vov a/acforigoig' TtaQctrrjgrjTiov on zfti (iiv ovopiart xixqrivtat
ol TtaXatol rrjg kxxlrjrov, ovxiri fiivroi xal rfft ^rjficcti, vig
q)aaiv ol l4rrixiatal (Vat. Laar. Fgm,). u4XXiog' aXkoTQltjc,
€ig rjv l^€xixlrjTO 6 xQidTjoofievog, !klliog' IxxliJT(t) Ttaga ro
ix€i xaXelad^ai inl xglaei, olov el 'Podiov rig Id&rivr^aiv jitia-
actro, dra Ixlrjd-rj ^ddrivaCe dixaaofievog (Vat Laar. gmq.). —
Qaae sunt post aocem Hrr ixiaral^ saperioribas sant ailiora,
qnare de priore tantam scholii parte ago. Idmxiarag^ qai
hoc loco laadantar, intellegendos esse Aeliam Dionysiam et
Paasaniam quamqaam ael hoc ano argamento efficitar, qaod
octo praeter hunc locis scholiastam eorundem lexicis asam
esse satis lacalenter statim ostendam, tamen non omittendas
esse censeo reliqaas caasas, qaibas de Aelio Dionysio et Pan-
sania solis cogitandum esse sit manifestam. Primam hand
exigai est momenti, quod commemorantar a scholiasta ol lArn-
xiaral] non anam respexit auctorem, sed damtaxat duos, qui
in hac re enarranda prorsus conuenirent quorumque rationes
essent inter se coniunctae. Inter atticistas autem, quos dicere
solemus, non reperiuntur alteri duo, qui pariter omnibus fere
in rebus inter se possint comparari atque illi tamquam gemini,
quos in hac scholiastae obseruatione agnosco. Neque uero
eos, qui ante me ad banc rem accesserunt, hoc fugit. Dicit
Naber in Prolegomenis ad Phot. p. 39: ^liquido definiri non
posse, quomodo sit explicandum, quod saepe Dionysius et Pau-
sanias si non eadem, certe similiima tradidissent', quibus bene
adiungitnr Rindfleischii de hac re sententia p. 22 I.e.: 'quam-
quam enim illi semper ita coniuncti nominantnr, ut inde colli-
gere aliquis possit, eos in operibus suis plane eandem ratio-
nem secutos esse etc.' et Photii uerba in biblioth. cod. 153:
k
Quaestiones de scholiomm Aeschineorum fontibas. 251
el di rig htelvaig ralg dvolv ludoaeaiv (sc. Aelii Dionysii) Y.al
trjv UavOctvLov eyxccraza^ag ?v aTtegydaairo avvrayfia^ ^^arov
8h %([) jiovXofiivq), ovTog av eHrj rb xakkiarov ycal x^ijcr^/iwrof-
rov Tolg avayivwaxovat rag uirrimag ^L^iXovg a/tovdaa^a ela-
Bvsy^afjLBvog. Quod si quis ne nnnc qnidem Aelinm Dionysinm
et Pansaniam intellegendos esse sibi persuaserit, eorundem
percurrat fragmenta apud Eastatbium. Cireiter triginta nnme-
rani locos, quibus Eastathius in una glossa ntrnmque profert
atticistam ; ex bis iam inspiee apnd Rindfleiscb. frgg. 17, 185,
321,337; in quibus prorsus eadem uerba ex utriusque lexico
apponnntur; simillimam utriusque obseruationem deprebendi-
mas in frgg. 19, 41, 105, 113, 144, 148, 160, 180, 223, 249 e. a.
Ut bis locis, ita s. u. €7ixkr]rog noXig uterque atticista eadem
nsns esse uidetur interpretatione, quam bodie exstare in scbolio
Aescbineo I, 89 non possum non pro certo babere. At non
hac una de causa banc sententiam amplexus sum. Quid est,
de quo disserit boc loco scboliasta? Ad ius procul dubio
spectat uox e/.xlrjrog Ttokig, sed, quidquid attigerit rag dlxag
xorl rag ioQrdg, singulari quadam cura tractauisse in lexico
sno Aelium Dionysium, infra cap. Ill § 6 uidebis. Deinde
Aelius Dionysins et Pausanias quam sint amantes formulae
ol TtaXaioij quae bic legitur, in epimetro pluribus explanatur.
Similes denique obseruationes si requiremus apud alterutrum
atticistam, quibus alteram uocem improbat, probat alteram,
quemadmodum fieri uidemus in scbolio Aescbineo, baud magnus
erit labor; monendum autem est, atticistas Hadriani tempore
ea laudasse, quae essent usitata apud ueteres Atticos, impro-
basse, quas noces procuderent oi veioreQoij non ol Ttalaiol,
quibus unice studebant. Vide Eustatb. p. 913, 57 (Ri. fr. 81):
^XXiog de Jtovvoiog i.iyei y,al on a^gevixov, ovxl aQOevixov,
TO rwv yQaq)i(ov 7taqa !drrr/.olg (fag^iaxov] Eustatb. p. 1387, 17
(Ri. fr. 273): A'iXiog 8h Jiovvacog cprjOi xal on f^iayaqov,
ovxl (^iiyaqovy elg o ra fivanna hga xarari&evrai'j Eustatb.
p. 1419, 51 (Ri. fr. 296): xal on TtaXXama dh xara AXXiov
idiovvoiov , ov TtaXXrjxia ol naldeg, eanv evQelv Tcaqa rolg
TtaXaiolg] Eustatb, p. 1039, 37 (Ri. fr. 91): atpXaarov di q>aaiv
252 Theodoras Freyer
ovxl TO axgoarvkiov* 8iaq>iQovai yaq al ^^€tg' alia Kara
JLdvuoVy Sg q)r]ai Jlavaavlag, to ItzI TtQVfivrjg avaxexafjiivov
elg vxpog xrX. Haec hie BnfGciant, qaibuB demonstretur qnam
niam secati sint Aelins Dionysias et Pausanias in attica dialecto
explicanda, quornm esse obseruationem in scholio Aeschineo
hiS; qoas attoli, cansis addncti iam non temere credemns. Rem
ipsam, qnae hac glossa continetur, si respicimus, facile intelle-
gitar non solum posteriorem hains explieationis partem inde
9 TtaQctvriQTjriovj sed totam glossam haastam esse ex atticista-
mm lexicis propterea, quod praebent similia Bekkeri anecd.
p. 247 et £tym. Mag. p. 322, 43. Utrumqae enim lexicogra-
phum plnrima atque praestantissima qnaeqae debere atticistis
cognosces y si fragmenta a Rindfleischio collecta cam qninto
lexico Bekkeri et Etymologo Magno comparaueris^); magis
etiam aperta res est in Photio, quern hoc loco deficere ualde
doleo. Leguntur autem in Bekk. anecd. 247 haec: eKKXrirog
jtolig Iqtiv rjv ixaakelTal rig eig to XQlvac avT(j} ayiova riva,
d^Xov on q)€vyo}v rfjv jcQtizrjv wg Ttqbg exd-qav rj xaqiv xp/-
vovaav. i§ijv 8k %olg ^ivoig ^aXiara iiocaXeiaO'ai, %oig 8h no-
klraig ijxiara, (aoavrojg 8e xal dinaOTi^Qcov exxAiyrov lAyovaiv.
Eadem praebet Etym. Mag. p. 322, 43.
Iam in eo est, ut proferam atticistarum fragmenta, quae
prorsns conueniant cum scholiis Aeschineis.
Caput II.
De scholiis, quihuscum conueniunt atticistarum ajmd
Etistathium fragmenta.
§4.
Schol. n, 87 hc\ IIakXadl(p] i/ri tovnij hiQlvovro ol axov-
GtOL (fovoL. ol dh ev tovt(i) Tf/7 dtxaOTijQlq) dixd^ovTsg ixa?.ovvTO
1) Etym. Mag. p. 227, 36 : ye^aX^ai naqa l4d'r]vaioiS ywaJxts rtves
Uoai, as 6 jSaaiXevs xa&lcrriaiv iaaqi&fiovs xoTs ficjfioie rov Jiovvffov dia
TO ytgai^nv rov d'eov. ovrat Jtovvatos 6 jiXwaqvaacsvi.
Qaaestiones de scholiorum Aescbineorum foDtibus. 253
lq>e%ai. idUaCov de axovalov cpovov xai ^ovXevaeiog ytal ohi-
Tfjv T] fuerotnov 17 ^ivov a^coxreivaiTi. covofdda^ dk Ivrevd-ev,
^QyeloL TO TlaXhxdiov exovreg to ctTto ^Iklov xal Ix Tgolag
avaxofii^6f4€voi (OQfiiaavro OaXi]Q0l, ymI avrovg twv lyxo)Qi(ov
Tivkg axovalcog avatgovaiy. fLtevovnov dk iTtl noXvv XQovov rwv
vexQcHv adiacfd-OQwv xal aifjavaziov vno d-riQUov TtoXvrcQay-
fxovriGavreg 01 iyxioqioi eyvwaav Ttaq^ ^d-Kcc^avrog otl ^qyeloi
rjoav. xal to Ila'kkadiov evQovreg Idgvaavro re Ttaqa rfj ^-Stjv^
rfj OakrjQol, xal rovg venQOvg -S^axpavreg dixaOTi^Qiov iTtolrj-
aav ix€l Tolg hcl axovai(i) cpovq) (pevyovatv (Vat. Laur. gim.)«
Eadem fere habet Pollux VUI, 118, 119 ro Inl naUa-
dl(p' iv rovrq) kayxdvevai tcbqI tcuv aTiOvoluv cpovcov, ixexd
ydq TqoLag dkwaiv Ligyeliav Tivctg to Ilakkddiov ex^^vTag Oa-
?jr]Qoi TtQoa^aXelv, ctyvoicf dk V7t6 tcJv iyx(OQio)v dvaiQsO'ivTag
ciTtOQQiqyfjvai. xal twv fnhv ovdkv TtQoarjTtTero ^tSov, li-Kdfjiag
de IfLi-qwaev oti elev Liqyeloi to Ilakkddiov exovTeg. nal ol
fxkv Taipivreg dyvioreg icgoatiyoQevd-rjaav tov d-eov xQ^<^civTog,
avTod'i d^ Idqid-Yi to IlaXXddiov , xai neql twv dxovaliov iv
avT(p dixd^ovotv.
Similem narrationem iam apud Aristotelem ^) exstitisse
ostendit Harpocration, cum haec de Ilakkadiq} dicit: dixaoTT^"
Qiov eCTiv ovTU) ycaloviievov , wg xai ^QiaTOTilrjg ev !dd^-
valwv TtoXiTelc^y iv (^ dixdtovaiv anovalov q)6vov Kal ^ovkev-
aewg ol eq)iTai, eaxe dh xal to dr/.aaT'qQiov ttjv tov IlaXhadlov
eTtwvvfdlav ymI 01 dixaOTal ttjv twv lq)et(Zv ivrevxhev. jiya-
fiifivovog /iCTa tc5v !dqyeLwv avv t(^ IlakXadlq) TtQoaevex^^v-
Tog Id^vaig i^ ^lUov Jri^o(pwv dgrcdtei to IlaXkddiov xal
TtoXXovg TWV dtwxovTwv dvaigel. ^ya/ni/ivwv dh dvoxegdvag
dUrjv TOV aQTtdaavTa ciTtaiTel, Kal avvlOTaTat to dixaOTiiJQiov
ertl V fikv Id&rivaiwv v de IdqyeLwv , ovg kcpiTag endXeaav
7caQd TO d^cpoTigwxhev icpedi^vai avToig to Trjg xglaewg.
Ex alio fonte hansisse Aristotelem apud HarpocratioDem,
ex alio PoUacem Aeschinisque Bcholiastam ^) , AgamemDonis
1) Cf. MQller. Fragm. bist Gr. II p. 106.
2) Hoc ]oco statim agam de schol. Aeschin. I, 20 (med.): Kij(^x(ov
iarlv iv lid'rjvais yAnj rdafftt^a, Tt^drtov ro rciv Ttavayvonv tcjv ir rdls fiv<nrj-
254 TheodoruB Freyer
et Demophontis nomina satis demonstrant. Sed fortnnae quo-
dam beneficio accidit, nt, qua de causa inter se discrepent
Pollux cum scholio Aeschineo et Aristoteles apud Harpocra-
tionem, facile expedias, si modo Suidae testimonium adhibeas,
utriusque interpretationis auciorem diserte laudantis: ItvI Ilak-
Xadiit) dr/.aazrJQtov iiOn^vr^atv, Iv ([) ol Irpirai azovalov cpovov
idi'/M^ov, !AQyeloi yag ajto ^IkLov 7cliovT€g -qvixa TtQoaioxov
OakrjQoig, v7to ytiO-t]valwv ayvoovfievoi avj^giO-rjaav, varegoy
dh I'^xa/.iavTog yvioqiaavtog xai tov IJalkadlov €VQ€&iyTog,
xara XQriafxov avroO-i to diy.aarrjQiov artidei^av, — iog Oavo-
drjf^og. *) Ki.BtT6drif.iog 2) di (piioiv ^yafiif^ivovog ovv t(i) 7f aA-
XadUij 7CQoaevexO'ivTog ^Adnqvaig ^7jf40(pwvra aQTtaaai to TtaX-
kddiov xal 7Coklovg tiov diuxovtiov avekelv, tov dk Ayai^ii^
fxvovog dvaxcQalvovTog xqIglv v7toGxelv V7c6 v ^it&rjvalcov xai
/ ^Qyelwv, ovg hpiTag Tikrjdrjvai Sia to Ttaq^ afiq>OTiQWv
hpe&rjvai avzoig tvcqI Ttjg xQlaeiog. Cuncta sua deprompsit
^iots, ot ttciv *a7tb Kf;^vxoe tov ^Eq/iov nal IlarS^offov r^ KtxgoTtos*, Sev^
IBQOV ro T<av ticqI tov« ayeovaSf tqixov to tciv tisqI ta£ Tto/iTiaS^ texaQTOV
TO tojv nsQl Tos ayo^ae xai xa taviu. Quae sequantar, sunt scholiastae
(Vat. Laur. gmq.). Eadem fere profert scholiasta ad III, 18. Cum hoc
scholio bene concinit PoU. VIII, 103: x$(>v| 6 [idv t«s toiv fwimxc^ 'oTto
Kr;^'xos TOV 'EQfWv xai IIav$^6aov tjJ6 KexQOTtoe'f 6 Si neql tovs aySvaSy
ol Si Tieql tols TTOfiTias ix tov EvretSoiv ydrovs, oi Si xar* ayoQav to, avia
TiQoxrj^vTTovTes. Pauca praeter Pollucem affert Harpocration : K^Qvxei'
'Icox^TTje Uavt^yv^ix^ ' ye'voe icxiv iv lAd'rivai^ oZtoi^ orofia^ofisrov , xe-
xXrjTai Si ano ^Krj^vxos tov 'E^fiov\ quae descripsit Suidas. Potuit sane
scholiasta hanc obseruationem apud PoUucem inuenire, nusquam uero
alibi concinunt inter se optimi codices Vat. et Laur. atque Pollux, qua
re multo probabilior est sententia, scholiastam ista ex atticistis habere,
atticistas autem et Pollucem communem auctorem esse secutos, ut supra
cognouimus in glossa inl naXXaSitp, Ad Androtionem hanc doctrinam
referri efficio ex fragmento lexici rhet. p. 671, 16 ad calcem Photii p. 20
cd. Meier, (cf. MiUler. Fr. hist. Gr. IV p. 645) : Kr;^xes • • cbs 'AvSqoTiojv iv
TtQiarr^ ItiT&iSos KixQOTtoi ysviad'ai T^ete ^vyaTt'^as "AyqavXov^ "Aqar^v (scr.
"E^arjv) xai TlavS^oCf^v (SCr. UavS^oaov), atp* i]6 iyivExo Krj^S *^^f^ cvy-
yarofiivr^e, De tribus his Cecropis iillabus Philochorum quoque rettulisse
patet e schol. Dem. p. 417, 22 Dind.
1) Cf. Mailer. Fragm. hist. Gr. I p. 368.
2) Ibid. I p. 361.
\
Quaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibas. 255
Suidas avToke^sl e Paosania, quern uide apud Eostath. p. 1419,
54: hci nakkadl(tj IdUatpv 81 ymtcc Havaaviav h,ei
axovalovg cpovovg ol Icpirai. ^qyeloi ydg, (prjotv, cltzo ^iXLov
jcXiovreg, ijv/xa nqooiaxov OaXrjQoig, vrco Lidnqvctlijjv ayvoov-
fievoi avrjQid^aav, varegov 8k l^TiafLtavrog yvwQlaavfog xal
TOO ioTOQOVfxivov IIakXa8Lov Bvqe^ivTog yLaxa xQt](J(^oy ovtoO'L
TO 8ixaaTtQiov a7ci8Bi^av (omisit Eustatbius : wg Oav68ri^og).
KXen;68ri^og 8i (pr^aiv, uiyaixi^ivovog avv t(^ IIaXXa8iq} 7tQoa-
evex^ivTog raig ^^vaig, ^rjftocpaivTa ro nakkd8iov aQ7cdaaL
'Aai 7CoXXovg tcJv 8iwx6vtcjv avekelVy %ov 8k Ayai^U^ivovog Sva-
X€QalvovTog xglatv avzovg v7Coax€iv bcl ^cevrijxovTa Udd-i]"
valwv xal rooovrwv LdqyeLoJv, ovg icpixag ukrjd'rjyai 8id to
ntxq afxcpoxiqojv 6(f€0^rjvai avroig ^ceql XQlaeug, xal to 81-
xaatriqiov hcwvv^ov rfj nak)A8i. yevia&at. Comparatis igitur
inter sese Soida et Eustathio ilia Suidae aerba ^wg Oavo-
Stj^og^ post a7ti86i^av Pausaniae reddenda esse satis apparet
Altera Pausanianae glossae pars transiit in quintam lexicon
Bekkeri p. 311: hcl IIai,ka8i(iJ' ol axovatot (povoi ev rovt(i)
hcglvovTO, (paol ydq Jrifxotftivza aQjcdaavra '^iofirj8ovg^ *) to
1) Propter genetiuum Jio/iriSovs^ cuius mentionem uidemus omissam
ab Harpocratione et a Clitodemo apud Suid., £tym. Mag., Eustath., Stoien-
tinns de lulli PoUucis in publicis Atheniensium antiquitatibus enarrandis
auctoritate Vratislau. 1875 (llbr. Leuckart) p. 64 auctorem quinti lexici
Bekk. 1. c. in hac glossa conscribenda non solum Pausaniae testimonium
apud £u6tath. 1. c. adhibulsse censuit, sed etiam alterius cuiusdam auc-
toris, Lysiae uidelicet coil, schol. Aristid. uol. Ill p. 320 Dindorf.: ayaX'
fMLxa 8ia TO TlaHaSwv tpi^al 10 dno T^ias, 6 yaQ Jf^fiofiXoe (Stoientin. :
Jrifio<p6»v) Tta^a J lOfiriSovs a^a^as sis rtjv Ttohv rjyaytv , cus yivaiai
iv T^ vniq ^{ox^aiove tiqos IIoXvH^aTr^v loytp. Propter solam Diomedis
mentionem quinto lexico Bekk. et Lysiae apud schol. Aristid. communem
i(^inime cum Stoientino Lysiae auctoritatem hie agnosco, sed solius Pau-
saniae apud Eustathium, compone modo Eustath.: iSixa^ov 8i xara
Ilavaavlav ixsi dxovffiovs ipovovs oi itpitai et lex. Bekk.: oi dxov*
aioi (p6vo$ iv Tovtqf ixqivovio et sub finem: 8&xd^ovat de iv
TovTtp ol if it at ^ deinde Eustath.: Kken6St,fios Si fijaiv
JrifiofoivTa to IlaXXadiov dqndaat xal nokXovs tojv Siofxovrcov
dvaXalv cum lex. Bekk.: yaai yaq JrifiotptSvfa d^jtacavTa Jto/Ji^
dove TO JlaXXdStov ftvyttv if* aqfiaxoe, noXXovi di iv t^ f^y^
256 Theodoras Freyer
IlaXkddiOV q>evy€LV i(p aQ^arog, noXXovg dk h rij g^yfj cev-
ekeiv avfiTtccT'qaavTa rolg YnTtotg. od-ev nQWTov yevia-S-ai rav-
TTjv dUrjV axovaliov tpovwv IttI IlaXkadiq)' dii^d^ovai 8k iv
TovTip ol Itphat. Simili ratione ad Pansaniam reuocantor, quae
sunt apud Hesychiam u. Inl 11. : dixaan'JQiov h&a idUa^ov ol
iq)irai roig axovalojv q)6v(ov dixa^ofAivoig, At ne quid uidear
praetermisisse, qaod hue possit referri, iam praeterea coDfera-
mu8 Etymologum Mag. p. 362, 43, qui Phanodemo omisso Glito-
demo diserte laudato integrum fere descripsit Pausaniae locum :
8ixaGTi]Qiov L4d^v7iGiv, Bv (^ TtBQl anovoiov rpovov kdUa^ov.
Kkeirodrj/iiog (prjciv on ^yafiifAvovog avv %(ji TtaXkadix^ Ttgoo-
Bvexd-ivTog uid^vaC^e JrifxoqxivTa aQTCaoac to nakkadiov. tov
8h !dya(ii(xvovog dvaxBgaivovrog xglaiv VTtoaxelv irtl Trevnj-
clvbXbIv xtL Certe plas PaaBaniae hie agnoscimas, quam agnoscendum
putat Stoientinus. Est antem illad niro doctissimo persuasum, in qointo
fiekkeri lexico perpauca aut nulla omnino deprehendi atticistamm aestigia
(cf. p. 245 not. 1), quam Stoientini sententlam misere oidebis cormere eza-
miDatis lis glossis, quas in hac de scholiis Aeschineis disputaUone Pho-
Uam perquam probabiliter in atticistamm lexids inuenisse exposoimas.
Plane eadem, qnae apad Phot. a. noQ* innov xcU Mo^r, leguntur non
prorsns iisdem uerbis in quinto lexico Bekk. p. 295, cam Photio a. UQilas
kvvnviov singulis fere uerbis consentit quintum lex. Bekk. p. 266. Multo
autem saepius auctor quinti lexici Bekk. glossas exhibet Photianis bre-
aiores et sub finem plerumque circumcisas, quo in genere praeter ceteras
hae potissimum sunt collocandae:
V. lex. Bekk. p. 279, 12 coll. Phot. u. 3/0^/^x175
V. lex. Bekk. p. 279, 18 coll. Phot. u. MeHririSfjG
y. lex. Bekk. p. 269, 16 coll. Phot. u. xa&d^iap
y. lex. Bekk. p. 280, 6 coll. Phot. u. Mtjtq(^ov gl. 2
y. lex. Bekk. p. 293, 3 coll. Phot u. na^alos gl. 2
y. lex. Bekk. p. 306 coll. Phot. u. r^trrvs
y. lex. Bekk. p. 292, 30 coll. Phot. u. wwf
y. lex. Bekk. p. 287 coW.'Phot.u.oXoaxotvos «
y. lex. Bekk. p. 299, 28 coll. Phot. u. ^t/q
y. lex. Bekk. p. 264 coll. Phot. u. Orjcelov
y. lex. Bekk. p. 257 coll. Phot. u. ^SreofiovrdSat
y. lex. Bekk. p. 292, 26 coll. Phot u. nvXayo^s
y. lex. Bekk. p. 313, 3 coll. Phot. u. V7t6 iiahris.
Num his propositis Stoientinus inter atticistas et quintum lexicon Bekkeri
nexam quendam intercedere negare amplius conabitur?
V
Qaaestiones de scholiornm Aeschineornm fontibas. 257
xovra Ad^valoiv xal v l4Qy€iwv, ovg iqiirag y^lrjdijvac 8ia
TO Ttag^ a^rporiQwv iiped^vai avroTg tibqI t'^q Y,qlaB(agj et
eodem plane spectant ilia pauca in Bekk. anecd. p. 257: kq^hai
xcrl inl IlakXadlfi)' SiycaaTi^Qtov iariv ovrio nakovfuevov xal
of iv avTfff TLQlvovTBg Y,Qiral iq)irai xaXovvrai] conferantur
praeterea s. n. icpirai Harpocratio, Pollux, Hesychius, Pho-
tins, Snidas, Bekkeri anecdota, Hesychins s. n. dinaavriQiaj
Aelianns u. h. V, 15: on dixaati^Qia rjv ^rrtxa Tteqi ftiv rcSv
Ix TtQovolag arroxreivdvrcjv iv LiqeUi} Ttaydjy it^ql 8h rioy
ayiovaiwg ijtl JTalladlfp. Omnibus igitur istis glossis coUatis
babes, qui secuti sunt Pausaniam : Hesycfainm, Suidam, Etym.
Mag., auctorem lexici Bekk., schol. Aescbineum 0 ; Harpocratio
autem, quippe qui laudet Aristotelem, Pausaniam certe non
est secutus.
Qua occasione data paucis quaerendura uidetur de ratione,
quae intercedat inter atticistas et Harpocrationem. Boysenus
enim 1. c. satis demonstrasse sibi uidetur Harpocrationem, quern
nos babemus, usum esse lexicis rbetoricis atticistarum ; equi-
1) Hoc loco aide, quid iudicauerit Schultzius de huius ini IlaXXaSiip
scholii foDtibus in Jahrb. far class. Philol. uol. 93 p. 304 : 'so erinnert die
recht ausfflhrliche erkl&raDg (II, 87) zu inl JlcdXa^ltp zwar an die bei
Harpocration aus Aristoteles citierten worte iv q> ^txa^ovatv anovdov tplvov
xal fiovlBvastoe oi ifarai, doch ist dieser anklang nicht genUgend, um eine
entlehnimg, wenn auch nur indirect, begrtUiden zu kdnnen. das weitere
referat fiber diesen gegenstand bei Harpocration ist, wie wir bei Suidas
sehen, aos Kleitodemus entlehnt, stimmt aber ebensowenig mit unserm
Bcholiasten Uberein wie das, was Suidas weiter aus Phanodemus berichtet.
da Suidas hier nur des Photius lexicon ausschrieb (sic!), dieser aber das
. lexicon des Pansanias benutzte (vgl. Dindorf zu Harpocr. 1,127,15), so
wCbrde daraus die wahrscheinlichkeit hervorgehen, dass die soeben ange-
fQhrten autoren auch von unserm commentator nicht benutzt warden'.
Contraria ualet sententia, quam supra uides explanatam: 'usus est scho-
nasta Pausania'. Plane ignarus est uir doctissimus rationis a scholiastis
in excerpendis auctoribus adhibitae; admodum raro ad uerbum describit
scholiasta, multo saepius nonnuUa omittit, uoua addit, cuncta permiscet,
aliis utitur uerbis, quo facilius auctorem suum dissimulet. Inter hoc uero
scholion et Phanodemi narrationem apnd Pausaniam 1. c. tantam cernitur
Bimilitudiuis, ut neminem cum Schultzio facturum esse sperem.
Leipiiger Stndien. Y. 17
\
268 Theodoras Freyer
dem iam qaam potero brenissime probataroB sum, non atti-
cistaS; Aelium Dionysiam et Pausaniam, secatum esse Harpo-
crationem, sed quaecnnqae glossae atticistis et Harpocrationi
sint communes, eas ad communem fontem esse reuocandas.^
Priosquam singula proferam, uide, quaeso, nonnullos locos ex
ipso Boyseniano libello petitos, quibus satis Boysenum puto
profiteri sese laborem suscepisse difficiliorem. Initio fere huins
Boyseni quaestionis (p. 74) haec sunt uerba: 'tamen fatendum
est, multo pauciora inueniri, quam uoluerim' (sc. atticistarum
fragmenta cum Harpocrationis glossis conuenientia). Non miror,
non potuit plura inuenire. Deinde audiamus Boysenum panlo
post (p. 76) sic disserentem: ^cum ex Naberi prolegomenis
sciamus fere omnia, quae ex lexicis rbetoricis se excerpsisse
Eustathius profitetur, eisdem atticistis esse tribuenda, quid
miraberis, quod harum quoque uocum complures optime cum
Harpocrationeis glossis conueniunt?^ Videtur igitur plane Boy-
senus persuasum habere, quidqnid atticistarum concinat cum
Harpocratione , in Harpocrationem transire nisi ex atticistis
omnino non potuisse. Non satis possum mirari, quod Boy-
senum id, quod plurimum ualet ad rem in bac prouincia bene
gerendam, prorsus effugit, nempe et Harpocrationem et atticistas
non de suo sumpsisse, quidquid in libris suis ad ueteres Atti-
corum scriptores interpretandos afferrent, sed auctores adiisse
antiquiores eorumque obseruationes persaepe ad uerbum in
opera sua transtulisse. Cuius rei innumerabiUa poterit inuenire
exempla Boysenus, si modo Naberi ad Photium Prolegomena
attento animo perlegat. Quamquam res est notissima, nonnullis
tamen sententiam probabo. Quibus explicat uerbis Pausanias
apud Eustathium p. 776, 39 (Ri. fr. 254) uocem xi^qvXIoIj ea
avTolelel descripta sunt ex Antigono Carystio coll. schol. Ar.
Au. 299; Aelium Dionysium apud Eustathium p. 1167, 21
(Ri. fr. 180) in circumscribendis scaenicarum saltationum signi-
ficationibus i^i^iXHa xogda^ aUivvig ad uerbum repetere Ari-
stoxeni Tarentini annotationem ex primo eius de tragica sal-
1) Cf. Stoientin. l.c. p. 113— 127.
Qaaestiones de licholionun Aeschineoram fontibos. 259
tatione libro petitam, anctor est Photius s. n. aUivvig. Profert
Pamphilns apud Atben. IV, 171 B Artemidori obsernationem
de uoce idiargog (of. Naber. Proll. p. 21), qnocnm ad litteram
fere conspirat Aelius Dionysius apud Enstatbiam p. 1403, 40
(Ri. fr. 156). Qnantopere inter se conneniant Athenaens XI,
473 C, secnndum Pampbilnm opinor, et Pausanias apud Ensta-
thinm p. 976, 3 et p. 1525, 47 8. n. api^Qoalct^ uide apnd Rindfl.
fr. 46. Si denique scire cnpies, cuiusnam doctrinam exbibeat
Photius 8. u, '/.(aXayiqinai' ra^ilai rov dixaOTixov, o? xal ra elg
d-eovg avaXiaxSpieya Ttaqelxov, compone scbol. Ar. Au. 1541
u. rov xcokaxQirrjv, lAqiaroqiavrig 6 yQa/n^iarixog rovrovg ra-
jiilag elval (priai, rov 6ixaa%vxov ^lod-ov. ov ^ovov dh rovrov
rrjv inifiileiav Itzoiovvto, tig q>r]atv, a).Xa nal xa eig d-eovg
avaXiay.6/ii€va dia tovriov SnrrjXlayteTO , log Idydgorlcov yqicpei
ovTwg xtL (of. p. 301 sqq.). Mirum quantum aflfert lucis ad
banc rem bene perspiciendam hoc scboliastae testimonium;
recta enim uia banc xa)).a7iQhaL glossam ab Androtione, Iso-
cratis discipulo, usque ad patriarcbam Constantinopolitanum
dnodecim saeculorum spatium decurrisse quotcunque interpo-
sitis grammaticis licet uidere. Itaque bis propositis statim
hoc loco dicam, quam intercedere uidemus inter atticistas et
Harpocrationem conuenientiam, ortam esse ex communi borum
fonte, turn quantum opus erit in re satis dilucida, sententiam
meam exemplis sustentabo ita, ut cum atticistis et Harpocra-
tione tertium comparemus PoUucem, quern cum non plus qua-
draginta fere annis post atticistarum nostrorum axfu^v sua
scripsisse sciamus, non atticistas compilasse censebimus, sed
auctores certe antiquiores. Ubi igitur alterutrum atticistam et
PoUucem, quos cobaerere inter se negamus, similia tradere
cognoscemns et cum his duobus Harpocrationem congruentem
inueniemus, ne bunc quidem ex atticistis sua deprompsisse
necesse erit arbitrari, sed potius e communi omnium fonte. —
lam possumus ilia uerba Boyseni intellegere mirantis, quod
glossa quaedam, quam atticistis debere Harpocrationem ex-
istimat, apud PoUucem quoque exstet: '(p. 75) Nescio qua
uia lulius quoque Pollux Dionysiana (uox yeqalQai coll. Etym.
17*
260 Theodoras Freyer
Mag. p. 227, 36) in lexicon sunm deriuamt Vni, 108\ Quod
qnomodo fieri potuerit, Boysenns nnns ex omnibus uidetur
ignorare. Quae habemus apud Etym. Mag. de yegaiQai uoce
Aelio Dionysio laudato sunt Dionysiana Etymologo, Hesychio,
Bekkeri anecdotis p. 231, 32, minime Polluci et Harpocrationi.
Quibus praemissis iam ipsam rem diiudicemus. Docet Aelius
Dionysius. apud Etym. Mag. 1. c.: yegalQai Ttaqa lid^valoig
yvvaZxig nveg isgal, ag 6 ^aatXevg nad'lorriaiv iaaQl&^ovg
Tolg §o}fxolg rov Jiovvaov dice to yegalgeiv rov S-eov. ovrta
JiovvGiog o l4XiyiaQvaao€vg. Vide Hesychium : UQBiai xoivdig'
idlwg 8h al to) /ftovvaq) rq) iv ^ifivaig ra hga iTttxeXov-
aai, Tip aQi^f4(p td\ Dionysiana aliis, credo, uerbie reddit
Hesychius itemque auctor Bekkeriani lexici 1. c. — Harpocra-
tionis sunt : ycQagai al Tf/7 Jiovvafi} h^iofAhac yvvalyiegj deni-
que PoUucis: avTai aQQrjTn leqa Jiovvaq) %dvov (Aer^ aXXrjg
d-ecoQiag, y^ad-laTtj 8k avTag 6 ^aaikevg ovaag Tiaaaqag xai
d^or. Sunt plane eundem fontem secuti Aelius Dionysius et
Pollux, uel eundem uel alium Harpocratio; minime uero Har-
pocrationis glossa est Dionysio tribuenda. Ex reliquis glossis,
quibus Boysenus atticistas Harpocrationis agnoscit auctores,
hasce habeo, quibus eius errorem possim demonstrare; cf.
Eustath. p. 1220, 45: AXXiog 8h Jiovvaiog ev Tip ke^ixrp ovtov
Tff) QrjTOQcxfi) ovK iO-ikei ovofud^eOv^aL yqaOTiv olcog' (prjOi
ycLQ' T^QaoTiv u4TTiyiol Trjv noav, ygdaTiv dh ovdiveg, Hesy-
chius: yLQaOTiv AttvkoL did tov y ol viv yQaOTcv (paalv
eoTi 8k 6 xltJQog xoQTog. Dionysium sese nactum esse putat
Boysenus in Harpocrationis uerbis: xQaOTig* JelvaQxog iv ziji
TCQog ^voinQdTfjv' TCQaGTig ioTiv ij Ttoa, wg xal HdqiOTOcpd-
vrjg. At eadem sunt apud PoUucem X, 166: (piQetv avTolg
TOV xMvy ov xai /o^tov xai Ttoav xai xgdcTcv ixdkovv. Re-
feruntur igitur PoUucis et Dionysii et Harpocrationis glossae
ad auctorem his tribus antiquiorem, ad Pamphilum uel Didy-
mum, quem et atticistae et Harpocratio in usum suum con-
uerterunt.
Venio ad Eustathii locum p. 1394, 34, quem Boysenus
(p. 76) atticistarum esse bene intellexit; ubi sunt: €tl 8k xal
Quaestiones de scholiorom Aeschineorum fontibus. 261
OTL addrjqxiyot %7t7toi oi xiXeioi' rolg yaq ndXoig q)rialv ovx
idldoaav TQoqyfjg TtXrj&og. ^valag xal vavv adricpdyov q)r]al
Ttjv Tov lAtad-ov XafA^dvovaav evrelrj xal kvxvovg ddrjq^dyovg
rovg Tcorag' brcoiog 6 ev NecpiXaig Ttagd rif) !dqi>ai:oq)avet,
Conaenit Hesychias s. u.: -vovg reXelovg iTticovg ovrwg %Xeyov
IddnqvaloL xal Boiunol 7cqbg rrjv Tiov JtoiXwv diaxQcaiV Liq-
yeioL de civSgag zovg rcolld ea&lovrag, ^vaiag di xaid fAera-
(pogdv Iv TJj vnlq EvxqItov {dia)^iaQtvQl(f zfiv evzekofiiod'ov
vavv. ^hcalog di xcri Tovg ^torag Xvxvovg adtjipdyovg €q)rj, xal
dgopieig di rtveg iv Ne/^itjc ddrjq)dyoi iXiyovro, xal ol yvjuva-
OTixol jtaqd ^gyeloig ovrwg eXiyovio,^) Praeclarior etiam est
Photii gl. 2 u. ddTjq)dyot' dyuiviaral 'ivCTtoc ovrwg IxaXovvro,
cig ^QiaroipdvTjg xal 0€Q€XQdrrjg' efprj 6h xai ddrjcpayovaa
^offOTcXrjg ^) Tcal d8ri(payelv "Eq^u7t2Cog. dXXd xal d8ri(pdyov
thee ^valag rrjv riXeiov fiia^ov XafAfidvovoav rQirjQrj' ^X-
xalog dk 6 xwfitxog xal rovg Ttorag Xeyofiivovg Xvxvovg ddrj"
cpdyovg e(prj xciQi^vrtadfievog. xai dqo^eig 8i rtveg iv Nefiitf
ddrjcpdyoc iXiyovro. xal ol yvfivaarixol naq ^AqyeLoig ovrwg'
Xiyovac di riveg xal rbv leqov Xoxov adrjqidyov] cf. Phot. gl. 1
et Bekk. anecd. p. 203, 19. Similia praebet Harpocr. s. a.
d8fj(pdyovg rQiriqeig yivoiag Xiyei iv rf vneq Eixglrov di^a-
fiaQrvQifff el yvrjaiog 6 Xoyog, xal ddiqcpdyov Ttevrrjxovregov Ol-
Xiarog, Xiyoiev d^ av rag ivreXo^ilo^ovg xal noXXd dvaXi-
axovaag. eoixe de ix ^eracpoqag twv Ytctcwv TcJr reXelwv xal
dywviarwv Xiyea&av, oXriveg elwd-aaiv edjuevat addrjv xard
rbv fcoirjrrjv. IdXxalog dk iv rf] xw^(i}dorQayq)dl(jc rovg jcorag
Xvxvovg adrjfpdyovg elTtev^ quo de loco haec sunt Boyseni uerba:
'his omnibas perlastratis facillime tibi persaadebis eiusdem
1) Quam Hesychii glossam propterea integram exhibeo, quia hac
poUsBimum possumus doceri, quam praeclara Hesychius ex atticistls peti-
uerit; banc euim glossam slue dubio iude sumpsit; singulos scriptores,
qui afferuntur, e Fhotio in Hesycbium transfereDdos esse patet. £t He-
sycbii et Photii glossa ex altera Dionysiani lexici editione uidetur fluxisse,
de qua uide Phot in bibl. cod. 152.
2) Elegantissimam uide Naberi coDiecturam ad h. 1. : pro adtjfayavca
BChbi uult adrjfayop voaov coll. Soph^Phlloct, 313.
262 Theodoras Freyer
auctoris doctrinam ab Harpocratione qaoqae nobis tradi (sc
cuius doctrinam tradidit Eustathius)'. NemO; credo, hoc sib!
persnadebit. Ne banc quidem adr](fayog uocem Harpocratio
secandum atticistas interpretatas est; uide modo Pollucis testi-
moniam 1, 121: TtXrjQcifAara 6k lyreAij, ccKQifirj, Ttccreaxevaa^iva'
evdoxifda, hvelofiiad'a ' tijv dh roiavrrjv vavv Avalaq xal adu]"
q)ayov e'iQTjTce. Quern ad locum Boysenus : 'Pollux denique testis
est; banc doctrinam iam saeculo altero post Gbristnm natum
— uulgatam — fuisse\ Vulgatam doctrinam quam dicat Boy-
senus, hodie nescio ; amplius quod addam non habeo. At iam
BoysenOi si quid potero, persuadebo, cam doctrinam, quam
Harpocrationem ex atticistis deprompsisse sibi persuasit, iam
Glitodemi, Phanodemi, Aristotelis aetate — quinque saeculis
ante atticistas — fuisse uulgatam. Scripsit Boysenus p. 76 1. 7
'cf. praeterea Pausaniae glossas ^dgaarela, afiogyog, knl JlaX-
Xadlq), aQya(;\ Quarum glossarum paenultima est, a qua pro-
fecti sumus; quicunque loci afferendi sunt, eos supra appositos
babes; quae glossa omnium luculentissime demonstrat, quae
ratio inter atticistas, Harpocrationem, PoUucem intercedat
Auctores babemus antiquissimos : Glitodemum, quem laudant
Pausanias apud Eustatb. p. 1419, Suidas s. u. ini TlaXXadUi)^
Etym. Mag. p. 362, 43, etPbanodemum apud Suidam, unde
is reddendus est Pausaniae apud Eustathium, etAristotelem
teste Harpocratione. Interpretationes hd TlaXXadU^ uocis ex-
stant duae, altera Glitodemi, Phanodemi altera ; utramque con-
iunxit in lexico rhetorico Pausanias apud Eustathium et Suidas
s. u. Deinde uides Glitodemum concinere cum Aristotele, quem
in libro, qui fuit de ^&r^vaia)v TtoXireLaj eandem interpreta-
tionem praebuisse quam potest euidentissime patet ex Harpo-
crationis glossa. Haec omnia plane silentio praeteriit Boy-
senus, qui ne unum quidem uerbum facit de auctoribus istis
antiquissimis ; inculcaturus enim est atticistarum doctrinam
Harpocrationi. Phanodemum autem secutus est et Pollux et
scholiasta Aeschinis, uti docet Pausanias. Habemus igitur
auctores copiosissimos quidem atthidographos — his licet an-
numerare hac ex parte Aristotelem — quibus imprimis osi
i
Quaestiones de scholiorom Aeschineorum fontibus. 263
sunt et Harpocratio et atticistae et Pollux.^) Quod si statae-
mns, non iam cum Boyseno mirabimur, 'qua nia lulios quoqae
Pollux Dionysiana in lexicon suum deriuauerit\ Phanodemii
non Dionysii doctrinam prodit lulius Pollux, qui saepissime
iisdem utitur fontibus, quibus atticistae.^)
Plura huius sententiae praesidia quaeram ubicunque oc-
casio dabitur. Befutanda igitur sunt ilia Boyseni uerba p. 78 :
Mtaque non crediderim casu eandem doctrinam et ad Eusta-
thium et ad Harpocrationem denenisse, sed ipsis auctoribus
Eustathii, i. e. Aelio Dionysio et Pausania nsum esse pnto
Harpocrationem'. Non est usus Harpocratio. Ubi similia tra-
duntur ab Harpocratione et atticistis, nil licet pro certo habere
nisi illudy uel eodem uel simillimo ex fonte atticistas et Harpo-
crationem bausisse.
Hand minor quam in illo scholio U, 87 similitudo cum
alterutro atticista deprehenditur in schol. 1, 126: yeXolog 6 yekw-
TOTtocog, TZQoitaqo^vTovwg 6h 6 TcarayiXaarog (Vat. Laur. gmq.).
1) Cf. schol. Aeschin. Ill, 25 : avrtyQafeXs de dtrrol i^ffav, ol fitv r^e
dioixrjaem^ oi 8i Ttjs ftovXrjs (Vat. Laur. g.) ; his plane congruit Poll. VIII, 98
a. dvriy^ay)8vs' 8vo 8* rjaay, 6 fiev t^s fiovXr^, 6 di T^e dtotHrjaecos, Harpo-
cratio 8. u. lucem affert, qua inlusfxetur sententia supra proposita : 8irrol
di Tjcav avTiy^ayfsTe y 6 fiev rijs diOixrjaecaG , ws ^ai <PiX6xoQOi^ 6 8i t^
fiovll^s, ioi It^QiffToriXr^e iv ^4&rjvaio}v TtohiBlq, Si scholiastam Aeschinis
pro alterutro atticista acceperis, ualet ilia obseruatio, e communi fonte
bausisse atticistas, Pollucem, Harpocrationem: ex atthidographis.
2) Id quod cum multae glossae, turn hae potissimum probant: Eustath.
747, 31 : TTiv Si xQaayQav xai a^naya xal Xvxov 6 Ilavffavlas xaXeia&ai <pTjiri
coll. Poll. X, 98 : xal XQsayQa xal aQnayri xal Xvxos. Eustath. p. 1854, 32:
j4iXias 8i Jtovvaios Xe'yei on Jle^aixov ovofia xal 6 fiav8vas * toixe 8^ ^rjffi
fpaivdXri coll. Poll. VII, 60 : 17 ^c fiav8vrj ofioiov rt rq xaXovfiivc^ y^atvoXr],
Photius (=a Pausanias apud Eustath. p. 310, 33) fiiXtof^x^^' Tonos iv ^
ftiXjos o^ccerai' ovraisl^fieiyjias coll. Poll. VII, 100: jifie^rpiov 8i iv 3/o«-
XoXs fiiXrof^vxiav einovros, Eustath. p. 948, 19: on 8i to nrvov xal Ttnov
ifXeyov oi lt4Tnxol vareQov A'iXtos Jiovvaios yijff$ coll. Poll. X, 128: Ttrdov
m oi lt4mxol Xiyovaiv, r Tttvovy toe "Ofirj^oi. Eustath. p. 648, 45: AtXios
8i Jiovvaios ovTCJ tp^a^si ' eivateqee, ai rots aXXi^Xtav a8eXfoXi yByafirjfiivaif
as awvv/i^ovs nvie y>aaiv coll. Poll. HI, 32 : ai 8i aSaXtpoXe 8vo ffwoncovtrai
eivarsQee, Haec omnia ante Pollucem et atticistas eandem sedem uidentur
habuisse.
264 Theodoras Freyer
Vide Eostath. p. 205, 44 : de yekolog et yekoUog agentem ;
%ov dij TQtavXkdfiov rtyig o^vvovai rijv jcQoiTTjv avkkafii^v, wg
q)r]ai Jtovvaiog u£lhog, ol de TtXeiavot yeXoiov fikv TtqoTteQir-
ojcw^ivwg Tov yekwroTCoiov Xiyovaiv, olov rov filfiov, yiloiov
di xov xarayilaaTOv,^) doAil di, (pi^oc, rcJv nakauiv uirtir-
Kwv elvac 7C€Qta7tav to, Totavra, ofiolov, krolfAOv, yelolov
(Bi. fr. 109). Ut Aeschinis sio Demosthenis 2) quoqae scholiasta
Aelii Dionysii glossam seruauit p. 524 Dind.: yiloiog 6 xara-
yikaarog, yekoiog 6 yeXwtojtoLog^ neque minas scbol. LadaD.')
p. 202 uol. IV ed. lac: yikoiog xal yeXolog diacpigovat' yiXoiog
fikv yccQ 6 yiXu)%og a^tog, yeXoiog db 6 yeXonoTtoiog. Deinde
descripsit Dionysii nerba Ammonias ed. Valck. p. 36: yiXoiog
1) Omisit Rindfleisch. 1. c. p. 56 uerba: ^yiXoiov di xov MarayeXeunav*.
2) Vide praeterea schol. Bom. p. 430 Dind. aLr^^toi, ubi collate Bchol.
Plat. p. 406 et 454 B. Aelii Dionysii reperies doctrinam, item schol. Dem.
p. 98, 16 Dind. coll. AeL Dionysio apud Eustath. p. 1167,20 (Ri. fr. 180).
3) Quoniam testimoniis scholiorum Lucianeorum nonnumquam atar
et in hoc caplte et in tertio, nunc nonnulla afferam, onde eluceat, praeter
hunc locom alios plane concinere com atticistarum fragmentis. Quae sont
Dionysii apud Eustath. p. 1854, 20 : ovrof KeiTai, m 6 avrbs Jtorvctos Xdyu^
Hod naQo. 08O7i6/Ani^ afiv^axt} vTivr^i/i/id t« S^i/iif fia^fia^ixbv Bui nQacmv
xoi xa^doLfiofv Hal xoxxoiv Qoai xal iriqatv TOiovTa}v, lis simlUimam est
schol. Lucian. 1. C. p. 151 : apvQTaxrj cxevaofia fia^fia^ixov dia xtt^a/iiov
xal 7t^daa>v\ neque minus cum eodem Dionysio apud Eustath. p. 1166, 55:
aXXaxov Si (SC. Xeyet AtkiOi Jtovvotoe) on x^i^oivos eWoe xal rj iia>ftis. i^affUs
yd^, tpTiCif X^fcjv cLfia xal ifiatiov to avTo .... conuenit multo copiosior
eiusdem iSoifiis uocis interpretatio in schol. Lucian. p. 87: to 8i ijr x*tmr
naxvs xal TQaxfii^ are dyvaTtJOSy xatd rriv dqiOxeQav X^^Q^ ^afrjv ovx ix^^9
d$' o xal ixBQOfidcxoL^^ t]v, dxsi^idcoroG Si tuv toifS (O/aove Tta^eXx^ yv/ivovi
OQOLcd'ai. Tta^' o xal iScjfils ixaXeXro, ov fiovov Si x^royi' ^ i^afftiSf dXld
xal nsQiplrifia, Quam huius uestis descriptionem Pollux quoque habet
lY, 118: xcj/iixTj Si ia&ris i^iOftii. icn Si x^'^otv levxos dffijfios, xaja xip^
a^tCTBQCLv TtXavQCLv Qatptiv ovx ^xo^t dyvanTos. Eustathium autem p. 1166, 55
ex parte tantum reddere istius uocis interpretationem Aelii Dionysii pro-
pterea susplcor, quod uocem he^fmaxaXoe^ quae est in scholio Lucianeo,
Photius quoque sic explicat: ire^/idcxalos ' x^'^^ SovXixbs ^ iSofjuiSa
Xiyovoiv neque minus schol. Ar. Yesp. 444: iSejfiiSofV ifidr^a SovXixa xai
ixBdoiidcxahi. Malo igitur pro Eustathii loco uberius hoc scholion Lacia-
neum in fragmentis atticistarum collocare.
Qoaestiones de scholiorom Aeschineorom fontibus. 265
/tihv 6 xccvayiXaarog, yelolog dh 6 yeXanoTtoiog y nee non Sai-
das, qui duas habet glossas, alteram una cum Thoma Magistro
p. 75 Ritschl.: yekolov {ovderiQCjg fAovov) to yiXunog a^iovj
alteram earn Aelio Dionysio: yikoiog 6 xccvayikaarog TtqoTtaq-
o^Tovwg, yeXoiog dh 6 yeXunortoLog. Ordinem uerborum plane
perturbaait Thomas Magister 1. o. in priore glossa: yelolog 6
%cctayikaaTogy yiloiog dh 6 yelwzofcoiogy quae iam iuBtom in
ordinem redigenda sunt.
Hoc qaoqne loco licet comparare testimonium Etymologi
Magni Dionysiana interpretatione usi p. 224, 45 : yiXoiog li-
yerai 6 yiXunog a^tog, yeXoiog dh 6 yekwTOJCoiog, Leuitatis
magis quam doctrinae uidetur esse distinctio a Moeride' p. 193
Bekk. proposita: yikoiov fiaQvrovwg ^ttitcoI, yekolov TtqoTte-
QiOTtwidiviog ^'Ekkrjveg, quibus similia profert schol. Ar. Ran. 6:
yikoiov arriKcSgy yekolov dh koivov, ij dh atjfiaala rj avvr.
Photios h. 1. deficit. Dionysio igitur auctore sunt usi : Ammo-
nius, Etymologus M., Suidas, scholiastae Aeschinis, Demosthe-
nis, Luciani, Thomas Magister; cf. Hesych. Lob. Phryn. 226,
Bachm. A. 6. p. 184.
Quoniam in scholiorum Aeschineorum collectione Aelinm
Dionysinm et Pausaniam semel nominatim laudari uoce LiTTt-
xiatal in schol. I, 89 intelleximus, atqne duo scholia (II, 87
u. hcl nakkadiif} et 1, 126 u. yekolog) baud dubie e lexicis rbe-
toricis atticistarum fluxisse demonstrauimus , iam in iis, quae
sequuntur, eius quoque generis obseruationes scholiastae Aeschi-
nis ad eundem fontem reuocandas esse licebit arbitrari, quae
ex parte tantum possint comparari cum atticistarum reliquiis
apud Enstathium seruatis. Eius generis est scholion ad
1, 191 iTca%TQ07(,ikri'va\ ^ikrjg xal iTcaxtQig eidrj nkoivjv eioLv,
xai i^ avTwv avvd-erov iTtaKTQOxikrjg, kfjarQixov Ttkolov (Vat.
Laur. gmq.). l^kkwg. Ttkovaqiov kfjOTQixov. eXqrfcat dh dvim
TtaQa Tov xikrjTa, 07ceQ laviv eldog nkolov fiixQov, tug eyvco-
jU£v ev T^ a Qovxvdldov, xai trjv euaxTglda, rjrig iazl Jtakiv
ddog TtkoLov ^lakkov kr]GTQuov (Vat. Laur. Fgm.). Paucissimis
haec uox explicata est in cod. Patm.: jtkolov kjioxqixov. Hanc
inaxrQOTiikrjg uocem attigisse in lexico suo Aelinm Dionysium
266 Theodoras Freyer
hodie scimus ex duobos Eastathii locis, quos iam oideamns:
p. 1539| 25: k7ca%T((o%ihqg dh nXoiov XfjarQtxov fiera^ inoKtr
TQldog xal xikrjrog, a xal aiza TtloiaQid iariv^ ad qaam
annotationem spectat alter locus p. 1871,62 (Rindfl. fr. 186):
on de afto rrjg ^tjd'elarjg SftaxTQldog xal iTicenrQoxikrig xora
Alhov Jiovvaiov jtloiov krjaTQtuov, ngodedT^kwrau
Primum uideamuB de priore haias scholii parte xHrjg yuxl
kTcanTQig eidtj TtXoLwv elalv, xal l§ o^tcJv avv&BTOv ItcoX"
TQoxiXrjg. XfjOTQixdv nXolov. Adiectiaum avvd'erov A respici-
maS| haec scholiastae nerba certe sic licet interpretari : in-
anTQoxiXrjg uocabalum est compositum e xiXr^g et iTtotxTQig
uocibudy quae sunt aehicalorum species. Sic de nerborom com-
positione cogitatur. Alius interpretandi rationis auctor nuper
exstitit StoientiDns 1. c. p. 125 sqq. de composito naois appa-
ratu accipiens adiectiuum avv^^tov. Qui air doctissimas Boy-
seni sententiam refatans cam lexicographoram de aoce i/rox-
TQOTciXijg testimonia inter se composuisset, earn disceptationis
suae sammam proposait, dao glossaram genera distingaenda
esse, alteram dactum ex Aelii Dionysii doctrina, qaam sapra
babes, alteram cam Harpocratione cohaerens, caias banc babe-
mas glossam: s. a.: eldog d^ kazi nXolov avvd'srov exov rrjv
xazaaTievriv ex re enanrQidog xorl xiXrirogy qua in glossa aerba
avv&erov exov ttjv TcaraoKevrjv satis dilucide indicant, glossae
auctorem de nauis apparatu cogitasse. Hinc profectus Stoien-
tinus et glossam quinti lexici Bekk. p. 255, 13: kTtaxTQoxiXtjg'
XrjOTQiKdv xai ^Qccxv TtXolov. eati. dh to ovofia avvd'S-
rov ctTto €7taKTQldog xal xiXrjTog et glossam in Etym. Mag.
p. 353, 7: iTtaxTQoxiXijg: avveri^t] ex ze xiXrjzog xal kTtax-
zqldog ' 7tXola 61 ^v figaxia XfjarQixd xrX. cum Harpocrationis
glossa potius coniungendas esse exponit quam cum Dionysiana
atque sententiam suam bis uerbis defendit: 'das Giver^&rj wollte
der Etymolog jedenfalls nicht von der wortcomposition ver-
standen wissen, sondem im sinne Harpocrations. Denn im
ersten falle wfirde er das perfectum ovyxeizai oder nacb seiner
sonstigen gewobnbeit ttberbaupt kein verbum gesetzt baben.
Die glosse des Etym. M. selbst wird man sicb nun yiel eher
Quaestiones do scholiorum Aeachineorum fontibus. 267
aofl einer fassang wie die Harpoorations als aus Dionysios her-
Yorgegangen denken kOnnen, das earc dh to ovo^a avvd-erov
des Bekk. lex. endlich viel eher aus einem missverstandenen
avveri&r] der fassang des Etym. M. oder meinetwegen auch
direct aus der Harpoorations als ans dem fAera^v des Diony-
sios. Auch bei der glosse des Bekk. lex. also sprHche schon
nach dieser erwUgung die wahrscheinlicbkeit fUr einen nicht-
Dionysischen arsprang\ Dubinm igitar non est, quia Stoien-
tinns Aeschinenm illud scholion, quod sit simillimum glossae
lexici Bekkeriani V., ad Harpocrationem potins reuocandam
esse censeat quam ad Aelium Dionysium. Haec uerba Stolen-
tini a me allata quamuis eruditissime aideantar innenta, male
tamen iis habebis fidem. Omnia quae loco supra apposito
disseruit Stoientinus, nituntar sententia eius de Etymologi M.
elocutione, quae, quam sit falsa, demonstrare iam meum est
Ut de Etymologi M. elocutione, quantum quidem pertinet ad
uoces avveri^ et avpteiraij recte possem indicium facere,
unam de octo partibus totius Etymologi farraginis attentissime
perscrutatus sum, p. 352 — 462 ab eodem fere loco profectus,
quo exstat glossa iTtayiTQOKilrjg, Quicunque loci hue spectant,
eoSy quo deinceps sunt in Etymologo ordine, bio dabo:
1. p. 355, 5: za dh naqa to ^aXXo) firj (.lerci 7CQ0&ia€wg aw-
Ted'ivTa TtQo ficag exovai tov tovov, ela(prj(i6-
log, hirj^oXog.
2. p,Zl\jA9:^EQix^6viog' 6 ^EQ/i^g. MeTaavvred'eiTctL fj
Xi^ig i. e. decompositum nomen.
3. p, 389, 37: rj avvd-eTov Iotc to evdiog Ttaqa to J La, iV^
r; 6 evaeqog, Jia yag xal tov aiqa (pr^ai TlXa-
Tiov 6 xwfiixog xtA.
4. p. 393, 6 : tcc 8e and tcuv elg og ovderigiov eig rjg yivo-
jneva avv&eTa ovo^ccTa .... ^aqivetai.
5. p. 396, 36 : ra 81 dg vg o^vrova avvTc-d^ifieva ajco^aXXei
TO g.
6. p. 399, 38 : aXXa ra naqa to q)V(o tots ev xal dug avv-
d'€Ta 8ia tov i yQdq)eTai,
268 Theodoras Freyer
7. p. 411, 22: Tor dk Ttaq^ avTOv (sc. ^'qlov) avyxelfi€va,
eXte xccT^ OQX^S €}!t£ xara to tiXoq rrjv avr^v
q)vldTT€i YQCKpriVy olov TtoXv^rikog, dva^rjlog.
8. p. 411, 38: avv-d^erov di Igtlv h, tov t,a xal tov TQiw,
TO q)ofiovfiaiy ^drgsov xal ^rftQeLOv.
9. p. 413|47: to yovv Ttaq avrov (sc. ^(orjg) avynelfzeva
Ti]v avvfiv q)vkdvr€i yqafptiv, ^u}rjq)6Qog xrA.
10. p. 414, 10: did xal tcc Ttaq^ avrov avyxelfieva dice tov cu
jneyalov, olov a^cavog, ^aSvt^iavog htX.
11. p. 416, 55: avvBTid-ri 61 ix (sc. uox iJTot) tov ij aw-
OTCTixov xai tov Toi 7taQa7tkrjQOjf.iaTixov fjrou
12. p. 430, 32: xa eig vg avvTed-ivTa (pvkloTTSi to v,
13. p. 435, 55: iTteidij ro dia tov rjx^-rjg avvd-BTa ovofioTa
fiaQVverau
14. p. 438, 25 : to yaq Tta^a ^iXXovTa avvTtd'ifieva Tqinu to w
eig I' fdvrjau) — Mvrjal&eog, aTT^aco — 2tij-
alxoQogy ovTwg tjaio — 'Halodog,
15. p. 454, 22: xal TtdvTa tcc an ovtov avynelfieva ^Ivxa
did TOV I Yqd(pei:au
16. p. 459, 3: u. dvQeycavoUTrjg' ovvd'eaiv htl avvd'iaeL ay-
edi^oTO' rjv ydq dvoUTtjg' TtQoarjX&ev ij i^tl,
nal eyivBTO e/cavolxTrjg' xal ovtcj to Sv^a
TtQoaerid^rj, xal lyivBxo SvqeTcavoUvrig' o^oicjg
xal TO dvoxauixoalTtrjxvg' tzqwtov to eixool-
Ttriyvg' xal ovtw avveTi^rj,
Sedecim locos ascripsi, quorum dnodecim contra Stoientinnm
pngnant, quattuor tantam sententiam eius defendant. Hac ac-
cedit, quod forma avyxeiTaij quam in einsmodi explicationi-
bus praeter ceteras exspectandam esse docet Stoientinus, in
centum illis paginis a me examinatis ne semel quidem in-
uenitor. Habemus autem apud Etymologum istas uerboram
compositionis significationes: avv&erov {naqd tl) 3. 6, avvTi-
d'ifACva {nagd Ti) 14, avvred'ivTa {7taqd ti) 1, avvri^ifieva
(eXg Ti) 5, avvTed-ivra {eXg ti) 12, avvd^era {did Ttvog) 13,
avvd'era (ccTto Tivog) 4, avvd'CTov (ex Ttvog) 8, avvcTi^ (?x
TLvog) 11, avyxelfxeva (7caQd Tivog) 7. 9. 10, avyxel^eva {ano
^
Qoaestiones de scholioram Aeschineonim fontibus. 269
rtvog) \5y fueraawr^d'ecTai 2, xal ovrw avveridrj 16. Hnnc
nltimnm locum propterea non cum undecimo coniunctnm ex-
bibeoy quod luculentissime docet, minime ab Etymologi more
abhorrere formam avver^&rjy ubi cogitandum est de nerbis
componendis, nndecimo antem loco, ubi prorsus iisdem utitnr
uerbis Etymologos atqne p. 353, 7 n. €7ca7CTQOKilrigy uel Stolen-
tinum concessurum esse spero de nulla re nisi de uerborum
compositione cogitandum esse, quod, quominus item faciamus
p. 353, 7, nihil omnino impedit. Magis etiam quam sexto de-
cimo, res est loco altero manifesta, Stoientinum parum Ety-
mologi elociitionem curauisse; etenim si ullo, hoc praeter ce-
teros loco aptissimum erat ad loci naturam perfectum fiera-
avynetrai pro longiore illo fieTaavvri&eiraiy at non habuit
EtymologuSf cur non ita scriberet. Haec quidem mihi dicenda
erant de Etymologi forma aweri&rj s. u. inaxTQoyciXTjgj quam
equidem non minus quam avv-d^erov illud in schol. Aeschin. I^ 191
ad uerborum compositionem spectare pro certo habeo. Quam
delude profert Stoientinus opinionem nimis praeiudicatam de
glossa in lexico Bekkeri, ubi uerba earc Si to ovofxa avv-
^€Tov ccTco xrL orta esse suspicatur ex forma quadam, qualis
est avverid-rij apud Etymologum male intellecta, banc uel
pueri reicient Minime igitur Stoientinus demonstrauit, non ex
Aelio Dionysio fluxisse glossas in Etym. Mag. et Bekk. lex. V.
Denique si quis banc proponeret sententiam, ex Aelii Dio-
nysii uerbis ^lera^ incnctQidog xal Kikrirog fieri potuisse uel
avv'9'€Tov ccTto iTtaKTQldog xal xiki^Tog uel avveridTj he re
TLiXYftog xai inaxcqldog uel i^ avrcHv (sc. ifccenzQ. xal xiL)
ovvd'etov kTtoTiTQoxiXtjg y hunc certe non magis temeritatis ar-
gueremus, quam ilium, qui, quo facilius uerbis suis fidem
haberemus, plus momenti tribuendum esse putauit librarii cuius-
dam errori, de quo nemini quid quam persuasum est, quam
uerbis nulla ex parte mutilis atque ea sola de causa addubi-
tatis, quod suae ipsius de bac re sententiae essent contraria.
Nequaquam igitur audacius rem agemus, si existimabimus prio-
rem huius scholii partem, quae communia habeat cum Aelio
Dionysio uerba hjOTQixov nXolov^ huic lexicographo redden-
270 Theodoras Frejer
dam esse, id qaod eonfidentius nobis persaadebimos i si alte-
ram haius scbolii partem respicimaS| in qua aocabalum Ttloia-
Qiov Aeliam Dionysinm prodit aactorem. Priore enim Eastathii
loco p. 1539 gennina Dionysii uerba etiamnnnc exstare bene
ostendit Stoientinns I.e. p. 125 collate Snida: u. iTtaycTQOKikrig'
nXolov Xtjgtqikov fAcra^v hcavciQldog xal xikrjTog, arteq xal
ama TtXoiaQia iartVy quibas simillima tradit Ammonias p. 81
Valck.: x^Aijg ymI eTcaxTQoxik^g diacpiqei, Y.ilrig jnhv yaQ iari
TtXoiaQiov Tt ^uTiQov' €7tccxTQ07iiXrjg dk xaxovQyov xal Xfiatqi-
y.ov axdq)og f^era^ iTtcmzQldog xal ytiXtjTog. uilaj^ivTjg iv r(p
xara TifidQxov^ qni non minns qaam scboliasta et Saidas banc
glossam ex Aelii Dionysii lexico aidetar petiaisse. Optimo
igitor iare banc qaoqae scboliastae annotationem Aelii Dionysii
esse censebimos; cf. praeterea Thom. Mag. p. 207, 9 Ritscbl.:
xaxovgyov xal krjarQixdv anaipog et Etym. Mag. p. 502 , 44 :
€7taxTQoxiXr]g iarlv eldog tvXoIov XfjOTQi-KoVy o iart yaXala.
Hesychii glossa iTtcmrQoxiXr^g eldog nXolov melius qaam ad
Aeliam Dionysinm renocatar ad similem atqae Harpocrationis
fontem.
Hinc transimns ad nonnnlla eios generis scbolia, qnae
non iam plenis explicationibus, sed singulis tantnm nerbis con-
gruant cum atticistis apud Eustatbium, ubi tamen, qaominus
scboliastam Aelii Dionysii uel Pausaniae opibus usnm esse
dicamus, nihil uidemus obstare.
Sunt autem baec'in schol. II, 40 u. TtaiTtaXri^a] TtalnaXa
rovg TQoxelg roTtovg xaXovaiv. tov ovv ^i) evyevi] ^itjd^ anXovv
ovrio TtQoaayoQevovaiv. !kXX(og. rovg fifj ev&elg ralg yvoifiaig,
aX).d TtXaylovg xal TtoiytlXovg ovrcog ixaXovv. fierijxTat db and
Tiov 6d(Zv' rag yaq fiij evS-elag, dXXd TtoXXdg i%ovaag ixTQo-
Ttdg naiTcaXovg b^aXovv (Vat. Laur. B. gim.). !kXXo)g, olov
^ TteglTQififia ayogag^^), rb Xeyofievov ael iv rfj av%nrj&€l(f log
Tteql Ttavovqyov Tivog. y.vqLu)g dk naiTcdXtj^ia Xiyerat to Xe-
TtTOTarov TQljuina tov dXevqov (Vat. Laur. B. F. gim.).
1) Demosthenis sunt aerba in or. XYIII, 127; uide Westermanni ad
h. 1. annotationem.
i
QoaestioneB de scholiorum Aeschineonun fontibiis. 271
Scholiasta in ntraque annotationis parte et propriam et
translatam natTtaXri^a nocis Dotionem cnranit, id quod signi-
ficant nerba ^lerrjxrai dk and xtA. et sub finem scbolii xvqIwq
dk xtL Similem in modnm tractanit banc uocem Suidas, apad
qnem tres exstant glossae:
gl. 1. TcaiTtdXTj' akevQOv aito TtQid'oiv rj ctTto y,iyxQov,
!Aqiaro(pavric; NetpiXaiq (u. 260), avr) tov TQaxyg, dvaxara-
kr]7tTog, knei TtabtaXa TtaXovfiev ra tiov x(joqlo)v dvafiara
(= schol. Ar. Nub. 260 p. 93 Dtlbn.).
gl. 2. TtaiTtalrj^a' tov navovgyov nal TtoiniXov Iv xcr-
x/^ x«l TrafdTtovrjQov avv ayxivolt^,
gl. 3. TtamaXtjiLia' 6 TtoXXag ixTQO/tag xal diodovg
^lov. xvQliog dh to XsTtTOv aXevqov (= schol. Ar. Au. 430
p. 220 Dtlbn.).
Qaae Suidas exhibet in tertia glossa ab Aristopbanis scho-
liasta petita fere omnia redeunt apnd scholiastam Aeschinis
eundemqae uidentnr fontem prodere. Quae praeterea habet
Suidas in prima, excepto Aristophaneo scholio inde a uoce avtlj
et in altera glossa, ad uerbum conspirant cum Photii glossis
prima et altera, cuius tertia haec est glossa: Ttainalri^a^ ot
^ikv 6 TQoxvg xal avio^aXog avd'QiOTtog, xal yaq "OfirjQog rag
avwfiaXlag rcuv oqcSv TtaiTtalrj^a ^) Xiyei' ol dk tov evQlfti-
OTov xal €v^€Tdfiolov ccTto TOV XeTtTOTOTov akcvQov, Tres Pho-
tianas glossas si cum Aeschineo scholio comparamus, quam-
quam baud multa, nonnuUa tamen reperiuntur apud utrnmque
similia: TQoxvg adiectiuum initio scbolii de locorum natura
positnm est, apud Photium gl. 3 avd^Qtonog dicitur TQa%vg,
quos dicit scholiasta iiij evd-elg Talg yvcifiaig^ cum his potest
componi 6 dvdiiaXog avd^qioitog apud Phot. gl. 3, quod deinde
habet scholiasta Ttoixllog uocabulum, item est in Photii glossa
altera, quae incipit a uerbis tov navovgyovy quibuscum licet
conferre scholiastae uerba ilia sub finem annotationis c^^ tvsqI
Ttavovyov Tivog, denique iis, quae inde in exeunte scholio ex-
1) Naber ad h. 1. annotauit coll. Odyss. m 97 ncunahiiaaas adiectiuum
reponendum esse.
272 Theodoras Freyer
slant: xvglwg dk TcaiTtdXrj^a Hyerai to XsTtTOTarov rgl^fia
Tov aXsvQoVf Don sant dissimilia extrema nerba in Pbotii tertia
glossa: (naiTtihrifia) and tov lercTOTaTOV aleiqov, Inde licet
colligere scholiastam sua hansisse ex fonte simillimo atqae
Photinm. Pbotii autem glossas omnes ex eodem fonte ema-
nasse est nerisimillimum, in quo sicut in scbolio Aescbineo et
propriam et translatam TtaiTcdlrjiia uocIb notionem faisse ex-
positam licet opinari. Quod si statnerimus, nonnibil profece-
rimus ad communem borum anctorem inuestigandum Eustatbio
in anxilium nocato, qui baec profert p. 898, 8 (Rindfl. fr. 295) :
7cd?^r] dh xvgliog xara ^ikiov Jiovvglov keTCTOTccrov SkevQOv
Kal ritpga, (DeQeKQcirtjg **l7tv(fi' ^dvijtkriaa xfXKpd^aXfKxt Ttdkrjg,
(pvGiov TO TtvQ^ — quibuscum uidentur esse coniungenda, quae
idem Eustatbius babet p. 786, 19: to dh naXvvevv drjlol fikv
TO l€vycaiv€i,v, xvQiiog d^ iftl d?^QOv Xiyerai, oS-ev xal ^ Ttair-
Ttdlri 1) et paucis uerbis interpositis sequuntnr baec: xal ioTi,
q)aal, Ttdlrj to dnoTcaXkofAevov XeTtTOTorov tov dXevqov, i^
ov xal TO TiaXvveiVy xai f] nacTtdXt] xcctcc dvadiTtXaaiaafiov
xal iniv^eoiv tov t, qui locus ipse quoque redolet Dionysii
doctrinam docetque, idem ualere ndXijv atque TxacTtdXriv uocemi
maledicentium autem uidetur fuisse forma TtaLTtdXrjfiaj cui si-
milia sunt dTcofiXrjfAa (cf. scbol. Ar. Vesp. 545), xd&aQfiay alia.
Gum satis constet, Pbotium longe plurima et praestan-
tissima ex atticistarum lexicis deprompsisse, bas quoque glos-
sas TtaiTtdXr] et TtaiTtdXtjfAa eum debere bis grammaticis admo-
dum est probabile, praesertim cum attigisse Aelium Dionysium
banc uocem sciamus, quam quidem in eius lexico pluribus
tractatam fuisse suspicari possumus. Videtur enim Eustatbius
utroque loco auctoris sui copiam ex parte tantum descripsisse
atque ea omisisse, quae Aelius Dionysius de notione uocis
7tai7tdXriixa fi€Ta(poQLY,(Zg usurpatae annotauerat, quae baud scio
an etiamnunc lateant in scbolio Aescbineo Pbotique glossis. —
1) Cf. schol. Ar. Nub. 261 (med.) XtysTai 8i namaXrj to Xenrorarov
TOV aXavqav * o^' ov jtaXvvetv ro Xevxaivetv et ibid, schol. ad Q. 965 (extr.)
xQtfivmdrj ' x^ifijua elSos aXev^ovj d^ ov rj namaXri yiverai, o icrt to aXev"
QOv, xal TO Xevxaivetv naXvvetv. ^'OfiriQOS,
Qnaestiones de scholiorom Aeschineornm fontibns. 273
Metaphorifl enim atticistaSi quippe qui in comicornm poetaram
elocntione illustranda baud exignam operae suae partem collo-
caaeriDt, uel diligentissime studaisse singnla docent fragmenta:
conferas atrnmqae atticiBtam apnd Rindfl. fr. 113 de noce yi^^a,
Aelium Dionysium fr. 47 a. aju^cov, fr. 202 n. evaroay fr. 239
u. xartQaiva yvvq^ fr. 364 a. coto^, Pausaniam fr. 164 a. dU-
Ttodeg, Omnino aatem eius generis obseruationes , qnibos bo-
minnm mores describuntur, plures etiam seruatae sunt, ef.
Rindfl. fr. 8 u. ccyv^rjg^ fr. 38 u. aXizT^Qiot, fr. 69 u. ^Qyeloif
fr. 80 U. a^^apa^j fr. 99 U. fiXeTtedaifiCDv, fr. 293 u. XemoLj
fr. 320 u. ^(fdiovQyog^ fr. 340 u. vno^vloq. Quod Pberecratis
uersum solus habet Eustatbius, non mirabimur ; si duo librarii
idem ex eodem fonte aeceperunt, saepissime alter ex altero
locupletandus est Yeluti plura e communi fonte bausit Pbo-
tius 8. u. xaqdicirTBLV coll. Rindfl. fr. 243, s. u. yarovXada coll.
fr. 246, s. u. fiayaQov coll. fr. 273 et multis praeterea locis,
integrum autem scriptoris testimonium ab atticista adbibitum
prorsus omisit Pbotius s. u. Mag' rag aanidag coll. Rindfl.
fr. 234 : nal hiag 5i Tivag aOTtldag ^iXtog Jiovvaiog lazoQeZy
q>iQ(ov xcri X^l^tv l§ ^d^iOTOcpavovg TavTTjv' 'avfjg nedrJTTjg
hiav lvr]^fiivog\ itaque boc loco re uera factum esse uideS|
quod in jcaindXt] glossa factum esse suspicamur.
Luculentissimum autem exemplum atque ad istam de
uariis excerpendi rationibus obseruationem uel aptissimum boc
unum babeo: uocis ymXo(pog interpretationes babemus com-
plures, proprie positae in scbol. Tbeocr. I, 12 p. 6 1. 37 ed.
Dtibner. (Ri. fr. 116): Xiyei dk Jiovvaiog 6 liXuagvaaoevg ore
yeciXoqiog laxiv 6 vtprjXog TOTtog' Translatam quandam buius
uocabuli notionem discimus ex Eustath. p. 962, 22 (Ri. fr. 115):
XQ^oifAOv xal to Tov ^iXlov Jiovvaiov elTCOvrog on yeoiXo-
q)ov oi TtaXaiol xaXovai tov Ttaxvv xcrl avala&rjrov av&QioTtov.
Utraque explicatio — nisi quod pro vifjrjXdg roTtog legitur ogogj
vxpcjfia yrjg — in unam glossam conflata est in Etym. Mag.
p. 222, 52 et apud Suidam s. u.: yedXotpov oqetvov^)^ oqog
1) Hoc unum uocabolum deest Etymologo.
Leipiiger Btndien. Y. 18
274 TheodoruB Freyer
vtpo)fia yrjg. nakovat d^ ovrcag Tial xbv rcaxvv %(xl avala&rjrov
avd^QCDTtov. Perrara quidem talia sunt in hoc genere. Quibas
propositis non iam temere licet banc seqni coniecturam^ scbo-
liastam Aescbinis et Photium non solum ea , quibas similia
suppeditat Eustatbius p. 898, 8, sed etiam reliqua debere Aelio
Dionysio, quam quidem opinionem praeclare uidetur defendere
praeter Pbotium scboliasta Luciani p. 238 lac. s. u. ftamdktjfia *
f) TtavovQyog av&QWTtog, YvqliDg 6 ihaiteqel aXevQOv toig act-
ytoig avvaXrjXsaiAivog nal avvrerqiiJi^ivog, quae quamquam non
eadem, tamen simillima sunt lis, quae sunt in scholio Aescbi-
neo et apud Pbotium. Luciani autem scboliasta, qui alia multa
debet atticistis, baec quoque indidem nancisci potuit. Ilia
uerba, quibus concinit Aelius Dionysius cum scboliasta, eadem
fere redeunt apud Pbotium et Suidam s. u. niXavor Ttiii^axa
Itl ftainaXr]g, rovTiariv akevQov XeTtroxiqov^ conferatur prae-
terea Hesycbius s. u. TtaiTtdXr] et naiTtdlrjfia ^ qui maxima
ex parte congruit cum Pbotio, lex. Bekk. quintum p. 295, 18
(= Pbot. gl. 3).
Eadem fere argumentandi ratione, qua modo usi sumus
ad redintegrandam Aelii Dionysii doctrinam in natTtdkrjfia
glossa tractanda, atticistae manum fortasse agnoscemus in alio
scbolio Aescbineo simillimo, quod est ad II, 99 ccQyag] agyag
xaXelrai 6 o(pig Ttagd ^/(OQieuai, ■d'iXet ovv avrov otpioidrj
rov TQOTtov dei^ai xal olove} -d^ajQiddr^ xal avdvd-qwTtov (Vat.
Laur. Fgim.). eldog rt o(p€iog avaiqenvKov, rj 6 agycSv ifcl twv
aXXiov, yqacpiov dk Xoyovg (Vat. Laur. Fgim.). ^ ajto noirirov
Tivog TtovrjQov ovrio xaXovfiivov (Vat. Laur. gim.). rj aqydg 6
TtovtjQog. %aTi ydq eldog ocpeiog avaiQerixov (Vat. Laur. gm.).
— 6 Jrifxoad^ivrig aqyag (scr. aqydg) hiXi^d^r] wg xaxiSv ^Qycav
Ttoitivfig (cod. Patm.), quae etiam exstant in V. lex. Bekk.
p. 206, ubi adduntur: ol dk Sgyav (scr. aqyav) oq>iv elvaL (paatv,
^dqyag igitur dicitur bomo maleficus, a quo non minus in-
iurias insidiasque metuunt bomines quam a serpentibus mor-
sus; apparet banc metapboram esse simillimam metapborae
antecedentis scbolii, ubi bominem uersutissimum comparari
uidimus cum bordeo in subtilissimam farinam molito, et Aelii
Quaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibas. 275
Dionysii illi apad Enstath. p. 962, 22 annotationi , qaa stolidi
hebetisqae hominis ingeniam tamnli dicitur instar esse. De
hoc uocabulo a^ag similia atque scholion docent lexicographi
omnes ad banc Aescbinis locum, at oidetor, spectantes.
Aadiamns Harpocrationem s. a. aQyag * Ttid'avtireqov eatt
liyeiv OTi JcoQielg, fialiOTa <J' Id^yeloi, tov o(ptv agyav ixd-
Xovv, wg lixaiog h ^ddgdartp, Tl(xaQxog 61 6 ^Podiog (scr.
Ti^axldag coll. Eustatb. p. 1067, 45) ov xcra yXwrrav KaleZ-
a-d'ai Tov oq^iv aqyav q)rjatv, aXka yivog ri elvac o(peo)g rovg
agydgA) Xiyead'ac ovv eixog rov Jri^ioad'ivriv iTCiTQOTcrjg rolg
IniTQOTtOLg dUag Xayxavovta oq)iv did to ^riQiwdeg. xal avrog
Tovg roiovTovg oq)€aiv eixd^ei iv T(p xctt* ^Qiaroyelrovog ....
eviOL dk Tov dQaxovtog elval q^aat to dqydv iTtid-erov. Cum
bis compone sextum lex. Bekk. p. 442, 30 (= Bacbm. lex.
p. 141, 14) s. u. a^dg* 6 deivorarog naq fiXiTLlav aqyag (scr.
agydg) naleizai, Ovrcag ekeyov xal tov ^rjfioa&^vrjv, akloi.
di (paat tovtov yLonbv TtoitjTriv yeyovivai. 01 dh otc xorra
JwQielg xal lidXiOTa ^Aqyeioi tov oq>iv dqydv ixdXovv. Ti-
fAaQxog 8h 6 ^ Pod tog (scr. Tifiaxldccg) ov xofTa yXwTTav ovTwg
xaXetad'al q^rjaiv, dXXd yivog elvai oq)€wg Tovg aQyag, In
sexto lexico Bekkeri permultas atticistarum glossas etiamnunc
seruari inter omnes constat. Optime de bac re egerunt Naber
in ProU. ad Pbot. p. 134 sqq. et Rindfleiscbius 1. c. p. 19. Hano
quoqne glossam atticistis attribuere placet propter Suidae glos-
sam admodum similem, quam bic licet omittere. Quod si sta-
tuamus, quaerendum erit, quomodo similitudinem inter Harpo-
crationis et Bekkeri auctoris glossam definire possimus. Hanc
autem disputationis partem iamdudum babemus absolutam in
1) Mlrum quoddam etymologiae spedmen Didymo tribuitur ab Etym.
Mag. s. u. p. 136,47, quod quia plane contra Pausaniam pugnat, integrum
profero: J($v/ios 8i 8ia tov i y^ipei (sc. a^yaty^ovrtjs), Xeyei ya^, ScnsQ
ano rov &^i iniTarixov yiverai a^iSeiasros, ovrof rov avrov XQonov xal
ano rov a^i yivarai a^t^omjs xal nXsovaafi^ rov y d^yi^opnje] cf. quae
de hac forma disseruit M. Schmidt Didym. Chalcent fragg. Lips. 1854
p. 337 et de / epentheUco ibid. p. 317— 318. Pansaniae ezplicandi ratio-
nem praeferendam esse puto propter tot reliquomm lezicographorum testi-
monia.
18*
276 Theodoras Freyer
Naberi Prolegomenis p. 159 sqq. qui, grammaticiis Bekkeri et
Harpocratio cum persaepe penitas inter se conspirent, Aelium
Dionysinm et Pansamam, qnibos sua debeat anctor sexti lexici
Bekk., et Harpocrationem 'omnes enndem, nempe netostiorem
qnendam grammaticnm seqni^ putandnm esse exponit. Ita-
qne Naber, postqoam ad banc sententiam firmandam nonnalla
IncnlentissiiDa exempla attnlit, p. 163 componi iabet 'Bekk.
p. 442, 30, scbol. Aesch. et Hesychium' et statim addit: ^uide-
bis omnes ex eodem fonte hansisse'. Hesychii glossa, cuius
inclusam partem Scbmidtius ex Bekkeri lexico explenit, haec
est: ciQyag' oq>tg xoi TtoirjTrjg fJiox^^Qog* {^ifwQUig xal fxaXiava
Idoyeloi Tov oq>iv) agyav hcalovv. xal Jrifxoad'ivqg vtco AiaxL-
vov aQyag ovofiaCerai. ol dh ovofia rvgdwov. Non est, cur
Naberi sententiam probare nolimus. Timachidae testimonium
quis primus adhibuerit, non potest explanari, uidetur autem in
sextum lexicon Bekkeri fluxisse ex alterutro atticista, cui sua
itidem debere censeo scholiastam Aeschinis, qui baud pauca
in bac glossa communia babet cum lexico Bekkeriano. Incipit
scbolion a uerbis: aQyag xakelzai, 6 og)ig Tcaqa JiaQievai,
babet lex. Bekk.: ol dh oti xara JcoQielg xal fiaktara ^iq-
yelot TOV oq)Lv agyav kKcckovv^ bis babet scboliasta: ccQyag'
eativ eldog oq)€(ag avaiQerinovy conuenit lex. Bekk. secundum
Timachidam: yivog elvai oq)€wg rovg aQyag, deinde scboliasta:
ij anb TtoirjTov Tivog TtovtjQov ovro) xalovf^ivov , lex. Bekk.:
iikkoL di q)aac tovtov xorxoy TtovrjTrjv yeyovivai. Suidas, qui
eundem fontem secutus est, quem auctor Bekkeri, exbibet
uerba: aXXov dh tov deivoTatov xal d^qiddri tov tqotvoVj qui-
buscum bene concinunt scboliastae uerba: -S-ilei. ovv avrov
6q)i(6dr] tov tqotcov del^ai xal olovel -d-rjQioidrj. Haec omnia
eiusdem auctoris uidentur esse, quem Pausaniam fuisse licet
conicere ex Eustathii testimonio p. 183, 12 (Bi. fr. 70): Jki
lariov xal wg Iv ti^ Havaavlov ke^ixip q)iQ€Tat aQy€iq>6vTr]g
0 oipioxTovog* aQyr]v (scr. ccQyav) yccQ, gnrjaiv, %vlov tov 6q)iv
xaXovatv. ov fxivTOi loToqel xal 7t(Sg oyioxrovog 6 'EQfirjg.
Quod scboliasta cum Bekkeri grammatico Dorum (imprimis
Argiuorum) banc serpentis significationem fuisse nominatim
\
Quaestiones de scholiorum Aeschineorom fontibas. 277
testatur, Paosanias apnd Eastathinm obiter hltovy non est quod
quia miretnr. Procnl dnbio Eastathios ex Pausaniae glossa tan-
tnm attnlit, quantam illo loco opus erat ad nomen a^€ig)6vT7]g
interpretandam. Simile quid commisit Eustathius p. 1496, 56
(Ri. fr. 276): AXltog 8h Jtovvavog xai fiaara^^etv g)r]al to
xcmwg fiaaaa&at xai filaniyccig, Qaoriimnam antem proprinm
fuerit hoc aerbum non ex hoc Enstathii loco discimns, sed ex
Photii glossa /naara^^eiv' to xcrxcJg ^laaciad'ai' KvQtivalou
Itaqne licet uidere Aeschinis i^choliastam certe ex parte con-
nenire cam Paasania. Beliqna aero, qnae profert scholiasta
cum Bekkeri aactore et Saida de Demosthene contnmeliose
aQyag nocato, num qnis poterit sibi persnadere, talia defoisse
rhetorico Pausaniae lexico, quae pertinerent ad splendidissi-
mnm caput oratorum atticonim? Immo eruditissimam de hac
re glossam Pausaniae fuisse dixerim sub lemmate aQyag^ quae
annotatio uidetur continuisse uocem aqyetq)6vT7ig non prima-
riam, sed secundariam glossam, quod quidem efficio ex ultimis
uerbis Eustathii 1. c: ov ^ivrot loTOQel (sc Ilavaavlag) xal
Ttwg ocptoYxovog 6 ^E^^ijg, Etenim quia non tam aQy€iq)6vTr]g
quam aQyag uocem sibi proposuerat Pausanias explicandam,
pauca, ut opinor, disseruit de aqyecq)6vTYig uocabulo, quae
transtulit Eustathius, plura de uoce aQyag^ quae parum curauit
archiepiscopus. Postremo his addo Suidae quae sunt uerba
8. u. Jrjfdoa&ivtjg' o&ev viog wv . . • . BaTalog ixXr^&rj ....
aQyag 8k fdcra to elg avdqag TsUaai, otcbq IgtIv ovofxa oq>e(og.
Haec tria habui scholia (1, 191 iTtaxTQoxilrjgy U, 40 Ttai-
Ttahq^ay II, 99 aQyag\ quae in hac expositione medium tene-
rent locum.
Quibus iam addamus nonnulla scholia, quae, quamquam
frustulis tantum exiguis atticistarum speciem uidentur prae se
ferre, tamen non esse praetermittenda censemus. Accedamus
igitur ad schol. I, 97 u. afiOQyiva] njy kivonakd^riv afiOQ-
ylda liyovaiv. evioi Sk afdOQyvva navra tcc kefCTct vtpdafiara,
akovQyd dk tcc evav^ did ttjv fiaq>i^v .... (Vat Laur. gmq.).
dfxoqyri eldog ^kov Ttowvv €Qia, wa7t€Q ioTl to iQio^lov.
Tivig dh Xiyovat to iv Tolg xakdfioig wOTtsQ %qiov evQiaxofiC^
278 Theodoras Freyer
vov» ka&rjra 61 Ttoirjaac ccfto rovTiay Icxl dvaxsQig, ycad-o
XeTtroTcetov %L iariv, wg vfirjv, xara tovto dk nal TColvTifia
(Vat. Laur. Fgm.).
Extrema scholii uerba inde ab ia&ijra dk xtL ipsins scho-
liastae additamentum esse exisdmo. Qaae post uocem evioi
in hoc Bcholio exstant, unde fluxerint, mihi non liquet, enm
nulla ex parte similia possim afferre. At ea uocis afxaqyiva
interpretation quae inennte scholio exstat: a/^togylda ttjv hvo-
xaXd/ntjv XiyovaiVy fidem uidetnr facere hoc qnoqne loco scho-
liastam ad mannm babnisse lexicon atticistae, dico Pansaniae,
qnem landat Eastatbins in Dionys. Perieg. a. 525 (Ri. fr. 50):
Ilavaavlag di, ov %6 u4TTixdv ke^ixov, alio rt ificpaivev U-
ywv, afiOQyog of^oiov fivoaq), xal on afxoQylg xvQlcog ij livo-
Tialdidrj, i^ 7jg hdv/iiara l4idOQyldia leyofieva, wg 6 xcofiixog
h AvaiaTqdrji StjloL Aristopbanis est locns Lys. n. 150: x^"
Twvloiai Tolg a/noQylvoig.
Qnamqnam unnm nocabnlnm hvoxaldfir] commune nide-
mns esse scboliastae et Pansaniae, nemo prorsns infitiabitur,
Pausaniam anctorem esse scboliastae. Reliqna boius scbolii
nerba, cam ne coram qaidem lexicograpboram et scboliasta-
ram annotationibus sint similia, qui Pausaniam compilauerunt,
sumpta esse puto ex opella recentioris aetatis ab atticistarum
lexicis aliena. Snperstites autem lexicograpbi de a/noQylg noce
baec decent: Harpocratio s.u. a/noQyog' %a%t TtaQanlriaiov
re fivaacpf quibus similia sunt uerba Pausaniae dfxoqybg ofxatov
^vaacpy quae e communi fonte fluxisse est probabile. Pollux
VII, 74 : TO dk d^ioQytva ylvea&ai fdkv rd aQiata Iv rfj l4fiOQy(^f
llvov 5^ ovv TLoi ravrag elvai l^yovaiv. 6 dk dfjioQyivog ^tra y
xal d^ogyig halelroy quae uerba baud sunt ita dissimilia illis
Pausaniae, qua re iterum eundem fontem PoUucem atque Pau-
saniam secutum esse licet opinari. Hesycbius: xaldfirj rig,
l| 1^^ %vdvpia ylverav ij vq>aGiAa ^ xtrdv^ item secutus esse
Pausaniam uidetur. Photius cum deficiat, Suidas restat ut
conferatur; qui quattuor praebet glossas, quas coniunctas ei
suppeditasse auctorem uerisimillimum est, gl. 1: a^oQyrj ij
rQvyla similis est gl. 3, gl. 2: afiOQyivov ofioiov Pvactf xal
Quaestiones de scholioram Aeschineoram fontibas. 279
TtoXvrelig, Xdyerai xal af^ogylva StjXvtcwQj et gl. 3: afiOQylg
xvQliog ij kivoytaXafiri i^ '^g ylvevac ivdvfiara a^oqyiva Xeyo-
f4€va, rj 12 Tov elalov yTtoazad-piri xal ij tqv^ tov oivov, eaxt
dh ij a(iOQy\g ofioiov al€7tlaT(p Xlvcp. TtqoXeTtLtovai, 61 ovto
xal eoya^ovrai, eon dh Oipodqa XsTCtbv inhq vfiv fivaaov rj
Ttjv Y.aQftaaov. Qaae e PausaDia flaxisse conicio ita quidem,
at, quid addiderit nel penniscaerit Saidas, non sit satis ex-
ploratam. Cam glossa tertia congruit scholion Ar. Lys. 735,
cam glossa qaarta: afiOQyeia xqwfxaTog eldog ano rqaov !d(Aoq-
yovvrog wg STJqaia and Gh^gag vrioov scholion Ar. Lys. 150;
unde sint allata, non expedio. Aactor lexici Bekkeriani quinti
daobas locis explicat hanc glossam, p. 204: a^wQyiva xa tvoq-
(pvQo^acpfi vrj flora xal Xenta et p. 210: a^ioQylg tL Ian* tov
xaka^ov tijg avdTjlrjg to XcTtTOTOTOv , eoue dh fivao(p, od'ev
afioQyiva IfAOTiay quae qoidem Pausaniae reddere neminem
dabitataram esse spero. Etymologas Mag. p. 85, 15 haec habet:
afiOQyivog' x^^^^« arj/Aalvei' ixdixovrai tov ccTto r^g ^fxoQ-
yrjg vqoov xa&a xal Qrjgalov tov OTto Trjg Qriqag. drjXol dh
xal xqijJiAOTog ofAOcorrjTa Ttaga t'^v a(,i6qyrjv, o/iolav fivooip
xal TColvTeXrj eo^fJTa. ovtio Me-S-oSiog. Neque non est usus
Methodios Pausaniae interpretatione , undecumque sua petiuit.
Restat iam nt uerba faciamus nonnulla de iis, quae Rind-
fleischius 1. c. p. 42 disseruit de Pausaniae forma afwgyldia
apud Eustathium seruata: 'cum et Aristophanes et Suida.s, qui
descripsit explicationem aocis a/nogylgy praebeant a^iogytva pro
afioqyldia' — a/nogyiva praeter hos duos, ut uidimus, est in
Bekk. anecdotis, Polluce, Etymologo Magno — 'recte id restituit
Pausaniae Meierus\ Quod fecit Meier in opusc. acad. 11 p. 88,
cum diceret: ^quamquam aiiogyidta non caret auctoritate\ lam
porro audiamus Rindfleischium: ^Geterum quae Suidas addit,
puto equidem e Pausania esse sumpta, exstitisse autem apud
doctissimum nostrum atticistam non s. u. a^oqylg, ISog (linum
amorginum), sed s. u. a/nogyig, eco^ (olei sedimentum) et a
Snida ilia esse confusa\ Quibus praemissis non ueretur Rind-
fleischius eum locum afferre, quo prorsus docemur, neque corri-
gendum esse afiogyldia in aiioqytva^ neque quidquam confa-
280 Theodoras Freyer
disse Soidam: schol. Plat. p. 464 a. a^jtoqylq' %vqlu)q 17 Xivo-
xakdfit], I? ^g ylverai kvdvficcra a^oqyiva tj afioqyldia keyo-
(jLBva' ol dh Tcc TtaqaTtXTqaia fivaa(^. eari dk afioqylg xal ij
Tov ekalov VTtoaTad-fxri xai ij rqi)^ %ov oivov.
Hand facilias atticistam fortasse qaispiam agnouerit in
schol. Ill, 166: q)OQfio^^a(povfi€d'a] avrl rov av^^aTtvovaL tivcg
xa^* '^fxiov TtQccyfiata, ccTto rfjg cpoq^iov. q)OQ(ibg yccQ liyerai
to xptad'iideg Tcliyfia, wg xal 6 QovTtvdlSrjg (4. 48) q>0Qfir]d6v
Uyu (Lanr. F.)- Eadem fere interpretation qnae hoc loco est
nocis (poQfiogy noci (poQ(ilov adscripta est in schol. Plat. p. 320 B
n. q)OQ^l(jyL(j)v\ xalad'laTciov' 7t kenTWV ayyeiwv iJTOt CTtvqldiov.
cpoQiUov dk Ttliyfxa tv xpiad-dideg ftaq^ 'iTtTCcivaxTi. Cum
his nerbis porro coniungendae sunt tres Hesychii glossae 1 :
q)OQ^lg* G7tvqLg. 2; (poQ^lov' nXiy^a ipiad'didegy q)OQfildiov.
3: q)0Qi^6g' ayyelov ri nlexrov xpiad'Oig wg xocpivog^ qoibus
additar Aeschinis uerbnm q)OQ^o^^aq)ov^i€d'a' wg q)OQfiol xo-
ra^^aTVToiie&a, Quia ne hoc quidem loco confugere licet ad
Photium, his adiungam Suidae glossas, 1 : q>0Qfir]d6v ' xpiadnri-
86v. (poq^og yccQ iplad-og Jtaqa Qovxvdldt] ivaXla^ l^^y %d
Ttliyfia. 2: q)oq^laxoi* xaXad'laxou 3: q>0QfA6g' TtQoxalvfifia,
7] TtXexTov ayyelov ix q)Xoiov iv qi elwd'eaav al laxadeg xo-
fil^ead'ac, xal q)OQfioxovtd ' iv xpiad^lci) xoi(iW(iai. cpoQ^bg ovv
Ttkiyfia cij^ x6q)Lvog. Similia reperiuntur in Bekkeri aneod.
p. 315: €poQii6g ion TtXiyiAOJog rivog (leyaXov eldog, h (^
kxoiiiiwvro ol TtivrjTeg, t] xoTerid'evro ra oCTCQia. rdxa 8k ^
Xeyo/iiivr] artoxaXa. Etym. Mag. p. 798, 51 s. u. q}OQ(ilaxog con-
uenit cum Suidae glossa tertia, s. u. (poq(jiri86v cum Bekk.
anecd. p. 315. Quattuor quas reperimus uocesauerbo (piqeiv
ortas: q)0Qfi6g, g)OQinlov, q)oqfiLaxog, q)oq(iig antiquissimis tem-
poribus diligenter distinctas fuisse coniectura possumus assequi
et propter PoUucis testimonium X, 169, nbi eo quo posui or-
dine inueniuntur, et propter cam singularum uocum interpreta-
tionis proprietatem quam etiamnunc uidemus esse Hesychio po-
tissimum duce usi; cui si addideris glossam ^q)OQfxi(jxor xaia-
^laxoiy cam effeceris distinctionem, quam olim factam esse a
ueteribus facile quis putet coUatis lexicographornm reliqoiis:
^
Qaaestiones de scholiorum Aeschineoram fontibas. 281
q)0Qfi6g' ayyelov TrAexrov wg 7c6q>ivog,
(poQ^loV Ttliy/Lia 'tpiad-fadeg,
(pOQfjLloiioi' xalad-lanoi.,
q)OQinlg' OTCVQig.
Qnibns iam addamns locum Enstathii p. 1452, 18; qnem qnidem
locum pleniorem exhibebo, quam Bindfleischius I.e. p. 109:
Tcal (poQf^og 6 xotpivog, xal q)0^filoiiog xara Ilavaavlav XsTttov
%t ayyelov. h;eqoi di q)aaiv ovrw ' in rov (piqo} (poqfjiog, rjyovv
TtXiy^a, OTtvQlg* iv (p xal avxa %q>eqov.
Omnibus uerbis, quae antea repperimus, in hac glossa
persequenda docemur, non ea tantum quae cum ipso Pausa-
niae nomine coniuncta uidemus apud Eustathium, sed reliqua
quoque uerba in unam atticistarum glossam esse contrahenda
ita, ut ^exBQOL di^ ad Aelium Dionysium spectare putemus.
Scholiasta igitur Aeschinis cum uerba xpiad-wdeg nXiyfia habeat
communia cum Platonis scholiasta, qui sua uidetur debere Pau-
saniae apud Eustath. p. 1452, 18 laudato, Aeschinis scholiasta
cum alia tum banc quoque g)0Q^i6g uocis explicationem in-
uenire potuit apud Pausaniam ; cuius glossam de (poq^iog uoce
copiosiorem exstitisse quam apud Eustathium 1. c. conicio ex
Hipponactis testimonio a Platonis scholiasta allato, ab Eusta-
thioy ut uidetur, omisso, sicut uerbi causa fecit p. 310, 34
(Ri. fr. 279) y ubi Ameipsiae nomen eum praetermisisse satis
demonstrat Photius s. u. fjuXxiaqvxla. Hipponactis testimonium
alias quoque adhibitum fuisse apud atticistas licet opinari pro-
pter quattuor eius testimonia in Photii lexico s. u. iipiovaay
n. TtaoTtakriy n. ^vtpelv coll. Ael. Dionys. apud Eustath. p. 1 430,
39, u. q)aQfiax6g.
At alio quoque nomine me offendit hie Eustathii locus,
quod non accidisse Bindfleischio diu in hisce rebus uersato
ualde miror, praesertim cum laudauerit scholiastam Platoni-
cum, a quo uno ei persuaderi debebat, Eustathii locum esse
sanandum 'mutato uocabulo leTtzov in 7tk€x,T6v\ quam cor-
recturam facillimam satisque probabilem esse censeo. Quo
facto concinit Eustathius cum scholio Platonico: Hesychio,
Snida gl. 3, schol. Ar. Vesp. 58 : q>OQ(ildtg ' ayyeld riva 7tXex,Ta
282 Theodoras Freyer
elg avua rj ^€q6v ti toiovtov et sohol. Ar. Plut. 542 (poQfiov '
fpoQiAog Ttav TtXeKTovy Ivxavd^a 61 to xpiad'iov^ quae Aristo-
phanis scboliasta non minas qnam ceteri ex atticistarum lexicis
potuit haarire. Probatar autem praeterea hoc Eostathii loco,
nonnuUa adbuc exstare in commentariis Eustathii, quae Dio-
nysii nel Paosaniae nomine omisso procnl dnbio istis gram-
maticis sint reddenda, qaemadmodnm hoc loco Hesychius, Sui-
das, scboliastae praecipne tres testes sunt, non solum pauca,
quae praebet uerba Riudfleischius p. 109, atticistarum esse,
sed omnia ilia, quae ex Eustathio transscripsi. Eadem fere
indole, qua is locus, de quo modo dixi, est alter apnd Eusta-
thium p. 310, 34: iariov dh xai on fiilTWQvxia iXiyero roTtog,
€v qt fxLXrog OQvaaerac, xai on %a%a tov Ilavaaviav iiLXtog
IXiyero xa2 fi l^valfirj xxrA. Quae uerba ita sunt distinguenda,
ut prior pars contineat uerba ab iariov usque ad oQvoaevai^
quae restant, altera. Nullins fere est momenti, quod altera
glossae pars Pausaniae nomen prae se fert, altera non fert,
uno enim Pbotii testimonio, qui uerba fidTioQvxla — oQvaaezai
descripsit avToke^ely elucet priorem glossae partem uel ipsam
quoque Pausaniae esse, uel — id quod uidetur Rindfleischio —
Aelii Dionysii, ut omittamus, eadem uerba praeter Photium
praeberi ab Hesychio. Talia Rindfleischius nonnullis locis bene
intellexit, mnlto autem saepius atticistarum fragmenta nimis
caute adeo circumcidit, ut eum interdum oculis occaecatis ad-
iisse Eustathium facile quis credat.^)
lam finem huius capitis faciat schol. II, 89 TtQo^evlag xora-
a'KBvaC,6(^evoi\ yivofievov TtQo^evoi' TtQo^evot Si elai Ttokewv
ol Iv ralg avriov jtaTQlai nov jcoXewv ixelvaiv TtQo'iOTafievoi
iov €101 7tq6^evoi (Vat. Laur. gim.), idemque fere exstat in
schol. ni, 138 u. Qqaocov: — elal 51 tcqo^bvoi ol iv ralg iov-
Twv Ttarglaiv aXXcov jt^ovoovvteg noXewv (Vat. Laur.).
Similia sunt apud Hesychium : gl. 1 7tq6^evov ol TtQoard-
tat Y.al ^evLag BTtifieXov/nevoiy ijyovv rovg ^ivovg VTVodexofievoi,
gl. 2: nostro scholio similior: Ttqo^evog, q>lXog, 6 iv Tjj iavrov
t) Vide quae attuli in Epimetro.
Qoaestiones de acholiomm Aeschineonim fontibus. 283
^hwv Ttqolarafjievog. Plus etiam similitndinis cernitnr inter
haec scholia Aeschinea et Photii Saidaeqne interpretationem
uocis Ttqo^evog 8. u. Idio^evog' 6 olrjg Ttokeiog ^ivog, Ttaq* ([t
xal ol TtQia^eig xazayovTai ' ycal 7tQoaayei> ovrog rag Ttqea^elag
TtQog to drjfioaiov ycal ra alia dioixel xal SiaTtQaTrei iv rfj
TtarqLSt, rfj iavrov ra rfj Ttolei eycelvj] diatpiqovra rjg TtQO^evel,
Qaae antem bains glossae nerba ex parte qnidem nidemus
connenire cnm scbolio Aescbineo, ea arete eobaerent enm snpe-
rioribns, qnae Aelii Dionysii esse docet Enstatbins p. 405, 36
(Ri. fr. 286): iariov di on reaaaQuv tovtiov ovtiov jtqo-
aaro- doqv- xal idio-^ivwv Tcqo^evoi fnhv ncara AXliov Jiovv-
oiov 01 oXrjg TtoXetog ^ivoi, uaq olg nal Ttgiafieig xavdyovTac
nal avTol 7CQ€afi€iag TtQoadyovai Tcgog to drj^oaiov,
Duas antem ferri posse sententias censeo de bomm loco-
rnm natnra: ant scboliastam Aescbinis in brene contraxisse
ilia Dionysii nerba, qnae snnt apnd Eustatbinm, ita nt mani-
festa, qnam desideramns, similitude deleretur, ant Enstatbinm
non plenum reddidisse Dionysii locum, ita nt Dionysium sin-
gulis TtQo^ivwv negotiis expositis plura adiecisse putemus uni-
nerse de rebus a Ttqo^ivoig gerendis, qnem in modum facere
nidemus scboliastam Aescbinis. Quarum sententiarum banc
esse probandam putanerim propter altemm Enstatbii locum,
quo id, quod priore loco omiserit, nidetur supplere p. 485, 20
Tteql (Jiivrot rdiv Ix tovtwv avvd-druv .... TtQodedi^XwTai ore
.... Ttqo^evog fihv 6 VTto Jtoleojg rj^cwfiivog iv rfj aq)eTiQ<jc
TCQotaraa&ai ^ivwvy qnae qnidem prope accedunt ad scbolia-
stam et Hesycbii glossam alteram. Praeterea scboliastae nerba
^TCQo^evol dot Ttoleojv^ non pugnant contra Dionysii ^Ttqo^evoi
ol oXrig TtoXeoig ^ivot\ Eandem causam esse pnto dnomm
locomm in scbol. Dem. p. 175, 21 Dind.: TtQo^evog iari 6 nqo-
ardrrjg kv ttj ovtov TtoXet allrjg Ttolewg et p. 651, 20: tcqo-
^evot dh hiakovvTO ol xeiqoi;ovov(jievot. VTto rfjg Ttolewg €7tl
T(p rag nQBO^evovaag TtoXeig vTtodixead^at] neque ab bis qnae
attulimus discrepat scbol. Ar. An. 1022: jtqo^ivovg htdkow
Tovg rerayfiivovg elg to vftodix^ad-ai %ovg ^ivovg rovg If
all(ov TcoXeiav rjnovtag^ qnibuscum eonnenit ad nerbnm Snidae
284 Theodoras Freyer
glossa tertia n. jtQo^evog. Itaque et soholion Aesohinenm illud
et haec Demosthenica e Dionysio apud Enstath. p. 405 lau-
dato flnxisse pnto.
Non idem in hac re oalet de Saidae glossa altera a. tvqo-
^evog: 'ol TtQoaTcitai rcJy TtoXeatv xoi q)Q0VTiaTaV ytal ^evlaig
vtcoSbxo^uvov et Bekk. anecd. p. 163,21: ^ngo^evog la%tv 6
TtQoardrrjg ytal q)QovTiaTi]g\ Qnibas similior, qoam Diony-
siana interpretation est loons Aristophanis Byzantii apnd Nanck.
p. 191, qnem alia de causa plenum iam praebeo: ^ivot Xiyov-
tai ol I? hiqag Ttokewg elg hiQav hcidrjinovvTeg' idlwg dh
TtaXiv Tivbg ^ivoi ovg iv vfj idl<f rig VTcedi^cevo olnlq xai avy-
xceriTtQa^e ta x^^^^i^a. idio^evot di eiaiv ol hi TtXeiovog XQ^-
vov, Tvxov dk ycal ano Ttaxi^wv Ttaqadox^g TtjQovvreg akXi^Xoig
ofiovoiav, Tiav rfj oixrjaet xa) ralg TtoTQlaiv aXXrjXiov aTr^w-
aiv, ol xal dice ocpqayLdtJv xai allwv avf^fioXiav alXrjloig dv-
vavrai ofdiXeiv xai ovg fiovkovrac avviOTccvau Ttqo^evot dh
xaXovvrat ol Tiara doyfia jvoXitixov ^7CQ0CTaTaL rcoketav oXwv
yivofievoc *xal €pqov%iGTal\ doqv^evov dh wg elxog ol xava
Tov TtoXe^ov aXXrXoig q)iXo7toifjadfAevoi. Undo Aelium Dio-
nysium baud ita mnlta petinisse licet uidere ; nihil enim utrius-
que grammatici uerbis commune est, nisi oXog adiectiuum;
nihilominus Naber in Prolegg. ad Phot p. 74 Aristophanem esse
fontem illius Dionysianae obseruationis apud Eustath. p. 405
contendit Quod utut est, certe non facio cum Valckenario in
Animadu. ad Ammon. p. 198 sqq. locos ueterum grammaticorum,
quorum plerique ex atticistis flaxerint, coUigente ; qui sub finem
eius disceptationis , postquam Lucianum initio Phalar. II T. I
p. 741 Demosthenis locum pro Bhod. libert. p. 79<^ imitari de-
monstrauit, de scholio ad ilium Luciani locum haec profert:
^quae in scholiis leguntur, non sunt unius assis'. Qua ratione
ductus Valckenarius praeclarissimum illud scholion Lucianeum
tam plane neglegendum esse censeat, uidere omnino non pos-
sum; immo plurimi esse faciendum dixerim, continet enim
et Aristophanis Byzantii et Aelii Dionysii fragmentum, quae
iam uide; schol. Lucian. p. 138 lac. u. Jtqo^evog uiv (tcqo^'
vog 6 oXrjg TtoXecog ^hog, idio^evog 6 idl(f xa&^ avrov ^irog
Qoaestiones de acholiomm Aeschineoram fontibns. 285
clV).^) TTQo^evog dh xal Idio^evog xa} aOTO^evos tccvttj dca-
cpiqei. TtQo^evoq (Jihv 6 q>aveq(j}g Ttolewg Tivog rcac TtoXLratg
xara rgoTtov ^ivog, Idio^evog dk 6 idlwg ivl ^ivog, aaro^evog
dh 0 ycoivfj Ttaov tolg Ix r^g TtoXetag ^ivog, otcocoI ttot* av
loot TO rjd-og, 01 piivrov vedreqot tcSv qtjtoqwv Ttqo^ivovg xo-
Xovat rovg Jtaqattlovg rivog TtQa^eaig riai yevof^ivovg' xai
Yaug, ccTto tov not Tovg Ttqo^hovg avajtovdateiv rolg (5v elac
7tq6^evov TO. jtaqairta tc5v xaradvfiiwv xai ixTtoQl^eiv i^tl
TO ^^OTOv TtQodyovrag' rj ycal Inl xHv xblqovwv TtaQellrjTtTai
rovTO xaraxQTjaaiLiivwv ovro) Xombv tc5v ^^ xsycQif-iivwg rjj
xQlaei TtQoaexovTwv {h^€Q0i> dk ngo^ivovg /niv q)aai> rovg xcera
doy/iia TtoXiTVKov fCQoaTarag oXtav tcoXbwv yevofiivovg' iSio-
^ivovg 6h rovg ht nXeiovog XQOvov ij he Ttari^wv dia Ttaga-
doxrjg rrjQOvvTag Sfiovoiav, x5v Ttokv ralg Ttcevqlciv ajtixwOLv,
dt cpaLvovxai not atpqayldag ali.i]loig deixvvvreg xai avfu^old
Tiva fcoiovfievoi , Yva ovg av TtifiTtwaiv ayviSrag, olov vlovg
7] olncelovg, Trpoad^wvrat exegoi 8ia ra avfi^oXa, q)aal 8i xal
doQv^ivovg ovtoc rovg xard Ttokefiov aXkrjkovg (piXoTtoiriaaf^i-
vovg, (jjg ^lofdi^drjg rXccvTtov, ^ivovg 8k a7tXwg tovg 1^ kriqag
TtoXecjg 7taQ€7tt8rjiAovvTag, kav re ayvwreg wai, lav re kyvio-
afxivoi. rovg dk idlwg ^ivovg Tivog, ovg iv oixltjc rig VTtoSi^aiTO
xal avfiTtgd^eii tl twv xQ'^<^l/^^y f} f^rjvvaete TcJy dnoQOVfxi-
yoiy.) ijcqo^evog 8k 6 oXrjg TtoXeiog ^ivog' i8i6^evog 8k 6 i8l(^
xa*' avTov ^ivog wv,) Versibus inde a 1 — 10 exceptis integra
babes et Aristopbanis grammatici nerba bis siguis ( — ) in-
clusa et Aelii Dionysii et ineante et exennte scbolio repetita,
quae bis oncis ( — ) circnmscripsi. Quae restant qaamnis sint
uiliora, illas tamen neteram grammaticoram reliqnias nnm am-
plins cum Yalckenario nnllias esse patabimus assis?
Haec quidem babni, qnibns Aescbinis scboliastam proba-
rem atticistaram doctrina usmn esse ita^ at fragmentis apod
Eustatbiiim nominatim landatis sententia proposita defendi
posset.
1) Gf. Eustath. p. 405, 36: nQoisvoi fiav 9cara AXXu>v Jiovvatov oi ohri^
n6Xaof£ iivoi .... idioSevot Si oi idiq xa&^ iavravs Sevot ovtk.
286 Theodoras Frejer
Caput III-
De scholiis, quae ad alterutrum atHcistam redeunt
Qnoniam in altero capite locis atrimqne comparatis atti-
cistarum reliqnias in scholiis Aeschineis seruatas cognooimuBi
in ea, quae seqaitur, parte qnaestionis iam licebit namemm
mnlto maiorem eius generis locornm inuenire, qui qoidem pro-
pter manifestam cam lexicographis similitadinem — id
qnod in proferendis fragmentis nominatim laadatis etiam at-
qae etiam proposoimas — item in atticistarnm fragmentoram
namero sint habendi atqae illi, qnibos aactores apad Ensta-
tbiam laadatos habemas. Necesse igitur est hoc loco deiibe-
rare, qaaenam ratio intercedat inter atticistas et lexicographos
adhnc saperstites, praecipne Hesycbiam, Photinm, Suidam,
Bekkeri iexica, qaibos optimo iore praeclarnm Platonis scbo-
iiastam licet annomerare.
Qaa in re diiadicanda sane iisdem argamentis hoc loco
niti licet; qaibas oiri docti adhac demonstraaerant, qoinam
lexicographi atticistarnm lexica rhetorica maxime in nsnm
snom conaerterint ; itaqae singala proferre hoc loco snper-
nacaneam est.^)
Inter eos aatem, qui atticistarnm libris maxime sint nsi,
principatum tenere Photiam, Saidam, Enstathinm, lexica Bek-
keriana V et VI satis constat; alteram tenent gradam et Hesy-
chius, qoi permaltas glossas decartaait et circnmcidit, et Ety-
mologas Magnas. Qaornm qaidem omniam ad indagandas atti-
cistarnm reliquias Photiam praeclarissimam nobis ferre opem
nemo ignorat. Bene Rindfleiscbios p. 20, qaamqaam dimidinm
fere lexici Pbotiani nobis ereptam sit, tamen a Photio glossas
qnadraginta dnas Paosaniae, qainqaaginta daas Dionysii de-
Bcriptas esse exponit; nameras antem fragmentoram a Bind-
fleischio coUectornm est circa 360, qaoram tamen 178 incidont
in lacnnam, qnae est apad Photiam inde ab adtmcQiTog nsqne
1) Gf. Rindfl. 1. c. p. 19 sqq., Cobet Mnem. X p. 60 sqq., Naber. Pro-
legg[. ad Phot. p. 24 sqq., alios aide apad Schwabium 1. c. p. 98 ana.
Quaestiones de scholioram AeBchineorom fontibas. 287
ad iTtiivvfioiy ita at circiter 180 restent, hornm antem circa 90
redeant apud Photinm. Qnare in hac altera qaaestionis parte
ea scholia maxime ex atticistis snmpta esse uidebimaS; qoibas-
cam conuenit Photias.
De reliqnis lexicographis non habeo, cur hoc loco plari-
bns agam, nisi qnod de Snidae fontibas nerba facere plane
cogor errore qnodam a Nabero fortissime defenso, quern sequi
uiri docti nimia fide properant. Melius enim quam in quae-
stione de ratione inter Harpocrationem et atticistas intercedente
rem gessit Boysenus in refutanda ilia Naberi sententia 'Sni-
dam quidqnid habeat depromptum ex Aelio Dionysio, Pau-
sania, Harpocrationis epitome et Timaeo, haec omnia eum
Photio debere'. Quamquam Boysenus p. 36 sqq. satis probauit,
Suidam non tam Photium, quam illius auctores — hoc loco
uideamus de soils atticistis Aelio Dionysio et Pausania —
adiisse, tamen usque ad hoc tempus adeo ualet sententia Nabe-
riana, ut iniringi posse omnino non uideatur. Uniuscuiusque
uero esse censeo suis ipsius oculis Photium et Suidam intueri
neque credulitate satis mirabili iurare in uerba Naberi, id
quod etiamnunc fieri uehementer doleo, scilicet a Stoientino
1. c. p. 121.
Unum fere ex omnibus, qui hac re diligenter examinata
Boysenum secutus sit, repperi Schwabium 1. c. p. 93 (fin.) : 'hoc
loco monendum uidetur, uerisimile esse, Suidam saepius Pho-
tium non ipsum exscripsisse, sed illius auctores maioris anti-
quitatis et amplioris eruditionis', cui pro 'saepius non' potius
'numquam' erat scribendum. Docet autem Naber in Proll. ad
Phot. p. 164 sqq. 'Suidam Photii codicem nactum paene totum
in farraginem recepisse, alia casu, consul to alia omisisse, ce-
tera cum puluisculo exhausisse'. Delude p. 165: 'uideo in
utroque Photii et Suidae lexico corruptelas et lacunas easdem ;
uideo e Photio nihil in Suida deesse, quod sit operae pretium
dicere\ Postremo autem eandem corrnptelam exstare demon-
strat apud Photium atque Suidam s. u. i^wKilrjgy et nimis in-
scienter addit : ^dvoTtu^g sit, qui etiamnunc pergat obloqui'.
Gum autem ne Naberum quidem ftigerit, in nonnuUis glossis
288 Theodoras Freyer
Snidam et meliora et aberiora praebere, exqaisitissimo nide-
licet utitar artificio ita qaidem, at introdaoat librarinm arcb
Idtixavrjg^ 'qui cum incompositam , quam offenderat, uerboram
seriem in ordinem redigeret, commisit errores Don mnltos qoi-
dem, sed commisit tamen, qaos nnnc intellegis, car in Saida
non appareant'.
His igitnr praesidiis nititur argamentatio Naberi: libra-
riam sapponit, de qao omnino nihil constat; neqae enim alia
causa potest inaeniri, car saperstitem adhac Photii farraginem
a librario qaodam tantopere peraersam atqae confasam esse
saspicemar, qaantopere aidetar Nabero ; an am affert glossam,
qaa probataras est, omnes corraptelas Photio Saidaeqae com-
munes in Saidam translatas non esse nisi e Photio , summa
cam temeritate af&rmat, se e Photio nihil nidere in Saida de-
esse, qaod sit operae pretiam dicere.
Primam consideremas Naberi illad: ^aideo in atroqae cor-
raptelas easdem\ Yalde sane debemas mirari, qaod air doc-
tissimas, qui tam malta tamqae praeclara profecerit in hac
proaincia, nititar boc argamento onminm fere infirmissimo:
eandem enim corraptelam si praebent Photias et Saidas, hac
re non minus probatur, communem eorum fontem, codicem
atticistarum dico, fuisse deprauatum, quam Photium a Snida
compilatum esse. Atticistarum autem codicem, quo utebantur
Photius, Suidas, Eustathius, corruptelas exhibuisse satis uete-
res, semel saepius licet uidere. In glossa vv(xq}at^ quam infra
atticistis restitui, et in Photii codice Oaleano et apud Eustath.
p. 1736,5 scriptum est wficpaloc pro vviicpar ol^ in glossa
oivLCTriQiaj quam uide, cum Photio male scripsit olviaain^Qia
Eustathius p. 907, 18; et apud Eustathium p. 1423, 6 et in
Photii codice exstat oUoTQvfiXiov pro ohoTQifiaiov coll. Poll.
111,76; Eustathius p. 1423, 5 exhibet glossam: ohonoQela' ra
xofT^ ohLav OTcevr] , ubi Naber coll. Poll. X, 1 1 restituit emen-
datam lectionem ohr^rriqia. Photii codicem testis est Naber
simile mendum accepisse: ^ olyLvnoqela . Cur autem hoc loco
praetermisit Naber Suidae glossam in eundem modnm atque
Eustathii deprauatam: oixonoQeia' ra xorr' oinlav oxevt] — ?
Qaaestiones de scholiorum AeschiDeoram fontibus. 289
Nimirum quia hac glossa nil nisi illnd demonstratur, Suidae
fontem nallo pacto esse Pbotiam, sed atticistarum codicem, in
qno neterem corraptelam ohorcogela exstitisse manifestam est;
Pbotii antem librarias nnus ex bis tribns perperam descripsit
oixv7toQ€la. — Neqne minus antiquitatem redolet corrnptela
Pbotio, Saidae, Eustathio communis (pevvLg pro q^aivivda, quam
a Dobraeo sanatam esse infra indicaui. Haec glossa aliam ob
causam imprimis notabilis est, quippe quae euidentissime de-
monstret, Suidam sua non e PbotiO; sed ex atticistis babere.
Exstat enim ftpud Eustath. p. 1554, 37 boo atticistarum frag-
mentum: ij d^ avrrj (sc. 7caidia) xal (pBvvlg (scr. (paivLvda) iXi-
yero. eari yaQ, q^aai, q>evv\g Ttaidia Sia OfpalQag, OTtrjvUa
STiQii) 7CQod€ixvvvT€g y eha aklo) arftaai ttjv acpalqav i6a7t€Q
fpevaxi^ovreg. Quae uerba redeunt avrole^el apud Suidam:
cpevvlg' Ttaidia dia aq)alQag, OTtrjvUa erigq) TtQoSeixvvvreg
elra akl(t) aq)taai rrjv aq}aiqav iiarteq (pevayclKovreg , contra
Pbotius: (pevvlg' rcaidta 3ia acpal^ag, orav eriqii) aq)twai Trjv
G(palQav, wOTceQ fpevaycl^ovreg. Gontraxit igitur Pbotius in
breue, quae nactus est, ad uerbum descripsit Suidas. Num
quisquam affirmare conabitur, Suidae auctorem esse Pbotium ?
Nihil bic praesidii petet Naber a librario suo, oftrjvlxa con-
iunctio satis probat, ipsum atticistam exscriptum esse a Suida,
minime Pbotium, qui ut boc loco ita nonnuUis aliis locis bre-
niorem exbibet glossam. Est profecto ualde mirandum talia
fagisse Naberum, qui cuncta perscrutatus sit.
Audiamus porro Eustatbium p. 1726, 19: jtaqoi(iLa Ttaga
Jlavaavli^ liyovaa, ecpvyov xcrxov, evgov afieivov, rjv ekeyi
(prjOiv ccfiKpid'akrjg /calg ^^^vrjaiv earefi(iivog ay.avd'aig jtiera
dgvivuv vLaQTtwv kixvov (iaardCwv 7ckrJQ€g agriov alvioaoixevog
rijv ex tov TtaXatov ^iov ircl to xqelrrov fiera^oXrjv. Con-
uenit Pbotius : €g)vyov xaxov, evQov a^eivov vo/nog Id^vrjOLv,
CLfxcpid'aXfj 7talda iaT:e(.i(iivov axavd-aig fxeta d^vtvajv ycagTtwv
XUvov paardyovra aQTwv TtXiov tovto kiyetv , aiviaaof^evov
rrjv €711 TO y,Q€iTTov (.iBTa^ohfiv, Utroque pleniorem banc glos-
sam seruauit Suidas: ecpvyov xaxov, evgov Sfdeivov' rcttTerat
h7t\ Twv oL'ixo xaxot? eig xgelxTov kk&ovTwv. e&og ydg ^Adr-
Leipsiger Stadien. Y. ^9
290 Theodoras Freyer
rriai.v €v ydf^otg OTicpead-ai aixcpid-akij fcalda andvS-ag fievd
Sqv'tviov xaQTtdv q)iQ07Ta xal kUvov 7clrJQ€g a^wv, xaJ Xiyetv
TO TCQOxeljLievov aiviaaofABvov vfiv in;} to x^elTTov ^BTa^ohqv,
TO yciQ £x Twv Sqvwv xtti dxavd'wv OTififia xccxov ekeyov.
Plane eadem est glossa, minime autem e Photio, sed ex ipso
Pansania profecta. Quern casu factum est, at hi tres in hac
glossa ita excerperent, ut nuUius glossa ad uerbum conspiraret
cum glossa unius ex reliquis duobns. At iam scio, quid con-
tra dicturns sit Naber: nempe Suidam descripsisse integram
Photii glossam, hodie exstare a librario denAnutam, quod
quidem eum sibi ludaeoque Apellae iubeo persuadere. Verba
€v yd/iioig apud Suidam solum exstant, Suidas cum Eustathio
habet TtkvQeg aQTU)Vy Photins Sqtwv nliov^ Photius scripsit
vofiog^ Suidas ed-og uocem, quae sufficinnt ad refutandnm
Naberum.
Glossa Ilava^vaia talis est apud Photium: !^&i^vrjOiv
koQtri, Inl T(jJ vTto &r]ai(jjg yevo(Aiv(^ avvoiyLta^i^ , nqo tov
^Eqixd'OvLov tov ^HcpaloTov xai Frig* ^-StjvoIwv' vOTeQOv dk
VTto Qrjaiwg' TtevTiTrjg'^ xal dycJvLtexat nalg, ^lad-fxtxov TtQe-
afivTSQog. xal dyevelov' dn^Q' to dh vixcSvtc dldoTai ad-Xov
iXatov d^cpicpoqevat' xai 6 vixiov GT€(pavovTai ilal<jc Ttkexxij.
Haec est corruptissima codicis Galeani lectio, glossa autem
procul dubio atticistarum est, minime, id quod uidetur Nabero,
BoethiJ) Adnotauit autem Naber: "^est glossa Platonica, quae
non multum emendatins legiturapud schol.Parm. 127A p.329B:
ij T(xv Ilava&rjvalwv ioQTjj xal 6 dyiov iri&rj /iikv TtQCJTOV vtzo
^Eqix^^oviov TOV ^HtpaloTov xal Ttjg ^-diijvrjg, vgtbqov dk vrco
Orjaiiog avvayayovTog Tovg Srjfiovg eig doTv ' ayerat 6h 6 dywv
did TthTe hwv ' xal dycjvlLeTac jcaig ^lax^iaia ov TCQsafivTSQog
xal ayiveiog xal dvriQ. Tif) dk vixdvTt didoaatv ekatov ev dfi-
(poQevGi xal aT€(pavovaLv avTov ekaiijc TtkexTfj'. Nunc uide,
quam egregius criticus sit Naber, qui quidquid suae rationi
est contrarium, prorsus omittit, dico Suidae glossam priorem:
Uavadnqvaia ^^vrjaiv lo^ij hcl t(^ vivo Orjoiiog yevo^ivi^
1) Cf. Schwabe I.e. p. 115.
i
Quaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibas. 291
avvoixiOfKp , TtQCJToy vno ^Eqixd-ovLov zov ^Htpalarov ycal rfg
^-d^rjvag, vareQpv dh VTtb Orjaiaig avvayayovrog rovg drifiovg
eig aarv ayerai dh 6 ayiov dice € htwv xai ayuvL^ezai Tcalg
^la&fiia ov TtQeo^vTBQog nal ayiveiog xai avT^g. rit) dk viycwvri
didorai a&kov ekacov ev ccfjicpKpoQevai, xal 6 vixcSv aT6g)a-
vovrai Ekai(f TtUxTJj, Huius Suidae glossae Naber in Proll.
ad Phot. p. 60 mentionem fecit nullam. Sin fedsset, plane
cognoscere debebat, Suidam snam doctrinam non e Photio
deprompsisse, sed ex atticistaram codice, ati testis est scho-
liasta PlatoniSy cuius uerbis glossa Suidae multo melius re-
spondet, quam Photii loco horum trium longe corruptissimo.
7CQix)Tov vTto habent scholiasta Platonis et Suidas, Photius male :
71(^6 Tov. Erichthonium Vulcani et Mineruae filium esse tra-
dunt scholiasta Platonis et Suidas, Photius Vulcani et F'^g^ qua
de differentia cf. schol. Plat. p. 426 B s. u. Fijg dh xai ^Hipal-
arov. Photius habet TcevTirrjg pro illorum pleno enuntiato:
ayerai — Tcivre hwvy uel corruptelis inter se sunt dissimiles
Photius — 'lad^fiixov — et scholiasta Platonis cum Suida:
^lad-^ia ovj quod quidem Rangab^ egregie emendauit: {ayo)-
viCexat Ttaig) tg evLavrcjv ov TtqeofivTeQogy denique uerba ovv-
ayayovTog rovg dt^fAOvg €lg aarv post Orjoiwg unus Photius
omisit, quare miseret me Photii librarii, qui Naberi delicta
luet, immeritus, ut uidetur. Extremum autem enuntiatum actiuo
genere profert scholiasta Platonis, passiuo Photius et Suidas,
nisi quod in Photii codice ev praepositio deest.
De prouerbio eg ycoQaxag doctissima reperitur glossa Pau-
saniae apud Eustathium p. 1746, 65: cuius priorem partem
dabo : Ilavaavlag di (ptjOiv on Boiwroig exQfjoev 6 -S-eog, evd'a
(adde av) XevTcol xoQaxeg avroig ocpd'tjaiv, iy.ei xazoixeiv' iSov-
T€g ovv cprjac xogcr^ag jtetofiivovg /cbqI tov IlayaaiTixdv xok-
nov y ovg anaxoi ycaldeg lyviputaav , ([mrjaav ixel, xakiaaweg
%b x^Q^^'^ KoQoxag. vareqov dk AioXelg ht^akovreg avrovg
%ne^7tov £K€i rovg rpvyadevo^ihovg. Simillima tradit Photius:
8. u. ig xoQaxag ' Botujroig 6 d'eog exQtjOev, otcov av kevxol xo-
Qaxeg oipS-tjaiv, ixsi liaTomeiv ' Jteql de rbv nayaairvKov xoA-
7C0V VTto Ttaldwv axdxcjv yvifJwd'ivTag noQcmag idovreg 7teQi'-
19*
292 TheodoniB Freyer
/t€TOfiivovg * Tov ^7c6kXcjvog * ^) f/>xijaar (adde ex Eostathio :
€X€l TiaXiaavTeg to) x^Q^ov Kogcr^ag' vGxeQov dk Aiokflg kx-
^alovreg avrovg rovg cpvyadevofAivovg eg airo iTtefiTtov, Sui-
das, qui eandem glossam in farraginem recepit, simili plane
argumento utitur, minime iisdem uerbis: egycoQaxag' Boiayrolg
!!4Qvrjv Ttore oi'^ovaiv e^^-^] vTto tov -S-eov hiTteaelad'ai r^g
X<jiQccg Xevxiiv 'AOQCfAiov (pavivTcov vioi dh fu&vad'ivTeg fcork
avkXa^ofiievoi xoQccy.ag iyvipwaav ymtcc Tralyviov, xai aTtiarei-
Xav 7ccjraad'ai, idovreg dh ol Bouoxol iraQax^i^oav wg rijg
fiavTsiag Xafiovatjg tiXog, vmI (po(irjd'ivTeg ol veavlaxoi %dv
d-OQv^Qv %(pvyov, xal (pxrjadv rtva Tortov, ov htdXeaav iWQa-
xag' eig ov fAerd ravra ol rfjv Boiioriav oinovvreg rovg afiaQ-
rdvovrag btcb^jcov. Quos tres locos si diligenter comparaneris,
inter se simillimos esse uidebis Photium et Eustathiam, horum
dissimilem esse Suidam, id quod uel Naberum spero concessn-
rum esse. Hue accedit, quod post ea, quae supra adscripsii
uerba ad litteram conspirant Photius, Suidas, Eustathius, apud
unum quemque laudantur deinceps Aristoteles, Aesopus, Ari-
stides. Inde autem apparet, tantum abesse, nt Suidas priorem
huius glossae partem Photio debeat, nt earn ne eidem auctori
quidem debeat, ex quo et Photius et Eustathius hausemnt, i. e.
Pausaniae. Videmus igitnr aliqnid e Photio deesse in Suida.
Gum autem in priore glossae parte describenda Suidas nullo
pacto Photium ^) uideatur usurpasse, ne alteram quidem glossae
partem debere eum Photio quisquam credet, sed communi
horum omnium auctori.
In glossa ^EreotiovTcidai, quam Aeschinis scholiasta secun-
dum alterutrum atticistam profert, rerum summa continetur his
uerbis: xa/ Ix tov yivovg tovtiov legcia yiverai Trjg ^d'Tjvdg
1) Qaid lateat sub tov ^Anokltovos, sese non exput&re posse pro-
fitetar Naber in annott. ad b. 1.: auxUium fert* schol. Ar. Nub. 1.33 et
Plut. 604; qui diligentius descripsit: negi tov DayaaiTixov xoXnov elBov
TteQiiTiTafibvovs Tovs TOV li47t6XXa}vos isQove xogaxae, unde sanandus est
PbotiuB.
2) Melius quam Photius comparatur Zenobius III, 87 p. 78. Par-
oemiogr. Gr. ed. Leutsch. et Schneidewin.
Quaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibus. 298
rrjg Jloi^iadog, qaibuscnm conueniunt Photiana: Ix dh rovrcov
Tcad'tarazo tj liqeia rrjg IloXtadog, At Suidas uniuerse refert:
aq)" ov (sc. yivovg) oi Ugeig yM&iararvo ^^vrjaLVj quae nuUo
pacto debet Photio.
Sed adeamus iam nonnullas glossas, quae certe multo
magis in Naberi cadent offensionem, cuius generis est glossa
olTioaiTog, quam Eustathius p. 1423,5 secundum alterutrum
atticistam sic interpretatur: olnoaiTogy 6 oixo&€v ijroc ra kav
%ov ead^lwv, rj fiiad'iordg xqitpuv iavTov, Haec glossa diuisa
est in duas particulas rj uoce interposita, quarum prior oc-
currit apud Photium: olnoairog' 6 ra oXyLO&ev xai ra eavrov
la^/wv — ovxi ra rcSv TtiXag^ quod est Photii additamen-
turn — , apud Suidam altera: olytooiTog' 6 iavvov zQiq)cov jlu"
a^wrog. Scire uelim, quibus auxiliis banc difQcuItatem ex-
pediturus sit Naber. Procul dubio enim Eustathius, id quod
in deliciis habet, particula rj et Dionysianam et Pausanianam
huius uocis interpretationem conglutinauit , unde Photii auc-
torem Aelium Dionysium, Suidae esse Pausaniam liquet uel
uersa nice.
Venio ad Eustathium p. 1278, 52: Xowg dh U tovtov /mi
>cai.kaia ftaqa Tiji xa)fitx([i ^ol Ttcoytoveg rcov akeycTQvovcov^ , xai
Ta iv rfj avrwv dh ovq^ -/.ax a, Atkiov Jlovvglov^ quem plane
secutus est Suidas adscripto Aristophanis uersu Equ. 494 : ^xavl-
Xaia ol Tcwyioveg tcJv akexTQvovcov^ j a quibus paululum differt
Photius: xallaia' to Tiiv aXenrgvovaJv yiveia. Cum autem
forte fortuna scholiasta Aristophanis et Photii et Suidae inter-
pretationem seruauerit, huius laudato loco Equ. 494 (extr.):
KaXXaia dh rovg Tvaiywvag ai.€XTQv6v(ov , illius ibid. 48: xaA-
Xaia ycLQ tovtcjv (sc. alexTQvoviov) ra yiveiaj Suidae glos-
sam ad Aelium Dionysium, Photii ad Pausaniam reuocan-
dam esse facile quis opinetur, minime uero Photius est Suidae
auctor.
Porro uide de prouerbio ij rQig e§ ^ TQ€lg tw^ol eum Epi-
metri locum, ubi monui ad restituendam atticistarum glossam
asciscendum esse scholion Plat. p. 460 B. Sunt autem apud
Photium s. u.: ?; rqlg e^ rj rqeig xvlioc' to yaq TtaXaiov tqi,-
294 Theodoras Freyer
alv ixQ^'^^ Tivfiotg Ttqog t^v Ttaididv' dv^oig 6h Xiyetai xorl
0 ava^^i7tTovfi€vog nal idlwg 6 nevogy a quibas plane dis-
crepat Suidae glossa: tj tqIq ?$ tj rQelg y,vfior ro fihv rglg ۤ
vqv TtavveXij vUtjv drjkoi, to dh tgeig t^v§ol %riv ^rtav, quae
iisdem aerbis exetat in medio illo scholio Platonico. Qaia
autem et Photium et Platonis scholiastam sua ex atticista peti-
oisse uidemnSy iterum atqae iteram licet cognoscere, alinm alia
e communi fonte hansisse, cuius quidem rei fidem affert ex-
trema scholii Platonici pars: rovg Sk icufiovg rovg zoiovrovg
01 ^Io)veg xakovaiv ocvag xal riyv TtaQoi^lav ovrtjg kxipiQOv-
CIV' ^rj rqlg e^ i] TQ€lg oivag^y quam glossam Suidas quoque
habet u. oivag' ovrcog Tiakovaiv ^'liaveg xovg -xv^ovg, %v&ev Y,al
fi Ttaqoi^La' rj tqlg ?§ ^ TQBlg oivag^, Non habet Photius.
Fluxit igitur haec oXvag glossa non minus quam prior ^ r^^^ xrL
in Suidam scholiastamque Platonis ex alterutro atticista, Pho-
tius omnino non descripsit.
Profitetur quidem Naber I.e. p. 60 1. 18 ^quam utilis sit
Photii comparatio cum scholiasta Platonis^; immo uero uti-
lissima est Photii comparatio cum scholiasta Platonis et cum
Suida, quorum trium integris glossis opus est u. V7td fiakijg.
Omnium tenuissima est glossa Photiana, qua uberior est ob-
seruatio scholiastae Platonis p. 347 B ; utraque exstat in Epi-
metro, ubi atticistis banc glossam restitui. Integerrimam autem,
ut uidetur, atticistae adnotationem accepit Suidas, scholio Pla-
tonico copiosior, u. VTto fiakrjg' vtio fxaaxd^^g' ^eirac dh to
ovofia Ttaqa rolg ^toqgl' ael d^ ovrcjg avzo TiaQaAa^^d-
vovOL fierd Tfjg TtQod'iaetog, wg ^frjfAoad'ivrjg Iv t(o Ttgog u4q>o-
§ov ^ai.Xd ^rjv ovx Big ovdh dvo ravr^ laaaiv, ovd^ VTto fictXrig
fi TtQOKkrjaig yiyovev, dXX* iv rjj ayoQ^ f^^^J] ^oXhov TtaQov-
ToJy'. xal ^vaiag iv tfji Tcqog KkeivlaV ^iTveidrj Ttavreg kcct-
idaqd-ov, ianevaOfiivog tuiv x«^xtu^crTwr oaa olog t' rjv TtXei-
a%a VTto fidi^rjg Xafimv i^ijyaye ^icpog €xcov\ xai to fikv ivixov
ovTU) ^cTct Trjg Ttqod-iaewg, to dk Tclrj-drvTixov fiaaxdlag xal
alkoc TtXeiOTOi xal udvalag iv iTicGToXfj' 'xal t^v iihv xofirjv
tpchr^v, Tag dk fiaaxdkag 5aaeLag\
Unde hoc testimoniorum schema efficitur:
Qaaestiones de scholioram Aeschineorom fontibuB.
295
vno fialrje
fiaaxttXai
apud
Suidam
Avaias iv rt^ n^oe Kkatviav
Avcias iv intcroXfj
apud
Sohol.Plat.
Jrjfioad'epfjs iv tqi n^oe "Affofiav
Avcias iv xfi n^os Mardvat^v
iniavoXfj
apud
Photium
—
Avcias,
Hue accedit, qaod Photii glossa, quam nunc habemus,
nulla ex parte uidetur mutila. Si antem hie quoque Naber
confagerit ad Photii librarium, qui tarn exiguam tantnmmodo
partem pristinae glossae ab ipso patriarcha perscriptae reti-
naerit, nix habeo, quod reponam. Ad suam quisque libidinem
eommunem fontem, codieem attieistarum , exeerpsit, minime
Photins est Suidae auctor.
Aliis argumentis dod iam opus est, satis luculenter ap-
paret, parum diligenter uersatum esse Nabernm in hac quae-
stione diiudicanda; nil uidit Naber nisi hoc, permultas glossas
apnd Photium Suidamque exstare ad litteram conspirantes,
nnde collegit alteri alterum sua debere, minime uero de com-
muni utriusque lexicographi fonte eogitauit, id quod multo
magis probatur rerum natura. Neque enim licet propter i^io-
xilrjg illud graecitatis monstrum, quod dicit Naber, prorsus
desistere a quouis refutandi Naberi conatu. Sine dubio uni-
cuique, qui negat Suidam Photii lexicon descripsisse, nonnihil
facessit negotii talis corruptela utrique lexicographo communis,
qualis fertur in Photio s. u. niXevd'og et in Suida s. u. i^coycilrjg,
sed quoniam supra iis, qui a Naberi stant partibus, complures
difficultates proposuimus superandas, quas hand sine labore
eos remouere posse confido, satis habeo hoc loco ostendisse
Naberi argumentationem admodum uersari in lubrico. Puerile
296 Theodoras Freyer
baud scio an uideatur, quod dicam; dicam tamen, nos non
omnia penitus posse expedire in hac prouincia satis scopnlosa,
id quod ne Naber quidem potuit. Ut Suidas uocem e^wxilrjg
solam ex confusa Pbotii glossa TLilevd^og excerpserit atque in
€ littera coliocauerit, reliqua omnia, quae sana sunt apud Pbo-
tium in ilia glossa, non transscripserit, id qui sit factum, liquido
definire puto uel Naberi ingenio fore satis arduum. Gerte plus
ualeret hoc Naberi argumentum, si eodem, quo in Photio loco,
iisdemque uerbis circumclusa uox ilia monstrnosa in Suida
hodie exstaret. Minime exploratum est, hoc mendum non ex
communi fonte accepisse Snidam. Neque plus auxilii Nabero
fert Stoientinus, qui I.e. p. 121 in lexico Bachmanni glossas
l(p6XyLia et ecpo^oi integras, in eundem modum perturbatas
exstare refert et in Photio et in Suida; etiam atque etiam
illud est monendum, errorem quendam ubiuis ortum inde ad
complures posse transire, id quod nusquam fere saepios in-
tellegitur, quam in lexicographis, qui sine uUo plerumque
iudicio transscribunt , quidquid occurrit. Acutioribus reiinqao
singula in hac quaestione enucleanda, sed nunc licet baud
temere hoc affirmare, nihil pro Nabero ualere uel sexcentas
atticistarum glossas apud utrumque iisdem totidemque litteris
perscriptas contra decem glossas antea expositas, quarum una-
quaque refutetur necesse est Naberi sententia. Descripsit Pho-
tius, descripsit Suidas, centum fere anni inter utrumque sunt
transacti, intra quos atticistarum codicem, quo utebatur Pho-
tius, periisse nulla de causa suspicaremur , uel si nesciremns,
Eustathium duodecimo saccule iisdem, quibus Photium, lexicis
rhetoricis usum esse. Quid igitur obstare uidemus, quominus
ipsos atticistas a Suida compilatos esse dicamus, non Photium?
Nescio quid praeclarum atque egregium transegisse mihi uide-
rer, si Naberi errorem aliquando inlustratum cognoscerem.
Quibus expositis redeamus ad scholia Aeschinea. Ante-
quam ipsam rem propositam adimus, breuiter monendum esse
censeo, quam fidem iili rationi atticistarum fragmenta quae-
rendi (cf. p. 286) possimus habere. In iis glossis tractandis,
quas iam 'non nominatim apud Eustathium laudatas' e scholiis
^
Qaaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibus. 297
Aeschineis erntari snmus, mnlto maiores superandas esse diffi-
cnltateS; quam in iis, quae supra sunt, ubi nomine apud Eusta-
thium seruato atticistarum auctoritatem defendere licebat, fa-
cile intellegitur. Quidquid asseqaemur, assequemur coniectura.
Permulti sane occurrent loci, qui bus quisqne aliqnantulum
in hac re uersatus possit cognoscere, nihil omnino interesse,
omissumne sit atticistarum nomen an positum; in aliis diffi-
cilius fortasse quispiam Aelii Dionysii uel Pausaniae doctri-
nam inesse sibi persuadebit. Utut res se habet, nullo pacto
dubitari potest, quin possit fieri /ut una uel altera glossa ea,
qua usuri sumns, ratione ininria his atticistis adscribatur; ne-
que uero minus id omnibus manifestum esse debet, hac quae-
stione diligenter instituta permagnum fragmentornm numemm,
quae in tenebris adhuc latere existimauimus , in lucem pOsse
protrahi. In proferendis autem singulis scholiis rem ita insti-
tnam, ut primnm ea scholia exhibeam, quibuscum conuenit
Photins, quae ob earn causam baud dubie atticistis sunt red-
denda (§ 5), deinde eas glossas, quae bene cum Hesychio com-
parantur (§ 6) — desunt omnes in Photii codice Galeano — ,
tum eas, quibus similia praebet Suidas (§ 7) — hae quoque
desunt in codice Galeano — , postremo eius generis glossas,
quae conspirant cum aliquo lexicographo uel scholiasta, quem
aliis locis atticistis usum esse constet (§ 8).
•
§5.
Conuenit Photius,
Nonnulli reperiuntur loci, quibus quamquam nihil simile
Photius seruauit, scholiastam satis diligenter atticam dialectum
curasse patet ex eius significationibus, quales sunt: arTixcog
uel oTTindv €&og uel xor^ ott ixrjv avvrjd'eiav. Docet in schol.
I, 100: eTcl Qqaavkhi) da J^TrtxcJg av%l rov Ttqog rql Oqa-
avXkov lAvrjiiiaTi .... (Vat. Laur. gmq.), quibus similem ad-
notationem exhibet Harpocratio s. u. iTtl QqaavXhi)' ^Arrixov
€&og avrl zov ijtl Tiji QqaovkXav fivrjfiari, Optimi codices
Aeschinei Vat. et Laur. nihil continent ex Harpocratione pe-
298 TheodoruB Freyer
titum, qnare scholiastae obsernationem renoco ad atticistamy
ad communem fontem attidstae et Harpocrationis. SimiUima
porro aide in schol. I, 122 u. ivaTtokoyriaaad'ai] 17 h TtQo&e-
ais iTteqlaaevae xar' ^Trixrjv avv^d'etavj schol. Ill, 41 vtvo-
7(rjQv^afi€yoi] ccttixcSq ccvtI rov xi^Qv^avreg, x^^^^^^ 7^9 ^S
Irtl TO TtXelatov roig ma&rjrcTiolg (cf. Eostath. p. 1387, 10:
— Rindfl. fir. 45 — ;^a/^oi;at yaQ (prjoiv AXXiog ^coyvacog rfj
daoeUf ol ^rrixoij et Eastath. p. 1481, 51 — Rindfl. fr. 93 —
OTc Sh xalqovai, dix)Qielg .... 8i]Xov . . . . Ix TcJy ^iXlov Jio-
walov)j schol. in, 77 ifidof/tjv d' ^fiigav] ovriog ol ^dxtixoi'
d-ikei dk eiTteiv oti tvqo K§ rj iTtTcc rifiSQiUvj schol. Ill, 104
Xcchiov ovdkv] atrixwg avrl rov ovdevbg ;^aAxot;, quibnscum
compone schol. Plat. p. 311 B tcJv Xoymv elaxLa\ amxTj 17
avVra^ig (to knt) fjiiqovg iAyeiv' ^ivTixol yovv xal €q>ayov tov
Sqtov q)aalv xtA., schol. Ill, 107 fiavrelav ifiavrevaavo] am-
xiafiog ioTiv log to ceTcodgag (JfX^^} sohol. Ill, 154 kxeivo ye]
arTcxdig elite, diov eivcelv avafivrjad'elg hcelvov xtL
Hinc transeamns ad schol. II, 21 a. 6kooxolv(p] ol fiev
Xiyovatv ctTthjig oxolvit), q)aai di wg ol ^^ttikoI okoaxoivov
ccvTo TcaXovaiv. ol di q)aaiv oti, elSog koTi q^vrov Ifiavnodovg,
wg rcegl twv kvycov "kiyei 0 TtoiriTrig .... (Vat. Laar. BFgim.).
Ipsa scholiastae aerba '(paal dh wg ol ^ttixoI^ signi-
ficant banc glossam ex atticistarum lexicis petitam esse; t^v
axolvov attice oXooxoivov appellari praeter scholiastam docet
Photios: okoaxoivog' ij axolvog, xal ^rjfAoad-evrjg xat ol akkoi
et Bekk. anecd. p. 287 : okoaxoLvog, ^ Xiyofxev ^f^eig ^) axol-
vov, Ix yrjg avatpvofiivrjv wcr/rf^ :ialdiLirjv. Praeterea conferatur
Harpocratio et Suidas s. n.
Schol. II, 10 legelag evvfvviov] Tieql Tfjv yQaqyfjv ^fidgrrj-
TOL' del yciQ yeyQoKpd^ai ^IfieQaiag' Tlfiatog ydg iv TJj Scriy
loTOQel yvvalxd Tiva to yivog ^IfxeqaLav tdelv ovaQ dvcovoav
avTrjv elg tov ovgavov xal Tcgog Tivog ayead'ac -d'eaoofi^vrjv
Tag Tiov d'ewv oixijaeig, ev&a Idelv xai tov J La xa&eKo^eyov
htl d-Qovov, i(p^ <!} idideTo /tv^qog Tig avd-gcoTtog xal fiiyag
1) Cf. Cobet. Mnem. X, 75 sqq.
Qoaestiones de scholioram Aeflchineorum fontibus. 299
aXvau xai uXoiot' kqiod-ai ovv rov Ttegidyovra oartg eariv,
avTOv dh elTtelv, akaarioQ karl Trjg Sixeklag xal ^IraXlag, xal
iavneg arpe-dij, rag x^Q<^? diag>d'€Q€i, TZBQiavaaraaav 6e XQ^'^V
vareqov VTtavrijoat ^lovvaitp rtj} TVQavvq) jiiera riov doQvq>6"
Qcjv, Idovaav di avanQctyelv dg ovrog sir] 6 tots akdarwQ
deix^sig, xal afxa ravra kiyovaav TteQtneaelv eig to €daq>og
exkv&elaaV fiera dk xql^rivov ovxiri 6(pdiivai ttjv yvvaiTca,
VTto JiovvaLov diaq>&aQ€laav Xa&Qa. ovrog ligeiav (prjaiv elvai
TT^v yvvalna ^rjdevdg rovro laTOQtjaavTog (Vat. Lanr. Bgim.).
Extrema nerba su^t scholiastae. Timaeus in hac re secatus
est Heraclidem Ponticaniy Platonis diBcipalum, qnemadmodum
patefacit Tertullianns ^) de anim. 46 p. 346 Rigalt. ^Sed et Dio-
Dysii Siciliae tyraDnidem Himeraea quaedam somnianit; Hera-
clideB prodidit\ Timaemn diligenter uertit Valerius Maximus
I, 7, 6.2)
Qnamqnam scholiasta Timaeam Tauromenitannm diserte
laadat, tamen minime Timaeus scholiastae auctor ^) fuisse mihi
uidetur propterea, quod idem exhibent Photius, Suidas, Bekk.
anecd. p. 266 ss. nu.: Audiamus Photium: legelag Ivvtcvlov
1) Gf. Melneke, Anal. Alex. p. 355.
2) Intra priuatum autem habitom Dionysio Syracusano adbuc se con-
tinents Himeraea quaedam non obscuri generis femina inter quietem opi-
nione sua caelum conscendit atque ibidem deorum omnium lustratis sedi-
bus animaduertit praeualentem uimm flani coloris, lentiginosi oris, ferreis
catenis uinctum louis solio pedibusque subiectum; interrogatoque iuuene,
quo considerandi caeli duce fuerat usa, quisnam esset, audiit, ilium Siciliae
atque Italiae (schol. Aeschin. rrfi ^ixallag xal 'iraXias) dirum esse fatum,
solutumque uinculis multis urbibus exitio futurum. Quod somnium postero
die sermone uulgauit. Postquam deinde Dionysium inimica Syracusarum
libertati capitibusque insontium infosta fortuna coelesti custodia liberatum
uelut fulmen aliquod otio ac tranquillitati iniecit, Himeraeomm moenia
inter effusam ad officium et ad spectaculum eius turbam intrantem ut
adspexit, bunc esse, quem in quiete uiderat, uociferata est. Id cognitum
tyranno curam tollendae mulieris dedit.
3) Prorsus decepit scholiasta Scbnltzium 1. c. p. 305 (med.) sic con-
cladentem: 'am richtigsten kOnnen wir natdrlich aucb bier urtheilen, wo
uns eine quelle angegeben wird . . . ., des Timaeus 6. Buch wird (2, 10)
angefOhrt fOr die anecdote Yon Dionysios etc.'
300 TheodoruB Freyer
aXkoi Si q)aai delv fiallov ^Ifieqalag Ivvtzviov Xiyead-ai,' ^/^tie-
qala di, yqavg rig, oig q)aaiv, oqav kavrijv kdoTLec elg ovqa-
vovg avayofi^vrjv xal drjra ik&ovoav slg za rov ^log olw^^ctva
d-edaaad-ai avdQa nv^Qov dedcfiivov aXvaei atdrjQ^ vtco %6v
^aalkeiov d'qovov' Ttv-d'OfiivTjv dk rig eXrj, 6 akaartoQ axovaai
trjg 2i>c€^ag' to (ihv ivv7Cviov ev rovro)' vareqov dh xQOvoig
Idoioa rvQavvovvra rov ^lovvoiov to re ovaq TCoXkolg dirjyrj-
aoTo xal avTov elvac rov red'eafiivov ccTin^yyelkev' 7]v ooyiad-elg
anixreivev 6 Jiovvaiog, Gnm Photio connenit Suidas fere ad
nerbam, maxima ex parte Bekk. anecd. p. 266 s. u. ivvrcviov
Tivog leQclag. eari 8k loiovro. edo^ev avrrjv ogav ayofiivrjv
VTto Tivog eig tov ovqavov. xai TteQcdyead-ac v/co rov avevey-
xovTog eig tag oliaijaeig rwv ^edSv. xal afteld-eiv eig rd tov
J log oixriixaTa, xal d-eaaaad-ai avdQa rivd tcv^^ov, SeSe'fiivov
dhuoet aidrjQ^ VTto rov (iaalkeiov d-qovov, xa\ Ttvvd'dvea&ac
TOV dveveyxovrog rig ovTog eXi] 6 dedsfiivog' tov Sh elneiv oti
ovTog dXdoTWQ karl 2ix€klag, fxerd xQovov dh idovaa TVQav-
vovvta TOV Jtovvaiov, TtoXkolg Sirjyi^aaTO tov oveiqov xal elTtev
OTL ovTog koTiv, ov Id-eaodf^rjv dedcfiivov vno tov d-qovov tov
J tog. Qnibas locis inter se collatis aeri simillimnm esse pnto
banc de Himeraeae somnio fabalam a Timaeo profectam trans-
iisse ad atticistas, inde ad scboliastam Aeschinis, Photium,
Suidam, Bekkeri anecdota.
Haec restituendi ratio sastentatar scbolio Platonico p. 319B
8. u. xoivd Tor T(Zv (plXwv* Ircl twv evfieTadoTuv. q>aal 81 A^-
X^vai TtQCJTov Tijy icaqoif-Uav 7C€qI Trjv ^leydXriv ^EkXd8a, xa&*
ovg x?oVot'g 6 Uv&ayoQag ejteid'e rovg ccvttjv xaToixovvTOQ
d8iav^fir]Ta Ttdvra xexTtjad'ai, (prjol yovv 6 Ti/iiaiog ev TJj e'
ovTO)' ^TtqoGiovTiov 8* ovv avTH Tiov ve(OT^Qwv xal fiovkofii-
vwv avv8iceTQlfi€iv ovx evSvg ovvexiOQrjOev, dkkd erprj 8eiv xal
Tdg ova Lag xoivdg elvai rtov evTvyxav6vT(ov\ eha (xexd uoXld
(prjOi' 'xal 8c ixeivovg jcqiotov ^rj-d^vai xard ttjv ^IraXlav oti
xoivd rd Twv (pikiov\ ifivrja-d-r] 8k ravTTjg xal ^QiOTOTikrjg
iv T(^ &' TtJv ^Hd'ixwv. KkiaQxog 8i q}rjaiv V7t6 Xalxi8icDv
TcSv iv Evfioit^ 7ce(X(pd^fivaL 8MQa eig Jei*(povg ^Ttolkwvi xal
.dQTefii8i. Twv 8k JeXcpiov (.lavTevofxiviov ei e§ Xorjg ttjv avd-
\
Quaestiones de scholioram Aeschineorum fontibus. 301
MivavdQog Iv Iddelcpolg, Neminem unum ex his qnattnor
aactoribos sua mana eaoluit scholiasta, sed totam banc erndi-
tissimam obseruationem innenisse enm apud atticistas probat
Photias, qui circumcisam praebet istam glossam : s. n. yLotva ta
q)iXiov' TlfAaiog q)7]aiy iv v(^ d'' *) rcevrrjv kex^vai xora Trjv
fieydlrjv ^Ekkdda, xad-^ ovg xqovovg nvd-ayoqag avifcei-d-ev
rovg Tccvtrjv xceroixovvrag aSiavifirjia xey.Trja-d'ac' x^pjjTa^ tij
7taQ0ifil(f Mivavdgog l4deXq)olg. Eadem uia Photius Timaei
testimonia adeptus est s. a. KaXlcxvQioc et a. oaQdoviog yilcDgy
qua cum glossa eadem ratione componatnr scholion Plat,
p. 396 B, abi aeqae atqae in Photio Timaeus appellator. Unde
discimus, Aelium Dionysiam et Paasaniam in lexieis suis non
solum Tcc ccTTixd ovofiora aequalibus suis ad ueterum Attico-
rum scriptores melius intellegendos explicasse, sed baud minore
cura, quidquid ad uniuersam eorum memoriam renouandam
aliquid nideretur afferre, in operibus suis diffusiS; ernditis, nee
minus uariis, quam ipsae res erant ueterum Atbeniensium, dili-
genter enarrauisse. An illam de Himeraeae feminae somnio
fabulam alienam fuisse censes a ratione eius grammatici, qui
in lexico suo pluribus explanauerat, on xvqiov iariv ovofxa
ri u4iwQa yvvaixog aTtay^afiivrjg xal diet rl djcay^afiivrjg (of.
Eustath. p. 389, 43. Ri. fr. 26) ? Immo uero singulari quodam
amore anquirebant dicta factaque memorabilia, fabnlas, quae
de priscis terrarum, urbium, locorum nominibus, de hominum
moribus rebusque cotidianis circumferebantur, cuius generis
ingens copia fuit in copiosissimis ard-idoyQaq^wv ueterumque
historicorum libris, quibus potiorem doctrinae suae partem de-
bent atticistae. Supra uidimus in schol. Aeschin. II, 87 coll.
1) Apud Mailer. Histor. Graec. Fragm. nee in primo, nee in quarto
uolumine, ubi, quae antea eum fugerant, addit, mentionem fieri memini
scholii Platonici a me supra adscripti, sed Photii tantum glossam in Timaei
fragmenta recepit. Ceterum scholiasta Platonis, qui saepissime sanam
praebet lectionem contra aliorum corruptelas, quintum Timaei laudat
Hbrum, nonum Photius; plus fidei tribuerim scholiastae testimonio; ex 6
faciUime potuit fieri 9, quod habet Photius.
is)}i Theodoras Freyer
Hiiidii. fr. 189 Pansaniam to iTzl TlakXadUi} dixaari^Qiov inter-
pretantem Glitodemi et Phanodemi de origine illias fori nar-
ratlones in lexicon suam transtulisse, quae ad rem illostran-
dam nihil ferme afferunt. At habent in deliciis atticistae ilia
^vx^oXoyovneva nocnm atticistarum interpretationibns inserere.
Maximi uero est momenti, quod ex hoc exemplo Inculentissimo
discimus: primum Phanodemum et Clitodemum in Pansaniae
lexico diserte fuisse landatos, deinde Suidam, qni ntrnmqne,
et Etymologum Magnum, qui alteram nominat atthidographom,
horam nomina apud Pansaniam inuenisse, non inspexisse neter-
rimos illos anctores, id quod se suspicaturum esse Sehaltzius
dicit, si Aeschinis scholiasta item nominauisset Phanodemum,
sicut in schol. II, 10 Timaei nomen ascripsit.
Eiusdem Glitodemi et primum et quartum librum l4r&ldog
laudauerat in lexico suo Pausanias, ubi disserebat de loco
quodam prope Athenas sito, cui ^kygai uel Ikyga erat nomen,
ubi celebrabantur minora {ra h !kyQaig) Eleusinia, atque de
clarissimo Dianae ^ygalag templo, quod hodie scimus e sexto
lexico Bekk. p. 326, 24 collate Pausania apud Eustath. p. 361,37.
Bi. fr. 14. Nnm quis iam mirabitur, quomodo in Photii lexi-
con satis multa atthidographorum testimonia irrepserint? Non
omnia possum adscribere, sed uide glossam 2 u. Ttagd'ivot'
quae hoc loco de Erechthei filiabus inueniuntur, sumpta sunt
ex quinto Phanodemi libro. Simillima est fabula apud Pho-
tium s. u. keojuoQiov gl. 2, quae ipsa quoqne nos ducit ad
nonum librum Phanodemi ^rd'idog coll. Harpocr. u.
• Ad uocem to tqItov t(/7 oiJDTtiqt haec annotauit scholiasta
Platonis p. 325 B: rag yag Tqirag Gitovdag Y,al tov tqIxov
XQarrJQa hiiqviov %([) Ju Tfti oiot^qi. rikeiog yaq 6 rqLa aqid"
fjLog, hceidrj xal ccQx^i^ ^(xl (.liaov xai %iXog i%Bi, xcf} TCQiurog
ovTog T(x)v ccQix^^wv aQTiojciQUTog xtL Naber, qui Boethi sui
nimio quodam amore incensus est, huius agnoscit doctrinam,
mihi alterutrius atticistae uidetur esse propter Photii glossam
U. TQlrog XQarrjQ ' ^log re'/Leiov (Jtorfiqog ' TCQWTog yaq likeiog
ctQid'^og 6 TQla, OIL ex€i ctQx^y x«i rilog xal fdiaa, wg Oir-
^X^Q^^ ^^ ^'/^ ^<^^?^ ^HfUQwv, Quae si cui audacius proposita
QuaestioDes de scholiorum Aeschineonim fontibus. 803
uidebantar, mecam examinet Photii glossam ^EQfioxoTcldaij
quam patriarcha pleniorem transscripsit, quain Thacydidis scho-
liasta ad VI, 27, 4, scilicet ex Pausania (Ri. fr. 198). Extrema
autem Photii nerba ^(paal dk iihci/itadrjv avfiTtQarrovTa rolg
KoQLv&loig rovTo rcqa^ai* cum composuisset Naber cum scholio
Ar. Lys. 1094 p. 261 Dtlbn. (njv 8h air Lav ravTrjv ol fikv rolg
Tteqi ^Xxi/iiddrjv 7tQoaiyqaq)OVy wg Qovxvdldrjg), ol dk KoQiv-
d'ioig, (ig OikoxoQog (fiovov di (prjaiv ov TteQiyiOTtrjvai xbv
^vdoxldov ^EQfirjv)^)^ ipse qnoque Pansaniam e Philochoro
hansisse censnit. Pausanias apud Eustath. p. 772, 26. Ri. fr. 43
memorat Trjv l4hi)a Ka).ovfiivrjv ioQrrjvy de qua Philochorum
h r(p Tieql koqrwv egisse demonstrat Harpocrationis glossa
u. lA}jLi)a. Ernditissima est obseraatio de Panathenaeis in schol.
Plat. p. 329 B a Nabero Proll. ad Phot. p. 60 Boetho reddita;
quam si mecam atticistis dare malueris, homm aactorem in-
uenies uel in scholio Ar. Vesp. 544 p. 147 Dtlbn., Philochorum
dico, uel apud Harpocrationem s. u. Hellanicum, Androtionem,
Istrum. Utilis est comparatio Photii u. Terqadi yiyovag* btcI
rcjv akkoig Ttovovvrwv ' xal yag tov 'Hgaxkia xerQadt yevvrj-
d'ivra EvQvad'el TakaiTtwQ^aat' (DiX6%oqog 6^ avTrjv xal inl
^EQfiov dvvaad^ai kiyeaS'at xtA. cum scholio Plat. p. 331 B 1. 6:
ol yaq retQadi yevvcifievoi Ttovovvreg aXXotg xaQ7C0vad'ai naq-
^ovatVy (ig xal OikoxoQog kv rfj tzqiStj] rteql ^Hfisgcjv laroQel.
ravTj] dh xal ^HqaxXii (paai yevvrjd^vai. Inter scholiastam
Photiumque et Philochorum medium intercessisse arbitror atti-
cistam. Quibus Photius docet uerbis ol vo^orpvXaxeg zlveg
(s. u.), ea avToXe^et per atticistas a Philochoro ad Photium
uidentur translata, si modo Photii uerba (sub finem glossae):
rivayxaCov de xal tag aqx^Q xqi^Gd'at rolg vofioig xrL cum
Harpocrationeis his composueris (s. u. vo^ocpvXaxeg) . . . Oi-
koxoQog dk iv t(o ^' aXka %i rcva du^l&e neql avrtov xal
on ovToi rag aQ%ag iftrjvdyxa^ov roig vofioig xp^a^at. Vel
oj>timae frugis in hoc genere est duplex Photii glossa u. vrj-
qxxlioi S^alat et u. vrjg>dha ^ka' Prior est: vrjgxiliOL ^-
1) Cf. schol. Aeschin. 1, 125.
304 Theodoras Freyer
alai' iv alg olvog ov anivdevat, aXX^ vdioq xai fXEXbLQcnov^
quae Naber coll. Eustath. p. 1493, 51 ^elii Dionysii esse uidit
Hanc obseruationem redire ad Philochorum ostendit scholion
Soph. 0. C. 100 p. 47 Elmsley. u. vir]q)wv aoivoig^ ubi initio
glossae haec sunt: ov yaq OTtivderai olvog avtalg, alX^ vdioq,
xal vrjq)akiai xaXovvrai al OTtovdal avtwv, Nonnullis nerbis
interiectis, quibus appellatur IloUfiwv ev Tf/J Ttgog Tlfiaiovy
mentio fit Philochori ; ad banc igitar annotationem Photii per-
tinere facile quis suspicetar, re uera esse Philochori mox uide-
bis adsampta altera glossa Photiana vf]q)aha ^vla' ra (lii afi-
Ttikiva ^ijT« avxiva ^ri%e fdvgaiva, — ixeiva yccQ olvoarcovda
liyerai (haec sunt Photii) ; cum his compone, quae porro ex-
stant in scholio Soph.: 6 dk OMxoQog axQcfiiareQov g)r]av
(sc. KgarrjTog rov ^i&rjvalov) ra fdi^TS afXTtiXiva ^rjre avxcva,
akka ra aito rtov dv^tjv vrjipdlia (sc. ^vka) xakeia&ai.
De ueterum Atheniensium serais sapplicibas ad Thesei
sacrum confagientibus exponitur apud Photium s. n. Qfjaelov ;
quamquam res non est certa, tamen huius quoque testimonii
auctorem baud scio an recte Philochorum esse existimem; nide
Etym. Mag. p. 451, 40: u. Qijaeiov . . . OMxoQog dk ov fiovov
tovg oly^irag to TtoXaiov q^rjac xaracpevysiv eig to OijaeioVy
aXka xai rovg otciogovv ixerevovrag. Neque quisquam existi-
mabit Philochori testimonia alia, nisi qua modo explicauimns,
uia pemenisse in quintum lexicon Bekkeri p. 239, 11, in Etym.
Mag. p. 140, 45 u. aQrjTi^QLov, in Photii lexicon u. y,Qr]7tlg gl. 2.
Mittamus Philochorum, uideamus de Hellanico, cuius auc-
toritatem prodit Photii glossa Movvvxicc* roTtog rov neiQaidSg'
and MovwxLccg yiqTifxcdog, rjrig Irvcjvofidad'i^ and Movvvxov
Tov IlavTaxkiovg coll. Harp. u. Movvvxict' roTiog naQad-aXaa-
aiog iv rfj i^rrm], ^ElXdvixog 8k iv ^ Liid-Ldog dvoinda&r]
(pr]alv ciTco Movvvxov rivog ^aaiiJwg rov IlavTcnckiovg. Ex
primo Hellanici libro fluxerunt ea, quae ad uocem "^dqeiog
Tidyog Suidas annotauit, quo cum loco ad nerbum conspirat
sextum lexicon Bekk. p. 444, 1 , magna ex parte Etymologus
Mag. p. 139, 8; tribus his locis diserte laudatur ^Ekkdvixog iv
nQa)T(i}. Est operae pretium paucis nerbis monere de perfecta
Qaaestiones de scholionun Aeschineorum fontibas. 305
similitadine > quae inter banc glossam intereedit et Pausaniae
obseraationem ad a. ItvI IlaXXadLii) apad Eustath. p. 1419, 54.
Utroque loco describitur StAaarriqiov ^drjvifjaiVj in utraque
glossa cum ipsa rei explicatione coniungitur TcaXaiog Tig fit-
^oQj qui significat, unde forum nomen ceperit, utriusqne nar-
rationis auctores sunt attbidographi, quorum nomina glossis in
atticistarum lexicis adiecta istino emanauerunt. Talia in boo
genere exempla uel plurimi sunt facienda.
Schol. I, 182 TtaQ* %7t7tov xai xopijv] ^iTtTto^iviqg yaq %6
fdy yivog twv KodQid(Sv, fiaailevg dk ^&rjvala)v , Xa^ihv ircl
rij -SryatQl fioixov tovtov fikv arAiadfievog anixTeive, trjv dh
dvyariQa xad-eiQ^ev hv olxi^ficcti fie&^ %7t7tov, 6 dh lifioirTcov
xariqiaye t^v Svd-QtoTtov, xal varcQOv xal avrog vico Xifiov
aTtciXero (Vat. Laur. Bgm.). xaXeirai d^ etc Y.ai vvv 6 r67Cogy
h q) Y.ad^elQx^rioav, ^Ttaq* ^tctiov y,ol\ xo^av' (Vat. Laur. gm.).
Atticistas esse fontem scbolii cognosces e Pbotii glossa /ra^'
HfCitov Y.(x\ xoQfjv' TOTCog ^dn^vrjaiv ovru) xaXovfievog eTceidrj
Tig Tov yivovg tilv Kodqidtiv ^ l7t7tof.iivTjg Tovvofxa, og xai r£-
XevTalog ifiaalXevaev y ttjv &vyariQa xaS-elQ^ev ev x^Q^V '^^^^
fi€& Ytvtvov iiaivofihov dioTi Xad-Qalt^ ftl^ei ttjv TtaQ&evlav
avTTJg iXv^rjvaTO. '^al 6 T/C7Cog Trjv xoQrjv ^oQctv STtoii^aaTO,
aq> ov ^itaq %7t7tov xai xoQrjv^ 6 TOTCog, kv uj to rtad-og vtc-
ioTTj, xaXeiTai. Gonuenit Suidas s. u. Ttag %7t7tov xal xoqtjv
ad uerbum ; mutata sunt nonnulla in Bekk. anecd. p. 295, s. u. :
ovofia TOTtov ^dr^vrjGiv. ixXrj&t] dk ovTtog ajto tov tov ^l7C7C0'
fiivTjv, ?ya tiov Kodqiduivy fiaaiXia ovra, Ttjg Ttaidog avTov
Siaq^&aQslafjg Trjv rcaqd-evlav ayavcrATtjaavTa xad-eiQ^ai avTrjv
iv T(j) x^Q^^* exelvo) /iie^^ ^iTtTtov fiaivouivov, v(p ov Tcqodi]-
Xwg efieXXev aTtoXeia&ai; conferatur praeterea Suidas s. u.
^fjtTtofiivrjg. Quam de Hippomene fabulam fortasse ad am-
plissimam Alexandrinorum grammaticorum doctrinam referen-
dam esse Aescbinis scboliastae uerba quae sunt paulo ante ad
^elg TtJv TCoXiTuiv^ uidentur docere: ^iTtTtofiivrjg artb KoSqov
7ictTay6fi€vog, rj de ^vyaTrjQ udei^uovig. ovtw KaXXlf.iaxog.^)
I) Gf. 0. Schneider. GaUimach. II p. 620 fr. 457.
Leiptiffer Stndien. Y. 20
306 Theodoras Freyer
Scbol. Ill, 160 u. MagyiTfiv] MaQylrriv (prjalv av-d'QCDTtov
yeyovivat, og Irtov jtoklwv yevof^ievog ova fjdtjy oOTig ovtov
h^€K€v, /toTCQOv 6 vcaTTjQ fj 1^ fii^TifjQ, Tfj dk yafxeTjj OVX ^^TO*
dediivai yccQ eXeye fiij diafiakkoc ovtov jcqbg ttjv (xrjxiQa.
MaQyiTr]v ovv avrl tov fiaivofievov , fiugov (Laur.). Similia
praebet Photius s. u. MaQylTrjg' ht\ fxcoQlf yiuifniidovfievog' ov
(paoiv ccQi'd^^rjaai filv fiij nXeUo tUv nivte SvvriSrjvai, vvfi-
(fi^v dk ay6fX€vov fj.rj aipaad'at (xvTtjg, aXla q)o^eia'9'at Xiyovra
fiij xfi firjTQl cevTov diafiaXh], ayvoelv di veavlav rjdri yeyevt]-
fxivov xai 7CvV'd'dv€a'd'aL Trjg firjTQog, el' ye and tov ovtov Tta-
TQog hix^rj. Ex hac Pbotii glossa lucolenter apparet, scbo-
liastam atticistarum glossam ex parte tantum descripsisse.
Eadem atque Pbotius babet Suidas gl. 2 u. MagylTrig^ pauca
de Margite seruauit auctor Bekkeri anecd. p. 279, 12: Magyl-
Ttjg eirtj^rjg xai stcI ^voqIc^ %ix)ii(^dov(xevog (of. Etym. Mag.
p. 574, 111). Hesycbii exstant duae glossae buc spectantes:
1) MaQylTTjg fiwgog Tig, rj fxrj eldwg /nl^iv yvyaixogy xav yvvij
TtQOTQiTtriTai avTov — , manifestam est, Hesycbium cum sae-
pissime, turn boc maxime loco copiam auctoris sui ita cireum-
cidisse, ut graaissimam stultitiae argumentam seligeret; glossa
altera MaQylTrjg fitoQog Tig, fiaivo/ievog cum priore faisse con-
iuDCta uidetur. Sine ulla contrbuersia baec omnia e communi
fonte flaxerunt. Tria autem stultitiae babemus argumenta se-
cundum Pbotium : numerauisse Margiten usque ad quinque ne-
que ultra bunc finem potuisse, cum uirgine non concubuisse,
multos annos natum utrum ex patre an ex matre natus esset
ignorasse. Quorum primum argumentum non solum Margitae,
sed aliorum quoque fatuorum fuisse apud ueteres, elucet e
Pbotii glossa u. Melrjridrjg' elg ^xai ovTog" tcjv evrj^^tjv, tig
6 MaQyttrig, og ovy, fdei TcXiov tcJv Ttivre ccQi-d-fxeiv. TOiovTog
dk T^ai 6 KoQoi^og %ai 6 ^iLiq)i€Tldrjg. Pbotii auctor, atticista
uidelicet, coniunctos, ut opinor, praebebat MaQylT/jv et Meki^"
Tidrjv et KoQoi^ov et L4fi(pi€TidrjVy id quod particula xai satis
demonstrat, deinde autem bis uerbis '^elg xal ovTog Tviv eviq-
^lov' ueteres in unum ordinem fatuos illos stultosque bomines
coagmentasse docemur.
Quaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibuB. 307
Qaam qaaestionem antequam porro tractamuS; simillimam
addamus glossam in Bekk. anecd. p. 279, 18 et Etym. Mag.
p. 577, 32: MekriTldrjg (sic pro MekiTiSrjg) *) 'xal ovrog^ tcJv
€V'i]^u)v log 6 MaQylTTjg nai 6 KoQoi^og, quae plane ex eodem
fonte mananerant atque Photii uerba u. MektiTldrjg, nisi quod
nonnuUa sunt omissa, in his quoque ^f^cpierldrjg^ quern in-
uenimus p. 211: ^fucpieridrig xai Mekrjrldrjg' ovroi knl avol(jc
dufiaXkovTo. Gum hisce omnibus, quae adhuc contulimus, con-
iungenda est Suidae expositio u. yiXoiog: xcri higa TtaQoifila
^yeXoiOTBQOv MekrjTldov^ i/tl twv IttI f^ioQl(jc diajie^krjfAiviov'
Mekr^ldrjg yccQ avfjQ ycwfAqtSovfievog vtio tvjv noirjTwv i/cl
fAWQlq, xata tovtcc Tip ^^Kpurldj] (sic pro ^dfACpicreidrj), rov-
Tov di (paciv aQi&fiijaai jikv 7cokkcc Tcad-ovra fiixQi' tcJv 7tiv%e,
xal Tiiqa f^rju^i dvvaa&ai, yijinavTa de Trfi vvfxqnjg fxrj iiipa-
O'd^ai' (po^elad-ai yaq fdi] avrov fj naig rf ^yitqI diafidklfj,
6 Sk !d^(pi€%idr]g rjyvoec i^ OTtoriqov yoviwv kxix^* lam
nides igitur fatuorum nomina et stultitiae argumenta ita a
lexicographis permiseeri, ut, quid siqgulorum proprium fuerit,
plane perspicere non possimus. Quod quo facilius intellegatur,
alia iam de fatuis ueterum testimonia inter sese simillima pro-
feram. De Coroebo, qui nobis oecurrebat apud Photium s. u.
Meki^rldrig et in Bekk. anecd. p. 279, 18, tradit Suidas s. u. Ko-
Qoifiog' ovo/iia xvqiov' \aV ^) ficoQog rig, i.i€tqc5v to xv^orra,
quibus additur locus Gallimachi (fr. 307) 'tov oydoov uioTe K6-
Qot§ov\ Quae autem secundum Photium Suidamque imprimis
Margitae et Meletidae sunt, Kogolfiip tribuuntur a scholiasta
Lnciani ed. lac. IV p. 224: 6 fxhv Kogocfiog ovTog /dcogog Tig
a7C0/ivr}f40vev€Tai avd-qu}7tog %ou ovTiog, oioTe yvvalxa ayayo-
fjievog fii av kXla^ai avyxa&evdrjaai avrf] 8ia tov eig Trjv
nevd-eqav ovtov tpo^ov. xal ovTVjg ix^fxevov tovtov uaQx^e-
veveiv avTTjv f^ixQ^S ^^ ^^S yvvatycog oxrjifjafiivrjg , to ccq&qov
1) Gf. Aristoph. Ran. u. 991.
2) Cf. 0. Schneider. Callim. II, 527 de hac Suidae glossa : 'ipsam par-
ticulam copulatiuam docere putamus, olim hie plures eius nominis homi-
nes euumeratos fuisse . . .' Errauit Schneider , scribendum erat non eias
'uominis'y sed 'generis*.
20*
308 Theodoras Freyer
odvvT] avvix^ad-ai, xal ov% akhog aycokvdijvai, el fxfj to) (xogUt)
%ov avSgog KccTaiprj-d'eiaav , ovrio rrjv nocvcovlav rore rov ya-
fAOv yeviad-at. — 6 61 MaQylrr]g ^lOQog ^i^al avrog ra xv-
fxceta ^etQBlv iTtixeiQvSvy quocum ibid. p. 117 coninnge: MaQ-
ylrtj fiacvofiivfp. Hesychius ista refert de Coroebo: KoQOifiog
riXLd^tog xai fiwQog. ifcl yag rov fiWQalvovTog irartov rov
KoQOi^ov, ocTto KoQol^ov rivog fiVJQov xal tjli-d-lov fxevayovreg,
ov oXovrai rov Mvydovog elvat 7calda rov Ogvyog.^) Unde
haec omnia sumpta sint, expedire sane difScillimnm est, at ex
parte qnidem auctorem nanciscimnr collato scbolio Ar. Ran. 990
u. MafAfidycv'd^oi' avrl rov fiafi^Ox^QeTtroc, Jidvixog, on Mafi-
fiayivd-og ycal Mekrjrldrjg ircl fiUQlq dtefiifilrjVTO, na^aTteq xai
6 Bovralluv xal 6 KoQOi^og ' Conuenit Snidas s. n. BovraXlvov
Didymi nomine omisso. Videmus boc quoqae loco allato aliis
locis alia fataorum nomina exstare, quorum suum enique dili-
genter tribuere neminem posse existimauerim. Hand ita ma-
gnum fructum capere licet ex boc Didymi testimonio apud scbo-
Uastam Ar., cum non sit exploratum, num de stultitiis quoque
Didymus illo loco egerit. Una restat uia, quam ingressi faci-
lius aliquid afferre ad auctorem inueniendum possimus; audia-
mus enim Eustatbium p. 1669,44 multa atque simillima de
ueterum fatuis narrantem: ^ rvolviLiav^elag 6i x^Q^-^ ol Tvakaiol^^)
nal TOiavta Ttagevelgovaiv olg yqacpovaLv , %va xai toiovtwv
evnoQla rig yivoito rolg loTogetv kd^iXovaiv, exei&ev rov ^w-
Qov oXda^ev aavvav^) nakelad-ai, wg cctco rivog tcvqIov ovo-
fiarog. xal Ttagayerat Kgarlvog nufAitjdtiv roiovrov tov Qeo-
doTldrjv advvav. e^ kxeivcov dk xal Kogoi^ovg Tivdg ccTCoaxci-
7CT0fi€v, ftad-ovreg rivd Koqoi^ov eurj^-r] Mvydova Ogvya *) to
yivog, vararov twv i7CixovQU)v arpixofievov rf^ nqtafjUt} 6i
1) Cur in ima pagina posuerit M. Schmidtias banc glossam, non uideo.
2) Eadem uerborum copulatio redit apud Eustath. p. 1 165, 5: iariov
Si noXvfiad'eias x^^^*' • • • • Tta^a toXs naXcuoXs . . . . , ubi sub finom nar-
rationis Pausanias 6 ravra Icro^^aas laudatur.
3) Yocem adypas attigit Aristophanes Byzantius in libro ne^i filtt-
afprj/iiQfv, cf. Nauck. Arist. Byz. p. 173.
4) Eadem Hesychius.
\
Quaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibus. 809
€vrjd'€iav. ovrcDQ eyvvD^ev nai rbv oKpQova MagylTtjv tov ajto
Tov liaQyaivetv, o kazt ^0)QaLvBiv. ov 6 Ttotriaag rov ifciyQa-
(pofisvov ^OfiiJQOv MaQylrrjv vTvorld-evai evTtoQwv fihv elg VTteQ"
^oXrjv yovicjv (pvvai, yrniavra 6k fdij avfXTceaeiv rfj vvfiq)7j, ?wg
avaTteiO'd'eloa exelvtj TeTQav^axlad-at ra xcttco ^ kayc^xparo.
