Skip to main content

Full text of "Le Liber censuum de l'Église romaine;"

See other formats 


Cf 

m  _ 


|.e  k^beir    Qevo 


V, 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE 
de  datione  et  concessione  civilatis  Gaiele  et  nohis  in- 
dultis  plenius  conlinelur,  quam  sub  sigillo  ipsius  domini 
pape  recepimvs  in  Gaiela  per  manus  magistri  Petri  de 
Giiarcino,  venerabilis  scriptoris  ct  mintii  ejusdeni  domini 
pape,  nffectuosius  acceplanles,  ipsi  domino  summo  ponti- 
fici  cnm  omni  humililale  gratias  agimus  quod  paternam 
de  nobis  in  hoc  habuit  curam  et  salutem  nostram  pietate 


289 
apostolica  procuravit.  Ad  cujus  rei  memoriam  presens 
scriptum  in  Gaieta  fieri  per  manus  Jacobi  publici  Gaiete 
nolarii  et  Communis  sigillo  jussimus  roborari.  .ictum 
Gaiete  per  manus  predicli  nolarii  coram  magislro  Bar- 
tholomeo  de  sanclo  Germano  ejusdem  domini  jpape  ca- 
pellano,  Girardo  Broncusula ,  Johanne  Gaitano  el  aliis 
astanlibus. 


H 


LlBliR    CeNS 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


LVII.  —  IIOMANVS  ORDO  DE  CONSUETUDIMDUS  ET  OBSER- 
VA.NTIIS  ,  PRESBYTEntO  VIDELICET  SCOLARU.M  ET  ALIIS 
ROMANE    ECCLESIE    IN    PRECIPUIS    SOLLEMPNITATIDUS. 

[I.  1].  A  dominica  de  Advenlu  usqiie  ad  Nativitalem 
Domini  domaus  papa  non  portat  anrifiixiatam   mi- 


Avis.  —  Cet  Ordo  n'est  surement  pas  une  oeuvrc  originalo. 
Cencius  s'est  born6  h  transcrire,  en  le  completant,  un  te.xte 
d'usagc  courant,  dont  Albinus,  avant  lui ,  avait  deja  fait  son 
profit.  On  a  meme  des  raisons  de  croire  {Fabro,  Etude,  p.  17) 
qu'Albinus  a  pris  son  Ordo  dans  une  compilation  antiJricure, 
celledu  cardinal  Boson,  o.\ecut6e  au  temps  d'Adrien  IV  (li5'i- 
1159).  Clicz  Albinus,  il  n'est  pas  au  complet  :  la  doscription 
des  ffites  nc  dcpasse  pas  le  saraedi  in  Albis.  Cencius  va  jus- 
qu'au  bout.  Mais  la  princlpale  difffirence  entre  los  deux  tc.xtcs 
vient  de  ce  que  Cencius  a  introduit  dans  le  sien  une  quantite 
de  details  siu'  lcs  dcponses  occasionnees  par  les  c(5rcmonies, 
entre  autres  un  long  dcveloppemcnt  sur  lcs  frais  a  faire  le 
lundi  de  Paquos  ot  sur  les  corporations  admises  a  certains 
jouis  soit  k  niangcr  avcc  le  papc,  soit  a  rocevoir  de  lui  unc  gra- 
tification.  Ccst  ainsi  qu'ont  6te  ajoutcs  les  cliapitres  4,  7,  9, 
14,  17,  39-61,  sans  parlci-  dc  beaucoup  d'autres  interpolations. 
—  UOrdo  de  Cencius  a  6t6  publie  par  Mabillon,  d'apres  un 
manuscrit  sccondaire,  dansson  Museum  Halicum  (Paris,  lti89, 
t.  II,  p.  167-M5J,  avcc  les  quatre  pieces  suivantes,  LVIII- 
LXI,  et  son  cdilion  a  cte  reproduite  dans  le  tome  LXXVIII 
de  la  Palrologie  laline  de  Mignc.  Mabillon  divisa  le  tcxte  en 
cbapitres(chiffresroinains)  et  eii  paragraphes  (chiffres  arabcs). 
J'ai  coiiserv6  celte  double  numerotation,  mais  en  6liminant 
quelques  chapitres  (IX,  X)  ou  paragraphcs  (3,  18,  19,  20,  21, 
22),  qui  sont  des  addilions  postorieures  et  ne  figurent  pas 
dans  le  texte  de  nos  manuscrits.  —  Pour  les  cinq  pieces  LVII- 
LXI,  le  secours  du  manuscrit  original  nous  fait  defaut,  par 
suite  d'une  mutilation  de  cet  exemplaire.  Je  reproduis  ici  le 
texte  du  Riccardianus  228  dont  les  autres  rnanuscrits  ilerivent. 
L'Ordo  d'AIbinus  scra  reproduit  plus  loin,  ot  aussi  celui  de 
Benoit,  beaucoup  plus  detaill6.  Le  cadre  de  cette  publication 
ne  me  permet  ni  de  les  comparer  entre  eux,  ni  d'6tudier  leurs 
rapports  tant  avec  les  ordijies  du  huitieme  et  du  neuvifeme 
siecle  qu'avec  lcs  livres  plus  r6cents. 


tram,  e.\cepto  in  dominica  •  qua  cantalur  CanHc  luba  ad 
ecclesiam  Apostolorum  pro  festo,  ncc  caulat  Tc  Deum 
laudamus,  nisi  in  precipuis  festis. 

[2].  In  vigilia  Natalis  Domiui,  iu  mane,  domnus 
papa  vadit  ad  basilicam  sancte  Marie  Majoris  pro  can- 
tanda  missa  et  in  sero  pro  celebrandis  vesperis,  et 
remanet  ibi  nocte  ipsa,  et  celebrat  ibi  vigilias  et  post 
vigiiias  celebrat  ibi  missam  ad  Presepe,  ubi  quic- 
quid  olTertur  quamdiu  domnus  papa  missam  cele- 
braverit,  sive  ad  manus  seu  ad  pedes  domni  ipsius 
vel  super  altare,  capellanorum  est,  e.xcepto  paiie  qui 
esl  acolitorum,  si  recipere  volunt.  Hoc  idem  scien- 
dum  de  missa  quam  celebrat  apud  sanctam  Anasta- 
siam.  In  auroiam  vadit  ad  sauctam  Anastasiam  et 
celebrat  ibi  secundam;  qua  finita  revertitur  ad  basili- 
cam  sancte  Marie  et  iutrat  sacrarium  cum  episcopis, 
cardinalibus,  diaconibus,  subdiaconibns  et  reliquis 
ordinibus,  et  dicunt  tertiam ;  qua  dicta  induunt  se  et 
processioualiter  vaduut  ad  altare,  sicnt  moris  est.  No- 
taudum  quod  vii  faciile  debent  esse  in  missa  super 
allari  et  curia  debel  dare.  Deinde  domuus  papa  inci- 
pit  missain  et  post  primam  orationem  diaconi  cardina- 
les  et  subdiacoui  etalii  ordines  cum  scriniariisfaciunt 
laudes  domuo  pape  taliter  oidinati.  Archidiaconus 
cum  aliis  diaconibus  et  subdiaconibus  ordinate  stant 
ju.xla  iiltare  in  duobus  fllis,  scriuiariis  vero  stantibus 
deorsum  iu  choro  cum  pluvialilius.  Tunc  archidiaco- 
nus  cum  diaconibus  et  aliis  sic  incipit  laudem  alta 
voce  :  Exaudi  Chrisie;  scriniarii  qnoque  respondent  : 
Domino  noslro  pape  vita.  Ilerum  archidiaconus  dicat  : 
ExaudiChrisle;  scriniariiquoque  respouJant  similiter. 
Tertio  aichidiaconus  dicil  :  Exaudi  Christe ;  scriniarii 
respondent  sicut  prius.  Item  archidiaconus  dicit :  Sal- 
vator  mundi,  tribus  vicibus,  scriuiariis  lolidem  vicibus 
ei  respoudeutibus  :  Tu  illum  adjuva.  Et  archidiaconus 
dicit :  Sancla  Maria,  duabus  vicibus;  et  scriniarii  res- 
pondent  duabus  vicibus  :  Tu  illum  adjuva.  Deinde  ar- 
chidiaconus  dicit  :  Sancte  Miciiael,  duabus  vicibus ; 
scriniarii  respoudenl :  Tu  illum  adjuva,  duabus  vicibus. 
Eodem  modo  dicitur   sancte   Gabriel,  sancie  Raphael, 


LE  LIBKR  CE.XSUUM  DE  LEGLISE  ROMAINE. 


291 


sancle  Johaim<:s,  sancle  Pelre,  sancte  Paule,  sancie  An- 
drea,  sancte  Stepliane,  sanctc  Laurenti,  sanclc  Vincenti, 
sancte  SHuester,  sancte  Leo,  sancte  Gregori,  sancte  Bcne- 
dicle,  sancle  Basili,  sancle  Saba,  sancta  Agnes ,  sancta 
Cecilia,  sancti  Lticia.  His  fiiiitis  archidiacoiius  dicit  : 
Kirieleison;  sctiiiiarii  respondeiilsimilitei-:  Kirieleison. 
Ileriiin  archidiaconus  dicit :  Kirieleison;  scriuiarii  res- 
pondenl  :  Kirielcison.  Terlio  veio  arcliidiaconus  cum 
diacoiiihus,  suhdiaconibus  et  scriniariis  una  voce  dicit 
Kirieleison  ».  Finitis  laudibus,  legitur  piius  latina 
epistola ,  et  postmodum  greca  siipcr  pulpitum;  sic 
etiam  h=gilur  evangelium  laiinum  et  grecum.  E.tpleta 
vero  miss.i,  domnus  papa  (•oronatur  ad  portam  ipsius 
ecclesie  ah  archidiacono  cum  ui:o  diacono,  redilque'» 
cum  processione  ad  palatium.  Tunc  judiceseladvocali 
veniiint  ei  ohviam  sub  gradibus  in  porticu;  ibique 
prior  cardinalis^  sancli  Laurenlii  foris  murum  cum  ju- 
dicihus  et  advocatis  faciunt  ei  laudes,  et  ihi  domnus 
papa  descendil ,  et  deposito  regiio  accipit  niitram. 
Deinde  jiidices  ducunt  eum  usque  ad  locnm  illum 
ubi  dattir  presbytutium.  Tunc  vero  e.\uuiit  euiii  pla- 
neta,  et  apposito  manto  super  scajiulas  sedel  iu  loiisle- 
loiioseii  cathedia,  et  largitiir  ^  piosbyieriuin  cunctis 
ordinibus  propiianianu  laliler. 

[H.j  Qiiomodo  datvr  presbijtcrium^. 

[4].  Prioii  igitur  episcoporum  Romaue  ecclesie  dat 
dotnuus  papa  duplicatum  presbyteiium,  scilicel  qua- 
tuor  melequinos  et  quatuor  solidos  denariorum  pa- 
piensium. 

Omuibus  autem  aliis  episcopis  curie  duos  marabo- 
liiios  et  duos  solidos  denariorum  papiensium,  siugulis 
scilicet. 

Si  forte  aliquis  archiepiscopus  e.xtraneus  tunc  pre- 
sens  fueril,  pro  voluntate  domni  pape  datur  ei  pres- 
byteriuni;  sed  de  ratione  tantum  [debet]  haberequan- 


a)  R',  A  V,  K=  addunl  in  margine,  AV*  in  le.\tu  ;  om.  I»  :  [.■?]. 
Et  in  eidcm  die  adventus  ideni  domniis  papa  pergit  ad  stationem 
sanctc  Marie  Majoris.  In  secunda  vero  dominica  domnus  papa 
vadit  ad  stationem  sancte  Crucis.  In  sabbato  de  Gnudele  pergit 
ad  vespcms  ad  sanctum  Petrum  ubi  domnus  papa  cidcm  primi- 
cerio  adnunliando  antiphonam  Jusle  et  pie  vivamus,  dat  unum 
marabutinum  vice  ipsius  projiciens.  Ubi  autem  domnus  papa 
debet  jaccrc  et  vigiliis  interesse,  et  omnia  alia  ibi  facit  el  recipit 
cum  camerario  ct  cancellario  sicut  inferius  dictum  est  in  dedi- 
cationc  t^.Tiicti  fetri  ct  Puuli  et  quibusdam  aliis  festivitatibus. 

b)  CoiL  icddit. 

c)  Co.l    Ipgitur. 


tam  supra  diclus  prior  episcoporum,  quatuor  scilicet 
melequinos,  et  tolidem  solidos. 

Si  vero  aUquis  episcopus  e.xtraneus  fuerit,  unum 
molequinum  debet  habere  et  duodecirn  denarios  pa- 
pienses. 

Priori  presijyterorum  cardinalium  datdomnus  papa 
duos  melequiuos  et  lotidem  solidos  pro  prioratu. 

Priori  preshyterorum  Sancli  Laurentii  foris  inu- 
rum  pro  laude  duos  similiter  meleqiiir.os  et  tolidem 
solidos. 

Oinnihus  et  siiigulis  aiiis  presbyteris  cardinalibus 
unum  melequinum  etduodecim  deuarios  papieuses. 

Priori  autein  diacouorum  cardinalium  quatuor  me- 
leijuinos  et  totidem  soHdos  pro  prioratu,  presbyterio 
et  laudo  diacouorum  ot  subdiaconoruin. 

Omiiibus  aliis  diaconibus  et  singulis  unum  inele- 
quinum  et  duodecim  denarios  papienses. 

Diacoiio  greco  unum  melequinum  et  duodecini 
denarios  papienses. 

Si  forte  aliquis  abbas  mitrattis  preseus  fueril,  datur 
ei  unuin  melequinum  et  duodecim  denarios  papienses. 
Primicerio  aulem  datur  uiiuui  meleqiiiniim  et  duo- 
decim  denarios  papieiises. 

Priori  suhdiaconorum  uuuin  melequiuum. 
Omiiihus  aliis  suhdiaconibus  simul,  si  etiam  ceiitiiin 
essenl  vcl  quinque  vel  phis  aut  iniuus,  duodeciin  ine- 
lequinos. 

Suhdiacono  greco  uiiuni  melequinum. 
Uuicuique  scoie  cautorum  iiuum  melequinuni. 
Uuicuique  scole  Crucis,  qui  esse  debeut  de  jure  ad 
plus  quatuoret  non  plures,  prior  presbyterorum,  cap- 
pellanoruin  duos,  et  non  plures,  unum  melequiuum. 
Uiiicuique  capellanorum  domni  pape  unum  mele- 
quinnm. 

Prefeclo  urbis  xl  solidos  denariorum  papiensium  ; 
qui  videlicet  prefectus  ab  ecclesia  sancte  Marie  usque 
ad  palatiutn  iudutus  manlo  pretioso  et  calciaius  zauca 
uua  aurea,  id  est  caliga,  altera  rubea ,  eadein  die  et 
secunda  el  etiain  in  duobus  diebus  Pasche  et  quando 
papa  eligitur,  juxta  domnum  papam  collaleraliter 
nulio  niedio  equitaudo  incedil. 

Seuatorum  vero  qui  tunc  urbi  presunt  medietas  ac- 
cedit  pro  preshyterio,  et  ad  commedendum  cum  do- 
muo  papa ;  quoruin  uni  domnus  papa  vel  duobns 
pro  ouiuUjus  aliis  presbyteriuiu,  pro  unoquoquo  se- 
natore  scilicet  unum  melequiniim. 

Dat  doiiiuus  papa  unicuique  judicum  urbis  unum 
melequinum  et  II  solidos  deu.  papiens.j  e.xcepto  priore, 
qui  dehet  habere  unum  melequiuum  ultra  pro  prio- 
ratu,  el  iinum  nielequinum  pro  laude. 


^92  r.E  LIBER  CENSUUM 

Uiiicuique  advocatorum  uiumi  melequinum  et  duos 
solidos  deii.  papiens. 

Omnibus  scriniariis,  quotquot  sunt,  vi  melequinos 
et  VI  soUdos  den.  papiens. 

Prefectis  Navalium  qui  dicuntur  Delangarii  duos 
melequinos  et  quatnor  solidos  den.  papiens. 

Et  sciat  secutura  posteritas,  quod  nulli  alii  domnus 
papa  propria  mauu,  nisi  superius  nominatis,  debet 
presbyterium  dare. 

Presbyterio  ut  superius  dictum  est  dato,  domnus 
papa  [5]  sic  indutus  ducitura  magistro  senescalco,  et  a 
magistro  pincerna  ad  mensam  in  basilica  *  Leonis  III 
pape.  Ad  mensam  vero  legit  unus  de  diaconis  cardi- 
nalibus  cum  pluviali ;  circa  vero  finem  mense  scola 
cantorum  debetcantare  sequentiam. 

[III  ]  Quid  domniis  papa  facrre  debeat  in  feslo  sancti 
Slepliani. 

[6].  In  die  autem  sancti  Stephani  summo  mane  con- 
veniunt  omnes  ordines  superius  pretaxati  tam  clerici 
quam  laici  induti  pannis  sericis  in  basilica',  diaconis 
cardinalibus  et  subdiaconis  exceptis,  qui  induti  dom- 
num  papam  ducuut  de  camera  sua  ad  basilicam  ipsarn, 
ubi  cardinales  universi  exhibent  ei  reverentiam;  ibi- 
que  iuduit  se  planeta  alba.  Et  descendens  de  palalio 
usque  ad  porticellam,  ibique  invenit  equum  faleratum 
cum  nacco  scarlati ;  ita  tamen  quod  secundum  con- 
suetudinem  antiquam  equus  ipse  domni  pape  uon  de- 
bet  habere  coUuin  laleratum.  El  ascendens  equum,  el 
de  manu  ade.xtratorum  regnum  recipieus,  induit  ip- 
sum.  Sicque  vadit  ad  ecclesiam  beali  Stephani  in  Gelio 
monte  coronatus. 

[7].  Ut  autem  omnibus  tam  presentibus  quam  futuris 
pateat  qualiter  ordines  supra  dicti  cvmi  domno  pa[ia 
processionaliter  vaduut,  sciendum  est  quod  sicut  in- 
ferius^  subscrihetur  oi-dinati  incedunt  el  cuui  eodem 
domno  papa  ad  palatium  modo  simili  revei'tuutur. 
Prefectus  igitur  urbis  indutus  ut  superius  dictum  est, 
ju.xta  domnum  papaui  incedit  et  circum  eum  judices 
pluvialibus  induli.  Anto  douiuum  papam  aliquantu- 
lum  sequesti'atus  incedit  prior  subdiaconus  regioua- 
riuscum  toalea,  ut  cum  voUierit  domnus  papa  spuere, 
possit  illo  gnusape  os  suum  mnndare.  Et  diaconi  car- 
dinales  pro.ximi  pape  bini  incedunt;  et  post  ipsos  sub- 
diaconi  basilicaiii,  quos  precedunl  tam  subdiaconi 
regionarii ,  quam  scola  cantorura  cum  Grecis  qui 
consueverunt  evangelium  et  epistolam  legere.  Istos 
antecedunt  scriniarii  et  advocati;  ante  hos  presbyteri 
cardinales;  ante  istos  episcopi  cardinales  et  abbates 


DE  UEGLISE  ROMAINE. 

urbis;  et  precedunt  istis ,  si  qui  sunt,  foreuses  epis- 
copi  aut  archiepiscopi.  Ante  istos  duo  prefecti  navales 
pluvialibus  induti;  ante  Iios  vero  portantes  duodecim 
vexilla,  que  bandora  vocantur,  et  unus  equus  domni 
pape  faleratus,  sed  vacuus;  ante  hos  omnes  minor 
subdiaconus  basilicarius  cum  cruce  domni  pape.  Sed 
archidiaconus  et  prior  basilice  cum  ferulis  debent,  ut 
supradictum  cst,  ordinaro  processionem ;  et,  ne  quis 
ipsam  interrumpat,  debent  discuri^ere  et  frequenter  ad 
propria  loca  redire  :  archidiaconus  inter  domnum  pa- 
pam  et  cardinales  diaconos;  prior  basilice  juxla  primi- 
cerium,  inter  diaconos  cardinales  et  subdiaconos. 

[8].  Cumque  sic  ad  predictam  ecclesiam  sancti  Ste- 
phani  devenerit,  deposito  regno,  intrat  ecclesiam; 
factaque  oratione»,  vadil  ad  sacrarinm,  et  deposita 
planeta  alba  induit  rubeam  et  celebrat  missam,  sicut 
esterna  die  in  omnibus.  Missa  vero  finita,  resumil 
plauelam  albam  et  induit  regnum.  Cutera  vero  fiunt 
sicut  prima  die,  excepto  presbyterio  quod  sic  datur. 
Unicuique  namque  episcoporum  curie  dat  domnus 
papa  duos  melequinos  et  duos  solidos  papienses  ;  uni- 
cuique  presbyteiorum  cardinalium  unum  melequinum 
et  duodecim  denarios  papienses  ,  excepto  presbytero 
sancti  Laurentii,  cui  dantur  duo  pro  laude  et  presby- 
terio;  unicuiijue  diacono  cardinali  unum  melequinum 
et  duodecim  denarios  papienses,  excepto  priore,  cui 
datur  unus  amplius  prolaude;  unicuique  archiepisco- 
porum  II;  unicuique  episcoporum  forensium  uoum 
melequinum  et  duodecim  denarios  papienses ;  omnibus 
aliis,  sicut  altera  die,  eo  excrfplo,  quod  subdiaconi 
omnes  non  habent  nisi  duodecim  melequinos  cum 
priore,  etiam  prefectus  non  liabel  nisi  duodecim  soli- 
dos  den.  papiens.  Dato  presbyleiio  ducitur  domnus 
papa  ad  mensam  sicut  die  prima. 

[IV.]  Quod^  domniis  papa  ire  dcbeal  in  Epiphania  ad 
sancium  Pclrurn. 

[9].  Sciendum  tamen  quod  domnus  papa  in  Epi- 
phania  iu  vesperis  pergilad  sanctuni  Pelrum.el  omnia 
ibi  facit  et  recipit  cum  cameiario  et  cancellario,  sicut 
adnotatur  in  festo  AsceusioniH,  et  octava  saiicti  Petri, 

[V.]  Quid  domnus  papa  facere  debcat  in  Piirificaiionc  beate 
.Marie  virginis. 

[10].  In  Purificatione  beate  Marie  [vadit]  domnus 


a)  oriiinatione  cod. 

b)  Quid  cod. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  LEGLISE  ROMAINE. 


293 


papaad  saiictarn  MailiMain  rnin  cai-Llinalibns  in  niane, 
etibi  cantal  terliaiii.  Deinde  induit  se  iii  ecclesia  ipsa 
usque  ad  dalmalicam ;  ct  iudnto  maiito,  appouit  mi- 
Iram  ;  omnesijue  cardinales  induunt  se ;  ilDiqne  vasta- 
rarii  cnm  liostiariis  basilice  sacri  palalii  representaiU 
cereos  ad  bcuedicendnm  ;  qnos  minor  piesbyterorum 
cardinylinm  iu  ordiue  benedicit.  Notandum  vero  qnod 
ecclesia  sancti  Pelri  dal  decem  libras  cere  pro  bis  ce- 
reis.  Hiis  factis,  domuus  papa  exit  ab  ecclesia  cnm 
oardinalibus,  et  ascendit  sedem  qne  est  pre  foribns  il- 
lius  ecclesie,  et  manu  propria  populo  cereos  proicit. 
Deindi!  vadit  per  porticum  ad  ecclcsiam  sancti  Adriaui, 
et  ascendit  sedem  que  est  post  altare,  ibique  cantat 
sextam.  Et  cantata,  recipit  faculam  accensam  a  priore 
episcoporum,  et  si  nou  est  presens  [a]  priore  presbyte- 
rorum.  Sed  scola  cantat  Lumen  ad  revelalionem ,  cnm 
psalmo.  Post  dationem  caudelarum  subdiacouus  regio- 
narius  e.xteudit  toaleam,  et  domnus  papa  abluil  ma- 
nus  et  mittit  cyrothecas  et  planetam  et  palleum  ;  et 
singulis  cardinalibus  et  cameraiio  tantummodo  dat 
dnas  candelas  ;  subdiaconibus  et  aliis  tam  clericis, 
quam  laicis  pro  voluntate  sua. 

[11].  El  notandum  ijuod  decem  et  oclo  sunl  in  urbe 
diaconatns,  quarum  clerici,  postquam  niissas  in  eis- 
dem  celebraverint,a  singulis  diaconiis  ymagines  acci- 
piendo,  veuiunt  cnm  ymaginibus  islis  et  populo  pro- 
cessionaliter  cantando  ad  ecclesiam  beati  Adriani. 
Quibus  in  eadem  ecclesia  coadunatis,  primicerinscum 
scola  incipit  antiphonam  Exurge  Domiiie,  et  cetera; 
et  interim  domnus  papa  discalciat  se,  et  omnes  qui 
induli  [sunl]  vadunt  cum  eo  in  processione,  et  domnus 
papaaccipit  planellos.  Completa  veroa  primiceriisanti- 
phona,  domnus  papa  dicit  Oremus,  et  diaconus  Flecta- 
miis  genua ,  et  alius  diaconus  Levate ,  et  domuus  papa 
dicit  orationem  de  collecta,  scilicelPrece^  populi  lui,  etc. 
Finita  oratione,  diaconus  dicit:  Procedamus  cuni  pace; 
et  omuis  chorns  respoudet :  In  nomine  Chrisli. 

[12].  Hiis  sic  completis,  ymagines  precedunt  dom- 
num  papam  processionaliter  cantando  usque  ad  eccle- 
siam  beate  Marie  majoris;  et  domnus  papa  sequitur 
processionem.  Cumque  venerit  ad  porlam'  ipsins  ec- 
clesie,  exuit  planellos  et  nudis  pedibus  vadit  cum 
aliisin  processione  usque  ad  predictam  ecclesiam  beate 
Marie  niajoris.  Sciendum  lamen  qnod  domuus  papa  iu 
omnibus  processionibus  in  quibus  pedes  vadit,  pedibus 
discalciatis  iucedit,  uua  tantum  excepta  in  Exaltatioue 
Crucis,  scilicet  mense  septembri.  Cum  autem  dom- 
nus  papa  ad  ecclesiam  saucte  Marie  venerit,  primice- 
rius  cum  scola  cantorum  in  introitu  ecclesie  ipsius 
Cantat  Te  Dcum  laudamus.  Et  deinde  domnus  papa  in- 


tiat  sacrarium  et  exuit  planelam ;  nbi  scola  mapula- 
liorum  et  cubiculariorum  habent  aquam  calidam  pa- 
ratain  ad  abluendos  pedes  domni  pape.  Et  domnus 
jiapa  ablntis  pedibus  calciat  caligas  cum  sandaliis 
pro  missa  cantauda,  et  induit  planetam  albain  et  au- 
rifrisidtam  mitram.  Diacoui  cardinales  el  subdiaconi 
exutis  planetis  induunt  dalmaticas,  et  ita  cum  proces- 
sione  vadunt  ad  altare  majus,  et  ibi  cclebratur  missa 
de  more.  Missa  cantala,  cuncti  ad  propria  reverluntur. 

[VI.]  Qiiid  debeat  facere  domaus  papa  in  Annuntialione  el 
Nalivilate  sancte  Marie. 

[IJ].  In  Aunnnciatione  etNalivitate  ejusdem  sancte 
Marie  domnus  jiapa  equilat  ad  sanctam  Mariam  cum 
cardinalibus  et  flunt  ibi,  et  in  ecclesia  sancti  Adriani 
et  sancte  Marie  majoris,  omnia  sicut  predictum  est  in 
Purificatione  ejusdem  saucte  Marie. 

[VII.]  Quid  debeat  facere  in  Assumptione  ejusdem. 

[14].  In  Assumptione  ejusdem  sancte  Marie  aliter  flt. 
Domnus  papa  etenim  vadit  ad  vesperas  cum  cardiua- 
libus;  quibus  cantatis,  domuus  papa  ibi  remanet  at- 
que  jacet ,  et  in  propria  persona  debet  in  nocte  can- 
tandis  vigiiiis  inleresse.  Sciendum  quod  minor  dia- 
conorum  debet  Benedicamus  Domino  dicere.  Notandum 
vero  quod  ubicumque  domuus  papa  vaditad  vesperum, 
ecclesia  ubi  est  statio  ipsa  debet  dare  omues  faculas 
tam  iu  vesperum  qiiam  in  nocte.  Vigilie  autem  tali 
ordine  celebrantnr.  Canonici  ejusdem  ecclesie  tres  pri- 
mas  lectiones  legnnt  et  tria  responsoria  similiter  can- 
laul,  et  domnus  papa  legentibus  illas  tres  lectiones 
dat  benedictionein,  et  eisdcm  diaconi  cardiuales  pre- 
cipinnt  Tu  aulem.  Unicuique  eliam  illorum  trium 
piior  diacouorum  dat  duos  denarios  de  senatu.  Ad 
unamquamque  iusnper  lectionem  domnus  papa  cum 
turribulo  acccdit  ad  majus  altare  et  presepc,  et  ante 
ipsum  mapularii  portaut  duas  faculas  positas  super 
caudelabra  domni  pape;  faculas  autem  dat  eadem  ec- 
clesia.  Quarta  vero  lectio  legitur  a  scriniariis,  quinta 
a  priore  episcoporura,  sexla  a  priore  presbyterorum, 
seplima  a  priore  diaconorum ,  octava  a  priore  subdia- 
couorum,  nona  autem  a  domno  papa.  De  lurribulo 
autein  portando  ad  altare  domuus  papa  precipit  uui- 
cuique  cardinali  pro  voluntate.  Ad  lectiouem  domui 
pape  nuUus  dat  benedictionem ;  et  tamen  ipse  dicit  : 
Jube,  etc;  dicitur  quod  Dominus  ei  benedicat;  cir- 
cumstantes  respondeut  Amen.  Alia  responsa  decan- 
lautur  ab  uno  subdiacouo  el  alio  cantorum,  et  quilibet 


294  LE  LIBER  CENSUUM 

eorum  recipit  duos  denarios  ab  illo,  qui  domno  pape 
assistit,  etomnes  denarii  debent  esse  de  ecclesia.  Qua- 
luor  vero  denarii  qui*  restant  acolilorum  est.  Quam- 
diu  autem  lectiones  leguntur,  due  facule  cum  cande- 
labris  ejusdem  ecclesie  debent  esse  super  pulpitum, 
et  residuum  est  de  accolilis.  IUud  vero  quod  remanet 
de  faculis  quas  portant  mapularii  eorumdem  mapula- 
riorum  sunt.  Hiis  per  ordinem  sic  celebralis,  dom- 
nus  papa  dicit  orationem  vigilie,  et  intrat  lectum '. 
Et  summo  maue  domnus  papa  celebrat  missam.  Qua 
finitarevertilur  ad  palatium.  Et  notandum,  qiiod  sicut 
dictum  est  superius,  ita  fil  in  vigiliis  sollempnitatum 
omnium  patriarchatunm  urbis. 

[VIII.]  Quid  dcbeal  domnus  papa  facere  feria  quarla  in 
Capile  Quadrarjesime. 

[15].  Feria  quarla  iii  Capite  Quadragesiine  domnus 
papa  circa  mediain  tertiam  equitat  cum  episcopis  et 
cardinalibus  ad  sanclam  Anastasiam,  el  receptus  in 
processione  a  clericis  ipsius  ecclesie  intrat  sacrarium 
et  induit  se  cum  cardinalibus  et  aliis  ordinibns.  Inle- 
rim  aulem  cinis  benedicitur  a  juniori  presbytero  car- 
dinali.  Deinde  domnus  papa  vadit  cum  cardinalibus 
et  scola  cantorum  ad  sedem  post  allare,  et  presenlato 
ei  cinere,  prior  episcoporum  impoiiit  ei  ciiiereui,  di- 
cens  hec  verba  :  Mcmenlo  quia  pvlvis  es,  rl  in  ptilverem 
reverleris.  Postinodum  vero  domnus  papa  imponit  ci- 
nerem  episcopis,  cardinalibus,  et  aliis  ordinilius.  Qui- 
bus  explelis,  primicerius  cum  scola  caiitorum  incipit 
antiphonam  Exurge  Domine,  adjuva  nos.  Qua  com- 
pleta,  domnus  papa  dicit  Orcmvs ;  et  diacouus  Flec- 
tamus  gemia;  et  alius  diaconus  deinde  Levale ;  et 
domnnspapa  dicitorationem  decollecta,  videlicet  Pre- 
ces  populi  tui.  Qua  finita  junior  diacouorum  cardina- 
lium  dicit  :  Procedamus  cum  pace ;  et  omnis  chorus 
respondel  :  In  nomine  Chrisli.  Scieutes  quod  domnus 
papa  a  Septuagesima  usque  ad  Pascha  non  porlal  au- 
rifrisiatam  milram,  nec  cantal  Te  Dcum  laudamus,  nisi 
in  precipuis  festis,  et  in  Lelare  Jerusalein,  in  quo  die 
diaconi  cardinales  utuntur  planetis.  Cunctis  deinde 
precedentibus  iu  oidine  suo,  domuus  [lapa  luidis  pe- 
dibus  cum  psalinodia  sequitur  piocessioiiem  usque  ad 
sanclam  Sabinam ,  et  ipsum  precedit  crnx  sua,  quam 
portat  unus  de  subdiaconibus  suis,  et  cru,\  sancti  Pe- 
tri,  quam  portat  prior  subdiaconoruin  regioiiariorum. 
Cumque  intraveril  ecclesiam,  intial  Sfcrelarium ;  et 
mapuhuiorum  et  cubicularioium  scola  habenl  ibi 
aquani  calidam  paiatam  ad  abluendos  pedes  ipsiiis. 

[IG].  Scieudum  vero  quod  in  introilu  tccksie  acolili 


DE  L'EGLISE  ROM.\INE. 

debeut  recipere  crucem  sancti  Petri,  et  portare  usque 
ad  altare,  subdiacono  regionum  faciendo  letaniam.  Et 
pedibus  ablutis,  paratus  ad  altare  accedit.  Et  missa  de 
more  cantata,  doninus  papa  palafredum  ascendit,  et 
ad  palatium  revertitur. 

[17].  Dominica  vero,  qua  cantatur  Lelare  Jerusalem , 
camerarius  representat  domno  pape  iu  camera  rosam 
auream  cum  musco  et  balsamo,  quam  domnus  papa 
portat  in  manu  propria  usque  ad  Sanctam  Grucem,  ubi 
ea  die  debet  missam  celebrare,  eamdem  deferens  ia 
reversione  sua  siuiiliter  usque  ad  locum  in  qiio  des- 
cendit,  ubi  dehet  esse  prefectus,  cni  domnus  papa 
tunc  dat  rosam  ipsam,  et  eadem  die  portat  mitram  au- 
rifrisiatam.  Sciendum  est  quod  ipsa  hora  qua  came- 
rarius  represenlat  rosaiu,  domuus  papa  debel  accipere 
mitiain  aurifrisiatam  '<•. 

[XI.]  Quid  doinnus  papa  facerc  debeal  in  Cena  Domini. 

[23].  Feria  quiuta  in  Cena  Domini  de.scendit  doranus 
papa  ad  ecclesiam  saiic.ti  Johannis  Lateranensis  cum 
milra  siue  frisio,  hora  sexta,  et  facta  oralioiie  ante 
cruces,  pergit  ad  secretarium  ad  ecclesiam  "  sancti 
Thome  cum  episcopis  cardinalibus  et  aliis  ordinibus, 
ibique  cantat  nonam.  Deinde  vero  iuduit  se  usque  ad 
dalmalicam,  et  induunt  so  cardinales  diacoui  dalma- 
ticis,  presbyteri  planetis  et  milris.  Tunc  pi'eseutalur 
domuo  pape  (Sciendum''^  quoJ  acoliti  debent  recipere 
de  altari  sancti  Petii  unam  aquariciam  olei,  et  fanno- 
nes  et  ainpiillas,  et  camerarius  debet  tros  denarios 
pensantes  baisaini)  major  ampulla  cum  oleo  a  priore 
diaconoruin,  et  residente  ipso  in  sede  sua,  mitlit  bal- 
samum  in  ipsa  ampulla,  et  miscet  balsamum  oleo 
cum  quibusdain  palinarum  ramusculis.  Postmodum 
vero  rcpoiiitur  ampulla  siiper  altare  Sancti  Tliome; 
quo  faclo ,  induil  se  domnus  pontifex  planetaui  et 
mitrain  aurifrisiatam,  pergitquead  missam,  preceden- 
tibus  septem  cereis  iii  septem  candelabris  cuni  pro- 
cessione,  sicnt  consuevit  in  aliis  festivis  diebus. 

[24].  Nolandum  vero  quod  faculas  el  candelabra  cu- 
ria  debet  dare.  Introitus,  Gloria  Palri,  Kyrie,  Gloriain 
excelsis  Deo,  omiiia  ista  dicuntur.  Non  dicatur  simbo- 
lum.  Ita  habetur  in  libro  >'  pape  Gelasii.  Sed  nos  dici- 
nius  simbolum  propter  consecrationem  crismatis.  Pa- 
cem  intcr  se  non  deiil;  servetnr  de  oblatis;  saiiguis 
veropeuitusconsumatur.  Hyrenensi':  «  Absitul  disso- 
nanlia  fesli  caritatis  et  nnitatis  consonantiam  corrum- 
pat.  »OmniasignaproducliussoIito  pulsentnr  in  classi- 
cum.  Cautaliir  Gloria  in  excelsis  Deo  sine  simbolo,  atque 
dicatiir  Agnus  Dei  absque  osculo.  Post  predicatiouem 


vero  doiiini  pnpe  diaconi  cardiiiales  levanlis  mensam 
de  aUari,  et  nndalo  allari  ponunt  eam  in  secreto  loeo; 
et  extraclis  duabiis  ampuUis  cum  sanguine  et  aqua 
Ghrisli,  coopeiinnt  ipsum  altarelinleo,  etpost  missam 
per  qnatuor  angulos  illud  sigillatur.  Cum  autem  pre- 
fatio  inchoalur,  vaduut  diaconi  cardinales  cum  sub- 
diaconis  et  acolitis  pro  ampullis  aflerendis  ad  bene- 
dicendnm ,  precedente  crucc;,  luri'ibulo,  et  dnobus 
cereis.  Ceterum  anlequam  dicatur  Per  rjuem  hec  omina 
Domiw  ei  cetera,  pontifex  benedicit  oleum  pro  inflr- 
mis,  sicLit  in  ordine  conlinelur.  Postquam  vorodixerit 
Pax  Domini  sit  semper  vobiscum ,  communicat  sohis 
pontifex  anle  altare,  et  diaconus  confirmat  enm  cum 
caliceillatautummododie.  Deindeponitcalicem  super 
altare,  et  patenam  juxta  eum,  et  conlinuo  cooperit 
ulrumque  de  sindone  munda  posl  corporalem  expan- 
sum.  Statimque  duo  acoliti  tenent  ampullas  involutas 
cum  sindone  albe  serice  in  sinislro  brachio,  ita  ut 
videri  possint  a  medio,  et  veniens  unus  de  diaconibus 
accipil  unam  ampullam  de  balsamo  mixtam,  et  portat 
archidiacono;  et  ille  defert  pontifici  ante  altare.  Tunc 
pontifex  respiciens  ad  orientem,  dincono  tenenle  am- 
puUam  ante  ipsum  in  sinistro  brachio  involutam  sin- 
done,  halet  ler  in  arapullam,  ut  intret  in  consecra- 
tionem  crismalis.  Et  dicil  excelsa  [voce]  a  :  Sursum 
corda ;  respondetur  :  Habcmus  nd  Dominiim,  Gratias 
agamus  etc. ;  respondetur  :  Dignum  etc,  sicut  in  ordine 
contineiur.  Complela  prefatione,  benedicil  ampullam 
olei  delatam  ordine  quo  supra,  et  similiter  halat  in 
ipsam,  sed  tacite,  et  dicit  Dominus  vobiscum ;  oralio 
Deus  incrementorum  etc.  Porro  ampulla  que  cum  cris- 
mate  est  stalim  ut  benedicta  fuerit  cooperiatur  ut  a 
nemine  videatur;  sed  diacono  tenenle,  domnus  papa 
salutat  eam  et  dicil  :  Ave  sancium  crisma,  tribus  vici- 
bus,  et  osculatur  eam.  Acolitus  vero  recipit  ampul- 
lam  ;  et  lenenle,  omnes  per  ordinem  salutant  eani 
nudam ,  tam  episcopi  quam  presbyleri  et  diaconi. 
Quibus  expletis,  ponlifex  ablutis  mnnibus  venit  ante 
altare  et  communicat  populum  ordine  suo  et  servat 
de  sancta  in  crastinum  in  corporale.  Ipsa  vero  die 
scola  cum  ceteris  omne  diviuum  sine  organo  cauit 
ofQcium. 

[25].  Missa  tandem  Qnita,  pontifex  indutus  cum  cele- 
ris  ad  palatium  in  basilica  sancti  Laurentii  reverlilur, 
ibique  expoliat  se  usque  ad  dahiiaticam  ;  et  apposita 
clamide  rubea  ipsi  ad  coUum  sedet.  Cubicularii  vero 
paraut  aquam  cahdam  pro  abluendis  pedibus  subdia- 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  I;egLISE  R0M.\L\E.  295 

conorum,  et  ponunt  pelvem  coram  eo  ;  et  diaconus 
cnrdinalis  qui  servit  ei  ponit  toaleam,  quam  camera- 


lius  dat  pro  ipso  servilio,  super  genua  donini  pape. 
Duodecim  autem  subdiaconi  cum  priore  manent  extra 
basilicam  discalciati ;  et  scola  hostiariorum  et  mapu- 
lariorum  accipiunt  priorem  basilice  el  alios  undecim 
subdiaconos  in  uluis  suis;  sicque  per  ordinem  portant 
eos  unum  post  aHum  aute  domnnm  papam.  Pontifex 
autem,  domnus  papa  videlicet,  lavat  pedes  eorum,  et 
lergit  cum  linteo  et  postmodum  osculatur  et  dat 
unicuique  dnos  solidos  denariorum  papiensium. 

[XII.]  Quomodo  detur  presbijterium  in  Cena  Domini. 

[26].  Prior  vero  basilice  secundum  consuetudinem 
antiquam  marabotinum  unum  debelhabere  sine  dena- 
riis.  Interim  primicerius  cum  cantoribus  et  aliis  ordi- 
nibus  cantant  vesperum,  quo  finito  cantant  Dominus 
Jeiuspostquam  cenavit.  Sed  dum  istageruntur,  pontifex 
summus  presbyterium  ita  largitnr.  Unicuique  episco- 
porum  Romane  ecclesie»  duos  marabotinos  et  duos 
solidosdenariorum  papiensium.  Sifortearchiepiscopus 
interesset,  tantumdem.  Unicuiqueepiscoporum  foren- 
sium  et  presbyterorum  cardinalium  et  diaconorum 
cardinalium  unum  marabotinum  et  duodecim  dena- 
rios  papienses.  Primicerius  debet  habere  unum  mara- 
botinum  sine  denariis,  quisque  cantorum  duodecim 
deuarios  papienses.  Et  notandum ,  quod  nec  scola 
Crucis,  nec  clericus  alius  vel  laicns  eadem  die  habet 
presbyterium.  Manus  ^  etiam,  id  est  priorotus,  nemini 
dalur.  In  exitu  autem  basilice  de  accepto  presbyterio 
janitoribus  et  cubiculaiiis  duos  denarios  papienses  pro 
unoquoque  solido,  exceptis  prioribus  qui  non  dant 
aliquid,  quisque  largilur. 

[27].  Sicque  domnus  papa  cum  aliis  omnibus  supra- 
diclis  vadit  indutus  ad  basilicam>6  Zacharie,  que  Pa- 
netaria  diebus  hiis  nuucupatur;  ibique  indutus  cum 
dalmatica  et  pluviali,  sedent  ordinatim  cum  mitris,  la- 
vantes  manus  supra  meusam,  sicul  moris  est.  Sed  do- 
mnus  papa  solus  est  in  mensa.  Archiepiscopus  vero, 
si  afluerit,  debet  ex  uno  latere  primus  sedere ;  deinde 
episcopi  et  presbyteri  cardinales  ex  alio  lalere;  dia- 
coni  cardinales  cum  primiceiio  ex  alio  latere.  Acolitus 
representat  librum,  et  minor  diaconus  legit  versus 
duos  ad  mensara.  Comestione  finita,  domnus  papa 
intrat    cameram ;    ibi    iucoutinenti   facit   maudatum 


a)  Pro 


I  cod.  repetit  excelsa. 


a)  ecclesia  cod. 

b)  In  margine  m.  post. 


die  Cene 


»96  LE  LIBER  CENSUUM 

abluendo  tredecim  pauperibus  pedes  et  extergendo 
deinde  et  postmodum  obsculando.  Ibi  etiam  camera- 
rius  est  paratus,  qui  domno  pape  porrigil  marabotinos 
singulos,  paupenbus  singulis  erogando.  Hoc  facto, 
domnus  papa  dat  eisdem  pauperibus  manu  propria 
ad  potandum.  His  ita  completis,  quisque  festinat  ad 
propria  remeare,  et  domnus  papa  cubiculum  intrat. 
Sciendum  tamen  quod  toalea,  de  qua  domnus  papa 
dum  abluit  pedes  subdiaconorum  in  basilica  est  suc- 
cinctus  ,  diaconi  cardinalis  est  qui  ei  servit;  alia  vero 
toalea,  cum  quaabslergit  pedes  subdiaconorum,  cubi- 
culariorum  camere  est. 

[XIII.]  Qtiid  dommis  papa  facere  debeal  feria  sexla  in 
Parasceve. 

[28].  Feria  sexta  in  Parasceve,  in  aurora  domnus 
papa  facil  omnes  cappellanos  coram  sua  preseulia 
evocari,  el  voce  mediocri  canlal  psallerium  ;  quo  can- 
tato,  revertunlur  capellani.  Sexta  vero  hora  domnus 
papacum  omnibuscardinalibus  iutratbasilicam  saucli 
Laureutii,  el  facta  oralione,  ibi  accedit  ad  altare;  et 
aperto  altari  extrahit  inde  capita  aposloloruui  Petri  et 
Pauli  et  duas  cruces.  Que  omnia  postquam  domuus 
papa  cum  cardinalibus  obsculatus  fueril,  reponit  ibi- 
dem ,  excepta  una  ciuce;  et  iterum  sigillato  altari, 
unus  presbylerorum  cardinalium  crucem  accipit,  ci 
sic  vadunt  usque  ad  ecclesiam  Laterauensem,  sine 
cantu  aliquo  el  psalmis,  factaque  ibi  oratione  ascendit 
cathedram  post  altare.  Tuncdomuus  papa  induit  qua- 
dragesimalia  iudumenta  et  excalcialur.  Episcopi  vero 
induunt  pluvialia,  piesbyteri  autem  cardinales  et  dia- 
coni  atque  subdiaconi  induunt  planetas.  Et  deinde 
juniori  presbytero  cardinali  accepto  corpore  Christi  in 
capsella  ante  pectus  suum  esterna  die  reservato,  et  alio 
predicia  cruceaccipieute,  etsubdiacono  regionariocum 
papali  cruce  precedenle,  omnes  discalciali,  cum  domno 
papa  fit  primicerio,  sine  cantu  psaliendo  psalterium 
pergunt  ad  sanctam  Crucem.  Episcopus  vero  epdoma- 
darius  rcmanet  ad  faciendum  ofTicium  in  basilica  La- 
teranensi.  Ponlifex  autem  cura  ad  ecclesiani  venerit 
et  ecclesiam  ipsam  sine  cantu  inlraverit  et  diutius 
coram  crucibus  oraverit,  intrat  cum  omnibus  aliis 
clauslrum  ,  et  vadit  ad  secretarium  ;  et  exuta  plaueta 
cum  palleo,  mapularii  habentes  aquam  calidam  para- 
tam  abluuut  pedes  ipsius  ;  et  eo  sedenle  iu  sede,  mi- 
nistri  calciant  eum  ,  nou  sandalia  sed  quotidiana  cal- 
ciameiita,  et  induunt  planetam  et  palleum;  et  sic  ad 
altare  cum  processione  accedit,  preeunte  eum  cruce  et 
evangelio,  siue  luminaribus  et  incenso  cuni  silentio. 


DE  L'EGLISE  ROMAINB. 

[29].  Sed  notandum  quod  domnus  papa  cum  proces- 
sione  non  debet  ire  ad  allare  ante  cruces  more  solito, 
sed  per  viam  que  est  in  capite  chori,  juxta  gradus  alla- 
ris.  Unus  autem  de  ministris  apponit  unam  sindonem 
tantum  super  altare  nudatum,  et  osculato  altari,  do- 
mnus  papa  ascendit  sedem  ;  et  stalim  subdiacoui  as- 
cendentes  pulpitum,  legunt  more  lectiouis  prophetiam 
sine  titulo,  et  cetera  sicut  in  ordine  continetur  fiunt. 
Postmodum  diaconus  cardinalis,  facta  reverentia,  non 
osculatis  pedibus,  ascendit  pulpitum  nudum,  et  ibi 
sine  faculis  ot  incenso  incipit  passionem  hoc  modo  : 
Passio  Domini  noslri  etc.  Gum  autem  veuerit  diaconus 
ad  locum  ubi  dicitur  Posl  hec  aulem  rogavit  Pilalum 
Joseph  etc. ,  acoliti  representant  ex  more  turribulum 
cum  incenso,  et  portant  ad  evangelium  ;  finitoque 
evangelio,  subdiaconus  representat  domuo  pape  evan- 
gelium  ad  osculandum.  Quo  facto,  domnus  papa  dicit 
orationes.  Cum  autem  ad  oralioucm  Judeorum  deve- 
nerit,  uon  dicilur  Flcclamus  genua,  quia  ipsi  hac  die 
Dominura  irridendo  genua  flectebant.  Ecclesia  illorum 
horrescens  facinus,  genua  pro  ipsis  non  flectit  in  ora- 
tioue.  Fiuitis  orationibus,  poutifex  procedit  ad  altare, 
et  adorat  crucera  cum  aliis,  sicut  in  ordine  continetur. 
Sciendnm  lameu ,  quod  secundum  antiquam  consue- 
tudiuem,  quidquid  super  crucem  offertur,  scole  Grucis 
debet  esse.  Osculala  vero  cruce  a  clero  et  populo,  do- 
muus  papa  revertitur  ad  allare ;  et  facta  confessione, 
sine  capitulo,  sine  iucensu,  et  siue  osculo»  evaugelii, 
communicat  de  corpore  Christi,  quod  cardiualis  ad- 
duxeral.  Et  notaudum  quod  hodie  Pax  Domini  non  di- 
cilur,  Agnus  Dei  nou  cantatur,  neque  pacis  osculum 
datur,  neque  post  communicationem  canitur.  Scien- 
dum  vero,  quod  acoliti  representant  incensum  ad  ca- 
licem.  Pontifex  etiam  non  comraunicat  ad  sedem,sed 
ante  altare  ob  humilitatem  reverentie  diei  ot  passionis 
Christi;  expleloque  officio,  exuit  se  cum  aliis  ordiui- 
bus,  et  cautal  ibi  vesperas  diei  Jovis,  recitaudo.  Et 
deiude  revertitur  ad  palatium  ;  et  intrans  basilicam 
sancti  Laurentii,  crucera  quam  acceperat  ab  altari  re- 
ponit,  et  tuuc  ad  cameram  suaraaccedit.  Et  notandum 
quod  domnus  papa  eadem  die  nulli  de  farailia  sua  vi- 
numdatadpolandum,  neccoctumadcomedeudum;  dat 
eis  tantummodo  panera  et  aquam,  et  herbas  de  consue- 
tudiue.  Hac  die  ecclesia  saucte  Crucis  non  dat  faculas. 

[XIV.]  Quid  debeal  domnus  papa  facere  in  Snbbalo  Sanclo. 

[30].InSabbatoSauclo,horasextaetRcilurnovusiguis 


a)  oscula  cod. 


1>E  LIHER  CENSUUM  DE  LEGLISE  ROMAINE. 


29-; 


in  atrioaiUe  portas  Lateraneiisis  ecclesie,  et  benedici- 
tur  a  juniori  presbyterornm  cardinalium,  cuni  incenso 
et  aqua  bcnedicta.  Deinde  pergunt  in  eccl.^sia  cnm 
iiovo  igne  i)Osito  in  canna,  et  diaconus  dicil  Lumen 
Chrisli,  tribus  vicibus ;  postmodum  [cerens]  benedi- 
cilur  ab  ipso  diacono.  Leguntur  duodecim  lectiones 
latine,  et  dnodecim  grece,  ct  cantantur  tria  cantica, 
Canteiinis  Dominogloriose,  Vinra  facla  esl,AUcnde  celuin. 
Finito  hoc  ofTicio,  doninus  pontifcx  descendil  ad  fon- 
tem  cum  diaconis  et  subdiaconis  regionariis,  cantando 
letanias,  piimicerius  cum  sua  scola  cantando  Sicitt 
cervus,  usqne  in  porticum  sancti  Venantii;  ibi  prepa- 
rato  facisiorio  ponlifex  sedet.  Caidinales  autem  qui 
renianserunt  in  choro,  e.xeunt  per  posterulain  post 
absidam,  ei  intrant  per  porlicnns  sancli  Johannis,  et 
veniuntad  presentiam  domni  pape.  Prior  aiitem  in- 
duit  se  et  dicit  :  Jube  domne  benedicere.  Pontifex  bene- 
dicit  enm.  Proyi'ediens  pariim  facit  similiter,  et  bene- 
dicit  teiiia  vice  similiter,  et  bcnedicit  euin  poiilifex, 
et  dicit  :  lle  baplizale  omnes  genles.  Cardinales  vero  ita 
indnti  cum  eqniiibns  revertnntnr  ad  tilulos  suos. 
Tnnc  pontifex  snigii,  et  vadit  ad  ecclesiam  sancti 
Johannis  evangrliste,  et  aliquantnlum  quiescit  ibi. 
Deinde  procedit  ad  fontes,  et  benedicit  eos.  Hoc  faclo, 
reverlitnr  ad  eandcin  ecclesiam,  ibiqne  exnit  se  palleo 
et  planeta,  et  induit  bracalia  cerata  ;  et  revertitur  ad 
fontes,  et  baptizat  tres  parvulos;  et  junior  diaconorum 
baptizat  cetei'os  cnm  canonicis  Lateranensibns.  Post- 
modum  pontifex  ad  locum  crismandi  reverlitur,  et 
crismat  tres  infantes.  Sic  itaque  ablutis  manibus,  cum 
lelania  facta  a  subdiacono  regionario  regredilur  ad  al- 
tare  ante  ecclesiam  "  sancti  Pancratii;  ibique  modi- 
cum  quiescit,  et  induit  planctam. 

[31].  Interim  veiodiaconi  cardinales  reportantmen- 
sam  altaris,  etaptant  eam  super  ipso  altari,  sicut  prius 
fuerat.  Pontifex  autem  cum  processione  et  h^tauia  va- 
dit  ad  altare,  et  celebrat  missam.  Sciendum  quod  in 
missa  septem  facule  cum  septem  candelabris  snnt ; 
sed  non  dicit  Credo  in  unum  Deum ,  nec  ofTerendam, 
nec  Agnus  Dei,  neqne  commuiiionem.  Porro  post  epis- 
tolam  ipse  pontifex  nunciat  Alleiuja.  Primiceriuscum 
scola  cantat  eam  iii  pulpito.  Ad  evangelinm  vcro  non 
vaduiit  facule  acceiise.  Ad  vesperum  autem  dicitur 
Allcluja,  psalmum  Laudale  Dominum  omnes  (jenies , 
antiiihona  Vespere  aulem  sabbali ,  oratio,  Ile  missa  est 
et  benedictio. 

[XV.]  Quid  domnus  papa  facere  debeal  in  dic  Pasce. 

[32].  In  die  Pasc^',  inane  post  primam,  indutus  albo 

i-IBBR    Ce.VsLCM.    —    I. 


pluviali  Romanus  pontifex,cum  diaconis  cardinalibns 
indutis,  cum  subdiaconis  ceterisque  minoribus  ordi- 
nibus,  dalmaticis  et  mitris  el  tunicis  indutis,  el  ca- 
pellanis  suis ,  vadit  ad  basilicam  sancti  Laurentii. 
Presbyteri  cardinales  induunt  se  planelis,  episcopi 
pluvialia  in  loco,  qni  dicitur  basilica  "  sancti  Gregorii, 
ubi  post  orationem  induitur  usque  ad  dalmaticam;  et 
exurgensingreditur[ad]adorandum  Salvatorem.  Aperit 
ymaginem,  osculalur  pedes  Salvaloris,  dicens  alta  voce 
tribus  vicibus  :  Surrexil  Dominus  de  sepulchro;  et  om- 
nes  ei  respondenl  :  Qui  pro  nobis  pependil  in  ligno,  al- 
lcluja.  Tunc  acoliti  ponuntcrncem  capelle  super  altare 
et  domuus  papa  adorat  eam  post  oscnlationem  Salva- 
toris,  cuin  omnibus  aliis.  Dcmde  redil»  ad  sedem,  et 
dat  pacem  archidiacono  redeunli  ab  osculo  peduni  ejus 
ymaginis,  diceiis  :  Surrexit  Dominus  vere;  et  ille  res- 
pondet :  Et  upparuil  Si^noni.  Secundus  quoque  diaconus 
osculatis  peuibus  Salvatoris,  accedil  ad  paceni  summi 
pontificis  et  archidiaconi ,  et  ponit  se  in  flio;  ceteri 
vero  diaconi  cardinales  similiter  faciuni.  Deinde  pri- 
micerius  cum  cantonbus  eo  modo  ad  pacein  vadit,  et 
infllosedirigit.  Priorquoquebasilicecuin[sub]diaconis 
similiter;  poslmoduin  subdiaconi  regionarii  cuin  aco- 
litis  et  cappellanis  et  aliis  palatinis  ordinibus  eodem 
modo  paceni  faciunl.  luteritn  antem  scola  canit  Cru- 
cifixum  in  carne  et  Ego  suni  alpha  el  w. 

[33].  Coinpletapacepontifex  induil  plaiietain  albam, 
palleum  et  milram  soUempneni,  descendensque  de  pa- 
latio  usque  ad  exitum  porlicelli,  ubi  albiis  piilafredus 
cuni  nacco  scarlatti  superposito  ct  argeiileo  iieno  sol- 
lempniter  preparatus  esl  a  magistro  marescalco  et  ab 
adextratoribus,  imponitur  ei  regnum  ab  archidiacono, 
et  ila  coronatus  palafredum  ascendit,  et  equitando  in- 
cedit,  precedentibus  in  ordine  suo  bandnlariis,  archi- 
episcopis,  cpiscopis,  cardinalibus  presbyteris,  abbaii- 
bus,  subdiaconis  et  diaconis  cardinalibus ,  et  subse- 
quentibus  prefecto  aliisque  nobilibus  Romanorum, 
usque  ad  sanclam  Mariam  majorein,  sicut  etiain  supe- 
rius  in  festo  saucti  Stephani  enarralur.  Cum  autem  per 
Merulanam  transierit;  scriniarius  ia  loco  antiquitus 
constilulo  ei  obviat,  el  alla  voce  dicit  :  Jube  domne  be- 
nedicere.  Ponlifex  beuedicit  eum  et  scriuiarius  dicit  : 
In  ecclesia  bcate  .Marie  in  hac  nocle  baplizati  sunt  lot 
pucri  masculi  el  lot  femine.  Pontifex  respondet  :  Deo 
gratias.  Tuncautem  scriuiarius  suscipit  a  canierario 
pro  nuntiatione  unum  marabotinuiu.  Siuiiliter  flt  ad 
sauctum  Petrum  in  secunda  feria.  Perveuienle  autem 


298  LE  LIBER  CENSUUM 

pontiflce  cuiu  piocessione  ad  poilicum  sancte  Marie, 
descenditad  pelram  papalem,  in  loco  antiquitus  con- 
stituto;  et  deposito>ogno,  ducitur  a  judicibus  ad  ec- 
clesiam ;  et  suscepta  processione  a  canonicis  ipsius 
ecclesie  et  facta  benedictione,  vadit  ad  secretarium  ; 
exuensque  palleum  et  planetam,  posito  pluviali  super 
humeros,  incipit  tertiam.  Finita  vero  tertia  priorepis- 
coporum  qui  ei  servire  debent  in  missa  ducitur  ante 
ponlincem  a  duobus  episcopis,  et  terlio  postulata  be- 
nedictione,  accedit  ad  pacem  ponliflcis,  et  surgens 
ponit  se  iu  ordine  ad  dextrum  latus  ejus.  Deinde  se- 
cundus  episcopus  accedit  ad  pacem  pontiflcis,  el  por- 
rigens  osculum  priori  suo,  stat  in  filo  ab  alio  latere 
pontiflcis.  Ceteri  episcopi  simillter  faciunt  accedendo 
ad  pacem  ponliflcis  et  se  ponendo  in  fllo.  Prior  quo- 
que  presbyterorum  cardinalium  duclus  anto  ponti- 
ficem  a  duobus  presbyteris ,  et  tertio  poslulata  bene- 
dictione,  accedit  ad  pacem  pontificis  et  episcoporum 
et  dirigit  se  in  fllo.  Subsecuntur  ceteri  presbyteri 
cardinales,  prefectus  qnoque,  judices,  prefecti  nava- 
lium  ,  advocati,  scriniarii,  senatores,  majorentes  qui 
vocantur  scola  Stimulati,  ac  ceteii  laici,  majores  et 
miuores,  in  ordine  suo  ad  pacem  suscipiendam.  Post- 
modum  vero  surgunt  duo  subdiaconi  basilicarii,  et  ac- 
cipientes  priorein  subdiaconum  regionarium,  per  ma- 
nus  eum  addextrant  ab  introitu  secretarii  usque  in 
medium  atrii  ante  pontificem ;  qui  alta  voce  dicit  : 
Jube  domne  bencdicere ,  tribus  vicibus;  et  tertio  bene- 
dictione  snscepta  a  pontifice,  subjungit  :  Servi  domini 
nostri  Jesu  Chrisii ,  tribus  vicibus;  et  dicit  :  Domnus 
archidiaconus  legal  emngelium,  subdia- 

conus  legal  epislolam,  primiccrius  el  celeri  can- 

lores  canlenl. 

[34].  Hiis  vero  expletis,  surgit  pontifex,  et  resumpta 
planeta,  palleoetmitra,  processionaliter  vaditad  altare, 
et  incipit  missam  de  more.  Post  orationem  vero,  ante- 
quani»  legatur  epistola,  descendit  archidiaconus  cum 
diaconiset  subdiaconibus,et  ordinate  stantjuxtaaltare 
i:i  duobus  filis,  scriniariis  vero  stantibus  deorsum  in 
chorocum  pluvialibus;  et  tuncarchidiaconuscum  dia- 
con[is]  •>  et  aliis  ordinibus  incipit  laudes  alta  voce,  et 
alii  respondent,  sicut  superius  scriptum  est  in  festo  beati 
Stephani.  Finitis  vero  laudibus,  legitur  latina  epistola 
prius,  et  postmodum  greca,  et  evangelium  latinum  et 
grecum.  In  secreta  vero,  cum  prefatio  incipit,  descen- 
dunt  duo  diaconi  cum  duobus  subdiaconis  deorsum, 
et  stant   in    froiite   altaris  ordinatim  cum   silentio  ; 


a)  aatiquam  cod. 

b)  diacono  cod. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

quando  autem  pontifex  dicit  Pa.r  Domini  si(  scmper 
vobiscum,  nullus  ei  respondit;  et  luuc  diaconus  cum 
subdiaconis  revertuntur  superius. 

[35].  Finita  vero  missa  coronatur,  reditque  cum  pro- 
cessioue  ad  palatium,  sicut  supra  dictum  est,  in  su- 
pradicto  festo  saiicti  Stephani ;  et  acceptis  laudibus 
a  cardinale  sancti  Laurentii,  ducitur  a  primicerio  et 
secundicerio  judicibus  cnm  mitra  in  basilica  magna 
Leoniana,  que  dicitur  Casa  iiiajor,  ubi  sunt  preparata 
undecim  scanna  circa  monsam  pontiflcis,  V  presbyte- 
ris,  V  diaconis  et  primicerio,  et  leclus  ipsius  pontifi- 
cis  ibidem  soUempniter  preparalus,  in  figura  uudecim 
apostolorum  recumbentium  circa  mensam  Christi. 
Transiens  poalifex  per  ipsam  basilicam  intrat  came- 
ram,  ubi  recepto  presbyterio  a  camerario  in  scipho 
argenteo,  et  dalo  sicut  in  Nativilate  Domini,  surgit  et 
ducitur  a  magistro  senescalco  et  piucerna  ad  locum 
qui  dicitur  Cubilorum'',  ibique  a  juniori  presbytero 
cardinali  agnus  assus  benedicitur;  et  exinde  ledit  ad 
preparatum  lectum  mense.  Et  accipieus  idem  pontifex 
parum  de  ipso  aguo,  porrigit  piiori  basilicario  sedenti 
in  subsellio  ante  lectum  ipsius,  diceus  :  Quod  facis  fac 
citius ;  sicul  ille  accepil  ad  dampnationem ,  tu  accipe  ad 
remissionem.  Reliquuin  vero  agni  distribuit  discum- 
bentibus  et  aliis  circumstantibus.  In  medio  vero  con- 
vivii  surgit  unus  de  diacouibus  cardinalibus  ex  man- 
dato  archidiaconi,  et  legit  ad  mensam.  Finito  autem 
convivio,  cantores  prosam  canunt  que  sit  conveniens 
Pasco,  de  mandato  ponliflcis.  Postea  vero  descendit  in 
ecclesiam  Laieranensem  ad  vesperas,  et,  sicut  conti- 
iietur  iu  anliphonario,  celebratis  tribns  vesperis  in 
basilica  Salvaloris  et  ad  fonles  atque  ad  sanclam  Cru- 
cem,  revertitur  ad  porticum  saucti  Venantii;  ibique 
sedetcum  episcopis,  cardinalibus,  ceteriSque  ordinibus 
et  aliis  tam  clericis  quam  laicis,  in  terra  super  tapeta 
residentibus.  Deinde  [iropinatur  sibi  claretum  et  vinum 
et  omnibus  circumstantibus,  ab  archidiacono  et  aliis 
piucernis. 

[36].  luteriin  vero[irimicorius  cumcautoribus  surgit, 
et  canit  prosam  grecam  hujusmodi  :  Pascha^o  yeron. 
yiniii.  syineron.  anadedicle.  l'ascha  Kenon.  Agion. 
Pascha  misticon.  Pascha  pausevasmoyn.  Pascha 
Ghristu.  tulithrotu.  Pascha  amomon.  Pascha  mega. 
Pascha  ton  piston.  Pascha  tas  pylas  imin.  tu  paradisu 
anaeoxan.  Pascha  pantas  anaplaston.  vrotus.  Kenon 
papa  christe  filaxon. 

Et  hiis  decantatis  omnes  ad  propria»  revertuntur. 


a)  propriain  cod. 


LE  LIBER  GENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


299 


[XVI.]   Quid  debcal  domnus  papa  faccre  in  sccunda  die 
Pasche. 

[37].  Iii  seciHida  fcria  posl  Pasclia  siimmo  mano  doiii- 
nus  poiitilex  congregalis  omnibus  pulalinis  ordinibns 
in  palalinm,  el  doscendens  per  porticum,  et  inveniens 
equnm  non  faleratnm,  sed  sicut  nioris  est,  pergit  ad 
sanctum  Petrum;  ibique  celebrata  missa  de  more  et 
laudibusatquofollempnitalibus  universissicul  esterna 
die  peraclis,  coronatur  ad  gradus ;  et  eo  incipiente 
equitare,  senescalcus  post  eum  vadi'ns  facit  de  denariis 
jactuin  unimi,  ut  sic  multiludo  populi  qiie  impedi- 
menluin  presiat  domno  pape  removeri  possit,  deiia- 
riis  ipsis  colligendis  inlendens.  Postqnam  vero  dom- 
nus  papa  pervenil  ad  turrim  Stephini  Serpetii,  que 
est  in  ca(iite  Pariioni,  unus  de  curialibus  domni  pape 
exislcns  iu  ipsa  turri  facil  ibi  unnm  jactum  ob  causam 
supradiclam.  Cuin  atitem  domnus  papa  ad  palalium 
Ceiilii  Musca  Inpiinga  iu  via  de  Papa  venerit,  simi- 
liter  quidam  de  curialibus  ascendil  palatium  ,  ct  facit 
nnum  jactum  ob  menioratam  causam.  Quaudo  autem 
perveiierit  ad  smctum  Marcum,  quidam  siniiii  modo 
de  cuiiaiibus,  et  ob  eamdem  caiisam,  facit  ibi  unum 
jacliim.  Ciim  vero  perveneril  ad  sanctum  Adrianum, 
quidam  alius  de  curialibus  ascendit  palatium  sancte 
Martinc,  [el]  facit  ilii  unnni  jactiim  oh  memoi-atam 
caiisam. 

[.'i8].  Sciendum  tamen  quod  domno  pape  anic  tur- 
rim  piinio  dictam  .ludei  occurruut,  et  ei  legem  suam 
presentant,  faciuntque  laudes;  pro  quibus  laudibus 
recipiuul  a  camerario  in  presbyterium  viginli  solidos 
proveniensium.  Notandum  preterea  quod  a  sancto 
Petro  usque  ad  palalium  domno  pape  fluut  archus  a 
Romanis  honorabiles  in  via  per  quam  Iransit;  et 
clerici  omnes  liomani  occurrunt  eidem  iuduli  unde- 
cumque  possunt  cum  thuribulis.  lu  remunerationem 
cujus  honoris,  Romanis  pro  arcubus  datur  presbyte- 
rium  X.X.XV  libras  provesin.,  clericis  vero  pro  turri- 
bulis  [.Kxjxiii  libras  provesin.  el  dimid.,  ut  in  sequen- 
tibus  plenius  apparebit.  Gum  vero  domnus  papa  ad 
palatium  venerit,  et  laudibus  factis  a  cardinali  sancli 
Laurentii  et  judicibus,  desccudens,  regno  deposito, 
ducitiir  in  palalium  a  primicerio  et  secundicerio;  et 
intraus  cameram  dat  preshyterium  absque  manibus , 
siciit  in  die  sancti  Stephaui ;  et  deinde  ducilur,  sicut 
eslerna  die,  ad  couvivium.  Sed  ^i  hodie  in  basilica 
Leuniana  que  est  juxta  cameram  celebratur.  Finitoque 
coiivivio,  descendit  ad  ecclesiam  Lateraneiisem ,  et 
celeiTatis  tiibus  vesperis,  et  piopinatoclarelo  et  aliis, 
sici:l  tstema  die,  omnes  ad  propria  reverlunlur. 


[XVII.]  De  presbylerio  quod  datur  pro  arcubus :  quomodo 
el  quibus  delur. 

[39].  Presbyterium  triginta  quinque  libiarum,  quod 
est  superius  nominalum,  datur  illis  qniarcns  faciunt; 
distribuilur  tali  modo". 

Li  primis  magistris  sancli  Petri,  qiii  supergradibus 
arcum  faciunl  ferraiuentorum,  xii  provenienses. 

A  Palliariisusquead  sanclum  Gregorium  xlv  solidi 
provenienses. 

A  negotialoiibus  usquo  ad  fiolarios  xi,ii  soHJi  pro- 
venienses. 

A  sancto  Gregorio  uscjue  viculum  xv  solidi  prove- 
nienses. 

A  fiolariis  usque  ad  poiticain  Ronianam  Marci 
VI  solidi  provesini. 

Deinde  usque  ad  pisces  viii  solidi  provesini. 

Deiude  usque  sub  fonlaua  vii  solidi  provesini. 

A  fontana  per  lolam  aliain  porticum  x  solidi 
provesini. 

In  castello  Cresceiuii  vi  solidi  provesini. 

\i\  poule  II  solidi  provesini. 

A  domo  Stephani  Theobaldi  usque  ad  sauclurn  Cel- 
sum  tres  solidi. 

Deinde  usque  ad  arcum  ubi  esl  domiis  Johannis 
Pauli,  xxviii  solidi  provesiui. 

Deinde  usque  ad  domuin  Slephani  de  Girouc  x  solidi 
provesiui. 

Ueiude  usque  ad  douium  Stephaui  Nizo  xxvii  solidi 
provesini. 

Deinde  usquead  domumque  est  marmorata  ix  solidi 
provesini. 

Per  totam  regionem  Parrionis  vi  libre  provesine. 

Deindo  usque  ad  domum  Maximi  xii  solidi  piovesini. 

Deiude  usque  ad  lurrim  Odonis  Boui  filii  x  solidi 
provesiui. 

Deinde  usque  ad  domum  Falconchellorum  x  solidi 
provesiui. 

Deiude  usque  ad  domum  Johanais  cum  zocculis 
cum  caselino  Nicolai  de  Hugone  x  solidi  provesini. 

Deiude  usque  ad  domum  Goiizi  vi  solidi  provesiui. 

Deiiide  usque  ad  viam  de  Calcariis  vi  solidi  prove- 
sini. 

Deinde  usque  ad  domum  Johaunis  de  Cesario 
xxiiii  solidi  provesini  et  gralis  iiii  solidi  provesini. 

Deinde  usque  ad  Amigdalam  x  solidi  provesiiii. 

Ab  Amigdala  usque  ad  sauctum  Laurentium  pen- 
silem  XI  solidi  provesini. 

Deiude  usque  ad  porliciini  sanrli  Marci  xi  solidi. 

lu  porticuui  II  solidi. 


300  I^E  LIBER  CENSUUM 

Deiiide  iisque  ad  domum  Nicolai  Gozzi  vii  solidi 
provesiiii. 

Deinde  ad  angulum  qualuor  cohimpnarum  vii  solidi 
provesini. 

Deiiide  usque  ad  Gizufaam  vi  solidi  provesini. 

Deiude  usque  Marfoi  v.  sol.  prov. 

Deiude  usque  ad  domum  Gozi  vii  sol. 

Deinde  usque  ad  domum  Nicolai  Ferri  v  solidi  et  de- 
narius  provesini. 

Deinde  usque  ad  aicum  de  Miranda  ix  solidi  prove- 
sini  el  denarius. 

Ab  arcu  usque  porlicu  sancli  Cosme  vii  solidi  pro- 
vesini  cum  mouaslerio,  cui  dati  sunt  duo  solidi. 

Oliverio  ii  solidi  provesini. 

Johanni  de  Anaguia  iiii  deuarii. 

Johanni  de  Ruberto  ii  sohdi  provesini. 

Foce  Mamen.  xvi  denarii. 

Clericis  sancti  Cosme  ii  sohdi. 

Teophilalto  ii  solidi  provesini. 

In  loco  ubi  fuerunt  pahitia  Fraiapanorum  iii  soHdi 
provesini. 

Romano  de  Bonella^'  xii  denani. 

Johanni  Adulteriiio  ii  solidi  provesini. 

Cite  VIII  denarii. 

Johanni  de  Tiuto  vi  denaiii. 

In  domo  Johanuis  de  Gregorio  vi  denarii. 

lu  domo  Sa.xsonis  Macellarii  viii  denarii. 

lu  donio  Grogorii  de  Beuedicta  ii  solidi  provesini. 

In  domo  Dode  xii  denarii. 

lu  domo  Tholoinei  v  denarii. 

In  domo  Raiuucii  de  Franco  v  denarii. 

In  domo  Rainucii  de  Lonella  vi  denarii. 

In  domo  Sausonis  Macellarii  vii  denarii. 

In  domo  Michine  iiii  denarii. 

lu  domo  Benedicle  de  Pagauo  xii  denarii. 

In  domo  Adelase  viii  denarii. 

In  orto  u  solidi. 

In  domo  Scriniarii  v  solidi  provesini. 

Johanni  Manchiuo  pro  domo  sua  et  nepotis  xx  de- 
narii ; 

pio  domo  Petri  de  Mauchino  viii  denarii. 

lu  domo  Petri  de  Paulo  xii  provesini. 

Familie  Fraipanorumde  Cartulariavii  solidietden. 
proves. 

In  domo  Sansonis  de  Manchino  ii  solidi  provesini. 

In  domo  Sansoiiis  de  Olianta  xii  denarii. 

In  domo  Bobatiani  xii  solidi  provesini. 

In  domo  Romaui  de  Petro  Ocilende  xii  denarii. 

In  domo  Johaunis  Bulgarelli  viii  denarii. 

In  tota  domo  Balnei  ii  solidi  provesini. 


DE  i;eglise  ROMAINE. 

In  domo  Berardi  ii  solidi  provesiui. 

lu  domo  Grisoti  xviii  denaiii. 

la  douio  Ulixe  xii  deuarii. 

In  domo  Johannis  de  Benedicto  iiii  deuarii. 

In  domo  Marie  Johannis  de  Raiuucio  iiii  denarii. 

In  domo  Aizoni  fornarii  iiii  denarii. 

Li  domo  Marie  de  Manchiuo  iiii  denarii. 

lu  domo  Regimiuo  iiii  denarii. 

lu  domo  Beuedicti  de  Romano  iiii  denarii. 

lu  domo  Uxi  presbyteri  iiii  denarii. 

In  domo  Benedicle  iiii  denarii. 

In  domo  Johannis  de  Gregorio  xviii  denarii. 

In  doino  Petri  de  Roberio  xxx  denarii. 

Jn  domo  Odouis  Romaui  Crassi  xxx  denarii. 

Iii  domo  Robatiaui  P.omani  de  Romaiuilio  vi  de- 
uarii. 

A  domo  Marmorate  usque  ad  Sambucos  x  solidi  et 
deuarius. 

Dehinc  usque  ad  sanctum  Nicolaum  de  Coloseo 
V  solididen.  prov. 

Deinde  usque  ad  sauctam  Mariam  de  Ferrariis  x  so- 
lidi. 

Deinde  usque  ad  domum  Joliannis  pape  viii  solidi 
provesini. 

Deinde  usque  ad  angulumSancti  Clemenlis  viii  so- 
lidi  provesini. 

Ab  angulo  ipso  usque  ad  palatiura  Lateranense 
xLv  solidi. 

Ei  licel  horum  nomina  transacta  sint  et  termiai 
sive  signa  mutata,  nichilominus  tamen  presbyterium 
ipsum,  sicut  predi.simus,  per  loca  dividitur  supra- 
dicla. 

[XVIII.]  De  presbylerio  pro  turribulis '  dalo  ;  quibus  el 
quomodo  delur. 

[40].  Hocest^*  presbyterium  superius  nominatum , 
quod  datur  presbyleris  Romanis  pro  thuribulis. 

Ecclesie  beati  Petri  viii  sol., 

sancte  Marie  Majori  iiii  sol., 

sancto  Johauni  Lateraneusi  iiiisol., 

sancto  Laureiitio  iu  Luciua  ii  sol., 
5  sancto  Marcello  ii  soL, 

sduclo  Aposlolo  II  sol., 

sancto  Marco  ii  sol., 

sancto  Laurenlio  in  Damaso  ii  sol., 

saucto  Martiuo  in  Montibus  ii  sol., 


a)  Cod.  turribili; 


LE  LIBER  CENSUUl 
10  sancte  Pi^.ixedi  ii  sol., 

sancto  Eiisebio  ii  soL, 

sancle  Potenliane  ii  soL, 

sanclo  VitalL  ii  soL, 

sancte  Susanne  ii  soL, 
15  sancte  Cruci  ii  soL, 

sancto  Stephano  iu  Celio  monte  ii  soL, 

sanctis  Johanni  et  Panlo  ii  soL, 

sancte  Prisce  ii  soL, 

sancto  Xisto  ii  soL, 
20  sancto  Nereo  ii  soL, 

sancte  Balbine  ii  soL, 

sancto  Clementi  ii  soL, 

sancte  Anastasie  ii  soL, 

sancto  Ciriaco  ii  soL, 
25  sancte  Sabine  ii  soL, 

sanctis  Petro  et  Marcellino  ii  soL, 

sancte  Marie  trans  Tyberim  ii  soL, 

sancto  Grisogoni  n  soL, 

sancle  Cecilie  ii  soL, 
30  sancte  Marie  in  Doniiica  xviii  den., 

sancle  Lucie  in  Septem  soliis  xviii  den., 

sancte  Marie  Nove  xvrii  den. 

sanctc  Lucie  iii  Silice  xviii  den., 

sanclo  Vito  xviii  den., 
35  sanclo  Cosmalo»  xviii  den., 

sanclo  Adriano  xvni  den., 

sanctis  Sergio  et  Baccho  xviii  den., 

sancto  Theodoro  xviii  den., 

sanclo  Gcorgio  ad  Velum  aureum  xviii  den., 
40  sancte  Marie  Scole  grece  xviii  den., 

sancte  Marie  de  Porticu  xviii  den., 

sancto  Nicolao  de  Carcere  xviii  den., 

sancto  Angelo  piscium  ven[a]lium  xviii  den., 

sancte  Agathe  xviii  den., 
45  sancte  Mario  in  Via  lata  xviii  den., 

sancte  Marie  iii  Aquiro  xviii  den., 

sancto  Eustachio  .wiii  den., 

sancto  LauL-entio  Mirand.  ii  soL, 

monasterio  Paladii  ii  soL, 
50  monasteiio  sancte  Agathe  ii  sol. 

sanctis  Qualuor  ii  soL, 

sancto  Cesario  Grecorum  ii  soL, 

sancte  Marie  in  monasterio  ii  soL, 

monasterium  domine  Rose  xviii  den., 
55  sancte  Triuitati  Scottorum  ii  soL, 

monasteiium  de  Julia  xviii  den., 


a)  Cod.  Cosorato. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

monasterio  sancli  Pancratii  ii  soL, 
sancto  Blasio  Gattnseculi  ii  soL, 

sancto  Basili  xviii  den., 
60  sancte  Marie  in  Gapitolio  ii  soL, 

sanclo  Vincentio  xii  den., 

sancto  Sergio  PaLitii  Cariili  xii  den., 

sancto  Stepliano  .Mizino  xii  den., 

sancto  Salvatori  Terrioiiis  vi  don., 
65  sancto  Zenoni  vi  den., 

sanclo  Marliuo  Bergariorum  vi  den., 

sancto  Juslino  vi  den. 

sancto  Peregrino  vi  den., 

sancto  Egidio  vi  den., 
70  sancto  Gregorio  de  Curtina  vi  den., 

saiicto  Laurentio  Piscium  vi  den., 

sancto  Martino  de  Curtina  vi  den., 

sancto  Salvatori  Coxe  caballi  vi  den., 

sancto  Michaeli  vi  den., 
75  sancte  Marie  Saxie  xii  den., 

sancte  Marie  Traspadine  vi  den., 

sancto  Abaciro  xii  den., 

Salvatori  Militiarum  vi  den., 

sancto  Nicolao  Funariorum  vi  den. 
80  sancto  Andree  inde  vi  den., 

sancte  Marie  Canaparie  vi  den., 

sancte  Mario  de  Guinizzo  vi  den., 

sancte  Marie  de  Macello  vi  den., 

sancte  Marie  Arcu  auri  vi  deu., 
85  sanctis  Petro  et  Marcellino  Sebura  vi  den., 

sancto  Aiidree  tians  Tyberim  vi  den., 

sancte  Marie  iu  turrim  Translyberim  vi  den., 

sancte  Bonose  vi  deu., 

sanclo  Laurentio  de  Piscinula  vi  deu., 
90  sancte  Marie  iu  Capellavi  den., 

sancto  Benedicto  de  Piscinula  vi  den., 

sancto  Salvatori  Pede  pontis  xii  den., 

sancte  Agathe  Irans  Tyberim  vi  den., 

sancto  Stephauo  inde  vi  den., 
95  sanclo  Biasio  de  Mercato  vi  deu., 

sancte  Marie  in  Petrocio  xii  den., 

sanclo  Salvatori  Trium  ymaginum  vi  den., 

sancto  Trifo  xii  den., 

sancto  Stephano  de  Pila  viden., 
100  sancto  Nicolao  Macelli  vi  den., 

saucte  Marie  Rotunde  xviii  den., 

saucte  Marie  Campitelli  vi  den., 

Salvatori  de  Sere  vi  deu., 

sancte  Marie  de  Archa  Noe  vi  den., 
105  sancto  Johanni  de  Campo  Tuniclano  vi  den., 

sancto  Celso  xviii  den.. 


301 


302  LE  LIBER  CENSUUM 

sancto  Anastasio  de  Trivio  vi  den., 

sancto  Andree  de  Mortarariis  vr  den., 

sancte  Marie  de  Cannella  vi  den., 
110  sancte  Marie  Balneapolim  vi  den., 

sancto  Salvatori  Divitiariim  vi  den., 

saiicte  Marie  Curtis  done  Miccine  vi  den., 

sancte  Marie  in  Tofelalo  vi  den., 

sancto  Laurentio  de  Muzo  vi  den., 
115  sancto  Laurentio  de  Bascio  vi  den., 

sancto  Nicolao  de  Marmorata  vi  den., 

sancto  Anaslasio  inde  vi  den., 

sancte  Anne  vi  den., 

Salvatori  in  Marnjorata  vi  den., 
120  sancte  Marie  de  Gradellis  vi  den., 

sancto  Gregorio  de  Gradellis  vi  den., 

sancte  Marie  Secundicerii  vi  den., 

sancto  Gregorio  de  Ponte  vi  den., 

sancto  Laurenlio  a  Flumine  vi  den., 
125  sancto  Stephano  Rotuiido  vi  den., 

sancto  Laurentio  Mondezarii  vi  den., 

saiicto  Geminiano  vi  den., 

sancto  Gregorio  Grecorum  vi  den., 

sancte  Marie  Johannis  Bovis  vi  den., 
130  sancte  Marie  in  Vallicella  vi  den. 

sancto  Sergio  de  Forma  vi  den., 

sancto  Johaiini  de  Insula  xviii  den., 

sancto  Bartholomeo  sviii  den., 

sancte  Martine  xviii  den., 
135  sancte  Marie  in  Minerva  xii  den., 

sancte  Marie  in  Cambiatoribus  vi  den., 

sanctis  Abdon  e[i]  Senen  vi  deii., 

sancto  Pantaleoni  III  clibanorum  vi  den., 

sancto  Silvestro  de  Biberatica  vi  den., 
140  sancto  Thome  de  Parrioni  vi  den., 

sancto  Mannato  vi  den., 

sancte  Gecilie  de  Faffo  vi  den., 

sancto  Sebasliano  de  Via  pape  vi  den., 

sancto  Blasio  Acceptorum  vi  den., 
145  sancto  Johanui  de  Orrea  vi  den., 

sancto  Petro  inde  vi  den., 

sancto  Andree  de  Coiumpna  vi  den., 

sanclo  Andree  de  Uisa  vi  den., 

sancto  Stephano  do  Cnrte  vi  den., 
150  sanclo  Andree  de  Curtis  vi  den., 

sancto  BlasioCurtium  vi  den., 

sancto  Benediclo  de  Piscina  vi  den., 

sancto  Andree  Puici  de  Proba  vi  den., 

sancto  Magulo  xii  den., 
155  sancto  Nicolao  Forbitoruin  vi  den., 

Salvatori  Scottoruni  vi  den.. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

sancto  Nicolao  de  Trivio  vi  den., 
sancto  Thome  de  Spanis  xii  den., 
sancto  Andree  inde  vi  den., 

160  sancto  Laurentii  Beberatice  vi  den., 
Salvatori  inde  vi  den., 
sancto  Anastasio  Ariole  vi  den., 
Salvatori  Sibure  vi  den., 
Salvatori  Maximinorum  vi  den., 

165  sancte  Cecilie  Cencii  Pantaleonis  vi  den. 
sancte  Eufemie  Sebure  vi  den., 
sancto  Johanui  porle  Latine  xii  den., 
saucto  Leoni  inde  xviii  den., 
sancto  Thome  Fiaternitatis  xviii  den., 

170  sancto  Valentino  Baniomizino  vi  den., 
Salvatori  Cacabari  vi  den., 
sancle  Marie  inde  vi  den., 
sancto  Symeoni  de  Pusterula  vi  den., 
saiicto  Calixto  traiis  Tyberim  vi  den., 

175  sancte  Rufine  vi  den., 
sancto  Blasio  vi  den., 
sancto  Angelo  in  Jaunuciilo  vi  den., 
sanclo  Johanni  de  Porta  vi  den., 
sancto  Silvestro  vi  den., 

180  sanctis  Qnadraginta  vi  den., 

sancto  Laurentio  de  Curtibus  vi  den., 
Salvatori  de  Rota  Colosei  vi  dcn., 
sanclo  Stephano  vi  den., 
Salvatori  Primicerii  vi  den., 

185  sancto  r"atrimot.  vi  den., 

sancle  Lulie  de  Pmea  vi  den., 
sancto  Marlino  de  Ma.ximo  vi  den., 
sancto  Johanni  Cnb.  plumb.  vi  den., 
saiicte  Marie  de  Fossa  vi  den., 

190  saiiclo  Laurentio  de  Proto  vi  den., 
sancte  Marie  in  Via  vi  den., 
saiicto  Cosme  de  Pinea  vi  den., 
sancto  Anastasio  de  Pinca  vi  den., 
sancte  Cecilie  Nicolai  Marescalci  vi  den. 

195  sancto  Laurentio  de  Calcario  vi  deu., 
sanclo  Nicolao  Arcionum  vi  den., 
saiiclo  Silveslro  de  Termis  vi  den., 
Salvatori  de  Gaballo  vi  den., 
sanclo  Martino  de  Pannarella  vi  den., 

200  sancte  Marie  in  Capitello  vi  den., 
sancto  Ypolito  vi  den., 
saiicte  Marie  de  Berta  vi  den., 
Salvatori  Gurtium  vi  den., 
sancte  Barbare  vi  den., 

205  sanclo  Slephano  dc  Caballo  vi  den., 
sancto  .\ndree  in  Pallacina  vi  deu.,. 


LK  LIBER  CENSUUM 

sancte  Marie  in  Publico  vi  den., 

sancto  Nicolao  de  Foimis  vi  den., 

sanclo  Cosme  sancle  Marie  majoris  vi  deii., 
210  sancto  Adiiano  sancte  Marie  majoris  vi  den., 

sancto  Adiiano  in  Massa  Juliana  sancte  Marie  ma- 
joris  VI  den., 

sancto  Adriaiio  Massaio  vi  den.,  sancte  Marie  ma- 
joris, 

sancto  Nicolao  Columpne  Adriani  vi  den., 

sancto  Apolinari  xviii  den., 

sancto  Johanni  de  Piiiea  vi  den., 
215  Salvatori  de  Deocampo»  vi  den., 

sancto  Nicolao  de  Pinea,  vi  den., 

sancto  Stephano  de  Piscina,  vi  den., 

sancto  Martino  de  Pila  vi  den., 

sancto  Danieli  de  Forma  vi  den., 
220  sancte  Marine  in  Pusterulis  vi  den., 

sancte  Cecilie  Stephani  de  Pelro  vi  den., 

sancte  Marie  a  Flumine  vi  den., 

saucto  Benediclo  Sconchi  vi  den., 

sancto  Salurnino  de  Caballo  vi  den., 
225  saucto  Nicolao  Melinorum  vi  den., 

sancte  Marie  in  Cnrte  vi  den., 

saucto  Benedicto  de  ('accabis  vi  den., 

celle  de  Frassa  vi  den., 

sancto  Tatiano  vi  den., 
230  sancto  Eusterio  vi  den., 

Salvatori  deOallia  vi  den., 

sancte  Agneti  Agonis  vi  den., 

sancto  Nicolao  inde  vi  den., 

sanclo  Marlino  in  Monticello  vi  deu., 
235  Salvatori  ^"  de  Lauro  vi  deu., 

sanclo  Nicolao  Calcariorum  vi  den., 

sancto  Barlholomeo  Johaunis  Gagetaui  vi  den., 

Salvatori  de  Prefecto  vi  deu., 

sancto  Martiuo  iu  Monteroue  vi  den., 
240  sancto  Cyrico  vi  deu., 

sancte  Marie  Astariorum  vi  den., 

sanctis  Quadragiuta  Calcariorum  vi  den., 

sancto  Nicolao  Gregorii  Cencii  vi  den., 

sancto  Blasio  Milonis  Sarraceni  vi  den., 
245  Salvatori  insule  de  Coloseo  vi  den., 

saiicto  Sergio  de  Sebura  vi  den., 

Salvatori  de  Julia  vi  deu., 

sanclo  Silvestro  vi  deu., 

sancte  Marie  de  Aquarichariis  vi  den., 


a)  Cod.  docapc 

b)  Cod.  Scalu. 


DE  LEGLISE  ROMAINE.  303 

250  sancto  Sislo  de  Gallinis  Alberti  vi  den., 

sancto  Angelo  de  Aguslo  vi  den., 

saucto  Blasio  de  Pinna  vi  den., 

sancto  Andree  Arcus  auri  vi  den., 

sancto  Pantaleoni  vi  deii., 
255  sancto  Stephano  Orfanotroli  vi  den., 

Salvatori  in  Bersorum  viden., 

sancte  Marie  de  Ferrariis  vi  den., 

sancto  Nicolao  de  Coloseo  vi  deu., 

sancle  Marie  in  Monticello  vi  den., 
260  sancte  Marie  in  Calener.  xii  den., 

sancto  Johanni  de  Ficotia  vi  den., 

saucto  Stephano  Artionum  vi  den., 

saucto  Audree  dc  Subura  vi  den., 

sancto  Urso  vi  den., 
265  saucto  Blasio  de  Oliva  vi  den., 

sancto  Nicolao  Prefecti  vi  den., 

Salvalori  Baraucinorum  vi  den., 

sancto  Nicolao  de  Tofo  vi  den., 

sancte  Cecilie  Campi  Martis  vi  den., 
270  sancto  Benedicto  Ariole  vi  den., 

saucto  Cesario  de  Appia  vi  den., 

sauclo  Thome  Vinearum  vi  deu., 

sancto  Audree  Johannis  Aucille  Dei  vi  den., 

sanctis  Quadraginta  Colosei  vi  den., 
275  sancto  Johauni  in  Agina  vi  den., 

sancte  Marie  iuter  duas  vi  den., 

saucte  Lucie  do  Confinio  vi  den., 

sancto  Blasio  de  Ascesa  vi  den., 

sanclo  Felici  iu  Pinci  vi  den., 
280  sanclo  Paulo  de  Aureola  vi  den., 

sanclo  Nicolaode  Hospitali  vi  den., 

sancto  Nicolao  de  Furca  vi  den., 

sancto  Stephauo  de  Capite  Africe  vi  den., 

saucte  Marie  in  Foro  vi  deu., 
285  saucto  Cosnie  moutis  Graualorum  vi  den., 

saucto  Andree  Milonis  Sarraceni  vi  den., 

sancle  .Mariiie  vi  den., 

saucte  Marie  de  Mauu  vi  deu., 

sancte  Marie  in  Pusterula  vi  deu., 
290  sancto  Siephauo  de  Piuea  vi  den., 

sanclo  Laureutio  Nicolai  Nasouis  vi  den., 

Salvalori»  de  bono  ecclesie  saucte  Marie  in  monas- 
terio  VI  den. 

[41].  Iste  sunt  ecclosie,  que  suut  ignote  et  sine  cle- 
ricis  : 

saucte  Marie  in  Siuesia  vi  den.. 


a)  Cod.  Salvant. 


304  LE  LIBER  CENSUUM 
sancte  Marie  in  Campo  coni  vi  den., 

295  sancto  Cesario  vi  den., 

Salvalori  Johaniiis  Bovis  vi  den., 

sancto  Herasmovi  den., 

sancloTIiome  de  Caslro  vi  den., 

sancto  Blasio  de  Circlo  vi  den., 
300  sancto  Barlholomeo  Lateranensi  vi  den., 

sanclo  Laurentio  sancti  Cyriaci  vi  den., 

sancto  Laurentio  Arlionum  vi  den., 

sancto  Marco  de  Taurello  vi  den., 

sancle  Marie  in  Campicaruleonis  vi  den., 

305  sancto  Andree  de  Caballo  vi  den., 
sancte  Lucie  Capiumsecuta  vi  den., 
sancte  Marie  in  Majurenie  vi  den., 
sancto  Laurentio  Oculi  bovis  viden., 
sancto  Vito  in  Campo  vi  den., 

310  sancto  Nicolao  de  Aliuolo  vi  den., 
sancto  Cesario  Grecarum»  vi  den., 
sancte  Marie  in  Turri, 
sancto  Giegorio  de  Massa  vi  den. 

[XIX.]  Quibus  scolis  dalur  presbyterium  ellquanlim. 

[42].  Hoc  est  presbylerium  scolarum  urbis,  quod 
eisdem  scolis  in  festo  Nativitatis  Domini  et  Pasce  per 
manus  canierarii  in  tanla  quantitate,  seu  tali  numero 
in  festo  Pasce  Domini  quali  in  Nativitate  ejusdem, 
et  e  coiiverso  annis  singulis  sine  diminulione  donatur. 

Adextratoribus  x  sol.  provenienses  et  ii  sol.  pro 
regno. 

Ostiariis  x  sol.  provenienses. 

Mapulariis  v  sol.  et  xii^den.  pro  toalea. 

Cubiculariis  v  sol.  proveuienses. 

Majorentibus  iiii  sol.  provenienses. 

Vastarariis  iiii  sol.  provenienses. 

Fiolariis  v  sol.  provenienses. 

Ferrariis  de  Columpna  iiii  sol.  provenienses. 

Caldarariis  iiii  sol.  provenienses. 

Bandonariis  Colosei  x  sol.  provenienses. 

Cospalatiis  iiii  sol.  provenienses. 

Mandatariisx  sol.  proveuienses. 

Muratoribus  sancti  Petri  viii  sol.  proveniens. 

Carbonariis  viii  sol.  provenienses. 

Aliis  niuraioribus  v  sol.  provenienses. 

Bandonariis  Cacabarii  x  sol.  provenienses. 

Judeis  XX  sol.  provenienses. 


a)  Cod.  Crccarum. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

Notandumquodpresbyteriumsupradictum»  prefatis 
scolis  donatur  propter  servitium  quod  exhibent  curie 
Romane  ut  inferius  subscribetur. 

[XX.]  De  adeslraloribus. 

[43].  Adestratores^s  semper,  quando  domnus  papa 
coronatur,  custodiunt  regnum,  et  ipsum  usque  ad 
ecclesias  ad  quas  equitare  debet,  adeslrant,  in  eundo 
scilicet  el  redeundo.  Propter  quod  in  qualibet  die  co- 
ronationis,  et  etiam  in  inlroitu  domni  pape,  omnes 
de_scoIa  ipsa  comeduut  coram  domno  papa  pro 

comestiouem  recipientes.  In  omnibus  pre- 
terea  stationibus,  ad  quas  domnuspapa  equilat,  ipsum 
adestrant.  Propter  quod  in  eadem  die  quatuordescola 
ipsa  comedunt  cum  eodem  domno  papa,  nec  plus,  nec, 
etiam  si  ipsi.volueriut,  minus  de  jure.  Omnes  etiam 
illos,  qui  ad  domnum  papam  pro  consecratione  acce- 
dunt,  sive  sinl  archiepiscopi,  seu  episcopi,  vel  abba- 
tes,  debent  adestrare  in  urbe  tantum,  et  non  extra. 
Propter  quod  equilaturam  cujus[que  ?]  consecrati  ha- 
bere,  et  cum  ipso  consecrato  quatuor  ipsius  schole, 
et  cum  domuo  papa  duo  comedere  debent,  excepto 
quando  domnus  papa  consecrat  in  cappella;  tunc  enim 
omnes  commedunl  cum  consecratis.  Kt  quia  grave  est 
cousecralis  dare  equitaturas,  de  anliqua  et  prima  con- 
suetudine  est  quod  camerarius  loco  equitalure  facil; 
adextratoribus  ipsis  a  cousecratis  secundum  qualita- 
tem  ipsorum  consecratorumin  denariis  provideri.  Hoc 
siquidem  ade.^tratores  ipsi,  etsi  nou  tanta  quautilate, 
debeaut  habere  etiam  si  consecrati  ipsi  nuUatenus  equi- 
tarent.  Sciendum  tamen  quod  ipsa  debent  habere,  si 
ab  alio  quam  domno  papa  consecraretur  in  urbe. 

[XXI.]  De  Hosliariis^s. 

[44].  Hosliaiii  autem  accipiunt  a  domno  papa  sia- 
gulis  diebus  pro  custodiendo  palatio  commeslionem  pro 
duobus  scole  ipsius.  Quando  vero  domnus  papa  coiona- 
lur,  omues  pro  voluntate  camerarii  ad  palatium  debent 
accedere  et  ipsum  palatium  custodire.  Propler  quod 
eadem  die  comeslionein  a  domuo  papa  debent  habere. 
Ipsorum  etiani  hosliariorum  duo  semper,  quando 
domnus  papa  equitat,  ad  stationes  debent  ire  cum  eo  ad 
seci  etarium  cuslodiendum ;  et  ea  die  preter  snpradictos 
colidianos  duos,  comedunt  cnm  domno  papa.  tjuo- 
tienscumque  autem  cainerarius  vocat  eos,  vel  partcm, 


a)  Cod.  supiadaUini 


LE  LIBER  CENSUUM  DE 
pro  palatio  cuslodiendo,  debent  venire  vocati.  Omnes 
insuper  domno  pape  debenl  jurare,  prout  inferius 
plenius  describelur.  Istis  autem  camerarius  in  festo 
Pasce  unam  pecudem  debet  dare  ,  et  in  feslo  Nalivi- 
tatis  Domini  porcastrum  unnm.  Notandum  vero  quod 
ipsi  debenl  facere  omnes  palmas  olivarum  quas  in 
dominicaPalmarum  domnus  papa  dat  populoRomano, 
et  debent  portare  in  palatio  ante  cameram,  et  post 
domnum  papam  usque  ad  ecclesiam.  Sciendnm  vero, 
quod  quando  domnus  papa  non  est  in  urbe,  pro  cus- 
todiendo  palalio  debent  xii  denarios  papienses  de 
altare  sancti  Pctri  in  unaquaque  ebdomada  [habere]. 

[XXII.]  De  mapulariis  el  cubiculariis. 

[45].  Mapularii  atque  cubicularii  unum  fere  officium 
e.xercentes,  quando  domnus  papa  coronatur  et  in  sta- 
tionibus  omnibus  debent  accedere  ad  palalium  domni 
pape;  et  accipienles  carpetam,  tapetum,  fatestorium, 
pulvinar  et  predeltam,  debent  portare  ad  equitaturam 
que  omnia  ista  debenl  portare  cum  scriuiis  cappelle 
ducta  a  marescalcis,  usque  ad  locum  ad  quem  dom- 
nus  papa  proposuit  equitare.  Cum  autem  ibi  cappeila 
deponitur,  predicte  scole  debent  interesse,  et  omnia 
que  supra  diximus  accipere,  sicut  prius,  et  ad  secre- 
tarium  deportare.  Ubi  cum  domnus  papa  exuit  man- 
tum  el  stolam  atque  mitram,  debent,  donec  officium 
celebratur,  studiosius  custodire.  Item  etiam  carpetam 
et  tapetum  et  alia  supradicta  debent  usque  ad  altare 
a  loco  illo  portare  et  in  suis  locis  aptare  sicut  sunt 
aptanda.  Ipsi  preterea  quando  domnus  papa  vadit 
a  secretario  ad  allare,  facientes  celum  de  quadam 
mappa  super  caput  domni  ipsius,  portant  eam  sic  : 
duo  ab  anteriori  parte,  duoque  a  posteriori,  ligatam  in 
summitate  quatuor  baculorum ,  et  extensam  usque  ad 
altare  ;  quam  toaleam  acoliti  eisdem  de  scriniis  domni 
pape  assignant,  ab  ipsis  postmodum  recepturi.  Quan- 
diu  etiam  domnus  celebrat  vel  predicat,  ipsi  aliud 
officium  qucd  perlinet  ad  ipsos  exercent.  Idem  pre- 
terea  carpetam ,  tapetum  el  omnia  alia  memorata  in 
recessu  domni  pape  iterum  debent  portare  ad  gradus 
ubi  est  equitatura ,  que  cum  scriniis  capelle  super 
equitalura  ipsa  usque  ad  palatium  deportantur,  ubi  esse 
debent  ipsi  parati,  et  predicta  ad  locum  unde  accepe- 
runt  reportare. 

[46].  Notandum  quod  ipsarum  scolarum  omnes  in  die 
coronationis  debent  comedere  cum  ipso.  In  diebus  vero 
stationum  cujusque  scole  ipsorum  quatuor,  neque 
plures.  Quando  aliquis  consecratur  a  domno  papa, 
propter  servitium  quod  eidem  consecrato  exhibent, 
LiBEB  Cbnsuum.  —  I. 


i;fiGLISE  ROMAINE.  305 

debent  habere  suum  pluviale  et  bacilia  atque  toaleam  ; 
sed  de  bacilibus  atque  toalea  fit  divisio  inter  ipsos  et 
accolitos.  Etquiavidebatur  grave  consecrato  dare  ipsis 
plnviale,  camerarius  facit  eisdem  provideri  in  pecunia 
a  consecrato  juxta  qualitatem  et  facultatem  ipsius; 
et  cujusque  scole  duo  cum  ipso  comedunt  conse- 
crato,  et  cum  domno  papa  nullus,  si  consecraverit  in 
cappella;  si  vero  extra  consecraverit,  cujusque  scole 
duo  comedunt  cum  domno  papa.  Sciendum  lamen 
quod  que  supra  dicta  sunt  debent  habere,  etiamsi  ab 
alio  quam  a  domno  papa  consecrarentur  in  urbe.  Si 
vero  oxtra  urbem ,  camerarius  dat  et  facit  eum  adex- 
Irare  secundum  suam  voluntatem.  Et  tam  ipsi  quam 
adextratores  debent,  cum  requisili  fuerint,  jurare 
domno  pape.  Sed  notandum  quod  si  forto,  quando  dom- 
nus  papa  est  in  secretario  et  post  missam  celebratam 
aliquid  fuerit  pedibus  domni  pape  oblatum,  ipsorum 
est  de  jure,  auro  excepto  et  argento  laborato,  pannis 
eliam,seu  toalleas,  que  omnia  suntdecamera,  excepta 
ratione  widonum  scola  quam  debet  habere.  Hoc  idem 
dico  de  adestratoribus ,  quod  si  forte  aliquid ,  quando 
adextrant  domnum  papam ,  ad  pedes  ipsius  per  viam 
oblalum  fuerit,  illorum  debet  esse,  exceptis  predictis. 
Hoc  addito  ,  quod  tam  scola  mapulariorum  et  cubicu- 
Lariorum  quam  adextralorum,  quando  domnus  papa 
equitat  ad  aliquam  ecclesiam  ubi  eadem  die  statio 
non  est,  cum  eodem  domno  comedere  non  debent  nec 
officium  aliquod  exercere.  Sciendum  quod  ipsi  mapu- 
larii,  sicut  superius  est  enarratum  ,  debeut  semper  in 
processione  aquam  calidam  domno  pape  preparare ; 
et  in  die  sancto  Jovis  manuum  medielatem  subdia- 
c[onorum]  habere  debent. 

[XXIIL.]  Be  majorenlibus  qui  Slimulali  dicunlur. 

[47].  Majorentes  autem  ad  curiam  accedere  non  de- 
bent  pro  servitio  aliquo  faciendo,  sen  pro  alio,  nisi  in 
diebus  coronalionis  domni  pape,  cui  dum  equitat  ba- 
culos  habentes  in  manibus  viam  parant,  multitudinem 
populi  removendo;  propter  quod  ipsa  die  comedere 
debent  cum  domno  papa.  Idem  etiam  majorentes 
Stimulati  scola  vocantur. 

[XXIV.]  De  vastarariis. 

[48].  Vastararii  vero  iu  omnibus  sollempnitatibus, 
sancte  Marie  Assumptione  excepta,  faciunt  candelas  de 
junccis,  papirum  pro  candelis  aptantes.  Et  propter 
hoc  cum  domno  papa  comedunt  in  die  coronalionis 
sue,  et  pro  junccis  recipiunt  de  altare  sancti  Petri  qua- 

39 


306  LE  LIBER  CENSUUM 

tuor  provenienses  pro  ipsis  junccis.  Et  sciendum , 
quod  ipsi  pro  servitio  isto  habent  medietalem  ma- 
nuum  Case  majoris  in  die  Pasce. 

[XXV.]  De  fiolariis-'^ 

[49].  Fiolarii  secundum  anliquam  consuetudinem 
dare  deben  t  de  proprio  lampades  et  candelas  pro  palatio 
illuminando ,  quotiens  est  necesse.  Propter  quod  cum 
domno  papa  comedunt  in  die  sue  coronationis  tantum. 

[XXVI.]  Be  ferrariis  Columpne^^  et  sancti  AnQeli. 

[50].  Ferrarii  de  Columpna  debenl  facere  circulos 
caldarie  quotiens  a  supercoquis  domni  pape  fuerint 
requisiti,  et  tripedes  similiter.  Et  propter  hoc  debent 
comedere  in  die  coronationis  cum  domno  papa. 
Propter  laborem  etiam  predictum  datur  eis  cibus  de 
curia  quando  laborant,  unicuique  quatuor  denarii 
scilicet,  carbo  etiam  et  ferrum  pro  opere. 

[XXVII.  51].  Ferrariisancti  Angeliidem  peromnia 
facere  et  recipere  debeut. 

[XXVIII.]  De  Bandonariis. 

[52].  Bandonarii  Colosei  ^'  et  Caccabarii,  quando 
domnus  papa  coronatur,  iu  eundo  et  redeundo  ipsnm 
cum  vexillis  precedunt.  Quasi  etenim  una  scola  est ; 
eleadem  diedebentcomederecum  eodem  domno  papa. 

[XXIX.]  De  caldariis. 

[53].  Caldararii  debeut  facere  caldarias  novas  el  ve- 
teres  reparare,  et  novas  coucas,  el  veleres  reparare, 
quando  a  supercoquis  requiruutur.  Et  quando  labo- 
rant,  de  curia  ipsis  dalurcibus,  unicuique  quatuor  de- 
narii  scilicet;  et  ferrum  etiam  el  carbo  ipsis  datur. 

[XXX.]  De  scopalaliis. 

[54].  Scopalarii»  in  die  coronationis  domni  pape  de- 
bent  gradus  scale  et  porticum  usque  ad  locum  ubi 
domnus  papa  descendit  mundare. 

[XXXI.]  De  carbonariis. 

[55].  Garbonarii  in  die  coronationis  domni  pape 
dant  carbones  coquine,  et  pro  caldariis  reparandis. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

[XXXII.]  De  Judeis. 

[56].  Judei  vero  representaut  domno  pape  in  die 
coronationis  sue  legem  in  via  et  ei  faciunt  laudes ;  et 
III  libras  et  dimidiam  piperis  et  duas  libras  et  dimi- 
diam  cinnamomi  afferunt  ad  cameram. 

[XXXIII.]  De  presbyterio  officialium  camere  camerarii. 

[57].  Hoc  est  presbyterium  quod  datur  ofTicialibus 
camere  camerarii  et  officialibus  aliis  et  curialibus. 