(paQfjiocvLOv T€ fiTjdiv (Xi(pehqGeiv %(pri, Tvkijv el to avSgelov aldolov
€7i€i iq)aQiioa'9'€irj, nal ovrw ^egaTtelag x^Q^"^ ixeivog ijtkt]-
olaaev. ofiolug xal tov Mafxfiaiivd'ov xal tov Mekrjrldrjv xal
TOV ^fxq)i€zldrjv, ot SiafiorjTot Inl f^toQltf rjaav, wv 6 Meki-
TlSrig (scr. MekrjTldrjg) aqid-fieiv t€ firj iTtlaTaad-ai kiycTac el
fjiT] axQt TU)v TtivTB, xal ayvoelv TtQog onoTigov t(Zv yoviuv
ccTtoxvrid'elrjy xal vvfiq)r]g fzrj axpaad-aiy evlafiovfievog r^v fCQog
fitjTi^a diafiokrjv x. t, L
Hoc Eustatbii loco omnia fere continentur ^ qaae antea e
grammaticis et scholiastis collegimus. Est igitur sententia ad-
modum probabilis, totam hone locum nomiallis fortasse mu-
tatis ^) Eustathium ex atticistis sumpsisse imprimis propter
manifestam similitudinem, quae intercedit inter Eustatbii locum
et ea, quae Pbotius, Snidas, Hesycbius, Bekkeri anecdota,
scbolia Aescbinis, Aristopbanis, Luciani afferunt; quominus
atticistas locum ilium Didymi (scbol. Ar. Ran. 991) in usum
sunm conuertisse iudicemus, nil impedit; cur autem atticistis
banc Eustatbii obseruationem esse reddendam censeam, basce
habeo causas.
lam supra dixi, illud \al ovTog^ apud Pbotium et in
Bekk. anecd. p. 279, \al fiwgog^ apud Suidam s. u. KoQoi^og^
'fxijQog xal avTog" apud Luciani scboliastam ita esse accipien-
dum, ut inde illos ueterum fatuos omnes uno loco descriptos
fuisse condudamus; bunc — atticistarum — locum iam in
Eustatbio p. 1669, 44 inuestigasse mibi uideor. Atque initio
huius Eustatbii expositionis laudantur ol naXaiolj quibus uerbis
1) Eadem scholiasta Luciani.
2) NuUiuB est momenti, quod Eustathius hie de Meletide omnia ilia
profert, quae in scholio Aeschin. et plenius etiam in Photio s. u. Ma^irtis
legimus. Aut confudit Eustathius auctoris sui copiam, aut alterum de
duobus atticistis nactus est; talia uterque curabat.
310 Theodoras Freyer
imprimis ab Eustathio asarpatis atticistarnm lexica respici in
Epimetro probare conatus sum. Tertia qaantiuis ponderis caasa
est, quod post advvav uocem affertar Gratinas, qnem semel
saepios in atticistarnm ore esse singula docent fragmenta. Gra-
tini antem banc uocem esse praeterea testatnr Photins s. n.
cavvav, tov ftwQOVy ovTiog KQcnlvoQ^ qnibns amplius adde
Eustath. p. 1761,20: ovru) xaJ 6 Tcaqa %(ji Tcoifxixf^ Kqonlviii
aavvag et p. 777, 62: otc advvag 6 ficogog Ttaga Kqccrlv(i).
Habemns iam non solum Margiten, qni a ueteribns propter
eximiam quandam et singnlarem stnltitiam illadebatnr, sed
fatnorum, ut ita dicam, manipulum : !df.i(puTl8if]Vy BovvaXltJva,
KoQOi^oVy Ma/iifimvS-ov, MaQylrrjv, Melrjrldriv, JSdvvaVy quo-
rum quidem KoQot^og et MaQylnqg ueterrimi nidentur esse,
quia alter una cum Priamo rege interiisse dicitur, alter refertur
ad Tov eig ^'OfirjQov dva(p€Q6fX€vov MaQylrrjv. Illud po^ma,
Magyirr]v dico, cognouisse Gallimacbum, tradit Harpocration
s. u: ... htdkovv 8k rovg avorjTOvg ovtco 8td tbv eig ^'OfjiriQov
ava(p€Q6fi€vov MaQylrrjv, OTteq Ttolri^a KaXki^axog d'avfxd^eiv
BOVKBV. *)
Quemadmodum in ea glossa, de qua modo egimos, diiudi-
canda apud ueteres genus quoddam fatnorum hominum in pro-
uerbium abiisse cognouimus, ita iis, quae iam sequuntur, ex-
ponetur, maleficomm quoque hominum ordinem a ueteribns
scriptoribus memoriae traditum esse. Quod quo facilius possit
explanari, hie nonnullas glossas e scholiis Aeschineis petitas
coniungara, quas ex eadem regione profectas esse breni apparebit
1) De Margite cf. Welcker. Rh. Mus. XI, 498, Plut. Dem. 23, Aristot.
poetic, c. 4, Hephaest. de metris p. 64 et 67, Polyb. Kxcerpt. a Vales, edit,
p. 58. Forsitan Demosthenes intawfxlav *j4le^av9^(^ Ma^yirr^v kri&exo
(Aeschin. 111,160) propter nimorem, qui ferebatur de regis ad Yenerem
inertia, aide Athen X p. 435 A (Mein. 11 p. 288): 'legcayvfioe ra iv rais ^Einp-
ffroXais OBo^QacTOv frjffi Xe'yeiv on yiXe^arS^e ovx ev Suhb^to n^e xa
a^QoSiaia. ^OXvuTtiaSos yovv xal naQavtoiXivatrrjs avr^ KaXXi^ivav x^
^arxaXriv itai^av Tie^ixcLXXeaTaxijv ovaav, awstdoTOS rovro hcU tov ^PiXin-
nov [evXa/SovvTO ya^ /xtj yvwis eXrj) noXXdxie ^Tai avrr^ rov liiXe'SavS^ov
avyyeve'a&ai , quem locum fere int^nim Eustathius p. 1680, 45 ywvis
uocem interpretans descripsit.
\
Quaestiones de scholioram Aeschineorum fontibas. 311
a) Schol. II, 40 KiQTCWip * CtJa rjaav d^a xai TtavovQya ol
xigxvjTtegy ovg drj rpaai fAeTa^efikrjycivai eig 7ti^yLovg (Vat.
Lanr. gim.). ol %i^u)7ieg yivog tl vjtiJQxov hjartSv ytai 7cav-
ovQyvjv Ttegl ttjv yltyvrjv ^) (pro ^ifivrjv) , ovg IrLfiwQT^aaTO
^Hgaxkrjg 6ia Ttjv xkofcrjv riov §owv tov FrjQvovog. rjOav di
a8eX(fo\ 8vo (Vat. Lanr. B. gim.). rivig 8i e^rjyovvraL %ovg
TtiQKWTtag elSog Ttidrp^iov navovqywv (F.). ycigycwxp ' 6 TtoiyLlXog
xai TtovrjQog av&gvjTCog (cod. Patm.).
b) Schol. II, 42 6 2lavq)og] ^xaV yccQ 6 2lav(pog 6 AloXov
TtavovQyog hofilaxh] (Vat. Laur. B. F. gim.), iftl Jtavovgylif
yccQ ovrog Ste^i^hjro. ini tov Ttavovqyov ovv HLoi xceKOTtQay-
fiovog xQiirtaL rfji ovofxart (Vat. Lanr. B. gim.).
c) Schol. Ill, 137 u. Oqvvijivdag] 6 fxhv EvQv^cctog ulvdog,
o 6k OQvviovdag ^&rjvalog, ixaTCQog dh htl 7Covrjgl(jc dufiak-
Xeto (Vat. Laur. F.).
Singula si respicimus, primum animaduertendura est illud
\a\ yaQ^ s. u. 2lav(pog, de quo in glossa MaQylrrjg tractanda
nonnulla dixi; quare hoc quoque loco schol. II, 42 glossam
2lavq)og cum aliis eiusdem generis coniunctam fuisse necesse
est arbitrari. At ne quis banc argumentandi rationem reicere
conetur, comparemus quae sunt in Bekk. anecd. p. 314, 26: s. u.
OQwvivdag ' ovo^a xvqlov ' eart dh *^xai ovrog^ twv ItcI /covrj-
Qiq xu}fx(p6oviLih'wv. Reliqua quae hue spectant sunt p. 302, 18:
2lav(pog' 6 novrjQog xai xaxovgyog avd^Qu/cog, p. 257, 18:
EvQvfiarog' ovofia xvqiov, og eXa^e x^ij^iaxa naQa KqoIoov
TtQog avXkoyrjv dwdiLieug ^evixrjg xai rjVTo/xokrjoe ftQog Kv-
Qov ovv roig xpij^aaty. Gonuenit scholiasta: 6 /ikv EvQv^arog
^v86g\ p. 271, 21 u. xeQxoircrj' ovofia eralQag, xakov/divrjg
ovTio 8ia xctxoi&eiav. xiQxioTteg yaq eiaiv ol xaxovgyot av-
^QiJTtoi] p. 271, 13: xiQxioip' 6 ItzI voqicf xo}f.uij8ov(ievog, ubi
pro voQtff scribendum esse icovtjQiff nemo non uidet. Quem
ad modum igitur in uoce MaQylrrjg illud 'xori ovrog^ reperi-
mus apud Photium et in Bekkeri anecdotis, ita in hisce glos-
sis, quas in unam contrahere minime dubito, exstat \a\ yaq*
I) Cf. Lobeck. Aglaoph. p. 1300.
812 TheodoruB Freyer
2Lavq>og ... in schol. U, 42 et \al ovtog^ in Bekk. anecd.
p. 314, 26. Quamqaam fieri potnit, at haec xa/ particnla pro-
pterea a scholiasta Aescbinis poneretur, quia paalo ante cer-
copas appellauerat Cwa '7cavovQya\ idem neqaaquam probator
loco laudato in Bekk. anecd. p. 314. Ibi enim boc ordine
sequuntur glossae inter se similes: p. 271: xiQucjip' 6 kjtl
7tovr]Ql(jc ycwfiqpdovfxevog , p. 302: 2lavg>og' 6 novrjQog xai xor-
xovgyog av^QWTtog, p. 314: eaxi dh 'xai ovrog^ rcJy iitl Tto-
vrjQlif x(jjf4(i)dovf4iv(i)v. Num putas, boc xa/ referri ad p. 302,
ubi nibil exstat penitus simile , an potius ad p. 27 1 , ubi re
sunt simillima ? Non amplius quaere de Bekkeri anecdotis, at
scboliastae minime esse tantam diligentiam in glossis descri-
bendis persuasum babeo; particulam copulatiuam scholiasta
proinde ac reliqui auctores de bac una causa scripsit, quod
in glossis congerendis semel atque iterum ex eodem fonte hau-
rire coactus erat, unde apparet, nefarios bosce bomines a uete-
ribus grammaticis uno loco comprebensos fuisse, id quod ipsa
oratoris quoque uerba probare uidentur (III, 137): aXX* olfxai
ovT€ OQvviivdag ovze EvQvfiaTog, ovx* akkog oidelg Ttdnore
'tiov TtaXai TCOvrjQcSv^ roiovrog . . . lyiverOy cui loco similli-
mus est ille Luciani p. 211 Alex. 4: xal oqyava tama yevvala
V7to^€^kr]/diva ej^wv avrUa (xaka 'rtiv ctcI ytaxlff dia^oijTwv^
axQOTcerog aTtevekiad'f] VTthq rovg 'Kigxwnag, v7C£q tbv Evqv-
fioTov Tj OQwcivdav t; ^iQiGTodrjfiov rj 2(6arQaTov. Habemus
igitur Aescbinis ^rciv Ttdkat 7covrjQ(Juv\ Luciani ^tcHv ItiI xaxi(f
diafioi^ro)v\ quibuscum bene comparatur illud in Bekk. anecd.
p. 314: eoTi 6i xai ovrog ^rwv ItzI TtovrjQltf vLtj^i^doviiivvav^ ,
Itaque mirandum non est, quod Luciani scboliasta hoc loco si-
millimam proposuit doctrinam s. u. yLi^yiuTieg (p. 139 uol. IV lac)'
ovxoi iv Bouorlff diirgi^ov Oixaktelg ovzeg yivog, 2lkkog xai
TQifiakog ovo^aCo^evoL, kjtLoQxoi xai aqyol, dg Kqarivog i^g^t-
koxoig xai Jtori^og ' '2lkkog t€ Tqi^aXog re dvu) fiaQvdalfxo-
veg avdQeg , art' avrtjv dk xai to nagoifdia^oftevov xeQXiiTttJv
ayoqa (cf. Suid. u.), anekid-ci-d^rjaav di ovrot tig OcQexvdtjg^)
1) lacobitzius ad schol. p. t39 correxit: ' *p8^exQaTrje\ caasas plane
omisit
Quaestiones de scholiorum Aeschineonim fontibos. 313
q)T]aL S^vayogag ^) dk eig TCLdTJxovg dia naxorj'^eLav fierafia-
keiv qniaiv iv T(j} neQl rqacov. 6 dk EvQv^arog dg TtovrjQdg
xal TtavovQyog, ftQog dh xai TCQodottjg eioayetai !dQiOToq>avet
%t^ yL(jjfiLyc([) xal JrnAood-ivei t(^ Qrjrogt, waavzwg nai 6 Oqv
vcivdag ItvI TtovriQlq ^oarac Evrcokidi iv ^aTQarevroig , ^ij-
fxoig, ^Qiaxoqxivei dk IlQoaywvi, ^(iq>LaQa(i} , Qea^oq>oQia'
^ovaaig, 6 ^iQiarodrjfiog dk fiiagog xai xaraTtvywv eg vneq-
fiokrv, a<p* ov tloI o n:Qwxrdg ^Qiarodrjfiog xakeirai. KQazivog
IlavoTCTaig' ^ ^QLaTodtjiaog tig aaxrifxovcuv kv roig Kcfiuvloig
ayrjQ iqeiTtlotg^' ciaavTajg xal ^QiaToqxxvTjg ^aiTalevaiv. tov-
roig ofioiog xal 6 ^woTQarog, Refertissimnm quidem est hoc
scbolion testimoniis comicorum poetarum, qnos numquam uidit
Bcholiasta ; quare hoc scholion Lucianeum atticistarum esse non
negaaerini; quoniam perspectnm habemus, Laciani scholiastam
atticistis esse usam, quibus uidetur sua debere Aeschinis scho-
liasta. Cercopes in simias mutatos esse uterque tradit scho-
liastai Aeschinis aatem Xenagorae' nomen omisit, quod exstat
praeter scholion Lncianenm et apud Harpocrationem et Snidanii
quos aide; Harp. s. u. x^^wi/;* . . , drjkovTat wg ۤa/taTrjTfJQig
T€ TjOav xa} xpevOTai ol yci^fxWTceg. SsvayoQag dk elg rct^^ovg
ccvzovg iiera^akelv q)rjat xal rag Ili&ifjycovaaag vi^aovg cctc
avTwv xkrjd^vai,') AlaxLvrig dk 6 2aQdiavdg kv roig Id/xfioig
xal ta ovofiara ovtwv avayqctq>€L ^ivdovXov xai ^r/avrav,
quocam conuenit scholiasta Aeschinis: ^aav dk adeXq)ol dvo.
Simillima habet Suidas ex Harpocrationis epitome. Unde flaxe-
rint ilia in Bekk. anecd. p. 257, 18 de Earybato Lydo, palam-
facit Harpocratio s. u. Evqv^arov . .'*Eq)OQog iv tj rf Evqv-
1) Of. Pauly, Rcalenc. VI, 2 p. 2777. Plinius usus est Xenagora in
N.H. V,31.
2) Eandem fabulam narrat Quid. Metam. XIY, 89—94: 'sterilique
locatas I Colle Pithecasas, habitantum nomine dictas. | Quippe deiim ge-
liitor fraudem et periuria quondam | Cercopum exosus gentisque admissa
dolosae | In deforme uiros animal mutauit, ut idem | Dissimiles homini
possent similesque uideri'. — Quem si sua e Nicandri 'Era^tovfiavots hau-
sisse statuimus, licet banc fabulam usque ad Alexandrinorum aetatem re-
dacere. Hermippi ferebatur fabula Ke^atTtai^ cf. Athen. Ill p. 123 F. XI
p. 502 B.
314 Theodoras Freyer
fiarov q^rjaiv avdga ^E(piaiov lafiovra xpij^uara TvaQct KqoIgov
iiaxe orQccTiav avvayayelv elg ibv TtoXe^ov lov elg tovq IHq-
aag, eha TtQodoTrjv yevofievov iyxsiQlaai ra dod-ivra xQ^f^ccra
%([) KvQci) xai kvTevd-ev rovg ycovrjQovg EvQvfiarovg xakelaS-at
et schol. Dem. p. 274 Dind.: u. Eigv^drov tcovtjqov' ano tov
7teiAq)d'ivTog vno Kgolaov hci ^evokoylav, wg (priaiv ^Eq)OQog,
elra fxerafiaXofxivov ItcI Kvqov. Ephornm et ab Harpocra-
tione et ab atticistis nsurpatam esse censeo, atticistis enim
glossa in Bekkeri aneedotis deberi uidetur; neque minus id de
Xenagora aalet. Praeterea cum scholiasta connenit Pbotius
s. u. xigxcjip' ccTtarewv' rj nal yivog tvi&i^xov. Praeterea con-
ferantnr Hesychins, Suidas s. a. OQvvwvdagy Etymologas Hag.
p. 506, 8. 40 s. a. Kigynuneg. Aeschinis scboliastam in malefico-
mm quoque hominam nominibus exponendis testes babuisse
locupletissimos atticistas nel pro certo habebis Enstathio deni-
que in auxilium uocato, qui post ipsam illam de ueternm stal-
tissimis hominibus adnotationem de iisdem fere, quos in scho-
liis Aeschineis inuenimus, maleficis p. 1669| 59 haec profert:
TtQooiaroQelTai 8k xai OQvvoivdag, navovgyog xal xcmoT^&rjgy
xa^a xal ol ev Tolg iq)€^g drjXtj&rjaofievoi (so. p. 1864, 12sqq.)
EvQv^aroL. o^olwg di xai ol KiQxwneg, aq)^ wv xal ayoQci
yLakovfiivtj K€Qxw7tu)v (cf. Said. s. u. et schol. Lacian. 1. c.) ^4'^-
vrjOiv ev ^Hhal<jc xai Ttagotfila xeQxcoTclKeiv (cf. Suid. s. u.),
xal /dijv airto elQ^a&al ^(paal rcveg^ arto ^([iiov fCQoaaaivov-
Twv Tfj xi^(i). Ut ea, quae praecedunt, ita banc quoque doc-
trinam ex atticistarum lexicis manauisse baud temere mihi
persuasi. Etenim uerba (paal rtveg esse pro Aelii Dionysii
nomine efficio ex Eustatb. p. 1430, 33 sqq., ubi in uberrima
de ayelQw uocabulo disceptatione , quam esse Aelii Dionysii
in Epimetro ostendam, attinguntur xai ayoQa KeQxojTciov !d^-
vrjat Ttlrjaiov ^HXtaLag et ol -KigxwTceg xMrnai dtjladri xai
TtavovQyot.
Scbol. I, 60 iTtjiei r/xAija/a] eTcrJQx^o, avveyxvg r^v. yl-
vovrat 8h exxkrjaiai rgeig rov firjvog, al keyoiiievai xvQcat, ag
he TtSv vofiwv exovaiy avayxaltag Teleiv. enav 8h alq)vl8c6v
TL TtqoOTtiaji, IwiXtjOidCovai fiiv, xaXelrai 8i avyKXrjrog, el d
Qaaestiones de scholiorum Aeschineoram fontibus. 315
aga xai ixxlrjala, ov xvgla. Quae seqanntury sunt scholiastae
(Vat. Laur. gm.). Conuenit Photius s. u. tcvqIo hcxkrjala ' h f
Tovg ocQxovTag exeiQOTovovv, olov OTQatr^yovg, iTtTcaQxovg %a\
Tovg TOiovTOvg. akXoL di (paotv xa^* ?xaaTov /nrjva exxXtjalag
elvai TQ€lg, at ycvQiai nqog avyxQiaiv IXiyovro tvHv avyycXrj"
Tiov, et breuins etiam idem est in schol. Ill, 24 a. hcxlrjala'
TQElg yccQ exKkrjalaL xcera fdijva eyivovro (Vat. Laur. Fg.), cf.
praeterea Bekk. anecd. p. 274, 19 et Etym. Mag. p. 733, 15.
De tribns igitur ycvglaig hockrjolaig loqunDtur scholiasta Aeschi-
nifl, Photius, scholiasta Aristopbanis Ach. 19; unam agnoscunt
PoUnx VIII, 95 et Hesychias -/vgla hxlrjala' lala xvQla he-
xlrjala rjyero ^dnjvrjoiv, iv ji rag aQx^Q €7tLx^iQ0T0V€iv ?5fit.*)
Ad Atheniensinm contionem pertinet scbolion qnoqne ad
I, 23 xa'd'agaiov] . . . S'd'og di rjv y.ad-alQetv ttjv ixycXtjolav xai
ra &iaTQa i.uytQoig xotqtdLoig, a Y.ad-aQata kxdXovv, xal TtQoa-
TjyoQevovTO ol TteQtxa'd^alQOiTeg TteQiaxla^oi. %6 6h xa&dQ-
Oiov rjv xolqog lG(pay(xivogy di^ ov exd&rjQav ttjv ixxXrjalav
(Vat Laur. gmq.).
Haec atticistarum esse probat Photius s. u.: yia&dQOiov
XOLQldtov Tjv OTtTov f/i kxd'd'aLQOv TTiv iyoiXrjoiav ol Xeyo^evot
Tteqtaila^oi. TceQiariagx^i H dno rov TteQiarelxeiv , neque
minus Bekk. anecd. p. 269; xad-dgawv x^^Q^S ^Qoxvg ^v, (t)
hid'9'aiQov ttjv exycXrjalav oi XeyofxevoL 7C€QiarlaQxoi^' Cum si-
millima habeat Harpocratio s. u. : e&og riv ^^rqac xad^al-
Q€iv TTjv eycKXrjolav nal rd ^'iarga xai oXwg rag rov di^fxov
avvodovg ^iyLQOig Jtdvv xocgiiloig, aneQ wvo^aCjov ytad-aQOia.
Toito d^ kitoLovv ol Xeyofxevoi neQioziaoxoh o%7tBQ wvofido&rj-
GOV ovTwg rjtoc dno %ov TieQcorelx^iv rj died tijg iarlag —
et Pollux VIII, 104: kud^aiQov ^o^^ed/oi^ ficxQoig ovroi (sc.
Tteqiar,) Trjv hixXrjalav xai to S'iaTQov. xad-dQaiov dh zoxko
XoiQidiov iycaXeiTo — , communem fontem secutos esse Harpo-
crationem et atticistas et PoUucem, quemadmodum proposui-
mus antea in glossa €7tl IlaXXadUp et p. 263 ann. 1 , luculenter
apparet. Gonferantur praeterea Hesychius s. u. , Photius s. n.
1) Cf. Stolen tin., de lulii Pollucis in pablicis Atheniensiam antiqai-
tatiboB enarrandis auctoritate, diss, philol. Yratislaa. 1875 p. 17.
816 Theodoras Freyer
TceQLOtlaQxos > nbi laudatur ^latQog (cf. p. 300 sqq.) , Thomas
Magister p. 206 R. , scbolion Ar. Ach. 44, Hesycbias s. a. TceQi-
atiagxogy neqae ab his discrepat scbolion Aescbin. Ill, 176:
. . . ta di x^g ixxXtjalag Tvegi^^avrr^Qia r^v ta xad^dgaia ra
a7tb tov TteQiGTLoiQxov y€v6fi€va (F. Laur.). C£. scbol. Apoll.
Bbod. p. 505 ed. Merkel. a. Ivt^qiov' to xo'^aQOiov Xfyei, o
kari xoigldiov iaixqov, oneq ol ayvl^ovreg dvaavreg tag x^^^S
TOV ayviC/oiiivov tov aifiarog ovtov (iQixovoiv,
Venio nunc ad scbol. Ill, 187: Mr]TQ(pov] ivrav^a exeiTo
TCI drjfioaia yQa/AficcTa (Laur.). Jsyvwfzev xal iv Toig OLXtTtTtt"
xolg OTi jjigog tov fiovXevTrjQlov iTtolrjaav ol Iddnqvaloi to
Mr]TQ(^ov, 0 loTiv Ibqov TTJg ^Piag dca Tijv ahlav hcelvov tov
Oqvyog . . . (Laur. F.), qnibus addenda est inferior pars scbolii
snbsequentis ad u. eativ] . . . i^elvTat dk h r^ MrjTQqiti) xai
ol voiAoi T(x)v . . . (Laur.), ubi excidisse pato lid-rjvalwv. Sam-
mam obseruationis amplectitar Pbotias s. a. MriT^f^ov to Uqov
Tfjg fArjTQog twv d^ecov, Iv r/J ijv yQajufiaTa drjfdoaLa xal ol
vofxoiy quocum ex parte congrnit Bekk. anecd. p. 280 Mrp^Qt^ov
TO Uqov Trig f^V'Q^S '^^^ 'd'ewv. Haec omnia reuoco ad atti-
cistas; ad auctorem saperioris aetatis, quae sunt apud Poll.
Ill, 11: IXiyero 6i ti xal jUjjT^f/Jov ^^vrjai, to Trjg Ogvylag
&eov iBQOv et apud Harpocr. u. : Tovg vofxovg e&evTO avaygd-
tpavTcg ev t(^ f^rjTQ(puj. Conferas praeterea alteram glossam
Pbotii multo copiosiorem et Suidam, qui excerpsit Harpocra-
tionem, et Gbamaeleontem apud Atben. IX, 407 G de Alcibiade:
i^xey elg to Mr]TQ(^ov, ofcov twv dixav rjaav al yQaq)aL
Addamus iam scbol. Ill, 162 ol TtaQakioi], ol ttjv uaqa-
klav olxovvTeg tiov l^d-rjvaiiov xal :iaTaai€€va^ovT€g ttjv vavv
TTjv ndgaXov xal ev avTrj 7cXiovTeg (Laur. F.). ^kktag, ol kv
Tjj UaQaXct) TtXiovTeg vavTai xai hci^ciTai ' avTtj 8^ IotIv Icqcc
TQVJqQTig TaxvvavToiaa ItcI Tag drjfioalag. are 8i ol ickiovTeg
iv Tjj HaQctXit), TOvg TCQiafietg naqayovTeg Ttqbg ^H^avdgov,
Jjdeaav aTieg xal ol Tcqia^eig (Laur.). Eadem fere reperimus
apud Pbotium s. u. naqaXoi ' oY tb Iv tjj vtfi TJj jcaQaXft) Ttkiov-
Tcg xal ol Trjv TcaQcckiov Trjg l^TTiKrjg xaToixovvTsg , vioTteQ
eregoc Tcedidaioi xal di^dnQiOt' Jtaqakog 8h TQirJQrjg hgd xa-
\
Quaestiones de scholiorum Aeschineorum fontibas. 317
leitat, ijrig dLTjveKiug raig InetyoiaoLtg XQ^Loii9 v7C7]Q€T€i. 67c6te
6e i-A TT^g akXodaTvqg f^erajcifjiipaO'^ai avQccTrjydv rj^ovXovro
(jioTteq ^hcL^iadrjv ctTtb SmeUag, ri} naqaXit} ixQfjivxoA) li-
yerai 8i ij a^nj xai USaXaftivla. vaieQov dh akXac dvo 7CQoa-
eyivoYto avralg IdvxtyovLg re xal JrifirjrQidg. Ex hac uberiore
glossa^ qoam Photias, at uidetar, ex atticistis petiuiti scbo-
liasta sua uidetur excerpsisse. Neqne Hesychias non praebet
similia s. n. TcaQakoc * ol t^v ^caQakiov olxovvreg Trjg ^vriifcijg
et 8. n. TcaQaklxfjg' 6 artb Tqg fcoQaXov, ^ 8i . . , iativ le^a
vccvg et Bekk. anecd. p. 293 : naQakog iariv ieqa TQiT^Qrjg, vjo-
7teQ %al 2akaf4ivla jcgog dicncoviav hct^xridetog^ cui glossae
similis est altera Photii: jtaQaXog, vavg leQa, d^eioqig* rjv dk
xal hiQa 2akafiLvla' cum Pbotio eoncinit Suidas; praeterea
of. lex. Cant 355, 3 (Nauck.), Poll VUI, 116, Harpocr. u. Tca-
Qakog, Thorn. Mag. 298. 299 ed. Ritschl., scbol. Dem. p. 636
Dind., Etym. Mag p. 469, 19 et p. 699, 14. Atthidograpbos
agnosces fontes atticistarnm coll. Harpocr. u. lega TQn^Qrjg'
. . . kiyoL av rrv ndoakovy wg avvidelv %atLV ex re trig 0i-
koxoQOv Kal I'K xi^g IdvdQotluivog ofiolwg g.
Scbol. ni, 30 tQiTTveg'] o la%t %b tqItov fxiqog rrjg (pv-
krjg. 7Cokkdniig yccQ fj 7caaa qfvkrj v/ciQ kavrfig 'iva 7CQ0€fiak-
kero, Ttokkdxtg Si xal €v e/.aai;ov liiqog tcJv tqiwv Trjg cpvkijg
'iva v7ckQ ixaarov ^igovg' xal oi drjfzoL ol fZ€QiKol olov i6a7C€Q
al xwfxai. TOVTO 8h ehcey, wg oxt ol Srjiiot e| avrwv alQoiv-
tal VLva, iva V7chq rov dijf^ov avrov too fzeQixov (f^ovrl^rj
(Vat. Lanr. Fg.). ^kkkwg' rd xgia (xiQiq twv (pvhUv xal ol
^yefioveg TQirrvaQxoc (Vat. Laur. g.).
Prior boitts scbolii pars unde floxerit, non liquet. Certe
altera atticistis est reddenda, id quod probat Pbotios s. a.
t) Errorem, quo ducti sunt hoc loco Photius et Suidas, communis
eorum auctor praebuisse uidetur, sanatur tamen coll. Suid. u. ^ida/uvla
vav^' 9vo Tjaav vfjei naqa ToXi 'A^vaiois vTtrjQvudei raxvd^o/wt, ij Ila-
qakos xal rj JSaXa/uvia, tov rj juiv JSalafuvla lois fyxalav/ievavg ais %qUnv
ftyap. r^y xai in^ 'AXxifitadriy ^ai nefupd'rviu BovxvSidrje 9trX, (ss schoL
Ar. Au. 147), cf. Gaisford. ad Suid. u. nd^alos ^ JSaXa/uvla Tom. II, 2
p. 85 Bemh.
318 Theodorus Freyer
TQLTTvg* q)vkrjg fiiQog tqItov, xori rptrrva^og 6 a^wy, et
Bekk. anecd. 306: TQirrvg' vqItov ^ligog rrjg q)vkrjg et deinde:
TQiTTvaQxot ol Tijv TQiTTviov aQxovTBg^ Dcque minus hac spectat
schoL Plat p. 406 B: ^^^vrjat dixa fxhv tjoav cpvXal, Sii^qtjto
d^ kxdart] tovtojv elg TQla, eig TQiTrvag, eig i&vrj, etg q)Qa-
TQlag' ol ovv exdaTTjg rgiTTvog a^oweg xqiTTvaQxol te xa-
Xovvrai xcrl TQiTTva^xovoiv , quiboscam compone Etym. Mag.
p. 768, 12. Cf. praeterea Poll. VIII, 109, HI. Harpocr. s. u.:
TQiTTvg IcTt TO tqLtov fxiQog rrjg qwkrjg' . . . uig q)rjatv liQi-
atorilrjg h ri} !d^vaLu)v ^cohT€l<f. Rnrsus licet aidere, fon-
tes atticistis antiqaiores Harpocrationem sequi. Ex Aristotelifi
libro haec glossa at ad Harpocrationem ita ad atticistas trans-
lata est, inde ad scboliastas, Photiam, ad Bekkeri anecdota.
Schol. I, 79 T€TQV7trifiivri] KozaSixa^ovaa (Laur.) tovto xa-
xorj'd'wg ehtev in\ tov Tifxaqx^^y x«^ ^'^^^ xcey^ifzqxxrov (Vat
Laur. gm.). TeTQVTtrjfiivr] 6i xpqg)og tjv rj xaradtxa^ovaa, nkij-
QTjg dk ij anolvovoa (Vat Laur. gmq.). reTQVfcrjfiiyr] ovv olovel
xaTatprjq)i^oiiiv7], 'dyvwfxev ydq Ttoklaxig, wg otl tvotI fiiv
kxfjrjcpl^ovTO ol dixaatal did Xevx'^g xai fAekalvrjg xpricpov xai
ry ri fiiv iiiXaiva ri xaraipriq>i^of^ivri , fj dk levTirj r} aw^ovaa.
Tcoxh 81 did T€TQV7trjfiivif]g xal drQiiJTOv, xal KorhiQivov fikv
did rrjg TerQVTcrjfiivtjg, eaw^ov dk did r^g dxQriTov (Vat. Lanr.
Fgm.).
Nonnttlla, qaae licet conferre, praebet Photias s. a. rer^v
jcrjiiivrj ip^q)og ' twv xpricpiav ovauiv xaAxtJv xal avlloKOv ix^v-
atSv al fikv TjOav TeTQVfcrjfiivaiy oaai xaJ xaTexprjg)laavro' al
dk 7cXriQeig drQVTtrjToi oaai riq)LeGav lovg xgivofiivovgy qnocnm
ad nerbam conspirant Bekkeri anecdota p. 307 ; plnra continet
scholiasta Demosthenis p. 792, 6 Dind, : '^aav dk avrai (sc, xlnj-
q)0i) Ttotk fikv T€TQrj/divai xal cctqtjtoi, Ttozk dk /lilaivai xai
XevxaL al /dkv TergrjiLiivai xal fxiXaivai rjaav xataiprjipiCofxe"
vai' q>aol di riveg riov i^rjyrjaa/iiiviov oil aTco xotQ^l^v oarciv
avrai iylvovro' al dk kevxal xal Stqtjtoi r^oav al avi^ovaai.
Ad banc Aescbinis locum pertinet interpretatio scboliastae
Lucianl p. 214 lac. u. ttJv T€TQV7cqiLiivi]v ovrog q)iQ€i] l/rl tcJv
dixaKo/diviov duo iprjifoi Irid^evro, ij fxkv vcki^Qrjg, rj di TetQv-
QuaesUones de scholiorum Aeschineorum fontibus. 319
Tctjfiivr]. idldoTo de Toig (xkv vixcoaiv rj /ckrJQtjg' rolg tittu)'
fdivoig di 17 T€TQV7cr]/divri, y.ai fid^rvg tovtojv ^laxlvr^g iv riji
xara TifdaQxov njv yag feTQuicrjfiivrjv a^ioi TifxaqxV ^^^"
vat. Ut attici8tis ista tribuamus, luculento hoc scholiastarum
coDsensa adducimur. Conferatur praeterea Harpocratio s. a.
TeTQVTVTjfiivtj , qui iterum laudat Aristotelem talia docentem
Schol. I, 81 u. olxi^aectiv] JIvv^ 81 TceTQwdrjg iarl ronog,
tvd-a eyaiktjaia^ovatVy Iv (qthlhi* totcuj xeifievog. litvo^aadnq 8h
IIvv^ Ttaqa %b /ceTtvxvwO'd'ai ralg oixrjaeaLv . . . rjv 8k uayog
viprjXog, l6q)og xakovfievog JIvv^ (Vat. Laur. gmq.). Qui bus
addendum est schol. Ill, 34 u. 7tv%vL\ b lOTcog, iq)^ ov ij ^-
xXqaia (i)i€o86iLiriTO , JIvv^ kxakelro' r^v 8h roTVog vxptjkdg xal
v€q>(68rig (Vat. Laur. g.). Eadem multis praeterea locis inue-
niuntur, imprimis apud Photium: IIvv^' ^^vrjoiv hcxXtjola'
T] and Tov Ttvd.vovGd-at tbv ox^ov hiel, rj arcb rov Ttvytva elvai
TO TtBQi avTrjv olyLTi^ara^ quae breuius referuntur in Bekk.
anecd. p. 292: IIvv^ eariv hcxXtjala ^^vrjacv, kxXijdir] 8h
ovTtjg, oTi^ Ttvuvd ioTLv Tteql avTtjv tcc oixqiaara. Quare ex
atticistis omnia sumpta esse admodum est probabile, quae qui-
dem opinio eo firmatur, quod Platonis quoque scholiasta cum
hisce bene congruit p. 444B: IIvv^ ronog ^&i^vrjaiv, iv (^
hocXrjolat lylyvovTO, TtdXai jikv jcaoai, vategov 8h ixTta^, orav
TOV GTQctrrjybv x^'fOToycJair. ixhfi'dnfj 8k ovrcjg rJTOi anb tov
jcvyLVOVG'd'ai Tbv ox^ov enel, rj arcb tov Ttvxva elvat tcc Tcegl
avTTjv ohrjfxaTa. Conferas praeterea Hesychium, Suidam, scho-
lion Ar. Equ. 42, scholion Dem. p. 39S Dind.*): fj 8h -/tvv^
bnaXelTO 8id to ael wg enl to TtXelOTOv exel Tbv 8^fiov he-
yiXtjaid^eiv, scholion Lucian, p. 174. 207 lac.
Schol. n, 11 T€QaT€iav] olovei xp€v8oXoylav, nad-b xal Ta
TiQcera yivofieva xp€v8€Tai ttjv q>vGiv (Vat. Laur. Fgim.). Sex
praeterea locis eandem interpretationem inuenimus, apud Pho-
tium, Suidam, Hesychium, lex. Bachm. p. 384, schol. Ar. Nub.
318, schol. Lucian. p. 59 lac: TeqarevoiiBvog' xpev8okoyovfZ€-
1) Cf. W. Schunck. de scholiorum in Dem. or. XVIII. XIX. XXI fon-
tibus, Ck)barg. 1879 p. 15.
820 Theodoras Freyer
vog, Tj ^avfjiaara Tcal TtaQado^a (xv-^evoixevogy quae omnia recte
tribaere mihi aideor atticistis.
Exquisitissima qnaedam doctrina inest in schol. 1, 188:
tal£ 2eiiv(xlg\ rgeig rjaav, dv rag f^hv dvo rag ixariQCii&ev
JSnoTtag 6 Tlaqiog TveTtoltjxev hi rrig Xvxvlrov Ud'ov, rrjv Sk
fxiarjv KaXafiig, ol 6h !dQeo7tayi%ai rqelg nov lov inrjvdg iq/Ai-
Qag rag q^ovixag dixag Idiy.aCov ixdarj] tvSv -d-ewv inlav ri^i-
qav a7CovifjiovT€g. r]v dk ra Tte^no^eva avTdig lega Ttonava
xai yaXa Iv ayyeac xBQa^eLoig, q)aal ftivroi avrag ol fzhv rijg
elvat xai Sxorovg, ol di ^norovg xai Evtjvvfirjg, f]v xal Fi^v
ovofAateO'd'at, xXrj-dijvac 6k Evfievldag iTttrjQiareQOv TtQvStov
^Eqivvag ycakovf^ivag (Vat. Laar. gmq.)-
Ex parte bene connenit Photios : ^eftval d-eal ' xot* €vq)7]'
^la/xov al ^Egivveg, oiaTceg al avral xal Ev/ievideg kxaXovvTo '
rjoav dh TQeig^ et Hesycb. : ae^val d^eal • rag Evfievldag ovrtog
eXeyov xal ^Egivvag iTcl €vq)i]iiiiaf4(j) ^ qaibuscnm conferas bre-
uissimam glossara in Bekk. anecd. p. 303 et scbol. Lucian.
p. 207 lac. et schol. Thuc. 1, 126 tcJv ae^vwv ^e(av\ tcSv ^Eqiv-
vvu)v, xara avTl^pqaaiv y quae omnia possunt ex atticistis de-
prompta esse. Cf. praeterea Harpocr. s. u. ovto) xaXovaiv ^i&rj'
valot rag ^EQivvag^ qaae descripsit Suidas.
Schol. I, 84 V7toXa^6vreg\ vTtOTvxovreg, aTtoxqivafxevot (Vat
Laur. gm.). Conuenit Photins: vTtoXa^iov vitovotjaag ^ ano-
xQid^elgy rj avreiTCiiv, avrixQovaagj quocum conspirant Etymo-
logus Mag. p. 783, 4, Sddas^ lexicon Bachm. s. u., scholion
Thnc. II, 72: vTtoXafiojv] ctTtoxQid^eigy rj VTtovorjaag rj h&vfjir]-
d-eigy Thomas Magister p. 370, 6 Ritschl.: vitoXafifiavw to ano-
xglvofiai, Qovxvdldrjgj scholion Plat. p. 339B: VTtoXa^ot' aito-
xQi^aeraiy quae omnia atticistis restituo.
Schol. I, 61 vTtoyeveca^ojv] artTOfievog tcJv yeveUov xoit
lx€T€v(ov (Vat. Laur. gmq.). Ad uerbum fere conspirant Pho-
tius, Suidas, Hesychius, lexicon Bachm. s. u., Etymologus Mag.
p. 782, 11; Xiravevcjv, cctco tov yevelov aTCTOfievogy neque mul-
tum differt id, quod est in Bekk. anecd. p. 312: vTtoyeveid^iav
Tov yeveiov Xafx^avofievog xal aanaCof-uvog y quae omnia ad
atticistas sunt reuocanda.
Quaestiones de scholioram Aeschineorum fontibas. 321
Item enidentissima quaedam similitudo inter scholiastas
et lexieographos intercedit collate schol. I, 65 u. xaifioig] xcJ-
jMog 17 fier* oXvov (p&q (Vat. Lanr. gmq.). Photius gl. 1 , Sui-
daSy lexicon Bachm.y scholiasta Platonis p. 417B. habent, xcJ-
fior (pdal T] oQxqaetg fierce fii^g' cf. praeterea Phot. gl. 2:
xfSfiog' eldog oQxi^Gecog et Hesych. 8. u.: aaeXyrj ^Cfiara tvoq-
vixa, avfiTtoaia, (pdaL
Nonnullos praeterea habeo locos, quibus tanta inter scho-
liastam et lexicographos cernitnr similitudo nel in una uoce
interpretanda, ut earn quoque doctrinam reddere possimus atti-
cistis, a quibus scboliastam optima quaeque petiuisse constat.
Eius generis est schol. 1, 122: TtaQairrjaofievog] avyyvdfiriv
aln^OMv, (jjg cSv xoiovTog (Vat. Laur. Pgm.) et schol. BE, 19:
o%Tiveg — TtaQairriGovrai] olovei avyyvtifirjv ahi^aovrai (Vat.
Laur. Fgim.). Gonueniunt : Photius, Suidas, Bekkeri anecdota
p. 289, 2 1 : TCaQaireiad-ai * TtaQcn^aXeZv, avyyvwfirjv ahetVy schol.
Thuc. 1, 73 ov TtaQaLTtjaewg evexev] ovxl h^ena rov alrelv avy-
yfwfirjv q>riai, schol. Lucian. p. 93 lac: TtaQairrjadfievot] Ttaq-
airelv' TtaQcexakeiVy avyyvciinrjv airelVy Thomas Mag. p. 274, 9
Ritschl. ftagacTovfiat' to avyyvdfirjv ah(o, xal TtaQalTrjaig 17
avyyvtifirjg aiTfjaig xori ij anoXoyia,
Schol. I, 188 ^avfidto}' dvtl rov ycavayiyvciayta) yiad-d TCQog
yeviTtrjv q)iQeTat (Vat. Laur. gm.) et schol. 11,49: S-avfia^eiv
Si q>7jaiv avrl rov Kcxraycvtiaxetv STteidrj Ttqbg yevmrjv q)iQ€TaL
(Vat. Laur. Fgim.). Conuenit Photius: d^avfiaCio' ore Ttqog /€-
viTLTiv awtdoGOfiev TO xarayLvtiaxio orjjLialveL' Ttqog di ahia-
Tiycfjv TO eTtacvtS et praeterea schol. Lucian. p. 223 lac. u. ^ar-
fidoovTai] d'aviidtu)' avvTaTTOfievov Ttqog yevixfjv del Xafi^dveiv
cevTO kTti Tov TLaTayiviOGXiOy OTav dh Ttqog ahiaTiyrjv, eTtaivw.
Aliis uerbis idem docet schol. Thuc. I, 51 : d-avjidtio gov htl
fiifitpewg, d'avfidKo) oe iTti eTtalvov xal TtoXXdxig ixTtXi^^ewg,
Photio simillima habet Ammonius p. 68 ed. Valck. exemplis
additis, Suidas conspirat ad uerbum cum Photio, plnra tamen
profert secundum eundem fontem atque Photius. Aeschinis
seholiasta descripsit alteram uerbi d-av^idtetv structuram, qua
opus erat ad interpretandum oratorem, alteram omisit.
Leipciger Stndien. V. 21
322 Theodoras Freyer
Schol. in, 229 ittilioxoTog] avrl xov fiaxaQl^ovrog. wg Inl
TO TtXeiarov yaQ to tov Krjkov eiw-S'Sv aei Itt} y.aXov TctTTS-
ad-ai, TO de ^rjXoTVfciag iid (pd-ovov (Laur. F.). Gonaenit Pho-
tiuB: trihx)' fiayiaQluo), Suidas: CtjIcj' f^ca/iaQl^ia et l^r]kwT6g'
ficncaQiaTog y iTtaivrjtog. Bekk. anecd. p. 261 : ^rjlanov' xal
kTtl TOV KrjXovv ycal Iftl tov fAoxaQiteiv €Ta^av to KfjlofTov ol
^riTOQeg ztL Ammon. p. 65 Valck. Ci^Xov Tqla eidi] ' 6 fih yaq
loTLv fioxaQiGfiog XT A. Hesychius idem.
Schol. II, 44 TCQOfttjkayclCtJv] v^QittJv (Vat. Laur.). Con-
neniunt Photias, Suidas, lexicon Bachm. s. u. : TtQOTtrjkaxl^iov *
adixiuv v^qI^wv diaovQwv i^ov&svtjv] haec integ^a atticista-
rum interpretatio uerbi TtQOTtrjXaxiuiv uidetur esse, quod iis-
dem quattuor uerbis utitur scholiasta Platonis p. 361 B: tcqo-
TrrjXaxl^opiev ' adixovfiev, v^qitofiev, SiaavQOfiev, l^ovd-BvovfABv
et ordine ex parte inuerso p. 414 B: 7CQ07t€7tr]kaxta^ivrjv* v^ql-
afAivTjv, '^dixrjfiivTjv , diaaeavQfAivrjv , k^ov-d-evrjf.iivfjv, Duobus
tantum uerbis idem scholiasta banc uocem explicat p. 349 B:
TtQOTtrjkaxitofievog ' v^QL^oftevog i^ovd-evovpievogy similia deni-
que habet p. 395 B: TtQOTtrjlaxlaeig' v^qeig rj diaavQfiovg, Cum
Platonis scholiasta non semel sed quater eadem utatur inter-
pretatione, qua sola utitur scholiasta Aeschinis, nullo pacto
dubitare licet, quin haec omnia ex atticistis deriuata sint.
Gonferas praeterea Hesychium et Etymologum Mag. p. 690, 3.
Schol. II, 41 u. €Qavog] eqavov dh avOTT^oeiv cprjalv avTi
TOV (jjGT€ TQicpea&ai arto Tuiv 8rjfioalu)v xqrjfiaTiov (Vat. Laur.
B. F. gim.). ^XXtjg' ioot€ exaOTov tl avTfj} Sovvat nqbg XQ^i"
aiv aqyvQiov' tvccv yag o TtoXXol dLdoaaiv aqyvqiov elg XQV~
acv ^Qavog xaketTai. xav firj Tcgog XQV^^y ^^j akXa dioQcdv. tj
eqavov t^v Ttaqa Tciv (plkcov aweLOcpoqav xai knldoaiv (Vat.
Laur. B. gim.). Cum extremis scholiastae uerbis plane con-
ueniunt lexicographi: Photius gl. 2: iqdviov ex avv€iaq)oqag
dioqovy eadem apud Hesychium et Suidam s. u. iqdviov. Quae
habet Hesychius s. u. eqavov avv€Laq)oqd, diZgoVy evwxia 7]
avd fiiqog deinvov fj ex ov^fioX'^g dehvvov, simillima sunt
scholio Platonico p. 457 B : eqavog eoTiv eiacpoqd Tig kxdoTov
fitjvog, 7] ex avfi^oXfig dehcvov rj evioxia, rj dvci /aiqog del-
\
Quaestiones de scholiorum Aeschineoram fontibas. 323
nvov xtL CuDcta ista plane ex communi fonte prodierant;
quoniam autem paucissimis uerbis ante Aeschinis seholiastam
aocis TtaiTcaXrj^a interpretationem similem Aelii Dionysii inter-
pretation! habere aidimns, banc quoque explicationem atticistis
nidetur debere.
Schol. II, 157 Qvrr^Qa] ^n;v ^) ^ilv Ifiavra (Vat. Laur. i.).
xvQltjg dh fjviay 'Aotexqrioccvo Si ijti tov ifidvrog' ov yccQ %«"
Xivov (prjaiv (Vat. Laur. gim.). Facillime in hac glossa per-
spicitnr atticistarum doetrina; seholiastam enim dimidium fere
tantum explicationis, quam exhibebat auctor, descripsisse ap-
paret collato Photio: qltjiq' arcXcog fiiv 6 ifj.dg, ytvQlcjg 8k
'^vla, 7caQd to qveod^at rovg Y/C7Covg xal rovg dvafiaTag, oneQ
latl ati^eiVy quocum ad uerbum fere conspirant Bekk. aneed.
p. 299 et Etym. Mag. p. 707, 6 : qvtijq ' 6 Ifidg. /.vqitog 8e tcc
^vla. 7cciqd to ^vaad^at, rovg T/c/covg xai rovg l7to%ovf.iivovg,
OTtsQ latl otLiteiv, Eodem plane spectat Photii glossa gvT'^Qag
•jial PqvriJQag ' rag rjvlag. Atticistas Demosthenis quoque scho-
liasta exhausit ita quidem, ut pro fjvla uoce x^^^^^S ^^^s sit
p. 425 Dind.: girrrJQa' olov fidoTtya' xvQio)g di kiyerai QvrrjQ
0 x^Xtvbg C17C0 TOV qveoO-ai xai eh/.eod-ai itaqd tojv ijvtoxwv.
His addo quae uerba excerpsi ex scholio lU, 13: u. aTto-
xXrjQOvatv] vofiog 8 rjv Tovg a7COffvy6vTag tiov oixsTtov elg to
TOV Orjaiwg T€/iievog ccTifiojQr^Tovg elvai (Vat. Laur. gm.). Vide
Photinm s. u. Qriaeiov ' to Giqa^wg ^Qfoov, o rolg oixetaig aav-
Xov rjv (of. p. 304). Ikiyovro Si dUai xai IvTavd-ay quocum
concinit locus in Bekkeri anecdotis p. 264 : Grjaelov to tov
Qrjaicjg r^Q(j)ov. eazi 8h ciovkov Toig oiy.iTaig. Similia prae-
terea tradit Hesychius s. u. vewg Grjoiiog, irp^ ov ol ccTcodi-
dQaanovTeg y.ati(fevyovj neque minus schol. Ar. Equ. 1312: elg
TO OrjaeioV evrctvS-a ol xaTaffeuyoyveg tiov oiyevcov aavXiav
elxov,
Schol. I, 53 TrjXla] TtjXla aavldiov tl 7teQi,7ceq)Qay^hf0v
TtdvTO&ev. etg o Ivi^aXXov rj dXexTQvovag rj oQTvyag (Jictxe-
ad-ai. Tcal tov v7t€Q7crjdu)VTa avTCJv ra TceQKpQayfiaTa eXeyov
1) Gf. Cobet Mnem. X, 75 sqq.
21*
324 TheodoruB Freyer
'^rraad-ai (Vat. Lanr. Pgmq.). idiwg dh elnev xvpelov ' ov yag
ovTwg kycakovv, alXa axiQaipeiov. — rj Trjkla iarlv icp^ ^g ra
aXevqa exad-aiQoV l/pcSyro dk cevrfj ol xv^evovreg xai Ttqog
TO ^aXXeiv rovg xv^ovg, xcri Ttqog to avfi^aXXeiv Tovg ogrvyag
xal Tovg aXevcTQvovag (Vat. Laur. gmq.)- V ^^^'^^ ioTcv ^
Ttjllay kq>^ ov lActTTeraL to akevga. — Tijkla' rJToi xv^evTixa
oqyava, rj tqoxtj^I^ov (sic), iv oj TOvg oQTvyag xal TOvg alex-
TQvovag i^aXXov ixaxead-at (cod. Patm.). Plane connenit Pho-
tius: Trjkla' Ttijyfia t€t Qccyiovov ^ Icp^ ov iJTOt to akq>iTa m-
TtQaaxetai rj aXexrgvoveg avfij^dXXovTaij plura quam apad banc
exstant in Bekkeri anecdotis p. 307: TijXla' rJToi ^vXlvov ti,
k(p^ ov %7taLC,ov ol TLv^evovTeg, rj Ttliyfia ti xpiad-cideg CTQoy-
yvlov, iq)^ ov avvi^aXXov Tovg alexTQvovag. Cum Photio con-
spirat Suidas gl. 1 ; conferatur praeterea Suidae glossa altera
cum scholio Ar. Plut 1038, Etymologus Mag. p. 756, 56, Hesy-
chius: TrjXla' arjXlay Iv ^ diapiaTTerat to aXevga rj TtBQKpi-
QBta KoaxlvoVf denique Pollux IX, 108: xal ttjXI^ (ikv ofioltf
TTJ aQTOTtdXidi xvTcXov ipLTteqiyqaxpavTBg iviOTaaav Tovg oqtv-
yag l^ri Talg (lixaig Tolg TVQog aXXijXovg, Cum in hac quo-
que glossa satis congruant Photius, Suidas, Hesychius, lexicon
Bekkeri, scholiastae Aristopbanis et Aescbinis, q<ios etiam
atque etiam cum atticistis conspirare in altero capite uidimus,
boc quoque scbolion atticistis licet tribuere.
Scbol. II, 147 u. ^ETeo^ovradai] ol T(ff ovtl and tov Bov-
Tov. ovTOL TtgotCTavTai tov Ibqov TTJg €v axQOTtoXet ^'97]vag
T^g JloXiddog, xal 'ix tov yivovg tovtwv liqua yiverai vqg
!dd^vag Trig HoXiddog^ 0 • • • Qnae sequuntur, sunt scboliastae
1) In suspicionem hie mihi aenit Aescbinis locus, ad quern est hoc
scholion, or. II § 147, ubi orator de patre suo haec facit uerba: ^ ya^
yjSrj pBpi<o>uiv ivsvrjxovxa xal lixinQa, xai avftfieflrjxev avr^ vdij^ fiev avri,
nglv triv ovainv anoXiaai 9ta rov noJLe/uov , a&Xelv t^ acjjuarif ixnsoom
8 vTfo Tcav XQMxovra arparevetf&ai ftiv iv rfj ^AaCq^ apiffreveiv d^ iv rots
xtvSvvoiSf avyxarayeiv Si rov Srjftov, Santg xai 6liy(o ngaregav einav^
slvai 8 ix iparptas to ydvoSy rj rcav avrtuv /Scafimv *ETeo/3ovTa8cus furixBi
{o&av 17 T^s l^&rjvas x^ DoXiaSos iailv iegeia). In his, quae inclosi, uerhiB
propterea offendimus, quod orator hoc loco de patre suo, non de matre
agit; uerba autem ilia non tarn ad patris, quam ad matris laudem perti-
V
Quaestiones de scholiorum Aeschiueorum fontibus. 325
(Vat Laar. gim.). Atticistas esse fontem scbolii satis probat
Photios: ^ETeofiovtddai' yivog ^i&i^vrjaiv' olov ol akrjx^wg a/co
BovTOv yeyovoreg. Ix de tovzojv xa^/araro rj iiqeia ttjq no-
Xiddog, xa&aQwg d^ rjv ^Arrixov to yivog xai yvT^aiov' to
ydq hebv to alrj^hg drjkol. Exiguam tantum partem integrae
atticistarum glossae seraatam uidemas in Bekk. anecd. p. 257 :
^ETeofiovTaSat' yivog ^^vrjai xad^aQov liTTCAov to (scr. %al)
yvijaiov. Similiter in breue contraxit banc glossam Soidas:
ET€0^ot/vadai' yivog ^&r]valoig navv Io^tcqov a/cb Bovtov.
acp" ov ol ieqelg xax^loTovTo Idd^vrjaiv. Pbotio aatem, ne
dicam attieistis, similior est glossa apnd Etym. Mag. p. 386, 3 :
^ETBO^ovTadai' yivog tl i/clarjfiov xal 7teQLq>avlg Tolg uid^rj-
valoig, ol akrjS-cSg aico Ttjg tov Bovtov yeyovoTeg. Ix di tov-
Tov xa^loTavTaL liQeiai Ttjg IloXtaSog. Praeter Aescbinis scbo-
liastam Demostbenis quoque atticistamm lexicis usos est coll.
scbol. Dem. p. 643, 6 Dind.: 'ETeo^ovTadrjv dk tov aktj&dig
evyBvij' to ydg ovofia ajco Bovtov Tivog aQxalov yiyovev ^&if]-
valov, xcrl to hebv to aXrj&ig. Gum Pbotio bene conspirat
Harpoeratio, qui diserte affert aactorem: xa^a q)riai jQdxwv
7t€Ql yevwv.
Unam praeter basce babeo glossam, quam Pbotio adintore
nsns probabiliter atticistis restituere posse mibi uideor. Scbol.
nent. Accedit, quod mira inter schoUastae et oratoris uerba similitudo
cemitur. Inde orta est mihi suspicio haec extrema uerba, quippe quae
Bummam totius scholii efficerent, in ipsam orationem ex uetustissimi co-
dicis margine irrepsisse; talia usu uenisse testis est Schultzius p. 333
not 13 : 'hoc scholion habet g in textu, hm in mg. . . .' Simili ratione scho-
liastae annotationem in contextum ex margine translatam repperisse mihi
uideor in Demosthenis oratione XVlll § 130 p. 179 ed. Voemel.: x^^^ f*^
ovv xai Tt^qtfjv afA* l^&ijvalos xai ^i^twq ytyovsVj xcd Svo avXXafias nQOC-
9bU tov flip TtarcQ* avri TgofiTjToe inoir^asr l^r^/urjxoVf rrjv Si /njrd^a
aafivdfS naw FXavxod'iav ^ rjv "Efinovcav anavrse taaai xalovfiivtjv {ix
TOV TiCLvra Ttoislv xai nacxatv xai yiyvBC^tu SrjkovoT i xavTije T^
inannf/Uas rvxovoaVf nod'ev yaq aXXo&ev\) Quae inclusi uerba si reuera
scripsisset Demosthenes, nullo pacto scholiasta potuit haec proferre ad
MOCtm^'EfAnovcav circumscribendam p. 3U8, 7 ed. Dindorf.: ix tov navTa
aiaxQ^i ^clI dvoaiws noislv xoiavTfj ya^ ^ ndXai 'Efinovca, Praetorea
dijXovoTi uox imprimis est scholiastarum.
\
326 Theodorus Freyer
III, 113 u. TtvkayoQCDv] jtvXayoqai rjaav ol k^ exaatijg Ttolewg
TtSv fierexovoaiv Trjg u4fi(pixTvovlag jcepiTtoi-ievoi eig to aw-
iSqiov TO ru)v ^pKpiyLTvoviov, t^v xf/^(pov eytaOTog Ttjg TtoXetag
^Kiy elg TO T1JV yviif^irjv a7C0(pijvaad'ai, JJvXayoQat d ixa-
Xovvro, i7C€idrj Iv IIvXaLg, ij sotl 7t6Xig nqog ^eXtpolg, avv-
rj&Qol^ovTO. iyiei yaq t]v to ^ovXevxriQiov TcJy IdncpiYXvovvuv.
%7te^7tov 5b xofl ieQOfivrii.ioyay rbv dvaotTa vitlq Trig rcoXeiog
ovTio xaXovfi€vov. e7ceii7tov Sh ol u^dTjvaioc leQOfivrjfiova fihv
€va, 7CvXay6qag 5e rqelg (Vat. Laar.).
Atticistarum esse banc doctrinam palam facit Photius, qui
breoiorem, quam scboliasta praebet banc glossam: s. a. TtvXa-
yoqog' o vte^rto^evog hi tvjv tcoXbwv eig rriv ^fi(pcxTvovlav
QiJTiOQ ware eK€i ayoqevaai. 7tvXay6qog 8k Ttaqa to Iv zfj
IlvXala ayoQeveiV TlvXala Si to u4fi(pLXTvovix6v avvidQioV
r^aav Si 7tvXay6Qoi Tqelg. Qaocum ad nerbum fere conuenit
locus in Bekk. anecd. p. 292: TtvXayoQoC ol 7C€^7t6fi€voi ajtb
TcJy 7t6Xeu}v elg t'^v ^fitpixzvovlav Qi^roQcg, ware Ixei ayo-
Q€vaai. hfiXij&r) Sk 7CvXay6qag 7caQa to eTtl nvXai<f ayoqevetv,
TlvXala (J' earl to A^q}i'/,rvovivi6v awidqiov,
Scboliasta rtvXayoqog uocem ex TlvXac et ayelQeiv com-
positam esse docet, Pbotius et Bekkeri auctor melius intelle-
gunt Toy ev TlvXaig styoqevovra. Cum autem praeter banc
differentiam bene inter se congruant bi tres, communem eorum
fontem agnosco. Hesycbius banc quoque glossam exbibet de-
curtatam : 7cvXay6Qot ' ol 7CQoeartjreg riig IlvXalag ' TlvXala 8i
ear IV ij eig JJvXag, rag GeQfW7CvXag yivofiivrj avvoSog rHv
Li^cpvKrvoviov. Quae sunt apud Hesycbium et in Bekk. anecd.
p. 292, in unam glossam contraxit Etymologus Mag. p. 695, 42
ri particula interposita. Ex parte praeterea atticistas excerpsit
scboliasta Demostbenis p. 313 Dind. pro TtvXayoqot praebens
leqof.ivriiioveg', ol 7cefi7c6fievoc eig to riov ^f^upmrvoviov aw-
iSqiov log 'Avqioi rc5v iprj(piov eXiyovro leQOfivtjfiovegy et non-
nullis mutatis scboliasta Ar. Nub. 623: eig rrjv avvodov tcJv
A^cpi%rv6v(x}v 7cefi(p^vat eig rrjv JJvXaiav. xara TtoXiv S*
%7ten7tov rovg d^vaovrag xai avveSqevaovrag xal rjaav ol 7ce^i-
Tcofievoi 7cvXay6Qai xal leQo^vt^fioveg. Gonferas praeterea Pbo-
Quaestjonei de sctioliorum Aeschineorum fontibuB. 327
tiam s. a. leqofiv^ftovii;, schol. Ar. Lys. 1130, Harpocrationem,
qui similia tradtt et anctores landat Hyperidem atqne Theo-
pompiiin.
Venio nunc ad id glosBaram geoas, qnibns Aeschinis scho-
liasta
§6
conuenit cum Ilesychio
quae glossae omDes desunt in codlce Galeano Photii.
Scliol. I, S7 idi'naCi] dexaaat iarl to Siaip3elQat Ttvag x^~
ftaai Ttaqadixaaai ij ii roiovtov fcoiijaat (Vat. Lanr. Fgm.),
idixa^ev ovv, di4q^$'tiQEV aQyvQliff lovq dixaatas' ije^aro 6k
tov ToiovTov TtQVJTO^ j4vvTos- tovofidaS-rj di to dtxa^siv aico
sov dhca avvtaiaiUvovg ') ftta&aqyelv Iv Ttolet (Vat, Lanr. gna-).
Conneninnt HeBjehii glossae 1 : dtxa^tiv • diafp&H^siv xQiiftma
rj dtaga ..., quibnB addenda sddI dovvai xols dtxaoraig, gl. 2:
dexattny' 6 tig dfxarov apt^fiov rjxutv, atramqne autem He-
Bychii glossam conianctam reperimns in Bekk. anecd. p. 236:
dexateiv" to Siaip'^sigfiv Tovg dixaatas tj htxlrjUiaOTae Tolg
X^fiaoi xai dioQOig. ixXij9-i] di to jCQay/ta ovTUig, iitti xcna
dixa avva&QOi^oftevoi IXafi^avov ra d<J^a. Quae ampIinB Be-
qQQDtnr: ytQUTOs 6 idoxei dexaoai Miktig rag ev&vvag diSovg
TTJg Iv nihit atpaTtjyiag, ijv xaxwg ioTffaTi^yrjaev — , male
conionxit lexici Bekkeriani anctor cam priore glossae parte;
exstat enim altera glossa mutila tamen, quae plane cum Bcho-
liaeta concinit: p. 211, 31: ^vvrog' nvTog jtQMxog 6txaaTi}fioy
xceiddei^ev. lata aerba per se non possnnt intellegi, addendum
est dsxattiv, qnod nerbnm ex fine glossae decidit. Qna re
cognita apparet, Iianc glossam p. 211 coninngendam esse cnm
iis, quae snnt p. 236 inde a dexaZeiv DSqne ad ra SwQa. Qao
fiacto idem efficitnr atticistarnm fragmentum, quod semaoit
scboliasta qnodqne Hesychius circnmcidit Unde atdcistae,
quibnB hoc Bcholion restitno, doctrinam snam petinerint, osten-
dit Harpocratio b. n. dexa^tov sub fioem glossae : '4gun<neXrjg
I) Cf. Q. CurtioB, tirdz. d. griech. Etjm. 6. Aufl. p. 507 et Et;m. Hag.
•p. 261, 39.
328 TheodoruB Freyer
d^ Iv lixi-rivaiuiv 7toltxei<f !kvvr6y g>ijai ncctadei^ai to dexcf-
^€iv xa dixaaxfjQia,
Schol. II, 177 haec continet de uoce anoaxoXevg' ano-
azoXelg dk oi hcl iviv a7Coar6lo)v , uiaxe kxTceftqy^vac rovg
TtXiovrag axQarujixag (Laur. gm.). ^^Qt ^wv oTtoaxoXiiov eyvta-
fuv Iv T(i) Tteql xov axeq>civov (§ 107 p. 262, 18)*), oxc aqxh
7]v htl xb hcelyecv xov oxolov xaxiiog iy./clevaai xexay^evri . . .
(Vat. Laar. Fgim.). Hesychius habet haec: arcoaxoXeig' xa
Ttqbg TtXovv 7caqaayLevaC,(av xolg TtiAovatv aitoaxeXXofiivoig otvo
axokwv xrjv dia d^akdaarjg^)^ qnae glossa integrior exstat in
Bekk. anecd. p. 203, et eadem fere p. 435: a^xovxeg dhca xov
aQtd'iAOVy krcl xwv hifcXeovacHv xqtriqoiv xal xtSv aftoaxoliav
avayofiivcjv Ttaqa xo anoaxiXleiv xa TtXola. Haec omnia ad
atticistas reaoco. Similia praeterea reperiontur apnd Pollncem
Vni, 99: arcooxoXelg ol 7tQovoov^Bvoi x(Sv aTtoaxoXwv xal xov
hiTtXov xwv xQirJQwvy et apud Harpocrationem s. a. aTtoaxoXrjg '
ol inl xrjg hi7Copifcijg xwv xQvqQOJv a7tod€d€iyf^ivoi' jYifiood-i--
vrjg . . Tcal OiXoxoQog kv ^\ Haec quoqne glossa satis docet,
Harpocrationem minime atticistis usum esse, sed commonem
esse fontem Harpocrationis , PoUncis, atticistaram , id qnod
supra cognonimas.
Schol. n, 94 i^cjfioala iaxl fied-^ oqxov aQvtjaig . . . (Vat.
Lanr. B. gim.). Gonuenit Hesychius: i^cofioala aQvrjatg gie^
oQxoVf neque minus hue spectat lexicon Bachm. I p. 103, 30:
k^wfxoola dk aQvrjOig avv o^xqj xrA., quibus bene composueris
schol. Ar. Eccl. 1026: ofiooai cu^ ot*x av dvvalfirjv et schol.
Dem. p. 397 Dind.: k^io^oaa^rjv ei-d-iiog' . . . i^wftoala gihv
1) Quod laudat Aeschiuis scholiasta scholion Demosthenlcum in-
uenitor p. 299 ed. Dind. : anoaroXete ovofia rjv a^)^ Tta^ roXs ji&tjvaloii
i^ov ixo^^^ "^o fpqovrCI^Biv xrii vavtixffi Bvvafiemi nQOi to raxeofS iStl&elv.
Hunc unum indagaui locum, unde quis conicere posset, ab eodem aactore
congesta esse scholia Demosthenica et Aeschinea. Nihil tamen nisi opinio-
nem nimis praeiudicatam attulit G. Dindorfius (cf. praef. ad schol. Aeschin.
p. y. Demosth. p. XII), Zosimum Ascalonitam esse utriusquc scholiorom
collectionii auctorem.
2) Sic scribendum cum Stoientino de Pollucis ... auctoritate p. 24.
Qiiaestiones de scholiorum Aeschineonim fontibus. 829
yaQ eaziv r] TtavreXfjg aQvrjaig f.i€&^ oqxov, Praeterea aide
Said. a. e^o/ivvGiv et a. i^o^oaaiTOf Harp. a. i^wfioaia.
Haec Aeschinis scholiastae uerba coninncta exstant cnm
uberrima ilia interpretatione nocis avTUf^oaia , qnam infra
p. 333 Eustathio adiutore usas atticistaram esse demonstraui,
quare hanc quoque nocis l^Mfioala explicationem ex eodem
fonte manauisse apparet.
Schol. 1, 114 dtaxfrriq>iGeot\ olov %aig Soxifiaalaig %wv rco-
hrciv, rlveg alrjdtSg 7collcal elat yvqaioi, xaJ Tlveg naqeyy^-
yQai-ifihoL . . . (Vat. Laur. Fgmq.). Summam hnius expliea-
tionis aliis aerbis exhibet Hesychios: 8ia}pi^(piaig' 17 i^iraaig
Tiov 7coXltwv 7] xoTcc drjfiovg yivofiivri. Ex hoc quoqne scholio
atticistaram doctrinam amplificandam esse ostendant ampliores
glossae, qaae sant apud Saidam et in Bekkeri anecdotis.
Snidae glossa 1 haec habet: ol Ttolirai ovvlaaiv hcaaroi xava
Tovg avTviv dijfiovg, xai tecqI tvjv air lav i%6rtwv t] fcageyye-
yqapi^iviav eig tyjv TtoXitelav }prj(pov <p€Qovai xQvfidrjv, olov
IdxciQveig tccqI .^^^apyewy . . . xal tovto diaxprjfpiaig xaXelxat,
Bekk. anecd. p. 236: ciTtXiig fihv to iveyxelv xl/i^q>ovg, xvglwg
dk*^ TcJv drj^ortSv i^iraaig, rjv Irtoiovvro avrolg, Yva rovg
^ivovg a7toxpr](piadfi€voi ex^dkkwat r(jjv dri(i(av xal Trjg tcoXi-
zelag. Simillima licet afferre e Pollnce VIU, 64 : diaxfnqq)taig
S* tjv TO TOvg drjf^ioTag rrjv if/rjfpov VTthg ruiv 7taQ€yy€yQaq)d'ai
doxovvrwv iveyxelv, qnem ad uerbam descripsit scholiasta Pla-
tonis p. 455 B. Unde et PoUnx et attidstae saa deprompse-
rint, hoc qnoque loco docet Harpocratio s. a. 8iailJijq>iaig'
I8la)g Xiyezai ejtl rcSv iv roig druiotg i^etdaewv, at ylyvovrai
Tceql ixdarov ruiv drjfAorevofiivwv, el r(j} ovri TtoXlTT/g xal drj"
(iiOTYjg earlv -rj 7taQeyyiyqa7t%at ^ivog wv , , . ivrekiazara 8k
dielXexTai Tteql Tiov 8iaxpt]q)laeo)v . . . jivdqozlmv iv rfj ^/t-
d^idi xal OMxoQog iv g rfjg ^r&l8og.^)
Schol. lU, 79 dLaq>eQ6vrwg' avrl tov fAcrd OTCOvdrjg xal
l^aiqttwg (Vat. Laar. g.). Qaia tres praeterea aactores : Hesy-
chias, Saidas, scholiasta Thacydidis ad 1 , 38, qui in schol.
I) Cf. p. aoosqq.
330 Theodoras Freyer
VI, 27, 4 Paosaniam diserte laudat, eadem utnntar interpreta-
tione: diaq^sQovrMg' i^aiQiriog^ ne banc qoidem perexigaam
glossam atticistis adscribere dabito.
Schol. II, 126 6v diafi€pi€TQrifiivr] rij '^fiiQif] (paalv on %ag
TifjiiQag %ov noaeideuivog fAtjvog iTCiXe^afievoi ol Idd^valot wg
avfi^izQOvg nal dvva^ivag xarix^iv h^dexa afiq>OQiag Tt^og
avrag xal ralg aXkaig fniiqaig iaxevd^ovro njy yLXeifrviqav,
/iuydXov Ttqay^axog drjXovoTc yvfxvaCpfjiivoVy afvevifiOVTo 8h ol
evSexa a^ipoQeig xatd to tqItov roig avrtdixoig yial %olg Si-
TtaoTalg (Vat. Laur. Fgim.). Exigaam tantam partem eniditae
huius glossae seruaait Hesychins s. a. diaf^iefieTQrj/nivTjv Yifii-
Qav " irtl rdiv /deydkcav Sixwv rijv i]^iQav ifiiqitiov eig dcaarrj-
^laraj plara autem atque simillima tradit Harpocratio s. n. dia-
fi€/d€TQr}fi^vr] rifiiqa' fiirgov rl Iotlv vdaTog iCQog (leixerqtjiAivov
flfiiqag dcdarrjfia ^iov. €f4€TQ€lT0 dk T(p TloaeidecSvi firjvly Ttgog
d'^ rovTO rjyiovi^ovTO ol fiiyiarot xal TtsQi riov /.leylarajv dyfo-
v€g, 8i€vifi€T0 dk tqIo g^^Qrj to vdwQy to fikv Tf;7 dicixom,
to dk Tf/7 (pevyovTLy to dk tqItov xolg dixaCpvai. Tovra dk
GacpioTora avTol ol ^Toqeg dedrjixoytaaiv , oicTteQ xal ^iaxl-
vrjg iv t<>7 xard KTrjai(pwvTog. yiQiOTOTiXrjg d^ iv Ttj !d^-
valwv TtoXiTelcjc diddaxei ttsqI tovtwv xtL Harpocrationem
Suidas descripsit.
Hanc explicationem ex Aristotele ad atticistas transiisse
licet arbitrari, atticistis autem sua uidetur debere scholiasta,
praesertim cum pluribus exponat Photius in bibliotheca cod. 152
(Rindfl. p. 12) Aelinm Dionysium in lexico suo imprimis ex-
hibuisse, quidquid pertineret ad iudicia diesque festos Athe-
niensium: oaai re ydg iycixwQtdKovoi Xi^ecg roig J^-d-i^valoig
tcsqL re rag eogrdg xai rag dUag, ivrevx^ev (sc. ex Aelii Dio-
nysii lexico) eoTiv ^kmad^elv\
Qnibus uerbis propositis ea quoque ex atticistis flaxisse
probabile est, quae profert scholiasta in schol. I, 43 u. Jlovv-
aUov\ J lovvoia eoQT'^ ^dn^vrjoiv ^lovvofij rjyerOy Ta fikv xccz^
ayqovg /nijvog Tloaeideuivogy tci dk udrjvaia firjvog udrjvaitivog,
rd d^ Iv aaret ixtjvog ^Ekacpr^fioXiwvog, ^covvatddeg dk iv
27cdQTr^ Ttag&^voi, al iv Toig zftowaloig dgof^ov dy(oviC6^evai
Qumeetionea de tcholiorum Aeschineorum fontibua. 331
(Vat. Lanr. gmq.). Ad nerbam conneuit HeBychioe ntramqae
glossam praebens: Jiovvoia Ioqttj ^^vrjOtv ifitovvaiff ^yeto,
til fiiv xar' ay^ovg ftijvog IlooeiSewvog, ta di ^rjvaia fttjvog
^tjvauSvot;' va Sk iv aarti EXa<prj^oXiiZvoq, deinde ^lowoio-
deS' Iv SnaQTrj tia^iyoi at iv vols JiowaLotg d^fiov aytoyi-
^(itvat, neqne minos Bekk. anecd. 235: Jiovvaia io^ij j^^ij-
vjjat ^lovvaov fjyezo Si za /tiv xor' ayqovg /itjvdg Ilooet-
ietovog, Tce Si jiijvala (SCT. ji^vata) raftijluHvog, ra dk iv
atFtet EXatprj^oi-uavog. jiijvatiiiva et raftTjXitiiva nnum flim-
demqae meoBem esse, satie notam est. Atticiatie antem banc
glossam reddendam esBe probatar etiam scholio Platooico
p. 407 B, qnod ad nerbnm conspirat cam acholic Aeechineo,
nisi qnod Dionyaia Lenaea qainto AtbenienBinm menae acta
esse tradit, cni nomen eat MaifioKTTjQiwv. Jiovvaia io^r^
A^vijOi Jiovvctii rjyero, ra ftiv xot ayQovg ftrjvog SIoOEt-
detiJvog, TO dk j^ijvala (scr. ^^vaia) ftijvos MaifiaxTijQtiiivog,
TO Si h aa%ei'EXaq>Ti(ioXiij)vog; paacissimia aatem aerbis ante
scboliasta Flatonia p. 406 B. a. n. aXiifiQiuiSrig diaerte landat
Jioyvaiav tov jiltxaqvaoaia. Haee qnoqae gloasa, qnae aine
dabio atticiatarnm est, qnam bona Heaycbios atticiatia debeat>
satis docet.
Schol. II, 78 0. Tov Bovl^vyov] tov Svtog ix tov yivovg
zwv Bov^vydiy. 'iv ya^ ijv 'xat zovro' ') yivog rifnafisyov naqa
jolg j4&t}vaioig, i^ oh lyiveio ^ Uqcia r^g i49T]vas. Bov^v-
yTjg dk exlr^^i] 'E?ctiievlSrig'^) A^ijvaltav ztSy fcalai, oaztg
TtfiiZrog tiiyog (iotiir U^tvieV o&^bv xat to aqorqov avrov ar-
hceiTO iv TTJ axQonoXei jcgog fjv^/itiv (Vat. Lanr. Pgim.). Aadia-
mns Heaycbinm: Bovl^vytjg ^Qiog IdtTimg. 6 ttqwTog (iovg vno
aQOZQOv t/Ev^ag. ixaXeiJO 6e 'E/cifitrlSijg. xaS^lazaro di nap'
ainolg xai 6 roiig te^ovg a^ozovg litiTtXtHv Bov^vy^g. Non-
nnllis mntatis praeterea conuenit lexicon qaintnm Bekkeri
p. 221,8; Bovtvyia' yivog it lA&riviiaiv, ieginavvr^v tiva ijjov.
Bov^vyr^g yaQ tig Ttiiv rj^iiwy, jtQiZrog ^ovg tev^ag, ttjv yijy
1) Pftrticula mo/ uidetur indicare, in fonte scholiaatae de compluri-
bus nobiliasimu generibuB actum fniase.
2) Cf. AiiBtoL apud Sera, ad Verg- Georg. 1, 19.
832 Theodorus Freyer
ijQoae xal etg yewgylav iniTqdeiov i/tolrjaev, atp^ ov yivog
xakelTai Bovtvyla. Omnia sunt atticistis tribnenda.
Schol. ly 125 ^vdoxldov ^EQf^'^g] rcaqa tt^v !dvdo7tldov oinclav
&jQr]Tat 'EQfi'^g ' yiyove <J* iTtlatj^og ^vdoxldrjg, xal olti avtov
ikix^^ ^ySoxldov ^EQfXTig, dice dh ro /clr]alov elvai v^g !dv'
doxldov oixlag, dice rovro ovtov dtvofiaadiq (Vat. Laur. gm.).
Gam inferiore glossae parte conuenit Hesychios: !dvdoxldov
^EQfifig' irteidri nqb r^g oixlag rijg iivdoxldov elarrpiet 6 'Eq-
^irjg, ccva&rjfia (pvlijg (sc. AiyrfCdog cf. Harpocr. 8. n,), breuior-
qne etiam glossa in Bekk. anecd. p. 212: ^vdoxldov ^E^fjiijg'
6 7caQcc Tjj oixlijc ^vdoxldov. Hoc scholion e PauBaniae iexico
flnxisse censeo propter doctam interpretationem uocis ^Eqpto-
xoftldai in schol. Thiic. VI, 27, 4, nbi iandatnr Paosanias
(Ri. fr. 198), qua cum glossa coniunctam opinor ftaisse nostmm
scholion (ci p. 303 ann. 1).
Mirum quendam in modam inter sese conneninnt duo scho-
lia procal dabio atticistis reddenda, quae sunt schol. Aeschin.
11,94 et schol. Plat. p. 330 B. Aeschineom hie dabo, qoas
habet Platonicum scripturae discrepantias, infra notabo:
!dvx(a(ioala Inl d/xijg'), 8ia to ofivvvai Ixcerigovg, tov
(xlv iyxaXovvra, on rjdUtjxe^), tov 8k lyxaXov/ievov fitj ij5t-
XTjxivai, oi Sk^) ttjv kTti TtQayfiaatv ccfAaQTVQrjToig ^) xal av-
e7tiyqaq)oig ^) eig oqxov 7C€()i'CoTafiivrjv dlxr]v, Icp* fi laoi ^) xQi-
Tal dixa^ovaiv'), hioi 8i^), otc^) hni drj/iioalq} aywvt axfj-
7CTOfiivov Tivog xafiveiv 6 awLdixog avSvTtopivvTai ^), g>aaxwv
1) Sch.Plat. ini Bixjj Xeyarai. 2) Sch. Plat. rjBixjrrai,
3) Sch. Plat. 01 Si avrca/umiap. 4) Sch. Plat. dfMZQjv^is.
5) Sch. Plat, areyy^fois. 6) Sch. Plat iy^ ok (sc. n^yfiainv),
unde corrigendum est scholion Aeschineum.
7) Sch. Plat. SoSa^ovciv , Aeschineum inde corrigendum : ubi argu-
menta desunt litteris mandata neque testes opitulantur — inl n^yiiaaw
afuiQxvQon xai aveyy^yfois — necesse est iudices ex arbitrio iudicare,
i. e. SoSa^eiv,
8) Omisit schol. Plat, et in schol. Aeschin. codd. Laur. g.
9) "Orav schol. Plat, et codd. Aeschin. , ore Dindorf. , restitaendnm
est : orav — avrofivvTjTai cum scholio Platonlco pro ore av&vno/iwxiu^
item diaXafifiavtocw,
Qoaestiones de scholiorum Aeschineoram fontibus. 333
Ttqoarcotelad'aL avrov, xai tzbqI tovtov 8ia?.a^^avovaiv *) oi
dixaaral ^) (Vat. Laor. B. gim.).
Potest sane inde intellegi, quantus fractus ex scholiastis
inter se comparandis capiatnr, id quod semel saepius antea
nidimos. Gum apud utrumque scholiastam eadem uerba re-
periantur atque haec glossa pertineat ad ius, cui rei illustran-
dae imprimis Aelium Dionysium studuisse scimus, uel ea de
caosa attieistarum doctrinam agnoscere debemus. At lexico-
graphi quoque similia proferunt de noce avTWfioalaj quae non
minus ex attieistis fluxisse puto. Hesyehius: kxocviqov ^iqovg
OQKog Tov fjilv q>€vyovTog o%t firj rjdUrjaev tov 8h iynakovvrog
OTi rjdixrjrac et Bekk. anecd. p. 200: ro yQagAfdara yQaipai xal
anoq>iqBtv etg Tfjv aQxrjv tov ze (pevyovra xal tov duay^ovxa,
TOV fikv aXrjS-TJ xaTfjyoQStv, tov 8k a?.ri^ ccTCokoyj^aead'ai, qui-
bns adde Harpocrationem, qui eundem atque atticistae fontem
"adiit s. u. avrtj/noaia' yqafif-icctix Tiva yQaipavTeg a7toq>iqovGL
TCQOg TTjV CtQXtjV 0% T€ XOTTjyOQOVVTSg Xttl ol '/.cccriyoQovfjievoiy
Tteql wv av rj Slytrj. xakelTai Sk ovTug, iTteiSrj avTcifivvov ol
8idixovT€g xal ol q)evyovT€g, ol fihv a/.rj'drj xaTrjyoQTjaeiv^ ol Sk
akrj^ aTtoXoyriaeaxhat. Imprimis autem notabile est Eustathii
testimonium, quod exstat p. 1660, 45 quodque integrum afferre
operae est pretium : tov Sk o^cJ, ofAoaio, TcoXhUv ovtiov ^) ovv-
S'irtJVy iv-dvfitjTiov IvTovd-a tov anviofioTrjv. ne^l ov cpaaiv
ol TtaXaiol OTi ovvwfioTv^g fikv 6 xctra tov Sij^ov aviaTafde-
vog, ^vaytjyevg 8k 6 Tovg TOiovTovg v7toSex6fi€vog. etc Sk xal
vfiv avTW/iioalav xal ttjv VTCOJ/noalav xal ttjv i^wfioalav , lov
xcera Tovg avTOvg avrwpioala fikv rjv Slxtj avrtofioafiivrj. tvqo-
iifivve (ikv yccQ 6 Stiuxwv Sixalcog xaTrjyoQelv, xal fv (paai to
avTO xal xaTWf^oala y avTiifiwB Sk 6 (pevywv aSlxwg lyxakel-
a&aL xal iXiyero ovx avrwfAoala (lovov, aXXa xal Stw^oalay
1) Cf. p. 332 n. 9.
2) Scholion Plat, haec addit: oi 9i on 6 tov xarrjyo^vfiepov oqxos
dvreofiociay ini xt^ raXijd'fj anoloy^aecd'ai, Scnag tov uari^opovvroe n^o-
ra^ov Siof/wcia (cf. Eustath. 1. c), ini T<p Tahfj&rj xarrfyogr^aiv,
3) Cf. Eustath. p. 405, 36 (Ri. fr. 286) "xBacaqmv tovtov ovtcjv" . . .
xara AiXiov Jiovvctov , . .
334 Theodoras Freyer
6 a/ii(poiv OQKog, rijy 8k wg i^^id'rj duo^oalav xarugioalav
^HqodoTog^) ehtev Iv rip 'fiera Sk rffv xariofioalr^v id luxe',
xal Toiovrov fihv 17 awoi^oala, vTtwfjioaia 8i <paGlv ioriv oltco-
doaig ahlag, Si* ijv ovx, aTtrjvrrjai zcg nqbg rqv dlxrjv, l^wfio-
ala dk oxav cpaolv ofivvrj rig advvarog elvai noielv to TtQoa-
zafttofievov. Tota haec expositiOi cam in ea ol naXatoL laa-
dentur, in eorum locoram namero est habenda, de qoibos
disputaturns sum in Epimetro. Quid igitar impedit, quominos
hoc loco agnoscamus Aeiiam Dionysium ? 2) Hunc non minus
quam ceteri compilauit scholiasta Demosthenis p. 397, 5 Dind. :
t/ 8ia(piQBL l^(0(xoaia xal vTtwfioala ; i^io^oaia (ikv ydg ioTiv
fj navxeXrig aQvrjaig f^ed-^ oqxov, v^ttufioala 8h 17 %voQxog ava-
^oXri, orav o/iivvr] rig oti vvv fxhv ov dvvafiac rode Ttof^aai,
vOTCQOv 8h avTo noiriaw, Siwfioala dk 17 yivofiivrj iv xolg <Jt-
xaartj^loig, orav ofivvrj xal 6 xaTTjyoQog xal 6 q>evywv' avrt]
dk ymI avTw^oala iAyetai,
§ 7.
Conuenit Suidas
cum duobus scholiis Aeschineis; utraquc glossa deest in codice Galeano.
Schol. II, 19 in^aqrvqial fAaQTvqla fiiv iariv ovav rtyig
fiiaQTVQrjoioaiv Tiaqowi rivl, ixfiaQrvQla dk orav Tteql aTtov-
Tog Tivog xal a/codrjfiov VTcaQxovrog, Xiyovreg oti' f/aQTVQOv-
fx%v , OTI 0T€ TtaQrjv, e).€ye rode, xal Aoltiov, ei iTtaveXd-wv
ixeivog elnev, on ovdkv ehcov, ixqivovto ovtol Gvxoq>avTai
(Vat. Laur. BFgim.). iy.^aqTVQia IotIv otov fifj eldijg avrog
fxaQTvQJj, aXXa (faaxi] axrjxo^vai. ^Ihog' ij tov fifj itaqovTog
fiaQTVQla xa}MTaL ixfiaQTVQla, olov tov e^io ovTog fia^vfia,
Tojv ccTCodrjfdovvTiov yaq xal twv /^rj duvaftiviov iX&elv elg to
1) Herodotus laudatur a Pausania: apud £ustath. p. 1425, 6t et
p. 1604,5; ab Aelio Dionysio p. 880, 31. 940,20. 1158,39. 1851,27.
2) '0^o9fiaTixa iniQQtjfAaTa (icaxtofAarixa: ^vrj xov — val fm tov*,
anto/iOTixd: ' fik tov' — *ov fia tov*) attigit Aelius Dionysius apud Eustath.
p. 1450, 43 (Hi. fr. 285).
QuaestioneB de scholioram Aeschineorum fontibus. 335
dixaCTi^Qiov xal rag tcJv TereketrFijxoTiov (.laqrvqiag ex. yQafifia-
%ei(av aveylvwaxov, ai exakovvro kytfiaQTVQlai (Vat. Laar. Bgim.).
Gum priori turn inferiori scholii parti similia sunt, quae
docet Snidas gl. 1: kx^aQtvQsiv' (paol rb liyeiv ovx otTteq
ennog oldev, aXk^ arceQ kriqwv ijxovae Xeyovrwv, IxfjiaqTv-
qia 8h yeyqafifiivr] avayivoioy.€Tai, orav rig rj TeXevri^ai] t] jj
vTteqoqiog. Cum Suida ad uerbum conuenit Etymologns Mag.
p. 324y 3y nisi quod cum Suida et scholiasta Aeschinis scribere
malo oldev pro ddev. Atticistis autem recte haec glossa tri-
baitoTi cum euidentissima sit similitudo inter uerba scholiastae
et Bekk. anecd. p. 248: eycfia(nvQla' 8iaq)iqeL fiaQrvqlag ix-
^aQTVQla . . Ttiv fiiv yaq ycaQovrwv fiaQrvQla, Tiav 8k ctTtov"
TCciy exfiaQTVQla xaXeiTai. xai bpioLwg ex/iaQTVQlav kiyovaiv,
otav rig ra 7caQa tov artonog elgrj/iiva Ix^aQrvQijarj, lisdem
licet uerbis hoc qnoque loco niti; quae p. 330 attnli ex Photii
bibliotheca cod. 152 de Aelii Dionysii lexico; praeterea con-
ferator Thomas Magister p. 242, 10 Ritschl.: fiaqrvqla' orav
Tteql TcaQorrog rivog fiaQTvqf], i'/.^aqrvQla di, otav jceql a7t6v-
rog xal ccTtodrjfiov.
Schol. UIj 27 u. €7CLfio)Mg] olov Krj^lag y.ai TtqoOTifia nal
xaradlxag rolg V7t^ avtov, 67C€q ioTiv iqyov v^g ccqx^S (Vat.
Laur. Fg.). akkwg. olov Tcai eyqiiiov /^//aatv olg ifiovlero'
TOVTO de 7toi€iv rolg aQxovoiv e^eoTiv, alkwg. hci^oXriv iA-
yovaiv, f]v ij ccQXJj yrjf^lav iTtLxlO-riaiv, fjvlyM iv rolg d-earqoLg
xrjqvTTei olov ha^aXXec 6 aqx^"^ '^fj} 8elvL 7toir]r'^ xooovde,
av iiri TOV xoQov eiadyj] (Vat. Laur. g.). Plura, similia tamen
habet Suidas s. u. l^a/^oAif* 7caQa rolg qt^toqolv rj Kr]f4ia. xal
IdQtaxocpavrig (Vesp. u. 766) ' ^tavrrig Itci^oXt^v ipT](pL€i filav
fiovtjv^. t(5g OQi^ofiivT] ^rjfiia rolg aXovOiv e^rjfAaQTrjxivaL 7teq\
oq(pavovg €7tiTQ67toig, t] xal aXXoig rial rdv %a dr^fioaia firj
yiaXcSg dtoiTcrjaavTCDVy ij rolg xarixovac ra aXXoTQia xal firj €ig
i(ji(pavhg xad'iaTaaiv. — rjv ol aqxovreg Krj^lav ogl^ovaiv, hci-
(ioXrj xaXelrai. xorl to Qfj/iia hcifidXXeiv. Eadem autem glossia
omisso Aristophanis testimonio seruata est in Bekk. anecd.
p. 254 i7tt^oXri xai hci^aXXeiv' Crjfilag ovofia, to tov ctQxovra
iq Ttjv fiovXrjv ^f^^orra oqitetv tivI trj^lav doxovvTi adtxeiv
336 Theodoras Freyer
TO drjfioaia rj oqcpavovgy t] xarix^iv ra alloTQia ical fitj eig
if^pavkg ayeiv. to dl hci^aXlaiv eni tov Qrniiovad-at rirccKTai.
Conferantur amplias Harpocratio et Hesychias s. a. Inde autem
apparet, id quod habet in deliciis^ scholiastam ex parte tan-
turn descripsisse, quae ei suppeditabat auctor, fortasse Aelins
Dionysius (coll. Phot, biblioth. cod. 152, quae uerba sapra sunt
p. 330).
§8.
Venio nunc ad duas eins generis glossas in scholiis Aescbi-
neis exstantes, quae similes sunt alicui (praeter eos, de quibus
diximus) lexicographo uel scholiastae, quern aliis locis usum
esse atticistarum lexicis constat.
Schol. I, 41 xid-aQfifdovg rj lit&afiaTdg] diaq)iQ€L xid-aQq)-
dog ytal ytid-aQiatfjg r(ft rov fiiv xtd-aQtOTYiv ytex^oS-ai TJj xi-
-S-aQff fiovov, rov dk m&aQfpddv fierce vuiv xblqiHv xai rij (ptjvij'
did xai m'9'aQ(i)ddg Xiyerai (Vat. Laur. gmq.). Ttaga to ycexQfj"
ad'ac rj] xid-aQif avv rfj ci)dij. YuS-aQiffdog 6 %al ^3wv xahSg,
md^aQiarfjg dk 6 x^Q^^S fi^drjg (Vat Laur. gm.). Aliis uerbis
eadem breuius refert allato hoc Aeschinis loco Ammonius <)
ed. Valck. p. 82 s. u. ydd-agig' Ttid-aQiarfjg fiiv lariv 6 fiovov
xpdXlwv' xid'aQfitdog de 6 ((d(ov xaJ xpaXXiov, Quoniam iam
supra uidimus Ammonium Xi^eig dtacpoqovg ex Aelio Dionysio
petiuisse: p. 264 uoces yiloiog et yeXolog et p. 270 yJXrjg et
€7taycTQoyJkrjgy nemo dubitabit, quin banc quoque glossam et
scholiasta et Ammonius alterutri atticistae debere possit.
Schol. II, 110 €r€Q0v] TtagaTrJQrjaai ore ol 'ArriTtoi adia-
q)6Q(og kiyovoi ro sregov ov (xovov ertl dvo, akld xai ircl
TcoXXtiv. (xevct yccQ dvo iprjfpiaiiaTa elnev %reQov (Vat. Laur.
Fgim.). Sinceram quidem hanc espe atticistarum doctrinam,
breui persuasum habebis. Simillima atque scholiasta Aeschinis
profert scholiasta Ar. Pac. 11 s. u. kriqav kciqav] ol !dmyLoi xai
Irtl TCoXXdiv Xiyovat ro eregov, fifxelg de *) e/il devrigag fnovrjg.
eTtl rqg rglrrjg erigav ehcev, oXwg dk ij TtaQarevrjQYjfiivr] ini
1) Plura de Ammonio uide infra in Epidi. § 3.
2) Cf. Cobet. Mnem. X, 75.
Quaestiones de scholiomm Aeschineoram fontibus. 387
neqne hie omittere licet simillimam obsernationem scholiastae
DemostbeniSy qnam profert p. 684, 19 Dind., nbi ovdixBQov
spectat ad quattnor infinitinos andyecv, eq)rjy€Za'9'ai j yQaq>€-
a&aiy dmaCead'ai. Mirandam plane esse docet scboliasta, qaod
orator quattuor membra respieiens posnerit ovdirsQovy id qaod
aeqae atqne exareQov et afxq)6TBQov locum habere soleat, nbi
de daabns tantum rebus agatur. Sed uti Aeschinis Aristo-
phanisque ita etiam Demosthenis scholiasta postremo addit:
g>a(ncofi€v otl fiaktara fxlv aTTtxov iazi Xiyeiv (sc. to ovdi-
T€(fov) ov /Aovov ItzI Svo , cikka Ttal TtoXhjjv. Praeterea hue
referendae sunt duae glossae Photianae: 1. ece^og' OeQcxga-
tijg iTtl TtokhJov' 2. ercQog' ItiI dveZv liyovaiv. lam satis
Buperque Pherecratis nomen redolet atticistas, quos prorsus
agnosces allato Eustatbii loco p. 1573, 46: iv de t(^ eregov (ih
^eiXoTceSov, iriqag dh TQvyoiaiVy alXag 6k XQaTtiovaiv, erefai
d VTtOTtBQxaCovatv y iq>^ dv iv tqioI toTtoig xelTac to ^cqov
eiwd-og BTcl dvo liyead-ai xal drjlovv to sv I^ avTCuv, yqa-
q)0VT€g ol TtaXatoi 7C€qi tov €T€Qog xai aXXog XiyeaS-al q)aai
TO ^€Qog xofl ItvI TioXhov. /^rj^ioad-ivrjg yovv Iv Tfjji %a,T lAqi-
atoxQOTovg q)rjal' tqItov d^ ereqov dixaOTT^Qiov TtQog TovToig.
OVTW 3i xal TO aXXog ov (jlovov ETtl vcoXXuiv, aXXa xal i^tl
Ho. yial oXwg adtacpoQOjg (idem scholiasta Aeschinis) ^tt ixol
(schol. : ol ldTTLy,o\) x^oJyTat a(x(polv. wgtc xal Ix TtaqaXXriXov
Xiyovaiv a^tpoTCQa xtX. Et haec et quae sequuntur uerba, qui-
bus continetur Platonis testimonium, sunt atticistarum, quorum
loco laudantur ol 7taXaioL (cf. Epim.).
Sub finem autem istius explicationis apud Eustathium haec
inueniuntur uerba de Homero : ei yccQ xal ol fis^^ ^'Oinqqov
uIttcxoI to €T€qov xal i'/ti tqItov xa2 TsraQTov Ti-S-iaatv, aXX
'O^rjQog BTtl dvo (jlovojv TaTTSi avTOy et paulo post amplius de
Homero his uerbis agitur: to ^ev yag ereQog e/cl dvo fiovwy
Xiyerai, to de aXXog l/ri TtXeiovcjv. Quibus propositis iam
uide, quam rationem lexicographi in exhauriendis auctoribns
sequantur. Prior istius disceptationis pars atticum sermonem
illustrans plane aliena erat ab Ammonii proposito Xi^eig dta-
Leipxiger Stadien. Y. 22
338 Theodoras Freyer Quaestiones de schol. Aeschin. fontibas.
^po^ot'c: colligentis — hancomisit; descripsit, qnibus bene pos-
set ati p. 60 Valck.: sregog xal akkog dcatpigei. eregog fiiv
inl dvoiv tdaaezaiy wg ^'OfitjQog — , to 6k aklog iul TtoXXHv,
iog avTog ^'OfitjQog. Luce clarius est, ista floxisse ex altera
parte illius apud Eustathium expositionis , ubi res est de ser-
mone Homerico.
Haec quidem habai, qnibus pro uirium imbecillitate, quam
magna quamque praeclara pars atticistaram doctrinae seraata
esset ab Aeschinis scholiasta, probarem.
lucundissimum fructum percepero, si cui Aelii Dionysii et
Paasaniae fragmenta denuo coUigenti nonnulla praesidia sup-
peditaro quamuis exigua.
INDEX GLOSSARUM
de quibus in hac quaestione disseruimus.
aiWQyU . . .J
• 4
. p. 277
xad'agoiov
. . p. 315
^AvBoxlBov *E^firJ£ .
. p. 332
Ke^ofnss
. . p. 311
avrty^afaie . . .
P-
263 ann. 1
xid'aQi^Bos
. . p. 336
ttPTOf/ioaia . .
» •
. . p. 332
xcifios
. . p. 321
anocroXais . *.
. . p. 328
Ma^i'TTjs
. . p.306
a^yae . . .
. . p. 274
MrjTQ^ov
. . p. 316
Bov^vyrje . .
. . p. 331
oXo^xoivoe
. . p. 298
yeXoloe . . .
. p. 263
TtaiTtdXrjfta
. . p. 270
Sexa^ot .
. p. 327
ticlq' Xnnov xai xoqtjv
. . p. 305
BiafiBfitT^fjiMvrj I
]fiiQa
. p. 330
tfV £% /v
naqaiTOVfiai ....
. . p. 321
S$ay>8^6vra96 .
. p. 329
TtaoaXun
. . p. 316
8$axprfp$ais . .
. p. 329
nw^
. . p. 319
Jiowaia .
. p. 330
nQo^evo*
. . p. 282
ikxXrfZOS TioXiS
. p. 250
nQonrjXaxl^Q} ....
. . p. 322
ixfjta^vQia
. p. 334
nvXayoQcu
. . p. 326
iwia oBoi . .
. p. 243
Qvrtig
. . p. 323
iiojfjtocia . . .
. p. 328
28fivai
. . p. 320
inoMrQOxiXrji . ,
. p. 265
cvyxXrjTos ixxXfjaia
. p. 314
ini naXXaSUo
. p. 252
regareia
. p. 319
dTtijSoXrj ....
. p. 335
Tsr^nrifiivT} tfij^oe
. . p. 318
incjfieXia . . .
. p. 248
rrjAia
. p. 323
igavos ....
. p. 322
TiT^jJ
^EreofiovraSai
. p. 324
Tf;&Tj >
. . p.246
MteQoe . . .
. p. 336
rri&ie
^ijMa ....
. p. 322
T^iTTtJb*
. p. 317
O'av/ia^cj . . .
. p. 321
vTtoyeveia^Qf
. p. 320
Brjaeiov . . .
. p. 323
vnoXafiPavoj
. p. 320
Ugeias ivimviof p. 298
<pogfi6i
. p. 280
De Aelii Dionysii et Pausaniae atticistarum formulis
ol naXaioiy 7ia(ja rolg nakaiolg, xaia rovg nakatovg.
Qaamqnam Rindfleiscbius plus trecentas atticistarum glos-
gas in Eustathii commentariis ad Homernm conscriptis seruatas
esse ostendit, tamen neminem aliquantulum in his rebas aer-
satnm potest effagere permagnam numeram fragmentorum in
Enstatbii libris latere, quae, quia Pausaniae uel Aelii Dionysii
nomina in iis omissa sunt, ad bos auctores nemo adbue reuo-
canit.
Quod opus est auxilium ad locupletandas atticistarum re-
liqnias petere licet ex Eustatbii transscribendi ratione admo-
dum uaria, in qua neglegentiam quandam cemi nemo negabit
NonnuUas glossas duobus locis explicauit Eustathius auctoris
nomine bis addito , uelut p. 976, 3 : afx^Qoaia yctq xort avd^og
Ti xara IlavGavLav, og kiyei xal on afx^qoala yivog ri aw-
d-ioewg l^ vdcerog aycQaicpvovg y,al (.likiTog xori IXaLov nayyLaq-
nlag coll. p. 1525, 47: ... alXa xal av&og ri aju^Qoala liA-
yevo xofTor Uavaavlav' og Xiyei xaJ otl aft^Qoala yivog ti
avvd-ioBiog l^ vdaTog ay.qatq)vovg xori ^iktrog '/mI ikalov Tcay-
xaQTtlag. Idem reperies in glossa avaQveiv apud Eustath.
p. 250, 17 avaQveiv ccTtXcog avrl rov dvetv e'iltjTtTac xoTa Ilav-
aavlaVf od-ev cpiqal xai ij xH'Ola avccQvaig, quo loco et ava^-
^v€iv et avd^^vaig scribendum esse monet Rindfleiscbius p. 44
coll. Eustatb. p. 1159, 56: Ilavaaviag dk xai Itu &valag xel"
ad-at Trjv Xi^iv Xiyei, oS-ev xai ava^^veiv (ptjoi to dveiv xal ij
^^ala avd^^vaig. Conferas praeterea Pausaniam bis in eadem
glossa laudatum apud Eustath. p. 1533, 59 coll. p. 1163, 50
u. a^^Lxog et Aelium Dionysium apud Eustatb. p. 1562,40:
22*
840 Theodoras Freyer
Xiyovrat dh ^JwviTCuig y.ai avn'jkia ra xai TtaQOjTCia rjyovv ra
Ttegl rag oipeig ruiv CTCTtwv, w^ q)rjaLv ^LXtog dtorvoiog coll.
p. 914 y 45: h:t dk xai TtaQfjjTtLov to xorl avrqkiov. to dh r]v
diQfia 7t€Ql Tag oxpBig twv ^TtTtwv, wg gyrjatv ^tktog diovv-
oiog. Praeterea noniinllae atticistarnm glossae exstant apud
Eustathiam , et ipsae daobns locis explicatae ita, nt anctoriB
Domen altero loco sit omissamy cnins generis qnas habeo, dein-
ceps proferam. Enstathius p. 1220, 45 banc profert doctrinam
Aelii Dionysii: AXXiog dl Jiovvaiog Iv Tff* le^txqt ovtov Tfji
^rjTOQiw^ ov% id-ikec bvofxateaS-at yQaartv okwg' qyrjal yaQ
TLQaOTLv ^TT iY,ol Tiji' Ttoav y yQaOTLv dh ovdivegj quibas si-
millima uerba tradit Eustathins p. 633,47: Ix dh tov ovtov
yQw . . . xal ^ Tolg aXoyoig (pthq ypaarig, ^V xai x^crarty ypa-
(povoLv ol nakacoL xtA. Hoc loco omisit Eustathins Aelii
Dionysii nomen, landat Tovg TtaXaiovg. De aaxxog substan-
tini scribendi ratione docet Aelius Dionysins apnd Eustatb.
p. 940, 19: ioriov dh otl ov (xovov to TtoXefiiTLov axevog akka
xal 0 noivog keyofievog aaxKog dc^ ivog xaycTta 7CQoe(piQ€xo *)
naq^ l4d7]vaioig, Tcad-a (ptjotv AXXiog Jiovvaiog^ qnibnscum
bene conaenit adnotatio Eostathii p. 588, 12: xal piriv ol Tta-
katol xal rov amxov (paal xai di^ ivog ygcKpead'at x, ov xai
aaxTav (paal xtL Ne hie quidem Enstathius bis adscripsit
nomen Aelii Dionysii; sed pro eo habemns altero loco p. 588
TOvg Trakawvg.
Enstathius p. 1386, 49 de sacrificiis quibusdam haec tradit:
ioTiov dh wg ov (jlovov kxaTOfifiai, ak/.a xal TQiTTveg rjaav o
eOTt TQiwv Uffwv -dvalac, wg xal ev Toig fierce TovTa q)avqa€-
Tai. xaTa dh Ilavaaviav xal dwdexideg dralat dddsxa tegelwv.
Eadem fere refert Enstathius uberiora quidem p. 1676, 36:
lOTiov dh OTc ij TOtavTTj -dvala TQucTva k^yerac Ttaqa Toig
Ttakaiolg. ot TQivtvav ekeyov t^v Ix tqiwv u/iwy ^valav,
olov dvo fii^kwv xal ^oog, wg ^ErtlxaQfiog'^), t] fioog xal aiyog
xal TtQofiaTOV, rj xarcqov xal xQiov xal TavQOV, ri dh TOiccvTrj
1 ) Cf. schol. Ar. Ach. 822 ovx aip^aeis tov aaxov] adxos vvv (i. e. Aristo-
phanis tempore) Bi evos x, avtotiQCJ Be Sia 9vo.
2) Epicharmi tesdmonio utitur Pausanias apud Eustatb. p. 1817, 52.
De Aelii Dionysii et Pausaniae formuUs oi naXtuoi etc. 341
xal fiovjtQUiQog (paaiv kXiyero dia to nqoriyeiad-ai avTtjg ola
vrjog nqutqav tov (iovv. q)QaC€i di Tiva rgirrvav ycal 6 yiwfii-
Tcog iv riji '^ov^vrel vv xal xqayov xal %qiov* , iXiyero dk xal
dwdexalg &vala rj h, dcidexa toitov. Iterum ^naqa rolg Tta-
Xaiolg' formalam pro Pausaniae nomine positam nidemos esse.
Supra iam attuli Eustathii locum p. 914, 45: m dh xai jcaQ-
iifciov TO xai avTTikioVy to 8h rjv digf^a Ttegl Tag oxpeig twv
%n:n(ji}v, wg g)rjaiv AXXiog Jiovvaiog^ quae quidem glossa ex
parte mutataexstat p. 1280, 64: loTiov 8h otl g)iQeTat mag a
TOlg Tcakacoig . . . TtaQwnia Ta otpd-akfiolg hcTtcjv neqi-
Ti&ifieva SiQfioTa xai ror x^^^^ OAiag avn^lia to ^CQO^B^Xri"
fiiva dri'kadri twv 7Cqoow/c(ov Toig -^hatofiivoig. Quartns hie
est locus, quo nobis occurrit formula uel ol Ttakaiol uel Ttaga
tolg Ttalaiolg ita quidem, ut eadem fere uerba ueteribus illis
tribuantur, quae aliis locis sunt atticistarum. Certe hi loci
sofSdunt, ut nexum quondam intercedere inter atticistas et Tovg
Tcakaiovg nobis facile persuadeamus , id quod magis etiam
apparebit allatis duobus locis Eustathii, quibus interpretatur
uocem 7CQo6dwv] prior locus est p. 854, 13: i^ ol ymI TtQo-
odwv xoTor Ilavaaviav 6 TOvg odovTag i^voTiqu) exiav tov diov-
Tag, xal 6 x^^^f-odwv xtL, alter est p. 1 872, 33 : d^Xov 8h otl
6 x^^^f-oSvov xcfi 7CQo68iov civ XiyoLTO xaTcc TOvg 7Cakacovg,
0% (paaiv OTc 7tqo68(x)v 6 TOvg odorrag i^wTiQVJ ^cov tov di-
ovTog. In hac glossa explicanda eandem profert doctrinam
Eustathius xcrra Ilavaaviav atque xorra Tovg naXaiovg^ quare
neminem negaturum esse puto, Eustathium utroque loco secu-
tnm esse Pausaniae auctoritatem. Audiamus porro Eustathium
p. 1851, 26: AXXiog 8e Jiovvaiog, eiTtiov xai avTog otl aifxaaLa
TO a7c6 xaXiY,ii}v Teixt^ovy hcaysL yxL^ quibuscum cf. p. 883, 50:
ovTUJ xofJ aif^aGLa 7takaL (xlv Sozel I? ctKavd-dv elvaL, 8l wv
alfAaaaeTaL x^^- vOTegov 8e xai to a7clwg Ix x^^i^^^ tblxIov
alfiaOLa iliyero. cpaal yovv ol 7iakaLoLj otl alf^aOLa Ix
XaXUojv oixodofjirifxay Teixiov, S'QLyy.og, Hoc quoque loco cogi-
tauit Eustathius de Dionysio et ol ycaXoLol sunt pro Dionysii
auctoritate. Venimus iam ad uocem (iij ^), de qua agit Ensta-
1) Bij Don firj cum Etym. Mag. p. 78,40: ro firj oubq neQignaxai.
342 Theodoras Freyer
tbias p. 768, 14 hisce uerbis: ol d^ avroi q>aaiv bfioltag fiifirj'
tixuig xal firj ov ixiiv fial filfirjaiv TtQofiarwv gxavijg. Kqcnl-
vog' ^od* TjU&iog cjoiteQ tcqo^otov fiij firj kiywv ^adit^Bi , Quae
hie Bont uerba ^ol 8^ avrol (paaiv^y respiciant ad formulam
'xcrra rovg 7cakaiovg\ quae bis terae paolo antea reperitar
p. 768y 10. 13. Totam autem expositionem fluxisse ex Aelio
DionysiOy docet Eustathius p. 1721, 27: iariov dh on to fi^
qxjjvijg TCQofidriov ioTi arjfiavTixov. xal (pigeTai TtaQcc ^IXlii)
//lowalifi xai XQ^^^9 KqotIvov *) roiavri] ' ^od^ rjkld-Log wOTteg
Ttqo^arov fi^ firj i^iymv ^ailXsi . Gratini testimoniam utroqae
loco exstans satis saperqae aidetur mibi probare, utriosque
loci auctorem esse Aeliam Dionysiam et priore loco p. 768, 14
formolam ^ol d^ avxoC (= xora rovg naXaiovg) accipiendam
esse pro nomine Dionysii. Eadem de causa Aelio Dionysio
tribuo quae antea sunt uerba p. 768, 9 — 14: lariov 8k ori %e
TcaQafidlkei w/cag ov fiovov 6 hratofievogy en 8k xal 6 ar^a-
fil^wv 6 nal Ikkog xata rovg 7calaiovg, akka xai 6 ano-
aefivvvofievog Ifx^qid^tig. 6q)d'akfid) yovv Ttaqa^akXeod'ai 6 na^
fiiKog liyei rov JSwuQortjv iv r(^ 8rjka8rj aefivonQoavjTteiv. xal
on Ttaqa^haxp fikv hcrelvei rrjv k'qyovaav^) wg avvd-erov Ix
rov WTCog. fiXoip (jtivrot rb fiovoovlkafiov avviarakzai otcsq
iarlv 6 T^g T^ke\pv8Qag rjxos f^iinrjnyctjg xara rovg Ttakacovg;
(oaneQ (paal xal ytv^ ItcI rrig \l)riq)ov xara fil/irjaLv xal avro,
Inde omnino non possunt desecari, quae sequuntur: ol 8' avrol
(paatv ofiolwg fiifjirjriKaig xal firj xrL Hoc loco paria cum
paribus congregantur, neque quemquam potest effugere Diony-
slum hie elaborasse 6vo^aro7cocrjnxd ^^Xoxp, yi^y ti^\ Gum his
compone simillimum locum Eustathii p. 855, 21 : ovrcj xal fia
irci^^rjfia Ttaqd ^Eqixlnuffi 07CBQ elci-d'afiev avrefx^ouvreg ki-
y€iv, wg xal rovro (paaiv ol TtakatoL xai raura fikv TCQog
re, rovriariv aico nvog (fwvovvrog rcqog nva irsQov. elal 8k
xal riveg fiifirjrixal g)(ovai avrai xctrd avrovg rovg qxovovv-
1) JiowaaXeSnv8Q<p coU. Suid. u. jStj,
2) lisdem uerbis utitur Dionysius apud £u8tath. p. 1579, 27 : ol ya^
TtaXawi ^4TriKol xara A'iXiov Jtovvifiov ^i^ereivov ras rov towuxafv ovo-
(latofv hrjyovcai. Idem apud Eustath. p. 1716, 36.
V
De Adii Dionysii et Paosauiae formulls oi nahuoi etc. 343
Tag, wg to 'oqv l7clq)d'eyfJLa rpaaiv ycvjTcrjkarwv, xai to 'w otp^
q>&iyfia raiv aq^iivrwv rivag afjia vQixuv, %ai to 'oi otz^ vav~
TiMV *), tco/Jm dh xal aXXa, iv olg vloi to ^ iict* TcaQcc Qeo-
vlqLtoj xai to ^ipo^ /coifievixov ymI to '(ifj\ jceql ov aXkaxov
drjkovTai, xai to '/t'^^^' ov^otixov, tig iv Tolg sig ttjv ^Odva-
aeiav dedi^kanat'), y,ai to ^(plTTa 6rj?.(jinix6v (paac Toxovg,
olov q)lTTa Liahadeg, cpiTTa qoial, vvfx(piov di q>aai tccvto in:-
lowfiiaty ?Tt dl xai to 'oittc^ olov oitt^ afivldeg. Cum hoc
qaoqae loco ab Eustathio laudentur ol jcalaioi^ uelim mihi
concedas, totam banc doctissimam explicationem esse ponen-
dam in atticistarum fragmentis.
Antequam autem longius in bac quaestione progrediamnr,
opus est panels explanare, quae sit uls atqne ratio illins for-
mulae oi 7cakaioiy qua etlam atqne etiam uti uldemus Eusta-
tblum, et qua alios quoque et lexicographos et scboliastas nsos
esse infra animaduertemus. Quinam sint ill! Ttakaioi, statim
cognosces lis locis allatis, quibus plenior exstat formula, nt
apnd Eustatb. p. 1579, 27: ol 7caXaiol !4tt mol (Rdfl. fr. 12);
eadem est apnd Eustatb. p. 206, 1 (Rdfl. fr. 109) et in scbol.
Ar. Pint. 453 et in Etym. Mag. p. 769, 16 u. tqotcocov uel Ttaga
Tolg Ttalaiolg l4^r^valoig apud Eustatb. p. 1423, 4 et in Etym.
Mag. p. 128, 1 uel ol /ca/Mioi !^&t]vaioi apud Pbotium s. u.
ohia et in Bekkeri anecdotis p. 277, 29 uel tcoqcc Tolg na-
kaioig Ttiv !dd-rivai(ov in scbol. Aescbin. I, 64 u. Tcgw^vlog.
lam uides omnibus locis supra propositis intellegendos
esse aut ipsos ueteres Atticos uel Atbenienses, quorum sermo-
nem, mores, instituta, publicas priuatasque antiquitates a lexi-
cograpbis altero post Gbristum saccule eximia quadam dili-
gentia descripta atque illustrata esse satis constat, aut atticos
scriptores, quorum reliquiis Hadriani potissimum aetate con-
tuQiebatnr attica elegantia, id quod elucet e formulis, quales
1 ) Cf. schol. Ar. Ran. 180 : laon, na^fiaXov ' iXanxov iniip&ayfUL to
oHtn et ibid. 20S (extr.) ojoti' ihtxvKov iniffd'tyfia^ vtxvrixmt avr nalMvtor
Tovra ifTTjCt.
2) Cf. Eustath. p. 1752, 32: y^fei Ai'Xws Jtorvatos eirnov' x^^qb, ini-
ip&tyfia TtQos Toie vi.
344 Theodorus Freyer
Bunt: xal nkattav xal eteQOi rwv TtaXauiv (Phot. 8. a. Tv^av-
vevaaaav)j nal naqa Qovxvdldrj . . . nai naqa rolg aXloig volg
fcalaiolg (Phot. s. a. kafiTtQcHg) , iaxt jcaqa noXXoig twv Tta-
kaiiiv (Phot. 8. n. Ta^a). Videntur igitur cum alii lexicographi 0
aut eia8dem aut 8aperiori8 aetatis tain Aelins DionysioB et Paa-
saniaSy quo facilioB 8criptore8 imprimis aTriKciToroi Thncydi-
des, Plato y tragoediaram comoediarumqae poetae, principes
oratorum atticorum intellegerentar, quidqaid neteram Athe-
niensiom fuerit maxime propriamy in lexicis sni8 rhetoriciB 8igni-
ficas8e formnlis illis ol 7cakaioi ael Tta^a %oig naXaioig nel
xora Tovg naXatovg ael ol naXaiol Hdrrixol ael ol naXatol
Hdnfivaloi^ qaa in re atticistas id stadoisse eenseOi at inter-
dom neteram Atheniensinm lingnam compararent cam poste-
rioris aetatis elocatione, qaod qaidem efficio ex Eastathio
p. 1369, 44 (Rdfl. fr. 125): %a\ daTcrjrag di g>riaiv (so. Aelins
Dionysins) eXeyov ol Ttaixxiol ra ifi^oXata, ol dh vedteqoi ret-
Ttr^ag Iv dvai %av xtL^ e Photio s. a. ovdeig ' ol nakaiol dva
%ov 8' ol 8h veciTSQoi, xa^ 8ia rov '& ovd-elg et s. a. oiowzav xai
aeawfiivog ' ol naXaiol avev %ov a ' xal du^vofxivoi q>Tjal Qov-
xvdidrjg' ol dh vewxeqot aiacjofiac %%X.^ e scholio Ar. Plat
n. 453 8. n. xqonalov ' ol TtaXaiol ^trixol JCQOTteQiaTtwaiv, ol
dh v€(jj%eqoi TtQOJcaQo^vovaiv j e scholio Plat. p. 332 B. cam
1) Eadem formula utitur Pollux YII, 79 (extr.) xai ^aaxcalove 9i liU-
yap *oi naXatoV ta rc5v i fiat lav ayywt. xai d^laxovSy quibus similis est
obseruatio Pausaniae apud Eustath. p. 1534, 51 : Ilavaarias 9i h€U ^pcurxa-
Xov iqiirivevsi xov d^Xaxov xxL — utraque glossa a communi fonte orta
est — et Harpocratio s. u. yva^evs' rovro *oi naXaiollAxt^xoi* Bia
tov X iXtyov xoivov 9i to Sta rov y. xva<poe 9a iariv oxav-d'caBse t«, tp
^ovat ra Ifiaria. rovro ol vetors^oi, 9ta rov y Xeyovai na^ ^ ri^v yvaxpiv srriL
Cum Harpocrationem PoUucemque quidquam ex atdcistarum lexicis de-
prompsisse supra p. 258 sqq. negauerimus, has glossas profectas esse sta-
tuemus ab auctore superioris aetatis, opinor, a Didymo, cui longe maxi-
mam suae copiae partem et Harpocratio et Pollux uidetur debere. Cum
hac Harpocrationis glossa ad uerbum congruit scholion ad Ar. Plut 166.
Aut Aristophanis scholiasta ipse quoque secutus est Didymum hie illic
diserte laudatum, aut Didyml doctrinam ei suppeditarunt atticistae. Unde
licet conicere iam Didymum illam formulam apud atticistas usitatissimam
adhibuisse in ueterum Atbeniensium sermone et moribus describendis.
k
De Aelii Dionysii et Pausauiae formulis oi naXaioi etc 345
Soida 8. iL cu ToV ravra Ttaqa roig veoni^oig VTto twv yv-
vai'MjSv Xiyexai, fiovwv, Ttaqa di tolg Ttakaioig xal V7C^ avdqdv^
et e scholio Plat. p. 363 B. s. u. ut f^ike coll. Said. s. u. Qoibus
praemissiB iam nobis proponendum est, quantopere atticistae osi
sint his formulis in illis fragmentis, quae imprimis Eostathios
seruaoit aactore diserte laudato. Cuius generis hosce habeo
quos proferam locos: Eustath. p. 1579| 27 (Bdfl. fr. 12) oi yaq
jtaXaiol ^mxol xcera AXXlov diovvOLOVj p. 396, 1 (Rdfl. fr. 92)
ol fcahxiol xara IlavaavLaVj p. 258, 25 (Rdfl. fr. 223) xora rov
Ilavaaylav taig a^alg oi TtaXaiol IniXeyov^ p. 1769, 45 (Rdfl.
fr. 264) oi Ttakaiol tog iaroQCl navaaviag^ p. 1593, 15 (Rdfl.
fr, 217) ^HQozkrjvy oi TtoXvg loyog TOlg naXaiolg, xai ^Hqa-
udeidriv Tlavaavlag yiaXelad^ai qnjOLv, p. 927, 56 (Rdfl. fr. 324)
tig dk uiikiog JiovvOLog kiyet, Y.cd Tcoixlkog (de uoce ^w7Cog),
yikyrjv 6e, q)rjaLVy ovtov eXeyov oi TtaXaioij p. 229, 28 (Rdfl.
fr. 336) T:LTLg naza AXXlov Jiovvoiov . . . nay (fr\Gi fiiicQOV
OQvLd^LOv V7cb itjv TcaloKov xakeizaiy p. 1 278, 5 1 (Rdfl. fr. 237)
TvaQcc Toig Tcakatolg, (prjol yovv Ilavoavlagy p. 1710, 22 (Rdfl.
fr. 253) xccTcc ATuov /Jiovvaiov, wg %wv rtaqa rolg Ttakaioig
fcivayiLdiwv f p. 1854, 37 (Rdfl. fr. 80) og iarc xara xovg na-
kaiovg OQxriaxiig rj fikdacprjfiog. Tlavaavlag dk xal, p. 1350,34
(Rdfl. fr. 88) on dk ra evrea doy.el daavveiv ttjv aqxovaav
Ttaqa TOlg Ttakaioig, dtjkoi xai 6 av&ivrrjgy ovx o deaTtorrjg,
tig (prjaiv uiikiog diovvaiog, akV avtoivrrjg xal avrox^iQlif
(povevg 6 yiai cnrtoq>6vrr]g ^), p. 965, 46 (Rdfl. fr. 64) TtaQa roig
t) Int^n^um exhibeo hoc fragmentum, quod hinc sanandum est scho-
lion Thucydideum ad III, 58 s. u. na^ rdis av&ivrais] rols tpovMiv.
av&dvrai xvQltos oi avroxeiQCS xai oi * TtoXcfuot *, oi Si vvv av&evras tovs
xv^iovs xal Bsanixas, In uoce TtoXe'fuot Gosllngsius 1. c. p. 38 frustra ela-
boraait hisce uerbis : 'in scholio nostro uerba xal oi nolsfnot nullum ido-
neum sensum praebent; nusquam enim avd'avrai. signiiicat hostes. Videor
mihi reperisse, quid l^endum sit; uerum est (a^ oi naXaioi*. Non facio
cum Goslingsio, qui ut uidetur in banc sententiam ingressus est, quod
Aelius Dionysius apud Eustathium 1. c. usurpat formulam na^a role na-
hu6is\ hunc enim locum adhibet Qoslingsius, ut illud scholion Dionysio
reddat. Id quod significari nult Qoslingsius uerbis de oi naXeuoi, satis in-
dicatur uoce xv^iai i. e. secundum propriam eamque antiquam notionem.
846 Theodoras Freyer
fcakaiolg . . . 'Kara TlavaavlaVj p. 206, 26 (Bdfl. fr. 99) ol Tca-
kaioi . . . daobos post uersibus Uavaaviag dk xai^ p. 962, 22
(Rdfl. fr. 115) xQtiaLfJLOv xori to rov AlXLov JiovvoLov eifcovrog
OTi yecikofpov ol TtaXaiol ^iakovaij p. 756, 60 (Rdfl. fr. 134) ar^-
IxelioacLt (jjg Ivrevd^ev zoig naXaiolg eiXricpd^ to diaxvvoqyd'aX'-
fidKead'ai, otibq drjXol xara AXkwv Jiovvaiov to, p. 205, 44
(Rdfl. fr. 109) iig (prjaiv AXktog Jiovvaiog. Post duos uersns
sequantur uerba: doi^el di, (prjoiv, rwv TcaXaiwv ^ttixcSv elvai^
p. 1573, 62 (Rdfl. fr. 221) laxiov dh dg xara rovg nalaiovg^
tribus uersibus post: alg (frjat IlavaavLag^ p. 1369, 42 (Rdfl.
fr. 125) 7caQa 6k AiU(p JiovvaUi)^ quattuor uersibus post: da-
7i:t]Tag di g)f]aiv ekeyov ol rcakaiolj p. 862, 14 (Rdfl. fr. 277)
ol dk Ttakaiol arjfisiovvrai wg ^rtixol . . cpaalv . . oig (pfjaiv
AXkiog Jiovvoiogj p. 1419, 51 (Rdfl. fr. 296) xcrra AXXlov Jio-
vvaiov . . . iaxiv evqelv Ttaqa xoig Jtakaioig, p. 1166, 51 (Rdfl.
fr. 351) arjueiwaai dk on neql xirciviov xai roiavrd q)aaiv ol
nakaioij quinque uersibus post hpeixvari^uig additur: rcnka
Aikiog Aiovvaiogj p. 1165, 5* (Rdfl. fr. 102) xai on fiovg jcaga
Toig 7talaLolg, septem uersibus interiectis: o dk zavra Ioto-
Qi^aag Ilavaavlag iAyei xai oxi xrk.
His duobus et uiginti loeis, quos ita uides congestos, ut
maius sit deinceps iuteruallum inter lovg 7cakaiovg et auctoris
nomen, satis existimo probari, quantopere usi sint atticistae
ilia formula in quibusuis rebus describendis, quae pertinerent
ad antiquiora rerum Graecarum tempora. Neque solus exstat
Eustatbius, apud quern banc formulam cum atticistarum no-
minibus uideamus esse coniunctam, id quod elucet e Boisso-
nadi Anecd. Gr. I p. 413 (Rdfl. p. 113): ?Jyei Jiovvaiog 6 lili-
'/MQvaaaevg Iv t^) jChq\ XQV^^^S Arn/xav cvofidTiov on ttjv
V7to elwd-aaiv ol 7cakaiol 7CokldKig xal avrl rfjg 7cqb iyin-
Scribe potius oi airoxei^es xcu ol 'nakafivaloi^ secundum Harpocratio-
nem s. U. TtaXafivdlos' roifS avTOx^i^ict rivas avelovrae rf^ naXafii^ 'naXa-
fivaiovg* ixaXovf, cf. Soph. Trach. U. 1207 Dind.: tpovt'n yeve'a&M xni nala-
fivaXov ced'ev. Sic sanatuf uerborum sensus seruaturque symmetria, quam
maxime scholiasta curauit Schwabius 1. c. p. 100 corruptam retinuit lec-
tionem.
De Aelii Diouysii et Pausaniae formulis oi nalaioi etc. 347
x^ivai ktL et e scholio Aeschin. I, 89 s. u. h tcoIsl lxxAi}irr/>:
. . . TtaQaTTj^Tiov oxt T({i fihv ov6fia%i ^i^QYivxai ol jca-
Xaiol\ . . uig (paoiv ol aTTixtOTal (c£. p. 250).
Maximi plane est momentiy qaod et in anecdotis Boifiso-
nadi et ab Aescbinis scboliasta baec formula exbibetur una
cam atticistae nomine, unde intellegitar, atticistarom earn
esse re uera propriam. Qaare nemo iam mirabitur, quod
apad Eostatbium glossas qnasdam modo atticistarom , modo
TcJy Ttakaiciv auctoritate nidemns firmatas esse, coios rei caa-
sam ex naria Enstathii describendi ratione petendam esse patet.
Nihil omnino Eostatbii commentaries ad Homeram conscri-
bentis intererat posteris diligenter aperire, nnde sua someret;
quidquid opus erat ad explicandum poStam, ex auctoribos hie
iUic landatis deseripsit, quorum in numero atticistarum lexica
rhetorica principatum tenuisse certum est. Itaque factum est
nt permultis i. e. circiter trecentis quinquaginta locis atticistas
nominaret; errabunt autem, qui putent, Eustathium atticistas
non excerpsisse nisi nominibus additis. Unusquisque enim iam
intellegat necesse est, quomodo factum sit, ut eas glossas, quas
antea attuli 'xQaang, aaxxog' et quae sequuntur, Eustathius
altero loco secundum atticistas interpretaretur, altero poneret
formulam satis notam, qua non minus fontes suos sibi uide-
batur indicare quam ipsis atticistarum nominibus. Quod si
perspectum babuisset Rindfleischius , duobus locis rectius in
circumscribendis atticistarum fragmentis iudicasset. Habemus
enim de forma L4d'r]valai hoc utriusque atticistae testimonium
apud Eustathium p. 84, 16 (Rdfl. fr. 17): Havaavlag de xai
A%i,Log /Jtovvaiog Iv Toig oixeloig le^ixoig (paaiv oti Meya-
xkeldrjg ahiav (prjal rou jn^ k^yea&at ^d^qvaiag rag arzixag
yvvalxag, \ya fArj tijv ayapiov at ya^iovfievac rfj 7CQoarjyoQi<jc
Ticcrataxvvioaiv. Quae iam sequuntur: 'ore di iJQ^avzo al aural
rjroc aTTixal yvvaixeg ^&r]valai Xiyead-ai, tots drj iTtevorj^rj
xal TO TTjv d-eov firjxh^i lid-rjvalrjv xakelad'ai, akka xara aw-
alQBOLv !Adi]vav' Rindfleischius p. 32 in fragmentorum collec-
tionem recipere dubitat uituperatque Meierum, qui atticistis
bene haec tribuit opusc. II p. 68.
348 Theodoras Freyer
Quam rem at recte diiudicemus , confogiendnm est ad
alteram Eastathii locom p. t456, 50, ubi eadem fere reperion-
tar: (paal de ol jtaXaioi log hceidav fiQ^avro lAS^valai yv--
vahceg kiyea-d-ai avrl aarcSv nal amxtjv, cig 0€Q€XQaTrjg'
^^^Tjvalaig avTalg xe xal xalg avfifidxoig^ tore ^(t^aro kycelvifj
Hyead'ai TQiavXXa^wg ui&riva' 7C€qI dk fovrwv ellQtjrac ncal
h rfj a rijg ^iXiadog^ qai est ille ipse locas p. 84, 16. Qaam-
qaam ^ot nakaioC formula satis docet optimo iure Meieram
aerba ilia inde ab ore dh asqae ad lil&rjvav atticistis ad-
scripsisse, alteram argamentam suppeditat Saidas, qai copio-
sias qaam Eastathius hoc loco exhaasit atticistas s. a. ^&rp
valag. Etenim Saidas, postqaam illad Megaclidis 'iy volg^ negi
^OfiiiJQov^ rettulity tria profert comicoram testimonia, qaibas
malieres Athenienses ^^valag Xiyea&ai manifestam sit, pri-
mam aatem illoram testimonioram est illad Pherecrateam, qao
atitar Eastathias p. 1456,50, fabulae nomine seraato: alk*
idov 0€Q€XQaTYjg kv Fqaval ^ijoiv' ^ yid^rjvalaig airaig t€ xal
ralg avfifidxoig\ Procal dubio igitar Rindfleischias posterio-
rem qaoqae illam glossae partem reddere debebat atticistis,
qaoniam altero loco p. 1456, 50 eadem aerba exstant cam for-
mula 01 Tcalaiol atque cam uersa Pberecrateo, quem ex atti-
cistis depromptum esse confirmat Suidae testimonium. Primum,
id quod Megaclides docnit iv roig 7C€qI 'OfiriQov, dea appella-
batur !4x^rjvalaj Atheniensium feminae aarai uel ccTTtxalj de-
lude breuius erat deae nomen ^drjva, quo ex tempore mulieres
Athenienses ^xhjvaiag dici fas erat, id quod affirmat Phere-
cratis apud Eustath. p. 1456 testimonium. Cuius glossae eru-
ditissimae cum Rindfleischius dimidium tantum descripsisset
neque quod altera contineretur parte satis perspexisset, in erro-
rem eum induci necesse erat, ita ut tria ilia comicorum apud
Suidam testimonia respiciens haec fecerit uerba: 'Pausanias et
Aelius Dionysius illam Megacleidis opinionem non secuti esse
sed refutasse mihi uidentur et argumenti causa exempla ilia
addidisse".
Idem pertinet ad Eustathii locum p. 1166, 35: log dk xai
T^ioukkdliwg Ijd-eog kiytrai 6 rjt&€og jCQoayQaq>€vrog xov Z",
V
De Aelii Dionysii et Paasaniae formulis ol naXaioi etc. 349
Jiovvaiog u4)'lt6g q)r]Oiv' xal earif <paaiv, ^rrixov,^) Xiyexav
dh xai inl TtaQd'ivov ro rjd-Bog xori XQ'^i^'^9 (piqerai elg tovto
avrtj' 'el inrj xoQq devaeie to otaig {i'i^€og\ Omnia ista Dio-
nyBio restituit Cobetus in Mnem. uol. X p. 59, Meier autem tan-
tum uerba TQiovkkd^ug — tov I Dionysii esse aolait. Utrius
sententia sit praeferenda, patet ex Eustath. p. 500, 37 : naQa-
atji^eiovvTai dh ol naXaiol OTtavliog hcl Ttaqd'ivov ttjv ki^iv
(se. j'jd-eog) vLeiad-ai, q^^Qovreg y,al x^ix^r EvnoXidog to" ^ei
fir, '/.oQrj devaeie to aralg jj^-eog'. Nam quisquam amplins
dubitabit ad Cobeti sententiam accedere totnm locum Eustathii
p. It 66, 35 asqne ad Eapolidis nersum Dionysio tribaentis?
Sant igitur absurda ilia uerba, quae fecit Rindfleischius p. 79 :
"^nouisslma autem a uoce liyerat — i^O^eog mihi non uidentnr
Dionysio tribuenda esse , nam Eustatbius p. 500, 38 . . . nee
nominat Dionysium nee addit quidquam' etc. Neque minus
ex Dionysii lexico Eupolidis testimonium transiisse censeo in
Etym. Mag. p. 422, 40.
Decern bis locis deinceps exhibitis apparet Eustathium per-
multis locis consuesse atticistarum lexica compilare Dionysii
nel Pausaniae nomine omisso, addita tamen formula oi naXaioL,
cuius loco nonnumquam "^ol <3' avToi uel eins generis aliquid
positum esse cognouimns.
Priusquam autem ad eos locos enumerandos accedamus,
quos hac lege atticistis restitnturi sumus, nonnulla sunt mihi
praemittenda de Eustatbii proferendae illius formulae ratione
admodum uaria. Supra p. 343 exposui, ilia formula saepissime
significari ueteres Atbenienses uel Atticos ^), id quod sine ullo
negotio satis multis locis ab omnibus concedatur necesse est,
t) Cf. schol. Ar. Nub. 315: arnxtj rj avvai^aa^s to fjQ€pvfu toe rjtd'aot
fj&soi et ibid. 1065: to Se nXeiv avri tov nXe'ov ios Sdov SbXv 17 avwai{^iQ
!ATTtxr] coll. schol. Ar. Au. 6 et schol. Ar. Pac. 930: ol ya^ 'latvts SurvlXa-
(Hcos Jisyovaiv, ol Si ^AttixoI fiovocvlXafiofS . , , ol j4TTixoi avvai(^ovvT9e tov
oCv olv, cf. praeterea Ael. Dion, apud Eastath. p. 1761, 51 coll. schol. Plat,
p. 373 B. u. T}.
2) De alia huius formulae notione cf. Lehrs. quaestt. epic. p. 68 sqq.
et Sengebusch. in praef. ad. Horn. Iliad, ed. W. Dindorf. p. 196 sqq.
350 Theodoras Freyer
cuius generis exempla sunt: oi nalaiol Hkeyov, eitid-aaiv ol
Tcalaiol, oi jcaXaiol naXovai, DJyero Ttaqa rolg TtaXaiolg,
Tcjv TcaXauov ^mxdiv lariv, ol TtaXaiol itpevqovy id genus
alia; omnibus his formulis facile poteris addere substantiuum
^d^rjvaloi uel jimxolj quern in modnm est apud Eustath.
p. 1579, 27: ^ol ya^ TtaXaiol ylmKoV xcrra AtXiov Jiovvaiov
i^iruvov rag tujv tolovtcdv ovofxartop Ixffovaag et apud Pho-
tium s. u. oixia' rov oixoyevrj olxirrjv ^oi TtaXaiol !dd^rivaloL .
Cui fonnularum generi plane contrarii sunt permulti loci, qni«
bus Eustathius formulis illi^ non tam neteres Athenienses, quam
ueteres auctores, quibus usus sit fontibns, nidetur indicare;
quales sunt loci: TcaQaarjfieiovvrai dk ol TtaXaiol, rpaal dh ol
7caXaio) (oSy wg xai rovro (paaiv ol TtaXaiol, xcrra rovg Tta-
Xaiovg di (paaiv ^), oig (paaiv ol naXaiol^ alia eiusmodi. Quod
ubi perspexi, aliquamdiu ipsos atticistas ab Eustathio did %ovg
TtaXaiovg existimani inductus glossa ilia memorabili supra
p. 341 TtQoodwvj quam profert Eustatbius iisdem totidemque
uerbis primum xara TlavaavlaVj deinde xccta Tovg naXaiovg
0% (paoLv htX. At ne hoc qnidem argumento licet uti, quo-
niam aliquoties formulas cum ipsis atticistarum nominibus con-
iunctas uidemus, ut apud Eustath. p. 396, 1: aq^isUoaai on
. . . xaXovGiv ol TtaXaiol xara Ilavaavlav et apud Eustath.
p. 1769, 45: ol TtaXaiol wg laroqei Uavaaviag et saepius. Sed
quid rei sit, eo docemur, quod tales formulae, quales sunt uig
q)aaiv ol TtaXaiol uel ol TtaXaiol o7 (paaiv apud unum Eusta-
thium exstant, non apud reliqnos lexicographos uel scholiastas,
e quibus hasce formulas petiui: e Photio ol jtaXaioX IxqvSvto
uel tantum ol TtaXaiol s. u. iTtoyLQlveod-aiy ex Ammonio et scho-
liasta Aristophanis hiaXovv ol vtaXaiol, e Photio Xiyovaiv ol
TtaXaiol J ex Ammonio et scholiasta Aristophanis eXeyov ol
TtaXaioly e scholiasta Platonis yqatpovai vriv dlxrjv ol TtaXaiolj
e scholiasta Luciani eitid-eaav ol TtaXaiol y e scholiasta De-
mosthenis dw&aoi 6^ ol TtaXaiol j e scholiasta Luciani rolg
TtaXaiolg ed^og rjVj e Suida e&og elxov ol TtaXaiol j et quae
1 ) Solum Hora Tovi nalaiove medium tenet locum inter utramque genus.
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis oi naXaioi etc. 351
sunt similia. Unde liquet, dif&caltatem a nulla re ortam esse
nisi ab Eustathii excerpendi ratione, quippe quae nimis uaria
sit et ad perspiciendnm difficilis.
Quam ut bene cognoscamus illos duos et uiginti locos
antea p. 345 sqq. collectos in tria diuidamus genera, quorum
primum eos complectitur locos, quibus coniuncta est formula
cam ipso atticistae nomine uelut apud Eustath. p. 1579, 27: ol
TtaXatol Lirir/.ol nara A^iXiov Jiovvaiov h^ireivov^ p. 396, 1:
ol TtaXaiol TLoxa IlavaavlaVy p. 1769, 45: ol TtaXaiol wg laxo-
Q€i Ilavoaviagy p. 258, 25: Tcara xov Jlavaavlav raig aq^aig
ol nalaioL Huic generi ei quoque loci adscribendi sunt, qui-
bus inter atticistae nomen et formulam aliquod interest spa-
tium, ut apud Eustath. p. 962, 22: x^cri/iov xa2 to tov AiXLov
jdiowaLov eucovTog on yeu)koq>ov ol naXatol i^akovai xtL,
p. 229, 28: Ting ycaia AXhov Jiovvaiov ^qoxv oqvI&iov rj
xal Ttav (prjOi (Aiyiqov oQvl&iov VTto ziZv 7cakauov ovrw xakeiTai.
Alterum est genus eorum locorum, quibus — id quod
maximi est momenti — inter formulam et atticistae nomen
noui enuntiati initium incidit, qua quidem obseruatione Rind-
fleischius eius tantum generis locis uti ausus est, casu ut uide-
tur, quibus non uti nullo pacto poteratJ) Cuius quidem rei
praeclarum exemplum suppeditat Eustathius p. 1 854, 36 (Rdfl.
fr. 80): 0V7C av de ng aTCiaxvQioairo ^rj ovx elvai xal rov
1) Nonnulla sufficiant exempla: ante fr. 22 ponenda sunt uerba inde
ab aifiaaia 9i xara ravs TtaXaiovs . . . quae ob subsequentia oerba : y^tXws
de Jiovvatoe bItiwv *xal avroe^ plane sunt Pausaniae; ante fr. 45 quae sunt
uerba inde a na^ 3e toU nalaiole xal xrX. coll. Suid. ss. uu. ivoe et
afevos, qui eadem in lexicon suum transtulit; ante fr. 164 pone: ot« Sans^
iXtSoxe^toi fiovs 6 aiQafiXoxsQas na^ rols nalaioiSy ovrto xal fioes eiXi'
noBti XT A. coll. Etym. Mag. p. 299, 23 et Suid. s. u. elUnovs fiovs, fr. 167
incipit a uerbis ol 9i naXaiol kdyovie^ on xtL coll. Suid. s. u. afi^t&aXtjs,
Plane per uim desecuit Rindfleischius de fr. 21 ineunte uerba: 9i6 xara
lovs TiaXaiovs. Sed longe euidentissimum huius amplificandi rationis aigu-
mentum peto ex Eustathio p. 809, 42 (Rdfl. fr. 272), quern locum iustis ter-
minis circumscriptum uide p. 359. Haec una obseruatio digmssima est,
qua quis ad fragmenta atticistarum denuo colligenda permoneatur fructu
proposito satis magno.
352 Theodoras Frcyer
a^^ajiaxa Id-vnwv, og kaxt -Kara rovg Tcakaiovg Oifxtjov^g
rj ^kaaq)r]fiog' Uavaavlag de xal ktv^ohyyiav avrov TtaQadi-
dovg yiv€a&al (piqatv ctno tov a^^ctfiaaaeiVy o iariv o^elad^at.
Omnia Pansaniae esse patet e Bekk. anecd. p. 446, 26 : s. n.
^^^d^axa' T'^v o^iqaTQida, iq xai xov o^i^anjy. iq xal fikd-
a(fr]fiov, ccTto rov a^^a^aaaeiv , o eariv o^ela&ai. Alteram
exemplum aide apad Eostath. p. 1573, 62 (Rindfl. fr. 221) eoll.
Photio 8. a. d-axeqa xal d-araqov. Utramqoe hoc genos talia
continet atticistaram fragmenta, in qaibas formulae sine dabio
pertinent ad describendos aeterom Atheniensiam mores.
Aliam aero in modam tertium fragmentoram genos ab
Eastathio constitatam est tres locos continens, qaos deinceps
consideremas. Primam aodiamas Eostath. p. 206 , 26 (Rdfl.
fr. 99) ^laxiov di ort rd xard rbv arqajidv oi Ttakaiol xal
ovTCJ ^(pQaCovaiv * ol fikv oti (ikeTtedalfitJv 6 duaxQa^^ivog rag
oipeig xal olov vtco dalfiovog TtCTckrjywg' Ilavoavlag di tvqoo-
rl&rjai xal on xovg SatxQarixovg ovrtog Mkeyov. Haec omnia
Paosaniae esse elocet e Soida, qoi oerba fikertedalfiwv — rte-
Tthrffiag ad litteram descripsit. Deinde oide Eostath. p. 862, 14
(Rdfl. fr. 277) ol dk Ttakatol ^ arjfieiovvrai^ (og u4ttixoI likv
vriv fiiarjv dvgav i-iiaavXov (paat, fidhara fikv ovv Trjv fiiaqv
dvolv avkaiVy aig (ptjoiv AXXtog Jiovvaiog. ^v xal fiiravkov
avTog kiyei TtQog ofxoioTrjta rov ^led-oqiov xal fieralxficov xtA.
postremo p. 1166, 51 (Rdfl. fr. 351): arjfielwaai dk on Ttegl xt-
Tcivtjv xal TOtavrd ^cpaatv oi TtaXatoL xtxixtv 6 LioOTog xal
yvvatxelog' 6 dk avdQeiog xtTwviaxog o riveg eTcevdvztjv, to
dk ^Qaxv x*^wy/(Txcr^/ov ;ftTwveoy dk xal x^rwycr^toy Xbtctov
evdvfia yvvaixelov TtoXvxeXig. Mivavdqog' ^ XeXovfiinq yaQ
ri \aLQa xal diaq)avhg x^'^^f^^dQiov €xovaa\ u4QiaToq)dvr]g' *lv-
dvg TO yvvavxeiov Todl %itwvlov^ . xavTa u4%Xiog /diovvaiog,
Tiaq ({) xal oti xtX. Est igitar tribas his locis formola notis-
sima sic constitota: ol TtaXaioi q)QdCovoiv — . Jlavaavlag di
xal . . . ; ol 7taXaLol ari^eiovvTat . . . , tug qnfjacv AtXiog /lio-
vvaiog . . . ; Totavrd q)aatv ol TtaXaiol et post qoinqae oersos
Tavra AiXiog JiovvGtogj qao fit, at qoiconqoe primam accedont
ad banc qoaestionem, re oera oeteres aoctores nominatim lao-
De Aelii Dionysii et Pausaniae fonnulis ol TtaXatoi etc. 353
dari facile opinentur. Nil uero fecit Eastathias nisi hoc: ^tovq
naXaiovg lilTjixovg uel ^&i]valovg, qui per totam atticistarum
farraginem etiam atque etiam ferebantur, ipsos fecit loqaentes
ita quidem at, qaidquid docerent atticistae in lexicis suis de
moribus et antiquitatibus ueteram Atheniensium, hoc ipsi uete-
res Athenienses tradere memoriae uiderentar'. Molestum erat
Eustathio plenas perscribere formulas, quales supra uides in
primo, quod dixi, fragroentorum genere p. 351, itaque scripsit:
orjiiieUoaat dh ore neql ;(^TaJvcuv rotavra rpaaiv ol ftaXaiol
pro: arif^ieiojaaL dh 7ceq\ xixioviov %oiairta Tvaga roig Tcalaiolg,
wg fpriaiv AXXiog Jiovvoiog et p. 206, 26 posuit: iariov dk on
ra xara rov arqa^ov ol nakatol ovrio rpgaCovaiv . . . on file-
Ttedaifiiov . . ., Ilavaavlag dh xal — pro: iariov on HJyero
naqa roig 7ca'/Mioig (ikeTtedaifiajv . . ., Ilavaavlag 8e vLal q}Qa^€i
on xtL Magis perturbatus est tertius locus p. 862, 14: hio
integram formulam (ol 7cakaioi I^ttiaoI Trjv ^liarjv thugav fni"
aavXov (paaiv . . ., wg (prjaiv ATuog Jiovvaiog) et mutatam
{ol 8e 7caXaio\ arj/LteiovvTaL cog AxTrAoL fpaai Tiyy fUarjv O-vgav
(.liaavlov) nimis neglegenter confudit scripsitque: ol 6h /ra-
Xaiol orj/.i€iovvTat log I^ttixoI n)v /.liariv O-vqav [.liaavXov
rpaai . . ., aig (pr^oiv AXkiog Jiovvaiog, Minime licet dubitare,
quin sic scriptnm fuerit in lexico Dionysiano: ol rtalaiol Lirn-
not TTjv ftiarjv O-vgav ^tioavXov rpaai xtA., quibus uerbis Eusta-
thius transscribens addere debebat: oig (pr^aiv uel wg arj/neiov--
Tat AUiog Jiovvaiog, quemadmodum fecisse uidemus Aeschi-
nis scholiastam ad I, 89: AixgrivTai ol 7cakaioi, w<; (paaiv ol
Azri'AiaTaL Bene quidem mihi Eustathium sic interpretanti
succurrunt tres potissimum loci, quorum primus est infra p. 362
ex Eustath. p. 1423, 2 petitus, cuius loci sub finem habemus:
Tavra Ttavra rwv 7taXatwv, o'i (paaiv y wg exelO'ev nal
ol/.ovQog xtL Hie autem sine ullo labore unusquisque agnoscet
ueteres Athenienses laudatos esse, non ueteres, ut ita dicam,
grammaticos, propter praecedentem eamque genuinam formu-
lam: 7ta(}a roig 7cakaiolg !4^rivaloig. Sic igitur scribendum
erat Eustathio: ravra 7tavra (sc. glossae oUovQia, oixlaytogy
ohevg, oinirai, oi'Arjri^Qia, olnoairog, olxorQi^aiov) iraJy 7taXaiwv
Leiptiger Stndien. Y. 23
354 Theodoras Freyer
(sc. '^O-rjvalwv) iariv, wv ixeiS-ev (sc. ix tov oXhov) xal oixov-
Qog ioTiv tctL, wg (prjoiv A^iXtog Jiovvaiog uel Jlavaaviag]
at malto comniodias erat Eastathio ita scribere, at scripsit.
Idem brenitatis stadium deprehendimas altero Eastathii loco
p. 1539, 56 de quo aide infra p. 371 ; scriptum est enim: iQ^it]-
vevovai di y,w(pdv hravd-a ol rtaXaioi xrk, Eandem aatem
glossam descripsit Ammonias p. 86 his aerbis: Kwtpog xal iv-
vedg 6 avTog naQcc rolg TtaXaiolg kXiyexo xtL lam per Am-
moniam manifestam adepti samas atticistae leetionem; erat
enim Eastathio sic constitaenda haec glossa: laxiov ivrav&a
(jjg xwcpog Ttaqa roig 7ca)Miolg iXiyero . . . , o5g iQfitjvevet ctTrt-
xiaT-^gy ut fecit p. 901, 12 (Rdfl. fr. 133) . . . doxei Ivxevd'ev
drifiOvaO-at qridr^vai naga tfii q)iXoa6(p(i) JlXdTOJVL to naitetVy
wg iQ^ir]v€V€i u4Uiog Jiovvaiog. Vel laculentissima res est
tertio, qaem habeo eias generis, loco apad Eastath. p. 1625, 14
abi, id quod in deliciis babebat, conianctas protalit Paasaniae
et Aelii Dionysii eiusdem aocis interpretationes ita quidem,
at pro Paasaniae nomine poneret formalam ol naXaioiy nomi-
natim appellaret Aeliam Dionysiam: ol dh nakatol rbv
ToiovTOv Tagadv xal Ta^Qov Xiyovaiv, ol /U£v>' ^'O^iyjqov dtj-
kadij, €v olg xai o 7C(o/.iiyc6g, o^i -aclL (paaiv otl ra^^bg
TO TVQOY.O^ielOV , '/Ml OTl CtQQlXOt f.dv XOffLVOl GTacpvkoCfOQOl
(cf. Rindfl. fr. 82: Ilavaavlag dk igtoqbI /mI wg TovToig Tolg
ccQ^iXoig aTa(pv?Mi avveyco/.iiLOVTo)f Ta^Qog dk ayyeiov TtkexTov
wg \pia&og 6x '^a/.dfiwvy iv o) TVQevovai , y,al x^e^crarij^ 6i
q)aaiv IXiyeTo Taqqog, Ifp^ ov TVQoig eTSQaov. oO'Sv vmI TQaaia,
ov GVTLa ipvyerai (Photius s. u. TQaati' ov tcc ovyia ipuxsrai'
ovTwg Evrtokig).^) ekiysTO di <paoi Taqabg xal to avw tov
Ttodog rj /mi to q/qov Trig xeiQog (Photius 8. u. rcf(>aog ' h, /le-
Qovg T] TO 7cXaTog tov 7toddg r] to axQov Trjg x^'Qog). Aikiog
dk Jiovvaiog xtL (= Rindfl. fr. 333).
In eandem modum accipiendae sunt similes formulae his
locis apud Eustathium: oig rpaatv ol jcakaiol: p. 1452, 47
1) Cf. Etym. Mag. p. 449, 26: rr^v fuvioi xiiSv avTtoav yvfiv r^aaiity
Xeyovatv.
De Aelii Dionysii et Pausaniae fonnulis oi naXaioi etc. 355
u. ovQlaai (p. 363); oi Ttakatol (faai p. 588, 12 u. odxTtog (p. 340)
et p. 768, 14 XX, [ifj (p. 342); ol dk naXatoL cpaoi xal TOiavra
p. 1445, 41 u. rji'a (p. 358); (faaiv ol Ttalaioi p. 1413, 60 u.
^ivog (p. 361); (paal 61 oi 7calatol p. 1456, 50 u. l4^r]vaiai
(p. 348); q)aal yovv ol 7takaiol p. 883, 50 u. al^aaid (p. 341)
et p. 1627, 13 u. afivov (p. 376); ttcqI ov (paaiv ol Ttalaioi
p. 1229, 27 u. Uydog (p. 360) et p. 1394, 30 u. ^irjkacpfjaai (p. 361);
xorrce rovg rtaXaiovg, o% cpaaiv on p. 1872, 33 u. nqoodwv
(p. 341); 7taQaari(.i€iovvraL de ol Ttalaioi p. 500, 37 Vi. f]d'€og
(p. 349) et p. 1164, 16 u. livov (p. 367); dr^lovaiv ol Ttalaioi,
cpiQOvreg xai ;f^»J(y/v Geo/to^iTtov p. 1910, 10 u. xiyravQog (p. 359);
ol de Ttalaioi . . . eQinrjvevaavreg . . . Ttgocpigovai xal Ttaqoi-
lilav p. 1534, 5 u. VTtiqa (p. 365).
Qua re explanata reliquum est, at moneamus de scrip-
toribns, qnorum testimonia adhibuernnt atticistae in fragmentis
nominatim laudatis. Sed paacissimis nerbis licet banc rem
absoluere, quoniam Rindfleiscbius p. 17 — 19 horum scriptorum
conspectum composuit. Qua in re, quod minima non curauit
uir doctissimus, non miror, at certe non ferendus est error,
quem commisit p. 19 (init.): 'Tum nee Didymum . . . nee Cra-
tetem, „scboIae Pergamenae caput", illi (sc. Pausaniae) ignotos
fuisse docent nos fragmenta 91 et 167*. Fragmentum 167 apud
Rindfleischium est Eustatbii locus p. 1283, 6, ubi est de uoce
eiQeauuvT], Qua in glossa non laudari Cratetem Maliotam sed
Atheniensem, patefacit Suidas s. u. eiQeoicovrjj qui plura babet,
quam Eustatbius: ^KqdTiqg 6e 6 ^d-rjvalog Iv to) Tteqituiv
L^d-rptjGi d'vauov\
Venio nunc ad enumerandas eas glossas e lexicographis
et scholiastis collectas, quae formulas illas atticistarum pro-
prias exhibent. Quemadmodum ex iis, quae disseruimus de
scholiis Aescbineis, facile intellegitur, praeter Pbotium, Sui-
dam, Eustatbium imprimis excerpserunt atticistarum lexica
auctor lexici Bekkeri, Hesycbius, ubi attinguntur li'ieig did-
(poQoiy Ammonius, scboliastae Aristopbanis, Demostbenis, Lu-
ciani, Platonis. Quorum omnium auxilio in bac de formula
oi Ttalaioi quaestione usus sum uno excepto Hesycbio, quippe
23*
856 Theodoras Freyer
qui omnes fere glossas ita deonrtauerit , at qaaenam faerit
aera species, expediri neqaeat.
§ 1.
01 naXaioL apud Euslathium^ conuenit Photius,
1. Eustatb. p. 675, 53: iaxiov Sk on . . . IXiyero 7caqa
Toig Ttalaioig . . . rig ^Eq/aov xkrJQog ^) . , . rjv di o QijO-elg
xl'^Qog q)vlkov IXaiag, o xara Ttfiijv tov d-eov, (paaiv, eiwd'e-
aav ififialXeiv xal jcqiotov avih^eiv,
Photias s. n.^Egfiov xlrJQog' 6 jcQwxog aveXy.6^ievog' enjid^e-
aav yaq xara Tifiriv tov x}'€oo g)vkkov Bf^i^aXkeLv IXaLag xaJ
7CQWT0V avilxeiv tovtov. Eadem plenias exstant apad Phot
s. a. ycX'^Qog ^Eqf.i0Vy abi laadatur EvQiTtldrjg ev ^iokq).
2. Eastatb. p. 947, 13: evrevd-ev dl ij ki^ig f.ter'qveKTai elg
rovg iv Tf/7 d-vi^axeiv aanai^ovxag, i^ ov nal to G7taqlt,Biv
evxQyjOTOTeQov ov TOV ayMQltetv rcaqa Tolg Ttakatolg, Pho-
tius: IcTtaQi^ev, ovx eaxaQiCev.
3. Eastatb. p. 1579, 44: ix TavTrjg dh xai TtaQoifila to
^IotLcjc d-vof-iev^ icp* wv ovtc eOTt (paai /iSTadovvat oidk e^-
eveyycelv. Tribus aersibus post sequitur formula xaTa Tovg
TtaXavovg,
Photius s. n.^EoTicf O^vo/nevai' aq)^ wv ovx e^eaTt f.ieTadov-t
vat ovdh i^eveyyieiv. rj icp^ tov om I'ACpiqeTai a/to r^g ^volag.
4. Eustatb. p. 1523, 29: oi dh Tcakatol cpaot xa) laxa-
Qiov 'd'v/.iiaTrjQiov xoikov dijAov d^ oti eaxaqav xai to yvvai-
K€iOV ixdkoVV /.lOQlOV,
Photius: eaxoiQiov' d-u^iiaTT^giov -AOlkov iaxdQcig' tcc tcjv
yvvatxaiv aidoia. Cum altera glossae parte conuenit scbol. Ar.
Equ. 1286: laxaqag' tcc x^'^^V ^^'^^ yvvaixeiiov aidoliov,
5. Eustatb. p. 1573,44: oti de t/jv eVkrjv oi TtaXatol vLoi
%Xr^v fpaalvy ev ^rjTOQrxoig drjXovTai Xb^ivloIq (sc. atticistarum).
ivd^a TCHTat xal oti e'lAr] xat ehj ij tov i^Xiov avyrj. xai eikrj-
x^QSiv TO i^hdCead^ac xa) eikeiv to iv ^Ucp ^riqatveiv. tloi
1) Singulas glossas profero secundum ordinem alphabet!.
V
De Aelii Dionysii et Paosaniae fonnuHs ol naXaioi etc. 357
€V€ikov xiaqiov to evi^kiov, xofi TtqoaiiXov to nqog fzearj^j^Qlav
T€TQafXfiivOV.
Qninque suDt noces eiasdem stirpis: eYlrj, eilri&Qelv, elkelv,
€v€iXog, TVQoaeilog, quarum priores tres incidant in lacunam
apud Photinm {adiaxQirog — inww^oi\ quae restant eveikog
et Ttqoaukog apud Photium quoque inneniuntur: ^iei^log' evrj-
Xiog' ^Qiaro^avTjg' jtqoaeiXog* nqog rfjv tov TjUov avyqv
ioTQafifiivog,
In hac quoque glossa Photius addit Aristophanis testimo-
nium, quod, ut saepe alias, omisit Eustathius, plane e Photic
loeupletandus. Nonnulla his poteris addere ex Etym. Mag.
p. 389, 42: elrj ydg lariv rj rov fiUov avyrj. o&ev xai slkrj-
d'Qelv TO ^Uq) xQrjad'ai et p. 690, 14 u. TtQoaeikog oUia. ly
nQog TTjv ekr^v T€TQafi/.iivr]. ekrj yccQ rj tov ^klov avyrj. Unde
alteruter atticista sua de uoce eikr] petiuerit, expedit schol.
Ar. Vesp. 772 (med.): xpvxqvjg dk 7ci7taixiv (ptjaiv 6 JldvfAog,
TtQog Tovvo^ia, iTCStdij yag «i'A)j kiysTat fj tov rjXlov avyrj xtA.
et breui post: o'vTwg dk ol L4tti7coI dia tov I e'l'Xrjv Hyovaiv.
ovTwg Jldvfiog. Didymum ab atticistis exhaustum esse, docet
Eustathius p. 1039, 37. 42, unde totam hanc Eustathii doctri-
nam p. 1573, 44 per atticistas ad Didymum referendam esse
admodum est probabile.
6. Eustath. p. 1560, 6: od-ev x«/ xo/Ltidfj ij iTtifAiXeia -koI
evxo^uGTog xaTa Tovg nalaiovg 6 Iftifieleiag Terevxnig.
Photius: evxof^iGTog' i/ti^iei^lag ev TBTevxiog, i^oimdrj yaq
r; iTii/niketa. Eadem habet Etymologus Mag. p. 392, 25.
7. Eustath. p. 980, 41: od-ev xai ev^aQSia xara TOvg
7ta?.aiovg x} evx^Qeia, rj qaaTiovr], "iwveg^) de to tibqI Tiva
1) Attico sermoni hoc loco opponitur lonicus: !^TT*xa et Vaxa in
certis quoque atticistarum fragmentis plus semel inter se comparantur,
ab Aelio Dionysio: apud Eustath. p. 1533, 59 (Rdfl. fr. 82), p. 1761, 51 (Rdfl.
tr. 149), p. 1158, 37 (Rdfl. fr. 169), p. 1957, 62 (Rdfl. fr. 255), p. 217, 29 (Rdfl.
fr. 278), p. 1562, 35 (Rdfl. fr. 284), a Pausania: apud Eustath. p. 1864,7
(Rdfl. fr. 122). Quo Aelii Dionysii more perspecto iam mihi concedes
Eustathii locum p. 1434, 1 et ab Rindfleischio (fr. 63) et a Linckio, de Aelio
Dionysio Halicarnassensi lexici attici conditore Regiment. 1865. p. 8 sic
fuisse constituendum : ... to anap , ovofia ov , 'Icovas avariXXovat «al 6
358 TheodoruB Freyer
TcJy avayyialiov r(fi ooif.iceTi hiUQlaeiov aoxolv]S^vaiy olov ovq^-
aal, q^aoiv, tj aTtOTcarijaai BvxiQeiav lxa?.ovv.
FhoiivLB B, XX. €VfiaQ€tav' QtfOToivrjv, Evxiqeiav. o\ dh^'lcoveg
TO Tteqi riva ziov avapiaiwv rov avifiazog ixKQlaeiov aaxo-
kfiaai' olov, ovQYJaai, ccTroTtaTrjaai.
8. Eustath. p. 1439, 36: i^ (5v oQvld-cov y,ai evoQvid^la
xara tovq Ttakaiovg Ttaqa 2o(po'Ak€i to ayad'ov oldviOfia.
Pbotius: evoQviO'ia' 2o(poxlfjg Iti^ ouovwv,
9. Eastath. p. 1554, 35: axoTtrjviov dh ei'/ceQ rj Kara G<pai-
Qav avTT] Ttaidia ly Isyo/iivr] Iq^erlvda larl' TOiavTrj dh ki-
yerai TvaQcc rolg jtaXatoig, oxav aklqt TtQoa- (scr. nqo-)
del^avreg rrjv acpaiqav aXXiff iqnoaiv.
Pbotius 8. u. iq^ecivda ' Ttatdid rtg , oxav alXtp TtQodel-
^avreg Tijr a(paiqctv aXhtj cKpioaiv (scr. lq)Ojaiv).
Ibidem Eastatbius: rj d^ avrri xal cpevv\g IXiyero' boti
yaq q^aai (fsvvig Ttaidicc dia acpaiqag' ojcrjvlacc krigq) TtQO-
deiy(.vvvT€g eha akX^) aquaoi rrjv acpalqav wa7teQ q^BvayLiCovxeg.
Pbotins 8. u. cpaivlvda' Ttaidia dia arpalQag, oxav exiQif)
acpuoai xriv ocpaiQav idaTtsQ (pevcmltovxeg.
Oaivivda pro codicis q)evvlg correxit Dobraea8 aduers. crit
p. 611. Sanam praebent scripturam scholiasta Plat. p. 358 B.
(extr.): (paivlvda 5i Ioxlv oxav kxiQio X'^v 0(paiqav 7tQodei-
T^vvvxeg txigii) uvxriv eTtiTti^uviooi et Pollux IX, 105: (pacvivda
eiQrjxai rj a/co Oaivldov xov tcqiuxov evqovxog rj arco xov q?€va~
TilKeiVy 6x1 IxiQ(i) TtQodsi^avxeg txiQ(^ Qi/txovaiv, i^aicaxtovxeg
xov oiofxevov, Platonis scholiasta compilauit atticistam, Didy-
mum, ut uidetur, Pollux.
10. Eustatb, 1445, 41 : ol dk TtaXaioi (paai xalxoiavxa'
rfia nvQiojg YMxa ^EQaxoa&ivnjv oajtqLiov 7ca?M/Aat ' xa/ diavXka-
(icog €v avvaiqiaei jja log xal OeQSTiQaxrjg' Vijy yaaxiq f(x)v
TtoitjT^i, olov 'xfiJv ^' UTiav iTtX^ffd'fj nsSiov*, ^AxriKoi 8i xara AXXiov Jio*
vv(Ti07^ ixxsivovai rrjp vcrigav tov anav, quam quidem sententiam satis
defendit Suidas s. u. anav et Bekk. anecd. p. 416, 11 : oi fiev "lofves avcTik-
lavaif xai 6 noir^rr^S' Wcav J' anav inXr,ad'rj neBiop^ , oi $s lAiXiHoi ix'
reivovat rrjv vcxiQav. Talia effugisse Rindfleischium atticistarum frag-
menta colligentem 1
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis oi TtaXmoi etc' 359
xaxvQwv aeaayfUvovi;^ . ^'OfiriQog de ra aftkiog (iQioinaTa ij'ia
liyei. dr]?.oi dl y,ai rov eig vavg iTtiatnaftov.
Pbotius 8. u. ij'ia' rrjv t(ov 6a7VQliov xaAdinrjv' ovrwg ^Eqa-
Toax^ivYjg' 6 dh Ttotijrrjg aic'ltSg ioixe [iQiojiiaTa' ^Gtoiov naQda-
Xlcjv T€ ).vy,tov T ij'ia ni/^ovTai\ y,al rov €ig rag vavg Itvi-
GiTiOfiov ofAoiiog. Etiam atque etiam apparet atticistaruni glos-
sag plenas integrasque restitui non posse nisi laciniis diligenter
collectis. Omisit enim Photius uersum Pherecrateum, Homeri-
cum Eustathius. Neque non aides hie laadatum esse ab utro-
que Eratosthenem , cuius testimonium alterum adhibet Pau-
sanias apud Eustath. p. 302, 27 (Rdfl. fr. 78).
11. Eustatbii locum p. 809,42 tantum hie affero, quantum
debebat transscribere Rindfleischius (fr. 272). 8i6 nagd AIUm
JiovvaUi) Tceirai to Xvnoq^iXiojg avr) rov vrtOTtriog, v7CovX{og,
og (fiqei xa/ Mevavdqov x^fioiv TavrrjV ^ ktrKoq^lkioi fiiv elctv
at diaklayai . dijkov 8e log fj Qrjd'€iaa a^Kpilvycrj xal tx tov
kuyr^ ylverai, o arj^iaivei yard Tovg 7caXaiovg rrjv axtdv
nqoaXa^bv 61 to rj jtoul rr^v ^kvyrjv, o drjloi anhcriv, axidv.
IS ov eTtrjkvyaad^ievog Ttaqd II/mtwvi 6 /tqo^aXo^uvog y.al hci-
Gy,iaadf.ievog, on dh xaJ vvyTeqivo) yjvveg Xiyovrai oi kvyoi,
eoTiv evqeiv Iv rolg TtaXaiolg,
Totam banc expositionem esse Aelii Dionysii demonstrant
tres istae glossae Pbotianae: XvY,oq)ikLiog' v/to/triog, vtvov-
kiog' ovTio Blivavdqog. rjAvyi]' axid, axiTtrj' xai i/trjluyaad-
(itvog Ttaqd JlkdnovL to Trgo^akofuvog y.al iTtioxtaadfievog.
vvxTtQLvol yvveg' oi Xvyoi. NonnuUis omissis Aelium Dio-
nysium exhausit scholiasta Platonis p. 320 B. (extr.): hvrjlvyt-
odfievog' iTtia/uaad^tevog, eTtiKQvipd^isrog' Ivyr^ ydg f] oxid.
Ex parte conuenit Suidas s. u. ervrjlvyaGdinevog' ayeTtdaag, xor-
kvxpag, rj/.vyrj ydg tj a/ud et Etym. Mag. p. 356, 52.
12. Eustath. p. 1910, 10: oti dh yal yvvatxelov ^loqiov ari-
jiiaivei 6 yh'TavQog, dr]).ovatv oi TtaXaioL, cpiqovTeg y.al x^fr
aiv QeoTtoi-utov elg tovto. Photius s. u. yivTavQoV to [aoqiov
7] TO yvvaiyelov aidolov. ovtco Ge67tof.i7Vog,
13. Eustath. p. 1504, 26: wv yqcjy^iog Iotiv 6 Trjg y.OQtivrjg
rixog, — y)Aoy/.idg de xaTa Tovg JtaXaiovg 6 iv -d-edTQq) 8id
SCO Theodoras Freyer
OTOftttTog fCQog rov ovQavlaxov a/toTelovfievog g)aai xpoq^og^
r;I 7CQdg rag lii(fokag ixQtivTO nor noirj^iZv, Y,a\ -Khoteiv, to
ovrio ixfiaD^iv Iy, tcov d'eaxQcov,
PbotiuB : Y,Xi6teiv ' ix^dkleiv rij ylcoGOtj rjxovvra. ymi xhoy-
fiov T'qv ^covijv ekeyov ravrr^r. vftoavQOvreg yag Trjv ykcorrav
xai 7ckrJGaovT€g rbv ovgavioxor, noiov tjxov ajterikovvy neque
minus hue referenda est glossa Pbotiana : Yqcotei' cog xoQa^ ij
xoQvivt] y.Qa^ei.
14. Eastath. p. 293, 39: loTOQelrat 81 otl AoKidaifiovioi
Xa(i§8a inl zaig aajtiaiv avrwv eig TtaQaarjinov Xyqaq^ov iyc
Tov xccTaQxovTog aroixelov /apoxrijp/roKrcc: iavrovg, loGTteq
ol MeaarivLOi, ^ckrjoioxcoQOi otTsg avrolg nal Ttokifiioi to gii,
EvTtoXtg' ^i^e/tkdyrjv ydq idiov arlkfiovra rd Xa/^fida, ijyovv
Tag xaxcoTtxdg aOTtldag' S-avfud^ovai 8k o I Ttakaiol omog xrk.
Photius: ^dfifi8a im Taig dajcLaiv ol Aa%e8ai(,i6viOL Itv-
iyqa(pov oioTteQ Bleaarjvioi M. EvjtoXig' ^ l^€7tkdyt]{v) ydq i8wv
OTil^ovra rd kd/^p8a\ ovTiog xa/ Geofto/njcog. Omisit igitar
Eustathius Tbeopompi comici testimonium.
15. Eustath. p. 1546,2: eiyc la^ivqov cpaaiv ol nakaiol
evXaXov, evTqdrtekov. Pbotius 8. u. kafivQOv' evlakov, evTqd-
TttXoV, yMTa7t)<.r]XTtx6Vy TSQTtVOV.
16. Eustath. p. 1229, 27: nsQi ov (faoiv ol Jtalaiol
ovTio' Xiy8og' y,ovia, dkoiifi]. y,al Xly8oi x^^'^^^^'^VQ'-^y x^crva/,
ij Twv vo^ua/.idTtov Siarvncoaig' (fao) Si xal TQi^^tara tov
XlySov tx^iv ovvex^ "i^' ^ naqaTtkriaia, 8i' wv x«/xog ri&elTai.
Photius s. u. UySog' x^rog TQi^^iara extov ovv€xfj T(f) Sikra
(Naber pro Tiaaaqa) ^caqajckriaia, 8i' lov 6 x^^^^S rjO^eirat,
17. Eustath. p. 863, 29: at y.al akk(og to kevxdv ikoi8o-
QEixo Ttagd roig rcakaioig' od^ev qaal yai !Ake^ig 6 x(o-
/.nyog kevy67tvyov tcpt] tov avav8qov, ov 6fi7ca)uv /.iska^i/cvyovg
Tovg dv8Qeloig ikeyov. Photius: kevyorcvyovg' 8eikovg' log
fie'/M^iTtvyovg' rovg dvSQeloug. Alexis, quern praeterea aflFert
Aelius Dionysius apud Eustath. p. 859, 52 (Rdfl. fr. 227), Pbotio
reddendus est. Cf. amplius Eustath. p. 455, 39 (Rdfl. fr. 293)
et schol. Ar. Lys. 802: roig kev/.OTVvyoig cog yvvatyiu8etg ixco-
/iK^oSovv.
De Aelii Dionysii et Faasaniae formulis oi nalaioi etc. 361
18. Eustath. p. 1394, 30: e^ lov nal to ^irjkaq^^aac' 7V€qI
ov ffaaiv ol naXaioi, on fir^kacprjoai to i}fif]Xa(p^aai y /uij-
7t0T€ dh krcl fioaytrjuaTiov olov furjka aq^aaai rj arco tov /.irjXio-
aaad-ai ijyovv fidipat. oO-ev (paai xai ^irjXiod'Qa to, ^el^afifiiva
iQia, Photins: ^itjlacprjaai' iprjlaq^^aai. jLtrjXcod'Qa' tcc j^e-
fiafifiiva ^Qia, His adde: vjco/^irjXaq^rjaai' vjtoxpriXaq^aai.
Praeterea uide Etym. Mag. p. 583, 48.
19. Eustath. p. 560, 14: ioriov dh on t€ y.al furjTQviov
ol 7caXaiol (paai tov TtaxQioov , a^^€vcoyvf.iovvT€g ttjv /^rj-
TQViaVy Y.a\ Xiyei ovtco Geono^iTtog, xa} ol 7Cio/.iiytoi dh fidXiGTa
xoTa Tovg 7caXaiovg, Photius: ^iifjTQvwv' Geojto^i/tog
TOV TtaTQviov. Indidem atqae atticista sua habet Pollux III, 27:
unde landatam Theopompi fabulam licet cognoscere: tovtov 6h
(sc. JtaTQioov) ^Y/c€Qidrig Ilcaqoy.Xiovg Itt) 7tQoayioytl(f xaTrj-
yoQiZv /.trjTQviov y,ix'/.r]Y,€ y.ai Geo/rof-t/cog 6 yiOf.uy,6g Iv EiQijvi],
Fortasse cum his coniunctam exhibebat atticista Photii glos-
sam praecedeiitem firjTglda' tijv TtarQlda' y.ai JlXaTiov xal
OeqeyLQaTirig,
20. Eustath. p. 1515, 27: l^ ov vavai/codeg ol vrjouoTat
jcaQci Tolg 7caXaioig, (og rava) xQ^^^^t^yoi 7tQdg to did ^a-
Xdaorjg bdeveiv oaa /m) jcoaiv, Photius: vav7to6eg' ol vrj-
auorat,
21. Eustath. p. 1736, 5: Igt^ov de oti XiyovTai fiev 7caQd
TOlg 7caXaiolg vvi-icfaioi {scr, vvftq^^ai ol) fiiQ^ir^yeg ol 7rr£-
QcoToi, yat ol iv Toig y,rj7Coig dh Gxt6?.rjy€g. Photius s. u.
vvfifai^)' ol 7CT€QioToi gitLQfirjyeg xai ol Iv Toig yi]7toig axto-
Xyjxeg,
22. Eustath. p. 1413,60: ^ivog di q^aaiv ov fiovov 6 xara-
yoftevog dXXd y.ai 6 v7codex6^ievog avrov, Nonnnllis uerbis
ante: (pao\v ol 7taXatoi, Photius s.u. ^^ro^* x«i 6 xara-
yofievog y.a) 6 Inodexo^ievog, Hanc glossam tribuerim Aelio
Dionysio propter eius eruditissimam obseruationem de ^ivog
uocis compositis tvqo- aard- doQv- idio-^evoi apud Eustath.
p. 405, 36 (Rdfl. fr. 286).
1) Cf. p. 288.
V
862 Theodorus Freyer
Omnium loDge praestantissima glossa, qaa quia diiudicare
posBit, qaantum fidei huic de istis formnlis ration! atqae sen-
tentiae habere liceat, est qaae iam sequitur continens octo nocis
ohog uel deriaata uel composita nomina:
23. Eustath. p. 1423, 2: lariov dh xa/ oti to eig olxoy
iivai TavTov ion Tij} olzovQSiv. Ovhev oixovQta Ttaqa rolg
7ta).aiolg tog olov oixocpvlomia , ra vno furjTiQwv Ttaidioig
VTtoXeiTtof^Bva Ttalyvia. ix dk rov o\y.ov xai olzloxog Jtaqa
jiQiGTOcpavei , fC€QdixoTQO(feiov, olov' ^rl 61 rov oQvid-Btov
olxLoY.ov (piQBig^'y xal oixevg Ttaga rolg nalaioig u4&rj-
valotg 6 oixoyevfjg oiy.irr^g, xal oixirac, ol xaia Trjv olxiav
navreg. ym\ olxfjT'qQia^) ra xar^ oiyJav axevrj. xal olxo-
GiTog 6 oXxod-ev riTot ra kavTOv kad-luv. rj i-uad-unbg rqiiptov
iavTov.^) xai olxorqL^aiov^), oixoyeveg Tvaiddgiov. ravra
7tdvTa TCuv 7calatiov, o^i (faoiv, cog Ixei&ev xal oixov-
Qog dgaxwv q^vka^ trig IToXiddog. rjyovv iv t(^ v€(p rf^g JIo-
Xiddog diairio^tevog.
Photius: oixovQia' a xaraleifcovatv rj (piQovaiv al
ftrjriQsg rolg oUxoi twv TcaidLwv ccTtoleiq^O-eiotv' rj nalyvia,
oixlaxog' 7t€QdixoTQO(peiov. ^Qtaro(pdvr]g nekaQyolg. oixia'
Tor oixoyevrj olxitiqv ol naXaiol !dd^r^valoi, or/.irag'
xaXovaiv ol ^rrixoi xai rovg xard rr^v oixlav Ttdvrag,
olxr^rijQia^)' rd xar' olxiav ax€vi]. oixooirog' 6 rd oXxo-
d-er xal Ta iavrov iad-Uov.^) olxoTQlfiaiov^)' to oixoyevig
Ttatddgiov. oixovqov oq^iv' rov rrjg Iloliddog cpvkaxa.
Habes igitnr easdem glossas apnd utrumqae eisdem fere
uerbis expressas, quas communem prodere fontem, i. e. codi-
cem atticistarum, nemo profecto negare aasit. In noce oixeig
eadem formula 'ol TtaXaiol ^d&rjvaloi' et apud Photium et
apud Eustathium inuenitur; haec una sufficit glossa, qua banc
formulam atticistarum esse, non ab Eustathio, id quod forte
cuipiam uideatur, procusam esse satis dilucide demonstretur.
Glossam olxirai diligenter descripsit schol. Ar. Nub. 5 s. u. ol 6'
1) Cf. P.2S8. 2) Cf. p. 293. 3) Cf. p 288, 4) Amplius hie
sunt ucrba: olxi to. rav TtiXas quod est additamentum Fhotii.
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis oi naXaiol etc. 363
olnirai ^iyxovaiv ' vvv ohirag ov rovg ^eQaTtovzag ^ovov )Ayu,
alXcL ^TTavtag rovg y.ara rrjv oUlav .
24. Eustath. p, 907, 17: h dh rot denaeaGi arj/neitJTiov
OTi xad'^ "OfiTTiqov filv Sinag arckwg to tzotyiqiov , Ttaga dk
Tolg Tiakaiolg evgr^rai, on 6i7cag olvrjQvaig, xorvli], oho-
XOfj, xaJ oTi oiviaGTrjQia GTtovdfj rskovfiivr^ ro) ^HQaxkel VTtb
Twv iq>ri(ioJv jcqIv a7tOY.eLqaG&ai,
Photiuss. u. oiviGTTiqia ^)' GTtovdfj %([* ^Hqa-Khei kniTelov-
^ivTj VTto Tiiv iq)ri(io)v Ttqlv ccTCOxelQaGx^ai, Ev7VoMg ^rjinoig.
25. Eustath. p. 233, 41 : koto di rovg 7takaiovg . . .
xai ij OQyMvrj egxog n ovGa, tjg axavd'tSdeg 7teql(pQayf.ia. Pho-
tius: o^xai'i^' Tcegiq^Qayfia ti ay,av&Ujdeg, Cum Photio con-
spirat Etym. Mag. p. 632, 25 et Bekk. anecd. p. 285, 11.
26. Eustath. p. 1452, 47: IxelO-ey y.a} VvQiGai to aTCoyara"
Gtrivat (scr. cum Photio aTtoy.aTaGrrJGaL) eig ovqiov, cog (paGtv
ol Ttahaioi, Photius: ovgloai' aTtoyaTaGTrJGcct elg ovqiov,
27. Eustath. p. 1502, 48: xai TtajHTtrjGla tj nayxrrjGla, dij-
kov Igtiv tx Tcov Ttctkaitov yal avro, Photius: Tta/dTttj-
Gla' Tcayy.TrjGla,
28. Eustath. p. 1280, 64: ioriov 6e on (piqerat Ttaqa
Toig TcaAaioig xoG^og yvvamelog, ov TCSQld-eTov y.ecpakijv
ixakovv. ^QiGTOCfdvrjg GeG^wq^oQOig' ^ye(pa).rj TceQl&eiog iqv
lyu) vvKTioQ (poQio\ Photius s. u. TceQld-erog Tceq^aArj' ^qigto-
(pavrjg' ^Tteq^aArj Tteqix^eiog r/V lyvj vvxtcdq (fOQ(o\
29. Eustath. p. 1344, 5: iGtiov 8h on 'Of^ii^Qov Icp' ogov
kXQ^y SiaGxevaGavTog to xutcc Ilgla^iov HctS-og ol fieS-' 'Ofxtj-
qov xai yelgovGiv avrov, od'tv xai 7tQta/.icod^fjvat to ^VQrj&fjvat.
7]v di (paGi, GTiuijuiAa.. irttl 6 TQayixog IlQla^iog ^vqiag elGrjyero.
doy.el de xa/ to toiovtov Guvrj-S-eg elvai TOig TtaXaiolg xtA.
Photius s. u. TtQiafxwd^ijvai' ^vqtjdijvai' to yag tov IlQidfiov
'jtQOGtJTCOv ^vqiag Igtiv.
30. Eustath. p. 710, 13: ehv (J' av ol toiovtoi nal TtQo-
8oGiy.o[i7tOi y.aTcc Tovg TtaXaiovg, 6 Igtiv eig fiaTtjv vno-
Gxenxol, 01 Tag lavTwv vrtoGxiGeig Iv ovdevi Tid^ifxevoi, aXXd
1) Cf. p. 288.
364 Theodoras Freyer
i
TtQodidovTfq, Photius 8. u. TCQodwalxofiTtog' o vTtoaxsTixdg
(adde: eig fidrf]v)y 6 rag iavrov VTtoax^aeig Iv ovdevl rid-i-
fievog, akXa Ttqodidovg.