Unicuique  curiaHum,  ii  marabotini  qui  vulgo  cor- 
teis  vocantur ; 

scriptori  camere  duo  melequini ; 

cambialori»  duo  melequini ; 

sartori  camere  duo  sarraceni ; 

custodi  camere  duo  sarraceni ; 

senescalco  domni  pape  vi  melechini ;  eidem  eliam 
datur  in  Nativitate  Domini  porcastrus  unus,  in  Pasca 
pecus  unum ; 

unicnique  supercocorum  domni  pape  ii  melequini ; 

unicuique  coquorum  unum  melechinum  ; 

unicuique  brodariorum  '"  aliquam  benedictionem  ; 
notandum  quod  coci  et  brodarii  debent  habere  sciccas 
in  Pasca  et  in  Nativitate  Domini ; 

unicuique  panettariorum  duo  melecbini  et  pannum 
quem  emerunt  pro  festo; 

unicuique  buttuliaiiorum  duo  melechini ; 

marescalco  equorum  alborum  duo  melechini  et 
naccum ; 

alii  marescalco  duo  melechini; 

singulis  hostiariorum  domni  pape,  quatuor  scilicet, 
II  melechini; 

scutiferis,  cappellanis,  subdiaconis  et  accolilis  de 
cappella  debet  comestio  duphcari ,  et  in  Nativitate 
Domini  similiter; 

priori  quoque  subdiaconorum  unam  pecudem,  et 
in  Nativitate  porcastrum  unum; 

marescalcis  vero  et  aliis  de  familia  dat  camerarius 
pro  voluntale  sua.  Verumtamen  marescalci  debent 
habere  unum  porcum,  et  in  Pasca  pecudem  unam. 
Nolandum  vero  quod  marescalci  debent,  quando  va- 
dunt  ad  herbas  vel  paleas  vel  ad  fenum ,  habere 
mistum  et  furcas.  Sciendum  quoque  quod  cancellarie 
debet  duplicari  comestio  in  istis  duobus  diebus,  et  in 
Nativitate  Domini  similiter. 


a)  Cod.  cambitori. 


LE  LIBER  CENSUU; 

[XXXIV.]  Quid  debeal  habere  et  facere  magisler  senescalcus. 

[58].  Senescalcus  major,  qui  servit  domno  pape  in 
coronatione,  videlicet  in  Pascha  et  in  Nativilate  Do- 
mini,  et  in  consecratione  domni  pape,  debet  habere 
unam  scutellam  argenteam  irium  marcarum  et  dimidie 
in  singulis  predictis  festivitatibus,  seu  coronationibus, 
et  debet  recipere  victualia  pro  quindecim  hominibus 
unoquoque  die  coronationis  ;  et  debet  comedere  in 
panettaria  cum  sociis  suis,  antequam  domnus  papa 
redeat  a  missa  ;  et  debet  recipere  a  pincerna  unam 
aquaritiam  clareti,  et  unam  vini  ;  et  debot  habere  ad 
domum  suam  sex  capita  porcorum  parata,  et  sex  aqua- 
ricciolas  clareti  unoquoque  die  coronalionis;  et  debet 
habere  in  unaquaque  coronatione  medielatem  sepi,  et 
medietatem  de  omnibus  coriis  bestiarum  que  veniunt 
in  enseniis  domni  pape,  dum  festum  duraverit. 

[XXXV.]  Quid  debel  habere  magisler  pincerna  el  facere. 

[59].  Magister  pincerna,  qui  domno  pape  in  die  co- 
ronationis  sue  ad  mensam  servil,  debel  habere  cuppam 
unam  trium  marcarum  et  dimidie  argenti."  Ipse  vero 
pincerna  debet  eadem  die  dare  butticulariis  cotidiana- 
riis  domni  pape  zonam  unam  de  serico;  debet  etiam 
comedere  antequam  domnus  papa  veniat  de  missa, 
pro  quindecim  sociis  comestionem  accipiens,  et  debet 
habere  sex  capila  porcina  aptata  et  sex  aquarecias  cla- 
reti  que  ad  domum  suam  transmittit,  et  in  comeslione 
sua  unam  aquariciam  clareti  et  aliam  vini;  et  in  die 
Pasce  et  die  Lune  post  Pasca,  post  vesperas  ad  sanc- 
tum  Johannem  in  Fonte  debet  habere  unum  barile 
plenum  vino,  et  unara  bonam  aquariciam  plenam  cla- 
reto,  ut  det  domno  pape  et_omnibus  astantibus. 

[XXXVI.]  Quid  debenl  senalores  habere. 

[60].  Senatores,  quando  comedunt,  debent  habere 
saumam  mediam  vini,  et  mediam  clareti  in  unaquaque 
die  coronationis ;  etiam  datur  toalea,  ubi  comedunt,  a 
panetariis;  et  postmodum  redditur  ipsis.  Pro  qiiadra- 
ginta  comestionem  recipiunt  unaquaque  die  corona- 
tionis. 

[XXXVII.]  [Quid  "  debet  habere  prefeclus  urbis.] 

[61].  Prefectus  urbis  debet  habere  in  comestionepro 


a)  Om.  code.x  sed  spatium  vacuum  reliclum  est. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


307 


quindecim  sociis,  et  barile  unum  ferratum  clareti  et 
aliud  vini. 

[XXXVIII.]  Quid  debet  domnus  papa  facere  in  sabbalo  se- 
quenli  post  Pascha. 

[62].  Sabbato  in  albis  statio  est  apud  sanctum  Johan- 
nem  Lateranensem,  ubi  cum  domnus  papa  eadem  die 
celebrat  missarum  sollempnia  et  Agnus  Dei  cantatur  a 
primicerio  et  scola  cantorum,  ipse  domnus  papa  dis- 
tribuit  agnos  confectos  crismate  et  cera  per  episcopos, 
cardinales,  et  alios,  tam  clericos,  quam  laicos,  hac  ra- 
tione,  utsicut  filii  Israel  in  Egyptopositi  precepto  Do- 
mini  de  sanguine  immaculali  agni  in  limiuibus  do- 
morum  scripserunt  hoc  signum  f  T,  ne  ab  Angelo 
percuterentur ;  ita  et  nos  de  sanguine  passionis  im- 
maculati  agni  Christi  debemus  hoc  signum  scribere  in 
limine  domorum  nostrarum  per  fidem,  ne  a  diabolo  et 
a  vilils  percutiamur,  et  a  potestate  diaboli  liberemur; 
vel  propter  infantes  noviter  baptizatos  in  ecclesia,  de- 
pouentes  veterem  lunicam,  qui  adnuntiant  Alleluja, 
id  est  gloriam  beatitudiuis  celestis  patrie;  vel  quia 
quicunque  habebil  de  cera  predictorum  agnorum ,  et 
ex  ea  crucem  in  domo  suo  habuerit  vel  secum  porta- 
verit,  non  ledetur  ab  aliquo  fantastico  spiritu  vel  a 
tonitruo.  Et  notandum  quod  acoliti  domui  pape  pre- 
diclos  agnos  debent  facere,  ab  altare  sancti  Petri  x  li- 
bras  cere  recipientes  et  presentare  domno  pape  hora 
supradicta.  Debent  etiam  de  predictis  agnis  Dei  ple- 
nam  scutellam  argenteam  domno  pape,  dum  comedit, 
presentare,  et  aliam  camerario  familie  distribuendam. 

[XXXIX.]  Qualiter  domnus  papa  pergit  in  letania  majori 
in  festo  sancti  Marci. 

[63].  In  festo  sancti  Marci,  letania  majori  scilicet, 
domnus  papa  descendit  cum  episcopis,  cardinalibus 
universis,  et  aliis  ordinibus  ad  ecclesiam  Lateranen- 
sem;  ubi  venienspost  altare  et  cantata  tertia,  induunt 
se  omnes  planetis ;  et  excalciali  ordinantur  in  proces- 
sione  ab  archidiacono  et  subdiacono  basilice,  priore 
scilicet  subdiaconorum  ,  habentibus  in  manibus  feru- 
las,  ut  superius  in  aliis  processionibus  est  notatum, 
primicerio  presente  cum  sua  scola,  et  suum  officium 
exercente,  sicut  convenit  in  collecta;  sicque  proces- 
sionaliter  ecclesiam  exeunt,  cruce  sancti  Laurentii  fo- 
ris  murum  precedente  et  deinde  cruce  sancte  Marie 
majoris,  que  de  consuetudine  diei  lali  ad  ecclesiam 
Lateranensem  debel  afferri ;  tertia  fertur  crux  ejusdem 
ecclesie  Lateranensis.  Post  has  vero  crux  cotidiana 


308  LE  LIBER  CENSUUM 

dorani  pape;   .«ic  aulem  feruntui-  ordinate  usque  ad 
sanctum  Marcum. 

[64].  Cum  autem  domnus  papa  venerit  cum  proces- 
sione  ad  ecclesiam  sancti  Clementis,  ibi  quiescit  in 
lecto,  superposito  tapeto  et  herbis  circumquaque  posi- 
tis,  que  tamen  fiunt  a  clericis  ejusdem  ecclesie  saacti 
Clementis.  Poslquam  vero  quieverit,  surgens  vadit 
predicto  modo  usque  ad  ecclesiam  sancte  Marie  Nove, 
ubi  dum  prediclo  modo  quiescit,  unus  de  scola  Crucis 
cantat  letaniam.  Cantata  autem  letania  surgens  pergit 
prefato  modo  usque  ad  ecclesiam  sancti  Marci,  ubi, 
sicut  superius  scriptum  est,  reqniescit.  Et  postquam 
pausaveril,  surgit  et  memorato  modo  incedit  usque 
ad  locum  qui  Parrion  nuncupatur,  cruce  sancti  Petri, 
que  de  consueludine  ipsa  die  apud  sanctum  Marcum 
debet  afferri,  post  crucem  sancti  Laurentii  el  anle  cru- 
cem  sancte  Marie  majoris  in  ordine  procedente.  Ibi 
autem  domnus  papa  prefato  modo  quiescit,  et  post 
quietem  incedit,  sicut  premissum  est,  usque  ad  pon- 
tem  sancti  Petri ;  ibiqiie  modo  prelibato  quiescit,  et 
ab  illo  loco  surgens  preta.xato  modo  incedit  usque  lo- 
cum  qui  dicitur  Cortina;  et  quiescit  lecto  ibi  a  scola 
■  virgariorum  predicto  modoaptato;  surgensque  accedit 
ad  gradus  ecclesie  sancti  Petri ;  et  super  gradibus  ver- 
gens  faciem  ad  orientem,  primitus  intrat  ecclesiam, 
primicerio  cum  scola  cantorum  Te  Deum  laudamus 
cantante.  Factaque  oratione  post  Te  Deum  laudamus 
super^i  i-ota  in  introitu  quasi  ecclesie,  pergit  ad  se- 
cretarium,  et  abliilis  pedibus  ibi  indutus  sicut  moris 
est  et  alibi  scriptum,  ad  altare  pro  missa  cantanda 
accedit. 

[65].  Notandum  siquidem  quod  unns  de  subdiaconis 
elaiterdeacolitis,  ju.xta  dispositionem»  prioris  basilice, 
debent  ire  summo  mane  apud  sanctuin  Petrum  ,  et  ibi 
cum  uno  de  scriniariis  exislentes  scribere  universa  no- 
mina  ecclesiarum  que  cum  crucibus  ad  oamdem  ec- 
clesiam  venerunt  in  processione.  Sciendum  preterea 
quod  unaqueque  ecclesia  que  eadem  die  pergit  pro- 
cessionaliter  apud  sanctum  Petrum,  presbyterium  ha- 
bet  dexxv  libris  den.  que  dealtari  sancti  Petri  propter 
hoc  accipiunlur.  Universi'^  vero  mitrati  quadraginta 
solidos  in  presbyterio,  qui  similiter  de  predicto  altari 
habentur  et  inter  omnes  equali  proportiouis  libra- 
mine  dividuntur.  Item  cardinales  mitrali  solummodo, 
cum  primicerio  et  scola  sua  cantorum  et  subdiaconis 
et  scola  Crucis  et  acolitis,  x  solidos  habenl  eadem  die 
de  prefato  altari,  qui  taliter  dividuntur  a  priori  diacono 


a)  Cod.  depositionem. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

cardiuali,  in  cujus  manu  traduntur.  Dat  itaquein  pri- 
mis  presbyteris  cardinalibus  xxii  denarios,  deinde  dia- 
conis  cardinalibus  xxii  denarios,  postea  subdiacoiiis 
.XXII  denarios ,  primicerio  poslmodum  cum  scola 
XXII  denarios,  scole  vero  crucium  xxii  denarios,  ultimo 
acolitis  X  denarios.  Ad  hoc  domnus  papa  habet  xl  so- 
lidos  eodem  die,  et  de  eodem  loco.  Et  notandum  quod 
in  omni  statione  apud  sanctum  Petrum  habet  dom- 
nus  papa  xl  solidos  de  altari,  quando  celebrat  mis- 
sam  ;  predicti  eliam  cardinales,  subdiaconi,  primice- 
rius  cum  scola  cantorum,  scola  Crucis  et  acoliti,  prefa- 
tos  X  solidos  sic  divisos.  lu  onini  statione,  etiamsi 
domnus  papa  non  interfuerit  et  aliquis  cardinalis 
celebraverit  ibi,  de  eodem  altari  debent  habere.  Si 
vero  domnus  papa  extra  urbem  fuerit,  et  vicarius  vel 
aliquis  cardinalis  seu  aliquis  extraneus  episcopus  de 
mandato  domni  pape  interfuerit,  et  ibi  divina  celebra- 
verit,  similiter  debent  de  eodem  loco  x  solidi  dari,  et 
ille  qui  tuuc,  sicut  dixi,  de  mandato  domiii  pape  cele- 
braverit,  xl  solidos  recipit  de  ipso  altari,  i]uos  dom- 
nus  papa  reciperet,  si  tunc  celebraret  divina.  Pres- 
cripti  vero  xl  solidi  qui  mitratis  dantur,  etiamsi  dom- 
nus  papa  fuerit  extraurbem,  de  eodem  loco  ipsis  ,  si 
interfueriut,  exhibentur.  Si  autem  in  urbe  fuerit,  et 
non  perrexerit  in  processione  seu  celebraverit,  nichi- 
lominus  habeiit.  Clerici  tamen  urbis  semper  habent 
suprascriptas  xxv  libras,  sive  domnus  papa  sit  in  urbe 
vel  extra,  seu  cantaverit  aut  non  ;  que  distribnuntur 
ut  inferius  subscribetur. 

[66].  Hoc  siquidem  est  nullatenus  pretermittendum, 
quod  si  forte  ex  quo  toallea  expouitnra  cappellanis  su- 
per  altare,  aliquid  oblatum  fuerit  pape,  ipsorum  cap- 
pellanorum  est,  nullo  alio  cum  ipsis  participante  :  et 
ita  durat,  donec  ad  altare  pro  missa  cantanda  domnus 
papa  accedat.  Quicquid  vero  postquam  domnus  papa 
accesserit  ad  altare,  donec  idem  pronuntiaverit  Ile 
missa  est,  super  altare  oblatum  fuerit,  sic  dividitur. 
In  primis  dantur  marescalcis  xii  denarii.  —  El  notan- 
dum  quod  in  omni  statione  in  qua  domnus  papa  cele- 
brat  divina  apiid  sanctum  Petrum,  tantumdem  debent 
habere.  In  omnibus  etiam  aliis  stationibus  aliarum 
ecclesiarum ,  ubi  domnus  papa  celebrat  divina,  de 
oblationibus  altaris,  seu  que  fiunt  post  evangelium 
domno  pape,  prediclis  marescalcis  dantur  sex  denarii. 
Quod  si  forte  contingeret  oblationem  aliquam  non 
esse,  nisi  illam  que  debet  esse  mapulariorum,  mares- 
calci  ipsi  de  eadem  oblatione  sex  denarios  habent.  Si 
vero  oblatio  non  affuerit,  elemosinarius  dat  eis  de  eli- 
mosina  sex  denarios.  Quotienscumque  domnus  papa 
cantat,  et  quocuinque  loco  cantat,  quando  non  est  sla- 


LE  LIBER  GENSUUM 
tio,  debet  eisdeni  marescalcis  elemosinarius  de  elimo- 
sina  dare.  —  Datis  xii  denariis»  marescalcis,  sicut 
dictum  est  superius,  datur  melior  moneta  primicerio, 
deinde  de  residuo  datur  sexta  pars  primicorio  et  scole 
cantorum ;  relique  vero  partis  medietas  datur  cardi- 
nalibus  diaconis  et  subdiaconis,  alia  vero  medietas 
solummodo  cappellanis.  Missa  vero  de  more  cantata, 
domnus  papa  revertitur  ad  palatium.  Si  autem  came- 
rarius  voluerit,  distribuet  viginti  quinque  libras.pres- 
byterium  supradictum.  Sin  autem,  priori  basilice  et 
rectoribus  urbis  distribuendum  committet,  illis  qui 
interfuerant  ad  scribendum  adjunctis. 
[67].  De  isto  presbyteiio  dantur  "  : 

in  primis  sancto  Petro  sx  sol. 

sancto  Johaiini  Lateranensi  v  sol. 

sancte  Marie  majori  v  sol. 

sanclo  Laurenlio  foris  murum  v  sol. 

unicuique  cardinalatuum  iii  sol.,  illis  exceptis  qui 
qui  lectos^^  supradictos  in  processione  parant, 
propter  hoc  xii  den.  amplius  habent. 

unicuique  diaconie  ii  sol. ,  excepta  sancta  Maria 
Nova,  que  pro  lecto  ultra  xii  den.  habet,  et  ex- 
cepta  ecclesia  sancti  Theodori,  que  pro  lancia'* 
debet  habere  xn  provenienses  ultra. 

unicuique  rnonasterio  extra  urbem  iii  sol. 
Istis  autem  monasteriis  in  uibe  dantur  iii  soL  : 

monasterio  sancti  Cesarii, 

monasterio  sancte  Agathes, 

monasterio  Panisperne, 

monasteiio  de  Pallaria, 

monasterio  sancti  Cosme  trans  Tyberim. 

nionasterio  sancti  Silvestri  in  capite, 

nionasterio  Capitolii, 

monasterio  sancti  Alexi, 

monasterio  sancte  Sabi, 

monasterio  clivus  Cauri, 

monasterio  sancli  Basilii, 

monasterio  sancte  Crucis, 

sancte  Marie  iu  monasterio. 
Istis  vero  monasteriis  et  ecclesiis  ii  sol.  : 

monasterio  Julie, 

monasterio  sancte  Bibiane, 

monasterio  Campi  Martis, 

monasteiio  domine  Rose, 

monasterio  Tempoli, 

monaslerio  sancti  Johannis  porte  Latine, 

monasterio  Maxime, 


a)  denarios  cod. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE.  309 

monasterio  Biberatice, 

monasterio  sancti  Thome  de  Formis, 

mouasterio  Mirandi, 

monasteiio  sancte  Trinitatis, 

monaslerio  sancti  Johannis  de  Insula, 

mouasterio  sancti  Leonis, 

monasterio  sancti  Cesarii  monachorum, 

monasterio  sancti  Ciriaci. 
Istis  ecclesiis  xviii  den.  : 

sancte  Marie  in  Monticello, 

sancti  Thome  de  Fraternitate, 

sancte  Martine, 

sancti  Triphonis, 

sancte  Marie  Rotunde, 

sancti  Apolinari, 

sancto  Celso. 
Istis  cappellis  xii  den.  : 

sancto  Vincenlio, 

sancto  Michaeli, 

sancte  Marie  in  Saxia, 

lecto  graduum, 

sancte  Marie  Synodochio, 

sancte  Marie  in  Cateuer., 

Salvatori  Campi, 

sancto  Paulo  Areole, 

sancto  Anastasio  Areule, 

sancto  Kirico, 

sancto  Abaciro, 

sancle  Marie  a  Flumine, 

sancto  Stephano  de  Pinea, 

sancto  Macuto, 

sancte  Marie  de  Canella, 

sancto  Laurentio  Piscinule, 

sanclo  Laurentio  de  Mundezariis, 

sancte  Marie  in  Petrochia, 

sancte  Marie  Secundicerii, 

sanclo  Valentino  extra  urbem, 

hospitali, 

sancto  Blasio  de  Mercato, 

sancte  Marie  in  Trespadin. 
Omnes  autem  alie  ecclesie  urbis  siugulariter  debent 
habere  viii  den. 

[XL.]  De  vii-gariis  ^s. 
[68].  Virgarii  x  sol.  provesinos  pro  lecto  habent. 

De  scola  guidoiium  ". 
Scole  guidonum  x  sol. 


310  LE  LIBER  CENSUUM 

De  sci-iniariis^*. 

Scriniarii  ix  soL 

De  scriplore,  de  recloribus. 

Scriplorii  xii  den. 

Reclores  Fraternitatis  sii  sol.,  qui  tamen  sibi  a  pau- 
cis  retro  temporibus  hoc  usurpaverunt.  Ipsi  eteuim 
licet  quaudoque,  sicut  dictum  est,  presbyteiium  istud 
distribuant,  non  debent  aliquid  inde  recipere,  nec 
etiam  scola  cantorum,  mapulariorum,  cubiculariorum, 
adextratorum,  hostiariorum  ;  neque  ulla  alia  scola  vel 
persona ,  excepto  priore  subdiaconorum  cum  acolitis, 
qui  de  presbyterio  ecclesiarum,quaudo  datur,  ut^ssu- 
pra  dictum  est  recipit  manus,  prout  in  antiquis  rationi- 
bus  Innocentii,  Eugeuii,  Adriani,  et  aliorum  plurium 
Romanorum  pontificum  scriptum  plenarie  invenitur. 

[XLI.]  [Quid  domnus  papa  facere  debcal   in  .iscensione 
Domini]. 

[69].  In  Ascensione  domnus  papa  pergit  ad  vesperas 
apud  sanctum  Petrum,  et  ibi  debet  jaceie  ;  omniaque 
facit  et  recipit  cum  camerario  et  cancellario  sicut  sub- 
scribetur  in  festivitate  et  dedicatione.  In  festo  Pente- 
costen  domnus  papa  pergit  ad  vesperas  ad  sanctum 
Petrum,  ibique  jacet  et  omnia  facit  et  recipit  cum  ca- 
merario  et  cancellario,  sicul  dicitur  in  festivitate  et 
dedicatione  sancti  Petri. 

[XLII.]  Quid  donuius  papa  dcbel  facere  in  nalivilale 
sancti  Johannis. 

[70].  In  nativitate  sancti  Johannis  descendit  dom- 
uus  papa  ad  ecclesiam  Lateranensem  pro  vesperis  ce- 
lebrandis  cum  cardinalibus  et  scola  cantorum  et  aliis, 
sicut  supradictum  est  in  Assumpiione  beate  Marie, 
et  talem  ibi  exercet  sollempnitatem,  tam  in  vesperis 
quam  in  nocte,  de  consuetudine  antiqua,  qualem  in 
predicta  beate  Marie  Assumptione,  hoc  exceplo,  quod 
canonici  ejusdem  ecclesie  vigiliis  domni  pape  nou  in- 
tersunt.  Cetera  vero  fiuntomuia  sicutin  predicto  festo 
beate  2»Iarie. 

[XLIII.]  Quid domnus papa  facere  debel  in  festo  sancliPetri. 

[71].  In  festivilate  beati  Petri  domnus  papa  vadit  ad 
ecclesiam  cum  cardiualibus  et  scola  et  aliis,  pro  cele- 
brandis  ibidem  vesperis,  sicutsuperius  est  enarratum; 
et  remanet  ibi,  et  talem  exercet  ibi  sollempnitatem, 
tam  in  vespeiis,  quam  in  nocte,  qualem  in  predicta 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

Assumptione  beate  Marie  ;  et  de  faculis  in  vesperis  et 
nocte,  et  de  mappulariis  et  scola,  et  de  omnibus  aliis. 
Notandum  vero  quod  domnus  papa  debet  habere  duas 
aquaricias  clareti  et  duas  vini  statim  post  vesperam, 
ut  bibat  cum  caidinalibus  et  aliis ,  et  duas  saumas 
mortule,  et  pro  implendo  saccone  domni  pape  debet 
habere  xviii  provenienses ;  et  camerarius  debet  ha- 
bere  unam  aquaritiam  clareti;  et  si  cancellarius  resi- 
det,  debel  habere  aliam  aquariciam ;  sin  autem,  do- 
mnus  papa  ipsam  habet.  Hec  omnia  de  altari  sancti 
Pelri  accipiuntur.  De  oblatione  vero  altaris  et  pedibus 
domni  pape  ita  fiet,  sicut  scriptum  est  in  festo  sancti 
Marci,  id  est  letanie  majoris.  Hoc  autem  nuUatenus 
est  pretermittendum,  quod  domnus  papa  post  quartam 
lectionem  vigilie  descendit  ad  arcam  altaris,  et  inde 
extrahit  turribulum  cum  candela,  que  alia  festivilate 
ibi  a  domno  papa  fuit  reposita  cum  carbonibus  et  in- 
censo,  et  postmodum  turribulum  cum  caudela  simili 
ibidem  rcmittil  <». 

[XLV.]  Quid  debet  domnus  papa  facere  in  feslo  beali 
Pauli. 

[73].  In  festivitate  beati  Pauli  domuus  papa  vadit 
cum  cardinalibus  pro  ibidem  celebrandis  vesperis;  et 
cantatis,  comedit  ibi  cum  oinnibus  cardinalibus  et 
cappellanis  et  aliis  ordinibus;  etexercet  talem  ibi  sol- 
lempnitatcm,  tam  in  vesperis  quam  in  nocte,  qualem 
in  Assumptione  beate  Marie  esl  enarratum.  Cetera 
fiunt  sicut  in  predicto  festo. 

Sciendum  esl  quod  in  octava  sancti  Pelri  omnia 
fiunt  sicut  in  festo  ejusdem  sancti  Petri,  hoc  excepto 
quod  dictum  est  de  turribulo. 

[XLIV.]  Quid  facere  debet   domnus  papa  iii  festo  sancti 
Laurentii. 

[72].  In  feslivitate  beatiLaureniii  domnuspapa  vadit 
ad  vesperam  cum  omuibus  ordinibus,  sicut  supradictum- 
est  in  Assumptioue  beate  Marie,  et  talem  ibi  exercet 
soUempnitatem  tam  in  vesperis  quam  innocte  de  con- 
suetudine  antiqua  qualem  in  predicta  Assumptione 
beate  Marie,  exceplo  quod  primicerius  cum  scola  non 
interest.  Cetera  vero  fiunt  omnia  sicut  in  predicto 
festo  beate  Marie. 

[XLVI.]    Quid  domnus  papa  facere  debct  in  Exallatione 
sancle  Crucis. 

[74].  In  Exaltatione  sauctc  Crucis,  mense  septembri 
scilicet,  domnus  papa  cum  cardinalibus  iulrat  basi- 


LE  LIBER  GENSUUM 
licam  sancti  Laureutii  in  mane;  ubi  trahens  reliquias 
apostolorum  Petri  et  Pauli  et  lignum  sancte  Crucis, 
et  osculans,  porrigit  eas  cardinali  deferendas  ad  eccle- 
siam  sancti  Silvestri  (et«  domnus  papa  cantat  TeDeum 
laudamus  cum  cardinalibus  iu  basilica  et  cappellauis; 
primicerius  cum  scola  extra  basilicam  sancti  Silvestri 
stantjCantantesantiphonasdelaudibus  cum  psalmis  et 
Benedictus;  et  domnus  papa  dicit  orationem),  ubi  ante 
portam  tabula  quadam  ab  hostiariis  posita  et  mappis 
sive  toalleis  honorabiliter,  sicut  convenit,  cooperta, 
deponunt  reliquias  ipsas;  et  adoratis  ipsis  primitus  a 
papa  et  cardinalibus,  adorantur  postmodum  ab  omni 
populo  in  eodera  loco.  Et  interim  prima  diei  a  papa  et 
cardinalibus  ibidem  cantatur ;  et  postquam  adorave- 
rint,  domnus  papa  et  cardinales  ibidem  parati  prout 
supradictum  est  in  aliis  processionibus,  j  unioribus  pres- 
byterorum  cardinalium  reliquias  ■>  ipsas  portantibus 
descenduntc  per  gradus  scale ;  et  sic  per  viam  com- 
munem  perguntprocessionaliter  usque  ad  ecclesiam 
saucli  Johannis  Lateranensis. 

[75].  Nolandum  quod  canonici  Lateranenses  veniunt 
obviam  domno  pape  usquead  gradus  scale  cum  cruce. 
Primicerio  cum  scola  cantorum  cantante  r[esponso- 
riumjet  reliquiis  a  portatoribus  superaltare  positis,  do- 
mnus  papapergil  ad  secrelarium  et  cantal  tertiam;  et 
indulus  pergit  ad  altare,  et  celebrat  diviua.  Et  post  ce- 
lebrationem  cum  reliquiis  revertitur  ad  basilicam  per 
palatium.  Et  notandum,  quod  domnus  papa  et  cardi- 
nales  in  omnibus  aliis  processionibus,  preter  istam, 
pedibus  excalciatis  incedunt.  Sciendum  eliam  quod 
hec  processio  tantum  fit  in  hac  die,  et  non  in  Inven- 
tioue  ejusdem  saucte  Crucis,  que  est  iu  mense  maii. 

[XLVil.]  Quid  domnus  papa  faclal  in  dedicalione  er.cle- 
siarum  Petri  el  Pauli. 

[76].  In  dedicatione  ecclesiarum  Petri  etPauli  dom- 
nus  papa  vadit  cum  cardinalibus  ad  vesperas  ad  eccle- 
siam  sancti  Petri.  Quibus  cantatis,  domnus  papa  ibi 
remanet atque  jacet,  et in propria persona debet  in  nocte 
cantandis  vigiliis  interesse;  et  talem  ibi  exercet  sol- 
lempnitatem,  tam  in  vesperis  quam  in  nocte,  qualem 
in  predicta  Assumptione  gloriose  virginis  Marie  ;  hoc 
addito,  quod  domnus  papa  debet  habere  de  altari  duas 
aquaricias  clareti,  et  duas  vini ;  et  unam  camerarius, 


a)  Giossema. 

6)  reliquiis  ipsis  cod. 

c)  ascendunt  cod. 


DE  LEGLISE  ROMAINE.  311 

et  quartam  cancellarius.  De  oblatione  vero  altaris  et 
pedibus  domni  pape  ita  fiet  sicul  scriplum  est  in  festi- 
vitate  sancti  Marci.  Etdebet  habere  sex  fascios  mortule 
pro  camera  sua  domnus  papa  et  quatuor  pro  camera 
sua  camerarius,  et  xviii  denarios  pro  implendo  saccone 
domni  pape;  et  iii  solidos  pro  lignis  in  camera  do- 
mni  pape ;  ot,  sicut  premissum  est  in  feslo  ejusdem 
sancti  Petri,  accipiuntur  omnia  hec  de  altari. 


LVIII.    —    QUOMODO    DEBEAT   SUMMUS  PONTIFEX    ELIGI ;    ET 

SIVE  eligatur  in  urbe,  seu  electus  et  consecratus, 
VEL  electus  et  non  consecratus  ad  urbem  accedat, 

QUID    FACIENDUM    POSTMODUM    SIT*'. 

[XLVIII.  77].  Mortuo  Romano  pontifice  et  sepulto, 
omnes  cardinales  ad  propria  revertuntur  secundum  an- 
tiquam  [consuetudinem].  Secunda  vero  die  conveniunt 
in  ecclesia,  et  missa  mortuorum  cantata,  omnes  similiter 
secundum  consuetudinem  antiquam  recediint.  Tertia 
autem  die  iterum  omnes  in  ecclesia  congregali  et  missa 
sancti  Spirilus  ibidem  primitus  celebrata,  tractant  de 
electione;  et  perscrutata  omnium  cardinalium  volun- 
tate  ab  aliquibus  de  ipsis,  in  quem  major  et  melior 
pars  conveneril  cardinalium  prior  diaconorum  ipsum 
de  pluviali  rubeo  ammantat,  et  eidem  electo  nomen 
imponit;  ipsumque  deinde  duo  de  majoribus  cardina- 
libus  adextrant  usque  ad  altare,  ubi  prostralus  adorat, 
primicerio  cum  scola  cantorum  et  cardinalibus  can- 
tantibus  Te  Deum  laudamus.  Quo  facto,  ab  episcopis 
cardinalibus  ad  sedem  ducitur  post  altare,  et  in  ea,  ut 
dignum  est,  collocatur.  In  qua  dum  sedet  electus,  re- 
cipit  omnes  episcopos  et  cardinales  et  quos  sibi  pla- 
cuerit  ad  pedes,  postmodum  ad  osculum  pacis. 

[78].  Surgensque  de  sede  ducilur  a  cardinalibus  ad 
sedem  lapideam ,  per  porticum,  que  sedes  dicitur  ster- 
corata,  que  est  ante  porticum  basilice  Salvatoris  pa- 
Iriarchatus  Lateranensis;  et  in  ea  eumdem  electum 
ipsi  cardinales  honoriflce  ponunt,  ut  vere  dicatur  : 
Suscitans  de  pulvere  egenum,  el  de  stercore  erigens  pau- 
perem,  ut  sedeat  cum  principibus ,  cl  solium  glorie  te- 
neat.  Post  aliquantulam  horam,  stans  juxta  eamdem 
sedem  electus  accipit  de  gremio  camerarii  tres  pugil- 
latas  denariorum  ,  et  proicit  dicens  :  Argentum  el  au- 
rum  non  est  mihi  ad  delectationem ;  quod  autem  habeo, 
hoc  libi  do.  Tunc  autem  accipit  ipsum  electum  prior 
basilice*^  Salvatoris  patriarchatus  Lateranensis ,  cum 
uno  de  cardinalibus  vel  uno  de  fralribus  suis.  Venien- 
tibus  autem  per  eumdem  porticum  juxta  ipsam  basili- 
cam Salvatoris  adclamatur :  Domnum  Celestinum  sanctus 


312  LE  LIBER  CENSUUM 

Pelrus  elegit.  Sicque  ducitur  ab  illis  usque  ad  gradus 
porte,  que  videlicet  porta  est  iutroitus  palatii  venieii- 
tibus  de  ecclesia  ad  palatium  ipsum ;  ibique  judices 
eumdem  electum  accipientes,  ducuiit  eum  per  pala- 
tium  usque  ad  basilicam  sancti  Silvestri. 

[79].  Ubiveroventum  estantebasilicam  ipsam,super 
cujus  arcum,  qui  suslentatur  de  duabus  columpnis 
porfireticis,  est  ymago  quedam  Salvatoris  que  a  quo- 
dam  Judeo  percussa  olim  in  fronte  san-uinem  emisit, 
sicut  hodie  cernitur,  idem  electus  sedet  ad  de.xteram 
in  sede  porfiretica,  ubi  prior  basilice  sancti  Laurentii 
de  palatio  dat  ei  ferulam,  que  est  signum  regiminis  et 
correctionis,  et  claves  ipsius  basilice  et  sacri  Latera- 
nensis  palatii ;  quia  specialiter  Petro  principi  aposto- 
lorum  data  est  poteslas  claudendi  et  aperiendi,  et 
ligandi  atque  solvendi,  et  per  ipsum  apostolum  omni- 
bus  Romanis  pontificibus.  Et  cum  ipsa  ferula  et  cla- 
vibus  accedit  ad  alteram  sedem  similem  et  ejusdem 
lapidis  ;  et  tunc  reddit  eidem  priori  tam  ferulam 
quam  et  ipsas  claves.  In  qua  dum  aliquantula  mora 
pausat,  cingitur  ab  eodem  priore  zona  rubea  de  serico, 
in  qu.a  dependet  bursa  purpurea,  in  qua  sunt  xii  si- 
gilla  pretiosorum  lapidum  et  muscus.  Qui  siquidem 
electus  illis  duabus  sedibus  sic  sedere  debet,  ac  si  vi- 
deatur  inter  duos  lectulos  jacere,  id  est  ut  accumbat 
inter  principis  apostolorum  Petri  primatum,  et  Pauli 
doctoris  gentium  predicationem.  In  zona  notatur  con- 
tinentia  castitatis,  in  bursa  gazophylacium,  quo  pau- 
peres  Christi  uutriantur  et  vidue.  In  xii  sigillis 
XII  apostolorum  potestas  designatur;  muscus  inclu- 
ditur  ad  percipiendum  odorem ,  ut  ait  apostolus  : 
Christi  bonus  odor  siimus  Deo.  In  qua  secunda  sede 
dum  sedet  electus,  recipit  omnes  ofiiciales  palatii  ad 
pedes,  et  postea  ad  oscuium.  Et  deinde  sedens  ibidem 
recipit  de  manu  camerarii  denarios  argenteos  valen- 
tes  X  sol.  provenienses  et  proicit  eos  super  populum ; 
hoc  facit  terlio,  dicendo  :  Dispersit,  dedit  pauperibns, 
juslilia  ejus  manet  in  seculum  seculi. 

[80].  Istis  peraclis,  duciturper  ipsam  porticum  sub 
yconas  Apostolorum,  qne  per  mare  Romam  venerunt 
nullo  ductore»,  et  intrat  basilicam  sancti  Laurentii,  in 
quam  postquam  peregerit  prolixam  ante  proprium  et 
speciale  altare  orationem,  pergitad  papalem  cameram ; 
ubi  cum  pro  sua  voluntate  pausaverit,  pergit  ad 
mensam. 

[81].  Post  hec  autem  in  proxima  die  dominica  electus 
cum  omnibus  ordinibus  sacri  palatii  et  nobilibus  Ro- 


a)  Cod.  doclore. 


DE  L'EGLISE  ROMALNE. 

manis  vadit  ad  ecclesiam  beati  Petri,  et  [ad]  altare 
majus,proutinordinecontinetur,abepiscopoHosliensi 
specialiter  et  aliis  episcopis  de  curia  consecratur;  hoc 
addito,  quod  si  forte  episcopus  Hostiensis  presens  non 
fuerit,  archipresbyter  Hosliensis  seu  Velletrensis  in- 
teresse  debet  consecralioni.  Qua  consocratione  finita, 
prior  sancti  Laurentii  sacri  palatii  ponit  palleum  super 
altare,  quod  ipse  prior  propria  manu  debet  parare  ;  et 
statim  archidiaconus  cum  secundo  diacouo  dant  ia 
mauu  pontificis,  et  solus  archidiaconus  dicit  ponlifici  : 
Accipe  palleum  ,  plenitudinem  scilicet  pontificalis  officii, 
ad  honorem  omnipotentis  Dei  et  gloriosissime  virginis 
ejus  Genitricis,  el  beatorum  aposloloruin  Petri  et  Pauli  et 
sancte  Romane  ecclesie,  et  nichil  aliud.  Statim.que  ipse 
archidiaconus  cum  priore  basilicario  aptat  idem  pal- 
leum  super  pontificem,  intromissis  spinulis  aureis  tri- 
bus,  ante  et  retro  et  sinistro  latere,  in  capite  quarum 
sunt  innixi  tres  jacinlhini  lapides ;  et  sic  ornatus  acce- 
dit  pontifex  ad  altare,  et  ibi  celebrat  honorifice  mis- 
sam.  Et  notandum  quod  laudes  ab  archidiacono  cum 
cardinalibus,  subdiaconis  et  scriniariis,  epistola  latina 
cum  greca,  et  evangelium  latinum  cum  greco,  et  omnes 
alie  sollempnitates  tunc  fiunt,  sicut  in  feria  secuuda 
post  Pascha. 

[82].  Missa  autem  celebrata,  revertitur  ad  palatium 
coronatus  cum  processione  et  honore  arcuum,  repre- 
senlatione  legis  a  Judeis,  et  turribulorum  a  clericis 
Romanis,  et  jactubus  totidem  el  taiita  quantitate  factis, 
sicut  iu  predicta  secunda  feria  post  Pascha.  Scien- 
damque  quod  cardinalesomnes,  greci,  primiceriuscum 
scola  cantorum,  prefectus,  senatores,  judices  et  advo- 
cati,  scriniarii,  prefecti  navales,  scola  Crutium  et  cap- 
pellani  tale  presbyterium  et  taliter  datum  accipiunt 
quale  in  die  Pasche  superius  nominatum  recipiunt; 
subdiaconi  autem  singuli  singulos  melequinos  habent, 
quod  tamen  non  fit  in  aliqua  predictarum  sollempni- 
tatum.  Non  dantur  etenim  eis,  sicul  ibidem  scriptum 
plenius  invenitur,  eliam  si  xxx  vel  amplius  essent, 
nisi  xn  melequini.  Universe  eliam  scolepalatii,  clerici 
Romani  pro  turribulis,  Judei  pro  representatione  !e- 
gis,  arcus,  tale  presbyterium  recipiunt  cttaliler,  quale 
datur  iu  coronationibus  omnibus  aliis  domni  pape. 
Pincerna  insuper  et  marescalcus  tam  de  comestione  , 
quam  de  aliis  donariis  remunerantur  similiter,  ex- 
cepto  quod  capita  porcorum  aptata  non  habent,  neque 
claretum.  Familia  quoque  et  curiales  presbyterium 
habent  juxta  camerarii  voluntatem. 

83].  Si  vero  electio  facta  est  in  ecclesia  sancti  Petri, 
post  nominationem  ducitur  electus  a  duobus  cardinali- 
bus  caulando  Te  Deum  laudamus  ad  altare;  ubi  prostra- 


LE  LIBER  CENSUUM 
tus  postquam  adoraverit,  ponilui"  in  sede  posl  altare,  et 
ibi  episcopos  et  cardinales  et  quos  sibi  placuerit,  recipit 
ad  pedes  et  postmodum  ad  osculum  pacis.  Et  pro.xima 
die  dominica  sequenti  consecratur  ibidem ,  cantata 
missa  cum  sollempnitatibus  suporius  nominatis;  et 
coronatus  revertitur  ad  palatium,  factis  omnibus  aliis, 
sicut  est  superius  per  ordincm  enarralum.  Antequam 
autem  iutrct  palatium,  descendit  ad  sedem  stercoratam, 
ibique  sedens,  prout  moris  est,  et  lacions  jactum  ter 
replicatum,sicut  superius  dictum  est,accipituracardi- 
nalibus,  et  ducitur  per  porticum  ipsam  ad  ecclesiam 
basilice  Lateraueusis;  et  asceudens  sedem  posl  altare, 
recipit  canonicos  ejusdem  ecclesie  ad  pedes  ct  deinde 
ad  osculum  pacis.  Quo  facto,  pergit  per  palatium  usque 
ad  sedes  sancti  Silvestri ;  ibique  sedet,  et  facit  omnia 
in  eodem  loco  et  in  antea,  sicut  dictum  est  supcrius 
ordinatim. 

[84].  Si  autem  e.xtra  urbem  fuerit  electus  et  non 
consecratus,  omnia  fiunt  ordine  supradicto,  sive  flat 
descensus  et  consecratio  ejusdem  electi  in  ecclesia 
sancti  Petri,  seu  in  ecclesia  Lateranensi  idem  electus 
descendat. 

Quod  si  electus  el  consecratus  fuerit  extra  urbem 
et  a  parte  Lateranensi  venerit  ad  urbem,  omnes  cle- 
rici  Romani  occurruntei  e.xtra  urbem.  induti.cum  cru- 
cibus  et  turribulis  in  processione;  et  sic  intrat  eccle- 
siam  Lateranensem,  et  fiunt  alia  omnia  sicnt  superius 
est  narratum  :  hoc  excepto,  quod  cum  descenderit  ad 
sedem  stercoratam  et  per  porticum  vadens  ecclesiam 
Laterauensem  intraverit,  non  statim  ascenditad  altare 
seu  ad  sedem ;  sed  veniens  inferius  in  choro  majori 
ante  cruces,  finito  Te  Deum  laudamus,  dicil:  Adjulorium 
noslrum  in  nomine  Domini,  elc.  Sit  nomen  Domini,  elc. 
Benediclio  Dei  omnipotentis,  Palris  et  Filii  et  Spiritus 
sancti  descendal  super  vos  et  maneat  semper.  Hoc  facto, 
ducilur  ad  altare,  et  prostratus  orat.  Qiii  postquam 
oraverit,  scdem  majorem  ascendit,  et  ibi  canonicos 
ejusdem  ecclesie  ad  pedes  recipit  et  ad  osculum 
pacis. 

Si  vero  descenderit  ad  ecclesiam  saucti  Petri  conse- 
cratus,  omnia  fiunt  sicut  in  ecclesiam  Laterauensem  ; 
hoc  e.xcepto,  quod  ibi  non  est  sedes  stercorata.  Et 
proxima  die  sequenti,  celebrata  missa,  non  coronatus 
revertitur  ad  palalium.  Antequam  intret  ecclesiam, 
descendit  ad  sedem  stercoratam,  ibique  sedens,  prout 
moris  est,  et  faciens  jactum,  sicut  superius  est  euarra- 
tum,  accipitur  a  priore  Lateranensi  et  cum  uno  cardi- 
nali,  et  ducilur  per  porticum  ad  ecclesiam ;  etomuia 
facit  sicut  superius  est  denotalum. 

[85].  Sciendum  vero  quod  presbyterium  scolarum 
LiDiiR  Censuum.   —  1. 


DE  LEGLISE  ROMAINE.  313 

non  ita  datur  sicut  fuisset  consecratus  in  urbe.  De  pres- 
byterio  enim  eorum  lunc  medietas  resecatur,  exceptis 
Judeis  et  clericis  urbis  et  adextratoribus.  Preterease- 
natores  urbis  domnum  papam  debent  adextrare,  sive 
veuerit  cousecratus,  sive  non  consecratus,  a  porta  civi- 
tatis  usque  ad  locum  ubi  fuerit  descensus,  sive  des- 
cenderitad  ecclesiam  Lateranensem,  sivoad  ecclesiam 
beati  Petii;  in  remuueratione  cujus  servitii  xl  solidos 
pro  equo  debent  habere.  Verumtamen  scola  adextra- 
torum  debent  habere  xx  solidos. 


LVniL    —    JUHA.MENTU.M  QUOD   SENATOn   UllBIS   FACIT    DO- 
MNO    PAPE  *'. 

[8G].  Ego  ..  uibis  Rome  seuator  ab  hac  hora  in  anlea 
fidelis  ero  libi  domino  meo  pape  Clementi.  Non  ero  in 
facto,  ueque  in  consilio,  neque  in  consensu,  ut  perdas 
vitam  ,  aut  membrum,  aut  capiaris  mala  caplione. 
Consilium  quod  michi  credes  per  te ,  vel  litteras  aut 
nuntium,  me  sciento  ad  dampnum  tuum  niilli  pan- 
dam.  Tuiim  certum  dampnum  si  scivero,  pro  posse 
meo  illud  impcdiam.  Quod  si  per  me  impedire  non 
potero,  quam  citius  potero  iilud  tibi  siguiQcabo  per 
meipsum,  vel  lilteras  aut  nuutium,  seu  tali  persoae 
de  qua  pro  certo  credam,  quod  illud  tibi  debeat  fideli- 
ter  intimare.  Papatum  Romanum  et  regalia  beati  Pe- 
tri  que  habesad  retiuendum  et  defendendum,  que  vero 
non  habes  ad  recuperandum  ct  recuperata  ad  retinen- 
dum  et  defeudeudum,  contra  omnes  homines  adjutor 
ero  secundum  posseacscire  meum;  nominalim  autem 
Sanctum  Petrum,  urbem  Romam,  civitatem  Leonia- 
nam,  Translyberim  ,  Insulam,  castellum  Crescentii, 
sanctam  Mariam  Rotundam,  senatum,  monetam,  ho- 
nores  et  diguitales  urbis,  Portum,  Hosliam,  et  teni- 
mentum  Tusculani,  et  generaliter  omnia  regalia  inlra 
urbem  et  extra.  Cardinalibus,  familiis  tuis  et  eorum, 
venienlibus  ad  Romanam  ecclesiam,  morantibus  apud 
eam  et  recedeulibus  ab  ea,  plenam  el  veram  securita- 
tem  prestabo.  Hec  omnia  juro  me  observaturum  bona 
fide.  Sic  me  Deus  adjuvet  et  hec  sancta  evangelia. 


LX.    —    De    PnOCURATIONE  "    QUE    DATUH   CURIE    ROMANE. 

[87].  Cum  datur  procuratio,  si  fuerit  cancellarius  de 
parte  cardinalium,  recipiat  pro  duobus  cardinalibus, 
sive  in  denariis,  sive  in  victualibus  detur. 

40 


314 

LXI.    —    De    PnOCUHATIONE    QUE     DATUn     PAPE    ET    CAllD! 
NALIBUS. 


Si  vero  iion  fuerit  canceliarius,  de  lola  [_ 
comnuiniter  de  parlc  doinni  pape  et  card 


LE  LIBER  CExNSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

duobus  cardinalibus  cancellaria  recipiat,  si  detur  in 
victualibus.  Sed  si  detur  in  denariis,  tunc  cancellaria 
pro  uno  lantum  cardinali  recipiat,  sed  de  parte  tau- 
tummodo  card[inalium]. 


Liralioiie 
iiiui  pro 


NOTES   EXPLICATIVES 


1.  Canile  tiiba]  Quatrifcmc  dimanclie  de  l'Avent  ;  hi  slalion 
est,  en  eflet.a  rcglise  dcs  Saints-ApOtrcs.  II  ost  singuller  (|ne 
cc  dimanclie  soit  indiquc  ici  comme  jour  dc  felc,  oii  le  pape, 
par  e.vception,  bien  qu'on  fut  en  Avent,  portait  la  mitrc  doice. 
On  attendrait  plut6t  le  troisifeme  dlmanclie  (Gaudele),  CL'l(>bi-e 
avec  beaucoup  de  pompe  dans  la  basiliquc  dc  Saint-Picrre. 
Albinus  n'a  pas  cette  particulaiit6. 

I.priorcard.s.  Lnurentii\  Saint-Laurcnt  bors  lcs  murs  n'(5tait 
pas  un  titre  cardinalice,  mais  une  basiliquc  patiiaicale,  c'est-a- 
dire  papale,  desscrvie  par  les  sept  cai-dinaux-pi-(Hres  dc  Saintc- 
Praxedc,  Saint-Pierrc  ad  Vincula,  Saint-Laurent  in  Lvcina, 
Sainte-Croix,  Saint-Etienne  au  Celius,  SS.  Jean  et  Puul, 
SS.  Quatre-CouroniKSs.  II  s'aglt  ici  du  doyen  de  ces  sept 
cardiiiaux. 

3.  Benoit  doiinc  anssi ,  a  propos  Ju  joiir  do  ,\()cl  ,  iiii  tanf 
dcs  gralifications  distribuces  en  ccttc  (cle  et  l^'  ilim.nirlie  de 
Paques.  Daiis  sa  liste,  lcs  grands  dignitaiies  l;H(|iics  (i;il  lc 
pas  sur  lcs  cardinaux  ct  autres  clercs.  En  ivU-  vj.-nt  !._■  piefct, 
puis  le  primicier  ct  les  autres  judices.  Aprcs  cux,  lcs  6vdques 
(cardinaux-evdques)  cl  les  cardinaux  (|iicircs  ct  diaci^^s),  clia- 
cun  de  ces  deux  groupcs  ayant  son  prieur  sp(5cial.  Suit  la 
schola  canlorum  avcc  son  |irimicicr  et  son  secondicicr,  puis 
les  sous-diacres  de  basilique,  dont  lc  plus  qualifi(i  porte  le 
titre  de  prior  basilicarius  ;  puis  lcs  sous-diacres  r(igionnairc3, 
avec  uii  prieur,  et  enfin  les  acolytes.  Ici  s'arr6te  rSnumeration 
du  clerge.  En  dernicr  lieu  viennent  lcs  delongarii,  los  scrinia- 
rii,  les  majorentes  ct  les  draconarii.  Albinus  (installation  du 
pape)  est  dans  la  meme  tradition,  sauf  qu'il  distingue  les  trois 
ordres  de  cardinaux  et  connait  doja  lcs  cliapelains  du  pape. 
Cencius  commence  par  les  cardinaux,  qu'il  distingue  aussi  cn 
trois  ordres,  chacun  pourvu  de  son  priour.  Dans  cettc  partic 
de  la  liste,  ii  intercalo  comme  possibles  les  archev6ques,  6vd- 
ques  et  abb6s  mitrds  qui  scraient  de  passage  a  Rome,  et  le 
diacre  grec.  Puis  viennent  les  sous-diacres  avcc  leur  6tat- 
major  en  t6te,  c'est-a-dire  le  primicier  de  la  scliola  cantorum 
et  le  prieur  des  basilicaires.  Le  sous-diacre  grec  est  place 
ici,  puis  viennent  les  deux  scholae  des  chantres  et  de  la  Gioix 
(sous-diacres  regionnaires)  ct  enfin  les  chapclains  du  papc. 
Lcs  acolytes  sont  omis.  Suivont  lcs  dignitaires  laiques  :  lc 
prefet,  Ie3s6nateurs,  ceux-ci  nouveaux,  et  les  juges  avec  leur 
priour,  lcquol  corrcspond  a  1'ancien  primicier.  A  lcursuite, 
on  tio.uve  lcs  advocali,  les  scriniarii,  les  dalongarii.  Les  pre- 
miers  ont  succcde  aux  ancicns  defcnsorcs;  des  majorcntes  et 
dcs  dracunarii,  il  n'est  pas  question  ici. 


4.  bdsilica  Leunis  pape  III]  Sur  cctte  grando  sallc ,  appolce 
aiissi  Casa  major,  v.  L.  ?.,  t.  II,  p.  31  et  35,  note  14. 

5.  in  basilica]  On  voit  par  Albinus  qu'il  s'agit  ici  dc  la  basi- 
liquc  Saint-Laurent  {Sancta  Sanclorum),  c'est-a-dire  la  cha- 
pelle  principale  du  paMais,  celle  dont  lcs  sous-diacres  basili- 
caircs  tiraient  leur  nom. 

6.  ordinati  incedunt]  De  cclte  description  rcssort  Tordre 
suivant  observ6  dans  les  cortogcs  iiontificaux  : 

Croix  papale,  portec  par  le   plus  jeune  des  sous-diacres 

basilicaircs ; 
un  cheval  de  rochangc  pour  le  papo  ; 
les  douzc  banni6rcs  dcs  icgions  romaincs,  poitccs  par  lcs 

draconarii ; 
les  deux  pr6fets  maritimes; 
los  archevcques  et  ev6qucs  otrangers; 
les  abbos  romains ; 
les  cardinaux-cv6ques  ; 
les  cardinaux-[ir6tros ; 
lcs  avoiies  dc  curic  (defensorcs)  ; 
lcs  notaires  pontificaux; 
le  diacrc  et  le  sous-diacre  grccs ; 
les  cbantres  de  la  chapelle  ; 
les  sous-diacrcs  r6gionnaires ; 
les  sous-diacres  basilicaires  ; 
le  primicicr  des  chantres  ; 
le  prieur  des  basilicaires  ; 
les  cardinaux-diacrcs  ; 
rarchidiacre  ; 

le  pape,  pres  de  qui  se  tiont  le  prieur  des  r6gionnaires ; 
le  prcfot  ot  les  sc|)t  juges  palatins. 

7.  ad  portam  ipsius  ecclesie]  On  distinguc  ici  entrc  la  porte 
de  ratrium  et  la  porte  dc  la  basilique;  le  pape  ne  marchait 
tout  a  fait  pieds  nus  que  la  distance  entre  ces  deux  portes, 
c'est-a-dire  la  largeur  de  la  cour. 

8.  qui  restant]  Ce  <jui  restant  n'est  pas  justifi6.  Cencius  aura 
cru  avoir  indique  la  depcnse  totale  pour  ces  matines  ;  en  r6a- 
lite,  il  ne  Ta  point  fait. 

9.  et  intral  lectum]  II  est  singulier  que  Ccncius  ne  disc  pas 
un  mot  de  la  grando  procossion  nocturnc  qui  avait  lieu  a  ce 
moment. 

10.  Mabillon  inscre  ici  cinq  paragraphos  ("2 1-22)  qui  man- 
quent  dans  nos  manuscrits  du  Libcr  Censuum  et  qui  inan- 
quaient  aussi  dans  les  siens,  sauf  un  manuscrit  de  Paris  :  In 
solo  codice  regio  invcnimus.  Ils  contienncnt  une  description  des 


LE  LIBER  CENSUUM 
cei-6monies  liu  dimanchc  de3  Ramcaux  et  du  mcrcredi  saint. 

11.  ecclesiam  s.  Tliome]  La  chapeile  Saint-Thomas,  qui  ser- 
vait  de  sacristic  i  la  basilique  de  Latran  comme  la  chapelle 
Saint-GroKoirc  a  la  basilique  de  Saint-Pierre,  etait  situee  k 
rextrdmile  sud  du  narthex. 

12.  scicmlum-balsajml  Nous  avons  c^^vidcmment  ici  une  glose 
marginale  introduite  dans  le  texte. 

13.  in  tibro  pape  Gelasi]  Le  sacramentaire  gelasien  est  d'un 
tenips  oii  Ton  ne  chantait  pas  encore  le  symbole  a  la  messe. 
Je  ne  sais  a  quel  «  livre  de  Gelase  »  VOrdo  se  refere  ici. 

14.  Hyreneus]  Cette  citation  de  saint  Irenee  fait  bien  reffet 
dVine  glose  marginale.  II  en  est  de  mcme  des  mots  canlatur 
—  absque  osculo ,  qui  font  cvidcmmcnt  doiible  emploi  avec  cc 
qui  prdc6de. 

15.  Itvant  mensam]  Sous  lautel  du  Latran  se  trouvait  (il  y 
est  cncore)  un  trfes  ancien  coffrc  a  reliques  oii  sc  conservaicnt 
alors  des  objcts  sacrcSs  d'authcnticite  fort  contestable.  Jean 
Diacre,  De  eccl.  Laler.,  c  3,  en  donne  le  catalogue,  oii  figurent, 
entre  autres,  les  deux  ampoules  mentionn^es  ici.  Le  coffre  lui- 
meme  passe  pour  avoir  servi  d'autel  a  saint  Pierre  et  a  ses 
premiers  successeurs.  On  voit,  par  cette  description,  qui  figure 
d6ja  dana  VOrdo  de  Benoit,  qu'il  servait  cn  tout  cas  d'autel 
pour  la  incsse  du  jeudi  saint. 

16.  ad  basilicam  Zacharie]  Le  manuscrit  de  Benoit  qul  a 
servi  a  redilion  de  Mabillon  remplace  le  noni  de  Zacharie  par 
celui  de  Theodorc.  La  basilique  portait  en  cffet  lcs  deux  noms. 
Sur  cctte  basilique,  v.  L.  P.,  t.  L  p-  334,  n.  !  1  ;  p.  374,  432,  479. 

17.  e.  s.  Pancralii]  Cette  (5glise,  raaintenant  disparue,  s'ele- 
vait  a  pcu  pres  oii  est  maintenant  le  chceur  des  chanoines. 

18.  basilica  s.  Gregorii]  Vestibule  do  la  chapelle  Saint- 
Laurent. 

19.  Cubitorum]  Ce  lieu  parait  bien  6tre  la  salle  des  onze 
accubita ,  construite  comme  la  basil ica  Leontana  pSiV  Leon  III 
(L.  P.,  t.  II,  p.  11  et  40,  note  52).  Cetait  une  salle  de  festin 
supplementairc.  II  est  clair  que  le  pape  n'aurait  pu  traiter 
dans  la  basilique  ou  triclinium  de  L^on  III  tous  les  digni- 
taires  et  toutes  les  corporations  que  Tusage  lui  donnait  pour 
convives  aux  jours  de  grande  f6te  (coronationes).  On  en  va 
voir  renumeration.  Apres  une  courte  apparition  dans  la  salle 
des  accubila,  il  revenait  au  Iriclinium  propiement  dit,  oii  ne 
prenaient  place  que  les  personncs  les  plus  qualifiees. 

20.  En  lettres  grecques  : 

m.TfX  Up4v  :f,|iiv  (jT,!Ji£fOv  iva5=6£ix-ai, 
nicxa  xaivov,  afiov, 
na<jxa  [lUdTixov 
IlaT/a  TcavTooa^iiiov, 
ni^jxa  XpiaToO  toj  )uTpwToO, 

HiT/X   i[iM[JlOV, 

Ila^xa  lieTa, 

Hilj/JJi  TUV   KIOTMV, 

Hiir/a  Tac  7nj),a{  ^fjfiiv  tou  jrapaSetffou  ivotjav, 
HxT/jt  jravTa^  ivaTrXatroov  ppoToO?. 
Katvov  nairav  Xpi(jTS  50).a|ov. 

21.  Sed  hodie...]  Cencius  parait  distinguer  cette  salle  de 
celle  qui  avait  servi  la  veille.  Ce  ne  doit  fitre  qu'une  apparence. 


DE  LEGLISE  ROM.VINE.  315 

22.  Cette  descriplion  de  la  voic  papale  cst  difficile  i  suivre 
dans  tous  ses  dctails.  D(>j4  au  tomps  de  Cencius,  qui  Ta 
transcrilc  telle  quelle,  et  non  point  redig6e,  bien  des  denonii- 
nalions  avaient  change.  On  reconn.nit  ccpendant  lcs  points 
principaux.  Apres  avoir  descendu  les  dcgris  de  Saint-Pierre, 
le  corttge  traverse  la  Cortina,  c'esta-dire  la  place  qui  s'6ten- 
dait  en  avant.  lA  se  Irouvait  reglise  Saint-Gregoire,  souvent 
mentionn^e  dcpuis  le  huitieme  siccle  (L.  P.,  t.  I,  p.  506).  Plus 
loin,  commcncait  le  portique  ,  tout  pres  de  Sainle-Marie  dcs 
Virgarii ,  appclec  aussi  in  capul  Portici  et  in  fine  Cortinae.  Le 
long  de  ce  portique,  dont  la  direction  cst  donnee  par  le  Durgo 
vecchio  actuel,  on  rencontrait  un  marchd  aux  poissons ,  ad 
pisces,  prcs  de  reglise  Saint-Laurent  in  piscibus,  qui  existc 
encore.  La  fontaine  modci-ne  de  la  place  Scossacavalli  a  peut- 
etre  succcdii  a  cclle  qui  cst  marquC'e  ensuite.  Lc  chateau  de 
Cresccntius  (Saint-Ange),  le  pont,  reglise  Saint-Celse  sont 
bien  connus.  Les  maisons  suivantes  devaieiit  6lre  alignfies 
comme  la  rue  actuelle  des  Danchi  vecchi ;  on  suivait  cette  di- 
rection  jusqu'a  Saint-Etienne  in  Piscina;  la  (ci-dessus,  p.  283, 
n.  120)  se  trouvait  le  palais  de  Chromatius  (domus  Marmorata?), 
oii  les  juifs  saluaient  le  pape  ;  priis  dc  la  sans  doute  s'clevait 
la  tour  d'Etienne  Serpetri,  in  capile  Parionis ,  d'oii  Ton  jetait 
de  la  monnaie  au  peuple.  Puis,  par  la  via  del  Pellegrino,  la 
place  actuelle  de  S.  Pantaleo,  la  via  della  Valle  (corso  Vittorio 
Emmanuelc),  on  atteignait  la  via  de  Cakariis,  dans  la  rSgion 
Pinea.  Cette  rue,  orientee  nord-sud,  joignait  i  S.  Lucia  de 
Ginnasi  la  via  dello  Bolteghc  Oscure,  oii  se  trouvaiont  le  lieu 
dit  Amygdalii  et  lcglise  Saint-Laurent  pensiiis.  Le  portique  de 
Saint-Maic  continuait  cette  ligne.  L'angle  des  Quatre  Colonnes 
etait  sans  doute  le  coin  oii  Ton  tournait  pour  s'engager  dans 
\e  clivus  .4rgentarius ;  la  etait  i/tir/bius  (Marforio).  Warcus  de 
Miranda  corrcspond  a  Varcus  Nerviae  de  Benoit;  il  se  trouvait 
a  la  hauteur  de  Saint-Laurent  in  Miranda,  sur  la  voie  Sacree. 
PIus  loin,  sur  cette  meme  voie,  sont  mentionnes  le  portique 
et  I'6glise  de  Saint-C6me,  le  palais  dcs  Frajapani,  la  Cartu- 
laria.  Lcs  habitations  sont  tres  nombreuses  en  cettc  section 
du  parcours.  Prfes  du  Colisee,  nous  trouvons  les  6glises  Saint- 
Nicolas  et  Sainte-Marie  de  Ferrariis,  dont  remplaccment  peut 
etre  conjecture  ;  la  domus  Johannis  pape,  avant  Saint-CI6raent, 
pourrait  avoir  quelque  rapport  avec  rendroit  dont  il  est  ques- 
tion  dans  la  16gende  de  la  papesse.  Ccst  avec  Saint-Clement 
le  seul  6difice  qui  soit  marque  cntre  le  Colisee  et  le  Latran. 
Ce  quarticr  etait  donc  a  peu  pres  desert. 

23.  Romano  de  Donella]  Daus  un  documeut  de  l'annee  1188, 
oii  figurent  quelques  habitants  de  la  region  .Vonlium  et  Debera- 
tice  et  Colysei  (Studi  di  storia  e  dirilto,  t.  VII,  p.  205),  je  trouve 
un  Romanus  de  Donella  et  un  Petrus  de  Mancino.  Une  autre 
piece,  signee  en  1177  par  un  certain  nombre  d'habitants  rt- 
gionis  Colossei ,  presente  les  noms  Petrus  Roberli ,  Dernardus 
Gregorii  de  Gregorio,  Joannes  Mancinus ,  Johannes  AduUerinus, 
Johannes  Cincii,  Romanus  d»  Bonella,  Bovacianus  Romani  de 
Ranucio  (Gregorovius,  Stor.  di  Roma,  t.  IV,  p.  465). 

24.  Celte  liste  des  eglises  de  Rome  est  la  plus  ancienne  que 
ron  connaisse,  aprcs  celle  du  temps  de  Charlemagne  que  nous 


31( 


l.E  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMALNE. 


a  conscrvec  lc  Liber  pontificalis  dans  la  vie  de  Lcon  \\l.  Dciix 
aiitres  peuvent  lui  (Mre  comparccs;  l'une  est  du  lenips  de 
Gregoire  X  (1271-1276);  ellea  616  publiee  pai-  Paul  Fabrc  dans 
ie  t.  VII  dos  MHanijes,  p.  435  ;  lcs  cglises  y  sont  rangees  selon 
la  dignile  de  leurs  titulaires,  Saint-Sauveur,  Saintc-Marie, 
5aint-Michel,  Saint-Pierre,  etc.  La  seconde,  extraite  d'un  nia- 
nuscrit  de  Turin,  ct  publicc  pour  la  premiferc  fois  par  Papen- 
cordt,  Geschichle  der  Sladl  Rom  im  Mittelattcr,  p.  5.3  (rf.  Urlichs, 
Cod.  lupogr.  urhis  Romae,  p.  170,  ct  \rmellini,  Le  chiese  di  Boma, 
p.  45),  nous  los  prcsenlc  dans  Tordrc  lopogi-aphique.  Dansces 
dcux  lislcs  sont  compi-ises  lcs  i'glises  extra  muros.  Ccncius 
exclut  ccllos-ci  ct  sc  bornc  A  cclles  qui  s'clcvaicnt  dans  Tcn- 
ccinle  dc  Romc  ct  dans  la  cite  k'onine.  Enoore  en  a-t-il  oli- 
mine  quclqucs-uncs  :  c'esl  ainsi  quo  plusicurs  dcs  monasteres 
cnum6r6s  plus  loin  (p.  309)  ne  figurcnt  pas  icl.  Dans  sa  clas- 
sification,  il  s'attache  dabord  a  la  vieillc  tradition  du  L.  P.  ct 
range  lcs  cglises  suivant  1'ordre  hicrarchiquc.  En  tote  se  pro- 
sentent  les  trois  basiliques  patriarcalcs;  puis  les  tilros  pres- 
b)t6raux  (4-29;  Saint-Pierre  ad  vincula  manquc;  SS.  Quattro 
cst  ri'jet6  plus  loin,  n»  51  ;  ce  sont  des  accidents  de  transcrip- 
tion);  puis  lcs  18  diaconlcs  (30-47);  puis  unc  listc  de  13  mo- 
naslercs  (48-60).  Au  dela.  il  n'y  a  plus  d'ordre,  si  ce  n'cst  que 
parfois  lcs  cgliscs  du  mcme  quarlior  se  trouvent  ra|)procliccs. 
Ainsi,  les  cglises  n"»  61-76  6taient  toutcs  dans  la  cito  lcoiiinc  ; 
les  n«  86-94  dans  le  Transtevcre.  —  Jc  ni'intcr(lis  ici  lout 
commenlairc,  ridenlificalion  dc  ces  cgliscs  nc  pouvaiit  ctre 
faile  quc  par  une  etudc  comparec  dcs  diveiscs  listcs  qiii  nous 
sont  parvcnues. 

25.  Voy.  ci-dessous,  n»LXVIII,  lc  sermcnt  dcs  addcxlra- 
tores,  mappularii et  ciibicnlani.  Lcs  foaclions  iIl^s  addeitratores 
sont  identiqucs  a  cclles  quc  les  ancicus  urdincs  altribucnt  aux 
stralores. 

26.  Lcs  deux  pieces  n"'  CLVIII  ct  CLIX  sont  relalivcs  aux 
devoirs  de  cette  corporation. 

27.  La  corporation  des  fiolarii  avait  son  si('ge  sur  la  place 
ou  cortina  de  Saint-Picrre.  Voy.  ci-dessus,  c.  39. 

28.  Columpnae  ct  5.  Angeli  sont  ici  dcs  noms  de  r6gions. 

29.  Ce  sont  lcs  porte-etendards  dcs  regions  de  Rome.  Nous 
appronons  ici  qu'ils  formaient  deux  groupes,  celui  du  Colisce 
et  celui  dcs  Caccabarii.  Ce  dernicr  nom  est  celui  d'une  cor|io- 
ration  qui  excrcait  soii  induslrie  entre  rcglise  actuelle  de 
S.  Carlo  a  Catinari  et  la  placc  Giudca. 

30.  Jc  pensc,  cu  cgard  au  contcxte,  que  lc  mot  hrodarius 
doit  s'expliqucr  par  l'italien  hrodo.  Mais  jc  ne  saurais  dire  ce 
que  signiGe  scicca. 

31.  super  rota]  Cette  roue  de  porphyrc  est  mcnlionnec  ci- 
dessus,  p.  2*,  col.  2  ,  note  2  ,  dans  le  ritucl  du  couronnemcnt 
imperial. 

32.  Le  jour  de  la  litanic  majeure,  la  basiliquo  de  Saint-Pierre 
fait  des  largesses  au  clerg6  romain ,  depuis  le  pape  jusqu'au 
dernicr  desservant  de  cliapelle.  Le  pape  recoit  40  sous; 
40  autres  sous  sont  attribues  aux  mitrati ,  categurie  obscurc, 
qui  comprcnd  peut-6tre  les  cardinaux-6v6ques,  les  evcqucs 
6trangcrs  ct  les  judices  de  ckro ;    10  sous  an  clorg6  curial ,  les 


caidinaux-pr6trcs  ct  diacres,  lcs  trois  scltolae  de  sous-diacrcs 
et  lcs  acolyles  ;  enfin  25  livrcs  sont  reparlies  entrc  lcs  eglises, 
patriarcales,  titulaircs,  diaconalcs,  monacales,  etc,  jusqu'aux 
chapclles  de  quartier.  Cela  fcrait  cn  tout  29  livres  1/2.  Pierre 
Mallius  {.4cta  SS.  jun  ,  t.  VII,  p.  45*)  marque  27  livres  en 
tout  :  XXVII  librae  lucenses  pro  presbiteri[o}  crucium  et  lectis  et 
lohiis ,  episcopis,  cardinalibus  et  omnibus  scholis  palalii.  Benoit 
donne  une  autre  repaitition. 

33.  La  mcme  classiflcation  cst  rcsurace  dans  nne  bnlle 
d'Alexandre  IV,  du  21  avril  lOCO,  publicc  par  Morctti  (lUtus 
dandi  preshijlerium,  p.  125)  :  1°  lcs  6glises  patriarcalcs  ;  2"  les 
egliscs  titulaircs  ct  diaconalcs  avcc  lcs  monasleres  ;  3"  les 
ogliscs  archiprcsbyterales,  celles  des  priour6s  et  les  chapelles 
exemptcs,  qui  touchent  12  denicrs  ct  au-dossus;  4"  lcs  cha- 
pelles  qui  ne  touchent  que  8  dcniers.  Cctle  bulle,  ainsi  qu'une 
autre  du  4  juin  suivant,  a  pour  objet  dc  fairc  appliquer  le  rfe- 
glement  te!  que  Cencius  le  constate.  II  fut,  du  reste ,  recon- 
firme,  au  quinzicmc  sioclc,  par  Eugcnc  IV  ct  Nicolas  V.  Voir 
lcs  picccs  dans  le  livre  de  Morelti,  p.  137  cl  suiv. 

34.  qui  kcloi]  Saint-Clcment  ct  Saint-Maic. 

35.  pro  lancia\  Le  clcrgc  de  saint  Tli6odorc  poss6dait  la 
hincc  dc  son  patron  ;  pciit-6lre  rapportait-il  h  la  proccssion. 

30.  Lcs  virgurii  semblent  avoir  clc  des  fabricants  de  batons, 
bourdons,  clc  ,  a  1'usage  dcs  pclcrins.  Leur  cgliso  ,  S.  Maria 
de  Virgariis  (cf.  ci-dessus,  n.  22)  s'6lcvait  a  pcu  pres  oii  est 
maintciiant  l'obclisque.  La  gratificalion  qu'ils  recoivcnt  est 
justificc  par  lcur  reposoir  (lectus). 

37.  Les  yuidoncs,  comme  nous  Tapprend  Picrre  Mallius  (l.  c, 
p.  46")  donnaicnl  leur  nom  a  la  purta  Guidonea  de  SaiiitPierre  : 
Guidunes,  qui  duccbant  oraiores  rcnicntcs  pcr  porlicale  quod  est 
juxta  nolarium  majus.  De  ce  texte  il  scmblerait  rcsultcr  que  la 
corporation  n'cxistait  deja  plusau  tcmps  d'Alexandre  III.  Mais 
la  schola  xcidonum  a  dcja  616  mentionuee  ci-dcssus,  c.  46. 

38.  Ces  scriniarii  repr6scntent  sans  doute  la  chancellerie  pon- 
tificalo  ;  les  scriptorii  sont  peut-dtre  lcs  deux  clercs  mentionn63 
au  c.  65,  coux  qui  prenaient  notc  des  croix  de  la  proccssion. 
Un  scriniarius  lour  6tait  adjoint. 

39.  ut  sup7-a  dictum  est]  Je  nc  Irouve  ricn  do  scmblable. 

40.  Sur  celte  ccr6monie,  voy.  Grisar,  .4nalecla  Romana,  t.  I, 
p.  267  et  suiv. 

41.  J'ai  commenle  cii  parlie  cct  ordu  dans  mon  cdition  du 
Libcr  pontificalis,  .'i  pi'o|)OS  de  rclcction  de  Pascal  II  (t.  II, 
p.  306,  n.  4). 

42.  Ne  pas  confondre  avec  le  prior  basilice  ou  hasilice  s.  Lau- 
renlii,  ou  basilicarius,  ci-dcssus,  p.  291,  292,  etc.  II  s'agit  ici 
du  prieur  des  chanoincs  de  Latran. 

43.  Ce  sormcnt  se  rattache  a  l'etat  des  relations  dont  tcmoi- 
gne  ractc  pass6  le  31  mai  1188entre  le  pape  C16ment  III  ct  lo 
senat,  ci-dessous,  n"  LXXXIV. 

44.  Ces  procurationcs  sont  des  pr6sents  que  Ton  olTiait  quel- 
qucfois  a,  lu  cour  romainc.  On  y  distinguait  la  part  du  papc  et 
celle  des  cardiiiaux.  Los  deux  notes  n°^  LX  ct  LXI  dctcrminent 
ce  qui  en  rcvcnait  au  chancclicr,  ou,  cn  son  abscucc,  a  la 
cbaiiccllerie. 


LE  LIBER  GENSUUM  DE  L  BGLISE  ROMAINE. 


317 


LXII. 


CnONIi'.A  '    ROM.A.NOnL'M    PO.NTinnLM    ET    DE    PEnSECUTIONMBUS    EOBUMDEM. 


Hiis  diebus  Traustyberira  de 
taberna  meriloria  fonsGlei  e  terra 
emanavit  ac  per  totum  diem  lar- 
gissimo  rivo  flu.\it.  Tunc  etiam 
circulus  ad...  celcstis  et...  circa 
solem  aiJparLiit. 


Tempore  hujus  Tiberii  postxxx 
annosincarnationisdominiGliris- 
tus  baptizatur.  Tempore  etiam 
hujus  iiii  die  post  baptismum 
Chrislus  cruciGgitur. 

Matheus  evangelium  scripsit 
Jerusalem  ;  super  Matheum  a 
primo  Gaio  Cesare  omnes  Ro- 
mani  reges  Gesares  dicuutur. 

Tempore  Chiudii  Marcus  evau- 
gelium  edidit  et  fames  valida 
fuit. 


Tempore    Nerouis    Petrus   el 
Paulus  passi  sunt. 


Jerosolima  a  Tito  et  Vespa- 
siano  subvertitur  et  ab  eis  omuia 
oruamcnta  lempli  delata  suut 
Rome  et  juxta  quod  Jerouimus 
et  expositione  Johel  prophete  in 
templo  Pacis  reposita  sunt. 


Johaiiues  evangelista  in  Path- 
mos  religatur  ibique  evangelium 
et  apocalipsim  edidit. 

Tempore  ipsius  etiam  idem 
Johanues  evangelista  de  exilio 
Lphesum  rediit. 


Tempore  Trajani  ipse  Johannes 
evangelista  requiescit. 


Post  nativitatem  domini  nos- 
tri  Ihesu  Ghristi  Octavianus  Au- 
gustus  imperavit  annis  xiiii. 

Tiberius  imperavit  post  xvi 
annum  a  nativitate  domini  annis 
xviii  usque  ad  annum  quo  passus 
est  dominus  noster  Ihesus  Ghris- 
tus. 

Post  passionem  domini  supra- 
dictus  Tyberius   imperavit  post 
aunum  a  nativitate  an- 


XXXIII 

nis  v 


Gaius  qui  el  Gallicula  anuis  iii 
et  mensibus  x,  diebus  viii. 


Anno  quadragesimo  secundo  Octaviani  Au- 
gusti  natus  est  Jesus  Ghristus  Glius  Dei  io  Bet- 
leem  Jude  ex  Virgine  Maria. 


Post  passionem  domini  beatus  Petrus  apos- 
tolus  tenuit  sacerdotalem  cathedram  annis  vii  in 
Antiochiam  ;  deinde  venit  Romam  ibique  lenuit 
XXV  annis  et  mensibus  vii  et  diebus  viii  cathe- 
dram  sacerdotalem. 


Glaudius  posl  xliiii  annum  in- 
carnationis  domini  imperavitan- 
nis  xiiu ,  mensibus  vii,  diebus 
xxviii. 

Prima  persequlio. 

Nero  imperavit  post  lvii  an- 
num  incarnalionis  domini  annis 
XIII,  mensibus  vii,  diebus  xxviiii. 

Galba  imperavit  posl  lxxi  au- 
num  incarnaiioiiis  domini  men- 
sibus  vii. 

Vespasianus  imperavit  post 
Lxxii  incarnatiouis  domini  annis 
viiii  niensibus  xi,  diebus  xxii. 

Titus  ab  ipsa  die  Gleti  annis  iii. 

Secunda  pcrsequlio. 

Domitianus  annis  xiii,  mensi- 
bus  v,  post  Lxxxv  annum  incar- 
nalionis  dominice. 

Nerva  post  xcviiii  annum  in- 
carnationis  domini  anno  i,  men- 
sibus  iiii. 

Teiiia  persequlio. 

Trajanus  post  c  annum  incar- 
natiouis  dominice  imperavit  an- 
nis  xviiii. 


Linus  Italicus  de  regione  Tuscie  patre  Escu- 
lano  sedit  post  lxxi  annum  incarnationis  domi- 
nice  aunos  xi,  menses  iii,  dies  xiir. 


Gletus  natione  Romanus  de  regione  Vico  Pa- 
tricio  patre  Emiliano  sedit  post  lxxxii  annum 
incarnationis  domiui  annis  xi,  mense  i,  die- 
bus  XI. 

Glemens  I  natione  Romanus  de  regione 
Celio  moate  ex  patre  Faustino  sedit  post 
xciii  annum  incarnationis  domini  annis  viiii, 
mensibus  ii,  diebus  x. 


1.  Cc  catalogue  a  ele  publie  par  Bethmann  dans  rArchiu  de  Pertz,  t.  XII,  p.  60,  d'apres  le  manuscrit  R'.  J'en  ai  donne  la  fin 
(papes  sculement),  depuis  Pascal  II,  dans  mon  cdition  du  L.  P.,  t.  II,  p.  XLiii,  d'aprus  le  manuscrit  original,  dont  le  texte  cntier  est 
reproduit  ici.  Le  catalogue  pontifical  n'est,  jusqu'au  neuvieme  siecle,  qu'un  extrait  du  L.  P. ;  les  synchronismes  imperiaux  et  autrcs 
sont  en  marge,  mais  de  la  raeme  main  que  le  texte  principal.  Sur  les  rapports  de  ce  document  avec  la  chronique  de  Martinus  Polonus 
V.  Bethmann,  (.  c,  p.  10  et  suiv.  —  Les  numeros  des  papes  homonymes  sont  marques  non  a  cote,  mais  au-dessus  de  leurs  noms. 


318 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGL1SE  ROMAINE. 

Anacletus  natione  Grecus  de  regione  Athenis  ex  patre  Antiocho 
sedit  post  cii  annum  incarnationis  domini  annis  viiii  mensibus  ii 
diebus  x  et  cessavit  episcopalus  ejus  diebus  xiii. 


Quarla  persecuutio. 

Adiianus  post  cxviiii  annum  incarnalionis  do- 
mini  imperavit  annis  .xxi. 


Evaristus  natione  Grecus  ex  patre  Judeo  nomine  Juda  de  civi- 
tate  Bethleem  sedit  post  cxi  annum  incarnalionis  Domini  annis  x 
mensibus  vii  diebus  ii  et  cessavit  diebus  xviii. 


Alexander  I  nalione  Romanus  ex  patio  Alexandro  de  regione 
CaputTaurisedit  post  cxxi  annum  iiicarnationis  domini  annis  viii 
menslbus  v  diebus  ii  et  cessavii  diebus  xxxv. 

Systus  natione  Romanus  ex  patre  Pastore  regione  Via  lata  post 
cxxviiii  annum  incarnationis  doinini  sedit  ann.  x  m.  iii  d.  xxi  et 

cessavit  diebus  ii. 


Antonius  Pius  cum  filiis  suis  post  cxl  annos 
incarnationis  domini  annis  xxii  mensibus  iii. 


Telesphorus  nationc  Grecus  ex  anacorita  post  cxxxviiii  incar- 
nationis  domini  sedit  annis  xi  mensibus  ni  diebusxxii  et  cessavit 
diebus  iiii. 


Quinta  persecutio. 

Marcus  Antonius  Verus  cum  fratre  Lucio 
Aurelio  Commodo  post  clxii  incaruationis  dei 
annum  imperavit  annis  xviiii. 


Yginus  natione  Grecus  de  Athena  cnjns  geuealogia  iion  inve- 
nitur,  post  cl  annum  incarnalionis  domini  sedit  annis  iiii  men- 
sibus  iii  diebus  vi  et  cessavit  diebus  iii. 

Anicclus  nalione  Syrus  ex  patre  Johannes  de  Vicomirra  post 
incarnationem  domini  cliiii  annum  sedit  annis  ix  mensibus  iii 
diebus  iiii  et  cessavit  diebus  xv. 

Pius  natione  Italia  de  civitate  Aquileia  ex  patre  Hufino  posl 
CLXiii  annum  incarnalionis  domini  sedit  anuis  xi  mensibus  iiii 
diebus  xxi  et  cessavit  diebus  xini. 


Commodus    post   Antonium    imperavit   a 
nis  XIII  post  CLX.XXI  annum  incarnationis  Dei. 


Sother  nationeCampanus  ex  patre  Concordio  decivitate  Fundis 
post  CLXxv  annum  incarnationis  domini  sedit  annis  viiii  et  men- 
sibus  III  et  diebus  xxi  et  cessavit  diebus  xxii. 


TeliusPertinax  et  Severus  post  cxciiii  annum 
incarnationis  Dei  imperavit  annis  xviii. 


Eleuterius  natione  Grecus  ex  patre  Abundio  de  oppido  Nicopoli 
post  CLxxxiiii  annum  incarnalionis  domini  sedit  annis  xv  mensi- 
bus  VI  diebus  v  et  cessavil  diebus  vi. 


Victor  I  natione  Afer  ex  parte  (sic)  Felice  sedit  annis  x 
mens.  ii  d.  x  post  cxcix  annum  incarnationis  domini  et  cessavit 
diebus  xii. 


Antonius  Caracalla  imperavit  annis  vii,  post 
ccxii  incarnationis  domini. 


Zeferinus  natione  Romanus  ex  patre  Habundio  sedit  ann.  ix 
mens.  vi  d.  x  post  ccviiii  annum  iacarn.  domini  et  cessavit  die- 
bus  VI. 


Macrinus  ann.  i  post  incarnationem  domini 
ccxviiii  ann.  Antoninus  annos  iii  post  incarna- 
tionem  Dei  ccxx  annum. 


Calixtus  I  natione  Romanus  ex  patre  de  regione  Urbe  Ravea- 
nantium  sedit  annis  v  mensibus  ii  diebus  x  post  ccxviii  aniium 
incarnationis  Dei  et  cessavit  diebus  vi. 


Alexander  annis  xi 
carnationis  domini. 


LE  LIBER  GENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE, 

post  ccxxiii  aniuim  in- 


319 


Urbanus  I  natione  Romanus  ex  patre  Pontiano  sedit  annis  viii 
mensibus  xi  diebus  xii  post  ccxxiii  annum  incarnationis  domini 
et  cessavit  diebus  xxx. 


Poiilianus  sedit  annis  v  mensibus  u  diebus  ii  post  ccxxxii 
num  incarnationis  domini  et  cessavit  diebus  x. 


Sexta  peyseqnlio. 

Maxiinianus  imperavit  annos  iii  post  ccxxxvi 
annum  incarnatioiiis  domini. 

Gordianus  imperavit  annos  vi  posl  ccxxxviiii 
annum  incarnationis  Dei. 

Philippus  cum  Filippo  filio  sup  annos  vii 
post  ccxLv  annum  incarnationis  Dei. 

Seplima  perseciilio. 

Decius  annum  i  menses  iiii  posl  cclii  annum 
incarnalionis  Dei. 

Gallus  cum  Folusiano  ann.  ii  mens.  iiii 
post  ccLiii  annum  incarnationis  Dei. 

VIII  pcrsecutio. 

Valerianus  cum  filio  suo  Galieno  imperavit 
annos  xv  post  cclvi  annum  incarnationis  do- 
mini  nostri  Jliesu  Ghrisli. 


Panlheros  sedit  mens.  i  d.  xv  post  ccxxxvi  annum  incarnationis 
domini. 

Fabianus  natione  Romanus  ex  patre  Fabio  sedit  annos  xiiii 
menses  xi  dies  xi  post  ccxxxviii  annum  incarnationis  domiui  et 
cessavii  diebus  vii. 

Cornelius  natione  Romanus  ex  patre  Justino  sedit  annos  iii 
menses  ii  dies  x  post  cclii  annum  incarnationis  domini. 


Lutius  I  natione  Romanus  ex  patre  Porphirio  sedit  annos  iii 
menses  iii  dies  iii  post  cclv  annum  incarnationis  domini. 

Stephanus  I  natione  Romanus  ex  patre  Juliano  sedit  annos  iiii 
menses  ii  dies  xvpost  cclviii  annum  incarnationis  domini. 


Sislus  II  natione  Grecus  ex  patre  Saphor  sedit  annos  ii  men- 
ses  XI  dies  vi  post  cclxii  annum  incarnationis  domini ,  el  cessavit 
diebus  xxii. 

Dionisius  ex  monacho  cujus  genus  non  invenitur  sedit  an.  ii 
mens.  iii  post  cclxv  aunum  incarnationis  domini. 

Felix  I  nalione  Roinanus  ex  patre  Constantio  sedit  annos  ii 
menses  x  dies  xxv  post  cclxix  annum  incarnationis  domini. 


Claudius  annum  i  mense; 
num  incarnationis  domini. 


IX  post  ccLxxi  an- 


Nona  persecutio. 

Aurelianus  annos  v  post  cclxxiii  annum  in- 
carnationis  domini. 

Tacitus  annos  vi  post  cclxxvi  aunum  incar- 
ualioiiis  domini. 

Probus  ann.  vi  mens.  iiii  post  cclxxix  annum 
incarnationis  domini. 

Carus  cum  filiis  suis  Carino  et  Numeriano 
annos  ii  post  cclxxxv  aun.  incarnaliouis  domini. 

A'  perseculio. 

Dioclitianus  et  Maximiauus  Constantius  et 
Licinius  auuos  xx  post  cclxxxix  aniiura  incar- 
nationis  domini. 


Euticianus  natione  Tuscus  ex  patre  Marino  de  civitate  Luai 
sedit  annos  viii  meuses  x  dies  iiii  post  cclxx  annum  incaruationis 

doiniui  et  cessavit  dies  ix. 


Gaius  natione  Dalmatia  ex  genere  Dioclitiani  ex  palre  Gallo 
sedit  annos  xi  menses  iiii  dies  ix  post  cclxxviii  annum  iucarna- 
tionis  domini  et  cessavit  diebus  xi. 

Marcellinus  natioue  Romanus  ex  patre  Projecto  sedit  annos  vii 
menses  ii  dies  xxv  post  cclxxxix  anuum  incarnationis  domini  et 
ces[s]avit  episcopatus  ann.  vii  m.  vi  d.  xxv. 


320 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


Valerius  annos  ii  post  cccviiii  annum  incai- 
nationis  domini. 


Marcellus  Romanus  natione  ex  patre  Renedicto  de  regione  Via 
Lata  sedit  annos  vi  dies  xxii  post  ccciiii  annum  incarnationis  do- 
mini  et  cessavit  diebus  xxv. 


CoustantiMus  imperavit  annos  xxx  monses  x 
dies  XI  post  cccxi  annum  incaruatiouis  domini. 


Eusebius  natione  Grecus  ex  medico  sedil  annos  ii  meuses  ii 
dies  XXV  post  cccx  anuum  incarnationis  domiui  et  cessavit  die- 
bus  VII. 


Prima  synodus  Nicona  post  cccxviii  aunum 
incarnatioiiis  domini. 


Meltindes  natioue  Afer  sedit  annos  iii  menses  vi  dies  viii  post 
cccxii  annum  iucarnationis  domini  et  ccssavit  diebus  xvi. 

Omues  supradicti  fuerunt  marlires. 

Silvcster  1  natione  liomanus  ex  patre  Rufmo  sedit  annos  xxiii 
menses  x  dies  xi  post  cccxv  annuni  incarnatiouis  domini  et  ces- 
savit  diebus  xv. 

Marcus  natione  Romanus  ex  patre  Prisco  sedit  annos  ii  men- 
ses  viii  dies  xx  post  cccxxxviii  annum  incarnationis  domini. 


Constantiuus  cum   Constantio   et  Constaute  Julius  natione  Romanus  ex  patre  Rustico  sedit  annos  xi  men- 


fratribus  suis  annos  xxiiii  post  cccxli  annum 
incaruationis  domini. 


ses  II  dies  viii  post  cccxl  annum  iucarnationis  domini  et  cessavit 
dicbus  XV. 


Unilecima  perscculio. 


Liberius  I  natione  Romanus  ex  patre  Augusto  Anastasio  sedit 


Juliauus  annos  ii  menses  viii  post  ccclxiii  an-        ^""°^  '^  ™'^"^«^^  ^'"  '^'^^  ^"  P°s'  <^'^'="'"  *"""™  incarnationis  do- 


num  iucarnationis  domini. 


mini  el  cessavit  dies  xxv. 
Felix  II  annum  i  post  ccclxiiii  annum  incarnationis  domini. 


Iterum   Liberius  annos  v  post   ccclxv   annum   iucarnationis 
domini. 


Jobianus  mons.  vii  post  ccclxv  aniuim  incar- 
nationis  Dei. 

Valentininnus  cum  fralre  Valente  annos  xi 
post  cccLxvi  annnm  incarn.  domini. 

ValeuscumGratianoetValentinianoanuosiiii 
post  cccLxxvi  ann.  incarn.  Dei. 

Tempore  Damasi  pape  et  Gratiani  imperatoris 
Ambrosius  ex  pagano  judice  subito  apud  Medio- 
lanum  divino  nutu  episcopus  electus  est  moxque 
catholico  baplismale  tinctus  presul  est  ordi- 
natus.  Cumque  pro  fide  catholica  libros  Gratiano 
imperatori  porrexisset  ac  veneratione  qua  de- 
buerat  susceptus  esset,  universam  stalim  ad  fidem 
rectam  Italiam  repedavit.  Hic  dum  in  ecclesia 
contra  Manicheorum  errorem  disputaret,  beatus 
Auguslinus  qui  illo  fuerat  errore  seductus  per 
ejus  predicationem  ad  fidem  conversus  esl  atque 
ab  eodem,  disponente  domino,  baptizatus  est. 

Hoc  etiam  tempore  apud  Turonos  multis 
b.  Martinus  lampabat  virtutibus;  et  omni  orbi 
doctriuis  et  scientia  clarus  apud  Bethleem  civi- 
tatem  Palestine  clarus  radiabat  Jeronimus. 


Damasus  I  natione  Ispanus  ex  patre  Antonio  sedit  annos  > 
menses  ii  dies  x  post  ccclxx  anuum  incarnationis  domini  et 
savit  dies  xxxi. 


Gratianus  cum  fratre  Valentiniano  et  Tlieo- 
dosio  ann.  vi  post  ccclxxxi  annurn  incarnalio- 
nis  domini. 

Theodosiiis  cum  Valentiniano  ann.  xi  post 
ccCLXxxvii  annum  incarnationis  domini. 

Arcliadius  et  Honoriiis  annos  siii  post  cccxcvii 
ann.  incarnalionis  domini. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMALNE.  321 

Siritius  uatione  Romanus  ex  patre  Tiburlio  sedit  aiinos  xv 
menses  xi  dies  xxv  post  ccclxxxviii  annum  incarnationis  domini 
et  cessavit  diebus  xx. 


Anastasius  I  natione  Romanusex  patre  Maximo  sedit  annos  ii 
dies  XXVI  post  ccccuii  annum  incarnationis  domini  et  cessavit 
dies  XXI. 


Honorius  cum  Theodosio  annos  xv  post  ccccx 
annum  incarnationis  domini. 


Inuocentius  I  natione  Albanensis  ex  patre  Innocenlio  sedit 
annos  .xv  menses  ii  dies  xx  post  ccccvii  annum  incarnationis  do- 
miui  et  cessavit  diebus  xxii. 


Zosimus  natione  Grecus  sedit  annum  i  menses  viii  dies  xxv 
post  ccccxxii  annum  incaruationis  domini  et  cessavit  diebus  xi. 


Theodosius  minor  cum  Valentiniano  genere 
suo  annos  xxvii  post  ccccxxv  annum  incarna- 
tionis  domini. 


Bouifatius  I  natione  Romanus  ex  patre  Jocundo  presbytero 
sedit  annis  iii  mens.  viii  d.  xiii  post  ccccxxv  annum  incarna- 
tionis  domini  el  cessavit  diebus  ix. 


Secunda  synodus  post  ccccxxxi  annum  incar- 
nationis  domini. 


Celesliuus  I  natione  Romanus  ex  patre  Prisco  sedit  aunos  viii 
dies  viiii  post  ccccxxviii  annum  incarualionis  domini  et  cessavit 
diebus  xxi. 

Sistus  natione  Romanus  ex  patre  Prisco  sedit  annos  viii  dies 
post  ccccxxxvi  annum  incarnationis  domini  et  cessavit  diebus  xxii. 


MartiauuselValeriauusimperaveruntann.  vii 
post  ccccLi  aunum  incarnationis  domiui. 

Terlia  synodus  post  ccccliii  ann.  incarnatio- 
nis  domiui. 

Leo  primus imperator  annos  xvii  post  cccclviii 
annum  incarnationis  domini. 


Leo  uaiior.e  Tuscus  ex  patre  Quitiano  sedit  annos  xxi  menses  i 
dies  xxvii  post  ccccxliiii  annum  incaruatiouis  domiui  et  cossavit 
diebus  vii. 

Ylarus  natione  Sardusex  patreCrispiuo  sedii  annos  vi  menses  iii 
diesxpostccccLxvanuumincarnatiouisdominietcessavitdiebusx. 


Zeno  annos  xvii  post  cccclxxv  annum  incar- 
nationis  domini. 


Simplitius  natione  Tyburtinus  expatre  Castino  sedil  ann.  xv 
post  dies  VII  post  cccclxxi  annum  incarnationis  domini  et  cessavit 
diebus  vi. 


Anastasius  annos  xxvi  post  ccccxcii  annur 
incarnationis  domini. 


Feli.x  lll  natione  Romanus  ex  palre  Felice  presbytero  de  regione 
Fasciole  sedit  annos  viii  menses  xi  dies  xvii  post  cccclxxxvi  an- 
num  incarnationis  domini  et  cessavil  diebus  v. 


Gelasius  natione  Afer  ex  patre  Valerio  sedit  annis  iiii  mens. 
Tiii  diebus  xviiii  post  ccccxciiu  annum  incarnationis  domini  et 
cessavit  diebus  vii. 


Ce.nsuc 


Auastasius  II  natione  Romanus  ex  patre  Fortunalo  sedit  ann.  i 
meuscs  xi  dies  xxuii  post  ccccxcviii  aunum  iucaruationis  domini 
et  cessavit  diebus  vii. 

41 


322 


LE  LIBER  CENSUUiM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

Simacus  natione  Sardus  es  patre  Fortunato  sedit  annos  xv 
menses  vii  dies  xxviii  post  di  annum  incarnationis  domini  et 
cessavil  diebus  vii. 


Justinus  annos  viiii  post  dxviu  annum  incar- 
nationis  domini. 


Hormisda  natione  Gampanus  ex  patre  Justo  sedit  annos  viiii 
dies  XVII  post  Dxvi  annum  incaruationis  domini  et  cessavit  diebus  VI. 


Joannes  nalione  Tuscus  ex  patre  Constantino  an.  ii  m.  viii  d. 
XVIII  post  Dxxvann.  incarnationis  domini  et  cessavit  d.  viii. 


Justinianus    imperavit    annos    xxxviii    post 
Dxxvii  annum  incarnationis  Dei. 


Felix  IV  natione  Savinus  ex  patre  Constantino  sedit  annos  iiii 
menses  ii  dies  xiii  post  dxxvii  annum  incarnationis  domini  et 
cessavit  mens.  i  d.  xv. 


Quarta  synodus  post  dxliiii  annum  incarna- 
tionis  domini. 


Bonifalius  II  natione  Romanus  ex  patre  Figuuildo  annos  n 
dies  XXVI  post  dxxxi  anuum  incarnationis  domini  et  cessavit  die- 
bus  VI. 

Johannes  II  natione  Romanus  ex  patre  Projecto  de  Celiomonte 
sedit  annos  ii  menses  iiii  dies  vi  post  dxxxiii  annum  incarnationis 
domini  et  cessavit  diebus  vii. 

Agapilus  natione  Romanus  deregione  sancti  Johannis  et  Pauli 
sedit  menses  xi  dies  xvin  post  dxxxvi  annum  incarnationis  do- 
mini. 

Silverius  natione  Romanus  ex  patre  Hormisda  episcopo  Ro- 
mano  sedit  annum  i  menses  v  diesxi  post  dxxxviii  annum  incar- 
nalionis  domini  et  cessavit  diebus  v. 


Vigilius  nalione  Romanus  ex  patre  Johanue  sedit  annos  xvii 
menses  vi  dies  xxvi  post'DXLi  annum  incarnalionis  domiui  et 
cessavit  d.  v  et  mens.  iii. 

Pelagius  I  natione  Romanus  ex  patre  Johanne  sedit  annos  iiii 
menses  x  dies  xviii  post  dlviii  annum  incarnationis  domini  et 
cessavit  mens.  iii  et  d.  xxv. 


Juslinus  annos  xi  post  dlxv  annum  incarna- 
tionis  domini. 


Johannes  III  natione  Romanus  ex  patrc  Anastasio  sedit 
annos  xii  menses  xi  dies  xxvii  post  dlxii  annum  incarnationis 
domini  et  cessavit  mens.  x  d.  iii. 


Liberius  annos  vii  post  dlxxvi  annum  incar- 
nationis  domini. 


Benedictus  I  natioue  Romanus  ex  patre  Bonifatio  sodit  annos  iiii 
mens.  i  dies  xviii  post  dlxxiiii  annum  incarnationis  doinini  et 
cessavit  mens.  iii  d.  x. 


Maritius  imperavit  annos  xx  post  incarna- 
tionis  domini  dlxxxiii  annum. 


Pelagius  natione  Romauus  sedit  annos  x  mensps  ii  dies  x  post 
incarnationis  domini  dlxxx  anuum  et  cessavit  mo:i?.  vi  d.  xxv. 


Phocas  imperavit 
tionis  domini. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE.  323 

II  post  DCiii  incania-  Gregorius  I  doctor  nalione  Romanus  ex  patre  Gordiano  sedit 

annos  xiii  menses  vi  dies  x  post  dxci  annum  incarnationis  do- 

mini ;  depositus  iiii  idus  martii  imperante  donno  Foca  Augusto 

auno  II  indiclione  vii  et  cessavit  mense  v  et  diebus  xvi. 


Savinianus  sedit  ann.   i  menses  v  dies  ix  post  dciiii  annum 
incarnationis  domini  et  cessavit  mens.  xi  d.  xxvi. 

Bonifatiiis  III  sedit  menses  viii  et  d.  xxviii  post  dcvi  aniium 
iucarnationis  domini. 


Ei-aclius  cum  Constantiuo  filio  suo  iraperavit 
anii.  XXXI  post  dcxi  anuum  incariialiouis 
Domini. 


Bonifatius  IIII  natione  Marsorum  de  civiiate  Valeria  ex  palre 
Johanne  medico  sedit  annos  vi  menses  viii  dies  xii  post  dcvii 
aunum  incarnationis  domini  et  cessavit  mens.  vii  et  d.  xxv. 


Deusdedit  iiatione  Romanus  ex  palre  Stephano  subdiacono 
sedit  aunos  iii  dies  xx  post  dcxiii  annum  incarnationis  domini 
et  cessavit  mens.  i  et  d.  xvi. 

Bonifatius  V  natione  Campanus  de  civitate  Neapoli  sedit  an- 
nos  V  dies  xiii  post  dcxvi  annum  incarnationis  domini  et  cessavit 

mens.  vi  et  d.  xiii. 

Hoiioiius  1  nalione  Cani[iaiuis  ex  patre  Petro  Niocorsi  sodit 
annos  xii  menses  xi  dies  xvii  post  dcxxi  anuum  incarnalionis 
domini  et  cessavit  mens.  vii  et  d.  xviii. 

Severinus  natioue  Romanus  ex  patre  Abieno  sedit  ann.  i  post 
Dcxxxiii  annum  iucarnationis  domini  et  cessavit  mens.  iiii  etdies 

XXVIIII. 

Johannes  IV  natione  Dalmatia  ex  palre  Venantio  scolastico 
seditaun.  i  meuses  viiii  dies  xviii  postDC.xxxvi  ann.  incarnalionis 
domini  et  cessavit  mens.  i  dies  xiu. 

Constantinus  de  Italia  cum  Iraclona  fratre  Theodorus  I  natione  Grecus  ex  patre  Theodoro  episcopo  de 

ejus  imperavitannos  xpost  DcxLiii  aunos  incar-        civitate  Jeiusalem  sedit  aunos  vi  menses  v  dies  viii  post  dcxli 

annum  incaruationis  domiui  et  cessavit  d.  lii. 


nationis  domini. 


Marlinus  de  civitate  Tudertina  provincie  Tuscie  sedit  annos  v 
meus.  I  dies  xxvi  post  ucxlvii  annum  incarnationis  domini  et 
cessavit  dies  xxviii. 

Eugenius  I  natioue  Romanus  de  regione  Aventini  clericus  a 
cunabulis  ex  patre  Ruflauo  sedit  auuos  ii  menses  viii  dies  xxii 
post  DCLii  aunum  iucarnatiouis  domini  et  cessavil  mense  i 
d.xxviii. 

Vitalianus  natione  Signensis  provincie  Campanie  de  patre 
Anastasio  sedit  annos  xiiii  menses  vi  post  dclvi  annum  incarna- 
tionis  douiiui  et  cessavit  mens.  ii  et  d.  xiii. 


Coastantiiius    fllius   Constanlini   annos  xvi 
post  DCLXXi  anaum  incarnationis  domini. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAL\E. 

Adeodatus  natione  Romanus  ex  monaco  de  palre  Jobiano  se- 
dit  annos  iiii  menses  _ii  dies  v  post  dclxx  ann.  incarnationis  do- 
mini  el  cessavit  mens.  iiii  et  d.  xv. 


Quinta  synodus  post  dclx.wii  annum  incar- 
nationis  domini. 


Donus  natione  Romanus  ex  patre  Mauricio  sedit  annum  i  men- 
ses  V  dies  x  post  dclxxiiii  annum  incarnationis  domini  et  cessavit 
mens.  ii  et  d.  xv. 


Agatho  natione  Sicilia  sedit  anuos  ii  meuses  vi  dies  iu  post  , 

DCLxxvn  annum  incarnalionis  domini  et  cessavit  anno  i  mens.  vn  | 
d.  XV. 

1 

Leo  II  natione  Siculus  ex  patre  Paulo  sedit  mens.  x  dies  xvii  ■ 

post  DCLXXX  annum  incarnationis  domini  et  cessavit  mens.  xi  et  \ 
d.  XXII. 

Benedictus  II  natione  Romanus  ex  patre  Johanne  sedil  men-  ! 

ses  X  dies  xii  post  dclxxxiii   annum   incarnationis  domini  et 
cessavil  mens.  ii  et  d.  xv. 

Johannes  V  sedil  ann.  i  dies  x  post  dclxxxv  annum  iucarna-  < 

tionis  domiiii. 

Couo  sedit  menses  xi  d.  viin  post  dclx.xxv  ann.  incarnalionis  | 

domini  et  cessavit  mense  i  d.  xviii. 


Justinianus  annos  x  post  dclxxxviii  annum 
incarnationis  domini. 

Leo  annos  iii  post  dclxxxxvh  annum  incar- 
uationis  domini. 

Tiberius  aunos  vii  post  dcc  annum  incarna- 
tionis  domini. 


Sergius  I  sedit  annos  xiii  menses  viii  dies  xxiii  post  incarna- 
lionis  domini  dclxxxviii  annum  et  cessavit  mense  i  el  d.  xx. 

Johannes  VI  natione  Grecus  ex  patre  Platono  sedit  annos  iii 
menses  ii  dies  xiii  post  dcci  annumincarnationis  doniini  et  cessa- 
vit  mense  i  et  d.  xvim. 


Johannes  VII  sedit  annos  ii  menses  vii  dies  xvii  post  dcciih 
annum  incarnalioiiis  domini  et  cessavit  mens.  viiii. 


Justinianus  annos  vi  post  dccvii  annum  incar- 
nationis  domini. 

Philippicus  aunum  i  menses  vi  post  dccxiii 
annum  incarnaliouis  domini. 


Sisinnius  seditxx  diespost  dccvh  annum  incarnationis  domini. 

Constantinus  natione  Syrus  ex  patre  Johanne  sedit  annos  vii 
dies  XV  post  dccviii  ann.  incarnalionis  doinini  et  cessavit  d.  xl. 


Anastasiusannosjii  post  dccxv  annum  incar- 
nationis  domini. 

Theodosius  annos  i  post  dccxviii  annuin  in- 
carnatiouis  domini. 

Leo  cum  Constantino  filio  suo  annos  xxv 
post  dccxx  annum  incarnationis  domini. 

Constantinus  cum  matre  sua  Herene  impe- 
ravit  annos  x  menses  ii  dies  ii  post  dccxliih 
anuum  incarnationis  domini. 


Gregorius  II  natione  Syrus  ex  patre  Johanne  sedit  annos  xvi 
menses  viii  dies  xx  post  dccxv  ann.  incarnalionis  domini  et  ces- 
savit  d.  XXIV. 


Gregorius  III  sedit  annos   x   menses  viii   et  dies  xxiiii  post 
Dccxxxi  ann.  incaruatiouis  domini  et  cessavit  d.  viiii. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE.  325 

Zachaiias  nalione  Grecus  ex  patre  Policronio  sedit  annos  x 
menses  iii  dies  xv  post  dccxli  ann.  incarnatiouis  doniini  et  ces- 
savit  d.  XII. 


Item  Constantinus  cum  Leone  fllio  suo,  et 
Pipino  rege  Francorum  el  patricio  I^omanorum 
ejusque  filio  Carolo  et  Carolomagno  annos  xvi 
post  DccLiiii  annum  incarnationis  doniini. 


Steplianus  natione  Romanus  ex  patre  Conslantino  sedit  annos  \ 
dies  xxvui  post  dccli  ann.  incarnationis  domini  ot  cessavit  mense  i 
et  d.  y. 


Sexta  synodus  post  dcclxxii  annum  incarna- 
tionis  domini. 


Paulus  natione  Homanus  ex  patre  Constantino  sedit  annos  x 
mens.  i  post  dcclvi  ann.  incarnationis  domini  et  cessavit  anno  i 
mense  i. 

Conslantinus  ex  laicis  sedit  annum  i  et  mensem  i  post  incar- 
nationis  domini  dcclxvi  ann. 

Stephanus  III  natione  Syculus  ex  patre  Olivo  sedit  annos  m 
menses  v  dies  xxviii  post  dcclxviii  et  cessavit  d.  viii. 


Adrianus  I  natione  Romanus  ex  patre  Theodoro  de  regione 
Via  lata  sedit  annos  xxiii  menses  x  dies  xviii  post  dcglxxi  ann. 
incarnationis  domini. 


Carolus  primus  accepit  imperium  Romanum 
et  imperavit  annos  xiii  post  dccci  annum  iucar- 
nalionis  domini. 

Nicephorus  post  dcccii  annum  incarnationis 
domini. 

Michael  post  dcccxiii  ann.  iucarnationis 
domini. 

Lodoicus  cum  Lotario  fllio  suo  annos  xxv 
post  Dcccxv  ann.  incarnationis  domini. 


Leo  III  sedit  annos  xx  menses  v  dies  xvi  post  dccxcvi  ann.  ia- 
carnationis  domini  et  cessavit  d.  iii. 


Stephanus  IIII  sedit  menses  vii  post  dcccxvi  ann.  incarnationis 
domini. 


Paschalis  I  natione  Romanus  ex  patre  Marino  sedit  annos 
VII  dies  xvii  post  dcccxvii  anu.  incarnationis  domini. 

Eugenius  II  natione  Romanus  sedit  annos  iii  menses  ii  post 
dcccxxiiii  ann.  incarnationis  domiui. 