31. Eustath. p. 1547, 66: h,€i-9Bv 8h xoi Ttvqavvog xara
tovg TtaXaiovg, 6 nvQ ivavo/iievog. Photius: nvqavvog'
6 TO TtvQ ivav6/.i€vog.
32. Eustath. p. 1111, 20: xara tovg naXaiovg ... 17
ihivorlvda keyofAivrj Ttaidtdy ^g fiiQog xal to axa7ciQ8av el-
xetv, 07C€Q TOiOVTov (paotv tjv. doi^og av8qof.iriY,rig Yototo t€-
TQTjjiiivr^ xord /.iiaov, Sirj^riTo 8h 8l avr^g axoivlov ti, ov €xa-
Tiqu)&ev i^^ifiivoi 8vo veavlaxoi avd-eihcov IrtqixpavTeg aXXri'
Xoig Tcc viOTa. 6 8k fiiaad^evog xal TtQoayaywv avro Trjg Soxov
IvUa Tov hTeqov.
Photius s. u. (Aia7tiQ8a' 7tai8id Tig' 8oxl8og ydq ixrergij-
fiivtjg Gxotviov 8i€x(iak6vT€g 7tQoad7CTovac Tolg veavlaxoig xal
6 7FQoaayaywv Ttqbg Trjv 8oxi8a tov btbqov vix^.
33. Eustath. p. 1638, 17: oO-ev OTQeipiftdXlovg ixdkovv ol
7caXaio\ TOvg TieQiXaXovvrag xal xaxoaxokwg q^qdtovTag Aor-
^6vT€g TO ax(jj/.i^a dno Iqitov avv€aTQa/.ifiivovg /.lakkovg ixdv-
Tiov xal ovTio 8vaXvTU)v, Photius s. u. OTQexpi^iaXXog avd'Qaj-
Ttog' 6 firj djtXovg, dno rcJr Jp/wv tcJv avv€OTQa^t/.ih'ovg Tovg
(jiaXXovg lyovrwv,
34. Eustath. p. 1533, 10: ^QrjTai 8e 7taQci Tolg rcot-
kaioig 6 TOQog, xal IqyaXelov cfQewQvxixov. Photius: Togog^
Igyakeiov (pQBtoqvxtxov.
35. Eustath. p. 1397, 16: xal otl ^x^cJito ol TcaXatol
TQtal xvfioig, xal ovx oja7t€Q ol vvv, 8volr, o&ev xal 7taQ0i(iia
ItzI t(x)v firj8ev 8 id fiioov xiv8vv€v6vto)v to ^r^ Tglg £§ rj TQ€ig
xv(iovg\ aTto tov ^leylaTov xal ikaxlOTOv dqid-fiov, rjg fni^ivrj-
Tac nldTwv ev Kof-ioig €i7ti6v' ^rj Tgelg xv/iovg (idklor'T€g\
TovTioTi TQeig /.iovd8ag' xv^ov ydg (paai 8ix^og ekeyov, avTo
T€ TO dvaq^utTovf^ievov , od-ev 7caQ0i^iia TQayixrj to ^del yaQ
f.v 7C17VT0V01V ol J log xv^ot\ xal Tfjv Iv avT(ji inovdSa. o&€y
AvS-elr^ ay (pr^ai (scr. cpaai) xal to ^rjTOVf^evov iv to) 7taQd ^dqi-
OTOffdvovg x(o^i(i)8ovf.iiv(t) GTixf'j' "^^i^Xr^x* i^;f/AA6i;g 8vo xv^to
xal Th:TaQa\ xal i^ijg, Laudatur deinde Telephus Euripidis.
De Aelii Dlonysii et Faosaniae formulis ol nahtioi etc. 365
Fhotins s. u. rqlg e? rj rqelg yv^oi' ol fikv tqIq ?| viyirjv,
ol dk TQ€ig Tcvfioi xevol' xal to Ttaq EvQiTtldt] roiovrov' ^^i-
fiXrjX !dxti-^^9 dvo Tcvfiu) xal rivTaqa . tqlwv yaq ovzwv jcSv
ava^^iTtrov^ivwv ^okwv, dvo fihv xevovg airov q)riai ^akleiv,
hfa dh rbv Tiraqtov, dirrvSg ovv 6 xvfiog, o t€ ava^^vrtrov-
lievog eire xevog sUtc TtXrjQrjg eXrj xal Idlwg o xevog' oxv dk 6
^pi? ^1 (^cckcov xaTOJQ&ov xal uiiaxvXog Iv l4yafxifivovi tvoq-^
lOTTjat' ^Ta deOTCOTciv yaq ev Ttsaovra -dijaofiai, Tqtg 'i^ /?«-
kovarjg Trjg i/nijg (pQvxxvjqiag^ et Pbotios s. u. iq xqlg e^ rj rqelg
xvfioi' TO yaq nakaiov rqialv ixqojvro xv(iocg nqog rrjv 7tav''
dtdv itxtog dk Hyerat xal 6 ava^^tmovfievog xal Idliog 6
xevog. Eodem fonte usus est scholiasta Platonis p. 460 B.^
onde Aeschyli et Aristophanis testimoniis licet addere Pherecra-
team: ^rj rqig €^ rj rqeig xv^ovg\ tj Ttaqoifila naqa Oeqe-
xqaTei ev roig Mvqi.irixavO'qdTtotg, xelrai 6k i7tl tcjv oltcoxw"
dvv€v6vTiov, TO f.iev yaq zqlg e^ ttjv Ttavrekfj vlxrjv drjkoi, to
dk rqelg xv^oi ttjv fiTxav, jtaXat yaq vqialv ixqwvzo rtqbg
rag jtaidiag xv^otg xal ovx dg vvv dvo. %gtl dk ofxwvvfjiLa'
xv^ov yaq ekeyov Iduog airov rov ^iitrovfievov , ore Ttkrjqrjg
earl xai ^Tq xrL 0 Ad restitaendum atticistarum fragmentam
omnibus his tribus opus est locis.
36. Eustath. p. 547, 2 : rrjg dk cparvifjg rtquiro^erov ro
(payelv rj ro Ttaaaa&ac xara rovg jvakaiovg, o eari yev-
aaad-ai, oS-ev xal (parviorov cpaOL ro oavtdwrov, xal cparvo)-
fiara aavtduj/.iara, ariyt] diayXvcpa. Photius: q)arvior6v'
Gavidtorov, cparvio^ara' Gaviddf-iara, Griyrj diayhjq^a.
37. Eustatb. p. 962, 49: 2ifi/Aalvei dk xal ro xaUo, i^ ov
<pavteLV ro (pqvyetv uirrixwg xara rovg rcaXacovg. Pbo-
tius: (pavtecv ro (pqvyetv !Arr txoL
38. Eustatb. p. 1534, 5: ol dk Ttalaiol rrjv vrtiqav
Gxoivlov eqfifjvevGavreg xiqarog rov xara rov lorov (^p avlerat
xal diarelverai, Ttqocpiqovai, xal Tiaqoi^ilav eTtl rdv a ^kv del
^exetv acpUvrtov , a dk f.iri del xqatovvrwv, ro ^aq)ivreg rrjv
VTtiqav rov no da diioxovGiv .
Pbotius s. u. V7ciqa' ro rov xiqwg rov lorov Gxotvlov,
t) De lis, quae hie sequuntur aide p. 294.
866 Theodoras Freyer
(I) avlirai re xai diaTelverai to axoiviov ' yiyove 8h ano tov-
Tov Ttaqoifila inl rtSv a del ixeiv cKpiivrwv, a dh firj del xpa-
Tovvriovj qaod qaidem pronerbium ex £u8tathio hnc trans-
ferendam est. Cam Photio ad uerbnm fere conuenit scholion
Lucian. p. 67 lac.
39. Eastath. p. 1847, 26: i^ wv xal v7Codeq\g xoa/nog yv-
'vatxeiog xal avTrj xara rovg Tcakaiovg. Photias: mco-
dsQlg' x6af.iog yvvaixelog, olov deiQalov.
In his glossis enumerandis ne uno qaidem nerbo opos
erat ad cognoscendas atticistaram reliqaias, propterea qnod
longe maximam partem lexici Photiani attieistis Aelio Dionysio
et Paasaniae deberi constat, Photius aatem solas adhac a me
comparatas est cum iis, quae restitui, lexicis atticistaram. Hue
accedit, quod hac mira similitudine, quae cemitur inter Pho-
tium et Eustatbium, ista sententia de his formulis proposita
per se defendi atqne probari uidetur.
Ea autem qua antea simplici referendi ratione non iam
licet uti in lis glossis proferendis, quas exhibebo cum formulis
ex Photio, Suida, Eustathio (ubi non Photius confertur, sed
alius auctor), Bekkeri anecdotis, Ammonio, scholiastis Aristo-
phanis, Demosthenis, Luciani, Platonis, quia in hac prouincia
nullum praeterea par auctorum exstat aeque inter se similium
ac Photius et Eustathius inter se sunt similes.
Longum est hoc loco pluribus agere de atticistarum reli-
quiis, quae exstant in auctoribus modo laudatis, quorum e
numero Photius, Suidas, Eustathius, auctor lexici Bekkeri
omnium consensu secuti sunt atticistas. Idem supra compluribus
harum quaestionum locis de scholiastis Demosthenis, Luciani,
Platonis cognouimus; parum autem notum est Ammonium quo-
que nonnulla in farraginem suam ex atticistarum lexicis rece-
pisse atque plura etiam, quam Ammonium, scholiastam Aristo-
phanis, id quod 0. Schneiderum de ueterum in Aristophanem
scholiorum fontibus disserentem Sund. 1838 fugit uia, quam
debebat ingredi, tum parum monstrata. Quare cum ad Am-
monium et scholiastam Aristophanis accesserimus , singula de
hac re proponemus, nunc porro tractemus rem institutam.
k
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis oi nahnoi etc. 367
§2.
01 nalaioL apud Photium,
1. Photias 8. u. Uvov gl, 3: ^Hgaxkeldrig 6 IIovriTiog . . .
(mntila uidetnr esse glossa) i/tetd^ ol nakaiol kivoig avrl
Xoqduiv IxQfjivro* aXXa xai^'O/iirjQog r]dr] x^Q^^S iTtiorafievog
Uvov naXel. Quae aerba sequimtur iyivovro dk rqeig ijgweg xtA.
nonam efficinnt glossam. Eustathins ipse qaoqae praebet for-
mulam p. 1164, 16: 7cagaar]ft€iovvTat dk ol Tvalatol xal ore
Xogdag hciari^ivog ^'O^rjgog ofuog Uvov xakel. Aelii Dionysii
esse obseruationem dixeris collato Eustathio p. 421, 29: xal
klvov 6h Trjv xoQ(i^y Xiyetv ex tcJv avixaO^ev eig rovg vateqov
xa&rjxei' rvdkat yiq Ttoxe doxei kiviag elvai rag ^lovaixag
Xogdag, wg xal 6 A^iXiog vnodr^XoL
2. Photius s. u. ^vV Govxidtdr^g avrl rov avv xal ra alia
ra ofioia' ovrco xal ol rcaXaiol rcavreg^ et antea Photius:
^vfilia^' av/itfiavhy o?.wg dk 6 dia rov § axt] fit or to liiog xoivog
ion rwv re ^luiviov xal rwv !Arrixiov et: ^vvdvo xal ^vvrqia
[Xiyovatv ol !Arrixoi.
Ne in hac quidem glossa desideratur formula apud Eustath.
22, 6: ovx adr^Xov dk on ^rrixwv i'diov ro rrjv avv rcqo-
)^oiv ^vv Xlyeiv, rcgooriO^ivat dk nokXaxig xal ro e rolg 7caQ'
rrjjiiivotg . . . evQr^rat dk xal jJ av avkkalifj (.lera^alXovaa
a eig § Iv nit ava^vqig, ava^vqlg yaq , , . ex rov avaav-
}x>ai xara rovg TtaXatovg, Eadem de sermone attico
owruatio inuenitur in Etym. Mag. p. 611, 52 ^, w, ^vveg'
av^Q, axovoov. ol yaq !Arrixol rijv avfiffOQccv ^v/itffOQav q)aot,
xaUro ov(.i7taVy ^vfiTvav' xal ro avvieaav , ^vvUaav, Haec
onSt sunt atticistarum.
Photius s. u. 6axoffOQ€iv' eogrrj rig oaxorpogia xaXov-
^livij^poxog yag xakeirai xkrjfAarigy Ixxetftivovg exovaa rovg
fioTgUgy Ti]v eiyevTjg 7caig hfeqev elg ro leQov ^xigadog' 6
rQ67co^di^ ov rovro lyiveto, diarpogog rolg ctaXatolg aTt--
€Joi!>);BEadem sunt in Bekkeri anecdotis p. 285, 29 s. u. oa^o-
r/^d^/a. We festis praecipue scripsisse Aelium Dionysium testis
est Ph(HS in biblioth. cod. 152, quern uide p. 330.
868 Theodoras Freyer
4. Photius 8. u. 7tarQfiia)v rcarqUov xai TtctvQixcSv" 7caTQ(jia
Xiyovaiv ol Ttalaiol, orav avzolg 6 koyog jj Tteql xpiy/iarwv
ij %67cwv. ovrwg ^laalog iv rfff Ttqog dio%Xia' jcarqia dh xa
^xht] xal Tor v6/nift(x xai ra /nvOTT^Qia xal rag ioQzag, log ^vzi-
q)(jiv' 7taTQixu)v 8i, orav 7t€Ql 7CQoa(07Ciov Ttouovrac rbv iAyov,
wg AiaxLvrig iv r([i xara Krijatq'iovTog (§ 52), Breaior exstat
haec glossa in Bekk. anecd. p. 297, 30 : 7taTQ(im kiyovaiv ot
^i)TOQ€g /^ijjMOfra xal xn^iaaTa xal roTtovg, Ttargia dk ra £^^IJ
xal ra vo/iii^a xal ra /nvOTrjgia xal rag iogzag, TcazQixov dk
fplkov i] Ixx^Qov. Hinc discimus Aeschinis oratoris testimonio
usos esse atticistas.
5. Photios 8. n. TtiO^dxvrj ' (iixqog rcid^og ov ol 7talaiol
(pi6axvrjv ?Jyovaiv. Conuenit schol. Ar. Equ. 792: iv ratg 7ci-
d'axvatg: v7CoxoQiartxwg, pnxgoig Ttl&oig . . . et extrema nerba:
ol 81 Ttalaiol cptdaxvrjv liyovat et schol. Dem. p. 810 Dind.:
TtiO'axvwv' 7tLx>axvr], ^txgdg 7tL^og neqne minus hue referenda
est Photii glossa (pidaxvag. TctO^axvag' Jrjfioa&ivr^g.
6. Photius 8. u. aroal' ra rafiula' Ttaqa^nqxri yaq rjv
Tolg 7calatolg, Conueniunt scholiasta Ar. Eccl, 14: arodg'
ra raftieia arodg kiyovat. xal yaq Ttagafirjxr)' Iv alg 6 Glrog^
et Suidas s. u. arod' to ra/aieiov did to Ttaqd/nrjxeg elvai xrL
7. Photius s. u, VTtoxqhead^ai' to d7coxqivea&at ol ita-
XaioL x.al 6 v7Coxqirrjg evr€vO'€v ^6 aTtoxqivofievog riii x^qfif^*
&ovxv6idrjg C' 'oi &^ ovdhv v7cexqivovro di€fpd^€£qovro\ xal ol
^'lioveg ovnog' "^Hqodorog' ^ol ^liv ravra v7Coxqtvdf.uvoi /id'T]-
vaUov d7tY]}.XdrrovTO .^)
1) Cum Herodotus et Thucydides, turn Aristophanes quoque usurpauit
uerbum vnoxQivead'ai pro aTtox^ivead'aif cf. Acharn. ii. 401 p. 80 ed. W. Rib-
beck, et Eustath. p. 1419, 51 (cf. Kock. C. Att fra^g. I p. 541); hunc locum
cum nounullis praecedentibus hie adscribam, quia fr. 1S9 a Rindfleischio
sic erat COUStituendum : tioO'sp Si ^ IlaXlds, xni on ov fioroy TttiXlai, 6
ve'oSj oX)m xal naXXa^ i^ ov xni rtaXXaxrj , xal TtaXXnxta Si xara AtXu>v
Jmviciop ov TtaXXr^xia ol TtalSes (= Rdfi. 296), k'cnv evgeXv TtctQa roli
naXaioTi oT xai Stxaarrj^iov iaro^ovciv (cf. p. 353 sqq ) ^j4d'r;vrfCiv
incowftov T^ff IlaXXdSos. ^^Qicxotpavrji' axaiv xjevca as rixt'ov. o S* vnexQi'
vajo' I iTti TJaXXaSic^^ Tiag^ (^ nare^ Saiceie Sixrjv, iSixa^ot^ Si xara Ilav-
caviav xrX. Sine dubio Aristopbanis testimonium a Pausania adbibitum
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis oi nahnoi etc. 369
CoDuenit Enstathins p. 1437, 32: to dl fivriaTtJQeg vrtoxQi-
vovrat ccvtI tov aTtoxQlvovrai ^Iiovixaig nad-a not Iv ^tltadi.
xal VTtonQLvriQ (paaiv ivxevd-ev ^6 ccTtoxQtvofievog T(p x^QV •
Xiyet dh xal ^Hgodorog ^ol iihv ravra VTtoyLqivafievoi ccfcrjX"
XaTTOVTO . doxei dk xal !drrvKri ij Xi^ig elvai, q)r]al yovv Qov^
xvdldr]g' ^ ovdkv v7teycQlvovTo\ Neque minus hue spectat, quae
est annotatio in £tym. Mag. p. 782, 46: s. u. vTtoxQirijg' Trjv
aftonQiaiv 01 ft a ka to I vnoxQiaiv TteK^naaiv. Naber in annot.
ad bane glossam Aelium Dionysium agnoseit auetorem; non
minus Pausaniae potest esse, plus affirmare temeritatis est.
§ 3.
01 TtaXaioi apud Ammonium.
Ammonium atticistarum operibus usum esse^ id quod non-
ntfllis nunc demonstrabo, nuper suspicatus est Ernestus Schwabe
I.e. p. 89: Md unum afSrmo, nonnulla atticistarum ... in hae
(sc. Ammonii) opella synonymica inesse uideri'. Quare de
paucis uideamus glossis.
Supra p. 264 uidimus Ammonium p. 36 ed. Valck. s. u. yi-
Xoiog et yelolog compilasse Aelium Dionysium apud Eustath.
p. 205, 44. Inspice praeterea: Ammon. p. 7 4 s. u. iTceg: . . . d^ql-
Tteg dk ra la&lovra ra ^vka xal -S'QiTttjdiaTara ra vtvo -S'gi-
Ttwv ^€^Qiojiiiva ^vla, olg y.al avrl acpqayidiov IxQiovro, on rjv
dvaTcaqaTtoirjra, Conuenit Pausanias apud Eustath. p. 1403, 35:
6 8^ avTog (sc. Ilavaaviag) liyei y.a} on d-QiTtrjdeaTa ^Xricpia
Ta VTto d'QiTtdjv ^€pQ(jt)fih'a cog ano tov edo), olg kxQwvuo
g)7jaiv ol afpodga olxovofAiTcoi ayTl ykvTttwv a(pQaylda)v. nvkg
dh avra Ttevraavlkdpwg -S'QiTtrjdiarara elnov.
Ammon. p. 77 s.'u.VraAo/* ^IraXol xai ^IrahdjTai diaq)i'
QOvGiv. ^IraXol fxkv yag ol agx^^ev Ttjv %c«J^av oixovvrsg, Ira*
Xtiorat dk OTtoaoi nov ^Elhfjvcjv iTtf^xtjOav fierce ravra. to
avro xal Inl rwv 2ix€ho)rwv. Conuenit Aelius Dionysius apud
fuit. Kockius 1. c. in altero uersu posuit ra^\ to pro naQ* tp. Male apud
Cobet. Mnem. IV p. 125 (= Nou. Lect p. 29) et apud W. Ribbeck. 1. c. p. 320
Bcriptum est ansxqivaro pro vnexQivaro.
Leipiiger Stndien. V. 24
870 Theodorus Freyer
Eastath. p. 1896, 50: qpijai yovv AXlioq Jtovvatoq, on ^Irakol
fjihv ol pdgfiaQOi , ^iTakicHTat 6k ol l^rf/ixij^torf^ ^'Ellrjveg vrv
^IxaXLaV ovtm xal Stxeloi q)rjai ymI 2tx€hcorai diaq^igovatv.
AmmOD. p. 80 s. u. xallaia' xdDMia xal xdkkrj diaq)iqei,
xdklaia f.thv ydq ol nHv akexTQvoviov ycoiycoveg. y.dX).rj dh rd
avdrj Tiov pa^fjdTwv. Compone utramqae atticistam apud
Eastath. p. 1278, 50: ffrjol yovv Ilavaavlag' ycdlXr^ avdnq, (idfi-
fjLora, o&ev nal xakXvveiv to xoa/dclv mat aaqovv. Xawg dh Ix
TOVTOv xofi xdXlaia 7taQd T(ji xcojuiTuf) ol /icoywveg tujv dXex.-
TQVoviov xof} xd Iv Tfj avTwv Sk ovQ^ xard A)'kiov Jiovvoiov,
Ammon. p. 83 s. a. yLoqda^i xogSa^ xal xdqSa^ diacpiqet'
TtoqSa^ fdv ydg Igtiv eldog oqyrriaeiog. xdqda^ di rtg kxakeiro
orqariajTr^g *), ^dgfiaqog dk tj ki^ig. xakelTai Sk ij fnkv rqayixfj
oqxrjaig lfX(.iiX€ia' alxtvig Sk tj accTvqiK'q, xoqSa^ Sk ij xiofiiytrj,
Congrait Aelins Dionysius apud Eustatb. p. 1167, 21: uiXhgg
JiovvGiog cprjai xat avrog (antea laudatur Paasanias idem
docens) ort IfAfxiXua Tgaytxrj oqxtjOig wojceq rj xufAixr. xoqSa^
xal fi aarvqixYj alxivvig. Unde Aelius Dionysius sua babeat,
ostendit Pbotius (coll. Etym. Mag. p. 712,53) s. u. aixivvig'
aarvqixYj oqx^otg, if.iniXeia Sk Tqayixi], xoqSa^ Sk xiofiuxr], wg
^AqiGTO^evog Iv a neql rqayixrjs ogxTjoecog.
Ammon. p. 141 s. u. rpdo/Aolog' (pdoxwXog ffaGY,io)Uov Sia-
(piqei' (fjdo'/.wXog ^kv ydq Igtiv IfxaTiocpogLg' q^aGxoikiov Si
Igtl SegjitdTiov. Eadem babet Aelius Dionysius apud Eustatb.
p. 1446, 5: (paGxcokiov Segfxdzivov ^aXdvriov olov d-vXdxiov xa\
(pdoxcoXog fi lf.iaTio(poglg, cog (pi]Gtv AlXiog JiovvGiog,
Ammon. p. 148 s. u. %iTix}viov xaX xiTioviGxog Sia(pigei '
XiTiovlGxog (ikv ydq 6 rov avSqog x^nov ivtioviov Sk xo rrjg
yvvaixog %vSv(i(x, Conferas Aelium Dionysium apud Eustatb.
p. 1166, 51 : GrjfieUoGai Sk on iteql iLTiCviov xal roiavrd cpaGiv
ol 7taXaio(' , . . 6 Sk dvSqeiog /trwi'/axoc; o nveg htevSvnjv
. . . x^Twr/oy Sk xal ^''^wi'a^/oy Xeicrov evSvjua yvvaixelov
7tolvTeUg, Aristopbane Menandroque laudatis baec sequuntur
uerba: ram a AXXiog AtovvGiog.
1) Gf. Eustatb. p. 368, 37 : ... aXXa xal oi Tta^a zq^ HaviSavicL xd^-
Saxss o icri cr^ariarai nepi ^Aciav.
i
De Aelii Dionysli et Paosaniae formulis ol naXaioi etc. 371
Itaque cum his locis satis indicetar Ammoniam re uera
usum esse Aelii Dionysii et Pansaniae opibos, nihil mihi ob-
stare aidetur, quominus eas glossas Ammonii, quae praebeant
ol nalaioL formulam, Eustathio praecipue adiutore freti atti-
cistis restituamus.
1. Ammonius p. 38 (init.) vmX ra avyyQa^ifjiaTa hcctlovv
ol Ttalatol yqaf.i(iaTa, KakkLfictxog Ttov rprjoi ' ^yQccfif-iara
d^ ovx eVuaaav anoyiQvcpa ,' tovt^ eari ta GvyyQaf.i(iaTa, %al
7caXtv ^ nXaxiovog "li> to neql ipvxfji^ YQ^^f^^ avake^dfASvog^ »
'Aal kv rf^ avvr]d-€l(ic TCokXa (pa^iev etdivai yga^iijara rovde'
oi yaQ ra eixoai Tioaaqa, aXXot to (scr, tov) tcov itokXviv
e^ineiqov ygafAfiarcov (scr, cum Eustath. avyy^afifidrcov),
Conuenit Eustathius p. 1959, 58 — 62: noXXvJv dh TtaQrjy-
fiiviov €x TOV yqdcpEiVy cog ytai rj ^Ihdg ayiQi(iwg driXoi, d^Xov
ixeixyev ytal rb ygafifia o y,al aroix^lov ai^ftalvst avvr^d-wg, %xi
de xal avyyQafifAa, ۤ ov xal nolkd yqa^i^iaxa eidivai (pafikv
'Aal yga^jLiarixdv elvai rbv jtoXhov GvyyqafAfiaTwv %(.i7teiQ0V,
'Aeirai S^ avrb xai Ttaqd Kakkt/idxci) iy xiji ^ yQd(i(.iai:a S' ova
eiliaaev djioAgvcpa^ xal ^ ITkaTiovog ^Ev to 7C€Qt ipvxfjg ygdfifi^
dvaXe^d^ievog\ quae glossa in breuius contracta fluxit in Etym.
Mag. p. 240, 48: yqdfi^iara hAdXovv ol 7calatol rd acyygdiii-
/.tara' log KaXXlpaxog' ^yQdf.i(iaxa 8^ ovx ^Vkiaaev djcoAQvcpa ,
Inde docemur Callimachum ab utroque diserte laudatum testem
fuisse atticistis. Est igitur ueri simillimum Aeschinis scholia-
stam, qui ad 1, 182 (cf. p. 305) secundum Callimachum Hippo-
menis filiae incestae nomen Aei^iovlg fuisse tradit, hoc Calli-
machi testimonium per alterutrum atticistam nactum esse.
2. Ammonius p. 86: Aio(pbg /m) hvebg 6 avrog Jtagd
roig 7caXaiolg e^yero 6 fiij rpd-eyyof-ievog, ^'OfirjQog' ^AV(.iaxi
'AW(p(^^ rot firj a/ror€).ovvrt rjxov. xal rj Tlvd-la ^aoI 'Aio(pov
Svvlrj/iii xai ov XaXiovrog drAOvio^ 7caqaXXriXu)g era^e, vvv dh
AOHpbg 6 fiepXa^ifiivog trjv dAorjv kiyezat,
Conuenit Eustathius p. 1539, 56: iQ^irjvevovai dk xaxpov
IvTavd-a ol Ttakaiol to axpocpov Aal did tovto fxrjdh l^aAOvo-
(Aivr^v €XOV TTjv fjxfjv ^ Ttaqiovvfieirat fi rjx^^ooa d^dkaaaa.
ovrcj xai (iikog Iv ^iXidSi xiocpov, to a^qoiCov, xoivwg fxivroi
24*
\
372 Theodonu Freyer
xioq)6g 6 jUiy g>d'€yy6fi€vog, 6 xal iveog. ov Ttgog ojnoioTtjTa xal
yLVfjia l^Qi&T] xo)g)6v, xal ftilog %iocp6v. dco 17 Ilvd-la xqffiaaaa
TO *xa} yi(j)q>ov ^vvlrjjtii xal ov laliovrog axovco 7taQaXlr]kl-
aaaa 8i€adg>r]a€. Ttaqa 8i ye roig varegov xolvoteqov xioq>dg
6 TTjv axoijv ^e^Xafifxivog.
3. Ammon. p. 93 (extr.) ^eTQeiad-at xal Yaraad-ai dia-
(piqei' fABTQela^ai fjihv yaq Xkeyov ol nalaiol fiirgq) Xa^-
fiaveiv nvQOv, ij ri roiovrov Iv davet, %va a7to8(p, 'Haiodog'
*€v fxlv fjieTQela^at naqa yeirovog, ev d^ a7to8ovvai\ ovxl
agyvQiov ij XQ^^^^^^- ovdiTto) yag Ijtl vofAla^azog. Yaraa^ai
8h ^'OfJLTiQog* ^JeL8(a fifi %o xS-lI^ov vftooT'qaovTac ^) !dxato\
XQ^log^ olov TO yevonevov avroig eXdrriofia iv T(p lAoxeaS-ai,
avrl rov x^^oAtmjawat xal amanjaiorrac, loOTteQel oq)€iX6-
fjLBvov davog' xfV^^^'^^^ ^^ eXeyov Ifidriov t] cxevog.
Ad uerbam fere cum hisce conspirat Enstathins p. 1729, 37 :
'Halodog 8k aXXwg (sc. atqne Homeras) ixQ^oai;o rfj Xi^ei iv
Tf/j ^€v (aIv fieTQelad-ai Ttaqd yeirovog ev 8^ an:o8ovvai airii^
T(>7 liiirQ(i), fJtitQOv (aIv einwv to axevog (p Xa^fiavofiev TtvQov
(paaiv ij TV roiovrov 8dvovg Xoyio iVa itaXiv a7to8diiiev , fie-
rQeiad-ai 8k to oStw Xa^fiaveiv 8dveiov xal nov xal 8u)Qedv.
ovTtw ydq (paaiv iTtevorjd'r] vofiiafxa ^araa-d'ai' 0 8rjXoi q>aaiv
^'OfxriQog iv rut *to x^^^^^ -J^j^a^ol XQ^^^S dfcoari^aajvrai ijyovv
TO yevo^evov avroig iv rij i^dxj] iXavrwina xQ^oXvn^awaiv uiofteQ
ocpeiXofievov 8aveiov. xal roiovrov fxkv ro fiergelv xa\ (xerqel-
od^ai ro inl 8dvovg xa^^ ^Halo8ov. x?iJaa(Tv^of£ 8i q)aai Xi-
yeral rig (scr. ri) Iftariov ij axevog.
4. Ammonias p. 141 ^axovg cpaxijg 8iacpiQeiv q>aol, q)a'
xol' ol en lofxol, ovx kvixiog, (pax^ 8k rj eiprj^ivr^' ren^Qijrai
7caqd roig TtaXaiolg 17 8iacpoqa. Conaenit Photins:
(paxij' rb exprifia rov (paxov, q>ax6g' ro ogjcqiov u)(x6v. Ean-
dem dififerentiam praeterea seraant schol. Ar. Plat. 192: (paxij
d-rjXvxwg 17 expri^eloa, aQoevixwg 8k 6 dvi\pr}rog et schol. La-
cian. p. 203 lac. q)axdg 0 w(i6g, (paxij 8k fj iiprjO^elaa (= Etym.
1) Ut Eustathius sic Ammonias scripserat anoar^ctopxaif cf. yalcke*
narii aunot ad h. I.
De Adii Dionysii et PausaDiae formulis oi nalaioi etc. 378
Mag. p. 786, 40). Plane nihil obstat , qaominus qnattnor has
glossas ex Ammonio depromptas atticistis reddamns.
5. Multo autem dif&ciiior est quaestio de Ammonii loeo p. 22^
nbi haee snnt aerba: aQ/cayfj nai aQTtayrj dtaq^igei naqa rolg
7calatoig uitriycolg^aig (prjai TQV(piov iv r(^ tQltoj /cegl ^t-
Tixrjg TtQooojdLag . lav fxlv o^vrovtog nQoevByyuifjied^a^ xa-S^aTteQ
iv TJj avvr^O^€l(f, tijv aicpvidiov xat (xena ^Lag cKpalgeaiv drj^ciaei.
kav 8h (iaQvroviog ^aQjtayrjv cog avaq)7jv, iv ^ Itl tiov (pqeatCDV
Tovg xadovg i^alQOvat . xal naqa Mevdvdgq) avayivcicnofiev '
^ctorriqiov, TQciTce^av, aQ7cayrjv, devregov xddov^ 0 ^«^ iv^Hvioxfi^*
^rov Tcalda 8^ ov dldo/iiev, all* aQTtayrjv avti^ xaraaxeva^o-
^€v\ Est igitar hoc loco formula ilia, qua adiutrice satis malta
atticistarnm fragmenta hinc illinc eroimns, coninncta cum Try-
phonis nomine, quern celeberrimum grammaticum August! et
Tiberii temporibus floruisse constat, quo fit, ut probabilitas sen-
tentiae de his formulis propositae hoc Ammonii loco aliquantum
uideatur imminui. At nemo certe totam banc restituendi ra-
tionem uanam esse putaret, uel si praesidia ad remouendam
istam difficultatem penitus me deficerent; neque enim umquam
af&rmare conabor, has uoces Ttagd roig naXaiolg ^tt iKolg
non exstitisse nisi apud atticistas; nihil dico nisi hoc, banc
fonnulam apud atticistas adeo usitatam esse, ut hac formula
tamquam duce ad redintegrandam atticistarum doctrinam uti
possimus eius generis auctoribus coUatis, quos atticistarum
scrinia compilasse constat. Videor mihi tamen rem eo posse
perdncere, ut appareat banc glossam in Ammonium non tam
ex Tryphonis libro 7C€qi ^.irTiytfjg rtgoac^dlag quam ex atti-
cistarum lexicis fluxisse. Simillima enim tradit Eustathius
p. 1390, 50 (Rdfl. fr. 236) secundum Aelium Dionysium: AiXiog
8h JiovvOiog 7caqaGti(.i€iovfjL€v6g riva onwg xard yivrj Ttqo-
(fiQOvral (prjOtv qvtoj' Tiaxxafir] &r]lvyciog 6 xannapog'
ovrw xai '17 ag/cayrj 81* '^g ix q>Q€arwv xadovg avdyovaiv\
Hinc conicio Aelium Dionysium Tryphonis de attica prosodia
libros cognouisse 2), cui sententiae duo praeterea fidem affe-
1) De emendandi loci ratione cf. Yalcken. animadu. ad Amm. p. 26.
2) Post actam rem Nabemm uidi Proll. p. 77 idem de hac re censere.
374 Theodoras Freyer
runt fragmenta et ab Ammonio et ab Aelio Dionysio apud
Eastathium exhibita; alteram de yiloiog et yelolog supra p. 264
attaliy in quo Tryphonis nomen ab Ammonio uidetor omissum,
alteram exstat apad Ammon. p. 68: d-alaf.iag, tog aya&dg, xal
•d-aXa^iag^ wg ^eyakag Siacpiqetv q)r]al TQvq)(ov tvoqcc roig !d%-
TiTcoig Iv devriQci) neQi Lirrix'^g TtQOOipdlag. iav fiev yag o^v-
rovrjOioinev , drjlciaet to twv ^ioay.ovQiov hgov iav dk (iaQv-
Tovrjawjuev^ rag xaradvaetg furjvvei^ qaibas simillima sunt, qaae
exhibet Eustathius p. 906, 50 (Rdfl. fr. 218) o/zotoc? xa/ &ald-
Hai fiev fiagvTovtjg ^wiKal xaradvaeig, d-aXaf-tal dh totioi UQot
^loaxovQwv, (og AXXiog jJtovvaiog TtaQearjiAeuoaaTO,
Videtar igitur Aelias Dionysius Tryphonem, qai saecalo
ante faerat, secatas esse in exponenda accentas dififerentia,
qaare recte mihi arbitrari videor, Ammoniam banc qaoqae
glossam qaamuis Tryphone laadato petiuisse ex lexicis rheto-
ricis atticistarum , quos redolet formula TtaQcc rotg TtaXatotg
^TTiy.oig. Quemadmodnm Pausanias bis diserte laudat Didy-
mum apud Eustath. p. 1039, 37. 42, sic Tryphonem quoque
uidetur nominasse alteruter atticista, unde factam est, ut nomen
eius transiret in Ammonii farraginem , quae quidem res mani-
festa est in Photii glossa aUivvig (cf. p. 258. 370), ubi Aristo-
xeni de tragica saltatione liber primus nominatur, Pbotius
autem ipse numqnam certe inspexit Aristoxenum.
§4.
0/ 7ta).aioL apud Smdam.
1. Suidas s. u. aya&ov daifnovog' e^og eixov oi ycakaio)
fierd TO detjtrov jtLveiv ayaO'OV daiftovog l7CiQQoq)OvvTeg ay.Qa-
Tov '/ML rovTo Kiyuv ayad-ou daiinovog zrA. Breuior est glossa
in Bekk. anecd. p. 334, 4: dyad^ov 7t6/naTog' to fteTa to dei-
7CV0V axQaTov /civoitevov 7caQd ^d^rjvaloig' rr^v devTigav yccQ
7t6ai>v ovTiog Ixa/.ovv,
Hanc glossam attieistis ignotam non fuisse ostendit Eusta-
thius p. 1471, 32: ioTiov dl otl xai dlxcc Trjg litl Tatg ylcia-
aaig anovdrig xaJ 7C()aeiog r^v ti 7t0TriQi0Vy wg loTOQei u4ihog
De Aelii Dionysii et Pansaniae formulis ol naXaioi etc. 375
Jtovvaiog, aya&ov daL^ovog keyo^evov^ to jnera aqatv rga-
7C€^uiv 7CQoaq)€Q6fi€vov. Cam inter se conueniant Saidas et
Bekkeri anctor, utriosqae anctor uidetar esse Pausanias. Fon-
tem atticistarum aperit scholion Ar. Vesp. 525: u. ayad-ov dal-
piovog' ed-og dl rjv, OTtore (.liXXot ^ rqanB^a aiqead^ai, ayad'ov
daifiovog l7ti^^oq}eiv , wg GeoTtoptTtog qirjoiv. Undecumqne
saa petiuit scholiasta, minime^ credo, ex Theopompo.
2. Suidas s. u. ccva/tlTtreiv gl. 1 : ov to xaraxliveoxhac,
alia TO (AeTa(.iilea&aL y.al fxetarLd^ead'ai nal ccTtoxvelv, Gov-
xvdldrjg a (70) ^xal vmiofAevoi In^ ilaxiarov avaniftTovaiv* .
gl. 2 : avaTtiicretv to ad'v^elv liyerat 7caQa rolg 7calaiolg,
avaTtiTtrecv k7tl ipvxfjg iariv olov a&vftelv, ohyiogeiv, Kqa-
Tivog 8h i7ti twv iQercSv xixQYitai tij )J^ei iqeoaovnov xal
avoKlivofiiviov' xai avaTteoelv avayJu&^vai.
Utramqae glossam coniaDctam suppetiuisse Suidae colligo
ex £astatbio p. 1641, 6: ^'EvO^a oqa to avaTti/crovatv ov Irjcpd^hv
ircl ipvxi^fjg ad^filag ibg 7caQa Qovxvdldj] kv ti?) ^vixio/ievoi
ava7ti7CT0VGiv , all avT\ rov avaxlcuvrai xaO-a voel xal Kqa-
rivog €l7tc6v' ^QoO^id^et xal ava7ci7CTei .
Cum Suidas , turn Thacydidis scholiasta usns est atticistae
doctrina ad I, 70: avarctTtrovai' rj ava7tavovTai, tj a&vf,iovai.
Hoc perrarum esse testimonium, quo Pampbilum auctorem
esse atticistarum doceamur collato Athenaeo I p. 23 B. : ot^ to
ava7ti7tT€iv xvQlcog ItzI ipvxrjg ioitv, olov ad^v(.ielv, oliywqelv.
GovxvdlSrjg /tQcirtj' ^vixw/iievoi Itv^ llaxtorov ava7ti7CTovatv\
Kqaxlvog 8^ k7t^ eqexdiv XQ^'^cci rfj li^€i ^^o&lal^e xavaTtiTtx^
Ernestus Schwahe 1. c. p. 92 ostendit,
§5.
0/ 7ialaioi apud Eustathium.
Cum Eustathio conueniunt alii praeter Photium auctores.
1. Eustath. p. 1636,25: iariov 8h wg 7taQa rolg 7ta-
latolg yqacpeiai xal ravTa' alvet avrl rov fxalvetai, aTCoqei
xara Siavotav, (pavlwg diatL&erai, afirjxctvei, l^ ov h ^Iltadt
TO alvoaeiv, xal on alvg, alrj, QLTcaonog* xa\ alveiv, to
^7^ Theodoras Freyer
i%iff}i> ii^iiiveiv. inoi di q>aai xorl ovtW akveiv to fikv iTtal-
^uc^iy iQOvv€%at. olov (adde: ^'OiirjQog:) 'rj (adde: ^*) alveig
fki li^O¥ ivixrjaag^f to dh XvTteZaO'ai tpikovTai, to fikv yaq
vi-fcu loi aXealvead-ai , to cJ' ciTto Ttjg aXrjg. !tiTTixwT€QOv di
(^iiui to xal aficpu) daovvetv^ xal yaq Y,al to alealveiv (scr. :
\. y. JO aXeaLvea^aC) daavvovaiv u^ttixoI, wg xal to a/nlgy
\ui (xfAa^ay xal ajuvog. and di tov aXveiv xal aXvaxa^eiv to
t^ifuataad'ac xal haXlveiv. xal aXvad-alveiv to advvarelv xal
&XtntT€lv TO dva<poQ€lv. Deinceps seqaantur baec verba: Tlav-
oavlag dk aXveiv Xiyec to iv aXrj xal Ttaqiaet Trjv i/t^v
Quod saepius fecit Eustatbius, hie qaoqae fecit, eandem
enim glossam et ex Aelio Dionysio et ex Pausania affert Dio-
nysii tamen nomine omisso. Argnmentam peto e Bekk. anecd.
p. 380, 20: unde liquet Aelinm Dionysinm sua debere Didymo :
aXveiV evioi to fihv STtalQead^at xal ^a^P^'v daaiwg a^iovai
7CQ0(piQ€0&ai' ^'O^rjQog' ^rj q^ aXveig oti Igov kvLxrioag tov
aX7jTT]v\ TO dk XvTcelad-aL xfJiXcog, olov' ^wg eq)a&\ ij 8^
aXvova^ aTtB^YiaoTo* , (og OTeQrjTixdv exov to 5. Jl8vf.iog di
afjicpoTeqa daaiwg, xal yaq to aXealvead-ai daavvovaiv oi IAt-
Tixoi, xal Ttavra Ta TOiavTa, af^lg, a(.ia^ay afjtvog xtX. Omisit
Eastathius Didymnm ab Aelio Dionysio diserte laadatam. Con-
feratur praeterea Saidas s. a. aXveiv (extr.).
2. Eustatb. p. 1627,13: cpaal yovv oi TtaXaiol, otl ou
fiovov TQ€ig -^XixlaLy aQi]Vj a(.iv6g, agveiog. xal oti tov afivov
xal &rjXvxdv fi a/Avrj Ttqo^arov avTo (iiaov TJj '^Xixl<f, xal otl
afjivri (scr. afAvbg) iviavaioV agva 8i]XoL xal otl Ttagotfila
af4V€lv TO d-eQl^CLV ItcI Tijjv Ix diaXcif-ifiaTog Tif4WQovf4iv(ov, Ta
yaq aqvta Iv t(/7 eaqi axaqrca l&Tai , aXXa xal otl ^loTqog ev
L4tt ixaig Xi^eoiv aqva cprjolvy elTa afivov, eha aqvetov, eha
XeLTtoynofiova.
Eadem fere reperiuntur apud Suidam s. u. afivov tov
iviavoiov aqva, ^'lOTqog iv Taig ^TTLxalg' ^ aqva, eha afivov,
elTa aqv€i6v, eha XiTtoyviofiova, (.loaxiov 8i tov TtqwTov . xal
ajLivog aqaevixwg Ttqo^aTOv to (.liaov ttjv fiXxLav, xal a/iv^ to
^?.v' Tqelg yaq riXixLaL, aqvog, a/nvog, aqveLog. Manifestnm
De Aelii Dionysii et Pansaniae formulis oi naXaioi etc. 377
esse pntOy atticistas secutos esse Istrum Callimachenm , caias
rei indiciam aliunde afiferre Dcqneo. Gonaenit praeterea sebo-
lion Ar. Pac. 935 a^ivol rovg rq67tovq: eii^d-eig, deikol cog ol
xQioL ^ 7CQaeiq xa2 fiakaxol, to yag a^gev ftgo^arov orav
%X7] TTjv f.iiariv riXinLav, ccfivog 'Aalelrai, ol dk xbv Iviavoiov
ccQva ccfivov xakovoiv,
3. Eustath. p. 175?, 63; rjg (so. ayilrig) TcaQaywyov aye-
lalog ^iivj 6 i^ ay^lrjg ' ayiXaiog 61 xara Tovg nalaiovg^
TtqoTcaqo^vrovwg 6 ajua&ijg. Conaenit Saidas s. u.: ayiXaiog
jcQOTtaQO^vTovcog f.ikv 6 af,iaxh]gj ayelqiog di 6 he rrjg ayihjg,
4. Eustath. p, 1430,33: i^ avt'qg 6k (sc. ayelQio) ov
ftovov ayvQTrjg nara zovg naXatovg 6 ayeiQtov ox^ov xal
a7caT€wv Tial aka^tivf y.al ovojiia 6k fiokov Tcvfievxiycov , alia
nal ayvQig, -
Eadem habet Suidas s. u.: ayvQTrig' gl. 2: 6 aka^wv xal
aicareciv, (to 6k ayelgetv xal to TteqiayeiQeiv to 7ceQuivaL xal
TteqivoarBlv iTtl vlxj] ij tivi erigop tolovtvj asjiivvveiv = Rindfl.
fr. 8,) 0 6k ayvgrrjg xal TLv^evTinov (iokov ovojua iortv. Omnia,
quae sunt apud Eustathium 1. c. inde ab : latiov 6k on ayoQct
usque ad xal Qocpovaiv dg ygarpovaiv in unum Aelii Dionysii
fragmentum conflanda sunt sub ayeLgw lemmate.
5. Eustath. p. 1968, 39: ivravd-a 6k iariov on re 7taQa
TOig Ttakaiolg 6 Ttoktog ^QTjTai aka}7r6xQovg ytakov/iievog xal
on avayxalov 6lxce tcJv akkiov avrov Gri^iaivofAiviov evQlaxsraL
nal TO al6oiov 'Aakovfievov wg nvog avayxr^g av/ii^okov, Utra-
que glossa inuenitur apud Suidam s. u. : akwTcoxQovg ' 6 7coki6g,
cf. VI. lex. Bekk. p. 381, 11. avayxalov gl. 1: oI'tw xakeirat
TO al6oloVj heel rfjg avayytrjg iarl avfipokov.
6. Eustath. p. 1448, 5: i7tij^okog 6k ol TtoirjnxTj ki^ig,
akka l4xnxfi xara rovg 7takaiovg, di xal 7tQO(piqovaL ' 20-
cpoxkfjg' ^ €td^^ €v (pQovYiaavr^ €lai6oi^ii cpQevtSv hci^fiokov xa-
kciv oe . nkdriov Iv 7CQwrq) vofjwv' ^ hcrjfiokov yeyovora aiare
rvx^lv rrjg xakklaTTjg 7tai6elag^ , Sevocpcjv iv TerapTf/) Jlai"
6€iag' ^ylvovrai xara vo^ov iTtYi^okoi . ^Y7t€Qi6rjg xara Jr]-
fia6ov' 'fiTJre 7t6k€(og fii^re Ttokirelag i7trjfi6kovg y€via&ai\
^J4qxi7t7tog' ^ iyevofir^v xQriiia%o}v l7tri§okog\ xal (nncw fikv ol
378 Theodoras Freyer
nakaioi. TtaQcc dk rolg varegov tj li^tg fjfiilrjrai, yi-
verai dk Ttaqa x6 ^aXXeiv to Tvyxctveiv aviOTtov, ^oXog rjliolog
xal iTti^iSolog 6 irttTvxrjg^ lug xal al/MXOv idrjXci&ri ov 7Cqo
fvollioVf ^regoi di rpaaiv ovriog' Irtrifiokog' BTCirvx^g, eyxga-
TTJg, ciTtb rijg (iovkrjg rj (ioX'^g xal rov (idlleiv. IIoQfpvQiog dk
IxaXtara Trjv hvfiorrjTa naqidei^e rov roiovrov oropiarog,
Duae hoc Eastathii loco reperiuntur corraptelae non minus
graues quam ueteres. lam pridem Anonymus qnidam ad Etym.
Mag. p. 357, 18, abi simillima traduntar, annotanit, pro rtQioroj
Platonis de legibns libro legendnm esse devriquj, i. e. p. 666 D.
Alterum mendam continetur uerbis ^S€voq)iuv iv xeragruj Ilai-
8elag\ quod qaidem redit in Etym. Mag. 1. c. qaodque dod
melius possum definire quam fecit Stephanus ad 1. c. his uer-
bis: ^Apud Xenophontem non legitur htri^okog . . . Intelligitur
potius locus Platonis de legib. lib. IV. p. 724 B.: ^naidelag
ylyveoO^aL xorror SCva/iiiv i7crjii6/.ovg\ Quae ipsa uerba lucu-
lenter docent^ quomodo nomen Xenophontis hue uenerit. Nam
nomine Ttaidelag a uerbo ylyvea&ai separato facile fieri po-
tuit, ut quis nomen Sevocpiov praemitteret. Hoc igitur de-
leto legendum est: xal TeraQro)' TtaideLag ylyvovrai xaxa
dvvaf.uv hcrifioloL. Praeterea pro iis, quae priore Platonis
testimonio continentur p. 666 D., hodie scripta sunt: lm]iioloL
yey ovate trjg xalUotr^g (l)di^g. Sophoclis locus l4.lx^ihovog fa-
bulae a Nauckio Trag. 6r. Fragm. p. 122 sic exhibetur: eX&'
€v (pQovYioavt^ eloi8oi(.iL TCiog (pqeviov Inrj^ioXov xakwv ae] pro
q}Qovi^aavt^ scribendum esse rpQevuiaavt' monet Nauckius. De
Archippo cf. Meineke Com. 6r. Fragm. vol. II. 2 p. 725.
Haec Eustatbii obseruatio usque ad uocem etegot est
Aelii Dionysii, ilia enim uerba: cog xal allaxov edrjkoO^ij ov
Ttqo Ttolldv spectant ad Eustath. p. 1404, 48 sqq., ubi uerba
inde ab: Iv 8k Qi]toQix(ti Xe^r/jj) (piQetai usque ad to TtQcotov
xal hcixaiqoteqov (cf. Rindfl. fr. 96) in unum fragmentum con-
gerenda sunt sub lemmate lidXkeLv\ in hoc autem fragmento
cum aliis multis ille Homeri locus exstat, a quo profectus est
Eustathius p. 1448, Odyss. ^, 319: olov Ttaq^ 'O/nrjQfi)' ^vrjog
k7cri^oXog\ Quae delude e Porphyrio laudantur, petita sunt
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis ol nalaioi etc. 379
ex eius ^Oinrjgixwv ^rjTYjindTOJv capite primo: to 8k kTtri^okog
ari(.iaiv€i rov eTtirvx"^ xai eyxQcerfj otnb rrjg (iolrjg xal rov
^aXXeiVj 0 ar^f,ialv€i to rvyxctv€iv tov gxotcov. . . . ^er^^TCTac
yCCQ CtTcb T(J)V TLO^QW TWV (SCF, TTJv) BTtl^okrjV TtOlOVflivWV WdTC
Tvx€lv . . . oiJtw rij Xi^ei xai ol ^le-S-^ "Oilitjqov y.ixQ^y'^cti,
2oq)oy.krjg ^ly.fiiaiwvi (leg. ^kKfiiiovi)' ^ei'O^^ ev (pQOvijaavT^
eiaidomi Ttcjg cpQeviov htri^oXov ytakiov a€\ IlXatwv vofiwv
7CQajTCt)' ^€7triiiokoi yeyovoreg rfjg xalUartjg rpdrjg', ^YTteQldrjg
iv TfJ xaTa ^rj/Liadov' ^[arjdiTtore nohifjiov, furjTe Ttolirelag
e7tr](i6kovg yeviad'ai , ^qx^nnog TlXovrt^' ^vvv wg iyevof^tjv
Xgr^judrcov hcriJioXog , can dk ov Ttoitjrixr) tj ?J^ig alV i^TTtxi}.
Porphyrium compilaait Etymologos, nisi quod alternm
Platonis locum, quern omisit Porpbjrius, communem habet cum
Eustathio in eundem modum deprauatum p. 357, 18: iTtitiolog
(scr. hcri^oXog) k'/ciTevxTty.6g, Invtvxrig, syxQan/jg. cctvo Tjjg
^okrjg Tial rov (iakkeiv, o arjfxaivei, tov rvyxdvovra tov OTio-
Ttov, MerrjxTai ydq otTtb Tiov 7c6QQio&ev iftifiokrjv Ttotovjiiiviov,
ojOTe Tvxelv. Ovtoj tjj ki^et xai ol ft €-3- ^'O/nrjQov xixQrjvTai,
IDmtcov vofxcjv TtgioTor ^iTrijfiokot yeyovoTS Trjg y,alklaTrjg
(ijdrjg^ , Sevocpwv TerdqTii) Haidelag' ^ ylyvovTat. yard diva-
fitv Inri^oXoi . ^YTtegldr^g Iv t^> yaTa ^rj/iddov' '//iJt£ tcoXlv
(Hemst. 7CoXifxov) firJTC nohTilag Irtr^fiolov yeviaO^ai , ^q-
Xi7C7tog nXovT(t)' *^vvv (og kysvofxrjv XQ^f^dTwv k7Z7J(iokog\ eoTi
dk ov noiriTiyij r^ ki^ig, dkV !Att lyr^. Hue accedit, quod So-
phoclis testimonium deest apud Etymologum. Praeterea Por-
phyrium descripsit Homeri scboliasta ad Odyss. /!?. 319.p. 110.
uol. I. Dind. uno Arcbippi testimonio addko. Quomodo tres
bae glossae inter se cobaereant, expedire dif&cillimum est.
Omnes ad unum eundemque fontem reuocandas esse apparet
ex corruptela Porpbyrio, Etymologo, Eustatbio communi:
omnes enim laudant primum de legibus librum Platonis pro
altero. Sopboclis testimonium adbibent et Porpbyrius et Eusta-
tbiuSy Platonis locum alterum ex quarto de legibus libro peti-
tum babent Etymologus et Eustatbius. Apud omnes tres sunt
uerba: ov 7toir]Tiyrj ki^ig, dlV ^ttixtj, Etymologus utrum
Porpbyrium an eius fontem adierit, non exputo. Porpbyrii et
380 Theodoras Freyer
Etymologi fontem communem , qaem fortasse qaispiam agno-
nerit, fuisse Aelii Dionysii lexicon rhetoricnm, efficio ex for-
mula, quae et apud Porphyrium et apud Homeri scholiastam
et apnd Etymolognm inuenitur, nerba dico ol fAsd-' "OjurjQovy
quae semel saepias in ore sunt atticistarum , of. Rindfl. fr. 206
et 31 S de Aelio Dionysio, fr. 309 de Pansania, quibas adde
Enstath. p. 1962, 25: ol dh fie^^ ^'Of.iYiQov %al Sixekov xal
2ix€Iii6tov diaipoQav oXdaai . . coll. Rindfl. fr. 233 et Enstath.
p. 1625, 13: ol de 7caXaLol tov toiovtov Tagaov xal raQgov
kiyovaiVf ol jne^^ ^'OfitjQOv drjlad'q, Iv olg xal 6 xw^ixog
xtL coll. Rindfl. fr. 333, integrani antem istam formulam ex-
hibet Eustathius p. 1573, 55: ol fi€&^ ^'Ofiriqov ^rrixol
(cf. p. 337 extr.).
7. Eustath. p. 1356, 57: 2r]fi€lioaai 6k on 7Cokkai li^eig
TtaXai Ttorl fiiaiog keyoficvat, vareqov kjtl ovx ayad-iji edi-
X-S^r^oav . . . ovrw xal ayiog itaqa rolg jtakaioig . . . ovtio
xal rpavlov ov /iwvov to xaxorj&eg, log rcaQct Jrj^oad'ivei driXoi
TO ^ov yaq el q>avXoig v^elg avfifAaxoig xQV^^^y aXXa xal
TO ayad-ov, log EvQiTcidrjg' ^q)avkov, *xo^iip6v, ToxtaTOv*^ ,
ovdl /iiovov irtl (ieyid^ovg^ cog to ^(pavXov OTOfia^ aXXa xal
ItcI a/iUXQOTr^Tog^ od^ev xal (pavXtj IXaLa f] (.uxQ6xaq7iog, rj xal
(pavXLa, yivof.tivrj q^aolv ex xotLvov xoTtivTog xal fieTafpvTev-
x^ivTog, Xiyerat 8i q)aai cpavXov xal to aTtXovv xal (.Utqiov,
xal (pavXwg to aTtXwg xal riavxf]- ^QiOTOCpdvrjg' \pavXwg
ffigei vvv TO xaxov .
Totam banc expositionem atticistis tribuo coUato scbolio
Plat. p. 337 B. : to cpavXov srtl TeaaaQiov ivvoiwv TaaosTai,
xar^ IvavTLOTYiTa 7taQaXaf.i^avo(iiv(av, iitl aTtXoTtjTog xal evrj-
'9'elag /Jr^/Aoo&ivrjg' ^ov yaq el q)avXoig v/Aelg rcqoOTaTaig
XQrja^e\ ertl 8h tov iTtaivov EvQiTtidrjg' ^(pavXov, axo(x\pov,
Ta fjiyiOT^ ayad-6v\ Irtl dh fieyi'd-ovg ^q^avXov OTOfta^ ccvtI
TOV fiiya' i^tl de fiixQOTrjTog evd-iwg h ccQxf] tov xar' ^gi-
OToxgaTOvg, Xiyovai 8k xal Ttjv (pccvXlav iXaiav piixgoxagrtov
ovaav ovTcog ovofAa^eO'd-ai. exvevlxrjxe ptivTOi ttjv fcaXaiav
Xgfj(J'^v 'fj ^Is '^0 xaxov fieTaXrjxfJig' cpavXov yag ol TtXelOTOi
TO xaxov e^axovovaiv. Enripidens hie locus grauiter corruptus
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis oi nalatoi etc. 381
apud Eustathium secundum scholiastam Platonis sanandus est,
cf. Nauck. Fragm. Trag. Graec. 476 Eurip.
§6.
01 Ttahxiol in Bekkeri anecdotis,
1. p. 373, 25 B. u. aifLvXog' 6 Trjg tzqIvov xaQTtog nakelrai
in 6 T(Sv Ttakatwv, fiaXavog dk 6 Tfjg dQvog. \al vag ^a-
kdvovg xal rag cmvkovg xal rag axQddag neqiovrag . Oeqb-
TCQaTrjg. Gonuenit Suidas 8. u. anvkog' Ttjg nqLvov 6 xagnog.
Pherecratis testimonium satis significat banc esse atticistarum
doctrinam.
2. p. 221, 26 s. u. Barakog' Itkjdvv^iov Ian Jrjfioad'ivovg'
6 dh BaraXog kxakelTO Jtaqa rolg jtaXacolg /lakaxog, cltco
BaraXov rivbg avkrjTOv fiakaxov^ og xa/ BardXeia raira i^evQev.
Gonuenit scholion Aeschinis 1, 1 26 (med.) : wvofiaad-ai di
(paaiv ol fihv anb Barakov avkrjTov fAalaxov, ol de cctvo Ttoi-
fjTOv xaTcayoTa xQOv/iaTa ygatfovTog, dtoneQ xa/ ^rjfAOod-ivrj
did fAalcmlav ovriog ovoftaadijvai . . ., similia ibid. II, 99: Bd-
ralog' BxkvTog xa} avavdQog, aTto ailrjTOv rtvog 6v6/iaTi
BardXov . . ., et: ot fihv avktjTrjv BdraXov (hvofidad-ai ovriog
ol dh TzoLrjTTjv /lekviv xareayoTcov. Neque aliena sunt ab hoc
loco, quae tradit Photius in bibl. cod. 265 sub finem: did
TOVTO xal drdQcod-elg (sc. ^rjfAoad'ivijg) elg ftakaxlav vtco rdv
ix&QiSv laxwTCxero xaJ Bdralog httovofidtero, iaTogtirai ydq
Tig *Eq)ioiog Bdrakog avkrjrrjg yeviad-at, og TCQvirog VTio&qfiaai
yvvaixeloig hnl Tijg axtjvrjg ixQV^^'^^ ^^^^ f^ikeai xccreayoai,
xal okiog vfiv r^yi^y ifiakdxiaev, dcp^ ov rovg kxlvrovg xal
dvdvdQOvg Bardkovg Irtovo^d^ovaiv. Procul dubio tres hi
loci inter sese cohaerent communemque produnt fontem. His
adde Etym. Mag. p. 191^ 14 ed. Gaisf., ubi simillima inueniun-
tur repetita formula: ol TtalaioL
3. p. 277, 29 s. u. keiTovgyeiV ol TtaXaioi ^i&r]vaioi
did Tov ri iXeyov IjjTOVQyeiv. Xjjrog ydq iari dri/ioaiov d^Biov.
ol ovv Iv T(j> Xf^T(ff iqyaCoixBvoi ovroi Kbit o vqy ova iv. otzbq vvv
did Tfjg Bi ditpd-oyyov Uyerai^ cf. sohol. Dem. p. 51 2, 15 Dind.:
382 Theodoras Freyer
diaiqel yag xlva (tikv XQ'^ y^aXtlv leQcc avalci/itara, rivag dh
XeiTOVQylag. lelrov dh ixdkovv ol ^cakaiol to iriixooiov,
od'ev ketrovQyelv to eig to drjfiwaiov loyaCead-ai eXeyov.
§ 7..
01 TtaXacoL apud scholiastam Aristophanis,
Mirnm sane esset, nisi eius quoque auctoris scholiasta,
qui in nnaqnaqne fere glossa ab atticistis adhibetur, nonnullas
uerbornm explicationes doctissimis his lexicographis deberet.
Debet an tern satis multa; aadiamus:
1. SchoL Ar. Lys. 643: eh^ aXeTQig rj: rj avTi tov ijv,
vTtrJQxov. yivovTai di Ttveg Tviv ev yeyowiuv aXsTQldeg ttj
d-eif) Tcagd-ivoi, aiTiveg tcc elg vf^v -dvalav noTtava akovac, xal
eOTLv evTifiov tovto. rjaav dh xal legol (AvhSveg, Gonuenit
Pausanias apnd Eustath. p. 1885, 15: Ilavaavlag dk Xiyei, otl
aXerqideg al tov hgov aksTov akovaat ' ^qovvto Si rtyfig TtoQ-
S'ivoL, al TO, eig &vaLav itonava rjkovv, xal rjaav %vTLf.ioi,
2. Schol. Ar. Vesp. 30 Xiye vvv avvaag' to avvaag iirrt-
Tcol daavvovat et schol. Ar. Pint. 229: to dk avvaag ^ttixov
ccvtI tov avvaov, anovdaaov. ^ttikoI dk daavvovaiv avTO,
Gonuenit Aelius Dionysios apnd Eastath. p. 1216, 64: AXXiog
6k JiovvGiog q^TjOL xal otl daoeia fj tvqojti], TovTioTiv Ida"
Gvvov 01 L4tt ixol TTjv aQxovoav tov aVV€LV,
3. Schol. Ar. Nub. 540 ov AOQdax eXh/.vae' bgti dk 6q-
Xr^oewg xioiiixrg eldog aaxrjf^ovog. elai dk TQia eUdr^ OQXJJ^^^Q'
IfifiiXeia f-ikv TQayixfjg, ar/.ivvig dk oaTVQixrjg, ycogda^ dk xta-
fiiixfjg. Aelium Dionysium apud Eustath. p. 1167,21 eadem
praebere antea p. 370 uidimus.
4. Schol. Ar. Plut. 604 eg xoQaxag' avti tov eig a/ciikeiav
y.al (p-d-OQav. BoiwToig yaq avaOTctToig ano &q(^xiov yevofii-
voig x«l 7ceQl a7cotxlag f.iavTevo(.iivoig ehcev 6 -d'eog exei xott-
oixeiv evd-a av Xduai kevxov xoQaKa, ol dk iv GerTakifTc Tteqi
TOV UayaOLTi'/.ov xoXnov eldov TteQiutTa^iivovg Tovg tov ^AjtoX-
kwvog iegovg x6qay,ag, ovg jtaldeg ccfprJKav yvxpwaavTeg vtzo
fi^x^^r^g, xaJ TeXeia^at tov xQ^i^f^ov (prjOavTig evTav&a xar-
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis ol nakaioi etc. 383
ffixTjaav. Maxima ex parte conuenit Pausanias apudb. Eustat
p. 1746: Ig /MQayMg ... Ilavaaviag di fprjGiv ore Boiiorolg
exQtjaev 6 d-eog, evd-a (add. ctv) Aevxoi KOQcmeg avroig 6(pd^io~
aiv, IvLBi xator/.elv. idoiTcg ovv fprjai y.oQaxag TteTOf-iivovg neqi
rov JlayaoiTixdv y.okvcov, ovg axaytot jcaldeg lyvxpioaav, (frATj-
aav ly.ll, xaXiaavreg to xioqLov KoqctyMg. Cf. schol. Nub. p. 1 33.
5. Scbol. Ar.Tbesm. 427 u. S-Qi^crjdeaTa* ?t'Aa vtvo d^QiTtwv
li0Qtoittivay olg larpQaytKov. d^Qlrteg dh eldog axcjkijxuv. Con-
uenit Pausanias apud Eustatb. p. 1403, 35, quern uide p. 369.
6. Scbol. Ar. Pac. 14 (extr.) a(p ov yal Trjv navGi/MTtriv
l7tev6i]aav TQOxoeidig rt, di^ ov rov Tgdxrj^ov elqov TtQog to
firj dvvaod-at Trjv x^^^ 7CQ0ody€cv. fniiavrjTaL de iv ^'Hqwolv
^QiGToq)dvi]g ^^cavoeiv ioLX 'f} 7tavaixd7trj xa/rrovra ae . Eadem
nonnuUis mutatis sunt apud Eustatb. p. 1280, 37: aTt' avTrjg
(sc. ydnrjg) di TtavarAdTtrj xaTcc ^Tlkiov Jiovvoiov /iirjxdvrjiAd
Ti TQ0X(ff ifAcpegig, di^ ov tov TQdxtjlov dielqov tiov V7Co^vyUuv,
ojOTe (xri kad'Leiv, 6/iioliog dh ya) twv dvd-QWTtiov, iogts (prjal
jLiTj dvvaad-cci Tag x^^^Q '^H^ OTOjuaTi 7CQoody€iv,
7. Scbol. Ar. Tbesm. 973 Ti).og dh 6 ydfuog' did xal 7cqo'
rikeia eyakeiTO rj d-vala r- 7tQ6 tiov ydf.iwv yivofiiivrj. Idem
docet Pausanias apud Eustatb. p. 881, 31: kQinriveia de 7caqd
TlavoavLif ehtovTi oti TCQOTiXeia ri ttqo tiov ydfiwv S-ia^ quod
Meierum recte emendasse in &vaLa pluribus explanat Rind-
fleiscbius p. 101. Indidem sua Pbotius babet s. u. TtQOTeXeia
addito Menandri testimonio.
8. Scbol. Ar. Plut. 138 u. ipatOToV eOTtv akevqov ekalr^
dedevfih'ov. Idem babet Pausanias apud Eustatb. p. 1445, 59:
'ipaiOTd, akcpiTa ovTa yaTcc Uavoaviav oXv(i) yal ekalq) fie-
f-ir/fiiva Tj dedev/iiiva.
Quibus praemissis formulam persequamur atticistarum,
quam continet
1. Scbol. Ar. Nub. 997 : //iJAf/> fikrjd-elg' dvrl tov egwTi'
ovTiog yaQ eXeyov oi Ttakatol to 7tToijaat y.al eig ^QtoTa
dyayelvy firXii) ^dlletv,^) Conuenit Pbotius s. u. /iiJAf>i fiakelv'
TO TtTo^aal Tiva yal eig ^egioTa v/to(iakeiv,
1) Cf. Dilthey, de Callimachl Cydippa p. 114 sqq.
384 Theodoras Freyer
2. Schol. Ar. Equ. 964 (extr.) iivqrov 6h 7C€7toixikf4ivov
Ixakovv ol Tcakaio) to yvvatxetov aidolov. Photias: fivQ-
TOV TO GxiofAaTOv yvvaixslov aidolov. Suidas gl. 1: /ivqtov'
TO yvvaixeiov aldoiov, uiQiGToq>avr]g. AtticistaOi qaoniam in
interpretandis comicis poetis eximiam operam coUocabant, talia
multis locis docebant: cf. afA^uv apud Eastath. p. 1636, 52;
yi^^ov Eastath. p. 1924, 2; evoTQa Eastath. p. 1446, 29; l&v-
q^aXXog Eastath. p. 1403, 38 et supra p. 356. 359 laxciqa et
YAvravQog.
3. Schol. Ar. Nab. 254 oxlfAJtoda* tov nqa^aTov oxlfATtoda
kiyovoiv jiTTLy,oL oi 6i q^aai axi^iTCodtov idliog Xiyead'ai
TO x^^^QofictTiov. oxifAliaKetv yaq to ;fwAa/y6tr naqa Toig
7cai,aiolg, rj tov oyAfi^ovg exovra Tovg Ttodag,
Photias s. a. onLfAtia^ecv' x^^^^^^^' ^^^ aoawkl^eiv to
ccvTo TOVTO' ovTiog ^QtaTOfpavrjg j et: axlfi/covg' nqa^patog t}
cxdfAvogy qaibos adde Bekk. anecd. p. 452, 18: aaxwUKovreg'
i(p^ ivog 7Codbg itpaX'/Mfxevot, x^^^^^^^'^^S V ot€qov/li€voi tcSv
xaTu (pvaiv' od-ev xa\ oxi^i/iaKeiv to ovto kiyovatv ol ^tti-
y.oL Tribos igitar his locis opas est ad restitaendam glossam,
qaae tria continebat ofAmwfAa: aaxcoll^eiv, axcf^fiaCetv, x^^ccl-
veiv. Gum uox xgd^arog etiam apud Photium occurrat, scho-
liasta priorem quoque glossae partem atticistis uidetur debere.
4. Schol. Ar. Equ. 806 (extr.) OTificpvla dk hdXovv ol
nakaiol Tce twv Ikauov arco/ciia/aaTa' TteQucTlGi-iaTa di Tct
Tiov ctf-iTtihov, Cf. Eustath. p. 1963, 59: TQi^eloat yctQ q>aaiv
Ikalai OTificpvXa Ttaq^ Lid-r^vaioig Ixakovt'TO, sitovv fiQVTca.
yiyove di q^aaiv rj cfiovri avTrj jtaqd TOvg (ioTQvg tiov aTaq)v-
Xiov, lov eiai ra ToiavTa IxTttiaiiiaTa.
5. Schol. Ar. Plut. 453 u. tqotkxlov' ol naXaiol u4tt ixoi
7tQ07t€QiO7t(JjGiv, ol Sh v€coT€Qoi jtQOTtaQo^vovoiv. Eadcm
formula plena quidem est apud Eustath. p. 206, 1 : doi^el di
(fr]at{BQ.^)'Xtog^iovvaiog)^Tiov Ttakaiwv l4TTiX(i5v elvai
TteqiGTcav tot TOiavTa' of-iolov, eTolfAov, yekolov. Est ueri-
simillimum hoc Aelii Dionysii loco permultas huius generis
uoces exstitisse et in his quoque Tqanalovy ita ut eundem locum
uideatur inspexisse et scholiasta Aristophanis et Eustathias.
V
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis oi nahuoi etc. 885
§8.
01 7caXaioL apud sckoliastam Demosthenis.
Duos habeo locos e scholiis Demosthenicis petitos, quos^
quamquam apud alios scboliastas aut lexicographos nihil simile
potui inuenire, tamen atticistis uelim adscribas:
1. Scbol. Dem. p. 681, 9 Dind.: latiov on rgla ar^fxaLvei
vtaqa rolg Ttakaiolg ri ahla' avrfjv tijv ahlav, rjv vvv
keyofiev avaTCodeixTOV ahlav rijv ^Ufiipiv, otav rtg (pD^v
ahiarai ug naxuig jcercgaxora' ymI ahlav zr^v 7CQ6(paGiv xai
cKpoQ^rjv Tivog yevofiivrjv, log iav ehtwfiev on ahla rov TqwI"
xov TtolifAOv lyivero tj aQTtayfj t'qg ^Ekivrjg, rj rt toiovto,
Ut hie tres uocis ahla uotiones exponuntur, sic antea
p. 380 (pavXog adieetiuum ItzI reaaaQcov ivvoiwv positum cogno-
uimus; deinde exemplum ex Homeri conspectu petitum bene
quadrat ad sermonem atticistarum ; simili ratione ostendit Aelius
Dionysius apud Eustath. p. 405, 38, quid sit aaro^evog' ol h
7tqoy6v(i)v fikv aarwv, avrol di iivoi '/,al avaveiooewg 8e6f.uvoL,
07tolog l4yaiiiifivwv h ^vdl^t . . . et apud Eustath. p. 1625, 24
arjxldog notio sic definitur: xara dk ATktov Jiovvaiov arjxvkr]
'Aoi arj'/.ig TiVQlwg f] iv ayQO) rajnieiov (fvXdxrovaa, olov q)rjaiv
ri Tov yiaiQTOv ygavg.
2. Scbol. Dem. p. 61, 19 Dind.: avvra^lg iart dvo Ttqay-
fAariov vjOTteQ evwatg, eiwd-aai 8 ol Ttakatol, eTteiddv rt
aaacpeg vofAl^coai Xiyetv, did rfig iTtayioyfjg avxo Xveiv ijOTceq
'/.at b TtoiYjTijg^ eiTtwv ydq ^^xt/i/^o^og* iTtrjyayev ^i/tl [iqexficv
T€ '/Ml (Sfioyg\ '/,al Ttdktv ehcwv ^ tvTqojtaki^o/ievog^ ecpv] ^yovv
yovvog afnelfitov . ovrio /mi 6 qi^rwq ehcwv ^avvra^ig eTtijyaye
TO ^ Xaf.i^dvBiv xaJ Tfoielv td diovTa\ Hie quoque exempla
ex Homero sumpta prodere attieistas uidentur; eisdem autem
uerbis ^eiw^aaiv oi TtalaioC utitur Aelius Dionysius in Bois-
sonadi Anecdotis 6r. I p. 413, quae uide supra p. 346; cuius-
modi obseruationes ne Eustathium quidem plane defieiunt, cf.
p. 584, 30: to 81 ^ht\ fiqexfiov xal oi^ovg^ olov mce^ijyfjrixov
ivTi xatd ^OfAr^qixriv avvrj^eiav tov \v^^axog\
Leipsiger Stttdien. Y. 25
886 Theodoras Freyer
§9.
01 TtaXaiol apud scholiastam Luciani.
1. Schol. Lucian. p. 219 lac. s. u. yi^^ov xetQayvjvov axi-
TtaOfAa h, OT€Q€ag fivQarjg, (^ avrl aOTcLdog exQ(SvTO Suv^ai h
voig Ttokif^otg iax€7taa/Liivoir, (piqtvai 61 xai Inl akkcov arj-
fiaivof^ivwv TtaQct zoig fcaXcciolg. naq ^Ercixaqini) ^\v
yaq yi^Qa Na^ia eX^rat Inl xtjv aldoliov. jihifxav dk ifil
Twv olarwv rid-eiKe t^v ki^cv. ^rjf^oad^ivrjg k/tl tvSv aurjvu)'
^laTiuv nal Twv neQiq^Qayfiorcov ^ol dk za yi^^a IvenlfutQa"
oav* , y,a\ Jtag^ AlyvTtnLoig 8h to xotoc to TlrjkovaLOv xalov-
fiBvov 8ta TovTo (ivofido-^y €7C€l axrjvciftaTa ioTiv, iv olg
7taQaq)vXaTT0VTeg Tag eiaodovg diaxql^ovoi' xal ^QtOTogxivrjg
(ig hcl q>vlc[yc'^g Tivog xorl fioxi^ov TQOTttxwg Ttaqihx^e t^v
U^Lv, TOiovTov ioTt Ttal TO kv T ctyqL OcQexQarovg' ^yi^^oig
a7CoaTavQOvvTair .
Praeclamm quidem hoc est specimen atticistaram doctri-
nae, quibns haec omnia reddere non dubito. Epicharmi, De-
mosthenis, Aristophanis^ Pherecratis testimonia adhibaernnt
atticistae, cf. Rindfl. p. ITsqq., solus Alcman nnsquam lauda-
tur, quod quidem, cum tam exigua tantummodo pars lexicomm
conseruata sit, admodnm magnas monet dubitationes. Phere-
crateae fabulae nomen sanatum est apud Kock. Comic. Atti-
cor. Fragg. I p. 150 ^iv Tolg ^yQlotg\ quam fabulam laudat
exempli causa schol. Ar. Equ. 762. Hoc scholion fluxisse ex
atticistarum lexicis coUigere licet ex Eustathio p. 1924, 1 (Rdfl.
fr. 113): Ila voavlag 8h ygdcpei. ovtoj ' yi^ga, ay.rjvoji.iccTa xal
Tl€QOixd ojcXa, xai to twv dvdQCJv xai yvvaixiiv iaoqiov, xai
neQupQayfiora. Atkiog 61 J lovva log, otl yi^qov xa/ ol
7t€Qt7i€cpQayfiivot TOTtot xat aa7rideg IleQOiiial ex Xvywv xcu
oiamvoi ' xaXovat 6i q>rjOi.v ovtcj oi yAOfAixol xai to, dg i^Qed-rj,
yvvaixeiov. Aut circumcidit Eustathius atticistaram copiam,
aut, id quod plus habet probabilitatis, Luciani scholiasta, qui
Eustathio multo est uberior, doctrinam suam ex altera Dio-
nysiani lexici editione deprompsit, in qua, uti Photins testis est
^
De Aelii Dionysii et Paosaniae formoliB oi naXa^i etc. 387
(bibl. cod. 152 apud Rindfl. p. 12), TtkaTvJTeQov re tloX afp&o-
vwT€QOv al fiagrvQlat Jtaqaxid'eiVTai.
2. Schol. LuciaD. p. 258 lac. s. u. egfiaiov ^Qfiaiov kiye-
Tai TO evQtjfia. Ttaqayerac 8k ctno rod ^Egfiov tQf.iaiov Kai
IsQfAaiov. oi yccQ Ttakaioi rov ^EQ/irjv wg %q>oqov tcov odiov
7caQa rag odovg €yQaq)oy. ymI €l tl &jQiax6v ziveg iv ralg
odoig, Tag ahlag Tfti ^EQfifj averi&ovv xal anb rov ^Eq(.iov
TtaQiovofia^ov eQ/ialov nal %qixaiov. Conuenit Enstathins p. 999,
10: ^EQfifjg . . . etg ov tog to nolXa. oi Tcakaiol rag evTtoT-
uiag avdyovoc, dto xal to xcctcc Tvxriv evQe&hv ayad-ov %Qf.iaiov
kUyero. Cf. praeterea Eustath. p. 1809, 47 et Bchol. Plat,
p. 377 B.
3. Schol. LnciaD. p. 247 lac. s. u. ^a(pavl8r Tovg /loixovg
yoQ ToiavTrjv ctTCorlveiv TOlg TtaXaiolg i&og noivriv. i/cav
yccQ idku), fierd noXXdg Tag aXXag TekevTOJVTeg ^arpavida vf]
Ttvyrj Tov /iioixov tcclw ddqdv evetqov,
Simillima tradit schol. Ar. Nub. 1083 iV ^acpavidw&f '
ovTii) yoLQ Tovg aXovrag fioixovg ijxi^ov. ^a(pavl8ag kajufidvovreg
e^akkov eig Tovg TtQoncTovg avTviv, y,al TCaqaTikkovTeg avTovg
v^SQfiijv Ticpqav l7ti7taaGov, fiaodvovg ixavag IgyaCojuevot. Si-
milia Paosaniam curasse docet Eustathius p. 1161, 31 (Rdfl.
fr. 32). Uavaav Lag 8i xai IvrJ iTigou arj/natvoitievov Trjv
ki^iv Tid-elg (priGiV dkdfiaOTog , op exQiUvTO ht\ TifnioQlif tcov
l-iotxwv dvTt TOV Qa(pdvot\
4. Schol. Lucian. p. 229 'A07t7ia(p6qov' eTviar^^iov tovto
TWy ^L7t7CU}V €7ti TOV flTJQOV l)^Aai6^l€V0V 7C a Q d xdiv 7takaiiov
Y,al rjaav ovtoi oi \'7t7toi twv evyevuiv, olg l7t\ tov i^itjqov to
7taQdarif.iov Y.d7t7ta to gtoix^Iov rj alyfia, d(p' mv xal 7vaQwvo-
fid'CovTo aTto TOV xd7t7ca xo7r7caTiai, aTio 8k tov alyfia aaiA7t-
(poQai , i^ ov y,al 6 Bovx€(pdkag ucTCog 6 tov ^ke^dvdgov tov
Maxedovog (iovTCQavov ex^ov ivT€JV7tto/iiivov ovTwg ixakelTO.
Eadem inaeninntnr ualde decurtata apnd Pbotiam s. n. aafA-
(pOQag' iWrog ;fa^ofXT^pa exiov iyxexavfiivov aiyftta, wg xotc-
7taTlag xai (iovxi(pakog. Nonnnlla licet afferre praeterea ex
scholio Ar. Equ. 603 w aa(iq)6qa' idlug aa^upoqat xakovvTai
%7C7tot iyxexaqayfAivoi to a Grjfielov, oi dk Jvjqulg to a adv
25*
388 Theodoras Freyer
kiyovaivi ... et ex Eustathio p. 785, 30: on 8k to y.aTtna.
OTOix^iov zoTtTta xara yktiaaav Ikiyero , drjkovaiv ol rovy.OTc-
Tcarlav %7C7tov elnoneg omu) kiyead-ai 8ia to ^€X^lv x ivTETv-
7CO)f4ivo%'y (jJGJceq aaf.i(p6qav , ([) a eyxiyLOTtTat rj eyzixavTaij
OTceq oi JwQcelg ekeyov aav, quibus adde Eustath. p. 1127, 21 :
OTL de TO alyixa aav liysTat Jo)qty.u)g, jcqodedrjkarrai. Cum
his, quae attulimns, bene comparatar fragmeDtum Aelii-Dio-
Dysii apud Eustath. p. 1517, 11 (Rdfl. fr. 338): ^ xara A'iliov
^ Lovvaiov TqvahtTtBcov TSTqaavkkdfiwg %yy.av^a iTtTtov ye-
yrjqccnoTogf IttI Ttjg yvdd-ov o^otov TQox(ft. Praeterea aide schoi.
Ar. Nub. 23 coll. Suid. u. xoTCTtaTlag et Etym. Mag. p. 207, 50.
5. Schol. Lucian. p. 192 b7Cooa7tovv to gtolxbIov eitj' oti
GToix^lov Xiyovat xal tijv tov fiXlov axtav. ettiS'aat ydq bqiCuv
rjviyta tvxov iJ axid yivrjTai nevTanovg , avvekd-eiv, ovrtag dh
eho&eaav ol TtaXaiol TLakelv tov i]Xiov i] Trjv Guidv Trjv a/to
riUov et ibidem p. 250: ojcoTav to otoix^Iov k^a/covv tj' Trjv
OLTto Trig ^^'f^if^og tov fiXLov tiov acofiaTUJV 7C€qiyqaq)0fiivrjv kiyei
axidv, ovTU) ydq avTrjv OToixelov txdkovv, Photii duae glossae
hue spectant inter sese, ut uidetur, coniungendae , s. u. otoi-
X€iov' 1. ixdXovv Trjv avTwr- avudv, fi Tdg wqag iaxoTtovvTo,
2. OToixelov ri axed' OUrjiiiiov ^Y^7co(iokifAal(i). Philemonis
testimonium, quod affert etiam Aelius Dionysius apud Eustatb.
p. 880, 31 (Rdfl. fr. 101), plane prae se fert atticistarum doc-
trinae speciem.
§ 10.
01 7ca)Mioi apud schoUastam Platonis,
Tres apud hunc inueni glossas, in quibus atticistarum for-
mula seruata est; quarum quidem duas argumentis aliunde pe-
titis atticistis restituere non possum, attamen ipsa earum natura
euidenter eosdem indicat auctores, quibus scholiasta Platonis
longe maximam partem exquisitissimae suae doctrinae debet.
1. Schol. Plat. p. 375 B. wg htog etTtelv wg (paiveTai, cog
Iv ijoyoj €i7t€iv' TovTO oxTjioTiCsTai 7caqd Toig 7t aXaioig
xa) '(og €t7C6iv htog* y.a\ ^wg i'/tog ehtelv' x«/ \og e/tog q^dvai*
xof/ ^wg (fdvat f7tog\ ht de xai did fudg Xi^eiog SKCfcoveiTai,
De Aelii Dionysii et Pausaniae formulis oi naXaioi etc. 389
olov 'wg (pavai xal ^(og eiTteiv^ . atjfxalvet de to avro. oi ii
(paaiv avrl rov 'c5g (palverai icela-3'ai, rj avrl tov ^cog kv koyii)
€i7t€lv\ Talia curasse atticistas satis notam est.
2. Schol. Plat. p. 405 B. (med.) arnAUwriov di on fiiaUov
ygafpovot ttjv dlxrjv oi TtaXatol, y.al ovdelg filag, De iudi-
ciis scripsisse diligenter Aelium DioDysium testis est Photius
in bibl. cod. 152, cf. p. 330.
3. Finem hoius quaestionis iam faciat scholion Plat p. 347B :
' UTto fAcckrig^ navreg oi TtaXaiol 7tQ0(f^Q0vrai evcKcig, rax-
Tovrai dk avro Irtl rov xQV(pL(i)g xi /tQaxxeiv xai aei (iera
rr^g 7CQod-€a€iog , tog Jrif-ioad-ivr^g iv r/>7 Ttgog !k(pofiov 'akXa
^ifjv ovx ^ig ovdh 6vo ravx^ Xaaaiv, ovd vtio /ndi.r]g rj 7tQ6-
y.XrjOig yiyovev. akV iv rij ayoQ^\ Tthfi&vvrixwg 61 oi /lakag
kiyovGiv aXXct ficcaxctkag, xorl avev rrjg itgoS-ioewg, udvolag
iv Tjj TtQog MerdveiQav iTtiGToXfj' ^%al Trjv ixhv xof^rjv ipLkijy
ex^tg, rag dh /tiaoxokag iaGelag\
Gonnenit Photius, omisso tamen Demosthenis testimonio
v7to iJtdhrig' to ovofia /niv xelTai Ttaqd Toig ^toqoiv' otov
f.ihv ovv ivrMug kiyuaiv, ovTwg ccvto /tdrveg tottovgiv /lerd
Trjg Tiqod-iaewg, otov di TtXtj^vvTixcog oi ^dkag Myovaiv dXXd
^laaxdlag, Avalag' ^al ttjv i-dv y.ofjijv ipilrjv ^ex^ig, Tag 8h
fiaaxdXag daaeiag'. Brenior exstat eadem glossa in Bekkeri
anecdotis p. 313, 3: V7t6 f.idkr]g' ivixwg fihv Xtyofievov (.lerd Ttjg
7tQod'io€(og V7C0 f^idXrjg, nXrid-vvTi/xog 8e fiaaxdlrjg, quod corri-
gendum est in /laaxdkag, Cf. Poll. II, 139.
INDEX GLOSSARUM
de quibvs in hoc Epimetro agitur
'Ayttd'ov Snifioyos . . . Suid. B. U
«yeA«*o.' 1 Eustath. p.1752,62 . . .
oyv^Tii Eustath. p. 1430, 34 . . .
niria schol. Dem. p. 681, 9 Dind.
(iicv^i B. A. p. 373, 25 ....
aXvtip Eustath. p. 163G, 25 . . .
aioanoxaovi Eustath. p. 1968, 39 . . .
a/iv6s Eustath. p. 1627, 13 . . .
avayxaiov Eustath. p. 1968, 39 . . .
P
P-
374
377
377
385
381
375
377
376
p. 377
p.
P-
P-
P-
P-
P'
890
Theodoras Freyer
apanintBiv
af^ayrj
Bazaloi
fiiaiwv Siterj
yd^QOv
yqcL/i/iaxa
Bikn , ^
inaytoyri
inr/fioios
iffULlOV
'M^fiav xXr^Qoi
sariq &vOfiMv
icX^Qa ]
nntofiufxoi \
xo^iUri /*,'•'*
av/iaQtia
svo^id'ia
tpaivlvBa J
n tqIq I{ Ti xQati xv^oi
ma
ilXvyn , \
wxTSQivol xvvas ]
xivravooi
xXofVfioe 1
xlioteiv j
Monnaxiai \ ..
/ } 171
ifauf>o^at |
XOffOS . . .
Ittfifida . . .
Xafivqoi .
XevxoTtvyot .
XriTOvpyalv . .
}iy3os . . .
Xivov ....
fi£Tp9ia&ai .
fjlTjXatpTJClU ]
ITTTtOl
fMVQTOV .
vavainoSse
Wfiifai
iivoi
ivv pro avv *Attix6v .
oixexat
oixevs
oixijTTipia
oixlaxoe
oixoatTOS
oixoTpi^aiov
oixovpia
oixovQOi S^axotv
Suid. 8. u
Ammon. p. 22 Yalck.
B.A. p. 221, 26 . .
schoLFlat. p.405B.
Bchol. Lucian. p. 219 lac
Ammon. p. 38 . . .
Eustath. p. 1573,44 .
schol. Dem. 61, 19
Eustath. p. 1448, 5 .
schoL Lucian. p. 258
Eustath. p. 675, 53 .
Eustath. p. 1579, 44 .
Eustath. p. 1523, 29 .
Eustath. p. 1560,6 .
Eustath. p. 980, 41 .
Eustath. p. 1439, 36 .
Eustath. p. 1554,35 .
Eustath. p. 1397, 16 .
Eustath. p. 1445, 41 .
Eustath. p. 809, 42 .
Eustath. p. 1910, 10 .
Eustath. p. 1504, 26 .
schol. Lucian. p. 229
Ammon. p. 86 . .
Eustath. p. 293,39
Eustath. p. 1546, 2
EusUth. p. 863, 29
B. A. p. 277, 29 .
Eustath. p. 1229, 27
Phot. s. u. . . .
Ammon. p. 93 . .
Eustath. p. 1394, 30
schol. Ar. Nub. 997
Eustath. p. 560, 14
schol. Ar. Equ. 964
Eustath. p. 1515,27
Eustath. p. 1736, 5
Eustath. p. 1413,60
Phot. s. u. . . .
p. 375
p. 373
p. 381
p. 389
p. 386
p. 371
p. 356
p. 385
p. 377
p. 387
p. 356
p. 356
p. 356
p. 357
p. 357
p. 358
p. 358
p. 364
p. 358
p. 359
p. 359
p. 359
p. 387
p. 371
p. 360
360
360
P
P
p. 381
P
P-
360
367
p. 372
p. 361
P-
P'
P
P
P
P
P
383
361
383
361
361
361
367
Eustath. p. 1423, 2 p. 362
De Aelii Dionyui et Faoianiae fonnolis ol nalatoi etc. 391
oitiniioM Eustoth. p- 907, n p.S63
ofxivj, EoBUth. p.a33,41 P-S6S
oat/xfioia Phot. 8. a. ^ZoioMlc p. 361
oie^t EuaUth. p.l45i,47 p.363
n<.>.n^»io Euitath. p. 1502,48 p.3fl3
noTfurs i Phot. B. n. Jiarf^nur p. 368
W^"«.-««.«i^ . . . EiMUth. p.l2W,64 p.363
ns>T««»*^vn. Enstath. p. I3«, 5 p.363
nJIXo/xouTro* ... EubUUi. p.710,13 p.363
jtiZ,vv«<i Emtoth. p. 1547, 66 p. 364
Aawavt8io»ivat .... Bchol. Lnciau. p S47 P- 387
waTticSa EuBtath. p. 11120 p. S64
•KiuflnCwv BclioLAr.Nub,-.!54 p. 384
aitapCCHv EuBUth. p.'t47, 13 P- 36«
axilfvia Bchol. At. Equ. 806 p. 384
„Toai PholS.ll p.368
iixoixti«r ichol. Lucian. p. 192 If- 388
arotviuaXXo, EoiUth. p. 1638, 17 p. 364
tilai EusUth. p.1633,10 p.364
TpoJtoiDc BChol.Ar.Plut 453 p. 384
in^ ....... Enstath. p. 1634,5 p.366
wro uoine schol. Pl»t p. 347 p. 389
inoJhfis Enstath. p. 1847,26 P-366
ivoHeiv«i9ai J pji^t g „ p. 368
vntncffii^ f
9""^' ] Ammon. p. 141 p. 372
y«T.-<utw 1 Enstath. p. 547, 2 P- 365
waTVOi/iaia I
i«,lc,« . EuBtath. p. 962, 49 p. 365
iaClos EnBtath. p.1356,57 p. 380
La«««, Phot 8. u. «.*^.»^ P- 368
^ fttos tintlv .... BChol. Plat p. 376 P- 388
ADDENDA.
Cum scribebam p. 246 sqq., parum mibi liquebat, qua uia
scholiasta Aeschinis doctrinam Aristophanis grammatici adeptus
esset Tunc nt perperam censerem de ratione, quae inter Aristo-
phanem, Aelinm Dionysium, scholiastam intercederet, impri-
mis me adduxit Nauckii error, qnem produnt uerba eios a me
p. 247 allata. Aelimn Dionysium Aristophanis ftegl avyyevtxtov
ovo/iaTwv libram exhausisse nunc pro certo habendum est.
Etenim quae sunt uerba apud Eustathium p. 971 , 30: kiyei dk
kxeivog 6 Tcc Qrj&ivTa avyyevixa (so. ^QiGTO(pavovq)
ixygaipafievog ymI on xtA. spectant ad Aelium Dionysium
paullo ante laudatum, neque minus idem elucet ex Eustathio
p. 565, 18 — 34, ubi simillima atque p. 971, 24 sqq. de cogna-
tionis nominibus obseruatio incipit a uerbis: ^Ev de hd'iaet
avyyevmiov ki^ewv q)€QOfiivo)v iv ^7]toqix(^ Ae^txr/T
yQd(peTat xal ravra et ex Etym. Mag. p. 756, 35: Iv de rip
^r]TOQix(^ elqov arj/aalveiv rijv XiSiv fidfifiqv xtX. lis, quae
suppeditabat Aristophanes, nonnulla de suo Dionysius
adiecit, ueluti apud Eustath. p. 648, 26 de uoce yd)uog (of.
p. 248) et p. 971, 29 de uoce tij^jj (cf. p. 247). Quae quidem
sententia eo quoque sustentatur, quod Photius bis interpre-
tatur uocem ^dfiiitjj secundum Aristophanem s. a. rt^d^r^, secun-
dum Aelium Dionysium s. u. fAd^ifUjv. Qua re perspecta mani-
festum est, nee Photium s. u. oUelav nee scholiastam Aeschinis
ad I, 126 alium fontem adiisse nisi Aelii Dionysii lexicon.
Corrigendum est
p. 302 u. 5 atticistarum in: atticarum.
LUDOVICI LANGII
DE rWSTIKA LIP.ELLI DE REPOBLICA ATHENIENSIUM FORMA
RESTITUENDA COMMENTATIO.
PARS POSTERIOR.
-\
Jl riore huioB commentationis parte, quam in programmate
academico pridie Eal. Nov. hnins anni edito foras dedimiur,
unius particnlae (3, 1°* — 9) transpositione continaam paragra-
phorum viginti septem (1, 1 — 18. 3, 1"* — 9) seriem sententia-
rum nexu apto et perspicuo inter se cobaerentem restitnimns.
Restant paragraphi viginti sex, quamm traditus ordo est hie:
1, 19. 20; 2y 1 — 20 cum prima capitis tertii paragraphi primae
periodo; 3, 10 — 13 , ex quibus Kirchhoffins^) undeviginti
particulamm, in qaas totnm libellum discerpsit, novem (II. IV.
Vn. IX. X. XI. XII. Xm. XIX) constituit.
Atqae primi capitis paragraphos 19 et 20, ut ab auctore
paragrapho 18 adnecti non potnerunt, ita pro initio novae ex-
positionis haberi non posse iam monuimus.^) Ex primis enim
paragraphi 19 verbis jcqbg dk tovtoiq additamentam aliquod
duabas illis paragraphis contineri manifestnm est, qaod ad
alia similia, quae antea dicta erant, adiciatnr. Quaerendum
igitur erit, ubi in sequentibns similia inveniantur, quibuscum
additamentum illud apte coniungi possit.
Nam quod Kirchhoffius paragraphis illis traditum ante
capitis secundi initium locum in particula sua undecima servat,
id ita tantum obtinere potuit, ut ex capite secundo et paragra-
phos 6 — 8 et paragraphos 11. 12 eximeret casque in particulis
nona et decima capitis primi paragraphis 19. 20 antecedere inhe-
re t.^) Causa autem, cur ita transponendas paragraphos illas
censeret, haec fuit, quod in cap. 2 paragraphis 1 — 5. 13 — 16
1) A. Kirch h off, (iber die Schrift Yom Staate der Athener. Bero-
lin. 1874.
2) v. comment, part prior, p. 23.
3) Kirchhoff I.e. p.Qsq. 13 sq. 36. 43.
396 Ludovici Langii
sermonem esse de exercitu pedestri neglecto deque causiS; cur
earn sine damno neglegere potoissent Atbenienses, credidit,
contra paragraphis cap. 2, 6 — 8. 11. 12. cap. 1, 19. 20 de mari-
tima Atheniensium potentia imperiique maritimi et commodis et
adminiculis agi putavit. Atqui iam Rettigius bene monuit
ilia ratione non posse duas diversi argumenti partes distingni,
quia etiam in paragraphis cap. 2, 1 — 5. 13 — 16 'excepta para-
grapho 1 non de exercitu pedestri, sed de imperio maritimo
sermo sit.^) Sine dubio scriptoris consilium hoc fuit, ut pe-
destrem exercitum ab Atheniensibus neglegi posse diceret pro-
pterea, quod eorum potentia classe niteretur, imperiumque
maritimum, quod classe sibi parassent et obtinerent, ea com-
moda praeberet, ut validiore exercitu pedestri opus eis non
esset. Pedestris igitur exercitus minorem apud Athenienses
curam esse ideo tantummodo commemorayit, ut adversariorum
democratiae vituperatione refutanda transitum faceret ad im-
perii maritimi rationes describendas.
Nova igitur expositio incipit capitis secundi paragrapho
prima ^), consiliumque scriptoris, de quo antea dixi, neminem
fugisset, nisi verba eius paragraphi graviter essent corrupta.
Tradita enim sunt haec: to de onhxr/Mv avroig, o 7]y,iata
doxel ev exuv yi&rjvrjatv, ovrio y.a&earrjKe. zai nov f.uv tioIe-
(.iiiov rjTTovg re acpag avrovg ^yovvrai elvai '/,al fiei^ovg. nov
6i avf.iiiiax(0Vy (n cpiQovGi rov ifOQOv, xai '/.ara y^v 'AQceriaToi ®)
4) Rettig, ilber die Schrift vom Staat% der Athener (Zeitschr. f. d.
Osterr. Gymn. Bd. 28. 1877) p. 251 sqq.
5) Quod enim Ret tig 1. c. p. 251 paragraphis cap. 1, 19. 20 transitum
fieri a sociis ad imperii maritimi rationes exponendas statuit, sine dubio
erravit; neque enim cohaerent 1,19.20 cum antecedentibus , ut vidimus
part, prior, p. 23. Neque magis probanda est ratio B61otii (la r6publique
d'Athfenes. Paris. 1880), qui inter 1, 18 et 1, 19 inserit 2, 17.
6) In superlativo cum genctivo pluralis non partitivo coniuncto nulla
offensio est, cf. Aem. Mueller in Philologi vol. 14 (1859), p. 400, qui
locum adscripsit Xenoph. Memor. 3, 3, 10 iav oiv iya» ^iknatos Sv
avrdiv 8r}los <y, a^xs'aei fioi tovto eis to Tteid'ead'ai avroits iftoi; cf. prae-
terea Kvicala, ilber den im Griechischen scheinbar filr den Comparativ
stehenden Superlativ (Zeitschr. f. <)sterr. Gymn. Bd. 9. 1858. p. 529 sqq.).
De pristina llbelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 397
*
'AQeLrtovig elai. Cum postrema verba, quae sola incorrupta
sunt, sententiam exhibeant banc: '^sociis autem, qui tributum
pendunt, etiam in terra superiores sunt et arbitrantur pedestrem
exercitum sufficere, si sociis suis superiores sunt^ patet in
antecedentibus sermonem fuisse et de classe^ qua socios in
officio continebant Atbenienses, et de maritima Atbeniensium
potentioy quae notiones nunc in priore parte paragraphi primae
desiderantur. Eas autem ut coniectura restituamus, adducimur
ea quoque re, quod deinceps in paragrapho secunda ol /.aza
yfjv ccQxo^ievoi (quales sunt Lacedaemoniorum socii) et oi nara
d^alarrav aQxofievoi (quales sunt Atbeniensium socii) distin-
guuntur. Accedit denique quod iam in initio totius opusculi
scriptor dixerat (1,2): -/mi oi /.v^eQvr\TaL /.a) oi '/.elevoxal koI
oi 7C€VTrjyt6vTaQXOi y.al oi 7CQ(i)qaTai ymi oi vav7triyoi, ovtoI
eiaiv oi Trjv dvvafxiv TteQitid-ivxtg Ttj 7c6keL, /co/.v /itakkov i]
oi OTtkirai^) '/mi oi yevvalot y.al oi x^»/CTto/. Quid enim
magis consentaneum est, quam scriptorem, qui ab illis verbis
profectus primum exposuisset iuris omnium, etiam infimorum,
civium aequalitatem inde explicari, quod classe Atbeniensium
potentia niteretur (1, 2 — 9), deinde ex eadem re et indulgen-
tiam civium erga servos et metoecos (1, 10 — 13) et severi-
tatem eorum erga socios (1, 14 — 18) repetivisset, nunc id agere,
ut classis revera multo maiora de potentia Atbeniensium fir-
manda et augenda merita esse quam exercitus pedestris ex-
Ktthner, ausfuhrl. Gramm. dergriech. Spr. vol. 2. 1870. p. 22 sq. 335. —
Etiam Langlotz, de genetivi graeci cum superlativo coniuncti ratione
et usa (Lips. 1876), qui usum ilium arctissimis tinij)UB circumscribit, p. 42
duo alia Herodoti (3,119,2) et Xenophoutis (Oecon. 21, 7) exempla affert,
sed neque loci de rep. Athen. neque loci Memorabil. rationem habuit. —
Carere igitur possumus Madvigii (advers. critic, vol. 1. Havniae 1870.
p. 363) coniectura: x^arelv oloi ri elaiv.
7) Sic ex Curerii etDobraei coniectura (cf. etiam Cobet, novae
lectiones Lugd. Bat. 1858. p. 743 sq.) pro corrupto a^x^iv ab omnibus edi-
toribus scribitur.
8) Ita l^endum esse ex Gaisfordi et Kruegeri coniectura pro
corrupto TtoXtrai manifestum est.
398 LudoYici Langii
ponat? Qaam expositionem quod ita introdaxit, nt a vitupe-
rationCi coi pedester exercitus apud adversarios democratiae
obnoxios esset, proficisceretur, nihil aliud egit, nisi qaod omnino
86 facturum 1, 1 dixerat; refatata enim adversarioram vitu-
peratione Athemenses vel hac in re/ in qua do-Kovaiv afxaq-
Taveiv Toig ak?,oig ^'Ekkrjac, ev diaOipCeod'ai njy TCokiTciav
demonstratJO Itaque in prima paragraph! primae enuntiatione;
qaam laconosam esse Kirchhoffius^®) cognovit, scripsisse
auctorem conicio fere haec: to dh oTchTixov avroig, o rj^iara
doxei €v exeiv ^di^vrjaiv, ovrwg^^) {^€i, dioxi dia tov vav-
Tixov, y.al ov dia rov onXiTinov, r} oiQXXl '^^ S-alarrrjg) xa-d^
iaTrjX€^^)y in sequenti autem, in qua de terrestri Lacedaemo-
9) Gf. comm. part, prior, p. 9 sq.
10) In editione altera (Berol. 1881), qaam semper intellegi volo, ubi
Eirchhoffii lectiones non apposito paginae numero commemoro , lacu-
nam ante ovtcj Ha&iarrjxe statuit eamqae explendam conicit dativo (/vcj/utj).
Quae lectio a Belotio et a Muellero Struebingio (A&rjvcUofv yioi&-
tsia. Die Schrift vom Staate der Athener. Philolog. supplem. vol. 4. Got-
tingae 1880) approbata sine dubio praeferenda est yulgatae lectioni, qaam
Wachsmuth (commentatio de Xenophontis qni fertar libello l49^valanf
nohxBla. Gottingae 1 874) et Mauricius Schmidt (Memoire eines Olig-
archen in Athen Hber die Staatsmaximen des Demos. Jena 1876) in textu
retinuerunt, Rettig autem (I.e. p. 252, adn. 2) disertis verbis defendit;
vulgata enim lectio ita tantum dcfendi posset, si ovroie ad sequentia re-
ferre liceret, ad quae referri non potest, quia in sequentibus non status
pedestris exercitus describitur, sed causa i^ertur, cur Athenienses mino-
rem curam exercitui pcdestri tribuant. Sed ne Eirchhoffii qnidem
supplementum yerum videtur esse, quamquam non negaverim ovtm xad"-
ioTTjxe in eius lectione signiticare posse: 'sic constitutum est (ut constitu-
tum est)'; quod enim scriptor 3, 10 dicit: oi 8i lovro yvca/irj jtoiovaiv,
inde non sequitur, ut dativus ille in enuntiatione ferri possit, cuius verbum
intransitivum est.
11) Ovrm habent AB.
12) Non est neglegendum ipsum scriptorem pauUo post (2,2) dicere:
Ti^vi Si xai xaja rvxT}*' Ti avrols roiovrov xa&earrjxe, in qua enun-
tiatione Ti subiectum, roioirrov praedicatum est, uti cum praedicato idem
verbum coniungitur 1, 18 ol av/ifiaxot 8ovXoi roif 8rj/iov rov ^A&fjvaioiy
xa&earaai fiaXXov, — Ad nostram loci restitutionem cf. Thucyd. 1,97 a/ia
Si xai jrji or^x'i^ aTroSst^tv ^£i T^e tqjv yi&ijvaicov iv oXoj T^OTitp
xaxiarrj.
De pristina libelli de rep. Atb. forma rest, commentatio. 399
niomm potentia sermonem esse vel ex corrnptis verbis mani-
festo elucet, laconam post iiel^ovg^^) statuo scribendumque
censeo: xal Tdv jukv Tcokefdlwv ijrTovg t€ aq>ag avTOvg TjyovvTai
elvat xflfi ^eitovg {inelvcov ael %aead'ai OTthTWv OTQCcridg),
Quibus op time adnectentur verba: twv di Gvfx^axo}v xtA., quae
supra exscripsi.
Primam paragrapbum si recte constituimus , ex eins sen-
teutia non solum §§ 2—5 et 13—16, sed etiam §§ 6—8 et
11. 12 facile repeti possunt, ut solae §§9. 10 supersint, quae
nulla ratione cum antecedentibus et sequentibus cobaereant; H)
Sententiae autem singulae se excipiunt ordine boc:
Praeterea etiam fortunae dono ^^) commodum aliquod eis
exstitit tale: cum socii civitatis, quae pedestri exercitu im-
perium terrestre obtinet, facile se adversus civitatem dominan-
tem coniungere possint, Atheniensium socii, qui quidem insulas
incolunt, non possunt copias suas adoriendi eos causa in unum
locum congregare, quia eorum domini maris domini sunt (§ 2),
qui autem in continenti babitant, eorum potentiores metu, de-
13) Cum TiXTovi T8 xai fiBi^ovs aperte inter se repugnent, plarimi
post Heinrichium et Dobraeum fiei^ove in /leiovs mutarunt, at Cobet
(I.e. p. 743), Wachsmuth, Scbmidt, B^lot; Aemilius Mueller (I.e.
p. 400) verba xai fiei^ovs orta putat ex dittographia verborum xai vofii-
^ovm eisque deletis tJTtovs ya scripsit; Kir oh ho ff ^tovs ye recipit et
deinde pro xai fiei^ovs scribendum censet xav si fuit,av ^; Schmidt p. 42
lacunam post fpogov Statuit COnicitque (xai xara yrjv xai xara d'aXaTTav
x^atovvras xaxeivtov x^ar^etv ^ ei) xai xaxa yfiv x^narol eiatv (SCil.
Lacedaemonii) ; Rettig (1. c. p. 251, adn. 2) et re et xai fAti^ove inter-
polata esse opinatur ex §§4et5; Mailer -Str a bing denique deleta
particula xai ante fiei^ovs et transposita particola 8i in twv 8e ante rar
edidit: tJttovs ye <j(pas avrovi rjyovvrai eirai {xara yijv)y fui^ovS 8e %6iv
avfiftajcor, oi (pigova^ tov (poqovj xai {rovrav oi) xara yijv xqaiusroi eiaiy.
Cur fteiovs non sit probabile, Mttller-StrQbing bene exposuit; ceterae
autem omnes coniecturae audaciores mihi esse videntur.
14) V. intra.
15) Verba xara Tvxtv non postulant, ut in antecedentibus yva'ftTjs
vocabulum usurpatum sit, quae B^lotii coniecturam Kirchhoffii de-
fendentis sententia est ; nam ratiocinationem Atheniensium in antecedenti-
bus expositam fuisse vel verba ^yovvrat et ro/ii^ovai ostendunt
400 LudoYici Langii
biliores commercii usu ^^) in officio retinentur (§ 3). Accedit
quod maris domini agros hostiles facilios vastare possunt, quam
eiy qui exercitn pedestri dominantnr (§ 4) ^^)y et quod potentiam
16) Primo oculorum obtutu verba § 3 al fiiv /isyalat Sm 8eos a^-
XovTaif at Be /ax^cd naw Bia x^^^ov offendunt lectorem. Itaque iam
Weiske verba transposuit ita: ai fiav fnx^ai ndw 8ia Beos a^x^^'^'^h
al 8i fisydXai Std x^^^^^ eumque secatus est Wachsmuth. Contra
Cobet 1. c. p. 744 vulgato ordine servato addi voloit particulam xal ante
But xQ^^^^i ut metus pariter omnibus communis esse diceretur. Kirch-
hof f rursus transpositione locum sanare studuit, sed non adiectiva fnx^al
ndw et fieydXat transposuit, sed verba B^d xQ^io.v et ^id Seos, ad-
didltque ante dUt Beos particulam xai, ut non metus, sed xe^ia ad omnes
pertinere diceretur. Schmidt autem (I.e. p. 42) partim Weiskium se-
cutus partim Gobeti ratiocinatione commotus scribere voluit: ai fiiv
fiix^ai ndvv did Beos d^x^^^^^h Tfdaai Be Bid x/^elav. MQller-StrQ-
b i n g denique edidit vulgato ordine servato, sed lacuna, quam inter fux^cU
et ndfv esse opinatus est, expleta: ai fiev fiaydlai Bid Bios a^;^oj^cu, ai
Be fiix^ai {xai Bt* evpoiar, ndaai Be) ndrv Btd ;^^«^a*'. Sed locus integer
videtur esse, ut post Gustavum Sauppium (in ed. Hahniana Lips. 1838)
bene perspexit B^lotius, qui in commentario (p. 101) explicavit: pour
contenir les petites villes dans Tob^issance, Tint^r^t commercial est un frein
assez fort; pour maitriser les grandes, il faut y ajouter un d^ploiement
de puissance militaire. Nee profecto quisquam de sententia auctoris dubi-
taturus fuit, si is activa constructione ususesset hac: xcjy fiev /neydhov
Bid Bi'oe a(»;^Of <rt, raJv Be fiix^dfv Ttdt'v Bid ;i;^£t'av.
17) Prima § 4 verba: ineixa Be toIs aqx^va t^» d'aldrrrji oluv t* inn
noitlv aneq toXi rrii yrjs ivioxe rf'fipeiv rijv yijv rtov xQSiXTOvtov lacunosa
esse patet. Zeune ov inter ane^ et role r^ff yrfi inseruit; eandem sen-
tentiam assecutus est et Kirch hof f, qui post roU r^e yfjs addi vult
{ovx olov T£), et Wachsmuth, qui ex coniectura Hermann! Sauppe
scripsit dneQ role jrji yrjs (ovx) kvi, et Schmidt (I.e. p. 42), qui additis
aliis quibusdam supplementis non necessariis scribi vult aut : noieXv {ndvr *
oa)a7teq roXi rijs yrjs, (Tt^be Be xai) iviore tifiveiv rrjv yrjv twv {xard yr,v)
xQSiTTovav^ aut noitlv {xd xe dXXa) aneq xciii xtjs yrjs (xai) dvioxe xe'/ivsir
xTiv xo}v {xaxd yrjp) x^eixxovcDv, Sed iam Gutschmid (Mus. Rhen. vol. 31.
1876. p. 633) monuit nonnumquam {ivioxe) vel pedestri exercitui licere
agros hostis potentioris vastare ideoque ivioxe cum enuntiatione relativa
coniunxit: dneq xoU xrjs yrji ivioxe (scil. olov xt icxiv). Nihilo tamen
minus Milller-Striibing Kirchhoffii additamentum recepit et cum
Schmidtio {xaxd yrjv) ante x^eixx6vo>v addidit, quia auctorem opinatus
est dicere velle eos, qui pedestri exercitu valeant. maris dominis 7nari
V
Jl riore huius commentationis parte, quam in programmate
academico pridie Kal. Nov. huius anni edito foras dedimus,
unius particulae (3, 1°^^ — 9) transpositione continaam paragra-
phorum viginti septem (1, 1 — 18. 3, 1" — 9) seriem sententia-
rum nexu apto et perspicuo inter se cohaerentem restituimos.
Restant paragraph! yiginti sex, quamm traditus ordo est hie:
1, 19. 20; 2y 1 — 20 cum prima capitis tertii paragraph! primae
periodo; 3, 10 — 13, ex quibus Kirchhoffius^) undeviginti
particularum, in quas totum libellum discerpsit, novem (II. IV.
VII. IX. X. XI. XII. XIII. XIX) constituit.
Atque primi capitis paragraphos 19 et 20, ut ab auctore
paragrapho 18 adnecti non potuernnt, ita pro initio novae ex-
positionis haberi non posse iam monuimus.^) Ex primis enim
paragraph! 19 verbis nqog dk tovtoiq additamentam aliquod
duabos illis paragraphis contineri manifestum est, quod ad
alia similia, quae antea dicta erant, adiciatur. Quaerendum
igitur erit, ubi in sequentibus similia inveniantur, quibuscum
additamentum illud apte coniung! possit.
Nam quod Eirchhoffius paragraphis illis traditum ante
capitis secundi initium locum in particula sua undecima servat,
id ita tantum obtinere potuit, ut ex capite secnndo et paragra-
phos 6 — 8 et paragraphos 11. 12 eximeret casque in particulis
nona et decima capitis primi paragraphis 19. 20 antecedere iube-
ret.^) Causa autem, cur ita transponendas paragraphos ilias
censeret, haec fuit, quod in cap. 2 paragraphis 1 — 5. 13 — 16
1) A. Kirchhoff, Uber die Schrift vom Staate der Athener. Bero-
lin. 1874.
2) v. comment, part, prior, p. 23.
3) Kirchhoff 1. c. p.Qsq. ISsq. 36. 43.
Liitkiovici Langii
.A«s ^vu..^u%Uft^uui aeriei, qnam ne Kirch h of fins quidem
^^, ujkiAAiHuaquam inepte add! paragrapham 6 facile est
"^ .^g^v«i««i«uhiuui. Cum enim in § 4 de vastandis agris ho-
N.-.NH*ri< ^•M^ ftierit, et expeditiones quoque in longinqniores
^sav4^« ^^'^ IB § 5 commemorantur, ideo sine dubio com-
iv»iv<*w> 4^^^ yastandornm potissimum agroram hostilium
jMcipiantar, facilis transitus est a fame, quae agris ar-
MOfUM vi vastatis efficitur, ad famem, quae pestilentia fragum
Jivittitus missa oritur. Bene igitur auctor in § 6 '^) ad ante-
c^Hieutia addit pestilentiam quoque frugnm divinitus missam
fiicUius a maris dominis quam ab eis, qui terrestre imperium
exerceant, tolerari eiusque rei causam affert.
Quod vero § 7 cibos quoque delicatiores undique affluere
Athenas dicit scriptor et quod § 8 Athenienses propter com-
mercii cum multis bominibus consuetudinem ex omnibus dia-
lectis suam ditavisse omninoque magis universali sermone et
victu et yestimento uti quam ceteros Oraecos praedicat, primo
sane oculorum obtutu satis alienum a maris imperii commodis,
quorum yis in bellis gerendis perspicitur, yidetur esse.
etiam particula alia, proposuit S^eaiiv anofiijvaif (ov 8^ av ^TXtov rj,) naga-
TiXsvaai. Probabilias est L. Dindorfii in ed. Oxon. supplementum : i'S-
eajiv aTfofirjraif (ov 8i ijmov, ovS^ iniprivai) ravrrji t^C y^C, aut supple-
mentum, quod Kirchhoff in dissertatione anni 1874 p. 37 proposuit:
i'^eaxtv anofitjvaif {ov 8* av iJTTtov, /irj anoprivau) ravrrj tiJ* y^S, Sed
cum in Dindorfiana coniectura negatio oiS^^ in Kirchhoffiana mutatio lec-
tionis ravTtjs in ravrfj offendat, equidem scribendum esse censeo: iiwxiv
anopr^a^^ (ov 8^ av rj ^moVy /irj iTufirjvai) ravrrfS trjs yfj€, aXXa^ idem-
que video nunc Faltino (Phil. Rundschau 1881. p. 1333) placuisse, nisi
quod fifi8' pro fifi ante imfir^vai scripsit. Gutschmidii (1. c. p. 634)
autem coniectura i'Ssanp anofirfvai, (ra 8i x^ff <r^ yrfi) a XX a TtagaTiXavaai
non solum propter nimium artificium, sed etiam propterea reicienda est,
quod verba ov fiiv av ^ x^eiTToiv necessario requirunt membrum opposi-
tum ov 8e av T] ffcxojv,
19) Lacunosa verba § 6: mere ix t^s sv&rjvovarjs afixvairai role
TTjs d'aXdTiTjs agxovoiv, in quibus subiectum desideratur, bene supplevit
M. Schmidt p. 42 insertis verbis (ra i7HTfi8ua) ante a^ixvelrai, proba-
bilius tamen estMuelleri-Struebingii supplementum (af&ova -la ini"
ijj8eta) vel (a<pd'ovia aw 8iovTai).
De pristina libelli de rep. Ath. fonna rest, commentatio. 403
Sed iam Rettigius^^) acute observavit banc quasi di-
gressionem qnandam esse eamque ab ipso scriptore excusari
verbis § 7 primis: ei dh delxal afiixQOTigiov ^vrjod'^vac. Nee
profecto absonum est bominem optimatem, qui sine dubio
lante et opulenter vivere consuevit, in commemorandis eis,
quae ad vitam sustentandam necessaria sunt, eorum quoque
meminisse, quae opulentiorum hominum vitam omant, ciborum
nimirum delicatiorum ex omnibus regionibus in urbem maris
dominam afflueniium/^^) Huie autem commodo, cuius vim in
bellis gerendis nullam esse concedendum est, alterum illud,
quod in magis universali sermone, vestimento, victu cemitur,
non inepte adiungit; eius enim vis, etiamsi in mercatura po-
tissimum agenda perspicitur, tamen in bello quoque gerendo
certe non est contemnenda.^^)
Quod autem Rettigius^^) eadem ratione, qua §§ 7 et 8
tnetur, etiam § 9, in qua de sacrificiis, de festis diebus, de
Incis sacris, et § 10, in qua de gymnasiis et balneis sermo est,
tutari se posse opinatur, in ea re ei adstipulari non pos-
sum. Immo KirchJioffii^^) indicium probo, qui bis para-
grapbis sententiarum ordinem interrumpi optimo iure contendit.
Premit quidem Rettigius verbum evwxela^ai et locutionem
i^r^vgev, o^io) tq67C(i) %GTai ravTa (§ 9), quibus respici putat
20) L. c. p. 255 sq.
21) In § 7 lacuna, cuius indicium est, quod infinitivus ti&Qoia&ai
non habet unde pendeat, facillime inserta coniunctione (Sotb) ante o t«
expletur. Hoc Heinrichii supplementum 6. Sauppe (in ed. Tauchn.)
et B^lot in textum receperunt. Mueller-Struebing pro (<uarfi) recepit
iineira 8i olol re eiai) o n cet., quod cur breviori supplemento praeferatur,
causa nulla est. Contra baud scio an yerum viderit vir doctissimus, quod
paullo antea edidit rqonov^ {navrolov^) tiaxicay,
22) In paragrapho 8 solus Faltin (diss, inaug. p. 25) baesit non-
nullasque sententias intercidisse putavit, quoniam in prima enuntiatione
de solo sermone, in altera de sermone et victu et vestimento sermo esset.
Addo mibi in fine quoque nonnuUa intercidisse videri ; debebat enim auctor
quamvis breviter significare, quod commodum ex universali illo sermonis,
victus, vestimenti habitu ad Atbenienses redundaret.
23) L. c. p. 257.
24) L. c. p. 13 sq.
26*
w «.
Ludovici Langii
s-<\«it)v4(^m § ~ TQOTtovg evioxtcSv i^rjvQov^ sed in tanta argu-
llV1^it JiveFsitate, quanta inter §§9. 10 et §§ 7. 8 et inter illas
^^11.12 intercedit, talia yinenla nimis debilia sunt , quam
^ttiSus sententiae in §§9. 10 propositae et cum antecedentibus
i^t cum sequentibuB coUigari possint.
Unde §§ 9 et 10, quas Kircbhoffius inter 1, 5 et 1, 13 ^s),
Schmidtius^e) inter 1,13 et2, 17, B^lotius^?) inter 1, 12
et 1, 13 inserit, in nostrum locum delatae sint, nunc nondum
quaero satisque babeo monere in viginti septem paragrapbo-
rum serie, quam in parte huius commentationis priore con-
stituimus, eis locum non esse. Sed paginam, in qua verba
ilia paragrapborum 9 et 10 admodum corrupta legebantur, eius
paginae occupasse locum mibi persuasi, in qua cap. 1 §§ 19. 20
perscriptae erant, quam paginam suo loco motam in falsum
locum pervenisse supra vidimus. ^^) Haec enim sententia ad-
modum confirmatur similitudine argumentorum, quae et §§ 6 — 8
et §§11. 12 cap. 2 tractantur, cum eo argumento, de quo
cap. 1 §§ 1 9. 20 agitur. Exponitur enim bis paragrapbis Atbe-
nienses propter frequentia itinera maritima, quae et privatim
et publico faciant, quasi sponte sua artem nauticam addiscere
eaque re bonos gubematores fieri, qui vel triremes gubernare
possint. ^^) Qui eventus cum in bellis gerendis maximae utili-
25) L. c. p. 42; ipse tamen concedit inter 1, 5 et 2, 9. 10 lacunam
maiorem esse.
26) L. c. p. 10 sq.
27) L. c. p. 79, qui mira interpretandi audacia patat verba Id iiue
2, 1 0 xai Ttksiio rovrcav anoXavei 6 ox^s respondere verbis 1 , 4 naf^axov
nXiov vifiovui, roTe notn^goXs xai nevrjai.
28) V. comm. part, prior, p. 23; cf, supra p. 395.
29) In verbis ifieXixriaav 8i dl fiiv nXoXov xv^aqvcavxeij 6i 8i olxaSn^
01 8 i ivrsv&ev ini rgiTJ^eai xareair^aav, pro oi 8i ivrevd'ev SCribendum
est cum Wacbsmuthio xai ivrevd'ev] priores enim duae enuntiationes
de exercitatione agunt, tcrtia de effectu exercitationis. Eandem ob cau-
sam Fait in (diss, inaug. p. 20) coniecerat: o't 8e (nevTrjxovTo^v xai) dv-
Tev&sv; sed pentecontori notio a loco nostro aliena esse videtur. Gut-
scbmid I.e. p. 633 intellexit quidem effectum exercitationi opponendum
esse, sed a vero aberravit, cum scripsit colo post blxa8a posito: ol 8i
ivrsv&Bv ini rQirj^eai xaTia-niaav, oi [8b\ noXXoi iXatveir evd^s clot Ti
De pristina libelli de rep. Ath. forma rest commentatio. 405
tatis sit, apparet apte coniungi huius commodi expositionem
et cum eo commodo, quod § 8 expositum erat, et cum eo,
quod deinceps §§ 1 1 et 1 2 exponitur. Ut enim universali habitu
sermonis, victns, vestimenti et in pace et in bello habiliores
sunt Athenienses ad usum quorumlibet bominum (§ 8) j et ut,
cum maris domini sint, soli omnem navium fabricandarum ma-
teriam sibi comparare possunt (§§ 11. 12), ita facilitate, qua
artem nauticam addiscunt, fit, ut, si classis ornanda sit, num-
quam civitas inopia bonorum guberuatorum laboret. Itaque
iam Kircbboffius particulis suis IX. X. XI inter se coniunxit
2, 6 — 8. 11. 12. 1,19.20, quippe quas boc ordine paragra-
phis 1—5. 13—16 cap. 2 praemitteret.^o) Nos, qui §§ 6—8 et
§§ 11. 12 suis locis non movemus, cap. 1 §§ 19. 20 non post
§§ 11. 12, sed ante eas coUocamus ; nam inter § 8 et 1 1 tur-
bati ordinis indicium est certissimum, post § 12 nullum. Utrum-
que autem commodum non minoribus commodis adnumerari,
quae in digressione §§ 7. 8 exposita erant, sed ad maiora maris
imperii commoda referenda esse, quae scriptor §§ 2 — 0 expo-
suerat et deinceps § 13 exponit, vix est quod moneam.
Ceterum negari non potest verbis postremis § 20 cap. 1 non
posse continuo adnecti verba prima § 1 1 cap. 2. Sed hoc meae
de harum paragraphorum ordine sententiae vitio verti non pot-
est, quoniam verba prima § 11, ubicunque paragrapbum illam
collocaveris -^ '), manca esse apparebit. Incipit enim § 1 1 verbis :
sla^drres eie vale. Obstat enim, quod aiictor sententiam probarevult banc:
xai xvpiQvriT ai aya&ol yiyi'ovrai 8i* ifATtaiQlav re tcjv nkajv xai 8ia
/iE?^ir]v. Cf. Thuc. 1, 143, 1 vvp 8i r68e re vna^x^i xai, one^ xQanarov,
XV ^s^v^r as i^x<^f^^^ noXirae xai xr^v alkriv vTtrj^caiav nXslovi xai
nfieiroti rj naaa r, aXXtj 'Elkae. — Cur autcm xarcCTTjaav cum GobetO
(1. c. p. 743) in fursarrjaar mutemus, nulla causa est.
30) V. supra p. 395 sq.
31) B^lot §§ 11. 12 post 2, 3 collocayit, quia in fine § 3 verba
Twv aqxovTOJv r^s d'aXaTTijs legerentur, ex quibus subiectum enuntiationis
primae § 11, quod nunc desideratur, facile suppleri posset, et quia in fine
§ 3 sententia exposita esset, quae §§ 11 et 12 fusius exponeretur. Sed
non cogitavit vir doctus in § 3 de soils sociis, in §§ 11. 12 de omnibus
Graccis et barbaris sermonem esse ; neque offensio, quae in nudo substan-
tive nlovrov inest, coUocatione ilia tollitur.
406 Ludovici Langii
%6v dl Tckovrov fiovoi olol r* elaiv ix^iv tcJv 'Elki^vojv xal
T(3v fiaQ^aQiovy in qaibus et tov nkovrov^^) nude positum et
defectUB subiecti offendit. Nam tcXovtov h. 1. non dici divitias
cuiusvis generis, sed solam rerum ad naves fabricandas ne-
cessariaram copiam seqnentia ostendunt, in qaibus de his solis
sermo est. Subiectum autem esse debere ol aqxovxeg rijg ^a-
XoTTTig item ex sequentibus apparet, in quibus haec notio cum
vi quadam bis ita repetitur, ut eam in antecedentibus disertis
verbis propositam fuisse necessario statuendum sit. Has ob
causas inter postrema cap. 1 § 20 et prima cap. 2 § 1 1 verba
lacunam statuo eamque explendam censeo verbis fere hisce:
(eneira dk ol aQxovTeg rijg d'ahxrTtjg tov tcuv TCQog to vavTtrj-
yelad-ac kTtiTrjdelwv) TtlovTov^^) [xovol olol T^elolv ^eiv^*) tuiv
^EkXfivvjv TLoi TiiSv tiaQ^agiov. Fieri etiam potuit, ut plura inter-
ciderent; si enim scriptor in fine § 20 accuratius explicare voluit,
quam ad iudicandam dempcratiam haberet vim res ilia, quam
modo exposuerat, poterat hoc ita facere, ut respiceret senten-
tiam in cap. 1 § 2 propositam, in cuius amplificatione totum de
maris imperio locum versari vidimus ^^); potuit igitnr scribere:
(ovTtog ovv ovx ol o^cklTai xal yevvaioi xai XQTflOTol, aiX ol
TtoXXoL eloLV 01 ttjv dvvafxiv t/] noXec TtCQiTid-ivTeg xai aq-
XOVTag Trig &aA(xTT7]g Tovg !d&i]valovg xad-iOTavTeg. tov dh
Tiov 7tQ6g TO vavTcriyeiad-ai iTtLTrjdelwv) tcXovtov htL Sed
mitto haec, de quibus certi quidquam scire non possumus ; hoc
unum moneo lacunam non ita parvam inter cap. 1 § 20 et cap. 2
§ 11 banc quoque ob rem probabilem esse, quod §§ 19. 20, quae
in una pagina sine dubio olim legebantur, decem tantum lineas
editionis Eirchhoffianae compleant, ut a grammatico, qui pagi-
32) Particala 8i, quae ante nkovrov legitur, a scriba addita cum
articulo rbv videtur esse, postqaam antecedentia intcrciderunt.
33) Fait in (diss, inaug. p. 26) pro nlovrov scribere voluit nXovv;
idem volaerat Pankow (zu Xenophons Schrift vom Staate der Athener.
Gnesen 1866. p. 7).
34) Pro ^;(£<»' Mneller-Struebing scripsit (etaayead'ai ix ra) tc»v
^Ekkr/viov xal rcav fia^fia^cav, Sed nalla causa est, cur in ix^iv haereamos.
35) V. supra p. 397.
\
De pristina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 407
nas illas descripsit, quinqae fere lineas, qaae aut legi omnino
non poterant, aut imperfectam enuntiatioDem continebant, omis-
sas esse probabile sit.^^) In ipsis paragraphis 11 et 12 sen-
tentiae nullam diificultatem praebent, qaamquam verba quae-
dam paragraph! 12 grayiter corrupta snnt.^'^)
36) Cf. part, prior, p. 11, adn. 26. £tiam §§ 2, 9. 10 decern tantum
lineas habent, quod damnum quomodo resarciendum sit, infra videbimus.
37) Verba: n^s de rovroiS aXXoCB ayttv ovx iacovciv, oirtveQ avri-
Ttaloi rjfiiv aiinv, ^ ov x^ffCovrai rf] &akaTTTi integra esse putantBoeckh
(Staatshaushaltung vol. 1, p. 78) et Aemilius MQller (1. c. p. 401 sq.). lile
vertit: 'Ausserdem wird man nicbt gestatten, diese Erzeugnisse anders-
wohin zu yerfClhren, zu denen, die unsere Gegner sind, oder man wird
jenen den Gebrauch des Meeres nehmen, falls sie dorthin ausfuhren'; hie
autem: 'Oberdies werden sie (die Herren der See), die Handelsproducte
anderswohin zu fUhren nicht gestatten, zu solcfien, welche unsere (d. h.
der Seeherren) Fdnde sind, wenn sie (d. h. die bandeltreibenden Nationen)
sicb nicbt vom Gebrauch der See ausgeschlossen sehen wollen'. Sed ne-
que aXlotre oitivsQ idem est quod nQO£ aXXovs oinvscy neque tanta sub-
iectorum mutatio vel neglegentissimo scriptori condonari potest; imprimis
fieri non potest, ut idem subiectum in enuntiatione primaria tertia verbi
persona notetur, in enuntiatione secundaria autem pronomine primae per-
sonae ^fiiv. Atque harum difficnltatum una tantum tollitur, si cum
Wachsmuthio pro iaaovaiv scripserimus ^euro/is*'. Idem iam coniecerat
Schneider, qui praeterea oi nves in at nvte et ^ in oi mutavit vertit-
que : 'praeterea ad alios transvehi et importari non patiemur, si quos forte
hostes habemus, qui quidem ipsi usu maris carent interclusi'. Quae sen-
tentia etsi non tarn absurda est, quam ea, quam Zeune mutato ov in ov
effecit (praeterea si qui hostes nobis sunt, hi non sinent illas res alium
in locum importari, quam ubi sunt maris domini), quam Zeunii senten-
tiam Gustavo Sauppio (in utraque editione) placuisse miror, tamen vel
propter mutationum multitudinem reicienda est. Facillima loci emendatio
est ea, quam B^lot proposuit; mutavit enira Aiaovaiv in iaaovrai, quod
passivo sensu usurpari constat (Thucyd. 1, 142), et vertit (p. 104sq.) : 'J*ajoute,
que si nos rivaux veulent importer ces produits autre part qu*k Athdnes,
ou nous emp^cherons ce commerce, ou pour le faire, ils ne se serviront pas
de la vole de mer\ Nam quod Kirchhoff ^/itv in iHsT corrigit, prae-
terea autem alteram membrum ab ^ incipiens intercidisse putat (1. c. p. 44),
non satis est probabile. Neque probabiliora sunt supplementa Schmidtii
et Muelleri Struebingii, quoram iUe 1. c. p. 43 coniecit: ovxiacovatv
{ol av fir} irvfttpiQri avrole* o&ev tovicov t< eiaa^oftwoi ^ Sino^ricovinv)
oinves avrlnatoi rjfiiv eUnv ^ ov x^rjaovrai rfj &alaTrr}, hie autem edidit:
408 Ludovici Langii
lam § 13 auctor redit ad ea commoda, qnibus propter
ipsam classis agilitatem maris domini superiores sint eis, qui
exercita pedestri valeant, quorum enumerationem ipse com-
memorata propter famem agrorum vastatione ortam etiam fame
diyinitus missa § 6 interpellaverat; qua re rursns commotus
eraty ut deinceps §§ 7 et 8 a proposito quodammodo digrede-
retur; a qua digressione non statim ad ilia commoda rever-
terat, sed primum alia nonnuUa enarraverat (1^ 19. 20. 2, 11.
1 2), quae facilius ad sententiam paragraphorum 7 et 8 adiuugi
videbantur. In paragrapho autem 13 inest baec sententia:
'Praeterea in omni continenti aut paeninsula prominens est aut
insula in vicinia est aut fretum, ut maris dominis inde eos,
qui continentem incolunt, damnis afficere grayissimis lieeat\
neque negari potest banc sententiam per se spectatam potius
cum § 5 coniungendam quam septem paragraphis ab ea sepa-
randam fuisse.^^) Nibilo tamen minus eum quoque ordinem
sententiarum, quem a scriptore institutum esse videmus, sicut
Tt^os 8i TovTOts aXXoffe ayeiv ovx iaaovciv ^otrives avxlnaXoi i^filv siaiv
V i^^ X9^i^^f^^^)i ^ xQV^ov^^^ tfi ^alaTTT]\ quasi auctor in media expo-
sitione Athenienses loquentes induxisset. Ceterum quod B ^ 1 o t verba, de
quibus agitur, transposuit, ut post aXla to fiiv rfi to di tfj in fine para-
graphi legerentur, mihi quidem non videtur esse necessarium. — Sequentia
quoque verba: xai iycj fiev ovSev notwv ix tr^ yrji navta tavta ix^ ^^
trjv &aXa%tav coFfupta sunt Participium quidem noiav, quod Kirch -
hoff Schneiderum secutus in novoiv mutat, non tentaverim; nam hyper-
bole dicendi in utraque locutione eadem inest. Cum autem ov8h' nonov ix
tfj6 yTi€ ferri non possit, quoniam absurdum esset dicere nihil ex stia terra
e fficere Aihemenses — id quod bene sensit Schneider — , vitium potius
in T^ yrje inesse puto. Itaque iamMueller-Struebing scripsit ix naarji
yr^e collate Thucyd. 2, 38 iadQx^o.*^ ^*« ^ci fiiyed'oi t^s noXeois ix naarjg
yr^ ta Tiavta, Sed facilius erit corrigere mecum ix trjs {tcav aXXcav) /^e.
— Quod denique Kirchhoff edidit 8ia tr}u {a^xv^ '^^^ xata) d'aXattav,
eo additamento cum Mucllerjo Struebingio oppositionis , quae inter
notiones yrj et &a)M.tta interest, vim infringi puto.
38) Quae Kirchhoffii sententia est; v. supra p. 395. Rettig I.e.
p. 253, adn. 1, ut iure § 13 a § 5 separatam esse demonstret, § 13 de bello
gerendo intellegeudam esse negat verbaquc scriptoris ad praedationes po-
tius maritimas referri vult. Sed etiam in §§ 11. 12 de eo commodo sermo
est, quod ad bellum gerendum plurimum valet.
\
De pristina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 409
inde a § 6 usque ad § 12 satis explicatur, ita in transitu quoque
a§12ad§13ex eius cogitandi ratione posse explicari pnto.
Neqne enim absonum est conicere scriptorem, qui in fine totins
expositionis commemoraturus erat unum deesse Atheniensibus,
scilicet quod non insulam, sed paeninsulam cum continenti
cohaerentem incolerent (§§ 14 — 16), de industria earn senten-
tiam, quam § 13 exponit, in finem totius expositionis reie-
cisse, quoniam buic commodo, quod maris dominis inde quod
hostes continentem incolunt evenit, optime opponitur incom-
modum illud unum, quo ipsi Athenienses laborant, quia ipsi
continentem habitant. Ne autem species oriatur, quasi § 13
ad sola proxime antecedentia referenda sit, verba eius spatio
maiore a fine § 12 separanda esse censeo, id quod apte etiam
in initio. §7 et rursus in initio § 19 cap. 1 post 2, 8 coUo-
catae fiet, contra in initio § 12 non erit necessarium.
Paragraphus 14 incipit verbis hog dk hdeelg eiaiv, in
quibus ivog sine dubio maiorem vim habet, si omnia ilia com-
moda, quae inde a 2, 2 enarrantur, antea commemorata erant,
quam si sola ea antecederent, quae §§ 3. 4. 5. 13 exponuntur.
Dicit autem scriptor, si Athenienses insulam incolentes maris
domini essent, eis non fore timendum, ne hostilis incursionis
metu agris suis divites timerent paratioresque esdent bosti-
bus se summittere (§ 14) ^o); praeterea autem ne id quidem
39) Construi non possunt verba § 14: rnrj^x^ "^ avrole noielv fih'
xaxcaSf et ifiavXavro, Traaxetv 8i /iijSiVf t'cos Tire d'ala.TTijS ij^X^*'* fH]$i Tfirj-
d'^at rrjv eavTCJv yijv firjdi nQoaSixBod'ai rove nole/uiovs. Caute L. Din-
dorf in ed. Oxon. 'scribendum potius atrwv, nisi quid excidit^\ minus
caute Kirchhoff non solum avrav correxit, sed etiam (propter collo-
cationem inusitatam) yr^ omisit. Nam revera excidisse aliquid, sell, yer-
bum metuendi, sequitur ex § 15, ubi de altera timore {hi^ov Stovg) sermo
est. Erraret autem, si quis metuendi verbo carere nos posse censeret,
quia metuendi notio in verbis sequentibus pvv 8i ,, , vniQxovrai tove noXe-
uiove fiaXlov inesset; verbum enim vniQx^a&ai usurpatur non de metuen-
tibus, sed de eis, qui se demittunt ad obsequium erga aliquem. Gf. Xen.
de rep. Lac. 8, 2 ^ ^e t^ ^na^ri ol x^anaroi xal vTre'^xovrai fiaXuria
ras aQx^^^^^ '^ V t a Tie t vol elvai fieyaXvvorrai. Plat. Grit. 53 £ vne^'
XOftevos 8i fitcjcet Ttavras av&^canovs xai SovXsvmv. Goncedendum
410 Ludovici Langii
timendum fore, ne optimateB hostibas portas nrbis aperirent
ant propter spem in hoste positam seditionem movereDt (§ Ib).^^)
Sed cum insulam non incolant, nnDc imperio maris fretos Athe-
nienses bona saa in insnlis deponere Atticamqne terram vastari
qaidem est diyites Athenienses, qui demittere se ad obsequium bostium di-
contnr, meta id facere, ideoque metaendi notionem quasi latentem esse in
enuntiatione ilia; attamen qui esseteorum metus, sine dubio antea dicen-
dum fuit, quam (metu ducti) nimis humiiiter se gerere erga hostes dicerentur.
Itaque legendum esse censeo: ndax'iv 8i firjSh^, iae t^ d'tMrxtfi rjQxov,
firiSi {dpoprjd^ai ftrj) ifirj&rivai rriv iavxmv yriv firjdi nQoaSixBC&ai rovs
noXsfiiovSf 'neque metuere, ne ipsoruxn terra vastetur aut omnino hostes in
se recipiat'. Accnsativi quidem cum infinitivo constructio apud verba
timendi rarissima videtur esse, a libelli tamen auctore non aliena, quippe
qui in § 15 dixerit: xai ixiqov deovs aTrrjXlayftdvoi av rjaav, /*r}8e7ior8 n^
dod'rivai rrjv noXiv vn^ dliycDv, firjSi TtvXas apoix^ijvcu, fitjSi TtoXefUavs
ineianeaeiv. — In sequentibus post vvv Si lacunae signum posuit Kirch -
hoff sententiamque requirit 0-c. p. 45): 'so aber mOssen sie ihr Gebiet
durch den Feind verheeren las8en\ Atqui Kettig (1. c. p. 254, adn. 1)
monuit in alacriore sententiarum progressu omisisse scriptorem, quae per
se paterent. Mueller-Struebing non solum post vvv di cum Eirch-
hoffio lacunam statuit, quam tamen non explet, sed etiam verba para-
graphi 16 omnia, additis verbis {twv noXt/tiofv eia/SaXXovtcav) ante raSa
notoviriVj verbis oi yeca^yatrras praemisit, qua transpositione rursus com-
motus est, Ut pro ol yea>^yovvree ederet (xal) oi (fUv) yea}^yavvree. Sed
cur ea, quae scriptor in § 16 dicit, ante alterius timoris commemorationem
dicenda fuerint, difficile est intellectu.
40) In § 15 verba ^97^' av araataaat xq; Srifiip firj8ivj quae post inter-
rogationem parentheticam ncas yaq vrjcov oixovvrofv ravr^ av iyiyrero; a
verbis M^v ddovs anrjXlayftdvoi av tioav pendent, Integra mihi videntur
esse; xq' ^^/<q> enim dativus incommodi est a axaainaai pendens, fifjBiv
autem significat: 'nulla pars civium', ut neque cum Faltino (diss, inaug.
p. 27) /ir,Seva, neque cum Kirchhoffio ex Weiskii coniectura firj9evas
praeferendum sit. In sequentibus autem verbis vvv /isv ya^ ai ctaataaeiavy
quamquam singularis firjSav praecedit, pluralis verbi non offendit, quia
HaTa avvaaiv intellegendus est, neque pronomen indefinitum r^vai^ quod
Kirchhoff inseruit, requiritur. Mueller-Struebing autem quod
propter tautologiam, quam invenisse sibi visus est in enuntiationibus at
oraaiaastav , av araciaaaiavj in protasi edidit at craaiaaaiaetav (opta-
tivum verbi desiderativi fingens), non vidit tautologiam nullam esse, quod
in apodosi vis sententiae in participio iXnida av I^ovtsc h^ roXs noXafAion
posita est.
\
De prifitina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 411
sinere probe scientes, si terrain commiserarentnr, democratiae
bonis se privatam iri (§ 16).^0
Si ea, quae bacasqae dispatayimas, recte dispatata sunt,
alteram iam seriem continnam sedecim paragrapborum (2, 1 — 8.
1, 19. 20. 2, 11 — 16) effecimoSy in qaa sententiae eo nexn de-
currant, quo melior fortasse excogitari potuit (digressionem
enim, qaam sibi permisit scriptor in §§ 7. 8, vitare potnit, si
alinm ordinem institaisset), qui tamen a scriptoris optimatis
ingenio non abborrere videtur. Earn antem seriem nnius tan-
tam particalae transpositione effecimns, paragrapbomm scilicet
19. 20 capitis primi, quas in locum paragrapborum 9. 10 ca-
pitis secundi substituimus.
Hanc vero seriem magna cum pro habilitate continuare nos
posse existimoy si cap. 3 paragrapbos 10 — 13, quas alieno loco
coUocatas esse constat ^^), cap. 2 paragrapbo 16 adnectimus.
Nam eiusdem capitis § 17, in qua de re aliqua sermo est, qua
democratia oligarcbiae praestet, non posse adnecti paragrapbo 1 6
ostendunt prima eius verba: 'btc dk {Tag) av^^iaxlag nal rovg
OQxovg ralg jukv okiyaQxov/nivaig Ttokeaiv avdyxrj ifiTtedovv^
unde colligitur ante banc rem alias res enarratas esse, qui-
bus democratia oligarcbiae praestaret. Quod cum recte in-
tellexisset Kircbboffius^^), impugnare non debuit Retti-
gius^^) argumento nimis arguto. Nee minus recte Rircb-
boffius intellexit cap. 3 §§ 10. 11 adnectendas esse cap. 2
13 — 16 4^), quamquam in ea re erravit, quod post 3, 10. 11
41) Cf. Thucyd. 1, 143, 5 ei fuv ya^ ^/mv rtjadhai, tIvbs av akfjmo'
TSQOi Tjcav; ftai vvv %q^ St* iyyvrara tovxov Biavorjd'ivTajs xrjv fiiv ytfv
xai oixias a<pBivai^ r^s di &alaairTjs xal noXeta* ^Xnuerjv Ifx^iv xxX,
42) V. part, prior, p. 11.
43) L. c. p. 14 sq.
44) L. c. p. 259 sq. ; putat enim continuari antecedentem de maris
imperii praestantia ezpositioQem ita, ut nunc pro notione civitatis, quae
imperio maritimo nitatur, democratiae vocabulum, pro notione civitatis,
quae imperio terrestri potens sit, oligarchiae vocabulum substituator.
45) L. c. p. 26. 38. 45 sq. ; constituit enim ex 3, 9. 10 tertiam deci-
mam particulam, cui antecedunt 2, 13—16 duodecimam particnlam efficien-
tes. Prorsus a vero aberrarunt et Rettig I.e. p. 416, qui 3, 10.11 ante
3,1m— 9 coUocat, et B^lot, qui eas paragrapbos post 1,13 inserit
412 Ludovici Langii
coUocat ea, qaae de sociis dicimtar cap. 1 §§ 14 — 18. Ut antem
^V' 3 §§ 10. 11 adnectendas ei expositioni credam, quae § 16
clanditur, hac potissimum causa adducor, quod, cum in § 15
dixisset scriptor seditiones optimatium periculosas fieri posse
AtheniensibuSy quippe qui non iDsuIam sed continentem inco-
lerent, cap. 3 paragrapho 10 formula doxovai de l4d'rjvaloc xal
TovTo*^) ovK oQ^iog (iovkevead^ai, on xtL ad excusandam earn
rationem transit, qua Athenienses, si aliae civitates seditioni-
bus agitentur, uti soleant. Transit igitur ad novam quidem
rem, sed ita transit, ut, cur ad banc potissimum rem nunc
transeat, satis perspicuum sit. Quod autem Atbenienses Toig
X^lQovg aiQovvTai iv raig Ttokeai ralg araaiaCovaaig^ ita ex-
cusat, ut primum cam sententiam democratiae quam maxime
propriam, quam iam in cap. I §§4. 5^^) magis generali ra-
tione exposuerat, repetat et ad Atbenienses applicet (§ 10)^^),
46) Dativum fioiy qui post tovro in manuscriptis traditur, recte sine
dubio Mo rum secutus sustulit Kirchhoff. Hoc enim pronomen, quod
valde premunt ei, qui dialogi rellquias in libello uostro contaminatas esse
credunt (Cobet I.e. p. 739 et Wachsmnth I.e. p. 9), mere seribae co-
dicis archetypi errori deberi multo probabilius est, quam indicium esse
pristinae dialogi formae. Nee probabile est ipsum scriptorem roi (ut
Weiske coniecit et G. Sauppe in utraque editione edidit), aut aoi (ut
Faltin diss. inaug. p. 3 coniecit), aut ivlois (quod proposuit Schmidt),
aut av (quod Mueller-Struebing edidit) scripsisse.
47) V. part, prior, p. 14.
48) In verbis § 10 iv ovSefna ya^ TtoXet TO ^iXrtarav svvovv icii
T^ Brjfi(o f aXXa ro xaxtcjov iv exdcTrj icxi TioXet evvovv rc^ ^VfVi diffi-
cultas inest; nam alterius enuntiationis eadem sententia est, ac si scriptor
dicat: rov Srifiov dvai evvovv rt^ BrjfiM. Hanc difiicultatem L. Dindorf
in ed. Oxon. et 6. Sauppe in ed. Tauchn. ita sustulerunt, ut verba aXla
TO xaniij'tov iv axactr, iaii noket evvovv rt^ ^W^ tamquam interpolata
uncis includerent; sed etsi in codd. ABC omissa sunt, tamen ea retinenda
esse censeo, quia propter homoioteleuton facile omitti potuerunt, et libellus
ab interpolationibus fere liber est Itaque cum Kirchhoffio post prius
BrifjLc^ inserendum arbitror (Tfp ^Ad^vaioiv) vel {r^ 'ytd'rjvtjciv), quod addita-
mentum sine iusta causa etiam post alterum drjfuo repetivit Mueller-Strue-
bing. Insertis illis verbis, quibus non de SrjfKo quolibet, sed de dr^fiq)
Atheniensium sermonem esse demonstratur , prorsus concidit tautologiae
crimen, quod Bake (in Dind. ed. Oxon. p. LXVI) movit; nam non repetitur
\
De pristina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 413
detnde aatem ex historia reram gestaram tria exempla pro-
ferat, qaae doceant, si quando Atbenienses rationem, qaam
democratiae natura postulate secati non essent, id eis maximo
semper damno fuisse (§ 11).^^)
lam vero prima verba paragraphi 12 cap. 3 non posse ad-
necti postremis verbis paragraphi 1 1 inde apparet, quod verba
vnokdjioi de rig av cog ovdetg aga adixiog i^Tl/nwTai ^^rjvriaiVf
conclusionem exhibent, §§ autem 1 0 et 1 1 nihil continent, nnde
ilia conclusio apta sit. £xcidisse igitar aliqaid ante § 12 sine
ulla dabitatione statuendam est.^^) Quod autem inter 3J0. 11
et 3) 12. 13 ullum posse cogitari transitum negavit Kirch-
hoffius'^0, qua in re eum non solum Schmidtius^^), sed
etiam Rettigius^'^) et B^lotius^^) secuti sunt, caute ita
negavit, ut conditionem adderet, nisi satis magna particula
expositionis inter 3, 11 et 3, 12 intercidisset. Nam ipse con-
nude sententia in §§ 4. 5 capitis primi exposita, sed ita repetitur, ut ad
rem specialem applicetur. Cf. part prior, p. 14.
49) Tria ilia exempla exposuit eruditissime Kirchhoff, Qber die
Abfassungszeit der Schrift vom Staate der Athener. Berlin 1878. p. 3sqq.,
quern B^lot frustra impugnat. — Verba prima § 11 oTtocaxts S' inexel'
^rjaav ai^elcd'ai rovi /^tXriarovSy ov cvvrivsyxey avrois, aXX^ ivros dkiyov
XQovov 6 Srj^os iBovXevaev 6 iv (codd. fiev) BoicaroU lacunosa sunt. La-
cunam tamen non cum Kirchhoffio post avrole^ neque cum Wachs-
muthio post ivro'S oXiyov xQovov, neque cum Co be to I.e. p. 748 et ante
verba 6 juif BotmroXs et post ea, sed cum Madvigio (adv.crit. vol. 1. p. 364)
post aXX^ statuendam esse censfo. Probabile enim est scriptorem, qui
duo alia exempla introduxit formula rovto 8i ore, in prime quoque dixisse
aXXa {toito flip, ore ....). — In exemplo a Milesiis petito post xqovov
cum Wachsmuthio {ovroi) inserendum puto, ut de optimatibus ser-
monem esse dilucide significetur. Quod autem B^lot in eadem periodo
anixoyjav pro xaxiiioxpav scripsit, non animadvertit typothetae in editione
Schmidtii errorem, non codicum lectionem se sequi.
50) id iam Bake (v. ed. Dind. Oxon. p. LXVI) et Faltin (diss, inaug.
p. 36) intellexerunt.
51) L. c. p.26sq. Collocat autem 3, 12, 13 (part. II) post 1, l>-3.
52) Inserit 3, 12. 13 inter 3, 3 et 3, 8.
53) L. c. p. 416 sq. Collocat 3, 12, 13 post 1, 9.
54) B^lot etiam in coUocatione earum paragraphorum Kirchhof-
fium seqnitur.
4ii Ladofid Laogii
cedit, A statucndum cssct inter 3, H et 3, 12 satis magnam
pirticalam intercidisse , posse qnoqne transitum aliquem ex-
coritari, dolcndumqne est, qnod banc viam ingredi vir doctus
xHAmL^"^) Nos qoidem ipsnm hoc statuendum esse nobis per-
saasimns cum ob alias cansas, quas supra exposuimus, turn
BOtissimum propterea, quod verba § 12: all ovx ollytov dec
Twr l-rid^rao^^rofy '^) VJ ^W^Q^'^'^V ^» ^^vrjaiv demon-
tTMit auctorem etiam nunc in eo sententiamm nexu versari,
^ti 5 8 15 praeparaverat et deinde cap. 3 §§ 10. 11
quem cap. ^ s ^^ f sr i • i j k^\
peisecntns crat Itaque hoc loco unam paginam vel duas*?)
•t^disse statuimus, et ut idoneum ad §§ 12. 13 transitum
Aifioiamns, scriptorem conicimus perrexisse fere sic: 'Sane
timendam est, ne aliarum civitatium optimates, si quando
\theois seditiones oriantur^^), Atheniensium optimatibus fa-
veant. Sed illud pericnlum non adeo magnum est; democratia
eoim tarn firma et stabilis constituta est, ut optimates Athe-
Qienses iam pridem desierint adversus populum inter se con-
inrare ^^) malintque aut in otio vivere aut popularium factioni-
bus nisi potentiam in re publica nancisci. Hae autem popu-
larium factiones democratiae multo minus periculosae sunt,
quam oligarchiae optimatium factiones, quae invicem se ita
impugnanty ut multi optimates iure civitatis privati interdum
in exilio vivant et peregre circumspiciant, quomodo in civi-
tatem reverti possint; nam si quando ex duabus popularium
factionibus invicem se impugnantium seditio imminere videtur,
alterius factionis dux civitatis iure non privatus ostracismo ^^)
ex Attica abire iubetur, qaod quidem institutum ex Clisthenis
55) V. part, prior, p. 7.
56) Cur Schmidt 1. c. p. 42 aut t^ intdrjaofievM aut rov intd^ao-
fievov scribendum esse dicat, causam non intellego.
57) Sufficiet una, nam in initio quoque § 12 enuntiationem imper-
fectam omissam esse a grammatico, qui paginas papyraceas transcripsit,
propterea probabile est, quod §§ 12. 13 undecim tantum lineas editionis
Kirchhofiiauae complent, v. part, prior, p. 1 1 et supra p. 406 sq.
58) Quas oriri posse concesserat auctor 2, 15.
59) Cf. de prioribus temporibus Plut. Arist. 13. Thucyd. 1, 107.
60) Cf. part, prior, p. 7.
De pristina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 415
temporibas praestantissimam democratiae conservandae reme-
dium semper tnit\ Quae sententiae si aliqna cam probabili-
tate aactori libelli tribaentur, non solum conclusio ilia: vno--
kafioi di rig av wg ovdelg aqa adUwg ijT/jt/wTcrt ^d-rjvr^aiv
optime explicatur, sed etiam capitis secundi paragraphum 17
referendam esse apparet ad eandem sententiarum seriem, cuius
partes disiunctae sunt 3, 10. 11 et 3, 12. 13. Sicut enim in
eis, quae auctorem dixisse coniecimns, res aliqua exposita est,
qua democratia oligarchiae sine dubio praestat, scilicet quod
minus obnoxia est violentis seditionibus et rerum publicarum
mutationibus quam ilia, ita alias quoque res addere potuit,
quibus democratia oligarchiae praestaret, inter casque cam,
de qua 2, 17 agit.
Concedo haec omnia, quae de sententiis inter 3, 1 1 et 3, 1 2
amissis exposui, haudquaquam certa, sed in coniectura posita
esse ; attamen coniecturam meam non supprimendam esse duxi,
quia sine coniectura omnino non poterit restitui pristinus ordo
libelli, et mea coniectura aliquanto saltem probabilior videbitur
esse quam Kircbhoffii ceterorumque de pristine ordine libelli
coniecturae.
Geterum si reputaveris bomini optimati sine dubio optimates
paucos, qui iudicio populi civitatis lure privati sunt, omnes iniuria
damnatos videri, populares vero multos, qui in eadem conditione
fuerunt, omnes iuste ac merito, in ipsis §§ 12. 13 ordo sententia-
rum te non offendet. Est enim hie: 'Sunt quidem iniusto iudicio
civitatis inre privati nonnuUi, sed pauci tantummodo, quorum
numerus non sufficit ad seditionem movendam (§ 12). Nam
qui iusto iudicio civitatis iure privati sunt, poenam patienter
ferunt^^) neque moliuntur quicquam adversus rempublicam.
Quomodo tandem ^^) iniusto iudicio civitatis iure multos pri-
61) Verba ov9ip iv&vfisUrd'ai recte explicavit Schneider, neque
necesse e%t addere com Moro post ovSir (Moxbr) vel (vecare^ov), aut cum
Cobeto (1. c. p. 749) {Sbivov).
62) Particola ovv in interrogatione nc^s av ovp a9ixa>s otono rts av
noXlovs ^ifiCJC&ai ji&rjvrjCiVf onov 6 Sr^/iSs ianv 6 aqxorv ras aQxai; non
concludendi vim habet, sed respondet fere Latinorum tandem, Cf. supra
416 Ludovici Langii
vatos esse crediderit quis Atbenis, nbi ipsi populares potissi-
mam magistratibos fangantar.^^) Propter ininste enim gestos
magistratus iDinsteque in republica dicta et facta civitatis iure
privantur homines Athenis. Quae reputantem intellegere oportet
nullum a civitatis iure privatis esse periculum democratiae,
quae Athenis est (§ 13).<^^)
Quomodo deinceps auctor libelli ab ea re, qua oligarchiae
democratiam praestare eum dixisse conieci in lacuna ilia, quae
inter 3, 10 et 3, 11 est, exposita post § 13 pervenerit ad illam
rem, qua oligarchiae democratiam praestare dicit 2, 17 ^^), utrnm
unam an plures alias res similes in medio exposuerit, certo
dici non potest ; hoc unum autem mihi videtur certum esse ex
transitus formula he di ^% capitis 2 § 17 non ipsis verbis postrc-
mis cap. 3 paragraph! 13 adnectendam esse, sed postremum po-
tius membrum eius enumerationis fuisse. Paragraphi autem 17,
cuius verba admodum corrupta sunt, sententia haec est, ut
auctor oligarcbiam necesse esse perstare in foederibus et sacra-
mentis dicat^'), democraticas autem civitates facilius posse
1, 7 einoi Bi rts av ri av avv yvoitj ayad'ov avrt^ ^ r^ ^WV "toiovros
avd'^cjTTOS; et Xen. Mem. 3, 11, 15 iav y«, M7 Ji\ ^(prj, TiBi&rjs fta cx" Ilcas
avv aVf iff], Tteiaaifii ce\ — Articulum rove ante noXlavG ex Schnei-
der i sententia iure delevit Kirchhoff; neque enim ol oXlyoi ei oi nolijoi
inter se opponuntur, sed oUyoi aSixtos ajtfioi et nolkoi Sixaiote drifioi.
Neque causa erat, cur Mueller-Struebing pro av rov^ scriberet etxoroji,
63) Cf. cap. 1 , 2. 3.
64) Bene Mueller-Struebing post anb ttov arifiofv inserait (rtf
Srjfiip rd>v) Itid'rjvaiofv; sed cum 'A&rjvrjatr traditum sit, praefero {rq Sri-
65) Capitis secundi paragraphos 17 — 19 (particiilam suam VII)
Kirchhoff post particulam VI, quae constat §$ 6—9 capitis primi, collo-
cat (1. c. p. 14.43); Schmidt 2, 17 — 20 in fine prions suae partis collocat
post 2,9. 10; B61ot denique vocabnlis iti Si rae cvuftaxiae ^eTmotxis est,
ut 2, 17 insereret post 1, 18.
66) Cf. 3, \^ trti Si xal taSe rivas o^di /isfi^ofiivovi l^d'rjvaioiSy qui-
bus ultima pars eorum, quae de sociis exponuntur, incipit
67) Verba § 17 rjv Si firj ififAivotci toTc avvd'ip<aii, ^ v(p orov aS ixei
bvofiata ano tmv oXiytov ol avve'd'eyro, quae Kirchhoff in ed. altera
intacta reliquit, cum in ea editione, quam commentationi anni 1874 adiecit,
De pristina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 417
solvere foedera et sacramenta, quia liceat in democratia col-
pam decreti publici singnlis qoibosdam hominibns imputare
decretumque illud posteriore decreto irritam facere.^^)
ante ^ v<p orov corraptdae signam posuisBet, sine dubio lacanosa sunt,
ut vidit L. Dindorf in ed. Oxon., qui tamen in eis redintegrandis operam
perdi caute dixit. Missa igitur faciamos omnia ea virorum doctorum cona-
mina, quae non lacunae supplementis neque eis solis, sed etiam omissione
particulae rj aut verbomm traditomm mutationibns locum restituunt, quae
omnia Wachsmuth enumeravit, nisi quod Gutschmidii coniecturam
omisit, qui (1- c. p. 634) non feliciter proposuit: tjv 8i firj ififiivtoisi, raJs
aw&^atSy [^] v^* orov aStftel mvofiaciai ano rtjv oXiyofv aoij ol
awd&evro. Lacunarum locum idem Wachsmuth et ante vip^ et post
orov indicavit, eas tamen explore noluit Schmidt autem (1. c. p. 41)
proposuit I viv 9e firi ififiivtom reus aw&rjHais ^ {na^a/ScUvofOi rove o^KOvif
ovx idriv) vfp orov aSiMa^a&cu tpalrj av rn aXlov, rj car iisiSivat naaiv olov
re ra) ovofiara ano reav oXiyofv, ot owid'tvro. Ret tig contra 1. c. p. 259,
adn. 1 omisso ^ et mutato orov in dratv, scribere voluit: ^ 8i fiti ififU-
ra>ci raU aw&fpcats (ovx i^BOrtv aXhov) vip ora>v a8iHBX{rai,\ 6v6/iara (tt^o-
fidXXso&ai ovB* oLnto&eTffd'ai air lav) ano rciv dXiyofv oi owi&tvro, B^lot
denique omisso ^ edidit: ^ Bi firi ifuftivojat, rale axfvd'rpeaue, {Ttv&o/ievofy av/i-
/mxatv) vfp orov aBixlav {na&oievy ovx ^cnv aXXa) hvofiara (n^fiaXXec&cu)
^ ano rc^ oXiyotv ot cwi&Bvro. Probabilius quam haec omnia Mueller!
Struebingii prions lacunae supplementum est, quippe qui (mutato sine
causa Be in ya^) ediderit: ^v yoQ /irj ififidvcjoi rais owd'r}xcus rj {vne^flai'
vmai rovs o^ovs, yiyvoioxsi 6 aBixov/ieroe) iff orov aBixeX(rai), Quod autem
alteram supplevit: vfp orov aBix»i(rai. ofioj/uncu yoQ xar) 6v6/iara vno
ratv oXiyoytfj ol owd&evro mihi non placet, quia traditum ano mvno mu-
tavit. Itaque propono Rettigii vestigia ex parte secutus: vip^ orov aBi^
x£»(rai. ov ya^ i'^etmv aXhav) ovo/iara {nQOfldXXec&ai ovB* anoD&eicd'at
rrjp alriav) ano reSr hXlyoiv^ ot cwid'avro.
68) Sequentia qnoque § 17 verba: arm B* ar 6 Btifios awd'tpcai^ |J«
eUTw avr^ (Eirchhoff addere vult t4>) ivl avari&ivri rrjv air lav rq^
Xiyovri xal (Kirchhoff ^) rt^ imynjfloavri a^eiad'ai roie aXXoiSf ori
ov naqr^ (Eirchhoff na^) ovBi a^ioxBt ol yt (Eirchhoff i/ioiyB) ra
avyxalfuva nw&avovrau dv nXrj^ei r^ Brjfup aperte partim corrupta par-
tim lacunosa sunt., Omnes autem virorum doctorum explicationes et con-
iecturae, quae eo tendunt, ut auctor dicat aut ipsum populum posse n^gare
se adfuisse, aut unicuique civium vel role aXXots licere negare se adfuisse
in decreto de foederibus faciendo, ideo reiciendae sunt, quod populus certe,
si decretum fecit, n^^are non potest se decretum fecisse, quamvis multorum
autem singulorum civium nogationibus eius generis decretum populi initom
Loipsiger Stndien. V. 27
418 Lndovid Langii
Praeter doas igitnr series eontinuas yiginti septem et se-
decim paragraphorum effecimiis tertiam quinqne paragrapho-
nuDy quae at secanda primae, ita ipsa secnndae adnectitari
reddi non potest. Itaqae reicienda est non solum Kircbboffii lectio,
sed etiam AemiUi Mueller! (1. c p. 403): iSMorir avri^ M avaTi&evri r^
air£ay rtf Xdyovxi xal n^ intynjtpicavTi a^Btad'ai rdls aXXoiS ori av na^
rj$f ov9i aqiuKU ol yt a cvyKBl/uva Ttw&avovTai iv nXr^^i r^ ^Vf^V et
Wacbsmuthii: iSaartv inacrq^ nvl avart&dvri rrjv airiav rqf ki-
yovTi Mai Tfp intynjfpiisavTi a^aUtd'at roXe a/Uoiff, on av na(nip ovdi a^e-
cxai ol yB, a avyxaifieva nw&avotnrai iv nX^^i t^' ^^/uq> et Scbmidtii:
iSaanv avrcSv M {exact qf) avart&ivxi rijv airiav r^ Xtyovri xai r^
knt,tfn}fplifavTi a^BUf&ai [iv) xois aXkoa, on ov na^irfv ov9i a^ecxei ol ye
ra avyxti/ieva, et B^lotii, qui a Schmidtio ea tantum re discedit,
quod 17 pro xai scripsit et commate ante role aXXo^e posito hunc dativiun
cum na^ construit Coutra aliquid yeri inest in Muelleri S true-
bin gii lectione: iiBcrtv avri^^ ivi {nvi) avari&evrt rr^ airiav, r^ Xi-
yovri ^ rt^ inirfnjipicavri, a^Bia&ai role aXlois cri „ov jfa^rjv ov9b a^-
axet i/ioiyB a cvyxaifiBva nvv&avo/tai iv (ov) nhriqBi r^ S^/nqp**, Nam
boc sine dubio recte sensit vir doctus populi decreta irrita fieri non po-
tuisse, nisi demonstrari posset, avev nXtj&vovros rov Br,ftov (cf. G. I. A.
vol. I, n. 57, p. 34) ea esse decreta. Qua re commotus, cum ceteras Muel-
leri Struebingii mutationes probare nequeam, propono: fSeanv avrtp
(scil. r(jj 9r}fi€p) (kvBiv avd'is xfnjfplcfiari) evi, avand'ivri t^ airiav r^ Xi-
yovrt, xal rtfi knixfnri<picavri ^ (xai) n^Biad'ai, rois aXXoiS (scil. quae antea
decreta erant) or* ov (tiXtj^s) na^r^v ovdi aqicxsi ol yB ra cvyxBifieva (rore).
— Quae sequuntur nvv&avovrai kv nXrj^si rrp ^Tjfitp, xai si /irj 86Sai elvat
ravrUf nQO(paCBii fivqiae iSrjv^xe rov fi^ noielv cca av ftri fiovXtovraiy
Eirchboff lacunosa esse intellexit et ante nw&avovrat et post /irj doSai.
lacunae signo posito. Ac priorem lacunam 1. c. p. 43 verbis explevit bis :
{o&ev TfoXXaxis riva icri ra ifvyxsifuva) nwd'avovrai iv nXriQBt r^ 9^f*V»
Sed acute B^lot eos, qui Ttwd'avovrai, non cives Atbenienses, sed legatos
dvitatis violatae esse intellexit; quod tamen ipse edidit: xav jtwd'avoiV'
rai iv TiXr^qBi no drjfKff Bi fir; Bo^ai bIvcu ravra, probare non possum, quia
additamentum {nvd'ofisvofv avfifiaxo^), quod in priore enuntiatione B61ot
inseruerat (v. adn. 67), probare non poteram. Itaque propono: (» di oi rc^
aSixov/ievofv nQeafiBis 9ia ri ovx ifAftivovci rale cvvd'^ais) Ttwd'avovrai,
iv nXfiQBi no Brifjif^ {av&ie tibqI rcav TiQocd'ev So^avraiv fiovXsvei 6 Srj/ios)
xcd ei ftrj 96ieie {r(o 8r;/ii((f av/i<po^a) elvai ravra , n^q>aa8is fiv^iag i^rjvffrjXB
rov fifj Tiouiiv oca av /ir^ /SovXofvrat. Additamentum {nv Brj/mo avft^o^a)
Kircbboffio debetur, idque mihi probabilius visum est, quam coniectura
Wacbsmutbii fuiivai pro slvm^ aut additamenta Scbmidtii (xvfua) et
De pnstina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 419
daabus antem maioribos lacunis tarn graviter mntilata est, at
divinare tantammodo potnerimus, qualis in eis fuerit progressns
sententiarnm. Lacunae antem illae dnamm minimum pagina-
rum interitu ortae videntur esse. Hanc quoque seriem trans-
positione effecimus unius tantummodo particulae (3, 10 — 13),
cuius transponendae necessitas insuper eo nitebatur, quod post
finem libelli reiecta erat.
lam restant capitis seeundi §§ 9. 10 et §§ 18—20 cum
clausula, quae in initio capitis tertii est. Ac paragraphos 9
et 10 neque primae^^) neque secundae neque tertiae seriei
modo constitutae fuisse partem ex diversitate argumenti se-
quitur. Agitur enim in eis de sacrificiis, de diebus festis, de
lucis sacris (§ 9) et delude de gymnasiis balneisque (§ 10).
lam vero si reputaverimus § 18 agi de comoedia, quae festo-
rum Dionysi praeter tragoediam pars erat praecipua, capitis 2
paragraphos 9. 10 et 18 eiusdem expositionis partes fuisse ne-
gare vix poterimus. Quod autem consilium in ea expositione
secutus sit auctor, non difficile est intellectu. Sine dubio enim
democratia ab adversariis hanc quoque ob causam vitupera-
batur, quod pecuniam publicam splendido festorum apparatu
magnificentiaque templorum aedificiorumque publicorum nimis
largiter profunderet.^^) Itaque eius quoque rei ratio auctori
exponenda erat, idque in capitis seeundi §§ 9 et 10 ita fecit,
ut pauperes et humiles, quos sui commodi studiosos iam 1, 3.
13. 15. 16. 17 perstrinxerat, ex suae voluptatis augendae studio
Mueller! Struebingii (n^octpoQa). Si qois antem crediderit nimis multa
nos ad redintegranda verba § 17 supplevisse, eum repatare velim in editione
Kirchhoffiana paragraphum illam complere duodecim lineas et dimidiam,
ut non improbabile sit trium fere linearum et dimidiae verba in ea pagina
intercidisse. Cf. part, prior, p. 11, adn. 26, et supra p. 406 sq. 414, adn. 57.
69) Eirchhoff 1. c. p. 13.42 eas post 1,5, Schmidt I.e. p. 10. 13
post 1, 13, B61ot post 1, 12 coUocat.
70) Cf. de aedificiis Thucyd. 2, 13, 3 et de festis 2, 38, 1 xai fAtjv xal
TcJv ncvcav nXsiazas avanavXae ifi yvtofiri ino^iifafie&a ^ aydiai fiiv yB
xal d'vaiaii 9ierrjaioie vofiitorres. Egit de hac pecuniae publicae
largitione Boeckh, Staatshaushaltung der Athener, vol. I. 1851. p. 281sqq.
(de aedificiis), p. 293 sqq. (de diebus festis).
27*
420 Ludovid Langii
hoc facere doceret. Ipsum initiam hnios de largitione publicae
pecuniae expositionis §§ 9. 10 facere non potuerant; nam novas
expositiones anctor semper ita incipit, at a vitaperatione ad-
versarioram proficiscator.'O Itaque probabile est etiam in hoios
expositionis initio foisse formolam: doxel dh b &fjfxog 6 !^dir]vaUov
xal h Ti^de xccxwg fiovlevead-ai vel similem scriptoremque rem,
quae vitnperabatur, verbis significasse fere bis: oti to xoiva
XQtiiiara elg rag koQxag xal rag olxodofxlag acpeidwg dafcavq.
Sed statim post banc transitus formulam quin §§ 9. 1 0 locum ha-
bnerint, banc ob cansam vix dabium est, quod duae res, in qui-
bos peconiae publicae largitio maxime cemitur, dies festi (§ 9)^^)
71) Cf. 1,14. 16. 3,lm. 2,1. 3,10.
72) Verba § 9 graviter corrupta sont. Traditur enim: dttcitzs 8i xal
U^ xal iogtoLQ xal XBftivri yvovs 6 Srj/iOS ori ovx olov ri iartv ixaarqf
nBvrp[(av &vbiv xal svotxsXc&ai xal xracd'cu U^a xal nohv otxBiv xaX^
xal fuyaXr^, iSrjv^BV, oztp XQonqf ifcrai ravra, Lenibos COrrecturis, qoa-
les sant B^lotii, qui post xrac&cu iBqa insemit (r<), ut nohv obiectum
esset verb! xrao&ai, infinitivus autem (Axbw adiectivis accuratius definien-
dis inserviret, aat Bakii (I* c. p. LIX) et Gobeti (Lc. p. 744), qui pro
nohv Bcribunt oixlar, aut censoris editionis Weiskianae, qui pro oIxbIv
proposuit TtoiBiv, aat Kirchhoffii, qui pro xraad'cu edidit taraad'ai, aut
Gutscbmidii, qui probata bac mutatione ante evtoxelad'at inserendom
dixit (dBl) (1. c. p. 634), difficultates , quae maxime in ratione cernuntur,
quae inter accusativos et infinitivos intercedit, non tolluntur. Neque suf-
ficit, quod paullo audacius Schmidt 1. c. p.41 pro priore U^ edidit U^la
et verba xal io^as xal iBftivrj uncis inclusit et deinde xal (fiavlo/iBvos)
Tcraa&at Upa xal noXiv oIxbIv proposuit, aut quod Mueller-Struebing,
qui pro U^a utroque loco edidit U^Bla, ante noXir inseruit (8bi) et pro fisya-
h}v correxit /isyalon^BTt^j aut quod Dindorf in ed. Oxon. et ante xraad'ai,
et post xraa&ai lacunam statuit. Immo cum quattuor infinitivorum &v8iv
ad &vciae, Bvafx^'iffd'ai, ad io^ag (sicut iam Weiske intellexit), xraff&at
ad XB/Uvrj referenduB sit, quartus autem noXip oixaXv ipsa verborum col-
locatione a tribus illis distinctus sit, is^, quod iam Schneider priore
loco pro spurio habuit, posteriore autem de tempUs intellexit, priore loco
pro glossemate vocis &vaias habeo, posteriore male repetitum iudico lec-
tionemque propono banc : &vaiag Si [xal Is^] xal io^ras xal ts/ievri /vovs
6 drjfios tni ovx ^^ov re' iativ exaarip rcav nBvi^cav d^Btv xal BvmxBUf&ai xai
xraaS'ai [U^a] xal (fiavlofiByos) noXiv oixeXv xaXrjp xal fuydXtjVj iSfJv^BV, oxqf
TQOTte^ ifcrai ravra, — Posteriorem huius enuntiationis partem auctor ex-
plicat § 10, priorem verbis statim sequentibus: &vavciv ovv 9tj^ffiq ftiv
De pristina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 415
temporibas praestantissimam democratiae conservandae reme-
diam semper fait\ Quae sententiae si aliqua cam probabili-
tate auctori libelli tribuentur, non solum eonclusio ilia: vno-
kafiot di Tig av wg ovdelg aqa adUwg rjrl^wTai ^-^vr^aiv
optime explieatur, sed etiam capitis secundi paragraphum 17
referendam esse apparet ad eandem sententiarum seriem, cuius
partes disiunctae sunt 3, 10. 11 et 3, 12. 13. Sicut enim in
eis, quae auctorem dixisse coniecimus, res aliqua exposita est,
qua democratia oligarchiae sine dubio praestat, scilicet quod
minus obnoxia est violentis seditionibus et rerum publicarum
mutationibus quam ilia, ita alias quoque res addere potuit,
quibus democratia oligarchiae praestaret, inter casque cam,
de qua 2, 17 agit.
Concede haec omnia, quae de sententiis inter 3, tl et 3, 12
amissis exposui, haudquaquam certa, sed in coniectura posita
esse; attamen coniecturam meam non supprimendam esse duxi,
quia sine coniectura omnino non poterit restitui pristinus ordo
libelli, et mea coniectura aliquanto saltem probabilior yidebitur
esse quam Kirch hoffii ceterorumque de pristino ordine libelli
coniecturae.
Geterum si reputaveris homini optimati sine dubio optimates
paucos, qui iudicio populi civitatis iure privati sunt, omnes iniuria
damnatos videri, populares vero multos, qui in eadem conditione
fuerunt, omnes iuste ac merito, in ipsis §§ 12. 13 ordo sententia-
rum te non offendet Est enim hie: ^Sunt quidem iniusto iudicio
civitatis iure privati nonnuUi, sed pauci tantummodo, quorum
numerus non sufficit ad seditionem movendam (§ 12). Nam
qui iusto iudicio civitatis iure privati sunt, poenam patienter
ferunt^^) neque moliuntur quicquam adversus rempublicam.
Quomodo tandem ^^) iniusto iudicio civitatis iure multos pri-
61) Verba ov8iv htd'v/iBia&ai recte explicavit Schneider, neque
necesse e^t addere com Mo ro post ovBiv (xanov) vel {vM(6r8(^v\ aut cum
Cobeto (1. c. p. 749) {Beivov).
62) Particula oiv iu interrogatione noi av cUv adixas otoiro ns av
TzoXlove fjrifid}<T&at jdd'rjvrjinVf onov 6 drj/ios iajiv 6 aqxtav ras oiQX^^l non
concludendl vim habet, sed respondet fere Latinorom tandem. Cf. supra
422 Ludovici Langii
tetigeraty imprimis autem de ludis scenicia, de theoricis, quae
Pericles instituerat ''^), de splendore deniqne Dionysioram ma-
gDorum egisse, quorum tempore socii ad tributa solvenda Athe-
nas veniebant et splendore urbis, cui subditi erant, percutie-
bantur. Quod si ita progressus est, nt urbis splendorem publi-
cae pecuniae largitione ilia democratiae propria auctum esse
postremo loco demonstraret , non .solum lai^tionis illius sed
etiam democratiae universae defensionem, quam invitus quidem
ut optimas, attamen non caecus ad eius praestantiam susce-
peraty optime eum persecutnm esse concedamus necesse est.
Plures igitur paginas intercidisse inter 2, 9. 10 et 2, 18 veri-
simile est; quot interciderint, did non potest/ In eis autem,
quae § 1 8 proxime ante^ebant, de tr^goedia sermonem fuisse
puto; sicuti enim § 18 auctor dicit: xcjfifpdelv <5' av xal xa-
xiSg liy€iv %6v Sijinov ovx idSaiVy ita Euripidis imprimis tragoe-
djarum ratione habita^®) tragicos poetas non raro t6v drjfiov
IjtaLvelv Y.al ev Uyecv dicere poterat Quae si in anteceden-
tibus dixerat, nuUam difficultatem in initio § 18, cuius verba
satis Integra sunt''^), praebet particula av.
Paragrapho autem 18 continue adnectitur § 19, eaque
Eirchhoffii quoque sententia est, qui in particula sua sep-
tima maiorem certe § 19 partem cum § 18 conectit^^) Nam
quod in § 18 auctor plerumque (c^^ Inl %6 7colv) divites aut
nobiles aut potentes cives a poetis comicis irrideri dicit, raro
75) Plutarch. Pericl. 9. Cf. Boeckh 1. c. p. 304 sqq.
76) Etsi Supplices, quae fabula in hypothesi ipc<6fiiov ^Ad^valav
appellatur, post Niciae demum pacem acta videtur esse, tamen iam ante
Olymp. S8, 4 (425/4), quo anno libeUus scriptus est, instituta Atheniensium
laudandi occasiones Euripides certe non neglexerat; cf. imprimis Hera-
clidae, quam fabulam inter annos 430 et 427 actam esse Wilamowitzius
(analecta Euripidea. Berol. 1875. p. 151 sq.) argumentis satis probabilibus
demonstravit.
77) Pronomen indefinitum ri£, quod Kirchhoff post nlovaoi ad-
didit, non videtur esse necessarium; probabilius est, quod pro id In 9b
xeXevavciv coniecit tStcorae 8i xeXbvovciv (sell. xcafit^SeXv xai xaxcis Xiyetv)
et quod paullo infra ^arai pro icriv edidit.
78) L. c. p. 15 sq. 43.
De pristina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 417
solvere foedera et sacramenta, quia liceat in democratia col-
pam decreti publici singulis qoibusdam hominibos impntare
decretumque illud posteriore decreto irritam facere.^^)
ante Ij vfp orov corraptelae signum posuisset, sine dubio laconosa sunt,
ut vidit L. Dindorf in ed. Oxon., qui tamen in eis redintegrandis operam
perdi caute dixit. Missa igitur faciamos omnia ea virorum doctorum cona-
mina, quae non lacunae supplementis neque eis solis, sed etiam omissione
particulae tj aut verbomm traditorum mutationibns locum restituunt, quae
omnia Wachsmutb enumeravit, nisi quod Gutschmidii coniecturam
omisit, qui (1. c. p. 634) non feliciter proposuit: rjv 9i firj ififi^vcDci raJs
cw&^atSf [^] v^p* orov aSiKeX mvofiacrat ano rtov oXiyatv coi^ oi
awe&ewo. Lacunarum locum idem Wacbsmutb et ante vip^ et post
orov indicavit, eas tamen explore noluit Schmidt autem (1. c. p. 41)
proposuit '. iqv Be fjiri ififiivmci reds aw&rjxais rj {naqapaivami rov£ o^KOvff,
oitTc iariv) vip orov a$iKe'i{cd'at fpalrj av t«s aXXov, rj cav iieiiivai ncunv ol&v
re to) ovofiara ano rdfv oXiycav, oi owdd'evro. Ret tig contra 1. C. p. 259,
adn. 1 omisso ^ et mutato orov in ^ro^, scribere voluit: ^ Si /itj ififU-
vaxTi rale aw&rjxats (ovx S^eanv akXoJv) vip orov aSixe'i{rai), ovo/iara (tt^o-
/SaXXecd'ai ov8^ anofd'eTa&ai airiav) ano rav oXlymv o'i cvpd&et^ro, B^lot
denique omisso ^ edidit: ^ 8i fur} ififievmai rale aw&fptaii^ (nvd'OfUvav ov/a-
fiaxotv) vtp orov adixiav {nd&oievy ovx ifariv akXa) hvofiaxa (n^fiaXXecd'cu)
T] and rcav oXiyofv oi owid'evro. Probabilius quam haec omnia Muelleri
Struebingii prions lacunae supplementum est, quippe qui (mutato sine
causa Be in yaq) ediderit : riv yoQ /iri ififievofot rals aw&^ats ^ {yneQpai'
vatoi rovs o^ovs, yiyvdaxei 6 aBixov/ievos) vip orov aBixeX(rai), Quod autem
alteram supplevit: v<p orov aBixelijai. ofifOfiorat ya^ xar) ovofiara vno
ratv oXiyatVj oi owid'evro mihi non placet, quia traditum ano in vno mu-
tavit. Itaque propono Rettigii vestigia ex parte secutus: vtp^ orov adt'
xeX{rat. ov ya^ i'^ecrtv aXXov) ovofiara (n^fidXXec&ai ovB* anad'eXc&at
rrjp airiav) ano rdjv oXlyafv, ol cwiO'evro.