Valentinus  sedit  dies  xl  post  dcccxxvi  ann.  incarnationis  do- 
mini  et  cessavit. 


Lotarius  imperavit  anuos  x  posl  dcccxl  ann. 
incamationis  domini. 


Gregorius  IIII  ex  patre  Johanne  sedit  annos  xvi  post  dcccxxviii 
ann.  incarnalionis  domini. 


Sergius  II  natione  Romanus  ex  patre  Sergio  sedit  annos  iii 
menses  ii  post  dcccxliiii  ann.  iucarnationis  domini  et  cessavil 
d.  XV. 


Lotarius    cum    Lodoico    filio    suo    annos   \ 
post  DcccL  annum  incarnationis  domini. 


LE  LIBER  GENSUUM  DE  L'EGLISE  RGMAINE. 

Leo  IIII  natione  Romanus  e.\  patre  Dualdo  sedit  annos  viii 
menses  iii  dies  vi  post  dcccxlvii  aiin.  incarnationis  domini  et 
cessavit  d.  vi. 


Lodoicus  annos  xxi  post  dccclv  annum  incar. 
domini. 


Benedictu.s  III  natione  Romanus  sedit  aiinos  n  menses  v  post 
DCCCLV  anii.  incarnatioiiis  domini.  et  cessavit  d.  xv. 


Nicliolaiis  I  natione  Romanus  ex  pati^e  Tlioodoro  sedit  an- 
nos  viiii  meiises  ii  dies  xx  post  dccclviii  ann.  incarnationis 
domini. 

Adrianus  II  natione  Romanus  ex  patre  Talaro  episcopo  sedit 
aniios  V  post  dccclxvii  ann.  incarnationis  domini. 


Carolnsannum  I  etmenses  viii!  posl  dccclxxvi  Johannes  VIII  sedit  annos  x  dies  ii  post  dccclxxii  ann.   in- 


ann.  incarnationis  domini 


carnationis  domini. 


Carolus  impeiavit  post  dccclxxxii  ann.  in- 
carn.  domini. 


Martiiius  II  sedit  annum  i  mens.  v  post  dccglxxxii  ann.  incar- 
nationis  doniiiii. 


Adriaiius  III  nationo  Romaiuis  ex  patre  Benedicto  sedit  annum 
I  menses  iii  post  dccclxxxiii  aiin.  incarnationis  domini. 

Slepiianus  V  natioiie  Hoinanus  ox  patre  Adriano  de  Via  lata 
sedit  annos  vi  dies  viiii  post  dccclxxxv  ann.  incarnationis  do- 
mini. 

Formosns  episcopns  Porluensis  sedit  aiinos  v  menses  vi  post 
dcccxci  aiin.  incarnalionis  domini. 

Bonifatius  VI  sedit  d.  xv  post  dcgcxgvi  annum  incarnationis 
domini. 

Slephanus  VI  sedil  annuui  i  menses  iii  post  dcccxcvii  ann. 
domini. 

Romanus  nienses  iii  dies  xxii  post  dgccxgviii  ann.  incarnatiO" 
nis  domini. 

Theodorus  II  sedit  dies  xx  posl  dcccxcviiii  ann.  incarnationis 
domini. 

Johannes  VUII  '  seditannos  ii  dies  xv  post  dcccc  ann.  incarna- 
tioiiis  domiiii. 


1.  Le  chiffre  VIUI,  d'abord  ecrit,  a  ete  change  en  VIII,  de  preiniere  main ;  en  suite  do  quoi  lo  cataloguo  abaisse  d'une  unite  les 
numeros  des  papes  Jean  X,  Jean  XI,  Jean  XII  et  Jean  XIII;  comme  un  peu  plus  loin  il  dodouble  Joan  XIV  (cf.  L.  P.,  t.  II,  p.  xvill) 
la  compensation  se  fait  ct  les  chiffres  redeviennent  exacts  k  partir  de  Jean  XV. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  LEGLISE  ROMAINE. 


327 


Lodoicus...  post  dccccii  ann.  incarn.  domini 


Bencdictus  IIII  sedit  annos  iii  menses  ii  post  dccccii  aan.  iu- 
carnationis  domini. 


Leo  V  sedit  dies  xl  post  dccccv  ann.  incarnationis  domini. 

Chrisloforus  sedit  menses  vii  post  dccccvi  ann.  incarnationis 
domini. 


Berengarius.. 
tionis  dominice. 


dccccviii  ann.  incarna- 


Sergius  III  natione  Romauuse.x  patre  Benedicto  sedit  annosi 
menses  iii  dies  xvi  post  dccccvii  ann.  incarnationis  domini. 


Anastasius  III  sedit  annos  ii  menses  ii  post  dccccxiiii  ann.  in- 
carnalionis  domini. 


Berengarius  annos  ix  post  dccccxvi   annos 
incarn.  domini. 


Landoseditmensesvi  post  dccccxvi  ann.  incarnationisdomini. 


Ugo post  Dccccxxii  ann.  incarn.  dominice. 


Joliannes  IX  sedit  aanos  xiiii  meases  ii  dies  iii  post  dccccxvii 
aan.  iucarualionis  domini. 


Leo  VI  sedit  menses  vi  post  dccccxxx  ann.  incarnationis  domini. 


Berengarius...  post   dccccxxxi  ann.  incarn. 
domini. 


Stephauus  VII  sedit  annos  ii  mens.  i  post  dccccxxxi  anu.  in- 
caruationis  domini. 


Johaunes  X  sedit  annos  iiii  menses  x  post  dccccxxxii  anu.  in- 
carnationis  domini. 

Leo  VII  sedit  annos  iii  meuses  vi  dies  x  post  dccccxxxvi  ann. 
incarnationis  domini. 

Stephauus  VIII  sedit  auuos  iii  meuses  iiii  dies  xv  post  dccccxxxix 
ann.  incarnalionis  domini. 


Mariuus  II  sedit  annos  iii  meuses  vi 
ann.  incarnationis  domini. 


Xllir  pOSt    DCCCCXLII 


Lotarius  annos  n  post  dccccxlv  ann  incaru. 
domiui. 

Berengarius  cum  Alberto  filio  suo  annos  xi 
post  DCCccxLviii  ann.  incarn.  domini. 


Agapitus  sedit  auuos  x  meuses  vi  dies  x  post  dccccxlv  aun.  in- 
carnationis  domiui. 

Johannes  XI  de  Via  lata  regione  sedit  annos  vii  meuses  x  dies  y 
post  DccccLv  auu.  iucaruationis  domini. 


Otto  auuos  VI  post  dcccclxu  ann.  iucarn.  do- 

lini. 


Beuedictus  V  sedit  menses  ii  dies  v  post  dcccclxii  ann.  incar- 
nationis  domiui. 


Leo  VIII  sedit  ann.  i  menses  iiii  post  dcccclxiii  ann.  iucarna- 
tionis  domini. 


Otto  aunos  m  post  dcccclxviii  ann.  incarn. 
domiui. 


Johannes  XII  Marineusis  sedit  annos  vii  menses  xi  dies  v  post 
dcccclsiiii  anu.  iucarnationis  domiui. 


32a 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


Beiiediclus  VI  sedit  anii.  i  menses  vi  post  dcccci.xxi  ann.  in- 
carnalioiiis  domiiii. 

Donus  sedit  aniuim  i  meiises  vi  post  dccccl.xxii  ann.  incarna- 
lionis  doniini. 

Boiiifalius  V[II]    sedit  mens.   i  dies  xii  post  dcccclxxiii  ann. 
incaruutioiiis  domiiii. 

Buiiedictns  VII  sedit  annos  viiii  menses  vi  post  dccgclxxvi  anu. 
incarnatioiiis  doniini. 

Joliannes  XIII  sedit  menses  viii  post  dcccclxxxiiii  ann.  incar- 
nalionis  domini. 

Johaiiiies  XIIIl  sedil  menses  iiii  post  dccoclxxxv  ann.  incar- 
nationis  domiiii. 

Joliannes  XV  natione  Komaiius  sedit  aiinos  x  menses  vii  dies 
X  iiost  DCCccLXXxvi  aiii).  incariiationis  domini. 


Otlo  imperavil  annos  xii  post  dccccscvi  anii. 
incarn.  domini. 


Grogorius  V  natione   Saxorum  ex  patre  Otto  sedil  annos  ii 
lenses  v  post  dccccxcvi  ann.  incarnationis  domini. 


Joliamies  XVI  sedit  menses  x  posl  dccccxcvih  aiiii.  iucarna- 
lionis  domiiii. 

Silvcster  II  sedit  aiinos  iiii  mens.  i  dies  viii  post  dccccncviiii 
aiin.  iiicai  nalioiiis  domiui. 

Johaiiiies  XVII  sedil  meiises  v  post  millesimum  ii  anuum  in- 
caruatiouis  doniini. 

Johannes  XVIII  sedit  aunos  v  post  millesimum  ii  annum  in- 
carnationis  domini. 

Sergius  IIII  sedil  annos  ii  post  mviii  anii.    incarnatiouis  do- 
mini. 


Henricus  annos  x  menses  v  post  mxiii  ann. 
incarn.  domini. 


Beiiedictus  VIII  natione  de  Tusculo  ex   [lalre  Gregorio  sedit 
anuos  XI  menses  xi  dies  xxi  post  mxi  ann.  incarnalionis  domini. 


Conradus  ann.  xvi  post  msxv  ann.  incarna- 
tionis  domini. 


Johanues  XIX  ex  patre  Grcgorio  sedit  annos  viiii  menses  viiii 
posl  Mxxii  ann.  iiicaniationis  domini. 


Benedictus  VIIII  natioiie  de  Tusculano  ex  patre  Alberico  sedil 
inos  xiiii  post  Mxxxiii  anu.  incarnalionis  domini. 


Silvester  III    sedil   lvi    dies    post   mxlvii    ann.   iiicarnationis 
domiiii. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'£GLISE  ROMALNE.  329 

Gregorius   VI  de  sanclo  Joliaiiiie  ad  porlam   Lalinam  sedit 
annos  ii  post  mxlviii  anu.  incarnationis  domini. 


Ilenricus  imperavit  aunos  xi  post  ml  ann. 
incarnalionis  doniini.  —  Contia  istum  iinpera- 
torem  pugnavit  CadoUis. 


Clemens  II  sedit  annos  viiii  dies  vii  posl  ml  anu.  iucarnaliouis 
domini. 

Damasus  II  sedit  dies  .xxiii  post  mli  ann.  incaruatioiiis  domiiii. 


Hoc  tempore  fuit  bellum  Normauuorum  et 
Leoiiis  pape  kaL  jnlii  feria  vi. 

Magiia  pars  urbis  cremata  est  iu  festo  sancli 
Eustachii. 

Hoc  eiiam  anuo  siccilas  magua  fuit  a  meuse 
madio  usque  iu  \igiliam  sancte  Andrec. 


Leo  VIIII  de  geuere  Alamannia  de  Lotheris  regno  sedil  auiios  v 
meuses  ii  dies  vi  poslMLiii  aun.  incarnalionis  domini. 

Victor  II  ex  genere  Alamaniiia  sedit  anuos  ii  menses  iii  dies  xiii 
posl  .MLVii  anu.  incarnationis  domini. 


Stephanus  VIIII  sedit  meuses  viiii  post  mlix  ann.  incarna- 
lionis  domini. 

Benedictus  X  seditmcus.  x  post  MLxaun.  incarnationisdomini. 

Nicholaus  II  natione  Burgouia  sedit  aunos  ii  meuses  vi  post 
MLXi  ann.  incarnationis  domini. 


Tempore    Alexandri    islius    fuit    iucendium 
Parrioue  usque  ad  sanctuin  Felicum  in  Piucis. 


Alexander  II  natione  Mediolanensis  sedit  annos  xi  menses  vi 
dies  XXV  post  mlxiii  ann.  incariialionis  domini. 


Ilenricus  impeiavit  anuos  xvii  post  mlxxxiiii 
aun.  incarnalipuis  domiui.  Normani  iutiave- 
ruut  Romam  mense  madii  die  xxviii.  Iloc  etiam 
tempore  magiia  fuit  fames,  unde  muUi  mortui 
sunt. 

Tempore  Vicloiis  pape  et  Henrici  imperatoris 
sol  obscuratus  est  mense  februario  die  xxvi. 

Tempore  Urbani  pape  et  Henrici  imperatoris 
lerie  moius  fuit  Home  in  festo  sancte  Agneiis, 
et  castrum  saucti  Angeli  a  Romanis  captum  est 
in  festo  saucli  Laureulii.  Castrum  ipsum  sancti 
AngeU  traditum  est  Petro  Leonis  in  vigiUa 
sancti  Bartholomci.  Hoc  etiam  tempore  Jeru- 
salem  recepta  est  a  Christiauis  et  coUimpne 
ignee  ab  occidenle  iu  orientem  vise  sunt  per- 
gere. 

Heniicus  Henrici  fiUus  impeiavit  annos  xv 
post  Mcx  anu.  iiicarnalionis  Domiui.  Ab  isto 
uUimo  impeialore  Henrico  captus  est  dompnus 
Paschalis  papa. 

Tempore  PaschaUs  pape  et  predicti  Henrici 
imperatoris  cometa  slella  in  celo  apparuit. 


Gregorius  VII  sedit  annos  xii  mensem  i  dies  iiii  post  mlxxiiii 
ann.  iucaruationis  domini.  Hic  captus  est  a  Ceniio  Slephani 
apud  sauctam  Mariam  majorem  nocte  NataUs  Domini. 

Viclor  III  sedit  aun.  i  post  mlxxxvi  anu.  incarnationis  domini. 

Uibauus  II  natione  aunos  xi  menses  iiii  post  mlxxxix  ann. 
iiicarnaUonis  domini  et  cessavit  diebus  xvi. 


PascaUs  II  sedit  annos  xviii  meuscs  v  dies  vii  posl  mc  aun. 
incarnationis  domini  et  cessavit  diebus  ii. 

Gelasius  II  sedit   anuum   i    post   mcxviii    ann.  incarnatiouis 
domini. 


CaUxtus  II  sedit  annos  v  menses  x  dies  xiii  post  mcxviui  aun. 
incarnalionis  domini. 


Honorius  II  sedit  annos  v  menses  ii  dies  iii  post  mcxxv  ann. 
incarnationis  domini. 


330 


Lotai-ius  iniperavit  annos  xii  post  mcxxv  anii. 
incarnalioiiis  domini. 

Coiiradus  tempore  Innocentii  imperavit  an- 

nos post  Mcxxxvii  ann.    incarnalionis  do- 

minice. 

Innocentius  ipse  celebravit  synodum  in  basi- 
lica  Salvaloris  mense  aprilis  die  xii  et  eodem 
anno  captus  esl  apud  Gallocium  mense  julii. 


LE  LIBER  GEiXSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

Innocentius  II  natione  Roraanus  ex  patre  Johanne  de  regione 
Transtiberim  sedit  annos  xiii  menses  vii  dies  viii  post  mcxxx  ann. 
incarnationis  domini  et  cessavit  d.  ii. 


Celeslinus  II  sedit  annos  v  dics  xiii  post  mcxliiii  ann.  incar- 
nationis  domini. 

Lutius  II  natione  Boloniensis  ex  patre  Alborto  sedil  mens.  xi 
dies  iiii  post  MCXLv  ann.  incarnalionis  domini. 


TemporeEugenii  papeetConradiimperatoris, 
Roinani  Tyburtinos  vicerunt  et  quamplures  de- 
coUaverunt. 

Tempore  etiam  ipsorum  Romani  obsederunt 
Yiterbium  mense  madii  die  xxv. 


Eugenius  III  natione  Pisaiuis  sedit  annos  viii  raenses  iiii  dies 
XX  post  McxLvii  ann.  incarnationis  domini  et  cessavit  dies  ii. 

Anastasius  IIII  natione  [{omanus  ex  patre  Benediclo  sedit 
ann.  i  menses  iiii  dies  xxiiii  post  mcliii  anii.  incarnatiouis 
domini. 


Fredericus...  post  mclv  ann.  incarnationis 
domini. 

Tempore  Adriani  predictus  Fredericus  Romam 
venit  xiiii  kal.  juliiet  tunc  prefeclus  destruitur. 

In  tertio  anno  Alexandri  pape  Mediolanum  a 
prescriplo  Frederico  destruitur  mense  raartii. 

VII  anno  ejusdem  pape  Alexandii  apud  Tus- 
culuni  Romanus  exercilus  a  Tlioutonicis  victiis 
est  iiii  kaL  julii. 

x°  vero  auno  ipsius  Albanum  a  Romanis  con- 
crematuin  est  vi  idus  aprilis. 


Adiianus  IIII   natione  Anglicus  sedit  annos  ini  raenses  viii 
dies  xxviii  post  mclv  ann.  incarnationis  domini. 


Alexander  III  natione  Tuscus  patiia  Senensis  ex  palre  Ranutio 
sedit  annos  xxi  ra.  xi  d.  is  post  mclviiii  ann.  incarnationis  do- 
raini.  Hic  vicit  iiii  scismaticos  Octavianum,  Guidoneni  Gremea- 
sem,  Johannem  Strumensem  et  Landonem.  Primus  fecit  se  voci- 
tari  Victorera,  secundus  Paschalem,  tertius  Galixtum,  quartus 
Innocenlium. 


Lutius  lil  natione  Tuscus  sedit  annos  iiii  menses  ii  dies  xviii 
post  MCLxx.\i  ann.  incarnationis  doiiiiui. 

Urbanus  III  natione  Lonbardus  sedit  aunum  i  menses  x 
dies  XXV  post  mclxxxv  ann.  incarnationis  domini. 

Gregorius  VIII  natione  Beneventanus  sedit  annos  i  dies  xxvii 
post  MCLXxxvi  ann.  incarnationis  domini. 

Clemens  III  natione  Romanus  de  regione  Pinee  ex  patre 
Johanue  Scolari  et  ex  matre  Maria  sedit  annos  iii  menses  ii 
dies  XX  post  mclxxxviii  ann.  incarnationis  domiui. 


Gelestinus  III  natione  Romanus  de  regione  Areula  ex  patre 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


331 


LXIIL    —    De    NOMINIBUS  '    ET     TEMPOniBUS    CONSTITLTIO- 
NIDUS   ET  ACTIBUS   PONTIFICUM   liOMANORUM. 

Venerabili  patri  et  domiiio  I.  priori  el  coteris  fra- 
tribus  A.  sacerdos  licet  indignus  ejusdem  ecclesie  om- 
nium  fralrum  minimus  in  Christo  salutem.  Filiorum 
est  precepto  patrisobedireetin  hiisque  ad  communem 
nlilitatem  pertinere  noscnnlur,  in  quantum  Spiritus 
Sancti  gratia  largitur,  pro  posse  etnosse  operam  dare. 
Precepto  itaque  et  voluntati  veslre,  diligende  pater, 
ut  polui  obedivi,  et  nomina  et  tempora  vel  actus  Ro- 
manorum  presulum  a  bealo  Petro  apostoloium  prin- 
cipe  usque  ad  noslra  tempora  in  unum  parviim  vohi- 
meu  adunare  curavi.  Obsecro  itaque  ut  que  corrigenda 
suiit  corrigalis  el  pro  tanto  labore  orationum  vestra- 
rum  munus  michi  liumililer  petenti  repeiidatis,  qua- 
tinus  apud  auctorem  nostrum  Jhesum  Christiim  pro 
meis  dignemini  iutercedere  peccatis. 

Bealissimus  Petrus  apostolorum  princeps,  filius 
Johannis,  frater  Andree,  primus  sedit  in  Antiochfa 
annisvii.  Hic  tempore  Neronis  imperatoris  ingressus 
urbem  Romamseditannosxxv, mensesii,difisviii.Fuit 
autem  temporibus  Tyberii  Cesaris  et  Gaii  et  Tyberii 
Claudii  et  Neronis.  Hic  scripsit  ii  epistolas  que calhoUce 


1.  Cet  autre  catalogue  est  fort  anterieur  a  celui  de  Cencius, 
puisquMl  s'arrcte  a  Eugcne  III  (1145-1153).  II  fait  doublo  emploi 
avec  le  precedent;  aussi  n'a-t-il  point  ete  admis  dans  la  seconde 
recension  du  Liber  Censuum  (U'  et  suiv.).  Peul-etre  provicnt-il 
de  qucIqu'uno  dcs  compilations  qui  ont  precede  colle  do  Cencius  ; 
justeinent  rune  d'oIIes  remontait  au  temps  d'Eugune  III.  Cf.  Etude, 
p.  IG.  L'auteur  se  designe  dans  lo  prologue  par  riniliale  A,  qui 
ne  suffit  pas  a  ridontifier,  pas  plus  que  Tinitiale  I  no  ponnet  de 
retrouver  le  nom  du  priour  a  qui  la  composition  elait  dediee. 
Cetait  sans  doute  le  prieur  de  Tun  des  chapitres  de  Ronio.  A  Ven 
croire,  il  aurait  accompli  un  travail  fort  meritoire  {lanto  labore). 
En  realitc,  il  s'est  bornc  a  faire  des  extraits  du  Liber  Pontificalis, 
d'apres  un  manuscrit  qui  allait  jusqu^au  pape  Hadrien  I,  en  s'ai- 
dant  aussi  d'un  cataloguc  complemontaire-  Ce  qu'il  y  a  ajoute, 
^a  et  la,  esl  do  nullo  valcur. 


nominantur  et  evangelium  Marci.  Qui  Marcus  auditor 
ejus  fuit  et  filiu.s  de  baptismo.  Hic  ordinavit  duos 
episcopos  Linum  et  Cletum  qni  presentiaiiter  omne 
ministerium  sacerdotale  in  urbe  Homa  populo  vel 
supervenieiitium  exhiberent.  Bcatus  aiitein  Petrus  ad 
orationem  et  prcdicationem  populum  erudiens  vaca- 
bat.  Hic  bealum  Clenientem  episcopum  consecravit 
eique  cathedram  vel  omuem  ecclesiam  disponendam 
com[m]isit,  et  potestatem  solvendi  et  ligandi  tradidil. 
Post  hoc  III  kal.  julii  cum  Paulo  martirio  coronatur. 
Hic  fecit  ordinationes  per  mensem  decembrem,  epis- 
copos  III,  presbyteros  x,  diaconos  vii. 

Linus  natione  Italus  regionis  Tuscic  p.itro  Hercn- 
liano  sedit  aniios  xi,  menses  iii,  dies  xii.  Hic  ex  pre- 
ceplo  beali  Pelri  constituil  ut  mulier  velato  capite  ec- 
clesiam  intraret.  Hic  fecit  ordinationes  ii  per  niensem 
decembris,  episcopos  xv,  presbytcros  xviii.  Obiil  ix  kal. 
octobris.  Qui  sepultus  est  juxta  corpus  beati  Pelri  in 
Vaticano. 

Cletus  iiationc  Homaiius  de  rcgione  Vico  palricii 
patre  Emiliaiio  sedit  aiinos  ix,  menses  ii,  dies  x.  Hic 
ex  precepto  beati  Pelri  sxv  presbyteros  ordinavit  in 
urbe  Roma  per  mensem  decembris.  Qui  etiam  se- 
pultus  est  juxta  corpus  beati  Petri  in  Vaticauum  vi  kaL 
madii  et  cessavit  episcopalus  dies  xx.  Diio  fuerunt 
episcopi  cor',  unum  scilicet  post  alium,  temporibus 
beati  Petri  apostoli. 

Clemens  natione  Romanus  de  regioue  Celio  monle 
ex  patre  Faustino  sedit.  annis  ix,  mcnses  ii,  dies  x. 
Hic  fecit  viii  regiones  dividi  notariis  ecclesie  qui  gesta 
martirum  soUicite  et  curiose  unusquisque  per  regio- 
nem  suam  perquirerel.  Hic  fecit  ordinationes  ii  per 
raensem  decembris,  presbyleros  x,  diaconos  ii,  episco- 
pos  per  diversa  loca  numeio  xv;  viiii  kah  decembiis 
sub  Trajano  martirio  coronalur.  Qui  etiam  sepuUns  est 
in  Grecia  et  cessavit  episcopatus  dies  \\i. 


1.   L'abrcviatcur  aura  ocrit  d'abord  corepiscopi ,    de 
conformo  a  la  situ.Ttion  dc  Lin  et  de  Clct,  sclon  le  L.  r 


332  LE  LIBER  CENSUUM 

Anacletus  iiatione  Grecus  de  Athenis  ex  patre  An- 
liocho  sedit  annos  xii,  menses  x,  dies  vn.  Hic  meino- 
riam  beati  Pctri  composuil  ct  conslruxit ;  alia  loca  ubi 
episcopi  reconderentur  sepulture  fecit  dum  presbyter 
factus  fuisset  a  bealo  Pelro.  Hic  constituit  ut  clericus 
nec  comam  nutriat  nec  barham,  sed  radat.  Hic  fecit 
ordinationes  ii  per  meiisem  decembris,  presbyteros  v, 
diaconos  iii,  episcopos  per  divcrsa  loca  numero  vi  et 
cessavit  episcopatus  dies  xiii;  iii  kal.  madii  sub  Sevcro 
et  Marco  marlirio  coiouatLir,  et  est  sepultus  juxta  cor- 
pus  beali  Petri. 

Evaristus  natione  Grecus  ex  palre  Judeo  nomine 
Juda  decivitate  Bethleem  sedit  annos  xiii,  meuses  vii, 
dies  II.  Fuit  aulem  temporibus  Domitiani  et  Nerve 
et  Trajani  a  consulatu  Valentis  et  Veteris  usque  ad 
Gallum  et  Braduam  consules.  Hic  titulos  in  urbe  Roma 
divisit  prcsfyleris  et  seplem  diaconos  ordinavit  qui 
custodirent  episcopum  predicantem  propter  stilimi  ve- 
ritatis.  Hic  fecit  ordinationes  iii  per  mensem  decem- 
brem,  presbyteros  vii,  diacoiios  ii,  episcopos  per  di- 
versa  loca  numero  xv.  Hic  sub  Trajauo  vi  Ivaleudas 
novembris  marlirio  coronatus  est  et  sepullus  jnxta 
corpus  beati  Pelri;  et  cessavit  cpiscopatus  dies  xviii. 

Alexander  nalione  Romaiius  ex  palre  Alexandro 
passionem  Domiui  miscuit  iu  secreta  misse  et  aquam 
aspersionis  benedici  cum  sale  constituit.  Hic  Tecitoi'- 
dinationes  iii  per  mensem  decembrem,  presbyteros  vi, 
diaconos  ii,  episcoiios  per  diversa  loca  numcro  v.  Qni 
eliam  sepultus  est  iu  via  Nimipntaua,  ubi  sub  Aure- 
liano  decollatus  est  v  nou.  madii. 

Syxtus  natione  Romanus  constituit  ul  ministeria 
sacra  non  laugerentur  nisi  a  ministris  ct  ut  missaium 
celebratioiie  Sanctus,  Sanctus,  Sanctus  decantenlur. 
Hic  fecit  ordinationes  iii  per  mensem  decembrem, 
presbyteros  xi,  diaconos  ini,  episcopos  per  diversa  loca 
iiumero  iiii.  Qui  ctiam  sub  Adriano  iii  non.  aprilis 
passus  est  etsepultus  juxla  corpus  beati  Petri. 

Telephorns  natione  Grecus  ex  patre  anacorita  con- 
stituit  in  nocte  Nalivitatis  Domiui  missam  celebrare 
et  hymuum  angclicum,  id  est  Gloria  in  excelsis  Deo 
soUempniter  decantare.  Hic  constituit  jejunium 
vii  epdomadarum  ante  Pascha  et  ut  omni  tempore  ante 
hore  III  cursum  nullus  presumeret  missas  celebrare, 
qua  hora  dominus  noster  ascendit  crucem.  Hic  fecit 
ordiuationes  iiii  per  mensem  decembrem ,  presby- 
teros  XII,  diaconos  viii,  episcopos  per  diversa  loca  nu- 
mero  xiii ;  et  iiii  non.  madii  sub  Antonio  marlirio 
coronatur,  ct  sepuUus  est  juxta  corpus  beati  Petri. 

Ygiuus  fecit  ordinaliones  iii  per  mensem  decem- 
brem,  presbiteros  xv,  diaconos  v,  episcoposper  diversa 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

loca  numero  vi,  et  iiii  idus  januarii  martirio  corona- 
tns  est  snb  Severo  et  Marco,  et  sepultus  est  juxta  cor- 
pus  beati  Petri. 

Pius  constituil  ut  sanclum  Pascha  die  dominico 
celehrareUir.  Hic  constituit  hereticum  venientem  ex 
Jndeorimi  iieresi  suscipi  et  baptizari  et  constitutum  de 
ecclesia  fecit.  Hic  fecit  ordinationes  v  per  mensem 
d.ecembrem,  presbytcros  xviiii,  diacouosxxi,  episcopos 
per  diversa  loca  nnmero  xxv.  Qui  etiam  sepultus  est 
juxta  corpus  beati  Petri  in  Vaticano  v  idus  julii  et 
Antoni  martirio  coronatus  est. 

Anicetns  constituit  secundum  bealiPetri  preceptura 
ut  clerici  in  modum  sperule  desuper  capita  raderent. 
Hic  fecit  oidinaliones  v  per  inensem  decembrem, 
presbyleros  xix  ,  diaconos  iiii ,  opiscopos  per  diversa 
loca  mimero  xii.  Obiit  martir  xv  kal.  mailii  et  sepul- 
tus  est  in  cimiterio  Calixti. 

Sother  constituit  ut  nnlla  monacha  pallam  sacratam 
conlingeret  nec  incensum  in  sancla  ecclesia  poneret. 
Hic  fecit  ordinationes  iii  per  ifiensem  decembrem, 
presbyteros  viii,  diaconos  ix,  episcopos  per  diversa 
loca  niimero  xi.  Qui  etiam  obiit  marlir  et  sepnltus  est 
in  cimilerio  Calixti  via  Apia  x  kal.  madii. 

Eleutherns  accepil  epistolam  a  Lutio  Britanio  rege 
ul  chrislianus  efricerelur  per  ejns  mandatum  ct  iterum 
mandavit  ut  nulla  esca  usualis  a  christianis  repudiare- 
tur  maxime  fidelibns  quod  Deus  creavit,  que  tameii 
ralionalis  et  humana  est.  Hic  fecit  ordiuationcs  iii  per 
mensem  decembris ,  presbyteros  xii,  diaconos  viir, 
cpiscopos  per  diversa  loca  numero  xv.  Obiil  martir 
VII  kal.  junii  et  sepnllns  cst  jnxta  corpns  heali  Petri 
in  Valicano. 

Viclor  conslilnit  ad  interiosationem  sacerdotum  de 
circulo  Pasche  cum  presbyteris  et  episcopis  facla  col- 
latione  et  accersito  Theophilo  episcopo  Alexandrie  ut 
a  xiiii  luiie  id  est  mensis  usque  ad  xxi  die  dominico 
cuslodiatur  sanctuin  Pascha.  Hic  sub  Severo  principe 
VI  kaL  augusii  niarlirio  coionatns  cst  ct  sepultus 
juxta  corpus  beati  Petri. 

Zepherinus  constituit  ut  presentibus  clericis  el  lai- 
cis  fidelibus  sive  clericus  sive  levila  sive  sacerdos  or- 
dinaretur.  Hic  fecit  ordinatioues  vii  per  mensem  de- 
cembrem ,  presbyteros  xnii,  diaconos  vii,  episcopos 
per  diversa  loca  numero  xiii  et  vii  kaL  septembris 
martir  coronatur.  Qui  etiam  sepultus  est  cimiteriosuo 
juxla  cimilerium  Calixti  via  Appia. 

Calixtus  constituil  jejunium  die  sabbato  terin  anno 
fieri.  Hic  fecit  basilicam  Transtyberim.  Hic  fecit  aliud 
cimiterium  in  via  Apia  ubi  multi  sacerdotes  et  marty- 
res  requiescunt.  Hic  sub  Alexandri  persecutione  vi 


LE  LIBER  CENSUUM 
idiis  oclobris  marlii-  effectus  est.  Qni  etiam  sepultus 
est  in  cimiterio  Calepodii  via  Aurelia. 

Urhanus  fecit  omnia  ministeria  sacrata  argentea 
et  palenas  argenteas  .\xv  posuit.  Hic  vero  confessor 
e.\titit  lemporibus  Diocliciani.  Hic  sua  traditione 
multos  convertit  ad  fidem  et  ad  baptismum  et  creduli- 
tatem ,  etiam  Valerianum  nobilissimum  virum  spon- 
sum  sancte  Cecilie  et  fratrem  ejus,  quos  etiam  usque 
ad  martirii  palmam  perdu.\it,  et  per  ejus  mouila  multi 
martirio  coronati  sunt.  Hic  fecit  ordinationes  v  per 
mensem  decembris,  presbyteros  i.\,  diaconos  v,  epis- 
copos  per  diversa  loca  numero  vni.  Qni  ctiam  sepullus 
est  in  cimiterio  pretaxatovia  Apia  martiriocoronalus. 
Quem  sepelivit  beatus  Tyburius  viii  kal.  jnnii. 

Ponlianus  fecit  ordinationes  ii  per  mensem  decem- 
bris,  presbyteros  vi,  diaconos  v,  episcopos  per  diversa 
loca  numero  vi.  Hic  exilio  deporlatus  sub  Alexandro 
in  insula  Bucina,  et  Severo  et  Quintiliauo  consulibus 
in  eadem  insula  afflictus  et  fuslibus  maceratus  marti- 
rio  coronatus  defuuctus  est  xiii  kaL  decembris  et  in 
ejusdem  loco  ordinatus  est  Autheros  xi  kaL  decem- 
bris.  Quem  videlicetPontianuni  beatus  Fabianus  ad- 
duxit  cum  clericis  per  navem  et  sepelivit  in  cimiterio 
Calixti  via  Apia. 

Antiierius  gcsta  marlyrum  diligenler  a  notariis 
exquisivit  et  in  ecclesia  recondidit  propter  quendam 
Maximianum  presbiterum  qui  martir  coronatus  est. 
Hic  fecit  unum  episcopum  in  civitale  Fundis  Campa- 
nie  per  mensem  decembris.  Hic  sub  Maximiano  iii 
non.  januarii  martir  coronatus  est. 

Fabianus  divisit  [rejgiones  '  diacouihiis  et  fecit 
diaconos  vii  qui  vii  notariis  preessent,  ut  gesta  mar- 
lirum  in  iulegro  et  fideliter  coUigerent.  Hic  fecit  ordi- 
nationes  v  per  mensem  decembris,  presbyteros  xxii, 
diaconos  vii,  episcopos  per  diversa  loca  numeio  xi. 
Hic  xiii  kaL  februarii  sub  Detio  martir  effectus 
est. 

Cornolius  aule  passionem  suain  omnia  ecclesie  tra- 
didit  Stephano  diacono  suo.  Hic  fecit  ordinationes  ii 
per  mensem  decembris,  presbyteros  iiii,  opiscopos  per 
diversa  loca  numero  vii.  Hic  xviii  kal.  oclub.  sub 
Detio  martir  effectus  est. 

Lulius  fecit  ordiuationes  iii  per  mensem  decemhris, 
presbyteros  iiii,  diaconos  iiii,  episcopos  per  diversa 
loca  nuniero  xvii.  Hic  precepit  ut  ii  presbyteri  el  iii 
diacoui  in  omni  loco  non  desererent  propter  testimo- 
nium  ecclesiasticum.  Hicsub  Yaleriano  et  Galieno  ca- 


1.  Cod.  digiones. 


DE  L'EGLISE  ROMAIiNE. 


333 


pite  truncatus  est  xi  kaL  septembris.  Qui  etiam  sepul- 
tus  est  in  cimiterio  Calixti  via  Apia. 

Stephanusconstiluit  ut  vestimenta  ecclesiastica  qai- 
bus  Deo  ministratur  sacra  sint  et  honesta,  quibus 
aliis  usibus  uemo  debet  perfrui  quam  ecclesiasticis. 
Hic  fecit  ordinationes  ii  per  mensem  decembris, 
preshyteros  vi,  diaconos  v,  episcopos  per  diversa  loca 
numero  iii.  Hic  sub  Valeriano  et  Gallicano  et  Maximo 
martirizatus  esl.  Qui  etiam  sepultus  est  in  cimiterio 
Calixti  via  Apia  iiii  non.  augusti. 

Sixtus  II  fecit  ordinationes  ii  per  mensem  decem- 
bris,  presbyteros  iiii,  diaconos  vii,  opi.scopos  per  di- 
versa  loca  numero  ii.  Hic  suh  Decio  imperatore  capite 
truncatus  est  viii  idus  augusti.  Qui  etiam  sepultus 
est  in  cimiterio  Galixti  via  Apia. 

Dionisius  presbyteros  in  urbe  Roma  in  titulis  con- 
slituit  singulos  in  singulis  piopter  penitentes  susci- 
piendos  et  propter  baplisma.  Hic  fecit  ordinationes  ii 
per  mensem  decembris,  presbyteros  xii,  diaconos  vii, 
episcopos  per  diversa  loca  numero  viii.  Hic  marlirio 
sub  Claudio  et  Paterno  vitam  finivil  vi  kal.  januarii. 
Qiii  etiam  sepultus  est  in  cimiterio  Calixti  via  Apia. 

Felix  constituit  super  memoriam  martirum  missas 
celebrari.  Hic  fecit  basilicam  in  via  Aurea.  Hic  fecit 
ordinationes  ii  per  mensem  decembris ,  presbyte- 
rcs  viii,  diaconos  v,  episcopos  per  diversa  loca  nu- 
mero  v.  Hic  sub  Claudio  principe  martir  coronatus 
est  iiii  kal.  junii  et  sepultus  est  in  supradicta  basilica 
quam  ipse  fecit. 

Eulicianus  constituit  fruges  super  altare  tanlum 
fabas  et  uvas  benedici.  Hic  temporihus  suis  per  di- 
versa  loca  ccc'°'  xl'»  ii"'  martires  manu  sua  sepelivit. 
Hic  fecit  ordinationem  i  per  mensem  decembris, 
preshyteros  xiiii,  diacouos  v,  episcopos  per  diversa 
loca  numero  ix.  Hic  ohiit  xi  kal.  augusti;  qui  etiam 
sepultus  est  in  cimiterio  Calixti  via  Apia. 

Guaius  conslituit  ut  per  oinnes  gradus  primum  as- 
cenderet  si  quis  episcopus  fieri  mereretnr.  Hic  fecit 
ordinationes  iiii  per  mensem  decemhris,  presbyteros 
XXV,  diaconod  viii,  episcopos  per  diversa  loca  uumero  v. 
Hic  sub  Dioclitiano  principe  martir  coronalus  est 
X  kal.  madii.  Qui  etiani  sepultus  est  in  cimilerio 
Calixti  via  Apia. 

Marcellini  autem  tempore  fuit  tam  magna  porsecu- 
tio  ut  infra  xxx  dies  xvii  milia  hominum  promiscui 
sexus  per  diversas  provintias  martirio  coronarentur 
christiani.  Pro  qua  re  et  ipse  Marcellinus  ad  sacrifi- 
candum  ductus  cst  ut  turrificaret,  quod  el  fecit ;  et  post 
paucos  dies  penitentia  ductus  a  Diocliciano  pro  fide 
Christi  capite  truncaius  est.  Cujus  corpus  jacuit  ia 


334  LE  LIBER  CENSUUM 

plalca  ad  exemplum  christiaiiorum  dies  x.w.  Mar- 
[cellus]  vero  presbyter  jussu  beali  Pelri  cnm  presby- 
teris  et  diaconibus  noctu  collegit  eum  el  sepelivit  in 
via  Salaria  in  cimiterio  Priscille. 

Marcellus  fecit  cimiteria  via  Salaria  et  xxv  titulos 
in  urbe  Roma  conslituit  quasi  diocesis  proptcr  baplis- 
mum  et  penilentiam  multorum  qui  convertel)anlur  e.\ 
paganis,  ct  piopter  sepulturas  niartirum.  Hic  ordina- 
navit  XXV  prosbyteros  iii  urbe  Roma  ct  ii  diaconos 
per  mensem  decembris,  episcopos  per  diversa  loca  nu- 
mero  xxi.  Hic  sub  Diocliliano  capile  truncalus  esl 
XVII  kaL  februarii.  Lucina  vero  proscripta  est. 

Ensebii  temporo  iuventa  est  crux  domini  nosUi 
Jhesu  Chrisli  v  nonis  madii  el  baptizatus  est  Judas 
qui  est  Ciriacus.  Uic  herelicos  invenit  in  urbe  Roma 
quos  etiam  ad  mauus  imposiiionem  reconciliavit.  Hic 
fecit  ordinalionom  i  per  mensem  dccembri.«,  preshy- 
teros  xiii,  diaconos  in,  episcopos  per  divoisa  loca  uu- 
mero  xiiii,  et  niai'tirio  coronalns  est.  Qui  eliam  sepul- 
tus  esl  in  cimitcrio  Cali.xti  via  Apia  vi  non.  octubris. 

Meltiades  constituit  ut  nulla  ralione  dominico  die 
aul  quinta  feria  jejunium  celebraretur,  quia  oos  dies 
pagani  qi:a.si  sacros  celebrabant.  Huic  inter  mi?sarum 
sollempiiia  revehala  sunt  uomina  1111°'' Coi[onatorum]. 
Hic  fecil  ordinnlionem  i  permensem  decembris,  pres- 
byteros  vii,  diacoiios  v,  episeoiios  per  diversa  loca  mi- 
mero  xi,  et  v  idus  deccmbris  inaiiiiio  coronaliis  cst  et 
sepullus  in  cimiterio  Cali.\li. 

1  Silvcster  constituil  ut  baptizatum  liiiiat  presbyter 
crismale  propter  occasionem  repentine  inortis,  et  ut 
iiuUus  laicus  crimen  aiideat  inferre  et  ut  sacrificium 
iion  in  serico  neque  in  panno  tincto  celebraretur  sed 
lantum  in  liiieo  de  lerra  procreato.  Hujiis  temporibus 
Nicena  siiiodus  celehrata  est  et  11  kal.  januarii  dor- 
mivil  in  pace. 

Marcus  constiluit  ut  episccpus  Hostiensis  qui  con- 
secrat  Romanum  pontificem  pallio  uteretur  et  ab  eodem 
episcopo  urhis  Rome  consecraretur.  Hic  fecit  ordina- 
tiones  11  per  meusem  decembris,  [presbyteros]  xxv, 
diaconos  vi,  episcopos  per  diversa  loca  numero  xxvii. 
Obiit  iiii  non.  octubris  et  sepultus  esl  iii  cimilerio 
Balbine  quod  ipse  fecit  in  via  Ardeatina. 

Juliusconstituit  utnullus  clericus  qualibet  causa  iu 
publico  ageret  nisi  in  ecclesia.  Hic  fccit  Iria  cimiteria, 
unum  via  Flamiuea ,  aliud  Aurelia  el  aliud  via  Por- 
tuense.  Hic  fecit  ordinatioues  iii  per  meiisem  decem- 
bris,  presbyteros  xviii,  diaconos  iiii,  episcopos  per  di- 


Tompo 


ilvcstri  celcbrala  fuit  Nicena  synodus. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

versa  loca  numero  viii.  Obiil  inartir  11  idus  aprilis  et 
sepullus  est  in  cimiterio  Calepodii. 

Liberius  sub  ConslaiUiniano  exulatiis  et  confessor 
eHectus  esl,  et  sepullus  v  idns  septembris  in  cimilerio 
Priscille.  Hic  fecil  ordiuationes  11  permensem  decein- 
bris,  preshyteros  xviii,  diaconos  v,  episcopos  per 
diversa  loca  numeio  xix. 

Felix  declaravil  Conslantium  filium  Constaulini  he- 
reticum  cl  rebaptizalnm  sccundo  ab  E[uJsehio  Nicome- 
diense  episcopo  et  pro  hoc  ab  eodem  Constautino 
III  idus  novembris  capile  liiincatus  est.  Cujus  corpus 
rapuit  Damasus  presbyter  cum  aliis  chrisliaiiis  et  se- 
pelivit  eum  in  hasiiica  qiiam  ipse  fecerat  in  via  Au- 
iclia.  Hicfecitordiiiationem  1  pcr  mciisem  decemhris, 
presbyleios  xxi,  diaconos  v,  episcopos  pei'  divnisa  ioca 
uumeio  XIX. 

Uamasus'dorniivitinpaceiiii  idus  decemhris.  Hujus 
tempore  Constautiuopolitana  siiiodus  celehrala  est  et 
Julianus  Aposlata  extitit.  Hic  conslituit  ut  psalmi  cum 
Gloria  palri  distincte  die  noctuque  canerentur  [jerom- 
nes  ccclesias.  Hic  precepit  ut  in  missarum  celebra- 
lione  presbyteifatiatconfessionem  anlequam  ad  altaro 
accedai.  Ilic  accusatiis  de  adulterio  facta  sinodo  epis- 
coporum  pui-galus  cst  ct  fecil  couslitutum  do  ecclesia. 

Syiitius  fecil  oitlinationes  v  per  mensem  dccem- 
bris,  preshyleros  xxxi,  diaconos  xvi ,  episcopos  per 
diversa  loca  iiumero  xxxiii.  Qui  obiit  nono  kalend. 
marliiet  sepullusest  iii  ciniilerio  Priscille  via  Salaria. 

.\naslasius  coustituit  ut  quoticnsciimque  evaugclia 
sancta  recilarentur  saceidotes  non  scderent  sed  curvi 
starent.  Hic  fecit  basilicam  quo  dicitur  Crescentiaua 
in  regione  secunda  in  via  Mamertini  in  urhe  Roma.  Et 
hic  conslituil  ut  iiullus  clericus  transmarinus  rccipe- 
reiur  nisi  sui  episcopi  desigui  cirographo  quia  eodem 
tempore  Manichei  inveuti  suut  in  urbe  Roma.  Hic 
fecit  orJinationes  11  per  mensem  decembris,  prcsby- 
teros  xviiii,  diaconos  v,  episcopos  per  diversa  loca 
numero  xi.  Qui  obiit  vi  kal.  madii  et  sepultus  est  in 
cimiterio  suo  ad  Ursum  pilatum. 

Linocentius  couslituit  sabbato  jejunium  celehrare 
quia  sahbato  Dominus  in  sepulcro  positus  est  et  dis- 
cipuli  jejunaverunt.  Hic  fecil  ordinationes  iiii  in  urbe 
Roma  per  meusem  decembris,  presbyteros  xxx,  dia- 
conos  XII,  episcopos  per  diversa  loca  numero  liii.  Qui 
etiam  obiit  vi  kal.  augusti  in  cimiterio  ad  Ursum 
Ijileatum. 

Zosimus  mulla  couslituit  ecclesie  et  fecit  coiistitu- 


lacse  ;  Constantiiioiiolitana  sinodus. 


LE  LIBER  CENSUUM 

liini  ut  diaconi  leva  tecta  habercnt  de  palleis  linosle- 
mis  et  per  p;ti[ochias]  concessit  cei[eum]  benedici,  et 
precepit  ut  nullus  clericus  in  poculis  publicis  piopi- 
naret  nisi  lanlum  celle  fldelis  maxime  clericornm.  Ilic 
fecit  ordinationem  in  urbe  Roma  i,  presbyteros  x, 
diaconos  iii,  episcopos  per  divcrsa  loca  nuiiiero  viii. 
Qui  eliam  obiit  viii  kl.  januarii  et  sepultus  est  in  via  . 
Tyburtina  juxta  corpus  beali  Laurentii  martyris. 

Bonifatius  interdixit  monachabus  ne  sacrata  vasa 
vel  pallas  altaris  contingerent.  Hic  fecit  ordinationemi 
per  mensem  decembris,  presbyteros  xiiii,  diaconos  iii, 
episcopos  per  diversa  loca  numero  xxxvi.  Obiit  viiii 
kl.  novembris  et  sepultus  est  in  via  Salaria  juxtacorpus 
sancti  Felicis  martyris. 

Celestini^  tempore  Effosinasinoduscelebralaest.  Hic 
fecit  ordinationes  iii  per  mensem  decembris,  presby- 
teros  xxxii,  diaconos  .\ii,  episcopos  per  diversa  loca 
numero  xlvi.  Obiit  viii  idus  aprilis  el  sepultus  est  in 
cimiterio  Priscille  via  Salaria. 

Syxtus  post  annum  i  menses  viii  incriminatus  a 
quodam  Basso  de  aduUerio.  Eo  tempore  audiens  hoc 
Valentiniauus  Augustus  jussit  concilium  congregari, 
et  facto  conventu  cum  magna  examinatione  judicio 
sinodico  purgalur  a  lvi  episcopis  et  condempnatur 
Bassus  a  sinodo.  Hic  fecit  ordinationes  iii  per  men- 
sem  decembris,  presbyteros  xxviii,  diaconos  xii  epis- 

copos  per  diversa  loca  numero  lii.  Obiit etsepultus 

est  via  Tiburlina  in  cripta  juxta  corpus  beali  Lau- 
rentii. 

Leo^  ecclesiaui  a  Nesloriana  et  Euticiaua  heresi  libe- 
ravit  et  Dioscoii  superbia[m]  calcavit.  Uic  conslituit  ut 
inter  actionem  sacrificii  diceretur  Sanctum  sacrifl- 
cium  et  cetera.  Hujus  lemporibus  siuodns  Calcedo- 
nensis  couvenit.  Hic  fecit  ordinationes  iiii  per  mensem 
decembris,  presbyteros  lxxxi,  diaconos  xxxi,  episcopos 
per  diversa  loca  numero  clxxxv.  Obiit  iiii  idus  aprilis 
6t  sepultus  est  apud  bealum  Petrum  apostolum. 

Ylarus  fecit  conslitutum  de  ecclesia.  Hic  fecit  ordi- 
nationem  i  per  menseni  decembris,  presbyteios  xxv, 
diaconos  vi,  episcopos  per  diversa  loca  numero  xxii. 
Obiit...  et  sepultus  est  ad  sanctum  Laurentium  in 
cripta  juxta  corpus  Sixti  episcopi. 

Simplilius  primum  fecit  ordinationem  in  urbe 
Roma  in  mense  februarii  presbyteros  lviii,  et  obiit  vi 
non.  inadii  et  sepultus  cst  in  basilica  beati  Pelri 
apostoli. 


1.  En  marge  :  Effcsina  sinodus. 

2.  En  m:iy(/e  :  Calccdonensis  sinodus. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE.  335 

Felix  fecil  basilicam  sancti  Agapiti  juxla  basilicam 
sancti  Laurentii  martyris.  Sub  hujus  episcopatu  ite- 
rum  venit  relalio  de  Grecia  Petrum  Alexandrinum 
revocatum  ab  Achalio  episcopo  Constantinopolitano. 
Tunc  venerabilis  Felix  archiepiscopus  sedis  apostolice 
urbis  Roine  inittens  defensorem  cum  consilio  sedis 
sue,  facto  concilio  dampnavit  Achalium  cum  Petro. 
Hic  fecit  ordinationes  ii  in  urbe  Roma  per  mensem 
dccembris,  presbyteros  xxviii,  diaconos  v,  episcopos 
per  divcrsa  loca  numero  xxxi.  Obiit...  Hicsepultus  est 
in  basilica  beati  Pauli  apostoli. 

Gelasius  Gelasianum  composuit  et  ymnos  et  trac- 
talus  in  inodum  beali  Ambrosii.  Declaravit  etiam  qui 
libri  recipi  debeant  in  ecclesia,  qui  contempni.  Hic 
fecit  ordinaliones  ii  in  urbo  Roma  in  raense  decem- 
bris  et  februarii,  presbyteros  xxxii,  diaconos  ii,  epis- 
copos  pcr  diversa  loca  numero  lxvii.  Obiil  xii  kl.  de- 
cembris  el  sepultus  est  in  basilica  beali  Petri  apostoli. 

Anastasii  tempore  multi  presbyteri  et  clerici  sepa- 
raverunt  se  a  communione  istius  eo  quod  communi- 
casset  Fortuno  diacono,  et  quia  voluit  occuUc  revocare 
Achatium  nec  potuit.  Hic  Constantiuopolitanum  im- 
peralorcm  excommunicavit.  Hic  fecit  ordinationem  i 
permensem  decembris,  presbyteros  xxii,  diaconos  xii, 
episcopos  per  diversa  loca  ;nuniero  xvi.  Obiit  iiii  kl. 
decembris  et  sepultus  est  in  basilica  beati  Petri 
apostoU. 

Simachus  constituit  omiiibus  dominicis  diebus  et 
nataliciis  apostolorum  [et]  martirum  Gloria  in  excelsis 
decantari.  Hic  fecit  ordiualiones  iiii  in  urbe  Roma 
per  menses  decembris  et  februarii ,  presbyteros  cxii , 
diaconos  xvi,  episcopos  per  diversa  loca  nnmero  cxvii. 
Obiit  iiii  kl.  augusti  et  sepultus  est  iu  basilica  beati 
Pelri  aposloli. 

Hormisda  fecit  ordiuationes  ini  in  urbe  Roma  per 
mensem  decembris,  presbyteros  xxi,  diaconos  xvii, 
episcopos  per  diversa  loca  numero  lv.  Obiit  viii  idus 
augusti  et  sepultus  esl  in  basilica  beati  Petri  apostoli. 
Hic  composuit  clerum  et  psalmis  erudivit. 

Johannes  a  Theoderico  rege  captus  et  maceratus  in 
custodia  apud  Ravennam  defunctus  est  martir  xv  kl. 
junii.  Hujustempore  sanctus  Benedictusabbas  extilit. 
Hic  ordinavit  episcopos  per  diversa  loca  numero  xv. 
Cujus  corpus  post  obitum  ejus  translatum  est  de  Ra- 
venna  et  sepultum  est  in  basilicam  beati  Petri  apos- 
loli. 

Felix  patriarcham  Conslantinopolitanum  excommu- 
nicavit.  Hic  fecit  ordinationesiiii  in  urbe  Roma  men- 
sibus  februarii  et  martii,  presbyteros  lv,  diaconos  iiii, 
episcopos  per  diversa  loca  uumero  xxviiii.  Obiit  vi 


336  I.K  MBER  CENSUUM 

idus  oclnbris  et  sepullus  est  iii  basilica  beali  Petri 
aposloli. 

Bonifatius  obiit  xvii  kl.  novGmbris  et  sepultus  est 
in  basilica  beati  Petri  apostoli. 

Johannes  fecit  ordinaliones  per  mensem  decembi  is, 
presbyteros  xv,  diaconos  vii,  episcopos  per  diversa 
loca  numcro  xxi.  Obiit  vi  1;1.  januaiii  et  sepultus  est 
in  basilica  beali  Petri  apostoli. 

Agapitus  fecit  ordinalionem  i  in  urbo  Homu,  pres- 
byteros  viii,  diaconos  iiii,  episcopos  per  diversa  loca 
numero  xi.  Obiit  x  kl.  madii. 

Silverius  dolo  captus  et  monacbica  veste  iiidutus  el 
a  Lugilio'  aichidiacono  in  Pontias  exilio  missus,,  paiie 
Iribulalionis  et  aqua  angustie  stistentalus  defitiens 
moituus  est  confessor  xii  kl.  junii  et  sepultus  est  in 
eodem  loco.  Hic  levatus  est  a  Theodato  tiranno  sine 
deliberatione  decreti.  Qui  Theodalus  corruptus  pecunia 
talem  limorem  indixit  clero  ut  qni  non  consentiret  in 
ejus  eleclionem  gladio  puniretur.  Quidam  vero  sacer- 
dotes  non  subscripsoruiit  in  eum  secundum  moreiu 
antiquum  vel  decretum  confirmaverunl  aul  ordina- 
lionem.  Hic  taliter  subscripsit  in  dampnationem  Ju- 
gilii  :  «  Sic  decet  sanctorum  patrum  fidem  in  ecclesia 
servari  catholica  ut  quod  habuit  amittat  qui  improba 
temeiitale  quod  non  accepitassumpscrit.  »  Hicprimum 
post  beali  Silvestri  tempora  sine  imprri.ili  assensu 
Gothorum  manu  est  ordinalus  episcopus.  Hujus  tem- 
poribus  obsessa  estRomaannum  i  in  circuitu  aGothis, 
sed  liberata  a  Belissario  patiicio.  Hic  fecil  ordinatio- 
iiom  I  pcr  monsem  decembris,  presbyteros  xiii,  dia- 
conos  v,  episcopos  per  diversa  loca  numero  xix. 