08) Sequentia quoque § 17 verba: arra S* av 6 Brjfios awdijraij ij-
effjtv avnp (Kirchhoff addere vult r^) M avart&dvri rrjv airiav rtf
Xiyovri xal (Kirchboff rj) r^ inixfnjfitfavri a^eiad'at role oJUoiff, ori
ov na^ry (Kirchboff na(fi) ovBi a^eaxet ol ye (Eircbboff ff/Miye) ra
cvyxeifieva Ttw&avovrat iv nkrj^et r^ Brj/up aperte partim corrupta par-
tim lacunosa sunt., Omnes autem virorum doctorum explicationes et con-
iecturae, quae eo tendunt, ut auctor dicat aut ipsum populum posse n^gare
se adfuisse, aut unicuique civium vel role aXMne licere negare se adfuisse
in decreto de foederibus faciendo, ideo reiciendae sunt, quod populus certe,
si decretum fecit, n^^are non potest se decretum fecisse, quamvis multorum
autem singulorum civium negationibus eius generis decretum populi irritam
Leipsiger Stndion. V. 27
424 Ladovid Langii
statnendum esse iam supra demonstrayimus.^^) Altera causa
Eirchhoffii haec fuit, quod nullum vinculum inter priorem
partem § 19 et postremam illam enuntiationemy cuius verba
supra adscripsiy intercedere pntavit^^) Ipse tamen intellexit
ante postremam illam enuntiationem lacunam^^) statui posse,
in qua sermo fuerit de nobilibus, qui popularium partes se-
querentur. Quod autem ne hac quidem sententia suppleta
conexum cum antecedentibus restitui opinatus est, meo quidem
iudicio erravit. Excogitari enim potest supplementum , quod
et cum antecedentibus et cum sequentibus apte conectatur.
Verba enim § 19 sunt haec: qpi^/il®*) ovv iyorys rov d^fiov
Tov l4'd7Jvr]ai yiyvwaxeiv oYriveg jf^aro/ eioi rcJy ^okiriov
nal oYriveg TtovrjQol' yiyvwaxovreg dk tovq fikv Ofplaiv avroig
ijcirrjdelovg xal avfxq)6qovg cpikovai, nav TtovrjQol wot, rovg
dh xQTiaTovg [iiaovoi /tiakkov. ov yag vofil^ovai tijv aQen)v
avroig nqog tov oeperiqov ayad-ov ^'^) neq>viiivai, akV Inl rqi
{oq>€TiQ(p) ^^) xcnuji. In quibus vocabula xQriotbg et TtovrjQog
83) y. part, prior, p. 24 sqq.
84) L. c. p. 16 sq. Argumentatio, qua Rettig 1. c. p. 404 sq. Eircb-
b off! am impugnat, non sufficit.
85) Lacunam iam Weiske statuit, qui supplevit {Ttuxrevavfft 8i vnb
T(ov x^crroiv /uuBia&ai rovs Srj/narae, Haucoe rovro yvovres^ quod Schnei-
der approbavit. Sed haec certe seutentia non est ea, quae sequenti enun-
tiatione requiritur. '
86) Cum codices ABC y>i]fii ovv praebeant, Ab frjfii /iiv ovvy de
lectione autem BC non constet, ^/d ovv legendum censeo cum Kirch -
hoffio, non ^/U fiiv oiv cum Cobeto (I.e. p. 746), G. Sauppio (in
ed. Tauchnitiana), Wachsmuthio; neque enim illud (isv respondet par-
ticulae ^i, quae est post yiyvoiaxovTBS, Post yiynoaxeiv autem ne cum
Schneidero, quem secutus est Kirchhoff, inseram /niv, impedior ea
re, quod auctor tum pergere debuit: yiyvcicxovrae 9i fiXeiv, non yiyvca*
ffxovres 9i ipilovaiv,
87) Cum codices Tt^bs habeant, tutius est dativum ctperiqq^ ayad'^
cum Hertleinio (annales phil. nov. vol. 78, p. 214) in genetivum mutare
(id quod G. Sauppe in ed. Tauchn. fecit), quam cum Kirchhoffio n^s
in inL
88) Pro aW inl t^ xax^ Cobet (1. c. p. 746) proposuit aXX" inl
xax^\ probabilius est (a^srtQfp), quod Kirchhoff inseruit; possis eodem
iure supplere {rov Br/Aov),
\
De pristina libelli de rep. Ath. forma rest, commentatio. 425
non prorsuB synonyma sunt vocabulis yevvalog et drj/dortmg
ant Yocabnlis Ttlovaiog et TtivrjQy sed ita at etiam verae vir-
tntis (eins scil. quae ex optimatis indicio vera virtos est) et
verae neqaitiae notiones non prorsns obsenrentar.^^) Quae si
repntaverimos, concedendam est auctorem ita pergere potoisse,
ut diceret fere haec : {ovdi ayvoovaiv qwaei fikv elvai tovq
noXlrag tj yevvalovg i ayeveig, alQiaei dk rj drj^OTixovg rj ov
drj/dOTixovg ' eiai yovv yevvalol riveg, ot ra rov drijuov eYkovro)
xal rovvavrlov ye tovtov %vioi, ovreg wg alrjd'cjg rov di^fiov
TTjv (pvaiv, ov dr]f^oTixol elai. Gommendatar eiusmodi supple-
mentum — nam verba ipsa non praesto — quod hac ratione
et transponendae^^) enuntiationis et mutandorum <* ^) verborum
traditomm necessitas vitatnr, verbaqne, nti tradita sunt, modo
ea recte interpnnxeris ®^), bonam sententiam praebent. Accedit,
89) Eadem res est 1, 7 dt 9i yiyvoiaxovaiv , on 17 rovrov (scU. rov
Ttovrj^oiv) oifia&ia xai nonj^ia xai evvoia fw-XXov kvatiBkeX ^ 97 rov x^<f''^ov
a^siT^xal aoipia xai xaxovoia, de qoibus cf. part, prior, p. 20, adn. 70i>.
90) Transposait enuntiationem, de qua agitor, Schmidt (I.e. p. 41)
in paragraphum 18 post verba nXeov n ix^iv rov 8rj/iov, lacuna simul inter
ivioi et ovjes significata (p. 29), quam transpositionem rectissime refatavit
Kircbhoff (Abfassangszeit. 1878. p. 22)f Mueller-Struebing contra
eam mutato insuper xai in xairoi in § 20 transposait post verba avyyvcjfn]
iariv; B^lot denique eam in ipso fine paragraph! 20 post participiom
ohYOQxovfAivTi collocat.
91) Aemilius Mueller (1. c. p. 403) proposuit: xai tovvavrlov ye tov-
tov £VM>i yvovTB^ (quod solus habet B) [cJc akrid'ai] rov drjfiov, rrjv tpvctv
ov Srjfiorixoi eiai, sed nulla causa est cur verba t»s aXrj&ais pro spuriis
iudicentur; 6. Sauppe in edit. Tauchn. yrovres recepit. Gutschmid
autem (annal. phil. no v. vol. 95. p. 749 et mus. Rhen. 1. c. p. 634 sq.) post
IVtOi inseri vult {fyyvoi),
92) Falso comma ante T^^'vaAi'ponitur a Schneider 0, 6. Sauppio
(in ed. Hahniana), Cobeto (I.e. p. 740), Dindorfio, Aem. Muellero
(v. adn. 91), Gutschmldio (1. c. p. 634), Kirchhoffio, Wachsmuthio,
Rettigio (I.e. p. 404sq.). Nam si r^ fpvatv cum ov Bij/tonxoi sia con-
iungimus, r^ fva^v de indole ingenii et morum intellegendum esset, neque
apta evaderet oppositio inter (os aXtj&dJs et rrjv ^voiv. Atque r^ ipvctv
sine dubio ad originem spectat, ut post Morum et Zeunium recte in-
tellexit aptisque exemplis probavit B^lot (p. 116 sqq.); si autem rfiv ^civ
cum prioribus coniungimus, nulla offensio est in ovrei cjs aXr^&cis rov Sijfiov
\
i:^ Ludovid Langii
qttoil tale quid excidisse etiam propterea probabile est, quod
auctor in § 20 pergit: drjfioxQariav iihv eyui avttp ^h %(^
i>i;44(u avYytyviJuayLU)' airov yccQ ev Ttotelv Ttavrl avyyvoifiij
dU'iiV* ooTig di fi^ wv tov di^fiov eXlero iv drjf^oxQa-
ioi'fiivfj TtoXei olx€iv fiakkov fj Iv oliyaQxovfiivij,
vtdiX€iv TtaQeaxevaaazo xal eyvw, o%t fiaklov olov t€ diala&eiv
xax<^ ovTi iv drjfioxQOTovfiivr] TtoXei rj iv oktyaqxovfiivr}, Ne-
que nimiam spatium complet sapplementam nostrum, nam cum
§§ 18. 19. 20 oam prima capitis tertii enantiatione viginti sep-
tem lineas editionis Kirchhoffianae compleant, eamque ob rem
verisimiie sit eas in daabns paginis fnisse ^% vel triam linea-
mm spatio mains poterit esse snpplementum.
Qnod paragrapho deniqne 20 apte adnectitnr ipsa clau-
snla, quae in initio capitis tertii nunc legitnr, de ea re inter
Eirchhoffinm et me nulla dissensio est. ^4)
Ut iam brevi conspectu comprehendamus eum libelli or-
dinem, quern ab ipso scriptore profectum esse demonstrare
studuimus, totius libelli dispositio ex consilio scriptoris fnisse
videtur haec:
Propositio rei probandae cap. 1, 1.
Pars 1. Ex civitatis maritimae marisque dominae natura et
iustam esse omnium civium iuris aequalitatem et necessa-
riam civium erga servos et metoecos indulgentiam de-
monstratur cap. 1, 2 — 13.
Pars 2, Ex eadem re explicatur severitas, qua cives Athe-
nienses in sociis regendis utuntur, cap. 1, 14 — 18. cap. 3,
1"^— 9.
rijv qnictv, quippe quae verba sigoiiicent: 'qui re vera arigitie sua* ,(non
nobiles sed) Sijfiortxoi sunt (ant, at Mo r us interpretatus est, e familia
plebeia oriundi). Quam interpretationem ineptam dixit Cobet L c, sed
nullam aliam ob causam, quam quod pro vocabulo 8Tj/i<nuc6s male substi-
tuit vocabulum Tievrje; ridens enim dicit 'quasi vero quisquam Tie'vrjs rg
tpvceiy Don TJ7 fiixxit posset esse'.
93) V. part, prior, p. 11 et supra p. 406 sq. 414, adn. 57. 419, adn. 68. 421.
94) y. part, prior, p. 8 sqq. p. 24.
De pristina libeUi de rep. Ath. forma rest commenUtio. 427
Pars 3. Ex eadem re mala pedestris exercitus conditio its
excusatur, ut classis imperiique maritimi praestantia ple-
nissime enarretnr atque illustretur cap. 2^ 1 — 8. cap. 1^ 19.
20. cap. 2, 9—16.
Pars 4, Ex democratiae porro ratione explicatnr, quod in
dvitatibus seditione agitatis Athenienses popolares ad-
iuvanty ipsi antem minus obnoxii sunt seditionibus yio-
lentis, qua re non sola praestare democratiam oligarchiae
additis nonnuUis aliis rebus exponitur cap. 3, 10. 11 . . .
12. 13 ... cap. 2, 17.
Pars 5, Ex democratiae denique ratione etiam pecuniae
publicae largitio explicatur, quae fit et in diebus festis
magnifice celebrandis et in magnificis aedificiis publicis
aedificandis, quibus rebus non solum humilium voluptati
prospicitur, sed etiam urbis splendor augetur, cap. 2, 9. 10
... lo.
Peroratio. Ex omnibus apparet populum probe distinguere
eos, qui sibi utiles sint, ab eis, qui sibi adversentur.
Atque diligit potissimum humileS; odit autem nobiles^ quia
illi, etsi mali sunt, utiles democratiae sunt^ hi autem,
etsi boni sunt, democratiae adversantur. Quamquam non-
nulli nobiles a populi partibus stant, nonnulli contra po-
pulares a nobilium partibus. Atque ipsis quidem humili-
bus democratia condonanda est, si quis autem nobilis
democratiam oligarchiae praefert, iniusta molitur. Quae
exponuntnr cap. 2, 19. 20.
EpUogus. Itaque id, quod probandum erat, probatum esse
dicit auctor cap. 3, 1 — 1"*.
Ex hoc autem conspectu simul apparet nos quattuor tan-
tummodo particulas transposuisse:
primam 3, 1°— 9 post 1, 18
alteram 3, 10— 13 post 2, 16
tertiam 2, 9. 10 post 2, 17
quartam 1, 19. 20 post 2, 8.
Octo igitur paginas, quae his particulis complebantur, loco suo
motas esse coniecimus; nonnuUas alias, qnarum numerus de-
428 Langii de pristina libeUi de rep. Ath. forma rest commentatio.
finiri non potest, prorsus intercidiflse stataimas tribus tantam-
modo restitnti ordinis locis:
inter 3, 11 et 3, 12
inter 3, 13 et 2, 17
inter 2, 10 et 2, 18.
Speramns igitur fore at nos qnoqne praestitisse yideamnr,
qnae in initio disputationis promiBimoB.^^)
95) y. part prior, p. 7 sq.
Drnok Ton J. B. Hirschfeld in L«ipxi(.
LEIPZIGBR 8TTJDIEN
ZUR
• CLASSISCHEN PHILOLOGIE
HERAUSGEGEBEN
VON
G.GUBTinS L.LANOE O.BIBBEGE KLIFSinS
SECHSTER BAND
Erstes Heft.
LEIPZIG
VERLAG VON S. HIRZEL
1883.
•v
DE APOLLONH DYSCOLI
EPIRRHEMATICI ET SYNDESMICI FORMA GENUINA
SCRIPSIT
THEODORUS MATTHIAS.
I. Bekkerns qui primus omnia quae supersunt ApoUonii
Dyscoli opera annis huius saeculi VII, XIII, XVI, XVII edidit,
praeter Porti Sylburgiique annotationes et praeter ea, quae unus
et alter ad eos, quos Apollonius attulerat, locos scriptorum
disseruerat, in usum suum conuertere potuit fere nihil. Quo
ex tempore opera multo maior nobilissimo Alexandrino navata
est et a Lobeckio Ahrente Lehrsio, qui de grammaticis grae-
cis ueteribus optime meriti sunt, et in dissertationibus uario-
rum commentariorum annaliumque philologorum ab 0. Schnei-
dero ^), rursus a Lehrsio *), a L. Langio ^) , ab A. de Velsen ^),
ab Eggero^), a Skrzeczka^), a Dronkio"), a Schoemanno ^),
1) 'Apollonii de synthesi et parath. placita': Comment, antiqu. 1843.
81 sq. — Diarium Marburg. 1843. — 'Ueber die Schlusspartie der Schrift
des Apollonias Dysc. ttsqI im^^^ Mub. Rhen. n. s. Ill, 446 sqq.
2) Libelli qui quaestiones epicae inscribitur, uariis locis. — Mas. Rhen.
n. 8. n, 340 sqq.
3) Das System des A. D. 1852. — Praeterea Philol. YU, 564.
4) Tryphonis gramm. Alexandrini fragm. colleg. et dlsp. A. de Y. 1853.
5) ApoU. Dyscole, essai sur Thistoire des theories gramm. dans Tan-
tiquit^. Paris 1854.
6) In egregiis sex gymnasii Regemontani urbici programm. annoram
h. s. XLVII, LIII, LV, LVIII, LXI, LXIX, quae laudabo ita : 'Skz. I, II,
III, R^ V, VI '; et in Annal. philol. uol. CIII, 630 sqq.
7) Mus. Rhen. IX, 107 sqq. 'Beitr&ge znr Lehre vom griech. Pronom.
aus A. D.' — ibid. 582 sqq. de emendatione Apollonli D. — ibid. XI, 549
de ApoUonii D. re^i; YQ^^f^f^- ^^ ^ Vahlenum epist. critica I. — ibid. XII,
321 sqq. de ApoUonii D. libro neqi imf^. ad I. V. epist crit II. — Alias
eiosdem emendationes ab ipso non editas e margine exemplaris eius in
apparatu editionis suae publici iuris fecit R. Schneider.
8) Emendationes aliquot locomm in Apoll. libro de adu. ind. lect
Gryphisw. 1860 (» op. acad. IV, 243 sqq. ; laudabo Schoemann. op. a. IV). —
Ann. philol. 99, 13 sqq. 130 sqq. — Ann. philol. snpplem. Y, 1 sqq.
1*
4 Theodoras Matthias
a Schmiedero^), a Wachsmuthio 2) , ab Hillero'), a Gutten-
tagio^), a Buttmanno ^X ^b Egenolffio®), a duamoiris denique
Apollonianis , 6. Uhligio^) et R. Schneidero.®) Nihilo secius
ipse Schneiderus, qui ante hos quattuor annos nouam mino-
rom Apollonii scriptorum editionem eamque nostris temporibus
dignam confecit, in eins praefatione professus est etiam post
saluberrima illorum uirorum doctorom stadia sibi quoqae tot
macnlas relinquendas faisse, ut saepe contentus faerit 'scrip-
tnris nnici codicis Parisini 2548 (A) accurate enotatis funda-
mentum iecisse, quo niti possent post se operam Apollonio
nanaturi\ Quod quam uere indicatum sit, ex multis illis emen-
dationibus apparet, quas Hoerschelmannus in Mus. Rhen. XXXV,
p. 373 sqq. et EgenolfGus in Ann. philol. CXVII, p. 833 sqq. pro-
posuerunt.
Gum tamen intellexissem, ne nunc quidem Apollonii libros
prae se ferre speciem genuinam, mihi in praesens quidem pro-
posui epirrhematici et syndesmici eam restituere aut descri-
bere imaginem, quam, cum ex auctoris manibus exirent, prae-
buisse mihi uidentur.
1) 'Zur Schrift des A. de pronom/: progr. gymii. Barmensis 1865.
2) Mus. Rhen. XX, 375 sqq.
3) Quaestiones Herodianae, dissert. Bonn. 1865. p. 46 sqq. — Ann.
philol. cm, 618 sqq.
4) Cuius emendationes cum separatim editae non sint, e solo apparatu
Schneider!, quocum per epistulas communicauerat, nouimus.
5) *Des A. D. vier Bttcher ftb. d. Syntax, Ubers. u. erl&utert 1877';
laudabo: Buttmann. p. x.
6) In recensione llbri Buttmann! , Ann. philol. uol. CXVII, 567 sqq.
inserta.
7) Emendationum ApoUon. specimen, dissert. Berol. 1862. — 'Zu A.D.':
Mus. Rhen. XIX, 33 sqq. — 'Die rextnj YQ°^t*H- des Apollonius u. Herodian':
Mus. Rhen. XXV, 66 sqq. — Conmient. litter. lenens. 1878 mens. Inl.
8) 'Obseruatt. critt. in A. D.': Symb. philol. Bonnens. fasc. II, 467 sqq.
— 'Obseruatt. critt. in A. D. specimen II': progr. gymn. Colon. 1867. — 'Zu
ApoUonius D.': Mus. Rhen. XXIV, 585 sqq. — *Commentarii critic! et ex-
egetici in Ap. D. specimen': progr. gymn. Nordensis 1878.
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genoina. 5
Caput I.
De epirrhematico.
m
Ac prima quidem erit quaestio de totius 7teQl hti^qruxa-
i;o)v libelli ordine atque consilio et num quae promittontar
omnia soluantur.
Declarat ApoUonins libri initio totam de aduerbio dispn-
tationem in duas partes se diuisurum esse, qnarum in altera,
id quod doctrinam stoicorum redolet, agatur neql rijg Iv-
voiagj m altera 7C€qi tov axr^ficerog rrjg (fwvijg. Ipsa graeca
uerba apposui, quia magni interest, quomodo ea interprete-
mur. Quare conferri iubeo similem diuisionem, quam Apollo-
nius indicat aliis quidem uerbis libri de coni. initio ^Tcdhv
vTCodiaOTaXtjaerai ^ 6 TtSQl avTwv "koyog iv (ptjvfj xal dtjkov-
^iiv(^\ luuabit etiam conferre, quomodo Apollonius, prius-
quam singularum classis cuiusque coniunctionum formam ex-
plicet, omnium uocum ad eam pertinentium significationem in
uniuersum explanet: ita de disiunetiuis p. 216,11 — 220,23,
de causalibus 234, 13 — 235, 4, de expletiuis 247, 22 — 253, 29,
quae omnes expositiones his fere uerbis concluduntur: \al
ToaavTa fikv tccqI T^g kvvolag vwv 7CQ0'ii€i/^iv(x)v avvdiafio^v
uel T(Sv ahtoloyutjv uel rwv TtlrjQWfiarixwv^ Et ex aduerbio
Ttahv aliis quoque libris eadem diuisione usum esse Apollo-
nium intellegimus. Quare mecum putabis in epirrhematico
quoque eum uerbis illis similibus se de singularum aduerbii
classium notione disserturum esse poUiceri. Neque enim pro-
pterea, quod numerum singularem tov eTti^^rj^iarog (p. 126, 24)
usurpat, totius formulae alius est sensus. Nam in illis e syn-
desmico locis supra appositis pluralis postulatur ideo, quod
ratio habetur omnium singularum coniunctionum, quae in sub-
sequentibus explicari solent. Contra hoc de quo agitur loco
magis in uniuersum mentio fit de ui et notione eius partis
orationis, cui nomen aduerbii est Et reuera uerba ncQi r^g
Ivvolag TOV hti^^ti^iarog ita intellegenda esse elucet etiam e
1) Sic recte Eggerus pro tradito vnocxaXriCBra^.
Theodoras Matthias
\
-V
ulji4 VpoUouius sic perrexisset, nisi antea in uniuersum
,N...iouaitt aduerbiorum generibus exposnisset eamque ex-
/.uaciu ilia formnla conclusisset. Idem numeras singalaris
^tu* uotione usurpatur de adu. 122, 33 sq. xai roaavra (abv
^,.^i *<>t ovi ytccrrjyoQel riov ^rjiaaTiov to iTti^^rjfia] unde ap-
i^uA'C* singulari numero ^tov Ini^^ri^iaTog^ rationem nostram
)K»u iutringi.
Porro DonnuUis locis, ubi reuera de notione singularam
ola^sium sermo fit^), totam illam de notione adnerbii partem
contineri pntare non licet propter has caosas. Primnm de
minoris tantummodo aduerbiornm partis notione disseritnr, ne-
qne is sum, qui scriptori neglegentiam eiusmodi et minorem
iusta exspectatione perfectionem tribnere quam de mannscrip-
tomm integritate dubitare malim. Deinde exceptis iis, quae
1 54, 2 sqq. de aduerbii evd^a notione accentus explicandi gratia
exponantnr, et simili de causa excepta longiore de aduerbiis
in 8e exenntibus dispatatione (177,13 — 183,4) onmes hi loci
sub finem totius tractatns leguntm*, atque ita, nt alteri de
forma parti incnlcatae uideantnr. Nihilo secins iam 126, 24
eadem ilia redit formula ^'/mI Toaavva ^thv tccqI rrjg hvolag
Tov iTci^QTjinaTog^ , qua in libro 7C€qI avvdiafitov singulas de
notione partes conclusas esse uidimus.
Antecedit autem illam formulam inde a p. 119 nihil nisi
post quattuor praefationis uersus (119,1 — 4) aduerbii definitio
fllO, 5sq.) eiusque explicatio (119,6 — 125,5), turn paruula
expositio de nomine htt^^rjia et de coUocatione aduerbii (125,
6—16; 125,16 — 126,23). Contra sequitur illam formulam
longior de iis uocabulis dissertatio, qua sintne aduerbia neene
dubitatur (125, 27 — 145, 25). Deinde 146, 1 uerbis "ixofi^rojs
ay.€7tT6ov xai tccqi rwv iv Talg (piovalg axr]^icixiov^ altera de
forma pars indicatur; in qua, postquam 146,15 — 151,29 de
aliquot singularibus aduerbiis, de quorum scriptura dubitatur,
sermo factus est, usque ad finem libelli exceptis illis de notione
1)154, 2sqq.; 161, 13sqq.; 184, 128qq.; 192, 15sqq.; 194, 10 sqq.;
194,26; 195,5.23; 196, 7 sqq.
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et Byndesmici forma genuina. 7
locis, qnos supra commemoraai| ea aduerbia^ quae iisdem termi-
nationibus utuntur, generatim percensentur : 151, 30 — 200, 32;
nam quae secuntur, usque ad 210, 5 0. Schneiderus 1.1. quarto
de constr. libro uindicanda esse probauit.
Hanc totius libelli descriptionem perpendenti uidebitur con-
sentaneum paucas illas de definitione nomine coUoeatione ad-
uerbii paginas non esse eas, quae iure formula 'xol roaavra
filv tcbqI rrjg ivvolag rod iTti^^tifiarog^ concludantur. Atqui
neque Apollonius neque — ut praeoccupetur , si quls hanc
clausulam ab interpolatore uenisse statuentem quaestionem se
soluere putet — interpolator haec uerba scribere potuit, nisi
ea, quae iis concluduntur, re uera exstiterunt idque in ante-
cedentibus. Itaque non possumus non statuere illam de notione
partem, quam etiam Eggerus 1. 1. p. 196 et 198 desiderari obiter
monuit, initio formulae illi antecessisse, postea periisse.
Nee desunt alia argumenta, quibus ea coniectura commen-
detur. In codice uerbis illis 146, 1 'ixofiivtjg oneTCTiov xal
Tcegl Twv h ralg gxavalg axrifxaroiv^ praecedit maiusculis ex-
arata haec inscriptio ^devriqa dtaXvatg duQ^tjvevovaa xal dia-
XvovGa TO xcjv (pcjvoiv axi^f^ccra rc5v iTCi^^rjfiariav' ij yag
nqiorri tcbqI Trjg ivvolag avrcSv diekix^^^ ^hi urgendus uidetur
genetiuus pluralis airiov^ i. e. iTti^^rjfidnjVj ut non e 126, 24
haec repetita esse eluceat. Hac igitur ex inscriptione, quam
ab ApoUonio profectam non esse concede, luculenter apparet,
huic parti longiorem de aduerbiorum significationibus disputa-
tionem, cum ilia inscriptio insereretur, antecessisse.
Postremo Priscianus ^) in libro decimo quinto institutionum
grammaticarum, qui est de aduerbio, talem aduerbiorum a signi-
ficationibus depromptam diuisionem exhibet, qualem de se ipso
haurire uix uideatur potuisse. Dicit enim aduerbio praeter spe-
ciem figuramque etiam acoidere significationem (gr. lat HI, 63^
6 H.) enumeratque inde a p. 80, 30 aduerbia temporalia, dehor-
1) HuDC omnino ita Apollonio usam esse, ut singulis suis libris non
totam doctrinam et semper ultimam emendatioremque Apollonii senten-
tiam, Bed singula scripta proprie respondentia adhiberet, in posterum mihi
proposui probare.
8 Theodoras Matthias
tatiua, confirmatiua, iuratina, optatiuay bortatiua^ congregatiua,
discretiua, similitudinis, ordmatiua, intentina. £t in nniuersnm
86 Graecornm aduerbiomm diaisionem respieere ipse profitetur
88, 21 ad diminutiua adnotans 'quae apud Graecos non 8unt\
Praeterea antem nestigiom Apollonianae originis deprehendo
primum in eo, qaod, si suam Ipsins opinionem protulisset, non
einsmodi noces inter aduerbia enamerasset, qoales sunt 'beia',
'age' imprimisque apcnla 'o\ Hanc enim uocem aduerbiom
esse aut nocandi aut admirandi ant indignandi exponit 89, 3.
Contra suam sententiam de hac nocula exhibet in pamolo de
interiectionibns , quae grammaticis latinis peculiaris orationis
pars est, tractatu (XV, 7, 40); ubi, si dolorem aut rursus in-
dignationem ant admirationem significet, earn pro interiectione
se aecipere confitetur. Deinde et in omni de aduerbio doctrina
et in nonnuUis ipsius notionum ennmerationis locis congruit
cum illo Dionysii Thracis interprete, cui in codice Neapolitano
nomen Heliodorus inditnm est^) Atque uarios commentariosy
quos scholia Dionysii Thracis continent, qui perspexerit, is
statuat necesse est Heliodorum aut semper eos Ghoerobosci
commentariorum locos indagasse, ubi ille genuina Apollonii
nerba apposuerat, aut ipsius Apollonii scripta inspexisse. Is
igitur solus e scholiastis cum omnino saepius Dionysium uitu-
perat, turn ideo, quod de aduerbiis laeaorrirog^ non quali-
tatis dicat (Bekk. anecd. gr. II, 941, 4 — 11); itemque Priscianus
S6, 23 solum aduerbiorum qualitatis nomen admisit. — Nee
minus congruit et cum ApoUonio et cum Prisciano scholion
adespoton Bekk. anecd. gr. 11, 949, 31 — 950, 2, quod propter
uituperationis, quae in eo inest, similitudinem eidem Helio-
doro tribuerim. Quo scholio /la et vi] uocabula ofiorixd rectius
nominari iudicatur quam fid uoculam aTtcjfioriKov et vij xario-
fiOTixov,^) Itemque Priscianus 86, 21 — 30 solorum iuratiuorum
1) Cf. Hoerschelmann., de Dionysii Thr. interpretibus ueteribas com-
mentatioiiis part. I. Lips. 1S74.
2) Nam quamquam sola >a' uocula nominator, tamen grammaticam
id nomen, quod nominatim hoic oindicatur, alteri quoque V17' tribuisse
elucet ex his: primum quidem nomen 'ofionKov' latius patens eiusque
V
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genuina. 9
mentionem fkcit, et ApoUonias de constr. 52, 7 haec exhibet
'to ofiOTixd, Xiyu} to vrj, fia\ cum noces anwfxoztxov et xcttw-
fioTty^ov ab eius doctrina omnino alienae sint. — Porro, ut
Heliodorus 934, 1—7 ad definitionem explanandam obiter mo-
nait altera aduerbia omnibus , altera, ut temporalia, singulis
temporibus apponi, deinde in notionum enumeratione fusius
de eadem re disputat 936, 23 — 937, 22 , ita Priscianus bre-
uiter 60, 9 — 12, fusius 80, 30 — 83, 8. — Nee minus congruen-
ter localium denique aduerbiorum distinguit et Priscianus 83, 9
— 84, 25 altera, quae discretas, altera, quae communes loco-
rum significationes habeant, et solus rursns e Dionysii inter-
pretibus Heliodorus 944, 5sqq.O totcitccc %oiviog to/vov ar^fial-
vovTa et Tomxa ovvrd^eig nal arjitiaalag diacpoQovg ^ovra.
Ex hac uero consensione quae inter duos scriptores, quos
ex Apollonio hausisse constat, intercedit, de eis quidem rebus,
quae in eo quo hodie utimur epirrhematico non exstant, ab
illis autem ex ApoUoniana doctrina tractatae sunt, sequitur,
utrumque exemplari ApoUoniano usum esse, cui epirrhematici
pars ilia desiderata nondum abrepta erat.
Keque est prorsus noua haec coniectura. Etenim eius trac-
tatus, qui sub inscriptione negl ini^^rjindTiov in codice fertur,
integritatem in uniuersum quoque corruptam esse iam alii pro-
bauerunt. Non repetenda sunt argumenta, quibus 0. Schneide-
rus paginas 200, 1 — 210, 5 ab epirrhematico secemendas esse
ostendit. Contra accuratius, quae Dronkius in Mus. Ehen. XII,
321 sqq. de lib. negl Ini^^. disseruit, respici oportet. Gum enim
sex '2) locis ab Apollonio ad rei alicuius tractatum relegemur,
species 'xatcDiioTMov^ eiusdem distinctionis membra efficere nequeunt;
deinde pluralis 'mna, qui exstat in scholii clausula hac 'waie ^elofioriHa
fAovov avra xalaXv^ docet grammaticum in longiore disputatione, cuius fru-
stula tantnmmodo seruata habemus, de utraqne nocnla, et fid et ^^, dis-
seruisse.
1) Ibi legendum est sic fere: ra iotiihu (a fiw) xoivas ronov <ri7-
ftai^Bif elal 8i (xal dtdtpo^ot) avrmv avvrdStiS xal ar^fiaaiai, (xad'6) . . .
2) 139,15; 158,22; 160,22; 163,5; 169,24; 196,15, non, ut ipse
noluit, septem: nam totam, ex qua septimum (166,31) deprompsit parti-
cnlam, ab Apollonio abiudicandam esse infra demonstrabo.
10 TheodoruB Matthias
qai in eius scriptis non exstat, disputationes loDgissimas deesse
recte concludit. Idem non audet ApoUonii neglegentiae tribaere,
qnod nisi breuissime uno nel altero loco nulla fit mentio clas-
sinm aduerbiornm eornm, quae desinont in eiy rj, tj, ev, eg, ig, ^
et quae in e non praecedentibns d, ^, a, t consonantibus, prae-
sertim cnm de oijji forma ad nltimae classis expositionem di-
sertis uerbis relegemar his ^iog dedel^erai iv T(p Ttegl ruiv
elg € IrjyovTCJv iTtt^^rj/AccTcjv^ (163, 5). Praeterea sicut quod
151, 5 sqq. de aduerbiis in eg^ ov, v, a exeuntibus et cum no-
minum formis congruentibus probatum iri indicatnr, nempe
eadem qua nomina orthographia ea uti, reuera de adu. in a
152, 27; 153, 10, de adu. in log 169, 29 sqq.; 175, 4 sqq., de
adu. in v 200, 17. 26 demonstratur, ita idem de adu. in e^ et ov
demonstratum fuerit necesse est. Adicio equidem hoc: 139,
15 sqq. praeter multas aduerbii vnodqa^ deriuationes etiam
ea promittitur, ex qua a uerbo diqi^eiv id deriuatum esse sta-
tuitur ; potuit autem haec deriuatio quae nusquam legitur, uix
alio loco poni, nisi ubi in tota aduerbiorum in ^ desinentium
classe rursus aduerbii vnodqa^ mentio fiebat.
Contra falsus est idem uir doctus, quod his locis:
151, 4: ri a/to tcjv ovofxdxwv fxevaTtTwaig elg ret iTti^QrjfAara
YM&^ ovg koyovg Idel^afjiev iv ralg ap/ar^ xrA.
181,17sqq.: xav Tolg xar' ccqx^v Idel^anev rag ovofiarixag
ftT(6a€ig elg avvra^tv iTti^^Tj^arixriv zid-e^ivag ktL
164, 23: ... g>u)val (iivovaat iv avvrd^et iTtt^Qrjfiora ylvov-
rai, wg rd ovofiarincc arcarta ovdefiiag 7taQaq>'9'oqdg
yivofiivrjg iv xalg (pcjvalg. tcc dk VTtodelyfxara ftQoxetrai,
aTcetqa ovra
ad 119, 8 — 120, 15 respici posse negauit itaque expositionem
huius rei ante 146, 15 intercidisse ratus est. — At neque, id
quod Dronkius postulat, quaecunque nominum formae possint
aduerbii indolem induere, enumerari opus est; neque, quod
desiderat multitudinem exemplorum, ad quam respiciens gram-
maticus iure dixerit 'ra 6h v^codeiyfiara 7CQ6x€iTai cxTteiqa
ovTa\ hoc quidquam offensionis habet, si nostra de perdita
parte priore coniectura stat. Etenim inter formas, quae notio-
i
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genuina. 11
nam illnstrandarum causa afferendae erant, multas nominnm
formas aduerbiorum loco allatas fiiisse uerisimile est.
Ita etiam de loco, quo intercidisse expositionem putat,
i. e. de lacuna, quam in p. 146 ante uersum 15 statuit, coniectura
cadit. Nam si praeter uiginti sex paginas, quae etiam ut nunc
libri status est, antecedunt, tota prior de notionibus pars quae
intercidit ante ilium locum fuisset, ApoUonius dicere nequiuit
'iv ralg aq%alg^ se de illo loco egisse. Quod autem ex Pri-
sciano et e scholio Dionysii Thracis deprompsit testimonium
nihil ualet Nam schol. 932, 6—12 et 936, 30—32 luce clarius
est fluxisse ex ApoUonio 120, 1 — 4. 17 sq. Nee aliunde uenerunt
ea, quae Priscianus exemplis suis latinis praemisit 63, 21 sq.,
eaque, quibus conclusit 65, 10 — 13, Apollonii uerbis 120, 9 — 15
respondent. 0
Contra aliud quid, quod rectius desiderat, eidem fere loco,
quo illam de nominum formarum aduerbiorumque synemptosi
expositionem inserere uoluit, tribuere potuit. Nam de coni.
232, 8 sq. in epirrhematico demonstratum esse dicit aduerbia a
priuatiuo praedita non rursus ab ipso aduerbio affirmatiuo,
sed a nomine iam composite deriuata esse itaque decomposita
nominari. Recte igitur collegit Dronkius deesse particulam,
qua in uniuersum decompositorum ratio explanetur. Alteri
deinde argumento e Prisciano (80, 22 sqq.) et Heliodoro (Bekk.
anecd. gr. n, 935, 26 — 936, 5) deprompto potuit adicere ter-
tium non minus graue. Dicit enim ApoUonius de constr. 330,
3 sq. ^eliTto^ev iv T(p tzeqI /^€tox(ov wg akrj&ig lart f.iaXkov
xa).€iv Tcc axrjiaccra avrdv naQaavvd-^ra i]7t€Q avv&era, xa&o
Ttav fiiQog ?.6yov tctI! Ex quo loco, imprimis e uerbis 'wg
akr]&ig iari ^lallov ^ elucet hunc terminum ab ApoUonio, si
non inuentum, at certe usitatiorem redditum esse. Atqui e
lib. 7teQ\ iTti^Q, 144, 10 ^Iv rut tvcqi //ero/cJy ix&rjaofied'a' in-
tellegitur Apollonii de participio librum post epirrhematicon
Bcriptum esse. Terminus igitur ille, quod, cum hoc scribe-
retur, minus erat usitatus, etiam magis ibi quam in libro
de participio, ApoUonio exponendus erat. Locus autem huius
expositionis, quem Dronkius definire supersedit, alius esse ne-
t J Theodoras Matthias
i|Uit ui«i post ea^ quae 146, 2 — 14 de specie aduerbii disse-
tuutur. Nam eodem modo scholiastes Dionysii Thracis iam
iui^pius testis adnocatus, p. 936, 7 uituperationi , qua Diony-
Hiuui affieit, quod dnas tantum fignras aduerbii secernat, an-
oectit nonam uitnperationem , quod species omnino non com-
memoret. Praeterea ibi signnm lacnnae ante 146, 15 uel id-
eirco ponendom est, quod nouum argumentum non dilucide
indicari ab ApoUonianae compositionis ratione alienum est.
Hue accedit, quod certa quaedam aduerbia, de quibus hoc loco
dicendum erat, hie desiderantur. lamque uideamus, num quae
inde deprompta esse possint, inueniantur. Verissime Dronkius
omnia, quae leguntur 198,20 — 200,16 in media ilia parte,
ubi tributim aduerbiorum genera percensentur, de illo loco
remouenda censuit. At idem falsissime statuit et de totius
particulae materia et de loco, unde deprompta essent Eecte
enim iam ante eum Lehrsius in Mus. Ehen. II, 340 demonstrauit
inde a 199, 1 post maiorem lacunam, in qua caput sequentis
explicationis inerat, de aduerbio roi ApoUonium scripsisse.
Quoniam autem et ilia uocula roi et altera, quae ibi expli-
catur, 'eig o\ non, ut uoluit Dronkius, e merismi, sed ex una
eademque orthographiae 0 ratione affertur, dirimere totum
locum non licet. Forma autem eig o in synt. lib. IV p. 332,
12 sqq. ex eadem ratione tractatur. Quare neque ea, quae de
hac, neque ea, quae de forma no dicuntur, alii loco possunt
tribui nisi illi de singulis aduerbiis propter orthographiam
commemoratu dignis particulae.
Sed remota hac scripturae aduerbiorum eig o et iw ex-
positione iustus epirrhematici finis nondum restituitur. Nam
antequam de singulari uocis avrixQvg accentu ageretur, in uni-
uersum de aduerbiis in vg exeuntibus disserendum erat ; neque
iis, quae nunc de forma €v exhibentur, continentur omnia^
quae ApoUonius de ea dixerat. Plura enim eum dedisse uide-
mus e schol. V ad 0 138: ^Ttolldviog (piqaiv h ti^ tvcqI
1) Cf. 198, 2t 'tie o . , . xai iv rovip nal iv nvevfiori iniffTaceo}^
iSiBTO^ et 199, 1 'ofeiXei (80. to t^) 9tal nt^ianaad'ai ual y^fead'at r^ 7\
De Apollonii Dyscoli epirrhematid et syndesmici forma genuina. 18
quae in libello detruncato non exstant.
lam fortasse quispiam mirabitor, quod illos ipsos de signi-
ficationibus locos, qui sub finem libelli, ubi ex totius libelli
diuisione non exspectantur, leguntur, adhuc fugerim. Et eui-
taui consulto. Nunc enim cetera omnia indicia ueri ordinis
turbati examinata sunt ; simulque cognitum est tot diuersorum
argumentorum expositiones non fortuito interiisse. Facilius
igitur quisque intelleget, quomodo et minores illae in altera
parte expositiones, de quibus monui praecipue p. 9 sq., et tota
prior pars interciderit.
Nam primum quidem ea coniectura, quam e materiae
ratione (luisque facile probabit, nimirum locos illos praeter
eos duos (151,2—21; 177,13—183,4), quorum ratio supra
p. 6 explicata est, suo loco non legi, hac re uidetur confir-
mari, quod liorum loeorum nonnuUi certo disputationis ordine
carent. Videamus igitur singulos.
161, 13 — 25 in uniuersum uidetur indicari disputatio,
iitrum semper eadem sit nominis et aduerbii inde deriuati
significatio necne; uerbisque ^eoti yaq xal h aXXoig ^iqeai
Xoyov 7tafX7toUM, olg ^ roiavTrj diacpoQa^ id, quod aduerbiis
accidit, omnino iis opponitur, quae aliis orationis partibus
accidunt, non ea, quae singulis aduerbiis, iis opponuntur, quae
aliis aduerbiis. Ita ne uocula quidem mutata propterea, quod
exempla ax^eioQr^rl et ay.luvTi allata erant, ex uniuersa de
significatione parte huic loco haec inseri potuerunt. Apud
Priscianum quidem similis expositio de significatione deriuata-
rum formarum toti de notione parti annectitur (p. 88, 5 sqq.). —
193,5 — 194,21 exceptis 193,20—29, quos uersus hoc loco
remouendos esse infra p. 16 annot. demonstrabitur, sermo fit
de aduerbiis in I exeuntibus, ita tamen, ut, priusquam de
accentu et deriuatione eorum disseratur, statim ab initio de
affectu aliquo agatur, qui proprius est aduerbiorum in We
uel ti exeuntium. Ex Apollonii tamen disputandi ratione ap-
paret antea in uniuersum de aduerbiis in «, ^, ri exeuntibus
14 Theodoras Matthias
Bennonem fuisse. Quam disputationem intercidisse inde intelle-
gitnr, quod uerbis ra TCQOnelfieva xara Ttaqayioyrjv tov &€
(193, 5) ad particulam relegamur, qua adnerbiorum in ^ deri-
uatio explicabatnr. Item et ea, quae sunt de notione adner-
biorum in oe desinentium (194, 10 — 13), et ea, quae de formis
adnerbiorum in ^ deriuatorum (194, 18 — 21) profernntur, fru-
stula taijtnm partinm prorsus dinersamm sunt.
196, 6 sqq. Disputationem inde a 195, 23 de notione ad-
nerbiorum in u) institutam secuntur haec: 'si quis in exemplo
^^xai eXaw doquov hioa^u^ eXau)^ quando quidem directionem
in locum significet, mutare malit in %vdovj errat'; nam hoc
rursus contra earn regulam stat, ex qua aduerbia in "Sov ex-
euntia qualitatem 8ignificant\ Deinde uero a uersu 12 iisdem
fere uerbis repetitur eadem de iisdem aduerbiis sententia (— 1 4).
Verbis porro, quae secuntur ^aXXa nal o^vevac aTtavra, xa&ug
xaT€ikeATai\ quoniam antea de aduerbiis in Tov nihil exstat,
rursus eam disputationis de adnerbiorum in 'Sov forma parti-
culam, ubi de accentu agebatur, intercidisse docemur, cum
alia eiusdem disputationis pars legatur in iis, quae disputantur
197, 16 — 198, 2. Neque enim pertinent haec argumenti tan-
tum loco ad ea, quae de aduerbii hdov accentu profernntur.
Nam cum ApoUonius formula, quae legitur 197, 9 ^ovx ayvoio
f-iivTOL ye ad extremum eam explicationem afferre soleat %
quam, etiamsi sibi nota sit, tamen refutandam esse non cen-
seat, tum non modo in illis aduerbii %vdov mentio fit nulla,
sed etiam noua ex hac noua regula statuitur exceptio aduerbii
fioTQvdov in paenultima littera v praediti. — Rursus igitur
totius de notione et de forma adnerbiorum in ^oi particulae
frustula seruata sunt.
Neque minus ab iis, quae de adu. in d^ev exeuntibus 184,
12 — 192, 14 dissemntur, duae priores particulae 184, 12 — 31
et 184, 32 — 186, 21, secemendae sunt Verbis enim initio po-
sitis ^al dia tov x^€v TtaQox^eiaai ki^eig T07cixal iTti^^rjfiari"
xwg TTjv ix roTtov axiotv arjfiaivovaiv^ indicatur et de sola
1) Cf. deadu.167,5; de pron. 57, 26 ; deconstr. 27, 15; 45,13.
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genoina. 15
notione in sequentibus agi et has noces opponi aliis locali-
bns, quae aliter exeuntes aliam directionem significent. —
Accedit quod, si haec hoc loco ab Apollonio coUocata essent,
nix explicari posset, cur inde a nersn 13 de primitiuornm et
derinatiuornm aeqnabilitate dissereretnr , tanqnamsi primnm
hie de ea re ageretnr nee iam hnius rei in iis mentio facta
esset, quae de aduerbiis in TF desinentibns dispntata sunt,
178, 3 sqq.
Haec de iis, quae leguntur 184, 12 — 31. Sed etiam ea,
quae 184,32 — 186,21 exstant, nix cum antecedentibus con-
iuncta erant. Nam cum de notione formarum ifii&ev aix^ev
(&€v disputatur, primum explicatio aliena refutatur; deinde
ea profertur sententia, ex qua statuit ApoUonius et ea uoca-
bula, quae deriuantur, et ea, unde ilia deriuantur, saepe idem
significare. Quae sententia quamquam iisdem fundamentis ni-
titur, quae in antecedentibus 184, 16 — 31 iacta sunt, tamen ne
minima quidem horum ratio habetur ; sed denuo eadem funda-
menta partim iisdem, partim aliis exemplis coUocantur. Qua-
propter non iniuria suspicaberis initio has expositiones non
tam arte coniunctas fuisse et posteriorem ex ea particula de-
promptam esse, ubi de iis agebatur, quae num in aduerbiorum
numero habendae essent dubitari poterat. Nam similiter in
antonymico de iis uocabulis, de quorum merismo ueteres gram-
matici dissentiebant, p. 26,23 — 35,5 agitur, priusquam sin-
gula pronomina, quae e communi consensu ei orationis parti
adnumerantur, percenseri incipiuntur uerbis his (49, 8) ^i^,g ItzI
Tag Tiara ^ligog x(^Qrj'^^ov\ Et satis magnas reliquias eiusdem
epirrhematici particulae etiamnunc habemus p. 126, 24 — 145, 25.
Atque haec particula priorem de notione totam partem uidetur
secuta esse. Nam saepius ApoUonius multo magis e notionis
quam e solius formae ratione de merismo diiudicandum esse
monet.0 Itaque in epirrhematico , postquam de notione ad-
uerbii pars antecedit, facilius inde ea potuerunt argumenta
repeti, quibus refutarentur ii, qui de falsis argumentis profecti
t) Cf. de adu. 134, 22; 164, 29; de coDStr. 48, 14; 47, 1. 6. 24.
16 Theodoras Matthias
nonnulla uocabula aduerbiis adnnmerabant. Nam aide de iis
nocabulisy de quorum dubio merismo etiamnunc in reliquiis
noBtris epirrhematici agitur, disputari ita, ut de notionibus
depromantur argumenta aut omnia, ut de uocibus fcv^ et ka^
141,1—15, de ofpelov 142,9—14, de devQo 142, 15—19, aut
grauiora, ut de uocula ci'/iot 126, 29 — 127, 18, de xQV ©* ^*^
128, 10 — 132, 15, de &ci?Te 138, 13 — 139, 13, de vnodga 140,
5 — 30, de numeralibus indeclinabilibus 142,1 — 142,8.
Bestant tria ^) aduerbiorum genera ea, de quibus 0. Schnei-
derus et G. Dronkius 1. 1. monuerunt binis locis disputari et
ita quidem, ut clare altero loco de forma, altero de notione
agi indicetur. Sunt autem loci hi:
1) Tria dico, quoniam quartum, quod Dronkius deprendisse sibl
uidetur, 176, Tsqq. et 193,20—28, neutiquam earn caasam prae se fert,
cur idem genus bis afferatur. Cuius causae indicium Dronkius sane de-
promit de eo, quod 194,1 avvvnaqiii xav ats re Xfjyovraiv ini^^rjfuire^v
statuitur, quam did putat intercedere inter aduerbia, quae in ov, et ea,
quae in ri desinunt, ita 'ut et ayx^i avrov et akkoxB^ navroxt omnia %o
iv Tonqf significent'. At ubinam apud Apollonium duabus uocibus, inter
quas cwvna^Sis intercedere dicitur, idem significari sumitur? Immo aut
significat uocem aliquam non nisi una cum certa altera exhiberi, ut arti-
cnlus semper cum nomine (de constr. 16,28), aut dicitur de iis, quae di-
uersa significant ab una eademque uoce deriuata (de adu. 163, 7; 196,22;
de constr. 120, 18; 342, 16). Praeterea ne quadrat quidem ea sigoificatio,
quam ille hoc loco sibi assumpsit : nonne euim, cum aduerbiis avrov, ayxov
locus, ubi quid fiat, signlficetur, aduerbia aXlore, navrora sunt temporalia?
An putat Dronkius etiam ea, quae porro ipse Apollonius apposuit ov ora,
Ttov noTB^ onov onora, omnia to ir ronip significare? Immo et haec
optime quadrant ad alteram uocis vna^S^s notionem, et quadrabunt ante-
cedentia aXXora navrora, si, id quod uel uocula nahv postulat, quae ex
iis, quae nunc leguntur, non explicatur, scribemus ita : 'naQa alios fotvi^
(to aXXoae xoi) TzaXiv rb aXlora na^a ra rrjv navrbs (to narroaa xal) rb
nat^ora"; ut aduerbiorum in ra desinentium et cum iis, quae in crj, et
quae in ov exeunt, owvnaQi^i statuatur. Nunc quoque interrogation!, quam
nemo, qui inscriptionem, quae est *li<m xal avvina^^a rav ais I Iriyovrw
int^Qfjfiaro}v\ accuratius legerit, non faciet, respondere possumus; ad-
denda nimirum inscriptioni iUl sunt haec : 'roU ais Warj'dv\ — Ea autem
quae praecedunt 193, 20—28, cum R. Schneidero, si non Apollonio, at
certe eius dc adu. libro abiudico.
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genuina. 17
163, Tsqq.: fiaQvverai xal
oaa avvvTxaQXBL zoig elg &€v
Xrjyovaiv hti^^rifiaaLv ktL
165, 20 8qq.: tct eig c5 Aij-
yovra fiaQvverai xtL
163, 28sqq.: ofiolcog y.al roc
diarovTpi naQayo^eva ^agelag
^dxetoci taaeiog xtA.
192, 15sqq.: naQayteiiaLzoig
eig d^ev ki^yovai ra Iv Tontp xrL
195, 23sqq.: ra eig w Ajj-
yovva iTCiQ^ij^ara arj^alvei xai
TO h TOTtip nal TO eig totcov.
194, 22 8qq.: eiTtofiev wg za
dia Tov ^ nagayofieva avid
fiovov TTJg TtaQayioyijg exerai
rrjg dca tov ^ . . . exerai fiiv-
TOi xal ^eqa iTCi^^rj^iaTiK^g
ivvoiag , . .
Monendum uidetur et has de notione aduerbiorum parti-
eulas et maiorem partem earum, qaas iam ab altera epirrhe-
matici parte abiadicauimns, sub finem rursus inde a 192, 15 —
197, 15 deinceps aliam aliam excipere. Beliqunm est at qaae-
ratur, quomodo hae duplices at aidetar de iisdem argamentis
expositiones defend! possint. Et 0. Schneideram, qai ApoUo-
Diam, cam de localibas adaerbiis in ^v dispataret 184, 12 —
192, 14, correlatiaa qaae aocant in ov^'Wi ael oZ, ^, w genera
qaamais antea illastrata apte iteram prodaxisse censnit, rectis-
sime refataait Dronkias in Mas. Bhen. Xn, 345 sq., non cona-
tas explicare, qaomodo haec in librnm irrepserint Neqae
poteris explicare, nisi et in aliis de notione particalis sapra
p. 6 sq; et 13—16 tractatis et in tribas his, p. 16 sq. expo-
sitis mecam agnosces frastala prioris libelli partis consalto
seraata et sab finem inserta. Nam ael illas, abi nanc legantar,
iniaste insertas esse aidimas. Itemqae has parti alicai, qaae
erat de notionibas, tribaendas esse certissime concladendam est
et ex inscriptionibas sapra appositis et ex diaersa argamenti
ratione, qaatenas priore qaoqae loco (163, 7 sqq.; 165, 20 sqq.;
163, 28 sqq.) de forma, tam (192, 15 sqq.; 195, 23 sqq.; 194,
22 sqq.) de notione disseritar.
Et nanc q aid em rarsas totam libri statam, qaalis nanc
est, omniaqae et qaae desiderantar et qaae non ibi legantar,
abi ab Apollonio scripta erant, perpendens anasqaisqae pro-
Leipsiger Stndien. VL 2
18 Theodoras Matthias
babit coniectaram meam. Hanc enim miseram condicionem
non modo tempornm miquitate, qua nonnuUa eorunii quae de-
siderantur, interiisse Dronkio concedo, sed multo magis ex
oerto interpretis alicnius consilio euenisse credo. Puto igitur
aliqnem, qui composUionem ApoUonii opernm non perspexisset,
librum ita detroncasse, ut tola de notionibus parte de suo
loco mota ea, quae ei semanda oidebantnr, i. e. ea, quae locis
Bupra p. 6 sq. et 1 3 — 1 7 tractatis exstant, ex altera parte pas-
sim libro suo insereret, ex altera eaque maiore in ilia de
uariorum generum notionibus sub finem totius libelli digres-
sione congereret.
Caput II.
De syndesmico.
Firmatur nostra de epirrhematici statu coniectura etiam
eo, quod simile quid syndesmico accidisse demonstrare possu-
mus. Et corruptum esse hunc quoque librum, qualem nunc
habemus, cum alii uiderunt, tum SchoemannusO lacunosam
epitomen restare dicit.
At non tam iustam superesse credo epitomen, quippe qua
omnem materiem comprehendendam fuisse censeo, quam sin-
gulas reliquias maiores nescio quo arbitrio consarcinatas. Nam
nunc quidem de pluribus nihil, de iis, de quibus agitur, plena
plerumque disputatio exstat. Attamen etiamnunc cognoscimus,
quaenam huius quoque libelli compositio et quam similis alio-
rum fuerit. Ut iam ad librum de aduerbio p. 5 monuimus,
etiam hanc disputationem imprimis in duas se partes diuisurum
esse libri initio (p. 213, 15) Apollonius indicat. Cum autem
in epirrhematico eas ita tractet, ut prius totam de notione,
deinde de forma quaestionem absoluat, in syndesmico rem ita
instituit, ut cuiusque de singulis coniunctionum generibus ex-
positionis has partes distinguat; cf. 220, 23; 235, 4; 253, 28.
1) 'Redetheile' p. 218 annot. 1.
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndeBinici fonna genuina. 19
Simal in singularnm coniunctionam enomeratione ea, de
quibns item se actarum esse 213^ 16 sqq. promittit, absolnit,
annotans ad singulas, ntrnm encliticae sint necne (ita 257,
8 sqq.; 258, 12), itemque, utrum simplices sint necne (ita 236,
19 sqq.; 239, 2 sqq.).
Aliam uero quaestionem de iis nocibns, quae ntrnm in
coninnctionum nnmero habendae essent necne dubium erat,
uidetur, at in antonymico, libri initio tribuisse. Probatur haec
opinio his locis:
257, 7 sqq. in expletiuarum ennmeratione postquam ^Vy
Qcc, vv, 710V idem significare quod dr; dictum est, adicitur
^eiQrjTat dh xoi tvsqI tov ttov, wg ovk £l'ij avvdea^og, iTtl^Qr^fna
dk 7taQ€lxov\ Solet autem Apbllonius plerumque eiusdem
libri locos non adiecto titulo laudare, cum aliorum inscription
nem apponat. Neque erat omnino ullius alius libelli iustior
locus, quo de hac re moneret. lam igitur intelleges uix in
alio atque hoc libello uixque alio eius loco de hac re dispu-
tatum esse, nisi eo, ubi omnino de iis uocibus disserebatur,
quae num coniunctionibus adnumerandae essent diiudican-
dum erat.
Idem concludes e 221, 24 sqq.: ^xa&on nqoelTtofiev iv
Toig xaT* ccQX^'^f "^ov to fialkov ytai fiaaov avvdia^ovg elvat ;
et quadrat profecto pulcherrime in nostram coniecturam, quod
ad libri initium relegamur.
Ex eadem denique particula deprompta esse puto ea, quae
222, 1 — 23 de uocula ^, num aduerbium sit an coniunctio, dis-
putantur. Hand enim apte haec quaestio, quae toti de con-
iunctione rj loco aut praemittenda aut postponenda erat, in
mediam de ij disertiua disputationem inserta est, ut huios
disputationis uerba ^oVt 17 Toiavrrj diacpoqa prorsus careant
quo referantur. Neque uero aliter accipi possunt nisi de con-
iunctione ri disertiua. Itaque in iis, quae proximo insecuntur,
uerbis ^eig zrjv diaaaq^tjTiTcqv^ rursus manum eius deprehendi-
mus, qui libellum in suum usum transformarat et id, quod
transpositione, quam fecerat, intellegi nequiuit, explicabat. At
quae haec est sententia: 'coniunctionis rj notio disertiua e dis-
2*
20 Theodoras Matthias
iuQCtina matata est in disertiuam' ? Immo deletis nerbis Uig
TTjv diaaaq>r]TCKijv' sic interpretanda est sententia: 'oidetar per
sensns qnandam matationem ex ^ disianctiua ij disertiaa facta
esse'. — Praeterea aliud quid in iis, quae 216,10—223,22
de 1^ coniunctionis uariis notionibus disseruntur, ualde me
offendit. Incipit 219, 12 quae est de ij subdisiunctiua dispu-
tatio uerbis ^earc xal TQlrif] diacpoga twv nQoiuifiivwv aw-
diafiwvy 17 TcaQadia^evxTiKij xalovfiivt]^ similibusque ea, quae
est de 7] disertiua 221, 16 ^^dari xal {tqI)ti] diaq)OQa tov rj
avvdia^ovy rjftig yMlelrat diaaaq>r]Tixi^\ Miror enim hunc nu-
merum tqIty] diuersis rebus bis inditum esse. — At dixerit
fortasse quispiam pro Bekkeri supplemento (rQiyrr] si potius
suppleatur (rerdQyfr], totam offensionem remoueri. Non recte
id quidem. Nam 222, 26, ubi tota de illis differentiis qnaestio
comprehenditur, trium mentio fit ita: ^ hoiela&foaav yag al
diacpoQal' knayyiXXerai yccQ to dia^evyriiiov' nkav xovro, ov
TOVTO'^y „€l TOVrO ^ij, TOVTO". Xttl fcVt „r] TOVTO (ij) Xal TO
avvov rj (ri) avvovra (ij xal to krcKpBqo^eva)*^, orceq xaAet-
Tot TtaQadia^evxTixoV to dk XetTtofievov „tovto, ov tovto^\
Becte igitur uoculae ^ notio disertiua tertia appellatur huius
coniunctionis species, ut suspiceris potius in 219, 12 sqq. men-
dum inesse. Accedunt, quae banc suspicionem augeant, alia:
216,16 — 218,19 ea disiunctorum enuntiatorum statuitur diffe-
rentia, ut alia suapte natura {fvaei, akt]d'wg) disiuncta esse
dicantur, alia non nisi disiunctiuis coniunctionibus additis, quas
etiam cum copulatiuis permutare liceat. Ita ex harum quoque
sententiarum natura induit eadem coniunctio disiunctiua di-
uersas notiones. Est autem haec altera coniunctionis rj signi-
ficationum diuisio eadem, de qua 219,12 — 220,22 similiter
disseritur, peculiari tamen nomine naQadiaCevKTixov avvdiof.iov
addito atque explicate: ita enim ea nominatnr, quae etiam in
xal mutari potest, cum altera, quae (pvaei diaC,evxTLxri est,
xorr' l^oxriv maneat dial^evxTixiq. Quibus de causis in uerbis
'iart xal tqLti] diacpoQct t(jjv Ttgoxeifiiviov avvdia^wv^ 219, 12,
nisi tota secunda de disiunctiuarum et subdisiunctiuarum no-
tione particula ex alio libro adscripta ueram de subdisiuncti-
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genoina. 21
uarnm nomine dissertationem remotam esse statuas, facile
agnosces inscriptionem minime aptam lectoris cuiusdam, qui
antecedentiam et sequentinm similitndinem uel aeqaabilitatem
non perspexerat.
Qnae praeterea ex Apollonii uerbis, quae ad deperditos
locos spectant, de libelli compositione concladere licet, haec
sunt. 215, 14 uerba "^avvdia/aoL ol nQoiaei^uvoL ad antecedentia
referenda sunt ; ex qaibns, quamquam e foliis madore cormptis
male transcripta multis lacnnis scatent, tamen etianmnnc cogno-
scere possnmns ibi de lis conionctionibuSy de qnibus quaestio
est, non tarn pecnliariter disseri, at illis nerbis iure ad ea
relegemur. Saspicaberis igitnr primnm tno iure hoc loco de-
esse initium longioris de disiunctiuis dispntationis.
Sed molto plnra hoc loco intercidisse uidentur. Nam
etiamsi B. Schneidero 214, 10 post nocem dvva^uv totum folium
periisse concedas et statuas dimidinm folium 93 et totum 94
uacua relicta esse, tamen non ad iustam lacunae magnitudi-
nem peruenies. Gredendum enim est iis quae /re^l fteQi^ainov
avvdiafiov 214, 4 agi coepta sunt, annexam fuisse uniuersam
de coniunctionum sensu disputationem eiusque definitionem
aliomm grammaticorum aliqua ratione habita ; deinde, ut iam
uidimus, ea, quae dicenda erant de iis uocibus, quae quali
orationis parti tribuendae essent, grammatici fluctuabant ; deni-
que totas de nonnullis coniunctionum generibus expositiones,
quas disiunctiuarum explicationi antecessisse probare possumus.
Nam uel ex tota ratione, qua 220, 10 sqq. copulatiuarum et
continuatiuarum sensum notum esse sumitur, iure concludas
de iis iam antea disputatum esse; sed etiam apertis uerbis
217, 24 relegamur ad ea, quae antea de continuatiuis exsti-
terant, sed non seruata sunt Ad idem genus spectant loci
251, 1 et 242, 8 del dk voilv, otl to diori ev lati fiigog lo-
yov, 'Aa&o htedel^afjiev rag Tiqod'iaeig kv amciTOig kvovo&ai.
Qui locus cum ex Apollonii ratione iam supra p. 19 exposita
paene necessario ad eundem nostrum libellum referendus sit,
tum uix aliam partem, ubi de re hie laudata quaeri potuerit,
inuenies nisi cam, ubi de continuatiuis in iisque de uoce iTcel
22 Theodoras Matthias
eiasque e praepositione iftl et conionctione el compositione 0
dissertom est.
Ad copnlatiuas aatem antea enumeratas relegamur locis
his: 250, 23; 251, 8; 256, 13. Ad easdem spectat praeterea
250, 12: }kt 0 ^di* avvdea/aog onwg TtaQaXa^^averai xai l/ri
7toL(jc dwcLfiei hiT€&€l^€&a] attamen ex his, nbi de iis actum
sit, conclndere non licet, quia in codice exstat ^ lxTi&ifi€&a\
quod fortasse sernandum esse censet B. Schneidenis.
Sed alia difficnltas inde nascitur, quod locorum illorum
ratione habita iam ante disiunctiuas de continuatinis et snb-
continnatiuis actum fuisse colligendum uidetur. Namque Pri-
scianus XVI, 1, 4 (»» p. 95, 13 sq. H) ApoUonium continuatiuas
et subcontinuatiuas una cum adiunctiuis et effectiuis et proprie
causalibus uno causalium genere comprehendisse docet Contra
nunc duae priores illae species in particula ante 215, 14 de-
perdita tractatae uidentur esse ab bisque secretae 231,4sqq.
ceterae communi inscriptioni causalium subiunctae enumeran-
tur. Videamus igitur, quomodo banc difficultatem soluamus. —
Ac primum quidem infitior Apollonium ita, ut 231, 4sqq. nunc
quidem legitur totam de causalibus expositionem incepturum,
sed, ut adsolet, accurate indicaturum fuisse, nee post banc de
aduerbio exrjTi digressionem (231, 4 — 234, 12). At haec ex-
positio ab ea particula, ubi de uocibus dubii merismi dissere-
batur, tam amplo spatio dirempta est, ut uerba Vpo Ttjg xara-
Xoyrjg xtov ahioloyixiSv iTtiaToziov /^OQlq) t(^ Sciyrt, ri nov^
av eir] (xiQog loyov^ (231, 4 sq.) falso hue esse inserta existi-
mem. Sunt autem etiam per se non apta : neque enim causa-
lium enumeratio (xaraZo/?^) banc disputationem subsequitur,
sed magis in uniuersum 234,13 — 235,4 de earum notione
communi disseritur. Quodque maximum est, in his reliquiae
quaestionis ex Apollonii doctrina, ut docet Priscianus 1. 1., pro-
fectae et idcirco accuratius tractatae abditae uidentur esse.
Nam ibi agitur de proprie causalium notione, in eis quae se-
cuntur etiam de effectiuis atque adiunctiuis %va ocpQa oTcojg
1) Vide de hac doctrina de constr. 337,24.
De Apollonii Dyscoli epirrbematici et syndesmici forma genoina. 23
senno est. Desideratur denique transitio, qualis alibi exstat
^kiov i^g i^cl rag qxovag^ (254, 1) uel simile quid. Atque
reuera uerbis ^ol ahiokoyixoi aivdeoixoL xal oKoXovd^lag elal
TtaXiv dexTixol xal vnctQ^eiog^ (234, 13) proxime antecessisse
non minus uniuersam de subcontinuatiuis disputationem testa-
tur luculentissime aduerbium nahv. Hoc euim ita expli-
candum est, ut etiam in proxime antecedentibns actum esse
statuamus de eis coniunctionibus , quae mrsus item, ut pro-
prie causales, et ordinationem uel consequentiam et essen-
tiam rerum significent, i. e. de ipsis illis subcontinuatiuis. ^) —
Vides igitur ex ilia parte, ubi e Prisciani testimonio Apollo-
nius sub communi causalium titulo de quinque continuatiua-
rum, subcontinuatiuarum, adiunctiuarum, effectiuarum, proprie
causalium generibus dissemerat, idque priore, quam quo nunc
fit loco, ut decent loci p. 21 sq. laudati, haec frustula in eum
quo nunc leguntur locum esse translata.
Bestat denique, ut, quomodo status libelli qualis nunc est
euadere potuerit, paucis explicem. Puto enim ea, quae nobis
de Apollonii syndesmico seruata sunt, deberi alicui, qui sin-
gula capita, nescio quo usus consilio, neque singulis sententiis
in uniuersum coartatis neque ordine seruato elegerit atque
consarcinarit. Quot autem coniunctionum explicationes et enu-
merationes ille non transscripserit, cognoscimus, si paruum
numerum seruatarum explicationum comparamus cum Prisciani
(XVI, 11) coniunctionis generum enumeratione baud dubie ex
ApoUonio hausta. Ibi enim, si cum G. F. lahnio ^) uocem 'ab-
latiua' tamquam uocis 'abnegatiua' glossema deleueris, sede-
cim enumerantur genera.
Sed quamquam ad syndesmici quoque statum explicandujn
eandem atque in epirrhematico rationem adhibendam censeo,
tamen non dico omnia, quae desiderantur, eius qui reliquias
nostras consarcinauit consilio periisse. Etenim primum in fine
1) Cf. Bekk. anecd. graeca II, 966, 1 — 967, 2.
2) Grammaticor. graec. de coni. doctr. p. 22.
24 Theodoras Matthias
nonnnllarum expletiaarnm explicatio intercidere potuit. Sed
deinde, at dimidinm folium 93 et totam 94 in codice nacoa
relicta sunt, baud dubie propterea, quod quae in arcbetypo
ibi scripta fuerant, legi nequierunt, ita plerarumque editionis
Scbneiderianae paginarum uel primus obtutus potest docere,
quantum prae ceteris ApoUonii scriptis syndesmicon temporum
iniquitate deprauatum sit. Itaque boc loco ea afferenda putaui,
quae ex iis, quae ita perierunt, loco suo me reddere posse spero.
215y 2 frustula relicta sunt baec: ^ . . tcjv, h iji Inedel-
^af4€v^ et 222y 10 ^idel^afiev kv T(j} . . . qtJiacctl r6(v) av avv
dea^ov" ktL Dronkius supplet priore loco {kv rip neql iui^-
^r)iia)TU}v, Iv Of iTtedel^afdsv j altero Idel^a^ev iv T(j} (/repi
l7tL^)^r^fxaT^v), Non recte. Nam quoniam epirrbematicon
post syndesmicon scriptum esse uel bine cemitur: p. 133, 13
'xcri Iv T(/i fteql Gvvdia^ivjv i^e&i^e&a^ et p. 133, 20 '17x^1-
^li&Tj 0 TtBQi avTov Xoyog iv r^J neql avvdiaf4wv\ non licet
locos illos ita restituere, ut ad epirrbematicon tamquam ante
syndesmicon compositum uideantur respicere. Alia igitur scripta
ibi laudata fuerint necesse est. Equidem puto priore loco,
qnippe quo de syntbesi agatur (cf. 215, 5. 7. 11), scribendum
esse Xev rf/J tccqI Gxrif^a)T(x)v\ ad' quern libellum de simili
quaestione p. 236, 23 relegamur bis ^dg ivrekog anedet^a^uv
iv T(p Tieql axr]^i(iTwv\ Altero autem loco scribendum censeo
^iv T(^ (negl) ^rj/nart^vY] ibi enim, cum de modo bypo-
tbetico et potentiali disserebatur, rem, quae tangitur, fusius
tractare debuit eadem fere ratione, qua de coni. 220, 8 de
uerbo axokov&elv et coniunctione €l etsi idem ualentibus, tamen
in diuersarum orationis partium numero babitis agitur.
218, 3 sqq. tota inde a 216, 16 disputatio, qua exponitur,
quod discrimen inter coniunctiones disiunctiuas et subdisiunc-
tiuas intercedat et quomodo cum copulatiuis et cum continua-
tiuis commutari possint, concluditur uerbis bis in codice lacu-
nosis et iam ab aliis partim suppletis : ^ra fiivToc vrcoi€l7to(vTa
a6i(xLQi)Ta^) twv koyiov, kiyw xa firj VTtOTtlTtTOVTa (vrto to
1) Sic Egenolffius, Ann. philol. 1878. p. 846.
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma gennina. 25
roioiyrov ') eldog (i. e. genus propria disiunctiuarum) V7t^ avrtSv
T(3v Gwdia^wv TvelaeraL &ai rj avvrjcpd'ai', — Ulti-
mam laconam I. Bekkerus explenit (to 8u^evx)^ai. At antea
exposuit ApoUonias cum subdisiimctiuis et copnlatiaas et con-
tinuatiuas commutari posse (217, 11—13. 16 sq.); restituo igitnr
locum ita: ^neiaerav (%6 av^ne^iXixd-ai rj SteKevx}-
220, 4: post genetiuum axoijg tale quid desideratur (ev-
&€v ovv it)r^TT^&r] (cf. de adu. 125, 22 (^ koyip ovv).
223, 12 sqq. postquam antecessit exemplum, ubi quaenam
rj particulae notio accipienda sit dubitari nequit, sequi exem-
plum, ubi de hac re dubitare liceat, elucet ex iis, quae 223,
16 — 22 in utramque partem disseruntur. Itaque uel hac de
causa EgenolfiGi (1. 1. p. 847) supplementa reicienda sunt haec :
^eTcl fnivToi Tov a 164 o(ri Tcdvrwg avdyKt]} xbv h^eqov vvv
7taQa6i^aa&ai, tov dk ^€qov {anofikrjriov, aa(pkg hrevd-evj , —
Equidem sic potius scribendum censeo : Inl ^(ivzov rov)^)
Tvdvreg x' aQrjaalcer^ IXacpqoreQOi. nodag elvai
rj aq)v€i6r€Q0t x^aoio re ladifvog re (a 164)
o{v drjkov, el dei)^) %dv %reQOv vvv naQadi^aa&ai,
TOV 8h eT€fov {rcaqatTila^aiy .
224yl5sqq. sententiae quae 14 sq. est Va Jta^ri ov tvjv
drjkov^ivwv , tcSv dk q)iavix)v^ afferuntur exempla etiam haec
*xal fi „ ftaqa " Xiyerat naq ' „ ndq Zrivl ", naqipoXui '*)
otTTov drjkoi ivrekovg rijg „7ca^o***. — Ac primum quidem sub
litteris TtaqtpoXu) latere uidetur praepositio coniuncta cum da-
tiuo illius pastoris nominis, quod inuenitur apud duos auctores
aliis quoque locis ^) ab Apollonio laudatos ; legimus enim apud
Theocritum VH, 149
^aqd yi 7t(f TOiovde Ooko) xara Xdlvov Svtqov
XQOT'^Q^ ^Hfoxkrjc yiqmv loTaaaro Xelqutv*]
1) Sic R. SchneideruB. 2) Sic iam I. BekkeruB.
3) £t noaem fere litteranun spatium inter o et tov Hb^ov in A inter-
cedere annotat R. Schneideras.
4) Qoinque uel sex litteranun spatium ibi esse annotat R. Schnei-
deras in progr. Colon. 1867. p. 13.
5) Ita de constr. 120, 14; 127, 10. — De pron. 75, 19. 22.
26 Theodomg Matthias
itemqne Pholas ille cum Hercnle coninngitnr in Epicharmeae
alicuius comoediae titulo a scholiasta Aristot Eth. Nicom. JH^
5, 5 tradito: nam quod ibi exstat ^(^EfclxaQfiog) kv 'HQccukel
> Tip 7taQq>6X(fi recte a Camerario in iv 'H. t(^ naq 06X(t) cor-
rectnm est.') Vides igitur ntroqne loco litteras illas libra-
riorum stultitia coaluisse. — Praeterea in litteris arvov reli-
quias agnosco comparatiui eXcevTovj de cuius constructione uide
exemplum^ quod exstat de constr. 237, 27 ^ra ftQunowrcd h
IXoTTOvt xaraylverai vXrj tcSv 7taQay(jiy(ov\ Itaque totum
locum sic reficio: ^xal ^ jfTtaQd" Xiyezai Ttaq* n^oiQ
Zrjvl'^, nTtaq 06X(p^* (xa2 ovx fc'A>aTToy di^Xol Ivtc-
lovg rijg naqa .
225| 20 Bekkeri supplementum ^h}X (i(j4okoyrj)iAiv(jjg Xei-
Ttarat 17 q>Qaaig tov rj^ non sufficit Docet enim R. Schneiderus
in progr. Colon. 1867 p. 13 post litteram vj quindecim sede-
cimue litteras intercidisse. Magnitudinis igitur lacunae ratione
habita scribendum censeo ^aXX* w(d€ Xeyofiivrj of^oXo-
yov)/iivwg\ Hanc enim ultimam formam Apollonius de
constr. 124, 14 exhibet: ofioXoyovfiivwg ovv xtA.
230, 27 sqq. : 'Rerum duarum uoce eha coniunctarum altera
prius, altera postea est, uoce xal coniunctae ambae una sunt .
Hoc ultimum uerbis quae nunc corrupta sunt, ^el fiivtoi tov
n^ccl** TtaqaXafji^avo^ev , ci^q)o .... yLvovTat'^) dictum fnisse
necesse est. Quare Schneideri supplementum afzq>6(T€Qoi) non
satisfacit potiusque scribendum est aiiq>6{T€Qoi Sfio) yl-
vovTai,
Loci deinde 238, 8 — 12 ualde corrupti nonnullas saltern
lacunas explere me posse credo: In uersu 11 sic scribo ^/ra-
Qad-eTiov) %tl elg aTcodei^iv tov Xoyov xal to aavv-
(iXevOTOv^) elvai) xal iv yivovg TtagaXXayfj xat
1) Gf. Welcker, Kl. Schr. 1, 299 ; Bergk, reliqu. comoed. att. antiquae,
p. 149 annot.
2) Sic, non yiyvovra$ ; R. Schneiderus in hac quidem re uidetor non
satis sibi constare.
3) De uocis affwdXevaros notione conferri possunt loci hi: de constr.
304, 9 ; de pron. 45, 24 ; 1 14, 4 sq.
V
De Apollonii Dyscoli epirrbematici et syndesmici forma genaina. 27
agid'^ov x%X^ h. e/si zovveKa esset avranodoiixoVf ut ovvey.a
nox, semper in omni numero omnique genere in nnam formam
contractnm maneret, quod non est\ — In litteris autem 'tcSv
€v av^ aersos 15 hand dnbie exemplnm uocis hexa cum pln-
rali numero coniunctae agnoscendnm est. Nam Claris uerbis
ners. 11 sq. indicatur exemplis quae e formulae et in plurali
et in feminine diuersitate et in duas uoculas diremptione pe-
tantur, rovvexa non esse uocis ovvena avrafcodorixov probatum
iri. Exstat exempli gratia eiusmodi locus in Solonis fragm. 37
(colleg. Bergk):
T(Sv OVVCK CCQX7IV TtavTod'ev lWX€Vfl€VOg
iig h xvalv noXXalatv loTqatpriv Xmog,
nbi, quia ovveKa rectius cum uerbis soils coniungitur, Bergkius
Hesychii glossa Va^ij (ragX^)* TaQa^ig et aiaQxog' azaQoxog
et TaQxcilveiv^ nisus bene coniecit:
Tiov hf€xa ra^jj Ttavrod-ev 7cvx€vfZ€vog.
Tum in uersu 19 uerba secuta esse existimo sensus huius ^xal
ovY. %a%iv l(ji€lvov T.ov axrj)fxaTog ij avxi] arcoXoyia ,
Lacunarum quae exstant 240, 30 sq* haec proposuit sup-
plementum Egenolffius 1. 1. p. 847 : 'cSairc 1% altlov aiTiov (l/rt-
q>iQ€G&ai xaJ) iv 8{val fioQloig) to alzioloyovfievov' „iv&ia
yccQ TovTov riXd-eg^, 8ia{kafifia)voval tb ovrwg^, — At non
placet, quod particula xa/ post iTiKpiQead-at inserta ipsum
exemplum coniungit cum sententia grammaticorum, qui in eius-
modi exemplis '?y«ca yaq tovtov rjX&eg^ figuram iTtiTcXox'qg
statuentes hexa cum pronomine, yccQ cum uerbo construebant.
Offendit praetera elocutio 'ev dvai fioQloig elvai\ quo termino
ApoUonius significat elocutiones ut ex uariis orationis parti-
bus formatas, ita unum corpus unamque notionem efficientes. ^)
Minus autem probatum est uerbum diaXafifidvovaij quod semper
apud ApoUonium 'disserere de aliqua re'^), nusquam autem
id, quod hoc loco postulatur ^resoluere' significat; ut taceam
1) Gf.deada. 148,23; 184,10; 203,32; de coni. 235, 31 ; 236,7.
2) Ita SiaX. nB^i r$vos: de constr. 22, 8 ; 32,13; 33,6; 95,3; 162,27;
167, 7; de adu. 141, 16; 9$aX, vniq nvos: de pron. 8, 6; et ad idem redit
ixeXvo BiaL m\ de constr. 31, 5.
28 Theodoras Matthias
s.
de mntatione litterarnm xa, qnae in codice exstant, in dia. —
Equidem locum sic reficere malim: ^ioaxB l^ alrlov a%%iov
(JtY.oXovd'elv)' Iv 6(vaiv ixqa loyotg) to alzioloyov-
fievov „^'y€xa yccQ rovzov rjld'eg'* xa(ja rovTOvg, ava-
I) V oval TB ovrwg^,
243) 4 sq.: 'Iv ofiogxovlf naQaXafifidverai (ra Totavza
(scil. nentra) t^ ix) *) xllaewg IttI %b evd-elag xaJ ahiarvKiig
xal ircBL . . . xAi;Ttx^g*. Voculae enei loco, quam in codice
trinm litterarnm spatinm snbseqnitnr, I. Bekkems scripsit inL ;
sed ad lacnnae magnitndinem propins accedes mecnm scribens
'yial ezi inW Quae coniectnra firmatur eo, qnod nocnlis
xai IVt nltimnm membmm addere Apollonins nalde adamat.^)
Satis hnc nsque de nninerso ntriusque libelli ordine ac
statu exposui. lam igitur transeo ad singula uitia, quae in
utroque opere restant, accuratius examinanda.
Sunt autem quattuor corruptelarum genera, quibus prae-
cipue ueterum auctorum opera foedantur: interpolationes, lacu-
nae atque omissiones, transpositiones , singularum formarum
corruptelae. £x bis autem transpositiones maioris quidem am-
bitus locorum, quippe quae eius, qui libellos nostros in usum
suum consarcinarat, consilio debeantur, necessario iam in duo-
bus prioribus capitibus tractaui. Restant baud ita multae sin-
gularum uel plurium interdum uocularum transpositiones. Sed
quia eiusmodi transpositiones ita solebant existere, ut primnm
uoculae transpositae omitterentur, deinde superscriberentur, turn
falso loco in textum irreperent, paucas illas ei adiciam capiti,
quod erit de lacunis atque omissionibus. Agam igitur primum
de interpolationibus, deinde de lacunis et omissionibus, postre-
mum de singularum uocum corruptelis.
1) Sic EgenolffiuB rursus in ann. philol. 1878 p. 847.
2) lU de coDStr. 21, 5 ; 22, 12 ; de adu. 128, 25 ; 172, 9 ; de coni. 253, 25.
De Apollonii Dyscoli epirrbematici et syndesmici forma genuiDa. 23
8ermo est. Desideratur denique transitio, qualis alibi exstat
^kiov l^g ItvI rag q>u}va^^ (254, 1) uel simile quid. Atqne
reaera uerbis ^ol ahioXoyixol avvdeofdoi xal cmolov'd'lag elal
Tcakiv deKi^ixol Tcal vTtaQ^ewg' (234, 13) proxime antecessisse
non minus uniuersam de snbcoDtinaatiois dispntationem testa-
tur luenlentissime adnerbiom naltv. Hoc enim ita expli-
candnm est, at etiam in proxime antecedentibos actum esse
statuamus de eis coniunctionibus , quae rursus item, ut pro-
prie causales, et ordinationem uel consequentiam et essen-
tiam rerum significent, i. e. de ipsis illis snbcontinuatiuis. ^) —
Yides igitur ex ilia parte, ubi e Prisciani testimonio ApoUo-
nius sub conmiuni causalium titulo de quinque continuatiua-
rum, subcontinuatiuarum, adiunctiuarum, effectiuarum, proprie
causalium generibus disseruerat, idque priore, quam quo nunc
fit loco, ut decent loci p. 21 sq. laudati, haec frustula in eum
quo nunc leguntur locum esse translata.
Restat denique, ut, quomodo status libelli qualis nunc est
euadere potuerit, paucis explicem. Puto enim ea, quae nobis
de Apollonii syndesmico seruata sunt, deberi alicui, qui sin-
gula capita, nescio quo usus consilio, neque singulis sententiis
in uniuersum coartatis neque ordine seruato elegerit atque
consarcinarit. Quot autem coniunctionum explicationes et enu-
merationes ille non transscripserit, cognoscimus, si paruum
numerum seruatarum explicationum comparamus cum Prisciani
(XVI, 11) coniunctionis generum enumeratione baud dubie ex
ApoUonio hausta. Ibi enim, si cum C. F. lahnio ^) uocem 'ab-
latiua' tamquam uocis ^abnegatiua' glossema deleueris, sede-
cim enumerantur genera.
Sed quamquam ad syndesmici quoque statum explicandujn
eandem atque in epirrhematico rationem adhibendam censeo,
tamen non dico omnia, quae desiderantur, eius qui reliquias
nostras consarcinauit consilio periisse. Etenim primum in fine
1) Cf. Bekk. anecd. graeca II, 966, 1 — 967, 2.
2) Grammaticor. graec. de coni. doctr. p. 22.
so Theodoras Matthias
fonnae, paucae notioneSi snfficere unum quod proposnerit
exemplum uocis to/; nnamqnamqae antem conianctionem ex-
pletinam perlnstrare longom esse.
Graniores antem interpolationes uiri docti deprehendisse
sibi nidentnr has: Skrzeczka 124, 25—27 in nerbis 'dio xai
xcrra aaoifaatv rwv nQoeiQrjfiivwv dvo xQoviav id-efdarla&ri'
^ loy^ xa) TO Giiq)QU}v ro 6 Ttgoalafidv voeltai piovwg aq-
c^txov* et 151, 29 in nerbis 'ovx ^S (f'^oi TQvq>wv dia to
/lox^r o'; Wachsmnthins in explicatione quae exstat 129, 19
*rotT^cmv o dtjXol to a7taQif4q)aTov* . — R. Schneiderns in
pernersa hac explicatione 168, 9 'Xfyoi fj tov avonaTa) rj xa-
TCirrcfrw', praeterea 145, 10 in nerbis *xaJ yivovg fjiri ehai 3ia-
x^irixov^ denique in tota de adnerbiis in ov exenntibns ex-
positione ea, quae continetnr nerbis 193, 20—29.
Sed mnlto plnribns interpolationibns epirrhematicon et
syndesmicon ^) ab interpretibns depranata esse arbitror, qui
nel similes locos Apollonianos adscripsemnt nel sententias diffi-
ciles explanauernnt nel impugnanemnt.
Ac primnm qnidem apponam eos locos, nbi exemplomm
ab ApoUonio explicatomm coneinnitas atqne integritas aliis
exemplis insertis deletur. Praemitto antem in nniuersnm de
ApoUoniana exempla afferendi ratione haec. Et in libris de
eonstructione et in scriptis minoribns 1066 locis exempla ex-
stant. Qnomm locis 747 bina, locis 291 plus bina exempla
aflferuntur, cuius rei causa facile perspicitur.^) Temis nero
1) De reliqaorum librorum interpolationibus alias dispatabimas.
2) Apponuntur omnes perscnae: cf. depron. 33, 6; 102,12; 105,26;
107, 18. 21sqq.; 109,4; 110, 16 saepius; omnia genera: cf. de pron. 60, 22 ;
de constr. 321, lOsqq. ; omnes nomeri: ut de pron. 17, 20; 103, 20; de constr.
188,4; omnes casus: ut depron. 5, 23; 8,18; 53,14; de adu. 171, 11; de
constr. 63, 2; omnes aduerbionim localium diiectiones: at de adu. 206, 22;
de constr. 333,22; 336,11; 340,23; quam plurima nel coram quae aduer-
sarii posuerant, uel nouae regulae nel totiue classis exempla. £zempla
huius generis plura sunt, quam ut execribam. Solent autem haec signi-
ficari uocibus formulisque his: ra TO«avTa, to. inoXo^na^ ra n^axsifisva,
Tiavra, anavraf ini navrSe, TtavTore^ TtoX^AxtS, aXXa nafiTioXXa, nXiiova^
Pe Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmlci forma genuina. 31
exemplis ApoUonius utitur 28 locis neque intellegimns, cnr
non binis prolatis contentns fuerit Qnoram 17 infra adnotata *),
cum nulla praaitatis aestigia in eis insint, corrigere non audeo.
At reliquos 1 1 locos, quibns tertio aliqao exemplo et concinni-
tas tollitur et contra consuetudinem illam bina exempla affe-
rendi peccatnr, iam emendabimns.
123,20: proferuntnr exempla, quibns demonstrat gram-
maticus aduerbium avgiov non cum praeterito coniungi: ^avQiov
yQCKpio, avQtov yqaxfjia . Sequitnr 'avQiov avayivdaxto^ , Quod
ab ApoUonio additum esse nego, quoniam tertium exemplum
eadem symmetria, qua cetera, allatum eodemque modo per
diuersa, quae apponi licet, tempora perductum esse exspecta-
mus. Nam quominus concinnitatis restituendae causa quartum
membrum addas avQiov avayvoiaofiai, impedimur eo, quod
toto hoc loco ApoUonius non amplius unum exemplum per ea,
per quae licet, tempora perducit. — Eadem de causa 129, 12
tertium exemplum '^ovkofdai q)iXoXoyelv^ coll. c. synt. 227, 13
^d-iXeig ygdrpeiv, avayivtiayteiv fiovk€i\ delere malim quam
cum Wachsmuthio scribere nQoaigovfiai g)iloloy€iv. Porro
143, 15 ^dovreg vfzvelre nerba, quae sensu carent et sola tria-
dem exemplorum efficiunt, delemus. — Item 160, 26 nerba
avTcS aVra e textu remouenda sunt utpote et inconcinne allata
neque ulla de causa exemplorum triadem ef&cientia. — 170, 29
uerba 'xori aaatpaig^ ut concinnitas cum uersu antecedente
seruetur, tamquam e u. 25 repetita delenda uidentur. Prae-
terea enim, etiamsi e formis xpevdrig — axpevdi^g — axpevdcSv
recte declaratur aduerbium aipevdvigj ex iisdem tamen non
aaa(pwg\ et si ApoUonius ad hoc omnes illos gradus repetere
noluit, tale quid saltem addendum erat: ^ovrwg ex^t' (cf. 134, 17).
— Simili de causa in eiusdem paginae u. 20 inducendum est
xpevdiiog,
TO. nXelaray iS'ificoTBgov, tos ix^i xai, ovrcas uel r^^e Iji^fi, ixxsiad'ai vno*
Btiyfiaraj similibuB.
1) Sunt hi: de pron. 8,24; 26,27; 38,13; 78,8; de adu. 191,8; de
coni. 234,9; 237,20; 246,27; deconstr. 19,8; 28,25; 45,15; 53,4; 62,24;
192,11; 242,2; 324,25; 328,14.
82 Theodoras Matthias
185. 15 uerba ^Ttaqa zriv cevro&ev avT(o\ quae totam con-
Btructionem turbant, remonenda sunt. Neque enim exempla
idem ualent atque ^Ttaqa ttjv ovtov to airo&ev xal naqa Trjv
TovTov TO tovt6&€v\ quoiiiain sine alia particnla annectuntur,
cnm ilia inter se particnla xal coninncta sint. Praeterea hoc
exemplnm idem significat atqne illomm prins. Differt enim
eo tantum, qnod de dorica forma einsdem nocis mentio fit,
deriuationis antem gradns innersi sunt Qnominns autem com
exemplis formarnm Doriensium coninngamns, impedit incon-
cinnitas, quae exsisteret: nam exemplnm ab eo, qni forte in
margine posuit, quantum ad formam, prioribus illis adaequa-
tum est.
194, 17: si Apollonius ultima exempla ayxooe^ Triloae ad-
didisset, ea etiam explicasset. Nam nisi eadem, quae ad ante-
cedentia explanatio 6t deriuatio adicitur, id, quod demon-
strandum est, neutiquam perspicitur, nimirum aduerbia in oi
exeuntia eodem accentu uti, quo ea, quae in ^v et quae in
Wl desinunt. — Praeterea Apollonius ant in u. 14 post aiUo-
d-ev et in u. 17 post xrxAodcy, ut in u. 15 post TtdvTo&evj par-
ticulam xal posuisset, aut ne hoc quidem loco admisisset;
neque articulum to ante uocem xvxhiae u. 17 adiecisset. Quam-
quam hoc loco ista menda baud confidenter scribae codicis
tribuere audeam, quoniam hac potissimum epirrhematici par-
ticnla is, cui eius reliquiae debentur, rudissime grassatus est.
199, 10 sq. exempla ^di' !dle^av6QeLag , dia tov ^Ekliqa-
novTov eius sunt, qui ut uerbis iC ^qiotccqxov praepositit)-
nis did cum persona, ita uerbis di* ^le^avdQelag eiusdem
cum nomine locum significante coniunctae exemplnm satis di-
lucide exprimi aut non uidit aut non putauit. Praeterea, quod
iam hie moneo, in antecedentibus, ut nunc leguntur, falsus
sensus existit hie et di* liQiOTOQxov et di' IdXe^avdQeiag ^ si
de personis dicuntur, significant ^yiyvdaxovTag ^qiotccqxov^.
At solus Aristarchus persona est, quare rectior responsio, quam
postulat sequens to d^j ita restituenda est, ut scribamus : dij-
kov log ari^ialvet (to) ^hv Inl ifiipix^ov xtA.
204. 16 ^xal TO dvavdijg^ additum ab aliquo, qui uerbis
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genaina. 33
vqg avrijg ivvolag non intellexit respici ad tov atpwvov at in
n. 1 3 adnerbium rovifi eadem, quae in substantino inerat, signi-
ficatione uti dicebatur.
De coni. 233,21 — 24: exposnit Apollonius saepe sim-
plicia e compositis deriuata esse. Exempla, quae affert, con-
clndnntur formula ^eig %b avid avvax^OBrai^ i. e. eidem ex-
plicationi denique subiungendi sunt nersus 2 178 et tt 45.
Nihilo secius 21 sqq. noua exempla afferuntnr. Sed et ilia
fonnula et sententiae inconcinnitas testantur nerba ^yHTOveg
ridh itai — 7tQonvX(fi^ ab eo addita esse, qui alia eiusdem
rei exempla fortasse ex ApoUonii libris quaesierat; prius ex-
Stat etiam de adu. 136, 24 sq., ibique una cum ft 45.
243, 23 offendo in eo, quod imperatiuo dog tria enuntiata
iVa ygaipo), iva yQatpfjgy tva yQotxpjj addita sunt, cum in se-
quentibus singula enuntiata primaria cum singulis secundariis
coniungantur. Accedit, quod, si exempli gratia dog interpre-
teris ^da mihi tabulam, ut scribam\ in secundam personam
eadem interpretatio non quadrat. Quacunque ergo ratione
interpretaberis, omnes personae eidem nunquam subiungentur.
Puto igitur secundam et tertiam personam male e u. 14 sq.
repetitas esse.
Secuntur alia exempla talium explicationum , quales iam
Wachsmuthius 129, 19 et R. Schneiderus 168,9 agnouerunt
(cf. p. 30).
De adu. 120, 14 sq. exstant haec: '^dta tov toiovtov vtvo-
Selyfiarog del rovg dicncQlvovrag rag zoiavtag avvefiftTciaeig
T(^8e T(p ^yq) x€XQijO'9'ai\ Sed et per se et si cum lis, quae
respondent apud Prise, in, 65, 12 H: 'sic igitur discemas no-
mina uim aduerbiorum recipientia uel non' conferes, uerbo-
rum ^dia zov toiovtov vrtodelyfiarog^ et ^Ttfide T(f Aoy(^* tau-
tologiam animaduertes. Est autem ^Ttfide Tip X6y(p xexQrja^ai'
minus proprie dictum, quam priora, in quibus inest pecu-
liare Apollonianum exempli nomen vTtodeiyfia^ quod inter-
polatores non perspexisse eorum falsa TtaQadelyfiara correctio
206, 23 docet. In fine igitur enuntiati mendum latere ratus
L«ipsig«r 8tadi«ii. YI. 3
84 Theodoras MatthiaB
initio exstitisse censeo 'dia rov toiovtov vTtodelyfiaTog
del dianQlvetv rag Toiavzag avve/iTtTviaeig^,
123| 14 sq. nerbomm 'ovrwg ware xal to afiq)lfioXa rcJy
^(jiaxwv rfj idiOTrjri rijg avvrd^eiog OTtoXvead'ai Ttjg a/Kpi-
fiollag dia rfjg Idlag ccvtov TcaQad'iaeuig* his dia vfjg Idlag
avTov TtaQad'iaecjg e u. 27 '3ta rijg tovtvjv rcaqad'ioBijg^ re-
petitis nerba %i] Idiozriri r^g avvra^ewg circamscribuntnr.
139, 9 6 kni^XiTtwy rovg deoTtorag band dnbie glossema.
Neque enim Apollonins uel maxime innsitatorum qnae affert
exemplornm notionem addere solet. Et qnidni etiam dQWTta-
^€iv explieatur? Qnibns cansis 152, 15 in uerbis 'naQa to
daL(j}\ accedit tertinm idqne graue ar^mentnm, qnod ex-
plicatio non statim id nocabulnm sabseqnitnr, cuius illustrandi
causa additur.
147, 11 uerba ^aQx^fdivov rov e ifto qxjjvrjevrog^ nel, ut
correxit Dronkius, ^aqxopiBvov ccTto rov e (pcotn^evrog^ delenda
esse censeo, cum ut tradita sunt intellegi nequeant. Sed etiam
quae Dronkius restituit, et prorsus superuacanea sunt, et con-
cinnitatem delent. Redolent praeterea doctrinam scholarum
byzantinarum, ubi pueruli uoces, quae a diphtbongo li incipe-
rent, easdem a uocali e incipere separatim docendi erant.
154, 1 in codicibus sunt baec Va firj ovrwg exovra riov
€lg 'd'a Xriyovra o^verai, drj'd'a ov Ttagaxel^ievov etg d-ev,
TQiX^a /iiivroi xal xetQaxd-a , Quibus in uerbis I. Bekkerus *)
hfiyorva uocem in Xriyovrwv non bene mutauit. Quare Skrze-
czka (11, 26) participium hjyovra in Xijyom correctum post
uoces elg ^ev coUocauit et particulae fiivroi explicandae causa
statuit aduerbii in ^ barytoni exeinplum intercidisse. At
barytonorum in 7a aduerbiorum exempla in antecedentibus
multa allata et inde a drid-a iam oxytona afferri coepta sunt.
Quare uocem fih^oi deleo. Et improbo explicationem , e
Skrzeczkae coniectura ortam, 'ov ftagaxelinevov eig 5iv Aij-
yovTi\ Etenim saltern exspectaremus 'rivl ^) elg 5iy uel ofioltif
€lg ^€v ki^yovri' uel simile quid. Neque aduerbii drj&a exem-
1) Huic etiam nescio quo lore negatio ov offensioni erat.
2) Gf. de ada. 149, 3.
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici fonna genaina. 35
plnm quod sabiuDgitnr regnlae antea expositae, eadem regola
postea rursuB probari oportet. Omnia potins ilia uerba delenda
gnnt, quippe quae ex explicatione ad uerba ra fitj ovrwg Uxovra
ascripta fluxerint, huius fere sensus: ^a elg x^a hfiyovrai, ov (iiv-
rot naQcmelfjievov ri elg ^ev ^ovai\ — SeuBUS autem huiuB
enuntiati hie est: etiam h^a proprie est fonna aeolica pro
altera evd-ev usurpata, quoniam ie'iye)^ si ita se non haberet,
ut cetera in 3^ aduerbia, quorum terminatio non est aeolice
uel dorice dicta pro communi ^iv, oxytona sunt, ita et ipsa
'oxytonos^ proferenda esset.
170 , 5 sq. : ad regulam ante expositam respiciunt haec
^exxeizai f.ikv ovv TCQwrog ^yog, on dia tovto tj fteQiaTtarai
fj ^aqvvetai] sequitur uerborum dia tovto explicatio haec
^dia Tov naQ€7t6f4€vov tovov rij TtXrj&vm'/^ y€viyfj\ Quam
superuacaneam et falsam esse contendo; dici enim nequit ad-
uerbium aut perispomenon aut barytonon esse propter accen-
turn, qui est in genetiuo plurali, sed propterea, quod eius
accentum accipit. Ilia igitur dicendi peruersitas caecum inter-
pretem prodit. Item 180, 15 uerba ^ ftoQaywyrjg Tvyxdvovra
rfjg diet TOV di^ tanquam e lectoris uerborum Va TtQOTcarei-
Xeyiaiva i/ti^g! explicatione textui illata remouenda sunt. Nam
ut nunc leguntur, condicionaliter accipienda sunt, quod sensu
caret. Post iTti^^fiora autem uocem uersus antecedentis nemo
uerba ilia inseret, quia to TtQoxareiXeyidiva hTti^qriiiarva, no-
nov idlov ixo^eva^ alia esse non possunt nisi aduerbia in ^
deriuata. Nam de lis antea dictum est et ea sola propriam
formam aduerbialem babent, cum olxov 8i, aygov 8i elocu-
tiones non propriam aduerbialem, sed et nominis et particulae
formam continere ApoUonias doceat.
Neque ab Apollonio uenisse arbitror explicationem formulae
TOVTiov T^de ixovTwv^ traditam 184, 6 ^TtaQehtofiivrig r^g „lv"
TtQod'iaewg iv Tf/7 ivayx6g\ Nam quae ilia formula colligun-
tur, res sunt duae, itaque duae explicationis loco exhibendae
erant: et praepositionem kv uocabuli hayxog abundare neque
eis syllabis abundantibus accentum mutari. — Simili expli-
candi studio debetur relatiui one^ explanatio, quae exstat
3*
86 Theodoras Matthias
205 1 12: 'to dukiyx^^'^^^ ^h aY.a%aXXrih6%r{ca , Nam illud
relatinnm spectat ad antecedentia 'kdoxei a^ycjg rl&ea&ai'
(sciL TO eiau) in exemplo ^eXata doQTtov h(j6aiiu\ at alitor ac
'to ioKBlv aJioytjg rld^ea^ai^ nel similiter explicari non de-
bnerit Neque, si in seqnentibns dnplicem esse adnerbii etaio
directionem probatnr *), in illo exemplo oxcrraAAijAoirijTa inesse
statuere licet
lam nenimos ad interpolationes ant maioris ambitus ant
propterea cognitu dif&ciliores , quod artissime com geminis
ApoUonii nerbis conionctae snnt. Qoas iam paginamm seriem
secnti perlnstremos :
De a da. 119| 14 sqq. ApoUonios at demonstret se in de-
finitione sac iare adaerbiam partem orationis indeclinabilem
nominasse, eam explicat differentiam, quae est inter adiectiaa,
si qaae adaerbioram notionem indaant, et ea, qaae meram
adiectiaorum , i. e. nominom significationem seroant. Dicit
igitar nominam cum uerbis constructione affectum , qui insit
in casualibus, significari et, si praeter nominatiuum etiam ca-
sus aliqui obliquus adhibeatur, ad eum nominatiui actionem
uerbo expressam pertinere. £t ita accuratissime respondent
his dnabus nominis cum uerbo constructionibus priora duo,
quae secuntur, exempla: in priore, quod est ^TQvq)iov tccqi-
7tarvel\ ut uerbi neutrius cum subiecto tantum exstat con-
struction ita de solius subiecti affectu mentio fieri potest; sed
rectissime in altero ^TQvqxav rvrtTsi Jc6vvaov\ in quo inest
uerbi actiui et cum subiecto et cum obiecto constructio, Apol-
lonius statuit diabasin, i. e. transitionem actionis. Iam propter
banc inter expositionem quae praecessit et exempla eam ex-
plicantia responsionem Schoemanni (op. ac. IV, 244) u. 13 uocis
didfiaaiQ in dia^eaig mutatio reicienda est. Nee maiore iure
uir doctissimus offendit in bac iunctura ^ iveQyrjzixfj did^aoig\
qua significetur subiecti actio transitiua, quae aliis locis ab
Apollonio nominetur dia&eaig iveQyrjrix'q uel dia^ifiaarixij. At
1) Cf. u. 19 sq. iSa$^ita>s ovr avafiBQUrd'h* rb Mov avayxai^ts Sam*
Xiyxti ffjv Siaar^ X^^^^^ (Egenolffius : tf^^ir) rov eiaof.
\
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici fonna genuina. 37
effagernnt earn nerba paene eadem, quae praecedont ^ did-
Paaiq t) and Trjg ivegyelag^] hie enim non de solo actiuo, sed
omnino de iis nerbi generibns disseritur, qnibasenm casus obli-
qnos coniimgi potest, i. e. de actiuo et de passiuo, ut in uer-
bis illis et in bis de quibns sermo est actionis sine actiuae
sine passiuae ab altera persona ad alteram transitio insit.
Qnae si recte dispntanimns , nee Schoemanni coniectura
opus est, et duo ilia exempla iam commemorata snfficinnt.
Sed legimns tertinm in n. 14. Qnod si cum praecedentibns
contnleris, concedes inconcinnitatem qnandam oriri. Cum enim
ilia sine copnlatiua particula adinncta sint, hnic praecedit par-
ticula xa/. Et si qnis opposuerit secundum et tertinm inter
se artius coniuncta esse, ei respondendum est tunc explicatio-
nem, quae sequitur inde a '17 Ix tov Tq. — Ji6vvaov\ hoc
tertinm demum exemplum seqni debuisse. Porro, quidni, si
reapse haec artius inter se cohaerent, mrsus, ut in altero,
dtdfiaaig^ sed diid^eoig statuitur?
Iam uidemus, unde haec interpolatio fluxerit, nempe ex
eo, quod 8ia^. haqy, a docto quodam interpolatore eodem
modO| quo a Schoemanno nostro, falso de solo actiuo intelle-
gebatur. — Praeterea ne aptum quidem est exemplum. Nam
cum antea exponatur, si casus obliquus addatur, ad hunc esse
actionis transitionem, in hoc exemplo, cum passiua notio insit,
ad casum rectum est. Quam actini in passiuum mutationem
si hoc loco ApoUonius afferre uoluisset, hand dubie ant antea
in uniuersum aut nunc ad ipsum exemplum explicasset.
Sed ne altera quidem huius argnmentationis ea particula
quam nunc habemus ApoUoniana est. Ad eam enim respiciens
adiectiuorum cum uerbo constmctionem , quae inde a 119, 8
explicatur, iam non casualia, sed aduerbia esse dicit ea ea-
sualia, quae eiusmodi cum nominibus constmctionem non acci-
plant, nihilo secius tamen cum uerbo coniungantur. At quae-
nam TOtavTri nictirixdiy nqog xd ovofiara avvra^ig in ante-
cedentibus conunemoratur? NuUam equidem uideo itaque puto
sic restituendam esse genuinam Apollonii sententiam: Va d^
otv Ttxiatixdy TTiv TOiavrrjv avvja^ir nqbg %d ^1}-
88 Theodoras Matthias
fxaza firi avade^afiBva . Est antem sententia haec: ^ca-
Bualia, quae eam^ qaae antea commemoratnr, cnm uerbo con-
strnctioneiii , i. e. earn , quae affectum in ipsis casaaUbos per
horom ipsomm flexionem expressnm ef&ciat, non accipiont, sed
tantom eodem modo, qno adiectiuom snbstantiao, nerbo ad-
iecta snnt, ea pro aduerbiis habentnr' . niam enim nerbi Irci'
xelfieva significationem esse intellegitnr e synt. 1 8, 6 Vo Itt/^-
^f]f4d icTi Qtifjicncog ifci&erixrj avvra^ig coll. c. Prise. XVII, 21
(III, 121, 3 H) ^adnerbium qnod nerbi est ni adiectiunm'. Prae-
terea, qnod ita conclnsimns, Incnlentissime firmatnr nerbis qnae
in n. 2 legimns ^arciQ (sc. ra ^piara) nqbg ^€Qa TrTcurexa
Tfjv ToicevTtjv avvra^iv iTtoiovvto^] adnerbia igitnr aliam atqne
adiectina cnm nerbis constmctionem ef&cinnt, sed non cnm
nominibns.
Sed hoc ennntiatnm etiamsi meliorem nersns primi lectio-
nem respicit, tamen pro spnrio habeo. Qnod prorsns snper-
nacanenm esse ex proximo antecedentibns apparet. Neqne
Apollonins alia casnalia nt nomina, alia nt adnerbia constrni,
sed eadem casnalia modo nominnm modo adnerbiomm nim
habere docet. Qnibns concessis cnm logicae legibns obstet
^€Qa adiectinnm, non dnbito hoc qnoqae ennntiatnm tanqnam
commentatoris explicationem delere.
121, 9 sqq. : Apollonins postqnam exposnit nt adiectinnm
snbstantino, non snbstantinnm adiectino, ita adnerbium nerbo,
non nerbnm adnerbio indigere, docet nomen et nerbnm prin-
cipales esse orationis partes, qnibnscnm ceterae lanqnam ad
sententiam perficiendam coninngantnr. Qaammqne qnoniam
participinm iam commemoratnm erat, ennmerat deinceps arti-
cnlnm, qui cnm casnalibns, adnerbinm, qnod cnm nerbo, prae-
positionem, qnae cum ntroqne coninngatnr; ex qua dnplici
constmctione etiam anastrophe eins explicatnr (cf. de constr.
304, 26 sqq.). Deinde rursus nerbis infra allatis eas ant cnm
nerbo aut cnm snbstantino constrni dicit: ^di6 xal fiovai ava-
GTQoqyijg %tvxov ^al Tjjde dvvaxai avvtaaaead'ai, liyw ovo-
ftaai, xofl r^Se, Xiyo) ^ri^aai. — Sed nerba ^modo possnnt
coninngi, dico cnm nominibns, et modo, dico cnm nerbis^ sensn
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma geDuina. 39
carent Atque etiamsi e synt. 321, ITsqq. sic fere locnm re-
stitues ^fijde dvvarai avvtaaaead'ai (xorra T^y rtaQad'eatv),
kiyo) ovofiaai, Hal rfjde {nuna rqv avv^eaiv), XiyvD ^(iaaLv\
tamen hoc enuntiato idem dicitnr, quod modo dictum est, unde
locnm delendmn esse conclado.
122 1 13 — 15: uerba \al to xaraqxtrixdv di, idi(f keyo-
fievov, TtaXiv tcqoq aTtaqriaiiov xov ^i^fiaTog xov Xeyo/iivov
TtaqaXafx^avetai' TtQog yaq Ttjv n^yQo^ciS'*} gxovijv q>af^ev
r.val"* 7] „ov''^ quamnis coll. c. synt. 117, 26 sq. et 245, 28 sq.
doctrinam Apollonianam redolentia ab hoc loco remonenda
sunt. Argumentationis enim inde a p. 120, 19 ordo hie est.
Ut demonstret aduerbium praedicare aliquid de uerbo, Apollo-
nius primum ea affert adiectiua, quae aduerbia fiunt, si quid
de uerbis praedicant; et ut adiectiua substantiuis indigeant,
non substantiua adiectiuis, ita ait uerbo effici sententiam, ad-
uerbio non ef&ci (— 121, 13). Qnam sententiam optime ea se-
cuntur exempla, in quibus solum aduerbium, quod ad uerbum
Bubaudiendum spectat, sententiam ef&cere uidetur, uelut accla-
mationes et interiectiones {— 121,26). Tum se id, quod eo
usque in uninersum probarit, singulis exemplis demonstratu-
rum esse dicit; et promisso satis facit inde a 121, 27 — 122,12
et 122, 16 — 33. Haec igitur exemplorum series interrumpitur
uerbis uersuum 13—15 supra appositiSi quibus nouum argu-
mentum rei iam pridem absolutae affertur, dico 'ov fiovov
QrjTOig ovat roig ^fiaac to eTci^^fiara 7tQoaq>iQ€ad'ai* .
Quam* difficultatem ut remoueret, Dronkius in Mus. Rhen.
Xn, 337—41 uerba inde a 120,19 — 122,34 sic transposuit;
120,19 — 121,13; 121,27 — 122,12; 122,16— 34; 121,19— 26;
122,13—15; 121,14 — 19, concedens se unde ilia disturbatio
orta sit nescire. Attamen reicienda est haec artificiosa ratio,
qua in mediam particulam ea transponuntur , quae ad totam
concludendam Apollonius apposuit 122, 23 sq. 'xal Toaccvza fikv
7C€qI tov oil xarrjyoQei rwv ^rjfidTwv to kTtl^^rifia , Nam
etiam ea, quae Dronkius post banc conclusionem posuit, ante
earn lecta esse intellegitur e 121, 16sqq., ubi docemur ac-
clamationibns significari, quae de uerbis praedicentur. Iam
40 Theodoras Matthias
R. Schneiderns (symb. phil. Bonn. 1. 1.) post nerba ^xal to xctra-
(parixov di' insernit lis^Q\xal to a7Coq)aTi7i6vy\ — Sed locum
esse spuriom ex aliis qaoque intellegitur : I3l<fj quodalioqnin
significare solet id , qnod rei praeter cetera propriom est *)|
b. 1. idem ualet atqne ^per se, solum, uerbo non addito'. At
significatio non magis propria est quam si adicitur uerbo. —
Porro Xeyofjievovj tantulo spatio diuersa significatione repetitum,
priore loco idem fere est, quod Xafi^avo^evov^ altero, quod
TtQoxareiXeyfihov, 7tQovq)€aTr]x6Tog. — Denique, id quod maxi-
mum est, quid est aTtaqrioiiog tov QrjidaTog? Semper enim
inuenies et uerbum oTtaQTl^eiv et nomen aTtagTiafiog cum sub-
stantiuo diavoia uel loyog coniunctum.^) Et semper ad anaQ-
Tiufiov TOV loyov uerbum solum sufScere ^) neque aduerbio ad
sententiam efficiendam indigere dicitur.
125,6 — 16: quaeritur, cur aduerbium, quamquam uerbo
et praeponatur et postponatur, tamen ab altera ex his posi-
tione nomen suum Inl^^rifia acceperit. Et Lehrsius quidem
(quaest. ep. 112 ann. 2) iTtiTaaaeiv h. 1. intellegendum putat
'postponi' et hTtL^^iqiia 'uocabulum uerbo postpositnm'. — At
hoc et per se in praepositione inl inesse nequit et prorsns
abhorret ab iis, quae ApoUonius ipse inde a u. 16 exponit,
nimirum false aduerbium postponi, quoniam ui quidem adiec-
tiuum sit uerbi, adiectiuum autem uerbo sue praeponi soleat.
Nee magis Lehrsii interpretatio commendatur eo, quod, ut earn
obtineat, et u. 7 et u. 15 negatio ov ei inserenda et u. 9 uer-
bum hciTaaaead^ai in TtgoTaaaead-ai mutandum jest.
Quibus de causis iam Skrzeczka (11, 23) hoc quidem loco
iTCiTaaaea&at^ quod alioquin nihil nisi 'apponere' significare
concedit, accipi posse putat pro 'praeponere^ nisus oppo-
sitione, quae intercedit inter iTtiTaaaead^at et vTtoTaaaead'ai^
et collatis Dionysii Thr. scholiorum his: ^Ttahv di iKiJTTjoav,
1) Cf. de constr. 12,15; 13, 10 et 22; 18,14; 265,21; deadu. 120,24;
183» 19.
2) De adu. 121,3; de constr. 300, 4; 90, 5; 227, 19 a7ia^ri^6$p tov
)J}yov,
3) Pe constr. 90, 5; 2S1, 12; de adu. 121, 3.
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genuina. 41
ei TtQO ^fiarog xai ficra ^^fia 0 taaaerai, olov „ yMkwg yqaqxa,
yQccqxa xakdUg", TtcSg arto &ati^ag tdiv avvra^eoiv ^) iftl^^Tjfia
fiovov xakeirai, oixirt dk xal vno^^rifAa (p. 933, 9 sqq.) et
^dia %l di %ov ^(icnog '/,al 7tq(naaa6(ievov naX VTtcnaaaofievov
fiovov Inl^^fxa h^Xridnfi; nal q)afi€v, on and T^g fiiag aw-
ta^ewg r^g xvQiuniQag' ei yaq y.al vnoraaaerai rolg ^ijfiaaiv,
aAA' ofiwg ^ yvrjola avtwv avvra^ig 17 nqoriqa (p. 934, 9 sqq.).
At his locis hoc manifestum fit recentiores grammaticos aer-
bom iTtiTdaaea&ai interpretatos esse 'praeponi', non Apollo-
nium; qai potias nt nerbo iTtitaaaea&ai notionem praepo-
nendi significari possit, exempli gratia de cons. 222, 18 tvqo
^(loTog adiciendam pntai — Sed etiam aliad est, cur in
Skrzeczkae interpretatione non acqaiescam. Nimirnm ApoUo-
ninm, cum librum de adn. scriberet, aliter ac turn, cum anto-
nymici p. 116, 13 sqq. scriberet, nomen adnerbii et pronominis
avTog derioasse cum iUo statnere non andeo. Hoc enim loco
e Skrzeczkae sententia nidentnr ei Inl^^Tq^a et avrtjwftla
iTtitayfiatiTirj inde appellari, quod postponnntnr. Sed de hoc
loco infra agemns.
Yeram potias Apollonii de iTti^^^fiorffg nomine sententiam
elici posse credo e loco qnodam antonymici (62, 16), nbi ab
Aristarcho pronomini avrog nomen l/citayftatixi^ inditum esse
his dicit: ^TtQoel^rai wg Ttavrl TtQoaoiTtfp oqd'orovov^ivffi avv-
eat I, did xal iTtirayfionytrj kxakeiro vnb ^qiataqxov^ ] h. e.
'inde ab Aristarcho ita appellabator, quod omnino com pro-
nomine personali sen praepositione sen postpositione coninngi
potest'. Neque enim ex Apollonii ratione est, si aliomm sen-
tentiam improbat, earn non impngnare. Praeterea antem banc
ipsins esse opinionem probari uidetnr eo, quod in sna ipsios
disputatione illic commnnibns nocabolis avveart et avvraaae-
a^ai ntitor. — At nidentor fortasse cnipiam obstare hnic sen-
tentiae ea, quae de pron. 116, 1 sqq. certis, at qaidem aidetar,
aerbis exponantar ^avtwwf^lag iTtizayfiariiajg et ini^^fAorog^
nomina de postpositione deriaari. — At earn et effagit illam.
1) Sic recte R. Schneidems pro ffj/iaros e coniectora et pro uulg.
lectione n^macBtav e cod. Barocc.
42 Theodoras Matthias
locnm tarn corraptom esse, ut nix cognoscatnr, ntrum sententia
iUic exposita Apolloniana sit an adnersariornm ; et inde a for-
mula fir]7tar€f nt saepissime 0 ftpnd ApoUoninm, propria Apol-
lonii opinio affertur. Qnam etiam e frnstolis cognoscere possn-
mns concinere cum ea, qnam ApoUonins antonymici 1. 1. et de
constr. 18, 6 sqq. obiter tangit et qnam exhibent et schol. Dion.
Thr. 934 y 20: 'el dh nal TcgotavTerai nal inozccvxeiai, fttSg
and fiiag avvzd^eiog fiovov dvofiaadiq ; qtafiev ovv, dg 'q 9 inl ^
7tf6'9'€aig dvo avvra^eoiv iaii arjfiavrixrj. nal TtQorjyovfiivov
yaq xov ^fiarog tavzo dwctfied-a xakeiv hcl^^ifi^a „rd kfti
tiT) ^ij^art" Xeyofievov ani %ov nfieta to ^ijf^a*^, oig g>afuv
„dd€ inl T(^de tjld'ev*' avrl %oi nf^^^ %6vde^. nal Ttdkiv
ofiolxog TtgoTjyovftevov %ov ^i^fictrog inl^^tjfia to ovto naXov-
fi€v, olov iq)' (^ ^/ucr ti tl&erai, avrl tov »jm6i>* o"\ et Pri-
Bcianns Xn, 6 (gr. 1. II, 580, 13) 'hoc pronomen iTtirayfjictfi-
xovj h. e. impositinnm nel snbinnctinnm, nocant Oraeci, qnod
nel snbinngit nel snbinngitnr alter! pronomini'. Videtnr igitor
ApoUonins mediam qnandam niam ingressns nomen ini^^i^-
fiOTog et avrcjvofilag iTtiTayfiarinrjg ita explicasse, nt et prae-
positioni et postpositioni satis &ceret Est antem tertia haec
ApoUonii de adnerbii nomine sententia ex eo tractatu (de pron.
113,17 — 11 6, 1 5) deprompta, quern R. Schneiderus ^) et G. Uhli-
gius ^) bono inre rhematico tribuisse nidentur. Itaque e Skrze-
czkae ratione ter sententiam mntasse ApoUonins pntandns esset.
Sed praeter banc doctrinae discrepantiam et nerbi Itvi-
raaaead'ai usum ab ApoUonio alienum alia quoque de causa
locnm induco. Nemo enim in media de definitione explana-
tione h. L nominis km^^ri^ctvog expUcationem exspectabit Ex-
spectatur potius in libri initio , ut in antonymico p. 3, 9 sqq.
— Sed, ut iam contrariam sententiam praeoccupem, inde a
125, 16 nouam rem tractari e ratione intellegitur, qua tan-
quam thesis proponitur et causis aUatis aduersariorumque sen-
1) Ita deadu. 121,24; 164,6; 178,3; 188,13; deproiul8,4; 54,17;
89,27.
2) Mus. Rhen. XXIV, 592. 599.
3) Conunent. litter. lenens. 1878 mens. Jul. die 20.
De ApoUonii Dyscoli epirrhemaUci et Byndesmici forma genuina. 43
tentiis reiectis probatnr. Itemqne apad Prise. XV, 39 qnaestio
de ordine adaerbiomm non partieula est maioris de nomine
adnerbii dispntationis, sed noaa et peenliaris per se qnaestio.
Alia sententiamm non perspectamm repetitio inesse mihi
nidetnr in uerbis quae exstant 127, 14—18, qnae neeesse est
respiciant ad 121, 14sqq. — Est antem sententiamm conexos
hie: iis, qui interiectionem oiiioiy qnando qnidem solios primae
personae sit, pronomen esse statunnt, opponit onmes inter-
iectiones ntpote ipsins loqnentis personae passionem indicantes
hac ipsa de causa omnes solins ipsius loqnentis esse. Deinde
adicitnr: 'iam uero diximns earn ne inter nerba qnidem nnme-
rari, et hoc ita explicanimns : omnis passio ex affecta aliquo
proficiscitnr, affectns antem uerbi proprins est, ergo interiectio
iSfioij ntpote qnae affectum e uerbo proficiscentem habeat, ad-
nerbium est'. Tota deniqne expositio ita concluditur: 'elucet
igitur earn non omnibus personis addi\ — Ac primum qnidem
haec conclusio mihi indicare uidetur nihil in antecedentibns
propositum fuisse nisi eam qnaestionem, cur Sfiot interiectio
non ut aduerbia omnibus personis addatur, sed nt pronomina
certae cuiusdam personae sit. Porro .altera quaestione num
iojiioi nocnla uerbum sit, quae inest in uerbis iq>a^ev dk xrL,
intermmpitnr prior, utrum pronomen sit an aduerbium, de
qua et ante uerba ilia et in sequentibus rursus inde a n. 18
a^tur. — Praeterea uerborum ^ovdh ItcI ^fifia (piQeroii^ signi-
ficatio hand ita facilis est perspectu. Eadem enim formula
saepissime, ut de constr. 21, 14; 223, 10; 338, 1 ; de adu. 131, 7,
hand dubie significatur adnerbii uel articuli cum uerbo con-
iunctio sen constmctio. Neque uero quadrat haec notio in
hunc locum: nam grammaticus eo loco, ad quem hie respicit
(121, 14 sqq.), interiectiones ant ad uerba mente supplenda aut
saltem ui tanquam ad uerba constmi docuit. Erat igitur di-
cendum 'ore nal ijtl ^(la ovx ov (piQerai . Sed haec per se
Sana sententia tantum ab eius quem tractamus loci conexu
abest, ut ad ilium locum respici nequeat. lam uides, ad quem
locum uerba %q>a^ev 8i spectent, omnino non inueniri.
Restat, si quis banc dif&cultatem ferri posse putet, ut
44 Theodoras Matthias
eadem nocabula dinersissimiim significare terminnm statuat,
nimirum ita, ut illo loco wftoi inter uerba non numerari de-
monstretur. Quod eqnidem mihi nix persnadeam; praeterea a
toto loco haec qnaestio, nnm nerbnm sit necne, prorsns aliena
est. Porro nerba 'nav nad'og ylvenai he rivog dia-d'iaetog^
nonne omnibns artis logicae legibns obstant ? Dici enim pot-
est ^Ttdd-og ylverac Ix TtQayf^arog^ uel ^i^ iveqyelag^ ^ non 'ex
diad-iaewg^] hoc enim ualeret 'If iavrov, Ix nad'ovg cevrov\
qnoniam, si ita dicere liceret, na&og e sola diathesi passina
exsistere potest. Immo nad^og est aliqna diathesis. — Etiam
tota conclusio oitiosa est: 'quia omnis passio ex affectu aliqao
uerbi proprio proficiscitnr, ^fioi autem hone affectum e uerbo
proficiscentem habet, necessario — aduerbium est'. Summum
id concludi potuit ipsum uerbum non esse. — Denique rectius
121, 26 interiectiones dicuntur passionem indicare quam ipsae
habere, ut 127, 17; habent, i. e., credo, continent earn potius
eae personae, a quibus proferuntur.
132, 15sqq.: exponit ApoUonius etiam propterea del et
X^ nerba esse putanda, quod augmento praedita praeteritum
significent unaque diuersa tempora, quae in iisdem infinitiuo-
rum formis insint, secemant. Ad quam ultimam sententiam
explicandam affert exempla haec: ^ivearwrog yap XQ^^^^ 7^"
v7]a€Tac TO „d€i yQacpeiv^, kiyu) to yQacpeiV TcaQoraTixov dk
TO „ed€c yQCKpeiv^y TtaQCtXa^ov ^e^co&ev to €, otieq idiov ^ij-
fiaiogf log xal to „d'4ka) y^acpeiv^ eiiq eveaTCJTog dice to ^ikcu,
7taQaTaTiyL0v 6h eYrj to 0 f^td'eXov yQciq)eiv^^ . In his uerbis
quid sibi uelint Xiyio to yQacpeiv^ quae Buttm. 298 ann. 3 se
non intellegere confitetur, elucet ex iis, quae secuntur \og xa2
TO „&4kw yQacpeiv^ eirj kveOTWTog dia to ^^Acd'; hie enim
subiectum esse solum infinitiuum ^) decent uerba dia to d-ilix).
Et iure ita urgetur et significatur de solo infinitiuo, quae dis-
seruntur, praedicari; nam iuncturam ^iku) yqcKpetv praesentis
1) Sic 'tXri to' concinnitatis causa scribe pro traditis 'iv r^\
2) Hoc autem, unam toto exempio uoculam subiectum esse, iure
non miraberis; saepissime enim apud ApoUonium hie ubus inuenitnr, ita
de pron. 8, 20; 36, 8. 12. 14; 37, 27. 29; 40, 19. 22. 27; 41, 4.
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et Byndeemici forma genuina. 45
esse temporis nemo ignorat. — Sententia igitnr exsistit haec:
'at in exemplo d^iXui yQaq>€cv infinitiuus est praesentis propter
additnm praesens &ii,(o et in exemplo e&elov yqacpBiv prae-
teriti propter additnm praeteritnm e&eXov^ ita praesentis exem-
plnm est del yqaq)€iVj nempe infinitini, et imperfecti est in-
finitinus in exemplo n^idu Y(iaq>eiv''\ Itanecesse est in omni-
bus his qnattnor ennntiatis subiectnm sit idem infinitiuus.
Disturbatur autem haec aequabilitas uerbis ^TtQoaXa^ov I'^co-
d'€v TO €, oTteQ idiov-^TJiiarog\ quando quidem ea tantum ad
subiectnm to ^dei construi possunt. Quae uerba ceterum pror-
sus superuacanea e textu remouere non dubito.
136y 5 8qq.: ut multa uocabula, quae simplicia uidentur
esse, ex compositis facta esse probet grammaticus, exemplum
uocis rjvoQia apponit uerbis his 'to '^voQia, aftlovv voovfievov,
OTtavTore ov xaraaTqaetai' nod'Bv yaQ naqd to avijQ rj Trjv
aviQog yeviTcfjv rj avyxexoftftivrjv avdQog to 'qvo^ia avaTrjaerai
t] aveqla wg ald-i^og ald-eQla, r^g dk avdQog, tag xal ^OTiVy
ij avdgla;
Haec corrupta sunt. Itaque Skrzeczka (11, 24) scribere
uoluit Ttod'ev yctQ — avaTj^aerai; akk^ ri ivegla tag al&igog
ai&eQla, T^g di avdqog, dg xai eoTiv, ij avd^la. — At ne sic
quidem sententia sana est Nam statuendum uiro docto est
alteram particulam ?;, quam exspectari concedit, cum parti-
cula 8i conmiutatam esse nee minus neglegenter genetiuum
TTJg avdqog pro accusatiuo, qui exspectatur, ob eum qui proxi-
mus est genetiuum ai&iqog positum esse. Praeterea non liquet,
quid sibi uelit hoc additamentum superuacaneum 'ijjg xal %aTiv\
quod tolerari .posset, si additnm esset eo loco, ubi primum
genetiui avdqog mentio fit (u. 6). Nee remouetur eadem offensio
coniectura Schoemanni (op. ac. IV, 252) ^Tcod^ev yaQ; oix .rjvo-
Qia avaTj^aerac, aXk^ avegla xtA.', nee B. Schneideri, qui
punctum post avdQla in signum interrogationis commutat, nee
denique Egenolfiii (ann. phil. 1878, 843), cni et lacunae et
interpolationes satis difficiles una statuendae uidentur: ^Tto&ev
yciQ TtaQci Ttjv aviqog yeviKrjv ij rqv avyKexofifiivtjv avdQog 17
rjvoqia avOTrjaeTai; (fldei yaq (uel rjv yaQ av) Tr^g fikv) ^
46 Theodoras Matthl&g
aveqlay tig al&iQog ai&€Qla, rijg dk avSgog, (og xal Mcriv, 17
avdQla.
Et porro cur nnins deriaationis aviqog — iveqlay non etiam
seqneDtis avdgog — avdqia exemplum affertar? Cur genetiuns
riig avdqog bis ponitnr, ceterae formae semel? Denique arti-
cnlns 17 ante nocem avdqla positas offensionem praebet; nam
ut ad formam aveqia^ ita etiam ad avdqla id, qnod est ante
fjvoQiaj nempe to, pertinere exspectamns.
Qnibns omnibus de causis 'rj aveqla log al&iqog ai&€Qla,
Ttjg di avdQog, dg xal ^ariv, 17 avdqla uerbis deletis cum
Skrzeczka post uerbum avavi^oetai signum interrogationis porro.
138| 19 — 21 leguntur uerba ^aXi^a xal i^tl %ov ovrutgy rivlxa
aTtofiaXXei to a Iv T(p ovrw, ovx etQyerac rfjg fiaQvrqtog rfjg
xara to elg Tog, inel na^inoXXa %a iv fiagelf raaei in media
disputatione , qua Tryphonis (frgm. 64 ed. A. de Velsen) sen-
tentia impugnatur. Statuerat enim ille omnia uocabula conso-
nanti aliqua uel in medio uel in fine deficiente ex alia forma
ueriore magisque perfecta deriuata eundem, quem ilia habue-
nt, accentum seruare. Quam sententiam ApoUonius optimo
disputandi ordine ita impugnat: si accentus manet, inquit,
ea quoque uerbonim classis, in quam uocabulnm defectione
litterae deriuatum transgreditur, per se eundem, quem illud
ante habuit, accentum habet; ita dici rtoXXaxt dexdxi, quoniam
plurima alio in I barytona exstent. Contra aduerbia oxytona
aut in 7^ exeuntia aut in F ita, ut in media uoce littera a
insit, e propria lege (cf. 135, 3 sqq.), si ilia a deficiat, bary-
tona fieri ; ita x^Q^S — X^Qh ceexaarl — exrjri, Eidemqne legi,
ex qua litterae a defectio causa sit, cur accentus a fine retra-
hatur, alias quoque praeter aduerbia ilia orationis partes sub-
iungi: ita avveXriXaa^ivoc — avvfAijAajwevoe (cf. 135, 5), deano-
arrig — SBOTtorrig, iqyaarrig — igydrrig.
Vides hunc disputationis ordinem interrumpi uerbis supra
positis, quibus aflfertur exemplum uocis oirwg, quae e con-
trario, sen cum littera a sen sine ea profertur, eodem accenta
utitur. — Sunt praeterea uerba ipsa corrupta. Nam nisi cum
Dronkio pro tradito ^inl rov oviwg^ scribis ^*€ti to ovru}g\
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genuina. 47
totnm enuntiatum sana constructione caret. Deinde pro ex-
tremis aerbis 'iTtel TtafiTtoXXa %a Iv fia^elif xaau saltern scri-
bendnm erat 'nafiTtoXXa ra elg (S Xi\yov%a iv fioQelif raaet^
(cf. a. 12); non enim inde^ quod multa in Tog^ id qnod solom
ex antecedentibas snppleri potest, nel omnino mnlta barytona
exstanty sed quia mnlta in (o quoqne aduerbia barytona snnt,
seqnitnr dici posse, ut ovrujgy ita etiam ovrio. Itaqne ad ea
exempla quae inde a u. 24 nerbis to ye firjv avyxevac secnn-
tur, quae nirsns 0 illustrant, qnibns condicionibus etiam post
defectionem litterae a idem, qui ante fherit, accentus seruetnr,
nerba ilia apposita esse puto.
Paulo post 139, 19 sq. uerba 'awixovai rrjv o^rjra rov
a, xa&wg iv roig i^g eigriaerai tantum praebent offensionis,
ut ea quoque inducere non dubitem. Ac primum quidem deest
alteram exemplum elocutionis satis mirae ^Xoyov avvixovai
Tijv o^vTfjra rov a\ Deinde uerbis 'xa&iog iv zolg i^g ei^^-
aerai nos falso ad sequentia relegamur, quoniam statim in
eodem uersu, quae aduerbia in a oxytona sint, explicatur.
Denique quae sola sana atque simplex enuntiati a particula cog
incipientis constractio est, nimirum ad uerba loyoig roiovroigj
aerbis illis prorsus obscuratur.
142, 5sqq.: 'oWg el fiij ovofioziTidv eir], xav xa&^ eva
oxtlficnriOfiov elxe to ftivxe wg Ttqbg t'qv rwv ^Tjidariov avv-
Tatcv\ — Explicatur tota inde a 141, 16 particula numeralia
indeclinabilia propterea non esse aduerbia, quia non, ut ad-
uerbia, cum omni numero, sed cum solo plurali coniunguntur.
Eoram autem uerboram, quae supra posui, anctor tale quid,
quale esset ^Tchte 7taqeyivei:o\ falsum esse uidetur demon-
strare uelle. Sed uideamus, num in uerbis illis hoc inesse
possit: oTtBQy hand dubie pronomen relatiuum, ad solum 7tiv%e
potest respicere, quoniam id, quod intellegendum est, bvo(ia%ir
mv esse dicitur. In primario autem enuntiato idem oneq sub-
1) £t iure in his in oniuersum disputatur, quia ante Bolius aduerbii
ratione habita barytona et oxytona in 7i aduerbia tantum deque utrisque
deriuata apposita sunt (n. 11 etl3), in initio autem (u. Ssq.) de tota hac
quaestione in nniuersom diiudicatom iri indicator.
48 TheodoruB Matthias
iectnm sit necesse est Qaaeritur igitnr, quid sit to Tcivre:
obiectam qnidem non potest esse propter ilia, quae de pro-
nominis OTteq interpretatione diximns, quoniam to nivTB in-
declinabile habere %b nivxe^ \, e. se ipsum, dici nequit; et,
si hoc to Ttivte subiectum esse statnitur, quod idem in pro-
nomine one^j quod ad enontiatnm et primariom et seconda-
rixim pertinere nidimnSy iam inest, prorsus sapemacaneiim est
Sine dubio igitor to Ttivte saltern pro glossemate prononunis
OTtsQ habendum est Deinde elocutio ^xor^' ha axrifAotiafiov^
semper ant de uno nocnbalo indeclinabili (ita de adn. 145, 8;
de constr. 34, 3; 201, 25), aut de dnabns nocibus per compo-
sitionem in nnam coactis (ita de constr. 315, 1) dicitur. Qna-
rum notionnm h. 1. ne prior quidem quadrat; nam hac notione
adhibita uerbis 'xav xa^' %va axrifiotiafidv elxs^ negaretnr,
quod nuUo modo negari potest, to Ttivte semper xa&* 'eva
axrjfiotiaftdv exeiv.
Videtur igitur haec exempli explicatio ApoUonio indigna
esse; quae uero interpolator dicere uoluit, sic fere dicenda
erant: ^OTteq, el fifj ovofiatixov eirj, nav xa&^ ?va xai avtov
ox^f^cctiCfiov elxe tq) TtevtccKig to ^ficc wg Ttqdg trjv tiSv
iTti^^rjfAariov avvta^iv.
Locus 145, 13—25 ex duobus similibus illustrandus est.
Quorum ex altero — 166, 12 sq. — elucet avetp ab ApoUonio
in aduerbiorum numero positum esse. Sed ibi uerba Tia&wg
TtQoelTtofiev f quoniam, id quod tradita coUocatione postula-
retur, antea de accentu non expositum est, post aVer^ collo-
canda sunt; u{ ex iis quoque appareat, iam in antecedenti-
bus ApoUonium demonstrauisse aveq) esse aduerbium. Altero
autem loco — de adu. 204, 15 sqq. — ab avecag adiectiuo illud
aduerbium deriuatum esse explicatur.
Quare primum quisque mirabitur, quod inde a u. 15 illius
loci ApoUonius uidetur contrarium statuere uerbis his ^^eatc
fiivtoi ye iTtixQivai to oxrjfia (sc. to ave(^) tcji tov ovofiatog
fieQiOfitp, kTtel avtmeiaetai ntV , — At, quae inde ab iTtel
usque ad fiovoyeviHv secuntur, ut tradita sunt, omni sano conexn
carent. Quae enim haec est sententia: uocabulum avetp in
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma gcnuina. 49
nominnm numero habendum est, quod sic, non alitor adaerbia
in (0 desinentia formantnr?^ Hoc obstare aut non obstare dici
potest tantummodo turn, cum quis inter aduerbia id redacturus
causam, quae ex aliorum sententia obstet, refutare uult.
Ut igitur Apollonius hoc loco pariter atque 166, 12 et
204, 15 aveq) aduerbium esse edicat, negatione ovx, ante ner-
bum avTixelaerat insertp, scribendum est iTti^^rjfiarog pro oyo-
fttarog quod false e sequente ovofidzwv profectum uidetur esse-O
Ea uero; quae nunc in codice exstant, facillime ferri po-
tuerunt, quia etiam sequentia ita corrupta erant, ut Apollonius
demonstrare uideretur av€(if non esse aduerbium. Sed haec
iam a Skrzeczka et Schoemanno recte restituta sunt. Itaque
hie sanus exsistit sententiarum conexus: 'uocabulum avee^ ad-
uerbiis asciscere licet; neque enim obstat ilia lex, qua doce-
mur ab iis adiectiuis, quae tria genera totidem diuersis termi-
nationibus significant, aduerbia in log^ ab iis, quae omnia una
eademque forma continent, aduerbia in w deriuari'. Nam
quoniam una masculini et feminini forma avewgy nulla neu-
trius generis exstat, re uera aveiog unius terminationis est;
itaque ex ueterum artificiosa doctrina rectissime ab hoc ad-
iectiuo aduerbium in ai^) formatum est.
Porro autem Apollonius u. 13 sq. dicit, si in eiusmodi
exemplis, ubi forma avefp cum singulari coniungatur (ip 93),
avewg scribendum esse demonstrari nequeat, av€(i) aduerbium
restare. Neque uero illud demonstrari potest, nisi demonstretur
av€(i} aduerbium esse non posse, itaque, quod adiectiuum sit,
ad substantiuum singulare eandem adiectiui formam construen-
dam esse. Quare in iis, quae modo sanauimus, e contrario
hoc ipsum demonstratum est aveq) aduerbium esse iure in ai
deriuatum; deest igitur causa, cur in exemplo *ij d' ave(p driv
fiGTo^ scribatur ^ij 8* avetag dijv ^ato\ quia av€(p xa&' ^va
axri^octcafiov et cum singulari et cum plurali coniungi potest,
quippe quod aduerbium sit lam igitur, ut u. 13 sq. ApoUo-
1) De similis mendi origine cf. Uhlig. dissert p. 32.
2) oi et 4^ in hac quidem re non distinguontar: cf. 145,20; 165,20;
166,23.
L«ipiiger Stndien. YI. 4
52 Theodoras Matthias
.Non igitnr dubito delere uerba ^ov fiiiv akXa xal ovTU}g
(pafiiv ToiQ eig w ki^yovaiv Int^^fAaai avvvnaqxet tiva eig
fj k'qyovTa avvrovovfieva rovroig, ovdafitSg ovdafifj, Ttawiog
TcavTT], akXwg akkt], dixiSg iixu ' ^^ praeterea eo facilins
u. 4 ^o^vvofiiyq) S^a t(^ log xrk! ad 149, 1 annectantnr.
Deniqne 149, 17 aerba '/taXtv avaynaliog tov rj ipikw-
x^ivTog dia tov TtQorjyeia&ai (ptJvqevTog^ repetita sirnt e 148, 8
et 149, 7. Nam his duobos locis iure haec anctor addidit, at
rjvT€ formam qnamquam spirita leni prolatam, tamen a forma
aspirata derinatam defenderet Et si quis opponat 149, 17
haec nerba aduersariorum esse, eo magis ea delere cogimnr.
Primum enim aduersarii trisyllabam formam impugnantes onom
ex huins accidentibus, primae syllabae rj spiritmn lenem, ez-
plicare non debebant. Tum si uerba ilia ex Apollonii expli-
catione ii repetinisse tantum fingerentur, saltem accorate causa
Apollonii exhiberi debebat. Qnod non fit. Neque enim pro-
pterea littera fj spirita leni atitur, qaod nescio cai oocali prae-
cedit — nam exstant exempli gratia i]aTo, fiovi] — , sed pro-
pter solias litterae v epenthesin (cf 148, 8).
151, 17 sq. : in aerbis ^botl ri ovofia ovdafiog, (^ fcaQa-
xecTai irtl^^rjiAa to ovda^uog, (^ a/to &rikvyiov naXtv axi^f^ccrog
iTtl^QTjfia TtaQo-ABczai to oidafif/ duo enuntiata relatiua aequa-
biliter formata et per asyndeton apposita oflfensioni sunt. Ac
si quis de altero pronomine ip in xal mutando et uerbis iTtl^-
Qrjfia ftaQaxeirac in altero enuntiato delendis cogitet, aix de-
clarare possit, unde haec, quae exstat forma aequabilis orta
sit. Immo cum hoc loco aduerbii ovdafidig et ovdafio&Bv nulla
praeterea mentio fiat, prius enuntiatum comparandi gratia ex
alio loco ascriptum esse censeo. Nee obstat huic rationi uocula
TtaXiVj quae non ad prius illud enuntiatum relatiuum spectat,
sed ad sola uerba ^(^ TtaQaxeiTai &r]Xvxdv zo drjfxoala^ a. 10
referenda est.
166, 24 sqq. inter aduerbia ea, quae ei regulae obstare
uidentur, secundum quam omnia aduerbia in oj desinentia
breui paenultima uti dicuntur, etiam no^qi^ collocatar, cuius
prior syllaba attica epectasi producatur. Sed primum solo
^
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et Byndesmici forma genaina. 53
hoc loco et illo, quo ad banc respicitur, p. 204, 18, in syllaba
positione prodncta epectasis statnitur, cum alibi et hac et
simplici exraaig uoce Apollonius aut epectasin syllabicam, qua
fini uocabuli noua syllaba adicitur % aut productionem breuis
nocalis in uocalem natura longam ^) significet. Ita etiam h. 1.
omnia exempla inde a u. 25 allata in banc notionem qua-
drant, et formas^oxaAAco ^aklo) et quae secuntur non pro-
ductas, productam in Atticorum modum solam ^aXlov littera a
natura longa praeditam statuit ipse auctor loci. Quo igitur
iure uocula fto^Qoj^ in cuius priore syllaba breuis o exstat,
producta in Atticorum modum dici potest? Et cur, si ilia pro-
ducta esset, non esset etiam %^(jj ? Haec igitur, quae de epec-
tasi disseruntur, ab Apolloniana doctrina aliena sunt. Neque
in iis, quae secimtur, sana argumentatio inest. Nam uerbis
a),Xiog re xtL p. 167, 1 sqq. tanquam noua affertur aduerbii
ft6^^(p a substantiuo TcoQog deriuatio, a qua iam in anteceden-
tibus auctor tacite profectus est. — Praeterea uerbis ^lacjg dk
'/mI 6 TtkeovaofAog rfjg diakixTov\ antecedere oportet tale quid
'xal kv Ttkeovaofdip %ov q to 7t6^^(i)\ cum uerba *o nXeo-
vaa^og* non habeant, quo referantur.
Quibus de causis existimo totam de fto^^tp aduerbii dis-
putationem — inde a 1S6, 24 usque ad 167, 8 — a recentiore
grammatico insertam esse. Atque ex eodem loco profectum
uidetur esse glossema ^ ccTTiKOJTeQov iyra&iv^ p. 204, 18 (cf.
supra).
Sequitur locus difficillimus 180,13 — 183,4: Ac primum
quidem exemplum quod exstat 180, 21 sq. ^wg xal ItzI tov
ytVvv*^ iTti^qri^atog, SrjXovvrog to iv tovt(i) XQ^^V> ^^ tccvtov
TtaQayerai^ intellegi nequit. Neque enim uideo, quomodo illis
probetur id, quod in antecedentibus probandum erat, olxov
di, ayQov di duas orationis partes, non aduerbia esse. Nam
in antecedentibus neque de aduerbio ab altero aduerbio deri-
1) Itadepron.6,14;34,6; 37,8; 60,11; 83,25; 92,14; 98,12; 99,1;
de coni. 230, 28 ; 237,9; 257,7.
2) Ita de pron. 50, 7 ; de adu. 161, 8; 162, 11 ; 176, 13 ; 194, 20; de coni.
230,29; 258,16.
(^«^luraB Matthias
^^•li^ ^A ApolloDiana doctrina uerba ayQov di,
"^^ \uk kU tanqnam deriuationes cnm aliU ab
A:niuitiouibii8 comparari possnnt, cum Apollo-
a i tuationibns secemat, nt 177^ 31. 32; 179, 4;
t^neterea vwl fonnam, qoain solam aliqno iore
,,,.utaaui dicere potnit, potins iTtenTa&eiaav qiiam
^.-^*vu> uominanisset. Denique monendnm est ApoUo-
^^ wui|H«r dicere 7caQayiad'ai and nvog ant TtaQa ti, nnn-
Si\l ot8i ilia deleotnr, tamen dispntatio iusta non pro-
^viiN ouiuH ordo nunc qnidem hie est: 180,23 — 181,8 arga-
ucuM ouumerantur , quibus nisi aduersarii eiusmodi formas
iiuttu uocem eamque aduerbialem esse contenderunt, uerbis his:
1. 'eiusmodi elocutiones, quoniam una utuntur forma nee,
ut uoniina, per casus numerosque flectnntur, aduerbia sunt';
II a. 'coniunctiones copulatiuae ad copulationem uerborum uel
oiiuutiationum usurpantur, non (quem usum statuit Apollonios)
ad localem notionem ef&ciendam'; b. 'eaeque nominum flexioni
non obstant'; III. ^nomina, cum articulum accipiunt, excepta
auctiore relatione eandem notionem seruant, quam articulo
non addito habebant; sed diuersa significant ohov df et tov
ohov di\ — lam huic enumerationi ^nnectit ApoIIonius 181,
9sq. uituperationem , quod aduersarii, id quod summum sit,
accentus leges non respiciant.O Postquam deinde cuncta ad-
1) naec sententia, quae postulatur, nou inest uerbis, quibus iusit
necesse est, 'xal naXiv nvreixprro rmv tovvkwv na^ayytlfidraft/* ; quae ita
interpretanda sunt: 'et rursus iis, quae de accentibuB sunt, legibus nitun-
tur*. At in omnibus, quae 180,23 — 181,8 de aduersarionim sententia
disseruntur, ne uocula quidem de accentuum legibus mentio fit. Et id
ipsum potiuB, quia, ut in subsequentibus demoustrat (cf. supra p. 54 sq.),
ex his recta explicatio facUlime cognosci potuerit, ApoIIonius uitaperat.
Insero igitur post uoculam ndi^v negationem ovx, a Ubrariis in Apollonii
liliris saepissimc omissam (cf. de pron. 50, 21; de adu. 126,17; 121,16;
123,20; 131,23; 141,24; de coni. 252, 34 ; 256,25; et Skrzk. 1, 16). Sic
demum ut sanus sensus, ita aduerbii ndXiv, quae non minus postulatur,
relatio ezsistit: 'rots xoiovto^s Xoyoie innvtixov^ xal ndXiv (otV) dvxBixicn'To
rciv xovtMc^ na^yyeX^nri»p^ .
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genaina. 55
nerBariornm argnmenta se refiitaturam esse indicaait, id quod
proximnm esse debebat, illam de accentns legibas aitupera-
tionem iastam fuisse demonstrat 181, 13 — 15 et 181, 24 — 31.
Ji autem coninnctionis commemoratione addactns est, nt sta-
tim illud aduersarioram argamentam , quod significani 11 a,
refutaret (181,32 — 182,20). Hnic antem rursas simile hand
dubie nidebatur id, quod lib notani, quod qaia rnrsus e ma-
teriae ratione idem fere ac primmn est, una cum hoc refellitnr
1 82, 21—26. Denique 182, 27 — 183, 4 tertii sequitur refatatio.
Tota igitnr inde a 180, 23 dispntatio bene progrediretar,
nisi ea refntationis particnla, quae de accentn est nerbis 181,
15 — 23, male dirimeretur.
Ac prins uerba ^nqog olg xai at (ptjval xhvo^evai 616-
xXriQol eiai xar^ aiTiaTix:^v TtTcSacv' ikV ov tovto q)rjfit ovv-
ey,Tr/.6v tov dvo ln^Qfj i>6yov elvat, irtel xar tolg i^m agxfjv
ISel^afiCV rag ovoficctinag mdaeig eig avvra^iv ifci^^rjftatixrjv
rtd-epiivag nal iTCi^^i^fictra naXovfiivag* (181,15 — 19) snspicio-
nem ex iis quae antea disputauimus profectam singulis offensis
augent. Nam uituperare aduersarios, quod statnant aliquid,
quod saepe ipsi quoque statuendnm esse statim conoedit, in-
eptum est. Deinde inter id, quod interdum formae nominum
aduerbialiter accipiuntur, et id, quod olxov 6i diuersae orationis
partes sunt, tertium comparationis desideratur, cum illae for-
mae, sine nomina sunt sine aduerbia, una orationis pars sint.
IlQog olg autem uerbis prime argumento nondum absolute uti
uix licuit. Itaque totum ilium locum non ab ApoUonio pro-
fectum esse arbitror.
Restant uerba 181, 20 — 23 quae nunc false loco legnntur,
cum neque pars eorum sint, quae 181, 11 sq. secutura esse
promittuntnr , et explicationem accentus locutionum olxovdi,
OvkvfiTtovdi — 181,13 — 15 et 24— 31 — male interrumpant.
lam cui loco tribuenda sint inuenisse mihi uideor. Quamquam
enim aduersariorum argumenta supra Ila et lib notis signata
contra eam ApoIIonii deriuationem pugnant, ex qua olxov 8i
parathesin accusatiui nominis et particulae 8i esse statuit,
tamen in antecedentibus haec deriuatio non exstat. Qoam
56 Theodoras Matthias
neglegentiam ApoUonio uix tribnerim. Neque ea, quae 180,
13 — 23 legnntQr, sana mihi uidentar esse, cum enontiati ^oi;
yoQ ravTov iati ttp oXxo&i^ expositio desideretnr. Puto igitur
nerbis 181, 20—23 postnerba paginae 180, 21 ^oif yag tovtov
ioTi T(^ o'Uod't iDsertis scribendam esse: \aXXa diag)iQ€i, wg)
diaq)iQ€i to oXuLod'Bv toi i^ oixov . . • ., xal to oixo-d'C tov iv
oHiiii) xtA. .
Unde optimus sententiarnm conexns exsistit hio: locatio-
nes, inqnit (180, 15 — 17), olxov 84, ayQov Si, OvXvfinov
8iy etsi constrnctione aduerbiorum ntontor, tamen aduerbia
non sunt, id quod i^ oXnov ionctura demonstratar. Qaibus
adicitnr 'item se habet Iv oXi^oj^ com non idem naleat atque
oixo^t forma'. Deinde ad prius exemplun respiciens, pergit
grammaticus 'sed nt oim&ev a innctura i^ oinov differt, cum
illud esse unam orationis partem, hoc ex dnabns constare
uiderimus, ita etiam forma oixo-^i a iunctnra h olxtp et oXxade
a iunctura eig ohov discrepat, et ut elg ohov duae orationis
partes sunt, sic etiam olxoy di, quia di particula inest". Cui
disputationi illud tertium exemplum oixade — elg ohov an-
nexuit, ut transiret ad eam formam, quam hoc loco accuratius
explicare sibi proposuerat.
186, 10 — 15 uerba ^ai dij TtaQ^riyjuivai avriovvfilai — Lri-
dixo^^Tai TTQod'iaeig al yevixaC male interrumpunt totam inde
a 185, 17 ad 186, 21 pertinentem disputationem , quae illis
uerbis omissis rectissime progreditur ita: 'Hac demonstratione
utendum est: et inter nomina — secuntur pauca exempla 1S5,
18—21 — , et inter formas in ^^ exeuntes sunt exempla deri-
uationum idem quod primitiua significantium' — rursus se-
cuntur exempla usque ad 186, 9 — . Inde recte pergitur, si
statim adiungimus quae 186, 15 a uerbis aTtedidetxTo olv se-
cuntur: 'demonstratum igitur est multas exstare deriuationes
primitiuorum notiones seruantes; harum igitur ratione etiam
illae pronominum formae, de quibus tota quaestio instituta est,
deriuatae sunt'.
Sed praeterquam quod uersibus 186, 10—15 argumenta-
tionis ordo male disturbatur, singula quoque offendunt. Neque
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genuina. 57
enim ApoUonius in uniuersum dicere potnit 'af naQijy^ivai
avTtJvvfiiac* ^ quoniam ita nominat possessiuas ; erat dicendum
^al rfjSe TtaQtjy/Aivai avT.\ Deinde dura est VLOCS,h\ili advvarov
coninnctio cum contrario eorom, quae ante dicta sunt. ^) Porro
pronomen toiovtoiq non habet quo referatnr, nisi lacunam
statuas. Turn quid sibi uolunt uerba nva alkrjv nQo&eaiv?
quasi ilia in S^ deriuatio praepositio esset. Ac ne exempla
quidem concinna sunt, cum ad prius in margine codicis ^rj nqbg
Aeo^od'Bv'j ad alteram sola ^nqbg Aiafiov^ annotata sint. Deni-
que totius loci argumentum idem est, atque uersuum 17 — 11.
Quae offensiones cum nulla uiroram doctoram emendandi ra-
tione toUi potuerint, uerba spuria esse iudico.
lam uenimus ad syndesmici maiores interpolationes.
217, 7 sq. ut probetur alias sententias sua natura alias non
nisi coniunctionibus disiunctiuis appositis disiungi, afferuntur
exempla haec: primum ^fifiiqa iarl, vv^ iaTi\ quae uerba ij
particula omissa tamen disiunctiue intelleguntur. Gui exemplo
hoc respondet : 'to di eregov ov Ttdvrwg * „ TQvq)0)v naqiaTai,
l^TtoXhjjviog TtaQiarai''^^)] additurque huius quoque exempli
explicatio, quae explicationi prioris respondet. Inter quae
exempla haec scripta leguntur 'to dk 'hegov ahrjd^ig, d (palrj-
fi€v ovTwg ^rif.Uqag ovarjg rifiiqa ka%Lv^^] ubi saltem eandem
sententiae permutationem etiam in altero exemplo exspecta-
mus. Deinde, id quod grauius est, prorsus non intellegitur,
quomodo ad ea, quae demonstranda sunt, hoc exemplum qua-
dret: nam cum inter prius et alteram differentiam intercedere
exponendum sit, haec permutatio pariter atque priori potest
alteri accidere: ^ ^noXXmvlov Tcaqovrog ^TtolXdviog naqiGtai ^
et hoc quoque uerum erit Praeterea hoc medio exemplo ce-
1) Uhligii et Egenolffii medendi rationes non Bufficiont, cum non una
omnes offeuBiones tollantur.
2) Nam ov negationem ante uerbam na^ivrai traditam delendam esse
docet et prius exemplum, cui respondere debet, et hniuB ipsius exempU
permutatio, quae subsequitur.
58 Theodonu Matthias
teroram responsio deletar haec: ^t6 yovv TtQoteQov vTCodeiyfia
. . . TtaXiv iv dia^ev^ei ^arai . . ., ro 8k ^tbqov ov Ttavxta^ .
His de cansis hoc exemplom deleo.
225, 18 sqq. refatatar eomm sententia; qui aqa coninnctio-
nem esse propterea negabant, quod ntram poneretnr neone,
nihil ad sententiam interesset: affertnrqne primnm exemplum
X 251 sq., ubi nocnla xo/ omittatur, qaam nihilo secins con-
ianctionem esse ab omnibus concedatar. Secontnr deinde, nt
iam Schneideri et Bekkeri sapplementis* utar, haec: ^alXa firjv
ov8i aXkt] i^^ig, (el xal IW ore 7tke)ovaaeieVy ov fcaQoc tovto
TtiAov %i ava{8e8eyfiivai) elal, iAyw na^olov knl uaadHv
Xi^euv ;' Qaae delenda esse censeo, cum huius enuntiati con-
structio ?J^ig . . . avadedeyfiivai eialv uel tritissimis gramma-
ticae de subiecti et praedicati congruentia legibus oppugnet.
Desideratur potius nomen aliquod plurali numero positum quale
est ^qaaeig^] atque pro aXXri Xi^iq si scribimus alhj li^ei
et haec uerba cum enuntiato condicionali coniungimus, haec
sententia oritur: ^enuntiata, quamqnam per pleonasmum primam
quamque uoculam accipiant, inde non plus edicere'. Sed ne
ea quidem sententia, licet ex Apollonii de pleonasmo doctrina
sit, argumentum est eius quaestionis, de qua hoc loco diiudi-
candum est. Quod ut esset, saltern addendum erat etiam alias
praeter coniunctiones uoces, si per pleonasmum adderentur,
inde suae ipsarum orationis parti attribui non desinere.
239, 2 sq. ApoUonius postquam formam hexa cum gene-
tiuo casualium, ovvexa, quae idem significat quod oVi, cum
uerbo coniungi exposuit 238,23 — 239,1, quaestioni, quae
possit exsistere, num, si pro forma ovvexa distracta ov i'vexa
cum uerbo coniungatur, etiam simplex hexa cum uerbo con-
iuncta sit, respondet ita: ^alla xav dvo fiigr] loyov xa&eanJKr^
TO ovvexa, exei fCQoxeifiivrjv vfjv n^ov" yeviKi^v. to ovto xal irti
Tov ovvexa . — Quae manifesto corrupta sunt. Est autem sola
conexus explicatio haec: 'si coniunctio ovvexa in duas uoces
distrahitur, harum prior est ov ^), et ad banc, non ad uerbum
1) Sic igitur 239, 2 eq. legendam censeo: 'l^c« n^oxetftivr^v r^ ov
De ApoUonii Dyecoli epirrhematid et syndesinici forma genuina. 59
(id quod nonnnlli credidisse aidentar) 'dvexa con8traitar\ —
Sed cum priorem nocis partem esse genetinum ovy de forma
Tovvexa dici neqneat, ne in altero qnidem enuntiato TovvcKa
pro eo, quod exstat ovvexa scribendum est. Immo delenda
sunt uerba 'to avro xal ini tov ovvexa.
242, 1 sqq. uariae de coniunctionis dwri origine sententiae
ita indicantur 'irtlTovrov kTtiarrjadv riveg, el fxera f^g „8ia**
jtQo&iaeujQ avyxeixai 6 nOTi^ avvdeafnog rj to »oVt* Tttwrtxov^
additurque hoc casuale aut unum esse posse simplex, on
a dialectica forma otig deriuatum (de constr. 318, 18), aut
duas uocnlas o et tl iuxta positas. Sed inuenies hoc quidem
loco refntata priore ilia de praepositione dia et coninnctione
oTi originatione (— 242, 18) de eo solo cogitari esse apposita
praepositionem did et duos accusatiuos o et rl. Cum autem
nuUo argumento demonstrari possit partem aliquam de tertia
diOTi originatione periisse, ilia uerba ^ycal d^lov on rj artlovv
rj h Ttaqa^-iaei tov 6^ (242, 2 sq.) ab eo apposita esse puto,
qui etiam de hac re ApoUonium accuratissime quaesiuisse in
quarto de constructione libro (p. 318, 14 sqq.) meminit.
248, 1 sqq. e Chaeremonis sententia ita coniunctionum ex-
pletiuarum nomen explicatur, ut et ex forma et ex notione
ductum esse patronymicorum possessiuorumque exemplis pro-
betur. Quae igitur de illornm nominibus disputata sunt, ad
idem de coniunctionibus illis probandum inde a u. 6 compre-
henduntur sic: 'wg ovv to tc^ Tv^rf/i TCOTQwvv^ixf^ 7CQoax€XQr)'
fjiivov, ov fxrv drikovfxivip, Ttanqtjvvfinwv xa^irai, wOTteQ td
Tvn(i) aQOevixd, ov fiijv driXovfxivtff, agaevixd xakelrai, ovno xtA.'.
In qua comprehensione miror id, quod iam ut nouae condu-
sionis fundamentum esset, coUectum est, nouo masculinarum
formarum exemplo probari. Aut, si altero enuntiato compara-
tiuo nouum eiusdem moment! exemplum afferri putes, asyn-
deton rursus, quod intercedit inter hoc et antecedens enuntia-
tum, mihi uidetur prodere uerba 'log xal to rvftfr) dqaevixd,
ov fitiv drjlovfiiv(i) , aQoevvxa xakelrai^ e margine in textum
irrepsisse.
251, 12 sqq. Afferuntnr inde a 249 , 29 exempla , quibos
60 Theodoras Matthias
Apollonius probat interdom uel expletiaas coniunctiones uim
propriam habere. Inter haec postquam uoculae rteg (251, 1 — 7)
et fxriv (S — 12) prolatae sunt, priusqaam eodem modo agatnr
de noculis ^ et di^, insemntiir mrsus de particula tcbq haec:
*%veKa TovTOv to „aya&6g Tteq iwv, d^eoelxeV -^xeAA«;" elg
Tov » <5iJ " fieraXafipdverai, on inrj xvQliog to dr]kovf.uvov avrov
aTtanel 6 X6yog\ — At haec et exemplomm illomm ordinem
tnrbant et sensu carent, cum uerba hexa tovtov non habeant,
quo referamus. Po8sent enim referri ad nihil nisi ad exposi-
tionem ab hoc loco alienam eamque antecedentem, qua ex-
plicaretur, quomodo expletinae, cum non unam certam uim
habeant, inter se mutari possent.
256, 23 sqq. Eorum sententia, qui dij et ij unam uocem
esse censebant, cum dt] forma per aphaeresin d litterae in for-
mam ij mutata esset, u. 25 sq. ita refutatur, ut eodem inre
statui posse dicatur littera d per pleonasmum formae ij ad-
dita alteram dij exstitisse uerbis ^Ttqcitov tI ov fiaXXov 6 dij
TtBTckeovctKB Tij) ?;\ E formula autem TtQwrov yrl. alia argu-
menta ad eandem per solam aphaeresin deriuationem refellen-
dam exspectari necesse est. Nihilo secius 256, 26 eius , qui
modo aphaeresin, modo pleonasmum statuit, opinio inseritur
haec: 'aAA Haiog rig (prjaeie ravTa y,ai 7cl€ovd^€iv xal XeijteLv
avfi(p(ova, OTtov yi q)af.iev Trjv iioxdg duoxdg elvai xal rijv
axegdov axegov ovoav xal rtaQcc to vio vdioQ' xal livexa tov-
tov ovT€ 6 dij ovTs o rj\ — Attamen his uerbis prioris argu-
mentationis ordo prorsus interrumpitur atque desunt 0, quibus
haec inserta opinio refutetur, et singula quoque exstant, quae
offendant. Primum ubique in eiusmodi formulis, qualis exstat,
^akX^ 'iacog Tig (prjoeu^ futurum inuenies.^) Delude inconcinne
tria exempla tribus diuersis modis apponuntur. Tum deside-
ratur conclusio, quam aduersarius hoc loco inductus ex exem-
plis suis fecerat. Videtur tamen latere in uerbis 'xai 'evexa
1) Nisi forte haec agnosces in uerba 'xal ^ma tovtov ovtb 6 8r, ovre
6 ij\ de quibus uide quae infra disputabo.
2) Ita depron. 4, 13; 8,27; 38,1; 103,5; 104,3; de constr. 26, 2 ;
60,5; 112,13; 175,23; 176,7.22; 182,21; 188,23.
V
De ApolloDii Dyscoli epirrhematici et eyndesmici forma genoina. 61
Tovtov xrA/y quae ut saltern aliquantulum refutationis Apollo-
nianae exstaret, scripta sunt pro iis, quae antea exarata erant
*xai tvey,a tovtov bXtb 6 dij eYre 6 rj\ Sola enim hac scrip-
tura probata uerbi ellipsin, quae solius copulae iarl esse pot-
est, recte explices. Ut uero uerbis ApoUoniana aduersarii re-
futatio inesset, tale quid dicendum erat \ai evexa tovtov xal
Tov drj ycal tov rj eva elvai ov didorai . — Quas omnes diffi-
cultates si comprehendes, totum locum supra p. 60 exscriptum
iuterpolatum esse facile mecum putabis.
257, 9 sqq. In sententia Ti^g fiivToi avvTa^eiog diacpoqav
ixoioc subiectum esse possunt nullae uoces, nisi quae ante in
particulae huius inscriptione enumerantur, &}jv, gd, vv, Ttov,
quaeque cum his comparatur uocula drj. Quare miror, quod
in sequentibus cum hac aliae duae uoculae antea non nomi-
natae, ij et av, comparantur. Credo igitur aut has quoque ipsi
inscriptioni inserendas aut haec uerba ^xal nij"^ /mI ncev**^ pror-
8US delenda esse. Eas autem ibi inserere uetamur et eo, quod
de uocula rj iam propria particula exstabat 255, 5 — 257, 16,
et eo, quod av uoculam idem ualere, quod dr^, dicere non
licet. Ergo uerba 'xal b^** xal „aS"* deleo simulque pro
aveyxkiToi scribo aviyxXiTog,
Nunc quidem licebit monere uix casu accidisse, ut omnes
fere, quas indagauimus maioris et cognitu difficiliores inter-
polationes in iis libellorum nostrornm partibus deprehende-
remus, ubi in uniuersum de aliqua re disputatur, non in iis,
ubi singulae formae enumerantur. Neque quisquam hoc mira-
bitur. Nam in illis praecipue exstant aut talia, quorum si-
milia alibi quoque inueniantur, aut talia, quae utpote intel-
lectu difficiliora luculentiore explicatione indigere potuerint
uideri.
54 Theodonif Matthias
uato agitar, neqne ex Apolloniana doctrina aerba aygov di,
OvXvfiTtov di, olxov di tanqoam derioationes com aliis ab
adaerbio vvv derioationibas comparari possnnt; com Apollo-
nins ilia a derioationibas secernat, at 177, 31. 32; 179,4;
203, 17 sqq. Praeterea wvl fonnam, qnam solam aliqno lure
a vvv deriuatam dicere potuit, potius Inexta&Bloav qnam
7taqa%d-Blaav nominauifiset. Denique monendnm est ApoUo-
ninm semper dicere Tcagayea^ai ano Tivog aut ftaga re, nun-
qaam ini rivog.
Sed etsi ilia delentnr, tamen dispntatio iosta non pro-
cedit, cuius ordo nunc quidem hie est: 180, 23 — 181, 8 arga-
menta enumerantur, quibus nisi aduersarii eiusmodi formas
unam uocem eamque aduerbialem esse contenderunt, uerbis his :
L 'eiusmodi elocutiones, quoniam una utuntur forma nee,
ut nomina, per casus numerosque flectuntur, aduerbia sunt';
Ila. 'coniunctiones copulatiuae ad copulationem uerborum uel
enuntiationum usurpantnr, non (quern usum statuit ApollonioB)
ad localem notionem efficiendam'; b. 'eaeque nominum flexioni
non obstant'; III. 'nomina, cum articulum accipiunt, excepta
auctiore relatione eandem notionem seruant, quam articulo
non addito habebant; sed diuersa significant olxov di et rov
ohov di\ — lam huic enumerationi ^nnectit ApoUonius 181,
Osq. uituperationem , quod aduersarii, id quod summum sit,
accentus leges non respiciant.O Postquam deinde cuncta ad-
1) Haec sententia, quae postolatar, non inest uerbis, quibus iusit
necesse est, *xai nakiv avreixovro rcav tovtxav naQayyalftarafr* ; quae ita
interpretanda sunt: 'etrursns iis, quae de accentibus sunt, legibus nitun-
tur'. At in omnibus, quae 180,23 — 181,8 de aduersariorum sententia
disseruntur, ne uocula quidem de accentuum legibus mentio fit. Et id
ipsum potius, quia, ut in subsequentibus demonstrat (cf. supra p. 54 sq.),
ez his recta explicatio faciUime cognosci potuerit, ApoUonius uitnperat.
Insero igitur post noculam ndJUv negationem ov«, a Ubrariis in Apollonii
libris saepissime omissam (cf. de pron. 50,21; de adu. 126,17; 121,16;
123,20; 131,23; 141,24; de coni. 252, 34 ; 256, 25 ; et Skrzk. 1, 16). Sic
demum ut sanus sensus, ita aduerbii ndJUv, quae non minus postulatur,
relatio exsistit: *roU roiovTOts Xoyots inavBixov^ xai ndXiv (ovk) avrtixpvro
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici fonna gennina. 55
nersariornm argumenta se refntatnrum esse indicanit, id quod
proximum esse debebat, illam de accentns legibus nitnpera-
tionem iastam fuisse demonstrat 181, 13 — 15 et 181, 24 — 31.
Ji antem coniunctionis commemoratione addactns est, ut sta-
tim illud adaersariomm argamentum , quod signifieani II a,
refataret (181,32 — 182,20). Huic autem rursus simile baud
dubie aidebatur id, quod lib notaui, qaod quia rursus e ma-
teriae ratione idem fere ac primum est, una cum boo refellitur
182, 21—26. Denique 182, 27 — 183, 4 tertii sequitur refutatio.
Tota igitnr inde a 180, 23 disputatio bene progrediretur,
nisi ea refutationis particula, quae de accentu est uerbis 181,
15 — 23, male dirimeretur.
Ac prius uerba ^rtgog olg xal ai (pcjvai xkcvofievai 616-
xkriQol elai xoT* ahiamtiiv TtTciaiv' akk^ ov tovto g)rifii avj'-
eycTixov tov 6vo iii^ Xoyov elvai, iTtel xav xolq xar^ ciQxfjv
idel^afiev rag ovofiorixag Ttrdaeig elg avvra^iv iTCi^^Tjfiaradjv
tid'BfAivag xal iTti^^i^fxara xakovfiivag^ (181,15 — 19) suspicio-
nem ex iis quae antea disputauimus profectam singulis offensis
augent. Nam uituperare aduersarios, quod statuant aliquid,
quod saepe ipsi quoque statuendum esse statim concedit, in-
eptum est. Deinde inter id, quod interdum formae nominum
aduerbialiter accipiuntur, et id, quod olxov di diuersae orationis
partes sunt, tertium comparationis desideratur, cum illae for-
mae, sine nomina sunt sine aduerbia, una orationis pars sint.
JlQog olg autem uerbis prime argumento nondum absolute uti
uix licuit. Itaque totum ilium locum non ab ApoUonio pro-
fectum esse arbitror.
Restant uerba 181, 20 — 23 quae nunc false loco leguntur,
cum neque pars eorum sint, quae 181, 11 sq. secutura esse
promittuntur , et explicationem accentus locutionum olxovdi,
OvlvfiTtovdi — 181,13—15 et 24— 31 — male interrumpant.
lam cui loco tribuenda sint inuenisse mibi uideor. Quamquam
enim aduersariorum argumenta supra II a et lib notis signata
contra eam Apollonii deriuationem pugnant, ex qua olxov di
parathesin accusatiui nominis et particulae di esse statuit,
tamen in antecedentibus haec deriuatio non exstat Quam
56 Theodorus Matthias
neglegentiam Apollonio nix tribaerim. Neqae ea, quae 180,
13 — 23 leguntar, sana mihi uidentor esse, cum enantiati ^ov
yaq Tovrov ion Tf/7 oXy.od't expositio desideretur. Puto igitnr
nerbis 181, 20—23 post nerba paginae 180, 21 "^ov yaq ravrov
eon Tc^ oYxo&v^ insertis scribendum esse: \akla dtaq)iQ€i, (og)
diaipiqet id oUxo^ev rov 1$ oinov . . • ., xai to oixo&i rou iv
oixfo xtA. .
Unde optimns sententiarum conexos exsistit hie: loentio-
nes, inqnit (180, 15 — 17), olxov di, ayQov di, OvXv^Ttov
diy etsi eonstrnetione aduerbiomm utuntar, tamen aduerbia
non sunt, id quod 1^ oXnov iunetara demonstrator. Quibus
adicitur "^item se habet kv oX^uj^ earn non idem naleat atque
oXy,o^i forma'. Deinde ad prius exemplnm respiciens, pergit
grammaticus 'sed at oixo^ev a ionctura i^ oiycov differt, cum
illud esse unam orationis partem, hoc ex duabus constare
uiderimns, ita etiam forma oXy.o&l a ianctura Iv oXntfi et oXy^ade
a iunctura eig olxov discrepat, et ut eig olxov duae orationis
partes sunt, sic etiam olxov di, quia di particula inest\ Gui
disputationi illud tertium exemplum oXxade — elg olxov an-
nexuit, ut transiret ad earn formam, quam hoc loco accuratius
explicare sibi proposuerat.
186, 10 — 15 uerba ^ai drj 7raQi]yf.tivac avnovv^ilai — Ln-
dixo^Tat TtQod'ioeig al yevixal' male interrumpunt totam inde
a 185, 17 ad 186, 21 pertinentem disputationem, quae illis
uerbis omissis rectissime progreditur ita: 'Hac demonstratione
utendum est: et inter nomina — secuntur pauca exempla lSr>,
18—21 — , et inter formas in ^^ exeuntes sunt exempla deri-
uationum idem quod primitiua significantium' — rnrsus se-
cuntur exempla usque ad 186, 9 — . Inde recte pergitur, si
statim adiungimus quae 186, 15 a uerbis a7iedi6eLy.To ovv se-
cuntur: Memonstratum igitur est multas exstare deriuationes
primitiuorum notiones seruantes; harum igitur ratione etiam
illae pronominum formae, de quibus tota quaestio instituta est,
deriuatae sunt'.
Sed praeterquam quod uersibus 186, 10—15 argumenta-
tionis ordo male disturbatur, singula quoqne oiFendunt. Neque
>
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et Byndesmici forma genuina. 57
enim ApoUonias Id uniuersum dicere potnit al naQi]y^hai.
avTwvvfilai\ quoniam ita nomiDat possessiuas; erat dicendum
^at T^de TtaQTjyiiiivac avr!. Deinde dura est nocstbnli ccdvvaTov
coninnctio cum contrario eormn, quae ante dicta sunt. ^) Porro
pronomen TOiovroig non habet quo referatur, nisi lacunam
statuas. Turn quid sibi uolunt uerba riva alltjv TiQo^eaiv?
quasi ilia in ^€v deriuatio praepositio esset. Ac ne exempla
quidem concinna sunt, cum ad prius in margine codicis ^rj 7CQdg
Aeo^ox^ev y adalterum6ola^7r^og^^a/?(}t;'annotatasint. Deni-
que totius loci argumentum idem est, atque uersuum 17 — 11.
Quae offensiones cum nulla uirorum doctorum emendandi ra-
tione toUi potuerint, uerba spuria esse iudico.
lam uenimus ad syndesmici maiores interpolationes.
217, 7 sq. ut probetur alias sententias sua natura alias non
nisi coniunctionibus disiunctiuis appositis disiungi, afferuntnr
exempla haec: primum ^fifxiQa earl, vv^ iaTc\ quae uerba rj
particula omissa tamen disiunctiue intelleguntur. Gui exemplo
hoc respondet : 'to dk exeqav ov Ttavriog ' „ TQvq)(ov TtaQiarav,
IdTtoXhjJviog TtaQiarat"^^)] additurque huins quoque exempli
explicatio, quae explicationi prioris respondet. Inter quae
exempla haec scripta leguntur 'to dk h;BQov akrjd^ig, et q^alrj-
fji€v ovTwg n^fiiQag ovorjg rjfiiQa ioTlv*^^] ubi saltem eandem
sententiae permutationem etiam in altero exemplo exspecta-
mus. Deinde, id quod grauius est, prorsus non intellegitur,
quomodo ad ea, quae demonstranda sunt, hoc exemplum qua-
dret: nam cum inter prius et alterum differentiam intercedere
exponendum sit, haec permutatio pariter atque priori potest
alteri accidere: ' ^TtoXXuvlov naQovrog IdnoXXfjJvtog naqiaxai ^
et hoc quoque uerum erit Praeterea hoc medio exemplo ce-
1) Uhligii et Egenolffii medendi rationes non sufficiunt, cum non una
omnes offensiones tollantur.
2) Nam w negationem ante uerbum naqiara^ traditam delendam esse
docet et prius exemplum, col respondere debet, et huius ipaias ezempU
permutatio, quae Bubsequitur.
58 Theodonu MatthtaB
teroram responsio deletar haec: ^t6 yovv nqote^v vTtodeiyina
. . . TtdXiv kv dia^ev^€i ^arai . . ., to dk eregov ov Ttayrwg*.
His de causis hoc exemplnm deleo.
225, 18 sqq. refatatnr eornm sententia; qui aga conianctio-
nem esse propterea negabant, quod ntram poneretnr neone,
nihil ad sententiam interesset: affertarqae primam exemplnm
x25l8q., nbi aocola xo/ omittatur, qnam nihilo secins con-
imictionem esse ab omnibus concedatur. Secontnr deinde, at
iam Schneideri et Bekkeri snpplementis* utar, haec: ^akla fiqv
aidk akXfj Xi^ig, (el xat ia&' ore 7tke)ovaaBieVj ov fcaga tovxo
TtiAov %i ava{8€deyfiivai) elal, Xiyw xa^olov knl 7caa(Sv
Xi^euv ;' Quae delenda esse censeo, cum huius enuntiati con-
structio ?J^ig . . . avadedeyfiivac elalv uel tritissimis gramma-
ticae de subiecti et praedicati congruentia legibus oppugnet.
Desideratur potius nomen aliquod plurali numero positum quale
est ^q)Qda€tg^] atque pro allrj U^ig si scribimus akXt] Xi^ei
et haec nerba cum enuntiato condicionali coniungimus, haec
sententia oritur: ^enuntiata, quamqaam per pleonasmum primam
quamque uoculam accipiant, inde non plus edicere'. Sed ne
ea quidem sententia, licet ex ApoUonii de pleonasmo doctrina
sit, argumentum est eius quaestionis, de qua hoc loco diiudi-
candum est. Quod ut esset, saltern addendum erat etiam alias
praeter coniunctiones uoces, si per pleonasmum adderentur,
inde suae ipsarum orationis parti attribui non desinere.
239, 2 sq. ApoUonius postquam formam evexa cum gene-
tiuo casualium, ovvexa, quae idem significat quod ore, cum
uerbo coniungi exposuit 238,23 — 239,1, quaestioni, quae
possit exsistere, num, si pro forma ovvexa distracta ov ^vexa
cum uerbo coniungatur, etiam simplex hexa cum uerbo con-
iuncta sit, respondet ita: ^alkd xav 8vo fiigrj koyov xa&earqyLjj
TO ovvexa, ^et TtQoxei^ivrjv vfjv n'^ov^ yevixx\v, %o avto xal ln\
Tov ovvexa . — Quae manifesto corrupta sunt. Est autem sola
conexus explicatio haec: 'si coniunctio ovvexa in duas uoces
distrahitur, harum prior est ov i), et ad banc, non ad uerbum
1) Sic igitur 239, 2 eq. legendam censeo: 'l^«« n^onetftirijv r^ ov
K
De ApoUonii Dyscoli epirrhematid et syndesmici forma genuina. 59
(id qaod nonnuUi credidisse nidentur) hexa construitar'. —
Sed cum priorem nocis partem esse genetinam ov, de forma
Tovvexa did neqneat, ne in altero qnidem ennntiato rovyeaa
pro eo, quod exstat ovv&ca scribendmn est. Immo delenda
sunt uerba 'to avid xal inl rov ovvexa'.
242, 1 sqq. nariae de coniunctionis dwri origine sententiae
ita indicantor ^iTtl tovtov iTtiarrjaav xtveg, el fxera rijg „did'*
7CQod'i(J€U}g avyxeirai 6 „ on ** ovvdeofiog rj to „ on " Tttwnxov^
additnrque hoc casnale ant nnnm esse posse simplex, on
a dialectiea forma ong derinatnm (de constr. 318, 18), aut
dnas nocnlas o et rl iuxta positas. Sed innenies hoc qnidem
loco refntata priore ilia de praepositione did et coniunctione
on originatione (— 242, 18) de eo solo cogitari esse apposita
praepositionem did et dnos accnsatinos o et iL Cnm antem
nnllo argnmento demonstrari possit partem aliqnam de tertia
dion originatione periisse, ilia uerba ^xal drjloy on rj drtlovv
rj iv Traga&iaei tov 6 ^ (242, 2 sq.) ab eo apposita esse pnto,
qui etiam de hac re ApoUonium accuratissime quaesiuisse in
quarto de constmctione libro (p. 318, 14 sqq.) meminit.
248, 1 sqq. e Chaeremonis sententia ita coniunctionum ex-
pletiuarum nomen explicatur, nt et ex forma et ex notione
ductum esse patronymicorum possessiuommque exemplis pro-
betur. Quae igitur de illorum nominibus disputata sunt, ad
idem de coniunctionibus illis probandum inde a u. 6 compre-
henduntur sic: ^dg ovv to tij) rtTTf/i TCOTQcjyv^ixff) 7cgoax€XQri'
fjiivov, ov fifv drjkovf^ivii}, Ttaxquvvfiiiwv nakeiTai, wotzbq %d
TVTtft) aQoeviycd, ov fiijv drjkovfiiv(p, dgaevi^cd xaXelToi, dvna xtA.'.
In qua comprehensione miror id, quod iam ut nouae conclu-
sionis fimdamentum esset, coUectum est, nouo masculinamm
formamm exemplo probari. Ant, si altero ennntiato compara-
tiuo nonum eiusdem momenti exemplum afferri putes, asyn-
deton rursus, quod intercedit inter hoc et antecedens enuntia-
tum, mihi uidetur prodere uerba 'wg xae ra Tvrciii agaevind,
ov fiijv drjlovfiivfif , aQoevixd xakelTai^ e margine in textnm
irrepsisse.
251, 12 sqq. Afferuntnr inde a 249 , 29 exempla , quibns
60 TheodornB Matthias
Apollonius probat interdom uel expletiuas coninnctiones uim
propriam habere. Inter haec postquam noculae tibq (251, 1 — 7)
et piriv (8 — 12) prolatae sunt, prinsqaam eodem modo agatur
de nocnlis ^ et di;, insemntur mrsus de particula lieq haec:
*%veKa Tovrov to „aya^6g neq idv, &€oelx€X^ J^xtAiri;" eig
Tov f,dri^ fieraXafifidveTai, on firj xvqIojq to drjlovinevov avrov
aTtaiTBl 6 l6yog\ — At haec et exemplomm illorum ordinem
tnrbant et sensa carent, cum uerba hexa tovtov non habeant,
qao referamns. Possent enim referri ad nihil nisi ad exposi-
tionem ab hoc loco alienam eamque antecedentem, qua ex-
plicaretur, quomodo expletinae, cum non unam certam uim
habeant, inter se mutari possent.
256, 23 sqq. Eorum sententia , qui dri et ^ unam uocem
esse censebant, cum 6ri forma per aphaeresin d litterae in for-
mam ^ mutata esset, u. 25 sq. ita refutatur, ut eodem iure
statui posse dicatur littera 5 per pleonasmum formae rq ad-
dita alteram drj exstitisse uerbis ^TtgcSTOv tI ov (xaXXov 6 di]
fcefcXeovaxe Tiji d;\ E formula autem tcqcHtov xtA. alia argu-
menta ad eandem per solam aphaeresin deriuationem refellen-
dam exspectari necesse est. Nihilo secius 256, 26 eius, qui
modo aphaeresin, modo pleonasmum statuit, opinio inseritur
haec: ^aXk* lawg rig (prJGete TavTa y.al 7vX€0V(iK€iv y.ai kehcsLy
avfji(p(ova, OTtov yi fpaftev tyjv iioxag diioxag elvai ycal ttjv
cixsQdov ax€QOv ovoav xal TtaQcc to vw vdojg' xai evexa tov-
tov ovT€ 6 dt] ovTB 6 ij\ — Attamen his uerbis prioris argu-
mentationis ordo prorsus interrumpitur atque desunt 0, quibus
haec inserta opinio refutetur, et singula quoque exstant, quae
offendant. Primum ubique in eiusmodi formulis, qualis exstat,
^akV iaiog Tig (prioeu fiiturum inuenies.^) Delude inconcinne
tria exempla tribus diuersis modis apponuntur. Tum deside-
ratur conclusio, quam aduersarius hoc loco inductus ex exem-
plis suis fecerat. Videtur tamen latere in uerbis ^xal %ver/.a
1) Nisi forte haec agnosces in uerba ^xai ^ma tovtov ovtb 6 8t; ovra
6 fj\ de quibus uide quae infra dispntabo.