Vigilius  focit  ordinationes  ii  per  meiisem  decem- 
bris,  presbyteros  xlvi,  diaconos  xvi,  episcopos  per  di- 

versa  loca  numero  lxxxi.  Obiit et  sepultns  est  ad 

sanctum...  via  Salaria.  Hujus  lemporibus  celebrata  est 
V  sinodus.  Hic  licet  fraudulenter  accepisset  episco- 
patum  tameii  facti  penituit  et  ideo  in  exilio  vitam 
finivit.  Hujus  temporibus  capta  est  Roma  a  Golhis, 
sed  postmodum  occiso  Totila  recepia  est. 

Pelagius  precepit  ut  scismatici  per  seculares  potes- 
tales  comprimerentur.  Hic  fecit  ordinationes  ii  per 
mensem  decembris,  presbyteros  xxvi,  diaconos  ix, 
episcopos  per  diversa  loca  nnmero  xlix.  Obiit... 

Johannesfecitordinationemper  mensem  decembris, 
presbyteros  xxxix,  diaconos  xm,  episcopos  per  diver.?a 


1.  Coniger  Vigilio  ;  quelques  lignes  phis  bas  on  trouve  encore 
Jogilii  pour  Vigilii. 


DE  i;eglise  R0M.\IXE. 

loca  iiumero  lxi.  Obiit  ix  kl.  augusli  et  sepullns  est 
iii  basilica  beati  Petri  apostoli. 

Benedicti  lempore  Longobaidi  invaseruut  Italiam. 
Hic  fecit  ordinationes  ii  pcr  mensem  decembris,  pres- 
bytero?...,  diaconos  xi,  episcopos  per  diversa  loca  nu- 
mero  .\i.  Oliiil...  etsepultus  est  in  basilica  beati  Petri 
apostoli. 

Pelagius  fecit  ordinationes  u  per  inensem  decem- 
biis,  piesbyteros  xxviii,  diaconos  vii,  episcopos  per 
diversa  loca  numero  xlviii.  Obiit  die  vii  februarii  et 
sepullus  apud  beatum  Petruin  apostoluui. 

Giegorius  dialogus  dies  nostros  iii  pace  disposuit. 
Hic  coustituit  ul  snpra  corpus  beali  Pelri  et  Pauli 
misse  celebrarentur.  Hic  fecit  ordinationes  ii,  unam  in 
quadiagfsima  et  aliam  in  mense  septimo,  presbyteros 
XXXIX,  diaconos  v,  episcopos  per  divcrsa  loca  numero 
Lxii.  Ohiil  iiii  idus  martii  ct  sepullus  est  ad  boatum 
Pelruin  apostolum  ante  socretarium. 

Tuviuianus  (sic)  fecit  episco[ios  per  diveisa  loca 
numero  xxvi.  Oliiit  viii  kl.  marlii  et  sepultus  est  in 
ecclesia  beali  Petri  apostoli. 

Bonifalius  conslituit  ut  Romaiuis  iiOiilifex  iiou  de- 
beat  eligi  iiisi  posl  tertium  diem  deposiliouis  sui  ante- 
cossoris.  riic  fecil  episcopos  per  diveisa  loca  numero 
XXII ;  obiit  II  idus  iiovembiis  et  sepultus  est  iii  ecclesia 
beali  ['elri  apostoli. 

BouifaliusimpetravitaFocate  toiuiduni  Palhooii  [sic) 
et  dodicavit  eum  iii  hoiiore  saucic  Maiio  et  ouinium 
saiioloium.  Hic  fecit  ordiiialiones  ii  per  mensem  de- 
cemhiis,  presbyteros  x,  diaconos  viii,  episcopos  per 
divorsa  loca  numero  xxxvi.  Obiit  viii  kl.  junii  et 
sopullus  est  ad  beatum  Pelrum  apostolum. 

Dcusdedit  coustituit  ut  secunda  missa  fleret  iu  clero. 
Hic  fecit  ordinationes  iii,  presbyteros  xiiii,  diaconos  v, 
episcopos  per  diversa  loca  numero  xxviii.  Obiit  vi 
idus  novembris  et  sepultus  est  apud  beatum  Petrum. 

Bonifatius  sub  aiialhemate  interdixit  ul  nullus 
audeat  de  ecclesia.  Hic  fecit  ordinationes  ii  per  men- 
sem  decembris,  presbyteros  xxvi,  diaconos  x,  episcopos 
per  diversa  loca  numero  xxviiii.  Ohiit  viii  kal.  no- 
vembris  el  sepultus  est  apud  bcalum  Petruin  apos- 
toUim. 

Houorius  fecit  ordinationes  iii,  presbyteros  xiii, 
diaconos  xi,  episcopos  per  diversa  loca  numero  lxxxi. 
Obiit  iiii  idus  decembris  et  sepultus  est... 

Severinus  fecit  episcopos  per  divcrsa  loca  numero  ix. 
Obiit.iiii  non.  augusli  et  sepultus  est  ad  prediclum 
beatum  Pelrum  apostolum.  Hujus  temporibus  fuit 
Eraclius  christianissimus  iinperalor,  qui  extiucto  Go- 
droo  crucem  Domiui  lerosolimis  reportavit. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE 

Johannes  fecit  ordinatioues  ii  per  mensem  decem- 
bi-is,  presbyteros  xviiii,  diaconos  v,  episcopos  per  di- 
versa  loca  numero  xviii.  Obiit  iiii  idus  oclubris  et 
sepultus  est  apud  beatum  Petrum  apostolum. 

Theodorus  penitentie  librum  composuit.  Hic  fecit 
ordinalionem  i  per  mensem  decembris,  presbyleros 
XXI ,  diaconos  iiii,  episcopos  per  diversa  loca  nu- 
mero  xlvi.  Obiit  iiii  idas  madii  et  sepullus  apud 
beatum  Petrum  apostolum. 

Martinus  fecit  ordinatioues  ii  per  mensem  decem- 
bris,  presbyteros  xi,  diaconos  v,  episcopos  per  diversa 
loca  XXXIII.  Hic  sub  Constantino  heretico  ini  idus 
noveinbris  martir  coronatus  est. 

Kugenius  canonum  scienlia  fnit  eruditus.  Hic  fecit 
ordinaliones,  episcopos  per  diversa  loca  numero  xxi. 
Obiit  iiri  non.  junii  et  sepultus  est  apud  beatum 
Petrum  apostolum. 

Vilalianus  fecit  ordinationes  iiii  per  meusem  de- 
cembris,  presbyteros  xii ,  diaconum  i,  episcopos  per 
diversa  loca  numero  xcvii.  Hujus  tempore  venit  Cons- 
tantinus  imperator  et  deposuit  quicquid  erat  ad  orna- 
tum  civitatis  et  asportavit  secum  in  Sicilia. 

Adeodatus  fecit  ordinationem  i  per  mensem  de- 
cembris,  presbyteros  xiiii,  diaconos  vi ,  episcopos  per 
diversa  loca  num6ro  xlvi.  Obiit  vi  kl.  julii  et  sepultus 
apud  beatum  Petrum  apostolum. 

Boni  tempore  stella  splendissima  nec  anlea  visa 
apparuit  iu  celo.  Hic  fecit  ordinationem  i,  presbyle- 
ros  X,  diaconos  v,  episcopos  per  diversa  loca  numero  vi. 
Obiit  idus  aprilis  et  sepultus  apud  beatum  Petrum 
apostolum. 

Agatlio'  temporevicelebratasinodus.  Hic  fecit  ordi- 
nationem  i,  presbyteros  x,  diaconos  nii,  episcopos  per 
diversa  loca  numero  xvni.  Obiit  iiii  idus  jauuarii  et 
sepultus  apud  b.  Petrum  apostolum. 

Leo  sanctam  vi  synodum  suscepit  el  studiosissime 
in  latinum  translatavit.  Hic  fecit  ordinalionem  i  per 
mensem  junii,  presbyteros  viiii,  diaconos  xxvii,  epis- 
copos  per  diversa  loca  numero  sxiii.  Obiit  v  uon. 
julii  et  sepultus  apud  beatum  Petrum  apostolum. 

Benedictus  fecit  episcopos  per  diversa  loca  nu- 
mero  xii.  Obit  viii  idus  madii  et  sepultus  apud  beatum 
Petrum  apostolum. 

Johannes  librum  de  dignitatepalliicomposuit.  Hujus 
temporibus  proviutia  Africa  subjugata  Romano  im- 
perio  atque  restituta.  Hic  fecit  episcopos  per  diversa 


En  marge  :  Sexta  sinodus. 
LiDKR  Censuuu.  —  l. 


L'EGLISE  ROMAINE.  337 

loca  nuinero  xiii.  Obiit  iiii  non.  auguBli  et  sepullus 
apud  beatum  Petrum  apostolum. 

Conon  fecit  episcopos  per  diversa  loca  numero  xiii. 
Obiit  XI  kl.  octobris  et  sepultus  est  apud  bealum 
Petrum  aposlolum. 

Sergius  corpus  beati  Leonis  probatissimi  patris  ac 
poutificis  quod  in  abdito  inferioribus  secretarii  pre- 
dicte  basilice  positum  fuerat,  facta  diligentius  tunba 
in  denominata  basilica  publico  loco  ut  sibi  fuerat  re- 
veiatum  reposuil  ac  locum  ipsum  ornavit.  Hic  fecit 
ordinaliones  ii  per  mensen  niarlii,  presbyteros  xviii, 
diaconos  iiii,  episcopos  per  diversa  loca  numero  xxvii. 
Hic  basilicam  Laleranensem  reparavit  et  couslituit  ut 
Agnus  Dei  cantaretur  ad  missam  in  fraclione  domi- 
nici  corporis.  Obiit  vi  idus  decembris  et  sepultus  in 
basilica  beali  Petri  apostoli. 

Johannes  fecit  ordinatiouem  i  presbyteros  viiii, 
diaconos  ii,  episcopos  per  diversa  loca  numero  xii. 

Johannes  fecit  episcopos  per  diversa  loca  uu- 
mero  xviii. 

Sisinnius  fecit  episcopum  i  in  insula  Corsica. 
Constanlini  tempore  duo  Saxoni  reges  veneruntRo- 
mam  causa  orationis  ibique  mortui  suut.  Hic  fecit 
ordinaliouem  i,  presbyteros  x,  diaconos  ii,  episcopos 
per  diversa  loca  numero  lxiiii.  Obiit  vi  idus  aprilis. 
Gregorius  adjuuxit  in  secreta  :  Quorum  sollempnia 
hodie  celebrantur,  Domino  Deus  noster,  iu  conspectu 
tue  majestatis  in  tolo  orbe  terrarum.  Hic  per  Bonifa- 
lium  inonachum  et  episcopum  Germanorum  gentem 
sedenlem  in  lenebris  doclrina  lucis  couvertit  ad  Chris- 
tum.  Hic  constituit  v  feria  in  Quadragesima  jejunare 
et  missam  eadem  die  sicut  per  totam  epdomadam  ce- 
lebraie,  quod  antea  non  fiebat.  Hujus  temporibus  Leo 
Augustus  depinxit  omnes  ymagines  Salvatoris  et  ejus 
geuitricis  virgiuis  Marie  vel  omnium  sanctorum  quas 
invenire  potuit,  et  in  medio  civitalis  Constaulinopo- 
lilaue  incendit.  Hic  fecit  ordiualioues  v,  presbyteros 
XXXV,  diaconos  xix,  episcopos  per  diversa  loca  cxlix. 
Obiit  iiii  idus  februarii  et  sepultus  in  basilica  beati 
Petri  apostoli. 

Gregorius  fecit  recedere  totam  Italiam  a  potestate 
Leonis  Augusti  heretici  ob  dep[ositionem]  immagi- 
num,  et  ipsum  imperatorem  excommuuicavit  et  a 
regno  privavit.  In  tempore  hujus  Aliprandus  Longo- 
bardorum  rex  Romam  obsedit. 

Zacharias  fecit  pacem  cum  Longobardis.  Hic  Dialo- 
gorum  libros  1111"  de  lalino  in  grecum  transtulit.  Hic 
Fraucorum  regem  Karolum  fratrem  Pipini  fecitcleri- 
cum  et  misit  euin  in  Gassinense  monasterium  ut  fleret 

43 


338  LE  LIBER  CENSUUM 

monachus.  Cui  etiam  monasterio  dona  plurima  cum 
privilegio  apostolice  sedis  conlulit. 

Stephanus  ob  infestalionem  Aistulfi  regis  Longo- 
bardorum  pergens  Frantiam  unxit  Pipinum  fratrem 
Karoli  regis  et  duos  filios  ejus  iu  reges  Francorum. 
Qui  re.x  simul  cum  eo  veniens  Italiam  abstulit  Ravea- 
nam  et  xx  alias  civitales  eidem  Aistulfo  et  sub  jure 
sancti  Petri  redegit;  unde  etiam  patricius  Romanus 
effectus  est.  Hic  fecit  ordinationem  i  per  meusem 
martii,  presbyteros  ii,  diaconos  ii,  episcopos  per  diversa 
loca  numero  ini.  Obiit  vi  kL  madii  et  sepultus  est  in 
basilica  beati  Petri  apostoli. 

Paulus  fecitordinationes  ii  per  mensem  decembris, 
presbyteros  xii,  diaconos  x,  episcopos  per  diversa.loca 
numero  xxv. 

Cons[tan]tinus  adhuc  laicus,  neophitus  scilicet, 
sedem  invasit  apostolicam. 

Slephanus  fecit  ordinationem  i  per  mensem  de- 
cembris,  presbyteros  v,  diaconos  iiii,  episcopos  per 
diversa  loca  numero  xii. 

Adrianus  fecit  ordinaliones  ii  per  mensem  martii, 
presbyteros  xxiiii,  diaconos  vii,  episcopos  per  diversa 
loca  numero  clxxxv,  et  sepultus  in  basilica  beati  Petri 
apostoli.  Hujus  precibus  vocatus  Karolus  Maguus  su- 
pra  nominati  Pipini  filius  obsedit  Lonbardos  in  Pa- 
piam  ubi  cepit  Desiderium  regem  et  uxorem  ejus, 
quos  captos  duxit  in  Frautiam  et  reddidit  omnia  que 
pater  ejns  Pipinus  dederat  beato  Petro,  adjuncto  quo- 
que  ei  ducatu  Spoletino  et  Beneventano.  Ob  hoc  et 
ipse  dici  meruit  Francorum  et  Longobardorum  patri- 
cius  et  Romanorum. 

Leo. 

Stephanus. 

Paschalis. 

Eugenius  penitentialem  librum  composuit  et  in 
Frautiam  transmisit. 

Valentinus  Lodoicum  filium  Karoli  imperatorem 
consecravit. 

Gregorius. 

Sergii  tempore  Sarraceni  vastaverunt  Italiam. 

Leo  Karolum  filium  Lodoici  coronavit  imperatorem 
et  edificavit  civitatem  quam  suo  uomine  Leoninam 
appellavit,  illam  videlicet  ubi  corpus  beati  Petri  re- 
quiescit,  et  fecit  ecclesiam  sancte  Marie  Novo  et  sanc- 
torum  iiii  Coronatorum.  Hic  dum  pergeret  iu  die 
sancti  Marci  cum  letaniis  ad  sanctum  Petrum  captus 
a  Romanis  excecatus  est,  precisa  lingua.  Sed  Deus 
omnipotens  reddidit  visum  et  loquelam,  et  perageus 
ad  Karolum  regem  Francorum  suscepit  eum  cum 
magno  honore  et  rediit  Romam  cum  prefato  rege;  et 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

facta  vindicta  de  inimicis  ejus,  purgante  se  papa  de 
quibusdam  criminibus  sibi  illatis,  isdem  coronalus  est 
imperatorem  Romanum. 

Benedictus  qui  et  Zenus. 

Nicholaus  uno  tempore  duos  imperatores  excommu- 
uicavit,  orientalem  nomine  Michaelem  propter  Ignatii 
injustam  depredationem  quam  faciebat,  et  occidenta- 
lem  uomiue  Lotharium  propter  Waldrade  pellicis 
sotietatem. 

Adrianus  Karolum  Lodoici  fllium  oleo  uuxit  et  im- 
peratorem  couslituit. 

Johannes. 

Arinus '. 

Stephanus. 

Formosus.  Hujus  tempore  Longobardis  rebellantibus 
Franci  perdiderunt  regnum. 

Bonifatius. 

Stephani  tempore  Sarraceni  occupaveruut  Syci- 
liam. 

Romanus. 

Theodorus. 

Johaunes  Tusculanus.  Hujus  temporibus  Capitanei 
Romanum  patriciatum  sibi  tiranide  vendicaverunt. 

Benedictus. 

Leo. 

Christofoius  ejeclus  est  de  papatu  el  mouachus  effec- 
tus  est. 

Sergius. 

Auastasius. 

Lando. 

Johannes. 

Leo. 

Stephanus. 

Martiuus. 

Agapitus. 

Johannos. 

Leo. 

Benedictus. 

Johannes. 

Benedictus. 

Bouus. 

Bonefatius. 

Benedictus. 

Johannes. 

Johannes. 

Johannes. 

Gregorius. 


1.  Corr.  Marinus.  Hadrien  III,  qui  devrait  auivre,  a  ele  omis. 


LE  LIBER  GENSUUM 

Johannes. 

Silvester  Tustulaiius. 

Johannes  qui  vocatur  Sicco. 

Johannes  qui  vocatur  Fanassus. 

Sergius  qui  vocatur  Os  porci. 

Benedictus  frater  Alberici  majoris.  Hic  germanus 
Silvestri  superioris  uno  eodemque  die  et  laicus  etpon- 
tifex  fuit. 

Johannes  frater  ejus  genere  Tusculanus  Octonem 
regem  Sa.xonum  coronavit  imperatorem. 

Benedictus  vel  Zenus  qui  vocatur  Pheophilactus. 

Silvester  Sainnensis. 

Gregorius  qui  vocatur  Johannes  Gratianus. 

Clemens  qni  vocatur  Suggerus. 

Damasus  qui  vocatur  Poppo. 

Leo  qui  vocatur  Bruno. 

Victor  qui  vocatur  Gebeardus. 

Stephanus  qui  vocalur  Fredericus. 

Benedictus  Velletrensis  episcopus. 

Nicholaus,  prius  vocatus  Gerardus,  episcopus  FIo- 
rentinus  fuit,  quem  lidebrandus  monachus  Romane 
ecclesie  archidiaconus  apud  Senam  in  summum  pon- 


DE  LEGLISE  ROMAINE.  339 

lificem  elegit;  qui  posteade  tripertita  simonia  in  La- 
teranensi  concilio  caput  fecit. 

Alexander  qui  vocatur  Anselmus  Lucensis  episcopus 
fuil. 

Gregorius  qui  vocatur  Ildibrandus  monachus. 

Victor  qui  et  Desiderius  cenobii  Cassinensis  abbas. 

Urbanus  constituit  prephationem  x.  de  sancta  Maria. 

Paschalis. 

Gelasius. 

Calixtus. 

Honorius. 

Innocentius  cum  plures  ordinationes  suo  tempore 
celebrasset,  x°  sue  ordinationis  anno  in  Lateranensi 
ecclesia  concilium  celebravit,  in  quo  episcopis,  pres- 
byteris,  diaconibus,  subdiaconibus,  utmatrimonia  non 
coutraherent  interdixit,  contracta  quoque  ut  separa- 
rentur  sanccivit.  Artem  etiam  illam  sagittariorum  et 
balistariorum  in  eodem  concilio  sub  anathemalis  vin- 
culo  prohibuit.  Obiit  vni  kal.  octubres. 

Celeslinus. 

Lutius. 

Eueenius. 


LXIIII.  —  LiTTERE*  Alexandri  pape  ad  fratres  monas- 

TERII    DE  MaRMOXOLO   SUPER  CASTRO   TiBERIE   QUOD   COM- 

'    MISSUM  FUIT  CUSTODIE  P.  et  Leonis  filiorum  quondam 

CiNCii  Frisaponis  et  ecclesia  sancti  Eleutherii  que 

AD  JUS  PERTINET  MONASTERII  ANTEDICTI. 

Alexander  episcopus  servus  servorum  Dei  dilecHs  filiis 


I.  Alexandre  III  garantit  a  Aimon,  abbe  de  Marmosolo,  et 
a  ses  moines,  la  possession  de  rSglise  Saint-Eleuthere  a  Ti- 
vera  ,  cette  eglise  n'etant  pas  comprise  dans  Techange  des 
ch&tellenies  d'0!evano  et  de  Tivera ,  consenti  par  lo  pape  aux 
fils  de  Cencio  Frajapane.  —  Cette  lettre  (J.,  12624)  doit  6tre 
de  l'une  des  ann^es  1160,  1173,  1174,  1175.  Marmosolo  et  Ti- 
beria  6taient  deux  localites  voisines  de  Ninfa  et  de  Norma. 
Elles  avaient  ete  donnSes  en  1154  aux  Cisterciens  par  revSque 
de  Velletri  Hugues;  v.  Borgia,  Istoria  della  chiesa  di  Velletri, 
p   232.  Cf.  Bauco,  Storia  di  Velktri,  t.  II,  p.  125;  L.  P.,  t.  II, 


Aimoni  e!  universis  fralribus  monasterii  de  Marmusolo 
salutem  et  apostolicam  benedictionem.  Cum  ex  injuncto 
nobis  officio  singulorum  jura  defendere  debeamus  illis 
presertim  cogimur  suas  justitias  conservare  quos  habitus 
honestatis  exornatet  cultores  reddit  sacre  religionis  insi- 
gnes.  Nos  siquidem  dileclis  filiis  nostris  nobilibus  viris 
Johanni,   Petro  et  Leoni  filiis  quondam  bone  memorie 


p.  309,  note  40;  Tomassetti,  Campagna  Romana,  1. 1,  p.  68.  Ti- 
vera  est  un  lieu  dit  un  peu  a  Touest  de  Ninfa.  Tout  prfes,  vers 
le  nord ,  subsiste  le  nom  de  S.  Eteuterio.  Quant  k  l'abbaye  de 
Marmosolo,  il  faut  peut-6tre  1'identifler  avec  Tabbaye  de  S.  An- 
gelo,  au-dessus  de  Ninfa,  entre  Norma  et  Sermonela,  dont  il 
i-este  trace  dans  le  lieu  dit  .Abbadia.  —  L'homme  de  bien  (bone 
memorie)  Cencius  Frajapane  est  celui  dont  il  cst  question  dans 
la  vie  de  Gcl.ise  II  {L.  P.,  t.  II,  p.  313  et  suiv.).  —  Ce  texte  a 
etepublie  par  Plliigk-Harttung,  .icta  P.  R.  inedita,  t.  II,  p.  241, 
d'apres  un  manuscrit  secondaire  du  L.  C. 


340  LE  LIBER  CENSUUM 

Cinthii  Fraiapanis  castrwn  Tiberie  pro  eo  quod  nobis 
Olibanum  concesserunt  ad  tenendum  in  custodia  sicut 
Olibanum  habuerunt  concessiinus ;  sed  ecclesia  sancti 
Eleutherii  cum  pertinentiis  suis  in  tenimento  ejusdem 
castri  sitam  que  ad  jus  monasterii  vestri  pertinet  eis 
nullatenus  duximus  concedendam.  Et  ideo  nulla  ratione 
volumus  ut  occasione  illius  concessionis  quam  eis  fecimus 
jus  monasterii  vestri  depereat  vel  siiper  eadem  ecclesia 
debeatis  aliquatenus  infestari  aut  ejus  possessiones  im- 
minui  debeant  vel  auferri.  Dalum  Anagnie,  xv  kl.  octo- 
bris. 


LXV.  —  Instrumentum  locationis  casthi  Frusinonis  '. 

In  nomine  Domini.  Anno  Domini  MCCVII pontificatus 
domni  Innocentii  pape  III  anno  nono,  indictione  X, 
mense  septembri,  die  V,  nos  Stephanus  de  Fossanova, 
domni  Innocentii  pape  III  camerarius ,  precepto  et  auc- 
toritate  ipsius,  sub  ejusdem  domni  pape  presentia,  et 
venerabilium  patrum  et  dominorum  Nicolai  Tusculani 
episcopi,  Cinthii  sancti  Laurentii  in  Lucina  presbyteri 
cai-dinalis,  Petri  sancte  Pudentiane  presbyteri  ca7-dinalis, 
Roggerii  sancte  Anaslasie  presbyteri  cardinalis,  Stephani 
sancti  Grisochoni  presbyteri  cardinalis,  Johannis  sancte 
Romane  Ecclesie  cancellarii  sancte  Marie  in  Cosmidin 
diaconi  cardinalis,  Uberti  sancti  Angeli  diaconi  cardi- 
nalis,  Octaviani  sanctorum  Sergii  et  Bachi  diaconi  car- 
dinalis,  Gregorii  sancti  Theodori  diaconi  cardinalis,  ad 
exemplar  felicis  memorie  Johannis  noni  pape  et  Paschalis 
secundi,  predecessorum  ipsius  domni  Innocentii,  procu- 
ratorio  nomine  renovamus  locationem  vobis  dominis  de 
Frusinone  sacrosancte  Romane  ecclesie  fidelibus,  videlicet 
Siginulfo,  Adinulfo  Baroni,  Beraldo  ColHsmedii,  Tebaldo 
Yetulo,  Johanni  filio  Orlandi,  Alberto  Peccatello ,  Lan- 
doni  Retruso,  Landulfo  nepoti  suo,  Guttifrido  Longo, 
Tebaldo  Monacho,  Petro  Cunzo,  Johanni  Caputio,  Guile- 
mino  Collismedii,  Giso,  Gerardo  Pallarolo,  Scalzagalline, 
Thomasio  Scalzagalline,  Thomasio  Mazocclo,  Raymundo, 
Johanni  et  Oggerio  filiis  Belisi,  Antonio,  Henrico,  Ber- 
trayino,  Oggerio,  Adenulfo,  Biviano,  Adinulfo  Sclarice, 
Johanni  Sperato,  A/flatitio,  Johanni  Odorisci,  Viviano, 
Johanni  et  Baroni  filiis  Oggerii  Tosti,  Petro  Pagani,  Gre- 


1.  5  septembre  1206.  —  Mui-atoi-i,  .intiq.,  t.  III,  p.  235; 
Theinei',  Codex  dipl.  S.  Sedis ,  n»  50.  —  Au  nom  du  pape  In- 
nocent  III,  Etienne  de  Fossanova,  son  camSrier,  renouvelle  k 
la  seigneurie  de  Frosinone  la  location  de  cette  ville  et  de  son 
territoire,  pour  trois  generations. 


DE  L^EGLISE  ROMAINE. 

gorio  Guttifridi,  Girardo  Lupo,  Bartholomeo  filio  Petri 
Nubilonis,  Paulo  Nubilmiis,  Oggerio  et  Syginulfo  filiis 
Violani  Pallarvi,  Oddoni  filio  Bertraymi,  Gualguano  et 
Thome  filiis  Gualguani,  Egidio,  Johanni  Tappeto,  Pelagio, 
Johanni  Gerardi,  Gerardo  Baldini,  vobis  vestrisque  here- 
dibus  locamus  et  concedimus  castrum  Frusinonis  usque 
in  vestram  tertiam  generationem,  quemadmodum  prede- 
cessores  vestri  legitime  tenuerunt,  cum  domibus,  terris, 
vineis,  silvis,  aquis,  pratis  et  pascuis,  cultis  el  incultis, 
arboribus  pomiferis,  aquimolis,  et  cum  omnibus  perti- 
nentiis  et  territorio  suo,  quod  habet  hos  affines  :  a  primo 
latere  fractas  de  arcu  qui  dividit  inter  Frusinonem  et 
Aletrum;  a  secundo  latere  rivuni  sancti  Angeli,  qui  di- 
vidit  inter  Frusinonem  el  Ferentinum ;  et  a  tertio  latere 
campum  sancti  Antonini,  qui  est  finis  inter  Frusinonem 
et  Ceccanum;  et  a  quarto  latere  Turrice,  terminans  inter 
predictum  castrum  et  Verulanam  civitatem,  que  juris 
sancte  Romane  ecclesie  esse  dinoscitur.  Hanc  siquidem 
locationem  vobis  vestrisque  heredibus  fecimus  hoc  tenore, 
ut  videlicet  in  unoquoque  tertio  genere  ipsius  castri  lo- 
catio  ab  apostolica  sede  renovetur,  et  pro  renovatione  ipsa 
decem  libras  puri  argenti  heredes  vestri,  quibus  fiet  loca- 
tio,  apostolice  sedi  persolvent.  Verum  pro  pentione  triuni 
solidorum  aureorum ,  quam  Romane  ecclesie  tenebamini 
solvere  anmiatim,  sicutpredictus papa  Paschalis  decrevit, 
et  in  instrumento  puplico  exinde  confecto  perspeximus 
contineri,  de  voluntate  ac  consensu  vestro  olim  hujus- 
modi  commutatio  facta  est,  ut  videlicet  ecclesia  Romanain 
castro predicto  quadraginta  octo  homines  habeat,  qui  de  ce- 
tero  sicut  hactenus  teneantur  Romane  ecclesie  respondere ; 
domum  autem  de  Siconibus,  que  nunc  miiltiplicataestper 
sobolis  propagalionem,  sedile  unius  molendini  et  casali- 
num  ctijusdam  domus,  que  ibidem  hactenus  aposlolica  sedes 
absolute  noscitur  habuisse,  et  nunc  et  in  posterum  libere 
possidebit.  Quia  vero  possessiones  et  bona  predictorum 
hominum  et  domus  de  Siconibus  distrahi  vel  alienari 
non  debent  in  dampnum  et  prejudicium  apostolice  sedis 
ut  ipsa  debita  servitia  et  consueta  ammittat,  possessiones 
et  bona  ipsa  ad  cujuscumque  manus  devenerint  vel  de- 
vene7'unt  hactenus,  alienata  vel  distracta  restituantur,  et 
in  potestatem  et  proprietatem  et  utilitatem  ejus  absque 
cujuslibet  contradictione  redibunt,  utjus  ecclesie  Romane 
illibate  ac  integre  conservetur.  Vobis  itaque  vestrisque 
heredibus  liberam  auctoritate  apostolica  tribuimus  faccul- 
tatem  ipsiim  castrum  possidendi,  fruendi,  utendi,  melio- 
randi  secundum  approbatam  consuetudinem  el  antiquam, 
salvis  fidelitatibus,  bandis,  placitis,  forisfacturis,  fodris, 
albergariis,  expeditione  et  parlamenlo,  guerra  et  pace  ad 
mandatum  curie  facienda,  el  aliis  rationibus,  que  ibidem 
Romana  ecclesia  habere  consuevit.  Actum  Ferentini  coram 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE 

venerabili  domno  papa  Innocentio,  anno,  mense,  indic- 


341 


tione  et  die  suprascriptis. 

Hii  sunt  rogati  testes  ;  *  *  *  Johannes  domni  Palmerii 
miles  Ferentini  testis,  Roggerius  frater  domni  camerurii 
lestis,  Tholomeus  Ambrosii  miles  Ferentini  testis,  Tras- 
mundus  Uathei  Drilro  (?)  miles  Ferentini  teslis,  Sanson 
miles  Ceccani  testis,  Yivianus  sancti  Germani  testis, 
Lando  consobrinus  domni  camerarii  testis. 

Ego  Robertus  Setinus  sancte  Romane  ecclesie  judex  et 
notarius,  ^nandato  venerabilis  domni  Innocentii  pape 
tertii,  ejusque  camerarii  domni  Stephani  de  Fossanova 
supradicla  fideliter  scribsi. 


LXVI.  —  De  CENSU  '  X  MARCARUM  QUAS  DE  TERTIO  IN  TEB- 

tium  annum  ecclesie  romane  debet  solvere  dux  de 
Calis. 

Honorius  et  cetera.  Dilecto  filio  nobili  viro  Wlodislavo 
duci  de  Calis  salutem  et  apostolicam  benedictionem .  Sa- 
crosancta  Romana  ecclesia  et  cetera.  Ea  propter,  dilecte  in 
Dominofili,  tuisjustispostulationibusinclinati,personam 
tuam,  terram,  homines,  possessiones,  et  alia  bona  que  in 
presentiarum  ralionabiliter  possides  aut  in  futurum 
justis  modis  prestante  Domino  poteris  adipisci,  sub  beati 
Petri  et  nostra  protectione  suscipimiis  et  presentis  scripti 
patrocinio  communimus,'  districtius  inhibentes  ne  vene- 
rabilis  frater  noster  Gnegnensis  archiepiscopus  in  te_  vel 
terram  tuam  absque  manifesta  et  rationabili  causa  et 
monitione  premissa  sententiam  excommunicationis  pro- 
mulget.  Ad  indicium  autem  hujus  a  nobis  precepte  protec- 
tio7iis  censum  decem  marcarum  auri  quas  de  tertio  in 
tertium  annum  te  promisisti  liberaliter  soluturum  nobis 
et  successoribus  noslris  persolves.  Nulli  ergo  omnino  ho- 
minum  liceat  hanc  nostre protectionis  et  inhibitionis pagi- 
nam  infringere  et  cetera.  Si  quis  autem  et  cetera.  Datum 
Laterani,  V idus  februarii,  pontifiaatus  nostri  annoprimo. 


LXVII.  —  Instrumentum  '  Salimguerre  de  juramento 


1.  9  Kvi-iei-  1217.  Potthast,  n»  5452;  Mui-aton,  t.  V,  p.  835; 
Pressutti,  Reg.  Hon.  III,  n»  3-24;  Theinei-,  Mon.  Pol.,  t.  I,  n»  3, 
d'apifes  le  registre.  —  Honorius  III  prend  sous  sa  protection 
Wladislas  Plwacz,  duc  de  Kalisz  et  de  Grande-Pologne,  con- 
tre  les  excommunications  de  rarcheveque  de  Gnesen.  Cf.  ci- 
dessus,  p.  151. 

2.  Carpi,  7  septembre  1215.  —  Theiner,  n°  59;  cf.  n»  65. 
Serment  de  fid61ite  pr6te  par  Saliguerra  de  Ferrare,  vassal  du 


fidelitatis  ab  eo  prestito,  cbnsu  xl  marcanum   et 
servitio  in  quibus  ecclesie  Romanb  tenetur. 

Anno  a  nativitate  domini  nostri  Ihesu  Christi  ilCCXV, 
indictione  III,  tempore  domni  Innocentii  pape  terlii,  pon- 
tificatus  ejus  anno  octavodecimo,  die  Lune,  vigilia  beate 
Marie,  septimo  intrante  mense  septembris,  in  presentia  et 
testimonio  rogatorum  lestium  infrascriptorum.  In  no- 
mine  Domini,  amen.  Ego  Sallenguerra  de  Ferraria  ab 
hac  hora  in  antea  ero  fidelis  vobis  domino  meo  pape  Inno- 
centio-vestrisque  catholicis  successoribus  et  ecclesie  Ro- 
mane.  Non  eroin  facto  vel  consilio  vel  consensu  ut  vitam 
vel  membrum  perdatis  aut  mala  capiamini  captione. 
Vestrum  certum  malum  si  scivero  pro  posse  meo  dili- 
genter  impediam.  Quod si non  potero  impedire  significabo 
illud  vobis  aut  tali  persone  quam  credam  vobis  pro  certo 
dicturam.  Consilium  quod  michi  credideritis  ad  vestrum 
dampnum  me  sciente  nemini  pandam.  Papatum  Roma- 
num  et  regalia  beati  Petri,specialiter  quidem  totum  quod 
michi  concessistis  in  feudum  de  terra  quondam  clare 
memorie  comitisse  Matildis,  videlicet  Medicinam  et  duas 
partes  Argelate,  Mombaronzonem  cum  plebatu  sancte 
Marie,  Carpum,  Carpenetum,  Besinantum ,  Mandriam, 
Bibianellum,  Castrum  Ariani,  Fordondum,  Mozole,  Bon- 
denum  Arduini,  Pigugnagiam  cum  uniiersis  curiis  et 
pertinentiis ,  juribus  ac  honoribus  omnium  predictomm 
castrorumet  locorum,  et  cuneta  jura  et  redditus,  respon- 
siones,  jurisdictiones  et  honores,  usus  et  albergarias,  que 
sunt  dicti poderis prefale  comitisse Matildis  dive  memorie. 
Inhiislocis  sivepertinentiisvidelicet  in  Sablono,  Gazolo, 
Bellegaria,  Biolotorta,  Dinazano,  Casale  Magno,  Casale  Zi- 
gogno,  Tregasso,  Pregnano,  Caviano,  Runchaliis,  Planzo, 
Castro  Canusie  ejusque  curia,  Fontana,  Campogaiano, 
sancto  Martino  deRio,  SusciUolo,  Pradis,  Corregia,  Fosa, 
Canulis,  Miliarina,  Gurgatellis,  Fosulis,  Budriono,  So- 
leria,  et  in  totopondere  quondam  Cavalcacomitis  ac  uni- 
verso  Ymole  comitatu,  et  in  toto  eo  quod  est  prenominati 
poderis  in  episcopatu  Bononiensi,  Mutinensi,  Regino, 
Parmensi,  ceterisque  aliis  episcopatibus ,  adjutor  ero  ad 
retinendum  et  ad  defendendum  que  habet,  et  que  non 
habet  ad  recuperandum,  etcum  recuperata  fuerint  ad  re- 
tinendum  et  defendendum  contra  omnem  mortalem.  Ean- 
dem  vero  terram  nec  teneo  nec  tenebo  nisi  a  Romana  tan- 
tum  ecclesia  et  pro  ipsa  solvam  ei  annis  singulis  nomine 
census^  quadraginta  marcas  argenti  et  serviam  ei  pro 


Saint-Siege  pour  un  certain  nombre  de  terres  en  Emilie,  pro- 
venant  de  Theritage  ile  la  comtessc  Mathilde. 

1.  Ce  cens  u'est  pas  marqu6  dans  la  table  ci-dessus.  Surce 


342 


ipsa  terra  meis  sumptibus  in  Lombardia  et  Romania  cum 
centum  militibus,  in  Tuscia  vero,  Valle  Spoletana  vel 
Marchia  cum  quinquaginta ,  ab  Urbe  autem  et  infra 
versus  Apuliam  per  Campaniam  et  totum  regnum  Sicilie 
cum  viginti  per  mensem  integrum  singulis  annis,  quan- 
documque  fuero  requisitus,  tempore  veniendi  et  recedendi 
minime  computato.  Ac  deinde,  quantum  slbi  placuerit, 
in  suis  dumtaxat  expensis  legatos  et  nuntios  apostolice 
sedis  in  terram  venientes  prefatam  devote  recipiam  et 
honorifice  pertractabo.  Hec  omnia  promitto  me  bona  fide 
impletunim  et  servaturum;  sic  me  Dexis  adjuvet  et  hec 
sancta  evangelia.  Actum  in  castro  Carpi  in  ecclesia  sancte 
Marie,  in  manibus  magistri  Pelegrini  domni  pape  capel- 
lani  ad  hoc  specialiter  delegati  feliciter. 

Ego  Thomas  qui  vocor  Rizardus  domni  Oltonis  impe- 
ratoris  notarius  rogatus  interfui,  audivi  et  scripsi  et  duo 
instrumenta  uno  tenore  complevi. 

*  Signum proprie  manus  domni  SalHnguerre,  qnihoc 
fieri  rogavit  et  sigillo  suo  communiri  precepit. 

*  Ego  Isicolaus  Reginus  episcopus  interfui,  subscripsi 
et  ad  majorem  cautelam  meo  sigillo  hoc  muniri  mandavi. 
®  Ego  Mainardinus  Ymolensis  episcopus  interfui,  sub- 
scripsi  et  hoc  similiter  sigillo  muniri  precepi.  *  Ego 
Henricus  Bono7iiensis  episcopus  interfui,  subscripsi  et  hoc 
similiter  sigillo  meo  roborari  jussi.  Ego  Azo  abbas  sancti 
Benedicti  de  Larone  interfui,  subscripsi  et  sigillo  meo 
muniri  feci. 

Testes  autem  ad  hoc  rogati  el  convocati,  clerici  etlaici, 
scilicet  domnus  abbas  sancti  Petri  de  Cremona  et  donnus 
archipresbyter  de  Carpo,  et  donnus  Guillelmus  archi- 
presbyter  Quaranti;  laici  autem  Raimundus  de  Sisso,  et 
Manfredus  de  Sisso,  et  Guido  de  Sisso,  et  Atto  de  Sisso, 
Mamfredus  Lupi,  Guillelmus  de  Fuliano  et  Hugolinus 
frater  ejus,  Parcusgrossus,  Albriconus  Cambiatoris,  Pa- 
ganus  de  Saviola,  Arduinus  de  Bondeno  et  Piscatore 
judex  de  Bundeno,  Guidotto  de  Bundeno,  Jordanus  de 
Bundeno,  Fulchinus  de  Campaniola,  Guizardinus  de 
Campaniola,  Jacobus  de  Lafracta,  Hildeprandinus  de 
Prentopar  et  rnultis  aliis. 


LXVIII.  —  Instrumentum  *  addestratorum  mappula- 

RIORUM  ET  CUBICULORUM. 

7)1  nomine  Domini,  anno  X pontificatus  domni  Inno- 


fait,  voir  les  observations  de  P.  Fabre,  p.  101  a ,  n.  7  ;  101  b, 
n.  1;  102  b.  n.  2;  130  a,  n.  i. 

1.  21  mars  1207.  —  Muratori,  t.  VI,  p.  450.  Cf.  ci-dessus, 
p.  304,  305. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

centii  tertii  pape  et  indictione  X  mense  martii  die  XXI. 


Nos  quidem  scolensetis  de  scola  addexstratorum  et  de 
scola  mappulariorum  et  cubiculorum ,  scilicet  Nicolaus 
Jaconus  prior  mapulariorum  et  Romanus  de  Johanne 
Tinioso  prior  de  scola  cubiculorum  et  Stephanus  Nicolai 
Jaconi  et  Nicolaus  de  Johanne  abbate  ct  Gregorius  Simeo- 
nis  et  Angelus  de  Pecta  et  Homo  sancti  Petri  et  Petrus 
scriniarius  et  Nicolaus  de  Stephano  et  Mala  Spina  et  Ja- 
cobus  de  Laurentio  marmorario  et  Paulus  Faraone  prior 
de  scola  addexstratorum  et  Pantaleon  et  Rogerius  Tan- 
credi  et  Petrus  Josanli  et  Leonardus  Romani  de  Gulielmo 
et  Angelus  de  Pecta  et  Nicolaus  de  Caro  Johanne  et  Homo 
sancti  Petri  et  Benedictus  Patitarius  et  Rogerius  scri- 
niarius,  prestito  sacramento  promittimus  omnes  pariter 
quod  amodo  a  nullo  archiepiscopo  vel  episcopo  conse- 
crato  vel  abbate  benedicto  seu  quolibet  ordinato  eqululm 
vel  mantum  aut  quodlibet  aliut  per  importunitatem  exi- 
gemus  aut  per  violentiam  extorquebimus,  nec  propter  hoc 
aliquam  injuriam  verbo  vel  facto  cuiquam  irrogabimus 
aut  faciemus  irrogari,  set  illut  cum  gratiarum  actione 
accipiemus  quod  nobis  ab  aliquo  predictorum  liberaliter 
fuerit  elargitum  vel  quod  cammerarius  requisitus  gratis 
poierit  obtinere.  Sub  eodem  etiam  juramento  promittimus 
quod  non  erimus  in  facto  vel  consilio  vel  consensu  ut 
plures  quam  quatuor  ex  mapulariis  sive  cubiculariis  et 
quatuor  de  addexstratoriis  in  curia  domni  pape  comme- 
dant;  set  tamen  in  santo  die  Jovis  et  Pascha  et  Natale 
et  quando  domnus  papa  habebit  regnum  omnes  predicti 
scolensens  in  curia  domni  pape  conmedant,  nec  alium 
vel  alios  secum  adducanl  cum  sibi  in  stalionibus  vel  aliis 
festivitatibus  consuetum  servitium  exhibebunt  et  quatuor 
de  addestratoribus  et  quatuor  item  mappulares  et  cubi- 
culares  similiter  et  non  plures  semel  commedant,  sine 
strepitu  vel  tumultu  cum  consecrato  et  benedicto  et  ordi- 
nato;  nullum  autem  in  nostra  societate  recipiemus  qui 
non  prestet  in  primis  domno  pape  coram  camerario  suo 
simile  juramenlum ;  verum  si  quis  de  mea  societate  ali- 
quid  predictorum  infringere  apteptaverit,  ad  socictatem 
meam  ipsum  de  cetero  non  admittam ;  et  si  nos,  quod 
absit,  contra  hoc  venire  teptaverimus ,  preter  reatum 
perjurii  officium  istut  prorsus  amittatur.  Quam  cartulam 
scripsit  Rogerius  Obilus  scriniarius  in  mense  et  indic- 
tione  suprascripta  X,  signum  ®  manus  ss.  hujus  cartule 
rogati  Petrus  de  Romano  clericus  sancti  Sergii  testis , 
Thomas  Sundus  testis,  Johannes  Mathei  testis,  Damianus 
testis,  Johai}nrs  Sallorcntius  scriniarius  testis. 

{.iutre  main.)  Basilius  Jobannis  Nicolo  civis  Romanus  ju- 
ravit  officium  mappulariorum  secundum  formam  juramenti 
suprascripti   cum   sacramento  fidolitatis  sub  anno  Domini 


LE  L[BER  GENSUUM 
MCCLIllI,  indict.  XII,  pontificalus  vero  domni  pape  Inno- 
centii  IIII"  anno  XI". 

Stephanus  Nicoli  Johannis  abbatis  civis  Romanus  juravit 
ofScium  adrestatoi-ioi-um  cum  juramento  fidelitatis  ut  supc- 
rius  continetur. 

Petrus  Johannis  Angcli  civis  Romanus  juravit  officium 
adrestarioium  in  cundem  niodum. 

{Aulre  main.)  Johannes  Guidonis  prior  mappulariorum. 

Petrus  Abbatis  prior  mappulariorum. 

Angeius  Pecte. 

Paulus  Nicolai  Jaconi. 

Petrus  Johannis  Guidonis  scriniarius. 

Basilius  Johannis  Nicolai. 

Lucas  marmorarius. 

Romanus  Petri  Georgii  prior  adestratorum. 

Petrus  Abbatis. 

Angelus  Pecte. 

Stephanus  Nicolai  Johannis  Abbatis. 

Petrus  Johamiis  Angeli. 

Gregorius  Pantelonis. 

Johaunes  Romanus  cursor  dorani  pape. 

Angelus  Pauli  Johannis  Nicolai. 

Omnes  predicti  mappularii  et  adrestratores  ad  sancta  Dei 
evangelia  juraverunt  secundum  formam  superius  annotatam 
presentibus  magistro  Pascali  de  Godane  camere  domni 
pape  clerico,  magistro  Burchardo  de  Carongeno  (?)  capel- 
lano  domni  pape,  Basso  notario  camere  domni  pape  et  Ja- 
cobo  de  Farcon.  (?)  domni  pape  cursore  testibus. 

Actum  Laterani  anno  Domini  MCCLV,  VII  idus  dcccm- 
bris,  i)ontiflcatus  vero  domni  papo  Alexandri  IIII",  anno 
primo. 


LXVIIII.  —  Littere'  H.  prepositi  et  C.  canonici  Nove 

ECCLESIE  DE  OBEDIENTIA  QUAM  NOMINE  ABBATIS  MONASTEBII 
HeLWORIDESUSENSIS  PRESTITERUNT  IN  MANIBUS  DUORUM 
CARDINALIUM  SEDIS  APOSTOLICE  LEGATORUM  ET  RENUNTIA- 
TIONE  UUJUSDAM  CONSCETUDINIS. 

H.  Dei  gratia  nove  ecclesie  prepositus  et  C.  ejusdem 
ecclesie  canonicus  Paderburnensis  diocesis,  universis 
harum  litterarum  inspectoribus  salutem  in  Domino. 
Notum    esse    cupimus   tam    presenlibus   quam    fuluris 


i.  Cette  piece  n'est  pas  datee,  mais  la  legatiou  des  cardinaux 
Hugolin  d'Ostie  et  Leon  de  Sainte-Croix  est  de  Tannee  1207. 
—  Le  prevOt  et  un  des  chanoines  de  Corvey  renoncent,  au 
nom  de  leur  abbe,  a  la  coutume  de  ne  pas  demander  rautori- 
aation  du  pape  pour  les  translations  d'une  abbaye  a  une 
autre. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


343 


hujus  pagine  inspectoribus  quod  cum  domnus  H.  Hos- 
tiensis  et  Vellelrensis  episcopus  et  domnus  L.  tituli  sancte 
Crucis  presbyter  cardinalis  inpartibus  Alammanie  lega- 
tionis  oljicio  fungentes  invenerunt  T.  Corbeiensem  abba- 
tem  de  monasterio  Helwordeshusensit  quod  ad  Romanam 
ecclesiam  nullo  noscitur  mediante  pertinere  ad  monas- 
terium  quod  etiam  esl  Romane  ecclesie  speciale  secundum 
illius  terre  consuetudinem  migrasse,  licentia  primum 
deserendi  vel  confirmatione...  a  domno  papa  velab  ipsius 
legatis  qui  vices  suas  tunc  in  partibus  illis  gerebant 
nec  habita  nec  pelita.  Propter  quod  dum  ipsum  sus- 
pendi  ab  o/fttio  et  benefitio  mandassent  donec  se  summo 
pontifici  vel  eorum  conspectui  representaret  super  excessu 
prememorato  veniam  petiturus,  idem  abbas  et  ipsius 
ecclesia  nuntios  suos  ad  eorumdem  presentiam  deslina- 
runt,  qui  devote  ipsum  el  humiliter  excusantes  illius 
terre  allegarunt  consuetudinem  generalem ;  asserentes 
videlicet  quod  pro  confirmatione  electionis  vel  obtinenda 
benedictione  vel  etiam  de  tmo  monasterio  ad  aliud  tran- 
seundi  summus  pontifex  velejus  legati  non  erant  aliqua- 
tenus  requirendi  cum  in  ipsorum  partibus  taiis  co7isue- 
tudo  fuerit  hactenus  observata,  talem  nichilominus  licet 
consuetudinem  generalem  et  plurimum  ipsis  commodam, 
si  forsan  ab  ipsis  legatis  corrigibilis  videretur,  ad  ipsorum 
placitum  ut  pote  in  eo  sicut  in  omnibus  filii  obedientie 
corrigicupientes.  Idem  vero  legatiad  ipsorum  mandatum 
tam  abbate  quam  suo  conventu  super  predicta  consuetu- 
dine  retinenda  vel  abolenda  promptissimis  et  devolis 
eisdem  injungere  curarunt  ut  super  predictis  suum  ad 
sedem  apostolicam  nuntium  destinarent,  mandatum 
domni  pape  super  his  eodem  nuntio  mediante  recepturi. 
Injunctum  igitur  sibi  legatorum  mandatum  tam  pre- 
dictus  abbas  quam  ipsius  conventus  devote  ac  humiliter 
adimplentes  nos  familiares  ac  clericos  ecclesie  sue,  sicut 
in  litteris  suis  tam  clausis  quam  apertis  proleslati  sunt, 
ad  sedem  apostolicam  destinarunt,  ratum  habituri  quic- 
quid  in  predicta  consuetudine  conservanda  vel  etiam  ejus 
renuntiatione  facienda  apud  apostolicam  egerimus  beni- 
gnitalem,  plenariam  hujus  cause  procurationem  nobis 
committentes.  Nos  itaque  in  presentia  domni  pape  consti- 
tuli  cum  pro  predicla  consuctudine  apud  ipsius  sancli- 
tatem  excusationes  intenderemus  et  ipse  nichilominus 
eandem  censeret  pravam  et  canonibus  inimicam,  ex  con- 
sueta  tamen  apostolice  sedis  benignilate  que  tali  consue- 


1.  Le  monastere  de  Helmwardshausen,  au  diocesc  de  Pa- 
derborn,  est  marqu6  ci-dessus,  p.  161  6,  commc  devant  un 
cens  au  Saint-Sifege.  Quant  a  la  celebre  abbayc  de  Corvey, 
elle  figure,  p.  246  b,  sur  la  liste  des  monast&res  exempts. 


344  I^E  LIBER  GENSUUM 

tudine  mediante  fuerant  hactenus  peracta  dissimulans 
vel  potitts  paterne  remittens,  eidem  consuetudinem  ex 
parte  prememorali  abbatis  et  totius  ipsius  ecclesie  re- 
nuntiavimiis  deinceps  observande  predictis  domnis  car- 
dinalibus  prestantes  vice  sepedicti  abbatis  obedientiam 
manualem  ,  presentem  etiam  jamdicte  renuntiationis 
paginam  nostrorum  sigillorum  mwiimine  subsignantes. 


LXX. 


InSTRUMENTUM  '  CASTRI  ScURIE. 


Dominice  incarnationis  anno  M^CCXIIII''.  Notum  sit 
presentibus  et  futuris  quod  Petrus  de  Naiac,  nunciits  mi- 
litum  et  proborum  hominim  Scurie  ad  summum  ponti- 
ficem,  asseruit  se  habere  mandatum  domni  pape  ut 
omnes  probos  homines  Scurie  ex  parte  ipslus  domni 
pape  moneret  et  inducere  procuraret  quod  ipsi  domno 
pape  et  sancte  ecclesie  Romane  jurarent  fidelitatem ,  ad 
cujus  jus  et proprietatem  idem  castrum  Scurie  abantiquo 
dinoscitur  pertinere,  et  ut  idem  castrum  euni  pertinentiis 
ejus  fideliter  ad  honorem  Dei  et  domni  pape  et  sancte 
Romane  ecclesie pro  posse  custodirent  et  tuerentur.  Milites 
auteni  infrascripti  etprobi  homines ejusdem  castri  ipsius 
monitis  et  mandalis  summi  pontificis  fidem.  et  effectum 
congruum  adhibentes,  devote  et  benigne  ipsi  domno  pape 
fidelitatis  sacramentum  prestiterunt,  et  quod  ideni  cas- 
trum  cum  pertinentiis  suis  pro  posse  fideliter  custodient 
et  servabunt  ad  honorem  Dei  et  sancte  Romane  ecclesie  et 
domni  pape  etsuccessorum  ejus  et  salvo  etiam  jure  om- 
nium  eorum  qui  jus  habentin  eodem  castro,  eodem  Petro 
de  Naiac  ipsius  domni  pape  nomine  sacramentum  reci- 
piente. 

Bet  Montarsi,  Bernat  Audric,  Guillem  Aiidibert ,  Rai- 
mund  Pouz,  Gui  Audric,  Namat  Rigal,  Uc  Clari,  Bernat 
de  Tacill,  Costa,  Marmoissa,  Uc  Sicart,  Bernart  de  la 
Capella,  Joan  Gacha,  Na  Adibert,  Ermengau  de  Flaviac, 
Rosergue,  Daide  Calmeta,  Nermas ,  Bucorn,  Guillem 
Tiboba,  Raimund  Cogul,  Daide  Desirats,  Treillas,  Cas- 
sainac,  Guillem  Galles,  Daide  Rotguier,  Bordeti,  Rainmnd 
Cheirandier,  Bertolmieu  Rotguier,  Guillem  Peirera,  Peire 
de  Soeil,   P.  Humbert,  Raimund  de  Bonaval,    Guillem 


1.  1214.  —  Proces-verbal  du  serment  de  fidelite  pi-fite  au 
pape  pai-  les  gens  de  Lescure.  Sur  le  ch4teau  de  Lescure  (dio- 
cfese  d'AIbi)  et  ses  relations  avec  le  Saint-Siege,  v.  ci-dessus, 
p.  203  a,  n.  4.  Cf.  plus  loin  les  pieces  CLXXVIet  CLXXVIL 


DE  L'EGL1SE  ROMAINE. 

Taillafer,  Peire  Boba,  Rotguier  de  Naiac,  P.  Boer,  Rai- 
mund  Maner,  ErmengaU,  Benezeg,  W.  Guittar,  .YEngil- 
bert  de  Drinac,  Barreira,  Bernart  Dons,  Daide  de  Dalenx, 
Guillem  Yer,  W.  Pecol,  Uc  Bofat,  Raimund  Delsol, 
W.  Cordurier,  Laoter  Janas,  Bertolmieu  Neissartels, 
Fenols,  D.  Chatbert,  R.  Baireira,  W.  Calmelta,  Constanti, 
Daide  Sabatier,  P.  Berenguier,  W.  de  Dalenx,  Bernart 
Calmeta,  Bonet  Guitmar,  Donadieu,  P.  Capella,  Bernart 
de  Bairadeiras,  W.  Rodanel,  Daide  de  Bezeilles,  G.  Gres- 
sellas,  Uc  Millassa,  P.  Boissier,  Bernart  Audric  lo  Jove, 
Gui  Boier,  Joan  Guarnier,  Torreta,  Faniaus,  W.  lo  fil, 
que  fo  Frotart,  Pouz  Cornavi,  Bernat  de  la  Drecha, 
Espaucenx,  N'Arnal  de  Fos,  Daide  del  Pogi ,  Ameil  For- 
nier,  Redon,  Azemar  Bonet,  Farsat,  Ameil  de  la  Costa, 
Bordet,  Causanel,  P.  Guitmar,  Rotguier  de  Soeil,  P,  de 
la  Drecha,  G.  de  la  Comba,  Raimund  del  Pogi,  P.  Segui, 
Joan  del  Pog,  P.  Morgues,  Bernalt  Rainal,  Dalenx  lo  cap- 
pita,  W.  Moscaillo.,  Daide  Rainal,  D.  Fornier,  D.  de 
Drinuc,  Joan  della  salla,  Daide  Moscaillo,  Raimund 
del  Slas,  Bonet  Gaborier,  D.  Guitmar,  W.  de  Caorrz, 
W.  Aigbran,  Pouz  Bonet,  Girma  de  la  Gresa,  P.  Sazol, 
Golfier,  P.  Gros,  Millars,  Durant  Lumet,  Nabra,  P.  Del- 
mas,  P.  Folcran,  D.  Galles,  Bernat  Aimeric,  P.  Julz, 
W.  del  Pog,  Joan  Pouz,  Bernat  Chalbert,  Bernat  Segui, 
Bonifaci,  W.  Rairal,  Boazo ,  W.  de  Drinac,  Ponz  de  la 
Capella,  Gairal,  P.  Folcran,  Raimund  Segui,  Guillem 
Rog.,  Bernart  Desprati,  Blanesqer,  R.  Boer,  Joan  de  la 
targa,  Ysarn  de  Somma,  Uc  Teisseire,  Rotbert  de  Sirsols, 
P.  Grimal,  D.  de  Besoinese,  Joan  Fabre,  P.  Alaman, 
Raimund  de  Vezeille,  Raimund  Teisseire,  Bernat  Delsol, 
Robert  de  Flamaguet ,  Raimund  Grimal,  Bernat  Raols, 
Daide  Jocaveil,  Perassal,  Vinola,  Dadan,  Pons  Amat, 
Bernat  Guitart,  Castelsneus,  Lucis,  W .  Folcran,  Creis- 
sens,  Randole,  Ysarn  de  Cantaloba ,  Gui  Delzol,  Matheu 
de  la  Grava,  Daide  de  Cainac,  Rameg,  Joan  de  Lavaur, 
D.  de  la  Broa,  W.  Pous,  P.  Boer,  Raimund  Baile,  Rai- 
mund  de  Dalenx,  Daide  Cauller,  Raimund  Capus,  en 
Ysarn,  Daide  Audric,  Raimund  de  Castelnou,  Bonet 
Pecol,  P.  Fos,  Ribieira,  Bernat  Estora,  P.  de  la  Capella, 
Esteve  Gavag,  Azemar  Capella,  Guiral  de  Cuc,  Raimund 
de  Coga,  Raimund  Bernat,  W.  Veil,  Bernart  Davizac, 
Morgues,  P.  Mudat,  Ysarn  de  Dalenx,  B.  Fransesc,  Arnaut 
de  Cais,  Ysarn  Pent,  Bernat  de  Gresellas,  Zasquier, 
Raveilla,  Ameil  Bernat,  Ameil  Vassal,  Bertran  Vassal, 
Bet  Tempesta,  Gros,  Arnaut  de  la  Mota,  Dauderi,  Durant 
Berenguier,  Peironet  lo  commat,  Bernat  Fransesc,  Casals, 
Pons  de  Lacapella  lo  Jove,  R.  Peirota. 


LE  LIBER  CEXSUUM  DE  LEGLISE  ROMAINE. 


345 


LXXl '.  —  De  civitatibus  et  terbitoriis  que  rex  Caro- 
Lus  beato  Petro  concessit  et  pape  Adriano  tradi 

SPOPONDIT,  NECNON  CIVITATrBUS ,  CASTRIS,  TERRIS  ET 
MONASTERIIS  PER  DIVERSAS  MUNDI  PR0VINCIASC0NSTITUTI8 
ET  CENSIBUS  ECCLESIE  ROMANE  DEBITIS  AB  EISDEM. 

Ex  Roniano  Pontificali  cap.  CXLVIIII^. 


1  Muratori,  Antig.,  t.  V,  p.  827  (noterque  la  pagination  repfete 
dcux  fois  les  pages  827-836).  Tlieinei-,  Cod.  dipl.  s.  sedis,  t.  I, 
n"  2  ,  ne  donne,  et  encore  sans  titre,  que  les  extraits  du  L.  P. 
jusqu'aux  mots  Romanis  locata,  ci-dessous,  p.  346  6,  1.  23. 

2  Ces  mots  ont  ete  grattes  dans  le  nis.  original,  lors  de  la 
transcription  du  titre  ci-dessus ;  ils  figurent  dans  R'  et  ses  deri- 
ves.  —  Ici  commence  la  s6rie  des  documents  que  Cencius  em- 
prunte  a  Albinus.  Les  no^  LXXI,  LXXII,  LXXIII,  forment 
un  groupe  qui  se  retrouve  dans  la  collection  canonique  de 
Deusdcdit,  I.  III,  ch.  149.  Cest  ce  n»  de  chapitre  qui  figure,  sans 
rime  ni  raison,  dans  la  rubrique  d'AIbinus,  d'oij  il  a  passe  dans 
le  titre  primitif  de  Cencius.  Los  mols  Ex  Romano  ponlificali  ap- 
partiennent  a  Deusdedit;  ils  ne  peuvent  s'appliquer  qu'aux 
extraits  du  Liber  ■ponlificalis  par  lesquels  s'ouvre  ce  morceau 
(c.  1-5),  et  n'ont  rien  a  voir  avec  les  extraits  des  registres  qui 
viennent  a  la  suile.  —  Je  donnerai  desormais,  pour  toutes  les 
pieces  que  Cencius  doit  a  Albinus,  les  variantes  du  ms.  unique 
de  celui-ci,  VOltoh.  3057.  J'y  joins,  pour  les  pifeces  qu'Albinus 
lui-mdme  a  tirees  de  Deusdedit,  des  variantes  de  trois  maiius- 
crits  de  cet  auteur  ,  le  Vaticanus  3833,  le  Yalicanus  1984  et  le 
Parisinus  1458.  Sur  ces  manuscrits,  v.  E.  Slevenson,  Osscrva- 
zioni  sulla  CoUcctio  Canonum  di  Deusdedit  {Arcliivio  Rom.  di 
storia  patria,  t.  VIII,  p.  305).  Le  Parisinus  est  tres  voisin  des 
deux  autres,  mais  il  a  6te  suppl6e  d'apr6s  Cencius.  E.  Ste- 
venson  a  demontre  que  ,  pour  les  textes  compris  sous  les 
n<>5  LXXI-LXXIII,  la  tradition  palfiographique  d'AIbinus  et  de 
Cencius  est  en  gen^ral  preferable  a  celle  des  mss.  de  Deusdedit. 
Enfin,  j'ai  cru  devoir  ajouter  aussi  des  lecons  du  ms.  de  Cam- 
brai  554  (ancien  512),  qui  contient,  en  tout  ou  en  partie,  le  Po- 
lyptyque  du  chanoine  Benoit,  et  qui  est,  somme  toute,  assez 
mauvais.  Mais,  sauf  Albinus,  pour  lequel  la  collation  cst  com- 
plete,  je  ne  reproduis  des  autres  que  ce  qui  est  vraimont  utile 
pour  la  comparaison  des  textes,  lacunes,  complements,  ortho- 
graphc  des  noms  propres,  etc.  —  .\  —  Albinus,  B  =  Camera- 
censis,  D  =  Vat.  3833,  P  =  Parisinus  1458,  V  =  Vat.  1984. 

J'ai  cru  devoir  numeroter  les  paragraplies  de  ce  long  chapitre. 
LiBER  Censium.  —  I. 


I.  Adrianus'  papa  oplinuit  a  Karolo  rege  Franco- 
nim  et  patricio  Romanorum  ut  promissionem  illam 
quam  ejus  genitor  Pipinus  quondam  re.x  et  ipse  pre- 
cellenlissimus  Karolus  cum  suo  germano  Karlomagno 
atque  omnibus  judicibus  Francorum  fecerant  beato 
Petro  et  ejus  vicario  sancte  memorie  domno  Stephano 
juniori  pape  quando  in  Franciam  perrexit  pro  conce- 
dendis  diversis  civitalibus  ac  territoriis  istius  Italie 
provincie  et  contradendis  beato  Petro  ejusque  omnibus 
vicariis  in  perpetuum  possidendis  adimpleret  in  om- 
nibus.  Cumque  ipsam  promissionem  in  loco  qui  voca- 
lur  Carisiacum  sibi  relegi  fecisset,  complacuerunl  illi 
et  jiidicibus  ejus  omnia  que  ibidem  erant  annexa,  et 
propria  voluntate,  bono  ac  libcnti  animo,  aliam  dona- 
tionis  promissionem  ad  inslar  anterioris  ipse  antedic- 
lus  precellenlissimus  etrevera  christianissimusKarolus 
•Francorum  rex  ascribi  jussitper  Etherium  religiosum 
ac  prudentissimum  capellanum  et  notarium  suum.  Ubi 
concessit  easdem  civitates  et  terriloria  beato  Petro 
easque  prefalo  pontifici  contradi  spopondit  per  desi- 
gnatum  conSnium,  sicut  in  eadem  donatione  contineri 
monstralur  :  inde  a  Lunis  cum  insula  Corsica,  deinde 
in  Suiiano,  deinde  in  monto  Bardone,  inde  in  Verceto, 
deinde  in  Parma,  deinde  in  Regio,  exinde  in  Mantua 
atque  Monte  Silicis,  simulque  uuiversum  exarchalum 
Ravennantium  sicut  anliquitus  erat,  atque  provincias 
Venetiarum  et  Ystriam,  necnon  et  cunctum  ducatum 
Spoletanum  seu  Beneventanum.  Factaque  eadem  do- 
nalione  et  propria  sua  manu  ipse  christianissimus 
Francorum  rex  eam  corroborans,  universos  episcopos, 
abbates,  duces  etiam  et  grafiones  in  ea  ascribi  fecit. 
Quam  prius  super  altare  beati  Petri  et  postmodum  in- 
tus  in  sancta  ejus  confessionc  ponentes,  tam  ipse  Fran- 
corum  rex  quam  ejus  judices  beato  Petro  et  ejus  vicario 
sanclissimo  Adriano  pape.sacramenlo  sese  omnia  con- 


4  Carolus  A  et  ita  porro  -  7  in  om.  DPV  —  8  Ytalie  A  —  11  pro- 
missionem  <que  Francio>  .\BDPV  (quo  in  loco  Francie  q.  v.  B) 
—  12  Carisiacus  <facta  est>  ABDPV  —  17  <et>  per  DPV  — 
21  contincrc  DPV  —  24  <et>  cxinde  ABPV  —  25  <et>  univ. 
DV  —26  Ravennatium  .\V  —  28  Spolelinum  DV  —  31  etiam  om. 
B  —  graphiones  .\D 

44 


346  LE  LIBER  CENSUUM 

servaturos  qiie  iii  eadem  donalione  coiitinentur  pro- 
mittentes  tradiderunt.  Apparem  ipsius  donationis  eum- 
dein  Eutherium  ascribi  faciens  ipse  christiauissimus 
Fraucorum  rex,  intus  super  corpus  beati  Petri  subtus 
evangelia  que  ibidem  osculantur,  pro  firmissima  cau- 
lela  et  eterna  nominis  sui  ac  regiii  Francorum  memo- 
ria  propriis  suis  mauibus  posuit;  aliaque  ejusdem  do- 
nationis  exempla  per  scrinium  hujus  nostre  sancte  Ro- 
mane  ecclesie  ascripla  ejus  excellenlia  secum  portavit. 

2.  Sed^  et  in  gestis  secundi  Stephaui  pape  leguutur 
patrimonia  esse  beati  Petri  Ravenna,  Adminum, 
Pensaurum,  Conca,  Fanum,  Cesena,  Xenogallia,  Esis, 
Forumpopuli,  Forum  Livii  et  castrum  Subsubium, 
Mons  Feretri,  Acereagio,  Mons  Lucati,  Serra,  castel- 
lum  saucti  Martini,  Bobium,  Orbinum,  Callis,  Lu- 
ciolis,  Egubium,  Comia[cl]um  etcivitas  Narniaet  Fa- 
ventia  et  castrum  Tiberiacum  et  Gabelum  et  omnis 
ducalus  Ferrarie. 

3.  Johannis  VII '  pape  temporibus  Aripertus  rex 
Longobardorum  donationem  patrimonii  Alpium  Co- 
liarum  que  longa  per  tempora  a  jure  ecclesie  privata 
fuerat  ac  ab  eadem  gente  detinebatur  iu  litteris  aureis 
exaratam  juri  proprio  beati  aposlolorum  principis 
Petri  reformavit. 

4.  Zacharias'  pontifex  accepit  a  Gonstantino  prin- 
cipe  donationem  in  scriptis  perpetuo  jure  de  duabus 
massis  que  Nimphas  et  Normias  appellantur  que  juris 
publici  erant.  Hujus  temporibus  Theodorus  filius  Me- 
gisti  Calacsancti  dedit  beato  Petro  apostolo  patrimo- 
nium  suum  situm  v  miliario  ab  hac  Romana  urbe, 
viaTiburtina,quod  domusculta  sancte  Gecilie  dicitur. 
Sic  consiituit  aliam  domumcultam  xiiii  miliario  ab 
urbe  Roma,  patrimonio  Tuscie,  obligans  eandem  per- 
petuo  usni  Romane  ecclesie  et  domum  cultam  Laure- 
tuin  et  massam  Fontisnianam  que  dicitur  Paonaria  et 
massas  que  vocantur  Ancius  et  Formias  beato  Petio 
acquisivit. 


3  Etherium  DP  —  s  obscul.  A  —  7  proprii  uorainis  sui  B  — 
suis  om.  DPV  —  8  scriniarium  DPV  —  sancto  nostre  DPV  — 
9  deportavit  DPV 

II  osse  patr.  DPV—  12  Senogallia  DPV  —  13  Sussubiura  DPV 
—  U  Acerteagio  D,  Acerreagio  PV  —  Lucani  D  —  15  Orbinum 
om.  D  —  16  Comiadum  C  —  17  Gabellum  A 

20  Cotiarum  DP  —  reformavit]  Cononis  4  papae  tcmporibus 
lustinianus  imperator  filius  Constantini  relevavit  CC  capita  an- 
nonae  quae  patrimonia  Britiae  et  Lucaniae  persolvebant.  Idem 
restituit  suprascripti  patrimonii  familias  et  Siciliae  quae  in  pi- 
gnore  detinebantur  add.  DPV  —  26  iuri  <Romanae  aecclesiae> 
DPV  —  28  Megesti  D  —  32  Hic  DPV  -  35  Fontinianam  DPV  — 
36  Anlius  ADPV 


DE  LEGLISE  ROMAINE. 

5.  Item  Adrianus*  constituit  domos  cultas  quatuor, 
unam  quidem  que  dicitur  Capracorum,  territorio  Vi- 
gentanu,  miliario  ab  urbe  Roma  plus  vel  minus  xv, 
in  usu  c  pauperum  Lateranensis  palatii ;  et  Galeriam 
in  via  Aurelia,  miliario  plus  minus  x  ab  urbe  ad 
sanctam  Rufinam,  et  Calvisianum  in  via  Ardeatina, 
miliario  ab  urbe  plus  minus  xv;  et  aliam  Galeriam 
cum  omnibus  eis  pertineutibus,  in  usum  sancte  Ro- 
maue  ecclesie. 

Idem  acquisivit  beato  Pelro  massam  Aralianam, 
sitam  ab  urbe  miliario  xvi  via  Ardeatina,  in  qua  ec- 
clesia  beati  Edisti  esse  dinoscitur.  Qualiter  etiam  et 
massam  Acutianam  que  juxla  eaudem  esse  videtur, 
necnon  etiam  inassam  in  qua  est  ecclesia  sanctiLeucii, 
posita  via  Flaminea ,  miliario  ab  urbe  Roma  plus 
minus  v. 

6.  Et  quamvis '  supra  monstratum  sit  et  adliuc  ia 
sequentibus  demonstretur  quosdam  ducatus  et  mar- 
chias  ex  iutegro  patrimonio  beati  Petri  esse,  placet 
tamen  ostendere  quedam  loca  intra  prefatos  ducalus 
et  marchias  et  princijialus,  immo  etiam  in  diversis 
regnis  sita  veluti  beati  Petri  patrimonia  diversis  tem- 
poribus  a  diversis  pontiflcibus  Romanis  locata. 

7.  Igitur'  Casinense  monaslerium  beali  patris  B. 
nuUius  dicioni  vel  juri  subdituin  habet  Inilionem  ab 
apostolica  sede,  a  cujus  pontiflce  Zacharia  per  Petro- 
nacem  virum  Dei  restauratum  est,  eversionis  sue 
c.xx°anno,  dominice  incarnationis  dccxx.  Habet  pri- 
vilegia  sue  tuicionis  a  Romano  pontific[e]  Zacharia, 
Item  mouasterium  ejusdem  Sublacense  et  Salvatoris 
apud  Rele  et  Farfense  juris  beati  Petri  sunt,  quouiam 
in  ejus  patrimonio  et  lcrritorio  ul  in  sequentibus  le- 
gitur  sita  suut. 

8.  Hec"  itaque  que  secuntur  sumpta  sunt  ex  tomis 
Lateranensis  bibliolhece.  Et  quoniam  quedam  propria 
nomina  patrimoniorum  in  eisdem  thomis  alia  ex  toto 
alia  ex  parte  nimia  vetustate  corrupta  sunt,  in  loco  pro- 
prii  nominis  quod  vel  ex  loto  vel  ex  parte  nullatenus 
legi  potuit  appositum  esl  theta,  de  qua  poeta  dicit  : 

O  multum  ante  alias  infelix  littera  theta. 

9.  Itaqueineo  thomo  ubi  prescriptusestPapaJohan- 


2  Vigentanii  .\,  Vigentano  DPV  —  3  vel  om.  P  —  4  usum  DPV  — 
15  Flamminea  .\ 

19-21  ex-marcliias  om.  A  —  23  locata]  constituta  B 

25  ditioni  A—  27Dei  om. D  — eversionis-tuitionis  om.B  —  29  sue 
tuic.]  sua  \'  —  tuitionis  .\  —  pontificibus  CDPV  —  31  Reate  DPV 

35  Et  quoniam-Iittera  theta  om.  DPV  —  37  consumpta  AB 

41  ubi]  in  quo  ABDPV 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE 
nes  itemque  in  alio  carticio  thomo  invento  in  Carlu 


lario  juxta  Palladium,  in  quo  prescriptus  est  Papa 
Gregorius,  leguntur  patrimonia  esse  beati  Petri  apos- 
toli  ab  eodem  •»  locala  id  est  : 

Monasterium  beati  Petri  in  integro  cum  mercato  suo 
situm  inlra  civitatem  Luccensem  in  loco  qui  vocatur 
Cortinai',  cum  curte  que  dicilur  Valentina  vel  Blen- 
tina  •',  seu  ceteiis  curtibus  cum  casis,  casalibus,  vi- 
neis,  terris,  pralis,  silvis,  pascuis,  cultis  et  incultis, 
mobilibus  vel  inimobilibus  seseque  moveulibus,  servis 
el  ancillis,  aldiis,  aldionibus,  angararibus,  mandari- 
tiis,  colonis  et  colonabus  ibidem  residentibus,  vel  cum 
omuibus  suprascripto  monasterio  generaliter  pertinen- 
tibus.  Prestant  sub  pensione  xrii  auri  solidos  lucanos, 
ana  denarios  viiii.et  vestila  stamesirica  iiii  cum  giiin- 
degis  suis. 

Necnon  et  curtem  iu  integro  que  dicitur  Cartinia- 
num  ",  positam  terrilorio  Luccensi  et  Vulternensi , 
cum  omnibus  ad  eam  pertinentibus,  ut  premissum  est 
de  monasterio  Luccensi.  Prestat  xviii  auri  solidos  lu- 
canos,  ana  denarios  viiii. 

Item  monasierium  Salvatoris  cum  curte  sua  in 
eodem  territorio  posita,  in  loco  qui  dicilur  Vicoalais  i^, 
cum  oranibus  sibi  pertinentibus,  ut  premissum  est  de 
monasterio  Luccensi.  Prestat  auri  solidos  lucanos  l, 
ana  denarios  viiii. 

Et  cum' curte  in  integro  que  dicitur  Hapidai»,  sita 
in  territorio  Pisano,  loco  qui  dicitur  Ecclesia  sancti 
RufinijCum  omnibus  sibi  pertinentibus,  ut  premissum 
est  de  monasterio  Luccensi. 

Necnon  et  curtem  aliam  que  dicitur  Cicerana  is  cum 
ecclesia  sancti  Andree,  cum  omnibus  ad  eam  perti- 
nenlibus,  ut  premissum  est  de  monasterio  Luccensi. 
Prestat  auri  solidos  lucanos  v,  ana  denarios  viiii. 

Itemque  monasterium  Pecunia  integra  et  alia  Pe- 
c(unia),  sita  in  territorio  Lucceusi  et  Silicauo  >',  loco 
qui  dicitur  Cordenne  et  Castello  novo ,  cum  omnibus 


I  in  cartulario  om.  DPV  —  4  eisdem  DPV  —  6  in  loco  q.  v. 
Cortina  om.  DPV  —  7  curte  0J7i.  B  —  Valentina  orn.  B  —  Bleven- 
tina  A  —  9  cultum  et  incultum  mobile  vel  immobile...  servos  et 
ancillas,  aldios,  aldiones,  angarales...  colonos  et  colonas  DPV  — 
12  vel  om.  DPV  —  is  cum  g.]  et  guindensis  DPV  (-gis  PV)  — 
vindemiis  B  —  I7  curte  DPV  —  Carpinianum  DPV  —  18  posita 
ADPV  —  so  soldos  A  et  iia.  passim  —  VIII  DPV  —  23  in  om. 
DPV  —  Vicoalais  <vel  alissi>  DPV  —  25  L  a.  s.  I.  DPV  et  ila 
porro  —  31  curte  alia  DPV  —  34  prestant  DPV  —  ana  om.  DPV 

—  35  mon.  <sancti  Petri>  ABDPV  —  36  Saliano  D,  Siliano  P 

—  37  Corclenne  A 


eis   pertinentibus,   ut  premissum  est  de  monasterio 
Luccensi.  Prestat  auri  solidos  lucanos  ii. 

Item  curtis  que  dicitur  Burriannm  «»,  in  territorio 
Rosellano,  cum  omnibus  sibi  pertinentibus,  ut  predic- 
tum  est  de  monasterio  Luccensi.  Prestat  anri  solidos  s 
Incanosxvanadenariosix.  Et  due  curtes  que  vocantur 
Piscaria  etFIatianum  cum  caio  suo  qui  dicitur  iii,una 
cum  monasterio  sancte  Julie.  Necnon  et  Villa  Magna 
et  fossa  que  vocatur  Flexu,  cum  omiiibus  sibi  perli- 
nentibiis.  Posite  sunt  prefato  terrilorio  Rosellano.  lo 
Prestat  auri  solidos  lucenses  x. 

Item  curtis  in  integrum  [que  dicitur] Capaniaticum «» 
cum  ecclesia  sancti  Justi,  villa  que  dicilur  Castellione 
cum  omnibus  sibi  pertinentibus.  Posite  sunl  in  lerri- 
torio  Rosellano.  Prestat  auri  solidos  lucanos  x.  a 

Item  monasterium  sancti  Petri  in  territorio  Pisano, 
in  loco  qui  dicitur  Vada  20,  cum  omnibus  sibi  perli- 
nenlibus.  Prestat  auri  solidos  lucanos  x  ana  dena- 
rios  viiii. 

10.  Item  in  alio  thomo  cui  prescriptiis  est  Papa  Be-      io 
nedictus  legunlur  posita  esse  in  comitatu  Luccensi  et 
in  comitatuCor[n]ino2i  et  in  comitatu  Bosellano  et  in 
comitatu  Pisano  hec  patrimonia  beati  Petri  et  ab  eodem 
locata,  id  est  : 

Curlis  que  dicitur  Barrianum  et  Saalma  et  Carpa-  ^s 
nianum  cum  castello  suo  et  curtis  Vada  juxta  mare, 
et  Puuislellum,  et  Valentina,  et  teria  que  poniiur  in- 
ter  Arno  et  Armice,  et  massa  que  ponitur  in  Montticia; 
torra  que  ponitur  in  Policano  et  terra  Alama,  lerra  in 
Bicentalc  et  masse,  terra  in  Saltucclo,  inasse  in  Carara,  3o 
masse  et  terra  a  Saltopplo,  terra  a  Flexu,  terra  a  Vico 
Solaro,  terre  et  massc  in  Stratse,  terra  in  Sexto,  terra 
in  Brancalo,  masse  et  terre  que  ponuntur  in  0,  terra 
in  Dimizano,  terra  in  Fuudagnio,  terra  in  Timpaniano, 


I  prcdictum  DV  —  2  lucanos  irl  Hic  Albinus  inserit  integram 
epistolam  Ale.vaudri  11,  quam  reperies  infra  in  edilione  Albini 
ipsius.  —  4  sibi  pert.]  suis  D  —  sibi  ad  eam  P  —  6  ana  om.  DPV 

—  d.  IX  om.  V  —  7  Flacianum  DPV  —  10  Tertio  DP,  Territio  V 

—  eis  DP  —  II  prestant  DPV  —  X  sol.  a.  1.  <den.  VIin>  DPV 

—  12  Item  om.  DPV  —  integro  DPV  —  Campaniaticum  vcl  Ca- 
potiaticum  DPV,  Carapagneticum  B  —  14  eis  DP  —  15  prcstant 
DPV  —  <den.  V1III>  DPV  —  17  Guada  P  —  sibi  p.]  suis  DPV 

—  18  lucenses  om.  D 

22  Corvino  C  —  25  et  Saalma  om.  DPV  {suppl.  p)  —  Carpianum 
V  —  27  Pinistellum  DPV  —  28  Moutecla  om.  DPV  [suppl.  p  el  ita 
porro)  —  29  Alama  om.  DP  sp.  reliclo  —  terra  Alama  om.  V  — 
30  maxo  D  et  ita  infra  —  Saltuclo  A,  Saltucelo  B,  Saltuplo  DPV 

—  Carrara  DPV;  hic  V  reliquit  spativm  —  31  a  Flcxu  om.  DPV 
sp.  rel.  —  32  Solario  B  —  Strate  A,  om.  DP  sp.  rel  ,  V  sine  .«p.  — 
33  Brancano  DV  —  0  om.  DP  spat.  rel.,  BV  sine  sp.  —  34  Funo 
agnio  .\,  Fumagnio  B.  Fundanio  DPV  —  Tinpaniano  DV 


348  LE  LIBER  GENSUUM 

terra  in  Decimo,  terra  in  Leoiana,  terra  in  Pastino, 
masse  in  Avane,  et  masse  in  Roio,  el  masse  et  terra 
in  Convalli,  terra  et  masse  in  Anclano,  terra  et  masse 
iu  Lacune,  masse  et  terra  in  Controni,  sive  in  Casa 

5  Basciana,  vel  in  Buliano,  sive  ecclesia  s.  Petri  in  Ci- 
saraua,  cum  omnibus  suis  pertinentiis ;  villa  Miiiana 
et  villa  Ariana,  villa  in  Bargano  seu  Ros  in  Clnza.  in 
villa  Majore,  in  Bacano,  in  Foscana,  et  curte  in  Castel- 
lione,  villa  a  CoUe  Masse  Siliquano  Roiana,  masse  in 

10  Caricino,  masse  in  Roio,  masse  in  Casatico,  corte 
Gerasana  cum  ecclesia  s.  Andree  et  curtis  que  dicitur 
Vicus  et  ecclcsia  0  sancte  Rufine  cum  curte  sua,  et 
curtis  in  Piscaria  in  integro,  et  curtis  de  Campania- 
tico,  masse  et  terra  in  Cascania  seu  in  Corfine  seu  in 

15  Petroniano,  in  castello  de  Curfiniano,  curtis  in  Ursi- 
gnano,  inasse  qne  dicuutur  Grisomoletio  que  ponuntur 
interPaternum  et  Pelrionium,  in  Capruniana,in  Vipi- 
liano,  in  Ba.  0  in  Ceriliana,  in  Gragnio,  in  Graniana, 
Canalia,  el  alia  Graniana ,  in  Icano  curtis  Faloniana 

2"  cura  pertinentiis  suis,  curtis  iu  Coscuniana,  curtis  in 
0ia  et  curtis  in  Lactaria  cum  introitu  et  exitu  earum 
et  cum  omnibus  ad  omnes  supradictas  curles  et  terras 
generaliter  et  iu  integro  pertinentibus. 

11.  Item  in  quodani  thomo  carlicio  quiest  in  Cartu- 

25  lario  juxta  Palladium  legitur  papa  Benedictus  locasse 
civitatem  et  comitatum  Suauensem  cum  castellis  et 
villis  et  cum  omuibus  suis  pertinentiis  et  civitatem  et 
comitatum  Rosellenseni  cum  villis  et  castellis  e(  suis 
perlinentiis  et  districto  et  placito  et  cum  ornni  datione 

30       et  redditu  suo.  Pi-estat  unaquaque  civilas  lx  solidos. 


2  Vane  A,  Avario  B  —  et  niasse  ante.  in  Roio  om.   V  —  2""  et 
OTTi.  V  —  3  Anclano  om.  DP  sp.  rel.,  V  sine  sp.  —  4  Lacumne  D 

—  Controni  om.  DPV  sp.  rel.  —  Carbassano  DPV  —  5  Bubiliano  D 

—  ecclesia  om.  DP  sp.>el.,  V  sine  sp.  —  7  et  om.  V  —  Ros  om. 
DP  sp.  rel.,  V  sine  sp.  —  Gluza  D,  Duza  BPV  —  8  Baccano  B  — 
Fascana  DP,  Fasscana  V  —  9  Masse  si  om.  DP  sp.  rel.,  V  sine 
sp.  —  9  Roiana  om.  DP  sp.  rel.,  V  sine  sp.  —  10  Rodio  B  —  Cas- 
satico  D  —  curtis  Cesarana  DPV  (Ceser.  V)  —  I2  0  am.  ABDPV 

—  13  in  anle  Pisc.  om.  D  —  U  Caruscaria  B,  Cascana  DP,  Cass- 
cana  V  —  seu  in  Corfine  om.  V  —  Corfinc  om.  DP  sp.  rel.  —  Pe- 
troniono  DPV  —  is  Carfiniano  DPV  —  Vasignano  A,  Vagsignano 
B,  Ursiano  D,  Ursiiano  P,  Ursuano  PV  —  16  Grisomolecio  AD, 
Grisomoleciao  V,  Grisomolagio  B  —  17  Petrionium  otji.  DPV, 
Patrionium  B  —  Caprumana  B,  Cauriniana  DPV  —  piliano  om. 
DPV  sp.  rel.  —  18  in  anfe  Ba.  om.  V  —  Ba.  6  om.  DP  sp.  rel., 
V  sine  sp.  —  Granio  DPV  —  t9  Canalia  om.  DPV  —  Gragniana  A 

—  Icano  om.  DP  sp.  rel.,  V  sine  sp.  —  Foloniana  DPV  —  20  s.  p. 
DPV  —  Conscuniano  DPV  —  curtis  in  0ia  et  om.  V  —  21  ©ia  om. 
DP  sp.  rel.  —  curtis  om.  DP  sp.  rel.  —  22  omnes  om.  BV  — 
suprascriptas  ADPV  —  et  om.  DP 

24  torao  A  etc.  —  carticio  om.  B  —  62  cum  om.  DPV  —  27  et  2° 
loco  om.  D  —  et  civ.  usque  ad  pertinentiis  om.  B 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

12.  Ilem  in  alio  Ihomo  ejusdem  Cartularii  legitur 
VII  papa  Bonefalius  locasse  castellum  Petram  Pertu- 
sam  ^'  cum  omnibus  ei  pertinenlibus  cum  placito  et 
districto  eorum  et  glandatico  el  herbatico,  tam  de 
eodem  castello  quam  de  villis  ad  se  pertinentibus.  s 
Situm  est  in  territorio  Silve  Gandide.  Prestat  annue  x 
aviri  solidos. 

13.  Item  in  alio  carticio  thomo  Lateranensi  legitur 
Burianum  ^3  situm  in  Aretino  comitatu  juris  beati 
Pelri  esse  cum  castellis  et  villis  et  ecclesiis,  silvis  et     lo 
terris  seu  lacu  et  omnibus  ei  pertinenlibus. 

14.  Item  in  alio  thomo  invenitur  papa  Benedictus 
locasse  cuidam  comiti  Ariminensem  comilatum  cum 
omnibus  perlinentiis  suis,  una  ^*  cum  ecclesia  sancte 
Marie  que  dicitur  in  Turre  Muro;  similiter  ecclesiam  »5 
sancte  Marie  in  Argumino  cum  cella  sancli  Theodori 
iu  iutegro  cum  omnibus  suis  ;  et  sanctum  Georgium 
in  integro  qui  est  positus  juxta  forum  publicum  cum 
omnibus  suis;  simul  territorium  integrum  quod  est 
castri  Conche  cum  suis  publicariis  et  armanniis  suis  m 
infra  civilatem  ipsam  vel  foris  positis,  quautum  ad 
medietalem  ipsius  comitalus  peilinet,  sicut  dividitur 
a  fluvio  qui  dicitur  Folia  usque  ad  fluvium  qui  di(dtur 
TauUis,  cum  omnibus  ad  hoc  pertinentibus.  In  comi- 
talu  Orbineusi  plebem  sancti  Petri  que  dicitur  in  Arsi-  s» 
citio  et  plebem  sancti  Gaudentii.  Est  vero  pensio  pre- 
dictarum  ecclesiarum  lx  solidos  denariorum  papien- 
sium,  exceptis  comitatibus  et  eorum  pertineutiis. 

15.  Item  in  quodam  carticio  privilegio  invenitur  no- 
nus  Leo  jjapa  locasse  comiti  Anconitauo  prefatum  co-      »o 
mitatum  Ariminensem  et  prefatas  ejus  ecclesias  et 
caslrum  Concha  et  fundum  qui  dicitur  Sala  qui  est 
juxta  plebem  sancti  Johannis '^  que  dicitur  in  Rufio. 

16.  Item  in  alio  invenitur  juris  beati  Petri  esse  pa- 
latium  Ariminense  cum  capella  sancti  Nicholai  juxta     3« 
posita  et  curtis  de  Campo  Longo  cum  turri  sua  et  cas- 

2  Bonif.  ADPV  —  Petra  Pertusa  DPV,  Petram  et  Pertusara  B 
—  4  erbatico  A 

8  tomo  oin.  B  —  9  Aretino  om.  DPV,  Areto  B  —  ii  sibi  V 

12  Inv.  in  al.  tomo  DPV  {inv.  <item>  P,  <itaque>  V)  — 
14  suis  pert.  ADPV  —  15  Turre  muro]  cum  suis  omnibus  et  cum 
plebe  sancti  Paterniani  in  integro  qiie  est  juris  sancte  Marie  que 
dicitur  in  Terre  muro  add.  ABDPV  (Paternianum  D,  Paterni  B  — 
quo  dicitur  om.  B  —  Turre  novo  D)  —  16  <que  dicitur>  in  Arg. 
DPV  —  19  suis  oin.  D  —  similiter  A,  simulque  DPV  —  20  publi- 
canis  B  et  ita  infra  —  armamaniis  D,  armaniis  PV]  ct  ecclesia 
sancti  Stcphani  et  medietatem  de  comitatu  Pensauro  cum  pu- 
blicariis  et  armanniis  add.  ABDPV  (publica  D  —  armariis  D  ar- 
maniis  PV)  —  23  Flolia  D  —  24  TauUus  DPV  —  25  Arsicio  D, 
Arsitio  P,  Arsiccio  V 

29  quod...  quod  A  —  35  Nicolai  A,  Nijcolai  D 


LE  LIBER  GENSUUM 
trum  magiiuni  latum  cum  curte  el  appendiciis  suis  el 
curte  Aternano  et  castrum  Arcinianum  cum  curte  et 
caslrum  Azma  cum  curte  et  medietas  castri  Crucis 
cum  quatuor  mansis  et  eastrum  Paternum  et  que- 
cumqne  locata  fuerunt  a  Homanis  ponlificibus  cuidam 
Marotie  comitisse  Ariminensi  et  matri  ejns  Sibille, 
sicut  legitur  in  ti-ibus  cartis  armarii  Lateranensis 
palatii. 

17.  Item  in  alio  thomo  sub  Johanne  XV  papa  Da- 
gone'^  judex  et  et  Ote  senatrix  et  filii  eorum  Misica 
et  Lambertus  leguntur  bealo  Petro  contulisse  unam 
civitatem  in  integrum,  que  est  Schinesghe  cum  omni- 
bus  suis  pertinentiis,  infra  hos  afEnes,  sicuti  incipit  a 
primo  latere  longum  mare  fine  Pruzze,  usqne  in  locum 
qui  dicitur  Russe  et  fines  Russe,  extendente  usque  in 
Cracoa  et  usque  ad  flumen  Oddere,  recte  in  locum 
Alemure,  et  ab  ipsa  Alemura  usque  in  terram  Milze, 
et  a  fine  Milze  recte  intra  Odere  et  exinde  dncente 
juxta  flumen  Oddera  usque  in  predictam  civitatem 
Schinesghe. 

18.  Item  in  alio  thomulo  carticio  leguntur  locata 
fuisse  patrimonia  Romane  ecclesie  in  comitatu  Peru- 
sino,  id  est  massa  de  Fascano,  massa  de  Corgnolo, 
massa  de  Fihinci,  massa  de  Pnscolo,  massa  sancte 
Margarite,  massa  de  Agelione,  massa  de  Morgiania, 
massa  de  Caliano,  massa  sancti  Georgii,  massa  juxta 
Lunam,  massa  de  monte  Teuzo,  massa  sub  Daano, 
massa  juxta  Riam,  massa  sancte  Marie  in  Petroio, 
massa  de  Taulina,  massa  Vinea  Longa,  massa  Ran- 
colfi,  massa  de  Arne  cnm  castellis,  villis,  silvis,  massa 
juxta  civitatem  Perusinam ,  massa  de  monte  Alto, 
massa  de  ilaiitugnana,  massa  de  monte  F^issignano, 


I  appenditiis  .\ ,  aijcndicibus  DPV  —  suis]  et  monasterium 
sancte  Marie  in  Arbulici  cum  curte  ct  appenditiis  suis  add. 
ABDPV  (.\rburici  A  —  apendicibus  DPV)  —  2  curte  om.  B  — 
Eternano  DP,  Aterniano  V  —  Artinianum  A,  Ancinianum  V  — 
3  Mazima  D,  Azina  PV  —  6  Marocie  A 

9  Dagome  DPV  —  lO  Mifica  B,  Misicam  D  —  ii  Labertus  D  — 
Lambertus]  nescio  cujus  gentis  homines ,  puto  autem  Sardos 
fuisse  quoniam  ipsi  a  IIII  judicibus  reguntur  acUi.  DPV —  I9  in- 
tegro  DPV  —  est]  vocatur  DPV  —  Schincsne  A,  qui  addit  de 
provincia  Polanorum,  Schignesne  B  —  13  sicut  A  —  14  Przze  B, 
Bruzze  D  —  is  fine  A  —  I6  Graccoa  B,  Craccoa  <et  ab  ipsa 
Craccoa>  DPV  (RaccoaV)  —  Odere  B  —  locum  <qui  dicitur> 
BDPV—  17  Mulze  P  —  I8  et  a  fine  Milzo  om.  DPV  —  Oddere 
ABDPV  —  ao  Schinesgne  A,  Schinesche  B 

21  carticio  om.  DPV  —  24  Filiunci  D  —  Pusculo  B,  Puculo  V  — 
25  Morgialla  D,  Morgianla  BPV  —  27  Luna  DV  (Lunam  d)  —  Dano 
A,  Diano  B  —  28  Petroico  B  —  29  Tauliana  D  —  Randolfi  B  — 
30  post  massa  D  relinquH  sp.    —   32  massa  de  m.  Passignano 


DE  L'EGLISE  ROMAINE.  349 

massa  de  Ancagiannla,  lacus  "  integer  cum  tribus 
insulis,  massa  de  Miliano. 

10.  Item  in  alio  carticio  thomo  legitur  VII  Gregorius 
papa  locasse  castrum  Albininum"  .situm  in  Narniensi 
comitatu  cum  terris,  vineis,  silvis,  pratis,  pascuis,  mon-       5 
libus,   coUibus,  aquis,    rivis,   pnteis,  cum   omnibus 
suis  pertinentiis  intus  et  foris,  cultis  et  inculiis.  Est 
autem  situm  inter  hos  fines  :  ab  uno  latere  rivus  qui 
dicitur  Laia,  ab  alio  terra  Peponis  suorumque  con.sor- 
t[i]um ,  a  tertio  latere  via  Asinaria  que  ducit  ad  mon-      to 
tem  Mori,  a  quarto  criptule  et  via  que  ducit  ad  sanctum 
Silvestrum  et  usque  in  terram  Carvisem.  Prestat  an- 
nuatini  paiatio  Lateranensi  in  kalendis  novembris  de 
unaquaque  domo  denarios  majores  quidem  vi,  me- 
diocres  iiii,  minores  11.  Licet  autem  Romano  ponlifici      15 
si  vult  domum  vel  turrim  iii  eodem  castro  edificare  et 
pro  utilitate  et  servitio  sancti  Petri  ibidem  milites  po- 
nere,  quibus  oppidaui  debent  pro  amore  sancti  Petri 
adjutorium  in  omnibus  secundnm  suuni  posse  pre- 
bere  ,  ita  ut  [quisquis]  oppidanorum  obstiterit  suorum      20 
amissione  multetur.  Nec  licet  cuiquam  Romanorum 
pontificum  a  jure  beati  Petri  prefatum  castrum  auferre 
nec  prcfatum  tenorem  commutare.  Debent  veroprefati 
oppidani  Ronmno  poutifici  omni  tempore  giatis  expe- 
ditionem,  colloquin:;i,pIacitum,sicut  n:cs  est  fidelium     20 
militum. 

20.  Item  ecclesia  sita  in  loco  qui  dicitur"  Casachis 
in  comitatu  in  episcopatu  et 
silva  et  forestis,secus  Duronem  fluvium  juris  Romane 
ecclesie  est,  data  Tarentasie  a  quodam  Guidone  et  30 
uxore  ejus  Adhelleida,  sicut  legitur  in  alio  carticio 
thomo. 

21.  Iteni  in  alio  caiticio  thomo  cui  prescripius  est 
11113»  Leo  papa,  quinta  pars  monasterii  sancti  Vale- 
riaui  quod  situm  est  in  comitatu  Olmello,  in  episco-     3s 
palu  in  burgo  quod  dicitur  de  Rodubio,  el 
quinta  pars  de  omnibus  sibi  pertinentibus,  debet  pre- 

I  Ancaglanula  A,  .\ncIanula.B  —  2  insulisj  Majore,  Minoro , 
Pulvensi  C  in  marg.  —  Miliano]  et  sigilla,  massa  sub  porta  Solis, 
quam  detinent  canonici  sancli  Laurentii,  massa  in  Tentionosa 
add.  DPV 

4  Abininum  D  —  situm  om.  B  —  6  rivis]  ruris  ct  B  —  8  infra 
V  —  affines  DPV  —  9  laia  B  —  Poponis  DPV  —  10  dicitur  D  — 
II  et]  a  D  —  ad]  a  D  —  13  <in>  pal.  PV  —  14  denarios  om.  B  — 
quidem  om.  B  —  17  ibidem-Petri  om.  B  —  poncntcs  D  —  beati 
DPV  —  19  pro  posse  suo  B  —  21  mulctetur  A  —  23  tenore  D 

27  <in>  eccl.  D  eccl.  <sancti  Petri>  DPV  —  Casarchis  DPV 
—  spatium  post  episcopatu  om.  B  —  31  .\clheida  D,  Adhcleida  P, 
Adeleh.vda  V 

33  Item-thomo  om.  B  —  cui  om.  A  —  34  IIII]  nonus  DPV  — 
36  spal.  om.  PV  —  qui  ABDPV 


350 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMALXE. 


fatum  monasterium  domnum  papam  suscipere  cum 
XXX  militibus,  nuntium  ejus  cum  x  et  tolidem  ca- 
ballis.  Piestal  annuatim  in  Pascha  duos  auri  solidos. 

22.  Item  in  alio  thomo  carticio  in  quo  scriptus  est 
II  Alexander  papa,  invenilur  juris  beati  Petri  monas- 
terium  montis  Magelle^i  cum  omnibus  sibi  pertinen- 
tibus,  id  est  monasterium  '*  sancti  Pancratii  et  sancti 
Clementis  "  et  ecclesia  sancti  Barbati  "  et  heremo 
sancti  Angeli  et  sancti  Nicholai  ^^,  cum  quarta  por- 
tione  de  uno  porlu  3«  [in]  integro  qui  appellatur  de 
sancto  Vito,  et  heremo  in  comitatu  Pinnensi  et  castra 
Kepalia  "  et  ecclesia  sancti  Martini  et  ecclesia  sancle 
Juste  cum  omnibus  suis,  sita  in  pertinentia  castri 
Castilionis,  et  ecclesia  sancte  Canciane  et  medietate 
ecclesie  sancti  Nicholai,  site  in  territorio  castri  Phare  ^» 
cum  X  massis  intra  dictum  castrum,  seu  molendinis 
et  ecclesia  sancte  Crucis  cum  omnibus  suis.  Item  ec- 
clesia  sancti  Blasii  et  medietate  ecclesie  sancte  Agathe  ^^ 
et  rocca  que  dicitur  Penna",  et  castro  Fameclano*', 
el  item  ecclesia  sancti  Angeli  et  sancti  Petri  «  cum 
omnibus  eorum  pertinentiis  et  omnia  prefal[o]  monas- 
terio  Magelle  concessa  vei  concedenda. 

23.  Item  in  alio  carticio  thomo  legitur  sanctns  papa 
Leo  VIIII  subdidisse  beato  Petro  monaslerium  suum ", 
situm  in  Lolharingia  in  episcopatu  Tullensi,  conse- 
cratuni  in  honore  sancte  Crucis,  et  donum  abbatie  ip- 
sius  et  consecrationem  abbalissa ,  et  posuit  annnam 
pensionem  persolvendam  sedi  apostolice,  auream  sci- 
licet  rosam  penso  duarum  untiarum  Romanarum  aut 
faclam  ut  fieri  solel  aut  faciendam.  Debet  vero  mitti 
consuetudinarie  octavo  die  antequam  feratur  a  summo 
pontifice.  Que  pensio  si  postposita  fuerit,  districtc  exi- 
gatur  ab  abbatissa  in  consecratione  ejus. 

24.  Item  in  alio  carlicio  thomo  et  in  missali  Latera- 
nensis  palatii  legitur  monasterium  de  Alamannia  quod 
Sindiezzesaugia  *'  dicitur  cum  omnibus  sibi  pertinen- 
tibus  ditioni  et  tuitioni  sedis  apostolice  subditum  esse, 
et  abbas  illius  loci  consecratur  a  Romano  pontiflce 


4  prescriptus  DPV  —  5  secundus  DPV,  om.  B  —  Potri  <esse> 
V  —  6  pertinentiis  D  —  9  IIII"  portionem  DP  —  II  castro  DPV 
—  12  Keph.  DP  —  14  Cantiane  ABDV  —  15  Fare  BDPV  —  17  item 
<in>  P  —  18  medietatem  DV  —  21  prefata  AC 

23  carthicio  A  —  25  situra  om.  V  —  Tullensi  om.  DP  sp.  rel.,  V 
sine  sp.  —  26  domum  D  —  29  unc.  ADPV  —  30  ut]  aut  B  —  31 
consuetudinario  om.  ABDPV  —  antequam  <consuetudinaliter> 
ABDPV  —  Romano  ABDPV 

34  de]  in  DPV  —  35  Alammannia  A,  Alamania  V  —  36  Sinolcz- 
zcsaugia  A,  Sindezzesaugia  BP,  Sinlezzesaugia  D,  Sindclezzesau- 
gia  V  —  pertinentiis  D  —  37  dicioni  A 


cum  dalmatica  et  sandaliis,  interventu  imperatoris 
Odonis.  Debet  pensionis  nomine  in  sui  consecra- 
tione  codicem  Sacramentorum  unum,  Epistolarum 
unum,  Evangeliorum  unum,  equos  albos  ii.  Habet 
privilegia  a  Romanis  ponlificibus. 

25.  Item  in  alio  legitur  junior  Agapitus  locasse  wal- 
dum  *'  qui  dicitur  Catillianum  cum  castello  suo  Civi- 
tella  et  turre  sua  et  ecclesia  sancli  Laurentii  et  vocabu- 
lis  ejusdem  waldi,  id  est  colle  de  Manno,  silva  de 
Longara,  colle  de  [cripta]  Filetri  et  terra  que  dicitur 
Camisili,  vel  quibus  aliis  nominibus  nuncupantur  et 
cum  omnibus  finibus  eornm  et  cunctis  ei  adjacentibus 
et  portum  fluminis  Tiberis  et  aque  ejus  usque  dimi- 
dium  pelagi  fluvii ,  sicut  ipse  waldus  designat  et  om- 
nibus  ad  eum  perlinentibus.  Positus  est  inter  Sabi- 
nense  et  Utriculanum  territorium ,  inter  affines  ab 
uno  latere  Laia  que  dicitur  Bolanu ,  a  secundo  casale 
Servilianum  et  Paternum,  a  tertio  confinium  limitis 
waldi  insule,  a  quarto  per  medium  fluvium,  sub  pen- 
sione  trium  solidorum  auri. 

26.  Item  in  alio  .lohannes  XII  papa  locat  fundum 
Fauriscum  situm  in  territorio  Utriculano  cum  omni- 
bus  suis  perlinentiis.  Prestnt  annue  v  solidos  auri. 

27.  Item  in  alio  thomo  Gregorius  V  locat  in  fundo 
Gabiniano*^  territorio  Sabinensi  terras,  vineas,  silvas, 
inter  affines  hos  :  ab  uno  lalere  silicem  publicam  et 
pergitin  pontem  fractum,  indein  Stafilum  anliquuih, 
inde  in  rivuni  de  silva  Rosaria,  inde  in  fluvium  Tibe- 
ris  et  limen  a  Canlaro,  inde  in  duos  Rivos,  inde  in 
via  que  estaffinis  de  Bretiano,  inde  in  rivum  quod  de- 
currit  inter  Sporna  Asina  et  collem  de  Nigra  et  dividit 
inter  paludem  et  venit  in  portum  de  Furella  et  per 
ipsum  alveum  fluvii  usque  in  rivum  Rosarum. 

Hec  ex  thomis  patriarchii  Lateranensis. 

28.  Honorius"  voro  primus  in  suo  registro  ad  Epi- 
phanium  defensorem  Tuscie  legitur  locasse  massam 
Gracilianam  apud  Bleranam  civitatem. 

29.  Idem  in  eodem  ad  Dominicum  teiras  et  vineas 
et  prata  foris  portam  Flamineam  usque  ad  pontem 


2  Oddonis  A,  Otlionis  B,  Octonis  D,  Oltonis  PV  —  consecratio- 
nis  DV  —  3  unum]  idera  A  —  5  R.  pontif.  D,  R.  pontifice  BV 

7  Catil.  DPV  —  8  vocabulum  V  —  9  ualdi  D  —  10  Gricta  B, 
Griopta  C,  Gripta  DP  —  12  eis  DPV  —  (4  fluminis  V  —  is  est 
<vcro>  D,  <vero>  est  PV  —  17  Betanu  P 

24  Item-Rosarum  om.  DPV,  suppl.  2"  m.  in  P  —  26  scilicem  A 

—  27  Staffilum  AP  —  28  Rosaria]  Hic  desinil  P  —  30  quod]  qui  A 

-  31  <et>  Asina  B 

35  primus  om.  DV  —  ad  E.  d.]  Epifanio  dcfenscri  DV  —  Epy- 
phanium  .\ 
38  ad  D.]  Dominico  DV  —  39  Flaniraineam  DV 


LE  LIBER  CENSUUM 
Molvium   sub  aniiua  pensione   xxx  solidorum   auri. 
30.  Ideui  in  eodem  ad  Valeriauum  et  Liberum  uo- 
tarium  :  Mouaslerium  sancti  Archaugeli  in  Claiauo*» 
apud  Firmauam  civitateui  juris  beati  Petri  est. 
5  31.  Idem  in  eodem  ad  Numeriuui  notarium  fundum 

Paternnm  et  Gaianum  et  Cipriauuni  et  Paternum  et 
Arbatiauum  locasse  inveuitur. 

32.  Idem  in  eodem  Gaudisio  uotario  et  Analholio 
magistromililum^"  Neapolitanam  civitatem  regeudam 

10  commisit  cum  omnibus  ei  pertiueutibus  et  qualiter 
debeat  regi  scriptis  iuformat. 

33.  Idem  in  eodem  ad  Epiphanium  legitur  locasse 
massam  Stracesim  cum  prato  suo  et  omnibus  sibi  per- 
tineutibus  positam  territorio  Ceutumcelleusi. 

15  34.   Sed  et  Gregorius  junior  item  in  suo  registro 

locat  in  xxviii  annis  Anatholio  tribuno  fundum  Meia- 
nula  cum  casis  et  vineis  et  omnibus  suis  pertinen- 
tiis,  ex  corpore  masse  Peltiane  territorio  Anagnino, 
patrimonio  [Lavicano];  sub  annna  pensione*"  prestat 

20       siliquas  auri. 

35.  Idem  in  eodem  Exhilarato  et  Gaudioso  locat  ut 
supra  casale  Pondera  Agellioue  et  casale  Pompeiauum, 
Caleianum,  et  fundum  Fortune  positos  territorio  Foro 
Claudiensi  ex  corpore  masse  Tuscie 

25       auri  solidos. 