2) Ita de pron. 4,13; 8,27; 3S, 1; 103,5; 104,3; de constr. 26,2;
60,5; 112,13; 175,23; 176,7.22; 182,21; 188,23.
\
De ApolloDii Dyscoli epirrhematici et gyndesmici forma genoina. 61
TovTov xtX.\ quae ut saltern aliquantulum refutationis ApoUo-
nianae exstaret, scripta sunt pro iis, quae antea exarata erant
*xai i'vexa tovtov ecre 6 drj eXre 6 rj\ Sola enim hac scrip-
tura probata uerbi ellipsin, quae solius copulae iarl esse pot-
est, recte explices. Ut uero uerbis ApoUoniana aduersarii re-
futatio inesset, tale quid dicendum erat ^Ttal ^vexa tovtov xal
Tov drj xal tov ij eva elvac ov didoTai . — Quas omnes diffi-
eultates si comprehendes, totum locum supra p. 60 exscriptum
iuterpolatum esse facile mecum putabis.
257, 9 sqq. In sententia r^g fiivToi owTct^eiog dtacpoqav
exovoc subiectum esse possunt nullae uoces, nisi quae ante in
particulae huius inscriptione enumerantur, dn^v, qo, vv, tvov,
quaeque cum his comparatur uocula dri. Quare miror, quod
in sequentibus cum hac aliae duae uoculae antea non nomi-
natae, ?; et av^ comparantur. Credo igitur aut has quoque ipsi
inscriptioni inserendas aut haec uerba \al „^" y,al „a5"' pror-
8US delenda esse. Eas autem ibi inserere uetamur et eo, quod
de uocula ^ iam propria particula exstabat 255, 5 — 257, 16,
et eo, quod al uoculam idem ualere, quod <^^, dicere non
licet. Ergo uerba \a\ „^** xai „av"' deleo simulque pro
aviyAXixoi scribo aviyiiXnog,
Nunc quidem licebit monere uix casu accidisse, ut omnes
fere, quas indagauimus maioris et cognitu difficiliores inter-
polationes in iis libellorum nostrornm partibus deprehende-
remus, ubi in uninersum de aliqua re disputatur, non in iis,
ubi singulae formae enumerantur. Neque quisquam hoc mira-
bitur. Nam in illis praecipue exstant aut talia, quorum si-
milia alibi quoque inueniantur, aut talia, quae utpote intel-
lectu difficiliora luculentiore explicatione indigere potuerint
uideri.
62 Theodoras Matthias
Caput IV.
De lacunis atque omtssionibus.
Lacnnarnm qaidem et eas, qaae eias, qui epirrhematicon
et gyndesmicon in earn quam nos habemos formam transmn-
taait, consilio debentur, et eas, quae aacao relicto in codice
spatio cognita faciles in syndesmico exstant, in cap. I et II
commemorauimns.
Sed inesse cum ceteris Apollonii scriptis turn epirrhematico
et syndesmico multas lacunas librariorum neglegentia ortas et
cognitu difficillimas primus I. Bekkerus in annotationibus edi-
tionis suae, deinde G. Dronkius (praecipue in Mus. Rhen. IX,
606 sqq.), probauerunt et si qui alii data opera libellos illos
emendare studuerunt. lam sequantur quae ipse lacunas inda-
gaui earumque medelae:
123, 1 sqq. sententiam quam proposuit 'rj ycd&olixtSg aw-
eirav Toig ^iq^aai ra im^^rjfiara rj iiBQVKwg* probaturus Apol-
lonius, postquam prioris iuncturae exempla apposuit, pergit
u. 5 ita: 'ut adiectiuorum alia omni nomini apponere licet,
alia non licet, ita etiam aduerbiorum nonnuUa propter notio-
nem a constructione prohibentur'. — At non omnino construi
nequeunt, sed possunt non coniungi cum omnibus modis tem-
poribus personis. Ut igitur in u. 2 sq. et 7 eae, quae in sen-
ten tia probanda insunt, oppositiones 'xa&ohxaig^ uel ^Tcdvra^
et ^fUQixcSg^ quam maxime urgentur, ita hie quoque scriben-
dum est rijg {xa&olin^g} awr. Eiusdem paginae u. 27
pronomen Tot'Twv, etiamsi cum Dronkio quae nunc 124,8 — 14
leguntur inseris 123, 16 post exemplum aye rvmeo^e, tamen
quo referatur non habet. Nam praecedunt ea, quae cum omni-
bus uerbi formis conuenienter coniunguntur , cum uerbi ovv-
ifi7CTiooi discemendae sola ea aduerbia seruiant, quae non
omnibus apponi possunt. Scribo igitur, postquam id adiec-
tiuum, quod insero, intercidit, riSv in rovrwv correctum esse
ratus, dva ri^g nov (jicQixiov)^) TcaQa&iaeujg.
1) Cf. Bchol. Dion. Thr. 937, 33 sq. 'ovro) xai to arj/is^ov, av^iov uai
De Apolloni Dyscolii epirrhematici et syndesmici forma genuina. 63
131 y 7 ApoUonioB at exemplis demonstraret uerbum del
per omnes personas una eademque forma ati propter constmc-
tionem ad solum infinitiaam pertinentem, unum exemplam
'ifii del yQdq>€iv^ apponere satis habere non potuit; sed quia
in a. 12 sq. tria explicantnr, etiam hie tria apponenda erant:
'xaJ %v&ev fiovoaxTifianarov to ^iiai del yQacpeiv,
{ok del yQdq>€cv, ixelvov del yQaq>etvy ,
138 9 9: 'uocabala consonanti aliqaa nel in medio nel in
fine deficiente ex alia forma neriore derinata illins accentnm
non sernant, nisi forma, quae restat, accipere potest accentom'
{ei (.iri 6 TVTtog 6 vnokemofievog TtaQadixoiro %bv tovov), Ur-
gendum erat 'eondem accentom^y itaqne scribendum esse censeo
rov {avrov) tovov,^)
144 , 11 sqq. 'uocem avei^ quidam nominatiuum pluralem
uocis aveiog esse rati ita deriaabant: 'Ut a snbstantiao ayna
fit aaxiog, ita a snbstantiao id (— q^wvq) aviog. Deinde haec
forma atticam epectasin et litterae T in 6 metathesin patitnr
aeque atqae in aocibns fidrretog o(pe(x)g^ quae snnt pro ionicis
fidvTiog oq)iogj ob illam epectasin eadem metathesis adhibetar\
Secnntnr haec: ^dq)^ ov Ttkrj^vrix'^ h,q)oqd drTiTC^ ave(^^ . —
Deest nocabnlam, ad qnod relatinnm dcp^ ov pertineat. Potnit
antem nullum esse nisi to avewg, quod uel ideo exspectatur,
quod tota explicatio 144, 13 — 23 instituitnr, ut forma avecog
deriuetur. Itaque post uocem iTtentrdaewg u. 23 signum lacunae
ponendum censeo, cui haec fere sententia infuit: ^ovTwg d^
ovv yivoLTO av xal to avewg\
155, 6 codex exhibet ^o^ve^ai xa2 td iv 6fioq)(ji)vl(f ovde-
reqa 7ckr]&vvTixd\ Hoc falsum esse perspicientes scripserunt
Bekkerus ^ovdetiqq 7tkrj&vvrixfj\ Skrzeczka \^Qog) ovdireqa
7c^^vTixd\ At si conferes quae accuratius solaque recte
Bcripta sunt 153, 10 *^aqvve%ai nal oaa iv ofiotpiavlif xa&iaTrpie
nlrjdvvriKwv paQvjovtov ovofidruv^ intelleges sufficere neque
ea, quae illi uu. dd. proposuerunt, neque quae similia leguntur
139, 22 'tq! ofiogxiDvovyra ovofdaOTixfj Ttkrjdvvtix^ ovdeziqif .
1) Cf. de coni 224, 23, ubi spatium adbuc relictum in codice eandem
uocem intercidisse Bignificat.
64 Theodoras Matthias
Nam sola ea adaerbia in a oxytona sunt , quae nominatiuo
nentrius pluralis et ipsi oxytono congraunt. Itaqae scribe
155, 6 'to: €v 6fio(piovl(jc (nqog o^vrova) ovdirega Tcltj-
^vvTixd^ et 139, 22 'tct t€ ofioqxovovvra {p^vtovfp)
ovofiaarmff Ttlrjd: ovd.\
161, 8: ut semper, ubi de syllabamm quantitate disseritor,
ea apertis uerbis describitnrOy quoniam aliter notare ApoUo-
nins sen nolnit sen neqniit, sic etiam hoc loco scribendnm esti
*OTt yctQ ra roiavra 6 La tov I (jia'HQOv),
164, 13: adnersariis ut demonstrarent genetinomm deri-
natomm pluralem et singnlarem nnmernm acnte distingni, etiam
genetinomm plnralium secretomm exempla apponenda erant:
168, 25: Ofifensionis ansam praebet nndnm participinm
avwTtdQxovra. Neqne enim in nninersnm dictnm esse potest,
nt intellegantur nocabnla, qnae omnino cnm comparatinis ad-
nerbiomm exstant '^) ; nam einsmodi snnt exempli gratia etiam
comparatini adiectinomm, quorum commemoratio ab hoc loco
prorsus aliena est. Item ad antecedentes formas spectare ne-
quit, quoniam non plus una dviardTCj praecedit Subiectnm
igitur iustum enuntiato restituendum est ita: ^otl (rd vTteq-
i^€Ttxa) GvvvTtdQXovT a .
170, 7 sq. leguntur haec ^t6 fiiyag ersQOTtTwrov ^) exsi to
(xeydkov xai to hti^Qrjiia ov Ttaqd Trjv fniyag, log Ttaqd rrjv
fx€ydlwv\ — In uerbis inde a particula wg quod nemo adhuc
haesit, ualde miror. Mihi quidem in litteris ciJ^ uidetur latere
aduerbii ^eydliog syllaba extrema scriboque *^xaJ to InL^-
^tjiia ov 7caQd ttjv [.liyag, (ctXXd ^eydX)iog rcaqd ttjv
fxeydXiov.
1) Cf. 150,25 T^ 1 fi^axet; 26 eis fiaMQOv ro 7; 151,2 «tc pQo-X^ 21;
158, 21 iv ficuc^^ r^ a; 27 Sul ttjv cvaiolrjv tov a\ 159, 5 nav . . , iv
ixraaai tov a iaTiv\ 7 tov iXXeinovroi a iv cvCToXfi\ 187,20 x^f*^^^^ ^
fi^axei T(^ a\ alibi.
2) De hac substantiui quidem awvna^tG notione, aide quae dissemi
supra p. 16 ann.
3) Ita recte figenolffius pro tradito iTB(^hxov,
\
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genuina. 65
184y 11: onmi sanitate carent haec: ' avvaktjhfi^hov %ov
a elgro ^\ Nam ut contractio statai possit, antea dnas noces
secretas exstitisse oportet. Scribendnm igitnr est ex Apol-
lonii nocis ytrjyxog e uocula ionica x?; et forma, quam ponit,
ayxog deriuatione ^avvaltjkcftftivov tov (rj xal tov) a elg
y —3
TO Tj .
184, 30: Vix dici potest . . . TOTtcxij hupoqa . . ., Xiyof
h TOTtov^X sed dicendom est liyio (jrjv) Ix totvov.
189, 10 ad normam antecedentium exemplomm etiam ante
uoeem ateq^avonoiog primitiuum inserendnm est ita: (jtaQa
TO a%i(pavog) aT€q)avo7coc6gj idqne concinnitatis cansa;
quod uero a uoce fialavov sola deriuatio paXavriq>6Qog appo-
sita est: fieri aliter non potoit, qnia fiaXavoTtoiog non formatnr.
199, 11 : antea inde a u. 8 usqne ad uerba dca tov ^Ellrja-
TtovTov u. 11 exponitnr praepositionis di^a cum genetiuo con-
iunctae aliam esse notionem, si genetiuo persona, aliam,- si
ei loci aliqua significatio insit. Secuntur haec: Vo yctq In^
alTcoTixfjg TtaQaXa^fiavS^evov aiTioloyiYrjv vTtayoQevei q)Qa-
ccv\ — In quibus urgendum erat, cum notio praepositionis
cum genetiuo coniunctae diuersa esset pro natura ipsius gene-
tiui, semper eandem esse notionem einsdem praepositionis cum
accusatiuo coniunctae. Itaque post 7taQaXaf>ifiav6f4€vov parti-
cipium fiovov aduerbium insero, quod propter litterarum simili-
tudinem excidit.
Eandem uocem insero post eandem participii formam d e
coni. 244, 28. Ubi ut exsistat sententia haec 'coniunctio efifec-
tiua etiam cum fhturo, i. e. et cum praeterito et cum ftituro,
causalis cum solo praeterito coniungi potest', scribo 'tov dk
alTioloyixov keyo^evov (jiovov) 7caQ(fix^^^oig\
203, 30 in uerbis . . . diaq>iQ€t to Toiaika, xa&6 o fiiv
ioTL TtaQTjy^ivov 8ia tov Te, o 8i iv dval (Aiqeot Xoyov xtA.'
et pronomen to TocavTct et formula o fihv — o dh quo refe-
rantur desiderant. Nee prorsns tollitur haec ofifensio R. Schnei-
deri coniectura hac \a&6 to fihv »oi6** — , to dh j^o di^\'
1) Ita Dronkias pro codids rvnov.
Leipiiffw StadiMi. YI.
66 Theodoras Matthias
quia ne ita qnidem pronomini to Toiavra insta explicatio et
relatio redditor. Equidem non mnto formnlam o fiiv — o di^
ApoUonii propriam 0| qnam saepius et tractat et ipse adhibet^
et post pronomen %a roiavra (cf. 193, 6) insero: (to ^ode^
xal TO *S di^y,
204, 19: at in n. 17 8q. ad adnerbium xvxhp Claris uerbis
annotatar eins notionem localem non derinationi, sed primitino
iam ipsi, qaod locali notione utatnr, deberi, sic rursus eadem
de cansa ad adnerbium /ro^^r/> ^) annotatur ^ TtaQonei^evov T(j3
TtoQog, 7€aXiv TOTfixijg iwolag ovarjg\ Sed tradita nerba sio
interpretari debemus: Mtem 7t6^^(^^ localem notionem habens
et a nomine 7€6Qog deriuatum\ Postulatur autem, quantum
quidem ad sensum, hoc: ^o^iolwg xal to no^^i^, /ra^a*
xel^evov t(^ Ttoqog, ftakiv TOTtixijg iwolag {avTf^
TovTfp ly)ovarig\
206, 2 sq. enuntiati condicionalis ^d dh ^ij ye 'q dia tov o ^)
yQaqyfj iyyiverai' apodosis prorsus deest, quod neminem ad-
huc sensisse miror. Ad normam igitur eorum, quae exstant
1 92, 1 7, post uerbum iyyiveTai insero haec : (to ^ elg to a
(.teraXafji^aveTai)] quamquam non nego eodem iure e ratione
eorum, quae leguntur 163, 11, suppleri posse {olvtI tov "3-
TO d 7caQakafi^dv€Taiy. Sed sine hoc siue illud statuis,
post supplementum colon, quod dicitur, ponendum est, ut
hoc ipso in sequentibus utriusque formationis exempla afiferri
notetur.
lam uenimus ad syndesmicon:
216,13 e uerbis, quae antecedentium continent causam
exemplique explanationem, ^fiovov yaq %v ioTt tcSv voov^ivwy
TtQay/aaTiuv xara TavTa TtoQaXa^^avea&ai^ elucet in antece-
1) Depron. 35, 7 sq.; 59,2.5; praecipae de adu. 155, 18; singillatim
de ea exponit de constr. 35, t sqq.; 92, 20 sqq.
2) Sic, non no^^a scribendam est secundum ApoUonii a uocis no^
datiuo deriaationem (cf. de adu. 167, 1 sqq.).
3) Haec enim littera, quae recte exstat in u. 2, pro traditis os a. 3
restituenda est.
De ApoUoDii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genuina. 67
dentibns ntramque illarnm remm, de qaarum ueritate at do-
ceret exemplum appositnm est, commemorata esse. Accedit,
qnod disinnctionis exemplum solo disimictionis altero membro
apposito praestari nequit. Qnare locum reficio sic: ^aaq)ig
221, 1 sq. uerbis, quae nunc exstant ita: ^Trjv rcSv TtQo-
xarecXeyiiiivwv ra^iv %gtiv oheiulg kKdi^aad-ac y si conferes
u. 11 — 15, facile perspicies scriptorem haec dicere uoluisse:
'potest coniunctionum, de quibus agitur, coUocatio ipsarum
naturae propria uideri\ — At in traditis uerbis haec inesse
nequeunt; nam haec ^iariv oixeltjg htdi^ao%)'ai^ uidentur signi-
ficare 'sua quisque ratione eas potest intellegere'. — Vide porro
uerba ^wg €q)a/A{€v ovv t/j dvva)^i€i tcSv ovvdiofiwv (imelonai'y
quae ita, ut nunc tota particula legitur, quo referantur non
habent. Putabis autem, si usum respexeris, quern ApoUonius
obseruat, si lectores ad alium locum relegat ^), ea uerba illud
habuisse in ipsa, de qua quaestio est, particulae inscriptione.
Quare ut et uerbis Ucpafiev ovvy quo referantur, et enuntiato
'xijy rcJv 7tQoy,Qi:eiX. xtL^ sententia quae postulatur, reddatur,
equidem supplendum esse censeo ita: 'rijy rtSv TtQoxarei-
XeyiiivtJv ra^iv Mariv olxelwg (rfj dvvafiei Uxovaav)
235, 9 sq. exempla quae antecedunt 'on fifiiqa iarl, (ptiSg
i<nc' on TteQiTCctrdi , xivovfxat' oVt rijcaidevrrjaag , daQrjOi]^
explicantur uerbis his '. . . to di dvo ra TtQoteQa avrox^ev
TtaXiv elxB TTjv i7tiq>0Qav akr]-9ij ' in:el ov Ttavrwg on aviyvwg,
n^rjSriGr]' ov yaq Ttavrwg avveOTi rtp avayvwvai to ti^tj-
^vai\ Quorum in compluribus haereo: prius quidem exem-
plorum trias, quam nisi certis causis postularetur, ApoUonium
1) Rectissime enim ms ifa(jup ovv) a Bekkero suppletum est
2) Eadem nerbi ix8diair&at, coDStructio inaenitor de conttr. 6, 7;
156, 20; eademque eius enoDtiati, qaod ezstat de coni. 241, 25 sq., ad nor-
mam prions membri huios 'ri ya^, ti nal ovxa t»6 ixddSairo, rbr »ya^*
nlBovcX,ovxa alter! qaoque membro reddenda uidetar. Ibi igitar scribe
*r6v T« ftfuiv*^ ovM aavr^ofs arrl rav »/k^* na^ihjfifUrav^ pro tradito
. . . na^iXrtf&at.
6*
\
68 Theodoras Matthias
enitasse snpra p. 30 sq. exposui ; turn exempli alicaias, qaod
antea non exstat explicatio, eaqne exemplis antecedentibos
per particnlam causalem adinncta: 'sTvel ov Ttdrtwg, ort av-
iyvmg, rcfirj^aij >ctA.\ Qoibos de caosis tribos illis exem-
plis post secnndmn adicio hoc quartum \oti aviyvwg, %i-
239, 18. Exponit ApoUonias inde a u. 11 , si in periodo
caosali coniunctionis on loco ponatnr yaq^ enmitiatom cau-
sale postponendum esse; nam si ilia tantnm omissa et enun-
tiato caosali non transposito particula yaQ alteri loco, quem
locum sibi nindicarit, inseratur, falsam exsistere sententiam.
Cuios rei illnstrandae caasa affertnr exemplum hoc ^ro fmiQa
larlv ai%v6v kari tov qpcJg elvai' nOn ri(iiQa iaxL, q)wg ioTi",
fiqxog yaQ ioTL^. wg TtQoelTtov, xpevdrig 6 "kdyag . — Verba (pug
yaQ iariv corrnpta sunt. Nam etiam in falsae sententiarum per
particulam yaQ iuncturae exemplo utrumque periodi membrum,
et causam et conclusionem, exstare oportet. Neque enim per se
falsa est sententia 'q)iSg yaQ iaTiv\ sed tantummodo propterea,
quod tanquam causa affertur rei eiusmodi, cuius sit conse-
quentia. — Turn offendit transitio ad uerba ^iog TtQoelnov xrL\
ut nunc quidem est, per asyndeton, satis abrupta. — Quibns
de causis totum enuntiatum sic fere restituendum esse censeo :
\alV iv Tfj) n'^ftiQa karl'} q)wg yccQ kariv^, (og nQoei-
TtoVy tpevdtjg 6 Adyog'.
240, 28: exemplum oti yaq Ttageyivov quod iam in u. 21
exstat, hie superuacaneum est. Hoc loco potius duarum con-
iunctionum iuncturae 'oVt yaQ' ipsa explicatio Tryphonis po-
stulatur, qui ex duabus unam effici statuit Post cam demum
exhibitam iure potuit adici 'xal inl xtHv TtaQa/cXtjaliov to
air6\ Insere igitur post alterum exemplum eius explicatio-
nem banc {wg 'di^ort naQcyivov^}.
247, 8 quae antecedunt, coUiguntur ita: 'ergo in eiusmodi
phrasibuB ni^'qv %aQiv, ariv xaQiv^ uocula xaQtv nomen est*.
Quaeritur, quaenam sequentibus 'ovdhv fiivroi xwlvov ^) xal
1) Ita pro tradito xafXva scribendom esse infra p. 74 demonstrabo.
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genuina. 69
TO id'tfiov hcdi^aad^ai ovo^a^ insit sententia. Accurata et sim-
plex interpretatio nidetnr poBtnlare, nt banc ineBse statoamns :
^atqne adeo uBitatnm ipsnm illud nomen in illis ionctaris „ h^rjv
xaqiv, ariv xa^tv*^ inest^; qua sententia fortasse Apollonins
uideri possit praeoccupare uelle, si qnis id uocabulum x^Q^^}
quod illis quidem iunctnris inest, propriam fonnam, aduer-
bialem forsitan, esse existimet. Postulatur nero bic sensns:
'nibil impedit, quin etiam in nocula xct^tv cum genetiuo sub-
stantiui coniuncta usitatum illud nomen agnoscatur'. Tunc
demum tota argumentatio, quae subsequitur, sana est: 'etiam
in bac iunctura exstat usitatum illud nomen, si quidem in ea
ut in altera, praepositio elg subauditur\ Quare equidem ad
nonnam antecedentium ^ncna rag roiavrag avvrd^eig^ (247,
8 sq.) , quae sunt x^Q^^ uoculae et possessiuorum iuncturae,
scribo sic: 'ovdkv jtiivroi xcokvov xal {ytara Tag kriqag
avvTa^eig) to e-d'iftov ixdi^aa&ai ovo(ia. Apparet
igitur R. Scbneiderum baec uerba lineola sua interposita non
debuisse ab antecedentibus secernere.
Sed ne ita quidem tota de uocula xa^^v particula prorsus
sanata est. Quae enim 247, 14 — 20 disputantur, ApoUonius
baud dubie enuntiato ^navv di iari -Aoxeivov anodei^ig^ indi-
care uoluit. At, ut nunc formatum est, eo enuntiato ilia indi-
care non potuit. Desideratur enim demonstratiuum aliquod
et offendit particula xa/ pronomini hcslvov antecedens {Koxelvov
exstat), quia non noui quidquam probandum est, sed idem
illud, quod antea: x^^Q^^ uoculam et cum possessiuis et cum
genetiuis substantiuorum coniunctam usitatum nomen esse. Ita
equidem coll. de constr. 19, 1 ^rj xal avrrj ctTtodu^Lg late , . .'
scribo ^Ttavv di iari xa(i avrtj S)xbIvov ccTtodei^tg^.
Sententiarum autem per particulam 247, 4—20 exstitit ordo
pulcberrimus hie : 'I. in talibus elocutionibus nh^fiv xoQtVy arjv
xdgiv^ uocula x^Q^^ notum illud nomen est, quia possessiua
cum nominibus ita coniunguntur ; II. etiam in talibus nXctQiv
^TtoXXcDvlov " idem substantiui accusatiuus exstat, qui in illis,
quia eadem eig praepositionis ellipsis statuenda est; in. im-
primis autem demonstratio etiam in eo uersatur, quod ut in
70 Theodoras Matthias
elocntione x^^^^ &i(ovogf ita ui qnidem in iunctnra iinrjv x^Q^'^
genetiuus a subBtantino pendens inest'.
251, 29 Apollonius nt demonstret etiam e coUectiuis, ut-
pote e compluribos expletiuis saepe compositis, expletioarnm
nim ac notionem cognosci, affert exemplum toIvvv. Sed tarn
abrnpte, qaam nunc quidem allatum oidetnr, per nudum accu-
satinnm sine praepositione et sine uerbo regente, ab ApoUonio
appositum esse prorsus nego. Insero potius ante accusatiuum
'tov rolwy^ formulam liyio di uel A^yco d^, quam eodem
modo prima manus codicis A de constr. 204, 3 praetenniserat.
Haec quidem de lacunis. Ab his enim distinguendae mibi
uisae sunt omissiones paruularum uocularum, coniunctionom
nimirum et particularum et articulorum, atque adeo singnla-
rum litterularum.
Initinm £acio ab iis locis, ubi, praecipue in exemplis affe-
rendis concinnitatis causa, quam supra in p. 30 sq. commemo-
raui, inserenda sunt aut articulus aut particula xal uel ^
aut utraque uocula. — Scribendum igitnr est 128, 25 ycctta %d
TtQVJTOv xai (to) devTBQOv xai fee to tqItov, 154, 18 xai (to}
elg xoTtov xoi (to) Iv iotoi}^ 161, 1 omtaq (tc^)) ccTQef^i^ (to)
OLTQifia xal oTQiftag, 176, 1 Ttaga dvo duCTtJTa to ^qsioq
ndyog (to) ^Q€i07taylTr]g , 184, 20 xoi (to) ad normam uer-
suum 18. 22. 23. 24. 25, 193, 16 sq. to ttotc ttoxot ioTi, to
akloTe akXoxa, (to) ore oxa^ 202, Isq. TcJy iv tOTtip iTti^^rj-
juoTCJv xal (tiov) eig totcov (cf. 204, 27. 32). 161, 2 sq. to fcol-
kdxig xal Ttolkdxi, Tovzaxtg (xal} rovrdxig. 165, 4 sq. cog
TO x^Axo^^ty xal 7taoaaX6q>iv , xal kv dorixf^, wg q)Qi/]T^vj(pi
(xal ), xal iv alTiarix^, {wg} d€^i6q>iv {xal} aQiar6q)iv.
194, 17 xal iTtel xvxlo&ev (xai) xvxko^i (cf. u. 15; praeterea
autem supra p. 32). 198, 2 rip (ihv fialvw ov TtagaxeiTai to
ifipadov, fidXlov 6h vcp /?c5 ij ^Ifirjfic, dg t(^ Iotcj (ij) HoT^fAi
TO aradov, 203, 24 to rtjvixade xal rrjvixa, TTjfioade xal Tijf^og,
(ade (xai) ui. De coni. 233, 6 iog kv Tq) awrjvcoQ xal aya-
TttivwQ {xal) ^ElfcrivwQ, — u. 8 iam recte Schneiderus x{ai
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et irndesmici forma genuina. 71
N€(n6}(f€ia. De adn. 166, 23 dg ^x€t to inaaTiQw nal to
t6v(() {nal to) avo). Itemqne una cum particula xai excidit
uoeula val 209, 20, ubi scribendnm est o^ola rq) (vol xal)
valxif ov xal ovxL
Eiusdem concinnitatis caasa 187, 2, nt in primo et secundo
membro exstat ciTcb avTwyv^uiv et ccTto ovofiatwv^ ita in tertio
quoque geribendom est 'xoi (ccTtd) in:i^^fjf>iaTwv\ — Similiter
197, 1 ut primum et tertium argnmentum a conianctione oVt
incipit, ita eadem in secundo post particulam nal inserenda
est: ^xal (oVt) a /Ahv xtA.\
Atqne si his locis certis legibos de Apolloniana exempla
afferendi ratione obseruatis particnlam xal deesse quam fir-
missime probatnr, non dubitabis eandem nel aliam inserere
aliis quoqne locis, ubi asyndeton, quod exstat, sana ratione
explicari nequit. Ita scribendum censeo: de coni. 216, 14
TtaqaXafA^avBGd'ai. (xai) 17 iTtayyekla xtA., 239, 10 %€t dk
naQaXXayag to fitj ^rjTela^ai Ttoaa itiifrj Xoyov to {tc} iv afxf
7ta^aXa^fiav€G&ai xrA., 253, 24 ta 7tccT(f(ow^ixa . . . (xal)
Ta xn^Ttxa . . . xal h^i to avyKQiTixa . . . xai tcc vnokocTta.
Contra di uel similis particula desideratur locis his: 151,31
asyndeton, quod exstat ante uerba 'to TCQtDTOTvna^ excusare
non licet eo, quod sit in enumeratione. Affertur potius re-
gulae antea in uniuersum appositae oerta species, quae illi
opponitur. Scribendum igitur est 'ro {8h) TtQtDTOTvna.
Neque talis digressionis conclusio, qualis exstat 152,24 in
uerbis ^Iv toIq TtQoxei^ivoig elQrjToi ixavwg tvcqI tov vjtoiQa j
particula carere potest; restituendum igitur est \!dXX^) h Tolg
7tQ07L. XT/,/.
lam annectam eos locos, quibus nudus optatiuus legitur,
cum e legibus grammaticis particula av adicienda fuerit. Sed
quoniam omnes fere, qui Apolloninm tractauerunt, hi loci
effugere uix potuerunt, nemo autem nisi inconstanter uno uel
altero loco particulam addidit, nudum optatiuum pro optatiuo
cum av coniuncto omnino ab Apollonio usurpari uidentur pa-
72 ITheodorns Matthias
tare. Itaqne de nudi optatiui potentialis usu Apolloniano accu-
ratins agendum esse nidi.
In omnibus ApoUonii scriptis inueniuntnr optatiui parti-
cula av praediti exempla 159, quae apponere supersedeo, nudi
optatiui eiuSy qui non e ratione orationis obliquae explicatur 0^
27, quae infra annotabuntur. Quam numerorum rationem non
uidentur cognouisse Bekkerus, Uhligius, Schneiderus, Ege-
nolffiuB, qui satis inconstanter hoc et illo loco mutauerunt, in
plurimis non offendebant. Sine dubio aut omnes 27 loci, at
traditi sunt, relinquendi sunt ususque ApoUonii proprius agno-
scendus est, aut omnes, nisi forte nonnullis certa causa ab-
sentiam av particulae excusabit, corrigendi. Ut uero banc
alteram uiam ingrediar, praeter numerorum supra appositorum
rationem multa me commouent.
Ac primum quidem av particulam in ApoUonii quoqne
scriptis librariorum neglegentia excidisse docet uel ille locus,
qui exstat de constr. 206, 27, ubi codex G, qui optimo A proxi-
mus est, eam non exhibet; itemque ipse A de constr. 128, 11
pro eo, quod postulatur ^evQOi av\ praebet &l)qouv\ porro
de adu. 134, 10 particula av a correctore demum addita est;
de adu. 1S6, 5 autem ei lacunae, quae propter desideratam
negationem ov statuenda est, simul cum hac av particulam
infiiisse uerisimile est; neque aUud quid nisi xa^o av rig hci-
atrjaeie latet de constr. 94, 3 in codicis A scriptura ^xad^' ov
1) Ex huius ratione equidem explico locos nonnullos, qui aliis fortasse
ad ilium 27 numerum accedere uideri possint; iis enim usurpatur nudus
optatiuus in enuotiatis quae uocant obiecti, etiamsi praecedlt uel praesens
uel perfectum. Exstat de adu. 146, 17; 159, 15; de constr. 47, 5 'T^^atv
tprjciv f tos Bir]\ itemque 332, 15sqq. 'll^axXsidr^e fr^ai ..., cas sXri^, Hic
igitur Apollonius mihi quidem uidetur praesenti praeteriti uim tribuisse.
Neque aliter explicandus est locus de adu. 164,4 'vnaihjTirai jiaQa naav,
(o6 im^^rifiaTa sirj , cjv dart xal T^<pa>v\ — Contra 166, 2 'ubi exstant
id y' ovv n^oxaieiXeyfiiva deduxrai <os sirj na^ayo}yd\ et de COni. 257, 10,
ubi leguntur 'si'^ijrat 8i xal ne^i rov nov, (6s ovx eiij atvdec/ios* , dubitari
potest, num deductus sit, ut nudum optatiuum usurparet, ipse Apollonius
ea re, quod diSeixrM et ei^riTat eodem fere sensu, quo saepius iSeifa,
iBiixd'ri usurpat, posuerat, an his quidem locis av, librariorum culpa
omissum, addendum sit. Equidem banc alteram uiam praeferam.
\
De ApoUonii Dyscoli epirrbematici et syndesmici forma genoina. 73
Tig iniOTriau . Non minus confidenter scribarum neglegen-
tiam deprehendisse mihi nideor iis locis, ubi intra minimum
spatium idem modus et coniunctus cum particula et sine ea
inuenitnr notionis differentia non intercedente. Ita res se habet
de pron. 31, 14 et 19 et de constr. 178, 17 sqq., ubi binae sen-
tentiae sibi respondent.
Sed dixerit fortasse quispiam initio in certis tantum for-
mulis hunc nudi optatiui usum Apollonio stetisse atque inde
latins serpsisse. At contraria sententia uera est. Gum enim
nihil firmius exstare eiusmodi formulis concedendum sit, turn
re uera plures earum eadem semper constructione utuntur. Ita
babes solius praediti particula optatiui exempla a uerbo 7CQoa-
rix^ivav nouem haec: de constr. 72, 14; 162, 19; de adu. 125,
16; 182, 11; de coni. 226, 23; 230, 22; 231, 24; 253, 10;
255, 14. — 220, 13, ubi exstat 7tQoa&€l7]^€v y in ipso codice
lacunae uestigium restat; a uerbo evQlaxecv 4 haec: de adu.
137, 8; de constr. 128, 12 (nam codicis ^qouv nihil nisi ^qoi
av esse potest); 210, 12; 211, 8; a uerbo i(plaTr]fii uel in elo-
cutione, cui substantiuum iTtLoTaaig inest, 4 haec: de adu.
134, 14; 178, 25; 179, 29; de constr. 94, 3 (cf. supra p. 72)
formularum, quae ad avvr^yoQlag notionem spectant, 6 haec
de adu. 187, 8; de coni. 240, 34; 242, 3; de constr. 186, 19
226, 24; 235, 14; formularum, quae ad aklag notionem, 4 haec
de pron. 38, 11; 58, 16; 109, 6; de constr. 239, 24; formulae
TteQiaabv av e'it] denique 3 haec: de constr. 231,5; 272, 1;
291, 5. Utque hae onmibus locis, ubi inueniuntur, unam can-
demque constructionem exhibent, ita ceteras quoque eadem
constantia olim usas esse statuo. Quae coniectura firmatur
etiam eo, quod earum formularum, quas codices particula et
addita et deficiente exhibent, semper multo pluribus exemplis
av inesse adsolet. Ita exstant exempla formarum uerba q)avac
uel liyeiv particula praeditarum 23, ea carentinm 8, uerbique
didovac e priore parte stant 5, ex altera 2, formulaeque aloyov
av eXrj e priore parte stant 5, ex altera unum, formularum
denique, in quaoiox hdei^ig uel alia uocis del^ig composita
insunt, proportio est haec: 5:1.
74 TheodoruB MAtthias
Gum igitur Apollonio illae formnlae particalam exhibentes
ositatissimae sint, non dabito semper ad pluriom exemplorum
normam corrigere singula eiusdem generis discrepantia et ce-
tera paucissima, quae similium formarum analogia defendi non
possunt.
Geterum facillima mutatione earn, quam ex regula ex-
spectamus, constructionem assequi poterimus. Nam sola lineola
mutata de adu. 175, 22; de coni. 241, 24; 247, 9; 248, U
pro nudo optatiuo qui traditnr xtakvot restituo participium
xwlvov secundum exempla, quae ex usu Apollonii, qui parti-
cipia uerborum finitorum instar posita ualde in deliciis habet 0,
exstant de pron. 72, 23 et de aduerb. 225, 5.
Nee plus mutandum est de adu. 171, 3; 174, 18; de
constr. 222, 2, ubi nai particulam desideratamque av con-
traho in xavy quam formam Apollonius ualde adamat.^) Scribo
igitur, ut nunc solius epirrhematici locos apponam, 171, 3
\av lawg VTtoXapot rig^ et 174,18 'xoy xa^a %ov%o
ovv Tig arj f>i € lii a a IT 0^,
Deinde saepius syllabae similes, quae aut praecedebant
aut sequebantur, effeoerunt, ut particula av periret; sed ipsam
ueram lectionem rursus appono solorum epirrhematici et sjn-
desmici locorum: de adu. 156, 25: ^xaTa to devTaqov {av)
diaTto^riOBii Tig\ contra in eiusdem paginae u. 23 aut cum
Bekkero scribes naQade^alfied^ av aut non minus facile
jtaQade^ofie&a] 162, 28: avakoywTCQa t€ tot TocavTa
sir] {av} kv ^aqelq Taaei\ 180,29: ov yaq kiyoi Tij
{av} av-d^QioTtovg xtA.; 200, 3: nQog ov q)alr]^ev {av}\
207,3: ov yccQ dij ye {av} kv oiTto&l Tig q)al7j] de coni.
241,8: (ig €^i ^oiJ avTccQ {av} ?y vnoka^oi rtg (cf. de
pron. 65, 14; de constr. 54, 19; 114, 11). Geterorum scripto-
rum sanandi sunt loci hi: de pron. 43, 28; 63, 7; de constr.
87, 9; 120, 10; 133, 14; 175, 26; 320, 26.
Praeterea aliam uiam, id quod iam supra tetigi, monstrant
1) Exempla huius usus infra apposita inuenies.
t) Cf. de constr. 161, 16; 265, 18; 337, 22; de pron. 15, 17; 69, 1. 4;
72,12; 78,24; de coni. 252, 6.
De Apollonil Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genaina. 75
ipsi codices, qui optatiui aoristi et indicatiui fntari formas
nonnanqaam confondunt ; ita exempli gratia de constr. 68, 25,
nbi A praebet arcnan^aeuv, ceteri &160 ataxrijaei. Qaa con-
fosione nisus iam Bekkerus de constr. 278, 24 restituit tijrijae^,
et eqoidem scribo de adu. 126, 2 ^alk^ lawg tiq (priaeij
de qua formula uide quae ad p. 60 annotaui.
De adu. 141, 8 codex exhibet &a(fai^a€i evrigj ita tamen
ut litterae ewcg alio atramento scriptae uideantur; ev uero
litterae prodere mihi uidentur uoculam a uocali incipientem
intercidisse, eamque particulam aV; scribo igitur ^ovdk ^aQ-
ai^oeiev (av) rig\ Similiter res se habet de constr. 326, 4.
Ex 27 locis iam reliqui sunt duo soli, ubi neque ex eius-
modi indicio cognoscitur reuera olim exstitisse particulam, ne-
que simili syllaba, ut £acilius neglegeretur , ef&ciebatur: de
pron. 115, 19 et de constr. 325, 14.
Quoniam autem ad illam de particula av cum optatiuo
coniuncta quaestionem ipsa epirrhematici et syndesmici emen-
dandi opera ducti sumus, etiam de particula Sv in ApoUonii
periodis irrealibus quae dicuntur apposita uel non apposita
quam breuissime disserere licebit. Quamquam concede etiam
huius generis compluribus locis e scribarum culpa Sv parti-
culam exoidere potuisse, tamen nego de hoc genere nos similes
ac de illo leges eruere posse, quibus nisi omnes locos ad unam
normam possimus corrigere. Neque enim similis exemplorum
numerorum proportio exstat; nam apposita particula est locis
48 0, contra deest locis 20.2)
1) De pron. 4, 14; 15, 15.17; 25, 32; 30, 12; 31, 14; 41, 20; 50, 1;;
60,1.2; 69,1.4; 72,12; 78,24; 95,3; 104,12; de adu. 134, 10; 168,4.8;
180,25; 199,27; 209,9; de ooni. 228, 19; 230,16.30; 232,6; 256,3; de
constr. 16,1; 35,20; 60,14; 96,3; 114,16; 130,12; 161,16; 162,20.22;
163,25; 172,2; 178,17; 181,22; 206,27; 260,1; 265,18; 275,22; 280,24;
325,19; 329,15; 337,22.
2) De pron. 12,30; 31,19; 46,8; 62,13; 63,14; 72,30; 91,23; de
ada.127,24; deconL237, 11; 255,30; deconstr. 50,13; 131,11.13; 145,27;
178,23; 180,16; 239,2; 289,1; 309,21; 317,20. De utriosqae tamen partis
76 Theodoras Matthias
Non miror banc in hoc genere aliam proportionem ex-
plicoqne dinersitatem ita : ApoUonius, com particalae av apud
tempora praeterita et formas ideij hcQV^ similes ellipsin anim-
adnerteret neque nero, quibus de causis particnla deesset, per-
spiceret, facile latius patere illam ellipsin potnit pntare. Quare,
quia prionun exemplorum numerns 47 non tantas est, ut dis-
crepantia iis adaequare cogamur, equidem eos tantum locos
corrigendos esse censeo, in quibus bypotbesin irrealem inesse
nullo indicio significatur. Ita d e p r o n. 72, 30 uerbum IvobZto
bypotbetice positum esse non cognosces, nisi scribes: 'krcel
ivexa Tovrov ivixov nal ftlrj&vvTcxov {av) ivoeiTo^]
etiam uerba quae secuntur ^otccq aXoyov uidentur postulare,
ut quam luculentissime uis antecedentium significetur. Item
91, 23 enuntiatum secundarium condicionale deest, cum ^d yaq
liTto 'vri(^ yeviKfjg rf^g vtHiv vcjlreQog nal aq)(Siv aqxalxegog^ ^
causale sit; condicionalis uero sententia supplenda est baec
'd rjv Tj a<pojiv y€vc7trj\ cui respondet ^07t€Q ova %GTiv\ Quare
bypotbesis atque oppositio ut satis eluceant, scribo: 'dfjkov
cig xav a7t6 T^g rov tqItov yevixrjg iylvero dvlxov^.
Bectissime porro av iam B. Scbneiderus d e c o n i. 237, 11
inseruit, ubi ex iis, quae tradita sunt, plane contraria ei, quae
postulatur, sententia intellegeretur ; eodemque iure Ubligius
de constr. 131, 11 et 13. Contra ex mea quidem sententia
de adu. 127, 24 Egenolffii mutatio particulae xal in xav super-
uacanea uidebitur; falsam autem idem baud dubie emendandi
rationem ingressus est de coni. 233,6, ubi Bekkeri in ante-
cedentibus supplementi tantummodo iie€{i7teGev) ratione babita
codicis lectionem TtaqeiTcoixoL mutat in TtaQelftezo. Bectius
scribes cum Schneidero 7taQi7CoiTo^ sed antea supplebis
ln€T{a7tiaoc)y quern optatiuum ApoUonius cum formula ovx
af.kwg av — , ei firj coniungere solet; cf de constr. 120, 10;
133, 14. Non minus denique ut omnino quae subtilior diffe-
rentia inter indicatiuum praeteritorum particula av praeditum
exemplis siDgola iam nunc deducenda sunt ex iis, quae disputauimus in
p. 73 de locis de pron. 31, 14 et de constr. 178,23; restat igitor proportio
47 : 19.
De Apollonli Dyscoli epirrhematid et Byndesmici forma genuina. 77
et ea non praeditum intercederet, non perspexit ApoUonius,
ita nel iis locis, ubi ipsa necessitatis notio condicioni cuidam
snbiecta est, nndnm ixQV^ similesqne notiones scribere potaisse
putandtts est. Itaqae de pron. 16, 20 et de adn. 184, 8, ubi
Uhligins (emend, apoll. p. 17 et 15) particnlam Sv inserit, nee
minns de constr. 187, 9 nndnm ixQV^ ^^^ ^^^^ seruandum esse
censeo.
Haec de omissionibns hactenus. Sed eidem librariomm
neglegentiae pars aliqua eamm transpositionnm debetnr, qui-
bns nostri qnoque libelli foedati snnt. Nam alteram eamqne
maiorem, plures illas transpositiones fmstnlomm ex aliis libello-
mm partibns sematomm aliisqne insertomm iam in I et 11
capite tractatas, certo alicuins consilio deberi nidimns.
Sed praeter has et praeter alias qnas statnemnt Dronkins
128, 8—14 et 161, 17—25, Schneidems 197, 22, eqnidem 181,
20 — 23, quales nnde originem dncere soleant nemo nescit,
etiam singnlae nel plures uoculae ita omittebantur, nt nidimns
p. 70 sqq. ; hae nero , si eas omissas esse animadnertebatnr,
facile nel in margine nel supra nersus annotari itaque si minus
ab iisdem, a quibus omissae erant, at a posterioribus librariis
textui, sed false loco, incnlcari potuemnt. £t agnonemnt re-
nera iam alii nostromm libellomm mnltis locis transpositiones,
quamm ilia est origo.^)
Sed etiam nunc restare mihi nisus est hand ita parnus
locorum numems, qui eadem medela sanari possint. Ita 136,
30—32, ut pro explanatione longiore nertam, exstant haec:
\pQovw metathesi litterae 6 in o a nerbo q>Qevia formatum esse
nequit; dinersa enim utrique notio subest, si quidem meta-
thesis, nt ceterae passiones, non ad notionem pertinet\ Hanc
pemersissimam esse argnmentationem quisque nidebit, cum
recta conclusio sit haec: '(pQovtS metathesi a nerbo q>Qevw for-
matum esse non potest, quod nocum passionibns notio nerbo-
1) Ita BekkeniB 127, 1 ; Skneczka 144, 3 sq. ; 192, 16 ; Schoem. 133, 9 ;
Uhligios 166, 9 ; R. Schneidems 153, 4; EgenolfOua (ana. philol. CXVII, 843)
136, 2.
78 Tbeodonu Matthiu
rnm non mutatar; hoc aero Btatnendam esset; dinersa enim
est notio nerbomm (pqevti et (pfov(5\ Qnam sententiam re-
stitno uerbis *ov yaq f orvnj iwoia post nerba ^eXye na&jq
oi TcSv AfXTcJv, rcJy di qxovcSv' insertis. Non enim obstat
huic transposition! id, quod ante particnlam yag snpplendnm
est tale qnid: 'hoc antem statnendnm esset\ Nam einsmodi
sententias, at iam in p. 29 monni, ApoUonias saepissime omisit
146, 8 ad normam antecedentiam wg Jtaqa to ixelvog
ixelvojgj ovrog ovrwg, avrog av^o&ey et wg ftaQct to IrtiOTa"
l-ievog Imara^tiviog xai i^^cofiivog i^^of^iviog pro tradita collo-
catione ^log ^^ ^e^w xal Tcaqa to IV %vdov^ facili transpositione
ordo sic restitaendas aidetar: 'c5g {Ttaqa to) ?? ^?co xai
%v %vdov^,
147, 11 sq. exemplam to %adevj at simal aerbi TtXeovaJyeir
sabiectam esse elaceat, sic coUocandam est: Vo iedva TtXeo-
va^ei T(f) €, TO ietfte^), to itiguv' xal (to ^adev}, el
liri dialQeaig tov ^de, ciTtb di tov „ad€ d^ ^'Ekto^i
151, 4 ea particula xa/, qaae aerba higii) loyq) seqaitur,
iis anteponenda est; nam etiam antea de adaerbioram Idlif
et drifAoaltf per i scriptara disseritar (151, 1); de eadem igitur
re, sed etiam alia ratione dicendnm est inde a a. 4.
162, 5 eadem particula e concinnitatis ratione post uerbum
ex€i transponenda est; formulam enim ovTwg ix^c xal usita-
tissimam inuenies exempli gratia ter 187, 23 — 26. Probabiliter
praeterea conicias uerba ^TtaQci to dwQl^w^ interpolata esse
ad normam expositionis proximo antecedentis ; ibi enim uer-
bum, undo aduerbia deriuata essent, apponi oportebat, hoc
loco uerbum illud et superuacaneum est et concinnitatem delet.
— Tertium exemplum particula xal transponendae exstat 195, 6 :
nam pro traditis his ^akka TtaXiv Idoxei xal to n^QO^ avrt-
xela&ai^ scribendum est *akka xal naXiv xtL\ lam enim
in iunctura ovqovo&i nqo praepositio nqo regulae obstabat;
eadem obstat rursus quoque in ea, quam alii statuebant, lec-
tione ovQavod'ey tvqo,
1) Cf. supra p. 34.
De ApoUonii Dyscoli epirrhematid et syndesmici forma genuioa. 79
De nerbis \a^wg TtQoHno^uv^ 166,18 cf. supra p. 48.
Similiter, atque ibi de illo loco diiadicani, de eadem formula
179, 29 diiadicandnm est : neque enim antea exponitnr id, qnod
enuntiato a coniunctione oxi incipienti inest, ApoUonianae uo-
calae wde deriuationi pbstare, sed tantnmmodo ad qnaestio-
nem de uoce Iv^ade prorsus aliam solaendam afferebatur. Ita
nerba ^yta^wg ehvojuev' coniunctionem ore subsequantur ne-
cesse est.
199, 27 nerbomm coUocatio haec 'xal iTvL ys inaXiara rov
TtQO'/.ei^iivov fioqiov" et ex grammatica ratione et ex usn Apol-
loniano — cf. de adu. 204, 22 'xal fAaXiara ye in\ rrjg xrX^ —
mntanda est in \al ^akiara ye Inl rov ftfox. /n!,
204, 7 contra codicis anctoritatem nerba ita coUocanda
sunt: *tq: 8ia rov X^ fiovwg ti^v elg xonov axiatv arj*
l^ialvei^'y nam multa alia quoque aduerbia directionem in
locum significant, sed aduerbia in ^ solam banc. Exempla
iustae adnerbii ^ovwg collocationis habes 151, 31; 207, 9; de
constr. 131, 14; 339, 18.
209, 28 articulum rf, quem post datiuum q)wvij ferri non
posse nidit Uhligius, ante datiuum ilium collocandum arbi-
tror. Exsistit ita rams 0 iUe substantiui datiui cum articulo
usus, qui exstat 184, 7 in nerbis ^to) %v7tifi^ itemque de coni.
215, 18 *T<^J Tt'TTcy %fig ffiaviig .
De coni. 253, 10 sq. exstant baec ^JCQoa&elrjv 8^ av xal
rovTOf log ovdh ano rov drjlovfiivov dwarov rjv v^v ovo^ict-
uiav &io&at\ — At iam in antecedentibus exponitur expleti-
uarum nomen non ab earum significatione deriuari, ut in-
eptissima sit oppositio ea, quae particulae oidi coUocatione,
qualis nunc est, exsistit. Hie potius est sententiarum conexus :
'eo usque demonstratur reuera non esse earum nomen a signi-
ficatione derinatum; exinde demonstrandum est ne potuisse
quldem fieri, ut ita deriuetur': cf. 253, 17 sq. 'xal el diaq>oQoi
Kara ro drjlov^evov, TCtSg tjv dvvardv ^liav ovo^aalav ctftb
1) Utitar enim Apollonios alibi praepositione naw cam ace. uel ivma
com gen. coniuncta.
80 Theodoras Matthias
Tov drjkovf^iivov xfaqloai;^ — Verba igitnr transponenda sunt
ita: ^iag otco tov drjkovfiivov ovdh dvvaxov tjv ti}v
ovofiaolav d'iad'ai\
Caput V.
De singularum uocum corruptelis.
Atqne haios quidem corraptelamm generis multo plores
quam antecedentium easqne e magna parte salnberrimas un. dd.
iam praebnemnt. Sed qnamquam ea re factum est, at hoins
generis medelas de meo panciores adicere possim, reticendas
tamen non pntaoi eas coniectoras, qnibus etiam post illas
ApoUonii de aduerbio et de conionctione scripta mihi uisa
sunt indigere.
125. 16 sqq.: 'Si aduerbio propriam reddis collocationem,
praeponitur et in omni postpositione hyperbaton agnoscendum
est'. Pergit ApoUonius: 'aAAa to avvrj&eg tov loyov cjg kv
Xa(i) T^v avvTa^iv ifton^aaTo\ satis neglegenter, cum quam-
nam constructionem et cuinam nesoiamus. Quare uocis avv-
Ta^cv loco eam, quae exempli gratia exstat de pron. 116, 5 et
de coni. 239, 11, restituo, vTtoTa^cv.
137.17 pro eo, quod in codice exstat, 'ev kelipei^ Bek-
kerus ediderat iv {ik)k€lilJ€c. Equidem collatis his ^aq)^ ov
yiyove , . . ekkelifjeL Tijg ev dLq)d'6yyov rjvoQia^ (136, 12) et ^ovT(a
xal Ttaga to avio avavog xal ikkelipei tov v ,6vaog^ (scil. ano-
TelelTac, yiverar. 145, 3sq.) scribere malim faciliore litterae v
in I mutatione merum datiuum ilkeixpei.
144 , 1 sq. in editione Schneideriana leguntur haec : Vo
oq)€kov (vfcellrjTtTac) nqog kvicav xara avvendgofiriv yeyovivai
iv T(j} (ig oq)€k€g, el fiij to w(pukov vjtoavyiAiKOTtTai*. — At
ceteris locis, ubi uerbum v7toavyyL&wq)9'ac exstat, semper ipsa
forma per syncopen formata subiectum est; ita 113, 11; 146|
20; imprimis 142, 11. Itaque ad horum locorum rationem scri-
bendum esse censeo: ^ei (xri (scil. to otpekov) ix tov oiq>ei-
kov VTtoavyxixoTTTai^,
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genoina. 81
150y 11 ut iare regulae expositae exemplum yiwg subinngi
poBsit, scribendum est ^17 yag eig vg ev&ela pro traditis 'ij yccQ
elg evg €vS'€la\ Nam praeterea ex ApoUoniana doctrina ne
yQrjvg qnidem dicitur, sed yQrjvg^ et aut yQrfvg aut yQrjvg iam
in n. 5 scribendum est. Denique in a. 23, si quidem, ut an-
notat K. Schneiderus, in codice post uoculas ^tL yag' uesti-
gium articuli to erat, non est cur haec forma non restituatur;
inuenies enim 172, 1 'ovdkv ovv to i^Ttoddv^ de coni. 225, 5
V/ yccQ TO xiokvov iaTi"] de constr. 156, 27 'tI yag to Ifi-
7Codwv;^
153, 12 : quin recte formata sint aduerbia 'xdlkiaTa, iaxocra
e. q. s.', nemo dubitabit; ergo supemacaneum erat hoc Claris
uerbis ^oQ^ojg exec^ edicere, aut saltern idem de aduerbio ^dv-
Torrof sic fere ^oQ&iSg (aQo) ^€i, (yLad-aneQy annotandum.
Offendit etiam asyndeton. Ut haec omnia remoueantur, scribe
'ofiolwg %x^'' ^^ yLctXktOTa y,tX\
155; 4 sq. pro iis, quae satis inelegSinter tradita sunt ^o^v-
vetat TO elg a k'qyovTa iTtt^^/tioTa, dg TtQoneiTai, elg 9xr
y^ovra . . ., o^vverai xal Ta h 6(ioq>iavl<f . . .*, hand dubie,
praesertim cum totum locum corruptum esse iam supra p. 63
uiderimus, concedes scribenda esse haec: 'O^vveTac tcSv
elg a krjy6v{Tiov) tcc im^^ri^aTa, tag TtgoxeiTat, elg
d-a kijyovTa\
158, 8 offendit particula ydg. Nam hoc loco ea, quae de
sententia ante banc particulam apud Apollonium saepius sup-
plenda iam monui supra p. 29 et 78, exhiberi nequeunt.
Quare eam muto in aliam of^', quam exempli gratia etiam
de coni. 225, 13 pro tradita ydg restituendam esse iam uidit
Uhligius. — Eandem iuncturam ivTevd-ev aga ratio cogit
restituere 185, 5.
158, 13 sqq. : Apollonius, ut in uniuersum suam de uocum
a^ale, a, (idke necessitudine sententiam probet, dicit, si qua
uox semel Integra fuerit, nee per apocopen nee per aphaeresin
notionem integrae deleri, ut dai idem ac dcJ^or et d'ikw idem
atque ii^ilu) significet. Secuntur uerba ^6 loyog nad'olixog,
X^giQ ^l i^'f] i^^ a/nq)c(iollav niaoi ti, '^g nal to h>i7td twv
Leipiigor Studion. YL g
82 Theodoras Matthias
ki^€(ov a7cokv€Tat dta tiov av^tpsQOfxivwv , qaomm sensus hie
est: 'regnla ilia semper constat, nisi si nox ita detroncata in
ambiguitatem cadit, qua nel ea, quae de uocibus, quae illos
affectus passae sunt, relicta sunt 0 9 totius ennntiati constnic-
tione et conexu, quaenam notio postuletur, docente liberentur'.
Quam ultimam sententiam Apollonianam esse quamquam do-
cent multi loci, ut de adu. 123, 13sqq. et de constr. 24, 2 — 6,
ab hoc tamen loco prorsus aliena est. Intellegitur enim uerbis
^6 loyog xad-okixog, x^Q^Q ^^ f^V — ^ restrictionem regulae supra
expositae adicere Apollonium uoluisse, quae nunc quidem
non exstat Nam e ratione eomm, quae tradita sunt, idem
exemplum dcJ, quod regulae illi subinngitur, restrictioni quo-
que subiungendum est, qnoniam forma dio utrum idem signi-
ficet ac dd^a an sit coniunctiuus aoristi uerbi SMvat, non
intellegitur nisi toto enuntiato addito. Si uero eius tantum
modi ambiguitates exstarent, quibus eadem exempla, quae
regulae, subiungi possent, restrictio omnino esset nulla. Pu-
tandus potius est ApoUonius cogitasse de elusmodi exemplis,
ubi constructione ambiguitas ilia non remoueatur. Quam senten-
tiam ut eruam, particulam xor/, quae negatiuo qui postulatur
enuntiati relatiui sensui non conuenit, permuto in negationem
^11]] ut ApoUonius eiusmodi locis formas, quae illos aflfectus
passae sunt, adhiberi omnino uetet.
Sed etiam conclusio totius huius de formis afiaXe, a, (iuXe
disputationis in codice corrupta traditur: ^ro (ilq)a aiterjoitri
dice TO iv at'Tf/7 drjkov^ievov, ymI to ^dke aq^aiqeaiv diet to iv
ItATot '/MTah^iTtdvea&ai to a , — Rectius Skrzeczka pro accu-
satiuo dcpaiqeaiv scripsit acpaigeaig quam Dronkius dq)tjQ€&ij.
Atque cum Uhligio praeterea pro aoristo cc7ce}i6/€>] substan-
tiuum a7toxo7ci] restituo; nam hac uoce etiam formam per
apocopen deriuatam significari docent loci hi: de adu. 157, 23;
209, 9. 14; de coni. 224, 10. 21. 26; idemque est usus uocis
Gvyy.07t7] de adu. 109, 15 et 206, 7. — Sed causa, unde uocula
1) Hunc esse sensum uerborum Va ?,oi7ta i6iv U^nov' docent loci
hi: de coni. 224, 24; 232, 24 sqq.
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genaina. 83
a 0 apocope esse dicitur, mihi manca uidetar: 'dia vo h avTt^
di]koviAevov\ Urgendam erat hoc: eandem inesse notionem
atqne ei uocabulo, unde deriuatur. Scribo igitur^d^o {%av)%(
iv avTcf) dr]kovf.i€vov xal to ^aXe cKpaiqeai^ dia to
Iv AexTfJ Y.arakc^Ttavead'ai . Simul enim ultimae, quae
traduntur, litternlae V6 a indacendae erant; prorsus enim
sunt absurdae, quoniam fonna ^aXe aphaeresis integrae a^ake
est non propterea, quod eadem notione utitur qua a, sed
eadem, qua a(iale. — Notionem autem tovtc^J ante uocem
A6XTC/J rursus exbiberi non opus est, quod et aliquo modo
uerbo xccTalt^iTcdvea&ac inest et de coni. 233, 2 eodem sensu
dicitur Vo aq)rjQr]f.iivov ^) iv keKTiti xa&ecaTtjxei^ ,
159, 10 sqq. in iis, quae de uoce TJrav disseruntur, plura
etiamnunc medelam desiderant. Ut incipiamus ab ipsa uoculae
orthographia, ex his 'xori xorr^ aklov dk Xoyov Incataaewg ^ervxe,
Y.ad'o dmoveV elucet Apollonium ei non, ut fecit Schneiderus,
unum, sed duos accentus dedisse. Ac priori parti, i. e. inter-
iectioni cJ, alius atque circumflexus conuenire non potuit. Sed
dubitatur de alterius syllabae accentu : Schoemannus et Schnei-
derus circumflexum accipiunt, quia uerba ^ /taQa7t€f47cofiivwv
Ti^uov xai Tov o^vv tovov avrl TtaQiaTtw^iivcov (.uraXa^elv^
(160, 12 sq.) sic interpretantur : ^cum etiam circumflexum in
acntum transmutare snpersedemus'. — At hanc sententiam ab
Apollonio alienam esse elucet ex eo, quod dicit inesse uoca-
tiuum Irav (160, 9 sq.) et uoculam c3 tctv quantitatem litterae 5,
non accentum seruare (159, 11). Itaque lacuna 160, 11 sq. ex
Uhligii ratione expleta *o(^ avayyL)alov naQaTce^iTto^iiviov tj^uov
(to Zy ytal Tov o^vv tovov avrl 7C€Qia7tco(xivov lieraha^eiv^
sic explicabimus ^uocabulorum w i%av litteram e delere et
syllabae rav circumflexum in acutum mutare oportet^ et, ut
iam 6. Hermannus ad Soph. Philoct. 1373 monuit, scribemns
159, 11 CO Tccv.
Porro corrupta exstant in codice haec (159, 10 sq.): o avrog
1) Sic enim cum Schneidero pro codicis lectione alya legendum est.
2) I. c. ea uox, quae aphaeresin passa est: cf. de constr. 208, 6.
6*
84 Theodoras Matthias
loyog TtaQcacoXov^aec cog &€xa ye tov tovov xai knl tov u
%av, njv ^hv ficcxQOTTjra tov a ^vka^av, ov firjv tyjv raatv^ .
Utque incipiam a re exteriore, mutandam censeo accasatiaum
q)v}.a^av in genetiaum q>vXct^avrogj quia fonnalam o airuog
koyog nel tovto TtaqanoXovd'Bl Apollonius semper cam prae-
positione InL et genetiao coniangit, ita de constr. 10,7; 37, 13;
39, 6 ; 54, 2.
Deinde negationem ov in a. 10 deesse perspexit Schnei-
derns. — Porro aero particala yi uerborum wg eveaa ye tov
TOVOV restrictionem aerbis reddere aolaisse ApoUoninm indicat
Qaare non probo Dronkii et Egenolffii, qni illam sequitnr,
uocis tovov in tvtiov mntationem. Tunc enim omnis uocis
ioTctv cam antecedentibus adaerbiis similitndo negaretur; sed
est aliqoa similitude, quatenus et antecedentia adaerbia et
lOTav exeunt in ov. De quibus autem rebus dubitetur agaturque
quibusque differant, ipse Apollonius aperte dicit 159, 20 sqq.
Quare 159, 10, quoniam non sufficit tov tovov j inde insero
'xorl TOV xQovov\ Legendus igitur totus locus sic est: ^6 avTog
koyog rtagaxokovd'Tfjaet, wg evena ye tov tovov (xal
TOV XQOVOV), ov Xal iTtl TOV (OTaV, TTjV (Likv (laXQO-
TTjTa TOV a q)vka^avTog, ov juiiv ttjv tccgcv^.
Tertiam oflFensionem praebet parti cula inelTot 160, 2, quae
quod ceteris locis 0 signiiicat, idque e natura compositionis,
'quia', "^nam", hoc loco significare nequit: nam id, quod suam
uocis wTav deriuationem optimam esse Apollonius putat, non
causam repraesentare potest sententiae antecedentis huius 'ov
yccQ Jtid-avov h. )^€i7C0varjg cpQaaetog ki^cv 'Ka&iaraad'ai , Quo-
niam autem uerbis htelrot do^ei xrA. omnibus aliorum deri-
uationibus refiitatis extreme loco ipsius Apollonii explicatio
affertur, optime quadrat usitatissima ilia in conclusionibus
interrogatio pendens a particula enecTa, Secemo igitur uocem
enelToc in STtetT^ et oi, et in litteris oi latere existimo nega-
tionem ot', itaque scribe: 'eneiT ov So^ec twv TtQoxaTei-
key (xiviov vyceOTiqa ijde fi '/.aTaOTaaig elvai;^
1) De adu. 175, 28 ; de coni. 232, 18; de constr. 77, 20; 270, 22; 285, 19.
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndesmid fonna genuina. 85
Illy 25 sqq. baec exstant Va xTrjTixa tcHv elg xog IrjyovTiov
naQCL yevi'Kag axri^arl^erai nftoifievcxov, ^Tkavvtxov**. akka
TO d-r^kvabv rcaq evd'elav to TtavYiyvQtuog^ . — Initinm iam
ab Egenolffio Q. 1. 844) recte sic emendatnm est VcJv xTijTt-
xiov Tot elg xog hqyovTa , — Sed etiam sequentia ^aAAa to
^{h)Y.6v corrnpta sunt. Neqne enim — nam ita supplendom
est — TO dnfikvT^ov axriidccTl^eTai] exemplum enim navriyvQcxog
est mascolini generis; sed a feminine navi^yvQig deriuatnr to
7cavT]yvQiiwg. Scribo igitnr pro traditis ^akka to d^kvyLov^
Sic: aAA OTto O'rjkvxov .
177} 32: nentiqnam dici potnit ^iv alTtccTixfj tov aAa';
nisi maois scribere ^tov akg\ facile putabis a stulto correctore
datiuxmi ttj, quem ApoUonius scripserat, ad nonnam formae tov
et antecedentis et subseqnentis in genetinom tov matatnm esse.
185, 5 sq. in nerbis inde ab 'ivrev^ev a^a' 0 sequentibus
banc sententiam infaisse oportet: ^qnoniam illae in ?ir deri-
nationes per solam apocopen ultimae litterae genetiui singa-
laris nulla praeterea mntatione accedente fiunt, etiam i^i&ev
a forma ifievj non i/4ov derinatum sit necesse est'. Qoam
sententiam at ex iis, qnae nunc exstant 'otc ovx 17 if^ov koTi
naqaxd-elaa ^ttitli/j, akV ^Iwvixrj rj JiaQvari IfXBv^ ernamus,
baec nerba baud dnbie corrnpta ita sunt transponenda et sup-
plenda: 'evTevS-ev aqa nal'ofiokoyov, OTt ovx '^ -i^T-
T mij y^kfAOv^ koTt, ftaQ* riv ij i^id-ev koTl Ttaga-
X^€iaa, akl* ij '/wv^xij rj ^(OQix'q „iiii€v^^.
188, 5 exstant baec 'el dk xal cltzo ^fiarog eXtj (soil, to
itg x^€v krjyovTa kTti^^^ctta), Ttdkiv T(^ avTip TtaQakijyeTac,
di^ ov TO kijyov tov TtQixnoTVTtov^ . — Etiamsi to kf^yov pro
substantiuo to Tikog nsorpatum Apolloniannm est, tamen boc
loco non quadrat; sine enim ex antecedentibus snbaudis nagct-
kriyerai sine kriyevai sine lar/, sensns bonus non euadit Quare
scribendum esse censeo: 'di ov y^al kriyov^) to nQWTo^
TVTtOV ,
1) Cf. supra p. 81.
2) Non absonum uisum est ezempla hoius usus apponere. Inneniuntar
ita praeter usitatiora na^or atqoe ipov ■» I{««t« et d^ar ■■ dai etiam haec:
86 Theodoras Matthias
191, 1 offendit genetiuus absolutus ^rov de no&ev avvex^-
aieQov zal ovriog keyofiivov peyQaipag; Ttod'sv;**^ praesertim
cam particala 6i aetet antecedentibus haec applicari. Si con-
feres f quae praebet E. M. 698, 45 sq. , nbi totns locus paene
iisdem uerbis exscriptus est, Vo Si Ttod-ev htl xfig ov a^vij-
aeiog avve^uig Myerai, olov' n'^oyccipag; Tto&ev;*^^^ uix dabi-
tabis, qain olim e more ApoUonii, quem memm participinm pro
uerbo iinito hand raro ponere saepins monnP), scriptnm fuerit:
^ro dh 7c6d'Bv avvexia%eQOV nal ovvwg keyo (.levov^ ,
198, 5: ^Tj TtaQa qrjfia (scil. tot eig dijv TtaQayetat) dia tov
IS TLal rov avyyevovg fi 7taQalaf4^avofiivov\ At non per litte-
ram d littera (i adbibetm*, sed propter earn. Scribendum igitur
est ^dca TO ?\
209, 24 textui aptae concinnaeque constructionis causa
reddendum est, quod exarandum esse iam uidit is, cui codicis
manus secundae scripturae debentur, dico ^o^iolwg rit) ov\
D e c 0 n i. 217, 16 sq. uerbis , quae inde a uocula log se-
cuntur, non causa antecedentium affertur — haec enim exstat
iam 216, 16sqq. — ; sed quae antea exemplis illustrata sunt,
his colliguntur. Scribendum igitur est cu(7r\
226, Usqq.: R. Schneiderus in progr. 1867 p. 13 docet in
codice exstare haec: . . . mtavrw^uv 7te7colr]j ipseque emen-
dauit 'Tte/colrixag;^ — At prinium quidem interrogatio non eo
potest exstare loco, quo ex iis quae antecedunt ^ovTwg vTtav-
TU)(.iev\ iam responsum exspectatur. Et porro omnino locus
noster multo magis, quam sensit Schneiderus, comiptus est.
Nam ubi est oxh di, quod respondeat antecedenti ork ftkv?
Et quaenam haec est tautologia: ^ovrwg v7cavTU)in€v a7to'/^i'
vofAevoi'? Nee uoces vai TteTVolrj-Ka sunt oQiaitwg^), sed sunt
et aduerbium val et to Sqiotcxov. Postulantur quidem haec:
de pron. 63, 14 ivSsxofisvov; 72, 23 xcakvov; de adu. 189,4 ixo^; de coni.
224,11 ysvofievos; de constr. 20,24 Sioicovra\ 286,23 <p8^6fisvav; 300,12
yeyevT^fisvov; denique Xsyofievov de adu. 191,7.
1) Cf. p. 85 not. 2.
2) Nam o^ia/nos semper est definitio uel circumscriptio, ita de constr.
67,23; 74,7; 101,9; 103,21; 117,24; 229,4; 264,27.
De Apollonii Dyscoli epirrhematici et syndesmici forma genoina. 87
'?Tt y€ fiijv TCQog fag iQiaTrjaeig ori ^iv ovriog vTtav-
T(Sfil€V' rf7t€7t0lri(xa' 6t€ 6 k}** OTt okq lvo f^cd'a t 6 „v ol^
rj dca Tov oqcgtixov (t€ xal tov nVai^ to) „val /r€-
7rolr]iia^\
234, 18 pro tradito TtaQaovvri^ifihcjv scribendnm est rta-
QaavvaTtriTiwv] nam, ut prorsus ex re est, dicuntar ipsi koyot
(7taQa-)avvYifAiJiivoL, ov^TceTtley^ivot , ahtolayovfiivoi, contra
GvvSeaiiOL {7taQa-)avva7tTVKoly avfiTtkeKrinol, alTiokoymol.
248 , 22 sqq. : primum qnidem nt nnmerorum aeqnabili-
tatem in exemplis allatis restitnam, deleo kiyrjatVj quod ob
sequens Xiyfiad-a insertmn nidetnr esse. Praeterea offensionem
praebet asyndeton, quod exstat ante nerba 17 rwv devrigiov xrA.,
quia tertinm membmm particnla nal annectitor. Getemm nix
habebis, quomodo u. 23 uerba ^tj tcSv devriQcav elg 5a' ex
anteeedentibns snppleas: neque enim avkka(ii^ elg ^, sed sum-
mum &a esse did potest; nee magis quadrat 17 rcJi' devxiqiav
U^ig\ denique Ttaqaywytj^ quod restat, longius abest, quam
quod facile subintellegatur. Scribo igitur ex antecedentis
exempli ratione *^^ rdv devviQcov to ad-a . Nam ut in formis
^xfjOt, Tta^cpaLvjiai litteras ol tenninationem esse ApoUonius
statuit, ita in formis kiyrjad-a, q)i^ad'a litteras ad-a esse sta-
tuerit necesse est; quod probatur etiam in ficta ab Apollonio
forma codicis lectione ^Xiywad-a in u. 27, quae retinenda est.
Denique praepositionem iTtl u. 27 muto in uoculam in. —
lam totus locus perfectissimam concinnitatem exhibet banc:
utg Twv tqItwv to a7' €XJ]Oi, TtafxfpalvrjOt'
7] TcJv devTigiov to ad-a' Xiyrjad-a, cpiQjiaS'a'
7,ai en rcov TtQOJTWv to JTt' Taiov ijv x' kd-ilwfii,
ov5 av 11(1^1,
249,12 accuratior^ est restituenda responsio baec: 'Iv olg
oh avkXafial, iv TOVTocg li^ecg^: cf. de pron. 68,26;
41,20; deconi. 219, 7.
250, 15 sqq. '^particula yi partim abundat , partim certa
notione utitur ; et stoici quidem illam particulam, quae coaluit
e duabus di et y^, assumptiuam uocant'. Secuntur baec: ^Tovg
yccQ ccTto avvaq)rjg loyovg (= t. avvrjfi^ivovg L) eig axrjiaaTi-
88 Theodoras Matthias de ApoUonii Dyscoli epirrhematid etc.
a/4dv jdSTiovTag ij Toiavrr] avvra^ig ij twv avv6ia(i(av vTcayei
(i. e. annectit)* el ripiiqa Ian, q)cig iarcv ri^iqa di yi ioTcv\ —
At in qnam figarationem in hoc exemplo enontiata transeont?
Equidem aguoscere possum nollam. Sed continetnr illo exem-
plo syllogismi ntraque propositio, itaqne sententiamm , quae
ante nerba supra apposita exstant, series ita persequenda erat:
^nam ea enuntiata, quae continuatiua excipiunt itaque in syllo-
gismum transeunt, illis particulis argumentationis ordini in-
iunguntur\ lam uides pro substantiuo axrj^avta^ov postulari
avkXoyia^ov.
253, 27 : simplex uerbum miolov^elv, ut usitatissima no-
mina simplicia axokov^og et ayioXov&laf paucis ceteris locis,
ubi exstat (de adu. 163, 16; de coni. 235, 17), ut par est, conse-
quentem ex analogiae ratione aut formationem aut collocatio-
nem significat. Contra hoc loco postulatur notio accidentia
itaque restituo usitatissimum illud compositnm ^kiyto rij^
Aotvcog Ttaac 7caQaxokov^"i^aaaav\
256, 24 postulatur et ratione et concinnitatis lege, ut earum
quoque uocum, quae utpote et ipsae inter se cognatae cum
uoculis di] et rj comparantur, utraque apponatur. Scribo igitur:
^wg xof/ (riti la ravTo) to fila aq)aiQ€S'ivTog rov Ji
kv T(ft i'o*; et in sequentibus deleo praepositionem er, quae
e prioris exempli explanatione merae appositioni illata uidetur
esse: ^rj to yala Tf/7 ala^ (soil, ravro kati).
257, 15 pro priore praepositione eTci restituenda est avxL
Nam uocis ofiolwg loco e sententia hie apposita uocabulum
i'^ucrjg ponitur. Erat eadem opinio Aristarchi ') et ex huius
aliqua annotatione fluxit sine dubio ea explicationis forma,
quam huic quoque Apolloniano loco reddendam esse censeo,
locis tribus his : schol. uet. ad P 632 : to e^nrig ccvtI tov o^oLiog
rhcniTai ; schol. Pind. Pyth. V, 74 : xQ(x}%>TaL dh rr/) e^7tav avrl
yteQiOTtio^iivov TOV ojdwg, o €GTtv taov T(p 6^olijDg\ Apoll. Soph,
ed. Bekk. 67, 24: efiTtrig noTe f.dv o^itog . . ., TtoTk dh avTt
(nam false Lehrsius h. 1. exscripsit l/r/) tov o^olcjg rj €7tiarjg.
1) Cf. Lehrs, Arist. stud, homer, p. 142.
V
INDICES,
/. Index locorum in hac dissertatione emendatarum uel
ea^licatorum.
Apoll. de adu. It9, 14 sq.
120, 1—3
120.14 .
121, 9 sq.
122, 13—15
123.11 .
— , 14 sq.
— , 20 .
-,27 .
125, 6—16
— , 19 .
126, 2 .
— , 24 .
157, 14—18
-, 24 .
128,25 .
129.12 .
131,7 .
132. 15 8qq.
132,22 .
136, 5 8qq.
-, 8 .
— , 23 .
— , 32 .
137,17 .
138, 9 .
— , 19-21
139,9 .
— , 15 .
p. 36 sq.
p. 37 sq.
p. 33
p.38 8q.
p. 39 sq.
p. 62
p. 34
p. 31
p. 62
p. 40 sqq.
p. 80
p. 75
p. 5
p. 43 sq.
p. 76
p. 70
p. 31
p. 63
p. 44 sq.
p. 44 ann. 1
p. 45 sq.
p. 29
p. 29
p. 77
p. 80
p. 63
p. 46 sq.
p. 34
p. 10
De ado. 139, 19
139,22 .
— , 23 .
141,8 .
142, 5 sqq.
143,15 .
144.4 .
— , 23 .
145, 13—25
146, 8 .
-, 17 .
147,11 .
— , llsq.
— , 24 — 150
147,24 .
— , 24 — 148,
148, 3—6
149,24 .
— , 7. 13
-, 17 .
-, 14 .
150. 5 .
-, 11 .
— , 16 .
— , 23 .
151,4 .
— , 17 sq.
— , 31 .
152,15 .
19
3
p. 47
p. 63 sq.
p. 29
p. 75
p. 47 sq.
p. 31
p. 80
p. 63
p. 49 sqq.
p. 78
p. 72 ann.
p. 34
p. 78
p. 50 sqq.
p. 50
p. 50
p. 50 sq.
p. 51 sq.
p. 50
p. 52
p. 50
p. 81
p. 81
p. 50
p. 81
p. 10. 78
p. 52
p. 71
p. 34
90
Theodoras Matthias
De adu. 152, 20 ... p. 29
152,24 p. 71
153,12 p. 81
154,1 p. 34
—,18 p. 70
155, 4 sq p. 81
— , 6 p. 63 sq.
156,16 p. 50
—,23 ..... p. 74
—,25 p. 74
158, 8 p. 81
— , 18sqq p.8l8qq.
159,15 p. 72aiin.
— , 10 — 160, 13 . . p. 83 sq.
160,26 p. 31
161,1 p. 70
-, 3 p. 70
-, 8 p. 64
— , 13—25 .... p. 13
162,5 p. 78
—,28 p. 74
164,3 p. 29
— , 4 p. 72 ann.
—,13 p. 64
—,23 p. 10 sq.
165, 4 sq p. 70
166,2 p. 72 ann.
—,13 p. 48
—,23 p. 71
166,24—167,8 . . p. 52 sq.
168,25 p. 64
170, 5 sq p. 35
— , 8 p. 64
— , 20.29 ... . p. 31
171,3 p. 74
—,27 p. 85
174,18 p. 74
175,22 p. 74
176, 1 p. 70
177,32 p. 85
179,29 p. 79
180,15 p. 35
— , 13 — 183,4 . . p. 53sqq.
De adu. 180, 21 sq.
180,29 .
181.9 .
— , 15—19
— , 17sqq.
— , 20—23
184, 6 .
-, 8 .
-, 11 .
— , 12—31
— , 20 .
-*, 30 .
— , 32 — 186,
185, 5 .
— , 5Bq.
— , 15 .
-,27 .
186,5 • .
— , 10—15
187, 2 .
188, 5 .
189.10 .
191,1 .
193.5 — 194,21
193,17 .
— , 20-28
194, 1 sq.
-, 17 .
— , 14. 15. 17
195. 6 .
196, 6 sqq.
197. 1 .
198. 2
-, 5 .
— , 20 — 200,
199,10 .
-, 11 .
— , 25 .
— , 27 .
200, 3
— , 29 sqq.
202, 2 .
203,24 .
p. 53 sq.
p. 74
p. 54 ann.
p. 54 sq.
p. 10 sq.
p. 55 sq.
p. 35
p. 77
p. 65
p. 14sq.
p. 70
p. 65
21 . p. 14 sqq.
p. 81
p. 85
p. 32
p. 29
p. 72
p. 56 sq.
p. 71
p. 85
p. 65
p. 86
p. 13 sq.
p. 70
p. 16 ann. 1
p. 16 ann. 1
p. 29. 32
p. 32. 70
p. 78
p. 14
p. 71
p. 70
p. 86
16 . p. 12
p. 32
p. 65
p. 29
p. 79
p. 74
p. 12 sq.
p. 70
p. 70
i
De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et syndesmid fonna genuina. 91
De adu. 203 , 30
sq.
204,7 . . .
— , 16 . ,
— , 18 . .
— , 19 . .
205, 12 . .
206, 2 sq.
207, 3 .
209, 20 .
-, 24 . .
— , 28 . .
Apoll. de coni. 21
5,2
216,13 . .
-, 14 . .
217, 7 sq. .
-, 9 .
— , 16 .
218, 5 . ,
219,12 . .
220,4 . .
221, 1 sq. .
222,1—23 .
— , 10 . .
223, 12 sqq. .
224,16 . .
225, 18 sqq. .
, 20 . .
226, Usq. .
230,27 . ,
231,4 — 234
»12
233, 6 . . .
— , 21—24 .
234, 18 . .
235, 9 . . .
238,8-12
239, 2 sq.
— , 10 .
— , 18 .
240,28 . .
— , 30 sq.
241,8
-, 24 . .
— , 25 sq. .
ann. 3
p. 65
p. 79
p. 32
p. 53
p. 66
p. 36
p. 66 c.
p. 74
p. 71
p. 86
p. 79
p. 24
p. 66 sq.
p. 71
p. 57 sq.
p. 57 ann. 2
p. 86
p. 24 sq.
p. 20 sq.
p. 25
p. 67
p. 19 sq.
p. 24
p. 25
p. 25 sq.
p. 58
p. 26
p. 86
p. 26
p. 22
p. 70. 77
p. 33
p. 87
p. 67 sq.
p. 26 sq.
p. 58 sq.
p. 71
p. 68
p. 68
p. 27 sq.
p. 74
p. 74
p. 67 ann. 2
De coni. 242, 2 sq
243, 4 .
— , 23 .
244,28 .
247, 4—20
248, 7 sq.
-, 11 .
— , 22 sqq
249, 12 .
250, 16 .
251, 12—15
— , 29 .
252,11 .
253, 10 .
-, 24 .
-,27 .
256,24 .
— , 26 sq.
257.9 .
— , 10 .
-, 15 .
Apoll. de pron.
31,19 .
43,28 .
63,7 .
72, 30 .
91, 23 .
115, 19 .
Apoll. de constr
87,9 .
120.10 .
133, 14 .
175,26 .
178, 23 .
187,9 .
222,2 .
320, 26 .
325. 14 .
326.4 .
332. 15 sqq
Schol. Dion. Tbrac
944. 5 sq.
949, 31 sqq
16
47
P-
P-
p.
P-
p.
P-
p.
P-
P-
P-
20 p.
P-
P-
p.
.5 p.
P«
P-
p.
P-
P-
p.
p.
P-
P-
p.
59
28
33
65
68 sqq.
59
74
87
87
87 sq.
59 sq.
70
29
79
71
88
88
60 sq.
61
72 ann.
88
77
73. 75 ann.
74
74
76
76
75
72
74
74
74
74
73. 75 ann.
77
74
74
75
75
72 ann.
9 ann. 1
8 ann. 2
92 Theodoras Matthias de Apollonii Dyscoli epirrhematici etc.
//• Index rerum nonnuHarum, quas e doctrma Apollaniana
explicauimus.
De orthographia uocis yofivQ p. 50. 81
„ r, adaerbii rjiht p. 50
J, n n no^^ p. 66 ann. 2
y, 9 n irav p. 83
De int^^r}fiaros et avrmw/Aiat invtay/iaxiHrfi nomine . p. 40 sqq.
II L Index annoteUianum, quas fecimus, ad elocutionem,
imprimis technicos Apollonii terminos spectantium.
De notione uocis anai^$a/i6e
„ « f, axolov&tXv
„ f, t, anoHonri et 01^0^ . .
» n participii a^^fidpor . . .
n n UOds Siafiactg ivt^yrixutfi . .
9 9 n ifkraate, ine'xraais . .
f, n elocutionis iv Svcl fi^^eat {loyov)
„ n aduerbii tdici
f, f, elocutionis xad'* iva axrHMtXMfWV
„ n uocis O^ftOS
n n n iTv^nma^is
„ » elocutionis ^i^sa&at ini grjfia
De constructione formulae aXX^ i'atos ne tpi^ceiy
M J, uerbi SiaXafifidveiv . .
De formula xal irt
„ „ o fuv — o de
„ „ firpiOTB
De ratione syllabarum quantitates notandi
„ „ exempla afferendi
De participio uerbi finiti instar posito . .
De Apollonii usu modorum potentialis et irrealis
elvcu
simili
um
p. 40 c. ann. 2
p. 88 (84)
p. 82
p. 83 ann. 2
p. 36
p. 53
p. 27 ann. 1
p. 40 c. ann. 1
p. 48
p. 86 ann. 2
p. 16 ann.
p. 43
p. 60 ann. 2
p. 27 ann. 2
p. 28 ann. 2
p. 66 ann. 1
p. 42 ann. 1
p. 64 ann. 1
p. 29. 30 sq.
p. 74. 85 ann. 2
p. 91 sqq.
DE
HERICLIDAE MILESII STUDIIS HOMERICIS
SOBIFSIT
GUILELMUS FRYE.
i
I
(jommentationem de Heraclidae Milesii stadiis homericis
instituenti in mentem mihi aenit quod Valckenaerius in prae-
fationc Ammonii tradidit, accepisse sese a sammo Hemster-
huisio Heraclidem Eustathio citatum grammaticorum fuisse
paene eruditissimum. Atque cum ceterorum grammaticorum
fragmenta tum Herodiani doctrinam curantes post ipsum Val-
ekenaerium inprimis Lobeckius et Lehrsius peculiari studio
farraginem illam molemque indigestam Efymologicorum, Eu-
stathii in Homeri carmina parecbolas perlustrauerunt, fontes
examinauerunt, a magistrorum hariolationibus commentisque
probata ueteribus grammaticis discreuerunt. Heraclidae uero
fragmentorum quae iniquitatem temporum effugerunt, sat ma-
gnum numerum primus L. H. Ahrensius in celeberrimis libris
de graecae linguae dialectis protulit, patuitque, quantum bonae
frugis e ueteribus posset grammaticis percipi, quam multa
neque ex scriptoribus neque ex titulis nobis comperta debere-
mus Heraclidae, ApoUonio, Herodiano.^) Quattuor annis post
F. Osannus duabus quaestionum homericarum particulis *-) Hera-
clidae de carminibus Homeri merita exponere conatus est. Ne-
que uero satis fecit seuerioris artis legibus'O; nam arreptis quae
1) De Aeol. dial. p. 6. 165 sq.
2) Quaestionum homericarum partic. III. Gissae 1853. partic. IV,
ibid. 1854.
3) lure miraberis Osannum ueniam se ab aequo censore impetratu-
rum esse contidere, unum alterumue fragmentum si ommissum deprehen-
datur, ut qui inter sexaginta fere plus uiginti quinque eaque Heraclidae
nomine insignlta praetermiserit : Eust. 28,45; 54, 18; 365,27; 718,4;
756,28; 764,28; 773,29; 831,63; 840,52; 842,46; 872,19; 1064,4; 1098,
13; 1383,20; 1385,31; 1401,5; 1407, »<7 ; 1434,20; 1442,47; 1443,58;
1499,50; 1647,32; 1770,25; 1787,40; 1859,54; 1887,5; 1895,45; 1907,44.
96 Goilelmus Frye
primo conspectui obtulerant Eustathius et Fauorinus super-
sedere se posse putauit, labore perscratandi Eltymologica, scho-
lia, Anecdota collatis Eustathianis, unde quae Heraclidae essent
attribuendae adnotationes grammatici nomen in fronte non ge-
rentes exploraret, fragmenta reperta emendaret, adderet noua,
singula illustraret. 0 Sospitatorem igitur suum adhu<» exspectat
Heraclides. Interim nos accingimur studia eius homerica exa-
minare panels quae ad uitam scriptaque pertinent praemissis.
Perlustrantes autem fragmenta, quae archiepiscopus Thes-
salonicensis commentariis inseruit, reperimus Heraelidem libros
Dionysii Sidonii^) a Varrone') eommemorati, Tyrannionis ^),
quern M. TuUii uxor in libertatem asseruit % Aristonici ^) com-
mentarios manu uersasse. Neque Gharaeis historias ignorasse
uidetur; addit enim Eustathius^) Heraclidae nerbis etymo-
logia uocis xikev-S-og allata 'r/I ^oyq) xai Xaga^ ttjv avkutvlav
yiavXioviav q)r]aiv h^Irakixoig' ovro) di q)r]ai, (sci\.'HQaxX€ldfjg)
Tcal ra avyh^Xia Y,avd^Xia . Atque de Gharace haec habet
Suidas : XaQa^ IleQyafirjvdg leQevg xal g)Maoq)og . . . ^azi dh
TcSv fuera uivyovarov TtoXXtp v€(6T€Qog' /^i/^vrjrai yovv iv T(p fi'
TiSv fiifiXlcov Avyovo%ov wg TtaXai yevo^hov Kalaaqog xal iv
t(^ r NiQwvog xai twv jtier' avrov ^aaiXevadvrwv' Byqaxpe
^EXXr^vixwv xal laioquov ^ifiXla //'. Sic codices tres; Wester-
Alia ut 1561,60; 1562,42; 1714,54; 1854, 5S in £u8tathii libris non inda-
gata ex eius epitomatore Fauorino licait Osanno mutuari, quamquam et
hac in re parum diligenti. Car enim Fauorini lexicum magnum asper-
natus sola ecloga Dindorfiana uti uoluit?
1) Neque Phiiemonem qui dicitur (cf. p. 114 n. 1) a se ipso editam
tetigit Osannus, neque 'hortos Adonidis', cum iam Ahrensius (dial. Aeol.
p. 67 n. 2 ; dor. 328 n. 1) monuisset multa ibi ab Heraclide profecta latere.
2) Vide Bust. 1410, 59, Osanni q. h. part. HI p. 24 fr. 58.
3) Varr. L. L. X, 10 p. 240 M. — Dionysium Aristarchi scholia Inter-
fuisse cognoscimus e Didymi schol. 7 365. Lehrs, de Aristarchi studiis
homericis p. 362 (346 ^).
4) Eust. 1613, 18 = Osann. fr. 55.
5) Suid. s. u. TvQawltov ; Cic. ad Att. IV, 4, 6, ad Quint, fr. Ill, 4, 5.
6) Eust. 1596, 8 = Osann. fr. 75.
7) Eust. 734, 45 = Osann. fr. 63.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 97
mannus 0 uero recte inseruit ^Irahycwv, quod non solum locus
Eustathianus alterque Gharacis ^) satis commendant, sed etiam
sensus ipse efflagitare uidetur. Atque parum caute, si quid
uideo, Meinekius^) locum Eustathii temptauit, quod pro Gha-
race reposuit JlaQ&a^ ex Herodiani libro *) tcbqI ^ovrjQovg
A€^€iog I, 19, 9 eOTiv ^Ig rfjg ^IraUag cog JlaQd-a^ iv rfii ^
Tiov ^Irahxcov et ex Etymologico Magno (544, 30) Kvllaravog
noktg ^Iraklag' JIccQ^a^ [dhro]^) {ev r(f)} TtQcozfi), Nam Par-
thacis ^iTahxwv iotoquov nee uola nee uestigium alibi ap-
paret. Itaque multo rectius cum Muellero Gharacis nomen
genuinum habebis apud Herodianum, cum de Gharace histo-
rico omnino non possit dubitari eiusque quae mansere frag-
menta eiusdem naturae sint^) atque id quod Herodianus ser-
uauit. Etymologi uero mere compilantis oscitationem uel hoc
ipso loco proditam quis est qui a nominibus propriis arceat?
Itaque si Heraclides s. u. xikev&og Gharacis commeminerat,
fieri non potest quin eius aeqnalis fuerit. Namque ApoUonius
Dyscolus tribus locis Heraclidae librum laudauit^, Gharax
autem testimonio Suidae et Herodiani ad quos accedit Anto-
ninus Liberalis (VHI, 25) ad Traiani et Hadriani tempera
relegatur.
Gum ex uniuersa fragmentorum, quae seruauit Eustathius,
1) Biogr. p. 229.
2) Muellcri fr. hist, graec. uol. Ill p. 641 sqq. fragm. 22. Breulore
titulo laro^iojp utuntur Malala et Eadocia.
3) Cf. Anall. Alexandr. p. 139 not.
4) Addas uelim 'pamm diligenter scripto'; at enim Lehrsii uerbis
utar, in Herodiani monadicis nullus fere adiri uersus potuit, quin haeren-
dum esset editor! et circumspidendam, quid stare posset quid non (Lehrs,
Herodiani scripta tria emendatiora praef. p. V).
5) Uncis inclusimns acuminatls <) quae ad resarciendos locos mutilos
reponenda, quadratis [] quae reprobanda uidebantur.
6) Cf. Charac. fr. 1. 2. 3. 4. 5. 7. 9. 11. 23. 26; de urbibus Italicis (22).
41. 42. 56. 58. Muell. 1. c.
7) Apollon. de adu. in Bekkeri Anecd. Graec. II p. 585, 14 = p. 174, 1
R. Schneider. Osann. fr. 29 ; Apoll. synt. IV, 10 p. 332 Bekk. 'H^axUiSr^s . . .
ir T^ TtBqi xa&oliKi^s n^oatpBias' Osann. fr. 33; Apoll. de synt IV, 10
p. 334 B. Osann. fr. 34.
Leiptiffer Stvdien. YI. 7
98 Quilelmus Frye
indole ac natara, turn grauissimis Apollonii et Ammonii 0 testi-
moniis comperimas prosodiae catholicae scriptorem exstitisse
Heraclidem. Hoc tantum quaeritur, qaos inter Aristonicam et
Apollonium grammaticos nomine Heraclidae insignitos fuisse
nouimas, utrum Heraclidae Pontico minori an Milesio, qnem
solus Herodianus (II. pros. & 178) commemorat, attribaenda
sit catholica.
Fac enim Enstathium de sao addidisse Gharacis adnota-
tionem: iam quid obstat, quin Heraclidem Glaudii, Neronis,
Vespasiani temporibns ad studia grammatica incubuisse pona-
mus? Audi igitur Suidam: ^HQcni)Mdrjg 6 Ilomyidg oazig Ji-
dviiui> Tf/) 7cdvv xara rrjv ^AXe^avdqeLav iq)olrr]a€v' ovrog iytel
f^zovaev !A7C€Qog rov ^qiotoiqxov ^ad-rixov evdoxiiiovvTog xorce
Trjv ^Pwf4rjv TtokXd t€ tov Jidv^ov diaavQOvrog, iyQaxpe fiiivQ(i)
2a7tq>ix(o fjTot OaXai-xiiit ^i^Xla y dvaeQftrjvevra xal 7toXkfiv
rrjv CLTVoqLav Bxovra 7tQo^aXXof.iiviov twv Krjrrj^driov, artva
'/Jaxccg exdk€a€v ' elg ^Ptifirjv dh xo^ilaag xcrl rov ^TtSQog xara-
(favelg xari^ietvev axoXctqx^v iv avrfj ItvI KXavdLov xai JV^-
Qiovog' eygaipe dk Ttovrifiara btziym TtoXXd. Eiusdem Heraclidae
meminit Diogenes Laertius V, 93 : devriQog (scil. ^HqaxXeidrjg)
7co/.lTt]g avTov (scil. rov TIovTr/.ov) jcvqqixctg xa/ (plvaqiag
o vvT€T ay (.ih'og,
Doctorum igitur uirorum colloquium ^j instituerat Ponticus
Heraclides, quale uidemus apud Athenaeum, ^ubi alter alteri
de rebus grammaticis, historicis, mythologicis spinosas pro-
ponerent soluerentque quaestiones', neque exiguas partes, ut
egregie coniecit Meinekius^), ipse sustinuit Aper, ita tamen
ut a ceteris inscitiae argueretur. Hoc uero neminem, ut de
metro Sapphico taceam, fugiet, quam diuersa fuerit natura
1) Apollonii locos modo citaui; Ammon. de differ. 124 p. 120 ed. Lips.,
Osann. fr. 31.
2) yiiaxni ff^va^iai- cf. Hierocl. apud Apostol. XI, 90 oi totioi, iv
ok eic6d'6<rav a&Qoi^ofieroi tpilodOfeiv ^ kicxo-i iaaXovvro' Athen. II, 59, F.
Eurip. Philoct. ap. Stob. eth. II, 4. Valckenaer, animadu. in Ammon. 212
(HI, cap. 10).
3) Meineke, AnaU. Alex. p. 377 sq.
De Heraclidae Miiesii studiis Homericis. 99
atque indoles huins operis grammatici (neque alteram nouimus
Pontici) atque prosodiae catholicae, qnam ApoUonius, Ammo-
nius, Enstathius ocnlis inspexerunt. Enimuero nullum frag-
mentum, quod diserte tribuitur Pontico Heraclidae, in explo-
randis accentibus, spiritibus, ceteris ad prosodiam pertinenti-
bus uidemus occupatum. Quae cum ita sint, miraberis ne uno
quidem uerbo ApoUonium tetigisse Heraclidem Ponticum? Et
hoc uelim attendas. Herodianus qui peculiari studio persecu-
tus, quae de rebus grammaticis uiri docti disseririssent supe-
riores, ad prosodias catholicam et homericam conscribendas
se accinxit, pauca tantum frustula modo iure Herodiano ad-
scripta a Lentzio e lescharum libris protulit, ubi tamen non
grammaticum, sed scriptorem respexit, qui singularibus usus
esset uocibus: Herodian. apud Steph. Byzant. MoipoTcia' 6
.roUTtjg MoipOTtievg xal Motpojcetog dia 6i(pd^6yyov' ^Hga-
yj.etdrjg dh 6 IIovTixdg h a Xiax}} MoipOTtlTrjg (pTqal y,al %6u
3Ioipo7ti(jiTt]q' 'taiog dk xar' vq)€aiv tov a' nonne innuit Hero-
dianus nomen illud proprium Heraclidem usurpasse pro Mo-
ipoTttwrrjg, ubi de incolis Mopsopiae tradidit, minime uero de
scriptura disceptauit? lam uidesis Bekk. An. gr. 1196 a7cavla
loTiv fi XQ^^^S ^'J? I^ovg evd-elag tcJv 7ckr}dwTt:K(xfv , f4a)J.ov
dh 01 ^oeg evQf^rai ' l/ci de Ttjg o^ocfiovovarjg avrfj alriaTr/rjg
/Jyio dh rr^g rag ^ovg TtXarela iartv fj XQfiOtg wg kv KoAa^iv
Ev7t6'u6og
&eg vvv aygovg xal Ttqo^ara xal fiovg
x«i 7taQa TO) ^HqaxKeLdi] Iv t;/] ctQxf^ Ttjg (cr) Xiax^fi
0) (ioeg xal lo ^ovg
oiiofpiovMg Tj] €v^el<jc, quae ad Herodianum redire docet
Choerob. 242, 16. Conferas praeterea Herodian. I, 250, 25; H,
S93, 17; 534,6; 690, 1.
Quapropter onmino segregandus est ab hac quaestione
Heraclides Ponticus neque aliud restat, nisi ut Heraclidem,
qualem compertum habemus ex ApoUonio et Eustatbio, eundem
esse dicamus atque quem Herodianus H. pros. @ 178 Milesium 0
1) Eadem ex commentariiB Apionis et Herodori dedit Eustathius
p. 705,60; cf. Lehrs de Arist. p. 387. 370 ».
7*
100 Guilelmus Frye
noncupauit ^): afikrjxgd' 'HQox^ldrjg 6 MiXrjaiog ^aqvvei wg
aatra ' }My(fi dk xp^^at toi5t^ x. t. L ; cf. Anecd. Oxon. I, 95, 8
fikrjXQoV nivdaQog ^hv ftlrjXQOv ro iaxvqov ^7tQ6(paoi[v\{^
(ikrjxQov ylvBTaL veLneog^ q)r]al . . . evd-ev ^Hgaxkeldrjg 6 TUeAij-
aiog xara fiaQ€iav raOLv aviyvu} to -S'lfjkviwv afikrixQf]Vy E 337
fiyeiiai yctq OT^Qfjatv (elvai) ov Ttkeovaa^ov* Xiyofiev di x. t. A.
Quod fragmentnm einsdem esse Heraelidae atqne quern Eusta-
thius saepissime laudauit, banc sententiam non temere anipui,
sed quo diutius perpendi eo magis inualuit. Inquirebat igitur
Heraelides in catholica prosodia (cf. locum simillimum ApolL
synt. IV, 1 0, 332 B) 2) in accentum adiectiuorum a priuatiuo
instructorum sibique persuasit a^h^xQog quoque uocem inter
baec adiectiua enumerandam esse. Egregie autem et prorsns
e mente Heraelidae JILvdaqog . . . (prjolv ' h-S-ev 'HQoxleldijg
X. T. A., quippe qui summa diligentia curaque singulari poetas
ueteres exploraret, unde in rebus grammaticis posset proficere :
ita ad Pindarum nos relegat Eust. p. 756 , 31 , ad Alcaeam
p. 1596, 7 (Osann. fr.75), 1759, 26 (Osann. fr. 59), ad Alcmanem
1787, 45; 1892, 44 (Osann. fr. 62), Corinnam 1654, 26 (Osann.
fr. 79), Anaereontem , Hesiodum, Aristophanem alios. Prae-
terea argumentum illius loci quadrat ad cetera: Ammon. p. 125
(Osann. fr. 31) ^HQcr/JMdrig di 6 rjLiiTeQog (prjaiv. ^HfiaQTrjaS-ai
fiiOL dox€i 7caQa Toig Eklrjoiv o^vrovovjiuvov Tovvofia (scil.
aTa(pvXrj)' ovdev yaq tcov elg Trj krjyovTiov &rjkvx(xv ovojudrwy
(^a)fiiToxov yivovg tov ovderigov TtaqareXemovTog roi v o^v-
Toveirai . . . olov xovSvi^rj ^afivkrj Oaiavkrj (doxel de avrr^
f.Ua Tiov rid-rjvtjOafAivcov tov ^covvaov, dg 6 ^vxovgyog
2€U€ xorr' riydd-eov Nvarjiov [Z 133])
rjdvki]' od-ev y,al to aTa(pv).r] ^aqvTovriTiov' xrA. ; cf. Herod.
I, 323 Lentz., uel Eust. 1724, 36 (Osann. fr. 35) rjf.idQTr]Tai xaror
Tovov TO a^Tt]g ' rd ydg €tg il^g aQaevtycd to) rj 7caQakr]y6u€va
1) Idem contendunt lohnsius hist. phil. 11, tl, 4, Roulezius dc Heracl.
Pont, in Anuall. Lovaniens. 1823/24 p. 112, Osannus, q. h. IV p. 14.
2) 'H^ax^iSrjs ini/ispi^cop Ta£ ov Svvafievas Xt^ets o^elav iniSe'^aad'fu
iv T^ negl xa&okixrjs TCQoaqfSias ^rjaiv cjs davararov tl'ij rb eiffo inip^r^ua
iv oSeiq rd<jei xnrayivBad'ai x. r. X. = Osann. fr. 33.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 101
oSvverai' olov Ttoiw Ttoirjri^g' ofnolcjg rjX'rjvi^g, ^iiiirjTijg' ovxovv
xofi TO aoj aijaio roiovrov yevv^' East. p. 1475,45. Sed par-
cam chartis. Quid? si demonstraaerim , Herodiano non illo
uno loco Heraclidae commenta obuersata esse. Heraclides
apad Enst. p. 756, 27 re altius repetita ovrwg ovv ait q}&elQu
(f&iQQio Kal aQOBL Ttiv TtQciriov avfiKpaivijJv €QQO)' xal 01 /igi-
araQXewi 61 (cprjol) avv^Sovoi. rij roiavTfj TcaQaywyfj* to yaQ
''^QQ^ Ix vi^aov* X 72 k^rjy^ovvyrac ^fierce (pd'oqag ciTttd't'^ at
Herodianus 7t. f^iovrjQ. U^. II, 948 Lentz. (43, 17 Lehrs.) €i7t€Q
ovv AloXixov TO %QQio (quod cum aliis Heraclides contenderat
allatis neiqix) xigQio lf.iiqQw)y ^rjTtjriov tL ovtov rjv xoivoV
oh yccQ avTo to (pd-eiqu) log otovral rivsg'
Heraclides apud East. 1562, 1 (Osann. fir. 63) o^to dh to
i'&o) ov XQ^^^S ^'^ '^^? ^Qsd-ijDv) Oivrjog akwrjv^ I 540 OTto rov
i'dio kiyec 6 ^HQoxleldrjg 7taQ^[xT](x^ycii 0 dwQtivDv e-S-ei ' sed
Herodianus II. pros. / 540 . . . r^v yaQ vtco tivwv (peqo^ivriv
idiov TtaQatTrjriov. A.
Eust. 853, 5 To olda AlokiTuog TteTtoirjad-al q)r]aiv 6 'Hqa-
'/,/.€ldr^g, (jjg xoi to didocxa, )AXot7ta, TtiTtot&a' ra yaq xoiva
rf 6ia Tov € xal I di(p&6yyov 7taQaXriy€ad'aL ^ovXerai = Eust.
1618, 48 (Osann. fr. 68); negat haec Herodianus apud Choero-
boscum: si ovv to avvoida diaXvovai (scil. ol AloXelg) avvoida
liyovreg (Herodian II, 777, 13), dfiXov on ovy. ioiiv i\ oi 6i-
(px^oyyog Alohyif].'^)
QvLoA Eustathius 365, 27 de Heraclidae scriptura uocis
yi/loveg enotauit, ex Choerobosco petiuit, ut Herodianum sen-
tentiam Heraclidae protulisse cum Lentzio II, 550, 18 arbitrer.
Nee aliter res se habet Herodian. II, 521, 10, ubi iam Usenerus
monuit Heraclidae de ^v/Joxw, d^Qoiaxu), ^£^iy?;axw sententiam
refringere frustra conari-0 Herodianum. Quid plura? Tenen-
dum igitur hoc est, ApoUonium, Herodianum, Ammonium,
Eustathium unius eiusdemque Heraclidae Milesii libros euol-
uisse. lUud enim mininie moramur, quod archiepiscopus no-
1) Fauor. p. 236 naqeixd'at. 2) Vide ApoU. de synt. p. 350Bekk.
3) Anall. Fleckeisen. XCI p. 246, Lentz. ad Herodian. II, 521, 10;
522, 16.
102 Guilelmus Frye
mine Alexandrini interdum ornauit Heraclidem 0 > memores
qaot uiri docti ea sola de causa inter ciaes Alexandrinos a
posterioribus sint relati, quod in clarissima ilia artinm et litte-
rarum sede litteris operam nauauerant. Nonne princeps gram-
maticorum audit Alexandrinus ? ^) Nonne Zenodotus Mallo-
te8?0 Nonne Dionysius Thrax?^) Nonne celeberrimus ille
Claudius Ptolomaeus Ptolomaide Hermei oriundus?^) Neque
alia de causa Flauius Philostratus Lemnius apud Eusebium
p. 43(^ ed. 01. ciuitate Atheniensi donatur^ nisi quod Athenis
longum per tempus artem sophisticam tradidit.
Quod Heraclidem ab Eustathio citatum eundem esse pro-
nuntiauimus atque quern ApoUonius et Herodianus lectitaaere,
caue respondeas, non ex suo Heraclide sententiam de accentn
adiectiui afih]XQ6(; enotasse Eustathium ^) , sed ex Apionis et
Herodori commentariis. Quis enim ignorat, hos commentaries
Eustathio, ut parecbolas conficeret in carmina homerica, atra-
mento calamoue baud minus necessaries fiiisse? Et hoc me-
cum uelim consideres, longum per iter parecbolon ne sensisse
quidem Eustathium commentariis Apionis et Herodori eadem
contineri, quae uolumine scholiorum, eadem quae libris Hero-
diani. Quae res impediuitne quaeso, quominus Herodianum
Apionis et Herodori scholiis interdum opponeret?") Itaque
nihil fere te uelim in Eustathio mirari nisi ambitionem, qua tot
scriptorum nomiua in commentariis suis uoluit eflFulgere et so-
cordiam, qua optima grammaticorum testimonia misere uexauit.
1) Eu8t.734,47; 840,51; 872,19; 1787,40; Osaiin. fr. 63, 62 n. 27, 71.
2) Suid. l^Qiarapxos l^Xe^arSQevs d'daei^ rfj Si fv<rei ^a/iod'Qqi.
3) Suid. ^v68oioe ^yike^arSQevi yQafijuartxoe 6 iv aarsi xXrj&Bis ; cf.
F. A. Wollii prolegg. 110. 209 'ab aliis patria Mallotes, ab aliis more aetatis
illius Alexandrinus dictus\ Wegener, deaal. Attal. p. 158.
4) Seruius de accent. § 19 in Endlicheri Anall. gram. p. 530 'Diony-
sius autem Aristarchi discipulus cognomen to Thrax, domo Alexandreus'
coll. Anecd. Bekk. II, 723 ^Icxiov Si on Jiovvaioi 6 O^a^ 6 tt^v xixtniv
avyyQaxpafiBvoi to fUv ye'vos rjv Bv^avrioSf ixaXslro $a 0^q^.
5) Ct. Fabric. Bibl. Gr. IX p. 198 coll. Suid. s. u. nxoXeftaios.
6) Eu8t. 705, 59.
7) P:u8t. 496,36; 518, 17 coll. II. pros. //452, EZ\.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 103
At enim quae Ammonins nna cum Enstathio de uocabulis
vvv et GTctfpvhfi protulit, hie non ex suo Heraclide sed ex
Ammonio mutuatus est. Cum Valckenaerio (praef. Ammon.
p. XXII sqq.) baud paucas obseruationes de uocum differentiis
ex Ammonio in Eustathii commentarios redundasse ingenue
fatemur; arguemus uero praui eum iudieii, qui banc necessi-
tudinem inter Ammonium Eustatbiumque Herennii Pbilonis
ratione non babita soluerit. Etenim Eustatbius quattuor ad-
notationes Ammonianas Herennio Pbiloni {ovxio QrjriSg iv rolg
^EQtvvlov OUuvog) acceptas rettulit. Qui uero potuit fieri, ut
Eustatbius Pbilonem quam Ammonium, bunc si exscripsisset,
nominare mallet? Neque fugit Valckenaerium , ea quae ad
uocem alvog (Her. Pbil. p. 162) pertinent, ab Ammonianis uer-
bis diuersa cum illis conuenire, quae sub Herennii nomine
Eustatbius protulit. Nam usque ad nostra tempora epitome
libri Ammoniani peruenit in ironte gerens nomen Herennii
Pbilonis. Qua de causa boc tantum concedimus Valckenaerio,
Eustatbium locupletiorem Ammonii epitomen in scriniis ba-
buisse, quam quae bodie exstat; sed non esse contendimus,
quod Eustatbium nescio qua ambitione Ammonium pressisse
silentio dicamus, Pbilonem sancte nominasse, ut qui et alio-
rum multorum nomina celasset, quorum obseruationes ad uer-
bum transscripsisset, prorsus ut Tbomas Magister. Persuasum
enim babemns, libro Herennii Pbilonis ex Ammonio compilato
satis illustrari necessitudinem illam inter Eustatbium et Am-
monium intercedentem , nimioque uidetur metu Valckenaerii
indicium in deteriorem partem flexum esse, ne commentariis
Eustatbii opus illud de uocum adfinium differentiis Ammonio
abiudicatum attribueretur Pbiloni. Sed ne nodum in scirpo
quaerere uideamur, perbene accidit, ut uocabula naQaxiXevrog
TtaQaTekei^do) soli inter grammaticos Heraclidae probata et
in Eustatbianis fragmentis saepissime occurrant neque in Am-
monii, quem examinemus, loco 0 desint. Qua re omnis toUitur
dubitatio. Etenim ultimam uocabulorum syllabam ApoUonius,
1) Amm. 8. u. trrnfpvXij p. t20 ed. Lips.
104 Goilelmus Frye
HerodiannSy alii rekevTalav appellanerant; nusquam aero nsi
siint nocabulis 7caQaT€k€VTa(o , TtagarilevTog id quod satis
mirari non possum in Herodiano, cum de iisdem rebus at-
que Heraclides exponens plus tria uolumina, qualia uidemus
Lentziana, amplissimi ambitus exarauerit.
Scriptorum, quae Heraclides Milesius reliquit, grauissi-
mum atque copiosissimum putauerim prosodiam catholieam, e
qua longe plurima fragmenta ab Eustathio seruata suo iore
desumpta esse contendit Osamius; neque enim alterum quo
referre possis, opus nominatur et ipsa fragmentorum natura
probatur sententia. Grammatici ueteres', id quod e celeberri-
mis Herodiani catholica et homerica prosodiis apparuit, tria
potissimum ad prosodiam reuocauere, accentus, spiritus, sylla-
barum moras, e quibus graecae liuguae uocabula examinarent,
similia certis normis adstricta componerent adderentque arj"
f.i€ioidi]j fi^aqrri^ivay f^onJQrj^ quae ceterorum normam seqai
non uiderentur. Neque aliter Heraclides, cuius rei nonnulla
exempla adstruam: Eust. 1854, 59 (Osann. fr. 72): ta d^i^ccra
exovra (.letot to TtQorjyovfievov o €v avf.nj)(jJvov anXovv irco-
(.levov TteQiOTtcLTat' vo/aoj ao^ui qocpdi cpoQiS' to (xkv yLOTtna
fiaQvverai, k7tel dvo avfi(pojva enerat avT(^' to dh otw xal
dea^coCw inei diTckovv, quo cum canone Heraclidae conferas
Herod, pros. cath. 432, 18 7C€Qia7tu)VTaL to, exovTa o (.ilkoov ^
w Iv Ttj TcaQaXrjyovaf] aofiti aTQo(iaj kwjicj x. t. A.
Heraclides apud Eust. 1625, 56 to eig id lia&aQov Ir^yovra
diov?.},a^a xal exovra (pwrqev ^Qoxv 7caQcxTi).evTov dixa tov o
f-itnQov (iaQvvovTai, el /.irj 7cov TteQiOTtaa&ivTa eTiqav evvotav
jtou]Gei (jjg TO jilvio' tcc 6 aXka fiaqvvovTa dlxcc tiov Ttaqa-
'/^riyof-iiviov Tf/7 o olov ^voj 7tXv(o /t?Joj vdio giu) tIvj ^tUo di
^uv ev xaQog aiaif I 378, quocum conferas Herod, catb. pr.
153 sqq. Heraclides apud Eust. 764, 30 6 5' avTog (scil. 'HQa-
xXeidrjg) 7ceQi tov avvTO) xal ccqvtio ehcofv aavin^O'iog avra
exeiv (jjg f^irjdevog eig oj kijyovTog ^aqvTovov exovTog to t ccq-
XTixov T^g TekevTalag av?.ka(irjg' 7tavTa yaq iteqioiuovTai olov
XQaTio , 7taTio , aiTw, xqotiu , (poiTw Ircayei x,t.X, qua in re
non babuit consentientem Herodianum (cath. pros. 441, 23):
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 105
Tcc elg Tco diavkkafia jUij xor' i^tiTikox.'qv tov a TteQiGTcarat
CjjtciJ xQorti naxio . . . jigovrio ' ra ^ivroi fiagvTOva dia rov %
ov 7col?M (Heracl. inrjdiv) wTttai xai jUij ivegyrjTixcSg keyojueva'
a)JM TO A/tW 0d'€V TO kttOfXai Y,a\ TO TtiTiO O&eV to Tt^TOfAai
xal evia a ijdr] 7veQia7cwi.tBva ivtUd-r], aiansQ to xivrw e^ ov
TO ^Tiivaai ofiioxki^aag^ 'F 337 xal avro), od-ev to ^avTOfievog^
() 165. TO dk avvTio xal clqvtu) Tip t InXeovaaev wg ix tov
ayvco xal aQvai.
Videsis praeterea Ammon. p. 125 qnem laculentissimum
prosodiae locum dixerim, Bust. 780, 33 (Osann. fr. 80); 670, 62
(Os. fr. 52); 734, 57; 1641, 37 (Os. fr. 78); 1647, 32; 1722, 59
(Os. fr. 51); 1724, 36 (Os. fr. 35); 1770, 24.
Quot tamen libris prosodiam catholicam amplexus sit, aut
qnem ordinem in disponenda materia institnerit Heraclides,
omnino non liquet, quamquam non dubito, quin suo iure in
praefatione operis praefigere potuerit, quae scholiasta Dionysii
Thraeis p. 741 Bekk. apposuit: ^M navTiov Tav ovof-iaTiov
xa£ Tfiv Qtj/iidTcov xal tcJv [.leqviv 0 fi^ov Xoyov axQificSg CrjTOvv-
T€c; xai Ta ofiota TOlg 6f.ioloig 7taQ(xTtd'if,ievoL Tovg y.av6vag
aacpakwg aTtocpaivof.ied-a .
Alterius quern nouimns libri Heraclidae '^j titulum memo-
riae tradidit Orio p. 54, 1 ^ovrwg ^HQaytkeldrjg iv T([i negi
dva-AUTOJv ^rj^ioTioy'. Sed ne in hoc quidem libro homerica
deftiisse ostendit Eustathius p. 1815, 4 ^HQcxxkeldr^g iv olg ue^l
dvOTiklTcov ^rifidTiov yqacpet, ^ aQiO(pa)2g ejufievai ovdag* ^196
(pv^al yQCKpea&ai o^[x] (x>a/[A]wg3) V7r6 tcvwv, Dubitabam
quondam an maiora huius operis seruarentur fragmenta a re-
centioribus grammaticis compilata. E codicis enim Parisini
2600 folio XVn Cramerus (Anecd. Par. II p. 116) haec eno-
tauit: ^neQi Ttaqayioytjv dvaTiklTCJv 6vof.idTiov' od'€v to a7C€vdio'
i/. tov a7C€ldio x. t. L' quibuscum conferebam Eust. 1726, 25
(Os. fr. 66) G7tivdu} ov 7CQ(jJT6TV7tov TO a7tel6io xara ^HQaytXel"
dr^v X. T. A.; magister tamen inter ovopiara et Q'qfiaTa discer-
nere operae pretium non habuit. Qua de re recte me suspi-
1) Conieci: xai tav {aXXofv) fte^ofv, 2) Cf. Osanni fr. 38, 39.
3) Correxit La Roche, adn. crit. ad Odyss. ^ 196.
106 Guilelmus Frye
i
catam esse aidebis, si legeris initinm opnsculi Pseudo-Hero-
diani, qui inseribitar naQaytoyai dvax/Urcov ^rj^drmy 7c6&€v
TO a^tivdio * ex, rov aneidu), ov 6 fjiiXXuiv OTtelau) xal 6 aoQi-
arog (O/teiaa , l| ov to Tiaqa ^Of^tjQq) ^anelaavreg efiav xAt-
alr^vde exaaTog\ exTov ovv aneldw yiyove xca !dqyelovQ xal
KQrJTag . . . aTth'dto. ovTOt yag TtoXXaxig k^atgovvreg to t tot-
Tovat TO V' x.T.L Hnias aero opasculi^ quod inspiciendi
peropportunam facultatem debeo bibliothecae regiae ac publi-
cae Monacensi, singulas deineeps obseruationes grammaticas
ex Heraclide profectas esse mox accuratius expouam.^ Sed
et ipse Eustatliius luculentissimum illius operis fragmentam
seruauit. Elucet enim ex Orionis loco etymologiam quam dicant
grammatici recentiores aduerbii evgd^ in libro negl SvoxXItiov
^rjiiidTioVj ubi de formis yivTo^ xivrOy akaad-ai^ TtXayaa&aij
eQQ€ aliis disseruit, ea de causa protulisse Heraclidem, ut eggio
per aeolicum cp&iQQio a (p&elQCj repeteret. Nobis uero cum
perbene accidisset, ut Eustathium tribus locis de eadem re ex
Heraclide proferentem uideremus, ab omni parte emendatnm
proponere licuit fragmentum.
Tradit compilator Etymol. M. 248, 53 baec: ^HQaxlrjg iv
Tfo tcbqI tov xQ^ >^«i ^^i oxi'ifiCLTi^ei Tiaqd to diw dikog xai
dov/.og 6 ilXeiniov tj} dqeTJ] cog rpriOiv 6 TcoirjTtjg q 322
Hfiiav yaQ t' dQerfjg a7coalvvTai evqvoTta Zevg
^4viQog, eiT^ civ fiiv xard SovXtov rjfiaQ eXrjOtv,
Librariorum compendium fjQ siue fiQ iam Sylburgius ^Hqa-
xuidr^g interpretatus est; sed enim noluimus leuissimo illo
argumento nisi rem diiudicare, quod Milesium de XQ^^ forma
quaestionem instituisse comperimus ex Eustathio '% praesertim
cum facillime etiam aliorum grammaticorum nomina in illo
possint latere compendio neque raro Herodiani et Heraclidae
compendia permutentur: Or. 146, 35; 147, 5; 189, 31; Zonar.
lex. 1655; Etym. Magn. 654, 3 ^Hgiodtavog; ^q D, 'HQoxJLei-
drjg P; 654, 18 'HQwdiavog' rjQ D, "HQaxleidtjg PV.
1) Cf. p. 114. FseudO'Rerodi&m TtaQaytoyni SvaxXircJv ^Tjudrotv "puhlici
iuris fecit Aid. Manutius in cornu copiae inde a fol. 204i> — 206«.
2) p. 1647, 32.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 107
Difficillimam de etymologiarum libro Heraclidae 0 quae-
stionem nix satis miraberis quanta socordia institnerit Osannns,
qnippe qui argumentis nisus fere nullis^) non dubitet, quin
Pontici cognomen in Etymologicis magno, Gudiano, Orioneo
nimis sednlae compilatorum industriae Heraclidis Pontici in-
tempestiue recordantium debeatur.^) Tantum uero afnit, ut
bane sententiam penitus in animo figeret teneretque, ut etymo-
logiarum Orionis, quibus praeiudicatam opinionem labefactari
arbitratns est, alteram ne proponere quidem quaestiones ho-
mericas perlustraturis auderet^), altera ueterem Ponticum de-
iraudari noUet (fr. 44). Qua quidem causa Orionis lemma
oigavog omiserit, profecto non assequor. Nonne perperam
adici pronuntiauerat nomen Pontici? Quid quaeso intercedit
inter banc ceterasque in ordinem fragmentorum receptas ety-
mologias ? Nihil uero esse, quod Heraclidi Milesio tribueretur
uocis ofielog etymologia, cum non grammaticum, sed histori-
cum redolere uideretur^), recte sibi persuasit Osannus.
Enimuero prorsus alia, ut dicam quod sentio, uia ac ra-
tione banc quaestionem suscepturo ingrediendum est. Atque
primum quidem solis fere fragmentis Eustathianis totius quae-
stionis substemitur fundamentum certissimum, quae si cum
lemmatis Orioneis contuleris, patebit et Milesii et Pontici libros
ab Orione in usum uocatos esse. Adde quod syllogen illam
etymologiarum ita instituit Orio, ut in singulis litteris ex certo,
si pauca excipiuntur, ordine etymologorum commenta compo-
neret, id quod primus indagauit Eleistius, Lentzius^) retrac-
tauit Herodiani potissimum ratione habita.
Recta igitur uia ducimur ad fontes, e quibus hauriendum
1) Or. p. 185, 3 et lex. Angelic, ed. Ritschelian. p. 6 'H^axleiSrje iv tm
TiEQi iTVfioXoyicav Or. Exc. 186 ^HpaxXeidriS 6 Ilomxds iv (rep) tcb^I irv-
^oXoyicjv OsanD. fr. 1.
2) Sentit mecum H. Kleistius, de Philox. grammat. stud. etym. p. 22 n. 7.
3) Quaest h. lY p. 11. 4) Quaest h. Ill p. 11, 4.
5) Redlt enim meo iudicio ad Heraclidis Pontici librum ntQl v^acop
<cf. Steph. Byz. s. u. ^iiUaQos.
6) Kleistius I.e. p. 15 8qq.; Lentzius in censura libri Kleistiani in-
serta Anali. Fleckeis. 1865 uol. 91 et praef. Herod. CGVIII.
108 Guilelmos Frye
fuit, examinandos, quorum agmen ducat Orio. Atque ut ety-
mologiarum ab Orione conflatarum ordinem cognosceret, egre-
gie profectus est Eleistius a commentis Sorani medici, cuius
Deque nomen in etymologico prorsus euanuit, et etymologiae
ab aliorum lemmatis facile possunt distingui: cf. Or. p. 143,
37 — 44 Ofcl^v aTtXayxvov, ocpvQov, alakog, axvfiakov, avcpaQ
{awfia etymol. Platon.)^ ariqcpog, axijvog, Griqayy^g etc. , ari^-
d-og {oxnojg 2(OQav6g), a^cXayxvcc, axilrj {ovrw 2wQav6g), Se-
quitur arvyvbg . . . ovrojg OiXo^evog et, nonnullis aliis nescio
unde additis iam incipit regnum Heraclidae avQiy^ (HQax?M-
dr^g' E. M. ^Hqwdtavog), aelQtog?, a^tad-r]?, OTcadwv CHQa-
Tikeldrjg), aekrjvr] CHQOKkeldrjg), anorog CHgaxleldrjg. 6 dh
^HQwdiavog /. r. L), ama {^HQayikeldrjg), aaQxa CHQoxXeldrjg)^
quae etymologiae inde a aarvqog Philoxeno probatis exci-
piuntur. Neque aliter rem instituit Orio in littera 0 p. 115, 4;
etymologias enim Sorani oficpakog, odvvai, oQ&Qog, [ofiskog . . .
'Hgiudiavog' ovi.og], ovqa, o8(.iri, OQvig, oax^og, OQXig, ovqov
oQTakixog . . . 686vT€gy ovXov {ovrug 2(OQav6g) secuntur non-
nuUa ex Herodiano et Philoxeno petita, quae excipiuntur com-
mentis Pontici Heraclidis o^eXogj ovQavogy oTtcjQa, Sorani
igitnr etymologias excipi iussit Orio lemmatis Heraclidae,
interpositis plerumque quibusdam ex Herodiano aut Philoxeno
depromptis, ut in littera F p. 40, 12 Sorani yaari^Qy yloi-roiy
yovvy praemissis adiecit nonnulla ex Herodiano, quae secuntur
etymologiae Philoxeni et Heraclidae Milesii {y)ivTo (yojvia?)
yivcoaxwj yvwfu], ab Osanno quidem, cum nomen Heraclidae
non inuenisset, praetermissa; at quin sint Milesii, omnino du-
bitare non potest, qui Eustathii p. 756, 30 et 1064, 6 inspexerit.
Osannus igitur exceptis, ut rettuli, lemmatis olieXog et ovQavog
Orioneis, omnes etymologias in Orionis lexico Heraclidis no-
mine insignitas attribuit Milesio, quod Suidas s. u. 'HQax/Mdr^g
IIovTty.og etymologiarum libri mentionem non iniecisset. At
eiusmodi argumentum aliis debebat confirmare, nisi, quod nomen
Pontici e lexico Orionis Suidae lemmate multo superiore furca
expulerit, socordiae et leuitatis merito argui uellet. Enimuero
iam ueterem ilium Heraclidem Ponticum artem etymologicam.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 109
cuius inde a temporibus Prodici sophistae studium effloruit,
exercuisse ipse Osannus negare ausus non est noluitque quae
Fliotius de uocabulis livov et Xvatoi reXeral tradidit, Peri-
pateticum defraudari, cuius ad libros de re musica alterum
fragnientum rettulit RouleziusJ) Testantur praeterea Heracli-
dem Ponticum Or. p. 147, 5 = Exc. Or. 189, 31 ubi codex
Parisinus 346 et Zonar. lex. p. 1665 ovrtog^HQaKkeldr^g 6 IIov-
TiAog exhibent. Atque huic codici Parisino, qui aliis quoque
locis emendatiora seruauit, et Zonarae ^diligentissimo', ut Bit-
schelii uerbis utar^), 'in hoc genere etymologo^ fides utique
habenda est. Neque Orio p. 19, 5 cum Etym. Gudiano 99, 50
et Exc. Or. 186, 10 in uoce ax^vg deriuanda de Heraclide Poli-
tico non consentit, quod eo magis yalet, cum ex meliore Orio-
nis eodice hauserint, quam quem nunc habemus. Accedit quod
ne unum quidem eorum quae Pontico his in lexicis tribuuntur,
collatis Eustathii commentariis ab Heraclide Milesio profec-
tum esse docemur. Nee profecto compilatores illud 'o IIovti-
mg' addere quam omittere dicemus proniores. Prorsus uero
a nostra re alienum uidetur, quod Osannus ad sententiam
suam stabiliendam protulit, similiter in Ammonii libro nomini
auctoris male adiectum esse nomen patris Hermeae ; hoc enim
in uno tantum eodice Angelicano exstat idque in titulo libri
factum esse uix est quod mireris.^)
Meo igitur iure mihi pronuntiasse uideor, perperam Osan-
num e lexico Orioneo erasisse Heraclidem Ponticum; utmm
uero maioris (id quod uerisimilius duco) an minoris Pontici
etymologias receperit Orio, adhuc non liquet. Minime tamen
Milesium omnino ad partes uocatum esse ab Orione negauerim ;
etenim iam supra aliquot etymologias e lexico Orioneo in
medium protuli, quas ex illo depromptas esse dixi. luuat
igitur nonnuUa collatis Eustathianis componere aduersis fron-
tibus :
1) L. c. p. 103. Yellem insuper addidisset suo Heraclidi, quod Orio
s. u. o/Selos ex Hcracl. P. enotaoit.
2) De Oro et Orione, opusc. I p. 608.
3) Of. Yalckenaer, praef. Ammbn. p. XXV sqq.
110
Qailelmus Frye
Or. 42, 1 1 {Y)iv%o ' %lei:6 kari
xai xara avyxoTtfjv ekro xal
TQ07cij Tov T eig v evro, wg to
rj?.d'€v [xal] (jieva)7ioioiatv ol
diOQUig {eig} rjvd'ev ' xal nkeo-
vaofKii TOV y yivTO.
Or. 42,16 yivcioTio}' vow vot-
axio xal TQOTtfi tov o eig to xal
ctTto^oXfj TOV I vtiaxw xal xaTa
^HneiQioTag yvciaxcj [xal] tcXbo-
vaOf-Kri TOV y' xal diTtXaaia-
OjiKli^) (yiyvwaxw eha xar*
afpaiqeatv tov Mqov y) yivio-
Gxio' Or. 25, 29 ayvocS' yvow
01 AloXeig (q^aal) kiyovatv . . .
Enst. 756, 30 T(ji / ccvtiotoi-
Xovai JoiQielg Iv toT wlATovog
(pLvTaTog, rjlS-ev rivS-eVj qilkrig
(plvTig Ttaqa JltvdaQoj 01. VI, 22
eketo %VTO xal [diOQ\ {aioX)i-
xwg yivTO 0 ' xilero xivro 7taQa
!AlxixavL (ex Heraclide).
Enst. 1064, 6 (ex Heraclide)
«x TOV vod ylvevat votaxio xal
xaTcc Gwalgeaiv vviaxio xal
TtQO&iaei TOV y Aiohxvig yvvi-
GxtJ' i/tel xal to vow (paoiv
Aiokelg . . . xal xa% avail-
TtXaaiaGfiov ytyvwGxw' kiyei
dk 6 avTog (soil. ^Hgaxkeldrjo),
wg oi ^HTteiQWTav TtQOGTi&iaat
xal avTol TO y iv Taig ki^eaiv
X. T» A.
cf. Or. 19, 17 = Enst. 1724, 35 (Os. fr. 35) ; Or. 95, 24 = Eust.
1398,31(08.fr.73); Or. 18, 1 = Enst. 1648, 8; Or. 49,17 (25,30)
= Eust. 13S3, 20; Or. 54, 1 (ovTwg ^Hgaxleidrjg h T(f> rtegl
dvaxlkwv qrif.iarwv) = Eust. 756, 27 ; Or. 74, 9 = Eust. 1064, 4;
1722, 40; Or. 135, 7 = Eust. 1654, 14; Or. 168, 14 = Eust
452, 21. Taedet plura proferre; hoc tamen uel ex iis, quae
oculis subieci, perspicies, quam diuersa sit natura eorum quas
coUatis Eustathianis Heraclidi Milesio adscribere cogimur at-
que futilium illarum ac ne minimam quidem speciem ueritatis
gerentium etymologiarum , quas Orio Pontico tribuit, neqne
usquam Milesii tractandi uocabula rationem non agnoscimus,
ut qui scriptorum dialectorumque baud immemor hinc uoca-
bula repetat, hinc uarias eorum formas explicet.
Totam de Orionis lexico quaestionem minime absolui;
neque enim ad studia Heraclidae homerica cognoscenda mnl-
1) Correxi ex Eust. 1064,6 cf. p. 101.
2) Larcherus, qui cetera emendauit ad Or. 42, 16 scribere debebat
De Heraclidae Milesii stadiis Homericis. Ill
turn conferunt etymologiae illae praesertim cam tarn mntilae
ac corruptae legantur, ut semper fere medela opus sit. Ne-
que multum profieies solius Heraclidae in examinandis lexici
Orionei fontibus habita ratione, sed Herodiani, Didymi, Apol-
lonii, Philoxeni, Etymologicorum jnagni, Ondiani, aliornm the-
sanris comparatis atque coUatis sua cuique iusta manu red-
dendo par eris, quod munus uelim post Ritschelii, Kleistii,
Lentzii aliorum summa laude dignas commentationes a philo-
logis nostris suscipiatur atque perficiatur. Inuiti quidem tam
diu hac in re sumus commorati; sed enim aperiendum uide-
batur, qua de causa impeditos nos esse arbitraremur, quominus
cum Osanno faceremns.
Faucis nunc attingam, quae Sturzins e codice Darmstadino
(append. Etym. Gud. et Or.) publici iuris fecit inde a p. 660, 40.
In tria igitur fragmenta omnia mecum facile diuides, quorum
prius 660,40 — 661,30 ex Herodiano petiuit compilator; ter-
tium ApoUonio et Herodiano attribuendum est (662, S— 50),
qnibus interpositum est fragmentum Heraclidae Milesii (661, 30
— 662, 8) ; quamquam enim auctoris nomen suppressum est,
coUatis commentariis Eustathii Heraclidae sua reddi possunt.
— Atque unum adscripsisse locum satis habui: Exc. Or. 661, 37
TO iXavvo) TtaQcc to i'latj nai ^loXix'^ Ttqoad'iaei zov v ikavm
xa} xaia JioQielg TtQoa&iaet rov v ikavvio' ol yccQ JioQielg
Tct etg w xad-aQOV Irjyovra ^ij/wara dta tov v TtQOipSQOVTai'
olov dvio dvvWy &va) dvvW wg 7caQ^ 'OiArJQit) ^d-vve yccQ afi~
7C€6iov noTafiffi 7t)jri&ovi;t ioixcig^ E 87; quibuscum conferas
Eust. 831, 62: 7te7toLr]Tai dk 17 ?J£ig avrtj xa&^ 'Hgaxkeidrjv
dia/JxTOig tqigIv' Bokotiov f,thv yccQ to ildio xa&a 'Aal to
Tteivaio, dtipdcj xai rd o^ioia' ^ioXiwv dk rj 7tQoa€kevatg tov v,
cog Iv Tol ipavw, /pai;w, avw ' Jviqiog dk I /tkeovaOfAog tov v
YMd-ct Iv Til) dvvw, d^vvio (O-vvB yccQ if^utediov 7tOTaf.i<i) 7r/,i}-
y)^ovTt ioiy.wg E 87); cf. praeterea Exc. Or. 661, 31 = Eust.
54, 18; Exc. Or. 661, 34 = Eust. 756, 33; Exc. 661, 43 = Eust.
1562,41; Exc. 661, 48 = Eust. 1064,4; 1722,35; Exc. 661, 51
= Eust. 1654, 13— 27; Exc. 661, 58 = Eust. 756, 30; Exc.
661, 63 = Eust. 1643, 2.
112 Guilelmus Frye
Orionem cum demonstranerim ex Heraclidae Milesii libris
grammaticis etymologias uocamqne deriuationes enotasse, et
in Etymologico magno eiusque at ita dicam editione minorey
Etymologico Ondiano, grammatici nostri uestigia cognosci posse
apparet. Etymologns tamen non solum totum fere Ononis
lexicon at commodam praedam abstnlit, sed etiam, Orioneis
minime contentas, ipse libros Heraclidae, Apollonii, et impri-
mis Herodiani adiit, ande molem illam etymologiarnm remm-
qae grammaticaram amplissimam conflaret, hie grammatici
anias commentam apponens, illic daoram plariumue testimonia
per i; ael xa/ contaminans. Nee non ex iisdem fontibas Bj-
zantinas qaidam epimerismos homericos (aide Grameri Anec-
dot. Oxen. aol. I) compilaait, etymologica tamen minas curans
qaam explicationes formaram epicarnm. Velim igitar compo-
nas Etym. M. 661,- 51 (Et. Gad. 460, 25; Anecd. Ox. I, 353, 11)
cam Heraclidae sententia apad East. 1098, 13 (1654, 34 Osann.
fr. 79); Et. M. 667, 29 (Anecd. Oxon. I, 366, 20) cum HeracU
apud East. 1643, 1 (Os. fr. 70); Et. M. 608, 43 (Et. Gud. 412, 31)
cum Heracl. apud Ammon. p. 99 (Eust. 1840, 1). luuat unnm
subicere locum: Eust. 1643, 2 (Fauor. 310 Dind., Os. fr. 70),
quocum conferas (Et, M. 667, 29, Fauor. 355, 33) Anecd. Oxon.
I, 366, 20: 7tBq>vQ()reg O 6 y.ara diaXe^rov eari yag 6 jcaQa-
•Asl^uvog 7ticpvy,(x, oi fj fieroxfj Ttecpvmog' 6 yovv Lik^aiog {j-iexa-
Tid-Big TO g elg to v y.ara nX^ovao^ibv rov Irigov y] q:r^a\
^ 7te(pvyycov ol di vewT€Qoi ^'iwveg rio X (^vrl rov y xQ^'^^ti
od-ev xa/ TO qivyio (pvLio xal to rcirpvya 7viq)vta xai to Tte-
(pvyoTeg jcerpvi^OTeg [xa/ to 7t€(pvxi6g] ' -acltol ttjv avTrjv avTi-
OTotxlcxv xai TO okiyov oXtCov X^yovatv' (rj coOTveQ OL7to tov
y.Laact y.iaaio ovtw xai a/ro toi> (pvKa rpvtvj (pvtriaio /rfyt-C?;-
yxog y.al avyyoitf 7tB(pvttLig) 7C€q>L%rjx6T€g y.al avyxoTrJ] 7te(pv-
toTeg' (pv dvvaTai yctq (.liaog 7caQay€liievog elvai' ovdiTtOTt
yag jiieaog 7tagcr/,€ifi€vog dia dvo av^icpiovcov xaTci GvXXr^\piv
lyfpiqeTat ovde dice dt7ckcov x«^cfXT>^^/Cfra/). *^Tenor expositio-
nis', addit Lentzius Herod. H, 265, 'Herodianum prodit; epi-
tomator epimerismorum in eo Herodiani sententiam de Tte-
(pvyyiov peruertisse uidetur, quod dieit fxeTaTid^eig x. t. L ; nam
De Heraclidae Mileeii studiis Homericia. 113
Herodiannm de TCBcpvyyiav non alitor atque Heraclidem apud
£u8t 1596, 5 iudicasse ex II. pros. M 125 apparet; cetenun
causa enr ^cefpvtoTeg perfectnm medium esse non possit, ao-
cessit ex Et. M. 667 , 29' (Fauor. 355). Vellem tamen non
omnia adscripsisset Herodiano; coUatis enim Eust. 1643, 2
Fauor. 310 nemo non uidet, Etymologiei magni eompilatorem
Heraclidae et Herodiani sententias uerbis ^ Haneq discemere
uoluisse, rectique quid suboluisse Lentzium, cum de participio
7ti(piyyu)v^) ad Heraclidem nos relegaret. Atque ut omnes
dubitationes toUam, adeas quaeso Fauorinum, qui Heraclidae
commentum p. 310, 3 apposuit, Herodiani uero, qui Heracli-
dem refellere conatus est , explicationem p. 355, 33 tradidit
(cf. Schol. Yen. B ad II. XXH, 1). lam addo Heracl. Eust.
1389, 31 = Et. M. 562, 15 (Et. Gud. 367, 12; Exc. Or. 661, 31;
Aneed. Oxon. I, 262, 26; Anecd. Par. Ill, 336, 16); Heracl. Eust.
1648, 9 = Or. 185, 11 (Et. M. 38, 26; Et Gud. 21, 19).
De Fauorino et Philemone, qui uocatur, uix est quod
disseram, cum ille Heraclidae fragmenta avroXe^el e commen-
tariis Eustathii descripserit ^), Philemon uero omnia Fauorino
debere ut nos celaret, frustra elaborauerit.^)
1) Emenda hinc Eust. t596, 5: xara ^Ahcalov mffvyytoiy)* Ceterum
quod lones recentiores oh^ov pro oUyov usurpasse contendit Heraclides,
Lycophronem (627) et Nicandrum (Ther. 212, 372) respicere uidetur; AeoUis
tribuit Ael. Dionysius apud Eust. tl60, 18, cuius obseruationis fontem nobis
aperuit Stephanus Byz. %.\jL,^Oh^tov Seaoalol St, me UttoqbX Jijfioad'dvfjs
iv xriaaaij ro fiiHQov oki^ov xalovaiv qua re egregie firmatur Lentzii
sententia, Herodianum a Stephano compUatum esse. Idem enim enotault
Eust. 329, 14 ex Apionis et Herodori (i. e. Herodiani) commentariis. —
Paroxytonon retinui auctore Aelio Dionysio 1. 1. SoxsX di (soil, to oXi^ot')
ri AefiC AioXi'av slvai' Sto xai n^na^Svverat ro oXi^ov,
2) Valet hoc et de Varini Fauorini Camertis 'magno dictionario'
(praesto mihi fuit editio Veneta anni CIOIOCGXII), et de edogis, quas ex
'bortis Adonidis' uulgauit Dindorfius in grammat graec. uol. I, Varini
Camertis. Quae necessltudo, si ex me quaesieris, intercedat inter utram-
que Fauorini librum, respondebo, ex iisdem fontibus repetitas esse eclogas
atque 'dictionariam magnum', non uero ex altero opere alteram.
3) Vide Lehrsii commentat. de Philemone, Anall. Fleckeis. uol CV
p. 466 sqq. et quae supra monui.
Leipziger Stadi«n. YI 8
114 Guilelmas Frye
Qnae grammatioornm fragmenta Aldns Manntias in 'Hortis
Adonidifl' edidit Venetiis CIOCCCCLXXXXVI, noK suspicari
me, cum raro landata inueneris, accnrata examinatione indigna
duxisse. Ut enim Fanorini eologas missas faciamos, opuBcn-
Inm illnd, quod inscribitnr 'Tcagayioyal dvaxUTwv ^rjfidrwy^
iam supra commemoraui non Herodiani esse sed Heraclidae
Milesii. Iam aliquot uersus oculis subiciam: fol. 205% 13 no-
•d-ev TO iXavvu)' naqa to IhS devxiqag ov^vylag Trjg TteQi-
a7to)fiiv(av* xal naqa Boiunolg iXd(o xal xar^ ^lokelg TtQoa^
^laev Tov V llavu) nal xara Jioqielg TcgoaS-iaei tov v IXavvta '
ol yaq duiQUlg %a eig a> hfiyoyta ^/uorra xad'aga %(^ v Ttqo^
{pigovaiv olov dvio dvv(o, -dvio d'vvo)' (og Ttaqa t(^ ^OfiriQif
^dvve yccQ a/n7t€d(l)ov norafiM nhfid^ovTi komwg^ E 87, ut 8ub-
inde memineris, te eadem in Excerptis codicis Darmstadini,
eadem apud Eustathium M legisse. Quamquam uero toto opu-
sculo de doctrina Heraclidae nihil comperimus nisi quae iam
ex Eustathio nouimus, tamen minime paenituit me banc quo-
qne partem hortorum Adonidis perlustrasse , quod non solum
scripturas quasdam ibi repperi emendatiores sanioresque, sed
etiam dilucidius apparuit, quam recto Ahrensius his de frag-
mentis grammaticis iudicio usus sit*^), quam caute Lentzins
multa Herodiano ibi iniuria tributa reliquerit Heraclidae red-
denda. En singularnm obseruationum indiculum:
Hort. Ad. 204% 22—28 = Eust. 722, 59; 1726, 24; Os. fr. 66.
H. Ad. 205», 1—3 = Eust. 54, 18 (774, 54; Os. fr. 73).
H. Ad. 205*
H. Ad. 205 »
H. Ad. 205 »
H. Ad. 2()5»
H. Ad. 205*
H. Ad. 205»»
H. Ad. 205 »>
H. Ad. 205»»
4—7 = Eust. 32, 36; 764, 30; 842, 63; Os. fr. 50.
8—12 = Eust. 756, 32; 842, 46; 1647, 64.
13—1 S = Eust. 83 1,62 (154, 13); 670,62; Os.fr. 52.
19—25 = Eust. 1714, 54; 28, 44; Os. fr. 61.
26 — 205% 3 = Eust. 23, 28; Os. fr. 67.
3— 6 = Eust. 1562,41 (1561, 60 = 0s.fr. 63); 773,34.
7— 11 = Eust. 1654, 28 (Os. fr. 79).
12—15 = Eust. 1722, 35; Os. fr. 51 ; Eust. 1064, 4.
1) P. Ill dissert, nostrae; £xc.Or.661,37; East. 831, 62.
2) Ahrens, de dial. aeol. 210 n. 5 'grammaticus ille in H. Ad. plemm-
que cum Heraclide accurate conspirans*.
De Heraclidae Milesii gtudiis Homericis. 115
H. Ad. 205^ 16—20 = Bust. 756, 31.
H. Ad. 20b\ 21—23 == Bust. 1643, 1 (An. Ox. 366, 20; Bt. M.
667,29); Os. fr. 70.
H. Ad. 205^ 23—26 = Bust. 1383, 20.
H. Ad. 205^ 26—30 = Bust. 734, 51 ; Os. fr. 54.
H. Ad. 206% 1—6 = Bust. 1596, 2; Os. fr. 75.
In scholiis ad Iliadem celeberrimis codicis Veneti ^ uno
tantum loco Heraclides laudatur, ubi Herodianus (II. pros. Q 17S)
Heraclidae de adiectiuo afi^XQos sententiam refutat. Scho-
liasta codicis Veneti B nonnulla alia seruauit, non diserte qui-
dem grammatici iilius nomine apposito nisi / 378, quocum
consentit Heraclides apud Bust. p. 28, 44 ; 1714,56; Os.fr. 61;
cetera collatis Bustathianis indagaui: ^ 103 BL «= Heracl.
apud Bust. 1383, 20; A 104 BL = Bust. 54, 18; ^ 133 BL
= Heracl. apud ApoU. Anecd. Bekk. H, 585, 16; JB 504 V =
Bust. 1596, 2 (Os. fr.75); ^ 124 B = Bust. 734, 58; 780, 34
(Os.fr. 80), alia. Sed noui nihil fere his ex scholiastarum
B, L, V adnotationibus lucramur, neque ulla fere eis fides
habenda est ^), cum suo Marte grammaticorum testimonia am-
plificauerint , decurtauerint, uera falsis miscuerint. Ulo ipso
loco, quo scholiasta B mentionem iniecit Heraclidae, depre-
hendimus uera fabulosis augentem: / 378 AvaavLag 6 Kvqtj-
raiog . . . xal IdQlaraqxog ^ev ^irjQog uiorf (prjol Xiyeiv tov
'j'COirjTTjv dioQiiiiog (.urapaXovra to fj etg a . . . ^HQoxkeldrjg dk
(fr^aiv on xa ix vov 7} eig figaxv a fAerayofdeva liovixd elaiv,
cuV ov JioQiicjv avOToXal B. Quid uero Aristarchus? 17 ^e-
jcXfi^ inquit Aristonicus, oti avvia%ah:ai ^la-Kiog ^iv xa^og
aiai]^ avTi tov ^iv xr^Qog^' ofxoiov yuQ x. t. A. A, Prorsus uero
abiudicanda sunt Heraclidae Milesio, quae scholiasta B ad-
notauit B 649 , F 236 2) ; habebat enim in scriniis Peripate-
1) Cf. Lehrs. de Arist stud. horn. p. 38.
2) B 649 Kqtj^tiv ixaro/AnoXiv ' dia ri iv^av&a fikv nenoitjitav 'aXlo*
d"^ oi KQTjTrtV ixaTOfATtoXiv afiystfe/iovro' &649, iv Si rfj ^OBvooBlq eincav
oTi loti Kqi^xt} xaXrj xal nitiQa . . . inayei 'iv 8^ nv&Qconoi nokXoi ajtBt'
^'ffioi, xai iwrptorxa noXtjts^ t 174 ... ^UpanXtidrfS ovv nai aXXoi Xveip
iTiexit^ow ovTOfs . . . B; uide praeterea schol. vll9.
8*
116 GuilelmoB Frye
tici librum ^^OfirjQiytcov kvaeiov a Diogene LaSrtio commemO'
ratum. 0
Peruenimas ad Eustathium, cni omnia fere, quae de sta-
diis grammaticis Heraclidae Milesii comperta habemus, deben-
tur. Itaqne accuratius in banc farraginem mole sua quam
doetrina et eruditione multo grauiorem nobis inquirendum fuit
Atque in fontibus Eustathii ad examen uocandis hac potissi-
mum difScultate irretimur, quod uetemm granunaticorum com-
menta tarn male amplificata, amputata, in deterius detorta,
adeoque corrupta leguntur, ut ambigui haereamus, utrum
Eustathio melioris notae libros usurpare non licuerit, an ipsum
neglegentiae atque socordiae coarguamus. Habebat in scriniis
libros quosdam Herodiani^); at melius ei uisum est uti com-
mentariis Apionis et Herodori^) ut pote ad singula Homeri
carmina digesta.^) Quibus si addideris quae scholiorum Vene-
torum uolumine continentur, nullum alium notae interioris
librum ab Eustathio ad partes uocatum esse pronuntiauit La
Rochius ^) male oblitus Stephani Byzantii ; egregia enim lexica *)
rhetorica Aelii Dionysii et Pausaniae, quorum plus trecenta
quinquaginta fragmenta seruauit Eustathius ') , ut mere com-
pilata La Rochius, quae obiter stringeret; satis duxit.
Inter grammaticos locum ab Herodiano proximum Eusta-
thius obtinere iussit Heraclidem. Neque uero ullius gram-
matici excepto Herodiano scholiisque Apionis et Herodori ex
eodem petitis testimonia tanta liberalitate, tam peculiari cupi-
ditate in commentarios rettulit dignaque habuit quibus aequum
1) Diog. Laert. V, 88.
2) Eust. p. 265, 43 xa&oLxr] nQoac^Sia, 154, 19 avfinoaiov.
3) Quern pro Heliodoro substitulsse uidetur ; cf. Ritschl, Alex. BibUotb.
p. 141 = Opusc. I p. 118.
4) Eust. 1257,53 ^HQoBotQOi xal ^ 4nio)v iv rois eis 11 ffxoXioie.
5) La Rocbe, Horn. Textkritik im Alterthum p. 170—174.
6) Cf. Ritschl de Oro et Orione p. 34 = opusc. I p. 617 8q. Naber,
praef. in Phot. lex. § 4 p. 28, 30.
7) Gf. Naber 1.1. §24 p. 192sqq.; Rindfleisch , de Aelii Dionysii et
Pausaniae lexicis rhet. diss. Regimont. 1865.
V
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 117
conoederet spatium.O Dolendum tamen est quod grammati-
corum commenta modo iniqne contraxit, modo langaidis ope-
rosisqne additamentis inqninanit, id quod maxime cognouimus
ex quo Villoiso praestantissima ilia scholia Veneta apernit,
Lehrsius monnit, ne plus aeqno fidei haberemns Enstathio.
Interdnm tamen ipsa Heraclidae aerba sernanit: p. 1410, 56
en dk Xiyu Gfpodqwg xoi oVt ^eyco/e avoiav xaradiyca^w tcJv
oio^ivuiv iftixTaaiv Trjg wv elvat njy iatv fietoxrjv x. t, A.';
p. 1625, 56; 1892, 32—36, ibid. 38—44; 1946, 24—29; 1407,
60 — 64 (Os. fr. 58, 62, 59). Atque ceterorum qnidem gram-
oiatieoram nomina sescenties snppressit contentns inanissimo
illo 01 Ttalaiolj nvigy %vtoiy (paai\ neque tamen ita in Hera-
elide, quem singnlari renerentia rbv nalov, rov mqi^oXoyovr
f.uvov, 7tokvvovv, fiadvv, aocpov nnncupauit.^) Sed ne sic
quidem a me impetraai, at ipsins Heraclidae operibus integris
atqne incorrnptis nsnm esse ponerem Enstathinm. Ut enim
Herodiani libri a tnrba recentiorum grammaticomm ^) auctoris
sni uestigia semomm in modum prementinm dilacerati, ex-
cerpti, ipsomm commentis flocci faciendis aucti ad nostra per-
aenemnt tempera, ita Heraclidae qnoqne libros corrnptos et
iam in breuiorem formam redactos ea aetate exstitisse cnm
Osanno pro certo affirmarim. Sic factum est, nt ne titulum
qnidem prosodiae catholicae compertum haberet Enstathius,
eademque de causa non Milesium, quod cognomen in codice
non inuenit, sed Alexandrinum nominauit. lisdem compila-
toribus tribuendum est, quod catholicae prosodiae speciem et
indolem baud raro in fragmentis euanuisse grauissimaque eis
1) Cf. East. 1654,13—34; 1700,32—50; 1765,54—1766,20; 1722,
33—66; 1759,6—41; 1885,40—68; 1892,30—46; 1557,34—48 (Os. fr. 79,
57, 64, 51, 69, 66 al.).
2) East. 1383, 20; 1722,69; 1770,31; 1641,35; 1892,37; 1769,6
(Os. fr. 35, 78, 69, 62). loculare in malum inddit Nicolaias (Griech. Litte-
raturgesch. II, 1 p. 340). Qui cnm ab Osanno banc rem tractante Dionysii
Halic. locam (Art Rbet. p. 366Rei8k.) appictum inuenisset, eum temere
in commentarios saos transtulit, Heraclidem suspicatus laudari a Dionysio
Halicamassensi.
3) Cboeroboscum dico, Arcadium, Stepbanum Byzantium.
110
Qoilelmos Frye
Or. 4-2, 1 1 (y)ivi:o ' Uero iari
xai viaxa avyxoTtfjv i'kro xai
TQOTtfi rov 1 €tg V i'vTOf wg to
ril&ev [xcrJ] {in€Ta)7toiovaiv oi
Jio(iUig {elg) r^v&ev xai nXio-
vaa/nfti rov y yiiTO.
Or. 42,16 yivwaxio' vow voc-
GTtio xal rgo/rfi rov o eig (5 yiai
artofiokij tov 7 voiaxio xai xcrra
^7ceiQ(.orag yvwaxiu [xal] 7ckeo-
vaafi(i} tov y' y.al dutXaaia-
Of4(ii^) (yiyvojoyAo' elra xar'
cKpaiqeaiv rov kxiqov y) yivio-
Gxio' Or. 25, 29 ayvoio' yvoio
oi AioXeig ((paa)) Xiyovaiv . . .
Bust. 756, 30 Tf/7 X avnaroi'-
Xovai Joiqteig iv rtj} wikratog
(pivToTog, Tjk&ev rjv&evj q^lkvig
cplvTig 7caQa ITivdaQfif 01, VI, 22
e?.€T0 evTO xal [6wq\ (jaloi^i-
mug yivTO 0 ' x^Afiro xivro 7caQa
l4kx^iavi (ex Heraclide).
Enst. 1064, 6 (ex Heraclide)
ix TOV vod ylverai voiGxio xal
xcrra avvalgeaiv vvioxio xa)
TtQO&iaei TOV y uilokixcSg yyoi-
axw' iTtel xal to vod (paoiv
AioXElg . . . xal xor* avadi-
7ckaaiaa^i6v yvyvvioKU' kiyev
dk 0 avTog (soil. ^HQOKkeldr^g),
wg 01 ^HTtBiQWTai TtqoGTi'S'iaai
xcfi avTol TO y Iv ralg ki^eatv
m
X« Vm A»
cf. Or. 19, 17 = Bust. 1724, 85 (Os. fr. 35); Or. 95, 24 = Enst.
1398,31(08.fr.73); Or. 18, 1 = Bust. 1648, 8; Or. 49,17 (25,30)
= Bust. 13S3, 20; Or. 54, 1 {ovTwg ^Hgaxkeidrig Iv rr/J Tteql
dvoxUTOJv Qrjjudriov) = Bust. 756, 27 ; Or. 74, 9 = Bust. 1064, 4;
1722, 40; Or. 135, 7 = Bust. 1654, 14; Or. 168, 14 = Bust
452, 21. Taedet plura proferre; hoc tamen uel ex iis, quae
oculis subieci, perspicies, quam diuersa sit natura eorum quas
collatis Bustathianis Heraclidi Milesio adscribere cogimur at-
que futilium illarum ac ne minimam quidem speciem ueritatis
gerentium etymologiarum , quas Orio Pontico tribuit, neque
usquam Miiesii tractandi uocabuia rationem non agnoscimns,
ut qui scriptorum dialectorumque baud immemor bine uoca-
buia repetat, bine uarias eonim formas explicet.
Totam de Orionis iexico quaestionem minime absolui;
neque enim ad studia Heraclidae bomerica cognoscenda mnl-
1) Correxi ex Eust. 1064,6 cf. p. 101.
2) LarcheruB, qui cetera emendauit ad Or. 42, 16 scribere debebat
(avn)8i7tla(naafi^.
De Heraclid&e Milesii studiis Homericis. 119
Haec habui qnae de Heraclidae Milesii temporibns et
scriptis, fontibnsque ex qnibus dissertationem nostram liansi-
muSy praemitterem. Nunc ipsam qnaestionem de Heraclidae
studiis homericis aggrediar, ita quidem, at primum recensione
qnam Osannus ex Eustathio elicitam tribnit Heraclidae, car-
minnm homericornm examinata proferam ea, qnibus textom
qnem uocamns homericum interpretatos est ant temptanit. Tom
in prosodica eins stndia, qnatenns cnm homericis carminibns
cohaereant, inqniram; etymologica nero et epicarnm forma-
nim explicationes grammaticas dialecticasne locum obtinere
inssi postremum.
rum scriptorum, inprimis Homer! testimonia reduxi, qoippe quae compila-
tores resecuerint modo omnia tollentes, modo nnnm relinquentes.
X ost Zenodotum Aristophanemqne Aristarchus, com per
tot annos in examinandis interpretandisqne carminibas Homeri
aliornmqne aeternm poetarnm uersatns esset, confisos snbtili-
tate ingenii natinoqne ueri falsiqne sensn mire dactiis nee non
rationibns innixus critico et philologo aeque dignis ad fidem
potissimnm meliomm codicmn earmina homerica denno recen-
suit. Atqae eonsentientibas totins antiquitatis snffragiis monere
snseepto egregie perfonctas opus omnibus nameris absolatam
poflteris tradidit neque quisqoam exstitit, qui post Aristar-
chom hoc sibi munns denno subenndnm esse censnerit. Hoc
enim potissimnm restare arbitrabantnr Aristarchei recentioris-
que aetatis grammatici, nt magistrum de Homero optime me-
ritum ab aduersariis quam acerrime defenderent, iisdem qui-'
bus Aristarchns nisi rationibns res ad antiquitatem homerieam
pertinentes mythicas, historieas, geographicas ex ipso Homero
indagarent, nocabulorum glossarumque notiones legesque pro-
sodicajs (id quod maximae fuit grammaticis curae), spiritus
dico, et syllabarum quantitates et aceentus, retractarent. Hinc
tot grammaticorum, quorum sat magnum numerum Herodianus
in prosodia homerica ad partes uocauit, libri 7C€qI ^OfitjQixijg
TiQoaipdlag, neql Tcqoacjdtijjv nomen traxerunt. In primis nomi-
nandi sunt Philoxenus Augusti aequalis, quem libro Tteql rrgo-
Gioduov (Nicanor ad II. -^231) uniuersam accentuum doctrinam
explorasse suo iure contendit Friedlaender 0, et Trypho aetatis
Tiberianae grammaticus celeberrimus , quem studia homerica
in ampliores regiones detulerunt, ubi philosophicis et prae-
cipue dialectologicis, quas dicunt, quaestionibus operam na-
uauit. Idem relicta ceteris grammaticis prosodia homerica ad
1) Nicanoris reliqq. Regimout. 1850 prolegg. p. 15.
De Heradidae Milesii studiis Homericis. 121
Atticam sese conuertit 0 fundamentam substratorus , in quo
prosodiae totum sermonem graecnm complectentis aedificiom
exstrneretnr, quod mnnus primus snscepit Heraclides Milesius,
retractatum absoluit Herodianns.
Atqne hac et in catholica prosodia et in libro Ttegi 6va-
%kiT(ov ^r^fidrwy Homericornm studiormn fructns Heraclidem
proposnisse exploratnm habeo. Neque enim de aliis, quibns
cannina Homerica tetigerit, libris aliunde constat ipsisque frag-
mentis docemur omnis eruditionis fundum rerumque grammati-
carum agrum feracissimum carmina ilia recte habuisse cum
ceteros grammaticos tum Heraclidem. Itaque cum et leges
prosodiacas ad uniuersum sennonem spectantes inuestigandi
consilium iniisset et animo studiis dialectologicis exculto ad
grammaticas etymologicasque quaestiones se conuertisset, baud
postremum locum destinauit canninibus Homeri. Studia igitur
Heraclidae Homerica non critici ut Aristarchi, sed grammatici,
quales nouimus ApoUonium, Herodianum^ esse dixerim animo
uersans illud Gratetis-) 6 yQafafdarixog ciTtXwg ylwaoiZv i^rj-
yrjrixdg xai 7CQoa(pdlag aTtodoriy^dg xal tujv rovroig TtaQa-
7ckifjal(ov eidrjfuov. Egregie haec in Heraclidem. Etenim hunc
nusquam fere uidemus artis criticae munus sustinentem, qui
poetae sententiam inuestiget, sententiarum conexum adumbret,
hos uersus a praeproperis reprehensionibus defendat, illos ut
poeta parum dignos reiciat, res ad antiquitatem pertinentes
aliaque eiusmodi exploret atque illustret. Quin immo haec
omnia mirum quantum ab Heraclidae consilio, si quid uideo,
afuisse persuasum habeo et nubem pro lunone amplexus est
Osannus, qui ex Eustathii uerbis infra afferendis carminum
Homericorum recensionem ab Heraclide confectam sibi eli-
cuisse uisus est % cuius nee uola apparet nee uestigium. Qua
in re adstipulamur Sengebuschio ^) et La Rochio ^) paucis banc
1) Herodlan. tt, fAovr,Q, U^. II, 42, 1 5.
2) Apud Sezt. Empir. adu. Math. 1, 3 § 79.
3) Quaest horn. Ill p. 1—5; lY p. ITsqq.
4) Homer, dissert, prior, p. 82 (in Dindorfii edit. Iliad. IV).
5) Horn. Textkrit. p. 79. Sed quae idem p. SO apposuit, haec profecto
122 Guilelmos Frye
quaestionem tractantibas. Sana enim ratione ex loco illo Eusta-
thiano posse conclndi nihil aliud, nisi Heraclidem ut Crate-
tern, Tyrannionem, Ptolomaeum Ascalonitam, alios in libris
grammaticis constituendae apnd Homernm lectionis rationem
habnisse. Sed ipsi quid statuamus, ernere accingimur. Ut
igitnr ponamus carminum homericornm diorthoten exstitisse
Heraclidem Milesinm, profecto sno iure mirum habnit Osan-
num, ne ab nno quidem antique scriptore banc recensionem
esse commemoratam. Gerte debebat exspectare, diligentissi-
inum snperiorum grammaticorum perscrutatorem in prosodia
homerica mentionem huius recensionis iniecisse. Hercle aero
eodem iure Tyrannionem, Ascalonitam , Herodianum, omnes
denique qui unum alterumue uersum homericum constituisse
perhibentur, diorthotas atque editores poterat pronuntiare. Sed
enim nihil aliud protulit Eustathius nisi fragmentum libri Ttegl
dvoTiklTiov ^rjfdaTUiVy ubi Heraclides de arj/ii arj arjTov sen-
tentia exposita canonem e prosodia catholica petitum de cn^rijg
allegauit. Audi enim haec: i^iyei ^HQoxkeldrig roiavra^)' ne-
TtolrjTac 6 arirrig dg and TtsqiamofAivov rov atS on^aa)' did
fifxaQTriTai Kara (rov) rovov" ra yag roig eig c5 TtSQiantJ^ii-
voig ^rjf^iaai 7caQaoxr]liic(Ti^6f.i€va eig t^ ccQaevixa t(>7 fj TtaQa-
/.r^yofieva o^vverai' olov tvouo TCOitjTr^g' o^toltog TjxriTiqg, (xtf^iij-
rr^g' ouxovv xa/ to aio ai]aw toiovtov yevv^' 6 Sk aiJTrjg ovx
ovT(og a?JM ^aQvverac' /Jyei 8k toiovtov a/tiaQTrjina elvai xai
iv TOf ;fij^C(i(JTa/ * tov yaq QiqixaTog X^Q^ ovrog Tteqiarcio^ivov
Tovvof.ia ovx o^vTovelTai df.ia dk tovto 7C€Qiaadv ex€i to a'
x«£ ar^fiei{ioaai) to toiovtov y.atvwg 7taQa8od'ev vno tov ^Hoce-
noQ assequor: 'Osanu setzt das Zeitalter dieses Heraclides in das erste
Jahrhundert unserer Zeitrechnung, versteht also den darunter, von wel-
chem Said, erw&hnt: oarts JiSvfiq} t4> Ttaw xara ttjv lAksiavBgBiav ifpoi'
rr,aer. Das war wohl kein anderer als Heracl. von Milet, den aach die
schol. Veneta erwahnen'. Vereor ne praestrictis ille oculis Osanni disser*
tationem inspexerit Quid enimV Sat accurate Osannus inter Ponticum et
Milesium distinxit Et apertis uerbis Suidas : 'HgctMXeiSrjs 6 not^jixos, ocns
JMjuip X. T. X. Sed c^rte non euoluit La Rochius.
1) Nisi mauis Eustathium haec frustula cum uerbis iUis suspectis
avklakai Si x, r. L (cf. Os. q. h. Ill p. 4) male coniunxisse.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 123
xkeldov • rj yaq iXiag diog&ui&eiaa (og eoixev vgtsqov ov yqafpei
XriQiaaxai TteQianiafiivtog aXX^ o^vei olov ^xYiQiaavaX de dia
xT^Giv daxiovtai* E 158. Heraclides igitur primae declina-
tionis substantiua in rrjg exenntium atque a nerbis contractis
repetita uoluit esse oxytona; sed ex hac norma excipi ar^Tf]g
et j^i^^cJar}^^ (rif,iaQTr]iniva)j cnm contra analogiam paennltima
accentu notaretur. Qaae cnm legisset Enstathins, suo inre
miratus est xriQwavrig non aliter quam aiyrije pro barytone
omnibus probate ab Heraclide nenditari, codicibus oxytonon
exhibentibns. Itaque pro suo ingenio Iliadem post Heracli-
dem, quippe cuius aetate x^Q^^''^^^ genuina habita esset lectio,
denuo esse recensitam coniecit, quamquam e scholiis Didymi
et Herodiani £ 158 iam Aristarchnm xw^^''^^^ excudisse licuit
colligere.
Aliter rem expedire conatus est Osannus; persuasit enim
sibi uir doctus , Heraclidem scripto aliquo eos eastigasse , qui
ariTTJg et x^Q^^^9 Homero obtruderent'^), postea tamen in
recensenda Iliade ipsum dedisse /ij^cuaror/ mutata sententia.
1) Eust. 1724, 35; Osann. fr. 35.
2) Hac ex falsa interpretatione (iuaabit enim statim intercessisse) pro-
diit error Osanni. Age sit disceptatom ea aetate de uocis xv^o'^'^v^ ac-
centu: (quam litem de a^rjs coortam esse neque scimus neque uerisimUe
ducimas) at Heraclides, com uerba ilia conscriberet, supposuit, imxQaT^a$,
at uerbis Heriodani utar, avayvannv paqvxovov, neque agnosci xi^^^'^V^
nisi barytonon perinde atque drjrrjs. Quodsi secus interpreteris, non solum
uerbi aftaQrdveiv notio apud grammaticos pecuiiaris, de qua mox dispu-
tabimus, neglegitur, sed etiam noua suboritur difficultas e uerbis Hera-
clidae afin 8s TovTo nBQtaaov ix^i to d. Nonne enim luce clarius esse
dicemus et accentum et sigma abundans pariter uideri HeracUdae rjfia^-
ir.fiiva i. e. analogiae sermonis graeci aduersariaV At si quis a se im-
petrauerit, ut credat grammaticos in Homerum x^^coffroU reducentes ab
Heraclide castigates esse, fieri non poterit quin 'xVQ^V^^ Heraclidae' antea
probatum censeat Atcastigandi notionem Osannus sine uUa causa intulit
in uerba Heraclidae : . . . rovvo/ut ovh o^vroveiTat (non oSvrovrjreor) * a/ia
de Tte^iachv Sxa rb afyfia' Addo locum Heraclidae persimilem: Eust.
145T, 45 (Osann. fr. 81) 'H/w.QT'qrtu xad'^ *H^axXei8fjv to iart' eos yag ov
Xiyofiev Seixware rj tpaaxe, ovto^c ov9» iri idii' Sxi Si xad'ori Oliver ni'
ovBhf yag rdfp ais re Xr^yovrav x,r,X, ... irdgwd'i Xeyei^ on ro iufUv dari
eiai, ei xni rjfiagrrjrai o^xovovfteva^ oftcoi Sna^ov rovro.
124 GuileliimB Frye
Ut recto disputanerit Osannus, Eostathiam sua ipsios manu
non solum Heraclidae scripta grammatica, sed etiam Iliadis
ipsam editionem ingpexisse quin statnat fieri non potest. Ore-
dat Indaeus Apella! Neque enim eo quern tractamus loco
scripsit Eustathius h tj] 'Ihadi . . . dioQ&w&elojj yQdg>€i
'H^axkeldr^Qj neque uUo loco iv rij 'HQcmleldov y>iQ€Tai, ^
'HQcmXeldov yQag}€if similia. At nihil omnino est, cur ad dioQ^
i^w&Blaa subaudiamus v(p^ 'H^ccxleldovj aut Eustathiuniy duo-
decimi p. Chr. n. saeculi commentatorem , ita intellexisse pa-
temus; id unum ille suspicatus est post Heraclidem carmina
homerica esse recensita diorthotamque exstitisse, qui pro x^J'
Qiucrai E 158 reposuisset x^Q^^^^* Unde quaeso comperit
Osannus Heraclidem de XVQ^^'^^^ sententiam mutasse? Com
uero Osannus concesserit, ilia Heraclidae editione Eustathium
non esse usum, sed ex alio fonte tradidisse episcopum, Hera-
clidem postmodum in Iliade a se recensita x^9^^^^ edidisse
mutata sententia, coniecturam proposuit, cuius fundamenta in
uerbis Enstathii nisi oculis praeiudicata opinione praestrictis
inuestigare non possis. Nos uero ipsa uerba prementes molto
uerisimilius ducimus, Eustathium nihil aliud nisi suam sen-
tentiam aperuisse suspicatum, post Heraclidem, qui xw^^'^^^
fii^iaqzYiiiivov (accentu scilicet et litterae sigma pleonasmo)
fjtaQTrjfiivov 7taQ^ ^'Eklrjaiv eaque de causa non temptandum
censuisset, accentum uocis x^^cJcrrat immutatum esse. Velim
enim inspicias mecum haec: Eust.1410,59 (Os.fr. 58) Mif,i(petav
CHQaxkeldr^g) dh xal rov JSidoiviov Jiovvaiov elTtovca diakixTtp
^T&ldi 7C€7toirja&at oaa Ttksovd^ei to e xar' ccQxds' tov iatc
xal TO hiivoxoet J 4 xal to iiov' ayvoei 6i, cptjal, ixeivog
TO eQyiov ^iigyiov^ M 201 , xal to ^aXkd av jtiq fwi ?€£/rc^
d 379, 468, ccvt} tov elTti' o xal arj^ielwaai wg xaivoV tcc
7tkeUo ydq twv ^Ofir^Qixuiv avrtyQccqaov ^akkd av Ttiq (.loi elni
y^affovGiv. Dubitabisne quin Eustathius de suo addiderit ra
7tkelu) X. T, L? Quid? si inspexeris schol. 5 379: ZrjvodoTog
iuTte xaxwg H, quae cum uerba legisset Eustathius, suo iure
potuit asseuerare: to jtXUio ydq tiSv ^Ofir^Qixwv dvrr/qdtpiav
. . .'el7zi' yQciifoiGiv. Ceterum quid iudicauerint Aristarchus
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 125
et Herodianiis de harum uocum accenta, uidesis Herod. II. pros.
A 454, iV 382, X 67.
Quod pro eerto affirmaui, non consnlto Heraclidem in
interpretandis edendisqae carminibus homericis, si qnidem
indicio uti nolamas ipsis fragmentis stabilito, nersatnm esse,
sed ubi occasio offerretur, inter explorandas res grammaticas
huius generis nonnnlla protulisse , prorsos ut ab Herodiano 0
rem institntam nidemus in catholica prosodia, nescio an illu-
stretar lucolentins quam fragmento prosodiae catholicae ab
Ammonio s. u. aracpvkrj seruato: rtavra ra vtzIq dvo avXXafiag
fiaQVToveiTat, (soil, substantina feminina in Irj exeantia) olov
xovdvkt], Jafivltj, Oaiavlri (p. 100). Neque profecto a sen-
tentia nostra abludit Eust. 1815, 3 (Os. fr. 39) ^HQaxXeldtjg dh
h olg Ttegl dvaxXlrwv ^rjficcTCJv ygoKpet, ^aqtacpaXkg %(i^evai
ovdag^ ^196 yijal yQatpead'ai [ovx, aXXiog] (pv xaAcJg)*) vjto
rivvtJVj soil, pro ^aQiacpaXi* ^fifievai ovdov* , Atqae ipsam sub-
stantinnm ovdag (codd. omnes nostri ^196 exhibent ovdov)
recte reprobanit Heraclides. Ovdag enim apnd Homemm idem
significat, qaod Latinoram ^ solum \ 'panimentmn', quod pedi-
bus terimns, et opponitur sublimi, in quod erigimur: of. ^ 376
o 6^ and j^^ovog vipoo^ aegd'elg ^rflilmg fie&ikeaxe, naqog
Ttoalv ovdag iniad'ar tp 46 ot di fiiv aficpl xQaral/tedov ovdag
Xxovxeg K€laT\ Itaque de cadentibus potissimum ovdag 6da§
D^lv, ovdag iQela&r], ovdaade^ quae notio minime ad nostrum
locum pertinet, ubi de uia, qua urbem petituri sunt Ulisses
et Eumaeus, noctumis imbribus (?457 — 59) male mollita ac
lubrica et collibus hinc illinc adsurgentibus (tt 204) impedita
sermo est.
Continua nunc serie producam Heraclidae fragmenta, qui-
bus uersuum homericorum lectionem constituere uel interpre-
tari conatus est, reliqua, quorum numerus baud magnus exstat.
Schol. Od. a 320 oQvig d^ Cog avonaia ' 6 fikv ^iglataQxog
avoTtata TtgoTtago^vTovtog avayivtiaxet, ovofia ogviO-og Xiytjv*
t) Cf. schol. Venet. ^ ad II. ^ 190; An. Ox. I, 370; ^498, B 692,
^480, yil60, ^^698.
2) Corr. La Roche, in adnot. crit. q 196.
»• •
Guilelmus Frye
.( .H uko.,iaia avTi rov aoQccTwg 'iv jj ovdireQOV
- .,.,i id ^7cvxva fidla arevaxoiv^ ^ 318. [xaAcJ^]
.* (.i 'Hifaxkeidrjg cprjolv iv raig o/AoioTrjOi firj Itci-
. .'v. \ii^^ oifyiS TO AVQiov* iXad-e ya(j avzov to ^OQvtd't
■iK.iMyMog* S 290 EHQR. At minime refatauit scho-
.« x'.A Ncuteutiam Ileraclidae adstructo exemplo S 290 oqvi&i
^1^ iraliyxiog (^Vt* iv ogeaai xa}Mda yuxhjaxovoi &€oly
k\cw di xv^uvdov). Etiamsi enim posuerimos scboliastam
»K»u Myt'iiij pro nomine proprio uenditasse, sed recte de 'XaA-
%<0<c' ennntiati relatiui cogitasse, ne sic quidem erroris culpa
potest absolui) cum uerba Heraclidae iv ralg o^toiorriai male
perspexerit. Bono enim iure contra Aristarchum Heraclides
uionuit) in comparationibus homericis uocabnlornm collocatio-
nem, qualis esset a 320 oQvig wg av67cataj si nomen proprium
av67taia sequeretur appellatiuum, non inneniri interposita par-
ticula iiig. Homems enim aut simplex substantiuum ^ 3S3,
E 78, K 33, 6 160 particula log excipi iussit, aut substantiuum
cum enuntiato relatiuo J 482, Q 306, iV 173; aliis locis par-
ticulam wg interposuit inter substantiuum et adiectiuum B 781,
Y 164, ^143, a 29, nusquam uero inter appellatiuum et nomen
proprium.^)
Hand eadem diligentia discrimen inter rAfad-at et cKpi-
yJa&ai explorauit; cf. Ammon. p. 73 (Herenn. Phil. p. 205 ed.
Valcken.) = Osann. fr. 32. Nihil enim profecto est, quod in
ccffi'/Jax^ai notionem redeundi inesse dicamus^), quamquam
hoc libenter concedo, notionem perueniendi quo quis teten-
derit, paulo grauius uerbo composito significari, N 645, x 420,
ft 345, quam simplici hia&ai Z 367, i/; 151.
Sed infelicissime haec excogitauit: Eust. 1885,40 (Osann.
1) Corr. A. Mai; male retinuit xalm Osann. fr. 47.
2) Cf. WOrner in Curtii Stud. uol. VI p. 35s.
3) Caue dicas repugnare anoBiBovaiy quo in uerbo praepositio ano
ea tantum de causa notionem uemaculi 'zurQck' adsumpsit, quod solitom
hulus uerbi obiectum est ra oipeM/ueva (Plat. rep. I, 332, a) to o^Xtj/ia
(lustin. apol. II, 11) et similia ut x^e^^j ''^o nQotjrjxov; significat igitur ano-
8i86vai abtragen, abbezahlen sell, debita, i. e. zurQckerstatten.
De Heraclidae Milesii stadiis Homericis. 127
fir. 65) '^Ev ^iXiddi to eYarai Iv fieydgoig noTidiy^evai^ £ 136
xpiXtog Tiad^ 'HQcrAleldriv TtQoevextiov' ov yccQ na&tjvrai, (pr^ai,
aAA* v7tdQ%ovaiv . . . **I(oveg ydg xoig TtaQaxei/Aivotg avri he-
aTOJTiov xQtJVTat, olov diavevoTjfiai x. t. A. (Codex Venet. -^
exhibet eiW iv quod ut corrigeret alter librarias ex alio co-
dice adnotauit yg. eYar^ ivl] sed parnm recte Bekkerus et
La Rochius [Text, Zeichen, schol. Venet. ^ U. B 136] banc cor-
recturam inter Didymi scholia rettuleruntO) Num Aristarcho
quoque eYarai probatum ftierit, dnbito; de solo enim imper-
fecto eiaro loquitur Herodianus II. pros. O 10 ... 6 ^QiaraQ-
Xog xf/ikoi TO €iaTO b(.tolo}g xal ln\ %ov 'evQ€ d* ItzI au^l
ylaffVQfft Qiriv , afi(pi di t' aXXat eXad^* ofArjyeQieg^ SI 83
'/. T. L A\ cf. Herodian. Z 336. Attamen persuasum habeo
Aristarchi auctoritate seductum^) Heraclidem daxat £ 136 ge-
nuinum poetae obtrnsisse. Sane concedimus in perfectis qui-
busdam notionem praesentis inesse, praesertim cum de ne-
cessitudine quae perfecta inter ac praesentia graeca intercedit,
accuratius nunc possit iudicari ^) ; sed neque lonibus hoc pro-
prium tribuimus, neque diavevorjfiai Xen. mem. Ill, 6, 2, ivre-
^v^iti^ai anab. IE, 1, 43; Thuc. I, 120; Plat. Phaedr. 227 d
omnino eiusdem atque praesentia notionis esse dicimus. Per-
fectum uero rifiai pessime indagauit Heraclides, cum Aristar-
chus daxo ex imperfecto f,^riv repetendum censeret. Neque
de coniugatione periphrastica cogitasset, si maiore diligentia
usum homericum uoluisset inuestigare. Nonne ipse dixerat
apud Eust. 1885, 56 to rjvTai earai iv T(ff 'oX dfj vvv saTai
Giyi) T 134. Addo praeterea ^ 403 TriU^ax ijdrj fiiv toi
ivY.vrifiL8eg iTalgoi eiW iTtrJQeT^ioi ttjv oijv TtOTidiy^ievoi oq^
fiii^v^ xp 90 '6 d' ccQa ftQog xlova ^axQriv tJoto xcttw oqoiov
7toTi8iyfi€vog^ rj 161, w 396. Sed ne Aristarcho -quidem con-
1) Cf. Wachsmuth in Mos. Rhen. uol. XYIII p. 183 et A. Ludwich
in Mus. Rhen. uol. XXXII p. 7.
2) Quam hand multo post (1885,54 « Os. fr. 65) ad partes uocauit
contra Zenodotum , qui dederat n 243, iTtiardarai pro iniarfjrai : ^ y/^i.
ara^X'^^ ^>t^oaii ovx olBtv "Oftri^ov tfjSe rfj diaXixnp x^^f*^^*^»
3) Cf. Cortios, das Yerbom, uol* II, 154.
128 Guilelmos Frye
cedam legendnm esse Uvqc d^ hi aTtrji yXag)VQ(ft Qhcv afig>l
di T^ akkai ei'ad-^ ofiijyegieg aXiai d-eaC ii 83; uide enim^
quae secuntnr 88 oqoo Oiri et 98 €vqov d^ evQvoTta KqovI-
dtjv, tvcqI d^ allot ccTtavreg eYad-^ ofArjysQeeg [iiaxaQeg -d-eol
, . . rj d' aga (gcil. Qing) naq^ JCi tzcctqI YMd^iteto, el^e d*
^dTJvrj], of. uu. 125, 160: Priami filii na%iq af4(pt, naSrjfdevoi
Mvdodev aikrjg daxQvoiv eYfiar^ ecpvqov. Quid? nonne his omni-
bus locis poetam tritissimo illi ehai Inculentius fia&ai prae-
tulisse arbitrabimur ? Neque uero cum Aristarcho t; 1()6 suo
esse loco contenderim. Mola enim ueterum e duobus compo-
sita erat lapidibus, catillo pondere multo grauiore et abaco
ex ampliore in modum cunei escendente, altero metae nomine
uocato et paulo leuiore, quern seruae inmisso molili mouerent
Atque Homerus, ut ingens Aiacis describeret robur Xl^ov
eliXero, inquit, x^epi ^a/e/ij (scil/'Exrcti^) uilava tqrixvv t€
^liyav TB'
devTCQog avr^ AXag noXv (xeltova laav aelQctg
. . . eXau) d' aanli* %a^e fiaXwv fivkoetSec nirqi^ H 264 sqq.
cf. M161: fiaXlofievai fivXdxeaai, Ergo recte interpretaberis
fivlai xad-ijvTo, Wqvvto in solo fixae*), quam notionem in
uerbo 'ija&at inesse ex his colligas exemplis Herod. IK , 57
iQOv ^(JTO, Vin, 44 TO iQov WQVTai (cf. II. B 191 avTog re
xad-rjao xai alkovg i'dgve /.aovg)', Arist. polit. V, 12 ctydQiavra
iv rfj ayoQ^ xa&ij^ievov) Plat. symp. 215* oi Seilrjvol Iv roig
kQfxoyh)q)elotg xad^rjitievoi ; Thuc. II, 49 to iv rfj xecpakij nQui-
Tov Idgwd-hv xay.ov.
Ceterum nobiscum fecit Herodianus II. pros. 0 10 . . . juera-
ka/ti^avet (scil. ^QlaraQxog) to ^B*ia&* SfirjyeQieg^ ii 83 elg ro
VTC^QX^^' ^!x^^ ^^ iTcloTaOtv si tov eif.li Tta&rjTixov dvvccrai
xara arjftatvoinevov i] XQrjaiv ^Elh]viycfjv (quorum to ar^fiai-
vofievov nos ipsi illustrauimus, rriv uero XQV^^^^ Herodianus
D. pros. Z 336 to rj/tirjv . . . OTtaviiog xorTor Trjv XQV^^'^ 'T^*'
^Ellrjvcov' ... 0 fiivToi 7toii]Tfjg ovx ixQr^aaro A) dio Sfneivov
dadvveiv xai ly.dix^ad^ai hdiiTQi/iov xa/ exa&rjVTO' xal yccQ
1) Idem sensit Buttmann 'Ausf. Grammat.' p. 528 n. **.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 129
aQfwKov tolg WTtoxeiuivoig 0 10 nBlad-ai fihv ^'ExToga, Tte^i-
Tca&i^ea&ai dk avrbv rovg haiQOvg avyxajuvovrag A. Bestat
at moneam diphthongum hoc in perfecto baud magis genui-
nam esse, quam in dog^ atque grammaticorum sine saperiorum
librariorum errori tribuendam, qui traditum HEOC, HEATAI
dog^ iicttoLi transscripsere y ubi poeta primam syllabam pro-
duxit. 0 Atque iam Heraclides riaxai agnouit apud Eust. 1 895,
46 ijarat dice rov tjTa,
Melius Aristarebo rem gessisse uidetur Heraclides apud
Eust. 1457, 46 (Os. fr. 81) . . . xal 'AQlaragxog a^aQrdvety
((fifjalv), lyxXLvag Iv^lhadi F280 to vpielg fiaQTVQol late* ov
yccQ avrjQr^Tal rt ^irj tcqotiqov o^vTovovf^evov' ei dk avr^QfjTai
TO o^vTovovfievov, aroTtog ((prjol) xai ij *eyK?uaig x. t. L Sed
qua assolet neglegentia Eustatbius pessime turbauit uerba Hera-
clidae^), qui primum de indicatiuo uerborum in JUf praeci-
pue uerbi substantiui disseruerat, et (pari et kari fi^aQxri^Uva
esse propter accentum indagauerat. At caue Heraclidem ea
de causa reprehendisse Aristarcbi enclisin censeas, quod lari
contra analogiam acuto notaretur; etenim ^ei xai rjfiaQTrjrai
o^vTovovfieva ofuog €7ta&ov rov%o* . Pessime uero interposuit
compilator xcrl ^Qla%aQxog x. t. I. Res patet. Indicatiuo exa-
minato transiit Heraclides ad secundam imperatiui cui eandem
esse formam atque indicatiui pluralis secundae exceptis botb
et 9>aT6. At Eustatbio melius uisum solita avaxeq^akaLoiaei
bas formas confundere cf. Herod, catb. pros. 464, 20 edit. Lentz.
Iam quaeritur, num Heraclides recte Aristarcbi lectionem re-
probauerit, quod ut facilius possis diiudicare, infra subieci
uersus bomericos T 276 — 282. 3) Ubi multo aptius praemissis
1) Cf. Curtius, Mu8. Rhen. N. S. IV p. 242; Verb. I p. 94; Nauck,
Bulletin de Facad. de St. P^tenb. uol. VI p. 17.
2) Cf. ApoU. (synt. Ill, 27 p. 263) Heraclidae uestigia prementem.
3) Zev nare^ 'Idfj&ev fiaiiafv . . .
rjeXioe t^*, o£ TtavT^ iipooqs xal navr* inaxovais,
xai ^orafioi xal yaia xtu oi vniveQ^e xa/iovrae
av^^t^jfovs riwa&oVf ori£ x' inio^xov ofioifar],
vfiBls fioQiTVQoi i&TS, wvlaaatTB 8^ o^ta mar a * 280.
ei ^<V X9P -MsviXaov AX^cofdQOi xaraTtifrrj
avros ifneid'^ ^EXivrjp^ ixttto x,x*k,
Leipsiger Studien. YI. 9
122 Gmlelmus Frye
quaestionem tractantibus. Sana enim ratione ex loco illo Eosta-
thiano posse concladi nihil aliud, nisi Heraclidem ut Grate-
tern , Tyrannionem, Ptolomaeum Asealonitam, alios in libris
grammaticis constituendae apud Homerum lectionis rationem
habuisse. Sed ipsi quid stataamus, eruere accingimnr. Ut
igitur ponamns earminum bomericornm diorthoten exstitisse
Heraclidem IklKlesiamy profecto suo iure mimm habuit Osan-
nam, ne ab nno quidem antiquo scriptore banc recensionem
esse commemoratam. Certe debebat exspectare, diligentissi-
inum superiorum grammaticorum perscrntatorem in prosodia
bom erica mentionem huius recensionis iniecisse. Hercle aero
eodem iure Tyrannionem, Ascalonitam, Herodianum, omnes
denique qui imum alterumue nersum bomericnm constituisse
perbibentur, diortbotas atque editores poterat pronnntiare. Sed
enim nibil aliud protulit Eustatbius nisi fragmentum libri Ttegl
dvaxUriov ^rjfiaTiov, ubi Heraclides de arjint, arj arjrov sen-
tentia exposita canonem e prosodia catbolica petitum de ai^Trjg
allegauit. Audi enim haec: iJyet ^HQccukeldrig rocavra^)' Tce^
7roiriTai 6 arjTrjg (og a/co neQiOTtiofiivov rov avS atjao)' dio
f^liidQTrjTai '/Mta (rov) tovov* tcc yag roig eig tj TC€Qi07tu}^U-
C '
voig qri(.iaai 7caQaaxri^iaTiLo^ieva eig rifjg aQoevixa rqf ij Ttaga-
/.r^yojiuva o^vverai' olov 7C0id) TtotrjTr^g' ofiolcog fjxrjTijg, ^itfitj^
Trig' <^^^^^'' '^^* ^^ ^^ aria to toiovtov yevv^' 6 6e aijTfjg ovx
ovTOjg cc/Jm ^ctqiverai' )Jyei dh toiovtov a^iaQTrjfia elvai xal
h T(o ;fjj^wara£' tov yccQ Qtjf^aTog XVQ^ ovTog TteQiOTtcafjivov
Tovvofia ovx o^vToveiTai afiia dk tovto 7C€Qiaadv ^ce to a'
yea) ariJii€i{coGai) to toiovtov y,aiv(og vvagadod-iv VTto rov ^HQa-
non assequor: 'Osanu setzt das Zeitalter dieses Heraclides in das erste
Jahrhundert unserer Zeitrechnung, versteht also den darunter, von wel-
chem Suid. erw&hnt: oarifi JiBv/ito rq; narv xara rrjv yiXeidvdQSiap itpoi'
TTjGev, Das war wohl kein anderer als Heracl. von Milet, den aach die
Bchol. Veneta erwahnen'. Vereor ne praestrictis ille oculis Osanni disser-
tationem inspexerit Quid enim V Sat accurate Osannos inter Ponticum et
Milesium distinxit Et apertis uerbis Suidas : 'HQOHleiBijs 6 IIovtwos, oirns
JiSvfiqf X. T. X. Sed certe non euoluit La Rochius.
1) Nisi mauis Eustathium haec frustula cum uerbis illis suspectis
avk?MkeX di x, t. X, (cf. Os. q. h. Ill p. 4) male coniunxisse.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 131
irigoig on ov navrtog htLVLQcciBl ^ cctco tcSv l&vwv XQ^^^S
xofi iTti Trjv 'OfiTjQixfjv avayvwaiv , OTtoTe tvcqI tov FhaavTa
£ 504 duXa^ofJiev , eX ye Jiovvaiog lazoQel rovg lyxotQiovg
GvGTikkeiv TO T xal fxrj 7r€Qia7cav' to t€ ^vxaOTog 6 avTog
ioTOQei o^vvea&ai, ri^tiv avayiyvioaxovTwv ^agvTovujg B 647.
ovTiog ovv eixog y.ai btvI tov Kagrjoog fufi Tteia&rjvai tov ^qI"
(fTaQxov ofiolwg Tolg iyx(OQloig TCQoeviyxaad^ai Trjv )J^tv ' Tcr^a
di suspicatur Herodianns, i^el eojQa ra elg "og XijyovTa V7vk(f
dvo avXXa^ctg 6S;vv6^eva rr/) 7] 7taQaXr]y6f4€va ^€Q0v exovTa 5,
TovTo dk tv avade^dfzevov, dia tovto i^Xka^ev avTo Ttjg ixel"
viov Taaewg, eYye to l^lixaQvrjaodg diaaov €X€i to a, ^vxa-
lir^aaog, TaQTrjoaog, to fiivTOi KaQtjOog ev ^€i to d' A.\
cf. praeterea II. pros. B 498, 504 et praecipue K 266 emen-
datum a Lehrsio. 0 Iota adscriptam inaenimas Hippon. tr. I, 2
MijoviGTl, 16, 1 Mri'iovegj Hesych. Mrjovlg Avdrj' xcri Mtjovla'
Sed transeamns ad rem multo graniorem: Eust. 1064, 4
(1722, 35 — 47; Os. fr. 51) q>r]aiv ^HQoxleldrjg xa&d7i€Q TeX(S
Tekloxw iaycwg xal d'OQii d'OQlaxa) xal fioXcS fioklaxw, i^ (5v
TO d-Qwanu), eTi de xal to /JAcciaxoi, ovtw xal ex tov vow yl-
veTat vo'iaxo) xal xard avvalQeoiv vwaxo)' xal TtQod'iaei tov y
AioXixwg yvvjoxu), eTtel xal to vow yvow (paalv ol AioXelg'
ev&ev fi OTiQrjaig ayvow (xal to afxcpiyvoeiv xal t] ^vyyvoia) ' ^)
iAyei dh 6 avTog xal wg ol ^HTteiQWTai nQOTi&iaai xal ccvtoI
TO y Talg li^eaiv tov dovTtov ydovnov iAyovTeg^ ¥v&ev '^p/-
ydovTtog 7c6aig ^'HQtjg^ o 112 xal cctco tov viq>og yv6q)og x. t. A.
Profecto uim intulit Heraclides uerbo yiyvwaxeiv] sed ut in-
tellegas, unde talem formationem indagauerit, inspicias Etym.
Mag. 452, 40 (Herod. II, 521, 10 Lentz.), nbi grammatici nostri
doctrinam latere primus uidit Usenerus.^) Etym. Mag. 452, 40
(An. Ox. I, 203, 30 ; Eust. 1227,27; Zon. 1056) ^v^oxw (Didy-
mus iota subscriptum respuit) alXoi dh liyovatv, oti dia tov
iGxu) ylveTai fj TtaQaywyi) dyrfCaxw ^ivrfi'oxio (d-Qanaxai)' ov
xahog dk Xdyovoiv x. t. A. Res patet. Ex uerborum dy^axw
1) Lehrs. de Arist st. h. p. 273; Herod, script, tr. p. 259.
2) Inseroi ex East. p. 1722,43.
3) Cf. Anall. Fleckeiseni uol. XGI p. 246 sqq.
9*
132 Goilelmas Frye
fivuvfiayux) ^Qfiiaxo) orthographia profectus Heraclides nestigia
formationis in ZoxoJ indaganit, qoam aellem iis tantum tri-
buisset, qnibus xcrra Trjv na^adoaiv iota sabscribitor genui-
num (An. Par. m, 323 &vfj(TxovTag . . . ^x^i dh to 7 %ara
mxQadoaiv TtQoayeYQa^fjiivov'), Iniaria aatem Didjmas illud
iota uerborum, quae attuli, refellere conatus est e future S^vci
^vYjaw male suflpioatus prodire ^yiyoxw; sed multo magis
miros nos habet quod Herodianus Didymo assentitur II. pros.
-^ 799 ovyxararld'eiiiac z6 /ii} dvvaa&ai ra dva %ov axw Vxeiy
TtQo rikovg dlq)d'oyyov htqxovovfxivrjv on fiij rrjv dia xov v
m(pavax(o ' 6 dk Xoyog TtaQaiTelxai trfv AloXlda dcaXexrov ')
dice TO fiifzvalaxu) nal to &valaxw' oioTe otb Xiyei ktoKw xcrra
dialQ€aiv, vyidig anotpalverai , eXye naQa to eUdcj l^irtiTCTe
fiiXXuv 6 ei'aw, og wg)eiX€y iTtevd-ioei tov x nocrjaai to eiaxii},
ijg fiedvw ^ed-voxto dqaao) dgdaxa} . . . A.
Sed ne nos quidem facile expediemus, qui factum sit ut
dy^fiaxo), fiifivf^axo) , -S^Qftiaxw et fortasse xixXfjaxia (ita Cod.
Venet. A U. K 300) per laxw , cetera ut yiyvtSaxio jihaoytio *)
didQaoxio alia per solum oxw formata sint, nisi cum Curtio ^)
de prototypis *fivaUo ^d-valu *d'Q(iiw cogitaueris. Sed dubito
an rectum uiderit Siegismundius ^) , qui Aeolica fiifivaiay.w
&valaxw e fii-jnav-l-axw d^av-l-oxw deriuauit, cum et Use-
nerus 1. 1. ex d^Qftiaxio eruerit prototypon &oQFiaxo} coUatis
€-&0Q'0v &ovQog pro d-ogfog ut yoivaTa pro yovFara. Cete-
rum larga manu Usenerus codicum testimonia de ^vfjoxio /u-
/ir/Jaxw &Q(iiaxo} adstruxit petita e Veneto A, Mediceo Aeschyli,
Laurentiano Sophoclis Bodleiano Platonis, ad quae te rele-
gasse satis babui ; boc unum addo, uirum doctum minus recte
obiecisse Heraclidae, quod in yiyvioayAo fikioay.w aliis iota ad-
scriptum non postulauerit. At si quid uideo, ob eam rem lau-
dandus est. Quid enim? Negabisne iminvfjay.w d-vf^axo) &(f(iiay.io
eiusdem esse formationis ac didQaaxio, yiyvciaxw, filciaxu}?
I) An. Ox. I, 196, 39 TO . . . d^fiaxo) xai fn/trf^axcj 6 fiev Ji8v/ttos avBv
TOV idira • jy fitvroi na^Soaii ovx imiadYi avrt^, inei oi AioXels d^'aiaxof
xai fivoUaxto Xiyovaiv. 2) MoUaxoi enim finxlt Heraclides.
3) Verb. 1,271; P,278. 4) In Curtii Stud.V p. 207.
De Heradidae Milesii studiis Homericis. 183
Minime illnd iota incohatinornm characteris esse contendimus. ^
Modeste igitar neterem Graecomin nsnm codictimqae anctori-
tatem plos nalere malait, qnam ingenio indulgere, tradita re-
spiciens et linguae graecae normas e traditis sibi ernendas
arbitratus. Neqae id silentio praetermiserim ^ de d^QfiiOxiOy
^Qfpofiog^) (East 1227,27; 326,10; Etym. Mag. 456, 47) prae-
ter Heraclidem et ApoUoniam Archibii filium idem sensisse
teste epitomatore An. Ox. I, 203 ,18 xai to d-QipOfidg avv ri^ I
vioTteQ xal !d7toXXwviog 6 !A^ipiov\ sed soli debemns Hera-
didae Epirotas non YiyvviaKU) sed simplieiore Yvway,u) nsos
esse, quod cum Latinoram gnosco optime congrnit.
lam difficillimam sabire cogimnr qnaestionem de uerbo-
rum barytonorum praesentia tertia rjai rjai. Etenim Heracli-
des apud Eust. 1576, 55 ra t^/tct, inquit, tcJv oQiOTinoiy neqi"
aTciofiivwv trjg a avKvylag nal rdSv fiaQurovcDv dk ^rjfidtwv xorra
TO h'ixov €lg Tijy at avkkafiijv TteQctTovrai rov ^ 7taQaXr]yov^
Tog in Rheginorum dialecto. to yccQ (piXel y^al liyei g>Ur^ai
(paal xai i^yrjai xal (piQrjai' toiovtov dk xal to ^la/HTtQov
naficpalvrjOL* E 6 Trap' 'OfirjQfp ana^ ((p^ol) x^rjaaiJiivf^ rij
dialixT(t} hcl tovtov. [xaXeirai xol to oxrjfia ^Ifimeiov vtvo tcSv
yQajUfiariiiiov dia rov fieXoTtoiov "l^vxov (pikrjdrjaavra roiavTi]
ykoaaj] x. t. L] ; cf. Os. fr. 69. Eadem exstant in Etym. Mag.
650, 7 mire tamen confusa cum Herodianeis (11, 563, 16 Lentz.)
nafAffalvrjOi cxf]Oi ' secuntur uerba Herodiani . . . rj eon Tca^i-
(paivio' diakixT(i) di *Pirjylv(av yQafperai to y n^oaujtov dia
Toi ri [/i€Ta TOt; i\ to yaq voei i^al cpiXei (votjOi nal (piXrjai)
iAyovaiv hceivoi TtXeovaOfKi) rrjg at ovkkap'^g' ovrw xai to
7ia^i(faiv(ifi)aL ^iXiadog E 6 (codd. vojiat g)lkrjai 7cafiq)alvr]ai).^)
Atque Aristarchus nerborum barytonorum formas in tjai
1) Cf. Curt. uerb. 1, 272.
2) Apoll. Rhod. B 823 optimus codex Laurent., qui ubique iota adscr.
accurate addit, exhibet d'^atia^vQ,
3) Male Osannus in adnot. ad fr. 69 = £u8t. 1576, 55 de eisdem for-
mis cogitasse Herodianum II. pros. ^129 opinatus est librarii deceptus
errore; agitur enim ^^ 129 de coniunctiuo ft^ 9^eTi^*^ ^^ '^^^ edidit
LehrsiuB.
134 Guilelmus Frye
iota adscripto adiudicauit coninnctiao : Aristonic. £6 17 diTtlij
OTi 7ta^q>aLvriGt arri %ov nafitpalvfj ' 7tXeovaC,u dk ^Ifivxog rtf
roiovroj A. ^IfivycBtov autem oxfjfta . . . avTLa%Q0(p6v iari no
KOQLV&lfO, V/tOTCCHTlXift XQ^f^^^^^ ^^ ^^^ OQlOTCKOV.^) Nc-
que alia ratione Aristarchus ddfivtjGi E 746 ^a^eio d^ ^yx^Q
(Athene) Tr/7 dafivrjoi arixag ccvSqwv (= & 390, or 100) genni-
num arbitratus est teste Didymo E 746 (Et M. 247, 11) o Si-
dtoviog avev rov I to ddfivrjoi, 6 di uiQlata^og rq Z, nix
recte ; nam poeta € 47 eUero Hermes di ^d^dov, t^t* avSqiov
o^fjia%a d^ilyet et Pindarus 01. IX, 34 ovd^ Atdag ccrtivrjrav
¥x€i ^d^dovy pQOTea awfia&' ^ xardyei xoilav Ttgog ayvlav
&vaox6vTwv: est igitnr tertia uerbi dd^ivrjfii E 893 'ttjv fdkv
lyio 07tovdfj ddfivrj^i^ ijtieaGiv .
Ut ad Heraclidem reuertar, grammatici de his indicatiais
in riGL exeuntibas testimonium misere inqninanit Enstathins
schemate Ibyeeo, quod ab Heraclidae sententia ^) omnino alie-
num est, qui non coniunctiuum pro indicatiuo sed ipsum indi-
catiuum his in formis agnouit. Atque nostrae aetatis potissi-
mum uiri docti adstipulati sunt Heraclidae, quorum Corssenus
ex historia linguae graecae, alter Naegelsbachius, cui obtem-
perat Baeumlinus, e quaestionibus syntactieis profectus indi-
catiuos uerborum barytonorum in rjGi apud Homerum defen-
dere studuerunt. Cum uero G. Curtius Corssenum refutauerit •*),
accuratius Naegelsbachii ^) sententiam examinasse satis habeo.
Atque primum monendum est, hos indicatiuos ad unum
omnes apud Homerum in enuntiatis aut a relatiuo aut ab 6 di,
6 di re exordientibus atque ad comparationem pertinentibus
inueniri. Relatiuorum autem enuntiatorum naturam cum atten-
disset, banc ille normam indagauit, Homero in relatiua con-
structione si quid necessario constanterque subiecto tribueretur
eique quasi natura inbaereret, probari indicatiuum, coniuncti-
1) Cf. Lesbon. dc schemat. p. 166 § 179 ed.Yalck.
2) Cf. Schneidewin, Ibyc. reliqq. 3) Verb. 1, 203 coUata p. 58.
4) Excurs. IX ad Horn. Iliad. ; assentitur Baeumlinus in praef. Iliad.
p. XL. De Hesiod. Erg. 712 i&iXriai (Koechlyus -lyat) cf. Rzach in FleckeiB.
ann. phil. uol. supplet. VIII p. 43b.
\
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 135
nam, abi adderentnr natora cum subiecto non coniuncta et
fortaito libereqne adiecta. Sane concedimus, nobis quoqae in
uniuersum probari banc sententiam: F133 laii;x€t (Sg %lg ts
liojv ..,([} ^a T€ vriTti ayovtc avvavTi^aiovTai . . . SvdQsg et
V 93 6vt' aarfiQ VTzegioxs q)aavTaTog , oare (xaXiata ^'EQXBrai
ayyiXl(av <paog ^Hovg ^Qiyeveirjg. Fallitur tamen uir doctns,
quod hac norma ennntiatorum apud Homerum relatiaoram con-
structionem ab omni parte illustrasse et ad liqaidam perdoxisse
sibi uidetnr, enuntiata comparationi adnexa nibil moratns.
Velim igitur conferas haec:
N &2 Avrbg d' aiar^ lqij^ loxvTtrsQog wqxo Ttireox^ai,
og ^d t' ttTT* aiylXvTtog TtiTQtjg TteQifii^neog aQ&elg
OQfu^Oj] 7tedloto
et € 51 ^evat^ enecr^ ItvI xvf^a kccQii) oQvtd'i ioixdg,
oare nara deivovg iwhtovg aXog ccTQvyiroio
ixdig ay^daatav Ttvuiva Ttreqa deverai ali^f]'
Nonne eadem necessitado inter subieetum et relatinnm ennn-
tiatnm priora et posteriora intercedit? Minime tamen dicemus
his Naegelsbachii sententiam firmari. Idem nalet in
M299 Brj ^' tfuv, ware liiov oQealr^ofpog, oar* iTtidevrjg
drjQov erj nQeiwv, xikerai di e d'Vfiog ayijvcjQ
et X ^^^ EvQ€v ^Odvoa^a . . • aYfzctvi . . . TteTtaXayfxivov oiaze
liovra,
og Qa T€ fiefiQioTcwg ^oog eQxezai ayQavkoto,
lam compara
M421 JiAA* cS<JT* afiq>^ ovgoiai dv' iviQB dTjQtaaa&ov
. . . c5 T^ oA/yc/i hi x^QV ^P^C^^oy tvcqI lorjg
et n 756 . . . Aiovd'^ wg drjQivdnjrrjv
St^ OQ€og noQvipfjai Ttegl utafiivrjg ildq>oio ... inx-
Xea&ov ;
0 579 • . . iTtoQOvae y.vu)v cig, oar^ im vefigqi
et 0 586 hgeae &rjQl . . . ioixwg
oare xvva xrelvag . . . (pevyet ; P 725 et ii 80 alia.
Taedet plara adnersis frontibas componere. In relatinis igitur
enuntiatis ad comparationem pertinentibus (nam haec sola nunc
186 Guilehnus Frye
cnramns) interdnm poeta indicatiaam nsnrpaoit hand addita
re cam sabiecto coninncta necessario, Bed institatae compara-
tionis fines libere transgressns non rem fieri solitam, sed hoc
ipso momento fieri fictam nolnit sensni nostro snbministrare ^),
cetera nihil cnrans: cf. x 302
ot 6^ oiar^ aiyvTttol ya^xpiovvxeg ayxvkoxsikat
rat fiiv t' iv nedUf viq)ea Ttttiaoovaat ^ievrai,
oi di T€ Tag olhcovatv iTtaljuevoi ovdi rig ahcf]
ylyverai ovdk ipvyrj ' xaiQovat 6i t* aviqeg ay^, wg x. t. A.
Contra res snbiecto necessario tribnendae baud raro in ennn-
tiatis relatinis per coniunctinnm adicinntur, a poeta certom
tempns respiciente aut certas condiciones quibns res descri-
benda cum subiecti natnra arte coninncta ostendatnr: £6, de
quo nersn mox exponemns, et 0 410
.^kk* oiate OTad-firj doQv n^tov i^idvvei
rixTOvog kv Ttakdfifjoi dcn/jfiovog, og ^d re Tvdarjg
ev eidij aotplrjg. Negabitne Naegelsbachins hie rem cum
snbiecto artins dici coninnctam? Quis enim nonit rixxova don;-
^lova^ qni non bene calleat? Minime tamen coninnctinnm re-
probabimns. lan^ singiilos adeamus uersus, in quibns indica-
tiuum in r^ai exeuntem agnouere Naegelsbachins et Baenm-
linns. Atqne E 4 leguntur haec: Jali ol . . . tvvq
^ariQ^ OTCWQivfp ivakiyxiov, ogt€ fidXiaxa
uda^TCQOv Ttaf-npalvrjOt }.eXovi.Uvog ^iixeavolo.
Sane eandem innuit poeta stellam, qnam dicit X25
1) luuat bic uerba Auteuriethii apponere uers. d' 523 iUustrantis
(Ameis, Anh. zu Horn. Od. ed. C. Hentze 1872 p. 44 Heft II): Interessant ist
es, dass durch das l&ngere Verweilen bei dieser nur gedacbten Scene die-
selbe im weitern Veriauf filr den Griecben solcbe Lebendigkeit gewinnt,
dass das Bild gleicbsam wirklicbes Leben wird (526), daber nachher be-
Bonders in dem Hauptmoment desselben der Modus der Bestimmtheit
527 Kcoxiec, 529 avayovai bervortritt. £s ist fUr das GemUtb des Hirers
wobl ansprecbend, dass nicbt die anfslnglicbe Reflexion das Feld behauptet,
sondern der kalte Yerstand dasselbe dem tbeilnebmenden Gematbe riSamen
muss; cf. Lessing, Laoc. XVI.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 137
Tov d^ 0 yigtuv . . . idev o(pd'aXf,ioiaiv
7ta^cpaLvovd'^ ijax^ aariQ^, Ineaav^evov Ttedioio,
og ^a %* OTtdQTjg elaiVy ctQlKrjlot di ol aiyal
(palvovrai TcokXolai fier^ aazQctai vvxTog a^oly(p'
ov T€ xvv^ ^iiQiiovog eTtUlrjaiv naXiovoiv,
At uel ipsa poetae nerba lekovfiivog ^iixeavolo nellem mo-
nuissent Naegelsbacbiam , ne eandem esse diceret loci hnius
naturam atqne /i 2S9
H voTOv rj Ze(pvQOLO dvaaiog oY %e fxakiara
v^a diaQQaiovoi d'eiSv aixrjTC avaxnov ant v 93, a 283, § 284.
Nam in uersibns qnos nominani proximos, inprimis /i 289
solam snbiecti naturam indolemque insitam respiciens poeta
descripsit, nnde snbiectom ipsam accuratius cognosceremns
(d'eviv ainriTi avaxrwv), priore uero loco £6 hypothetica uel
temporal! ratione usns id addidit, quod certo tantum tempore
certaue condicione ortum in snbiecto inesse dicemns. Qua-
propter interpretaberis : aaxigi oTtcjQivtp IvaUyniov orav /€-
lov/iivog ^iixeavoio fialiata Tta/LKpalvrjai (ut P 755 uiare ipa-
Qiov vicpog i'^crae . . . ovXov xexlrjyvljTeg ore ngo'idwaiv lovra
ytlQxov) 'dem Sterne des Herbstes vergleichbar, wenn er, dem
Bade des Oceanos entstiegen, im bellsten Olanze erstrahlt^
cf. O 416, P725 i&vaav dh xvveaaiv eoixoreg oir^ iTti xotTtQop
pkrjfiivii) at^wGi tcqo xovqiov ^rjQrjTT^Qtov,
Neque X23 cum uiris doctis agnosco indicatiuum
2etd^uvog wa&^ %7tTCog aed-XofpoQog avv ox^otptv,
og ^d T€ ^ela ^hjat Titaivofievog nedloio, cum ipsi coniunc-
tiuum ediderint Wh\l
'Oaaov dh tqoxov %7tnog a(plaTaTatf og ^d t avaxTa
i'kxrjaiv TtedLoio rtraivopievog avv oxsarptv ; cf. TI 386.
PauUo difficilius expeditio K 360
(og d^ ore . . . dvai xvve . . . kaywov iTteiyerov . . .
XioQov dv^ vXrievd-^ , 6 di re 7CQ0&i7]at jneinrixoig x. r. A., ubi
editorum plerique iTtelyerov pro coniunctiuo uenditant. Verum
uidit Cnrtius, qui 6 Si re, quod in Aristarchea editione legi
testatur Didymus (ukijevra,} 6 dk, egregie mutauit in 0T€y
Verb, n p. 73.
140 Quilelmas Frye
qnoqae aetatis doctissimi quiqne niri Btabant a grammaticis
coninnctini amantibiu donee Valckenaerias Adoniaz. p. 254
Incem attolit.
Neqne tamen nlli aetatis nostrae grammatico contigit, ut
probabilem proponeret rationem, qua tales formas possent
Graeci procndere, cnm Schneidewini sententia, qnam postea
Corssenus aliis nerbis repetinit, ab Ahrensio et Cortio reftitata
esse nideatur. Rbeginornm autem dialecto tribuontur ab Hera-
clide hand alia de cansa qnam qnod Ibycnm Rheginam its
nsnm esse nidit. Qna propter aixiov hovrt ye dvfxi^ eo re-
nertor qnod iam Ahrensins dial. dor. p. 303 snspicatns est,
tenendnmqne censeo has formas a poetis locos nonnnllos Ho-
meri male interpretatis per imitationem procnsas esse. Pro
eerto enim possnmns affirmare Ibycnm neqne sna dialecto hisce
in formis a Doride alienis nsnm esse, et ex epicomm potissi-
mnm carminibns, qnae ipse caneret, repetinisse. Ab hoc loco
non aliennm nidetnr Ibyci reliqnias qnasdam proferre : Herod.
fiovriQ. ke^, 36, 2 na&og, xaq)og (nentra in og TtaQakr^yofieva a
avv€atalf4iv4ii)' oneQ nal aQOeviKoy ioTi Si 804
cSg or/ afiq>l€7cov Taq)ov ^'Exrogog iTtTtoddfioio
xal S-iqXviwv inl rrjg vfjaov' onoxe 81 hcl Trjg ly.TtXiq^ewg
7caQalafipdverai, yivog iTCidix^cei to ovdheQOV
rj 8 aveu) 8rjv '^aro, rdtpog de ol rjTOQ %vLavev iff 93.
aljC lawg Tovro df.iq>l^okov' o juivroi^I^uKog diiateiXe to yivog
iv T(^ TiQOJTqf, axedov tov 'O^rjQixdv ^eTakaficiv* (ptjol ydq
JaQov XQOVOv rjOTO Tatpet TceTtr^ywg*
ovTio yccQ hiXivev wg ^iXei'
Herod, ^lov. ke^. 32, 20 ovdev eig log oiSiTeQOv vTchQ (tiiav
aikka^Tjv exei av/n7tkox,rjv 8vo ovf.i(pi6v(ov 7tQd tov cu . . . vixwq
. . . vdtoQ ekSojQ' ov ycLQ av^iTtkox^ ivO-ade, dkkd didcTaaig'
6 de ^'l^vvLog ead^ oTe xal ^kvxiog TtgocpiQeTai
ovTi xttTct a(peTiQav eikdio'
xai ea&kdv TioTidey^iivwv eikdw
Herod, fiov. Acf. 38, 13 ... 7te7ckdvrjTai ovv ^l^vKog elniov
^i^vaifiyevrig.
De Heraclidae Milesii stadiis Homericis. 141
Atqae relinquendos nel carminibns Homericis illios for-
mationis indicatiuos recentiori aetati necesse est attribuas.
Dnbitanit antem Bekkems an hue referendi sint a 349, ^ 89
coUatis J 37, V 45, t 67 {Id-iXjiai — i&ilBi) recentiore aeuo
uerba qnaedam baiytona ad coningationem in ^ut pristinam
rediisse saspicatns ^\ quamqnam concessit apnd Homerum tales
formas nonnisi in ennntiatis relatinis ad coninnctinnm qaam
ad indicatiuum pronioribos reperiri^), non uero nt in Bionis
epit. Adon. 84
Xio fikv iXvae nidiXov Udddvidog, og di XifirjTi
XQvaelft) q>OQirjaiv vduig, 6 dk fzrjQla Xovei.
Quos ex hymnis homericis enotanit in riat, indicatiuos Ahren-
sins 1. 1., in censum nenire non possnnt. Nam hynm. XXXI, 15
lacuna prohibemur quominus certi quid statuamus ; altero uero
loco, XXXII, 4 codices haec exhibent:
AXyXrig laf^Ttovarig, orlXpei d^ • akafXTterog onfjQ
cod. Laurent, fortasse: arllfiei di x* aXafifterog.
Vix est quod moneam, i? 196 h&a i* fsTteira
Ttslaerai aooa ol aloa xccra xhdd-ig re ^agelat
yeivofiivcp in^aavro Uvq), ore /niv rixe firjTTjQ
illud Heraclidae commemoratum xaTaxlcidjjai ^aqela a uano
quodam critico, qui uers. 198 omittere debebat, intrusum esse
ex W 128 {Si 210)
VGTBQOV avT€ Tcc 7i€lo€Tai aooa ol alaa
yuvofxivoj irtiyrjae klvcif, ore fziv rixe [ii^TrjQ.
Ex iis quae prima huius commentationis parte disputaui,
hoc magis apparuisse arbitror, fragmenta Heraclidae, quae in
interpretandis constituendisue uersuum homericorum lectioni-
bus uersantur, ad unum onmia e grammaticis desumpta esse
scriptis et leuissimis nisum argumentis de recensione carmi-
num Homeri ab Heraclide instituta cogitasse Osannum. Atque
si commeminerimus ad recensenda Homeri carmina aditurnm
fuisse facile neminem, quin assiduo studio materiam totam
1) 'Horn. Bl&tter' p. 219. 2) Ibidem p. 66.
142 GuilelmoB Frye De Herad. MiL Btad. HomeiicLi.
pertractasset, res mythicas historicas geographicas explorasset,
nsnm homericnm indagasset, certas qoibiui niteretnr rationes
constitnisset, ne ab hac qoidem parte at sententiam falciret,
contigit Osanno. Nee tamen nostram sententiam relinqaimus,
qui stadia Heraclidae grammatica ex homericis carminibas
profecta et aacta eodemqae e latiqribas, in qaos ocnlos con-
aertere solitas sit, finibns asqae redire stataerimas.
\
\
Quod certamen grammaticornm de linguae graecae ana-
logia et anomalia Aristarchns et Crates inierant, susceptum
non sine linore ntriusqne discipnli acerrima simultate et con-
tentione persequebantnr. Atque Aristarchns indnctinam quam
dicimns rationem et disciplinam secntus, et quo erat neri &lsi-
que sensn natino modestissimum sese praebebat grammaticum,
neque nsni communique Graecorum consuetudini locum dene-
gabat, id quod Lehrsius e fragmentis Aristarcheae doctrinae
egregie indagauit et Varro illustrauit L. L. VIII p. 126 'Ari-
starchns cum de aequabilitate scribit et de nerborum simili-
tudine, quomndam declinationes sequi iubet quoad patiatur
consuetude'. At Crates 'Chiysippo, homine acntissimo, fretus'
philosophus ad studia grammatica incubuit et rationis empiri-
cae reprobatae loco logicam reposuit id monens discipulos, ne
formas consuetudinis Protei modo uultus mutantis mallent cu-
rare quam categorias logicas in ipso sermone conditas. Et
profecto quot irretiebantur laqueis grammatici ueteres? Fere
unius tantum linguae cognitione instmcti eiusque et patriae,
et uarietate dialectomm abundantis formationes modo diuersas
saepenumero ad eadem atque aliarum elementa reduxerunt,
modo similes cum alienis contulerunt. Quid igitur mirum,
quod Cratetem Mallotam 'sex libris 7ceQi rf^g avto/naUag contra
analogiam atque Aristarchum' contendisse penitusque sublata
analogia omnem potestatem consuetudini usuique Graecorum
communi concessisse tradidit Varro ? Nos uero, quibus et uete-
rum grammaticornm commenta et inde a temporibus renatarum
litterarum tot argutissimorum uirorum quaestiones et sententias
retractare liceat, adiuti praeterea cognitione tot linguarum et
cognatarum et diuersarum, hand facile intellegimus, quemad-
modum ueteres in ista re tarn amplam certandi materiam in-
142 Guilelmus Frye De Herad. Mil. stud. HomeiidB.
pertractafiset, res mythicas historicas geographicas explorasset,
nsum homericnm indagasset, certas qoibiui niteretar rationes
constitnissety ne ab hac qoidem parte at sententiam fiilciret,
contigit Osanno. Nee tamen nostram sententiam relinqaimns,
qai stndia Heraclidae grammatica ex homericis carminibas
profecta et aucta eodemque e latiqribus, in qnos ocnlos con-
nertere solitns sit, finibas usque redire statuerimus.
Quod certamen grammaticornm de linguae graecae ana-
logia et anomalia Aristarchns et Crates inierant, susceptam
non sine liuore utriusque discipnli acerrima simultate et con-
tentione persequebantur. Atqae Aristarchns indnctinam quam
dicimus rationem et disciplinam secntus, et quo erat neri falsi-
que sensn natino modestissimnm sese praebebat grammaticum,
neqne usui communique Graecorum consuetudini locum dene-
gabat, id quod Lehrsius e fragmentis Aristarcheae doctrinae
egregie indagauit et Varro illustrauit L. L. VIII p. 126 'Ari-
starchns cum de aequabilitate scribit et de uerborum simili-
tudine, quomndam declinationes sequi iubet quoad patiatur
consuetude'. At Crates 'Chrysippo, homine acutissimo, fretus'
philosophus ad studia granunatica incubuit et rationis empiri-
cae reprobatae loco logicam reposuit id monens discipulos, ne
formas consuetudinis Protei modo uultus mutantis mallent cu-
rare quam categorias logicas in ipso sermone conditas. Et
profecto quot irretiebantur laqueis grammatici ueteres? Fere
unius tantum linguae cognitione instructi eiusque et patriae,
et uarietate dialectomm abundantis formationes modo diuersas
saepenumero ad eadem atque aliarum elementa reduxerunt,
modo similes cum alienis contulerunt. Quid igitur mirum,
quod Cratetem Mallotam 'sex libris 7C€qi rf^g aviOf,iaUag contra
analogiam atque Aristarchum' contendisse penitusque sublata
analogia onmem potestatem consuetudini usuique Graecorum
communi concessisse tradidit Varro ? Nos uero, quibus et uete-
rum grammaticornm commenta et inde a temporibus renatarum
litterarum tot argutissimorum uirorum quaestiones et sententias
retractare liceat, adiuti praeterea cognitione tot linguarum et
cognatamm et diuersamm, hand facile intellegimus, quemad-
modum ueteres in ista re tam amplam oertandi materiam in-
144 Guilelmus Frye
nenerint Cnm enim non ea sit disciplina grammatica (ator
oero I. Classeni nerbis) quae mnlta habeat soli ingenio inda-
ganda, sed caias snmma laus cematur in diligenti obsernatione
componendisque iis rebus, quae in linguae usu inneniuntar,
ipsa rerum natura certis comprehendit legibns, quantum relin-
qnatnr ad analogiae normam inuestigandum quantumue ano-
maliae tribuamus liberaeque loquendi consuetudini. Venim
utcunque de hac contentione iudicamus, Cratetis ratio Stoieo-
rumque in grammaticis auctoritas ualidiori cedebat scholae Ari-
starchi. Neque tamen negandum est, analogeticos quibus erant
impedimentis obstructi erroribusque obnoxii, extortis falsis ana-
logiis in linguam ipsam exstitisse dominos nugisque scholasti-
cis uera obruentes uim exercnisse. Etenim nihil non ad fixas
et quibus omnia parerent normas reuocabant, illud obliti, ad
certas quidem leges animo humano sermonem esse procrea-
tum, libertati tamen insitae pulchraeque uarietatis discrimi-
numque studio hie quoque baud raro cedendum esse atque
multa sibi eripi usum non passurum. Cuius rei luculentum
apponam exemplum: Herod. D. pros. N 103 &(6(i)v' IdQiaTaQ"
Xog ^aqivBL to d'lowv xai irtelad'rj ^ Ttaqadoaig' 6 dl /Ta/u-
fpUog TtSQiarc^ inel xa elg Tg Xriyovra diavkXa^a ovofiaza in*
€vd'€lag jvlr^d'vvTiTcrjg exu yevixijv neQiaTCCJiaivijv ' did nal to
Tqwcov y.al dfnaiiov xal naldcov aveylvioaxe neqiOTtijiv , en di
xccl TO TtavTiov xai kdiov xa) tLvlov, Tteql lov fjoyov edioxav xai
01 7VQd ^fuov xal ^fuig A\ cf. B 262. Sane modestiores, id
quod ipsum magistrum concessisse modo diximus, anomaliae
defensoribus id largiti sunt, ut non ubique analogiae insiste-
rent ipsamque analogiam relatiuae quam dicimus naturae usu-
que restrictam asseuerarent; sed grammaticorum de his rebus
consensus non euasit. Nam ex quo Dionysius Thrax artem
grammaticam uocauerat ijujceiQlav i), in banc uocem inquiren-
tes alii {IjHTteiQixol) grammaticen akoyov If-ineiqlaVj alii (t«x-
vixoL) T^xvr^v dixisse Dionysium arbitrati mutatis nominibus
1) Cf. Dionys. Thr. grammat. ed. Bekk. (An. Bekk.) p. 629; Sext. £mp.
adu. Math. 1, 3 § 57.
Do Heraclidae Milcsii studiis Homericis. 145
eandem litem continnabant ^) ; etenim qui Tixv^iy esse nolaemnt
(quae formam loqnendi ad certam redigit artem), analogiam
debebant agnoscere, cam ifHTteiQixol nihil antiquius habercnt,
quam ut analogiam technicorum refellerent^) Atqne inter tecb-
nicos una cum ApoUonio et Herodiano referendns est Hera-
elides Milesius, qnippe qni non ex TQt^rjg 7taQ€iXrjq)wg ra
Gxrjficcra nov li^eon' sed iy, duvdiaewg rwv xorra 7caQadoaiv
^EXXriviov 'Aa\ zrjg avfj,n:aQ€7cof,tivrjg kv avxolg avaloylag (Apoll.
de synt. I, 10) uocaboloram proprietates legesque prosodiacas
certis ut adstringeret normis, quibus totins linguae Graeeae
usus pateret, summopere elaborabat; quare non dubitamus,
Heraclidem inducere loquentem, quae scholiasta Dionysii Thra-
cis (An. Bekk. II, 741) comprehendit: hcl Ttayruv ovv nov ovo-
itdruiv y.a) ziov ^rjfiarov xai rwv (^(ikkwv) fxeqiov rov koyov
uy.Qt(iwg Lr^Tovvreg xai ret o(xoia %oig Ofxoioig TcagaTtd'ifxevoi
tovg xavovag aacpaXtJSg ccTtofpaivoiiud'a. Nam analogia nihil
aliud est nisi hiyog aftodeiiatiwg xo^' o^iolov 7caQdd'€aiv rrjg
tv IxdoTO) (liqei loyov ffiovijg dxokovd'iag, tov koyov avXXi-
youaa nal ididj navovi a7Cov€f,iovaa (Anecdi Bekk. II, 730).^)
Hand uero illorum grammaticomm qui ut Pamphilus, usu et
communi Graecorum consuetudine posthabita, ubique canonum
potestatem solam ualere uoluerunt, pedisequus fuit Heraclides,
ut qui inuestigato, ubi contra analogiam accentum, ut certo
1) Sext Emp. adu. Math. I, 3 § 72 "AcxXrinMri^ fUfitpexai, tov Sqana
Jiovvaiov ifinBiQiav Xiyovra ttjv y^afifiaTiH^ , quam ipse § 74 rexrrjv
appellat. — Ibidem § 60 iyxaXal di avr^ (sell. Jiowcloj) ITro?^ftaios TIbqi'
narrjrinoi ^ ort ovx ixQfJv iftTiBiQiav ei^xevat rTjv yQafifioTixfp^' avrrj (aev
yoLQ ifiTiBiqla t^i/Sfj ris iari xal igyaris xb xai aXoyos ' ^ Si yQafAfAaTixrj re'xyrj
xa&eart^xBV cf. Theod. Alex. p. 30GdttliDg T&vii Xe'yovaiv oti xataxfniari'
xioe ixaXBCBv (Jiovvaioe) ifijtBiQlav {iriv yQafi/iartitrjy) avrl rov yvmciV
(iXXoi Bi tpnaiv ot«, i7iei8rj 6 cxotios avrov TtQos Bicayo/iirovs rjv (Set 8i
Tcti sianyojyas anixBC^ai rmv SvaxBQtSv) 8l8to£ on xai ifinsiQia noXXaxois
XtyBxni Ttnga rois ff^;^a/b<s* ifart yaQ ^ aXoyo£ tQifiri' i'trri 8b xai i} Xoyuitj
yvcjtJts,
2) Cf. Sext. Elmp. I, 10 § 179 ei ol y^a/ifiarucoi vntaxvovvrai Tixvi]v
Tiva triv xaXovfiBTTjv dvaXoyiav 7iaQa8(oCBiv , . . v7to8Bixreov on aavararos
iariv r) Toiavrrj tixyn id quod ainpllsBima dissertatione conatus est ostendere.
3) Cf. Theodos. ed. Gdttl. p. 204.
Leipiigar StuAien. YL 10
146 Gnilelmus Frye
defnngar exempio, excndisset Aristarchns (et paradosis gram-
maticornm principis uestigia fere premens) plerumqne modeste
abstinnit, quominns andacins mutaret. Malnit enim repertae
normae addere 'qfxagrrjfiiva y siue, ut Herodianeo uerbo utar,
arifieuodriy ar]fiei(aTiaj TcaQatTrjTia. 0 Atque daplici sensn Hera-
elides hoc uerbum ajuagTaveiv usurpauit; et sensu quidem uul-
gari peceandi, male rem gerendi, nbi certam innnit personam
cogitatque de nitio corrigendo, cuius rei exempla uide baec:
l4QlGTaQxog (q>r]ol) afiaQravei iyxklvag to iv ^Ihddt ^vfieig
fiagzvQol l(7Tfi' r280, quod supra fusius illustraui *) ; Heracl.
apud Eust. 1907, 42 oti to ^noloi x' bItb^ (jp 195 yQaipdvrwv
Tiviov ^Ttoloi x' ehi^ avrl tov ^iaxi^ . . . ^HQcmkeldrjg rovg
ovrwg avayivtiantovrag afiaQtdveiv qpija/v, xad-ori OQiaTimv
^fia T(j) ici avvdiafKf) VTcdyovaiv] 1907, 48 kliyxiov ('fl^a-
xkeldrjg) xcmcSg vorjaai rovg eirtovrag nQoaTcmrtKOv elvai to
^fikelo' N 288. Sed plerumque huic uerbo subiecit notionem
peccandi contra analogiam normarum, quas in similibus aliis
uocabulis secuta erat consuetudo linguae graecae, nbi uox
quaedam contra analogiam ceterarum similiter formatamm sin-
gulari, ut eodem exemplo fungar, accentu notata inueniebatur.
Caue tamen arbitreris Heraclidera alium praecepisse accentum.
Vide enim haec: Eust. 1457, 44 ^f^dQTrjrai -/.ad^ ^HqccKXetdr^v
TO sari' wg yag ov kfyo/asv deixvvGT€ rj q^aOTi, ovTwg ovdk
€T€ eOTi' eTi di zad^oTi o^vverat' ovdev yccQ Tuiv eig ts Aij-
yovTtav o^vTovslTai f^/naQTrjfiivov tov cpaTi, Contra analogiam
igitur g additum et accentu acuto ultimam notatam esse iudi-
cauit. Quis uero sibi persuadebit, Heraclidem %t€ scripsisse?
quin ipse addit el xcrl fjindQTrjTai to ka^iiv, ioTi, elai, ofuog
e/tad'ov TOVTO.
Eust. 1729, 25 ij/wapr^^Tai xara tov tovov (to dijrrjg)' tci
1) Egregie hue facit Herod. fiovrjQ, Xe§. 1, 4. 9 reap fu'vrot ^'Sao>v ana'
vicJS OQOJfiivfOV Tjroi xara rrjv Xr^yovaav avkXafirjv rj ttjv nqo avrrje, ij xara
TtoaoTTjza fUfieio}fiiv(av iv aroixeCoie re y.ai avXXafidiSy rj 3iaq)6q(o rot'ty x£-
X^Tjfitvcav xai oi'x ofioicas loXi o/uoioxaraX^jois i'Xeyxov aneQ/d^erat 17 dva-
Xoyia ovx anodoxifid^ovaa XQ^t^^^h «^^<<^ crfftsiovjuevrj to cndviov.
2) Cf. p.J29sq.
i
De HeracUdae Milesii stndiis Homericis. 147
yaq xolg elg w 7t€Qta7C(Ofiivotg ^fiaai TtaQaaxnpLaJiCiiiieva elg
rijg agaevixa T([i rj 7taQalrjy6f,i€V€x o^vverai' olov noiti Ttoirj-'
Trig, Ofioliog fjxi^Tqg /ut/uijnjg* ovuovv xai to atS arjao) roiav"
rov yevvq] atque ne sibi cri/rifg probari coniciamiiB, addit to
dl ariTrig oix ovTiug, alka fiaQVvetar cf. Herod. II. pros. E 158.
Nolai plara afferre ex Heraclidae libris, ne noctuas portare
niderer Athenas. Quis enim est, qui lecta uel una pagina
prosodiae catholicae Herodiani nerba arjixeiovad-ai, fidxead'ai
non innenerit prorsus einsdem notionis atque afiafraveiv cf.
p. 235, 16 f,idx€Tai avTtxQvg to ^OQVva^^ InjcodaiiOL Tqtieg^
z/ 509. iv€^r]Tiyidv ydq ov xai (ir^ V7t07thtT0v xavovi t(^ tvqo-
naqo^vTovovvTi 7CQ07caQO}^vTovi^xh] ' ApoU. de pron. 33, 17
Schneider: Neque aliunde coUigi potest aXkog pronomen esse
neque ex ea re, quod in o exit neutrum ut aliorum pronomi-
num. Nam tovto a/ndQrrjfia qxaH^g, oneq xotcj^ovto Iv Tt^
avvd^hifiy TO 6q)€ik6f.ievov v 7tQoakaf.ifidvov' ^^alkov yccQ xal
jceqiaXXov.
Substantiuorum igitur et uerborum ceterarumque orationis
partium leges prosodiacas siue doctrinam accentuum, spiri-
tuum, syllabarum quantitatum 0 ad certas normas discriptnrus
1) Praeter accentas, splritas, syllabarum moras La Rochius (Text-
krit. p. 118) ad prosodiae doctrinam quaestiones de iota subscripto et signis
StaffToXrjs et cwd'eceofs (v^' iv) rettulit deceptos, ut uidetur, Herodiani
homerica prosodia uel Arcadii testimonio. Ut enim iota subscriptum omnino
ex hac re dimittamus (cf. Sext. Emp. adn. Math. 1, 8 § 169) ndd^ ilia quae
Arcadius p. 191 (Lentz. praef. Herod. XXXIV ; schol. Dionys. Thr. in Anecd.
Bekk. 11, 674, 679) enumerat : anoargofoSj vtp^ Sf, vnoSiaaxoXrj^ neque sunt
prosodiae et in Herodiani catholica prosodia nisi quatenus cum uniuersa
accentuum doctrina cohaereant, prorsus omissa; at cum ad illustrandos
scriptorum singulos locos baud raro multum ualeaut, quid miramur. Hero-
dianum in prosodia homerica earum rerum rationem habuisseV Neque aliter
doctrinam interpunctionis tractauit Herodianus in libro Catholicae sub-
iuncto, qua de re loquitur Lentzius in praef. Herod, p. LIX (cf. p. XXXXIV,
LV). Ceterum relego te ad Herod, cath. pros. 1, 5. 1, ubi Herodiani de pro-
sodiis sententia a scholiasta Dion. Thr. egregie iUustratur (»» Anecd. Bekk.
11, 677) awe^evyfuva opofia^ei 'HQOfSiaybs tovs t« j6vov£ xcd rovs xiQ^ovs
It» Sa fiTjv xal ra nvivfiaTu, ort ravra ndvra nai lov tTfi n^aeaSias o^ov
iniBixoiTai, xai n^ooi^diat nalovvrui* ibid. p. 678, 27 oxi ov tov£ voravt
10*
148 GuilelmuB Frye
additis i]fiaQTi]fihoig magnnm sane opus snscepit. Nee mirum
babebit quemqnam, quod lapsus est saepenumero praesertim
cum uoeum leges prosodiacae apud Atticos atque Homernm
ne confunderentur cauendum esset, ut taceam quotiens apad
unum Homerum idem uocabulum uariis prosodiis obnoxiam
enotandum fuerit ut avio Svw, xio) rfco, moxf rUaxe alia,
ut nisi quis de linguae graecae progressu atque noua gene-
randiy uetera mutandi studio obseruauerit, frustra in certis pro-
sodiae normis constituendis tempus sumpturus sit Hie aero
silentio minime premendum est, librorum Heraclidae fragmenta
tantum eaque a compilatoribus uix accurate transscripta man-
sisse. Bust 1434, 20 (Osann. fr. 71) ad Odyss. ^ 58 'lariov dh
OTi iia&^ 'HQoxleldrjv a/jietvov liy€iv avvio iJTceQ avu) SVa firj
TtaqaXoyvoq fjtrpcvvrjrat to 5* ovdiftOTe yaq (g>f]ol) ^rpwverai
TtQorjyovfxivov tov v inl rdiv eig no. anoTtrjTiov dij asseaerat
Eustatbius, cXtveq ^TtQlj^wrai ovrog 6 Xoyog inl 7tav%iav* xai
evd%(iri%iov to fxavco IktbIvov iv 7to).loig f!) ttjv Ttagakrjyov-
aav. At quomodo fi 58 avcj in avvo) mutari possit, non asse-
quimur. lam nero uerbomm havio et xixavcj non meminisse
Heraclidem, quae quamcunque carminum bomericorum pagi-
nam euolueris, ultro oflferentur, credat Apella. Neque ambi-
guus baereo, quae scripserit. Disseruerat de uerbis in avu),
quorum a paenultimae plerumque corripitur addiditque ut as-
solet avio (quod sane cum Xafi^dvio iiavd-avu avdavw aliis
componere non debebat) esse '^/laQTr^fiivov sine nagaloycjg
^rpLvvBiv TO a\ Eustatbius autem pro suo ingenio coniecit:
xa^' ^HgaxXeldrjv a/n€ivov Xiyeiv avvcj ijjceg avio. De xixavtJ
fwvov otQUtaxo (NqmBtavoi) xai rovrovi n^offipSias ixdXstrev Ss ri<ftv ibo^EV
. . . akha, xcu tcc nvevfiaia xal rovs xQ^rovS' xal ya^ xal ol xQovoi raOir
ixovci xa&b 0 fiev ixreivertUf u Si avariXXerai- xai tu itvBVfiara Si x. t. X,
prorsuB e sententia HerodiaDi qui libris cath. pros. I — XIX accentaum, XX
autem spirituum et quantitatum doctrinam tradidit: cf. Herod. 1,520,17;
536, 35 Lentz. Ilad^ aatem, quae dicebantur, ad prosodias referendas non
esse, fuBius docueruut scholiasta Dion. Thr. An. Bekk. II, 683, 22 x^ Si
Y^vtoaxeiv oii ta na&ri ovx eiai xvQiai n^ctpSiai , aXXa xaiax^CTtxai
X. r. X, et Choeroboscus An. Bekk. II, 705, 5, quibus adstipulatus est Lentziiu
praef. Herod, p. XXXIV.
De Ileraclidae Milesii Btadiis Homericis. 149
et ixayio quid senserit Heraclides, postea docebo. Ipse igitor
minime contenderim in constitaendis canonibnci ubique satis
accurate et circnmspecte rem egisse Heraclidem. At hoc a
me impetrare non potni, at hnnc uerbormn ubiois obnionmi
oblitnm esse crederem.
lam adnotaai hand ita raro grammaticos neteres ueram
analogiam non indagasse multaqne eam ob cansam (at ia^iy
lazi cuius uerbi thema uel ut nostro more loquar radicem
primus coniecit Herodianus n, 833, 8 Lentz. dvvarai di to
lofiih a7io Tov eafii elvai) inter fjfiaQTTjfiiva , arjfieuodrjy aij-
laeuozia rettulisse. Nee mirum. Solius enim linguae graecae
rationem habentes atque schematismo illo qui uocum naturam
minime tangit usi grauissimis obnoxii erant uitiis, quamquam
et hac in re mnlto cautius progressum esse Herodianum nemo
nescit. Quo schematismo quam inique irretiatur interdum Hera-
elides eo uel maxime patet, quod res natura dissimillimas ac
dissociabiles inuitae necessitndinis uinculo religat
Quodsi non neganimns Heraclidem interdum hand ea qua
par erat diligentui atque circumspecta ratione in canonibus con-
stituendis uersatum esse, contra singularem atque cantissimam
Herodiani disciplinam admiramur, qui id mihi recte sensisse
uidetur, uocabulorum graecorum prosodias apud Homerum
ceterosque scriptores parum apte uno eodemque uolumine posse
comprehendi (id quod Heraclides instituisse uidetnr), sed totam
materiam inter catholicam et homericam prosodiam esse dis-
pertiendam. Quibus Heraclidae rationem Ulustraui p. 104 sqq.
fragmentis nunc addo Ammon. p. 99 (Herenn. Phil. 171 ; Et 6ud.
412, 31 ; Eust. 1840, 1) Nvv xoi rvvi diaq)iQ€i, (fTjal xora Tivag
'HQaxkeldrig h TtQioTifi Tteql xad-oXixrjg Ttgoatpdlag ' to iikv yag
vvv xQovixov iTtiQQTjfia Taaaerat ijtl tqivHv xqovwv, IveoTioTog
TtaqcjxriiAivov xai (liXXovTog ' olov oti aytov vvv ioTi (vtv tcoq-
rjk&ev) vvv eCTat' to di vvvl Ini iiovov tov IveanoTog. Probari
uidetur He)*aclidae hie canon, cum Ammonius, quibus refella-
tur, non enotauerit, id quod fecit s. uu. OTaipvXrj et TQoxog. At
qui Aristophanis fabulas peruestigauerit, non assentietnr cum
Wolfio ad Leptin. p. 242 Heraclidae: eqnit. 482 wv\ dida^ei]
150 Guilelmus Frye
nesp. 151 vvvl x&iXi^aofiai\ eccles. 630 wvl q^govi^aet] Plat
Hipp. min. 372 c wvl 7ceQi€^Xvd'€ Ar. nub. 825.
Quod ad Homerum attinet, nee multa nee grauioris mo-
menti ad sola Homeri earmina Bpectantia enotaoit Eostathius ;
non tamen pigebit Heraclidae stadiorom prosodiacornm frag-
menta ad earmina poetae pertinentia subieeisse ae panels illu-
strasse.
Atque de formis eXcerat e'iatai iam supra disputanimus ;
quibus si addideris ea quae Eust. 1641, 45 memoriae prodidit
TO, ix daavvofiivov tov € ^i/jtctra 7CQoaXafifidvei. to T Iv %f}
i^ivrjaei' olov ^qtcw elQTtov, ekxw ellaov, efto^ai elTtOfiTjV heir
g)iQ€i CHgcukeidrig) xal to ^Ofxai eixofifjV xai yag xal Iv ztp
6X^0 daav r]v ro Z, ixjjiXiidTj de dice trqv tov % e7tig)0Qlav' did
eiaavv^T] 6 fxilXcov €^(o, diddanttov utco t(Sv cevrcSv %oig Ive-
azuiai nveviiaxutv aQx^ad'ai tovq fiikkovTag^ en babes spiri-
tuum doetrinam Heraelidae, quantum a fragmentis pendet
Atque reete ilia quae modo apposui indagauit Heraclides ; sed
quod in eonstituendis eanonibus minus aeeurate interdum rem
gessisse eum monuimus, hie quoque aecidit, cum Iqyato^iai
law i&l^u) alia praetermiserit.
De x^oVcuv doctrina quid Heraclides disputauerit, non com-
perimus ex Eustathio, qui haec tantum seruauit p. 1625, 56
Tor diGvXXa^a eig w y.a^aQOv Irjyovra xai exoi^a q)wvTJ€v figaxi
fragarekevTOv dlxa rov o §aQvvov%ai, el ^irj neQiOTtoifieva ire-
Qav evvoiav Ttoirjaet wg to f^v^o' xd 6 dkka ^aqvvovrai dlxa
Twv 7taQaXr]yofiivwv Tqi o* olov ^vw, nkvo), TcXew, vdco, %Uo
^tIu) di iiLv ev vLaqog aiar/' I 378 oS-ev {q)rjai) xai to dw rjyovv
Ttviu) Twv jiaQVToviov lazl -/mI ov 7ceQia/c(6f.ievov. At usum
Homericum si exponere uoluisset, baud accurate obseruasse
diceremus grammaticum. Occurrit quidem vaio O 197, C292;
sed vdov I 222 ( Aristarchus vator); i^cro/^evoi; Nic. apud Athen.
XIV, 684; evauv Archestr. apud Athen. IV, 136B; vaev Callim.
Dion. 224; cf. schol. Ap. Rhod. I, 1146 vde' to vdev dvvl lov
€QQ€i iog VMi 'OfirjQog ^vdev d' 6q(J) dyyea Jtdvta i 222 tog
ov del yQd(peiv [xai] (yaiev)' tov vdoj ydg fiaxgd fj jcaqakri-
yovoa.
\
De Ilcraclidae Milesli studiis HomericlB. 151
Codicum, nt dicam quod sentio, auctoritatc permotus valev
reposuit Aristarchus stirpisque haec fuit progenies *^NAFISl
— valui — vciio — vaio — prorsus ut * deFjco — 8eUo (cf. 8elv
= delov) 8i(o. * JiV:.://i2 — vaver ^el ^Ulu Hesych. — *8iJ=vj
— 8evto L 540; cf. y.lalio == *yXaFjio {liXavaovfiat) , ayalofiai
ctydo^iai (ayafiai) = *ayaFjofiai (ayavog), ymUo = *'AaFjw
i'/Mvaio) Tcdio uide Cnrt. Verb. II -, 433. Neque miramur illud
raiu) iam sat antiqno tempore enanaisse, quod tritissimmn
illud vcdio ^incolo^ enndem sonnm babebat. Similiter se babet
tUo : rfovCL (in thesi) ? 84 ; fiwat 1 258 ; zlifxev o 543 ; hiofnev
A. 483; Tiov 'F703; rtw / 378. ¥^705; Tiveiv r289; TiWfiai
/'279. Itaque haec proposuit Curtius (Verb. I\ 168; I, 225)
1) Tivvu) *rivvw livu) tIvoj (Pind. P. 11, 21)
2) Ti(o %Xu) (cf. anvT€ihio = ancoTiitfj) in inscript. arcad.
Annal. Fleckeis. LXXXin, 585). Ttvead^ai inde a Pindari tern-
poribas et tuo apud Atticos radicantur. Pancis attingam f.ivia :
liivaav Si 637 ; Eur. Med. 1123 ; Soph. Antig. 417 ; [ni^vxe ii 420 ;
lAvui Herod. II, 51 ; Arist pac. 278; pint. 845; et xAvw, quod
constanter priorem syllabam corripit apud Homerum excepto
imperatiuo /.Iv^t. Reuertendum est ad uerba in aviu exeuntia,
de quibus Eustathium uix recte nobis rettulisse iam supra
monui. Didicimus enim diffidere Eustathio et memores tortuosi
illius et nescio quam ridicule seueri {o-AOJiritiov 8i, ei'TccQ
rjycQiliioTaL ovzog 6 koyog' xal hd-vinrjTiovl to ixdvw Iv tcoI-
lolg ! IxTeivov to a) generis dicendi Eustathiani pro certo affir-
mamus uerbum avw rjiaQTrifnivov uocatum esse ab Heraclide,
praesertim cum avvio nuUo loco homerico reponi possit pro
avu). Mirum et hoc: schol. Vindob. 5 Od. y 496 ijvov odov
yQaipeTac ijvvov a it/ too dctjoxovTO] rjvoV dvTi tov ijvvov BQ.
Atque avu) priorem producit syllabam excepto ^ 473 egyov
avoiTOj ubi Buttmannus ac Doederlinus avvTo ut optatiuum
uerbi avvfiai conmiendant, quam formam fragm. Mosc. et co-
dices Lips. Barroc, itemque Etym. 6ud. 61, 47 confirmant; in
Anecd. Oxon. I, 16, 30 reperio €Qy^ avioiTo ; sed Heraclidem
non avo) sed Svio ut vtaqaXoywg firjxvvofjievov respuisse tradit
Eustathius. Veteres grammatici avio inter dixQova receperunt
152 Guilelmus Frye
Et. M. 115, 13; An. Ox. 1, 16, 25; Et. Gud. 61, 44; avvio autem
ael Iv avOToXij o Ttoirjr^g TcaqaXafx^avei, lam si quaeras,
quae necessitndo intercedat inter avio et avtcu, non cum Lo-
beckio (Pathol. EI. I, 324) facimas, qui Heraelidem (An. Ox.
I, 16, 25; Eust. 32, 39; 764, 33) secutus ex avvj repetiuit avvio-^
sed assentimur Doederlino (gloss. 699) et Cnrtio (Verb. I, 244)
qni ex avvu) prodiisse docneront hvm avu non aliter atque
rTyvfiai *Tivv(a Ttvw ztvio et oQvv^i oqvvu) ^) *6qivv(jj *oqlvFm
nQlvvu) oQiviOy at banc propaginem agnoscamns: dvvw *avFio
*avvio^) Hvo) av(o. Apud Atticos nero avvo) peperit avinut
ut aQVM ccQvrw ; recte enim his de nerbis disseroit Heraclides
apud East. 32, 39; 764, 33. 3) Neqae Heraclides uerborum x£-
Xavu) et Uavto oblitas est; cf. East. 1525, 16 (Os. fr. 60) ava^
loyiaregov to x£y%avcci xal lyxavio *) rov Ktxdvoj xal Ixavat, iVa
Tiai av%a lelTCiovrai rgiol ygd^iiaat xov xlxto xal ixw (at adio
avdavw). Qaid aero de a paenaltimae producto stataerit, ne-
scimus; licet tamen saspicari, non aliter eam sensisse atque
Herodianum dichr. n, 10, 5 Lentz. rd did xov avut ^TJfiara
vTthg 8vo avXXafidg ^aQvvof^eva %x^i to a avveaTaXfxivov Xtfu-
7cdvu), fiavd-dvio . . , to (.livTOi ixdv(o xal to xixdvio aXoyov
*€xovTa Tov TcqioTov xQovov Tov doqiarov eicretvei tov devTSQOv.
Quod supra diximus Heraelidem in accentibus ponendis
Aristarchi potissimum et modestiorum gi'ammaticornm uestigia
legisse, uel inde elucet, quod duobas tantum locis rem aliter
atque Aristarchus gessisse ab Herodiano commemoratnr : D.
1) Quod cur stellula notauerit Curtius, non assequor; apud Pinda-
rum enim (01. XIII, 12) o^vvet consentientibus mss. et (UQvve Pyth.lV, 170
cod. R, o^wB IPQ, rell. oQrvy cui comparandum est oXkvfAi oXkim, Archil,
t'r. 27, 2 'Ava^ "AnolXov . . . a^iai olXv* Sane^ oXXveis,
2) Cf. Find. 01. XIII, 10 Sverai; avverai Q.
3) Cf. Aescli. Ag. 1123 ^'av{>jei- Eurip. Ion lOGfi i^arirot; Xen.
Cyr.V, 4, 18; ix^of Hes. scut. 301, opp. 548; d^roj Arist Nub. 273 ; Plat.
Criti. 120a; Ion 534a; Xen. Cyr. I, 2, 8.
4) Dindoriius Myxavat e codd. uestigiis indagauit restituitque Aesch.
Choe. 622 xiyx^'*^^'' ^^ /^^^ E^fAtj^, Soph. 0. C. J 450 e'C n fwl^a fiij my^^vti,
(cod. Med. rvyxavr^i correctum in x&xt^rr-i), Eur. Hel. 597 Mevihtt^ fiaartvmv
ffa xiyxnvo} fioXtS,
De Ueraclidae Milesii studiis Uomericis. 153
pros. 0 178 = Cr. Anecd. Ox. I, 95, 8; Bust. 705, 59 (Os. fr. 35)
^HqanXelSrig 6 MUT^ai^og fiaqvvBi (to ajiktixQa © 178) wg aOL%a'
"koyuj Sk %^fi%ciLi %oi%if dg on pkrjxQOv iazi to Ioxvqov (plov
TtaQct IIivdaQii)' 7tq6q>aaig jiXrjXQOv ylverai veUeog 245* Bergk;
insemi ex An. Qx. 95, 8) otccq Kara aTigrjaiv ocpeLXei Hye-
oO^ai a^hqxQog dg ay.oKog' arjiaalvei yag to qad'svig' ij f^^^"
TOt jcagadoaig o^vvei to afiXfjxQa G 178 xai afilrjXQr^v E 337
X. T. A. U^m
Egregie Herodianus sententiam Heraclidae D. pros. 3178
refatauit; nellem tamen etiam Pindari locum, ad quern Hera-
elides prouocauit, accurate examinasset. Duobus autem locis
occurrit uox fihjxQog in Pindari fragmentis, quorum alterum
Heraclides attulit An. Ox. I, 95, 9 lUvdaqog (ikv fiXtixgov to
laxvQov ^7tQ6q)aaig pXrixQOv ylverai veUeog^ fir. 245 Bergk ^.
Neque tamen quidquam certi ex hoc lucramur firagmento. Al-
terum igitur subministraui firagmentum a Plutarcho (130 Bergk*)
seruatum rj dh zQlrrj ttZv avoolojg (ie^iioxoTwv xal 7taQav6f.iu)v
odog laziv elg %Qe^6g xe xai ^aqa^qov wd'oiaa %ag \pvxag
^Evd-ev Tov aiteiQOv kqeiyovxai oyjotov
BhqxQol dvocpSQag w/rog notafioL
Hos uersus Boeckhius 11 p. 621 et Bergkius accurate dixerunt
respondere ultimis binis uersibus, quos in describenda sancto-
rum beatitudine posuit Pindarus fir. 129 Bergk*
^08 (xa (J* iqaxov xara x^QOV xldvarai
Aiel dva fiiyrvvTOJV tvvqI T7]\k€(pav€i rcavrola d-etiv hci
fiiofiolg
causis scilicet metricis, quibus ad nostram quaestionem nihil
proficimus. Praeterea in eo haeremus utrum dixerit poeta ipsa
tartari flumina tenebras exhalantia, an per metaphoram nubes
caliginosas Orcum ignaue permeantes cf. Pind. Pyth. I, 20.
Aixva Ttavezeg ^eovog o^elag rid-ijva'
rag igevyovrai fxiv anXarov JcvQog ayvorarai
hi fxvxijiv rcayal' Tcorafiol d' afiiqaiciv fikv nqoxiovrt
Qoov noLTtvov aXd'U)v\ Sed secunda interpretatio ad uernm
maxime mihi uidetur accedere y quae et Pind. Pyth. I, 23 et
ceterorum scriptorum auctoritatey Alcaeum dice, Hippocratemy
164 Guildmus Frye
ApoUonium Rhodium (II, 205 sqq. coll. 1 135) *), Plutarchum,
comprobatar. Ita Hippocrates TtvQetog ^hj^Qog^ aipvyfiol fiXtj-
XQol (pulsus debiles, languid!), vovaog pXrixQoxiqa (cf. Aphrod.
Alex, problem. I, 83 p. 272 Sylbg. ubi ajiXrixQdg nvqerog oppo-
nitur o^el et oliyoxQovlq}).
Quod enim Plutarchus (de occ. uiu. 7 = ft. 129 Bergk^ =
Boeckh II p. 621) sedem beatorum e Pindari carmine descri-
bens addidit: xal Ttorafiol riveg ayclvOTOi xai Xeloi^ dubito
an de suo inseruerit, cum in consol. ad ApoU. c. XXXY idem
Pindari fragmentum accuratius repetiuerit fluuiorum leniom
mentione non facta. Quin etiamsi ipse Pindarus fluuiorum sedis
beatorum eorumque lenis strepitus mentionem iniecerit^), non
tamen est, quod utique oppositos dicas uersus fr. 130 ev&ev
Tov aTtetQov eqevyovTai gtcotov (ikrjXQol dvoq)eQag vvxrog no-
xaiAolj qnippe quibus tenebras potius Orcum replentes ignaue-
que permigrantes nubes opposuerit poeta splendidisftimae luci
sedem beatorum coUustranti. 3) Neque uocis fiXrjxQog originatio
patitur Heraclidae interpretationem. Redit enim fiXrjxQog ad
stirpem /iAor slue fiaX (cf. Curt £1.^ p. 326), quam reperimus
in fiak'cnco-g, fiaX-d'-axo-g, fiwXvgy fimaXayfxivog et in Lati-
norum uoce 'mollis'; ut ^Xccl pro i-iXa^^ ita jiXrjxQog pro /uiij-
XQog- Atque cum a-fiXrjxQog conferas uelim a-fnaX-o-g = tener;
itaque a priuatiuum omnino missum faciemus, ut in afifiXvgy
a-fiaQvaaeiVj collatis fiaq-fialQeiVj fiaQ-fiaQvyi^. Neque id si-
lentio praetermittendum est, omnia uocabula e stirpe f^aX ifiXa)
enata in deteriorem uergere partem, ut (iXd^ ignauus, mollis,
1) Merkel in praef. Ap. Rhod. p. GLXXVI Pindari fragmentum filrj'
X^oi 8vo<psQas wxToi nora/ioi suspicatus est ApoUonium ante oculos ha-
buisse scribentem
y 152 olov 0T8 fikfjxQolfXt xvXivdS/iBvov TteXaysom
KVfta fiikav xoxpov re xai a^QOfAOv . . . ,
quod tamen utrobique uarios habere explicatus contendit.
2) Cf. Find. 01. II, 70 ivd'a fiaxd^tov vaaov toxeaviSss av^ai ttc^-
nvioiOiV av&efia Si x^^ov yXeyei, ra fiev x^Q^^^^ «^' aykaoiv dev^DteaVj
v$a>Q 8^ aXla tpiQ^ai.
3) C£ Find. fr. 129, 1 Bergk^; 01. 11,61 icaii 8i vixxsaaiv aUi Uov
iv afitQous aXuyv i^xovres, anevictsQOv ioXoi dexovrai fiiorav.
Do Heraclldae Milesii studiis Uomericis. 155
fU'fialctyfiivogy /iw^vg iners. Qua de cansa recte mihi aideor
uertere cum Boeckhio Pindari firagmentum 130: nbi immensas
eructant tenebras ignaui caliginosae noctis flnuii.
Itaque apad Homerum, qui semper forma ajikijxQog qsqs
est, a intensiaum agnoscimus; qnod ad Pindamm attinet, res
extra dabitationem poni non posse aidetur, quod neque frag-
menta prolata unam certamqne interpretationem facile pation-
tar, neque grammaticus An. Ox. I, 95, 8 rem confecit
Acriter eos increpuit Heraclides, qui uocabuli atacpvXri
accentum at normis grammaticis commendatnm defenderant.
Qna de re explieatnm fragmentum seruaait Ammonins p. 124,
qaod breniore forma Etymologici magni auctor in sua trans-
tulit 742, 44, pessime corrapit Eustathius 341, 30-— 38 (Osanni
fr. 31).0 Neque Ammonius omnia praebet concinna: ^H^iaq-
T^ad'ai doxelf inqnit Heraclides, Ttaga Toig "EXXriaiv o^vrovov-
fi€vov ^) Tovvoiia {OTaqtvlri)' oudkv yccQ rdiv eig {X)r] Xrjyovtwv
dijlvTuSv ovofiarwv {a)fiiToxov ^) yivovg rov oiderigov, Ttaqa-
relevrwvTog tov v, o^TOveiTat, akka ndvra vneq dvo avXka-
(iag (iaQvroveizac [liara to v addidit glossator; alteri melius
uisum explicare t^rj o^TOvovjAeva, ccDm (iaQvrovovvra to (v)
aToi%Blov €xei\ olov Kovdvkri, ^afivlt] Tivkg 8k fiorj-
d-ovvteg Ttj avvrj'd'eitf xal o^vTOvelv fiovkofievol q)aoiv otc ooa
TOV avTOv a7caQakkdxTiog ^dxcTai arjfiatvofiivov, o^oTovel' oaa
dk dialhiaaei [t(3v] (t(^) af]iiaivo/iiv(i)[v] , ovy.iTt' 6 fikv ovv
(plkog xoi q)lXr} xai ^ivog xai ^ivt] ymI tcc 7CQ0X€l/d€va anaq-
dkloKTa ioTcv' did o^OTOveV tcc 8k 8iaq)iQ0VTa omiTt' 7ia&-
ciTteQ yccQ %oAog X^^^> '^-^^ TQ67tog TQOTtri . . . 86(.iog 8ofii]'
[jteQi TovTOv ovv iv alio eg IvTelcSg eiQTjTai otc 8iag)iQei se-
cludenda uidentur] el ovv Igtl arcKpvlog aQoevtuov, 8iaq>iQ€i
Sk T(i) ari(iaLvo(.iiv(ff ri OTaqtvl'^, 67C(jiQa 8i, ovTwg o^vverai.
To fievToi TtgoKeljievov addit Ammonius tov 'HQaxl€l8ov naqa-
1) Qua ex re laculente apparet, quot facile erroribus impUcemur
ubi Boli Eostathio fides habenda sit.
2) Herod, cath. pros. 323,21 OTtt^Xtj to xaxravtMov i^yaXelov, axa*
^vXt^ 8i 6 xaqno^ * to fuvroi j4yxvl^ xcU jiy^lfj ivofiartu dtjiiofv o^vvnat,
3) Non apte Osannus fun'xov.
148 GuUelmuB Frye
additis fifiaQTt}f.tivoig magnom sane opns snscepit Ncc minun
habebit quemquam, quod lapsns est saepennmero praesertim
enm nocnm leges prosodiacae apnd Atticos atqae Homernm
ne eonfanderentnr canendnm esset, at taceam quotiens apad
annm Homernm idem nocabulnm nariis prosodiia obnoximn
enotandnm fnerit nt avcu ^Vcu^ Tito rfio, rUtnce rkaxe alia,
nt nisi quis de linguae graecae progressu atqne nona gene-
randi, uetera mutandi studio obseraauerit, frustra in certiB pro-
sodiae nonnis constituendis tempus snmpturns sit Hie aero
silentio minime premendum est, libromm Heraclidae fragmenta
tantum eaqne a compilatoribus nix accurate transscripta man-
sisse. East 1434, 20 (Osann. fr. 71) ad Odyss. fi 58 'lariav di
OTi xo^' 'HQaxkeldrjv afi€ivov kiyetv avvw i]7t€Q avo) Vva fi^
TcaQaloyiog firjxvvrjrai to a' ovdirtoze yaQ {(ffjol) firjxvvetai
TrQorjyovfiivov rov v Inl rdv elg no. (ntOTcrjriov diy asseaerat
Eustathius, e'lTtCQ '^xQlfiwrai ovrog 6 koyog inl TtavnaV xai
ivSv/iifjTiov TO fycavio iyttelvov h Ttollolg (!) t^v TtaQaXijyov-
aav. At quomodo /? 58 avto in avvw mutari possit, non asse-
quimur. lam uero uerborum ixdyio et xixavto non meminisse
Heraclidem, quae quamcunque carminum homericorum pagi-
nam euolueris, ultro offerentur, credat Apella. Neque ambi-
guus haereo, quae scripserit. Disseruerat de uerbis in oyw,
quorum a paenultimae plerumque corripitur addiditque at as-
solet avio (quod sane cum Xa^i^dvio ^lavd-avia avddvw aliis
componere non debebat) esse '^(naQrrjfihov sine naQaXoytog
firjxvveiv TO a; Eustathius autem pro suo ingenio coniecit:
xa^' ^HgaiiXeldrjv afieivov Xiyeiv avvco i]7C€Q avo). De xixccvw
fiovov tuQiaaxo (U^afdiavos) xal ravravs n^ff<p8ias ixaXtCsv Sq riciv iSo^tr
. . . akka xai ra 7f vevfiara xal rove x^ovovS' xai ya^ xal oi XQOvoi rafftr
i'xovoi xad'o 6 fitv ixjiiveraif u di avaTtXkerai' xal ra Ttvsv/iara 9i x. t. L
prorsus e sententia Herodiani qui libris cath. pros. I— XIX accentaum, XX
autem Bpiritnnm et quantitatum doctrinam tradidit: cf. Herod. 1,520,17;
536, 35 Lentz. Ilad'ij autem, quae dicebantur, ad prosodias referendas non
esse, fusius docueruut scholiasta Dion. Thr. An. Bekk. II, 683,22 x^ 3i
yivioaxBiv 01 1 ra nad'rj ovx Bid xvqltoi n^cipSlai, aXXa xarax^fjiiruttSs
X. T. X. et Choeroboscus An. Bekk. II, 705, 5, quibus adstipolatos est Lentniu
praef. Herod, p. XXXIV.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 157
rettulit, immemor imperfecti lg>o//ijv; cf. Herod. Od. pros. t200
TvqavvUov avOTiXXei (to (paa&€) ctjcd rov cprj^d ofiolwg T(ji
'ytal ayyeUfjv a7t6(paad'€\ I 649 Tivig Sh ofioltog t^J vixaa&€,
wg xal iTceytQarrjaev. H. Q. et Od. pros. € 129 ayaa^e wg
dvvaad-e rou devriQov a avarelXo/iivov ' dvvatov di xai log
r](yaad^e)* olde yag ovtov xal to xara dtalqeaiv dg to ^d'caig
ayaaad-e^ € 119 xai ^Tocpqa ol rjyaaad'e^ € 122 P.
Recentioris aetatis scriptoribus probatum 'aco rjyovv 7tvi(a
fcf. Ap. Rhod. I, 605 ^ovrq^iaQ fiiv aev voTog^) dubitationem
iniecit Heraclidae, ntrnm aio an avi genuinum esset: Enst.
1625, 61 yQciipag 6 ^HQo^Xeldrig ^ oti to, elg G xad-agov Irj-
yovTa xai t<jJ 5 PQaxv7€aQaXr^y6/n€va 7teQia7tat(ji€va tb xal ^a-
QUTOva AioXua eiaiv, fiovov TtSQileiTcea&ai liyei to ao) afi-
q)ia^r]Tov^i€vov xora tov tovov. Rem paullo altins repetamns.
Etenim si hnins aerbi stirpem aFe ponamns, ad dnas coninga-
tiones bains nerbi, qnae apnd neteres poetas occnrmnt, formas
renocemns necesse est. Atqne aliae nerbomm non thematico-
rum in Ju exenntinm flexionem secnntnr: ar]ai Hes. opp. 516.
552, diariai Hes. opp. 514. 517, aivTsg Horn. II. E 526. e 478,
Hesych. taivTsg (diaivTeg) 7cviovTegy qnare aeqnationem pro-
ponimns Tl&rjiiti : &€ = ar](.u'.aF,e\ aliae analogiam nerbomm
denominatinomm (snffixo uerbali ja anctornm) ostendnnt. Gol-
latis enim aqfuevai y 176 (Ti&rjf^ierai WSdj (pihjfievai X265),
arjfievog ^ 214. ^ 131 {Tidi^ft€vog K 34, Delphomm Ttotelfievog
y.aXelfityog aiQ€lii€vog)^)j cerjvai y 183. x 25 ((poQ^vai B 107),
arjTai Find. Isthm. IH, 27, atj /a 325. ? 458, dtdrj e 478. t 440,
qnam formam hnc traxi collatis arjTov I 5, arjTo <Z> 386, Hes.
sent. 8, negari non potest ^) , flexionem n^rbi arjfn nt aliorum
mnltomm, inter qnae et Tldnfini est, fluctnari inter coningatio-
nem nerbomm non thematicomm et nerbomm denominatino-
mm id qnod hac mihi lieeat aeqnatione oculis snmministrare :
1) Gf. Gortius, Act. Bociet litter. Saxon. 1864 p. 221; Hinrichs, de
horn, elocut. uestigiiB aeoll. p. 126.
2) Eodem loco recenseo aeiai pro atm aeollco notandum accentn,
cui compare Boeot ^iXam, oixavri Heracl. ap. East. 1557,44; aide qaos
laudauit u. a. d. d. Flachiaa ad Hesiod. Tbeog. 875.
158 Gailelmus Frye
arjfAi (Tld-rjfjii) : aFe- {tl&B'') = q)lhfint : ytA-£-, qaamqaam non
ignore, qilXr^fu prodiisse ex (pLh-e-je-^L^ arjfn autem eandem
atqne Tl&r^/di habere formationem. Qui nero cum Leskieno
stirpem ducunt *) genuinam afeg (ut aequatio euadat TeXeajio :
TsXiu) = af€ajef.u: arjfii)^ his omnes, quas apposui, fonnae
uerbi ai;/u referendae sunt ad coniugationem contractorum
ipsumque uerbum ^luculentissimum est exemplum antiquioris
coDSuetudinis uerba contracta in Ju flectendi', id quod sno
more grammatici ueteres pronuntiant arj^u et <piXri/nt ut ex
aicj et (pilico orta ad Aeolicam dialectum reuocantes: Heracl.
Eust. 1407, 63 xai to cnjfievaL dk iiaqrvQel t(^ acS TteQiOTCU}-
inivfp] 1724, 33 wg ht rov q)tk(S q)lXr]fu AioXi%dig, ovxwg xai
and rov acj arjiai xal ... at] /i 325; 1724, 35 7t€n:oiif]Tat to
arjTtjg wg artb yrsQiaTtioiiivov tov ocJ cn^ato, Neque alia de
causa idem Heraclides^) participium ovrj/ievog Eust. 1432, 35
ex Aeolica dialecto repetiuit pro ovovfievog suoque iure inter
praesentia rettulit, qua de re te relego ad Gurtium, de uerbo
gr. I, 356.
Disceptauere grammatici de accentu futuri Dorici quod
uocant eaaelrai^ quod circumflexo notandum esse sibi persuasit
Heraclides; hie enim ^uetus ille technicus', quem legit Eusta-
thius p. 655, 10 liyet rtg 7calaidg Tcxvixog, otl dox€l fxoi
f-ii^Kpead-at rfj avvrj-^'elijc earai leyovavj ' ovdhcore yaq to y
7iQ6ott)7tov Tiov TOLOVTLov ^ibXXovtmv XQeWX07t€lTai 7taQaXi]y€-
ad'ai q)iovrj€VTL 'I'va Tig e^iTtf] T^akeaerac '/.aXiaTat rj to Tekiae-
Tai TeXioTar kiyei Si /mi ^ixeXixov elvat. to iaaerai ov /uriv
Aioh'Kov, (Velim enim conferas Heracl. apud Eust. 718, 4
^HQaxkeidi^g TteTtotriad'aL Xiyev to eaofiai and fxovoovl)M(iov
TOV 10 rjyovv vTtaQXM, %va ;/; oiarceQ '/,a).io '/.aXiaw xaXiao/dai
1) Gf. Hinrichs 1.1. p. 133, qui ad Leskienum prouocat in Curtii
Stud. II, 101.
2) East. 1432,35 y4iohfii {<prjal 'H^nx?M8r]S) rr;^ ov Sitpd'oyyov noL^a-
Tt'Xevrov ovaav , , , sU rj fierart&eaaiv, ol xai i6 ixaXovfirjv xal ivoovfir^v
xal oaa ofioia T^e nQonrjs avt;vyiaQ rc5v naQianofievcov ixalrjfiijv xai ivovf
fjirjv kiyovat xai ini fieroxcav xaX^fisvoe votjfisvoe . . . didoftriv ovv . . . 'ijQa-
xleidrje xai tov *6t^/i8vos* AioXiofv SiaXexnp a^xh*^ eJvai to orovfieros.
De Heraclidae Milesii stadiis Homericis. 159
ovTw 'Acti TO M %G(a eaofiaif o xaJ ^tXatvvei ki^elvog Kaivoregov)
^ixekol yccQ diTtkd^ovaiv Iv rolg rotovToig to a, JtJQtelg dh
Tovg ToiovTovg fiiaovg TraQev&iaei tov I 7tQoq>eQ6(jievoi Tteqt-*
OTtwOLV TcXevaBtTaL QevoelTai' ovtco yovv xal to 'aQyuov ea-
aelTat (fvyieiv^ B 393. JLtov (xivToi 7CQ0TtaQ0^vT6viog quod
ne in a(piwv Ofpelwv, artiovg anelovg qnidem mntetnr accentus^
fatnnim loaelTat legendmn censet; viy.(oac dhoficog tov ^liova
ol 7t€Qta7tiuvT€g TO looelTat, luuat et haec exscripsisse: East
1557,34 J(i)Qulg iv Tip le^elTai 7C0irja€iTai ixenari&ivTeg^) Trjv
7caQaT€).€VT0v u diq}'9'oyyov eig ttjv ov 7taQ€v&iG€t tov v Ttoirj-
aovvTi (paal nal TskeaovvTc xal Iggovvti ' Tiag yag fxikkcov xa^*
^HQaxXeldtjv ToiovTog htl tqItov Ttlrj&vvTixov JvoQiKtig eig to
Ti kriytt TTJg ov di(p&6yyov 7taQaXrjyo/Liivr^g . . . 7toir^aovvTi yag
xa) OQ&iDaovvTc Tcal Tce Ofioia * iTcl fiivTOi devTiqag dta tov a
fxrjy.vvofxivov xal tov v yekaaovvTi xai yekawc 'AaX fioaaovvTi
xal fioavTi' ItcI di paqvTovvov ^ ov avklap'q TtagoTelevT^ olov
XiyovTc avTl tov liyovai' rcJv 8' ovtwv Jwqiiiov xorl to q>qo-
vsvvTi . . . (oTteg k^aQoec tov v keyofieva aiolixa Iotlv olov
(pQovevTi), %Ti 8k xaJ to ev{v)Tt -) ccvtI tov eialv, otzbq alXiog
Ivrl kiyerai .Jojqiov ofiov ov xal Alokiy.6v' x. t. A.
Heraclidae qui Doriensibus eaaelTai tribuit, auctoritate
repudiata Ahrensius ^) ad schol. Theocr. I, 83 et Herodian. II.
pros. B 393 prouocauit iaaeiTai pro Dorico uenditantes. Atque
nerodiani qnidem testimoninm nel innito Ahrensio typotheta
mendo liberatnm excndit: 7CQ07teQia7taaTiov to kaaelTat' ov
yccQ 7tQ07taQo^vvTiov ; scripserat enim Ahrensins de dial. dor.
28 n. 8 dnee cod. Veneto A 7taQo^vTiov^ tig TiHg, ItzbI Jti-
Qiov' i]8r] yccQ Tcolkfj xqijaig Ttov TOtovT(av 7taQ ATTinolg' A]
cf. An. Oxon. IV, 198; 1, 136, 7; schol. II. 2V^317; Lehrs, Herod.
1) Pessime peruertit £ust. sententiam Heraclidae inserto fiernrtd'irrtg
X. T. X, Quis enim sibi persuadebit , Heraclidem tarn accurate de tertia
persona nerbi apud Dorienses dispntantem tarn misere confadisse mediam
com actiuo. Sed £u8tathia8 ipse haec pro suo ingenio indagauit seseque
imparem ostendit uel simplidsBimas res grammaticas accurate tradendo.
2) Cf. Ahrens dial.aeol. p. 209; Curtius Verb. 1, 70.
3) Ahrens dial. dor. p. 28 n. 8.
160 Guilelmas Frye
scripta tria p. 208. Scholiastae autcm Theocriti nel ea de causa
dififido, quod in hoc ipso scholio repngnantia tradere uidetor ;
quid enim est quod Dorieuses kaaekai protulisse credamns,
at liyerai proparoxytonos eiusdem syllabae quantitatem non
curantes?
Haec habui quae de studiis Heraclidae Milesii prosodia-
cis, quatenus ad Homeri carmina pertinent, dissererem, panca
sane neque grauioris momenti, quippe quae ex eatholica cum
maxime prosodia promenda fuerint Eustathio. Sed quae erat
Heraclidae stndiorum natura atque indoles, in dialectis potissi-
mum uersabatnr cognoscendis , unde in explicandis uocabnlo-
rnm formis, praecipue epicae dialecto propriis, fructus redun-
daret, quapropter ingenium excolebat assidua perscrutatione
cum carminum Alcaei, SapphoniSi Alcmanis, Pindari, Ana-
creontis, turn Homeri. lam uero si parui quae aetatem tule-
runt fragmentorum numeri aequam habueris rationem, quern
grammaticorum dices dialectos perlustrandi cnpidiorem? Ut
de lonum, Atticorum, Aeolensium, Doriensium consuetudinibus
quas illustrauit Heraclides, taceam, audimus eum ad partes
uocantem dialectos *) Rheginorum, Cretensium, Siculorum, Cy-
priorum, Argiuorum, Boeotorum, Epirotarum, Macedonum, Pam-
phyliorum, legimus Eust. 1643, 1 "iwveg ol veoitegot] 1885,51
evioi Tiov VoJywy; 1892, 40 ccQxcxioc ^ttixoI] 1613, 17 ivioi
rdv AloXiiov quos unus Heraclides in Lesbios et Boeotos
dinisit apud Eust. 1613, 18.
Neque tamen negauerim, praecipue in ratione dialectos
tractandi apparere, quam infirmo fundamento cum aliorum turn
Heraclidae studia grammatica fuerint superstructa. Tantum
enim afuit, ut nominum uerborumque formis epicae dialecti
atque aliarum inter se comparatis etyma detegerent formarum,
ut ex ipsis dialectis homerica repeterent: omnia fragmenta re-
dolent sententiam, quam ridicule satis coluit auctor 7teQ\ ^Ofxr^-
Qi:€rjg diakixTOv: "O/^irjQog li^ei 7Coixl)^r] 'Ae%Qri(.ihog xovg otTto
1) Cf. Eust. 1576, 57 Rheg.; 1726, 24 Cret.; 32,37 Cypr.; 1726, 24
Argiu.; 1654,26. 1613,20 Boeot.; 1064,4. 1722,46 Epirot.; 1654,18 Ma-
ced., Pamphyl.; 1726,27. 1596,5. 1654,26 Tarentin.
De Heraclidae'Milesii studiis Homericis. 161
d^log eoTi 7taaav ^EXXada i/teX&wv xoi fcav }ld'vog,^) Quid?
nonne tota huins sententiae pernersitas retegitur, cam in eadem
forma duabus tribusae dialectis poeta nsus esse di%atur. En
Heraclidem haec molientem *^) 7C€7tolr]Tai (to ikavvw) xara
HQa'Akeldrjv diaXhxoig xqialv BoiamSv fihv yag to ikdco . . .
u^loXiiov dk jj 7cqoaiXevGig tov v , , . Jcogiiiov dh 6 jcleova-
Gfiidg Tov V ; cf. praeterea Bust. 734, 51 (Exc. Or. 662, 2 ; Cra-
meri An. Par. Ill, 340) ubi eihfjXovd^a eiXi^XovO'fiev ex Attico-
rnm, lonum, Boeotorum, Aeolnm consuetndine repetitur. Eae-
dem prorsus machinationes offeruntnr in glossarum explicatione
cuius rei mox lucnlentissimum subministrabo exemplam, eius-
dem notae, quae Apollonius ex Heraclide apposuit^): JtaQa-
x^r^aojiicu xal to 7CQdg rov 'HQoxXeldov (cuius catholicam p. 326
laudauit) dgiti^iivov, dg xai to ^irteC xqovfKov iTclQQrjfia Ix
rr^g 7CQO€iQr]f4ivr^g avvra^etog kyivero' hi ro7CiyLOV ydg iTtiQqri-
^atog rov 'ov* a7ceTeXeiT0 (q)r^alv) Jvdqiioi fji€tdXr]ipig ^ ^eV
o^ioiwg Tft) 7C0V 7C€i, aiTov avrei, o) GvytjeL Ttqod-eaig f ItiI rj
vi'v iaodvva/^iovaa rfj cctco, xaO'o xoi ev ktiqoig ri cltvo avxl
Trig S7tl' TO yccQ ^ a7coinrjvlaag^ B 772 h )'aq) Tf/7 i7tifjirivloag'
ubi uelim animaduertas et hoc fragmento illustrari, quam recte
afiirmauerimus, et omnis eruditionis elementa fiindumque gram-
maticarum atque etymologicarum quaestionum in Homeri car-
minibus reponi, et unum eundemque esse Heraclidem apud
Eustathium et Ammonium.
luuat omnem materiam ita distribuere, ut primum de ety-
mologicis Heraclidae studiis ad Homerum pertinentibus disse-
ramus, deinde uocum homericarum grammaticas explicationes
examinemus. Atque quod p. 107 obiter contendimus maiorem
quas Orio Heraclidae nomine insigniuit, etymologiarum nume-
1) Apud Maittaire, de dial, graec, ed. Starz p. 477.
2) Eust. 831, 62. Fauor. eel. 182, 27.
3) Desynt. IV p. 334B; cf. IV p. 332, ubi Apollonius sao iure im-
probat cas ro eico TtaQa to itoi ini^i^/Aa ioxrjfiaxiUTai anavroiv reap naQ^
enofiivtav iv vTieQ/Sdrqf yevo^e'vofvl 6 ya^ x^*'^ ^ ^^^ ^^ t^Io£ (leg. rov
riXovi) fteTTjei ijil rb olqxov^ xni to ini xikovi 1 iv fisaSTT^t Tta^ela/ifia'
riTO xai rj iv a^xj o£eZct fiexBxl&exo iiti to riXos,
Leipzigor Studion. YI. 1 1
162 Guilelmiu Frye
rum Milesio abiudicandum esse, ut qaae Heraclidae Milesii
rationem deriuandi minime gererent, et ApoUonii locis con-
firmaui et explicatissimo nnnc probatnri sumus exemplo. Per-
bene enim accidit, nt unnm idemque fragmentum dignam
haberet Eustathins, quod tribas locis in commentarios recipe-
ret 0, nobis sane hand innitis uiam planans nt ab omni parte
emendatnm exhiberemns.
Bust. 1647, 61 TO *€QQ^ (h. vi^aov) x 72 iQ/Arjveiovai ol
^QiaraQx^iot ^fierce (pd'OQag ani&i' e^yovfjtevoi ixeivoi ovxia
1M7, 62 xof^^ ^HQaxXeldfjv inel hi tov (p&eiqM ylverac \ to JIqqcj TtaQ-
iaei TOV (p %al ^. ^'idiov yaq ^Icivwv lial AloXiiav tcc tiov
© Xi^ewv TtQwza avfKpwva aiqeiv \ bXtb "iv tvxoi ov olov kaiifnj-
Qog aliprjQog (ni^yavov i'^yavov, deivov alvov), eHre dvo {olov}
jckevQcc^ evQcc^ to tcoqcc nXevQav rJTOi TtXayiov iTtlQQTjixa Ttoio-
TTjTog (ftaQ^ ^Ofji7jQfi) olov OTTJ d^ evQa^ ^211 xcfi Ttaga Av-
1648, 1 xorpQOvi 920) * ovtco yovv xal to (p^eLqu) eiQw, \ i^ ov AloXt-
viwg €QQw wg xelgu} yiiggcj, delQO) diggw AioXeig yaq (g>r]<Jl)
2 TcJy TOiovTwv &€iAaTcov TTjv TtaQOTikcvTov dicpd-oyyov aXXoiti'
aavTsg xaJ fierarid-ivTeg to 7 elg h:eQov q i'dia noiovai ^rjiAaTa*
8 TcaQoyayvjv \ dh ^HQaxXeldtjg rtQog b(.iot6Tr]Ta tov g>&€lQW ciqcj
4 xai TO Ttldvr] avrj y.al avTid-iau tov v eig X \ aXrj xal elTtiav
avTiGTOixelv to X xai to v [u4loX] (JvjQ)iY,wg tog iv TfJ avrj
aXtj (x«i nXavaad'at aXaaO'ai) ovt(o xal iv t(o (plXTccTog (fiv-
TQTog {ov X^^^S ^ccQ^ ^E7ttxciQ(.iii) iv Tf/7 ^(pivTccTai Taiviai^y
5 TjXd'ev 7jVx}'€v, 0 drj xat iv to) OivTtg ylvevai Ttaqa \ IlivdaQi^
1647, 61 {ix vTjaov) addidi ex Eust. 756, 34. — ol It^^iara^x'ioi, cf. Ari-
Stonic. & 239 ^ SmXrj on to ^^^ojv ovx icri xpiXcJS TtaQaytvofiivot , aXJjk
fAvta (fd'oQas A ; idem / 364. — 63 {ntiyavov arcessiui ex East. 842, 47. —
{naq 'OfiriQ(f cf. East. 756, 29; na^ Avx6<pQovt addidi ex East 842,51.
— 1648, 4 JofQixcas emendaai ex East. 756, 31. — (ov XQ^,^^^ ^•'r- X, addidi
ex Fauor. magno diction, s. u. <Pivri]£,
1) East. 756,37; 842,66; 1647,61 (Faaor. s. aa. aiipriQoi, dtpai^tcn,
L'q^q}^ <Pivrr]6), At ne anum qaidem locam inaenisse Osannum lore mira-
beris, praesertim cam quinqaies ipsam nomen Heraclidae apposoerit Eosta-
thias. Malto meliore ocalo usi sant magistri Byzantinl, qai hoc idem
fragmentum certatim arripuerunt: EtM. 38,36; 226,9; 144,35; EtQud.
21, 19; Fauor. alia Orio occupaait 18, 1; 42, 11. Sed absit iniaria uerbisi
\
De Ueraclidae Milesii stadiis Homerids. 163
01. VI, 22 (xoJ ekero evro xai [^coq] {^lokytxwg yivro (^yivzo
6" tfidaO'krjv^ & 43), niXero xivto Ttaqa jihi^avC) Y.al naq^
^TTixoig dk Ttai iv rqi vIjqov XLtqov tloi 7tvevfi(ov Ttkevficjv
Xiyu xa2 c^^ ex %ov (p&elQU) \ ylverat xcera daiqiiag (pd'alQWy 1648, 6
a(p^ ov TO %(pd^aQY.a xai Ix tov xtc/vw i^ralvio ^wQixwregov
jtaQct ^ikxaiu)' | oiiiota dk xal to (jteaoyeiov /Acaoyaiov nal xv- 7
Tieiqov nvTtaiQov naq" ^kxf.iavt' xai eld'e ai'^e xai duvbg
alvog 7taQiaet tov 7 ^Iiovtufj \ diaXhcTfit ' xal ovrio to (pd-elQco 8
qid-aiqa) ^cjQiycwg, i^aiQiaei 8i twv TtQCJTiov avfKpcivcDv aiQw
xofi vTteQ^i^aaiJLi^ xaTa ^Iwvag Qalw i^ ov \ al aqwQai oTh fikv 9
QaiGT^Qcg TLOivoTBQov otI 8h algal ov XQ^i^^S (jtaQct Kakki-
liidxof} iv T(ji (^^ad'Qji 8h itaq^ ^HrpaloTOio TLafxlvoig) eOTQecpov
aiqaiov €Qya didaaxoixevoc^ . Hie addendum eenseo xal ol
^QiOTaQX^ioi diy ((prjai), avvtfdovai ttj Toiavrr] ex. tov q)^€lgw
/caQayiayij' to yag 'Ix vrjaov ^qq^ x 78 i^riyovvTac ^fierce g>d'0-
gag aTti&c^.'wg dk to Tckrj&vvTcudv tov €QQ€ TtQoaToyntxov v6
eQQere dice dvo X yluiaaa Tig q)f]ai, KaXXl^axog drjkol iv Tiji
^eklcTC ^aOTcavlrjg okoov yivog\
Nescimns profeeto ntrnm magis miremar eruditionem som-
mamque qua etymologias fnleire stnduit, in analogiis conge-
rendis diligentiam, an diseiplinam prorsns omissam et parom
temperatam libidinem, qua, quae natura dissimillima sunt, eius-
dem analogiae norma coniunxit, uoees uinculo nisi similis
notionis nullo religatas arreptis hine illinc litterarum muta-
tionibus alteram ex altera repetiuit. Lapsum esse etiam Ari-
starehum non ignoramus uoenm etyma quaerentem; sed hac
re totius antiquitatis grammatieos superauit, quod uoeabulorum
naturam atque notionem ex ipso Homero inuestigare maluit
accurata obseruatione et interpretatione, quam ingenio indul-
gens lubricas tantisque impedimentis obstruetas etymologo-
rum semitas persequi. Videsis Heraclidem haec machinantem:
Apoll. aduerb. p. 585, 14 Bekk. to avTwg . . . jy . . . dexTiov
5 (xai iXsTo cf. £ast. 756, 32 ; aioXixms Enst. 1064, 5 £xc. Or. 661, 58 ;
locus homericus 9 43 ex £t M. 226, 9. — 9 (naifa KaXhftax(p arcessiQi
ex £u8t. 1648, 9 et £t M. 38, 36, ubi pessime al^a 17 atpal^a pro a^^. —
Cetera suppleui ex £a8t. 756, 34.
11*
156 Guilelmus Frye
tqQijfia laxvQOv, xa^o) TtaQ^ayyikketat [6^ (fiaQ)inoveiv , ov
fiovov dice za fcaqcnLoh>vd-ovv%a T(fi ovo/iaTc (soil. ^zaq)vh>g
atacpih]), aAA* o%i %al vnhq dvo laxl avXXafiag ' ra yaq jtQO-
xel/ieva (scil. x^^S X^^f dofxog dofxri alia) diavlXafia' coaze
ovSe TTjv OTtwQov o^VTOvelv avaloyla ETtirqiTtu x. r. A.
Docnit igitur Heraclides contra analogiam substantianm
ai;aq>vhfi acuto notari, neque si repeteretur a aTdq>vkoQ esse
quod ultima acueretur. Atque qui fiorj^ovvreg %ij avvifj&el(;c
ex eo probarent oxytonesin, quod a masculino azacpvXog femi-
ninum oi:a(pvXri ut TqoTtog zQOftq notione differret, ne hos qui-
dem Heraclidae canonem refregisse ostendit Ammonius Oi cum
non trisyllaba sed disyllaba in medium protulissent. Quae uero
Ptolomaeo respondent Heraclides accentum araqwh^ tuenti ut
discrimen oriretur inter araq)vXri (17 ^ad-uiJiivri giokvfidog) et
aracpvXri {mtioqa) Ammonius non enotauit: aXXa %al ij Jlzoke-
fialov TcaQcenJQtjaig ad^exeizai (v(p^ ^HQcmkeldov?), xad- tjv
dia<piQ€iv (prjai x. t. L Sed utut est (nam quae Heraclides
disputauerity quae de suo addiderit Ammonius, num Heraclides
Ptolomaei sententiam sibi compertam refutauerit, diiudicare
non possumus), hoc tantum nobis licet af&rmare, Graecorum
consuetudinem in aracfvXi] a recta uia aberrasse arbitratum
Heraclidem; num uero Homero utique censuerit restituendum
arafpvh], praesertim cum uocis afiaQrdveiv notionem attendam,
mihi quidem non cum Osanno uidetur extra dubitationem po-
situm esse.
Cum de nominum ccqrrjg et x^Q^^^VS antea disputaueri-
mus accentu, restat ut uerba q)da&ai et aw arjfii paucis attin-
gamus. Atque libenter ueniam dabimus Heraclidae, qui cum
aliis hac in re peccauit. Gum enim uerbi (ptj/Al praesens me-
dium q)cif.ial nusquam repperisset (Eust. 1641, 39 = Os. fr. 78)
ceteraque uerba in f.u trisyllabum exhiberent indicatiuum, in-
finitiuum <pda&ai ad coniugationem uerborum purorum ((pdaS^ai)
1) Panim recte Osannas Valckenaerii notam repetioit. Verbis euim
ov fwvov 8ia ta TtaQaxoXov&avvra h, t. A. si in Heraclidae libro negaueris
quidquain respoudisse, qui superiora inde a x^vis fiorjO'ovvxBi x. r. L Hera-
clidae poteris uindicare?
i
De Heraclidae Milesii Btadiis Homericis. 157
rettulit, immemor imperfect! Iq^a/ar^v ; cf. Herod. Od. pros. ^ 200
TvqavvUov avatiXXei (to (paad^e) arto tov cptifil 6f.iolwg nj}
\al ayyeUrjv anoq^aad^e . I 649 zivhq 61 ofioUog Tf;7 vixaaO^e,
(ig xal iTteytQarrjaev. H. Q. et Od. pros. € 129 ayao^e wg
dvvaad'e tov devriqov a avareXXofjiivov' dvvcttdv dk nal log
ri(yaad'B)' olde yaq avrov xal to xara dialgeaiv wg to ^d'caig
ayaaa&e' € 119 xal ^Tocpqa ol rjydaad'e^ € 122 P.
Recentioris aetatis scriptoribus probatum 'aco rjyovv nvko^
fcf. Ap. Rhod. I, 605 ^avrij^iaQ fihv aev vorog^) dubitationem
iniecit Heraclidae, ntram aio an aw genninnm esset: Eust.
1625, 61 yQaipag 6 ^HQcmkeldrjg , OTt to elg cZ xad-agov Ary-
yovxa xal t<^ 5 ^Qaxv^raQaXr^yofieva TteqianatiAeva re xal /?«-
QVTOva AioXixa eiaiv, (.lovov Ttegileiytea&ai liyei to aco afn-
q)ia^rjTovix€vov xara tov tovov. Rem paullo altins repetamas.
Etenim si hnius aerbi stirpem aFe ponamus, ad dnas coninga-
tiones hnins nerbi, quae apad aeteres poetas occurmnt, formas
reuocemns necesse est Atque aliae aerbomm non thematico-
rnm in Jli exenntinm flexionem seenntur: arjoi Hes. opp. 516.
552, diarjai Hes. opp. 514. 517, aivreg Horn. II. E 526. € 478,
Hesych, taivTeg {diaivTeg) 7cviovTeg, quare aequationem pro-
ponimns Tid-rK-uid^e = arj/^maJ^a] aliae analogiam aerbomm
denominatinorum (suf&xo nerbali ja anctornm) ostendnnt. Gol-
latis enim ai7/i£vai y 176 (Tid^gnerai WS'ij (fiXi]f4€vai X265),
arjftevog W 214. ^ 131 {Ti&rjfievog K 34, Delphomm uoiel^ievog
xakelfuyog aiQ€liii€vog)^)y arjvai y 183. x 25 (q^oQ^vat B 107),
ai]Tat Find. Isthm. HI, 27, arj ft 325. | 458, dtdrj a 478. t 440,
qaam formam hue traxi collatis ai^Tov / 5, ai^To <Z> 386, Hes.
scut. 8, negari non potest ^) , flexionem u^rbi arjim ut aliorum
multomm, inter quae et Tldtujii est, fluctuari inter coniugatio-
nem uerborum non thematicorum et uerborum denominatino-
rum id quod hac mihi liceat aequatione oculis sumministrare :
1) Gf. Gortios, Act. Bociet litter. Saxon. 1864 p. 221; Hinrichs, de
horn, elocut. uestigiis aeoll. p. 126.
2) Eodem loco recenseo atuti pro a«m aeollco notandum accento,
cui comparo Boeot ^iXam, oixam Heracl. ap. Eust. 1557,44; uide qaos
laudanit u. u. d. d. Flachius ad Hesiod. Tbeog. 875.
i
158 Guilelmus Frye
arjfxi (TldTjgii) : aFe- (rid-e') = q)lXri^L : (piX-e-^ quamqaam non
ignore, q^lhiin prodiisse ex (pih-B-je-^i^ arj/ii autem eandem
atqne rld^r^fu habere formationem. Qui nero cam Leskieno
stirpem dacunt 0 genuinam afeg (ut aeqnatio euadat Teleajio :
tbUu) = afeajeixi: cerj(xi), his omnes, quas apposui, formae
uerbi aij/u referendae sunt ad coningatioiiem contractorum
ipsnmque uerbnm 'luealentissimnm est exemplum antiqnioris
coDsnetndinis nerba contracta in Ju flectendi', id quod suo
more grammatici ueteres pronnntiant arj^i et <pUrj/Lit ut ex
aid) et q>iiJio orta ad Aeolicam dialectnm renocantes : Heracl.
East. 1407, 63 xal to arjixevat di fia^vQei Tf/J acJ 7CBQiG7to}-
fiivfpj 1724, 33 wg kit rov q)tk(S (plXrjfii AioXindig, ovtvjg Y,ai
artb rov aw Srjfii xaJ ... arj ft 325; 1724, 35 TtBfColrjraL to
arjTTjg wg arto TteQiOTtwiiivov rov aw cn^aw. Neque alia de
causa idem Heraclides^) participium ovrjiievog Eust. 1432, 35
ex Aeolica dialecto repetiuit pro ovov^evog suoque iure inter
praesentia rettulit, qua de re te relego ad Gurtium, de uerbo
gr. I, 356.
Disceptauere grammatici de accentu futuri Dorici quod
uocant haelTaij quod circumflexo notandum esse sibi persuasit
Heraclides; hie enim ^uetus ille technicus', quem legit Eusta-
thius p. 655, 10 Xiyei Tig ^caXaiog T€xvix6g, otc doxel ixol
(.li^iq^eaO-ai rfj avvrj-^'elif eoTai keyovat] ' oidhcoTi yag to y
nqoGwitov twv toiovtwv (.lelXovriov xQBWY,07telTaL ^taQakrjye-
a&ac (pwvrievTt ^iva Tig eXTCji yMk^aerat 'KaXiaTai rj to reUae-
Tat TsXioTai' liyei dh zal 2iyt€)uxdv elvai to eaasTai ov infjv
Alohv.6v. (Velim enim conferas Heracl. apud Eust. 718, 4
^HQaxkeidrjg Tteyroirjad-ai Xiyei to eaofiai arto iiovoavXXa^ov
TOO w ijyovv VTtaqxw, IVa ?; wOTteq y.aXw y,a)Jaw xakioo/nai
1) Gf. Hinrichs 1.1. p. 133, qui ad Leskicnum prouocat in Curtii
Stud. II, 101.
2) East. 1432,35 ^ioleXe (tf^rjai ^HQaxleidrje) rr^v ov 8i^&oyyov naqa-
Tt'Xsvrov oiaav . . . sie rj fiSTan&saaiv, ol xai to ixakov/uify xai ivoovfir^v
xai offa Ofioia r^e Tt^cj^rje av^vyiae tcjv Tte^taTtw/isviOv ixaXrjfiijv xai ivor^-
fATjv ?.tyovai xai ini fieroxotv xaXrifisvoi voTjfievoe . . , didtociv ovv . . . 'IJQa-
xXeiSr]9 xai rov *6v^fi6vos' AioXiav diaXaxrip ngxr^v eJvnt to ot'ovfievoe.
De Heraclidae Milesii stadiis Homericis. 159
ovTii) xal TO w eacj %ao(.iat, o xal nXcttvvei ixelvog xaivoteQov)
^ixelol yaq dinkaCovaiv Iv toig TOiovrotg to a, JwQuig Si
Tovg ToiovTovg fiiaovg TtaQev&iaei tov 7 rcQoq^eQOfievot tccqi"
07CWGCV TtXevaelTai qevaelTat' ovtcj yovv xai to 'Sqxiov la-
aelTac (pvyieiv^ B 393. ^Icjv (livTOL 7tqoTtaQO^VT6vwg qnod
ne in acpioiv afpelwv, oniovg oiteLovg qnidem mntetnr accentus,
futarum iaaelTai legendmn censet; vixioat di ofiwg tov JUova
ol 7teQia7caivT€g to iaaeiTai, luuat et haec exscripsisse: Eust.
1557,34 ^cjQielg iv t(^ ke^elTai TtoirjaeiTai /Aerari^ivTeg ^) Ttjv
jtaQOTikevTov Ti SLcp^oyyov eig Trjv ov naQcv&iaei tov v tvoit]'
aovvTi (paal xai TckeaovvTi xal eaaovvTi' Tiag yaq fiiXXtJv xad-*
^Hgaxleldrjv ToiovTog Inl tqItov fcXrj&vvTiyiov /JwQiKwg eig to
Ti Irjyei Trjg 'ou dKpS'oyyov TtaQaXrjyofiivr^g . . . tioitjOovvti yaq
'/.ctl ogd-waovvTi xol tcc o/^ioia * inl (livToi deirriqag dia tov a
fir]'Avvofiivov xal tov v yeXaaovvTi xai yelavTc xat ^oaaovvri
xal fioavTc* IttI di (iagvTovojv ^ ov avlkaprj naQccceXevT^ olov
liyovTt avTl tov Xiyovai' tcSv 8^ avTwv Jwqiiwv xal to (pQO-
veZvTL . . . {ccTtSQ h^aQGei tov v keyofieva aioXii^a Igtiv olov
(fQOvevTi), STL 8k xcfl TO €v(y)Ti -) ccvtI tov elalv, otzbq aXXiog
ivTi Xiyerac Jioqlov o^iov ov xal AioXivLov' x. r. A.
Heraclidae qui Doriensibus laaeiTai tribuit, auctoritate
repudiata Ahrensius ^) ad schol. Tbeocr. I, 83 et Herodian. II.
pros. B 393 prouocauit IaaeiTai pro Dorico ucnditantes. Atque
Herodiani qnidem testimonium uel inuito Ahrensio typotheta
mendo liberatum excudit: jrQOTteQiaTtaaTiov to laaelTar ov
yaQ 7CQ07i:aQo^vvT^ov] scripserat enim Abrensius de dial. dor.
28 n. 8 duce cod. Veneto A 7taQo^vvTiov, vig Ttveg, iTtei Jw-
Qiov' rjSi) yaQ TtoXXi] x^^^^Q ''^^^ toiovtcjv tcoq^ IdTTixolg* A\
cf. An. Oxon. IV, 198; 1, 136, 7; scbol. II. 2V^317; Lebrs, Herod.
1 ) Pessime peruertit Eust. sententiam Heraclidae inserto fierand'dvres
X. T. X, Quis enim sibi persuadebit , Heraclidem tarn accurate de tertia
persona uerbi apud Dorienses disputantem tarn misere confndlsse medium
cum actiuo. Sed Eustathins ipse haec pro suo ingenio indagauit seseque
imparem ostendit uel Bimplidssimas res grammaticas accurate tradendo.
2) Cf. Ahrens dial. aeol. p. 209 ; Curtius Verb. 1, 70.
3) Ahrens dial. dor. p. 28 n. 8.
160 Goilelmiu Frye
scripta tria p. 208. Scholiastae antem Theocriti uel ea de causa
difiido, quod in hoc ipso scholio repugnantia tradere uidetur ;
quid enim est quod Dorieuses haelrai protulisse credamus,
at Xiyerai proparoxytonos einsdem syllabae quantitatem non
curantes?
Haec babui quae de studiis Heraclidae Milesii prosodia-
cis, quatenus ad Homeri carmina pertinent, dissererem, pauca
sane neque grauioris momenti, quippe quae ex catholica cum
maxime prosodia promenda fuerint Eustathio. Sed quae erat
Heraclidae studiorum natura atque indoles, in dialectis potissi-
mum uersabatur cognoscendis , unde in explicandis uocabulo-
rum formis, praecipue epicae dialecto propriis, fructus redun-
daret, quapropter ingenium excolebat assidua perscrutatione
cum carminum Alcaei, SapphoniSi Alcmanis, Pindari, Ana-
creontis, tum Homeri. lam uero si parui quae aetatem tule-
runt fragmentorum numeri aequam habueris rationem, quern
grammaticorum dices dialectos perlustrandi cupidiorem? Ut
de lonum, Atticorum, Aeolensium, Doriensium consuetudinibus
quas illustrauit Heraclides, taceam, audimus eum ad partes
uocantem dialectos *) Rheginorum, Cretensium, Siculorum, Cy-
priorum, Argiuorum, Boeotorum, Epirotarum, Macedonum, Pam-
phyliorum, legimus Eust. 1643, 1 "Iwveg ol vewtegoi] 18S5, 51
evioi Tiov ^Iwvwv] 1892, 40 aqx^^ioi ^TTty^ol] 1613, 17 evtoi
Twv Aloliiov quos unus Heraclides in Lesbios et Boeotos
dinisit apud Eust. 1613, 18.
Neque tamen negauerim, praecipue in ratione dialectos
tractandi apparere, quam infirmo fundamento cum aliorum tum
Heraclidae studia grammatica fuerint superstructa. Tantum
enim afuit, ut nominum uerborumque formis epicae dialecti
atque aliarum inter se comparatis etyma detegerent formanim,
ut ex ipsis dialectis homerica repeterent: omnia fragmenta re-
dolent sententiam, quam ridicule satis coluit auctor 7teQ\ 'O^ri-
Qix^g dLa).eKTOv: ^^'Of^irjQog Xi^ei 7C0i'A0jjf] 7iexQi]/^tivog zovg cctco
1) Cf. Eust. 1576, 57 Rheg.; 1726, 24 Cret.; 32,37 Cypr.; 1726, 24
Argia.; 1654,26. 1613,20 Boeot.; 1064,4. 1722,46 Epirot.; 1654,18 Ma-
ccd., Pamphyl.; 1726,27. 1596,5. 1654,26 TareDtin.
De Heraclidae^Milesii studiis Homericis. 161
7caar]g dialhcrov rwv ^Ellrjviov x«pofXT^^aff kyxarifit^ev, l§ wv
diqhig ian Tcdaav ^Elldda ItcbX&vjv xoi Ttav edyoq,^) Quid?
nonne tota huius sententiae peruersitas retegitor, cam in eadem
forma duabns tribnsue dialectis poeta asus esse ditatnr. En
Heraclidem haec molientem '^) TteTtolrjrai (to ikavvw) xavd
HQoxleidrjv diakdyroig TQialv Boianwv fiiv ydg to ikdio . . .
Aioliwv dk 17 TtQoaiXevGig rov v . , . JioQiiwv 61 6 jckeova-
a^og Tov V ; cf. praeterea Bust. 734, 51 (Exc. Or. 662, 2 ; Cra-
meri An. Par. in, 340) ubi dXtiXovO-a elkrjkovd^fxev ex Attico-
rum, lonum, Boeotornm, Aeolnm consuetndine repetitur. Eae-
dem prorsns machinationes offeruntnr in glossamm explicatione
cuius rei mox lucnlentissimum snbministrabo exemplum, eius-
dem notae, quae Apollonius ex Heraclide apposuit^): rcaQa-
x)r;aofiai xai to TtQog tov 'HQcmkeldov (cuius catholicam p. 326
laudauit) eiQrifiivov, wg xai to ^Inei^ ;f^ov£Xoi' iTtiQQrjfxa he
Tr^g 7€Q0€tQif]^ivrig avvrd^etog iyivexo' hi to7Cixov yccQ Itvlq^-
/iiaTog tov ^ov^ d7teTekeiT0 ((pr^olv) Jmqiyxi fxeTdlrjipig tj ^eV
OjiiOilOg Tffi TtOV 7C€i, aVTOV aVT€ly (ri aVV7j€L Ttqod'BOtg r STCl fj
vvv laodwafnovaa rfj drco , "i^aO-b xoi Iv higoig ij a/ro avrl
Tijg i7cl' TO ydg ^ d7Co/^irjviaag^ B 111 Iv i'oii) t(o hci^irivLaag'
ubi uelim animaduertas et hoc fragmento illustrari, quam recte
affinnauerimus, et omnis eruditionis elementa fiindumque gram-
maticarum atque etymologicarum quaestionum in Homeri car-
minibus reponi, et ununi eundemque esse Heraclidem apud
Eustathium et Ammonium.
luuat omnem materiam ita distribuere, ut primum de ety-
mologicis Heraclidae studiis ad Homerum pertinentibus disse-
ramus, deinde uocum homericarum grammatieas explicationes
examinemus. Atque quod p. 107 obiter contendimus maiorem
quas Orio Heraclidae nomine insigniuit, etymologiarum nume-
1) Apud Maittaire, de dial, graec, ed. Sturz p. 477.
2) Eust. 831,62. Faaor. eel. 182, 27.
3) Desynt. IV p.334B; cf. IV p. 332, abi Apollonius sao lore im-
probat a>c x6 eM naQa to lioie i7ii^^/ia iaxTj/tariarni anavxtov tcjv naQ'
enofiivtov iv vnsQpdxf^ yevo/ie'vofvl 6 yaQ X9^*'^^ ^ ^^^ "^^ xiXoi (leg. rov
xelove) fJiBxr^ei ini to olqxov^ xai rb ini rilove "y iv fi8ir6r7jr& Tta^tXafifia-
rtto xai ^ iv a^xfi oiela jdenri&ero iTtl rb rilos.
Leipzigor Studion. YI. 1 1
162 Ouilelmos Frye
mm Milesio abiudicandum esse, at quae Heraclidae Milesii
rationem derinandi minime gererent, et ApoUonii locis con-
finuaui et explicatissimo nunc probaturi sumus exemplo. Per-
bene enim accidit, at nnam idemque fragmentnm dignnm
haberet Eustathius, quod tribus locis in commentarios recipe-
ret O9 nobis sane hand inuitis uiam planans at ab omni parte
emendatum exhiberemus.
East. 1647, 61 to eqq^ {ex vrjaov) x 72 iQ^rjvevovot ol
!dqia%aQx^ioi ^/Aera (p-d'ogag afttd'i e^yovfievoc ixeivoi ovtco
1W7, 62 xor^* ^HQCcxkeldrjv in el Ix tov (p&eiQU) ylverac \ to eQQU) Tiaq-
iaei Tov ^ xcri 5^. ^'Idiov yaq ^Icivwv xal AioiAuiv to toJv
68 ki^eiov TtQuita avfxqxova aiqetv \ eXre tv rvxov ov olov laixf^rj-
Qog aiiprjQog {nrjyavov rjyavov, deivov alvov), eX%e dvo (plov)
nXevQOL^ evQcc^ to Tta^a 7cXevQav rJTOi nXaytov iTtiqqri^a noio-
TTjTog (jcaq^ ^OidtjQ(i) olov OTq d^ evga^ ^211 xcri Ttaqa Av-
1648,1 xoipQOvi 920)* ovtu) yovv xal to q)&eiQ(o eXqw, \ i^ ov Aiokt-
xwg *eQQ(o (ig xelgu) xiggw, delQio digQw' AioXelg yccQ (cprjal)
2 tojv Toiovtiov -d'e/AccTCJv Tfjv TtaQaxiXevtov dlcfd-oyyov aAAotcJ-
aavreg xal fierarid-ivreg to l elg ^reqov q Xdta noiovoi ^rj^ara'
3 TtaQCcyaywv \ dk 'HQoxkeldrjg Ttqbg o^OLOxrjTa tov (pd-elgu) eiQcj
4 xoJ TO ftldvrj avTj xal awid^ioei tov v etg I \ alrj xal elTnov
avTiOTOixeiv to A xal to v [AloX\ {JiOQ)ixwg log Iv to) Svtj
alrj {xal 7tkavaa&ai alaad^aC) ovTio xmI Iv T([i (plh:aTog q:iv-
TOTog {ov XQfiOig mcaq^ ^E7CixaQiiiq) iv Tf/j ^(pLvTorac Taivlai^
5 rjk&ev rjvv^ev, 0 drj xal iv T(j} OlvTtg yivetat Ttaqa \ IlLv6aQ(t}
1647, 61 {ix vTjaov) addidi ex Eust. 756, 34. — oi '^^laTa^x^ioi cf. Ari-
Stonic. S 239 ^ SmX^ oxi rb iQqotv ovx icxt. xf/iXca£ nagayivo/iisvoi , aXla
fisxa tpd'oQas A ; idem / 364. — - 63 {7ir,yavov arcessiui ex Eust. 842, 47. —
{naQ^ 'OfiTiQ(f cf. Eust. 756, 29; naqa AvxofQOvi addidi ex Eust. 842,51.
— 1648, 4 Jca^ixcae emendaui ex Eust. 756, 31. — (ov x^f^aic x. t. X. addidi
ex Fauor. magoo diction, s. u. <PIvttj6.
1) Eust. 756,37; 842,66; 1647,61 (Fauor. S. uu. aiy^rj^s, atpaigeais,
i'Q^cjf 0ivTTie), At ne unum quidem locum inuenisse Osanuum iure mira-
beris, praesertim cum quiuquies ipsum nomen Heraclidae apposuerit Eusta-
thius. Multo meliore oculo usi sunt magistri Byzantini, qui hoc idem
fragmentum certatim arripuerunt: £t.M. 38, 36; 226,9; 144,35; Et. Gud.
21, 19; Fauor. alia Orio occupauit 18,1; 42,11. Sed absit iniuria uerbisi
De Heraclidae Milesii Btadiis Homericis. 163
01. VI, 22 (^/.ai elero %v%o xori [^w^] {^iok}txwg yivro (^yivto
6^ tfiaad'krjv^ 0 43), xekero xivro 7taQa ^kxfiavc) nal Ttaq^
^dttvKoig di %a\ iv ni) vIjqov XItqov xai itvevfiwv 7ck€v/A(ov
kiyei Aal (og £x rov (fd^elqu) \ ylverai xara JixtqUag q>x^aiqw, 1648,6
aq)^ ov to €q)&aQxa xai Ix rov ytxelvio xralvw JtjqixwteQOv
jtaqa ^htaln)' \ ofioia dk xai to fieooyeiov fueooyaiov xoi xv- 7
TteiQov vLVTtatQov 7taQ ^Ixjiidvt' xori eid-e ai&e nal detvog
aivbg ftaqiaei rov ^ ^Iiovix^ \ diakhcrii)' xal ovtw to (p-d'elQio 8
q)&alQ(o JvjQVKVjg, k^atqioeL dk twv TtQWTWv ovfi(pwvu)v aiQW
xai v7t€Q(ii[iaa^(i) xora ^Iiovag Qalo) k^ ov \ al aq>vQaL oTk fiiv 9
QaiGTriQeg xocv6t€QOV OTk dk al^ai ov ;f^(7ig {rcaqa Kakki-
l.icix(<i) iv TO) {^^a&Qj] dk tvoq^ ^HtpaiOTOio xafAlvoig} BaTQB(pov
aiQaiov €Qya didao7c6f^€voL\ Hie addendum eenseo xal ol
LiQtaTaqxBiOi dk, (^ai), avvgdovoi ttj TOiavrj] ix tov (p^elqw
/taQayioyfj' to yccQ ^in rqaov *€qq^ x 78 i^rjyovvTai ^ fierce (pd^o-
gag otci^c^. wg dk to Ttkrj&vvrixov tov €qq€ TCQoaTcr/Tinov to
eQQ€T€ dice dvo X yhoaaa Tig qirjac, KakXi/Acexog drjloi iv t(^
'sllsTe fiaaxavlrjg oXobv yivog\
Nescimns profeeto utram magis miremur eruditionem 8am-
mamqne qua etymologias fuleire staduit, in analogiis eonge-
rendis diligentiam, an disciplinam prorsos omissam et parom
temperatam libidinem, qua, quae natara dissimillima sunt, eius-
dem analogiae norma coninnxit, uoees uinealo nisi similis
notionis nuUo religatas arreptis bine illinc litterarum muta-
tionibus alteram ex altera repetiuit. Lapsnm esse etiam Ari-
starehum non ignoramus uocum etyma quaerentem; sed bac
re totius antiquitatis grammaticos superauit, quod uocabulorum
naturam atque notionem ex ipso Homero inuestigare maluit
accurata obseruatione et interpretatione, quam ingenio indul-
gens lubricas tantisque impedimentis obstructas etymologo-
rum semitas persequi. Videsis Heraclidem haec machinantem:
ApoU. aduerb. p. 585, 14 Bekk. to avTiog . . . rj . . . dexTiov
5 (xai k'XsTo cf. East. 756, 32 ; aioXixois Eust. 1064, 5 Exc. Or. 661, 58 ;
locus homericus 9 43 ex Et M. 226, 9.-9 (naffa KaXXtfiaxq> arcessiai
ex Eust. 1648, 9 et Et M. 38, 36, ubi pessime al^a rj apai^a pro atpviHi. —
Cetera suppleul ex Eust 756, 34.
11*
164 GuUelmas Frye
r^eficcTiycoVy rj ovyxarad'eTiov 'HQanleldrj (pa/divifi dg xara a%i-
Qfialv ioTC (Trjv dice) tov a Ohtwg, avvaloiq)rjg yevo^ivrjg zov
a xal 0 eig (aoolqov (og to Mevilaog Mevikag, JoqvXaog do-
Qvkag, Ilteqikaog ItTSQiXag' to yag iv t(j} diovti ^rj ye-
v6(xeva fioralwg ylverac' (pafikv yaq iv rfj deovoj] TCowvrjTc
^Ttolr^oov ovTiog^] cf. An. Paris. Ill, 125; schol. B U. a 133.
Merito tamen granins caBtigaremns Heraclidem, nisi et aeqaam
eomm rationem haberemus, qnae snperiores assecuti erant, at
qui analoga minime curantes et dialectornm cognitione hand
pariter instrncti nihil non v7t€Qfii^aa^(ji , ofcofiolij, iycjiolij,
ovvaiqiaei, /Aera&iaei, duikaaiaafup , icXeovaOfAiii, v(faiQia€iy
avyxorcij non solum singolarum litterarnm (neque ullam inueni
qnae etymologomm scalpella et forfices effngerit), sed etiam
syllabarum, deriuare et explicare conarentor. Molto certiore
uia progressos est Heraclides, qui quantum nobis e fragmentis
seruatis iudicare licet, nuUam syncopen, nuUam siue uocalium
sine consonarnm mutationem temptauit, quin similibus quae
uidebantur, aliorum uocabulorum affectionibus tueretur.
Apponam alia pauca generis etymologici:
Eust 1098, 13 ^vd'a ivdvfirjtiov xal tov ^Hgaxkeldov ehtov-
Tog iv Toig Jteql xov 7ti(pav(rA(jj (= 1654, 28 — 34 Os. fr. 79)
ore xal TO 7taq^ ^Oi-ir^qii) co 7ci7toveg N 120 xorr' ayadi7claaia-
OfAov 7C€7tolrjTaL {toig '^IioOL owrjd'rj) log a7c6 tov (povov ^leta-
fteaovtog tov (p dg to 7t (OgvyiM^ bS-bl)^)' ol yaq Jiogteig
tovg i7Cov€idlatovg ^q)6vot% kiyovaiv olovel a^ia tov (fovov
SedQaxotag xal ^leta 7tQod'ioBiog xatatpovag tpaaiv. De Dorico
qfovog aut xatacpovrjg aliunde non constat; nescio an cogitauerit
de loco qnodam scriptoris qualis est Pindari P. IV, 250 Bergk
Klixfjev t€ Jlrjdeiav tav TleUao (povov'^)
itacodd. BDV; xtW. 7uXLao(p6vov, R 7C€lia(p6vov: cf. Prop. Ill,
19, 15 'Crimen et ilia (Myrrha) ftiit patria succensa senecta*;
1) Yel MaxeSorixcJs ut BiJuTinoi Be^erixtj Her. ap. Eust. 1654, tS.
2) Sic recte Chaeris emendaoit: schoL Find. P. IV, 250 (= Didym.
rel. ed. M. Schmidt p. 226) IlsXiao tpovov 6 XaXgiS ai fiovXerai cwd'iron
avayiyvioaxeiv . . . ijroi ovy, tprjciv 6 Jidv/ios, Tt^wtxtdov tav UeXuto*
<povov divrSvofS ^^* fj yot'svrucr^ rj jia^S^novofS ^iC i]v tov Ueiiao <p6voi.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 165
1, 11, 30 'Ah pereant Baiae crimen amoris aqiiae\ Karafpovrjg
autem mihi in memoriam reuocauit ii 253, ubi Priamus filios
castigat
2nevaari fioi, xcma rinva, xarrjfpoveg' aid'^ ccf^a Tcdvreg
"ExTOQog wipiler^ avrl &oijg in:l vrjval Tteqxxa&ai'
io (Aov iyw TtavaTcoTfxog etc. ; 7ictTr]q>6v€g enim a scholiastis
prorsus eisdem nerbis explicatnr atque ^(povog' xara^ovrjg ab
Heraclide.
Male €^(ov interpretatns est Heraclides apnd East. 775, 29
(753, 61; 1562, 41; 452, 17) 'HQcexXeldrjg (prialv wg rcJy x^irc-
xdv Tiveg . . . cJv ioTi xai [Tea/og] {Nixlag} ^) V7tiQ§a%ov
ikeyov elvai to ^&(ov I 540 iV* r avrl %ov ycaTa&iwv xcnra-
TQiXOfv' avTog dk Ix tov edw qtr^al yeviO'S'ai xcrra ^(oQielg
TO ed-oj {plov 2) ed'Uiv Oirqog aAqnJy / 540) o? xal tov fiaddv
(laifl^d-ov^) liyovai xol to ipevdog xfw&og^)' to di €&u) TtQw-
totvTtov 6 ceitog elvai kiyec tov 'ia-^io *) etc. Heraclides igitnr
/ 539 (OQOev . . . ovv ay q tov agycodovta, og xcma itoX)^ SQde-
ax€v ed'tDv Olvqog al(^v interpretatns est lod'iwv^ ut a 375
aklag 6^ akeyvvete daltag vfia xny^orr* edovteg. Sed sno iure
Herodianns D. pros. / 540 tijv vtvo tiviov q)€Qoinivrjv ^ediov^
7caQait7]tiov' A, Neqne nero xpevdog xpv-^og debebat com-
parare, cnm nocis ipevdog radix sit ifwd', cnins aspirata in
mediam abiit : Hesych. eipv&ev ixfjevoato ' xpyd-aiveg dia^okov,
ipv&og Aeschyl. Agam. 465, 1059; schol. Lycophr. 235, 1219.
Quae fnerit sententia Heraclidae de 'adnerbio elao^ et
praepositione enely supra commemoraui. Hoc unum nunc addo,
quod apud ApoU. Dysc. (synt. IV p. 334 B = Os. fr. 34) cctco-
1) 'Nicias' scrips! pro 'Tisias' de quo aliunde non constat; l^iciam
uero in homerica prosod. saepe laudat Herodianns, B 717,839. 7^240. /6.
T 62. E 203. 2) Suppleni ex Enst. 452, 20.
3) De Dorico /ia(a)&6s non constat; Theocr. 111,16,48; IV, 34 ex-
hibetur fiaaSos; contra /itj&eie ov&Bis ftr^&a/io&ev jutj&afiok saepe in titulis
doricis occurrunt.
4) Hinc corrige Et. Or. p. 168 (%fwd'oe to tpevSos) anofiol^ tov i
xai TQonfj TOV 3 ei9 d' Y'[«K'^)^o6; cf. Curt. £lem. Etym.'* p. 464.
• 5) ira&of Alcm. fr. 13 p. 244 Schneidewin; Grit. eleg. 2b, 3 p. 140
Schneidewin.
166 GailelmoB Frye
firivlaag idem atqae i^i^rjvlaag esse contendit, ex eo profectus
esse uidetur, quod codices inter hct^rivlaag et aTto^rjvlaag
non nno loco fluctuantur: schol. Victorian. H230 aTtofxrjvlaag'
^QloTaQxog hccfirjvlaag ; idem T 62 Xa/xailiiov dk ygoKpec i/vi"
firjvlaavTog, qua de re disputaoit La Rochins, Horn. Textkritik
p. 1S9 qui tamen male ApoUonium illas praepositiones con-
fudisse asseuerat. Melius haec egit Heraclides : Eust. 1 385, 30
TO dix^cc TQix^ct TBTQax^cc ^(OQtxoV ttiv yoQ ^WQlilOV fl TOV
& iv Tovroig kTtivS'eoig' ovxio xai iv t(p fiakanog ^a^axog
xal xai^iaXri Xy^^aixahq' rivcSv dh el^tovruv to ctvto ylvea&ai
xal iv T(p Tjad'a 6 ^HQcm^ldrjg ova axovec. Quo tamen iure
Doricum nuncupauerit epenthesin, non assequimur.O
Etymologiarum agmen claudant yiyvcioxw, qiQaCu), 7tig)av-
axo) in quibus ueterum grammaticorum eruditio simul et dis-
ciplinae peruersitas cum maxime apparent, ut qui ex attica
plerumque profecti dialecto atticorumque proprietates uocabu-
lorum solas genuinas arbitrati rectam sibi uiam ultro obstruxe-
rint. Ita y in Epirotarum /voicncco, Atticorum ycyvciaxw yvvi^rj
ayvoc ^yyvoia *ydov7tog iglydovTCog ab Heraclide (Eust. 1064, 4;
1722, 35 = Os. fr. 51) Aeolensium pleonasmus sumitur eodem-
que y pleonastico explicantur Irj^ao) yXa^iuyv Ttaqa r(i) ycwfuiyjo
eccl. 254. At quantis ambagibus dialecticisque affectionibus
opus erat, ut (pQaKco et TtKpavaxw ab eadem stirpe repeteren-
tur; ^vi'/Md-ev, (prjal ^HQaxleldrjg apud Eust. 1654, 14 = Os.
fr. 79 rjyovv e^ ctQXV^ d-efiaTixijg eari (pw to liyco ' ov fxeroxf]
aoQiorog cpaaag dg xAcJ xlaoag xal avyxoTtfj (pag olov ^<pag
ifiev ciTtTokefxov* I 35 wartBQ xal xXag Ttaga 'A-vaxqiovTi (ccTto-
xkdg Anacr. fragm. apud Athen. XI, 472 e) ' to di fpti itaQaxx^ev
eig TO (paCu) i^ ov q)aoig, Ttqoahfixpei di tov q q)Qatio ox^ev f;
(pgaaig' allwg dh fieTalrjq)&kv MaxedovixiiSg xal i^eyex^^^ ^t^^
TOV (i Ttoiei TO /?cJ paL,(xi ^vxeXixdg xara to oiyio aiyaCio avitj
avidCo) oTif^iaCu) Tteld^u)' 'kx dk tov §at(x) xal rj fid^ig dioQi-
XWTBQOV (rtaqd t(^ Mcfxviqfxoj \aL /aiv Itv avd-QioTtoig (id^ig
ex€i x^^'^^^^ ^«' ^aQyakirjg ahi (id^iog Ufxevot" inserui ex
Et. M. 179, 66) X. T. A. Nolui plura exscribere; adeas igitur
1 ) Curtius, El. £t. p. 604.
De Heraclidae Milesii Btudiis Homericis. 167
Osanni fragmentum 79 ubi praeterea Pamphylioram , Lesbio-
rum, Tarentinorum et Boeotorum dialecti ad partes uocantur,
ut unnm q^^Qa^io (pQaaatj constituatur. Dilaceranerunt haec
etymologi recentiores : Orio p. 37, 1 ; 3S, 5 (cuius altera pars
Philoxeno debetur: cf. Et. M. 673, 50); 135, 7; Et. Gud. 557, 13;
Et. M. 179, 46; 799, 31; 673, 49. Sed ne Eustathius quidem
1654,14 totum Heraclidae locum exscripsit. Doctissimum enim
Heraclidae fragmentum An. Ox. I, 62, 16 (cf. Eust. 1398, 31 ;
778, 54; Os. fr. 73; 824, 30; 54, 18; Cr. An. Par. HI, 72; m,
241 ; E. G. 367, 2; Exc. Or. 661, 31; Eust. 1654, 28, ubi apud
Os. fr. 79 u. 22 nonnuUa interciderunt), sic fere constituendum
Alokeig dk ra eig nrw )>riyovxa fiaQvrova fiBTortd'iaaiv elg
dvo da cog yial r} ^Odvaaeia drjXol olov Jtimio Ttiooio ( aXXa
de Ttiaaei rj 119) xoi OTtrw oaao) ^oaaofuvog itoeii^ ia&lov
a 115 xai vlfCTOJ vlooo}. TaQavrlvwv dk (pwvfj ylverai vl^W
TcaQcc dk TO vl^io ylverai vl{ft)TQOv (og jtidoaio fnAirQOv xai
TiXrioaio TtlrjxTQoV xa) Ttaq^ 'Oia7]Q(i} ij dcakexrog xeirai olov
vl^^ vdart xJ^iaQij) A. 289 * o^ioiov Sk Tolg Qrj&€iai xal to hi-
7tTM hlaao) X. t. L Os. fr. 73 p. 8 u. 3. Hinc liceat corrup-
tissimum scholium An. Par. HI cod. 2766 ad II. a 120 correctum
apponere za €ig 7tTio krjyovTa ot AioXelg dia dvo aa kiyov-
Oiv olov TtiTtTio \7te\itioa(x) , ^kiTttj ov avv&erov to afike/cTOJ
^kiaaoj • TtaQBveiQavTeg ovv to v idlii) €&€i {iv t(o} fi[a]lia{a)(i)
(xai) 7vaQia[a]€L {tov fi kevaao) q>aaiv). Veram ille necessi-
tudinem, quae inter uerba in cw ttw aaw tvtu intercedit,
nostro demum tempore indagatam neqne perspexit neque per-
spicere potuit; sed soli debemus Heraclidae quae de Tarenti-
norum et Siculorum uerbis in ^w aau comperta habemus.O
Vereor sane ne aequo copiosius de rebus etymologi cis
disseruerim, praesertim cum ad studia nostri grammatici cogno-
scenda parum conferant; sed enim et hoc iuuabit ostendisse,
quam per omnes recentioris aeui .grammaticorum et etymo-
logorum libros fragmenta doctrinae Heraclideae lateant dis-
persa, et quam neglegenter banc praecipue materiam absol-
uerit Osannus.
I) Cf. Curtii El. Et.» p. 599. 601.
(Juibus grammaticaram qoaestionum fragmentis etymo-
logica excipi inssi, ea Eustathins cum ex prosodia catholica,
in qua Heraclides de singalis generibns, modis, temporibas
uerborum, nominum casibus, ceterarnm orationis partinm for-
mationibas qaatenus cum acoi^ntuum et. qaantitatnm doctrina
cohaerent, disscJruit, turn e libro ^cegl dvaxklTuv ^rjfidTwv*)
enotanit, in quo fusius ilium de anomalis exposuisse persuasum
habemus. Neqae mirum potest uideri grammatici argumenti
fragmenta seruata maximam partem respicere ad carmina home-
rica, quippe quae exoletis ac uariis uocabulonim formis redun-
dantia Eustathius commentariis illustraturus ad ueteres gram-
maticos confugit, unde farraginem illam minore sane disciplina
ac ratione, quam ambitione conflaret sibique eruditissimi inter-
pretis homerici famam pararet.
luuat supra disputatis nunc pauca addere. Atque eidem
cui ceteri grammatici, schematismo rernm naturam minime
1) Eadem Heraclidae fragmenta, quae Aldus Manutius in Hortis Ado-
nidis fol. 204b, 22 — 206 •, 6 edidit, La Rochius e duobus cod. Vindobon.
public! iuris fecit (in programmate gymn. acad. Yindob., cui subicitur liber
Tta^ex^oXoJv rov /xeyahyv ^^fiaros ix tcjv 'H^caSiavov, Vindob. MDCCCLXIII)
eaque multo emendatiora, quamquam ne ille quidem fons, unde haec frag-
menta hausta sunt, puram Heraclidae doctrinam praebuit; cf. Eust. 1722,
35 ; 1064, 4 (Os. fr. 51) cum La Roche parecbol. p. 27, 21 (H. Adon. 205 b, 12).
Saepius tamen Eustathius his ex fragmentis potest emendari et augeri:
Eust. 1714, 55 (28, 2) nrj^ tjyovv naQrj leg. iTjJ^iS Ila^ii parecb. 27, 6; Eust.
23, 27 (Os. fr. 67) augetur parecb. 27, 10—12 (H. Ad. 205«, 26—28) et uersu
hom. II. J 281; Eust. 1383, 20 insere fragmentum Euphorionis 'Bixwao
firriBQ' parecb. 27, 31; Eust. 1726, 24 adde uers. /712; Eust. 28,45 insere
uu. //134. B\\\ ^lia. Debeo autem hoc programma summae liberalitati
doctissimi humanissimi Dr. Fr. Hochegger, gymnas. acad. Vindob. directo-
ris, cui hoc loco gratias ago quam maximas.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 169
spectanti obnoxios est Heraclides: uetera et recentia, sono
similia et re diuersa, primaria et secundaria mire confnndan-
tur. CoUatis riSi^ey (pafiiv formam i^iev primariam asseuerat;
comparatis kajiovrog ela^ov (payovrog hpayov indagat eovrog
€ov. Littera r in avaxrog, vvxrog (qnam C. lulins Caesar pri-
mus primariam cognouit) eodem modo atque in Ttrokeinog
7t%6hg avvrw ccqvto) Atticorum uocatur et Cypriorum pleo-
nasmus. Atque cum Herodianum, quo erat ingenio ac doctrina,
arripuisse calamum non nisi tota materia diligenter examinata
et perpensa uideamus, Heraclides baud raro operose festinat,
leues spargit coniecturas, quae exposuerit male oblitus noua
molitur, superiora euertit recentioribus, id quod ne Eustathium
quidem fugit. ') Hie ij^irjv ex iitiat repetit, illic Aeolicum eon-
tendit pro ovitirjv comparato ixalrjfiav ivorjinav. Modo ^oy,
modo eov probat, neque ea genuinum repudiat. Atque his
uitiis eo magis obnoxius est, quo minore formarum propinqua-
rum ratione habita ad banc illamue formam explicandam tota
mente incubat neque id studet, una ratione ut quam plurimas
formas, quantum disciplina recte temperata concedatur, eompre-
hendat neue antea indagata posterioribus quaestionibus euellat
sine neglectis quae eadem lege teneantur, sine hac illaue forma
adductus nouam aequo citius rationem amplexus. Neque hoc
quemquam fugere potest, qui fragmenta adhuc prolata animo
reuoluerit, Heraclidem baud aliter atque in etymologicis id
praecipua cura egisse, ut epieorum poetarum formationes ana-
logis quam maxime fnlciret explicaretque e ceteris dialectis
petitis. His uero in latis ac nouis campis a nouis ei foueis
cauendum fuit. Etenim cum Aristarchi uirtus atque disciplina
celeberrima etiam hac in re cematur, quod carmina homerica
recensiturus eadem irretortis quantum par erat, oculis spectabat
censebatque assiduis quaestionibus usum potissimum Homeri
enucleandum -), ceteris uero scriptoribus nisi ubi rerum natura
1) Cf. Eust. 1407,58; 1625,60.
2) Facit hue Apollon. de pronom. 91 A — 92 A » p. 71, 22 — 72, 16
ed. Schneider; addo Apoll.de pron. 101 C » 79, 12 Schneider etya ro ax^i-
/Sii xTje dyaypcaaeojs xara avxo ro rov Ttoirjrov avtnj&ss iiera^erai- ; de Bjmt.
170 GuilelmuB Frye
postnlaretur in Homcrum auctoritatem esse concedeDdam, cum
alii turn Heraclides egregiae rationi ac disciplinae Aristarchi
male obtemperans e finibus bene circumscriptis aequo liberins
egressus, homericas cum ceterarum dialectorum proprietatibos
inique confudit, de linguae uetera mutandi nouaque generandi
studio obseruandi sibi ipse uiam obstruxit Quamquam igitur
interdum diiudicare non possumus, quonam iure grammatici
ueteres haec illaue ex aliis dialectis ab Homero in carminum
lonicorum elocutionem recepta dicamus, cum in titulis frustra
quaerantur, attamen hoc negare non possumus, grammaticos
ueteres saepissime a uia recta aberrasse, cum 'seuerioris sane
disciplinae subsidiis et in primis ratione quae aetatum demum
decursu excolitur historiam linguae et dialectorum contem-
plandi^ quam maxime destituti fuerint. lam ad singula ac-
cedimus.
Atque quae de homericis d^elo, ^lelo, dtaxQiv&eiTe Eusta-
thius ex Heraclidae libris enotauit, ut nunc leguntur, ineptis-
sima sunt: Eust. 1756, 13 = Os. fr. 64 s. fin. Emendaturi
proficiscimur a uerbis afto r^g eXg ineroxijg et Eust. 1907, 42
iyyiQlv€i dk {seil/HQaxleldTjg g) 195 ^noiot vl bW ^Odvaql' a^iv-
veiiiev') TO elre avri rov e*irjT€ Xiyiov on rj agxcila ^r&ig to
TOiavra evy.rixa aiyyuomei . . . Tioo/nTj-^eire i5 126 xal diaytQiv-
&elre ri02 xaJ elre qp 195* Iv olg de ravrd qnfjai, kiyei xa/
ore TO eifteQ yoQ xe (ikeio novev^evog, OTteq iv ^l?uddi N 2SS
TteiTai , eviiTixov Iotiv x. t. A. , quod fragmentum cum altero
(1756, 1 3 = Os. fr, 64) coniungendum esse apparet. Haec igitur
Heraclidem scripsisse pro certo babeo: Ka-Atjg voovat oaoi to
^emeQ yaQ y,e (ikeio 7iovev^ievog* ofteq ev ^IhaSi xeiToi N 2S8,
nQOOTCtKTixov elvat fiovkovTat' eOTi yccQ evxrcxov ytad'^ e&og
Tiov ^ixekwv ' 01 ycLQ 2ixeloi a7cd tcov eig eig i.ieTox(j^v 7toiovoi
TO evY.TiY.6v olov d^e\g d^eio, (ike)g fikeio' 7cdv 8e toiovtov
evYTiYov eig o k^yov 7taQd ^ixeloig ccTto tcjv eig ITg fieToxiJtiy
fierafidk/.ov to o eig e to Ttkrj&vvTiYov rtoiei vrQoo&iaei tov t
x^eio O^eire, ocpayeio acpayelTe xaJ Of^irjQog a7rb tljv 7caQ^ rifiiv
1,38 p. 77 tpalverai on tov ^AQiaxagxov ixivai to ifd'i/uov roi' ttoitjTov , oi
<JWTid'aJ9 iXleinei jols a^&^oti x. t. X,
k
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 171
dioTiQivd'Sig y.al tov ineid-ev Sixehxov dicc^Qiv&eio %(pri to dia-
yLQtvd-Bire taxioxa F 102. xai a7to trig €^ig (nerox^g (addo East.
1787, 44 ^g xklaig naqa roig fvotriralg eimov (pvlaTread-ai
TtaQctyei (scil. 'HQoxkeldrjg) xqfiaiv e^ ^kxfiavog to ^eori rtaqiv-
Twv fivaariv Ijttd'iad'ai , ov xora e^aqalv (pr^oi tov o cctco
TOV ftaQSovTOJV, alV ex tov eYg ^vTog AloXmov) xai tov heel"
-d^ev 2i7C€kixov elo to bItb olov ^7toloi tl At ^Odvarjt af.ivvB-
^ev^ rp 195. a/AaQravovai di Tiveg yqaxfjavTeg to tzoIol xehi,
xa-d-oTi oQiOTixov Qf'fAa Tip x€ ovvdio^i^ vTtdyovaiv og ixdoTore
v7i:oTaxTix6v ahel rj evxTixov' *!AXXoi dk tcc TOtavTa eXeyov
avyY,€x6(pd'ai, olov to diaxQivd'eiTe ix.TOv diaKQiv-d'elrjTe xal
TO ehe cLTto tov eXrjTe' xal rj/iieig di ov diacpeqofxed'a avTOlg'
ov yccQ CLTOTtov avTct xccTa Gvyx07criv i^Bvrivixd'ai ' ri yoQ ccQxccla
!dT'd'\g TO, evxTixa avyxoTVTei xoet ^^agoiv fxtag ovi,ka(irjg olov
TO {dia)xoa/nrj&€irjiAev xai diaxQiv^elrj^ev axoXovS-iog dk xai to
eitjiiiev {dicmoa/ATjx^ei^ev £ 126), diaxoa^rjd'eiTe xal {diangiv-
x^eljiiev}, dtccxQiv-^eiTs i' 102 xai {el/iev) ehe qp 195* to dk
'€i7C€Q yaq xe (ileio Tcovev/aevog^ N 288 otvcq Iv ^Ihddi xelTat,
evxTixov ioTiv x. t. L
Neqae tamen sic Heraclidem contenderim rem accurate
egisse. Vellem enim distinxisset inter aoristum quern dicimus
secundum medii, cuius sunt ^^krjTo, ^vfi^iaJTo C 54. S 39. 231 ;
^Irjod-ai, ^v^fili^nevog A 127. o441. i/; 274, w260; ^v^fikijvTO
X 105. £"27. Q 709; ^vf^^krJTai (schol. jj 204. F §vfililr]Tar
ivTvxjj 7tQ07taQo^vT6viog) tj 204 ; ^krjeTai q 472 et aoristum se-
cundum actiui elilrjv cuius sunt ^fA^kiJTr^v y 15, ^v^fih)fxevai
<Z> 578 sensu passiuo; e^krjd'r]v enim apud Homerum nondum
occurrit. Gaue tamen cum Ahrensio 0 &cias ex Epicharmi
^XeLrig aoristum ifidkrjy indagante.^) Quemadmodum enim efiQojv
e Pqio, eaxlfjv e axkt] prodiit, ita filelrjg nihil aliud est nisi
optatiuus stirpis ((ila sine) (ils pariter atque xek et xaA, axel
et axa?. inter a et € fluctuadtis, e (iak sine ^ek prodiit per
metathesin /JAa sine (ike: cf. Curtius, de uerbo grace, I p. 190.
1) De dial. dor. p. 338.
2) Schol. cod. Yen. ^ ad iV288 (aide notam seq.); Hesych. fiXeirjs*
fiXri&elr-s xal fiXsXo krr Etym. Gud. 103,39; An. Ox. 1,93,3.
172 Qnilelmos Frye
Recte igitar Etym. 199, 52 ^k€l{f])g . . . fj ano tov ^krjfii 6
devregog aoQiarog e^ktjv olov ^tcoB-ev d^ whiog evTterhg efiktjg^
xlvrjfia yciQ xal ov avyxofcij scil. ix tov ^ktjS'elrjg ' ovrwg ^Hgia-
diavog ttsqI na&wv.^)
Quod Heraclides tradidit aetemm Atticomm breues esse
optatiui formas, Glassenus et Stahlios in texta qaem aocant
Thucydideo constituendo probe memores adhibuere: n, 45, 1
xQid'elte] in, 42, 5 Tteia&eUv] VII, 77, 7 aud-elrey quod et
codice Vaticano cui in libris VH et VHI samma fides habenda
est, commendatnr. Namque ad Thucydidem potissimum illis
uerbis Heraclidem respexisse ex alio tibi testimonio &cile per-
suadebis: East. 1946, 22 =— Os. fr. 59 TtaQadldwatv ^Hgaxkei"
drjg oTi !d%TL%ol zovg VTteqavvteXvKovg iv rtp ^ fi6v(p negcc-
Tovoiv jjdrj liyovreg xal iv€V(yqxrj' xal ovto) (ptjol Ilavalxiog
(addit Heraclides) %xuv Tag ygatpag Ttaga Jlkaviovt ' nal Gov-
ycvdldrjg dk x^pijTcrt t(^ toiovT(it ^irrixt^ %d'ei x. x. A., quo cer-
tissimo testimonio librorum ambiguitas, praesertim cum haec
norma non solum consentiat cum Thucydidis, Aristophanis,
Platonis consuetudine, sed etiam cum natura plusquamperfecti,
cuius termihatio est Jet pro eaa\ l7te7criy-ea = pepig-eram, re-
spuenda est librariisque tribuenda ^), qui recentioris plusquam-
perfecti formas fjdeiv hteTioiri^eiv adhibuerunt.
Quo errore uirum doctissimum Augustum Lentzium in
/teffv^ore deceptus sit, ostendimus.^) Nee mirum. Cum enim
sibi recte persuasisset ad Herodianum potissimum onmia fere,
quae melioris notae grammaticae exstarent fragmonta, redire,
audacius interdum progressus aliena admiscuit. Minime tamen
earn ob rem uirum doctissimum reprehenderim memor quan-
1) Quae in cod. Venet. ^ ad iV 288 adnotata sunt /SXeXo /sXr^&sirjs'
iaii 8b axoXovd'av ftsroxjj ttj pXifievoi ' xdx^rjxai 9i ^En^x^Qfioe xal no ive^
yrjrixtp 'at' xa rv ^Xeii^e CipevSovcL* * a>s ow &6fi€voe &alo ovro) ^Xipisvos
/SXelo' TO 8i fiXslrjs rj fiXais 7ta^axeiTUi\ ex Herodiani II. prosodia de-
sumpta putauit Lehrsius, sed in ordinem fragmentorum recipere dubi-
tauit Lentzius, quamquam technologiam redolent Herodianeam.
2) Cf. Cobet, nou. lect. 212— 222. 277; Curtius, de uerbo 11,237.
3) Cf. p. 113 nostrae dissert.; cum Lentzio fallitur HlDrichsius 1.1.
p. 42 sq.
De Heraclidae Milesii Btadiis Homericis. 173
turn ille laborem sustinaerit, cum non solum Herodianea dis-
cemere atqae inuestigare, memoria tenere sed etiam ceteroram
grammaticornm, qaornm nomina ab epitomatoribus fere omissa
sunt, perlustrare et amplecti deberet. Sed tamen dubito an
Lentzius eadem iniuria Herodiano U, 326, 1 tribuerit, quae
exstant apud Fauor. 224, 6; Etym. M. 419, 20; congmant enim
cum Heraclideis apud Eust. 1946, 23 nee non idem de plus-
quamperfecto rjdea testimonium e Gallimacho enotatur utro-
que loco.
Atque Heraclidae def it€g)v^6t€ sententiam quodammodo
probauit Curtius, ut a (pv^io = (pvyjio profectus praesentis con-
sonam determinatiuam eadem ratione in perfecto seruatam arbi-
tretur ^), qua in 7ti7cooxa (Epich. fr. 7 Ahr.), Tterpvyyiov Alcaei,
Ukoyxa, ^ixavda aliis; uide quae disseruit uir doctissimus de
7C€(pv^6T€g ^€/Av^6t€g XeXeixiiOT sg uerb. 11 p. 202, elem. etym.^
p. 432. 'OU^iov uero et oh^ov comparatiua esse perspexit
Herodianus II. pros. ^519 et ad antiquissimam lonum consue-
tudinem pertinere discimus ex uetusto titulo Attico {oleii^oac
praebente) banc formam, quae ab aliis alii dialecto tribuitur.
Interdum tamen uis comparatiua in positiuam abiisse uidetur
eoque niti Heraclidem argumento oh^ov recentioribus loni-
bus adiudicantem pro oXiyov et cogitantem de epica dialecto
Lycophronis (u. 627 fxetoxUaag oXiC^ov pauUulum relaxans),
Nicandri (Tber. 372 ixex^ a^(plo^aivav oU^ova xal fuvvd'ov'
aav] schol. fiiTiQav xal jiQadelav ] Ther. 212 av^ EvQcifcrjv oU-
^ova)y aliorum.
lam cetera quibus participium perfecti actiui illustrauit
Heraclides fragmenta paucis examinemus, Minime ueterum
erat grammaticorum primariam perspicere formationem in par-
ticipiis XeXaxvia ^ 85, ^cfiaxviac J 435, quae per systolen
lonicam e AeAiyxaJg X 141, ^e/^rjxwg K 362 deriuantur ab Ari-
starcho et Heraclide, comparatis fieaa^ifigla Herod. HI, 104;
IV, 14 aiAcpLO^ctcieiv, aiAfptafiaolrj Herodot. VIH, 81; IX, 74;
tit. Mytilen. 2166, 20 (Olymp. 114, 1), JlfJQig ndgig. Aduersis
1) Curtius, de uerb. 1, 321 'Herodiani'.
174 Qoilelmas Frye
nunc frontibas huiusmodi participia homerica componamos :
agrjQWi; zf IM, x 553, ciQaQvla^) M b&. €361. 5*181, lei^riKcig
X141, lelaxvia /A Sb, ^e^iawg^) B SIS. iV197, ^ufi/^avio ^ 440,
fiejtirjxwg K 362, fieinaxviai J 435, (aeorjQOjg Arist. pac. 620,
aeaagvia Hes. scut. 268), Te&rjlaig M103, re^akviav / 208,
ad quae accedunt 7ce7tad^via p555, 7t€g)vvia ^513. £"288.
Vides in omnibus terminationem via quae prodiit ex *vaia^)^
stirpi ita annexam esse, nt uocalis stirpis non mutaretur. Aliter
se habent: xexkrjyojg £ 222. £591. A' 755, xexkrjyvia Hes. opp.
451 (xeiclayyvla Xen. Cyneg. Ill, 9; VI, 23), ii^rchrffixig X 497,
7ce7cXriYvia E 763, 7C€7tTrioig § 354. x 362, 7C€/tTr]viai v 98 (Ap.
Rhod. II, 535), texQiyoiteg B 314, Terqiyvla ^ 101. lo 9, t€-
TQTjxvla H 346. Apparet enim talium uerborum *) syllabam
rednplicatione ortam positione lougam esse et hac de causa
nihil aliud relinqui poetae, nisi ut femininum antepaenultimae
auctae adhiberet.^)
Quae supra enumeraui participia, his addidit nouum Hera-
clides apud Bust. 1700,39 «=» Os. fr. 57 rqitog (TcaQcmei^evog)
7caQ^ *'l(x)Oi dlxot %ov X 7C€(pllrja, yeyi/j&rja olg, cprjol, xal "Ofir^-
Qog XQ^^^^^ eiio^ev kq)^ itiqwv ^rj^ariov, tig ot€ ix xov t€-
xix^l^a Tervxr^ct kiyei ^diaitqvoiov jervxruog^ P 748 quod, si
cetera comparaueris nexatprjajg E 698, xexagrjcig H312, Temjoig
1) Hes. Theog. 608 aQri(^lav MEOv^ metro postulatur; ceteri codd.
a^€t^lav\ Horn. hymn. Herm. idrjSvlai. recentioris aetatis est: cf. Rzach,
Dialect des Hesiod, in Fleckeiseni Anna!, uol. suppl. VIII (1875/76) p. 445.
2) fufiaoree N \S2. 1S:339.
3) Curtius, uerb.11,229.
4) Ahrens, Mus. Rhen. 1843 p. 177 sqq.
5) Eadem 'systola Ionica\ quam adhibueruut Arist&rchus et Hcra-
clides (uide Aristonic. /378. 3*25), utitur Heraclides in 8rjXQ} 8dxvaj; falso
enim Ahrens dial. Aeol. p. 107 Herodiani sententiam Heraclidae tribuit,
quam hie siiperioribus iam grammaticis probatam repudiauit 3t;xo} Bayxava
i^ ov 'JlQaxXeiSrjs avyxexotpd'ai tpriai to Saxpof xata rwas, oi i'^oe tpaaiv
AloXixvv' . . . avroi fierroi ix tov Srjxo) (qaod postea in prosod. catb.
ipse amplexus est Herodianus 436, 2 Lentz.) jienoirjad'ai <frjai tovto x. t. A.
= Eust. 28, 44 (Fan. 232 = Os. fr. 61) quare nescio num recte G. Curtins
uerb. I p. 223 praesenti S^xoj locum denegauerit : cf. Hippon. chol. 28, 6
p. 215 Schneidewin.
De Heraclidae Milesii studiis Homericis. 175
/30, ^eliaQfjcig y 139, xexoTi^oig O 456, 'KexoQr^oig a 372, t€-
rkr^iog t; 23, 7C€fCTr]oig §354, fortasse mecum duces S^rjQiTtoi-
t€Qov et elegantius qoam unlgatum et recentiorem redolens
aetatem rervxtj^oigf praesertim cum TeTvxrjy^iig solo dedar^noreg
/? 41 tueri possimus. In eis quae apud Eustathium 1700, 41
secuntur, mendum relinquitur tollendum: thaqtog di, g)r]al
^HQax'leldrjg, TtaQcmei/Aevog rov (pthi n;€q)lk€ia Ttqog ov ^'Of^rj-
Qog eygaipe to ^vexviov xatare^veiojTwv^ H 409. K 343. A 39
ix %ov xidyeia 7caQccx€lfUvov' fcifiTtrog TtaQaxei/ASvog Ix tov
7t€(pll€ia V TtecpLXea dixcc tov Z, ov 7CQbg axokov&lav ro
^lareoT^ dv Li'idao^ lo 203, pro quo scribendum censeo iarewT^
elv !A'idao. Atque primum quidem Heraclides posita quarta
forma ^redyenitwv^ quintam profert iota carentem, nihil addens
de oi in 0 mutato. Deinde, nisi in koteoxe omicron /i€Tcr-
xaQoxTrjQi^ovTiov esse credideris, iorewre norma grammatica
postulatur; nam ex ao iota(f)6r€ lonum more per rjo euadit
constanter Jw, contra rjo ex uetnstiore €fo ortum in eo tra-
ducitur. 0
Perfecti homerici ab Heraclide explicati duo adhuc re-
stant fragmenta, alterum de formatione in edfaij alteram de
perfectis in modum praesentium flexis. Atque de earai rjaTai
eiccrai supra disserai; nunc reliquam eins fragmenti partem
illustrabo: Eust. 1885, 51 ; Os. fr. 65 lovroig di 6 avzdg'Hqa-
xleidrjg hcayei nal on evioi riov ^laivwv, olg axolovx^el, (prjai,
xai 6 Tcc Na^iaxa yqaxpag OikrjTag eire KaXXlvog (lovov to tj
ev Toig Toiovroig 7taQar/.et^ivoig elg e xai o ri^vovreg to €7c6-
t.ievov V (fvkaTTOvai 7tB7toiiav%aL liyovreg xal yeyeviavxai. xa&a
xal TO iyivovro eyevxo (?)* xai oye ZrjvoSorog 7toHdKig, (ftjal,
7caQa Tf/7 7C017JT7J ovTio yqcKpet xoi ra ivtua dlxct jtiivToi tov
vv TO ite/colrjTat d 452 xal vevorjrai 7C€7couccTav xai vevoiarai
X. T. L lure miraberis qui Philetam potuerit Heraclides coUo-
care cum Gallino! Rectum inuestigauit Meinekius'^) aduocato
Etym. M. 795, 12 Oikriag . . . Jtaqtivvfiov cog Ttgiotog Hqw-
1) CopiosiuB de hac re disseruit Merzdorf, in Curt. Stud. IX p. 226.
233 sqq.
2) Anal. Alex. p. 351.
176 Goilelmus Frye
riag, aQiarog IdQioxiag (addo (pLlog Oikiag Herodian. I, 276,
30; 287,19; 379, 29 saepius). Odziag di iariv 6 xakotfisvog
iaroQimg 6 ra Na^iccKa (codd. Na^ia) ovv^elg x. t. L ubi
codd. MY pro xakov^evog praebent KakXa^alogj quod recte
mutauit Valckenaerius in KaXaxralog. Scripserat igitor Hera-
clides OiXxiag (id quod uel falso accentu OtkrjTag commen-
datur) 6 KaXaxraiog, quern laudauit Tzetzes ad Lycophr. 633:
Oilriag h y' Na^iaxcov. Ceterum persuasum habemus cum
alios, de quibus hoc loco cogitauit Heraclides, turn Pbilteam
non minus plurales in lavTai imitatione in deterius flexa pro-
cudisse quam Zenodotum aliosque singulares in atai.
Ut enim in lingua sanscritica 0? ita in Graecorum consue-
tudine aut vxai aut oral reperimus, quae male miscuit Philetas.
Zenodotum uero interdum singularem in oral apud Homerum
admisisse Aristonicus quoque adnotauit 77 243 17 diTtXri TceQi-
eOTiyiiiivrj on ZrjvodoTog yQarpei hciariaTai (pro singulari iftl-
OTrjTai)' ayvo€i dh on ra roiavxa Qi^fnara TtXrj&vvTixa eiaiv -^;
cf. schol. Victorian, 'f 197 Okeyed'oiaro' Evq)OQliov xaxcJ^ Ttf
qriiAan ivixwg x^ijrat et An. Ox. I, 373, 29: naQslaro' KaXki-
f-iaxog ^xovQfj dh Tcaqeiato 6a%Qvxiovoa quibus apposuit Hera-
clides: ij fiivToi l^QiaraQx^i^oq exdooig ovx oldev rf^de rfj dia-
/.iy.TO) ;f^tJ^/£>'ov €1 ycal naiv edo^ev ofioiwg to) 7t€7rolrjTai
7C€7CoUaTaL ovTU) y.ai to ^vrat earai Ivr/.bv yeviod'at earai iv
T(f) ^ot dfj vvv tar at oiyff T 134* 0 drj a7toQQa7ti'C€i ^HQccxXei"
dr^g ehcLov ovdi7COX€ xov "OfurjQOv ivixolg XQ^jf^^cci Qfj^iaoiv avrl
nkrjd-vvnyiwv 2), y.aO^d/ceq ivLotg Boiutiov edo^ev. Neque uero
alius ueterum neque Heraclides rationem et necessitudinem per-
spexit inter t}vrai {t-arai) et eaxai intercedentem , qua de re
1) Cf. Curtius, uerb. I, 92. Miror tamen, ne ullum quidem grammati^
corum de terminationibus vral^ oral disserentem Heraclidae adnotationem
commemorasBe ; omnes enim summa cum fiducia tales formas nouas atque
inauditas nunquam procusas esse asseuerant.
2) Schemati igitur 'Pindarico' locum in Homero denegauit Her.; cf.
Lesbon. de schematt. p. 17 1 Yalcken. ; Villoisonis An. Gr. II, 95. UivBaqucov
8 6 [to] {trfV) Tole TtXrjd'wjixoJe 6v6/xaaiv ivixcav ^fjfiarcjv [^ovro] ^m-
foqav oioVf (a d'tCTai) avS^es vTti^ noXioe (tov iQdd'vxov &avarov) Pind.
fr. 78 B*, xai 'iaxti ^a^ipd'ayxTav [rav] ayika^i) keorrcav ff. 229.
De Heraclidae Milesii stadiis Homericis. 177
haec statuit : iwvixjj rfiriaei %ov rjra elg e xal a {nal naqiau
Tov v) vevorivrai vevoiarai Heracl. apud Bust. 1885, 47; 1946, 26;
aut Ifv xcrra rfxijoLV . . . fivrai earai xai . . . ^aTvdyrjv IdoTvi"
yea, Jio^iridriv Jio^i^dea xal . . . rjdrjv rjdea 1759, 38; aut rjdriv
ivevorjyLrjv i7t€7toir]xi^v, a(p^ wv xal avTdiv al Turjaeig yivoivT^
av rjdea xai ivevoiijxea xal inercotrpiLea xorra to iioTvayrjv
^AoTiayea naq^ ^HQodorq) xal fivxai earai xal r]v ia 1946, 25.
Re aatem nera Homerus terminationes arai aid affigit fj ex a
aut € producto lielilrjarai. ^657, fiefilTJaro 5*28, dedfiriaro
ri83, xr/AiJoTo /iC 195, neqfojii^aTo <P 206, xexoXdaro §282:
cf. Curtius, uerb. I, 92 sqq. Quae tamen tradita sunt perfecta
et plnsqnamperfecta homerica antepaenultimam productam non
gerentia: earat F 134. 7 628, earo H 414, x^ora* ^ 826,
x^aro N 763 , in his lonnm cum Merzdorfio agnosco studium,
quod iam in Homeri carminibus sublucens temporum decursu
excolentes lones recentiores to ^ra alia uocali exceptum atte-
nuatione et metathesi uocalium deuitauerunt; etenim in Hero-
doti dialecto ionica constanter earai adhibetur.
Sed misso iam perfecto passiuo transenndnm est ad per-
fecta praesentium in modum declinata, de quibus disseruit
Heraclides apud Bust. 1596,2; Fau. 357, 28 — Os. fr. 75; An.
Ox. I, 374, 18 ; Bust. 1954, 26 ; Cram. An. Par. m, 294. Atque
grammatici commentationem sic restituo: to 7ti7tlriyov ^Ivivojv
xal 2vQaytoval(ov ki^ig iarlv [ov ... kekdd'w] ' ol ydg SixeXol
TO a T(jjv 7caQaxeiiniv(ov elg c5 fxeraxi&iaaiv olov Ttenoltjxa
ne7toirjxa), TtirtXriya TteTtXriyiOy {ov 6 7taqara%ixbg eTciTtlriyov
olov ^iTci/cArjyov 7c6deg 'i7t7Viov^ E 504 xal ^laxcSg TtiTtkrjyov
d7Coiiokfj T'^g ixTaaecjg ^7te7clr]yov de xoqov Ttoolv* & 264 ex-
pleui ex An. Ox. I, 374, cum Bust, illud ^laxwg non expli-
casset) (ovTCJ dh xal likrjd'a lekijd'io xal iaxfj ovaxoXi] dg
fxifiirjxa (ie(ia{x)via J 435, )Jkr]xa kelaxvla fn 85 likad'a} in"
serui ex An. Par. Ill, 294, {a(p^ ov) h ^Ihddi to ^ixkilad'ov
xtd^aQiarvv^ B 600 ' ^dqiarovixog dh ov 2ixeXixd xavra kiyec
1) Vide Merzdorfii commentat. in Cartii Stud. uol. IX p. 216 sqq.,
qui insuper formarum Herodotearum in iaral Jafo catalogum adstmxit
p. 217 n. 13; non tamen debebat de Heraclide Pontico cogitare p. 217 n. 12.
Leipiiger Stamen. YI. 12
178 GailelmuB Frye
aXX^ avadiTtlwaeig ^laxag (iovXerai elvav xata xo xexa^cu H 5
kekdfiu) d 388. xara fiivroc tov aviareqov Xoyov (sernaui inerba
Enstathii) ylvejai xcri eveoTwg Tteqwxu) Ix tov 7tiq>vxa, ov
naQararixog tvciq* 'Haiodip iv Qeoyovltf 673 to ^i7ti(pvxov^
xal ctTto TOV 7tiq)vya to xaT A'kxalov ^ Tt^cfvyyiiiiyf , ((ig ano
TOV fii^QCJ&a ^e/iQOjd^u) to ^dtfxov ^ej^Qiid-oig Ilqlafiov^ J 35)
addidi ex An. Par. Ill, 294. Non tamen debebat Heraclides
hue referre aoristum lila&ov, cuius medium kekad'ovTo J \Tl
Sapph. fr. 44 occnrrit, quamquam de Hesiodeo i7tiq)vxov recte
iudicauit. Sed de Homerico ijcijckrjyov uidetur adhuc sub
iudice lis esse, utrum cum Aristonico ad aoristum an cum
Heraclide aptius ad perfectum reuocetur. Glassenus 0 quidem
aoristum defendit, qui et formis mediis proderetur jcenhfiyero
M 162. V 198, 7te7tXriyovTo 2 51 et uersu Aristophanis au. 1350
^og av TteTtXriyji tov 7caTiQa veoTTog (Sv\ cum in rogationibos
aoristum Graeci solerent usurpare. Sed repngnat participinm
7i€7ckrjyojg B 264. E 763. X 497 , nETcXriyovTeg Gallim. hymn,
lou. 53, quo perfectum subministratur. Accedit quod in legi-
bus saepissime praesentia uerborum adhibentur, quod cur in
Tt^ithfiyji non agnoscamus, non assequor.'^) Quid? qui ^e^Qii-
&otg J 35; IXi^xrjaL cp 365; yeyiovio, xexXrjyovTeg M 125. Hes.
scut. 379; ijci(pvxov Theog. 151,673; IgqiyovTi Hes. scut. 22S;
Alcaei ^cerpvyytov legerit, idem e/c€7vkrjyov et iftifiin^xov i 439
plusquamperfecta esse negabit? Quaeritur autem, num solis
Doriensibus talem perfecti inflexionem concedamus ; participia
enim perfecti apud Aeolenses in eandem terminationem ovrog
ovreg (nam de casibus obliquis certissima habemus testimonial
atque praesentis uulgaris exierunt; Didymus ad II. NiSO xex/.?;-
yovteg' Iv TJj iTfQif tov IdgiOTaQxov x€x?.r]y wt eg ^) ui, ovTijg
xal ol jckeiovg' ov yaq avayxalov to u4.lo'Ux6v juiTQOv fifj
e7V€lyovTog V., et Herod. II. pros. M 125 x€xki]yovT€g cog ccqi/j'
yovTtg' ov yag to xexktjyoTeg htXfovaoe Tto v, ovdk 7caQa to
1) BeobachtuDgen Uber den horn. Spracbgebr. Ill p. 100 sqq.
2) Cf. Curtius, uerb. II, 23 sqq.
3) Unde comperit La Rocbius, Textkrit. p. 296, Aristarchum in se-
cunda editione xenXr^aixes praetulisse '?
De Heraclidae Milesii stadiis Homericis. 179
^o^ia xeKkrjyojg^ B 222 Ix//t5^ry, akXa Ttaqa to %eKkriYa yiyovev
6 ^vqayLOvoioq eveariog nenhfiyio, vjg naqct to avwya avciyw,
7C€7ckrjya 7C€7vkrjyio iv3-ev to ^eniTtkrjyov rtoSeg iTtnwv^ E 504.
axokovx^og dk t([) Y.^Ki\yu3 luBtoxfj ij xexh^ywv ^aqwo^iivri evd^ev
TO X€XAlJyOVT6g 0 AV.
Qua ex Aeolensimn consnetndine repeto xexi'ddovrag Find.
P. IV, 74, TtBipvyywv Alcaei et quae Hinrichsius e titulis eno-
tauit 7C€7tk7]Qwxov%a Lesb. 2189; xarekrjAv&ovrog apad Gonz.
in itin. Lesb. tab. Vni, 2, 9; iTtirerekixovTa tab. XVII, 1, 6;
7C€7corjA(ov apud Kaibel in Gyriaci syllog. XX, 5 p. 6 quibos
addo Pordosel. 2116 c yLarearaxovTcav , a7cek{€Lk)v{&)ovT€g in
tit. Theban. apud Keil, Nachtrag zur Syllog. inscr. boeot. p. 34,
542, cuius formationis participia apud Dorienses nisi generis
feminini non exstant.'^ Enimuero ceteri modi e ratione prae-
sentium flexi apud Dorienses latissime patent et consensui
grammaticorum utique codicum ambiguitas debet cedere, prae-
sertim cum apud Epicharmum, Sophronem, Archimedem libro-
rum quoque auctoritas fere adstipuletur testimoniis grammati-
corum 3) : dedolTcu Theocr. XV, 50 ; TieTtoi^ug V, 28 ; akupd'e-
QioTcei Sophr. fr. 83 Ahr. ; yeydyieiv Find. 01. VI, 83 ; xexkddetv
fr. 79 B \ Apud igitur Dorienses, quin perfectorum flexio ex
analogia praesentium repetenda sit, dubitatio non potest oriri ;
sed Aeolensium perfecti participia in tJv ovrog terminantia
eodem ex suffixo originem traxisse, ex quo prodierunt lonum
in uig oTog, cum Giesio et Hinrichsio persuasum habeo.^)
Gonsulto omisi de uariis uerbi substantiui formis homericis
quid statuerit Heraclides, uberius disserere; pertaesum enim
1) Hoc scholio lectiones codd. egr^e illastrantur: P 756. 759 omnes
codd. (teste La Rochio) %tHXfiyotnBS\ | 30 yg, cira^ ceteri cod. xtukriyov'
Tc»; 1/125 6L Townl. xexjb^/ores , ceteri -i7/orT«fi; 17430 LS Mx^/oreff,
rell. 'Ti'/ovTs^; /u256 M -ohraff, KNS -oraff, £U -riy^as; Nom. sgl. xank^
yatv (cf. nBTiornntoiv in tit. apud Eaibel Gyriaci syll. XX, 5 p. 6) apud Home-
rum non inuenitur, sed constanter HtxXrjyois B222. J? 591. ^168.344.
iV755. P88. /i408. Hes. scut. 99, 442.
2) Cf. Ahrens, de dial. Dor. p. 331.
3) Ahrens, 1. c. p. 329.
4) Cf. Hinrichs p. 121.
12*
180 Guilelmiu Frye
est tot uitia retegere ac refellere, quibns in hnios aerbi formis
derinandis lapsus est Neqne enim perspexit radicem uel at
illormn more loqoar to &iixa esse h-fil (quamqaam ne Hero-
dianns quidem re indagata probe usos est) neqne qua par erat
constantia atque sagacitate ad rem incubuit; parum enim se-
cntus, qua erat animi mobilitate et inconstantia, certas ratio-
nes, quibus singnlomm temporum formas amplexus explicaret,
modo hac mode ilia dialecto aduocata easdem formas alio
aliter loco enucleare conatns est. Sed ab hac parte landandos
est, quod ubique a traditis exorsus tradita soluere maluit quam
ingenio indulgens normisque extricatis confisus noua audacter
temptare: Eust. 1641, 44 (Os. fr. 78) to fjfirjv ov fCQoaXijipei
%ov iwra' TtQoyLQixiov yap, cpriol CHgaxkeldTjg), Trjv dca %ov Tj
yqatfiiv. Erant igitur qui ex d^X prodire inberent jiii-riv ! Hera-
cUdes nero r\^i\v traditum explicatums confhgit ad io^i ov^rjv
quod Aeolensium more ut hcaXrjixrjv kvoi/jfiriv in rjfirjv abiret.
Qnin Tyrannic communi de uerbis in fit ex Aeolica dialecto
repetendis sententiae^ obnoxius (eadem de causa uerbomm
elfil et q>r]fil accentum rifiaqvii^ivov esse arbitratus est Hera-
clides 1313, 20 «> Os. fr. 55, mutationis minime cupidus) aeoli-
cum accentum obtrudere Homero conatus est 2) ^qyfifxi yaq ovv
yLmavevaai B 350, si quidem uerbis Eustathii fidem habea-
mus, qui pro uirili parte uerba Heraclidae cum aliis locis tom
p. 1613, 16 — 45 = Os. fr. 55 uitiis inquinauit.
Quod fragmentum ut panels attingam, iniuria Ahrensius
reprehendit ^) Heraclidem, cum hie non de omnibus uerbis
in 'cub sed de paucis tantum e coniugatione ^aeolica' in fxi
flexis ut *q>a(jj q)rj/il, azdcj 'ia%rifii aliis cogitauerit ^) , neque
1) Quam Herodianas strenue refutauit II, 825 Lentz.
2) De enclisi a Tyrannione statuta cogitauere Lehrs, quaest. ep. 126;
Bekker 'Horn. Bl&tter' 1,87; Goettling, de accentu p. 393; Uinrichs 1. c.
p. 14.
3) Eadem iniuria idem Heraclidae uertit crimini, quod participii bU
nominatiuum utAeolicum uenditasset, parum memor Eust. 1787, 44, cuius
uerba supra apposui p. 172.
4) fPaot inuestigauit Her. e tpaa&cu Eust. 1641, 36 = Os. fr. 78; ^^regie
autem Gurtius, uerb. 11,374; 1,213, talia grammaticorum themata in hac
Da Heradidae MUesii Btudiis HomeridB. 181
aliam ob cansam Aeolensibus adscriptis, nisi qnod omnia
nerba \n fit e dialecto Aeolica repetenda esse censnit. Etenim
de nerbis nere aeolicis secnndae classis perispomenon haec
diserte af&rmat 1613, 23 ooa vuiv eig Jurfj ai diqy9'6yy(p naqa-
XriyoiiBva olov yiXai^v x. %. X. , AioXi-aa ovra rrjg Aea^Liav
exovrai dialixrov. Qnis antem a se impetrabit, at Heracli-
dem nno eodemqne enuntiato de nerbis in fit aeolicis senten-
tias inter se pngnantes prompsisse credat? Res patet. Gram-
matici neteres breuiloqnentia hand raro pamm apta nsi formas
e. g. doricas nnncnpant nel aeolicas, in qnibns nad'og quod-
dam huic nel illi dialecto proprinm deprehendere sibi nidentnr
ipsam formam Doriensibns nel Aeolensibus minime tribuentes. 0
Ita eihfjXovd^^ev I 49 ex Atticomm consuetndine repetiuit Hera-
clides propter atticam qnae dicitur reduplicationem ; ipsum
eiki^lov&fi€v Atticomm esse negauit. Et Eust. 1892, 41 coUatis
doricis (^nXeev) inXviv, (^Qgeev) ^qqtjv rfv qnoque nt ex %bv
ortum Doricum nuncnpatur; sed ipse hand multo post rig pro ^y
nere Doricum esse affirmat. — In eodem quod tractamus frag-
mento, quomodo Osannus exbibere potuerit BoivjtIov rifil^ pro-
fecto non intellego. Nonne ntitur Heraclides fieTa^ioei %ov ^
Big il? nonne addit %6 devTegov etg? nonne liyei 6 avrog,
on BotioTol TO ^ TcaQctrilevTov r^g Tt^tirrjg tcJv elg jii fiBTO"
Ttd'iyteg elg t^v ei diq>S'oyyov x. t. A.; itaque legendum est
ovxovv xal and tov w eiri av aloXixov rifxi %al Boiwrixf fieta-
d'iaei TOV tj elg Trjv Ji dlqyS'oyyov elfii fifiaqrri^ivov ov %(^
Tovip xad'a kxiQiod'L kiyec (o) aizog' ra yoQ uilolixa dijlov
o%t (iaQvvovTai * tov dk toiovtov BoicdtIov [rjfii] (fii^C) to dev-
Ulaoe dialecto exstitlBse adnotauit: f>av XiyBtv Hesych.; paa cf. tabb.
Heracl. 1, 68 inifir^ ; Gratin. com. n, 88 n^fic^vrts; feed. Lacedaem. Thuc.
V, 77 ixfttavTK; iXam in Doride uulgare; ^^a> {rl&rjfu) D. A 291 ; Hinrichs
1. 1. p. 126.
1) Quae si recte dissemi, HinrichB quoque reprehendendas est qui
p. 134 haec scripsit: 'balbutit graznmaticuB iUe (apnd Maittaire p. 478 ed.
Storz.) de Aeolisino Starf com goi; sicot in dial. Cypr. idn andire debeat';
nam grammaticus Bolam terminationem imperfecti respicienB collatis ifiXrj
irorj et Staff AeoUcun nominauit
182 GoilelmuB Frje
%€Qov [elg] {e'ig) x. r. L Geternm haec cum nerba Heraclidae
et quae mox secuntar Hyet 6 avrog on Boiwroi %6 ^ Ttaga-
rikevTov rrjg TtQiiTrjg x. r. L accnratius inspexissem , iam non
dubitabam quin pessima ilia 'iateifxt xlgveific pro Boeoticis
uenditata deberemoB Eostathii ingenio, non Heraclidae. Ne-
que Eostathio fides habenda est inter boeotica enumeranti
7C€(plXeifu vevoetfxi 1613,22; grammaticus enim H. Adon. 'pie-
romqae cum Heraclide conspirans' sola q)lkeifxi voet^t praebet.
Itaqne snspicor solita avometpaXanjiaei usum Eustathium aliena
neglegenter admiscnisse in quibus Heraclides de solo ei^i kfAixi
'ififievai disseruerat; cf. Eust. 1408, 1 dfiXov dg xai %b [c/uK^V
fiBvai and tov w fteqtOTCiofxivov %ijg a av^vylag . . . ^ioktovi
q>afx€v %(XfievaL xa^ori ol ^loleig xai iv &ifxaatv to ngo-
riyovfievov rj (xeTazt&ivTeg elg e diTckovai ^) to fi olov tzo^^i
7t6d'Bfi(jii (plhifii cpiXe(i^r. Ahrens dial. aeol. 61.
Finem uero huius fragmenti (Os. fr. 55) medicina audaci
mitto aliis curandum; certe pro ^Alo'kelg' scribendum est:
JtjQielg q)7]al (pa%l kiyovaiv. **£ioveg {dk xal Aiokeig) rial dlxa
Tov q) cf. Hermipp. com. 11, 382, 6 Meineke et Sapph. fr. 48
Ahr. rjai dwaofiev rjoi ftaTrjQ. Multum uersauit et hue illuc
torsit sententiam de v paragogico imperfectorum tjv et rjay.eiv
ecQta naka r388; oidelg enim, loquitur apud Eust. 1892, 33
= Os. fr. 62 TtaQoraTLXog elg v neqaxovrai Iv TQiTqi evixto
7caQ^ Ekkrjaiv. Nam roig elg (igaxv TceQaTovfxivoig elza aw-
aiQed-elGi xoiovroig 7tQooio7toig ovxh^i fierovola tov v. Sane
nouum auribus Graecorum aeui Alexandrini, minime ueterum.
Etenim in titulis ionicis saeculo IV superioribus v paragogi-
cum fere ubique conspicitur, cum inter undeuiginti uocum for-
mas V paragogici participes sedecim v ostendant^): Tri'CoLaiv
TO, i'dtoxev 2vi^aevoiv, r^aiv 17 et quod grauissimum ^E{x^)dr^-
/jLog fx€ BTcoieiv in tit. Miles. OJ. LXXX. Neque aliter res se
habet in titulis Atticis Euclide archonte superioribus, ubi v
1) P. 1442, 50 idem p. 780, 35 » Os. fr.80 male inuexit Jta^uls Si
nXhova^ovaip zb c [einovTBi iofuv] cf. p. 1892, 46 = Os. fr. 62 s.jfin.
2) Cf. Curtius, Verb. II, 99.
3) Cf. Erman, de dial. Ion. in Curt. Stud. V, 278 sqq.
he Heraclidae Milesii studiis Homericis. 183
paragogicum, pariter atque in boeoticis titulis^), minime ea
sola de causa positnm est ne hiatus enaderet^), id quod re-
centiore demum aetate factum est.^) Atque cum Aristarchus
et in plusquamperfectis fie^'^xeiv E 661 , dedeucjnrjy.eiv q 359,
Tjvioyeiv Z 170, iarqxeiv P 133 illud v admiserit, iam non
dubitabimus quin paruerit codicum auctoritati: Did. Z 170
Tjvioyeiv' ovTiog avv Tf/7 v ^dqloTaQXog' Yjvaiyeev yag ^; Did.
Zi 661 ^QiaraQxos /nsra tov v fiefilrjxeiv x. t. A. Et La Rochium
multis uerborum ambagibus illud v Z 110, q 359 al. repudian-
tem ueri aliquid suboluit^), cum Didymi scholion 5 412 in
suspicionem uocaret, quod a Kaysero*) emendatum propono:
ovTiog i^co Tov V [/ie(ik'qx€i] xai avev rov i Q^efikijycei) Zr^vo-
doTog y.ai ^QiaToq^dvrjg' {^QlaraQxog dh) ovv ti>) v liefikrj'
x€iv A cf. Did. E 661. Sed quid sibi uolunt apud La Rochium
scholia de hOTxi^^i €£ar?;xee, quae nihil aliud nisi augmentum
respiciunt? Quam uero leui argumento La Rochius praecepta
Aristarchi aspernatus sit, tituli ostendnnt; cf. praeterea An.
Bekk. 442 ccfce^Qoiyei xal avv Tfii v ctrcaqQioyeiv ro y tvqoo-
umov et recte Aristarchus rivwyeiv Z 170' rjvojyeev yaQ,
Sed reuertamur ad Heraclidem, qui cum tertiam ^v nequa
ex tjov rieg ris(v) neque ex ?£ explicari posse arbitraretur ^j,
ad Doricam confugit dialectum, cuius imperfectis tQQrjv hckrjv
ionicis^) eggeev eTtleev respondentibus etiam rjv tertiam ut ex tev
Doriensium more ortam tueri se posse putauit. Atque titulis
1) Beermann, de dial, boeot. in Curt. Stud. IX, 59.
2) Gauer, de dial. Att. uetust. in Curt. Stud. VIII, 292.
3) Cf. Hedde Maassen, de w paragogico in Leipziger Studien 18S2.
4) Textkrit. p. 194.
5) Pbilolog. uol. XXI p. 328 , unde Curtii uerb. II, 239 sententia cor-
rigatur.
6) Comparato Aristarcheo xre'e pro nvrj rv^ov y^638, quod ea de
causa Aristarchus temptasse uidetur (Eust. 872, IS = Os. fr. 62 not. 27 ttvis
t(jav l^^iara^x^ieov ixSoaeatv \oiv(^ Ugafiveiqff ini 8* atyeiov) xve'e xvqov^
A 638 Xiyovaiv) ut uersum inl 9^ atyetov xprj rv^ov Kvrjcji ;^AAxe^i7 nimis in
spondeis remorantem paullo concitaret.
7) £gregie has formas ionicas contra Ermanum defendit Merzdorf
in Curt. Stud. VIII p. 146.
184 Goilelmas Frye
quidem Dorica ilia non confirmantar , cum in eis imperfecti
nerbornm perispomenon tertiam singnlarem 0 non inneniamns ;
sed si homerica rjvviyecv fiefilrjxeiv, Milesiorum ItzoUlv^ Homeri
ijoxetv respexerimus, non erit, quod Heraclidae de 'iTtkriv igQtjv
seaerioris sane Doridis testimonimn respuamns.
Adnotantur interdum in scholiis lectiones quae librarii in
ipsornm dialectos proniores Homero obtruseront, at (Z> 351 al
hi Tciv nokecov ^rjde nvTtaiQOv^ elxov A. Prorsus simile uitium
(nam ydnonqoy Doriensium esse testantnr Herodianns et Hera-
elides) ^) e eodicibns qnibnsdam Heraclides enotauit apnd East
722, 58; 1726, 24 = Os. fr. 66 "^ov fxivzoy xdnerov ye fiaxrjy
ava xvdtaveiQav @ 448. Qaam lectionem ear Osannas q. h. IV
p. 20 in Iliadem ab Heraelide 'recognitam' rettalerit, non in-
tellegimas. Qaid enim legimos apad Eastathiam? iWt dh
xai hegolag hcdoaeiog yQaqyfj vTtodvaxolog xa^^ 'HQaxkeldrjv
cnjTfjy ov fiiivTov (pro ^rjv) x. t. L Fait cum saspicarer ocu-
loram errori fiiv%ov deberi citias ad xdnerov delapsoram ; sed
Photias tradit in lexico p. 258 fiivror to dh fxirvov ^dgfia-
Qov 3), [el] <^) xal Xgvacrcnog X9V^^h qnare non dnbito qain
Qariter atque xvnaiQov in earmina homerica irrepserit *) : East.
1726, 25 17 dh dtdkexTog avTrj in xal vvv ooi^eTat Ttaqd toig
dvTiyQdq)oig' to ydg , , , ov jiivTOL ov jiivTov Xiyovaiv x. t. A.,
1) Quod Ahrens dor. 201, 1 e tabb. Heracl. enotauit imperfectam
inafKoxri (1, 15) uerbi nafjLtoxdto (ibid. II, 168), coniecturae debetur.
2) Apud Eust. 1648, 7; cf. Alcm. fr. 20 p. 246 Schneidew. nvnai^iaxto,
3) I. e. puro Atticistarum sermoni abiudicandum ; cf. Herod, ftov. >U|.
I, 20 nXoLTQfv iv ^TnB^fioXc^ Sidnai^e trjv avev rov y x^V^^"^ ^^ fia^fia^v
Xiyoiv ovrtos: *0 3^ ov yaQ rirxlMiH^iVy (o Mo(v)aai <piXai
l4kV onoTB fiiv x^^^V 3ir}rcofiTjv Xcyeiv
*'E(paaxB BrjTtOfiriVf onoxB B eineiv Bioi
^OXiyov oXiav.
Est autem oXio^ Tarentinorum teste Herod, /aov. Xei, 1, 19 ^rj n Ta^atTivoi
xogis rov y n^oipt^fuvoi rrjv Xd^w avaXoyanB^ov anotpalvovxai ^ Sont^
'Pivd'ojv iv 9ovXip MeXeay^tp 'oXioiaiv vfiav ifinifpvx ' evxfwxia *. Ael. Dionys.
Eust. 1160, 10. Photii locum correxit Dobraeus adu. crit. 1,601.
4) Non commoramur in adnotatione Osanni ad fr. 66 rem se in q. h. V
de Chrysippo tractaturum poUiciti. Vana enim nos ape deceptos illinc ad
superiorem locum relegauit (q. h. V p. 15).
De Heraclidae Milesii studiis HomericiB. 185
quod fragmentmn incredibili oscitantia descripserunt compila-
tores Et. M. 135, 44; Etym. Gnd. 23, 29; An. Ox. I, 31, 30 qui
pro Liqyeiwv substituerunt 0 'Priylvtov uel 'PrivUv. Neque Hera-
clides Siculis onelSu) attribnit, sed Ttqunovvrcov arbitratus est
esse a7tel6{f} tov artivdio] quod ille Siculis concesserat, his
melius nisum Rheginis tribaere. Sed palmam meruit Et. 6ud.
168, 50 ij yccQ uiqyelojv didXcKTog fiera^aXkei to v eig I' to
yccQ OTtivdio aneLdo) Hyovatv xai to %vdov eldov ubi ad unum
omnia pessime corrupta sunt Nee feliciter fenerati sunt com-
pilatores hoc fragmentum. Vix enim Herodianus (Fauor. 124, 31
ex quo lacunas Et. Gud. 73 s. u. ocQy(evvyfja(i} et An. Ox. I,
31,28 facile explebis), quae necessitudo inter aQyevvog Tto-
&evv6g et aQyeivog Tto&eivog intercedat, primus perspexit,
cum iam Heraclides xcIqcj (p^elQto delQU) cum aeolicis yci^QM
fp^iQQio diQQU) comparanerit , quod quin in adiectiuis repeti-
uerit ut Herodianus, non dubito. Sed etymologi qui Heraclidae
de OTtivdw OTteidw rid'elg Ti&ivg alel aliv adnotationem lege-
rant, eadem in adiectiuis agyewog aqyeivog Ttod-etvog nod'evvog
explicandis, ut multiplici doctrina imbuti uiderentur, abusi
sunt, id quod facile perspicies ex Et. Gud. 73, 39; An. Ox. I,
31, 28 collato Fauor. 124, 31.
Geterum codices nostri onmes @ 448 rectius praebent ^axifi
ivi KvdiavelQrj pro ficLxy]v ova xvdidvetQav. Cum enim prae-
positio ev sensu generali regionis locum quendam respiciat,
in quo quis uersatur, xard distributiua notione ad compluria
7) Viz recte Schnddewin Ibyci Rheg. reliq. p. 64 scripsit Et. M. 73, 44
i&oe iati TCJv *Priyiv»v BiaXitert^ to 7 r^dneiv eU v * to yaQ OTteiffof anif^of
Af'yovoi xal to fvdoi ivBov x, r. X, Odofr. Mtdlerom secutus. Nam *Prjyiro}v
corrupte legitor 'pro U^eicav; at aero pro unBiBto anivBa edatur cneioo}
cTttvoo), neque Eaitatbii uerbis conceditar (722, 6t bU M, n&eis n&cvs,
oh ofioiov TO an$iSat onivdaf; 1726, 24 cnipBm ... at; n^toTorvnov to
oneiSo) xad"^ *H(faMXei8ijy'^ 1726,25 • , . ok ofioUnai to aneiSof anivS(a\
neqae ulliuB eoram, qai Heraclidae sententiam propaganmt: aactores £t. M.,
Gud., Anecd. Oxon., Faaorinas, grammaticuB Hort. Ad., reliqai. Gf. ApoU.
synt. IIII, 3 p. 313 ov ... n^ouxtlatTai (to v) fiara to a, xaiTOi tbXihov
ov noXXoiv Xeieofv, Ha&o to c tov v ov nqwiyelTai^ avanaXtv ftivToi, Ss
ye na^^ j4(fyeiois nafinokXos iuTiv ^ TOiervTi; iSvvTaii^,
186 QailelmuB Frje
3 I
gpectet einsdem regionis loca oocupata, praepositione ava usi
sunt Graeci at continnam rei per totam regionem propagation
nem denotarent; ita contagio €vv^f.iaQ ... ava axQocibv ^x^^
A 53, laeta uidet luno Neptannm Ttoirtviovta fidx^iy ccva xv-
diavetqav H155, KoiQavicjv €7C€7t(o^€lT0 Agamemno arlxag
ccvSqiov, Tjld'e d^ irtl Kgi^teoai xiiov ava oika^iov avdqtiv
J 250. E 167. Hoc uero a uers. © 448 alienum esse non est
qnod contra Osannum (q. li. IV p. 20) multis explicem. Godi-
com igitnr aactoritate non solnm, sed ipso sensn quoqne com-
mendatum probo fiaxf] hi xvdiavelQrj ut Z 124. H 113. A 409.
ill 47, Iv vofilvT] J/ 462. £712, h drjioTrjrL F 20. If 40.
AT 207, h aikij 'P167, h aradly JFf241. 0 283, h ai&kf^
n 390.
Fragmentornm seriem clandat East. 1443, 57 tjv inhv yqa-
q^ead-ai Trjv aQxovoav (rov ^ AeiioxQitog^ § 242) 6ia xov ^ xa) o
(og hi Tov ktjog 6 kaog' ov fniiivrjTai ^Hqai^XeLdiqg nad'^ S/tiow-
rrjTa rov vrjog vaog xai ^r]6g naog 6 k^ ayx^arelag TtQoa-
yevrig' ovnio dh rjv im ^OfurJQOv kv x^^^^ '^^ ^^og 6 kaog,
quae meliore forma exstant in An. Ox. I, 265, 2 tov vaog tqo-
Ttivtog ^iv TtLovi vrn^^ B 549 xa) tov Ttaog 'xa) Triyr^ tzbq iovri^
X 441 TO laog* argeTtrov efietve itaq ^O/nrjQfp xalrot t^ jnera-
yeveoriQiic ^Iddi TQaTtev, oiov ^Irjov ((J*) a&Qrjaag^ ^iTtncova^,
Atque naog Doricum quidem est (Hesych. TtatoTac avy-
yevelg' AaAioveg) sed in uiilgarem usum abiit, ortum fortasse
e stirpe na 7te-7ca'i^iai^ cf. Callicrat. in Stob. florii. 85, 16
iitUrrjoL ovyyevelg, Eur. Androm. 041. Uberius dicendum est
de i.ct6g /.rjog. Nam cum appellatiuum , ut recte obseruauit
Heraclides, apud Homerum constanter d paenultimae retineat,
nomina propria cum kaog composita alias normas secuntur.
Atque in carminibus homericis plerumque etiam in nominibus
propriis kao seruatur: Aaoyovog Aaodafiag AaodUr^ Aao&oi]
Aaoiddwv quibus opponitur AeuoxgiTog /? 242. P 344. x 294
in quo eandem atque in keiovaiv E 782. H 256. 0 592 uoca-
lium mutationem digammate euanescente genitam agnouerim. ^)
I) h'ovffi semel occurrit X262.
V
De Heraclidae Milesii stadiis Homericis. 187
Praeterea 'Ayikaoq 0 527. A 312. v 321. x 327; ^Qxeailaog
jB445. 0 329; EvQvhxoq JT411; MeviXaoq, 2»Bvilaoc; n h^,
sed !dyil€ioq % 131. 247, Hrivilewg B 494. iV^92. P597 inter
quae eadem fere ratio intercedit atque inter ^Exivijog H 468,
KkvTovrjog vi^ 119 et ^dva^rjolvewg ^113, LixQoveug i9" 111.
Homemm imitati sunt poetae elegiaci: kaog Callin. I, 8; Tyrt.
XI, 13; Xenophan. m, 15; Theogn. 53. 781 ; XagUaog Archil.
79, 1 ; ep. 119, 3 VoAcrog; sed Aetocpilog ter apud Archil, tetr. 60
p. 1 87 Schneid. Inde a temporibus Hipponactis hqog inueniri
docuit Heraclides si quidem Eustathium (1443, 57) secuti recte
tribuimus Heraclidae fragmentum An. Ox. I, 265, 2. Tituli
quoque, ut hoc addam, in nominibus propriis fluctuantur; in
uetustissimo enim Milesio saec. VI reperio ^HyriaavdQog xcri
(Jl)v{d)tog xofi Liva^iXeiog^ sed in inscriptionibus Euboeicis ^)
priore saeculi V parte exaratis occurrunt AaoyiQarijg 105, Aecj-
xQcirr^g 107, XaQlkaog 207, Aevxagog NixoArj'idrjg 138.
In lade recentiore nomina propria in aog terminantia nisi
ex Attica quae uocatur declinatione non flectuntur: AQueal-
kewg Herod. H, 181. IV, 159. IV, 160; LiQxiketog VH, 204;
"Hyrjalkeiog VH, 204. VIH, 131; QQaaileug U, 113. 116; Ni-
yMewgYUylM] /I^^/Aew? IX, 103; nQfj^Uewg JX, 107] Hqw'
reaileojg VU, 33; XagUewg IV, 145: excipiuntur Nmolav VH,
137 !d^ii.cLOi tribus Sicyonia et MeveXaov VH, 169, quod ab
omnibus fere editoribus recte mutatum est in M€vi),ea). Varias
tamen formas apud Herodotum induunt, quae a kaog exor-
diuntur nomina Aaoddfxag IV, 138. IV, 152; AaodUri IV, 33;
AadUr] H, 181; Aa^avrjg Areas VI, 127; AccKQlvrjg Laco
I, 152; AevTvxldrig (sic constanter scriptum et conferendum
cum Euboeico AevxaQog)] cetera nomina propria A^co syllabam
ostendunt: Aewfiujzrjg Aecaxi^drjg AeiongiTt/jg etc., quocum
usu Herodoteo consentiunt tituli Thasii quos publici iuris fecit
Miller 'revue arch6olog.' XH, 139. 268. 368; XIH p. 276. Ap-
pellatiuum uero modo Acrog, modo kiiog^ modo ktjog scripse-
runt librarii Herodotei; sed Heraclidae et Herodiani H, 108
t) Gf. Mu8. Rhen. aol. XXII p. 276 sqq. ; Erman in Curt. Stud. aol. V.
\
188 QuilelmoB Frye De Heracl. liiL stud. HomeridB.
Lentz. anctoritatem plnris qnam codicmn aestimandam cen-
snerim com Dindorfio (praef. p. 39)^ cnm et vrjog codicibns
Herodoteis I, 183. VI, 19 commendetnr.
lam snbicio indicem fragmentorum Heraclidae nnmeros
Enstathianos com Osannianis exhibentem :
£a8t <
Ds. fr.
East. (
Os.fr.
East.
Os.fr.
p. 23, 19 »
n.67
p. 1398, 31 »
n.73
p. 1700, 31 —
n.57
28,44 —
61
1410, 53 -«
58
1714, 56 =
61
32, 36 s»
50
1411,22 »
64 n.l
1721,62 -e
77
44, 30 »
74
1432, 30 »
71
1722,33 »
51
145, 35 »
51
1457, 44 —
81
1724,30 =
35
341 =
31
1525, 10 —
60
1726, 26 «
66
452, 18 »
63 1
1561,60 «
63
1755,53 =
64
670, 62 «-
52
1576, 58 »
69
1759, 1 —
59
722,58 »-
66^
1596,2 »
75
1815,3 »
39
734, 42 »
53
1613, 16 —
55
1S54, 58 —
72
734,51 —
54
1618,48 »
68 b
1885,43 «=
65
774, 54 =
73 b
1641,34 =
78
1892,31 —
62
780, 33 «=
80
1642,2 «
56
1946,22 «
59 b
853,5 1=
68
1643,2 «
70
872 —
62 n. 27
1654,13 »
79
ov&eig, uri&Big.
Von
Georg GartiuB.
Ueber das Vorkommen dieser Formen statt der S.lteren
und von den Atticisten allein gebilligten mit d sind wir diirch
die Inschriften jetzt hinreichend aofgeklHrt. Was dnrch Week-
lein (Gnrae epigraphicae p. 30), Herwerden (Lapidmn testi-
monia p. 61), Rutherford (New Phryniehos p. 271) und andere
Gelehrte festgestellt ist, lHuft darauf hinaus, dass die Formen
mit 1^ im 4. Jahrhundert v. Ghr. in Attica, vereinzelt auch in
Nordgrieehenland auftauchen und daher auch in die Litteratnr
dieser Zeit, namentlich des Aristoteles, obwohl ohne Conse-
quenz (Index Aristotelicus s. v. firj^elg) , und in die der spS.-
teren Zeit eindringen. Aus Eaibel's Epigrammata e lapidibns
coUecta bringt Rich. Wagner in seinen soeben erschienenen
Quaestiones de epigranmiatis e lapidibus collectis grammaticae
L. 1883 p. 92 flinf Beispiele bei.
Wie aber erkl&l; sich dieser seltsame Vorgang? Ver-
gebens sieht man sich nach F&llen um, in denen ein andres
allgemein tlbliches Wort sein bis dahin unangefochtenes d im
4. Jahrhundert in ^ verwandelt. Dass jeder Erkl&mngsyer-
such der Aspirata von dem Ursprung des Zahlworts aus elg
auszugehn habe, liegt auf der Hand. Aber wie kommt es,
dass das BedtlrMss den spiritus asper des zweiten Bestand-
theils in dem Compositum zur Geltung zu bringen, Jahrhun-
derte lang den Griechen fern blieb, um erst zur Zeit des Ari-
stoteles sich geltend zu machen?
190 Georg Curtius
Gust. Meyer Gr. 6r. § 215 sucht diese Frage dnrch die
Annahme eines etjrmologischen Irrthnms oder, wie er sich
ansdrtiekt, einer 'Verwechslung^ zu beantworten. Er sagt:
^ov&slg, f^Tj^elg, ovd'iv, fajd-iv (nie ov&efiila, (xrj&e^ual) oflFen-
bar in Folge einer Verwechslung von oidi mit ovr€\ Ver-
wechslungen bedeutungsverschiedener WCrter und Wortformen
sind bei den nenesten vergleichenden Grammatikem Uberhaapt
ein sehr beliebtes Ansknnftsmittel. In diesem Falle h^tte diese
Annahme doch nnr dann die mindeste Wahrscheinliehkeity
wenn sich irgendwie nachweisen Hesse, dass in jener Zeit die
Griechen tlberhaupt nnsicher in ihren negativen Partikeln war-
den, so unsicher, dass nicht etwa nur von dem satzverbinden-
den ovdi zn ovre gelegentlich abgeirrt wurde, also in den
Partikeln, die im lateinischen negtie zosammenfliessen , son-
dem dass sogar das in oid^ €lg steckende ovdi ne — quidem
mit dem copulatativen ovre verwechselt ward. Bisher fehit
es, so viel ich weiss, gSnzIich an solchem Nachweis fUr diese
Periode. Ffir diese ist ein lantliches Abirren von 8 zvlt ebenso
nnerhlirt, als das Verlernen der in vollster Blttthe stehenden
attischen Prosa, das wir in Athen selbst am allerwenigsten
irgendwie erwarten werden. Schon deshalb ist jener Erkl^-
rungsversuch verfehlt.
Aber es gibt noch einen andem Grund. Gesetzt — was
wir bestreiten — es hatte sich bei den Griechen des 4. Jahr-
hunderts der seltsame Wahn gebildet, in ovx^eig stecke nicht
ovdi ilg, sondern ovre elg, so mttssten wir unbedingt auch
ftir *ov8e^iay * (.u]6EpiLa o^rc^t/a und /lijzf/z/a erwarten. Denn
dass diese Sprachverbesserer etwa fttr das Masculinum und
Neutrum ovtb fttr angemessen hielten, im Femininum aber
das ovdi nicht antasteten, wird niemand glauben. Ich finde
dies Argument schon bei Trendelenburg in seinem Commentar
zu Aristoteles de anima p. 202 : ^a particula ovxe ov&iy duci
non potest cum propter particulae usum, tum quod oiji^ia
nusquam iegitur'.
Sehen wir uns also nach einer andern Erklarung um.
Wenn ein alter Lautbestand in einer verhaltnissmassig jungen
\
ovd'eie, /ir^&aii, 191
Sprackperiode vereinzelt ge&ndert wird, so liegt es am nach-
8ten bewusstes Nachdenken als die Quelle der Aenderung zu
betrachteD. Wir batten es also mit dem Vorgang in der Sprach-
geschichte zu thun, den wir Etymologismus nennen kOnnen, das
ist mit einem Tbeil jener ttbel angebrachten Sprachmeisterei
Oder Schulmeisterei , der unserm Jacob Grimm so sehr zu-
wider war. ov&eig gehQrte dann in dieselbe Kategorie wie
das deutsche 'ohngleich', ^ohngefahr' (im Anschluss an
Ohnmacht u. a.), oder mit der pedantisch gezierten Form
'die Beamteten' statt der volksthtimlichen. Anch die Ber-
linische Betonung 'Vormittag, Nachmittag' (anders der
Sanger des Liedes 'ich hab' den ganzen V6rmittag u. s. w/)
beruht wohl auf dem Streben die Herkunft des Wortes deut-
licher zu machen, oder es, so zu sagen, auszukemen. Dass
die Athener solche Versuche nicht yerschmahteuy besonders
seit Prodikos oQx^ortjg rtJv ovo^ianov lehrte, haben wir Grund
zu vermuthen. Vielleicht h^ngt es mit dieser um jene Zeit
gesch^rften Beachtung solcher Dinge zusammen, dass, wie
Wecklein und Rutherford beobachtet haben, schon von Aristo-
phanes an ovde elg, fur^dh elg als ^cagd^era h^ufiger werden,
auch auf Inschriften fnjde hi, ovdk iva. Diese Ausdrucks-
weisen wurden aber mit der Zeit zu schleppend und wider-
sprachen der durch die rhetorische Bildung eingesch^rften
fuga hiatus. Wie wenn nun das verbundene /£/;($' hi, ovd' i'va
eben dadurch, dass man sein Wissen yon der Herkunft aus elg
durchaus zum Ausdruck bringen wollte zu jenem med' hen,
ud' heni ftthrte, von wo zu fitjd-h ov&evl nur ein Schritt war.
Ungew5hnlich bleibt freilich auch so das v^ als Aspirata
von d, Aber einmal darf man Erscheinungen wie diese, welche
dem Kreise bewusster Umdeutung angehOren, nicht mit dem-
selben Maasse messen, wie die natttrlichen Producte instinc-
tiven Sprachlebens. Dann aber fehlt es doch nicht ganz an
Fallen, in denen bei dem Mangel einer weichen Aspirata die
einzige den Griechen gelaufige harte fUr den weichen Laut
der Media mit einzutreten hat: z. B. fiiiikarpa^ eUoxa^ 7cq6xvv^
das anders als aus 7tQ6-y{o)vv zu deuten niemand gelingen
192 Georg Gurtias av&eig, /irjd'eis,
wird , und av&QO)7cog 0 , dessen erstes Element von avdQ- zu
scheiden bedenklich ist. v. d. Mllhll in seiner Schrift ^Ueber
die Aspiration der Tennes' (L. 1875) hat daranf hingewiesen,
dass die Aspiration in vielen Fallen dadorch begtlnstigt warde,
dass der Explosivlaut in dem Silbenanslaut zn stehen kam,
80 in TtXox'fio-g neben TtXoxa-ino'g und in dem eben erwahn-
ten 7cq6xvv.'^) Anch in (pqoL^iov nnd im lokrischen cpglv hUngt
die Aspirata wohl mit der Ansdrllngung des Vocals von nqo
znsammen. So entstand das ^ in ov^elg, firi&ivy indem man
nicht ov'deigj sondem ovd^ elg sprach nnd den Hanch nm kei-
nen Preis verloren gehn lassen woUte.
1) Pamphyl. axqtonoun (Roehl Idscf. Antiqu. 505, 7) neben aBQtjcava
(Z. 8).
2) Es scheint mir diese Wahmehmong zu der AufTassung zu passen,
welche Sieyers in seinen 'GrundzOgen der Phonetik' (L. 1881) S. 116 gel-
tend macht
LEIPZIGER STUDIEN
ZUB
CLASSISCHElSr PHILOLOGIE
H£RAUSG£GEB£N
VON
0. GUBTinS L. LANGE 0. BIBBEGE H. UFSIUS
SECHSTER BAND.
LEIPZIG
VERLAQ VON S. HIRZEL
1883.
LEIPZIGER 8TUDIEN
ZUB
CLASSISCHBN PHILOLOGIE
HERAUSGEGEBEN
VON
0. GUBTinS L. LANGE 0. BIBBEGE E. UPSIUS
SECHSTER BAND
Zweites Heft.
LEIPZIG
YERLAG YON S. HIRZEL
1883.'
I*
INHALT.
Seite
THEODORUS MATTHIAS, De ApoUonii Dyscoli epirrhematici et
syndesmici forma genuina 1
6UILELMUS FRYE, De Heraclidae Milesii studiis Homericis . . 93
GEORG CURTroS, oi&ais, iirj&eii 189
CURTIUS RICCARDUS OPITZ, De argumentorum metricorum lati-
norum arte et origine 193
J. HERMANN LIPSIUS, Ueber die Unechtheit der ersten Rede
g^en Aristogeiton 317
DE
ARGUMENTORUM METRICORUM LATINORUM
ARTE ET ORIGINE
SCBIPSIT
CURTIUS RICCARDtJS OPITZ.
PBAEFATIO.
Cnm nihil magis dedeceat philolognm qnam parnnlas res
fastidire, qnaestionem de arte et origine argamentornm Plan-
tinis fabolis praefixornm , qnam A. Lorenzins epicrisi retrac-
tandam esse censnit in Bnrsiani Annall. uol. 3 a. 1874/75 p.606y
libenter snscepi, praesertim cnm Ribbeckins, praeceptor illn-
strissimns, me adhortaretnr. Atqne spero hand snperflnam fore
commentationem meam, si qnae a doctis niris nsqne ad hoc
tempns passim prolata snnt, accnrate coUegero, diligenter exa-
minanero, pro niribns snpplenero. Vemm tamen, nt firmnm
habeat qno nitatnr fnndamentnm dispntatio mea, initinm £ei-
ciam a Terentianamm fabnlamm periochis, — qnippe qnamm
anctoris et nomen et aetas et condicio nota sint, — maxime
propterea, qnod certam qnandam necessitndinem intercedere
inter has et altemm genns Plantinomm argnmentomm docti
qnidam niri contendemnt nel etiamnnnc contendnnt. Ut antem
tota materia exhanriatnr, ti:actabo Vergiliana qnoqne argn-
menta et brenins alia neqne data occasione ab angnsta nia
panllisper declinans floscnlos hinc illinc carpere granabor.
Pars I.
De periochis Terentianis et Ptautinis non-acrostichis.
Qnaestio 1.
De C, Sulpicii Apollinaris studiis et de argumerUorum in libris
manuscriptis condtcione.
Anctorem argnmentomm Terentianomm cognonimns ex
Optimo Terentii codice, ex Bembino, in quo singnla sic in-
13*
196 CurtiuB Riccardus Opitz
scribuntnr : 6. 0 Snlpici ApoUinaris periocha. Cnios docti niri
parua esset notitia nostra, nisi plora de ^stndiis eios memoriae
prodidisset grata cninsdam discipoli sednlitas. Grellins enim, qni
adolescentnlus aliqoamdin Snlpiciom secntus erat (Noct. Att.
Vn, 6, 12; XX, 6, 1), in dnodecim capitibos docta quaedam
responsa et similia posteris semanit. Nomen magistri trioiens
commemoratnr y atqne noniens ^Solpicins Apollinaris', sexiens
'Apollinaris Snlpicins', qninqniens deciens ^Apollinaris^ in eis
scilicet capitibos, in qnibus plenum nomen iam dictum erat,
nisi qaod in capite 15 libri XI ^Apollinaris noster^ inaenitor
nnlla praeterea haias nominis commemoratione facta.
Nnsquam antem ^Snlpicins' solum reperies, neque tamen
uel ideo causa est, cur argumenta ilia in Vergilii Aeneida a
doctis uiris Apollinari attributa ab eo abiudicemns, quia in
codice Vossiano sic inducuntur: 'It exastica Sulpicii cartagi-
niesis in eisdem libris' cf. Anthol. Lat c. 653 Riese. Inuno
cum tota artis similitude auctorem eundem esse manifesto de-
claret, suspicio, qua hunc hominem Sulpicium inter Vergilia-
nos grammaticos nominatum esse statuimus, augetur etiam eo,
quod ad eundem cum probabilitate scholiorum Veronensium
locus, ad Aen. IX, 369, refertur ^) hie : 'alio loco ostendit illos
a Tumo missos. hoc loco adnotant Frobus etSulpicius con-
trarium illi esse Vn, 600. Saepsit se et q. s.\
Argumentis autem in Vossiano antecedit ut Sulpiciannm
epigramma de Vergilio hexastichon longe diuersum ab illo,
quod eidem^) datur in uita Vergilii de commentario Donati
sublata; cf. Suetonii reliquias ed. Reifferscheid. p. 63. Quam
rem silentio praeterire non licet, quia infra ea nitemur. Quodsi
quaerimus, utrum primarium sit, mea quidem sententia dubium
esse non potest, quin Vossiani epigramma maiorem uim rhe-
toricam prae se ferat, quod ut facilius intellegatur, alterum
alteri opponam:
1) De quo compendio cf. Dziatzkonem in ed. Phorm. p. 100.
2) Cf. Ribbeck. ProU. Verg. p. 173 ex.
3) Schedae Scalig. Focae dant, nimirom quia hie uitam Vergilii aersi-
bas condidit, Anthol. Lat. carm. 671.
De argomentoram metricoram latinoram arte et origine. 197
God, Voss. Anthol. carm. 653 R:
Cannina Vergilios Phrygiam prodentia Martem
Secnm. fatali insserat igne mori.
Tucca negat, Varins prohibet, snper addite Caesar
Nomen in Aeneae non sinis esse nefas.
0 quam paene iteram geminasti funere fonns,
Troia, bis interitus causa fntura tni.
Vita yerg. Donati:
luBserat haec rapidis 0 aboleri cannina flammis
Vergilius, Phryginm qnae cecinere dncem.
Tacca aetat Variusqne simol: tn maxime Caesar
Non sinis et Latiae consolis historiae.
Infelix gemino cecidit prope Pergamon igni,
Et paene est alio Troia cremata rogo.
Vide igitnr qnanto exqnisitins sit ^fatali igne — mori' qnam
'rapidis aboleri flammis', torn 'snper addite Caesar' soil, 'no-
men in Aeneae' (L. Mueller Mus. Rhen. uol. 19 p. 121) quam
'tu maxime Caesar', inprimis autem, quanto illius duo ultimi
uersus prae alterius ieiunitate eniteant. Hue accedit, quod in
quarto uersn imitatorem a uera forma abduxisse uidetur hnins
Propertiani loci memoria IV, 3, 10 ed. Luc. Mueller 2)
'Ite et Romanae consulite historiae'.
Praeterea me non intellegere £ateor, cur genuinum cum
argumentU coniunctum epigramma credamus spurio esse mu-
tatum. Neque tamen quidquam ualet L. Muelleri argumentum
(Mus. Rhen. uol. 19 p. 121) — cuius sententiae adstipulatus est
Comparettius ^) — : cum prae Donati auctoritate Vossiani in-
scriptio spemi possit, pronomen 'haec' in Donatiani carminis
u. 1 referendum esse ad ipsos subscriptos cum argumentis libros
Aeneidos. Nam illud addi potnisse etiam ab imitatore, qui
1) 'Rabidis' L. MueUer Ann. PhiL uol. 95 (a. 1867) p. 800.
2) [Yidit imitationem none BaehreoBius quoque, Poet. Lat. Blin. IV
p. 44, inde colligens non seriori aetati tribuendum esse Ace poema.]
3) Cf. Comparetti, Yergil im Mittelalter, quern librom in liDgoam
Germanicam Duetschkias uertit, p. 137 adn. 3.
198 Gortias Riccardus Opits
quidem sciret uersns Snlpicii Aeneidi praefixos faisse, nemo
est, quin uideat.
Reifferscheidii sententiam aide Qnaest. Saeton. p. 404, qai
ipse qaoqne epigramma Vossiani inter imitationes relegauit
cnm canninibos Anthologiae Lat 655 et 672. 0 (Qoasdam inter
c. 672 et c. 653 similitudines obsemanit Ribbeckios of. 672, 2
nefas, n. 3 morietnr, n. 7 prohibete, n. 24 itenim.) Tertiam for-
mam illins epigrammatis, trancatam — nam aliad carmen esse
n. 5 sq. parum probabiliter Riesins Anth. Lat 11 p. XLVIJI
contendit — legimns in fine uitae Vergilii de commentario
Valerii Probi snblatae, cf. Saeton. Reiffersch. p. 54, oriundam
illam sine dubio ex nitae Donatianae forma, quia nltimi uersas
lectionem 'non tibi sed Latiae consalis historiae^ qnae ieiuna
est, ex hac 'non sini set Latiae consnlis historiae' cormptam
esse apparet.^) Quartam formam ab antiqaa aetate omnino
1) De conezu, qui inter canniDa 655 et 672 intercederet, uehementer
disputauemnt fiaebrensius et Riesius : cf. fiaehr. Anall. Gatull. p. 66 sqq. ;
Mas. Rhen. uol. 31 (a. 1876) p. 451 sq. et p. 608 sqq. uol. 32 p. 320 sqq.
[Dane etiam Poet. Lat. Min. lY, 183]. Symbolam mihi liceat conferre, quae
ad codicam scriptaram recte intaUegendam spectet. Carm. 672 u. 4 sqq.
legimas: 'Soluetar littera diaes
£t poterant spectare ocali, nee parcere honori
Flamma suo dactumqae operi seruauit (alii: serua^it) amorem?'
Puto : dadumque =» dudam qaae o. seraauit a., et uerto : and die Augen
werden es schauen and das Feaer wird die Ehre (die es geniesst) ver-
letzen kdnnen, das doch so lange dem Werke Liebe bewahrt bat?
u. 32 sqq. : 'Quod iusserat ille
Si [sit Baecbel. Ries.] uetaisse meum: satis est post tempera uitae.
Immo sit et q. s.'
latet in tradito 'satis est* 'taceat\ qaod primam in 'satest' aidetur cor-
raptom esse.
Scribendam igitur: 'Qaod iusserat ille,
81 (!) uetaisse meum, taceat post tempora uitae?
Immo sit etq. s.' Quibuscum conferenda sunt:
c. 655, 10 sq.: 'Nam post sua tempora uitae
Non taceat , immo et q. s.*
2) Uncis circumclusum est epigramma a Reifferscbeidio ut ex Seruii
genuina uita, quae non seruata sit, interpolatum, cf. Quaestt. p. 398 8q.
Oblocuti sunt de Seruiana uita Hagenus scboll. Bemens. in Ann. Pbil. suppL
uol. IV p. 682 adn. 1 et Gomparettius Yerg. i. Mittelalter p. 127 adn. 2.
De argumentorum metricorom latinoram arte et origine. 199
abiadicandam aide in Anthol. Lat. II p. XLVUI ed. Ries. Qnin-
tam deniqne I. M. Toscani adfert Bunnannns ad Anth. Lat.
1. U, 174 p. 352.
Sed ne abripiar continaa qaaestiancalaram serie relegatis
qui de Salpicii Apollinaris stndiis Vergilianis plnra scire cu-
pient ad Oraefenhanii in diarn. ant stud. a. 1847 p. 19 sq. et
ad Ribbeckii in Prolegg. Verg. commentationes , iam qnaera-
mns, qoatenns in antiqnis comicis nersatas esse Sulpicios possit
putari. Qaod qao focilius intellegamus , operae pretiam erit,
qnosnam scriptores et qoas litterarnm disciplinas grammaticos
ille amplexns sit, diligenter circnmspicere. Ac mirum sane
qnantam proninciam Salpicii doctrina occapaaerit. Etenim non
modo recentioram aetatam scriptores in dispatationibas adhibet,
praeter Vergiliam (Noctes Att 2, 16, 8; 4, 17, 11; 16, 5, 11),
Ciceronem (20, 6, 11), Sailastiam (18, 4, 3 sqq. et 20, 6, 14),
M. Gatonem M. f. M. f. (1 3, 20, 11), aeram etiam ex antiqaiori-
bas et ex antiqaissimis fontibas argamenta hanrit, at ex La-
cretio (16, 5, 7), ex Laberio (20, 6, 6 et 19, 13, 3), ex L. Sallae
reram gestamm libro (20, 6, 3), ex Qaadrigario (20, 6, 11), ex
Afranio (20, 6, 5), ex Graccho (20, 6, 11), ex Lacilio (16, 5, 7),
ex Terentio (20, 6, 4), ex Plaato (ib. 9 et 12). Grammaticoram
libros cognoait (18, 4, 11: 'etyma qaoqae haram aocam et on-
gines scriptas esse dicebat in libris Nigidianis') ipsosqae re-
prehendit, at Gaeselliam Vindicem (2, 16, 8), ad Latina expli-
canda Graeca adhibet, nocabala (18, 4, 10 et 19, 13, 3), con-
structiones (20, 6, 2 et 10), proaerbiam (13, 18, 3); Graecos
scriptores laadat: Homeram (7, 6, 12), Aristophanem in Hoi-
cadibtts (19, 13, 3). Qaid qaod praeter aalgariam aocabaloram
formationes (11, 15, 8) etiam iaris aagarii locationes inter-
pretatar (7, 6, 12) et de iaris libris iadicare potest Gatonis
(13,20,9)?
Ita cam Gellias Salpicianoram stadionun praeco exstiterit,
qaaerat fortasse qaispiam, car Vergiliana ilia et Terentiana
[Baehrensios Poet. Lat. Min. uol. lY p. 45 Donati qpigramma ipse qaoqae
exemplar existimans Seraio Varo, oni *ex sexcentis illis aeni Aogiutei
aatibos, de quibus aliande nil nobis traditam est', uindicat.]
206 Gnrtius Riccardus Opits
septiens (And. 3, 8, 12; Han. 4; Hec. 3; Ad. 4, 9)« nernm etiam
nocabnla ex dnabns correptis ^) syllabis congtantia ter (Ean. 3;
Han. 7; Hec. 9) et bisyllaba (-w, --) synaloepha imminata
qninqniens (And. 5, 9 ; Fhor. 3 ; Hec. 1 1 ; Ad. 2) post legiti-
mam caesnram ponit, cnm trisyllaba, qnae qnis exspectet^
(w ^ w, ^ w ~) nescio qna de cansa non inneniantnr. At ne poly-
syllaba qnidem elisa soUicitanda snnt haec qnattnor: And. 11:
'Mox filiam Glycerimn insperato agnitam^; Han. 6: 'Com ar-
cesseret cnpitam Antiphilam Glinia'; Phor. 10 et 11: 'Triginta
dant parasitOy nt illam coningem Haberet ipse, argento hoe
emitnr fidicina\ Fngiendi antem mrsns snnt nersns sic tri-
partiti, nt incisio locnm post secnndnm pedem et post qnar-
tnm simnl obtineat, qnod nitinm nndnm omnino in nno tantnm
exemplo agnoscimns: Ad. 8: 'Idem Aeschinns cinem Atticam
panpercnlam' (nbi nomina propria animadnertenda snnt), cnm
synaloepha neletnr in altero: Han. 8: 'Habitnm gerens Anti-
phila: factum id qno patrem\
Ab ingrata ilia in medio nersn diaeresi aeqne Plantino-
mm argumentomm anctor abhormit, qnare plane abicienda
snnt talia: Amph. 7: 'Uterqne Indnntnr dolis mimm in modnm'
qnod Parens exhibet contra codd. lectionem : 'n. delndnntnr d.
in m. modam\ nbi sine dnbio 'dolis' ex n. 5 irrepsit cf. Mnell.
Pros. Plant, p. 173; nel Merc. 15: 'Orat cnm sno patr6 (nato
nt cederet)\ ad quem uersum restitnendnm Mnellero 1.1. p. 18
et 538 placet: 'exorat'. Sed qui fabnlae exitnm a n. 966 re-
spexerit, Ritschelii emendationem 'hortatnr' concedet esse
aptiorem. Qui mox proposnit: 'nato nt cedat [sno]'; eqnidem
magis probabiliter mihi nideor commendare: 'Hortatur cnm
suo patre, nato nt concederet' nt Enn. a. 6: 'Thrasoni oratns
bidunm concederet'. Nam facillime excidere potnit praepo-
sitio 'con' si compendio scripta erat, nt ipso illo Terentii loco
in cod. G exstat: ccedere.^
1) Qaod ne a Plaato quidem aut Terentio alienam esse Ritschel. op.V
p. 508 sq. non disertis uerbis commemorat.
2) Etiam in Plautinis codicibus nonnumquam cf. Mil. u. 468 : cmea-
tus: CD. Altera quoque hoius u. corruptela compendio explicatur: (h)ortat.
lUssingius scripsit: 'Orat cum suo patre una, nato ut cederet*.]
De argumentorum metricorum latinorum arte et origine. 207
At praemissa uoce monosyllaba (-) septiens (Amph. 2 ;
Aul. 1 et 10 (e coni.) et 13; Mil. 12; Pseud. 3 et 5), et idem
tempus explenti bisyllaba {^J) semel! Merc. 15 (econi.), et
bisyllaba synaloepha deminuta (-^, - -) ter (Amph. 6; Aul. 14;
Pseud. 12) lenitam illam incisionem anonymus non exclusit,
polysyllabum autem semel tantum inuenitur Mil. 15: 'Dimittit
coDCubinam et moechus uapulat'.
Versuum autem illam in tres partes aequales diuisionem
deprehendimus semel in Plautinis quoque argumentis satis
duram, sed excusatam nomine proprio: Amph. 10: 'Adulterum
se luppiter eonfessus est\ praeterea quater synaloepha mono-
syllabisque moUitam : Aul. 8 ; Aul. 1 1 ; Merc. 1 4 ; Pseud. 8.
Itaque in his rebus consentiunt auctores.
B. lis, quae de uersuum incisionibus disseruimus, facile
est ad intellegendum ita contineri uerborum accentuum cum
ictibus consociationem, ut in tertii pedis fine uocabuli exitum
ponere non liceat, cum perperam uersus in duas partes discin-
deretur. Quae tertii pedis condicio eo magis notatu digna
mihi uidetur esse, quia ceteris uersus locis iambicaa quidem
uoces coUocare Plautus et Terentius nunquam dubitauerunt,
dico iambicas, nam in primo tantum pede, licentiarum illo
receptaculo, et in quinto, de quo infra uidebimus, etiam spon-
diacas et anapaesticas uoces admiserunt, quae in secundo et
quarto tam sedulo exdusae sunt, ut poetas Graecanici usus
seueritate accentuum impunitatem redimere uoluisse opineris.
Atque quoquo modo factum est, ut in medio uersu artius
sese adstringerent poetae, hoc constat leniora iudicata esse
iambica uocabula aliis. Cuius rei causam banc putat esse
Ritschelius (op. V p. 448 in.) quod ^aegrius in longis syllabis
quam in breuibus accentus insolentia illo loco delitescere uisa'
sit; contradixit Gorssenus, Vocalismus II p. 992. Suo igitur
Marte Brugmanus p. 52 sq. soluere banc quaestionem conatur,
cuius uerba haec sunt: 'in uocibus iambicis, quippe quae ce-
teris leuiores sint, accentuum et numerorum discrepantia non
aeque male ad aures accidit atque in spondiacis'. Quam
rationem mente non assequor, nam si ualeret, mirandum uide-
208
Curtios Riccardus Opitz
retur pyrrhichia uocabula (^^^ J) fere prorsus esse repudiata.
Neqne nero confugio ad eornm nugas merito a Brogmano ex-
plosas p. 53, qui banc causam sibi fingunt, quod iambicis
uerbis quam spondiacis locupletior faerit lingua Latina, —
uera, si quid sentio, ratio haec est: iambicarum uocum propter
impar syllabarum pondus ut posteriorem, quae est plenior
atque grauior, accentu efferamus, inducimur necessitate qua-
dam, cui repugnare non est consentaneum. Quacum sententia
bene congruit, quod uoces anapaesticae, in quibus duae priores
syllabae ultimam pondere aequant, minus in usu fuerunt Ex
analogia autem explicandum uidetur, quod etiam tales : v^, ^ ^ I,
quamquam iambica uox excusationem habet, sunt uitatae. At
trochaicae et pyrrhichiae in ultimam syllabam itemque dac-
tylicae uel tribreues in duas ultimas syllabas sonum nunquam
fere assumunt apud comicos, nisi in primoO? quandoquidem
etiam longius a cotidiani sermonis' usu talia abhorrent. Ita-
que Hilbergus in fine libri, qui inscribitur: 'das Prindp der
Silbenw9gung in d. griech. Poesie', quaerens (p. 278), nam
Bomani quoque syllabas ponderare sint soliti, cum in uninersam
de uerborum accentus cum numeris consociatione uerba faciat,
illam distinctionem ut certissimum indicium debuit adhibere.
Quibus praemissis Terentiana argumenta perscrutemur et
Plautina, qua in re hie conspectus adhibeatur.
Inueniuntur in pede
I II III
IV V
1. uoces iambieae
Ter.
6
3
1? !♦
Plaut.
8
4
— —
2. uooes spondiacae
T.
7
—
—
—
4+1?
r. 9 1 1 1*
3
3. uoces anapaesticae
T.
3
—
2
P. 1
— — 1 —
—
4. uoces dactjlicae
T.
2!
—
—
P.
- 1 - -
—
5. uooes tribreues
T.
1?
P. - _ - - 1 _
1) Qua in re quae praeterea exceptiones admittantur, Bragmanus
p. 43 enarrauit.
\
De argumentorum metricorum latinoram arte et origine. 209
Accedunt uoces polysyllabae, quarmn clausula in finem pedis
alicuius incidit
In pede
II
III
IV
V
ad 1
T. 5
17
—
P.
9
—
5
ad 2
T.
—
—
6
P. 1
—
- 1 - 1 7
ad 3
T.
1*
—
—
P. - 1 - - 1 2
Cetera desunt. Videmus igitur in summa re congruere duo-
rum auctorum placita et inter se et cum legibus supra pro-
positis. Sunt tamen quaedam, quae accuratiorem tractationem
postulent.
Ac primum quidem quod ApoUinaris amauit uocabulum
creticum post caesnram primariam positum septiens deciens,
saepius quam anonymus, cuius sunt quinque exempla, dis-
crimen est dignum commemoratione. Manifesto autem cor-
rupta est auctoris scriptura Ad. 7, ubi Bemb.: ^Fidicinam eripit
lenoni', Calliop.: 'F. lenoni eripuit', nisi quod Decurt/eripit*
(ex : eripuit), quod retinendum est. Tum seruandum est unum
illud uocis iambicae in quarto pede exemplum, Hau. 4, quia
probabilior lectio ^clam patrem deuortitur' quam 'clam patre d.'.
Suspectum autem inter spondiaca nocabula 'technis^ Hau. 9
'Suum celaret Glitipho, hie technis Syri\ Immo comicorum
forma adhibita: 'techinis^ quae fortasse etiam tum legebatur
in fabulae u. 471 >), scripsisse uidetur Sulpicius 'hie techinis
Syri'.^) Postquam hie iambicae uocis speciem sustulimus —
nam poterat aliquis etiam 'technis' suspicari — , restat unus
locus satis ambiguus, Hec. 6, ubi edi solet: 'Hanc mater utero
grauidam ne id sdat socrus'. Bemb. exhibet 'gr. cum comperit'
UmpfenbachiOy 'gr. comperit' Michaeli et Studemundo testibus
omissis uerbis 'ne id sciat socrus'. Tale quid Sulpicius addidit
etiam Hau. 8 sq. 'factum id quo patrem Suum celaret'. Bem-
1) Oblitterata est nunc in codicibuB.
2) Quod iam Luchsius uoluit p. 65.
Leipsiger Stadien. YI. • j^
210 ' Cartias Riccardus Opitz
bini igitur lectio mihi uidetnr librarii conamen laconam casn
quodam ortam explore studentis. In similem sententiam in-
uitns incidit cod. Vatic, librarius: ^ut uidit'. Itaque Lnchsio
assentiri nequeo, qui p. 65 uerba 'ne id sciat socras' at inter-
polata repudiauit, sic fere uersum refingens: 'Hanc mater
utero quom esse grauidam comperit' uel similiter. Leniore
eqnidem mutatione asus propono: 'Hanc mater utero graui-
dam, ne id sciret socrus\ Praeterea tamen censeo, quod
plane inepto et inaudito modo appositum est ad ^grauidam',
uocabulum 'utero' esse corruptum. Ni fallor, 'utero' ortom est
ex 'uicio', cf. u. 2: 'uitium obtulit' et fab. u. 832: 'Philume-
nam compressam esse ab eo et filium inde hunc natum'.
Aul. 10 offendit uox spondiaca in quarto pede: 'huitis
Lyconidis'. lambice legi uoluisse auctorem pronomen 'huios'
nemo credet, quia duo ilia exempla apud Muellerum Pros.
Plant, p. 401 iure delentur et, si iam antiquitus exstabant, pau-
ciora sunt, quam quae imitatum esse anonymum ueri sit si-
mile. Itaque emendandum censeo hunc uersum ti^positione :
'huius facit Lyconidis'. Nam eidem, qui 'ei' ausus est
Mil. non-acrost. 12, 'huius' tribui poterit; de collocatione cf.
Mil. non-acrost. 6: 'illi captus militi'. Deinde in suspicionem
uocandum est uocabulum choriambicum Hau. 1 : 'In militiam
proficisci gnatum Cliniam' et per se et propter anapaestorum
concursum cf. p. 213. Nam, qualis in heroico uersu per se
cogitari possit, mensura : in militiam, comicis non nisi in libe-
rioribus metris concessa, non admittitur. Brugmani autem co-
namen p. 45: 'in militiam proficisci (cf. proterue Hec. 503)* non
intellego, ipse 'in militiam' ut glossema supini rarissimi M 'mili-
tatum' eiciens scribo: 'Proficisci gnatum militatum Cliniam'.
Nam probabile est auctorem Terentium ante oculos habuisse,
qui eiusdem fabulae uersu 117 sq. dicit: 'In Asiam ad regem
militatum abiit, Ghremes Gh. quid ais? Me. Clam me
profectus mensis tris abest'; et Ad. u. 385: 'Profugiet ali-
quo militatum'.
1) Cf. p. 226.
\
De argumentoram metricorum latinorum arte et origine. 211
Dactylicas uoces in Terentianis tantum argnmentis innesti-
gamns has in primo pede: Enn. n. 5: 'Thaidos amator' — et
Ad. 10: 'Demea iurgare', quae tamen licentia satis mihi uidetnr
excusari Graecorum pronuntiatione Oatdog et Jtj^iag. Quibus
exemplis addendum esset uocabulum tribreue: Hec. 4: ^De-
d^rat amicae', cum productionis quidem (dederat) nullum in
argumentis exstet certum uestigium. At uix mihi persuadeo,
ut eredam Apollinarem repudiasse hanc coUocationem: 'Ami-
cae dederat, Bacchidi meretrieulae'.
C. lambicum in quinto pede cur uitetnr uocabulum, recte
sensisse mihi uidetur Brugmanus p. 17 hoc proponens: *^8i
ultima uersus uox est iambica, uerba quae praecedunt, non
ita se habere licitum est, ut iusta iis conclusio uersus formari
possit'. Ex hac ratione omnia scaenicorum placita intelle-
guntur: admissae clausulae hae: -|v^, -|w-; ^-j^- (in uno
uocabulo); ^, -1^^-, \^~] contra uitatae : sLw|.^-, |v^--; cf. Br.
p. 16 — 21. Quibus condicionibus aliam nos statim addemus.
Etenim Sulpicius quinquiens creticum posuit post uocabula in
trochaeum desinentia, quae ad exempla prope accedunt hae
clausulae: Phor. 9: ^ — fremere. dein minas'; Ad. 10: ^ferre.
mox tamen', ubi creticus ex uoce monosyllaba cum iambi ca
constat, ita tamen, ut partes illius interpunctione ab ante-
cedentibus separatae, artius sic inter sese coniungantur. Di-
iambica idem bis adhibuit: Heel: 'Philumenam'; Eun. 7:
'puellulam', anonymus ipse quoque bis: Aul. 10: 'Lyconidis';
Aul. 15: 'Lyconidi', qui cretica cum antecedenti trochaeo
sexiens posuit et haec miro quodam consensu: Merc. 8: ' — na-
tus, ut suo'; Pseud. 9: ^militaris. hunc*) (dolis)\
Appendicis loco alia quaedam, quae ad artem metricam
spectant, addam:
Ac primum quidem cum Ritschelio auctore (op. V p. 510)
constet 'eum dactylum uitatum esse, qui compositus sit ex
arsi secundi pedis anacrusique tertii, maxime autem uitatum
esse in semiquinaria caesura', tamen ut excusatione utantur
1) 'hunc' Buggius pro codicum lectione 'nunc' in PhUol. uol. XXXI
p. 251.
14*
212 Curtiiu Riccardos Opitz
ii nergus, in quibus ant caesnra post secundam arsin disBectos
est ille dactylns aut semiseptenariae propinquitate occultatar,
argamentomm auctores Terentianorum quater, Plautinoram ter
licentiam coninnctis illis condicionibus admiserunt cf. Haiu 5
et 10; Phor. 10; Ad. 11 — Aul. 5 et 11 et 12. Vitiosa igitur
Hec. 5 omnium codicum lectio: ^DeYn profectns in Imbnun
est', praesertim cum diaeresis in uoce ^dein' offendat cf. p. 216.
Fleckeisenus scripsit: 'Dein est pr. Imbrnm:', sed facilius me
monet Bibbeckius emendari: 'Profectus dein in Imbrum e8t\
Turn anapaesti primam syllabam a sequentibus nusquam se-
parauerunt (elceptis monosyllabis cf. Mil. 7 — And. 5 et 7;
Hau. 5), quod uitium quam seuere Apollinaris quidem fugerit,
docet Hau. 7: 'UtO eius Bacchis uenit arnica ac seruolae', nbi
consentaneum erat: ^Ut eius amica B. u.\ Anapaesti thesin
integro uocabulo effectam Apollinaris admisit in primo pede
(Phor. 9: ^Pater 6t'; And. 2: ^Genere Andriae'), in quinto tri-
syllaba tantum inuenimus synaloepha deminuta (And. 10: 'ge-
nerum abdicat'; Phor. 12: 'patruo agnitam'; Hec. 2: ^uitium
obtulit'), quare supra p. 210 Hec. 6: non 'ne sciat id socrus'
commendaui, nimis religiosus fortasse hac in re, quoniam etiam
Phaedrus in quinto pede quater exceptionem fecit (Mueller de
re m. p. 416 sq.). Anonj^mus autem praeter haec primi pedis
exemplar Merc. 4: 'Pater aduolat'; Mil. 9: 'Apud hospitem'
praebet Aul. 1: 'Senex auarus uix sibi cr^dens Euclio'; u. 8:
'Durus sen ex uix' (ambigue Merc. 11: 'Earn domi deprehen-
sam'), quae corrigere non audeo, cum credibile sit auctorem
comicorum licentiam sibi uindicasse, cf. exempli causa Trin. 83:
'nam nunc ego si et q. s.\
Porro proceleusmaticum non modo eum, qui uno pede
(Pseud, u. 4 aperte corruptus est), sed etiam ilium, qui affi-
nium pedum arsi thesique continetur, qualem ne Plauti qui-
dem ars tulit (cf. Bitschel. op. V, 5 1 3), illi repudiauerunt. In
uniuersum autem laudandum est, quod breuium et longarum
1) Hie non sanum est Wagneri iudidum recipientis cod. A corrupte-
lam: ET, quae redit Ad. 11.
\
De argumentorum metricorom latinonun arte et origine. 218
syllabarum sat iucundam temperationem institaenrnt 0 VersnSi
qui puram in pedibus paribus habeant thesin, anonymus se-
decim^ Snlpicius uiginti formauit, qui usus fere cum Phaedri
usu congruit, cuius in 72 primis uersibus 17 exempla inueni.
Itaque in uniuersum assentiri possumus Dziatzkoni -) posterio-
rum temporum placita agnoscenti. At conlatis comicorum sex
locis, qui fortuito in manum mihi uenerunt, inueni: Ter. And.
ed. Fl. 1, 1, 1—74 (duobus spuriis omissis): 7; Eun. I, 1, 1 — 35.
2, 1—37: 6; Hau. I, 1—72: fere 13; Plant. Ep. IH, 4, 433—
504 G.: 11; Pseud. I, 1, 3—74 FL: 12; Cure, ab initio 1—72
G. : 18. Videmus igitur antiquorum ipsorum usum uarium fuisse.
Anapaestum autem in duabus deinceps sedibus illi non
concesserunt, nam unum illud exemplum Hau. 1 iam deleui-
mus p. 2 1 0. Eandem legem Phaedrus obseruauit, cum a Lu-
cilio et a Varrone uersus initium exciperetur, Plauti autem
usus etiam liberior esset; cf. L. Mueller de re m. p. 416 et
Ritschel. op. V p. 497.
In synaloepha admittenda illi, quamquam satis liberi
— nisi quod iambicae uocis elisae nullum certum exemplum
inuenitur — multum tamen inter se differ unt: quadraginta
fere exempla ex anonymo, plus quam sexaginta ex Apollinare
enotaui, in his longarum syllabarum octo ex illo, ex hoc unum
et uiginti.
Hiatus dubitari nequit, quin in his quidem argnmentis
plane nullum locum habeat. Quare miror Umpfenbachium
Phor. 7 hunc uersum recepisse: ^Funus procurat. ibi eam uisam
Antipho Gum amaret\ ubi ultro se offert transpositio. At
Fleckeisenianae Ubi eam cum uisam A.' praefero banc: Ubi
t) Anonymus in 70 uersibus i.e. in 420 pedibus 187i«B« thesin breni
syllaba contineri uoluit, alter in 72 uu. = 432 pedibus 209i»nB. Soluerunt
thesin ille 20i«>», hie 28i«na, arsin uterque 47i«ni.
2) In editione Adelph. ad per. u. t : 'War ursprQnglich auch eine
Nachahmung der Terentianischen Metrik beabsichtigt, so wirkte doch nn-
willkOrlich in Bezug auf die BUdung des Trimeters die verschiedene Uebung
der klassischen Latinit&t insofern ein, als die Zahl der sedibus paribus
reingeformten Trimeter ungleich grosser ist als bei den alten Komikem*.
214 Cartius Riccardus Opitz
earn uisam cum A.\ qua cohaerentia nocabula non distrahon-
tur. Omissa post ^ uisam' uocula 'cum' in margine notata est J)
— At ipse non constat sibi Umpfenbachius , cum And. 4 de-
leat hiatum: 'Fore banc, namque aliam pater ei desponderat'
(codd.: nam) probabili emendatione.^) Qui in Plautinis argu-
mentis hiatus insunt, ipsi sese condenmant, ut in manco uersu
Merc. 5 sq.: *^Seruos pedisequam Ab adulescente matri | em-
ptam I ipsius' et Merc. u. 15 de quo cf. p. 206. Legitimns
autem ille per se hiatus (^, ^J) exstat Aul. 2 in quinto pede,
quo loco a Plauto et Terentio repudiatur, nimirum quia tales
clausulas |a, ^, wjv^a oderant aeque atque argumentorum auc-
tores, apud quos solutae quintae arseos huiusmodi tantum in-
ueniuntur exempla: Merc. 5: 'pedisequam'; Mil. 9: 'parietem',
11: 'mulieris'; Pseud. 3: 'mulierem', 7: 'mulierem'; — And. 9:
'puerulum'; Phor. 11: 'fidicina'.^) Quare nescio an recte qui-
dam, quamquam parum confidenter (cf. Goetzii adn.) supplen-
dum esse ilium uersum censuerint, ac propono: 'Domi suae
defossam multis cum opibus (clam omibus)' cf. prol. u. 7 : ' Auri
thensaurum clam omnis'.
Prosodiam autem sic licet adumbrare, ut dicamus ano-
nymum quaedam ausum esse ex antiquorum comicorum imi-
tatione, apud Sulpicium certa talis studii exempla non inueniri.
Atque admisit ille Aul. 8: 'Durus senex uix promittit*, quam
ne mireris solitariam licentiam, ex ipsa fabula petita est. Ter
enim in Aul. 'senex* legitur, u. 295 initio senarii, u. 410 in
octon. troch.y u. 665 in medio senario usu singulari cf. Mueller.
t) Plane geminum Ad. u. 1428q. exemplum mihi uideor inuestigasse,
ubi cum codd. 'Non nil molesta haec sunt mihi, sed ostendere Me aegre
pati iUi nolui* exhibeant perperam (cf. Mueller Pros. Plaut. p. 371), scri-
bendum esse censeo: 'sunt mihi, sed me ostendere Aegre pati illi
nolui'.
2) Abicienda sunt aliorum conamina: librarii illud 'desponsauerat',
incertum per se 'despoponderat' cf. Ritschel. ad Trin. u. 603 , Wagneri
'nempe* parum quadrans ad argumentorum simplicitatem.
3) Itaque, ut hoc statim addam, ne banc quidem diuisionem | -, w w,
I^A admiserunt, quam comici tulenmt, neque admisit Phaedrus (cf. Mueller!
ed. min. p. IX), quem fortasse illi secuntur.
De argumentorum metricorum latinorom arte et origine. 215
Pr. PI. p. 141 sq. — Contra ^dolls' ex Amph. u. 7 merito ex-
palimus. — Plautinnm praeterea monosyllabum ei habemus:
Mil. 12: ' — mox ei dominns aedium\ Coniectura nostra ni-
titur illud 'huios' Aul. 10, 'suae' Aul. 2. Antiquitatem affectant
fortasse genetiui Mlltus' Merc. 11 et 14, Mpslus' Mere. 6, quam-
quam non sunt Plantini, quod nuper demonstrauit Lnchsius in
Studiis Studemundi 1, 2. De alia illomm aliis temporibus men-
sura of. Ritschel. op. II p. 696 additis exemplis, quae Neuius
coUegit U 2, 202 sq. et 209; ipsTus: ex Catullo, Verg. Ou. Manil. ;
illTus : ex Lucilio Lucr. Cat. , Verg. Hor. Tib. Ou. Manil. Licen-
tiis his in Terentianis argumentis nihil potest comparari, in
quibus tamen alia quaedam accuratiore digna sunt tractatione.
Obtinent cum Umpfenbachio Spengelius et Meissnerus diae-
resin uocis ^stlasu': And. 8: 'Daui stlasu^ quamquam legimus
Eiin. 9 : suadet Parmeno (Aul. 6 : siiasus ducere). Distractio
ilia exstat semel apud Lucretium IV, 1157 in fine uersus: *Ve-
neremque suadent^, unde pendent, si quid sentio, hae apud
multo posteriores poetas hexametri clausulae: Anth. L. c. 485,
65 R. (carm. de fig.) ' — deinde suasi'; Anth. L. Burm. I p. 33:
"^mutare suasit'; Anth. L. c. 594, 1 R.: ^Anna suadet'. In scae-
nica ') autem poesi frustra exempla quaeras cf. Ritschel. op. 11,
598 sq. de similibus uocabulis disserentem. Quare cum Fleck-
eiseno corrigendum ilium locum esse stat mihi sententia, dum-
modo probabilis inueniatur emendatio. Atque magis quam
doctissimi uiri coniectura 'Huic Daui suasu' mihi mea arridet:
*^Daui psuasu et q. s.\ Cf. 'Persuasu serui' ^) Epid. arg. 2 et disce,
quaeso, ex fiabulae u. 375 sqq. uerbum persuadendi quam sua-
dendi quanto sit aptius.
1) Hie non tacebo in Phaedri iambis quae a uerbo 'suesco* descendant,
ut ait L. Muell. ed. min. p. XU, modo uocalem sonare u modo consonam.
2) Substantiuum 'suasus* Terentius habet Phor. u. 730 *ob meum
suasom'; Plant. Pers. 597: codd. praeter A: 'suasu atque impalsu meo*.
Kedit uocabulum in Digestis demom, apud Apul. et TertuU. 'Persuasus' ter
inuenitur: in arg. illo Plant.; in uerbis Gic. apudQointil. 5, 10, 69: 'huins
persuasu' cf. Neoios I p. 504. Addendus hie est Augostin. c. Seeundin.
Man. tS in p. 382 edit. Antaerp. : 'sine alterius persoasu*.
\
216 GurtiaB Biccardus Opitz
Similis quaestio oritur de mensura^ 'dein' Hec. 5, quam
supra tetigimus p. 212. Reperimus 'dein' Phor. 9, nee ante
Terentianum diduetum in duas syllabas uocabulum of. L. Muell.
de re m. p. 265 ex. Eo autem quern tractamus loeo uel cod«
Bemb. scriptura ^den^ monosyllabum indicate quod uidit iam
Spengelius in praef. And. p. XXXI § 8.
De mensura nominis 'Demea' Ad. 10 liceat ad Ciorsseni
Vocal, n p. 454 et ad Neuii locupletissimam collectionem I
p. 53 sq. relegare. Spengelii regulae , qui docet in editione
comicos in trisyllabis nunquam admisisse correptionem re-
pugnat 'Simmia' Pseud. 944.
Quaestio 3.
De sermone argumentorum Plautinorum nan-acrostichorum.
De sermone non - acrostiehorum primus sententiam tulit
Osannus in Dium. ant. stud. a. 1849 p. 213, qui propter anti-
quum quendam colorem aetati inter Aurelium Opilium et Cice-
ronem intermissae auctorem tribuit. Nee fngit me non ultra
probabilitatem quandam duci posse singulas quaestiones. At
est quaedam necessitas, qua eogamur, si intra tam artos fines
inueniuntur complures res posterioribus potissimum temporibus
usitatae, non ei aetati tribuere illas, qua perraro exstant apud
poetas uel scriptores corruptioris sermonis praenuntios. Ac
primum quidem uox 'in dig us' Pseud. 2 digna uidetur, cuius
historiam diligentius persequamur. Inuenitur autem primum
bis apud Lucretium: 5, 223: 'Nauita nudus humi iacet, infans
indigus omni Vitali auxilio' — et 2,650 de natura: 'Ipsa
suis pollens opibus nihil indiga nostri' ubi Wakefieldus
praeter lustin. 24, 6 confert Claud. Mall. Theod. cons. 4 et Lac-
tant. de ira d. c. 8, ad quos locos infra redibimus. Interim
consentaneum est uocem illam a Lucretio '), quantum intelle-
gimus, inuentam non statim usu esse receptam cotidiano. Ac
1) A dactylico quidem poeta dactylicam formam metri causa tictam
ease apparet.
De argumentorum metricorom latinorom arte et origine. 217
poetae quidem omnino non uidentur nisi imitati Lncretium
illo uocabulo usi esse. Hoc nel inde elucet, quod fere sem-
per paenultimam hexametri sedem explere uox ilia solet At
mnlto elariora imitationis testimonia exstant. Vergilius enim
fere totum Lucretii locum alteram in snum usum conuertit
Ge. U, 428: '(poma) Et aires habaere saas, ad sidera raptim
Vi propria nitantar opisque haut indiga no8trae\
Ex Ouidii autem texta (ex p. 4, 3,44) banc aersam: 'In-
digus effectos omnibus ipse magis' at interpolatum remouit
Riesius cum aliorum consensu. At in Lucani uerbis genuinis
8, 446: 'Terra suis contenta bonis, non indiga mercis
Aut louis^ quis non agnoscit Lucretium?*) Apud Valerium
Flaccum deest uox, non apud Silium Italicum, cuius uide
imitationem: 2,155: 'Agmina uastabat claua, nihil indigus
en sis' neque apud Statium: Silu. V, 3, 252: 'Raperis, genitor,
non indigus aeui' et in, 1, 102: '— mihi pauper et indi-
gus uni Pollius\ lam delabimur ad posteriora saecula, qui-
bus uulgatum ftiisse usum uocabuli probabile est, ut Ausonius
habet: 192, 16 (Prof. Lat. Ale): 'Aut liberalis indigis'. Sed
etiam tum thema illud, ut ita dicam, Lucretianum aut Vergi-
lianum uariatur cf. Claud. 17, 4 (Mall. Theod. cons.) 'Nil opis
extemae cupiens, nil indiga laudis' et 47, 6 (Nilus): 'Ae-
gyptos sine nube ferax, imbresque serenes Sola tenet. Se-
cura poll, non indiga uenti Gaudet aquis, quas ipsa
uehit, Niloque redundant'. Mart Gap. 1,21: 'quosque in-
diga ueri Gura facit dubios\ Paul. Nol. 27, 4: cui fortasse
locus Vergilii obuersatur: 'Quos magis indiguos opis et
uirtute carentes Affectu rimante uident'.^)
Sed paullulum recedamus: in prosa oratione uocabulum
legimuB primum apud Plinium n. h. 4, 7 (11): 'Libera haec
1) Adoptatam sic semel uocem Lacanos rorsos posuit 9, 592 W. et
254 (qui uersus codd. auctoritate nititur non omnium).
2) Formam 'indiguus' adferre non possum nisi ex Apul. de deo Socr.
ed. Luetiohann. p. 6 , c. I p. 1 13 Hildebr. (cuius cf. ad h. 1. et ad Met.
]. IX, 12 in. adn.) et ex Pallad. Nou. c. XI (uol. Ill p. 244), ubi Schneider
non recte recepit aliorum codd. lectionem: 'indigus plantarum'.
218 Curtius Riccardus Opitz
ciuitaS; nee indiga uUius praeeonii amplius'; 8, 40(61), 143:
^haee erant fidissima auxilia nee stipendiorom indiga\ Deinde
usurpauit Tae. Hist. 3,22 in.: 'indigus rectoris'; c. 48: 'ut —
orbem qaoqne externae opis indigam fame urgeret^ qui
loci in memoriam reaoeant ilia exemplaria, duo priores anti-
thesis ultimus ipsis uerbis. At eonfidentius apud Apul. de deo
Soer. e. I p. 113 Hildebr. imitationem reperio: 'pollens spe-
ciem sui nariat, sen tota proprii eandoris expers, alie-
nae lucis indigna et q. s.' (indicia codd/, 'indiga^ ed.
Rom.), quo loco in Lucretii doctrina uersatur ipsumque mox
laudat ApaleiuB.') Unum ex posterioribus adferam, quod si
casu factum, satis mirandum est. Etenim in Symmachi epi-
stulis, si Parei lexico fides habenda est, quinquiens omnino
exstat uox 'indigus', semper cum genetiuo 'opis' ut in Verg.
loco coniuncta: 4, 67 In. : 'opis indigos subleuare'; idem 7, 107;
4, 68: 'nunc opis indiga — exoptat'; 5, 75: 'Opis indigum esse
non patior — iuuenem'; 1, 3: 'meaene te opis indigum men-
tiare?' (ed. Mog. itemque Mignius: 'indignum'). Testis autem
est Lact. de ira d. c. 8 (Vn p. 95 Mi.) notum fnisse locum Ln-
cretianum inter posteriores. Quibus cognitis de uocabuli 'in-
digus' origine et propagatione quis etianmunc contendet iam
ante Ciceronis aetatem tam tritum illud fuisse, ut quilibet
exiles uersus faciens eo posset uti?
2. exspes Merc. 13: Legitur haec uox iam apud Accium
nimirum tragico accommodata cothumo u. 376 R. : 'ille orbus
exspes liberum' et 415: 'exsul inter hostis, exspes expers de-
sertus uagus'; — deinde Hor. Epod. 16, 37: 'mollis et ex-
spes' et A. P. 20: 'Si fractis enatat exspes'; Ou. her. VI, 162:
'Erret inops exspes'; quem locum ipse expressit Met. 14, 217:
'Solus inops exspes*. In pedestri sermone non ante Taci-
tum hoc uocabulum legimus, cf. Ann. 6, 24 : 'Mox, ubi exspes
uitae fuit\
3. aether Amph. 9: Graecorum hoc uocabulum quam-
quam iam Ennius in suum usum uertit Ann. 520: 'clamor — per
1) Qua ratione etiam 'pollens' falcitur, quod Salmasius et Luet-
iohannus sollicitauerunt.
De argumentorum metricorum latinorum arte et origine. 219
aethera uagit\ Sat. 3 V.: 'aetheris oras Contemplor' (aethra
A. 418), — Pacuuius tamen nondum receptum in linguam
Latinam testatur n. 89 ^) ; cf. etiam u. 93. Atque ad priorem
uersnm pertinent Gieeronis uerba haec (de nat. de. 11, 36, 91):
*^mntaemur hoc quoque uerbnm dicaturqne tarn aether Latine
quam dicitur aer'; scil. nt terminus technicus in philosophieis
disputationibns , in quibus adhibuerat iam Lucil. I u. 1 cum
Muell. adn., deinde adhibuit Lucretius, poeta simul et philo-
sophus, et ex prosae orationis scriptoribus : Seneca, natt. quaest. ;
Plinius, n. h. ; Apuleius , de mundo. Sed multo liberior usus
erat posteriorum inde a Vergilio poetarum promiscue pro no-
tione caeli banc uocem usurpantium. Ad proprium discrimen
pertinent, quae Lachmannus Lucr. p. 167 disserit.
Ex quo poeticorum flosculorum usu, quippe qui prorsus
contrarius sit huius generis exilitati, cognoscimus illam acta-
tern, qua rhetoricis studiis uocabulorum color extinguebatur.
Praeterea mirns quidam uigor non apto loco hie illic apparet;
uelut in deliciis habuisse uidetur auctor uerbum 'aduolat'
Merc. 4: 'Pater aduolat'; Mil. 7: ^aduolat-Adulescens', quod
ex dactylicis poetis, quamquam etiam a Cicerone in alacri
oratione illud uerbum usurpatur, originem ducere suspicor
heroes sic inducere solentibus*^): Verg. X, 456: 'utque leo —
aduolat'; u. 896: 'Aduolat Aeneas'; XII, 293: 'Aduolat hasta
Messapus'; Lucan. IX, 885 : 'quocunque uocatur Aduolat'; Yal.
Fl. I, 108: 'Tirynthius Argis Aduolat'; 163: 'regia proles Ad-
uolat'; n, 124: ^aduolat ultro Impatiens'; III, 72 sq.: '(Custo-
dum) manus — aduolat^; IV, 300: 'Pollux — Aduolat ora uiri*;
VI, 342: 'aduolat Idas'; 370: *^aduolat ipsa*; 655: 'Aduolat
Aesonides'; VII, 265: '(unus) aduolat'; 618: '(heros) aduolat';
Sil. It. XV, 243: 'Pedes aduolat'; Stat. Th. V, 555: 'aduolat
ardens Areas'; Vin, 135: 'Palaemon aduolat'; XI, 426: 'ad-
uolat — Adrastus*. — Quocum studio bene congruit hie color
Aul. 4, ubi de Euclione sermo est: 'Exsangnis amens seruat',
1) 'Id quod nostri caelum memorant, Grai perhibent aethera*.
2) Nimirum semper hac praesentis forma propter metrum.
220 Gurtius Riccardus Opitz
ac recte nunc intellegimus illud 'nane exilit' Merc. 3, quo loco
Bothius ^exiit' scribere malnit.
Aliam autem suae indolis partem, maiorem in syntax!
licentiam, prodit auctor his exemplis : Quamquam constat cum
uerbo 'suadere' infinitiuum coniungi perraro inde a Ciee-
ronis aetate, qui bis banc constructionem admisit (cf. Draeger.
synt. n, 312sq.; Euehner. gramm. U, 502^), accusatiaum autem
pro datino non nisi labentis Latinitatis temporibus (cf. Draeger.
n, 374, 7 ; Knehner. 11, 230) — accusatiuum cum infinitiuo in-
uenimus iam apud Terentium semel: Hec. 481: *^Nunc me
pietas matris potius commodum suadet sequi'; praeterea apud
Lucr. 1, HOsqq.; Verg. Aen. 12, 813sq.; Apul. Met. 5, 11 p. 337
Hildebr. ; ib. 9, 26 p. 820. Neque tamen coUigere inde licet
etiam passiuam constructionem personalem antiquioribus tem-
poribus posse imputari. Immo recte banc ad posteriora Kueh-
ner II, 76, 5 uidetur relegare , quae talia tulerunt : Apul. Met
5, 6 p. 322 (quem 1. Kuehner ommittit): 'Monuit ac saepe ter-
ruit ne quando sororum pemicioso consilio suasa de forma
mariti quaerat ; ib. 9, 22 i) p. 807 Hildebr. : 'lam ego tibi probe
suasum et confirmatum animi amatorem ilium alacrem uadi-
monio sistam^, ubi peruersa mihi uidetur propter coniunctam
notionem *^ confirmatum animi' Hildebrandii explicatio: 'qui
comprobatus est et commendatus uxori propter uigorem'; adde
Pseudo - Apul. Asclep. 25 in.: 'et his amplius multoque dete-
nus ipsa Aegyptus suadebitur'; Arnob. 1, 64 ReiflF.: '(Inmor-
talitatem) habere confiditis humanis paucorum adseuerationibus
suasi'; id. 2, 26 1. 20 sq.: 'Oppositione alterius non impeditur
nee potest aliquid suaderi perdere' (Oehler: suadeui); Gael.
Aurel. morb. chron. II, 5 p. 114 ed. Haller: 'erunt suadendi, ut';
ib. Ill, 8 p. 257: 'alii neque suaderi neque cogi posse pro-
bantur\2)
1) Etiam Terr. argg. sermo ex Apuleiano illustrari potest: nam Hau. 6:
'cupitam Antiphilam", ad quod Wagner adnotat 'geziert und nicbt im
Stile des Terenz' positum est pro 'amata A.' ut Apul. habet: 'ne cum
sua cupita conueniret"; cf. Hildebr. ad Met. IX, 18 p. 797; ib. Y, 28 p. 38t.
2) Cf. Neuium II p. 261 (II,822 8q.).
De argumentorom metricorum latinorum arte et origine. 221
Videmns igitur Afrorum banc constructionem esse pro-
priam. Geternm cauendum est hac in re, ne dinersa confon-
dantur. Nam 'persnasus^ quidem saepius iam antea innenitur %
'dissuasas' rursus semel omnino et apud Hyginum demum
fab. 219: 'lUe ab amicis dissuasus fidem fraudauit".
Aul. 11 sq.: 'obsecrat — sibimet cedere'. Verbum ^ob-
secrare' usquam cum infinitiuo coniungi negat Draeger U, 310
disertis uerbis, tacet antem de hoc usu Kuehner 11 , 502^.
Omiserunt igitur ilium quem nos attulimus locum uiri docti.
Atque hunc quoque quamquam facile quispiam ad normam
redigere possit coniciens: 'obsecrat — cederet\ tamen feren-
dum esse censeo infinitiuum ut posterioris aetatis licentiam,
cum alia quoque uerba singulari abusu cum infinitiuo sint
coniuncta soil, petere, precari, rogare.
Amph. 2: 'Dum bellum gereret'. Qua de construe-
tione, quam Fleckeisenus non debebat corrigere ^quom b. g/
scribens neque Ussingius debebat ignorare , uide Draeger. 11,
580; Kuehner. 11, 913 sq., 7. Giceronis aetate prima et rara
uestigia apud illos auctores inueniuntur, qui genere dicendi
utuntur minus puro, nunquam apud Ciceronem ipsum uel Gae-
sarem. Itaque apud auctorem belli Hisp. 23 in.: 'hie dum in
opere nostri distenti (Nipp.: cum) essent, complures — decu-
currerunt'; apud Varr. in sat. Men. cf. Eum. fr. 34 p. 132 R.:
ubi displicet mihi Draegeri explicatio 'bis': 'qui dum messem
homam adlatam imponeret aedilis signo Gybelae, deam gal^
lantes uario recinebant strepitu\ de ipsa scriptura non con-
sentiunt uiri docti cf. Buechelerum. Incertus est locus Gomif.
ad Her. 4, 50, 63 Or. et B., ubi codd. dissentiunt ac satis boni
exhibent 'peregrinatur\ — Apud Gorn. Nep. XX, 1, 4: hand
scio an ex Timoleontis sententia dictus sit coniunctiuus: 'ne ad-
spicere quidem fratemum sanguinem uoluit. nam dum res con-
ficeretur procul in praesidio fuit, ne quis satelles posset suc-
currere'.'^) Sed certa praeterea exempla exstant apud Liuium,
1) Cf. Neuium U p. 261 (II,822Bq.).
2) Dubito, nam idem cadat in argument! simpliciter compositi locum,
ubi ne propter subiunctiuas quidem sententias ilia ratio se offerebat.
222 Cortius Riccardus Opitz
Valerinm Maximum, Suetonium, posteriores quosdam prosae
orationis anctores et apud poetas quoque hie illic inde a Ver-
gilio. Hanc quaestionem tractauit etiam Eoehler, ^de anct
belli Afr. et Hisp. Latin/ in Actis Sem. Erlang. nol. I p. 422,
ex plebeio sermone illam consuetudinem deducens. In Afro-
rnm quoque Latinitatem usum receptum esse docet RoenschioSi
Itala et Vulgata ^ p. 400. Reconditiora exempla protulit Pancker
Mus. Rhen. uol. 35 (a. 1880) p. 602 sq. cum adn. 1.
Addendae sunt glossae nonnuUae, de quibus hoc in uni-
uersum moneo : glossas qui adhiberent ne primo quidem ante
Ch. n. saeculo defuerunt, sed haut tam multi turn erant Sisen-
nae, ut hac re delectarentur. Contra multo latius patebat illud
studium Hadriani et Antoninorum aetate, ad quam reliqno
dicendi genere iam ducti sumus, atque eo confidentius hue re-
feremus anonymum auctorem, si certos quosdam illorum tern-
porum auctores his ipsis glossis usos esse ostendemus:
Ita aduerbium ^insperato^ (Aul. 14), quod Nonius (p. 35)
ex Lucilio adfert (30, 38 M): 'insperato abiit^ Apuleius habet:
Met. 9, 38 p. 855 Hildebr. : Mnsperato et longe contra eius opi-
nionem resistens', praeterea Snip. Apoll. argum. And. 11. Hone
locum omittit Neuius II, 648, item Kuehner I, 679. De simili-
bus formis cf. Hildebr. ad Apul. Met. uol. I p. 333.
^Protelare' (Merc. 12: *^protelat uirum') sensu uerbi 'ex-
pellere' Nonius p. 362 ex. et 363 in. ex his locis adfert: Ter.
Phor. (213): 'Ne te iratus suis saeuidicis dictis protelet'; Si-
senna hist. 1. Ill et 1. IV; Turpilius Lemniis (u. 91 Ribb.). Postea
autem usurpauerunt hoc uocabulum Apul. Met. 8, 18 p. 704:
'cladem de uestris protelamus manibus' (cf. Hild. adn.); id. ib.
9, 2: 'ut exitium commune protelarent'; Fronto, cuius locus
in lexicis deest, ad Caes. Ill, 3 p. 42 in.: 'protelarei conuiciis'.
TertuU. de Spect. c. 1 : 'ignorantiam protelet in occasionem
et q. s.' cognata significatio uidetur esse. 0
1) Gf. Fest. p. 234 [a] 24 'pr. longe propellere ex Graeco uidelicet
rtjks, quod significat longe'; alias signiiicationes uide apud Ictos et Ecde-
siasticos: 'differre, aufschieben, fnsten', quae a uoce 'pro — latare*
repetitae mihi uidentur.
\
De .argumentorum metricorum latlnoram arte et origine. 223
Etiam nox 'asotus', qnam Ritschelius certa coniectura
restituit Merc. 1 cf. op. II p. 396 sq. — fortasse ex antique usu
expressa est. Ritschelius iam attulit nomen comoediae Sta-
tianae ^Asotus'. Praeterea autem testis est Macr. Sat. 6, 4, 22:
*Sed hac licentia largius usi sunt ueteres, parcius Maro, quippe
illi dixerunt et pausam et machaeram et asotiam et malacen
et alia similia'. Posteriores caute hanc glossam adhibuerunt:
Cic. in philosophico tantum sermone; Rut. Lup. n, 9 Halm,
in Hyperidis uerbis ex Graeco uersis; Gell. 19, 9, 8 in luliani
uerbis; 10, 17, 3 fortasse secundum Laberium.
'Praemercatur' autem, quod Merc. 10 ex Epid. 407 re-
petitum esse potest, redit apud Plin. n. h. 32, 2 (10) in uerbis
Cassii Heminae.
Grauior de uoce 'cacula' oritur quaestio Pseud. 13 sq.:
'Dat subditicio caculae cum symbolo Lenonem fallit secophan-
tacie ^) cacula', quam ut soluere possimus, de uocabulo 'sub-
diticius^ ^) accurate dicendum erit. Nam Bergkius (Beitr^e z.
lat. gramm. I p. 114 adn.) transpositis uocabulis '^subditicio' et
^cacula^ illam formam argumenti auctori uindicans productio-
nem uocis 'cacuW ab eo abiudicauit ^), quod num iure fecerit,
scire multum interest.
Ac primum quidem dubitari nequit, quin fab. u. 752: 'Sub-
ditiuom fieri ego ilium militis seruom uolo^ auctor ante oculos
habuerit, ubi tamen rectam formam Ritschelius demum resti-
tuit, cum leniter corrupta sit in cod. C: '^subditium^ scil. una
littera u omissa % longius processit corruptela in cod. D : 'sub-
diciu[u]m' et in B: 'subditum\ Itaque formam 'subditicius'
cum antiqui codices nondum exhibeant, ex illis quidem auctor
non recepit. Itemque forma 'subditiuus' metro postulatur Amph.
u. 497 et u. 828; de Bacch. 26 cf. Ritschel. op. 11 p. 334 sqq.
1) 'Soecoph/ RibbeckiuB sec. lect cod. A SEC.
2) De formatione similium scripsit Aufrechtus Diunu Kuhnii II
p. 210 sqq.; exempla congessit Roenschius, Itala et Yolgata* p. 123 sq.
3) SecutuB est Lorenzius in editione.
4) Quam omissionem licet ex inscriptionum his ezemplis illustrare:
diuB, ingenus* aliis, cf. Brambach. orthogr. p. 87 sqq.
C J.
224 CortiaB Riccardus Opitz
Praeterea Oaecilii qaaedam comoedia 'Subditinos' sec. Cell.
15, 9, 1 ab ipso anctore, at me monet Bibbeckius, Hypoboli-
maens inscripta uidetur esse. — Cic. Verr. 5, 27, 69: ^snbditi-
nnm archipiratam' cum optimis codd. scribendum est, nbi solos
Leidensis exhibet: 'subditicium^ deteriores: 'sabditum' uel
'subdituum\ — Sen. Oed. u. 803 Leo sine codd. uar.: 'quod sub-
ditini praemium nati petit?'. — Apud Quint. I, 4, 3: ^snbditos'
Halmius scripsit: Ambros. I s. XI 'sabito\ solus Monac. s. XV:
^subdititios'. — Apud Suet. Nero 7 Rothius 'Britannicnm fra-
trem — ut subditiuum' edidit. — Apud Arnob. adu. nat. V, 32
Reifferscheidius 'allegoricis sensibus et subditiuis' sine uar. —
At apud Lampr. Heliogab. 17, 9 lordan-Eyss. et Peter Salma-
sium secuti receperunt ^subdititio^ quibus assentitur Pancker
de Latin, scriptt. hist. Aug. Dorp. 1870 p. 31 et p. 22 ^ Attamen
ab hoc quoque loco, si quid sentio, forma ilia prohibenda est,
nam codd. Palat et Bamb. et ed. Mediol. exhibent ^subdecio^
quae corruptela facile explicari uidetur ipsa u littera omissa:
subdeci[u]o = subdeti[u]o. Quod eo magis probo , quia ^sub-
ditiuus' inuenitur apud eundem Lampr. Alex. 5, 3 : quern locum
lexicographi omiserunt. Quae cum ita sint, dum certiora pro-
ferantur testimonia, uocem 'subditicius' ex lexicis omnino ex-
pellendam censeo ut fictam a librariis analogia et facili propter
ductuum similitudinem errore. lUo autem de quo dicimus loco
forma ilia 'subditiuo', quam iam Ritschelius restituit, uer bo-
rum collocatione defenditur, quam commutare non possumus,
quin caesura optima deleta uersum elumbem reddamus,
— qualem ne unum quidem auctor excudit, — simulque
in uersu sequenti uocem ^cacula' transponamus, quod 0. Seyf-
fertus 'de uers. bacch.' thes. 6 sic conatus est: 'Lenonem fallit
cacula sycophantice' consentiente Lorenzio. At quis huic libi-
dini adstipulabitur , cum medela praesto sit tradito uerborum
ordine seruato? Nam Loewius in Anall. Plautt. p. 150 'syco-
phantans cacula' proposuit, equidem autem auctorem scripsisse
iudico: 'Lenonem fallit sycophanta eo cacula' sc. symbolo, ut
Pseudulus dicit u. 690sq. : 'nunc ego hac epistula tris de-
ludam erum et lenonem etq. s.\ Veniamus nunc ad ipsum
De argumentorum metricomm latinorum arte et origine. 225
illud ^cacula'y de quo legimus apud Paul, ex Festo p. 45, 16 sq.:
"^Cacala seruns militis. Plautas : uideo caculam militarem. Di-
citur autem a Graeco Tcdkov % quod fustibns claaisque ligneis
ad tutelam dominornm armari soliti sint' . Glossarioram cete-
rorom locos collegit Loewias Annall. Phill. uol. HI (a. 1875)
p. 535 sq. Ac Plauti ille locus inuenitur Trin. u. 721 : 'Video
caculam militarem me futurum haud longius'. Praeterea Acciua
hoc uocabnlo usus est — quod addendum lexicis — secundum
Fest. p. 146, 30: 'Galones famulique metallique caculaeque'.
Mensura uocis quamquam ex utroque loco facile erui potuity
non tantopere mirabimur primae syllabae productionem , si
quidem conicere licet etymologiam illam (Tcakov) esse ob-
uersatam auctori periochae, qua fortasse etiam Accius com-
motus est, ut metiretur: 'Galones et q. s.' itemque Horatius.
Alia frequentius apud Plautum inueniuntur: ut 'efflic-
tim deperire\ Pseud. 2 cf. Lorenzii adn. et de usu Apulei
Hildebr. ad Met. V, 28 p. 381.
'Glanculum^ Mil. 10, inprimis sane comicis usitatum est,
sed ne a posterioribus quidem alienum cf. Auct. b. Hisp. 32 ex.,
Gell. 1, 8, 5: 'Demosthenes clanculum adit\
'Usurarius' Amph. 3 sensu 'quasi per usuram captus'
depromptum est ex ipsius fabulae u. 498 et 980, praeterea
cf. Cure. u. 382. — 'CI u en t a' Mil. 13 ex fabulae u. 789. 2)
Itemque uocabulum 'aula' Aul. 3 ex fabula ipsa origi-
nem ducit rediens etiam alibi.
Contra quod in arg. Mil. u. 13 pro tradito 'sollicitandum'
Brixius censet fortasse scribendum esse 'sublectandum' propter
fabulae illud 'sublecto' in u. 1066, concedere nequeo, cum
uideatur mihi auctor aliam formam eodem sensu propterea
posuisse, quia mox sequitur 'subornat'.
1) Ad eandem etymologiam spectat Seru. ad Aen. VI, 1 ; cf. Lacii. ed.
L. Mueller p. 153 in. (qui non debuit recipere *8cinde calam ut caleas*
cf. adn.); Loewius, prodr. p. 321 sq. Contra Fest. p. 225,8 uox 'cacula'
cum similibus (calo, calator) a Graeco xaXeXv deriuatur.
2) Vox est rarlBsima: ex ^Militis* loco fortasse sumpta etiam a Front
ad M. Caes. 2, 8 p. 32 uel ex Poen. 5, 4, 7 u. 1168 Geppert ; Rud. 893.
Leipsiger Stadien. VL ^ 5
V Curtius Riccardus Opitz
A uocabnlis transeamus ad syntaxin:
Aniph. n. 7: ^uterqne deladnntur' nnmenis pluralis
po^tus est constructione ilia, quae xora ovvbglv uocatur. Quae
iieentia non modo antiquis, sed etiam posterioribus placuit:
of. Holtzii synt. II p. 198 sqq.; Kuehner II p. 16; Draeger I
p. 147. Ex Plauto complara exempla adferuntur, annm ex
Amphitruone (223): 'uterque ,imperator in medium exeunt',
ut cogitari possit hinc ilium pendere. Eadem ratione 'quis-
que' pronomen pluralem assumit ut Plant. Ep. 212: 'Filios
8U08 quisque uisunt^ quo usn Stichi arg. acr. n. 7: emendaSa-
dum censeo: ^Suam quisque retinent ac Sticho Indus da-
tur\ quoniam codd. BCD exhibent: 'retineat' (cf. RETINEN
— RETINEAT).
Supinum 'mercatum' Merc. 1 Planti proprium est, nt
illud ^militatum' (cf. p. 210) Terentii, de qua re cf. Draeger
synt. U, 827. Aliam constructionem habemus Pseud. 8: ^missus
ad prendendum scortum a milite\ cui Ritschelii emendationi
non merito Buggius Philol. uol. 31 p. 251 praetulit ^) suam: ^nt
prehendat'. Tamen dubito an omnino uerbum 'prehendere'
significans 'fassen, festnehmen' minus quadret. Fortasse quon-
dam fuit: REPETENDU (cf. SCORTU), unde facillime fieri
potuit: PREHENDIT.
Arg. Mil. 1: 'Meretricem ingenuam deperibat mutuo' a
loeutione 'deperire mutuo' Plauti usum abhorrere docue-
runt interpretes Lorenzius in praef. adn. 3 et Brixius ad h. 1.,
haesit autem in ipsa loeutione solus Brixius, quae res sit, non
perspiciens. Nam si comparamus cetera exempla: Varro sat.
p. 178, 2 R: 'uiue meque ama mutuiter'; Plane, in Cic. fam.
10, 15 ex.: 'fac ualeas meque mutuo diligas' sc. ut te diligo;
id. ib. 10, 9 ex.: 'te, ut diligas me, si mutuo te facturum scis,
rogo' — uidemus non tam in uerbo 'deperire' offendendum
esse quam in eo, quod minus facile suppletur: 'ut ilia ipsum
deperibat' neque legitur 'inter se deperibant'.
Finem faciant formae quaedam: 'Potitur' Pseud. 15
paenultimam correptam babet non prosodiae quadam Iieentia,
1) Secutus est Lorenzius. »
De argumentorum metricorum latinorum arte et origine. 227
sed quia, at ait Serniiu ad Aen. 3, 56, 'hoc uerbum de his
est, quae permiscent coniagationes'. De usu, qui non desiit
posterioribus temporibus cf. Neuium II, 41 S sq. In Terentianis
quoque argg. (Ad. 12) exstat ilia forma ex Adelph. u. 871, 876
repetita. Illinc autem in Plautina transiisse nidetar.
De perfecto 'rediere' Amph. 6 cf. Corssen. uoc. 1, 186sq.;
Neuium 11, 389 sqq.
De aduerbio 'rursum^ Aul. 3, quod fuit praeter 'rursus'
iam antiquis temporibus, cf. Neuium II, 637.
Antiquae or^bographiae duo tantum, in arg. Mil., exem-
pla inuenio: u. 4: ^^seruos', u. 8: 'reuortitur' in Vet, ut nimius
sit Osannus 1.1. p. 213 (ausserdem Formen, namentlich ortho-
graphischer Art et q. s.).
Ex iis, quae initio huius quaestionis disseruimus, hoc iam
manifestum est Plautina non-acrosticha ipsa quoque ut Teren-
tianas periochas ex posteriore, ac si Africae Latinitatis uestigiis
quibusdam niti licet, ex eadem fere aetate originem ducere.
Videamus igitur, utrum stabiliri possit an refutari Ritschelii
suspicio , qui op. V p. 525 ex sola Plauti Terentiique propin-
quitate eundem esse auctorem collegit. Itaque primum pro-
feram, quae iterum iterumque perlectis argumentis similia uel
aequalia indagaui: Amph. 4: 'formam gerit' = Hau. 8: 'habi-
tum gerens'. — uerbum 'uitiare' semper habent et Terentiana
et Plautina argumenta, nunquam 'comprimere, stuprare' talia
cf. Aul. 5 Aul. 1 1 = And. 2 ; Eun. 10 et 12 ; Hec. 11; Ad. 7 et 12
(Hec. 2: *^uitium obtulit' ex fabula). — pro notione Mn matrimo-
nium dare', quae semel exstat in argumentis Plautinis, legimus
'conlocare' cf. Aul. 15 = Eun. 11 (semel praeterea "^coniugem
dare' And. 12). — 'durus': Aul. 8: 'durus senex' = Hau. 2:
'durus pater'. Ad. 4: 'sub duro ac tristi patre'. — 'mox' =
'tum': Aul. 13, Mil. 12, Pseud. 8 = And. 11, Hau. 4, Ad. 10. —
Aul. 13: 'per dolum' = Hec. 3: 'per uim'. — 'aliquam de-
perire': Merc. 4, Mil. 1, Pseud. 2 = Eun. 8, Mil. 8: 'deuortitur
Apud hospitem' = Haut. 4: 'deuortitur Ad Clitiphonem\ —
Mil. 14: 'sperat nuptias' = And. 10: 'recusat n.'; And. 6:
simulat futuras n.\ — Pseud. 11 sq.: 'symbolnm Aufert' =
15*
c .
228 CortiuB RiccardoB Opits
Hau. 10: ^decern minas — aufert'. — Pseud. 15: ^scorto Caly-
doras potitnr' = Ad. 12: ^potitor Ctesipho cithari8triam\
Notandus etiam defectos infinitini ^esse' Amph. 10: '^adolte-
rum se -— confesflus est'; Merc. Ssq.: ^pedisequam — (fingit) —
emptam' = And. 6: ^simulat futuras nuptias'; And. 9: 'natum
ut uidit puerulum^; Ad. 3Bqq.: ^hunc^— captum — oelabat\
Simillimae inter 8e hae quoque structurae sunt: Merc. 4: ^uisam
ancillam deperit' «= Phor. 7 sq. : ^eam uisam cum Antipho
Amaret' , et : Pseud. 4 : 'Minis mercatus abiit, soluit quindecim^
■B Hec. 5: 'Profectus dein in Imbrumst: nuptam haut attigit\
Unum restat grauissimum: Aul. 14: ^insperato inuenit' «« And.
11: ^insperato adgnitam\0
Hisce adiungam, quae discrimina possunt deprehendi: ac
satis graue mihi uidetur quod Sulpicius deminutiua in deliciis
habet: 'meretricula^ : And. 1, Hau. 10, Hec. 4; 'puerulus':
And. 9; 'puellula': Eun. 7; 'seruula': Hau. 7; 'adulescentulus^
Ad. 1; 'paupercula': Ad. 8, quibuscum ne unum quidem in
Pktutt argg. comparari potest, nam aliud quid est Mil. 10:
'clanculum'. Praeterea Apollinaris antiqua uocabula minus
studiose captauit, haec sunt omnia: illud Mnsperato^ 'techinis':
Hau. 9, et: 'paupercula' Ad. 8 (cf. u. 647) ex ipsa fabula.
Porro hie ter utitur infinitiuo historico (Phor. 9; Ad. 10), qui
deest apud anonymum. Dissentiunt auctores in constructione
uerbi 'potitur': alter ablatiunm habet (Pseud. 15), alter accusa-
tiuum (Ad. 12, sec. Bemb.).
Sententias primarias particulis frequentius coniungit Apolli-
naris quam anonymus. Nam coniunctiones copulatiuas item-
que aduerbia temporum seriem indicantia scil. inter sententias
primarias deciens tantum legimus in Plaut. argg.^): 'que':
Aul. 3, 15, Pseud. 12; 'atque': Aul. 8, 11; 'et*: Mil. 15; 'in-
terea': Aul. 5; 'mox': Aul. 13, Mil. 12, Pseud. 8. — in Ter.
t) In orthographia comparatioDem uersari nolo cf. Dziatzk. ad Phor. t2,
qui tamen errare mihi uidetur Ad. 8 : 'eidem' (= idem) Apollinari tribueng,
quod haud Bcio an propter superscriptum FIDICINA et subscriptom
FIDEM hanc mutationem expertum sit.
2) Argumenta Amph. et Merc, prorsus carent iis.
De argumentorom metricorum latinonim arte et origine. 229
antem deciens sexiens: 'que': And. 3, Eun. 3, Hau. 3,
Ad. 5 (?)'atque, ac': And. 5, Eun. 5; 'nam(qae)': And. 4; 'sed':
And. 9, Eun. 10, Ad. 3; dein': Phor. 9, Hec. 5; 'denique': Ad. 6;
'mox*: And. 11, Hau. 4; 'mox tamen': Ad. 10.
Idem fere cadit in coniunctiones subiunctiuas : quibus co-
pulantur enuntiata in argg. Plant, quater tantum: 'dum':
Amph. 2; 'cum': Aul. 14; 'postquam': Amph. 6; 'donee': ib. 9.
— in argg. Ter. nouiens: 'dum': Hec. 10; 'cum': Eun. 8,
Hau. 6, Phor. 7 (8), Ad. 1; 'ut': And. 5, 9, Hau. 4, Ad. 11.
Praeterea ex mea coni. Eun. 10. His absolutis iam in eo est,
ut meam de auctoribu8 sententiam expromam. Discrepantiae
igitur, quas inuenimus, et sermonis et prosodiae et rei metri-
cae, quamuis paucae sint, diuersos auctores mihi uidentur
postulare. At propter summam in plerisque rebus metricis
congruentiam ex eadem disciplina ilia argumenta orta ease
pro certo habeo, qua suspicione etiam sermonis similitudines
explicantur. Sed ad banc necessitudinem infra redibimus.
Quaestio 4.
De uita et aetate C. Sulpicii Apollinaris,
Qnamquam Apollinaris uita cum Gellii iuuentute artissime
cohaeret, nihil tamen inde proficimus ad illius aetatem defi-
niendam, quia ipsius Gellii aetas alta caligine obruta est,
quam paruo cum fructu docti uiri conati sunt disturbare. Et-
enim non minus quam quinque lustris in natali Gellii anno sta-
tuendo differunt inter se, cum Th. Vogelius (de Gellii uita
et q. s. in progr. Zittau. a. 1860) Traiani temporibus eumque
secutus Teuffelius litt. Rom. ed. I 0 c. 340: anno 115, Baehrius
autem (Ersch et Gruber, Enc. s. u. G.) a. 140 eum natum esse
opinentur. Mediam autem uiam ingredi suo iure sibi uisus
Friedlaender (Sitteng. HI^ p. 470 sqq.) in a. 130 uel 134 diem
natalem Gellii collocauit. Cuius quaestio cum maxime pen-
deat ex anno, quo Athenas Gellius se contulerit, definiendo,
non eaute fecit, quod hunc incerto argumento circumscripsit.
1) In ed. ni QeUiam circa annum 125 natum esse didt.
230 Curtius Riccardus Opitz
Nam quis hoc argnmentum probabit (p. 473) Gellinm Athenas
profectnm esse a. fere 160, qnia nnsquam appareret iam ante
profectionem duos Angnstos imperimn suscepisse? Quod antem
ApoUinarem attinet , ex Capitol. Helu. Pert. c. 1 : ' Puer (Per-
tinax) litteris elementariis et calcalo imbatns, datus etiam
Graeco grammatico atqae inde Sulpicio Apollinari, post qnem
idem Pertinax grammaticen professus est' — at fit probabile
ApoUinarem circum a. 140, quo Pertinax (a. 126 natas) qnat-
tuordecim puer annomm erat, etiamtnm uixisse, ita nulla re
cogimur ultra a. 1 46 , quo Pertinax uicensimum uitae annum
explebat, mortem Sulpicii promouere. Potest etiam panlo ante
mortuus esse, cum non obstet hie locus Gellii (13, 18, 2): 'Em-
cius Clarus, qui praefectus urbi et bis consul fait, uir morom
et literarum ueterum studiosissimus, ad S. A. scribsit'. Nam
si exprimere uoluisset auctor iam illo tempore iteram con-
sulem fuisse Erucium — quod a. 1 46 factum est — * bis consul
erat' non 'fnit* dicere debuit. Gellius autem etiam exacto
anno uicensimo quinto ApoUinaris consilio usus est. Nam
banc aetatem munus iudicis postulabat, quod ipso legitimo
tempore adeptus uidetur esse secundum locos a Friedlaendero
p. 472 allatos. Possimus igitur, si in ultimos ApoUinaris annos
haec consuetudo incidat, Gellii natalem ponere a. circa 115,
ut a. 145 (circum quern Ap. fortasse diem obiit) triginta fere
annos fuerit natus. Cui temporis descriptioni non repugnat, —
qua in re alterum Friedlaenderi argumentum uersatur p. 471 —
quod de Terentio Scauro legimus N. A. 11, 15, 3. Nam si
a. 130 hie iam mortuus erat, suo iure eum 'did Hadriani tem-
poribus grammaticum uel nobilissimum' Gellius potuit nomi-
nare, sicut suae memoriae doctissimum appellat ApoUinarem
(N. A. 13, 18, 2 et 18, 4, 1), neque opus est cum Friedlaendero
propterea in finem imperii Hadriani natalem Gellii relegare.
Nam puerulus profecto doctos aetatis suae grammaticos non
multum curabat. Non igitur uidetur necesse esse ultra annum
146 ApoUinaris aetatem prolatare.
Domitium quendam ApoUinarem reperimus in Plinii epi-
stulis, amplissimum uirum et gratissimum, quem commouere
De argumentorum metricorum latinorum arte et origine. 231
studet Plinius ad Erucii Glari petitionem adiaaandam (ep. II,
9, 6). Fuit autem consul designatus a. 97, — sententiam dicit
(ep. 9, 13, 13), — legatusque fait Lyciae (dixaiodoTrjg) cf. C. 1. 6r.
m, 4236.^ Contra litteris minas nidetur operam dedisse, si
quidem ex Plinii silentio in ep. 5, 6, ubi maxime in § 41 sqq.
commemorandi talis studii occasio erat, illud conicere licet.
Hunc igitur qaidam docti niri'O persuasnm habent eum esse
grammaticum, qni a Martiale compluriens commemoratnr. Cai
opinioni uel hoc repugnat, quod hunc artissimo cum Martiale
coniunctum uidemus uinculo, quale uix amplitudo concessit
illius. Sed utcunque haec res se habet: ut ilium in litteris
floruisse nusquam legimus, sic hunc ad munera publica ge-
renda accessisse ne uno quidem uocabulo traditum est. Ita-
que, ut sine ambagibus eloquar, quid sentiam : credo Martialis
Apollinarem esse hunc de quo disserimus C. Sulpicium. Nam
uide, quam accurate cum hac apud Gellium laude Apollinaris
iudicii N. A. 12, 13, 4: 'cum uerborum Latinorum sententia,
usus, ratio exploranda sit, scaeuus profecto et caecus animi
forem, si, cum haberem tui copiam, issem magis ad alium
quam ad te' et animi: N. A. 13, 20, 5: 'ut mos eius in re-
prehendendo fuit, placide admodum leniterque' — quam accu-
rate, dico, cum hac iudicii et animi laude congruat hoc Mar-
tialis epigramma: IV, 86:
'Si uis auribus Atticis probari,
Exhortor moneoque te, libelle,
Ut docto placeas Apollinari.
Nil exactius eruditiusque est
Sed nee candidius benigniusque:
Si te pectore, si tenebit ore.
Nee rhonchos metues maligniorum
Nee scombris tunicas dabis molestas.
Si damnauerit, ad salariorum
Curras scrinia protinus licebit,
Inuersa pueris arande charta.'
1) Cf. Mommsen. in ind. ed. Plinii Keil. 2) Cf. Scbwabius in Teuffelii
litt. Rom. c. 328, 3 et P. Giesii de personis apud Martial, comm. libellum.
232 Cortius Riccardus Opitz
atque simile est argnmentam ep. VII, 26: ' Apollinarem con-
neni meum, Scazon et q. s/. Eidem amioo simol et iadid
lasciaiam libri XI Mart, excusat cf. XI, 15 a. 11 sqq.
Ac temporis qnoque ratio quae inaenimos confinnabit
Nam si statuimns circnm amium 60 natmn esse Apollinarem,
a. 88 nel 89, qnomm altemtro editus uidetur 0 esse Mart, liber
IV, annum 29 uel 30 agebat. Tarn ianenili eum aetate tarn
doctum iam fuisse, nemo mirabitnr, qui secum reputanerit,
quam mature 0 iUis maxime temporibus adulescentuli ad litte-
ras accesserint, atque etiam minus mirabitnr in iuuene Car-
thaginiensi, si Apuleium audiet: Flor. 20 ex.: 'Garthagini — ,
ubi tota ciuitas eruditissimi estis, penes quos omnem discipli-
nam pueri discunt, iuuenes ostentant, senes docent'. Martiale
igitur anno 42 nato ApoUinaris minor duodeuiginti fere annis
erat, quae tamen res summam illius erga doctum amicom re-
uerentiam non impediebat. In epigrammate autem Vn, 89
(a. fortasse 92 scripto ^), quo Mart, quinquaginta annorum erat) :
'I, felix rosa et q. s.' cum donum, tum uerba 'nectere Candidas,
sed olim' ad iuniorem bominem magis quam ad quinquagena-
rium quadrant. Ita a. 146 annos fere 85 Sulpicius habebat,
quam ad aetatem quod statuimus eum docuisse neminem offen-
det. Ac sane uidetur non iunior fuisse illo tempore, quo Em-
cius Clarus, qui consulebat eum in quaestionibus difficilibus
(N. A. 7, 6, 12; 13, 18, 2), ipse paene octogenarius erat, si a. 97
uel pauIo post *) Plinii ep. II, 9 de petitione ilia tribunatus
scripta est. Hue usque si recte disseruimus, iam accuratiorem
ApoUinaris uitae imaginem proponere licebit: Natus Gartha-
gine circum a. 60 mature Romam peruenit, ubi mox arte gram-
matica florebat. In matrimonium deinde duxit Tiburtinam ali-
quam cf. Mart. ep. X, 30, 5: 'Non ille sanctae dulce Tibur
uxoris' atque fortunis auctus — nam uillam possidebat Formiis
a Martiale ipso illo epigrammate laudatam — , et a nobilissimis
aetatis suae hominibus celebratus (cf. inprimis N. A. 19, 13,2)
1) Cf. Teuffel. litt. Rom c. 322, 4. 2) Cf. Friedl. Ill* p. 341 sq.
3) Cf. Teuflfel. 1. 1. 4) Cf. Teuflfel. c. 340. 5.
De argumentoram metiicoram latinomm arte et origine. 233
nitam degit semper Romae usque ad mortem, quantum nos
possumus iudicare.
Id fine liceat aliam coniecturam addere, quam supra in-
serere non potui. Inueniuntur in Anth. Pal. duo epigrammata:
' ^AjtolhvaQlov' inscripta^): alterum XI, 399 Glyconem gram-
maticum irridens, alterum XI, 421 de falsis amicis, adespota
nimirum per se, nam quis sine indicio de tot Apollinaribus
certo cuidam attribuere ea audeat? Atqui G. Weigandus Mus.
Rhen. uol. 3 (a. 1845) p. 552 demonstrauit tres locos ad ordi-
nem elementarium compositos reperiri in Anth. Cephalae poe-
tarum, quorum 'antiquissimus, Lucillius, sub Nerone floruit,
reeentissimus, Lucianus, uitam usque ad annum GG p. Ghr.
produxit'. His igitur in reliquiis operis ut uidetur a Dioge-
niano Heracleota compositi insunt ilia quoque epigr. duo, quare
iam Weigandus p. 554 de duobus putauit alterutri ea attri-
buenda esse aut ApoUinari , episcopo Rauennati ^) , qui sub
Vespasiano martyrium subiit, aut Glaudio Apollinari, episcopo
Hieropolitano ^), qui circa a. 171 uixit. Eqnidem de hoc non
minus quam de illo dubito, sed argumentorum auctori ilia
quoque opuscula uindicauerim.
Non Qraecos solum, sed etiam Romanos symbolas suas
ad corpus illud Diogeniani contulisse ex eo intellegis, quod
Traiani epigr. (XI, 418) hand procul ab altero Apollinaris in-
est.^) Sulpicius autem Apollinaris, quam Graecis litteris doctus
fuerit, supra uidimns p. 199. Denique ad quem alterius epigr.
argumentum magis quadrat, quam ad grammaticum, cui nimi-
rum riualis alicuius deludendi saepenumero se offerebat oc-
casio? Praeterea color quoque horum poematiornm nonne pror-
sus conuenit illius hominis leni humanoque ingenio?^)
1) Gf. Duebn. ind.: XI, 346 et 424 non iure eidem tribnantor.
2) Gf. Fabricii bibl. Graec. ed. Harl. YIII p. 586.
3) Gf. Fabr. ib. et Paulii enc. b. a. Ap. 2.
4) De Latinis in Anth. Pal. nominibus cf. Finsler., krit. Unters. z.
Gesch. d. gr. Anth. p. 125 adn., qui multa exempla coUegit.
5) De diuersa nominis forma cf. Ritschel. op. IV, 446 sqq.
234 Curtius Riccardus Opitz
Pars II.
De acrostichis Plautinis.
Quaestio 5.
De auctore quid adhuc suspicati sint uiri docti.
Denuo nobis idque ad acrostichornm quaerendnm aucto-
rem ex porta nauigantibus certiora ab initio indicia uidentnr
suppetere, quae tamen nihili esse mox intellegemus. Ac pri-
mum quidem, quod Donatas locationem qaandam ex acro-
stichis lit Plautinam expromit ^\ credat quispiam ex antiqaissi-
mis quidem temporibns — nam de Plauto ipso nemo iam
cogitat — ilia originem ducere. Verum etiamsi Donatus, sen
errore ductus sen parum accurate locutns, Plauto ipsi argu-
menta tribuit, haec uel ducentis annis ante Donatum orta esse
potest putari.
Porro meram fabnlam a Guarinio Veronensi, si Wolffio
credere licet (cf. Prolegg. ad Plauti Aul. p. 24), institutam se-
quebantur ii, qui Prisciano argumenta tribuebant, eamque falla-
cem, ut ex Donati testimonio uidemus, praeterquam quod Pri-
scianum tam bonos iambos scribere non potuisse carmen eius
ad Anastasium missum (cf. Prise, de laude imp. An. ed. End-
licher: initio) satis luculenter demonstrat.
Neque uero minus errant, qui a Sidonio Apollinare, cele-
berrimo quinti saeculi episcopo, facta esse argumenta nostra
contendunt, ut Forcellinius in lexico s. u. 'compressor' Sido-
nium nominans ; praeterea cf. uirum doctum in Paulii enc. s. u.
ApoUinaris Sidonius: 'ihm legen einige die den Sttlcken des
Plautus vorgesetzten metrischen Inhaltsangaben (Acrosticha)
bei, welche andre dem Grammatiker Priscianus zuweisen*.
Nimirum hi episcopum cum Sulpicio Apollinare, Terentiana-
rum periocharum auctore, confuderunt.
Qui M. Varronem idoneum, in quem conferrent argumenta
1) Cf. ad Ter. And. Ill, 5, 4: 'pretium ob stultitiam: Sic Plautus
locutus est: Pretium ob asinos, pro asinorum pretium* scil. arg. As. u. 3.
\
Dc argumentorum metricorum latinoram arte et origine. 235
ilia, patabant, sine dabio Plaatina eius stndia spectabant, quam
sententiam per se peruersam esse non contenderim ^), si modo
nllnm adesset adminicalum nee certa qaaedam obstarent. Ad-
miniculnm quidem Osannns inuenisse sibi uisas est certissi-
mam, cuius tamen aestimatione obcaeeatus quae repugnant
circumspicere non curauit Conatur enim commentatione, quae
inserta est dium. antiq. stud. a. 1849 p. 193 sqq., demonstrare
Aurelium Opilium grammaticum haec conscripsisse poematia
solis his nisus uocabnlis Suetonii de ill. gramm. 6: 'Huius
(so. Aurelii) cognomen in plerisque indicibus et titnlis per unam
/ litteram scriptum animaduerto, uerum ipse id per duas effert
in parastichide libelli, qui inscribitur Pinax*.^) Speciosa sane
coniectura Osanni et quae multis hominibus doctis probatur,
quam tamen ne accipiamus grammaticis impedimur scrupulis
grauibus, id quod infra demonstrabimus. Sed ne quis uel hoc
Osanni sententiae opponat nescire nos, quas pro genuinis
habuerit Plauti fabulas Opilius, continentur Varronianae quae
dicuntur fabulae iis tantum, quae ab omnibus ante Varronem
doctis uiris itaque etiam ab Aurelio Plauto attributae erant.
Atqui id per se uerisimile est, si Opilius ad alias quasdam
fabulas praeter XXI illas fecisset argumenta, haec separata
intercidere potnisse.
Atque arbitretur quispiam acrosticha antiqua esse nisus
Fleckeiseni, uiri doctissimi, commentatione (cf. Annall. Phill.
uol. 93 p. 9— 13, contra Ritschelium in Prolegg. CCCXVIII),
qua illam formam 'Pseuddus', acrosticho traditam certissime,
meliorem esse et antiquiorem demonstrare conatus est — nam
Ritschelio non persuasit (cf. op. Ill p. 7 adn.). At sit forma
ilia antiquissima, nonne ex libris Plautinis, quippe in quibus
etiamnunc legatur, ab auctore potuit adoptari?^) Sed prius-
... ^
1) Cf. Ritschel. op. V p. 524 sub finem.
2) De hoc Opilii opere cf. Ritschelii Parerga p. XV sqq.
3) De antiqua forma 'Pseudolus* 0. Seyffertas in Philol. uol. 25
p. 448 sq. adn. Fleckeiseno suffragatus ad aetatem acrostichorum definien-
dam alio argumento usus est, quod infra uidebimus ; infra etiam de ceteris
antiquis formis uerba faciemus.
236 Curtius Riccardos Opitz
qaam ad meam argnmentationem transeaiDy absolnenda est
controaersia qnaedam tacta tantum ab Osanno (cf. p. 199 et
adn. t), qai locum attnlit ex Bekkeri Anecd. Gr. nol. E^ p. 1461
adn. *) Andronici ^) caiusdam fcsQi rd^ewg Ttoirjftwv , abi sub
finem legimns haec: ^17 dh via (scl. xtJfKfidla) f^tjd^ okwg alviy-
fjoTiudrig, TtXijv ijtl dovkwv xal ^iviov, fig iTclatjfiog Mivav-
dQog xal naqa ^Pwfxaloig TcQivriog xal Jllcevrog, x^''^oi dh
jiQcnaaei not kniTaaei xai avaarqoqnj 6 Teqivriog, yuil eig
nivre axtjvag diacQCl to d^aixa. IlkavTog 7tBQiO)(^v Ttoui %rjg
avTov xwf^fffdlag , Tsqiyviog 6^ ov. Tgayixuiv dk noctjrtSy
et q. B.*. Ex nerbis antem Jlkavrog TceQLOxqv noiel vfjg cevrov
xiofAfpdlag, Teqivriog d^ ov Osaimas grammatico illi Teren-
tiana argumenta nota nop fdiBse colligens ante C. Sulpiciom
Apollinarem, auctorem illorum, eum fnisse contendit Quod si
recte iudicasset air doctns, iam constaret ante Snlpiciam scripta
esse Plautina argumenta, aut non-acrosticha ilia aut ipsa acro-
sticha. At primum mihi maxime est dubium, num nostra argu-
menta dicat ille grammaticus, si quid sentio, plane aliud quid
in mente habet: prologos Plautinos et Terentianos. Namque
eum Terentius in prologis identidem dicat se non exponere
fabulae argumentum, in Plautinis prologis satis frequens est
ilia argumenti explicatio. Quae sententia etiam probabilior fit,
si locum ilium ex Donati comm. (ad And. u. 1) conferimus^):
'Haec scaena pro argumenti narratione proponitur, in qua
fundamenta fabulae iaciuntur, ut uirtute poetae sine officio
prologi uel d^ewv otvo itirjxccv^g et periocham comoe-
diae populus teneat et res agi magis quam narrari uideatur'.
Quocum loco conferas haec Euanthii'de tragoedia et comoedia'
uerba: apud Klotz. uol. I p. XIV 1. 16: 'Tum etiam Graeci pro-
logos non habent more nostrorum, quos Latini habent. Delude
&€ovg and fiijxai'^gj id est, deos argumentis narrandis
machinatos, ceteri Latini instar Graecorum habent: Teren-
1) De auctore illius script! cum Osannus dubitaret, probabiliter ex
Andronici Rhodii opasculo aliquo ezscriptam esse banc particulam con-
iecit BergkiuB ed. p. VIII.
2) Quein Osannus non intellezit.
De argumentorum metricoram latinoram arte et origine. 237
tins non habet'. Etiam Engraphii comm. in And. ad prol.
Q. 1 adhibenda sunt nerba: 'omnia prologns triplici indncitar
cansa, nel nt argnmentum fabnlae possit exhibere,
nel poetam popalo commendare uel at a popnlo andientiam
postnlet. Sed his omnibus causis Terentins non ita
usQs est'J)
Sed concedamns paullisper ad argamenta spectare scrip-
toris nerba, qnis inde colliget fnisse illis temporibns Plantina
argnmenta, Terentiana non fnisse? Namqne cnm in codicem
Plauti Ambr. posterioribns demnm saecnlis non - acrosticha
pauca intrarint, omnino nnnqoam acrosticha, nonne etiam in
Terentii qnibnsdam codicibns defnisse periochas statnere pos-
sumns? Sed mittamns hoc, quia nana est tota Osanni sen-
tentia.^)
lam nt accnratins cognoscamns argamentomm natnram,
institnatnr
Qnaestio 6.
De sermone acrostichorum.
Quanta cantione opns sit in lubrica hac materia supra
monnimns, tamen, quae cum probabilitate elici possint, sta-
tnere licebit. Quod mouit banc quaestionem, laus est Ottii
(in Annall. Phill. uol. 109 a. 1S74 p. 863 adn.), quare ab huius
argumento incipiendum erit. Docuit autem ille, ut ipsa uox
'inuicem' laxius et a posterioribns tantum ponitur pro locu-
tione 'inter se' ad reciprocum, qui dicitur, conexum significan-
1) Cum Andronico Terentii interpretes etiam aliis in rebus consen-
tiunt, ut Don. de quinque actibus identidem loquitur. Ita apud A. ava'
atqotpfi corrigendum est (quod dubitanter iam Bergkius proposuit ed. p. VIII,
sine causa delens nomen Terentii) ex £uanth. comm. I p. XY 1. 33 sqq. :
'prologum, protasin, epitasin, catastrophen'.
2) Unum addere mihi liceat: uidetur auctor in lyricis inprimis Sappho
poetam amasse, quippe quam solam laude extulerit: cf. in uersu 8 Bekk.:
CDS ra rov IltpSa^av xcU JBnjaixo^av xcd ^Avan^iovros hcU 'Ahc/udyoe, *AX-
xcUoVf BoKxvXiBav, ^ifiatriSov, 'l/Stvxov, xai ra rijs fWva&HCfxeerrit .San^^ovs.
Quare conidas dusdem esse epigramma illud Anth. VII, 181 conformatom
ex Sapphus carmine YII, 489, ubi Daebneri conferas adnotationem.
238 Curtias Riccardus Opitz
dam, abnndanter conianctnm 'innicem se' apud lastinom
demum esse nsitatnin. Ante eum duo tantnm exempla in-
ueniantur (Tac. dial. 25 ; Plin. epp. in, 7, 1 5), quae tamen Ottius
in dnbitationem aocanit. Sed qnoquo inre hoc fecit, nersns ille
Men. 10: 'Ibi se cognoscunt fratres postremo innicem' aidetar
non ante exiens primnm p. Gh. saecninm posse scriptns esse.
2. Amph. 5: 'Is adnenientis seraom et dominnm frostra
habet': Locutionem'frustra habere' legimas Tac. Ann. 13, 37:
'Gorbalo — frustra habitus' et ib. 14, 11, nam speciosa et certa
paene est coniectnra Mareti 'postqnam frustra habita sit'. His
duobus locis cum ' eludere' significet ilia locutio (cf. Nipperdei
et Orellii adn.), tertio pro uerbo 'neglegere' positam eam esse
apparet Ann. 13, 51: 'quae breui seruata, dein frustra habita
sunt'. Ad Ann. autem 1 3, 37 Nipp. disertis uerbis afQrmat apud
Taciturn locutionem illam primum inueniri. Qua, si Handium
Turs. II p. 748, 6 et lexica sequimur, ex posterioribus auctori-
bus praeter Amm. Marc, nemo est usus cf. 18, 6, 6 (Eyss.): 'si
Persae frustra habiti redissent'; id. 31, 12, 9 ex.: 'frustra habiti
discesserunt'. At apud Symmachum inuenio ep. n, 72: 'Id si
ita est neque me opinio frustra tui habet'. Plautus ipse ad
sensum ilium reddendum cum uerbo 'habere' datiuum substan-
tiui coniungere solet ut 'inridiculo habere' Poen. 1172 6e.
(5, 4, 10), ludificatui h. ib. 1270 (5, 5, 2), frustratui h. Men. 695.
3. Legimus Aul. 7: 'compressor', quod in Mythogr. tan-
tnm Lat. exstat I, 18 ed. Bod. (scriptt. rer. myth. uol. I) 'a com-
pressore in uaccam transtigurata est'. Quomodo inde a Liuio
et Sallustio increbruerit studium talia substantiua fingendi licet
e Pauckeri Meletem. Lexistor. spec. Dorp. 1875 cognoscere,
qui in hac dissertatione 'kleiue BeitrUge zur lat. Lexicogr. etc'
Mdanges Gr6co-Rom. UI, 522 ' compressor' inter uoces Hadriani
aetate posteriores adfert.
4. Most. 6: 'Lucripeta', quamquam comoediam redolet,
rursus oflFendimus apud solum Cassiod. Var. 12, 1 1 tom. LXIX ed.
Mign. ' nesciunt enim esse lucripetes (!)'. Simile uocabulum Apu-
leius finxisse uidetur 'poscinummius' Met. X, 21 p. 933 Hildebr.
5. Certa aetas est rursus signiiicationis, qua usurpari uide-
\
De argumentorum metriconun latioorum arte et origine. 239
mus uerbam ^sustinere' Stich. 3: 'perseuerent — ita susti-
nere fratres neque relinqnere'. Nam quam exspectes, 'aufrecht
erhalten', non quadrat. Immo agnosco hie sententiam 'erwar-
ten\ quae apad Africanos demum nidetur inneterasse, ut ex
litteris saeris plarima exempla attulit Soenschins It. et Valg.
p. 381 sq., praeterea ex TertuUiano, Cypriano, etiam ex Hygini
fabulis et ex Peruigilio Veneris. Contra quod ex Martiale con-
fert, non aeque dilucidum est, cum uerti posset etiam 'aus-
halten, sich gefallen lassen' of. IX, 3, 13: 'Exspectes et susti-
neas, Auguste, necesse est\ At Apuleio uindicanda est ilia
significatio (quem B. omisit) Met. XI, 21 p. 1066 'me quoque
oportere caeleste sustinere praeceptum', ubi negat eam omnino
cogitari posse Hildebr. Nam of. c. 22 in. p. 1068: 'nee me —
longi temporis prolatione cruciauit deae potentis benignitas'.
Nouum autem inferioris aetatis testimonium haberemus,
si Amph. 9 constaret non 'Alcumena' sed 'geminos' interpola-
tum esse, quod mihi quidem constare uidetur; turn adhibendus
esset Boetticher in lex. Tac. 'eniti sine casu i. q. parere' in
iis enumerans, quae Taciteae propria sunt aetatis. Ceterum
de hoc loco cf. quod infra dicemus.
Verum tamen nondum exhaustae sunt nostrae copiae, immo
reperimus praeterea nonnuUa, quae iam melioribus temporibus
a poetis uel uergentibus etiam a pedestris sermonis scriptori-
bus, neglegentioribus quidem, passim admissa, postea in com-
munem usum recepta sunt.
Ordiar a uoce 'terrificus' Most. 4, quam paulo lofigius
rursus non sine fructu prosequemur. Ac primum quidem affero
locos Lucretianos: VI, 387: 'Quodsi luppiter atque alii ful-
gentia diui Terrifico quatiunt sonitu caelestia templa'
et U, 632:/Terrificas capitum quatientes numine cri-
stas': qui u. redit fere totus: V, 1315: 'Terrificas capitum qua-
tientes undique cristas', ubi deleuerunt Faber, alii.O Aperte
1 ) Transponi maluit Bockemueller post uocem *tenere' in u. 1312 Lachm.
cf. etiam GneiBsii de uersibus in Lucretii carmine repetitis, Dissert. Aiigent
uol. n p. 77.
240 Curtius Riccardus Opitz
secondum locum imitatus est Onidios, qai semel omnino nooa-
balnm illud habet, Met. I, 179: 'Terrificam capitis con-
cuss it terque quaterque Gaesariem'. Tectias Vergilios pri-
mom Aen. VIII, 431: de fhlminibus iu Aetna monte fieu^tis
dicens: 'Fnlgores nunc terrificos sonitnmqne metom-
que Miscebant operi' (de lect. 'horrificos' cf. Bibbeckii adn.).
Praeterea inuenitur ilia uox Aen. XII, 104: 'Mugitus uelnti
— taurus Terrificos ciet' et ib. V, 523 sq. : ' Docuit post
exitus ingens, Seraque terrifici cecinerunt omina nates
Namque uolans liquidis in nubibus arsit harundo\ Posteriores
autem Vergilium ita secuti sunt, ut plerumque ibi uocem * terri-
iicus' adhiberent, ubi de monstro aliquo a uatibus praedicto
uel omnino de Phoebi sacris sermo est Gf. Lucan. Y, 1 28 :
'Limine terrifico metuens consistere Phoebas — noscendi ar-
dore futuri\ Liberius uocabulo usus est Val. Flacc. I, 785
sumpto tamen ex Vergilio, siquidem etiam alibi (V, 26 1 cf.
W. Bibbeck. ad Verg. V, 524) ilium locum imitatus est. Fre-
quentior usus apud Stat, cuius Theb. Ill u. 666 sq., VII u. 407
coll. u. 402 sq., X u. 170; Silu. V, 3, u. 96 sq. similes sunt
loco Vergilii (V, 523 sq.), contra Theb. m, 224: 'Fulmine cri-
statum galeae iubar, armaque in auro Tristia, terrificis
monstrorum animata figuris, Incutiens' magis locum Lucretii
in animum reuocat. Restat Theb. VI, 835. Deinde Glaudiani
conferamus in cons. Eutr. II (20) leep. u. 45 sqq.: *Tum uates
sine more rapi lymphataque passim Pectora terrifici stimulis
ignescere Phoebi Fac nullos cecinisse deos et q. s.\ quae
conscripta sunt, ut recte monet Gramlewiczius apud leep. uol. 11
p. GIX ex Aen. VU, 377 — sed assonant praeterea ad V, 524.
* Terrificos mugitus* ut Aen. XII, 103 sq. Iiabemus de rapt Pros.
II (35)8: 'Terrificis gemuit mugitibus Aetna*. Praeterea
Glaudianus uocem habet: ib. I (33) 163 sq.; Buf. I (3) 131;
Gigant (37) 75 ; Hyst. c. min. 20, 23.
Hinc si respicimus, uidetur Lucretius huius uocabuli auctor
esse eo magis, quod apud eundem primum uerbum 'terrificare*
inuenitur. At exstat apud Gensor. in frg. de met 96 1.0 hie
1) Gramm. Lat. uol. VI p. 614K.
De ftrgomentoram metricorum latinorum arte et origine. 241
uersos Aristobolii (?) cf. Ribbeck. tragg. inc. inc. n. 96: 'Quae
t4m terribilis ttia pectora tnrb^t terrifico 86nita im-
pulit', qaem uersnm cum nicinis fictnm esse a grammatico con-
tendit L. Mueller Annall. Phill. uol. 97 (a. 1868) p. 434 sine causa,
si cam Bibbeckio anapaestos metimar. At hoc nescimas, nam
ante Lucretiam auctor illias aersas faerit, immo expromptas
mihi uidetar hie ex loco Lucretii : ' Qaod si luppiter atqae alii
falgentia diui Terrifico qaatiant sonitu caelestia templa',
abi subsecantur haec: *Pectore perfixo' a. 392, 'turbine
caelesti subito correptus et igni* u. 395. Sed ut sit Lucretius
imitator, utique prorsus poetica uox ilia initio fhit, quare
prosae orationis scriptores rare ea usi sunt. Apud Plinium
maiorem unus reperitur locus, N. H. II, 25 Detl. (p. 88 L 22):
'Sed cometes nunquam in occasura parte caeli est, terri-
ficum magna ex parte sidus\ Quare equidem persuasum
habeo Plinio obuersatos esse hie illos de uatibus terrificis
omina canentibus et de com eta uersus Verg. Aen.V, 524 8q.
Quod cadit etiam in Plinii minoris locum ilium, quo solo uox
'terrificus' apparet ep. VI, 20, 19: 'Plerique lymphati terri-
ficis uaticinationibus\ Et ne mireris nos tantam auctori-
tatem uindicare loco illi Vergiliano etiam Spart. uita Getae
c. 3, 7 ad eum respexit, quod indagauit Baehrensius Ann. Phill.
uol. 107 p. 67. Itaque hie quoque dicendum erit non iam
Aurelii Opilii temporibus in quolibet poesis genere illam uocem
potuisse adhiberi.
Verbum 'generare'et apud poetas et apud scriptores po-
steriores hand raro inuenitur, ut semel apud Enn. Ann. u. 31 sq.:
'isque pium ex se Anchisen generat', tum apud Vergilium,
Ouidium, Manilium, Silium et apud Gurtium, Plinium (N. H.),
Quintilianum, Suetonium, lustinum, Gellium, Modestinum (Dig.).
Poeticam autem huius uocabuli originem uel ex iis locis cogno-
scimus, ubi Cicero eo usus est, nimirum nusquam nisi in elata
oratione de diis uel de rebus diuinis sanctisque uerba faciens.
In orationibus semel exstat Phil. IV, 2 (5) Baiter et Kayser :
' deo — , a quo populum Bomanum generatum accepimus\ Paulo
frequentius in scriptis philosophicis ; uerum animaduerte hie
Leipsigmr Stadien. YL \^
242 Cnrtios Riccardos Opitz
quoque orationis colorem: de legg. I, 9 (27): "hominem — ge-
nerauit et ornauit deus'. Adde : Tusc. V, 24 (69); Offic. 1, 7 (22);
ib. 29 (103); de rep. 2, 12 (24); Tim. 2. Plane similis est unus
ille locus Cornelii Nep. Att. I : * T. Pomponias Atticus, ab ori-
gine ultima stirpis Romanae generatus'. At toto caelo distat
ab his Cist. 2: 'natam generat nnptiis'.
Corruptela laborat Mil. n. 8: 'Obherentis\ atque cam
facile cognoscatur ex seqaentis nersns primo uocabulo ^Ridi-
culis' ultimam syllabam in eum intrasse, ut ex hoc in alte-
ram praepositio 'de' (de tegulis) delata est (cf. 'deluditnr* in
codd. praeter Vet.), euadit fere lectio ' obhaerens', qoam tamen
ipsam quoque Ritschelius op. II p. 410 sq. spernendam esse
uidit. Nusquam eodem sensu, quo 'occubare', et non nisi
apud poetas nel posteriores scriptores legitur cf. Lucr. IV, 420 ;
Seneca Tranqu. a. VIII, 3, alibi ; Suet. Tib. 2, id. Nero 19; Apul.
Met. VI c. 12 ex.; Auct. de origine gent. Rom. 20, 3; Lactant
op. dei 1 1 apud Mign. uol. VII p. 52. Restat igitur quod satis
probabiliter scripsit Ritschelius: 'oberrans'. Attamen ne hoc
quidem uocabulum excepto uno loco Horatiano A. P. 355 sq'. :
'ut citharoedus Ridetur, chorda qui semper oberrat eadem',
apud meliores scriptores legi ex lexicis intellegas, ubi nulla
nisi ex Curtio, Seneca, Persio, Plinio (N. H.), Silio, Tacito,
Claudiano deprompta aflferuntur exempla.
True. 8: 'Natique causa dat propensa munera\
Vocabulum 'propensus' proprio sensu, ut sit 'propendens',
non saepe adhibetur: a Solino p. 109, 1 Mo.: 'Est et alee mulis
comparanda, adeo propenso labro superiore et q. s.*, a Capit.
u. Gord. 19, 4 P.: 'quern uulgo iocantes quod esset natura pro-,
pensior Priapum non Priamum saepe uocitarunt'. Eandem
sententiam statuo Cic. Parad. Ill, 2 (24) , ubi a libra repetitur
similitude: 'Causa igitur haec, non natura distinguit, quae
quoniam utro accessit, id fit propensius, si utroque adiuncta
est, paria fiant necesse est'. — Pluribus locis ad hominem
relatum adiectiuum 'propensus' significat 'inclinatum ad all-
quid', scil. translato sensu, uel absolute 'facilem, habilem',
quas significationes non opus est illustrare exemplis. — Restat
\
De argumentoram metricorum latmonun arte et origine. 248
tertia quaedam, 'grauidam', qaam nt Ciceronis illo loco, qaem
iam expedinimns, ita Plant. Bacch. n. 513 B. adiectiao illi sab-
esse docent niri docti:
'Verum qaam ilia amqaam de mea pecnnia
Bamenta fiat plamea propensior,
Mendicnm malim mendicando uincere'.
Ussingins igitnr adnotat: 'propensior i. e. granior', ipsa True,
arg. uerba conferens. At primnm qnidem satis miro modo
Mnesilochom de pondere amicae sua pecania angendo loqai
unusquisque concedet, praeterea autem ille non eo in Bac-
chidem animo est — qnam n. 505 B. etiamtnm amare se di-
Incide confitetnr — nt nel minimam a se ntilitatem ad earn
rednndare nolit, nemm hoc tantnm affirmat nnnqnam sna pe-
cnnia (hoc nrgendnm nidetnr) infidelem illam se placatnrnm
esse i. e. panlo scil. pinmae ramenta propensiorem — nam
'mnlto' non sperat — redditnrnm. Ceternm perperam hos
nersns intellexit iam anctor alterins recensionis: 'Bamenta fiat
granior ant propensior\ Sed nt redeamns ad Trncnl. arg., ne
hie qnidem sensns 'grania' aptns nidetnr, cnm mnnera sint:
ancillae dnae n. 530, pallnla 536, tns, amomnm 540. Quare
hand scio an scribendnm sit: 'dat propense mnnera'. Qnod
tamen adnerbium satis raro et apnd laxiores tantnm scriptores
innenitnr: apnd Lentnl. in Cic. ep. XII, 15 (3): 'nt banc con-
cordiam — propense non crederent esse factam'. Lin. 37, 52, 6:
'propensins cnmnlatinsqne — senatnm factnrnm\ ApnI. Flor.
XX p. 96 Hildebr. : ' eoqne propensins fortasse landandns est,
qnod et q. s.\ Hygin. de mnn. cast § 7 L.: 'binos eqnos possi-
dentes propensins tendant\
True. 2: 'Bnre nnns, alter nrbe, peregre tertins\
De ablatino loci, qnem habemns in noce ' nrbe', adeas Drae-
geri sjmt. 1, 4S5, nbi legimns : ' andre mehr vereinzelte Ablative
der Ortsmhe als die oben erwUhnten sind in alter nnd classi-
scher Zeit h^chst selten, werden aber von Linins ab nnd dann
im silbemen Latein gebr'duchlicher. Namentlich wird spftter
der blosse Abl. ohne Attribnt hftufiger*. Hnins qnidem casns
ex Linio haec tantnm exempla habet: I, 34 (8) 'Ibi ei carpento
16*
244 Curtios Riccardus Opitz
sedenti', abi Weissenb. cl. On. Fast. 4, 345: 'plaoBtro sedens*
poeticom colorem cognonit; V, 40 (9): ' Plans tro coningem ae
liberos habens'; XXn, 4 (6): 'nebula campo quam montibos
densior sederat'. Ex Curtio duos locos adferf, ex Tacito
multo plnres; of. etiam Enehneri grammaticam 11 p. 26l8q. i,
adn. 5.
Mil. 9: 'Ridiculis — luditur': Seyffertus Philol. uol. 25
p. 439 'ridicule is' sine necessaria causa scribere maluit, cf.
Ritschel. op. 11 p. 412 adn. Adiectina in casibus obliquis rare
pro substantiuis usurpari docet Draeger I p. 41 sq. § 21 : ex lis
autem, quae attulit, exemplis maxime illi, de quo quaeritnr,
respondere nidentur Tacitea : Ann. U, 27 : ' iuuenem — facilem
inanibus'; n, 78: 'promptus ferocibus'. Etiam Euehner II
p. 174y 4 docet inprimis apud posteriores et apud poetas banc
usum latins patere.
Capt 9: 'Indicio quoins alium agnoscit filium'
et Gas. 2: 'Alium senex adlegat, alium filius*.
De ' alius' pronominis pro ' alter' usu cf. Draeger. I p. 88|
secundum quem constat uel in duplicate pronomine turn tan-
tum 'alius' locum habere, si ipsa diuersitas prematur. Re-
pugnat huic regulae exemplnm illud inscriptionis Gracchorum
fere aetati tribuendae in Anthol. epigr. Lat. spec. I (ind. schol.
Gryph. aest. a. 1870) p. S sq. c. XX, 5 cum adn. editae a Bue-
chelero, qui tamen ipse quoque nullum praeterea ex antiquis
temporibus exemplnm inueniri censet laudans Reisigii lectt
(ed. Haasius) p. 334 sq. Ac singularem esse etiam posteriore
aetate unum locum ilium Liuii I, 25 (5) recte statuit Draeger:
' duo Romani super alium alius — corruerunt'. Sed Afiricanis
uidetur placuisse ilia licentia, ut Apollinari And. 12: 'Hanc
Pamphilo, aliam dat Gharino coningem' et Haut. 12: 'Hanc
Glinia, aliam Glitipho uxorem accipit' et Apuleio, de cuius
usu cf. Hildebrand. ad II p. 210. Ex posterioribus scriptori-
bus exempla attulit Paucker de Latin, script, hist. Aug. melett
Dorp. 1870 p. 66 adn., qui tamen non apte comparat Plautinos
locos: Gapt. 455 Brix. et 507, ubi 'alii' est'oi ai.i.oi' scilicet
'ceteri' (Draeger I p. 87). Praeterea inspice Mdanges Gr.-Rom.
\
De argumentoram metricomm latinoram arte et origine. 245
III p. 595 sq. cnm adn. 4. Itaqae non persuadet Stowasser
in Stud. Vindob. uol. HI a. 1881 p. 298 formam 'altrum' in ar-
gnmentis Plautinis restitaens.
Trin. 9: 'quoins nubunt liber i' laxior est et proprius
posteriorum scriptorum usus uerbi ' nnbere', quamquam hie, ubi
cum Alio coniuncta est filia, aliquid sane habet excusationis.
Stich. 2 8q.: 'Tarn perseuerent — ita sustinere'.
Non ante Ciceronis quidem aetatem coeptum est uerbum ' per-
seuerare' coniungi cum infinitiuo, frequentissime autem a Seneca
filio cf. Draeger. U p. 305 sq. ; Euehner. n p. 492 c.
Stich. 7: 'quisque' habemus pro 'uterque', quod inde
ab Ouidio demum et Liuio inuenitur cf. Draegeri synt I p. 85 ;
Kuehneri gr. n p. 475, 10.
Fortasse unum desideras: coniunctionis 'et* pro coni.
'etiam' usum in his uerbis Trin. 4: 'Nam et aedis uendit',
quem non nisi ante pronomina locum habere sunt qui doceant.
Satis autem multa exempla illi similia etiam ex Cicerone et
maxime coniunctorum 'nam et* Euehner U, 636, 15 coUegit,
quamquam in uniuersum sane rarum ilium usum dici posse
apud bonos auctores concedit.
Ad aliud quoddam genus, scilicet locutionum audaciorum,
haec refero, ipsa quoque florentis aetatis scriptore indigna:
True. 6 : ' rapiant — parsimoniam* plane singulari modo dictum
est pro hoc: 'rapiant rem parsimonia partam'. At causam qui-
dem huius usus infra afferemus. Tum Mil. 6 : ' Geminis com-
munem clam parietem in aedibus' offendit, quamquam ab-
surda non est, praepositio 'in', de qua cf. infra p. 268. Gra-
uius uidetur Mil. 11: 'Omissum facere*, quod nusquam reperio,
cum 'missum facere' uel 'omittere* sescentiens legatur. Aequa
ratione Pseud. 8: 'palam cognoscitur' conflatum est ex duabus
locutionibus scil. ex ' cognoscitur' et ex 'palam fit'. Contra
logicas leges est Men. 6 : ' Quaeritat Circum omnis oras. Post
Epidamnum deuenit' particula 'post', quam uix eo licet ex-
cusare, ut dicamus pro ipso 'postremo' positam esse ut Mil.
u. 653 (cf. Brixii adn.).
GartiuB RiccArdos Opitz
s^vl«ui^> iil stades*; Haat. 382: 'Id cum stnduisti, isti fonnae
lit mores consimiles forent'; Liu. 40, 56: 'id stadere — ne
truoretur'; Qaint 10, 2, 6: 'in id solam stndent, at — sciant'.
Porro Stich. 5: 'Habere nt sineret, qaos semel nactae
t'oreut': 'forent' cam part. perf. positam est pro coni. plos-
quamperf., de qua licentia destitaimar a Draegero I p. 267.
Complara dedit Reisigius in lectt. (ed. Haasias) p. 514, sed
plarima exempla collegit Neaius, abi non exspectantar , 11
p. 367—369, ex Plauto anum aflferens: Most. H, 2, 62 (494 R.):
'Miram qain aigilanti diceret, qui abhinc sexaginta annis oc-
cisus foret', deinde ex Sallustio tria, plarima ex Liaio, ex
Tacito complara. Atqae poetae Aagasteae qaoqae aetatis banc
consaetudinem adoptaaerant.
Gognatas est ille asasMen. 7: 'Hie faerat alitas^) ille
sarrapticias' ab interpretibas plane omissus, ex qud pro forma
'eratVadhibetur' faerat' of Neuium H p. 357 sqq., qui ex Plaato
tres locos attulit (of. etiam Lorenz. ad Most 472 et 808), daos
ex Terentio, ex Ciceronis epistulis, quattuor ex Sallustio, plo-
rimos ex Liuio, nonnuUos ex Quintil. Plin. min. Suet, neque
tacebo Hadrianae aetatis auctores amasse banc usum, com
Apuleius duodecim exempla praebeat, Gellius sex atque Fron-
tonis alius discipulus haec duo: cf. 3, 21 p. 57 N.: 'ipse in alio
negotio occupatus fueram' ; et 5, 39 (54) p. 87 : ' dimisso — eo,
per quern fuerat allatus'.
Rursus oTca^ eigvifiivov est apud Plautum uox 'subser-
uire' Men. u. 766R.: 'quae uir^s subseruire sibi postulant',
ut Amph. arg. 4: 'Habitu Mercurius ei subseruit Sosiae'. Semel
praeterea inuenitur apud Naeu. com. 112: 'regum filiis Lin-
guis faueant atque adnutent . . aut subseruiant', quern locum
laudat M. Caesar in epistula ad Frontonem data p. 33 lin. ult. N.
— Semelque apud Terentium in And. u. 735: 'tu ut subseruias
Orationi, utcumque opus sit, uerbis uide'; ad quod cf Don.
And. IV, 4, 4: ilium Terentii locum respicientem : 'Non mihi
1) De forma *alitus\ quam cum Pylade credo latere in codd. lectt.:
*auttu8\ 'auitus', cf. Neuium 11,555.
De argomentorum metricorom latinonim arte et orig^ne. 249
respondes?' Bene: 'non respondes?' supra enim memor est
netitam qnidquam dicere, nisi sabseruiat orationi Dani. Ac
placait haec nox posterioribas cf. H. Gaesaris ep. ad Front,
p. 61 1. 4: 'nam omnium aures tuae uoculae subseruiunt'; Apul.
de dogm. Plat. 1, 13 p. 201 Hildebr.: 'Cetera enim membra an-
cillari et subseruire capiti'; Pacat. pan. 18 Baehr.: 'an — sic
tibi aliqua uis diuina subseruit'?; Augustin. ep. 154, 1: 'subser-
uiente uerecundia\
Versamur igitur hie in sententiis uocabulisque ex anti-
quorum usu in posteriorum, inprimis Apuleiorum, Frontonum
receptis ut iam supra similia uestigia inuenimus.
Exceptionem facit uocabulum 'clandestino' True. 4,
non rediens postea, cuius exempla non exhaurit Neuius 11
p. 649 nee lexica omnes locos exhibent. Exstat autem apud
Plant, in Mil. u. 956: 'nam hoc negoti clandestino ut agerem
mandatumst mihi' et laudatur in glossario Plant, ex deperdita
Amphitruonis parte cf. Ritschel. op. 11 p. 273. Adde Pompon,
com. 23 et Lucil. 26 u. 68 p. 86 M.
De uoce ' cacula' cf. p. 223 sqq. et infra.
Sed ut nostri auctoris imitandi amor et Plautina studia
certius apparerent, quae ex unaquaque fabula in argumentum
eiusdem recepit, singula uerba uel continuas locutiones, in
unum coUegi eo libentins, quia hand raro ad textum sine ar-
gumentorum sine fabularum restituendum haec collatio potest
utilis esse. Sed presse mihi liceat totam materiam enarrare.
Amphitruo ed. Fl. in exitu u. 474: 'denique Alcume-
nam luppiter' = a. 1: 'Alcumenas luppiter*; u. 476:
'Nam Amphitruo actutum uxori turbas conciet' = a. 6:
'Turbas uxori ciet Amphitruo*. Ex perdita fabulae
parte cf. frg. XIX in recentissima recensione S. Brandtii Mus.
Rhen. uol. 34 p.589: 'Qui nequeas nostrorum uter sit Am-
phitruo decernere* = a. 8: 'Uter sit, non quit, Am-
phitruo decernere'; u. 491sq.:' — resciscet tamen Amphi-
truo rem omnem*— a. 9: 'Omnem rem gnoscunt'; u. 1004:
' — eius studio seruire addecet' = a. 4: 'ei subseruit';
250 CurtiuB Riccardus Opitz
a. 480: 'Hodie ilia pariet iilios geminos duos'; n. 1070: 'atqae
illam geminos filios pneros peperisse conspicor'; a. lOSSsq.:
'omnium primnm Alcnmena geminos peperit filios A. Ain tu
geminos? B. Geminos'. Ex tribus tamen his locis oaae col-
ligas etiam a. 9 'geminos' sernandnm, 'Alcnmena' fortasse in
'iUa' mntandnm esse. Immo lector aliqnis ut necessariom
'geminos' illud ex locis prolatis interpolauisse oidetor; cf.
Spengel. in Philol. uol. 17 (a. 1861) p. 562 hoc proponentem:
Omnem rem gnoscunt (quom) Alcumena enititnr'. Quod ita
mihi arridet, at post 'gnos-cunt' formam 'cam' facilius in-
tercidere putem potaisse. Schoellias contra in Anall. Plantt
p. 33 sq. adn. pro bis ' geminos cum ilia enititnr' falso snppleta
ena
esse baec pntat: 'g. (Al)cumilla enititnr' — minus probabi-
liter. Huic autem interpolationi infra alias addemus.
Asinaria ed. 6.-L. u. 57: 'Tune es adiutor nunc amanti
filio?' et u. 309: 'Sis amanti subuenire familiari filio'
= a. 1: 'Amanti argento filio auxiliarier'; u. 87: 'dote im-
perium iiendidi' = a. 2: 'Sub imperio'; u. 347: ^Ait se
ob asinos ferre argentum atriensi Saureae' = a. 3: *Ita-
que ob asinos relatum pretium Saureae'; u. 934: 'Cano
capite te cuculum uxor ex lustris rapit' iam Camerarias
ad restituendum a. 8 adhibuit, ubi codices praebent: 'eius tris-
rae (tris rae)', scribens: 'Adcurrit uxor ac uirum e lustris
rapit'.
Aulularia ed. 6. pr. 26: 'Feci thensaurum ut hie repe-
riret Euclio' = a. 1: 'Aulam repertam auri plenam Eu-
clio'; pr. 39: 'ne subreptum siet' (uocabulum subripere
etiam u. 464, 634, 760, 822) = a. 8: 'Id surpit'; in exitu
u. 577: ' — abstrudam foris' = a. 6: 'abstrudit foris'
(codd. fores, Pius: foras); u. 709: 'Exfodio aulam auri ple-
num'; u. 821: 'Aulam auri plenam' (contra 'onustam' u. 611:
617, 809), ex* quibus locis suspicor librarium aliquem a. 1
uerborum coUocationem sic mutauisse: 'Aulam repertam auri
plenam Euclio', cum quondam legeretur: 'Aulam repertam
(auarus) plenam auri Euclio' (sic Bothius) — nam cum
De argumentorum metricorum latinorom arte et origine. 251
transpositione facile uocabnlam aliquod intercidere potuit —
uel quod Goetzins dnbitanter proponit: 'Aulam senex reper-
tarn plenam anri £aclio\
Capiiui ed. FL: In hac fabula dnplicem hie illic imita-
tionem cognoscimas: prologi auetor Plautam, argnmenti auctor
prolognm imitatur (u. 760 : ' Puerum quadrimam , qnem mihi
seruos surpuit*): pr. 8sq.: 'Altrum quadrimam puemm
seruoB surpuit Eumque hine profngieng nendidit in Alide'
ita eontraxit noster, at nullam uoeem adderet, u. 2: 'Alium
quadrimam fagiens seraos aendidit'; a. 100 sq.: 'Ho-
mines eaptiaos conmercatar, si queat Aliquem inaenire,
saom qui mutet filium' = pr. 27 sq.: 'Goepit captiuos eon-
mereari hie Aleos Si qnem reperire posset, qui mutet
suom* == a. 3: 'Pater eaptiuos eonmercatur Aleos';
uersus qui sequitur, ex illis fortasse sic suppleidus est : ' Tan-
tum studens, (mutatum) ut natum recuperet'.
Itaque maxime mirum esset, si u. 94sq.: 'illi captust
Alide Philopolemus huius Hegionis filius' (codd. lectio:
'illic est in Alide' suppletur ex u. 330: 'Filius mens illi apud
uos seruit captus [in] Alide'j argumenti auctor u. 1 non sic
contraxisset: 'Captust in Alide Hegionis iilius'Oy praeser-
tim cum 'in Alide' initio argumenti uel perspicuitatis causa
flagitatur. Atque adminiculum huius coniecturae hand leue
iude repeto, quod secundum Goetzii, cui uiro doctissimo hie
quoque gratias ago, coUationem mecum benigne communica-
tam in cod. E Ambrosiano post 'pugna' est circa septem litte-
rarum (puto: 'in Alide') spatium. 'In pugna' autem glossema
est ut supra 'geminos'. Pr. 36 sq.: 'Quo pacto hie seruos suom
erum hinc ami t tat domum, Itaque inter se commutant
uestem et nomina' = a. 6: 'Is sue cum domino ueste
uorsa ac nomine, ut amittatur fecit'; 'amittere' etiam
u. 332 alibi exstat.
Curculio ed. 6. u. 67 sq. : ' Nunc hinc parasitum in Cariam
misi meum Petitum argentum'; et u. 206sq.: ' — para-
1) In eandem coniecturam etiam Stowasserum nunc incidisse uideo
(cf. Studd. Yindob. lU 1881 p. 298).
252 Cortias RiccArdus Opits
sitnm mi si nadinsqnartns Cariam Peter e argentam' >» a.1:
'Carcnlio missus Phaedromi iait Cariam Ut petat argen-
tam'; XL. 609: 'elusi militem, inqnam in alea' et 629 sq.:
'unde ilium habeas anulum, Quern parasitus hie te elusit'
=» a. 2: 'Ibi eludit anulo Riualem'. Fortasse argomenti
quoque auctor scripsit 'anulu', quod facile cormmpi potuit;
u. 423: 'cape signum nosce* =^ a. 4: 'Cognoscit signnm';
u. 621 et 625: 'ambula in ius' et 683: Mile in ins me
uocat' = a. 6: *in ius rapit'.
Casina ed. Par.^ pr. 52: ' — pater adlegauit nilicnm',
(u. 55): 'Filius autem armigerum adlegauit suom' = a. 2:
'Alium senex adlegat, alium filius'; u. 80: 'Qnam serui
summa ui sibi uxorem expetunt', unde a. 1 sic putaui
hiatu posse liberari : 'Gonseruam uxorem duo conserni(ui)
expetunt'. •
CisteUaria ed. Par.^ I, 3, 9 sq. : 'Mercator uenit hue ad ludos
Lemnius Isque hie compressit uirginem adulescen-
tulus' = a. 1: 'Comprimit adulescens Lemnius Sicno-
niam Is et q. s.'; I, 3, 18 sqq.: 'Dat eam puellam ei seruo
exponendam ad necem, Is eam proiecit; haec puellam
sustulit, nie clam obseruauit seruos; Quo aut quas in aedes
haec puellam deferat * = a. 3 sqq. : ' — banc s e r u o 1 u s Tollit
atque exponit et ex insidiis aucupat Eam sublatam mere-
trix alii detulit', ad quae praeterea cf. 1, 2, 5: 'Puellam pro-
iectam ex angiportu sustuli' et III, 1, 5: 'crepundia insunt,
quibuscum te ilia dim ad me detulit'. — Ilium autem
u. I, 3, 20 ex arg. 4: 'banc seruolus Tollit atque exponit
et ex insidiis aucupat' sic sanandum esse censeo 'lUe clam
obseruauit (ex insidiis) seruo(lu)s', praesertim cum etiam
I, 3, 38 sq. legatur: 'Meretricem illam inuenire, quam olim
tollere, Quom ipse exponebat, ex insidiis uiderat'.
'quam compresserat' uide in fine u. I, 3, 14 et a. 6; 1,3,
43: 'Is amore proiecticiam illam deperit' = a. 8:
'Amore capto illius proiecticiae'; II, 1, 21: 'mihi —
quam despondit pater', 11,3,57: 'filiam Suam despon-
dit in diuitias maxumas'; attamen a. 7, ubi codd. exhibent'de-
De argamentorum metricoram latinorum arte et origme. 253
spondit', nersa flagitatnr simplex nerbam: 'Lemniqne natam
spondet adulescentalo'. Habemns igitur nonum exemplnm
interpolationis ex fabnla ipsa repetitae, certissimam ael prop-
ter perfectam.
Bacchidum argnmentam deest ut totnm fabulae exordium
neque qoidqnam in fragmentis inest, quod ad illud possit referri ;
suppositicia autem argg. Ritschelius tractauit Par. p. 399 sq.
et in adnotatione.
Epidicits ed. G. ex u. 312 sq.: 'Sed me una tnrbat res
ratioqne, Apoecidi Quam ostendam fidicinam aliquam con-
ducticiam' a. 2 mutilatum sic suppleas: 'Persuasu serui
qui aliqua conducticiam'; codd. exhibent: "Persuasu serui
atque conductam', aliornm conamina uide infra; cf. etiam
u. 315: '-— mane me iussit senex Conducere aliquam fidi-
cinam'; u. 490: 'Nam pro iidicina haec cerua subposita est
tibi' =» a. 3: 'Iterum pro amica ei subiecit'; u. 429: 'os
sublitum esset', u. 491: 'Senex, tibi os est sublitum
plane et probe* = a. 6: 'Cognouit — sibi senex os sub-
litum'.
Mostellaria ed. R. u. 471: 'semel ut emigrauimus'y
u. 503: 'nunc tu hinc emigra', u. 953: 'hodie emigrauit*
(ad restituendum u. 951 uocem illam adhibuit R.) »= a. 5:
'inde — emigratum'; u. 1139 sq.: 'Fateor potauisse, ami-
cam liberasse absente te Faenori argentum sumpsisse: id
esse absumptum praedico' «» a. 2: 'Omnemque absente
rem suo absumit patre'; u. 505: 'Quae hie monstra fiunf,
unde correctum est olim a. 4: 'monstra dicit fieri', ubi
cod. Ba: 'dici leri', Be: 'dicit . . sileri', CD: 'dicit sileri';
u. 663: 'in uicinum hunc proxumum' cl. u. 669 =«= a. 9:
'ait uicini proxumi'. Cf. 'sodalis' u. 310, u. 1154: 'so-
dalem me esse scio gnato tuo', u. 1120: 'tui gnati so«
dalem' addito u. 1175: 'exorarier', u. 1180: 'sine te exo-
rem' =-= a. 11: 'Ab sui sodale gnati exoratur tamen*.
Menaechmi ed. R. pr. 17sq.: 'Meroator quidam fnit
Syracusis senex Ei sunt nati filii gemini duo' »» a. 1:
^Mercator Siculus, quoi erant gemini filii, Ei subrupto
254 Cortius Riccardus Opitz
altero mors optigit*. Darior hie est ellipsis, nam 'erat' ael
' fait ' auctor Yianqnam omisit. Et qnam fsieile seopolom enitare
potnit seribensy quod fere Florentinas qnidam codex (cf. Osami.)
praebet, nimimm ex coniectnra: 'Ex illis snbrepto altero mor-
tem oppetit'. Fortasse tamen malnit: 'Eomm s. a. m. o.*.
Vestigia corruptelae in cod. B apparent, qai 'ei* exhibet 'e
corr. post ras/ et prima mann 'altero . . morf foptigit' (pnto:
'morte o.*)- Itaque hie qnoqne librarins qnidam &bnlae nerbis
ad interpolandnm ductus est Pr. 42: 'lUius nomen indit
illi qui domist' = a. 3: 'Nomen surmpti indit illi qui
d 0 m i s t' (codd. illi indit) ; u. 60 in fine'surrupticium*, item-
que u. 68: 'snrrupticius* ut a. 7. U. 70 sq.: 'Hodie in
Epidamnum uenit cum seruo suo Hunc qnaeritatum
geminum germanum suom', adde u.237sq.: 'or as que Italicas
omnis — sumus circumuecti' = a. 5 sq.: 'Et is germa-
num, postquam aduleuit, quaeritat Gircum omnis eras.
Post Epidamnum deuenit'.
Miles gloriosus ed. R, u. 114: 'Athenis anectam' »
a. 1: 'Athenis auehit'; u. 102: 'legatus Naupactum fait'
= a. 3: 'legato peregre'; u. 120: 'lUe qui me cepit, dat
me huic dono militi' = a. 4: 'Et eidem illi militi dono
datust'; u. 139: 'Qui amantes una inter se facerem con-
u'enas' = a. 7: 'Licere ut quiret conuenire amantibus';
'de tegulis' in exitu u. 173 et a. 8. U. 1145sq.: 'Nam ipse
miles concubinam intro abiit oratum suam ab se ut ab-
eat (1148:) omnia dat dono, ab se ut abeat'; u. 1095sq.:
'de concubina? .... quam illam omiserim' (codd. ob-
miserit [!]) = a. 11: 'Omissam faciat concubinam ....
(13) Ultro abeat, orat, donat multa'. 'Moechus' legitur
saepius ut 1390, 1398, 1436 cf. a. 14.
• Mercator ed. R.: pr. 9: in fine uersus: 'forma eximia
mulierem' utu. 210et260 = a. 2: 'Emit atque adportat
scita forma mulierem', unde etiam u. 106 sanatur: codd.
'mi atque aduexi heri': R. cum Reizio: '(e>mi (earn) atque
aduexi heri'.
Pseudulus ed. R. u. 302: 'praesentes minae' addito
De argumentorum metricorom latinoram arte et origine. 255
exitu u. 53: *quindecim miles minas* = a. 1: 'Prae-
sentis nnmerat quindecim miles minas'; u. 57: 'qui hue
adferret eius similem symbolum*, u. 649: 'qui argentum
adferret* = a. 3: *qui eum — adferat*; u. 541: *qm me
argento circumuortant?*: eodd. .R. delet*me*0; Lorenzius:
'qui me argento interuortant*; u. 900: 'muliere interuor-
teret' = a. 4: 'interuortit symbolo*; u. 706: Palatini ex-
hibent: 'In libello hoc opsignato ad fe attuli pauxillulo', ubi
ant ex n. anteeedenti 'laetitias' supplendnm est ant deletis
nocnlis 'ad te' alind quid interponendum , quod mihi magis
placet, quia cod. Ambr. scriptura 'obsonato abs te hoc attuli'^)
antiqnam lectionem obliteratam esse indicat. Possis igitur cum
iucnnda adliteratione conlatis u. 669, 671, 708 scribere: 'In
libello hoc opsignato Opem attuli pauxillulo', ut explicentur,
quae antecedunt Cich habe nftmlich Httlfe gebracht*)* For-
tasse tamen pro illo 'ad te* legendum est 'hasce\ Sed utut
haec res se habet, hoc probabile est argumenti auctorem u. 6
scripsisse Plauti uerba imitatum: 'Opemque erili ita <at>tulit\
Reducimur igitur ad Bothii coniecturam uel per se maxime
probabilem.
Poenulus ed. Gepp.: Prologi u. 66 totum sibi adsumpsit
auctor cf. a. 1: 'Puer septuennis surripitur Cartha-
gine*; u. 74: 'Osori mulierum* et u. 75—78: 'emit —
Puerum ilium enmque adoptat sibi pro filio Enmque here-
dem fecit' »= a. 2: 'Osor mulierum emptum adoptat
hunc senex Et facit heredem\
Ad prologi uerba (u. 66) arte cum sese adplicaret argu-
menti auctor, in eundem errorem atque illius auctor inductus
est. Etenim cum in fabula ipsa sexennis puer raptus esse
dicatur cf. u. 892 : ' Agorastocles Ibidem gnatust, inde surptus
fere sexennis postibi' et u. 976: 'qui illim sexennis per-
ierim Carthagine', in prologo legimus: septuenni illud ac-
cidisse. Quem errorem explicare me posse spero. Certam
1) Codd. lect. tueri conatur Rebling. Annall. PhlU. 1880 p. 368.
2) Cf. 0. Seyffert. Stud. Plant, p. 7.
256 Curtius Riccardus Opits
qoandam necessitudinem inter Poenali et inter Menaechmo-
rnm prologos intercedere doctos niros non fngit, enias tamen
natnra adhne latnit, at Brixins 0 ad Men. prol. n. 55 satis
habet illam statuere, ad a. antem 62 prologi anctorem ipsa
'Poenuli' nerba imitatnm esse adnotat: mea quidem sententia,
qui 'Poenali' prologam scripsit, Menaeebmonun ante ocnlos
habait indeque cam illos locos torn ex u. 24: 'Postqnam iam
pueri septuennes sadt, pater Onerauit et q. s/, id quidem
inuitus, Agorastoclem quoque septuennem raptnm esse finxit
Persa ed. R. a. 457: 'Nanc ego lenonem ita hodie intri-
catum dabo' »» a. 5: 'Atque ita intricatnm ladit potans
Dordalam. A. 3 in codicibus legitar: 'Rap tarn que ai emeret
de praedone uirginem' (nisi qnod 'vi' cod. G exhibet), ubi iam
Pias scripsity quem Ritschelias secutas est, facillima mata-
tione: 'raptamque at'; attamen nix de lectione 'ai' dnbitare
possamas, si comparamus fab. a. 380, abi ex cod. Ambr. scrip-
tara: ETUTUISURRUPTA (cett. praebent: et id at sarrupta)
Ritschelias hoc recepit: 'et at ui surpta (faeris)'.
Qaa occasione contrariae conmatationis exemplnm ad-
feram: Trin. a. 681 codd. exhibent: 'Meam aissororem tibi
dem saades sine dote . . .', abi Ritschelias Guyetam et Rei-
ziam secutas 'uis' omisit, quod Bothius seruare maluit omissa
uoce 'suades' hunc in modum: 'Meam sororem uis tibi dem'.
Verum uidetur hoc: uoculam 'ut' corruptam in 'ui' ex se-
quenti uocabulo litteram s ad se arripuisse: 'meam ut soro-
rem tibi dem suades'.
Rudens QdL.¥\. uox'eiectus' in fabula nonnunquam legi-
tur, absolute pro 'eiectus e naui' pr. 73, 155; uel pro 'eiectus
e mari' 188, 409 ut a. 5: 'Naufragio eiecta deuenit'. —
u. 1109 sq.: '. . . in isto uidulo, ubi sunt signa'; u. 1130:
'estne hie uidulus, ubi' ^^ a. 1 sq.: 'uidulum, ubi erant
et q. 8.'.
Sttchus ed. R. 'delenitur' in a. 4 ex fab. a, 457: de-
I en iam'.
1) Ed. 3 a. 1880.
De ai^gumentoram metriconun latinorum arte et origine. 257
Trinumvms ed. R.'* u. 112 sq.: 'Qnoniam hinc iturust
ipsus in Seleuciam Mihi conmendauit uirginem gnatam suam
Et rem suam omnem*: 'mandare' u. 117, 128, 1368q., 158,
956; u. 149: 'Quoniam hinc est profecturus peregre Char-
mi des' codd. cum exhibeant 'profectus*, 'profecturus' con-
iectura est Scaligeri, quam Ritschelius merito in alteram edi-
tionem recepit. Nam, si quid uideo, corruptela ex compendio
profectur' nata est. Gf. a. 1 sq. :
'Thensaurum abstrusum abiens peregre Charmides
Remque omnem amico Callicli mandat 8uo\
Vides, quam arte Plauti nestigia presserit auctor: Cur
igitur participium futuri repudiauit, quod exspectamus? Gau-
sam non uideo, quare adstipulor Fleckeiseno, qui 'abiturus'
proposuit. Ac si cui forte corruptelae origo difficulter expli-
cari posse uidetur, ego hie quoque compendium scriptum fuisse
suspicor sc. abitur', cf. exempli causa True. a. 5: 'trucib; morib;'.
V. 330: 'qui eam perdidit sc. rem*; u. 332: 'ubi rem per-
didit' == a. 3: 'male rem perdit filius*; u. 374sq.: *soror
illist adulta uirgo'; u. 378: 'indotatam' ^^ a. 5: 'uirgo
indotata soror istius poscitur'; u. 778sq.: 'Seque aurum
ferre uirgini dotem a patre Dicat' = a. 7: 'Mandat qui
dicat aurum ferre se a patre'.
Truculentus ed. Sch.: Vox 'bolus' legitur u. 31, 723, 844,
cf. a. 3: 'Utque ista ingenti militem tangat bolo'. Verbo
'tangere' Petitus u. 886 restituitscribens 't actum iri mili-
tem' pro codicum lectione 'tantum rimlitem'. — Vocem 'lupae',
quae certa coniectura illata est a. 6, — cod. B: 'Lut poeni';
C: 'I poeni '; D: 'It poeni' — , ex fab. u. 657 auctor argument!
hausit.
Sequitur exemplum, ex quo discimus tantopere Plauti ser-
monem aifectasse argumentorum auctorem, ut in errorem in-
cideret. A. 6: 'Lupae ni rapiant domini parsimoniam'
propter inauditum uocis ' parsimonia' usum Scaliger ' patrimo-
nium' coniecit. At perperam in fab. u. 309 sqq.: 'Non enim
illic meretriculis Moeniendis rem coegit, uerum parsimonia
Duritiaque, quae nunc ad uos clam exportatur, pessn-
Leipsiger Stndien. VL |7
258 Gurtias Riccardos Opitz
mae' pronomen relatinmn 'quae' ad uocem 'parsimoniam'
(et duritiam) referens, non, id quod Plautus uoluit, ad 'res'
illud'rapere parsimoniam* admisit.
Pr. 20 sq. ex corruptissimis textus uerbis his: ^Quid multa?
Stnic superet mulierem (D: supere) Hiscum anima ad
earn habenti erce teritur' sat dinersa niri docti elicnernnt, quae
coUecta nunc in Schoellii editione habemus. Videamus nos, nam
quid argumenti ope hac in re difficillima proficiamus. Atqae
cum iam Spengelius in u. priore coniecerit : ' Quid multa ? tris
uicissim pereunt mulierem', ubi sane 'uicissim' illud minus
placet, equidem in alterius u. exitu: *(habent) ierce teritur*
arg. uerba u. 2 'pecre tertiuf agnosco, ad quam clausnlam
apta exempli causa cetera uerba sic possint emendari: 'ex his
dum arnica^ duo habent, peregre tertius'.
Sed ne quis forte existimet auctorem ex singulis fabulis
miseros quosdam pannos ad argumentum consuendum eolle-
gisse, studium Plauti satis strenuum etiam ex aliis uestigiis
ap^aret: sic 'ut nanctus' habet Plautus compluriens ut in
True. u. 844: 'Nunc habeas, ut nanctus'*. — Rud. 871: 'ut
nancW habe\ — Trin. 61: 'habeas ut nanctus'' = Cist. a. 11 :
'Alcesimarchus, ut erat nanctus, possidet'.
Tum ellipsin animaduerte in Pseud, a. 5 uocis 'ser-
uos' uere Plautinam: 'DicensSyrum se Ballionis Pseudolus*,
ad quern 1. Lorenzius exempla omnia coUegit. ') Eadem autem
ellipsi tuendam esse censeo codd. lectionem Cure. a. 1: 'Cur-
culio missus Phaedromi iuit Cariam' (Gulielmius, quem
Goetzius secutus est,: missu), si quidem u. 67 legimus: 'Nunc
hinc parasitum in Cariam misi meum'.
Adde locutionem 'Sticho ludus datur' Stichi a. 7 — eo
sensu, quo nos dicimus: '(sich) einen guten Tag machen' — ,
quam Plautus habet Bacch. 1082 R. cum adn. crit., Cas. pr. 25 ^j
ambigue.
Nee dubito ex Plauti imitatione deducere, quod auctor
1) Spengel. ad And. u. 357 monet iu inscriptioiiibus (quoque) sepal-
cralibuB semper omitti uocem 'senios'.
2) Ex posterioribus : Cic. pro Gael. 12(28); Hor.od. 3, 12, 1.
De argumentorum metricorum latinorum arte et origine. 259
'tarn' pro 'ita' posoit Stichi a. 2 'tarn persenerent', de qua
licentia fmstra recentiores adii. Prohibendi autem sunt, si qnid
uideo, omnes ii loci, ubi particulae'tam* — 'qnam' sibi respon-
dent, neque alind mihi nidetnr illnd exemplnm, quod in lexicis
circumfertur : Veil. 2, S8, 2 ex. H. : ' nee minora consequi po-
tnit, sed non tarn concnpiuit (pnto: quam Agrippa)'. Gomico-
rum autem exempla coUegit Th. Brannius obss. gramm. Berol.
a. 1882 p. 51sq., ex Plauto haec: Pers. 693; Bacch. 779; Cas.
IV, 4, 24; Cist I, 1, 56; Most. 890 (?).
Hue pertinet etiam ilia auctoris eonsuetndo, qua laxius
pronomine 'is' sententias copnlat, quod cotidiani sermonis
proprium est; of. Mil. n. 134 cum Brixii adn., in uniuersum
Holtzii synt. I p. 357 sq. In argumentis: Amph. 4 sq.: 'Mercu-
rius ei subseruit. Is — frustra habet*. — As. 6 sq,: *Riualis
amens ... Is — nuntiat ', ubi superflua est Gulielmii mutatio
'It\ Nam simillimum est Catonis de agric. 157, 3 E: 'Cancer
ater, is olet \ — Cist. 1 sq. : * Comprimit adnlescens — Is redit '.
— True. 5 sq. : * Vi magna seruos est . . . Et is tamen moUitur'.
Alteram genus imitationis in eo cernitur, quod eadem
uierba uel eaedem locutiones eisdem uersus locis, quibus apud
Plautum saepius (ac maxime in exitu), in argumentis redeunt.
Ad quod demonstrandum pauca sufficiant exempla: Cist. a. 4:
'ex insidiis aucupat' == Men. 570: 'ex insidiis aucupa'.
Ep. a. 4: 'destinat' = Rud. pr. 45. Poen. a. 6: 'adligat' =
Rud. pr. 46. Mil. a. 4 : ' dono datust ' = Stichus 665. Formae
uerbi 'expeto' Pseud. 1087; As. 27 = Cas. a. 1. 'Emittat manu'
similia: Rud. 1388, 1410; Pseud. 358 = Pers. a. 2 et Epid. a. 8.
Hanc totam imitationem si consideramus, duae res fiunt
planissimae, altera: ne ueteres quidem illas formas ex uiuo
sermone, sed ex grammatico studio fluxisse, ut infinitiuum
' auxiliarier' As. 1 ; gen. ' Alcumenas' ^) ; formas ' Capteiuei*, ' Men-
aeehmei'. Praeter has in acrosticho traditas uerisimile est
etiam alias auctorem adhibuisse, quaram reliquiae hie illic
exstant in codd. ut 'seraos' Merc. 4 (B), 'quoius* Trin. 9 (B),
1) De cuius usu cf. Ritschelii op.Y p. 526; Lor. ad Pseud. u.l082.
17*
260 CurtiaB Riccardos Opits
'uolt' Mil. 2, 'interuortit' Pseud. 4. Diphthong! autem 'ei'
pauca uestigia remanserunt : nnum Grutenu innenisse sibi
uidebatnr ' feieri * Most. 4 , certius Buecheler *) ' eiei ' Mil. 1 1
(CEF: 'celiO, equidem addiderim As.? E: 'uxore<i>'; True. 2:
'rure<i>*; Rud. IDec: 'rete<i>'2); Aul. 6: 'fore<i>s\ — Nee
plura nerba faeiam de aliis qnibnsdam formis. Infinitiuns 'ob-
dnxe* (scortnm) Merc. 7, etsi nosquam redit in litteris Latinis
(of. Neninm U, 537 sqq.) , seqnitnr tamen similiiun analogiam,
nt Plautns ipse dixit ' (pelices) addnxe* (codd. addnxisse) Bad.
1047, qnem locum arbitror illi cum argumentum conderet ob-
uersatum esse. Praeterea dignum, quod commemoretur , for-
mam 'suipte' Rud. a. 4 esse sine exemplo^) — ut omnino
multa, quae rara sunt, in acrostichis inuenimus — , cum ple-
rumque ablatiui 'suo, sua' sic augeantur ; cf. Neuium n, 190 sq.,
qua ex licentia baud scio an posterior aetas cognoscatur. Im-
perf. coni. 'quirem etc.' omnis fere aetas singula exempla
praebet (cf. Neuium n, 608), ut PI. Merc. 49 'quirem*, noster
habet ' quiret ' ^) Mil. 7. — Ratio autem illius imitationis, quam
Osannus cogitari posse confidenter negat p. 213, eadem erat
atque Alexandrinorum Homeri usum aifectantium — nimirum
ueterum temporum nimius amor. — Altera autem res haec
est: De acrostichorum auctore npn eo contemptu* loquendum
esse, quo de Vergilianorum argumentorum auctoribus locutus
est L. Mueller Mus. Rhen. uol. 19 p. 124: ab adulescentulis uel
ambitione inductis uel cibo detracto coactis ea esse conscripta
iudicans. Immo granmiaticus iam satis uersatus in studiis Plau-
tinis, cui quasi in sucum et sanguinem se mutauerat comico-
rum dictio, haec opuscula confecit.
Appendicis loco, qualis inter acrosticha et non-acrosticha
intercedat necessitudo, accuratius quaeramus. Sunt autem in-
dicia certa imitationis hae in eiusdem fabulae argumentis simili-
tudines eaedemque uerborum collocationes :
1) De decl. Lat. p. 61.
2) 'Rete' iam Osannus sic explicari posse putauit.
3) Nam Fleckeiseni coni. 'tuipte' Amph. 819 (codd. tete) non probo.
4) Non sollicitanda lectio est sec. Ribbeckium in editione.
De argamentoram metricomm latinorum arte et origine. 261
Aul. n.-a. 1 — 4: 'Euolio — anlam — 8eruat*= a. 1—2:
'anlam — Enclio — sernat'; n.-a. 4 sq.: ' — eius filiam
Lyconides nitiarat — ' = a.3: 'Lyconides istius nitiat
filiam'; babes in boc exemplo eadem initia easdemqne clau-
solas, eosdem exitns etiam in bis: n.-a. 1: ' — Enclio', a. 1:
* — Enclio*; n.-a. 6: 'Megadorns a sorore snasns dncere'
s=a. 4: 'Volt bancMegadorns indotatam dncere'; in fine:
n.-a. 9: 'abstrndit locis* = a. 6: 'abstrndit foris' (for-
tasse ntrnmqne ex fabula ipsa).
Amph. n.-a. 1: 'In faciem uorsus Ampbitrnonis Inp-
piter' -=> a. 1: 'Amore captns Alcnmenas Inppiter';
n.-a. 2: *Dum bellum gereret cum Telebois bostibus' =
a. 3: 'Pro patria Ampbitrno dnm decemit cum bostibus'.
Mil. gl, n.-a. 6: 'Gapitnr donatur illi captns mi-
liti' ^ a. 3sq.: 'captust . . . Et eidem illi militi dono
datust'; initio cf. n.-a. 1: 'Meretricem . ..* = a. 1: 'Mere-
tricem . . .'; n.-a. 3: 'Legatns abiit . . .* = a. 3: 'legato
peregre'.
Pseudulus: Dubia est imitatio n.-a. 5 sqq. = a. 2 sq., cum
uterque fabulae uerba uideatur expressisse, cf. u. 53, 55, 57;
initio: n.-a. 9: 'Venit calator' = a. 8: 'Venit Harpax'; in
fine uersus 'symbolum*: n.-a. 5,11,13 = a. 4, — 'Pseu-
dolus': n.-a. 10, 15 = a. 5.
Mercator n.-a. 1: 'Mercatum — pater* = a. 1: 'Mer-
catnm — patre* (codd. Missus mercatum). — 'Sodalis'
n.-a. 14 = a. 8; n.-a. 5sq.: 'seruos pedisequam Ab adu-
lescente (fingit) matri emptam ipsius* = a. 4: 'Confingit
seruos emptam matri pedisequam', ubi animaduertas
maxime uocem 'pedisequam* in fine uersus, quae cum in
tota 'Mercatore' non inueniatur (sed semper: ancilla) et bis
tantum apud Plautum (As. 183, Aul. 807), hie imitationem cer-
tissimam deprebendimus. Quaeritur id tantum, uter imitatus
sit auctor aJterum. Duo restant loci, ex quibus superandi
quoddam studium cognoscatur, quare acrosticborum auctorem
ante oculos babuisse ilia existimo. Sunt antem bi: a. Aul. 6:
'auro formidat Euclio* cf. n.-a. 8: 'atque aulae timens*.
.^^.^ jt.x'inius Opitz
»: »
,'ruaty miseris adfectas mo-
.. ^. :^ais amens seruat'.
-^^iali argumentis propter uocem 'ca-
\^.^j*. quin alterum pendeat ab altero: illam
.^*M^**o mihi uidetur non-acr. auctor, quippe
^i..,. oalator' u. 9 (ex fab. u. 1009) deberet
_ ^ .c illinc habeat etiam adiectiuum 'militaris'
^.uti positum. Quod si recte stataimus, iam
, r: alterum cum uoce ipsa etiam mensuram
,,.. ixTba repetiuit auctor locis his: Most. 1: *. . . .
. .;* Philolaches* = Pers. 1: "... . suos amores
^v»*t. 9: 'Requirit quae sint* = Merc. 3: *Re-
^jtae sit'; Merc. 2: *Emit atque adportat' =
bluiit atque curat'.
Quaestio 7.
De re prosodiaca et de re metrica,
t^osodiacas licentias duas potissimum obseruamus : Nam-
.iv in prima uersus sede syllabas positionis ui uel natura
.i»iliictas auctor corripuit, qua in re non ratione mihi uidentur
ui» qui, si quod uocabulum apud antiquos baud inuenitur ita
^v»rreptum, propterea mutandum esse ceusent. Immo aucto-
rom minus felicem fuisse in imitatione credemus : Reperiuntur
autem haec exempla: 1. As. 2: 'Sub imp6rio uiuens*: pleri-
que loci apud Muellerum Pros. Plant, p. 343 nihil ualent, duo
ultinii incerti sunt. — 2. Cist. 4: *T5llit atque exponit': sine
exemplo, cf. MucU. p. 443; de 'tollit atque' uide infra p. 2(>r>.
— 3. Ep. S: *Sed inu6nta gnata' Ritschel. op. II p. 41.") cor-
reptionem reiecit, contra quem quae attulit Mueller exempla
p. 37)9, prorsus nil ualent. — 4. Most. 1: 'Manumfsit emptos'
sine exemplo^), itemque 5. Pers. 4: 'Subornata suadet', cf.
Spengel. T. Maccius Plautus 112sq.; Muell. p. 25N; Ritsche-
lius *suadet, subomat et q. s.\ — 0. Pers. 5: * Atque ita intri-
1) Comici semper adhibeut: manu (e)mittere.
De argamentorom metricorum latinoium arte et origine. 263
catum': de mensura *atque' cf. Muell. p. 292 sqq. et p. 436 sqq.
Ritschelius * atque intricatum ita', ubi eoUocatio uocabuli ' ita*
minus placet. — 7. Poen. 1: *Puer siptuennis' ex ipso Plauto
(prologo).
In ceteris uersus sedibus nusquam auctor syllabam longam
corripuit, ut de tali uersu Rud. 1: 'reti piscator de mari ex-
traxit uidulum' non possit cogitari. Attamen certa qnaedam
excepta est condicio: si in tertii pedis arsi post caesuram
ponitur uox pyrrhichia in consonam desinens ante uocabulum,
quod incipit a consona, positionem neglegere illi libuit. Quain
licentiam non in omnibus uocibus admiserunt antiqui. In ar-
gumentis autem certa exempla babemus haec tria: Gist. 3:
'Sicyonia aeque pdrlt puellam'; 'pdrlf inauditum est apud anti-
quos cf. Muell. p. 12S. True. 9: 'Tandem compressae pdter
cognoscit omnia*, unum praeterea exemplum exstat in interiore
senario: Amph. 104 'ut sit pater mens', ubi Fleckeiseni trans-
positio 'mens pater' commendatur; cf. Muell. p. i2S. — Men. 4:
'Auos paternus fadt Menaechmum e Sosicle': in senario qui-
dem non admissum a ueteribus cf. Muell. p. 110.0 De Most. 9:
' uit * uide infra p. 264. Quod autem argumentorum auctor in
solo tertio pede praeter primum positionem neglegi posse uide-
tur credidisse, uel hoc licentiarum illarum naturam indieat.
Videmus igitur, quo iure quidam propter eas ipsas acrosticha
saeculo post Plauti mortem primo attribuant.
Syllabae autem sine dubio productae contra posteriorum
usum nullae inueniuntur. Hue referas Gist. 10: 'Itique lege et
rite\ At apud antiquos quae exstant huius mensurae exempla
(cf. Muell. p. 13 sq.) in senario quidem incerta sunt omnia et
facile corrigi possunt. Scribendum autem est, ni fallor, ' illam-
que\ quod si mutatum erat in 'litaque' (ut True. a. 10, ubi
Schoellius 'istam* elicuit), prima littera acrosticho repugnante
ilia corruptela facile potuit irrepere. Itaque non licet ad ser-
uandum u. elumbem banc adhibere productionem Merc. 6:
'Tradit | uicino eum | putat | uxor | sibi', uel ad hiatum de-
1) Nouum exemplum coniectura inferre uoluit 0. Seyffertus PMlol.
uol. 29 p. 396: '^rOm tabellis*.
256 CortiuB Riccardos Opits
quandam necessitudinem inter Poenuli et inter Menaecbmo-
rnm prologos intercedere doctos niros non fugit, cuius tamen
natnra adhnc latnit , at Brixins 0 ad Men. prol. u. 55 satis
habet illam statnere, ad a. autem 62 prologi auctorem ipsa
'Poenuli' nerba imitatnm esse adnotat: mea qaidem sententia,
qui 'Poenuli' prologum scripsit, Menaechmorum ante ocnlos
babuit indeque cum illos locos turn ex u. 24: 'Postqnam iam
pueri septuennes sudt, pater Onerauit et q. s.\ id qnidem
inuitusy Agorastoclem quoque septuennem raptum esse finxit
Persa ed. R. u. 457: 'Nunc ego lenonem ita bodie intri-
catum dabo' =» a. 5: 'Atque ita intricatum ludit potans
Dordalum. A. 3 in codicibus legitur: 'Rap tarn que ui emeret
de praedone uirginem' (nisi quod 'vi' cod. G exbibet), ubi iam
Pius scripsit, quem Ritschelius secutus est, facillima mnta-
tione: 'raptamque ut'; attamen uix de lectione 'ui' dubitare
possumus, si comparamus fab. u. SSO, ubi ex cod. Ambr. scrip-
tura: ETUTUISURRUPTA (cett. praebent: et id ut surrupta)
Ritschelius hoc recepit: 'et ut ui surpta (fueris)'.
Qua occasione contrariae conmutationis exemplum ad-
feram: Trin. u. 681 codd. exhibent: 'Meam uissororem tibi
dem suades sine dote . . .', ubi Ritschelius Guyetum et Rei-
zium secutus 'uis' omisit, quod Bothius seruare maluit omissa
uoce 'suades' hunc in modum: 'Meam sororem uis tibi dem'.
Verum uidetur hoc: uoculam 'ut' comiptam in 'ui' ex se-
quenti uocabulo litteram s ad se arripuisse: 'meam ut soro-
rem tibi dem suades'.
Rudens Qi..Y\. uox'eiectus' in fabula nonnunquam legi-
tur, absolute pro 'eiectus e naui' pr. 73, 155; uel pro 'eiectus
e mari' 188, 409 ut a. 5: 'Naufragio eiecta deuenit'. —
u. 1109 sq.: '. . . in isto uidulo, ubi sunt signa'; u. 1130:
'estne hie uidulus, ubi' »^ a. Isq.: 'uidulum, ubi erant
et q. s.'.
Stichus ed. R. 'delenitur' in a. 4 ex fab. u. 457: de-
leniam'.
1) Ed. 3 a. 1880.
De argmnentorum metricoram latinormn arte et origine. 265
inserant. Poen. 1: 'Puer septuennis 8ur|ripTttir', 0 Cartha-
gine' haud scio an, si non prolog! auctor u. 66, at argumenti
auctor scripserit 'surpitur*, cum breniorem formam 'surpit'
habeat Aul. 8. Contra excnsandnm uidetur uocabnlum ana-
paesticum in claosula ex Planto adsumpta nomine proprio
Amph. 8: '. . . . Amphitruo decernere'. — Prorsus nullam
probabilitatem habet Cist. 7 : 'Lemnique natam despondit adu-
lescentnlo': iam restituimus 'spondet*. — Singularem sane,
sed satis excnsatum compositione nidemns dactylicae uocis
(ante anapaestnm positae) usum in prima sede Cist. 1 : ' Com-
primit adnlescens Lemnins Sicyoniam*. Abicienda est contra
XX. 4 mensura: 'tollit atque'. Restat tertia sedes: falluntur egre-
gie quimetinntur Men. 4: 'Auos patemus facit'; de Merc. 6:
' tradit nicino eftm putat uxor sibi ' cf. supra p. 263 , quern n.
infra ut Ep. 3 sq. de hiatu disputantes sanabimus , nam iis
assentiri nequeo, qui in his exemplis uocabulum iambicum
admittunt. Rud. u. 4: 'Ea in clientelam suipte imprudens
patris' uel propter caesurae defectum condemnandus, cf. p. 266,
iam a Fleck, in rectum ordinem redactus est : ' Ea suipte impr.
in cl. p.'. — Separatim loquimur declausulis. In uocabulo
quattuor aut plurium syllabarum auctor sexiens breuem quinti
pedis thesin admisit, ante creticum uel dactylicum deciens
quater. Praeter ceteras debilis est clausula Cas. 5: 'Nequam
qui dominum mulcat atque uilicum', quam dubito an auctor
euitauerit scribens: 'aeque <ut> uilicum*.^) Propter artio-
rem uocabulorum conexum excusatur Trin.7: 'ferre se a patre',
ut nihil obstet transpositioni Mil. 3: 'captust ipsus in mari'.
Artiorem conexum statuas etiam Men. 9 : ' meretrix , uxor e t
soror', cum absit talis excusatio Poen. 2: 'Osor mulierum
emptum adoptat hunc senex', quare hunc u. corrigendum censeo
cf. p. 263 sq. et 272 sq. Ante paeonem quartum cretici men-
suram aequantem exeunte uersu semper longa thesis deprehen-
1) Sic omne8 codd. secundum Ooetzii colIatioDem.
2) Optime conuenit anctori *aeque — ut% quod post Horatium et Pli-
nios Apuleius compluriens habet: de deo S. 22 p. 163 H. cf. Hildebr. de
Mag. 14 p. 475.
JOG Curdus Riccardus Opitz
ilitur> uimiram ne breues coaceruentar , atque alia solutae in
i^uiiita seile arseos exempla cum desint omnino, auctor in poly-
syllabis tantum solntionem admisitJ) Quare spemenda est
Gepperti coniectura Poen. 2: "... adoptat sibi senex'.
Restant caesurae: Ex omnibus argnmentorum uersibns
166 caesuram primariam habent 161, in quibus . etiam Cist. 8
numero: 'Amore capto illios'. Quae caesura adiuuatur semi-
septenaria omnino in 54 nu., debilis autem uideatur propter
monosyllaba in his: Amph. 8: 'Uter sit, non quit'; Merc. 3:
'Requirit, quae sit'; Most. 9: 'Requirit, quae sint', ubi tamen
artum monosyllaborum conexum animaduertas. — Pseud. 5:
' Dicens Syrum se Ballionis Pseudolus' infirmam semiquinariam
nomina propria excusant. — In duobus autem uersibiis As. 3
et Cas. 2 compositorum uocabulorum diremptione (re -latum,
ad-legat) caesuram efficias, in duobus aliis defectus uicariis
expletur : Aul. 3 et True. 7 , quam compensationem etiam in
illis statuas et in hoc coniectura effecto : Capt 4 : ' Tantum
studens (mutatum) ut natum recuperet \ Etiam Merc. 5 : ' Amat
senex banc : at se adsimulans' et Gas. 3 (e coni.) : ' Senem ad-
iuuat sors: uerum ..." optio datur, praefero primariam propter
sententiae incisionem. — Omnino autem caret caesura Rud.
u. 4 uel propterea corrigendus. — Habiliorem equidem puto
reddendum esse caesuram Cist. 4; 'Tollit atque exponit et|
ex insidiis aucupat' omissa uoce 'et' (ut dittographia), prae-
sertim cum sic ilia anapaesti diremptio euitetur inaudita ; nam
alia non offendunt uelut: Stich. 1: 'quod eae*; Mil. 2: 'Id ero*;
Rud. 2: 'Ubi erant'; Aul. 9: 'ab eo'; cf. p. 212.
Proceleusmaticum bis inuenimus in primo pede: As. 2
et 3, praeterea semel inter duos diuisum Cist. 1: 'Com prim it
adulescens . . .'-), a quo antiquorum ars abhorret cf. Ritschel.
op. V p. 513 sqq.
De hiatu ilia quaestio usque ad fastidium paene trac-
1) Cf. p. 2l4adn.
2) Si corrigere liceret per prolog! uerba (cf. p. 252), proponerem:
'Comprimit adueniens (aduectus)'. At imitator ne in hac quidem re Plauti
artem uidetur mihi perspexisse.
De argumentoram metricoram latinorum arte et origine. 267
tata, quae doctorum airorom, qui in studiis Plautinis uersan-
iur, ingenia animosque etiamnanc mouet, in argumenta quo-
qne cadit acrosticba. Itaque ex iis, qui post renatas litteras
primi Plauto emendando operam dederunt, cum plerique macu-
1am eradicare conarentnr, posteriores quidam omnibus uiribus
tuebantur. Horum ex numero Lingium nomino (de hiatu p. 21),
Osannum (1. 1.) , Spengelium C Plautus' inprimis p. 238 sqq.),
Bergkium (BeitrSge z. lat. Gramm. I p. IHsq.)^ Lorenzium,
Ussingium (in editionibus). Acerrimus contra hos eorumque
asseclas castigator exstitit Ritschelius (op. n inde a p. 414,
denuo Nou. Exec. p. 123), quem secutus est Mueller in 'Pro-
sodia Plautina'. Alii dubitant uerum pr6 certo amplecti ut
Brixius ed. Menaech. a. 1880 p. 92, Loewius in 'Analectis*
p. 151. Quare operae pretium uidetur esse, postquam proso-
diacam metricamque artem cognouimus, omnes locos hue per-
tinentes coUigere, disponere, examinare, num tandem aliquando
maculam illam ex editionibus Plautinis exturbare possimns.
Atque quaesiuit Bergkius (p. 114), cur non - acrosticba,
quae eadem fere aetate — scil. secundo p. Ghr. saccule in-
eunte — orta sint, hiatum non exhibeant, si librariorum in-
curiae eorundem hiatum acrostichorum imputemus: Cui facile
opponas, ne ilia quidem hiatu carere coll. in Merc. u. 4 : ' Pater
aduolat uisam ancillam deperit'; u. 6: 'ab adulescente matri
emptam ipsius'; u. 15: 'Orat suo cum pdtre, nato ut cederet'
— qua labe, quod cetera libera sunt, casu quodam felici fac-
tum est — ; praeterea primas argumentorum uicissitudines igno-
ramus: nam uidentur non-acc. multo post, quam scripta sunt,
in codices illata esse, quoniam in Ambros. quidem quinto
demum uel sexto saccule intrauerunt (cf. Studemund. in comm.
in hon. Momms. p. 803). Quibus autem ad id tempestatibus
acrosticha adflictata sint, nescimus.
Porro, ut miseram acrostichorum condicionem detegamus,
primum hiatu interim neglecto omnes uersus, qui alia certa
corruptela inquinati sunt, nunc ante oculos ponemus: Amph. 9:
'Omnem rem gnoscunt geminos Alcumena enititur'; As. 4: 'Nu-
merari iussit seruo Leonidae'; Gapt 4: 'Tantum studens ut
Vv ^'*''* senem adiunat, uerum decipi-
tv^tuw M^*tt|H^Tt^^^ 1^^^ i?ge et rite ciuem cognitam*; Cist.?:
t..,? aoh'^. vV^ ' *^^a*f« adulescentulo'; Ep. 2: 'Persuasu
I cii'^tvt^' ^^'T^s^ * Mil- 5: 'Suom arcessit erum Athenis
^ v'v^erentis cnstos bos uidet de tegulis';
V
'• *'*'*' ^i-» iuni dicit pignns emptis aedibns'; Merc. 6:
pm pntat uxor sibi ' ; Rnd. 1 : ' Reti piscator de
'''*' '* ^.^ulum'; Rud. 4: 'Ea in clientelam snipte im-
^..•w"^ ■*
_^ Alias corruptelas snpra deteximus, aliae uer-
,^ «M repugnant. Qaam facile autem biatns oriri
i^ut* Mil. 12, ubi Vet.: 'Senis nicini capiat uxor
^ ' v,W. C: 'Senis uicinis uxor et q. s.', qui u. optimns
^ .!% <^^^ ^^^^ ^ ill^ spurio laborat biatu. De cuius usu
"^ .^^ scatuamus, quod argumentis nequeat demonstrari, con-
^^•M'^^ aduersariis in inscriptionibus certa hiatus uestigia
.^^oAti — quamquam carmina sepulcralia ab indoctis con-
^x««i t't horridas uetustissimorum tempomm leges consuetudine
liiiitas secuta cum nostris lusibus comparari posse iure ne-
^Aiur — ; item concedamus hiatum uideri posse in cormpto
hauti textu repertum auctori placuisse. Atqui, quod mode
largiti sumus, statim labefactatur , cum nonnullis locis auctor
aperte deprehendatur hiatum euitans, quam rem neminem ad-
hue obseruasse uideo: Capt. 9: 'Indicio quoins'; Cure. S:
sernom
'Oratu quoins'; Ep. S: 'seruolum emittit manu'; Rud. 4: 'Ea
suipte imprudens' (inaudita forma!); Triu. 3: 'Istoc absente*;
uerum etiam in caesura, quae est post thesin pedis paenultimi:
Mil. G: 'Geminis communem clam parietem in aedibus' — ubi
iniuria praepositionem expulisse mihi uidentur uiri docti —
nee minus in penthemimeri: Aul. 8: 'Id surpit; illic Euclioni
rem refert', cum ne nomen proprium quidem satis excusatio-
nis praebere uideretur.') Itaque hoc merito nobis concedi
putamus, quod iam Ritschelius iudicabat, eos uersus maxime
suspectos esse, in quibus sanam causam depreheudere non
1) Qualia uestigia si etiam in fabulis Plauti dedita opera coUigerentur,
clara lux quaestioni affcrretur.
De argumentorum metricorum latinomm arte et origine. 269
possimnB; cur poeta facili mutatione et maxime transpositione
hiatam declinare nolnerit. Sed uideamns exempla ipsa.
Ac primom quidem legitimns ille et apnd Plantam usi-
tatissimns hiatus (6|, yjJ) — triciens fere redit in 'Pseudulo*,
cf. Lor. ad Pseud, arg. I, 3 — in acrr. certo bis inuenitur:
Mil. 2: 'di]im ero\ Men. 1: 'quoi erant'.
Ex ceteris primum nouem elegi, qui cum non insigni
uersus loco, qualis est caesura primaria, inueniantur, ne a
propugnatoribus quidem hiatus obstinate defenduntur.
Emendationi autem a me probatae quam breuissime, ne
conspectus obscuretur, addam uncis circumclusas aliorum sen-
tentiaS; quae quidem dignae uideantur, ceterum ad editiones
criticas lectorem relegans.
1. 1. Gas. 3: 'Sors senem adiuuat, uerum decipitur dolis';
Bothius recte: 'Senem adiuuat sors'.
2. Ep. 5: 'Imprudens iuuenis. compressae ac militis', u.
supra condemnatum sanaui: 'compressae (a se)' [Pylades: 'mox
compressae'].
3. Merc. 5: differunt ipsi codd.: CD exhibent: ' Amat senex
banc se adsimulans uendere', B: 'banc ad se sim.\ quas lec-
tiones R. bene conflauit hunc in modum: 'ac se adsimulans'
[Gruter: 'ac se sim.'; Gulielmius: 'at se sim.'].
4. Men. 8: 'Menaechmum omnes ciuem credunt aduenam'
Pyladis transpositione 'ciuem credunt omnes' «uerborum co-
nexum apertiorem fieri uidit Mueller p. 514.
5. Cure. 1: 'Curculio missus Phaedromi it Gariam' hiatum
in arsi molestissimum expulit Oulielm. sic: 'iuitCariam' (ante
'it' spat. 1 — 2 litt. in cod. B) ['it in' Pylades, Goetzius].
6. Cure. 2: 'Ut petat argentum. Ibi eludit anulo', Goetzius:
' clam ibi \ qua ratione simul alter hiatus post ' argentum' toUi-
tur' [alii: 'inibi'; cogitaui etiam de 'tum ibi', ut 'ibi tum'')
inuenitur].
Hie monebo aliquid, quo tota quaestio multum illustratur:
ut prorsus carent hiatu argumenta Asinariae, Persae, Rudentis,
1) Ut And. 106 saepius, atque illad *tum ibi' ezstat in ipsa 'Curcu-
lione in corrupto uersu 648: 'turn ibi me nescio qois arripit'.
262 Curtias Biccardus Opltz
— a. Aal.2: 'Vi gumma sernat, miseris adfectns mo-
dis' cf. n.-a. 4: 'Exsanguis amens sernat'.
Denique cum in Psendnli argumentis propter nocem 'ca-
cnla' dnbitari neqneat, quin alterum pendeat ab altero : illam
ex Trin. u. 721 repetiaisse mihi nidetar non-acr. auctor, qnippe
qui posito nocabolo 'calator* u. 9 (ex fab. u. 1009) deberet
oariare orationem et illinc habeat etiam adiectiuum 'militaris'
ad nocem 'calator' positom. Qnod si recte statnimus, iam
paene certum fit alternm cnm uoce ipsa etiam mensuram
(cacula) suscepisse.
Ipse sua nerba repetiuit anctor locis his : Most. 1 : ' . . . .
suos amores Philolaches' = Pers. 1: \ . . . suos amores
Toxilus'; Most. 9: 'Requirit quae sint* = Merc. 3: 'Re-
quirit quae sit'; Merc. 2: 'Emit atque adportat' =
Pers. 2: 'Emit atque curat'.
Quaestio 7.
De re prosodiaca et de re metrica.
Prosodiacas licentias duas potissimum obseruamus: Nam-
que in prima uersus sede syllabas positionis ui uel natura
productas auctor corripuit, qua in re non ratione mihi uidentur
uti, qui, si quod uocabulum apud antiques baud inuenitur ita
correptum, propterea mutandum esse censent. Immo aucto-
rem minus felicem fuisse in imitatione credemus : Reperiuntur
autem haec exempla: 1. As. 2: 'Sub lmp6rio uiuens': pleri-
que loci apud Muellerum Pros. Plant, p. 343 nihil ualent, duo
ultimi incerti sunt. — 2. Cist. 4: 'Tollit dtque exponit'; sine
exemplo, cf. Muell. p. 443; de 'tolUt atque' uide infra p. 265.
— 3. Ep. 8: 'Sed inu6nta gnata' Ritschel. op. II p. 415 cor-
reptionem reiecit, contra quem quae attulit Mueller exempla
p. 359, prorsus nil ualent. — 4. Most. 1: 'Manumfsit emptos'
sine exemplo 0> itemque 5. Pers. 4: 'Subomdta suadet', cf.
Spengel. T. Maccius Plautus 112 sq.; Muell. p. 25S; Ritsche-
lius 'suadet, subomat et q. s.\ — 6. Pers. 5: 'Atque ita intri-
1) Comici semper adhibent: manu (e)mittere.
De argamentorum metricorum latinotum arte et orlgine. 263
catum': de mensura 'atque' cf. Muell. p. 292 sqq. et p. 436 sqq.
Ritschelius 'atque intricatum ita', nbi eollocatio uocabuli 'ita'
minus placet. — 7. Poen. 1: 'Puer s^ptuennis' ex ipso Plauto
(prologo).
In ceteris aersus sedibns nasquam auctor syllabam longam
corripuit, ut de tali uersu Rud. 1: 'reti piscator de mari ex-
traxit uidalum' non possit cogitari. Attamen certa qnaedam
excepta est condicio: si in tertii pedis arsi post caesuram
ponitar uox pyrrbichia in consonam desinens ante nocabuluni,
qaod incipit a consona, positionem neglegere illi libuit. Quam
licentiam non in omnibus uocibus admiserunt antiqui. In ar-
gumentis autem certa exempla habemus haec tria: Gist. 3:
'Sicyonia aeque pArlt puellam'; 'pArit* inauditum est apud anti-
quos cf. Muell. p. 128. True. 9: 'Tandem compressae pAter
cognoscit omnia', unum praeterea exemplum exstat in interiore
senario: Amph. 104 'ut sit pater mens', ubi Fleckeiseni trans-
positio *meu8 pater' commendatur; cf. Muell. p. l28. — Men. 4:
'Auos paternus fdcit Menaechmum e Sosicle': in senario qui-
dem non admissum a ueteribus cf. Muell. p. llO.i) De Most. 9:
' ait ' uide infra p. 264. Quod autem argumentorum auctor in
solo tertio pede praeter primum positionem neglegi posse uide-
tur credidisse, uel hoc licentiarum illarum naturam indicat.
Videmus igitur, quo iure quidam propter eas ipsas acrosticha
saeculo post Plauti mortem primo attribuant.
Syllabae autem sine dubio productae contra posteriorum
usum nullae inueniuntur. Hue referas Gist. 10: 'Itaque lege et
rite\ At apud antiquos quae exstant huius mensurae exempla
(cf. Muell. p. 13sq.) in senario quidem incerta sunt omnia et
facile corrigi possunt. Scribendum autem est, ni fallor, ' illam-
que\ quod si mutatum erat in Mitaque' (ut True. a. 10, ubi
Schoellius 'istam' elicuit), prima littera acrosticho repugnante
ilia corruptela facile potuit irrepere. Itaque non licet ad ser-
uandum u. elumbem banc adbibere productionem Merc. 6:
' Tradit | uicino eum | putat | uxor | sibi ', uel ad hiatum de-
1) Nouum exemplum coniectura inferre uoluit 0. Seyffertus Philol.
uol. 29 p. 396: "Mm tabellis'.
264 CurtioB Riccardus Opitz
fendendum Poen. 2: 'Osor mnliemm emptam adoptat hanc
senex'.
Contra alia qnaedam antiquoram consaetndo late patet
in argamentis: synizesis in his formis: ei Amph. 4, Trin. 6,
qnibuscnm cf. mensnram 'eidem' Mil. 4 a Ritschelio anctori
nindicatam op. 11 p. 419, et iambicam 'ei' Mil. 11, de qua
Brixins ad Mil. arg. a. 5, Neaios 11, 193; 'earn' Pseud. 3 (siqni-
dem'relicuo'legendumest); *8ui*^Per8. 4, 'suipte* Rud.4; 'suos*
Most. 1, Pers. 1 ; 'dub' Gas. 1 ; 'ait' Most. 9, ubi possis etiam
metiri 'iU'.
Itaque si tres argumentorum auctores comparamus, Apolli-
naris licentiis prosodiacis colorem antiquum adpinxit nullum,
baud multum non-acrostichornm, plurimum acrostichorum auc-
tor. Qui crescens usus baud scio an superandi studio natus
sit, ut rursus baberemus banc imitationis seriem: Terentiana
argumenta: non-acrosticba: acrosticba. Quodsi 0. Seyffertus
in Pbilol. uol. 25 p. 448 adn. acrosticba septimo a. u. c. sae-
culo non orta esse non posse contendit propter praestantiam
artis metricae, boc unum, quod periocbae Terentianae Sul-
picii metricas leges secuntur Plauti et Terentii uel seueriores
his — ut supra exposui — , quae sit uis illius argumenti, lucu-
1 enter demonstrat.
De legibus illis cum satis dictum sit, nunc ea tantum,
quae abhorrent uel dubia sunt, tractabo : Ac primum quidem,
quam seuere euitauerit auctor uocabulum spondiacum sede pari,
declarat coUocatio Most. 11: ' Ab sui sodale gnati ', ubi con-
sentaneum erat scribi (cf. p. 253); 'Ab sui gnati sodale'. Su-
spectus autem uel propter biatum est Amph. 3 exitus: 'dum
cernit cum bostibus' et accipienda sine dubio syllaba 'de'
('decemit'), quam man. 2 in Vet. addidit. Ep. 5: 'Imprudens
iuuenis. compressde ac militis Cognouit opera sibi senex
OS sublitum', qui uersus ipse quoque hiatu laborat, mihi uel
sententiae causa necessaria uidetur haec emendatio: 'com-
pre88ae(a se) 0 ac militis', cum alii 'mox' ante 'compressae'
1) In pronomine 'se* nemo offendet coll. Capt. 6; Pers. 1 ; Pers. 4.
De argumentomm metricorum latinonim arte et origine. 265
inserant. Poen. 1: 'Puer septuennis 8ur|ripTtiir| ») Cartha-
gine' hand scio an, si non prolog! anctor n. 66, at argnmenti
anctor scripserit "snrpitur*, cnm breniorem formam 'snrpit'
habeat AnI. 8. Contra excnsandnm nidetnr nocabnlnm ana-
paesticnm in clausula ex Plauto adsumpta nomine proprio
Amph. 8: '. . . . Amphitruo decernere'. — Prorsus nullam
probabilitatem habet Gist. 7 : ' Lenmique natam despondit adu-
lescentulo': lam restituimus 'spondet*. — Singularem sane,
Bed satis excusatum compositione uidemus dactylicae uocis
(ante anapaestum positae) usum in prima sede Cist. 1 : ' Com-
primit adulescens Lemnius Sicyoniam'. Abicienda est contra
u. 4 mensura: 'tollit atque'. Restat tertia sedes: falluntur egre-
gie qui ' metinntur Men. 4: 'Auos patemus facit'; de Merc. 6:
' tradit uicino etim putat uxor sibi ' cf. supra p. 263 , quern u.
infra ut Ep. 3 sq. de hiatu disputantes sanabimus , nam iis
assentiri nequeo, qui in his exemplis uocabulum iambicum
admittunt. Rud. u. 4: 'Ea in clientelam suipte imprudens
patris' uel propter caesurae defectum condemnandus, cf. p. 266,
iam a Fleck, in rectum ordinem redactus est : ' Ea suipte impr.
in cl. p.*. — Separatim loquimur declausulis. In uocabulo
quattuor aut plurium syllabarum auctor sexiens breuem quinti
pedis thesin admisit, ante creticum uel dactylicum deciens
quater. Praeter ceteras debilis est clausula Cas. 5: 'Nequam
qui dominum mulcat atque uilicum', quam dubito an auctor
euitauerit scribens: 'aequo (ut> uilicum'.^) Propter artio-
rem uocabulorum conexum excusatur Trin.7 : 'ferre se a patre',
ut nihil obstet transpositioni Mil. 3: 'captust ipsus in mari*.
Artiorem conexum statuas etiam Men. 9: 'meretrix, uxor et
soror*, cum absit talis excusatio Poen. 2: 'Osor mulierum
emptum adoptat hunc senex', quare hunc u. corrigendum censeo
cf. p. 263 sq. et 272 sq. Ante paeonem quartum cretici men-
suram aequantem exeunte uersu semper longa thesis deprehen-
1) Sic omnes codd. secandum Goetzii coUatioDem.
2) Optime conaenit auctori 'aeque — at\ quod post Horatium et Pli-
nios Apuleius complorienB habet: de deo S. 22 p. 163 H. cf. Hildebr. de
Mag. 14 p. 475.
266 Cur tills Riccardus Opitz
ditnr, nimiram ne breues coaceruentur , atque alia solatae in
quinta sede arseos exempla cum desint omnino, auctor in polj-
syllabis tantum solutionem admisitJ) Quare spemenda est
Gepperti coniectnra Foen. 2: "... adoptat sibi senex'.
Restant caesnrae: Ex omnibus argnmentorum uersibus
166 caesuram primariam babent 161, in qnibus.etiam Cist. 8
numero: 'Amore capto illius\ Quae caesura adiuuatur semi-
septenaria omnino in 54 uu., debilis autem uideatur propter
monosyllaba in his: Amph. 8: 'Uter sit, non quit'; Merc. 3:
' Requirit, quae sit ' ; Most. 9 : ' Requirit, quae sint ', ubi tamen
artum monosyllaborum conexum animaduertas. — Pseud. 5:
' Dicens Syrum se Ballionis Pseudolus' infirmam semiquinariam
nomina propria excusant. — In duobus autem uersibus As. 3
et Cas. 2 compositor um uocabulorum diremptione (re -latum,
ad-legat) caesuram efficias, in duobus aliis defectus uicariis
expletur: Aul. 3 et True. 7, quam compensationem etiam in
illis statuas et in hoc coniectura eflfecto : Gapt 4 : ' Tantum
studens (mutatum) ut natum recuperet '. Etiam Merc. 5 : ' Amat
senex banc : at se adsimulans' et Cas. 3 (e coni.) : ' Senem ad-
iuuat sors: uerum ..." optio datur, praefero primariam propter
sententiae incisionem. — Omnino autem caret caesura Rud.
u. 4 uel propterea corrigendus. — Habiliorem equidem puto
reddendum esse caesuram Cist. 4; 'Tollit atque exponit etl
ex insidiis aucupat' omissa uoce 'et' (ut dittographia), prae-
sertim cum sic ilia anapaesti diremptio euitetur inaudita; nam
alia non oflfendunt uelut: Stich. 1: 'quod eae'; Mil. 2: 'Id ero*;
Rud. 2: 'Ubi erant'; Aul. 9: 'ab eo'; cf. p. 212.
Proceleusraaticura bis inuenimus in prime pede: As. 2
et 3, praeterea semel inter duos diuisum Cist. 1 : ' Com p r i m i t
adulescens . . .'^), a quo antiquorum ars abhorret cf. Ritschel.
op. V p. 513 sqq.
De hiatu ilia quaestio usque ad fastidium paene trac-
1) Cf. p. 2l4adn.
2) Si corrigere liceret per prolog! uerba (cf. p. 252), propoiierem :
'Comprimit adueniens (aduectus)'. At imitator ne in hac quidem re Plauti
artem uidetur mihi perspexisse.
\
De argumentonun metricoram latinorum arte et origine. 267
tata, quae doctorum airorom, qni in studiis Plantinis uersan-
tnr, ingenia animosqne etiamnnnc monet, in argomenta quo-
qne cadit acrosticba. Itaqne ex iis, qui post renatas litteras
primi Planto emendando operam dederunt, cum plerique macu-
1am eradieare conarentur, posteriores qnidam omnibus uiribus
tuebantur. Horum ex numero Lingium nomino (de hiatu p. 21),
Osannum (1.1.), Spengelium CPlautus* inprimis p. 238 sqq.),
Bergkium (Beitr9ge z. lat. Gramm. I p. 114sq.), Lorenzium,
Ussingium (in editionibns). Acerrimus contra bos eorumque
asseclas eastigator exstitit fiitscbelius (op. n inde a p. 414,
denuo Nou. Exec. p. 123), quern secutus est Mueller in 'Pro-
sodia Plautina'. Alii dubitant uerum pr6 certo amplecti ut
Brixius ed. Menaech. a. 1880 p. 92, Loewius in 'Analectis'
p. 151. Quare operae pretium uidetur esse, postquam proso-
diacam metricamque artem cognouimus, omnes locos hue per-
tinentes coUigere, disponere, examinare, num tandem aliquando
maculam illam ex editionibus Plautinis exturbare possimus.
Atque quaesiuit Bergkius (p. 114), cur non- acrosticba,
quae eadem fere aetate — scil. secundo p. Chr. saccule in-
eunte — orta sint, hiatum non exbibeant, si librariorum in-
curiae eorundem biatum acrosticborum imputemus: Gui facile
opponas, ne ilia quidem biatu carere coll. in Merc. u. 4: 'Pater
aduolat uisam ancillam deperit'; u. 6: 'ab adulescente matri
emptam ipsius'; u. 15: 'Orat suo cum pdtre, nato utcederet'
— qua labe, quod cetera libera sunt, casu quodam felici fac-
tum est — ; praeterea primas argumentorum uicissitudines igno-
ramus: nam uidentur non-acc. multo post, quam scripta sunt,
in codices illata esse, quoniam in Ambros. quidem quinto
demum uel sexto saccule intrauerunt (cf. Studemund. in comm.
in hon. Momms. p. 803). Quibus autem ad id tempestatibus
acrosticba adflictata sint, nescimus.
Porro, ut miseram acrosticborum condicionem detegamus,
primum hiatu interim neglecto omnes uersus, qui alia certa
corruptela inquinati sunt, nunc ante oculos ponemus: Amph. 9:
'Omnem rem gnoscunt geminos Alcumena enititur'; As. 4: 'Nu-
merari iussit seruo Leonidae'; Capt. 4: 'Tantum studens ut
268 CurtioB Riccardus Opitz
natnm recuperet ' ; Gas. 3 : ' Sors senem adinuat, aeram decipi-
tur dolis'; Cist. 10: 'Itaque lege et rite ciaem cognitam*; Cist. 7:
'Lemniqne natam despondit adolescentnlo'; Ep. 2: 'Persoasn
semi: atque condnctam'; Mil. 5: 'Suom arcessit emm Athenis
et forat'; Mil. 8: 'Obherentis cnstos hos nidet de tegalis';
Most. 8: 'Acceptum turn dicit pignos emptis aedibns'; Merc. 6:
' Tradit uicino. earn pntat uxor sibi ' ; Rud. 1 : ' Reti piscator de
mari extraxit aidolum'; Rnd. 4: 'Ea in clientelam saipte im-
prudens patris'. Alias cormptelas supra deteximus, aliae uer-
sus legibus non repugnant. Quam facile autem hiatus oriri
potuerit, uide Mil. 12, ubi Vet.: 'Senis uicini cupiat uxor
nubere', Cod. C: 'Senis uicinis uxor et q. s.', qui u. optimus
est, nisi quod sine s illo spurio laborat hiatu. De cuius usu
ne quid statuamus, quod argumentis nequeat demonstrari, con-
cedamus aduersariis in inscriptionibus certa hiatus uestigia
inueniri — quamquam carmina sepulcralia ab indoctis con-
fecta et horridas uetustissimorum temporum leges consuetudine
traditas secuta cum nostris lusibus comparari posse iure ne-
gatur — ; item concedamus hiatum uideri posse in corrupto
Plauti textu repertum auctori placuisse. Atqui, quod modo
largiti sumus, statim labefactatur , cum nonnullis locis auctor
aperte deprehendatur hiatum euitans, quam rem neminem ad-
huc obseruasse uideo: Capt. 9: 'Indicio quoius'; Cure. 8:
seruom
'Oratu quoius'; Ep. 8: 'seruolum emittit manu*; Rud. 4: 'Ea
suipte imprudens' (inaudita forma!); Trin. 3: 'Istoc absente';
uerum etiam in caesura, quae est post thesin pedis paenultimi:
Mil. 6: 'Geminis communem clam parietem in aedibus* — ubi
iniuria praepositionem expulisse mihi uidentur uiri docti —
nee minus in penthemimeri: Aul. 8: 'Id surpit; illic Euclioni
rem refert', cum ne nomen proprium quidem satis excusatio-
nis praebere uideretur.') Itaque hoc merito nobis concedi
putamus, quod iam Ritschelius iudicabat, eos uersus maxime
suspectos esse, in quibus sanam causam deprehendere non
1 ) Qualia uestigia si etiam in fabulis Plauti dedita opera colligerentur,
clara lux quaestioni afferretur.
i
De argumentorum metricorum latinomm arte et origine. 269
possimnS; car poeta facili mutatione et maxime transpositione
hiatam declinare nolnerit Sed nideamus exempla ipsa.
Ac primum quidem legitimus ille et apud Plantnm nsi-
tatissimus hiatus i6\^ kjJ) — triciens fere redit in 'Psendulo',
cf. Lor. ad Pseud, arg. I, 3 — in acrr. certo bis inuenitur:
Mil. 2: 'diim ero', Men. 1: 'quol erant*.
Ex ceteris primum nouem elegi, qui cum non insigni
uersus loco, qualis est caesura primaria, inueniantur; ne a
propugnatoribus quidem hiatus obstinate defenduntur.
Emendationi autem a me probatae quam breuissime, ne
conspectus obscuretur, addam uncis circumclusas aliorum sen-
tentiaS; quae quidem dignae uideantur, ceterum ad editiones
criticas lectorem relegans.
1. 1. Gas. 3: 'Sors senem adinuat, uerum decipitur dolis';
Bothius recte: 'Senem adiuuat sors'.
2. Ep. 5: 'Imprudens iuuenis. compressae ac militis*, u.
supra condemnatum sanaui: 'compressae (a se)' [Pylades: 'mox
compressae'].
3. Merc. 5: differunt ipsi codd.: CD exhibent: 'Amat senex
banc se adsimulans uendere', B: 'banc ad se sim.\ quas lec-
tiones R. bene conflauit hunc in modum: 'ac se adsimulans'
[Gruter: 'ac se sim.'; Gulielmius: 'at se sim.*].
4. Men. 8: 'Menaechmum omnes ciuem credunt aduenam'
Pyladis transpositione 'ciuem credunt omnes* .uerborum co-
nexum apertiorem fieri uidit Mueller p. 514.
5. Cure. 1: 'Gurculio missus Phaedromi it Gariam' hiatum
io arsi molestissimum expulit Gulielm. sic: 'iuitGariam' (ante
'it' spat. 1 — 2 litt. in cod. B) ['it in' Pylades, Goetzius].
6. Gurc. 2: 'Ut petat argentum. Ibi eludit anulo', Goetzius:
'clam ibi', qua ratione simul alter hiatus post 'argentum' toUi-
tur' [alii: 'inibi'; cogitaui etiam de 'tum ibi', ut 'ibi tum'')
inuenitur].
Hie monebo aliquid, quo tota quaestio multum illustratur:
ut prorsus carent hiatu argumenta Asinariae, Persae, Rudentis,
1) Ut And. 106 saepius, atque illud 'turn ibi' ezstat in ipsa 'Gurcu-
lione in corrupto uersu 648: 'torn ibi me nescio quia arripit'.
270 Curtius Riccardus Opitz
Stichi, ita alia quaedam in oomploribus deinceps nersibos at-
que eodem fere loco macnlam illam exhibent, at facile coni-
cias bio archetypam maiora damna expertum esse uel libra-
rium aliqoamdiu dorminisse. Tales qaasi nidi hiatnum sunt
praeter ilium (Gore. Isq.) bice: Ampb. 2sq.; Gas. 1^3; Most 4
(aliter corr.), 5 ; Men. 2 sq. et 8 ; Mil. 3, 5 ; Poen. 2 sq. et 6 ; in-
primis autem Epid. arg. :
cf. a. 2: 'Persuasu semi atqne conductam'
a. 3 : ' Iterum pro arnica ei sabiecit filii '
u. 4: 'Dat erili argentam. eo sororem destinat'
n. 5: 'Impradens innenis compressae ac militis'
a. 7 : ' Ut ille amicam, baec qaaerebat filiam'
et Merc. cf. 1: 'Missus mercatum ab suo adulescens patre'
5: 'Amat senex banc se adsimulans uendere'
6: 'Tradit uicino. eum putat uxor sibi'
7: 'Obduxe scortum. Turn Gbarinum ex fuga*
8: 'Retrabit sodalis postquam amicam inuenit'
quae deprauatio etiam in alterum argumentum irrepsit. Talia
ne in ipsis quidem fabulis desunt, ut As. u. 756 — 760 in quin-
que continuis uersibus biatum inuenimus, ad quern locum bario-
latur Ussingius, cuius cf. etiam Prolegg. p. 21 8 in. Sed pergo
in enumeratione :
7. Men. 3: *Nomen surrupti illi indit, qui domist* pro-
logum secuti transposuimus : 'indit illi* cf. p. 254.
8. Aul. 7: 'Re omni inspecta compressoris seruolus*, Muel-
ler: ' inspectata', cf. Most. 10 fCamerarlus: 'reque*].
9. Capt. 5: 'Et inibi emit olim amissum filium': iam pri-
dem restitutum est: 'in i'bus'. Gorruptela mihi uidetur ex coni-
pendio orta esse: 'in ib;' cf. True. 5: 'trucib; morib;'.
Quibus absolutis pergimus ad biatum, qui est in caesura
post paenultimi pedis tbesin intercedente, ubi retardatione qua-
darn aduersarii ilium defendi autumant.
II. 1. Amph. 3: 'Pro patria Amphitruo dum cernlt cum
bostibus', uersum aperte corruptum supra ex cod. B restitui-
mus ' decernit * legentes.
De argumentoram metricorum latinorum arte et origine. 271
2. 3. Merc. 7 sq. : ' Obduxe scortum. Turn Charinum ex fuga
Retrahitsodalis, postquam amicam inuenit'.
Poterat auctor, nisi hiatum in deliciis habebat, in altero n.
scribere : ' repperit \ Malnit, ni fallor, ' amicam illam (cf. litam
True. 10) inuenit' [R. 'ei inuenit*]. Priorem antem uersum me
transpositione restitnisse spero: 'Turn sodalis ex faga Retrahit
Charinum'; de clausula cf. p. 265.
4. Cas. 1: 'Conseruam uxorem duo conserui expetunt* ex
fabula supra inserui*ui': 'conserui <ui> exp.* [Mueller 'sibi*
inseruit' etiamque alia proposuit p. 528, Luchsius: 'una expe-
tunt*, qui poterat aptius 'unam exp.*].
5. Aul. 1: 'Aulam repertam auri plenam Euclio\ Gausam
corruptelae indicaui p. 250. Ex emendationibus praefero Bothii :
'Aulam repertam auarus plenam auri Euclio'.
6. True. 4 : ' Clam sibi supposuit clandestino editum'. Possit
aliquis auctori ' clandestinod ' uindicare, quales formas ante
oculos babebant posteriores in antiquis monumentis. Nam Rit-
schelii nequeo assentiri sententiae censentis Nou. Exc. 123 pro-
cul habendam esse illam medelam a posterioris aetatis opu-
sculis. Illic tamen aliud quid ultro se offert: cum u. 460 cod.
Vet. exhibeat: 'supposiui' (cett. supposui), uerisimile est (iam
Scaligero uidebatur) scriptum fuisse: 'Clam supposiuit
sibi cl. ed.'. Atque quae dubitandi causa est, quoniam anti-
quitatis amatores etiam non moniti illam formam adhibebant ?
Cf. Apul. in fragm. apud Prise. (Hildebr. II p. 637).
7. Poen. 6: 'Lenoni obtrudit; ita eum furto adligat': scri-
bendum est 'itaque* sine dubio cf. Mueller p. 534, in cod. B
scriptura 'itae' fortasse uestigium latet.
Haec igitur septem uel potius sex fexempla (nam primum
nihil ualet), si paucitatem emendationisque facilitatem respici-
mus, non possunt non maxime suspecta uideri.
III. Nunc dif&dentes potius quam confidentes codicum
memoria ad tertiam classem transimus, ad hiatum, qui in cae-
sura penthemimeri inuenitur. Atque de uiginti fere illis quae
apud Osannum reperiuntur exemplis, statim septem detrahenda
sunt, quia false aut ambiguo fundamento nitnntur. De emen-
272 Curtius Riccardus Opitz
dandi autem ratione hoc praemitto: descripta uersus parte
usque ad incisiouem librarius posteriorem addens uoculam ad
explendos pedes non necessariam neglegere potuit facillime.
1 . Plane destituta est codd. auctoritate Osanni lect. Most 4 :
'Terrifica monstra ait uideri in aedibus*.
2. Neque magis certum uidetur Men. 3 : ' Nomen surrepti
indit illi qui domist \ Nam excidisse aliquid post uocem ' sur-
repti * docet cod. B script. ' surreptiti * (CD ' surrepit *). Itaque
propono: 'Nomen surrupti cum indit — facit et q. s.'. [R. *ibi'
inseruit, Brixius dubitanter 'tum\ Mueller p. 490 de forma
*surreptici' cogitat]
3. Ep. 2 : ' Persuasu serui atque conductam'. Supra p. 253 sq.
ex fabulae locis quibusdam restitui: 'Persuasu serui qui ali-
quam conducticiam'. [Goetz.: 'qui aliam\ Gepp.: 'qui aeque',
Hasper nuperrime in progr. Dresd. de Epidico 1882 p. 8: 'P. s.
atque is (sic Bothius) conductam mulierem' uel 'seruoli atque
is conducticiam'.]
4. Merc. 6 : ' Tradit uicino. eum putatuxor sibi'(CD:'cum*):
mihi CLAM ante CUM excidisse uidetur coll. fabulae u. 807 sqq.:
'Nam uir si scortum duxit clam uxorem suam' et u. 815:
'Si quis clam uxorem duxerit scortum suam'.
5. Mil. 5: 'Suom arcessit erum — Athenis et forat' sine
dubio corruptus est: ex cod. B lect. 'erumna thenis' elegan-
tissime Ribbeckius elicuit: '(Suom arcessit seruos) erum ab A.\
Initium iam Ritschelius sic restituit: 'S. a. seruos erum*. [Gan-
dino in Riuista di Filol. I p. 432 hoc monstrum uenditat: 'Suom
ar sese arcessit e. A. e. f.*, nee melior est Ussingii hie uersus:
'Suum seruos arcessit erum Athenis et forat*.]
6. Most. 5: 'Et inde primum emigratum. interuenit\ Hoc
'primum' cum aperte corruptum sit, pro certo testimonio ne
hunc quidem u. habere audeo. Fortasse latet in 'primum'
iam
'pridem', ut scribendum sit 'et inde pridem iam emigratum'.
[R. 'esse' inseruit, quod omittere solet noster, uide infra.]
7. Poen. 2: 'Osor niulierum emptum adoptat hunc senex\
De cuius uersus praeter hiatum morbo quoniam supra p. 265
disseruimus, utimur cum Ritschelio hac transpositione: 'Osor
De argumentorum metricorum latinorum arte et origine. 273
molienim adoptat banc emptum senex'. Quid significet cod. B
scr. *mulierar (sec. Goetzii coll.), nondum perspexi.
8. Men. 2: 'Ei surrupto altero mors optigit'; cf. p. 254,
nbi banc emendationem uecessariam esse demonstrauimns :
'Eorum surrepto altero mortem oppetit' [R. 'illoram*, Mueller
p. 498 'ilico' inseruenmt].
Secuntur duo loci, quos iam supra propter alterum bia-
tum sanauimus:
9. Aul. 1 : 'Aulam repertam (auarus) plenam auri Euclio'.
10. Cure. 2: 'Ut petat argentum. (Clam) ibi eludit anulo'.
Dimidio sic expedito uideamus, quae restent:
Tres uersus sola transpositione restituo:
11. Mil. 3: 'Legato peregre, ipsus captust in mari' scri-
bens cum Pareo : ' captust ipsus in mari *, cf. p. 265.
12. Merc. 1: 'Missus mercatum ab suo adulescens patre*
cum eodem: 'Mercatum missus' [R. 'Misstis adulescens' contra
auctoris usum]. _
13. Ep. 3: 'Iterum pro amica ei subiecit filii*. Ut artius
coniungantur quae cobaerent notiones, facillime effieio bac
collocatione unice uera: 'Iterum subiecit ei pro amica filii\
[Errant, qui 'ei' metiuntur in tertia sede; Brugmanus (de se-
nario p. lOsq.) in perfecto iniuria oflfendit; cf. etiam Hasperi
progr. p. 8.]
14. Ep. 4: 'Dat erili argentum. eo sororem destinat' cum
Brugmano (p. 11) sanandum censeo pronomine relatiuo Cquo'),
cf. Capt. 9: 'Indicio quoins'; Cure. 8: 'Oratu quoins', praeterea
Trin. u. 9 : ' Ut uenit ad aedes, bunc deludit Cbarmides
Senex, ut rediit; quoius nubunt liberi'.
Sed cum duae illae sententiae a ooninnctione 'ut' incipientes
nimis molestae et ne aptae quidem sint, proponam: 'Senex,
(q)ui rediit; eius nubunt liberi'.
15. Poen. 3: 'Et facit beredem: eius cognatae duae', ubi
eadem medela praesto est, possis etiam 'istius' conicere, coll.
Aul. 3: 'istius uitiat filiam', et Trin. 5: 'soror istius poscitur'.
Fortasse scripsit ' stius' ut Fronto solebat, cf. ed. Naberi p. 280.
[Geppertus: 'eiusce'.]
Leipsiger Stadien. YL 18
274 Curtius Riccardus Opitz
Quam formam non dubito adhibere
16. Amph. 2: 'Mutauit sese in formam eius coniugis' scri-
bens: 'formam stius 0 couiugis', cum recc. codd. apad Osann.
exhibeant 'illius' et docti quidam uiri, in his Fleckeisenus,
transpositione uocabnloram conexnm malint obscnrare [Goetzios
et Loewius in ed.: 'in formam absentis coniugis'J.
17. Ep. 7: 'Ut ille amicam, haec quaerebat filiam'. Ad-
stipulor Muellero p. 685 'ita' inserenti, quippe quod facillime
excidere potuerit post 'amica* [Camer. 'quaeritabat*].
. 18. Capt. 1 : * Captust in pugna Hegionis filius*. Spero me
p. 251 extra dubitationem posuisse banc lectionem: 'Captust
in Alide H. f.', ut p. 268 ad Aul. 8 demonstraui nomine pro-
prio hiatum non excusari.
19. Trin. 1 : 'Thensaurum abstrusum abiens peregre Char-
mides'. Muniui p. 257: Fleckeiseni emendationem: 'abiturus'
[Mueller: 'thensaurum auri*; Loewius Anall. Plaut. p. 195:
'abetens', quia cod. Vet. exh. 'abe ens'].
20. Pseud. 6: 'Opemque erili ita tnlit; namSimmiae' baud
infelicem Bothianae coniecturae ' ita (at)tulit' me propugnatorem
exstitisse (p. 255) puto [Camer.: 'ita tetulit'; nuper Tb. Brau-
nius in obss. gramm. et critt. Berol. 1882 p. 17: 'sic'].
21. Pseud. 4: 'Venientem caeulam interuortit symbolo'
mensuram 'cacula* p. 262 (223 sqq.) ita uindicauimus, ut non-
acrosticha acrostichorum auctori ante oculos esse uersata pro-
baremus. Contra si cui non-acrr. auctor imitator esse uidetur,
in acrostichis hiatum inuenisse non potest, nam si inuenisset,
non tanta fiducia prauam mensuram adoptasset.
Ad finem perueni. Quod autem assecuti sumus, si mecum
reputo, non uideo, quid grauius quidque utilius cogitari possit
ad Plautini hiatus qui dictitatur quaestionem illustrandam. Nam
si concedendum est ex 166 uersibus argumentorum tantam par-
tem hiatu inquinari potuisse, iam desinent in Plauti fabulis
coniuere et tergiuersari.
1) De iste* pronominis usu (= ille) cf. p. 281.
Dc argumentonim metricorum latinorum arte et origine. 275
Quaestio 8.
I)e argumentorum metricorum latinorum origine et de aero-
stick or um Vlaiitinomm ait dor e,
Quoniam uidimus propter sermoDem acrosticha Antonino-
rum fere aetati esse tribuenda uec metricae artis praestantiam
repugnare, nunc de origine argumentorum in uniuersum quae-
rentibus non neglegenda nobis uidetur uel haec deliberatio:
argumentorum quotquot cognouimus, nullum certo testimonio
(nam Donati error omittendus est) ex antiquis oriundum esse
temporibus traditur, contra nonnuUa in posteriorem aetatem
relegamus siue propter disertum testimonium sine quod ad
scriptorem pertinent posteriorem, cf. Apollinaris argumenta
Terentiana et Vergiliana, alia ilia Vergiliana, Lucaniana, Sta-
tiana. Sed certius res i)otest stabiliri. Namque fontem mihi
uideor inuestigasse, ex quo totum hoc poeseos genus emana-
uerit. Rhetores nimirum ut in aliis poetis ita in comicis quo-
que satis aptam exercitationum suarum materiam inueniebant.
Sic Donati, qui dicuntur commentarii, multa rhetoricl studii
uestigia demonstrant. Atque ad Terentium maxime uidentur
se applicasse rhetores, simul autem ad Vergilium •) ; quod ut
intellegas, cf. Eugraphii in comment. And. praef. : ' Cum omnes
poetae uirtutem oratoriam semi)er uersibus exsequantur, turn
magis duo uiri apud Latinos, Vergilius et Terentius. Ex
quibus, ut suspicio nostra est, magis Terentii uirtus ad ratio-
nem rhetoricae artis accedit; cuius potentiam per singulas co-
moedias, ut possumus, explicabimus*. Qua re sane, qui argu-
menta nata sint, nondum explicatur, sed mox dilucidum fore
spero. Gonferas, cum nostris poematiis themata, quae ante
rhetorum Senecae, Quintiliani, Calpurnii Flacci controuersias
leguntur, ut hoc, qupd instar omnium est: Sen. exc. contr.
Ill, 3 p. 249 K. :
1) Notissima est Vergilii uirtus rhetorica, de qua cf. Comparettium,
Vergil im Mittelalter cap. IV p. 32 sqq.
IS*
276 Curtius Riccardus Opitz
Cum tricenario filio pater patrimoninm diuidat.
Quidam habuit filium frugi et luxuriosnm.
Abdicauit luxuriosum. frugi peregre profectus est;
A piratis captus est; de redemptione scripsit patri.
Patre cessante luxuriosus praeuenit et redemit.
Rediit frugi; adoptanit fratrem suum. abdicatur.
Nonne plane eandem agnoscis naturam eundemque colo-
rem V Porro quam saepe redeunt in controuersiarum themati-
bus comoediarum argumenta; inuenimus enim, ut exempla
proferam, piratas et homines ab eis raptos ut in Mil. glor.:
Sen. I, Get 7; excerpt. Ill, 3 — maritos peregre profectos,
quorum coniuges a patre iubentur illos deserere, ut in Sticho:
Sen. II, 2 (10) — non speratos patris reditus, ut in Most. Trin.:
Sen. exc. V, 2 et 4 — filios luxuriosos: Sen. exc. Ill, 8; exc.
IV, 1 — fratres , quorum alter frugi , alter luxuriosus , ut in
Adelph.: Sen. exc. Ill, 3 — patres, qui luxuriante filio luxu-
riari incipiunt, ut in Asin. et in Bacch.: Sen. II, 6 (14) — ad-
optiones, ut in Adelph. Men. Poen.: Sen. n, 4 (12) — mere-
trices, ut ubique: Sen. II, 4 (12); IX, 25 — adulteros (depre-
hensos), ut in Cas. et in Mil.: Sen. n, 7 (15); exc. IV, 7; exc.
VI, 6; IX, 24 — uestium mutationes, ut in Eun.: Sen. exc.
IV, 1 ; exc. V, 6 — furta, ut in Aul. : Sen. X, 35 — communis
parietis perfossiones, ut in Mil.: Sen. VII, 5 (20); X, 35 —
uirginum uitiationes, ut in Eun. Ilec. Aul. Cist.: Sen. VII, 6 (21);
exc. VIII, 6 — expositos liberos, ut in Haut. Cist.: Sen. IX, 3
(26) — pauperis filiam a diuite petitam in indotatas nuptias,
ut in Aul. : Sen. VIII, 6 — naufragia, ut in And., Rud. : Sen.
exc.V, 1; exc. VIII, 0 — bella, ut in Amph. Capt.: Sen. exc.
IV, 4 et S; exc.V, 7; exc. VI, 5; VII, 7 (22); X, 3 (32) — cap-
tiuos, ut in Capt.: Sen. exc.V, 7; VII, 7 (22); X, 5 (34) —
legatos missos ad redemptionem, ut ibidem: Sen. VII, 7 (22) —
manumissiones, ut saepe: Sen. VII, 6 (21).
Haec, quae nunc exhaurire nolui atque aliorum ex con-
trouersiis augeri posse baud ignoro, argumentorum thematum-
que affinitatem satis luculenter demonstrant. Quid, quod ipsa
forma baec ad ilia accedunt, cum persaepe numero decurrant
^
De argumentonun metricorum latinonim arte et origine. 277
iambico? quod ut demonstrem , rursns unum exemplnm pro-
ponam, Sen. exc. VI, 4:
Veneficii sit actio.
Proscriptum uxor secuta est. quodam tempore
Secreto poculum tenentem interrogauit,
Quid esset; ille dixit uenenum et mori
Se uelle. rogauit ilia ut partem sibi daret
£t dixit se nolle sine illo uiuere.
Partem bibit ipse, partem uxori dedit.
Periit ilia sola, testamento inuentus est
Maritus heres. restitutus arguitur ueneficii.
Quae uide quam facile in senarios redigantur, licet sane non
omnes seneras leges sequantur:
Proscriptum uxor secutast. quodam tempore
Secreto poculum tenentem interrogat,
Quid esset, dixit ille uenenum, nam mori
Se uelle. Rogauit ilia, ut partem sibi daret,
Et dixit nolle se sine illo uiuere.
Partem bibit ipse partemque uxori dedit.
Perit ilia sola, testamento inuentus est
Maritus heres. arguitur uenefici.
Atque etiamsi non omnia themata tam constanter iambis de-
currunt, nonnuUos tamen in iis hie illic uersus integros in-
ueni, sententias autem, quae leniter correctae uel suppletae
ad senarii normam accommodari possint, plurimas.
Quid autem ex tota hac similitudine coUigemus? Duas
res, quantum ego intellego, et hoc quidem praeter cetera:
hand modice comoedias expilasse, qui*) in rhetorum scholas
induxerunt controuersiarum argumenta. Itaque, quamquam suo
iure E. Rohdius (d. griech. Roman p. 338) eorum iudicio ad-
1) Cum dubium esse nequeat ex Graecis importata ilia esse ad Ro-
manos (ci. Rohdli, d. griech. Roman p. 288 sqq., 336 sqq. com adnott., prae-
terea Dirkseni scripta I p. 254 sqq. , inprimis p. 260) , tamen ipsi quoque
rhetores Latini Graeca exemplaria augebant et imitabantur (cf. Dirksen.
p. 260 cum adn. 43, p. 261 in.).
278 Curtias Riccardus Opitz
stipulatus est, qui matrem sophistarum nominauenint tragoe-
diam, hoc uelim non omitti, quantum etiam ex >comoedia ma-
ter iae illis redundauerit.
Alterum autem hoc est: cum solerent Latin! rhetores con-
trouersiarum argumenta presse et concise uersiculoram modo
proponere, poetarum similia ex parte et cognata scripta ad-
euntes, ut Terentii, horum quoque ut summam breuiter con-
derent, uersibus, ut par erat, facile commouebantur. Atque
si ad Terentium primum se applicauit haec consuetudo, quod
uerisimile est propter huius uirtutem rhetoricam, uix ante
finem primi p. Ch. saeculi incepit, qua aetate resuscitatum est
acre autiquarum litterarum studium. Verum etiam aliorum
auctorum scripta eodem modo excerpta sunt, inprimis Vergilii
— epica puto aptius uersu heroico — atque ex ipsis his tem-
poribus totum illud epitomandi studium percrebrnit.
Hie alia quaedam poematia comparabo, quae primo p. Gh.
saeculo orta sunt sat singularia, fabularum Aesopicarum iam-
bicas, quas Phaedrus fecit, paraphrases, quae tamen epito-
marum potius pleraeque quam fabularum speciem praebent,
ut haec I, 4 (Luc. Mueller) :
Canis per fluuium carnem ferens.
AinUtit merilo propriumy qui alienum ad petit.
Canis per flumen carnem dum ferret natans,
Lympharum in speculo uidit simulacrum suum,
Aliamque praedam ab altero ferri putans
Eripere uoluit: uerum decepta auiditas.
Et, quern tenebat ore, dimisit cibum.
Nee, quern petebat, potuit adeo adtingere.
Agnosco in his quoque rhetorum themata, cum breuitate
et toto colore eorum sint simillimae ac saepe ipsa causae, ut
ita dicam, commemoratio in fronte iuueniatur. Nee fugit uiros
doctos mira Phaedri ilia breuiloquentia a fabulae natura pror-
sus aliena, cf. Nachtr. z. Sulzers Theorie d. schSnen Kttnste VI
p. 73 sqq. et p. 76: 'Bey weiten in den meisten Fabeln unsers
Phaedrus ist die Erzahlung durchaus summarisch'. Quod autem
De argumentorum mctricorum latinorum arte et origine. 279
loogiores quoque fabulas confecit, a ])ristino consilio abcrrauit,
cf. Ill, epil. u. 8; IV, epil. 7 sqq.; Ill, 10 u. 60. Quae Phaedri
poematia cum uerisimile sit nota fuisse inter posteriores, in-
primis inter seholasticos Oy non mirabimur, si certam in argu-
mentis imitationem inueniemus, of. Most. 5sq.: 'Interueuit
Lucripeta faenus faenerator postulans' cum Ph. II, 1,-2:
'Praedator interuenit partem postulans*.
Itaque, ut comprehendam, quae sentio : ubi de argumentis
cuiuslibet scriptoris quaestio oritur, non iam quauis aetate
auctor quaerendus erit, uerum utique ea, quae Augusti tem-
pora secuta est, quippe ex quibus, quamquam declamatum est
iam Gicerouis aetate, prima declamatarum controuersiarum
testimonia habeamus, cf. Sen. contr. I, praef. 12: 'hoc enim
et q. s.', praeterea: 24. De comoediarum autem argumentis hoc
dicendum erit: Plautina orta esse post Terentiana, quia ad
horum exemplar uidentur esse conscripta, ut liceat iam cum
aliqua probabilitate banc proponere seriem^), qua periochis
Sulpicii succedunt non-acrosticha (cf. 'insperato* alia), his acro-
sticha (cf. 'cacula' alia). Quam imitationem et communem tri-
bus illis auctoribus rei metricae seueritatem si specto, nunc
hoc quoque argumento utor, ut dicam acrostichorum auctorem
solum admittere hiatum uoluisse non uideri credibile.
Atqui perlustranti ilia tempera ex ipsis Sulpicii Apolli-
naris, si non discipulis, attamen aequalibus quidam idoneus
mihi uisus est, in quem acrosticha conferremus — M. Corne-
lius Fronto.
Hunc ipsum auctorem ut existimem, satis firmis argu-
mentis commoueor. Namque aetate ilia renascentis antiquo-
rum scriptorum studii Fronto quasi antesignanus exstitit:
Primum in rebus orthographicis, ex quibus ut ea tantum,
quae in argumentis reperiuntur, commemorem, 'ei' semper
pro '7' littera uidetur scripsisse in terminationibus : corpusculei
p. 90 1. 14; Asianeis p. 86, XXXVI, 51 1. 6; seruilei 233, 10;
nataleis p. 91, LIV, 69 1. 4; progredei 96, 6; placard 210, 17
1) Quamquam raro laudantur.
2) Quam iam supra uerisimilem esse cognouimus.
280 Cortius Riccardus Opitz
— sed etiam in mediis uocibus : Seisenna 114,4, eimaginem
46,18. Quod autem in acrosticho poeta formam 'Capteiaei'
adhibuit, contra * Miles gloriosus', puto eum nnnm nersam lacri-
facere uoluisse in longiore argnmento. Nam hallucinatar Osan-
nns ad h. 1. ut ad True. u. 8, ubi forma 'uata' est in acro-
sticho. Porro *o' pro littera 'u' recentiore legitur, ut 'auom,
nauom' p. 226, 6; 'quom' 122,3 alibi; 'uolsus' 128,15; 'uol-
garis' 151,6; 'uolgo* 214 laud. Negl. 6; 'uolnera' 205,17;
'uoltus* 234, 17; Locretium (?) 149, III, 15. Adde: 'surra-
puisset' 227,9 ut Men. 2, et alia singula.
Verum etiam formas ueteres uerborum Fronto usurpauit,
cf. 'ipsus' p. 84, 1, ubi ignarus librarius / superscripsit, cum
Mil. 3; Capt.7. 'Portendier' 220,4 = As. 1: 'auxiliarier\
Ckim illo 'obduxe* Merc. 7 cf/indixtei' 227, 6. Grauior etiam
uidetur forma 'Patrice les' p. 19, 5, cum plane respondeat
formae ' Alcnmena' in arg. Amph. Praeterea magna multitude
glossarum Gornelii studium demonstrat, quas non opus est
enarrare. Ipse disertis uerbis suum antiquarum uocum amorem
confitetur identidem ut p. 151, 4 sqq.: ' — uerbis interdum sin-
gularibus requirendis? .... ut de uolgaribus elegantia, de
contaminatis noua redderes (cf. 'lucripeta' Most. 6),
imaginem aliquam accommodares, figuram iniceres, prisco
uerbo ado'rnares, colorem uetusculum adpingeres'
(scil. orthographia). His adde Gellii uerba N. A. XIX, S, 16:
* — ut nobis studium lectitandi in quaerendis rarioribus
uerbis exerceret et q. s.\ Quo pertinet uocabulum 'subser-
uire' (Amph. 4), quod M. Caesar adhibuit, cf. huius commen-
tationis p. 24Ssq. Audaciorem animaduerte usum substau-
tiuorum in -or, ut haec sunt aVra^ etgrji^iiva: 'eductor*,
'esor*, *libator*, 'promulgator* (cf. Klussmann. emendatt. Fron-
ton, ed. Berol. a. 1874 p. 75 sq.J, ut eidem auctori etiam illud
'compressor' Aul. 7 possit uindicari. Singula quaedam, quae
ad syntaxin spectant, addo: coniunctionem 'postquam'
cum praesenti tempore coniunctam p. 237, 9sq.: post-
quam id frustra orat, cf. Merc. 8: 'postquam amicam — inuenit'.
Vide A. Ebert. Synt. Front. (Acta sem. Erlang. II p. 344); Draeger.
De argumentorum metricomm latinorum arte et origine. 281
II p. 557. Ad locutionem 'alitus fuerat' Men. 7 supra p. 248
duos locos M. Caesaris, discipuli FroDtonis, attulimus. Prae-
terea cf. banc constructionem particnlae 'iDuicem' Men. 10,
de qua diximus p. 237 sq., Fronton, p. 59, 15: 'neue inuideant
inuicem amici tui sibi', ubi nullo iure Mains pronomen 'sibi'
omisit Locution! illi 'frustra habere' apud Frontonem
comparari potest 'ins u per habere' = neglegere, cf. Ebert.
p. 331 sq.; Hand. Turs. uol. II p. 3S6, 6. — De frequenti apud
Frontonem usu pronominis iste = ille cf. Ebert. p. 327sq.:
in argg. Aul. 3, Trin. 5, Amph. 2(?), Trin. 3, True. 3, True. 10(?).
— Quod ell ip sin attinet, docet Ebert. p. 351: Praesens uerbi
'sum' saepissime apud Frontonem omitti, item infinitiuum'esse'
post adiectiua et participia plerumque, cf. As. 6: 'Riualis
amens'; Poen. 3sq.: 'Cognatae — raptae'; Ep. 6: 'cognouit —
sibi — OS sublitum'; Most. 5: 'ait — emigratum'; ib. 8: 'accep-
tum dicit pignus'; ib. 10: 'se derisum dolet'; Men. 8: 'ciuem
credunt — aduenam'; Merc. 4: 'confingit — emptam'; Pseud. 5:
'dicens Syrum se'. — Et si allitterationem quaeris (Eb.
p. 353 sq.), cf. talia: Pers. 4: 'Subornata suadet sui parasiti
filia'; Stich. 2: 'Tam perseuerent peregrinantes pauperes'.
Quatenus omnino antiquitatem Fronto affectauerit iam uidi-
mus; maxime Planti fuisse ilium ueneratorem Stude-
mundus in Klussmanni emendatt. Frontt. p. XXX sqq. accu-
ratius exposuit. Et bene congruit acrostichi usus, quem
receptum ab Ennio, ni fallor, ex Pseudoepicharmeis 0 cum
antiqui haberent, posteriores renouauerunt, si quidem post
Italicum, 'Homeri latini' auctorem, aequalis Frontonis,
lustinus Faustinus acrosticho usus est, cf. Anth. Lat. ed.
Meyer I p. 252 c. 812; Teuflfel. litt. R.» c. 362, 1. Atque si quis
indignum putet argumentorum lusum celeberrimo homine,
hunc de ' Laudibus Fumi et Pulueris' et de ' Laudibus Negle-
gentiae', praeterea autem de Apollinaris periochis recordari
iubeo. Ceterum ab ipsis Frontonis discipulis anti-
1) De Ennii cum Epicharmeis conexu cf. Bemhardil litt. Gr. 11^,2
p. 521, de acrostichis Epicharmeorum Ritschel. Par. p. XVI.
282 Curtius Riccardus Opitz
quarum comoediarum argumenta confecta esse ex
hoc loco coUigas: ep. M. Caes. p. 34 1. 13sqq.: 'Feci tamen
per bos dies excerpta ex libris sexaginta in quinqne tomis:
sed cum leges sexaginta: inibi sunt et Nouianae et Atella-
niolae et Scipionis oratiunculae: ne tu numeram nimis expa-
aescas', qno indicare Caesar uidetur se Atellanarum fiabnlarum
paucis uerbis condidisse argumentum 0^ cf. Klussmanni emendd.
Frontt. part. (Gotting. 1871) p. 20sq. cum adn., qui recte hoc
subaudit: Nouianas et alias Atellaniolas.
Quid? hoc quoque, *quod per se est probabile, Fron-
tonem italicos fecisse senarios apparet ex hoc nersu
(frg. 6 Naber): *Et illae uestrae Athenae Dorocorthoro' — quern
adfert L. Mueller de re m. p. 97 ibidem disputans de studio
italici uersus resuscitato.
Pars III.
De argtimentis VergilianiSy LucanianiSy Statiams^ ceteris.
Quaestio 9.
De codicum in tradendis aryuinentis Vergilianis fide sine
de duplici recensione,
Tertio loco de Vergilianis argumentis et de aliis quibus-
dam uersu heroico conscriptis breuius disputare proposuimus.
Nam ad aetatem definiendam neque metricas leges spinosas
enucleare refert, quoniam usque ad ultima fere tempora, qui
poetarum classicorum placita sequerentur, non defuerunt, ne-
que ex sermone multum elucebit, quod suam naturam hi auc-
tores plane exuerunt, poetarum, quos excerpuut, induerunt.
Nihilo minus hie quoque nonnuUa neque ea spernenda inda-
gari posse speramus. Ac primum quidem de Sulpicii argu-
mentis Vergilianis (Anth. Lat. ed. R. c. 653) non excuse, quod
adhuc neglexi L. Muelleri sententiam, qui in Mus. Rhen. uol. 19
1) De glossariis cogitari posse censet Ribbeckius.
\
De argumentorum metricorum latinorum arte et origine. 283
(a. 1864) p. 114 sq., nomen auctoris prorsus non curans, quinto
uel sexto p. Ch. saeculo ea attribuit (consentiente Comparettio
in 'Vergil iin Mittelalter' p. 139 cum adn. S), quam senten-
tiam turn restrinxit ipse ib. uol. 23 (a. 1868) p. 657 saec. quar-
tnm uel quintum proponens. Atque banc opinionem ut defen-
deret, nimis acerbam iudicium de opusculis illis tulit illic
p. 122: 'die Erz^hluog ntlmlich ist fast ttberall in dem ganzen
sogenannten Gedichte ungeschickt, und hllufig nur dureb ge-
nauere Kenntniss der Aeneis verstandlieb. Manches, beson-
ders die AnfAnge, in denen immer der erste Halbvers des
entsprecbenden Bucbes von Virgil paradirt, ist beinabe un-
sinnig zu nennen'. Quod ita impugnabimus, ut singulos locos^
qui solius Vossiani Fol. Ill saec. IX auctoritate nituntur, ac-
curate examinemus. Sed ut bene praeparati ad proelium ac-
cedamus, altius repetentes initium primum ex aliis argumentis,
quae compluribus codicibus traduntur, discamus, quanta fiducia
possit offerri illi Vossiano. Eo autem libentius instituimus banc
quaestionem, quia cohaeret cum alia quadam, quae est de
duplici recensione. Cuius naturam demonstrabimus in inter-
polatorum of&cinam penitus introspicientes. Itaque euolue,
quaeso, carmen illud, quod primo loco exstat in Antbologia
Riesiana [Poet. Lat. Min. ed. Baebrensius uol. IV c. 176].0
Statim in primo uersu (Monosticbo I): Voss. E exbibet
aperta interpolatione :
'Aeneas primo Libyae conpellitur undis'.
Nimirum iam tum oflFensus tradita lectione ceterorum
'Libyae depellitur oris' nescio quis earn superscriptis illis uoca-
bulis corrigere studuit sat infeliciter. Adhibuit autem, ni fallor,
uerba arg. Ill, 6 : ' compulsus ab undis'. Itaque ueram scrip-
turam etiamnunc quaerimus. Potest rectum esse, quod Rib-
beckius coniecit: 'depellitur eras'. At quam facile praepositio-
1) Cum iam probata esset haec disscrtatio summo philosopborum
ordini, editum est fiaehrensii Poet. Lat. Min. uol. IV, ubi inueniuntur argu-
menta Vergiliana iiide a c. 176. Baebrensius contra nostram sententiam
codicis E lectiones plerumque praetulit ceteris; coniecturas eius breuiter
addidimus.
284 Curtias Riccardos Opitz
nes *de' et'ac' (= at) confundi potuerunt, et, ut hiatam procnl
habeas, nide, Dum fortasse Vergilinm imitatus scripserit (coll.
I, 377: 'Llbycis teinpestas adpulit oris'): 'Libycis adpelli-
tur oris', quae lectio exstat iam in edit. Heynii (cur. a Wag-
nero) nulla addita adnotatione et nuper ex Sangallensi quodam
saec. IX edita est ab Huemero (Studd. Vindob. uol. n p. 73).
VII, 1: 'Hie quoque Caietam sepelit, turn deinde
profectus', Voss.: 'H. q. C. tumult d. pr/. Particula 'turn'
iam librario superuacanea uidebatur. Superscripsit igitur ex
Aen. VII u. 6: 'Aggere composite tumuli' uocem 'tumuli',
unde ortus est Vossiani error. At minime sollicitanda est con-
iuDctio particularum 'turn deinde', de qua cf. M. Hertzium
Annall. Pbill. uol. Ill fa. 1S75) p. 7S5sq. Quare omni funda-
mento carent coniecturae Muelleri Mus. Rhen. uol. 19 p. 117:
' tumulo dat ' ; Maehlii , qui in Ephem. Gymn. Austr. uol. 22
(a. 1871) nonnuUas coniecturas edidit, p. 332: 'tumulo inde'.
VIII, 10: '(casusque suorum) Sortitus clipeo diuina
intentus in arte est', quanaquam rectus per se uerborum
sensus, latere poterat hominem minus attentum. Itaque cor-
rexit anonymus ex Aen. VIII, 619 et 730: 'Miratur' atque in
sequentibus 'diuinam natus in artem'.
IX, 3: *Teucrorum naues Rutulis iaculantibus
ignem' (sc. uersae sunt): cum intra huius uersus fines se
teneret ille, addidit praepositionem 'in': in naues sc. iacul.
IX, S: 'Pandaron alt urn': interpolator oflFendens in epi-
theto rariore, quo exprimitur Aen. IX, 735 'ingens' (cf. Eibbeck.
ProU. Verg. p. 375), 'acrem' scripsit.
X, S: Rc/X exh.: 'Aeneas perstat Mezenti caede
piata', ubi sensu carent ultima uerba, nam nimis artificiosa
est Heynii explicatio ' caedes sc. a Mez. facta'. Rectam uiam
ingressus est Ribbeckius couiciens 'parata', cui emendatloni
Maeblius p. 333 male praetulit suum inuentum: 'Pallantis caede
pianda'. Ni fallor, ne mea quidem coniectura contemnenda
est: 'M. caede petita', quoniam litterae e et / saepius con-
funduntur, cf. Ill, 10: 'Dripanis', XI, 6: 'ligati'. Eo autem
facilior fuit error, si librario obuersabatur exitus u. HI, 3:
De argumentorum metricorum latinorum arte et origine. 285
*Polydori caede piata'. Contra interpolatori, qui scripsit'M.
caede crnentns', in mentem uenerat clansnla hie non apta
Aen. 1,471: 'uastabat caede cruentus'. [Ratione non uti-
tur Baehrens. coniciens: 'Mezenti caede cruenti'.] Videmus
igitnr atqne uidebimus satis fortem eius fuisse memoriam in
tenendis uersibus Vergilianis.
Sed interpolati hi qnoque codices sunt bc/X apud Ries.,
qui cum inter se cognati esse turn ad eundem ac Voss. arche-
typum redire uidentur. Quorum nonnuUos locos aflFeram, quia
librariorum rationem ipsi quoque optime ostendunt.
[11, 5]: 'Somnum, quo monitus acceperit Hectoris
atri' mirum per se epitheton, sed illustratura Aen. II u. 272,
cum non intellegeret, nescio quis 'atrum* coniecit (be;').
[IV, 8]: 'nee iam datur ulla facultas*; cy: 'uUa
loquendi
loquendi\ Scriptum erat: 'facultas' et spectat fortasse glos-
sema ad Aen. IV, 390: '(Dido) linquens multa metu cunctan-
tem et multa parantem dicer e*, cf. praeterea similes elau-
sulas apud Verg.: 'data copia fandi* Aen. I, 520; XI, 248.
[V, 5]: Voss.: 'Iris item Beroen habitu mentita
senili'. Quid sibi uelit mira seriptura codd. bX: 'Iris nu-
tricem Beroen', intelleges comparans hos de alia ilia Beroe
locos Ou. Met. 3, 278: 'Ipsaque erat Beroe Semeles Epidauria
nutrix' et Hyg. fab. 107: 'luno in Beroen nutrieem Se-
meles se commutauit\ 'Iris tunc' exhibent codd. quidam apud
Burm., 'I. tum' scripsit Ribbeckius, 'I. anum' Heinsius et, ut
suum uenditans, Maehlius. At cum cod. c 'syllabam te ut uid.'
habeat 'erasam', auctoris manum sic restituemus: 'Iris iam
Beroen', cf. 'iam' U, 6; IV, 1 ; VHI, 8; IX, 10; XII, 1.
[VI, 3]: 'Ramum etiam diuum placato numine
portat', y: 'ante deum', quod per se rectius est, cf. Ribbeekii
adn.; sed glossema esse 'ante' apparet ex eo, quod X et'ante'
(c: 'antea') et (cum cod. c) formam 'diuum' seruat.
[IX, 7]: 'Audaeem Remulum et q. s.': Legimus in
codd. RX: 'Romulum', in cod. c: 'Rutilum' puto ex Aen. VII,
409 initio: 'Audacis Rutuli'.
Videmus igitur inprimis tum, cum tradita lectio offenderet.
286 Curtins Riccardus Opitz
aliam esse snperscriptam. Ex certissimls antem illis locis pro-
fectos indicare licebit etiam in iis exemplis, quae ambigna
uidentur esse:
Mon. II exh. cod. R saec.V — VI: *Funera Dardaniae
narrat fleetaeque secundo', E: ^defletque', cui scrip-
turae parum credo; aliam coDiectnram praebent recentiores
'fletnsque*, quam Riesius recepit. Si quid sentio quondam lege-
batur: 'fledeq.', scribendum autem est: 'clad em que', cf. in
monostichis c. 634, 2 R.: 'Edocet excidium Troiae cladem-
que (dadeq;) secundus*.
VII, 8: 'Concurrunt dictis, quamuis pia fata re-
pugnent'. Locutio *concurrunt dictis' — non intellecta a
Maehlio p. 333 — , quae apta est XI, 8*), hie minus placet,
quia colloquium non erat contra fata deorum. Sine dubio for-
tius aliquid desideratur, ut Maehlius scripsit 'coniurant tre-
pidi '. Plane aliam uiam ingressus est interpolator : ' Rex cedit
funis' coniciens. Atqui comparanti Aen.VII, 520: * con cur-
runt undique' et 582 sqq.: ' Undique coUecti coeunt — Ilicit
infandum cuncti contra omina bellum, contra fata deum
peruerso numine poscunt', haec mihi arridet emendatio: 'Con-
currunt (a) u i d i , quamuis etc , belli. Causa sc. con-
currendi et q. s.*, praesertim cum sententiarum conexus, in quo
Riesius iure ofiFendit, sic expediatur. Praeterea loco illo Ver-
giliano defenditur traditum 'fata' a Muelleri conamine 'uota'
[Baehrensius : an 'pacta'?], eodem refutatur Baehrensii coniec-
tura: 'Rex cedit fatis'.
XI,5: 'Corpora caesa uirum passim digesta cre-
mantur' illustratur uox' digesta' Aen. XI, 185 sq. (cf. Ribbeck.)
et 204 sqq. At facile suspicio poterat nasci scribendum esse
'disiecta', quod habet Vossianus.
Neque uero semper certa interpolandi causa apparet, immo
saepius sola aliorum locorum memoria ad textum corrumpen-
dum uidetur inuitasse.
1) Spectant, quae antecedunt, ad Aen. XI, 321 sq.: 'aequas dicamus
leges', ut Mueller uon debuerit addubitare 'leges aequante Latino". Cf.
Mus. Rhen. uol. 10 p. 120.
De argumentorum metricorum latinoram arte et origine. 287
I, 4: 'lactatns tandem Libyae pernenit ad oras'.
Voss.: 'Naufragus et — est aduectus ad oras'. Vocem
'naufragus', ad quam minus quadrat uerbum 'est aduectus',
sumpserit auctor ex arg. Ill, 6: *Naufragus utque foret
et q. s/, clausulam fingens secundum Aen. Ill, lOS: ' — primum
est aduectus ad oras' (alii: 'in oras*).
111,7: Variam lectionem sic ortam esse conicio: 'Inde
horrenda
fugam et dirae narrat praecepta Celaenus' (Voss.:
'I. f. et d. praecepta horrenda C/) coll. Aen. Ill, 712 sq.:
'Nee uates Helenus, cum multa horrenda moneret,
Hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno'.
Quare Mueller! coniectura, quam queritur a Ribbeckio teme-
rariam nominatam esse, sc. 'percepta oracla' re uera teme-
raria est.
MonostV: 'Quintus habet ludos et classem cor-
ripit ignis'. Hie quoque additamentum esse cod. Voss. lec-
tionem 'ludos, quos concelebraret' (cetera. uide apud
Bies.) manifestum est, sed quaeritur de eius scriptura, cum
ultima uerba sint euanida. Multa mutatis mutandis docti uiri
temptauerunt: potestas, Auerno, Anchisae, Acestes. Mihi pro-
xime ad litterarum ductus accedere uidetur 'quos concele-
brarit (uel: concelebrarut) Teucri'.
[V, 10]: 'Et placida Aeneas Palinurum quaerit
in unda' cod. E; 'placidum — in undis', lectionem codd.
hoyXy fortasse rectam esse censet Biesius. At si reputamus,
quantopere Vergilius hoc extulerit mare serenum fuisse, cf. Aen.
V, 848 sq.: 'Mene sails placidi uoltum fluctusque quie-
tos Ignorare iubes?' — et 870: '0 nimium caelo et pel ago
confise sere no' — , credibile est etiam argumenti auctorem
hoc commemorasse. Corruptelae autem originem banc puto,
quod illato semel 'in undis' ex Aen. V, 868 'rexit in un-
dis' 'placidum' sit corrigendo restitutum. [Scripsit Baeh-
rens. ' placitum' cum cod. P. Palat. s. X.]
Bocios
Manifestum etiam [VI, 1 0] : 'graditur classemque re-
u i s i t ', contulit enim iam Bibbeckius Aen. VI, 899 : ' sociosque
288 Curtius Riccardas Opitz
renisit\ itaqne cy habent: 'sociosqne reuisit', aperte inter-
polationem prodens X m. 2 : 't socios*.
Vn, 3: 'Mensis en nescimar inquit'; Eb: 'Mensis
iam', nimirum quia propter Aen. VTI, 116: 'heus! etiam men-
etUm
sas consumimns' quondam fuit: 'mensig en\ [Maior inter-
polatio indidem repetita exstat in cod. Z apud Baehrens. *^nien-
sas consumimus'.]
Non merito mihi uidetur VIII, 5 Biesius cum cett. editt
[secutus est Baehrens.] prae cod. E lectione 'Arcadia pro-
fugum' -spreuisse 0 reliquorum: 'Arcadiae profugum', quae
est electior, cf. Kuehner gramm. II p. 325, qui adfert Tac. A.
15,1:' profugus regni \
IX, 10: 'lamque fatigatus recipit se in castra
suorum', Yoss. 'in tuta suorum'. Monere uoluit inteipolator
de U8U Vergiliano, cf. Aen. IX, 366: excedunt castris et tuta
capessunt, praeterea VI, 358; Vm, 603; XI, 871. 882.
X, 3: 'Aduenit Aeneas multis cum milibus he'ros*.
Cf. c. 600, 2 sq. B.: 'auxiliis instructus Troius heros Aduenit'.
Becepit Baehrens. ex Voss. 'multis cum milibus inde', quod
non intellego; ni fallor, superscriptum erat 'umrfex*, quod
uersui tum est accommodatum.
X, 9: 'Et Lausum inuicta perimit per uolnera
d extra', pro quo uersu exstat in Voss.: 'Lausus fata patris
praesenti morte redemit'; uersus sat elegans, at uix
dubitabis de interpolatione, si disces, quomodo conflatus sit:
scil. ex Aen. VI, 121: 'Si fratrem Pollux alterna morte re-
demit' et Vin, 495: 'Begem adsupplicium praesenti Marte
reposcunt'.
XI, 2: 'Exanimumque patri natum Pallanta re-
mitt it'. Quamquam in argumento tam accuratam descriptio-
nem non exspectas, Voss. habet: 'patri feretro Pallanta
remittit' ex Aen. XI, 64: 'feretrum texunt' et ex simili exitu
u. 149: 'feretro Pallanta reposto'.
1) Cf. etiam Addend, uol. II p. LYI.
De argumentorum metricorum latinorum arte et origine. 289
At restant qnattuor maiorum interpolationum exempla, ubi
decernere difficilius est:
V, 7: duplicem recensionem in archetype faisse inde ap-
paret, quod cod. X hos duos nersus exhibet:
'In somnis pater Anchises, quae bella gerenda
(sc. monstrat)
Tunc natum Anchises solatur noctis in umbris*.
Concede prions uerbis 'quae bella gerenda* non prorsus reddi
locum Aeneidis V, 730: 'gens dura atque aspera cultn de-
bellanda tibi est Latio*. At multo suspectius est in altero
'solatur', quod ex Nautae oratione u. 708 Csolatus') uide-
tur inlatum. Locutio 'noctis in umbris' orta esse mihi
uidetur ex memoria huius loci 11,621: 'noctis se condidit
umbris'.
VII, 10: 'Turn gentes sociae arma parant, fremit
arma iuuentus'.
Voss.: 'Arma ferunt gentes socia dat bella iu-
uentus'.
Contendas [cum Baehrensio] priorem u. ex carminis 653 uersu
48 R. refictum esse: 'fremit arma iuuentus'; atmagis hoc
cadit in alteram recensionem, cuius uerba: 'ferunt' 'socia' cf.
cum his: 'Tum gentes socia arma ferunt'. Et quid sibi
uolunt uerba ultima: 'dat bella iuuentus'? In quibus si latet
'flat b. i.' (cf. Ries. praef. Anth. 11 p. LVI), habemus explica-
tionem interpolatoris, cui fortasse displicuit duplex illud ' arma'
in tradita lectione.
VIU, 6: 'Accipit auxilium: huic natum et socia
agmina iungit Euander'.
Voss.: 'Accipit auxilia hie. natus socia agmina
itingit Euandri'.
Cod. b, quamquam priorem recensionem sequitur, exhibet
Eaandri Eaaader
tamen ' Euandri '. Fuit igitur in arch. : ' Euander' «el : ' Euandri'.
Repudianda hie quoque uidetur Voss. lectio, quia argumenti
auctoris erat patrem efferre auxilium mittentem, cf. Aen. VIU,
Leipziger StudiexL YL |9
290 Curtius Eiccardus Opitz
514 sq. Ctnnc tibi praeterea — Pallanta adinngam')) interpola-
toris autem filii anxilia addere ex u. 51 9 J)
Restat VI, 3 sq. :
'Bamum etiam diuum placato numine portat
At uates longaeua una descendit Auernnm'.
Yoss.: 'Ad uatis tecta adque una descendit Auernam'
(mixtae ex duabus recensionibus sunt lectiones codicum cy:
*at uates* — 'tecta atque*).
Potest illic 'longaeua' inlatum esse ex Aen. YI, 321 et
628: 'longaeua sacerdos^ potest etiam 'ad uatis tecta' ex
Aen.VI, 211: 'et uatis portat sub tecta Sibyllae'. Hue
equidem incline, quamquam cod. Yoss. lectione habiliorem fieri
rerum conexum non nego. — Atque baud scio, an hunc locum
imitatus sit auctor tetrastichi c. 654 u. 26 : ' Descenditque do-
mus ^) Ditis comitante Sibylla', ut contra Muelleri coniecturam
'Auemo' seruandum sit'Auemum' et 'comitante Sibylla' re-
spondeat illi 'uates una descendit'. Yidemus igitur fere ubi-
que codicem Yossianum interpolationis coargui. Qua macula
num antiquus cod. Yatic. B plane liber sit, nunc non quaeri-
mus: id unum tamen addam paucos locos in suspicionem uocari
posse ut n, 7: 'Et regnum Priami fato miserabile semper', sed
sunt minoris momenti talia. Certa interpolatio est carm. 2
u. 17: 'Te quoque' pro 'Teque' ex Yergilio inlata, cf. Georg.
in in.: 'Te quoque magna Pales'. Contra u. 15 non merito
Ries. uidetur repudiasse lectionem codd. Rc/X: 'descriptas-
que' — 'uites' (= digesta 6e. n, 267) [non necessaria est Baeh-
rensii mutatio: discr. c. 551, 7], quia alterius rec. scriptura
redolet explicationem sc. 'discretasque'; nee u. 17 Riesio as-
sentior, ubi causam desidero, cur ipse auctor Yergilii notionem
'memorande' (Georg. Ill, 1) spreuisse putandus sit, cum altera
lectio inuito librario importari potuerit, ut saepius confun-
duntur haec duo uocabula, cf. Baehrens. Annall. Phill. uol. 105
(a. 1872) p. 51.
1) Utique corrigendum censeo 'huic' in 'hinc' cum Muellero, quod
latet fortasse in cod. £ lectione: hie (» hie).
2) lure Bpreuit Ries. Buech. coni. : 'domum\ cf. Ai'Sao dofiovs ap. Uom.
De argumentonun metriconun latinoram arte et origine. 291
Explorata interpolatornm ratione redimns eo, nnde aberra-
nimns ad c. 653 [c. 177 apad Baehrensiam], qaod qaale a Riesio
editnm est, mnlta sane continet, quae indigna uideri possint
Salpicio ApoUinare. Itaqne, quae mutanda censeamus, aut
aliena ope adhibita aut nostris uiribus confisi breuiter indice-
mus, uanos autem scrupulos repellamus. Ac ne in ipso limine
haereas, monemus uerba ' lunonis ob iram' pertinere ad sequens
enuntiatum, ut propria structura sit: *et I. ob iram — turba-
tum aequor'. Difficilior in u. 10 sq. oritur quaestio, qui locus
est satis mirabilis: corruptus sine dubio, uel propterea, quod
in secundo demum libro Aeneas patriae casus enarrat, neque
tamen excepto pronomine ' quo' corruptum uidetur ullum uoca-
bulum. Habet enim Yoss.:
'Hospitium Didus casus quo gentis et annos
Aenean Troiae fatumque et bella referre*.
Acquieuerunt editores in hac coniectura: 'Hospitium Didus,
casus quo g. et a. Aeneas — referred, parum considerate.
Namque offendit etiamnunc ' quo' et, si comparamus ceterorum
argumentonun locos c. 1: 1, 10: Mussus narrare'; c. 654: I, 4:
'Utque — casus regina requirat*; c. 592, 1: ^Cogitur Aeneas
bellorum exponere casus' et notissimum ilium uersum Vergilii :
'Infandum regina iubes et q. s.', hoc quoque loco uerbum ad-
hortandi exspectamus. Itaque scribemus:
'Hospitium Didus, casusque iubentis et annos
Aenean Troiae fatumque et bella referre'.
Coniunctione ' que' semel corrupta interpolatio necessaria eratJ)
V, 12: cum cod. Ries. scripsit: '(bella) Quorum pars terrae,
pelago pars addita famae est'. At melius expeditur sententia
Francii lenissima mutatione: 'quorum pars terra — addita
famae' i. e. gloriose gesta est.
[1) Ribbeckius monet propter tertium illud exemplam ^ casus cogentis*
rectum uiderL Spemi poterit prae Mb Baehrensii 'casus quae gestit et
athla'. De uoce 'annos' cf. Aen. I u. 31. Temeraria in sequent! u. dusdem
mutatio est 'uela referre'.]
19*
292 Curtius Riccardus Opitz
V. 1 4 sqq. : ' Ora tenent. ac ^) turn dolus introducitnr hostis
Et fallacis eqai damnosnm munus in armis
Perfidia notusque Sinon amissaqae coniax\
Possemus ad alterum aersum referre 'in armis', si bellica liomi-
nis uirtus magis appareret Dabitanter Riesias proposait 'in
aruis*. At inspice Aen. II, 67: 'Namqne nt conspecta in medio
tarbatns inermis Gonstitit et q. s/ scil. Sinon, nidesne legen-
dum esse: 'inermis perfidia notusque Sinon'? [Baehrensins
mauult 'ab armis' == 'armatis'.]
V. 18: '(ablatus) Anchises honor facilis pietate ferentis'.
In uoce corrupta latere 'oneri' Scaliger recte diuinasse mihi
uidetur. At auctoris manum Ries. demum restituit: 'umero\
Deprehendimus igitur rursus falsarium 'honeri' (tritissimo ab-
usu) interpolantem ex Aen. II, 723 (et 729), ubi cod. y ipsum
illud 'honeri' exhibet.
V. 26 sq. :
'Ardet amore uiri. clausum ueneratur amorem
Dumque capit capitur: sentit quos praebuit ignes'.
Traditam lectionem cum improbet suo iure Burmannus, 'uena-
tur' commendauit multos locos afi^erens ad demonstrandum,
quod patet, in mulierum amore describendo usurpari posse
uenandi similitudinem. Persuasisse autem Riesio Burmannum
miror, neque enim scio, quomodo quis clausum in pectore
amorem uenetur. Sed clause amore quid fit? Fatetur eum
Dido Annae sorori, cf. Aen. IV, 20: 'Anna fatebor enim', adde
monost. Ribbeckii Proll. Verg. p. 377, I u. 4: 'flammasque fate-
tur'. Probabile igitur est arg. quoque auctorem scripsisse:
'clausumque fatetur amorem'. Adnotauit autem suo
more interpolator 'uenatur' (cf c. 1, IV, 4: 'Itur uenatum',
c. 654, 18: 'uenatusque petit', Aen. IV, 117sq.: 'uenatum — ire
nenatar
parant') ita: 'clausumque fatetur amorem', unde factum est:
'clausum ueuenatur' (ueneratur). [Mauult Ribbeckius 'clause
uenatur amore', idem scripsit Baebrensius.]
1) Fortasse: 'sic turn*.
De argumentorum mctricorum latinorum arte et origine. 293
V. 29 sq. :
^Exstrncta regina pyra penetralibus instat,
Morte fagam praestare morae Dec defuit hora\
Absurdae sunt explicationes Heynii: 'compensare luere: fugiente
Aenea mori: solaere quasi poenam morte' et Meyeri: 'pari
facinore (morte uiolenta) Aeneae factum (fugam) imitari', ne-
que hercule locum sanauit Riesius his:
Sorte fugam praestare mori; nee defuit bora.
E uerbo ' instat ' qui pendet infinitiuus consilium significat 0
ut Aen. X, 118 sq/ instant cemere et q. s/. Itaque 'instat prae-
stare' i. e. 'praebere' quid tandem? 'fugam', et quo modo?
'morte', et cui? puto: 'animae', unde facile 'morae' nasci
potuit. ' Fugiens anima' commemoratur c. 655 in. . Praeterea
cf. Aen. IV, 385 : ' Gum frigida mors anima seduxerit artns' ; ib.
651 sq.: 'dulces exuuiae — , accipite banc animam'. [Baeh-
rens.: 'Morte fugam pensare; orsae nee defuit bora'.]
[V. 33 sq.: 'domus manesque parentis — celebrat' Baeb-
rensio displicnerunt. At domus nonnunquam dicitur sepulcrum
(cf. 'tumulus' c. 595, 2; 654, 22 R.) ut apud Tib. lU, 2, 22, in
Inscrr. apud Orell. II n. 4850. Si mutandum esset, proponerem
'animas manesque p.' coll. Aen. V, 81: 'animaeque umbraeque
patemae'.]
V. 35 sq.: 'In faciem Beroes — lunonem mentita
d 0 1 o' cum Heynio scribendum esse censeo : ' In faciem B. —
lunonis mutata dolo', cum lectio 'lunonem mentita' ex c. 1,
V, 5: 'Iris — Reroen — mentita' ab interpolatore repetita esse
mibi uideatur. [Audacius Baehrens.: 'In facie Beroes — lunone
inmittente: doles namque ilia mouebat', cod. 'monebat'.]
V. 44: 'Seruat honos nomen: pietas testatur honorem'
iucundam antithesin (cf. u. 69) sustulit L. Mueller 'amorem'
coniciens. In seq. u. initio 'Causa opus insequitur' Meyer
frustra tueri conatur sic: 'post Gaietam sepultam disceptatio
uel lis oritur'. Mutatio autem, quam Ries. suam nominat, iam
in Heynii ed. exstat : ' causam opus insequitur'. Frobare tamen
1) Cf. Kuehneri gramm. II p. 492 c.
294 CartioB Riccardufl Opitz
nequeo, qaia nimis uilis haec sententia mihi nidetnr: 'der Ur-
sache folgt die Arbeit' (Heynias explicat ' causa , occasione
data, pngna fit'). Si me audies, leges: 'Pansam opas ins.',
^pansam' soil, per sepalturae tempus fiEU^taniy quod uocabnlum
offendere nequit apud Apollinarem. 'Causa' coniecerit inter-
polator ex 1, VII, 9 'belli causa fuit et q. s.', cf. Aen-VII, 481 sq.
Ignorantiae accusant auctorem, qui u. 46 scripserit: 'Tyr-
rhidae iuuenum' non intellegens nominatiuum plural, esse
^Tyrrhidae' Aen. VII, 484: quae uox cum duobus tantum locis
inueniatur atque ambigue altero quoque Aen. IX, 28 : ' Tyrrhi-
dae iuuenes', etiam grammaticus in errorem incidisse possit
putari. Neque tamen tacebo bio quoque culpam esse posse
librarii, qui pro forma 'Tjrrrhidum' — admissa in nomine
Oraecis simili — ex Vergilio illam alteram refinxerit aut inter-
polauerit inde 'iuuenum', ut legendum sit fortasse 'Tyrrhi na-
torum' (de quo cogitauit etiam Heynius), cf. Aen. VII, 532.
[Baehrens.: 'Tyrrhique et iuuenum'.]
V. 47: 'Turnus adest, monet arma sibi contraria
sum at', si comparamus cum u. 56, uehementer miramur non
tam, quod redit eadem lectio, sed quia neutro loco quadrat,
ut in posteriore, cum iam corrupta esset, uideatur librarii in-
curia false repetita. OfiFendit autem, quod neque hie neque
illic cognoscimus, quis sibi sumat arma contraria. Quern de-
fectum priore quidem loco facile restituimus coniecturam ab
Heynio propositam accipientes: 'sibi — sumant'. At ne cetera
quidem recte se habent, nam cum 'sibi' prorsus superfluum
sit ad uerbum 'sumant', desideratur quoddam supplementum
ad uocem ' contraria'. Totus conexus manifestus fit coll. Aen.
VII, 577sqq.: 'Turnus adest — ilicet infandum cuncti con-
tra omina bellum, contra fata deum peruerso numine
poscunt'. Scribendum igitur erit: 'monet arma lout con-
traria sumant'.
V. 49 sqq.:
'Ut belli signum cecinit sociosque uocauit
Turnus, et in uarias turbatus pectora mentes
Aeneas Euandron adit'.
De argumentorum metricorum latinoruni arte et origine. 295
Particnla ' et ' sensu caret , quia uerbum ' adit ' non pendet a
coniunctione 'ut', nee bene coniungitur totus locus 'uarias —
mentes' cum uerbo 'adit', quia spectat ad noctem profectioni
antecedentem. Quod autem Ries. coniecit 'turn' satis super-
fluum, non nisi alia mutatione 'uaria — mente' tueri potest.
Atqui cf. quaeso Aen.VIII, 29: 'tristi turbatus pectora bello*
et 20 sq.: (animum) 'in partisque rapit u arias perque omnia
uersat', unde hunc licet componere u.: 'Tumus it in (»= init,
quod ipsum quoque possis) uarias, turbatus pectora,
mentes'. [Idem nunc scripsit Baehrens., qui tamen non de-
buit mutare 'partes' pro cod. lectione 'mentes'.]
V. 53: *Arma rogat, Cytherea rogat, mox accipit heros'
rursus uituperare possis auctorem, quod Aeneam in hoc qui-
dem libro non rogare ignorauerit. At uerbi 'rogat' repetitio,
nonne manifesto indicat corruptelam? Quodsi medela quae-
ritur, Heynii conamini 'Anna deum' praefero, quod L. Mueller
coniecit quodque mihi quoque statim in mentem uenerat: ' Arma
rogat G. uirum'.
Nimis corruptus, quam ut certo restitui possit, est u. 54:
Tuque opere ars piget facti lauor efficit artem'.
At unum mihi constat: non soUicitanda esse uerba ultima ad
Yulcani laborem in Aeneide descriptum spectantia, ut conicias :
^Inque opere adspicitur fatu, labor efficit artem'y
cf. c. 1, Vni, 9 sq. [de aliorum conaminibus cf. Baehrens.].
V. 56 uerba 'monet et q. s.' ex u. 47 iam corrupto puto
esse interpolata [contrarie iudicauit Baehrens. ad u. 47].
Ad u. 57: 'Gaeduntur uigiles et mutua corpora
f rat rum' Heynius adnotat: 'discedit a Virgilio Scholastici
leuitas; partim uerborum proprietatem deserit '. Neque tamen
rarus est ille usus, quo 'fratres' nominantur amici (cf. Hildebr.
ad Apul. Met. I p. 53) neque inauditum 'mutua' aduerbialiter
adhibitum sensu uocis ' contra', ut Lucr. 4, 324 sq. L. :
'Fiet ita, ante oculas fuerit qui dexter, ut idem
Nunc sit laeuus, et e laeuo sit mutua dexter'.
[Fertinet igitur ille u. ad Aen. IX, 314sqq., quare Baehrens.
non debuit traicere eum, Bitian et Fandarum intellegeus.]
296 CartiuB Riccardus Opitz
Snnt antem alia, qnibus non iam Riesium crucem appo-
STiisse nequeo satis mirari. Nimirum hie qnoqne qnasois in-
eptias anctori impntari posse persuasnm habuit. V. 59 :
'Dnmque petunt l^adem, ninennt contraria fata'
Baehrens. rectum restituit loco recondito Annall. Pbill. aoL105
(a. 1872) p. 360: 'inn gun t contraria fata' J)
V. 62sq.: 'Altemos questus Venus ac Satumia promunt,
Ilia doles, haee bella mouet, sed uineitur ira
Mater, at Aeneas bello non segnior instat'
emendationem etiamnunc flagitant. Nam quae mater uincatur,
et, quomodo ira, frustra quaeras. Ex editoribus solus Heynius
se quo spectet nescire libere fatetur. Interpuugendum est sine
dubio post uocem Mra': 'sed uineitur ira' scil. litigantium, ut
c. 600 u. 1 sq. R.: 'Placat et uxoris dictis et iurgia na-
tae luppiter'. In superfluo autem uocabulo 'mater' latere mihi
uidetur: 'uictor': 'Victor at Aeneas (sc. Mezentio fugato)
bello non segnior instat'.
V. 69: 'Condit humi socles': Temere L. Mueller [quern
Baehrens. secutus est] coniecit 'humo', cf. Aen. X, 558 cum
Ribbeckii adn.
V. 71sq.: 'Et contra pugnat secura Camilla
Femina caede potens, casu temeraria tanto',
ubi ultima uerba nihil significare possunt, nisi hoc: 'temeraria
cum tanta calamitate', quod satis obscure pertineret ad mortem
in argumento non commemoratam. Itaque aut fallor aut scri-
bendum est lenissima mutatione: 'usu* sc. caedis 'temeraria
tanto', quantum habebat, ut Liu. 42, 59 (2) dicit: 'usu belli
et ingenio impauida gens'.
In u. 75 sqq. uiri docti paene desperauerunt. Atque Ouden-
dorpius iam in locutione 'pectore secrete' offendit nuUo iure
'sed recto' coniciens. Ex fundamento autem totum locum com-
mutauit Heynius bunc in modum:
1) [Idem in ed. traDspositione sua coactus scripsit 'dam quaeruDt
laudem' pro cod. lectione 'duraque petit (petut, ni fallor) 1.'. At recte
sensit in u. 58 inconcinnitatem uerborum 'raorte et pietate fideles* propo>
nens *pictate in morte fideles", ubi ego malim 'Marte et pietate f.*.]
De argumentorum metricorum ]atinorum arte et origine. 297
(Percussa intercipit hostis)
Foedera: secreto uiolatur uulnere teli
Aeneas. Canssa est illi laturna: neganti
Affuit obsequio. lam Mars finiuerat iram.
Maeller autem : Pectora secreto niolantnr uulnere teli
Aeneae. causa est belli lutuma, nee ante
Defuit obsequio quam mors finiuerat iram
(uel in primo u. : *Pignore despreto uiolatur uulnere teli').
Nos primum u. 75 sq. conexum — ubi de Tumi uulnere
uidetur sermo esse (cf. Aen. XU, 950: 'ferrum aduerso sub
pectore conditOi nisi quod offendit 'Aeneas causa est — * re-
stituimus facillime hac ratione: 'Pectore secreto uiolatur uul-
nere. Leti Aeneas causa est illi\ cf. u. 916: 'letumque in-
stare tremescit'. Mox tamen ueri speciem prae se ferunt
uerba 'lutuma', 'adfuit obsequio*, praeterea [neg] 'ante*, quia
sequitur ' quam\ At cum Aeneidos uerbis sententia, quae ori-
tur, conciliari non potest, quoniam neque ad mortem fratris
usque ^) adest lutuma nee post mortem, quod Ries. effecit
hac coniectura: 'illi lutuma neganti adfhit o. cum m. f. i.'.
Sed est quaedam mulier, cuius propter iram aliquamdiu Tumi
causa succedebat, luno, nam cf. Aen. XII, 791 sqq. inprimis
793 sqq. :
Quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat?
Indigitem Aenean scis ipsa et scire fateris
Deberi caelo fat is que ad sidera tolli,
et u. 819, 831, 841, unde scribendum est: 'luturna nee ante
Defuit obsequio, quam sors finiuerat iram', sc. lunonis. Gui
sententiae aptissime succedunt uerba ultima: 'Sed sua fata
et q. s.'. Itaque hie quoque interpolatoris manum cognoscimus,
quem quantopere in argumentis grassatus sit, satis demon-
strauimus. Quo tamen obseraato caue credas meam de Ver-
giliano epigrammate sententiam labefactari. Nam ad eam libi-
dinem, ut sex deinceps uersus commutarent, ne interpolatores
quidem progressi sunt.
1) Cf. Aen. XII, 872 sqq. et 918: *nec — uidet aurigamue sororem*.
Curtius Riccardus Opitz
Quaestio 10.
De argumentorum Vergiltanorum arte et aetaie,
Quoniam sic deteximus infirmam cod. Vossiani aactori-
tatem textornqne pro niribas purganimas, cur de Salpicio ApoUi-
nare, auctore carminis 653, dubitemas, causa non iam esse
mihi uidetur. Sed eadem qua de auctore neglegentia L. Mueller
de aetate c. 1 iudicium sibi finxit, quod mox uidebimus. In-
terim de auctore, quid censendum sit, breuiter absoluamus.
Etenim Ouidius Naso in superscripto titulo nominatur et Naso-
nem ipse se nominat in praefatione. Atque hoc dubitari ne-
quit, quin celeberrimi Ouidii personam simulet poeta, propter
praefationis u. 2 : 'Tantum ego Vergilio Naso poeta meo\
cf. Ries. praef. uol. II p. LIV. Quo tamen argumento refutari
nequit Hagenus, qui Annall. Phill. uol. 99 p. 731 contendit po-
steriorem ofioivvinov nominis aequabUitate commotum esse ad
dictionem illius imitandam. Lnitatus est enim auctor, quod
Riesius monuit primus (cf. praef. uol. I p. X sq. et ad 1.) Bern.
Am. u. 395 sq. :
Tantum se nobis elegi debere fatentur,
Quantum Vergilio nobile debet epos,
et Trist. Ill, 3, 74 : 'Ingenio peril Naso poeta meo\ Prae-
terea baud scio an hoc quoque, quod Riesius omisit, ex u. 77:
'Hoc satis in titulo est' comparandum sit cum praef. u. 2 sq.:
Nee me praelatum cupio tibi ferre, poeta:
Ingenio si te subsequor, hoc satis est.
Quibus in uerbis una difficultas remanet, de qua monuit
praeceptor meus Ribbeckius: nam uox 'ferre' quid sibi uelit,
dici uix potest. Quae tamen in mentem uenit emendatio: 'flore',
ipsi non certa uisa est. Atqui adsimulat auctor ille, quam-
quam uerus Ouidius amicitia non utebatur Vergilii , familiari-
tatem, cui studio tribuas etiam hoc: 'Nee me praelatum cupio
tibi, care poeta* (cf. er = a; c. 1, XU, 4: contundit «: con-
fundit). Sed ut redeamus ad Hageni de auctore sententiam,
mentionem facit uir doctus Ouidii Nasonis, qui est in schol.
Bemens. ad eel. 3, 105, cuius tamen nomen ambiguum est,
De argumentorum metricorum latinoram arte et origine. 299
cf. Ann. Phill. snppl. nol. IV p. 774. Et omnino fandamento caret
Hageni opinio, auctor enim 'Epicedii Drusi*, quod P. Ouidii
Nasonis nomine inscribitnr in libris manascriptis, in ipsios car-
minis uersu 202 Oaidium se esse finxit: 'Fnneris exeqaiis
adsumus omnis eques*, et Oaidii elocutionem ualde imitator,
cf. M. Hanptii dissert de Epic. Drasi (Lips. 1S50) p. 33 et 20,
Huebner. in Herm. nol. XIU p. 152. Nam inde Oaidium quen-
dam auctorem esse colligemus?
Quid? quod idem ille poeta prima librorum argumenta
se conscripsisse gloriatur in praef. n. 5, nbi cum iam Meyer
^ parua' dubitanter proposuisset, L. Mueller ' priua' coniecit. At
ex ipsa hac iactatione nebulonem ilium non primum argumenta
fecisse collegerim, namque aut fallor aut propterea uetus nomen
sibi nindicauit, ut sua opuscula antiquiora esse alius cuiusdam
hominis argumentis conninceret. Et ex pluribus, quos potuit,
Ouidium ideo uidetur elegisse, quia hie in scholis principem
post Vergilium locum obtinebat, cf.Teuflfel. litt. Rom.^ c. 251,1.
Sic Naso factus, cum uideri posset excerpta Aeneide prodere
inuidiam, in fine praef. hoc quoque afKrmat se illo carmine
(sc. argumentorum) inuidiae titulum («= testimonium) libris Ver-
gilii praeponere noluisse, a quo loco non minus manum reti-
nere debuit L. Mueller. Quae sunt tamen huius docti uiri de
aetate argumenta? unum onmino et satis temerarium, III, 6:
'(canebat) Naufragus utque foret Strophadas compulsus ab
undis*, 'foret' positum pro forma 'sit' tempera ilia, qui bus
populi omnes sedes mutabant, censet indicare. At usurpata
est tota locutio pro hac: 'ut esset compulsus', quia praecedit
tempus imperfectum, et haec quidem mutatio iam Augustea
aetate erat in usu , cf. p. 248. Alia cautius Mueller reticuit
u. U, 4 mensuram uocis Laucontis, quam ipse scit (de re met
p. 265) iam apud Petronium in halosi Troiae u. 43 inueniri.
De qua re cf. praeterea Useneri dissert. Philol. uol. 91 (a. 1865)
p. 227 sqq. (232). Hue accedit in praefationis u. 8: 'Aeneidos
totum corpus ut esse putent', cf. L. Mueller de re met. p. 247.
At quis monitus dubitabit, quin rursus ante oculos habuerit
Ouidium, qui ex Ponto 3, 4, 84 dicit: 'Aeneidos uati grande
;jOO Cortlos Riccardus Opitz
faisset opns\ Nescio tamen an in hoc quoqae exemplo con-
tractio potins qnam correptio sit statuenda. Item Onidio tri-
buontnr in libris fere omnibas, qaae apnd Biesiom exstant
sub n. 2, tetrasticha Georgicon et Bucolicon, at bic
praemittitnr titnlus: 'Incipit tetrastichon Ouidii Nasonis car-
men' in Bernensi b saec. IX, in quo solo secnntnr et Georgi-
con et Bncolicon cnncta cnm ipsa praefatione. Quod autem
alii codd. partes tantum exhibent, causa non est, cur haec
opuscula dirimamus [ut Baehrensius, cuius cf. c. 178 cum adn.
ad u. 9 et c. 551]: nam omnibus communis cursus celerrimus
et praefationi cum Georgicon argumentis (c. 2 u. 9 — 24 B.) usus
caesurae trochaicae frequentior, cf. u. 2. 4 — u. 11. 14. 19. 24.
Itaque ne Ouidii quidem illam praefationem ab argumentis
separabimus propterea, quia librorum non omnium nititur
auctoritate.
Sed ex trochaicae caesurae usu certissimum indicium repe-
timus argumenta Georgicornm et Bucolicorum non esse Pseudo-
ouidii: nam cum in illorum 24 uersibus sexiens posita sit, ne
in 125 quidem decastichorum uersibus saepius adhibetur et
quanta praeterea cum cautione! etenim in nominibus propriis
IV, 2: 'consulitur soror Anna; placet*; X, 5: 'Interemit Pal-
lanta potens*; XII, 4: 'Hoc Tumi Intuma soror* (nix VI, 5,
ubi codd.: 'Agnoscit Palinurum et ibi*, solus Voss.: 'Palinuron
ibi*). — Praeterea VIII, 9 in uerbis Vergilii (cf. Aen.VI, 6S3):
'Fataque fortnnasque uirum*; VII, 10 in uersu cum ApoUinaris
uersu VII, 6 plerumque congruenti, unde probabile fit Pseudo-
ouidium esse imitatorem, cum scribat: 'Turn gentes sociae arma
parant'. Denique praef. u. 9: *Adfirmo grauitate mea* et IV, 6:
^Aeneas classemque fugae*. At ultro oflferre sese uidetur haec
suspicio [idque Baehrensius, ni fallor, opinatur] esse haec tetra-
sticha eiusdem, qui Aeneidos tetrasticha fecit c. 654, I — XII,
praesertim cum haec quoque a librorum Vergilianorum initiis
incipiant et in cod. Voss. exstet hie titulus: 'Tetrastica in
cunctis libris Vergilii*. At prohibenda haec quoque opinio,
nam eidem auctori in Vossiano argumenta ilia non tribuuntur
alienaque illata esse in tetrasticha Vossiani mox uidebimus et,
De argumcntorum metricorum latinorum arte et origine. 801
quod graaissimum est, Aeneidos tetrastich orum aactor caesu-
ram trocbaicam in 48 uersibus semel tantum adhibait eamque
in nomine proprio u. 19: 'Et taedas Hymenaee tuas*. Prae-
terea spondeorum usu tria ilia carmina inter se differant, qui
ad hos numeros reduci potest: 50, 7: Bucol. et Georg. argu-
menta; 56: tetrasticha Aen.; 5S: decasticha Aen.0 Bestat,
ut de tetrasticho illo loquamur, qaod solitariam legitnr apad
Eiesium sub num. 654 'Gedr' in Voss. inscriptum: Gontinetur
duabus partibus, quarum prior conflata est ex argumento Geor-
gicon sub num. 2K., cf. maxime banc clausulam: 'et dona
Lyaei* = u. 15 et hoc initium: 'Et pecorum cultus* =
u. 18. Posteriorem non apte adiunctam esse quis non intel-
legit ? Quod autem de sententia dicit Heynius : ' Spectant for-
tasse ad Aen. lib. II et III uid. Donat. uit. Virg. § 60', hoc con-
fidentius affirmare debebat. Nam ex Seruii loco, quem ad
Donatum adnotat uir doctus (praef. Aen.), apparet desiderasse
quosdam hunc librorum ordinem, quo secundum et tertium
primus sequeretur. Una autem ad banc sententiam proferen-
dam mntatione opus est, scribo:
'Principio breuiter uentura uolumina dixit
Intercidit opus coepitque referre secundu'
(sc. uolumen) ; cod. ' secunda*.
Tria igitur, quae adhuc cognouimus, argumentorum Aenei-
dos genera sat liquide decurrunt enarrationisque sterilitatem
rhetoricis flosculis habent moUitam, qui aut ex auctorum aut ex
1) Ad Aen. tetr. emendanda pauca affcram: non merito mihi uidetur
Ries. I, 2 Buecheleri coniecturam 'lunonis studio* recepisse. Eqoidem
Buppleo: 'Iimonisque odio*. 'Odiom' lunonis ubique commemoratar, par-
ticula *qae' saepius omittitar, cf. decast. Ill, 10 ; IV, 9 [idem scripsit Baeh-
rensius]. — Nemo adhuc sollicitauit uocem 'impetrare', quae nusquam
sensu locaU adhibetur, u. 30: 'Impetrat Aeneas Latium regnumque Latini
etq. 8.*, ubi scribendum censeo: 'Intrat et', praesertlm cum uel codicum
lectio: 'impereat' [teste Baehrensio, qui mox 'r^emque Latin iim' pro cod.
lect. 'regnumque Latinis' (cf. addenda) minus probabiliter scripsit] corrupte-
1am indicare nideatur; cf. etiam c. 874, 12, ubi scripserim: ^Aeneas Italas,
Latii simul intrat in eras* pro codd. lect. 'Aen. Latium Italas s. i. i. o.'
Baehrens.: 'Aen. laetus Italas* s.i.i.o.', cf. c. ISO].
802 Gurtius Riccardus Opitz
Vergilii penn sunt deprompti. Exempli cansa conferas tetr.
m, 2 ; IV^ 3 allocntionem. Luitationem antem, qnae in maiori-
bns potissimum argnmentis latissime patet, W. Ribbeckius in
fratris editione ad singnlos Aeneidos locos adscripsit Eo
antem processit hoc imitandi stndium, ut in hexastichis et in
tetrastichis semper, in decastichis hie illic a Vergilianorum
librorum initiis singula argumenta incipiant Cnius consnetu-
dinis banc quoqae rationem fdisse censeo, nt discipnli ipsa
librorum initia semper praesentia haberent in memoria. Ita-
que ut ab ApoUinaris aetate separare decasticha uel tetrasticha
nihil cogit, ita baud defuisse, qui sequerentur ilium ipsius
temporibus hac in re maxime uidetur probabile. Lnitationes
quidem certo deprehendimus : dec IX, 7: 'Audacem Remulum
dat leto pulcher lulus' (Voss. 'leto dat' fortasse ex interpola-
tione) ex hex. IX , 6 : ' Audacem Remulum leto dat pulcher
lulus'; dec. Vn, 10: 'Tum gentes sociae arma parant, fremit
anna iuuentus' ex hex. VII, 6 sumpta esse uidentur. — Tetr.
auctor lY, 2 : ' Venatusque petit, capitur uenatibus ipsa' mu-
tuatus uidetur esse ex hex. IV, 3: 'Dumque capit, capitur:
sentit, quos praebuit ignes'.
Praeterea tamen etiam inter se quodammodo coniuncta
sunt tetrasticha et decasticha. Nam quae Vergilius quarti libri
initio posuit: 'At regina graui iam dudum saucia cura
Volnus alit uenis et caeco carpitur igni', ambo auctores
baud ita feliciter, sed uix casu hunc in modum conflauerunt:
*At regina graui Veneris iam carpitur igni\ Inde autem has
imitationes, quae non semper ad uerbum factae sunt, ortas
esse puto, quod argumenta in ore erant omnium scholasticorum.
His absolutis iam ad aliam scholam aliamque aetatem
descendamus. Fecerunt enim argumenta etiam duodecim illi,
qui dicuntur, Sapientes, quorum aetas quamquam ignota est,
tamen ultra quartum aut quintum p. Ghr. saeculum uix potest
prolatari, cf. Teuflfel. litt. Rom.^ c. 23, 2 addito Ries. Anth. Lat
praef. uol. II p. XIII sq. . Qui certandi cupiditate cum j9agra-
rent, unum certamen sic instituerunt, ut suum quisque Aeneidos
librum argumento instrueret. Atque quod pentasticha fecenmt,
De argumentorum metricoram latinornm arte et origine. 803
non plane casu factum est, quia a monostichis (of. c. 495 gqq.)
ad loDgiora carmina paulatim progress! sunt. Atque penta-
stichorum, si constaret posteriori aetati esse tribuenda, ita ex-
plicares originem, ut lacunam, quae erat inter tetrasticha et
inter hexasticha, explere uoluisse illos opinareris (cf. c. 591
— 602). Pertinent autem ad eorundem hominum studia mono-
sticha, c. 634, quae quidam codd. Ouidio Nasoni tribuunt, ut
Paris. 7936 s. XIV, eodem errore, quern iam supra deteximus.
In ceteris libris aut in Asmenium aut in Basilium uersiculi
illi conferuntur, sed sunt sine dubio Basilii, quippe qui in cod.
Paris. 8069 s. X — XI ^) auctor perhibeatur. Dignum hie men-
tione (cf. Ries. Anth. Lat. II p. XII sq.), quantopere, qui com-
posuit certamina ilia, auctorum honori consuluerit Nam cum
eodem ordine in unoquoque genere illi sese excipiant, ab alio
tamen semper incipit series. Gognoscimus sic rationem, cur
avlkoy^g auctor, si quae forte erant certamina praeter undecim
prima, Integra recipere noluerit, sed potius duodecimo loco
ponere diuersi generis poematia. His igitur monostichis similia
sunt ilia, quae in quibusdam codd. praemittuntur Ouidii deca-
stichis ipsi attributa in cod. Bemensi c. Atqui haec mono-
sticha eiusdem esse certaminis atque ilia arbitrati fortasse non
iallimur. Nam posteriorem aetatem in his quidem recte iam
cognouit L. Mueller ex contracto 'dubdecimo' u. 10, cf. Mus.
Rhen. uol. 19 (a. 1864) p. 120, libri 'de re met' p. 272.
Iam pauca restant suspicionem posterioris originis mo-
uentia, quae breuiter absoluamus, nam taedet morari in his
ineptiis. Ac primum par est monostichis sterilitate et toto
colore c. 874 Ries. [c. 180 Baehrens.], nisi quod uersus de bu-
colicis deque georgicis huic praecedunt Quod autem libri
Humerus non in omnibus uersibus, sed in 3. tantum et in 5.
Bominatur, inconcinnitas mihi uidetur ab antiquis argnmentis
aliena. Itaque ab antiquitate abiudicandum erit hoc carmen.
[De memoria eiusdem cf. Baehrensium.] ^)
1) Quo codice solo omnia haec carmina et iusto ordine et poetarum
nominibuB ubique seruatis contineri Riesins dicit^ cf . uol. II p. 49 et II p. Xin.
2) In u. 16: 'Ultaque dehinc fertor telo mactata Camilla' 'ulta' pas*
304 Curtius Riccardus Opitz
lam brenins est argamentum illad, qaod post Heyniam
(p. CLX: ex cod. Vatic, n. 1574) nuper Baehrens. edidit Mua.
Rhen. uol. 31 (a. 1876) p. 90 ex cod. Paris, lat. 9344 saec. XI
cam hoc titalo: 'Versus Ouidii Nasonis' et postea ex San-
gallensi saec. IX Huemer , cf. Stadd. Vindobb. II p. 73 [none
apud Baehrens. c. 181].
Cuius carmiuis singulis uersibus binorum Aeneidos libro-
rum argumentum continetur hunc in modum:. "Primus habet
pelagique minas terraeque secundus Tertius errores et amores
quartus Elissae Quintus habet ludos sextus deducit ad um-
bras. Septimus Ausonios, Aeneam octauus et armat et q. s.'.
Quo in exemplo deminutionem factam aperte uidemus. Obser-
uaui enim priorem partem fere totam confictam ^sse ex mono-
stichis duobus, quae supra cognouimus, cf. Bibbeckii ProlL
Verg. p. 377 sq.: Mon. II u. 1 sq.: 'Primus habet — secundus',
add. mon. 1, 3: 'pelagi terraeque' — tum 1, 3: 'Tertius errores*,
add. II, 3sq.: 'Tertius — Elissae' — deinde 1,5: 'Quintus
habet ludos' — denique II, 7: 'iam septimus armat', add. u.
seq. clausula: 'octauus et arma\ Qui fons indicari uidetur eo,
quod argumentum ' Asmenii uersus' inscribitur in cod.Vaticano.
Etiam inanius est carm. 717 R. [182 B.], cuius uu. 6 — 12
continent summam omnium librorum Vergilii. Quae autem prae-
cedit (u. 1— 5) de numero uersuum (12847) notitia, non con-
gruens ilia cum codicum *) numero (12912), librarii uidetur esse
scribendi mercedem computantis. Inest autem carmen in co-
dice olim Sangerm. s. IX— X.
Aliam recenti aetati iam Riesius propter paruam codicis
Meermann. auctoritatem tribuit, breuissimam ' summam' illam
siue sumptum liceret ad Aen. XI, 847 sqq. referre, nisi enontiati structura
repugaaret Proposult L. MueUer 'Yolsca', sed faciUima et aptissima
simul xnihi uidetur mutatio 'Altaque' ut supra in decast. IX, 8 habulmus
'Pandaron altum' [ceterum cf. Baehrensium ad ultimos uersus].
1) Cf. Rics. ad h. 1. et Blrt. 'das antike Buchwesen' p. 173 sq. cum
adn. 2. In u. 5 temere expuleruut cod. lection em 'fulmine linguae' Bue-
cheler (flumine), Baehrens. (lumine), cf. Sil. 7111,411 sq.: 'furialia bella
Fulmine compescet linguae'.
De argumentonun metricomm latinonim arte et origine. 305
Vergilii, de emus qnattnor uersibns duo primi snmmam Iliadog
comprehendnnt: cf. Ries. Anth. n p. XLm sq. cum adn. 31
[Baehrensins post c. 182]. Sed haec hactenns.
De anctoribos nna restat qnaestio, qnam Burmanni mouent
ad libri II ep. 188 (c. 874 R.) haec nerba: *Circumfenmtur uero
pleraque (sc. argg.) tarn in membranis, qnam in editionibns
netnstis nnlgo snb nomine Modestini, qnemadmodnm ei haec
adscribi in antiqnissimo Yirgilii codice, grandioribos charac-
teribus exarato, testatnr Benedictns Philologus Florentinns in
praefatione ad Leonard. Dathnm Ganonicum Florentinnm, edi-
tioni lontinae praefixa'. Qnod de luntina testimonium nihili
esse affirmat, qnamqnam non inspexit cam, Riesius in prae-
fatione nol. I p. X. Verum temere agat mea quidem sen-
tentia, qui prorsns uannm illam nimorem existimet. Immo
hoc potest cogitari Modestinum quondam aliquando Yergiliana
argumenta fecisse sat conspicua et fama digna. Sane Ictus,
quern Heynius nominat, uix ille erit neque cum illo carmine,
quod est in Anthol. Lat. 273, Modestini nomine inscriptum,
si metrica placita spectamus, uUum congruit argumentonun
nostrorum.
Quaestio 11.
De ceteris praeter Vergiliana argumentis.
Denique ne ceteros dactylicos silentio praetereamus poe-
tas, qui Vergilium imitati sunt, quamquam ad hos quoque iam
antiquiore ilia Sulpicii aetate argumenta scribi poterant, tamen
nostrae de argumentorum origine coniecturae bene conuenit,
quod, quae exstant, ex posterioribus demum saeculis sunt
oriunda. Atque Lucaniana decasticha duo habemus secundi et
quinti libri, ex scholiis ab Usenero edita (cf. Lucani Gommenta
Bern. Lipsiae 1869 p. 47et 151), quorum prius sic inscribitur:
INGPT ARGVMENTVM LIBRI
SEGVNDI SIDONIUS SUBDIAC FUIT C fecit' Us.).
Quae ecclesiastica studia cum per se infra ApoUinaris
aetatem nos deducant, minus elegantem scriptorem uel bis
posita intra sex uersus synizesis indicat, cf. V, 10: 'Comeliam
Leipziffer Studien. YI. 20
806 Cnrtias RiccardoB Opits
Magno tutatur Jnsola Lesbos^ et a. 5: ^Qaem solita spemit
mentis constantia Caesar', nisi hie manis tenninationis ablatioi
correptionem agnoseere, quae ex qnard fere saecnli initio apnd
qnosdam seriptores innenitar at apnd Inaenemn, cf. TenffeL litt
Rom.^ e. 403, 6. Atqne congroit earn his indieiis prodnctio
syllabae a. 10: 'tatatur insula', cf. ibid. e. 418, 2.
Longins licet banc prosodiae corruptionem perseqoi in
dodecastichis Statianis, quae ex editione in osom Delph. con-
fecta Londinensi a. 1824 haosi adhibita etiam Barthii et Cmcei
editione a. 1618 Parisina. Textum solum dedit Queckius. De-
est autem primi libri argumentum, ut saepe, quae in fironte
librorum exstabant, interierunt. In his igitur periochis non
premenda uidetur per se synizesis in uoce ^Amphiaraum' IV, 7;
Vn, 11; Vm, 2, de qua cf. Mueller, de re metr. p. 265. Sed
aceruatis contractionibus ultra meliorum poetarum modestiam
(cf. de re metr. p. 275 sq.) auctor egreditur his formis luxurians:
Tydei 11^ 7: 'Deipylen Tydei Argiam'; Capanei XI, 1:
'Tunc Capanei ardentis'; Menoeceo Xn, 2 in fine: ^persolult
iusta Menoeceo'; Dorcenm IX, 12: 'Ule cadens Dorceum allo-
quitur'; Hopleum X, 7: \ . . pietas Hopleum atque Dymanta'
(Statins quidem semper 'Hopleus', non 'Hopleus' habet) et —
quae magis oflfendit, Parthenopaeum IX, 11: 'P. stemit'.
Hue accedit auctoris in metiendis nominibus propriis ne-
glegentia, cf. IV, 9: 'At contra Eteocles'; VI, 5: 'Exstitit hoc
Arion (?) uictor'; VI, 10: 'Tydeus Agileum superauit' (Stat:
'Agylleus'); V, 9: 'Excessi geminam linquens de lasone pro-
lem', de qua bisyllaba forma cf. de re metr. p. 261.
In aliis uocabulis quamquam seuerus est auctor, tamen
fortasse VIII, 5: '(dolor angit) amissi', quod Barthius trans-
positione sustnlit, admisit, quoniam apud eundem luuencum
'amissae' reperitur, et VI, 7 'postea uictor', cum cogitaret de
hoc: 'post ea'.
lam qui comparabit Statiana argumenta cum Lucanianis,
si ex paucis exemplis plus colligere licet, ut in toto colore
ita in prosodiacis placitis simiiitudinem quandam cognoscet.
Ac fortasse nouum conexus indicium accedit: Legimus enim
De argamentorum metricornm latinorum arte et origine. 307
Luc. arg. 11,1: 'Anxiam interea plebem lactusqne dolorque',
ubi hiatus post aocem 'anxiam' nulla re excusatus, num im-
putari possit auctori, dubium est, ut in Stat, argum. unum illud
exemplum XII, 1: 'Postquam altemo* facillime corrigitnr sic:
'Altemo postquam'. Cetera autem excusationem habent XII, 6:
'Repperit: Antigone Eteoclis funera quaerens' et II, 4: ' Armari
in fratrem diri^m Eteocla perurget ' (Barth. crudelem), of. Christ,
metr.^ p. 200 c. 235. Itaque mihi arridet Useneri mutatio:
'Anxius interea' — qtiam ipse dubitanter proposuit — , maxime
propterea, quod ipaum illud 'anxius dolor' redit in Stat. arg.
VIII, 5: 'Anxius Inachidas uatis dolor aagit amissi'. Quae
locutio — quamquam similes inueniuntur: 'anxiae aegritudi-
nes, angores, curae, timores, soUicitudines^ apud ipsum Stat.:
^ spes, sitis anxia' — non trita est neque omnino aliunde mihi
nota. Quare facile suspiceris duos illos locos esse eiusdem
auctoris, nisi unus scrupulus oriatur: namque in Lucanianis
duobus argumentis ne semel quidem synaloepha apparet, quod
casu factum esse potest, ut in Stat. arg. VI contra auctoris
consuetudinem nullum exemplum habemus. Sed dubitabunt
alii, quare in medio rem relinquo. Aetatem certius definire
non licet; at Sidonii quidem periochas, quia in Bemensi C,
cod. saec. X, fragmenta tantum seruata sunt, cum quadam
probabilitate saeculo, quod sexto non posterius sit, tribuas.
Eidem aetati quominus Statiana dodecasticha attribuamus, nihil
impedit. Nee antiquiora profecto sunt Statiana monosticha,
quae 'in ueteribus libris' leguntur et sic incipinnt: 'Associat
profugum Primus Tydeb Polynicen', quorumque in u. 12 signi-
ficatio uocis'duodenus' ='duodecimus' satis audax est. Immo
deprompta uidentur haec uersuum initia u. 2:'Tydea lega-
tum docet' ex dodec. 11,9: 'Tydea legatum mittit' et
u. 10: 'Fulmine percussus Decimo' ex dod. X, 12: 'Ful-
mine percussus turrim'.
His adde alia ilia monosticha ' ex uetustissimo codice Tole-
tano' sublata: 'Sduitur in prime fratrum concordia libro et q.s.\
Sed iam ad nebulosas regiones peruenimus, ubi certa indicia
desunt. Habemus autem Achilleidos quoque monosticha quin-
20*
308 Curtios Riccardus Opitz
que ad qainquepartitam poema spectantia. Itemqae tetrasticha
secnndi; tertii, quinti libri ante I^ 198; 1, 397; 11^ 2S7, nam in
quinti libri argomento quintum aersom delendom esse at inter-
polatum pro certo habeo:
'Naaigat ad Troiam Quinto £atalis AchiUes
Dardaniae: memoratqae Ithacns primordia belli.
Ille sed Oenidem nitae mommqiie docebat
Cmda mdimenta, dederat quae seminir acer
Et Laertiaden fluctos sulcante carina'.
Etenim Oenides solus interrogate of. n u. 372 (excipit
Oenides) et solum alloquitur Achilles u. 405: 'quid nunc tibi
proelia dicam Siluarum?'. Haec igitur argumenta in medium
aeuum relegantur uel diuisione ilia quinquepartita, de qua dis-
seruit Eohlmannus in edit AchilL p. XI. Accedunt eandem
descriptionem secuta polysticha, quorum quattuor^ sine dubio
ex uno corpore, seruata sunt: Initio heptastichon; antel, 198
hexastichon; ante 1. II octastichon; ante 11,287 hexastichon.
Quae numerorum diuersitas me ducit ad legem quandam,
quae seuerissime ab antiquis argumentorum auctoribus ser-
uata esse mihi uidetur, qua nimirum ducti non libidine sed
certa semper norma — ut monosticha, disticha, tetrasticha,
pentasticha, hexasticha, decasticha, dodecasticha habemus — ,
omnium librorum argumenta componerent, nisi forte acrosticho
aliquando uersuum numerum moderari maluerunt.
Ilia igitur falsa partitio, cum aliena sit ab optimis libris
saec. X uel XI, nata uidetur non multo ante haec tempera.
Quodsi accuratius circumspicias et reputes ipsa ilia aetate trac-
tatam esse Statii Achilleidem in scholis Gerberti Remensi et
in Paderbomensi, aliisque (cf. Kohlmanni ed. p. VI), si quis
ab bis studiis et diuisionem illam et argumenta repetat, baud
inani coniectura utatur.
Nunc etiam de Lucani argumentis iudicare licebit illis sat
inelegantibus et numero uersuum ualde inter se differentibus,
quae primus edidit Casparus Barthius ex codice, quern dicit
ante sexcentos annos scriptum , cf. Anthol. Lat. ed. R. c. 930.
Atque hac quidem suspicione hominem omnibus suspectum
De argumentorum metricorum latinonim arte et origine. 309
liberare possum, qnasi codicem illnm prorsus finxerit. Nam
Oadendorpins in edit. Luc. docet ad arg. I praeter Barthianum
duos libros, snum et Amstellodamensem quendam, ambos emen-
datiores illo, exhibere ilia argumenta, quod Riesium plane
uidetur fugisse, qui nonnulla Burmanno tribuit, quae fuerunt
in Oudendorpii codicibus, ut 'transiit' u. 31 alia. Contra hac
in re notissimus ille nebulo fortasse consulto decepit, quod
codicem ante sexcentos annos scriptum asseuerat. Sed utcun-
que haec res se habet, antiquae aetati haec argumenta uin-
dicari nequeunt. Atque idem statnendum est de argumentis
illis decastichis et monostichis, quae Cortius in editione Lip-
siensi a. 1726 publici iuris fecit cum hac adnotatione 'Hoc
argumentum et quae singulis libris praefixa sunt ex M. S.
Guelferbytano, qui olim Rottendorf&i, postea Gudii fuerat, de-
sumsimus ; cum aliae edd. lo. Sulpicii Summaria exhibere so-
leant'. Itaque ilia decasticha hand eleganter conscripta sunt
neque carent uitiis, cf. YII, 2: 'Romani theatri'. Inaudita est
apud antiques uox ' artificatus' ^) IX, 5, ut omnino ' areniuagus'
monost. 9. Atque utriusque generis hoc proprium, quod con-
sonant binorum uersuum clausulae hunc in modum : dec. 1 :
'Gaesaris in prime Gallis ubicunque subactis
Italiam reditus describitur, utque coactis'.
Sed iam contractis uelis in portum redeamus. Gognoui-
mus adhuc poeticorum tantum operum argumenta metrica, at,
cum semel inueterasset ilia consuetude posterioribus saeculis,
etiam pedestrium scriptorum periochae sunt confectae, ut ex
Suetonii de regibus libris epitomen composuit Pontius PaulinuSy
cf. Suet. Reifferscheid. p. 3i5sq. ; hue pertinent etiam Ausonii
lusus de Gaesaribus.2)
1) Vox 'artificare' = modular! semel ex aeuo Garolino adfertur, cf. Du
Gang, gloss, med. etinf.Lat. I p. 421 ex carm., quod inscr. 'Musica': *Hic
nam reperies, quo constant cuncta tenore, Organa uel ualeant Artificare
melos\
2) Eiusdem in Diadem et Odysseam periochae pedestri oratione scriptae
sunt; sed uidetur hoc condonasse illi studio, ut initia quidem uersibus
redderet.
310 Bicc&rduB Opiti De argum. metr. lat arte et origine.
De origine antem Latinorum argnmentorum fortasse qois-
piam, cam comprobet coniecturam meam, cogitans de GraecU
hypothesibus , qaae Aristophanis grammatici nomine circnm-
ferontnr in editt. scaenicorum Graecc., iam antiqniore aetate
illinc hos Insos ad Romanes importari potuisse opinetur. At
probanit ut omnibus, quantum scio, ita mihi Nauckius (Aristo-
phanis gramm. frgg. p. 256) metrica argumenta, quae ad Aristo-
phanem comicum pertinent, a grammatico iilo esse ' alienissima'.
Quid? quod hoc mihi uidetur demonstrari posse plerumque
auctorem eorum adhibuisse cetera argumenta pedestri oratione
conscripta, in errores autem incidisse turpissimos, ubi ilia de-
ficerent, quod accuratius exponerem, nisi longior iam esset
dissertatio mea. Itaque has hypotheses *) sine dubitatione cum
aliis illis scaenicis (cf. Dind. schoU. Soph. uol. II p. VI, 1 1 sq^
28 sq., 114, 243, 406 sq.) posterioribus saeculis attribuemiUy
ut certa ex his habemus exempla: disticha Nonni Dionysia-
corum illamque epitomen carminis Nicetae Eugeniani.
Ex recentioris autem aeui initio duo addere mihi liceat:
Hermanni Buschii , qui saec. XV ex. et saec. XVI in. fuit, ar-
gumenta ad Silium Italicum quattuordecim uersibus condita,
et Ambrosiani Nicandri Toletani baud multo recentioris ad
eundem disticha, quae ipse nominat catalepses. Hie finem
facio. Rationes, quae sequendae sint in digerendis, emendan-
dis argumentis, mihi uideor exposuisse. Itaque gaudeo, auod
integrum aliquod poeseos genus, quamuis exile, posui in luce
clariore.
tu.
1) Haec quoque poematia argumentorum sortem (cf. p. 202) experta
sunt, cum neglegenter describerentur grauiterque corrumperentur.
CONSPECTUS CAPITUM.
Praefatio p. 195
Pars I: De periochis Terentianis et Plautinis noK-acrostichis.
Quaestio 1. De G. Salpicii Apollinaris studiis et de argomen-
torum in libris manuscriptis condicione ... 195
2. De re metrica et prosodiaca argomentorum Te-
rentianorum et Plautinonim non-acrostichomni 204
3. De sermone aigamentorum Plautmoram non-acro-
Btichoram 216
4. De uita et aetate G. Sulpicii Apollinaris . . . 229
Pars II: De acrostichis Plautinis.
5. De auctore quid adhuc suspicati sint uiri docti 234
6. De sermone acrostichorum 237
7. De re prosodiaca et de re metrica 262
8. De argumentorum metricorum latinorum origine
et de acrostichorum Plautinorom auctore . . . 275
Pars III: De argumentis Yergilianis, Lucanianis, Statianis, ceteris.
9. De codicum in tradendis axgumentis Yergilianis
fide sine de duplici recensione 282
10. De argumentorum Vergilianomm arte et aetate 298
11. De ceteris praeter Yergiliana argumentis . . . 305
1
312
Cortius Riccardus Opitz
INDEX LOCORUM.
Anecd. Gr. Bekk. m,
p. 236,
Anthol. Lat. ed. Riesias
c. 1. praef. 2
5
9 sq.
I monoBt
1,4
n moDOst
11,5
7
ra,7
IV, 8
y monost.
V,5
7
10
VI, 3
3Bq.
5
10
VII,.l
3
8
10
vin,5
6
10
IX, 3
7
8
10
X,3
8
9
XI,2
5
7
1461 adn.*
c. 2,
15
p. 290
237adikl.2
17
290
c. 653,
1
291
298
10 sq.
291
299
12
291
299
14sqq.
292
283 sq.
18
292
287
26 sq.
292
286
29 sq.
293
285
33 sq.
293
290
35 sq.
293
287
44
293
285
45
293 sq.
287
46
294
265
47
294
289
49 sqq.
294 sq.
287
53
295
285
54
295
290
56
294 sq.
300
57
295
287 sq.
58
296 adn. 1
284
59
296
288
62 sq.
296
286
69
296
289
71 sq.
296
288
75 sqq.
296 sq.
289 sq.
c. 654,
4
301
284
6
301 adn. 1
284
26
290
285
30
301 adn. 1
284
c. 672,
4 sqq.
198 adn. 1
286
32 sqq.
198 adn. 1
288
717,
5
304 adn. 1
284 sq.
734,
5
200 adn. 3
288
874,
12
301 adn. 1
288
16
303 adn. 2
286
Anthol,
. Pal. vn,
181 237 adn. 2
286 adn. 1
489 237 adn. 2
De argamentonun metricoram latinomm arte et origine. 313
[Anthol.Pal.]XI,399 f
».233
[Plautus]
421
233
Cas.arg.acr. 1
P
.252,271
Apnl. de deo Socr. c. I
3
269
p. 113H.
218
5
265
Metam. IX, 22 p. 807
220
Cist I, 3, 20
252
XI, 21 p. 1066
239
arg. acr. 1
265, 266 adn. 2
Arnob. adu. nat. 7,32
224
4
262, 265 sq.
Anctor. belli Hisp.
7
252 sq. 265
23 m.
221
10
263
Cicero Parad.lll,2(24)
242
Cure. arg. acr. 1
258, 269
Verr. 5, 27 (69)
224
2
252, 269
Cornelias Nepos
Epid. arg. acr. 2
253, 272
XX, 1. 4
221
3f
jq.
265, 273
CornificiuB rhet. 4,
5
264, 269
50,63
221
7
274
Lamprid. Alex. 5, 3
224
8
262
Heliog. 17, 9
224
Men. arg. acr. 1
253 sq.
Lucretius V, 1315
239
2
273
Martialis IX, 3, 13
239
3
254, 270, 272
Ouidius ex Ponto 4,
4
265
3,44
217
8
269
PhaedruB II, 1, 2
279
10
238
Plautus Amph. 497
223
Merc. arg. acr. 1
273
819
260 adn. 2
5
269
828
223
6
263, 265, 272
arg. acr. 2
274
7sq.
271
3 264,270
non-acr. 1
223
9 239,250
11
212
non-acr. 2
221
15
206, 214
7
206
Mil. arg. acr. 3
265, 273
Asin. arg. acr. 8
250
5
272
Aulul. arg. acr. 1 250
Bq.271
6
245
7
270
8
242
non-acr. 1
212
9
244
2
214
non-acr. 1
226
8
214
Most. arg. acr. 1
262
10
210
5
272
11 sq.
221
5sq.
279
Bacch. 26
223
Pers. arg. acr. 3
256
513
243
* 4
262
Capt. arg. acr. 1 251
,274
w
5
262 sq.
4
251
Poen. arg. acr. 1
5
270
(— prol. 66)
255 sq. 265
314
Cartia8 RiccazdoB Opits
3
6
Pseud. 541
706
752
4
[Plautus]
[Poen. arg. acr.] 2 p. 264, 265 sq. 272 sq.
273
271
255
255
223
arg. acr. 4 274
6 255,274
7 246
non-acr. 8 226
10 205 adn. 1
13 sq. 223 sq.
1 263
265, 266
239
226
257
256
257, 274
273
258
271
Rud. arg. acr.
Stich. arg. acr.
4
3
7
Trin. 149
681
arg. acr. 1
9
True. prol. 20 sq.
arg. acr. 4
6 245,257
8 242 sq.
PliniuB I. N. H. II, 25 241
PliniusILep.VI,20, 19 241
Propertius III, 11,27 247
[Propertius] IV, 3, 10 p. 197
Quintilianus I, 4, 3 224
Scholl. Veron. ad
Yerg. Aen. IX, 369 196
Seneca Oed. 803 224
Spartianasy.Getae3,7 241
Statian. arg. tetr.Y
Suetonius Nero 7
Terentius Ad. 142 sq.
7
4
8
10
11
per.
And. per.
Eun. per.
Haut per.
Hec per.
Phorm. 172
per. 7
308
224
214 adn. 1
209
214
215
202
201 adn. 3
1 210,213
4 209
9 209
4 211
5 212
6 209 sq. 212
200
213 8q.
216
Tragic. Rom. frg, inc.
inc. 96 R. 241
Varro sat. Men. £um.
fr. 34 R. 221
Veil. Pat 2, 88, 2 259
De argumentornm metricorom latinorum arte et origiDe. 315
INDEX VERBOBUM ET LOCUTIONUM.
aduolat
AenMdos
aether
Alcumena
alitus, altuB
alias SB alter
amissi
anxius dolor
arenluagus
artificatus
asotus
atque (?)
cacula
cSlo
clanculum
clandestino
clnenta
p. 219
299
218 sq.
280
248 adn.
244
306
307
309
309
223
263
223 sqq. 262
225
225
249
225
1
compressor 238
Cornelia, constantia (?)
simUU 306
capita » amata 220 adn.
dSin, dem 216
Dem^a2U, Demer etc. 216
domus «■ sepolcnim 293
dum — gereret 221 sq.
doodecimas 303
duodenns 307
ei, similU 215, 264, eiei 260
eidem 264
efOictim deperire 225
eludere anolo (?) 252
esse omittitur 228
et «= etiam 245
Eteocles 306
exspes 218
forare 247
forent nactae » essent n. 248, 299
I
formidat aoro (panet,
pallet) p. 246
fratres » amici 295
frnstra habere 238
fnerat alitus =» erat a. 248
fulmen linguae 304 adn. t
G. » Gains 196
generare 24 1
lason spondeus 306
illias, ipsuis 215
indigus 216 sqq. indiguos 217 adn. 2
insperato 222
innicem se cognoscnnt 237 sq.
is superfluum 259
itSqne (?) 263
iungi cum dat. et abl. 247 sq.
Laucontis 299
lucripeta 238
ludum dare 258
mercatum, militatum supina 226
mutua aduerbium 295
mutuo deperibat 226
nubunt liberi 245
obduxe 260
oberrare 242
obsecrat — cedere 221
omissum facere 245
Patricoles 280
pediseqnam 261
perseuerent sustinere 245
persuasuSjSuasussubBtant. 215
postea 306
potitur ^ 226 sq.
praemercari 223
profugus Arcadiae 288
propensus 242 sq.
protelare 222,»prolatare 222 adn. 1
316 Riccardus Opits De argum. metr..lat. arte et origine.
PseadoloB, PseadnliiB
p. 235
Btlasa similia p. 215
quirem
260
snbditicias, subditiaas 223
qnisque — uterqae
245
subsaniire 248
raptare
246 sq.
suipte 260
nmam, roniui
227
Borpitar 265
senSz eimilia .
214, 262 sq.
sostinere — exspectare 238 sq.
seraos omittitur
258
tarn » ita 259
Boecophanta
223 adn. 1
terrificos 239 sq. terrificare 240
stias (istias)
273
ThafdoB 211
studtos, at
247
torn deinde 284
snadere oum infin., onm aco.,
orbe » in urbe 243
cum aoo. c. inf., passiue
asarariuB 225
snasos 220, persuasos,
nterque, qoisque oum plu-
dissuasus
221
ral! numero 226
tBER DIE imECHTHEIT
DER
ERSTEN REDE GEGEN ARISTOGEITON
VON
J. HERMANN LIPSIUS.
Ueber die beiden Reden gegen Aristogeiton, die miter
Demosthenes Namen tlberliefert sind, schienen nach den be-
kannten Untersuchnngen von Westermann nnd A. SchUfer die
Acten insoweit geschlossen zn sein, dass Niemand mehr an
die Urheberschaft des Demosthenes glaubte, nnd hOchstens die
Frage noch offen geblieben, ob die Reden von einem seiner
Zeitgenossen oder aber von einem Rhetor, etwa der Uteren
alexandrinischen Zeit, geschrieben sei. Die letztere Ansicht
yertraten die genannten Gelehrten nnd die grosse Mehrzahl
derer, welche vor nnd nach ihnen sich in der Frage ^.nsserten ;
in dem anderen Sinne entschieden sich neuerlich Cobet (mi-
scellanea critica p. 574 ff.) nnd R. Brann in einer Greifswalder
Dissertation (de dnabus adnersus Aristogitonem orationibnSy
qnas Demosthenes scripsisse fertnr, 1873). Znletzt ist aber
Weil (reyne de philologie VI, 1 ff.) mit aller Entschiedenheit
fttr Demosthenes als Verfasser wenigstens der ersten Rede ein-
getreten nnd hat seine These mit soviel ScharJbinn nnd Ge-
schick zn begrtlnden gewnsst, dass das Urtheil des Lesers
leicht gefangen genonmien werden kann. Um so mehr scheint
es mir an der Zeit, die Prflfang der Frage fttr diese Rede
von einem Gesichtspnncte wieder an&nnehmen, der in den
bisherigen Untersnchnngen nicht entfemt die gebiihrende Wiir-
digong geftinden hat ' II est incontestable , sagt Weil (S. 6),
qne Tantenr de notre plaidoyer se montre bien inform^ des
institutions politiqnes et judiciaires d'Athines. U ne laisse
6chapper ancone erreur k ce snjet, il nons fait mgme connattre
certains details qne nous ignorerons sans Ini' (folgt ein Bei-
spiel, anf das nnten zurttckznkommen ist). Ganz Hhnlich lantet
das Urtheil von Cobet (S. 575). Was beide nur behaupten,
320 J- Hermann Ldpsias
hat Braun in ausftthrlicher ErOrtenmg zn beweisen versacht;
er gelangt zn dem Ergebniss (S. 41) 'accnrata omnino remm
scientia quam in iudiciis oratorem habuisse cognouimos ex
tota oratione elncet' nnd sieht darin (S. 32) 'certissimam in-
dicium genainae orationis'. Ich mass meinerseits so ziemlich
das gerade Gegentheil von alle dem fUr riebtig erklHren mid
denke die GrUnde meines Urtheils im Nachstehenden mit thmi-
lichster Efirze darzulegen. Wenn ich dabei alles bei Seite
lasse, was die Form der Rede betrifft, so geschieht dies nicht
etwa in der Meinung, dass nicht auch ihr beweiskrSlftige
Momente sich entnehmen lassen^ sondem lediglich in dem
Wonsche, die Discussion zunHchst auf das Gebiet zu beschr&i-
ken, auf dem am ersten zu objectiven Eriterien zu gelangen
und somit die meiste MOglichkeit zu einer Versttodignng ge-
geben ist.
Ich beginne mit zwei Bedenken, welche iSngst schon er-
hoben sind , das eine von Westermann (quaest. Demosth. in
p. 101), das andre von BOckh. In der Prothesis motivirt der
Sprecher seine Betheiligung an der Anklage gegen Aristogei-
ton mit dem Verlangen des Volks: § 13 kyw yag iv Taig Ix-
yJ.rjGlaig oqtov vfxag yMTardTTOvrdg fx€ xal 7CQOX€iQi^Ofiivovg
i7cl TTjv Toirov '/MTijyoQlav r^xd-of-ir^v — Ofxiog de avayyaiov
rjyovfiirjv elvat jceid-eG^ai, TOtg vfuriQOig (iovhfji.iaoiv, Man
hat diese Worte allgemein dahin verstanden, dass der Sprecher
vom Volk zum ovrijyoQog gegen Aristogeiton bestellt worden
sei. Die Emennung von GwrjyoQot in einer Endeixis aber ist
mit allem, was tlber das Verfahren bei dieser und verwandten
Klagformen feststeht, unvereinbar und wird auch durch die
Gegenbemerkungen von Braun (S. 40 f.) in keiner Weise ge-
rechtfertigt , wie bereits Blass (Att. Ber. Ill, 1 S. 362, 3) mit
vollstem Rechte erinnert hat; selbst fUr die Eisangelien der
Zeit ist die Bestellung von oivrjyoQoi unerweislich (Att. Proc.
S. 327). H^chstens das eine konnte man einwenden, dass
der Redner eine solche Beauftragung nicht unzweideutig aus-
spreche, und sich daflir auf den Plural h ralg ixxh]alatg be-
rufen. Indessen ist nicht abzusehn, in welcher andern Weise
Ueber die Unechtheit der enten Bede gegen Aristogeiton. 321
das xoTaTOTTeiv xal TtQOxeiQl^ea&ai inl rrjv xctrtjyoQlav er-
folgt sein soil nnd zwar in so nachdrttcklicher Weise, dass
Demosthenes der Willensmeinung des Yolks sich nicht ent-
ziehn zn k5nnen glanbte.
Einen zweiten Anstoss hat B5ckh (Urkonden tlber das
attische Seewesen S. 537 ff.) in klarstes Licht gestellt Gegen
den, der einen Btlrger fS^lschlich in die Listen der Staats-
schuldner eintrug, war die yQcccp^ ipevdeyyQaqrijg bestimmt nach
der Angabe der Lexikographen, die in dem Namen der Elage
selbst ihre dentliche BestHtignng findet. Nach § 71 ff. and 28
nnsrer Bede aber soil wegen des gleichen Yergehens Aristo-
geiton gegen Ariston yielmehr eine Elage fiovlevaewg ange-
strengt haben, welche nach dem nnanfechtbaren Zeugniss des
Yon B5ckh a. a. 0. heransgegebenen Psephisma einen ganz
anderen Inhalt hatte, gegen den gerichtet war, der einen
Staatsschnldner nach Leistong der Zahlnng nicht ans der Liste
l()schte. Nicht in Betra($ht dagegen kann natttrlich kommen,
dass auch Harpokration and andre Grammatiker der Elage
fiovkevaecjg den gleichen Inhalt wie der ipevdeyyQagy^g geben,
da jener selbst nnsre Bede als Qnelle seiner Angabe namhaft
macht. Als yerschieden hatte beide Elagen anch Lykorg
(nach Snidas n. ipevdrig lyyqaqni)^ jedenfalls in seiner Elag-
rede gegen Aristogeiton and eben in Bezag aaf dessen Elage
wider Ariston bezeichnet, wenn anch schwerlich ihren Unter-
schied nS^her entwickelt, wie Schltfer (Demosth. ni, 2 S. 117)
dachte , da sich dann die Unklarheit der SpS^teren dartlber
nicht recht begreift. Sonach schloss schon BOckh, dass anser
Yerfasser sich eine Yerwechslang beider Elagen habe za Schnl-
den kommen lassen ; and diese Folgerang wird keinesfsdls be-
seitigt darch die Aasrede von Braan (S. 36), Aristogeiton habe
in der That, sei es ans Irrtham oder mit Absicht, gegen Ari-
ston eine Elage fiovkevaewg statt der zast&idigen rpevdeyyQa-
qrijg anhSngig gemacht, — als ob dann der Yerfasser ansrer
Bede nicht ganz anders gegen ihn hlltte argamentiren mtlssen,
da er an der erstgenannten Stelle darchaas nicht bloss * obiter*
die Saohe bespricht.
Loipsigor StndiMi. YI. 2t
322 J. Hennann Lipsius
Die BegiUndaDg der wider Aristogeiton erstatteten En-
deixis fasst § 28 zusammen ; die Redefreiheit, die er sich an-
masse, sei ihm aberkannt Ttaai TOlq iv Tfj noXu ivAaiovi^^
yvioaeoi dixaOTriQliov tQiwv, iyyQagyfj -dea/ao&etcoVy k%iQq Ttgce-
•AzoQOJVy Tj TTJg fiovXevosiog — YQ^^' Von dem einen Gte-
richtshof ist Aristogeiton Jtaqavofjioyv in eine Strafe von flinf
Talenten verurtheilt worden wegen seines Antrags gegen Hiero-
kles und die Priesterin der Branronischen Artemis 0 ; anf Ver-
nrtheilung darch einen zweiten Gerichtshof bemhte mOglicher
Weise die Schuld an den Staat, deren Rechtskraft Aristogeiton
dnrch die Klage gegen Ariston bestritt. Die dritte Schuld an
den Staat besteht nach der klSlgerischen Behanptong in den
tansend Drachmen, die er dnrch das Fallenlassen seiner Eisan-
gelie gegen Hegemon 2) verwirkt hatte. Aber znr Verh&Qgnng
dieser Busse war die Beh5rde competent, die in dem betreffen-
den Process die Gerichtsvorstandschaft hatte; eines richter-
lichen Spruches bednrfte es dazu nicht, sondem dieser wUre
nnr nnter der nicht eben wahrscheinlichen Yoraussetzung denk-
bar, dass Aristogeiton die RechtsgUltigkeit der Basse ange-
fochten hatte. Aber noch auffUlliger sind die folgenden Worte.
Es war Sache der BehOrde, die Geldbussen, auf welche ein
Gerichtshof unter ihrem Vorsitz erkannt oder welche sie selbst
auszusprechen gehabt hatte, den Praktores zur Eintreibung
anzuzeigen, iyygacpetv rolg 7tQaAT0QOi\ darum ist nicht ver-
standlich, wie der Eintragung der Gerichtsbehorde eine an-
dere der Praktores gegentlbergestellt werden kann. Denn
beide mit B5ckh (Staatsh. I S. 510) auf denselben Fall zu be-
ziehn und die iyy^affrj d-eo/no&eTOJv als den Vermerk in den
Acten der Thesmotheten aufzufassen, welcher die Bedingung
der lyyQacpi] jcQaxroQwv war, verbietet sich durch den Sinn
1) Deinarch g. Aristog. 12 o xara rr^e U^sias t^ lt4^tfuSoe tJ/^ B^av-
otoviae xai tcjv oixeioyv avTTJs roiavra yQaxpai xrX. Den Hierokles nennt
Libanios in der Hypothesis unsrer Rede ; mit welcbem Rechte es in let£-
terer § 87 heisst y^ay^ayrd ae Tcov nokntov r^ele ax^irove aTTOxreJvcci, ent-
zieht sich unsrer Controlle.
2) Von einer yoaipTj gegen Hegemon spricht Libanios a. a. 0.
V
Ueber die Unechtheit der ersten Rede gegen Aristogeiton. 328
von iriQijc. In andrer Weise woUte Siegfried (de multa quae
iTti^oXri dicitur p. 68) eine Deutung ermOglichen: in der yqacpii
7taQav6fi(x)v wider Aristogeiton sei die Strafe der flinf Talente
ordnungsmSjBsig von den Thesmotheten ansgesprochen worden,
die fallen gelassene Eisangelie gegen Hegemon aber sei beim
Bath eingebracht nnd noch nicht an die Thesmotheten ge-
langt, darum aber keine BehOrde vorhanden gewesen, welche
die Basse den Praktores hatte anzeigen k^nnen. Aber ohne
solche Anzeige war anch eine Eintragung dnrch die Praktores
nnm^glich; gegebenen Falls konnten anch die Prytanen eine
solche veranlassen, wie es in der Gesetzeinlage bei Aisch. g.
Tim. 35 voUkommen correct heisst eyyQaiparwaav ol TtqdeSqoi
TOig TtQCrATOQClV.
Anch an den beiden andem Stellen, an denen der Ver-
urtheilung Aristogeitons in der yQCKprj Ttaqavo^wv n^here Er-
w3,hnnng geschieht, ist der Ansdruck nicht ohne Anstoss.
§ 67 aXX^ on TcaQavo^iov ovtov xariyvwre; akk^ on Ttivre
takdvTwv 7CQoaenf,irjoccT€', ist TtQoanuav im Sinne von %i^av
gebraucht, was sich bei keinem Bedner nachweisen Tdsst nnd
von Meier (Att. Proc. S. 219 m. B.) als Sprachgebrauch der
SpSteren notirt ist. Vielleicht soil in dem Compositum eine
Beziehung auf das voransgehende yMnyvcore liegen ; aber da-
mit wjlre nicht weniger gegen den fest begrenzten Gebranch
des Worts in der attischen Bechtssprache gefehlt. Kaum min-
der auffSlllig ist der Begriflf rlfiri^a verwendet § 87 yqacpiiv
aXiovai 7Caqav6^io}v lial diov ae Tedyavai iizl ravn] Ti/^i'^^aroQ
Tvxelv. Anch die Todesstrafe wtirde, wenn sie ttber Aristo-
geiton verhangt worden wSre, ihn als rli^irjfAa getroffen haben;
also soil Tlfirji^a hier soviel wie rlfiTjfia XQW^^"^ (§ ^2) ^^''
denten, ein Gebranch , fttr den einen zweiten Beleg ich so
wenig wie Meier (Att. Proc. -S. 211 A. 29) beizubringen im
Stande bin.
Die emstesten Zweifel betreffs ihrer rechtlichen M6g-
lichkeit erweckt aber eine andere vorgebliche Bestrafung
des Aristogeiton y deren beil^nfig gedacht wird, § 42 ovrog
vfiiv ovxl TtQoarjld-e Tcivre hwv, wv enf^ij^rj fifj kiyeiv
21*
816
Bieaodnt Oplti De aignn. ■elr..kt. acto at m|g^
Pseodolni, Ffeeudnli
u p.2S5
HUum liinilia p. 215
qnfrsni
260
mbditidiis, mbditiiiiu 228
qniBqne -• utsqiie
246
tobseniire 248
nptare
246 iq.
nipte 260
niiiiiiiif funiu
227
liupltltf 265
•en&L rindlia .
214, 262 iq.
gofltiiiere — eaapectare 288 sq
saniOB omittitiur
258
tarn — to 259
foeeqphuita
223adn.l
temfieni 289 iq. temficaze 240
itfau (Mns)
278
Thafdos 211
•tndtes, at
247
turn ddnde 284
•nadere earn infin., ram too.,
tube — in tube 248
earn aoa o. inil,
pMdne
nsurariiis 225
BQBMoa 220, pemuuniiy
utsqne^ qoiaqae mm plu-
221
ndi numeio 226
tBER DIE UNECHTHEIT
DER
EESTEN REDE GEGEN AEISTOGEITON
VON
J. HERMANN LIPSIUS.
326 J* Hermann Lipsios
satz zu dem Hauptverbum k^aixriaetai gewinnt^) Trotzdem
wird aber § 58 als Zeuge fUr die Elage der Diaitet citirt, yor
dem sie verhandelt worden sei, in eclatantem Widerspruch
mit der bekannten Thatsache, dass nur Privatklagen an die
Diaiteten gelangten. Denn der Ausweg, welchen Dareste
(Plaidoyers politiques de Dem. 11 p. 344. 346) mit der Ver-
mnthnng einschlng, die Klage sei eine Privatklage "') gewesen
nnd babe bezweckt die HlUfte des von Aristogeiton einge-
strichenen Kaufpreises zu reclamiren, wird, abgesehn von ihrer
sacblichen Unzul^sigkeit, durch die bestimmte Ausdrucks-
weise in § 55 abgescbnitten, welcbe Uber den Gregenstand der
Elage jeden Zweifel ausschliesst. Ueber den weiteren Verlauf
des Processes erfahren wir nichts.
Auch sonst ist der Abschnitt ttber das Vorleben des Aristo-
geiton, der einzige, der reichlicbere thats3,chliche Angaben
macht, nicht frei von Anst5ssen. Was ttber das Verfahren
gegen Zobia wegen angeblicher Nichterlegung des Schutzgelds
erzahlt wird, stimmt mit dem, was wir anderweit ttber die
Sache erfahren, meist ttberein ; Bedenken erregt aber die Er-
wS.hnung eines TtojkrjTrjQiov tov fieroLycloVf zu dem Zobia ab-
gefUhrt wird, wahrend in einem sehr ahnlichen Bericht die
Abfllhrung zu dem f^ierol/uov geschieht. Letzteres ist ganz
sachgemass, dagegen die Existenz eines besonderen Locals flir
VersteigeruDg der Einnahme aus dem Schutzgeld hSchst un-
wahrscheinlich , auch wenn nicht anderweit das Bestehn nur
eines TtiohjTriQiov bezeugt ware, vgl. H. Schenkl de metoecis
Atticis (Wiener Studien II S. 184). Schon Meier (de bonis
damn. S. 41) strich darum in den fraglichen Worten § 57 Ttqof;
10 7C(o'^Tr-Qiov TOV fieToi'/.lov a/trjyays den Artikel tov und
6) Nicht ins Gewicht kann hiergegen fallen, dass rijurip von den Par-
teien sonst nur in Verbindung mit dem Reflexivpronomen nachzuweisen
ist, [Demosth.] g. Zenoth. 15.
7) Dass fyxXrifia sonst niemals von der Klagschrift in 6ffentlichen
Klagen gesagt wird, kann der Natur der Sache entgegen nichts beweisen
(vgl. auch SchcJmann Att. Proc. S. 595 A.2 d. 1. B.), sondem nur ein wei-
teres Bedenken begrilnden.
Ueber die Unechtheit der ersten Rede gegen Aristogeiton. 827
verband den Genetiv mit ani^yaye, was ohne Frage unzu-
l&ssig ist. Sanppe wollte den ganzen Zusatz tov fAsrotTilov
tilgen, eine Aenderung, welche Bekkers Zustimmnng fand und
jedenfalls ansprechender ist, als Sehenkls kUnstliche Dentung.
Aber der Verdacht liegt tlberans nahe, dass damit ein Fehler
nicht der Abschreiber, sondern des Verfassers corrigirt wtlrde.
Bald danach, §60, heisst es yon dem Tanagraier, den
Aristogeiton im GefUngniss bestohlen haben soil, er sei in Haft
gekommen TtQog Tcareyyvrjv, Eeiske und jetzt wieder Dareste
verstanden 'weil er ftlr einen andem (Staatsp^chteiO Btirgschaft
geleistet*. Aber das widerspricht dem technischen Gebrauch
des Compositum xarsyyvav (das Substantivum scheint nirgends
sonst vorzukommen), welches bei den Rednem in Verbindung
mit einem persttnlichen Object nur die Forderang von Bttrgen
fttr das Erscheinen vor Gericht, mit einem sachlichen Object
die Beschlagnahme eines Gutes zur Sicherstellung einer For-
dermig bedeutet. Nur das erstere kann hier in Frage kom-
men ; so verstand Meier (de bon. damn. S. 29) uadimonii causa,
i. e. quia uadem iudicio sistendi causa dare non poterat In
der That musste ja der Nichtbttrger, welcher keine Btlrgen
iudicio sistendi causa zu stellen im Stande war, ins Gefdng-
niss wandem. Aber wie kann jener Sinn in 7CQdg Ticttsyyvrjv
liegen? Vielmehr scheint diesen Worten die Voraussetzung zu
Grunde zu liegen, dass der Bflrge iudicio sistendi causa selbst
ins Gef ^ngniss gehn musste , was sicher falsch ist (Att. Proc.
S. 68 A. 70).
In den bisher nicht bertthrten Theilen der Rede kommen
rechtliche Verhaitnisse selten zur Erwahnung; besonders er-
heblich ist ein Anstoss, der auch nicht unbemerkt geblieben
ist. In § S3 wird die UnmOglichkeit, irgend welche Nachsicht
dem Aristogeiton angedeihen zu lassen, daraus deducirt, dass
er seinerseits gegen a 1 1 e yon ihm Beklagten den Strafantrag
auf Tod gestellt und zwar noch bevor in erster Abstimmung
ttber die Schuldfrage entschieden war, olg ovtoq d-avaTov
TtaOLv Iztf^oTO €v rovToiai rolg dixaaTrjQloig xai Tavra tcqIv
Tjjv TtQvirriv xpficpov dievex^vai. Nun steht aber fest, dass in
328 J. Hermann LipaiaB
schHtzbaren Processen der Straf- bez. EntschlUligangsantrag
sogleich in die Elagschrift anfznnehmen war. Darnm notirte
Meier (Att. Proc. S. 213 A. 34) jenen dem Aristogeiton ge-
machten Vorwnrf als aoffUllig, meinte ihn aber (S. 229 A. 80)
ans seiner Annahme erklS^ren zn k5nnen, dass bei Eisangelien
der Stra£antrag erst nach der ersten Abstimmnng gestellt wor-
den sei. Ans den nengefnndenen Beden des Hypereides ist
aber zn hoher Wahrscheinlichkeit gebracht worden, dass in
der Zeit, in welche der Process gegen Aristogeiton f&Ut, fttr
die im Eisangeliegesetz anfgeftihrten Verbrechen die Strafe
gesetzlich festgestellt , jedenfalls nicht erst dnrch richterliche
Schatzung zn finden war (Att. Proc. S. 328). Nnr fttr die Pro-
bole darf als wahrscheinlich gelten, dass bei ihr ein Strafan-
trag dem El^ger erst nach Bejahung der Schnldfrage znstand
(Att. Proc. S. 229 f.). Aber Niemand wird daran denken woUen,
dass Aristogeiton gegen die Opfer seiner Sjkophantie vorzngs-
weise das Probolenverfahren in Anwendnng bringen konnte,
znmal bei jenen in erster Linie an die tcoIXoX IditSzaL zn denken
ist, welche Aristogeiton in der letzten Zeit seiner 5ffentlichen
Thatigkeit mit Processen verfolgt haben soil (§ 40. 38).
Ich kntlpfe hieran Bemerknngen tlber eine Stelle, welche
anf den ersten Blick genane Vertrautheit mit der attischen
Gerichtsverfassung zu verrathen scheint, bei naherer Prttfhng
aber gleichfalls ein gewichtiges Bedenken erweckt. § 27 liest
man: vfnelg avrol ^cdvrwv cxqtl y.XrjQOvi^ivtov ^d-r^vaUov xal
Ttdvrwv ev oid^ on ^ovXoi-iivwv eig tovto kax^lv to dixaarrj"
QLOv (iwvoi dtxdCsd'^ fjf^lv' did tI; otl eXdxere, elr d7C€xXrj''
Qwd'rjTe' ravra 8k ol vofiot Xiyovotv. Die unzweifelhaft rich-
tige Erklarung der Worte ist von Schumann (de sortit. iud. ap.
Athen. S. 26 = Op. ac. 1,215) gegeben: ildxere geht auf die
Auslosung der Section, die die Eichter fllr den Process des
Aristogeiton zn stellen hat, d7C€yikrjQoj07jT€ auf die Aushebung
der Mitglieder der Section, die in ihm zn Gericht sitzen solien.
Es hatte also nur ein Bruchtheil einer Section, die in jener
Zeit nicht einmal die Normalzahl von 500 festen Mitgliedem
enthalten haben wird (Att. Proc. S. 150), das Eichteramt in
Ueber die Unechtheit der ersten Rede gegea Aristogeiton. 329
jenem Bechtsstreit geUbt, an welchem doch nach der oben
er5rterten Stelle das Yolk einen ganz besonderen Antheil ge-
nommen haben soil. Wie wenig das glanblich ist, lehrt ein
Blick auf die im Attischen Process (S. 167 ff.) zosammengestell-
ten Angaben tlber die Zahl der in verschiedenen Elagarten
beschS^ftigten Bichter, die nie nnter 201 herabgeht, aber be-
reits bei verm(5gensrechtlichen Streitigkeiten, die einen Gegen-
stand Yon wenigstens 1000 Drachmen Werth betrafen, 401
betrSigt.
Nach nnsem bisherigen Ermittelnngen wtirden wir berech-
tigt sein anch andre Angaben, mit denen die Bede allein steht,
mit Misstranen anfisunehmen, selbst wenn sie dazn keinen be-
sonderen Anlass b5ten. Als sch3,tzbare Bereichemng nnsres
Wissens sehen Gobet nnd Weil es an, dass nach § 23 der Areo-
pagitische Bath znweilen in der E5nigshalle seine Sitzongen
gehalten habe. Aber die Stelle setzt dentlich die KQnigshalle
nicht als gelegentliches , sondem als regelmSU^iges Sitzungs-
local des Golleginms vorans und das kann sie nnm5glich ge-
wesen sein. Denn die Mordklagen, mit denen es vorzngsweise
besch'dftigt war, mnssten bekanntlich nnter freiem Himmel ver-
handelt werden nnd ftlr eine nicht viel 9.1tere Zeit wird das
Tagen anf dem Areshtigel als das GewOhnliche bezengt ([De-
mosth.] g. Neaira 20).
Ein Novnm von zweifelhaftem Werthe bringt endlich anch
§ 65 TTjv iirixiqa ovtov oqtXovaav anoaraalov aTtidoad-e. Dass
der aTtooTaalov Verurtheilte wieder Sclave wnrde, sagt Har-
pokration in seinem Artikel, der anf die besten Qnellen zu-
rtlckgeht; da die Klage ihrer Natnr nach nnr EntschS^digung
fUr das verletzte Becht des Freilassers bezwecken kann, ist
mit Platner (Proc. n. Elag. 11 S. 80) der Btlckfall des Abtrttn-
nigen in die Sclaverei des Freilassers voransznsetzen.^) Der
8) Was bei Photios a. na>Xrjrai ■= Suidas u. naXijr^e von dem ano'
craclov y^a^eis gesagt ist, dass er den Poleten anheimfiel» gait in der
QueUe der Glosse hOcbst wahrscheinlich vielmehr dem an^oaraclov y^a-
9></c, da in den folgenden Worten von einem Verkauf zu Gunsten des
FIbcos die Bede ist, der bei einer Piivatklage onmOglich war.