36.  Idem  in  eodem  Conslantiue  honesle  femine  lo- 
cat  ut  supra  fundum  Salianum  cum  omnibus  suis  per- 
tinentiis,  situm  territorio  Cesenate  ad  montem  qui  di- 
citur  Lucati^',  ab  uno  lalere  silum  juxta  fundumCar- 

30  basianum,  ab  alio  fundum  Anianum,a  tertio  latere 
fundum  qui  dicitur  Gumaris,  ex  corpore  patrimonii 
Ravennatis  juris  Romane  ecclesie.  Prestat  anuuatim 
auri  solidos. 

37.  Idem  in  eodem  Lupicino  presbitero  ii  monas- 
35       teria  *2^  scilicet  sancti  Leonis  confessoris  et  pontificis 

et  sancti  Severini  sita  intra  castrum  Montis  Feretro 
cum  omnibus  eorum  pertiuentiis. 

38.  Idem  in  eodem  locat  Blando  ut  supra  massam 
Junioruni  53  patrimonio  Lavicano  sub  annua  pensione 

40       auri  solidos. 

39.  Idem  in  eodem  Eustachio  presbitero  fundum 
Casa  Cantari  et  fundum  Vivarium  ex  corpore  masse 


8  Gaudioso  DV  —  lO  committit  DV 

13  Sitraccnsim  B  —  I4  <in>  terr.  BD 

19  Lavicano  om.  AC 

24  Claudeasi  A  —  Tuscie  <;sub  pfinsiono>  ABDV 

28  Cesinate  DV  —  29  fundum  om.  B  —  30  ab  om.  B 

34  monasterio  A  —  35  scilicet  om.  B  —  36  raonto  ABDV 


DE  L'EGLISE  ROMAINE.  351 

Silanis  et  sex  uncias  fuiidi  Laurelis  cum  oliveto  suo 
o.\  corpore  prescripte  masse,  prestantes  pensionem 

auri  solidos;  sed  et  fundum  Martianum  ex 

corpore  masse  Gallorum  patrimonio  Lavicano  sub  an- 

nua  pensione auri  solidos  in   fundo  Offi-       5 

liano  cum  prato  et  saliceto  suo  prestantem 

auri  siliquas,  ex  corpore  masse  "  Neviane,  patrimouio 
Appie. 

40.  Idein  iu  eodem  Leoni  nolario  et  Lcontie  juga- 
libus  eorumque  filiis  ac  nepotibns  fundum  Ripacesa-  lo 
rium  cum  silvis  glandaretis  el  terris  sationalibus, 
situm  via  Aurelia,  miliario  plus  minus  decimo,  ex 
corpore  suburbani  patrimonii  Tuscie.  Prestat  annua- 
tim auri  siliquas. 

41.  Idem  in  eodem  [Bonifatio  notario  seu  Claudie      is 
jugalibus  eorumque  filiis  ac  nepotibus  fnndum  Cocce- 
lanuin  et  FoIIianum  ex   corpore  masse  Fonteiane  " 

patrimonio  Appie.    Prestant   anuuc auri 

solidos. 

42.  Idem  in  eodem  eisdein  fundum  Gratinianum  et  so 
fundum  Rosarium  cum  domibus  et  vineis,  sita  ab  urbe 
miliario  plus  minus  septimo,  coherentes  sibi  ab  uno 
latere  fuudo  Canneolo,  ab  alio  casale  Miliariolo,  a  ter- 
tio  casale  Faustini,  a  quarto  Faustini,  juris  Romane 
eeclesie,  ex  corpcre  patrimonii  subr.rbani  Tuscie.  25 
Preslat  annue auri  solidos. 

43.  Item  in  eodem  Gennadio  tribuno  et  Lucie  et  ex 
eorum  amplexibus  filiis  ac  nepotibus  fundum"  Por- 
cianum  et  Leonianum  et  fuudnm  Grecorum  et  Tuti- 
cianum,    via    Clodia,    miliario   plus  minus  viiii,    ex      33 

corpore  patrimonii  Tuscie.   Prestat  ;innue 

anri  solidos. 

44.  Idem  iu  eodem  Sludiose  tribuiie  seu  Petro  ju- 
galibus  ejusdemque  Petri  filiis  et  nepolibus,  fundum 
Serrulas,  fundum  Sisinianum,  ex  corpore  masse  Sila-      is 
nis  "  patrimonio  Lavicano.  Prestant  annue  .  .  .  .  . 
....  auri  solidos. 

45.  Idem  in  eodem  Aune  religiose  et  aliis  duabus 
personis  fundum   Argenti   Verclanum,   Lugeranum, 


ianum  ADV—  4  Lav.  <pres- 
auri  siliquas  et  coloniam 


2  prodicto  BD  —  3  et  om.  B  - 
tantem>  DV  —  sub-solidosj 
sitam  ABDV 

16  que  om.  AD  suppl.  d.  —  Cocceianum  BDV  (Cocceiarium  B) 
—  17  et  Follianum  om.  A  —  Folianum  D 

22  coerente  D,  colierente  V  —  24  a  quarto  Faustini  om.  D  —  a 
quarto  <fundo>  ABV 

27  e.x.  om.  B  —  28  amplexu  DV  —  29  Tutianum  A,  Tutitianum 
DV  —  31  Prestat  annuo  om.  D 

33  Stodiose  D 


352  LE  LIBER  CENSUUM 

ColUvertorum,  Tolerauum,  prestanles  duos  auri  soli- 
dos  el  fundum  Tuci,  Trasissenanum  et  Possessianum, 

prestanles auri  solidos,  ex  corpore  masse 

Sabinensis,  via  Tiburtina,  miliario  plus  minus  x,  ex 
corpore  patrimonii  Tiburtini. 

46.  Idem  in  eodem  Eraclio  preposito  coquine  donii- 
nice  fundum  Casa  Siri  ex  corpore  masse  Porculis  ^s 
patrimonii  Lavicani.  Prestat  auri  solidos. 

47.  Idem  in  eodeni  Gemmulo  militi  fundum  Mau- 
ricis,  fundum  Mauriui,  fundum  Villa  nova,  via  Pre- 
nestina,  miliario  plus  minus  nono,  ex  corpore  masse 

Varvarianc  palrimonii  Labicani.  Prestant 

auri  solidos. 

48.  Idem  iu  eodemCare  religione  colonia  que  dicitur 
Pofinis59,  via  Latina,  miliario  ab  urbe  plus  minus  xii, 
post  absidam  basilice  santi  Petri  intra  massam  Maru- 
lis.  Prestat auri  solidos. 

49.  Idem  in  eodem  Eustachio  presbitero  monaste- 
rium  sancti  Martini  situm  in  Surrento ««,  cum  omni- 
bus  ei  pertinentibus. 

50.  Idem  in  eodem  Johanni  consuli  fossam  que  di- 
citur  Valanicum^'  juxta  campum  Veneris,  miliario  ab 
urbe  Homa  plus  minus  xx,  ex  corpore  masso  Fon- 

teiane  patrimonii  Appie.   Prestat auri  so- 

lidos. 

51.  Idem  monasteri[o]  ^^  sancti  Silvestri  in  monte 
Soracte  in  perpetuum  fundum  Cancianum  ex  corpore 
masse  Castelliane  patrimonii  Tuscie  sub  pensione 
siliquarum  auri. 

52.  Idem  in  eodem  Petro  magnifico  tribuno  colo- 
niam  positam  in  massa  Paulis  ^'  ex  corpore  patrimonii 
Appie.  Prestat  annue auri  solidos. 

53.  Idem  in  eodem  Basilio  viro  honeslo  coloniam 
Alvini  ex  corpore  masse  Ocris^*  patiimonio  Appie  in 
Aritia.  Prestat  annue auri  solidos. 


I  Collibertorum  DV,  Collivertorium  B  —  duos-prestantes  om.  V 
—  2  Truci  AD,  Tusci  B  —  Trassissenanum,  .\B,  Trasissessanum 
D  —  4  mil.  <ab  urbe>  D 

6  Heraclio  DV  —  7  CasaSi  V  —  Proculis  D  —  8  spalium  )xiat  in 
DV,  ininime  in  AC 

10  Marini  B  —  f.  Maurini  om.  DV  —  villa]  via  DV  —  Penestrina 
V  —  12  <et>  prest.  B 

IS  Lata  DV  —  16  basilice  om.  V  —  iuxta  B 

18  Eustathio  DV 

22  Vaianicum  DV  —  24  nitmerum  om.  D 

26  Idem  <in  codem>  B  —  monastcrium  .\C ,  monasterio  V 
(mon.  D)  —  27  Siracte  A  —  Scantianum  ABDV 

30  coloniam  om.  B  —  31  Pauli  A 

34  Albini  V  -  35  Aricia  BDV 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

54.  Idem  Georgio  presbitero  fundum  Crispinis  et 
Ammonetis  via  Lavicana  miliario  plus  minus  xiii  ex 
corpore  masse  Fistis*',  patrimonio  Lavicano.  Prestat 
annue auri  solidos. 

55.  Idem  iu  eodem  Gemmulo  diacono  fundum  Do- 
metiorum,  via  Ardeatina,  miliario  plus  minus  nono 
ab  urbe  Ronia,  ex  corpore  suburbani  patrimonii  Ap- 
[p]ie.  Prestal  annue auri  siliqnas. 

56.  Idem  in  eodem  Sergie  honeste  femine  fundnm 
Severianum  ex  corpore  masfe  Juniorum  patrimonii 
Lavicani.  Prestat  annue auri  solidos. 

57.  Idem  in  eodem  diaconie  sancti  Eustachii  in  per- 
petuum  fundum  Clivis,  fundumQuerquetum  et  Placo- 
nianum  ex  corpore  masse  Calciane  patrimonii  Lavi- 
cani.  Prestat  annue auri  solidos. 

58.  Idem  in  eodem  Anastasio  comiti  fundum  La- 
verna  ^s    ex    corpoie   masse    Laurentiane,    prestante 

auri   solidos,  et  fundum  Toranianum  ex 

corpore  masse  Citrasensis,  utraque  patrimonii  Caie- 

tani,  prestantem  annuo quinque  auri  so- 

lidos. 

59.  Idem  in  eodem  Theodoro  ««  consuli  in  annos 
xxviiii  insulam  Capris  cum  monasterio  sancti  Ste- 
phani,  cum  omnibus  sibi  pertinentibus.  Prestat  aunue 
in  auro  quidem  [solidos]  cviii,  vini  megaricos  c. 

60.  Idem  in  eodem  Theodoro  consuli  casale  quod 

dicitnr  Castro  majore,  quod  prestat  annue 

auri  solidos,  et  casale  quod  dicitur  Nimfise,  sita 
utraque  infra  insulam  Capris  patrimonii  Neapolitani. 
Prestat  annue auri  solidos. 

61.  Idem  in  eodem  Matione  religiose  diaconisse 
ejusque  filiis  ac  nepotibus  lacum  qui  dicitur  Icaonia 
es  corpore  palrimonii  Campanie  Neapolim.  Prostat 
annue auri  solidos. 


I  Scrispinis  A  —  2  Amonetis  DV 
6  Ardetina  A  —  8  solidos  V 
9  Idem-solidos  om.  V  —  lO  <et>  palr.  B 
12  Eustattiii  DV  —  la  Clivus  DV  —  14  patrimonium  A 
17  masse  om.  B   —   Larentiano  A,  Laurentiniane  B   —   prest. 
<annue>  D V  —  I9  corpus  V  —  20  prest.  <...  auri  solidos.  Idcm  in 
eodem  monastcrio  sancte  Agncs  quod  dicitur  Duo  Forna  massam 
Marulis  67  ot  massam  Sestianam,  utrasque  patrimonii  Appie  ;  pres- 
tant  annue>  add.  ABDV  (qui  DV  —   dua  DV  —  Festianam  A) 
apposila   in  A   marginali  noliila  Sancte  Agnclis,   quam  solam 
retinuit  C,  Tnidalo  cas»  :  Sancta  Agnes. 

22  Idem-megaricos  C  om.  B   —   annis  DV   —   23  Capri  A   — 
25  solidos  add.  ADV  —  CVIIII  D 

27  num.  om.  V  —  28  Ninifisc  B,  Ninfiso  DV  —  29  Capri  A 
31  Idem  om.  V  —  32  Liraonia  B  —  33  No.ipoT  A,  Neapoli  DV  — 
34  tiumerum  om.  DV,  sed  V  sp.  reliclo 


LE  LIBER  GENSUUM 

62.  Ideni  iii  eodem  Euslachio  presbileioo  fundum 
Lauieluui^'  et  fundum  Maurorum  exlra  portam  sancli 
Pancratii,  via  Aurelia,  ex  corpore  fundi  suburbani 

palrimonii  Tuscie.  Prestat  anuue auri  so- 

lidos. 

63.  Idem  in  eodem  diaconie  sancti  Eustachii  in 
perpetuum  fundum  Gorvinariola,  fundum  Gardariola, 

prestantes auri  solidos,  fundum  I'ompilia- 

num,  fuudum  Pagannm,  fundum  Lamponianum,  fun- 
dum  Signioba,  fundum  Pompeianum,  fundum  Ga- 
vianum,  fundum  Caplanum,  fundum  Yeranum,  fun- 
dum  Galecuanum,  fundum  Gonstantianum,  fundum 
Camarcilis  cum  casalibus  et  appendiliis  suis  :  pres- 

tanl auri  solidos  ;  fundum  Larintias,  fun- 

duni    Pavianum,    fundum    Lamponianum 

auii  solidos  prestantcs;  fundum  Gonslantianum  pres- 

lans auri    siliquas,    fuudum    lUcciuanum 

prestantem auri   siliquas  et  casale  Toria- 

luim  ,  fundum  Servilianum,  fundum  Natianum,  fnn- 
dnm  Ruscelljs,  fnndum  Silicella,  fundum  Gregoria- 
num,  fundum  Gasa  Moulis,  fundum  Gaianum,  pres- 
tautes  ....  aurisohdos;  furdum  Saxo  Nigro,  prestan- 

tem auii  siliquas,  omnes  c.K  corpore  masse 

Galtiaue;  —  rundum  Pigrinum,  fundum  Gasa  Nova, 
fuuduni  Tui  litanuni,  funduni  Laganum,  fundum  Ga- 
labrnacanum,  fundum  Triviiianum,  preslautes  .... 
auri  folidos,  posiia  in  Affile"',  e.\  corpore  masse  Pon- 
liane  patrimonii  Lavicani;  —  et  massam  Furianam 
cum  fundo  et  casalibus  el  omnibus  suis,  fundum  Pa- 
curianum,  fundum  Ancuriauum,  fundum  Gasa  Gallo- 
rum,  fuudum  Furanianum,  fundum  Filianum,  fun- 
dum  Arcus,  fundum  Patiannm,  fundum  Scandilianura, 
fundum  Barbatianense,  fundum  Gasa  Nercianea,  fun- 
dnm  Serenianum,  fundum  Casa  Tuscis,  fundum  Gasa 
Laucini,  fundum  Gasnarellis,  fundum  Gasa  vini,  fun- 
dum  Gasa  Simiana,  fundum  Jussianum,  fundum  Geti- 
nianum,fundum  GasaValeriana,fundum  Pinianellum, 


I  Eustathio  DV  —  2  Laurcntium  D,  Laureclini  B  —  4  patr. 
Tuscie  om.  V 

6  Eustatliii  DV  —  7  Cardarima  A  —  9  Daganum  B  —  Lapponia- 
num  V —  10  Gaviarium  B  —  ii  Caprolanum  DV—  I2  Calcclianum  A, 
Calccliianum  D,  Caleilianum  V  —  I3  Camarcliis  ABDV  —  appen- 
diciis  A  —  numerum  om.  B  —  is  Ladonianum  B  num.  om.  B  — 
(7  Riccluanum  A,  Ricluanum  B,  Riccliianum  DV— 18  prestans  A 

—  num.  om.  B  —  23  silitiuas]  solidos  DV  —  24  Calciane  ABDV  — 
25  laganum  D,  Gaianum  V  —  Calabrilacanum  ABDV  —  26  Trivi- 
cianum  DV  —  27  Afilc  DV  —  28  Lavicanum  A  —  Furanianam  DV 

—  agfundisDV— GalliorumA  — 31  Ficanum  B,  Filanum  — 32  Arclis 
ADV  —  Falianum  —  33  Ncrclanea  A  —  Ilerclanea  ABD,  Ilerclca- 
neaV— 35  I.antini  B  —  CasnarrcUis  D  —  36  Siraiama  D  —  37  CausaD 

LlBliB  CENSuyM.   —  I. 


DE  L-liGLISE  ROMAINE. 

preslantes auri   solid 


353 


et  aureum  i,  ex 
corpore  masse  Aliane"  patrimoniiTiburtini.  Piestant 
annue  ....  auii  solidos. 

64.  Item  in  eodem  Theodosie  honeste  femine  fnn- 
dum  Antianum  cum  omnibus  suis,  via  Appia,  miliario       5 
ab  urbe  P.oma  plus  miiuis  xx,  ex  corpore  masse  Ne- 

viane"pati-imonii  Appie,  prestantem auri 

solidos. 

65.  Idem  in  eodam  Theodosio  "  consnli  monaste- 
rium  sancti  Pancratii  situm  extra  caslrum  Mesenate      lo 
et  lacum  in  annisxxviii[i]. 

66.  Idem  Genesie  honeste  femine  fundum  Gapito- 
nianum,  fundum  Dostianum,  funduin  Viricaria,  fnn- 
dum  Tatianum  cum  omnibus  snis  etiam  aquimolis  po- 
sita  in  massa  Camnstis  jixta  campnin  "  Barbaricum,      is 

ex  corpore  patrimonii  Appie.   Prestat auri 

solidos  et  vini  decimatas  niimero  lxxx,  in   presentia 
missi  paracellarii. 

67.  Idem  in  eodem  Gali  honeste  femine  coloniam 
masse  Ciliane  patiimonii  Appie;  prestante  ....  auri      20 
solidos. 

68.  Idem  Anualdo  tribuno  fundum  Gasa  major  et 
Longoieianum  ex  corpore  patrimonii  Lavicani,  terri- 
t.orio  Prcneslino,  miliario  ab  urbe  Roma  plus  minus 

XXI ;  preslat auri  solidos.  23 

69.  Idem  in  eodeni  Mamalo  fuudum  Kunianum  via 
Preneslina,  miliario  plus  minus  xv  ex  corpore  masse 
Aliane,  patrimonio  Tiburtino ;  prestat  viii  auri  siliquas. 

70.  Idem   in   eodem   Stephano   exconsnli  fundum 
Flabis  et  fundum  Orrea  '*,  sita  v  miliaiio  ab  urbe      36 
Ronia,  via  Latina ;  prestat  11  auri  solidos. 

71.  Idem  iu  eodem  Leontio  miliii  fundum  Annias'« 
et  fundum  Spatianum,  sitos  via  Numentana,  miliario 

ab  urbe  Roma  plus  minus  xi;  prestant anri 

solidos.  33 

Hec  Gregorius  junior. 

7-2.  Zacharias  vero  in  suo  item  registro  locat  Phili- 
cariocomiti  massam  Pelagianam  patrimonio  Lavicano; 
prestat auri  sblidos. 


4  Idcm  DV  —  Theodoxie  D  —  5  .\ritianum  B,  Antiniannm  D  — 
7  patrimonium  D,  nio  V 

9  Theodo.xio  D,  Theodosii  V  —  lO  Prancatii  .\  —  11  XXVIII  C 

12  femine  om.  B  —  13  Vicaria  V  —  14  etiam  <et>  DV  —  15  Ca- 
musUs]  Hic  desinii  V  -  17  vini]  VIIII  B 

19  Calis  D 

23  ex]  et  A  —  <in>  terr.  B 

31  via-Roma  om.  B  —  solidos  om.  D 

32  .\unias  D  —  33  sito  D  —  34  XI  add.  D 
38  Lavicani  .\ 


45 


354  LE  LIBER  CENSUUM 

73.  Idem  iii  codem  Chrisloforo  militi  massamGallis 
cum  omnibus  suis  peilinentiis  et  fundum  Digitorum 
et  fuiidum  Gabiis  "  cum  lacu  et  fundum  Metiorum, 
fundum  Barbulianum  qui  et  Sentianns,  fundum  Lu- 
crelianum  qui  et  Musta,  fundum  Lampadiorum  qui  et 
Fornellus,  fundum  Flavianum  qui  el  Casa  Monacho- 
rum,  fundum  Medianam,  fundiim  Formicis,  fundum 
Aurefilis,  sitos  in   Bursano,   lerritorio  Gabinate,  ex 

corpore  patrinionii  Lavicani;  prestant auri 

soHdos. 

74.  Idem  in  eodem  Alphio  militi  fundum  Familica- 
num  in  annoxxviiii,  ex  corpoie  masse  Appiane,  palri- 
monio  Lavicano  ;  prestat auri  siliquas. 

75.  Idem  in  eodem  Theodoro  notario  casale  Casula 

etTestianum;  prestat auri  solidos;  et  fun- 

dum  Teianellum,  prestat auri  siliquas,  et 

fundum  Quadranlala,  prestat auri  siliquas, 

ex  corpore  masse  Talassarotis,  et  fundum  Aiiiphitea- 

norum  ex  corpore  masse  Pirane,  prestat 

auri   solidos,et  campum  posilum  in  Scauriis  prestat 

auri  siliquas,  omiiia  ex  rorpore  patrimonii 

Caietani  juris  Romane  ecclesie,  et  terram  vacantem 

foiis  muros  castri  Caietaiii,  prestant  omnia 

auri  solidos. 

76.  Idem  iu  eodein  liisidoro  fiindum  Sororum  et 
fundum  Virorum,  via  Lavicaua,  miliario  plus  minus 
xiiii,  prestal auri  solidos. 

77.  Idem  iii  eodem  Urso  fuudum  Ananiulas  cum 
appendice  suo  Cucuuulis  qui  et  Corcorulis  et  tabernale 
posita  in  civitate  Tiburtina,  ex  corpore  masse  iutra- 

inui-ane  patrimonii  Tiburtiui,  prestat auri 

solidos. 

Hec  Zacharias. 

78.  Septimus  vero  papa  Gregorius  in  VI  libro  sui 
regislri  dicit  caslrum  '*  qiiod  dicilur  Moriciccia  beati 
Potri  esse,  situm  in  ducatu  Spoletano  inter  Muricem 
et  Clarignannm,  in  plebe  de  Luzaiio,  ex  redditione 


I  iiiilili  om.  D  —  Gallus  1)  —  Gabus  D  —  2  <ot>  fuiKJ.  B  — 
4  Bi-ulinnum  B  —  s  Latnpidiorum  A  —  6  Furnellus  D 

II  num  om.  B 

15  Testuanum  A  —  |6  Toganellum  D  —  solidos  D  —  le  masse  om. 
D  —  Telass.  B  —  Amphith.  AD  —  21  onuiia-ecclesio  habel  D  posl 
castri  Caietani  —  Caietanibus  D  —  22  juris-Caiotani  ora.  B  — 
Caietani  <...  auri  siliquas>  add.  D  —  23  castri  Cai.]  civitatis 
Gaietane  A 

25  Ysidoro  A 

29  appcndiliissuisB  — Cororulis  B  —  3oTyburtina.\—  introni.D 

35  Moriciccla  A,  Moricicla  D  —  36  Spoletino  D  —  37  religione 
D,  coi-r.  in  reditione,  rcdictionc  B 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

Gisleri  sub  usufruclu  vite  sue  et  fllii  sui  et  legitimo- 
rum  flhorum  ejus. 

79.  Item  ex  primo"  libro  ejusdem,  capitulo  LXVI, 
Crosciensis  ecclesia  in  episcopatu  Sistoricensi,in  comi- 
tatu  Folcacerii,  beati  Petri  esse. 

80.  Item  in  eodem'»,  capitulo  LXVII,  legilur  beatus 
Egidius  juri  beati  Petri  subdidisse  mouasterium  suum 
et  abbatis  ejus  consecralionem. 

81.  Item  iu  eodem,  libro  II,  capitulo  XV,  leguntur 
monasterium  •'  Pultariense  in  Burgundia,  in  episco- 
patu  Lingoniensi,  juris  beati  Petri  esse  ;  prestat  xii 
denarios. 

82.  Item  ex  libro  VII,  capilulo  LXX,  legitur  bealus 
Giraldus"  m.onasterium  suum  situm  in  Provintia  loco 
qui  dicitur  Aureliacus  beato  Petro  tradidisse  sub  au- 
nua  pensione  x  solidorum. 

83.  Item  ex  eodem,  capitulo  LXXV,  monasterium 
Salvatoris  in  Suevia '•  in  episcopatu  Constantie,  iu 
villa  que  dicitur  Scaphusa,  solvit  aunuatim  aureos  xx, 
quorum  xx  unciam  faciunt. 

84.  Item  ex  VIII  libro,  capitulo  XXVIIIIss,  ino- 
nasterium  quod  dicitur  Mons  Major,  situm  in  Avernia, 
el  monasterium  sancte  Marie  de  Crassa  in  episcopalu 
Narbone  juris  beati  Petri  leguntur;  et  commissa  sub 
lutela  abbatis  Massilie  qui  re,i;ulariter  promovetur. 

85.  Item  ex  eodem,  capitulo  XXX,  ecclesia  '^  sancti 
Petri  in  episcopatu  Pictavensi,  in  villa  Mascarans  a 
suis  conditoribus  Romane  ecclesie  trndita  est,  et  uiia- 
queque  domus  ejusdeni  ville  snlvit  anniialiin  vir  dena- 
rios  pictavieiises. 

80.  Alexander  ^'  episcopus,  servus  servorum  Dei 
Siieiu  regi  Danornm,  int-.u-  celera. 

Quapropter  prudentiam  tuam  ammonemus  ut  cen- 
sum  regni  tui  quem  antecessores  tui  saiicte  apostolice 
ecclesie  persolvere  soliti  suiit,  nobis  et  siiccessoribns 
nostris  Iransiniltere  studeat;  ila  lamcn   ut  non  siciit 


3  libro  om.  D  —  4  Croscientis  D  —  Pistoriconsi  B  —  5  Folcar- 
corii  A,  om.  D  sp.  rel.  —  est  D 

9  Icgitur  D  —  II  Lingonensi  BD  —  prcstat  XII  den.  om.  AD,  qui 
adduni  :  Itein  in  eodein,  cap.  XVIII,  monastorium  Dolonse  "  in 
Aquitania,  in  archiopiscopatu  Bituricensi,  juris  boati  Pctri  osso 
legitur,  prestAt  XII  dcnarios  (pr.  XII  dcn.  om.  D) 

13  e  D  —  boatum  Goraldum  .\  —   U  Provincia  A,  Arvornia  D 

17  XII  BD 

21  VIIII  libro  AB  —  Provincia  D  —  23  arcbiepiscopatu  .\  — 
25  Maxilie  D 

26  VIII  D 

31  De  reg.no  Danouum  lilulum  :idd.  B  —  Suoni  B,  Suein  AD 
—  36  transinittore-nostris  om.  B  —  studeas  D 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


355 


oblatio  super  allare  ponatur,  sed  ut  supra  diximus,  tam 
nobis  quam  successoribus  nostris  ut  cerlius  approbelur 
presentialiler  afferatur. 

87.  Idem  ''  Guillermo  regi  Anglorum  inter  cetera. 
Novit  prudentia  tua  Anglorum  regnum  ex  quo  no- 

raen  Christi  ibi  ciarificatum  esl  sub  apostolorum  prin- 
cipis  manu  el  tutela  extitisse,  donec  quidam,  membra 
niali  capitis  efldcti,  zelantes  supcrbiam  patris  sui  Sa- 
Ihane,  pactum  Dci  abjecerunt  et  Angloi'um  populum 
a  via  verilatis  averterunt.  —  Et  paulo  post  :  Nam  ,  ut 
bene  nosti,  donec  Augli  fideles  erant  pie  devotionis 
respectu  ad  cognitiouem  religionis  annualem  pensio- 
nem  apostolice  sedi  exhibebant  ox  qua  pars  Romano 
pontifici,  pars  ecclesie  sancle  Marie  que  vocatur  Scola 
Anglorum  in  usumfruclum  doferebatui-. 

88.  Giegorius  VII '^  eidem  Willelmo  iuter  cctera. 
liebus  vero  sancti  Petri  que  in  Anglia  colliguntur 

sic  te  ut  Uiis  invigilare  monemus,  sic  liberalitati  tue 
ut  tua  commillinius,  ut  pium  ac  propitium  debilore[m] 
Petium  repperias  et  eum  tibi  ex  debito  subvenire 
ammoneas. 

89.  lu  eodcm  registro  Alexaudri.  Raimundus  Wil- 
lelmi"»  comes  Ugellensis  oplulit  beato  Petro  in  pre- 
fato  comilalu  duo  castra,  unum  dicitur  Laboriola  et 
alterum  SaUevoln,  sub  pensione  IIII  unciarum  auri; 
ea  conditioue  ut  [losleii  ejusdem  comitis  accipiant  de 
manu.  pontiflcis  [irofata  castella,  et  ab  eodem  anathe- 
mate  ferianlLir  quicumque  ab  eisdem  eadem  auferre 
temptaverint.  Hiijiis  autem  aniuie  pensionis  exactor 
et  beali  Petri  actionarius  est  abhas  monasterii  sancti 
Poutii  quod  cst  jiiris  beati  Petri  silum  in  diocesi  Nar- 
bonensi. 

90.  Ex  registro  ^'  Gregorii  VII  pape,  libro  VIII, 
cap.  XXIII. 

Gregorius  episropus,  servus  servorum  Dei,  dilectis 
filiis  nostris  Pelro  Albanensi  episcopo  et  Gisulpho 
principi  Salernitauo  legatis  nostre  sedis  apostblice  in 
Gallias,  inter  cetera  :  Dicendum  est  omnibus  Gallis  et 
per  veram  obedientiam  precipiendum  ut  unaqueque 
domus  saltem  unum  denarium  aunuatim  solvat  beato 
Petro,  si  eum  recognoscunt  patrem  et  paslorem  suum 
niore  antiquo.  Nam  Karolus  imperator,  sicut  legitur 
in  ihomo  ejus  ijui  in  archivo  ecclesie  beati  Petri  habe- 


7  substitisse  B  —  15  lci-ebatur  B,  deforebat  D 
18  ut]  in  A  —  et  D  —  20  eum  tibi]  euntibus  D 
22  Guilielmi  A  —  23  Uig.  AD  —  24  Lobariola  D  —  26  comit 
—  27  <Ron!ani>  pontif.  D  —  29  exauctor  D 
iO  solvanl  ABD 


tur,  in  tribus  locis  anuuatim  colligebat  mille  et  CG 
libras  ad  servitium  apostolice  sedis,  id  est  Aquisgrani, 
apud  Podium  sancte  Marie,  et  apud  sanctum  Egidium, 
excepto  hoc  quod  unusquisque  propria  devotione  otfe- 
rebat.  Idem  vero  magnus  imperator  Saxoniam  oplulit  s 
beato  Petro  cujus  eam  devicit  adjutorio,  et  posuit 
signum  devotionis  et  liberlatis  sicut  ipsi  Saxones  ha- 
bent  scriptum  et  prudenles  illorum  salis  sciunt. 

91.  Item  ex  regislro  "  eodcm,  lib.  II,  cap.  XIII. 
Gregorius  episcopus  Salomoni  regi  Ungarorum  inter     lo 

cetera.  Sicuta  majoribus  patrie  tue  cognoscere  potes, 
regnum  Ungarie  sacrosancte  nomane  ecclesie  pro- 
prium  est,a  rege  Stephano  olim  beato  Petro  cum  omni 
jure  et  potestate  sua  oblalum  et  devote  tradilum.  Pretc- 
reaHenricuspiememorloimperatoradhonoremsancti  is 
Petri  regnum  illud  expugnans,  victoria  adepta  ad  cor- 
pus  beati  Petri  lanceam  et  coronam  regis  transmisit, 
et  pro  gloria  triumphi  sui  illuc  regis  direxit  insignia, 
quo  principatum  ojus  dignitatis  attinere  cognovit.  Que 
cum  ita  sint,  tu  tamen  jus  et  honorein  sancti  Pelri  20 
quantum  in  te  minuisti,  dum  ejus  regnum  a  rege 
Teutonicorum  in  beneficium,  siciit  audivimus,  acce- 
pisti.  Quod  si  vorum  est,  qualiter  gratiam  beati  Petri 
autnostram  benivolentiam  debeas  tu  ipse  justitiam  at- 
lendis.  Non  ignoras  videlicet  le  uou  eam  habiturum  25 
nec  sine  apostolica  animadversione  diu  regiiaturum, 
nisi  sceptrum  regui  quod  leiies,  correcto  errore  tuo, 
apostolice  non  autem  regie  majeslalis  beneficium  re- 
cognoscas.  Neque  enim  nos  timoie  vcl  amore  vel  ali- 
qua  personali  acceptioue,  quantum  Deo  adjuvanle  39 
poterimus  debitum  honorem  ejus  cui  servi  sumus  ir- 
requisitum  relinquemus.  Verum  si  hoc  emendare  et 
vilam  tuam  ut  regom  docet  instituore  Deo  miscrante 
volueris,  procul  dubio  dilectionem  sancte  Romane  ec- 
clesie  sicut  dilectus  filius  et  noslrain  iii  Chrislo  amici-  33 
tiam  plene  habebis. 

92.  Idern  iu   eodem  s^  ad  Geusam  Uugarie  rogem, 
cap.  LXIII,  inter  cetera. 

Nolum   vero   tibi   essc  credimus  regnum   Ungarie 
sicut  et  alia  nobilissima  regna  in   proprie   libertatis      *o 


6  beato  D 

9  registris  D  —  XII  A,  XIIII  D  —  10  cpiscopus  <;sorvus  ser- 
vorum  Dei>  B  potest  D  —  sancte  AD  —  15  Ileinricus  D  — 
16  illum  D  —  17  regis]  eius  D  —  regni  D  —  2!  in]  ad  ABD  —  im- 
minuisti  BD  —  24  <sperare>  dobeas  ABD  —  <si>  iust.  D  — 
27  correpto  B  —  28  <et>  apost.  B  —  bcnef.  <esse>  B  — 
32  hec  B  —  33  dccet  D  —  Deo  <adiuvanto  vcl>  B  —  34  dilcc- 
tissimus  D  —  36  habere  D 


356 


LE  LIIIER  CENSUUM 


stalii  debere  esse  et  nulli  regi  alteriiis  regiii  subici, 
nisi  sancte  et  universali  matri  Romane  ecclesie,  qne 
subjectos  non  liabel  ut  servos  sed  ul  filios.  Quod  quia 
consanguineus  luus  a  rege  Teutonico  non  a  Roniano 
pontifice  usurpative  optinuit,  dominium  ejus,  ut  credi- 
nius,  divinum  judicium  impedivil. 

93.  Idem  in  eodem  '•  ad  eundem,  rnp.  LXX,  inter 
cetera. 

Verum  nbi  contempto  nobili  dominio  beali  Petri 
apostolorum  priucipis,  cujus  regnum  esse  prudentiam 
tuam  non  latet,  rex  subdidit  se  Teutonico  regi  et  re- 
guli  nomen  optinuit,  Dominus  autem  injuriam  suo 
illatam  principi  previdens,  potestalem  regni  suo  ad  te 
judicio  translnlit.  Et  ita  consanguineus  tuus,  sicut  in 
obediendo  rogno  juris  prius  habuit,  a  se  sacrilega 
usurpatione  privavit.  Pelrus  enim  a  flrma  petra  dici- 
tur,  que  poi-tas  inferi  confringit  atque  adamanlino 
rigore  destruit,  et  dissipat  quicquid  obsisiit. 

94.  Idem  iu  eodem  ^s  Demetiio  regi  Rusccrum  et 
regine  uxori  ejus  inter  cetera,  cap.  LXXIIII. 

Filius  vester  limina  apostolorum  visitans  ad  nos 
veiiit,  et  quod  roguum  illud  douo  sancti  Petri  per  ma- 
nus  nostras  vellet  optinere,  eidem  beato  Petro  aposto- 
lorum  principi  debita  fidelitate  exhibita,  devotis  pre- 
cibus  postulavit,  indubitanter  asserens  illam  suam 
pelitionem  vestro  consensu  rata[m]  fore  ac  stabilein,  si 
apostolice  auctoritatis  gratia  ac  munimine  donaretur. 
Cujus  petitionibus  quia  juste  videbanlur,  tum  ex  vestro 
cousensu ,  lum  ex  donatione  poscentis  taudem  assen- 
sum  prebuimus  et  regni  vestri  guberuacula  ex  parte 
beati  Petri  illi  tradidimus,  ea  videlicet  intenlioiie  cari- 
tatis  ut  beatus  Petrus  vos  et  regnum  vestrurn  sua  apud 
Deum  iiitercessione  custodiat. 

95.  Item  quod  rognum  Hispanic  juris  beati  Petii  sit 
cognoscitur '*  ex  registro  pjusdem  VII  Gregorii,  id  est 
cap.  VII  et  item  e\  IIII  libro,  cap.  XXVIII,  quod  ita 
se  habet  : 

Gregorius  episcopus  servns  servorum  Dei  regibns, 
comilibus,  ceterisque  princrpibus  Hispanie ,  intcr 
cetera.  Preteroa  notum  vobis  fieri  voUimus  quod  uobis 
qnidem  taccie  non  estliberum,  vobis  autem  ad  pre- 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

sentem  el  ad  futuram  gloriam  valdenecessarium,  vi- 
delicet  regnum  Hispanie  ex  antiquis  constitutionibus 
beato  Potro  et  sancte  Romane  ecclesie  in  jus  et  pro- 
prietatem  traditum  esse,  quod  nimirum  hactenus  et 
preteritorum  lemporum  incommoda  et  antecessorum 
noslrorum  tacuit  negligentia.  Nam  postquam  regnum 
illud  a  Sarraconis  pervasum  est  et  servilium  quod 
beato  Petro  iiide  solebat  fieri  propter  infldelitatem 
eorum  et  tiraiiuidem  detentum  ab  usu  nostrorum  tot 
annis  intorceplum  est,  pariter  eliam  verum  et  proprie- 
tatis  memoria  dilabi  cepit.  Verum  quia.divina  cle- 
mentia  concessa  vobis  in  hostes  illos  semperque  con- 
cedenda  victoria  lerram  in  manus  vestras  tradidit, 
ulterius  vos  causam  hanc  ignoiare  nolumus,  ne  quis 
snpernus  arbiter  legum  ac  justicie  conditor  de  recupe- 
randa  justicia  et  houore  beati  Petri  ejusque  sancte  et 
apostolice  sedis  glorie  vestre  ad  bene  merendum  con- 
tulit  nobis  aut  vobis  ex  taciturnitate  in  negligentie 
culpam  aut  vobis  ex  ignorantia,  quod  absit,  ad  detri- 
mentum  proposite  et  divinitns  oblate  retributionis 
obveniat,  et  cetera. 


LXXn.  —  De  CF.NSIBUS«8  sive  tributo  cc  bisantiorum 

QUOS    DEBET    BEX    ChROATIE    ATQUE    DaLMATIE    ET    FIDE- 
LITATE  ECCLESIE   nO.MANE  PRESTITA  AB  EODEM. 

Ex  sinodo  liabita  in  Dalmaiia  a  legatis  Vll  pape 
Gregorii ,  scilicet  a  Geljizone  liiuc  nionasterii  sanclo- 
rum  Bonifatii  et  Alexii  abbaie ,  nunc  ''  vero  Cesenate 
episcopo  necnon  et  a  Folcuino  Foro  Simpronii  epis- 
copo,  que  sinodus  habetur  in  archivo  sacri  palatii  La- 
leranensis,  in  qua  de  reguo  ot  de  rege  Dalmalie  ita 
inter  cetera  legitur. 

Iii  iiomine  sancle  et  individiie  Trinitatis,  anno 
doniiiiice  iucanintionis  Mf.XXVI,  indictione  xiiii, 
inense  octobri ,  ego  Dometrius  ijui  et  Suiuimir  niiu- 
cupor,  Dei  gratia  Chroatie  Dalmatieqiie  dux,  a  le 
domne  Gehizo,  ex  apostolice  sedis  legatioue  domni 
nostri  papeGrogorii  potestatorn  obtineus,  in  Salonitana 
basilica  sancti  Potri  sinodali  et  concoidi  totiuscleri  et 
populi  eleclioiic  de  Chroalorum  Dalmalinoriimque 
regni  rcgiuiine  per  vexilluiu,  eiisem,  sceptrum  et  co- 


I  esse  deb.  A  —  3  ut  D 
9  dno  D  —  14  sicut]  si  quid  BD  • 
20  LXXXIIII  ABD  —  24  debita 
dimus  A 

34  De  begno  Hyspanie  litulum 
est]  lib.  I  D  —  36  item  om.  D  - 
—  40  ct  <ad>  BD  —  gloriam  or 


-  15  obtincndo  D  —  le  pri' 
ow.  D  —  dcvotiono  D  — 

add.  B  —  Hyspanie  A  - 
Xini  lib.  B  —  39  Ysp. 
1.  A  —  nobis  D 


18  nobis 


,D 


vobis] 


I  ad  om.  A  —  15  justitie...  justil 

nobis  ABD 
26  Zebizone  A  nunc  cpiscopo  om.  D  —  de  2°  1.  om.  ABD 
32  lit.  om.  ABD  —  34  octubri  \  —  providentia  ABD  —  35  Croa- 

tie  A  —  opt.  AD 


LE  LIBER  GENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAIiNE 
ron.im  investilus  atque  conslituliis  rex,  libi  devoveo 


357 


spondpoet  polliceor  meincoinmutabilitercompleturum 
omnia  que  mihi  tua  reverenda  injungit  sanctita?, 
videlicet  ut  in  omnibus  et  per  omnia  apostolice  sedi 
5  fidem  observem  et  quicquid  hoc  in  regno  tam  aposto- 
lica  sedes  quam  sui  legati  sanxerunl  aut  sanxerint, 
irrevincibiliter  custodiam;  justitiam  excolam  ;  eccle- 
sias  defendam  ;  primitie,  decime,  omniumque  ad 
ecclesias  pcrtinentium  procurator  existam ;  vite  epis- 

10  coporum,  presbyterorum  ,  diaconorum,  subdiacono- 
rumque,  ut  caste  et  regulariter  vivant,  provideam ; 
pauperes,  viduas  atque  pupillos  protegam;  parentele 
illicitam  copulam  destruens,  legitimam  dotem  anulo 
sacerdotisque  benedictione  constituam,  et  constitutam 

15  corrumpi  non  permittam  ;  hominum  vendilionem 
conlradicam ;  atque  in  omnibus  que  ad  rectitudinis 
slatum  congruunt,  Deo  auctore,  me  equum  exhibeam. 
Ducentorum  quoque  bizantiorum  tributum  meorum 
omnium  consultu  primatuum  sancto  Petro  per  sin- 

20  gulos  annos  in  Resuriectione  Domini  de  mihi  concesso 
regno  persolvendos  statuo,  et  ut  post  me  regnaturi  hoc 
idem  servent  censeo,  corroboro  alque  sanxio.  Dono 
insuper,  concedo  atque  conflrmo  apostolice  sedi  sancti 
Gregorii  monasterium  cui  Urana  est  vocabulum  ,  cum 

S5  omni  suo  thesauro,  scilicet  cum  capsa  argentea  reli- 
quias  sacri  corpoiis  ejusdem  beati  Gregorii  continente, 
cum  duabus  crucibus,  cum  calice  et  patena,  cum 
duabus  coronis  aureis  gemmis  ornatis,  cum  evange- 
liorum  textu  de  argento,  cumque  omnibus  suis  mobi- 

30  libus  et  immobilibus  bonis,  ut  sancli  Petri  legatis 
semper  sit  ad  hospitium  et  omnino  in  potestate  eorum ; 
hoc  tamen  interposito  tenore  ut  nulli  alii  potcstati 
detur,  sed  omni  tempore  sancti  Petri  sit  proprium  et 
a  me  meisque  successoribus  defensum  atque  ab  omni 

35  homine  liberum  et  securum.  Cujuscumque  autem  au- 
datia  temerario  ausu  prefatum  monasterium  ex  as.^^i- 
gnato  thesauro  privaverit,  terribilem  illam  judicis 
vocem  quam  diabolus  cum  suis  angelis  auditurus  est 
audiat.  Preterea,  cum  Deo  servire  regnare  sit ,  vice 

40  beati  Petri  et  domni  nostri  pape  Gregorii  atque  post 
se  sessurorum  in  apostolica  sede  me  tuis  manibus 
commitlo  et  committendo  hanc  fidelitatem  sacramento 
stabilio.  Kgo,  inquam,  Demelrius  qui  et  Suiminir  Dei 


I  ac  B  —  9  ecclesiam  B  —  13  dote  D  —  anulos  B  —  14  benedic- 
tionem  B  —  constiluta  D  —  16  ac  B  —  rectitudinem  D  —  17  equum 
om.  B  —  18  quoquc]  que  B  —  19  consulto  D  —  21  persolvendum 
ABD  —  26  beali  om.  B  —  35  audacia  A  —  41  successorum  B, 
sessurum  D  —  42  piomittendo  A 


gratia  et  aposlolice  sedis  donorex  ab  hac  hora  in  antea 
sancto  Petro  etdomno  meo  pape  Gregorio  suisque  suc- 
cessoribus  canonice  intrantibus  ero  fidelis,  et  ul  ipse 
sive  post  eum  futuri  pontifices  sive  legati  eorum  vitam 
aut  membra  perdant  aut  capiantur  neque  in  consilio 
nequein  facto  ero,  etconsilium  quod  mihi  credideriat 
ad  illorum  dampnum  scienter  nuUi  intimabo;  regnum 
autem  quod  mihi  per  manum  tuam,  donne  Gebizo, 
tradilur  fideliter  retinebo  et  illud  suumque  jus  apos- 
tolice  sedi  aliquo  ingenio  aliquando  non  subtraham  ; 
dominum  meum  papam  Gregorium  etsuos  successores 
atque  legatos,  si  in  meam  potestatera  venerint,  hono- 
rifice  suscipiam  et  honeste  tractabo  et  remittam ;  et 
undecumque  me  invitaverint,  prout  potero  eis  [iuste] 
serapliciterque  serviara. 


LXXIII  ".    —     De     CENSU    C     LIBHAnU.M      DEBITO    .4     DUCE 
BOEMIE. 

Item  in  quodara  thomulo  Lateranensi,  inter  cetera, 
Spiciocneus  dux  Boemie  accepit  licentiam  a  papa 
Nicholao  sibi  portandi  mitram,  et  promisit  se  datu- 
rum  omni  anno  c  libras  argenti  de  terra  sua  sub 
noraine  census. 


LXXIIII.     —    EX    REGKSTO*»!'    GreGORII    PAPE    vri    LIBRO 
VIII    CAPITULO  S.XOVII",  QUOD   DE   SINGULIS   DOMIBUS  REGNI 

Fbancoru.m  unus   den-arius  pro   censu    BE.4.TI    Petri 

PERSOLVEBATUR    ANTIQUITUS. 

Gregorius  servus  servorum  Dei  dilectis  flliis  nostris 
P.  Albanensi  episcopo  et  G.  principi  Salernitanolega- 
tis  nostre  aposloliceque  sedis  in  Gallias  salutem  et 
apostolicam  benedictionem.  Vobis  commissa  negotia 
non  latent,  etiam  vos  ita  ac  si  nostra,  immo  quianos- 
tra  in  vobis  presentia  est^  cuncta  digne  per  agite.  Di- 
cendum  est  autem  omnibus  Gallis  et  per  veram  obe- 
dientiam  precipiendum  ut  unaqueque  domus  saltem 
unum  denarium  annuatim  solvant  beato  Petro,  si  eum 
recoguoscunt  patrera  et  pastorem  suum  more  antiquo. 
Nam  Kaiolus  imperator  sicut  legitur  in  thomo  ejus 
qui  in  archivo  ecclesie  beati  Petri  habetur,  ia  tribus 


5  aut  1°  1.]  ac  D  —  II  meum  om.  B  —  12  devenerlnt  B  —  13  et 
honeste  om.  ABD  —  r4  potero  <et  in  quibus  potero>  D  — 
15  simpl.  AD  —  18  tumulo  D  —  25  beato  petro  A  —  32  nostra 
<ibi>  A  —  33  aulem  est  A 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


locis  annuatim  colligebal  milie  et  cc  libras  ad  seivi- 
tium  apostolice  Sedis,  id  est  Aquisgiani,  apud  Podium 
sancte  Maiie,  et  apiid  sanctum  Egidium,  excepto  hoc 
quod  unusquisque  propria  devolione  offerebat.  Idem 


vero  magiius  imperator  Saxoniam  optulit  beato  Pelro 
cujus  eam  dcvicil  adjutorio  et  posnit  sigiium  devotio- 
iiis  et  libortatis  sicut  ipsi  Saxoiies  Iiabont  scriptum  et 
prudentes  illorum  salis  sciunt. 


NOTES  EXPLICATIVES 


1.  L.  />.,  t.  I,  p.  498. 

2.  L.  P..  t.  1,  p.  454,  4:5. 

3.  L.  P.,  t.  1,  p.  385. 

4.  L.  P.,  t.  I,  p.  369. 

5.  L.  P..  t.  1,  p.  43-2.  433.  434,  435. 

6.  /..  P.,  t.  I,  p.  501.  502,  505,  509. 

7.  Ici  s'arictcnt  lcs  le.\les  tires  ex  Ihmano  punti/icali.  Deus- 
dedit  continuc  s.ins  ouvrir  un  nouveau  cliapitie  ,  ou  tout  au 
inoins  sans  1'indiqucr  par  une  rubriquc  nouvelle. 

8.  On  »c  voit  pas  bicn  cc  que  vieiit  faire  ici  la  revcndica- 
tion  rclativc  au.\  abbaycs  du  Mont-Cassin  ,  do  Subiaco  ,  dc 
Rieti  et  de  Faif.i.  Les  tilres  que  TEglise  lomainc  pouvait  avoir 
sur  ccs  abbayes  ct  sur  beaucoup  d'autres  sont  d'une  autro 
nature  que  ccu.\  qui  ont  cle  rappelos  ci-dcssus  ou  vont  retre 
dans  lcs  paragiapbcs  suivanls. 

9.  Ici  commcnce  un  rccucil  d'c.\traits  rcleves  dans  les  ar- 
chives  pontificalcs  par  un  contemporain  do  Dcusdedit.  (Cf. 
Elude,  p.  21 ;  Stevenson,  .ircliivio  Homunu  di  st.  palria,  t.  VIII, 
p.  329  et  suiv.).  Do  ces  rfgisties,  lo  pliis  grand  nombre  etait 
conscrvo  au  palais  de  Latian  :  daulrcs  se  trouvaicnt  ilans  la 
tour  Carlularia,  non  Inin  dii  monastcic  appclc  Palladium  ct 
tout  prcs  dc  larc  ilo  Tilus. 

10.  La  variantc  ab  Eisub.M  lucala  de  Dcnsdedit  me  parait  pre- 
fcrable  a  la  lecon  ab  eodem  irAlbinus  ct  ile  Cencius.  Dans  ces 
cundjtions,  il  scmble  que  les  deux  papcs  Jean  et  Gregoire, 
ainsi  rapproclics,  nc  ])uissent  6tre  que  Jean  XV  (985-996)  et 
son  succcsscur  Giegoire  V  (996-9;i9). 

11.  Saint-Pierre  in  Corlina  flguic  a  la  table  des  cens  , 
p.  68  a;  c'cst  sans  doute  lui  qui  est  montionne,  p.  244  b,  dans 
la  liste  dcs  monastcres  exempts. 

12.  Dienlina,  localite  situee  au  sud-cst  de  Lucques,  au  nord 
de  rArno,  entie  ce  fleuve  et  un  lac  maintenant  dessoche. 

13.  Cette  curlis  Corlinianum  devait  se  trouver  aux  environs 
de  Monte  Foscoli,  le  seul  point  vers  lequel  les  anciens  dioce- 
ses  de  Lucques  ct  de  Volterre  elaient  limitrophes.  Je  n'en  ai 
pas  trouve  trace. 

14.  Vicoalais,  lieu  mcntionne  daus  une  charte  de  801  (Muia- 
tori,  Anliq.,  t.  1,  p.  6(j9) ;  pcut-6lic  S.  Alessio  dans  le  val  di 
Serchio,  au  nord-ouest  de  Lucqucs. 

15.  flapida,  denomination  conscrvce  dans  le  vocable  de  deux 
^glises  voisines  dc  Calcinaja,  localit6  sur  la  rive  droite  de 
l'Arno,  a  l'esl  do  PJse.  Ces  egliscs  ctaiont  dfidiees  Tune  a 
saint  Laurent,  rauire  aux  saints  Jacques  et  Cliiistophe  (Re- 
petli,  t.  I,  p.  387;  t.  IV,  p.  705). 


16.  Ciceriana  ,  village  dans  le  val  di  Lima,  au  nord-ost  de 
Lucqucs. 

17.  Silico  ,  Silicano,  Silicagnana  cl  Castcl  Nuovo  di  Garfa- 
gnana  sont  dcs  localit6s  de  la  hautc  vallce  du  Seichio  (Re- 
petli,  t.  I,  p.  568;  t.  V,  p.  408). 

18.  Buriano  ct  Castiglion  dclla  Pescaja  sont  dos  locaIit6s  de 
la  .Marcmmc  toscane,  a  loucst  dc  Grossoto  ;  cf.  p.  58  a,  note  1. 
Sur  Villamagna  ot  Flexus,  Repclti  (t.  V,  p.  781)  nc  connait 
autre  cliose  que  ce  texte. 

19.  Camp.Tgnatico,  prts  de  rOmbronc,  au  noid  cst  de  Gros- 
sclo. 

20.  Le  mon.-istoio  de  Saint-Picric  a  Vada  cst  montionnc  ci- 
dcssiis,  p.  244  b,  dans  la  listc  dos  e.\cni|)ts. 

21.  Le  comitatus  Curniniis ,  car  lcllo  est  la  vraio  Ifcon  ,  rc- 
prcsento  unc  partic  dc  rancicnnc  cito  de  Po])iiIonia,  annexOc 
do  bonno  heuro  au  domaine  dcs  rois  loinbai-ds  et  rattacheo 
pour  cotto  raisoii  au  duclio  do  Lucijuos,  hicn  quc  sa  situation, 
au  sud  du  toriitoire  dc  Pise,  reCit  dcsigno  pour  (5tre  absorbcc 
par  cclui-ci.  II  y  avail  la  un  chatoau  appeic  Coriiia,  siluo  pres 
dc  la  rivioro  du  mcmo  nom  ,  laquelle  altciiit  la  mer  a  pou  de 
distanco  do  Piumbino.  —  Plusicurs  dos  domaincs  ou  eglisos 
dc  cc  catalDgiic  ont  dOja  Qguro  dans  !os  rcsiimcs  du  chapilre 
prccedcnt. 

22.  Oii  voit  oncoro  lcs  ruincs  de  ce  chateau  ,  pres  de  la  via 
Flaminia,  sur  un  antiquc  chemin  de  Iraverse  qui  s'cn  detaclie, 
dans  la  dircction  de  V6ies  ,  a  gauche ,  a  deux  millcs  environ 
de  Prima  Porta.  II  en  est  qucstion  dans  Procope  {Dell.  Golh., 
IV,  34) ;  une  bulle  de  BonoitlX,  de  1037  (J.,  4110),  mcntionne 
son  eglise  parmi  celles  du  dioctse  de  SilvaCandida.  Cf.  Nibby, 
biulomi,  t.  II,  p.  569;  Tomassotti,  Camp.  Rom.,t.  1,  p.  445. 

23.  Le  nom  de  ce  cliateau ,  maiiitcnaiit  dotruit,  se  conscrve 
dans  celui  du  pontc  di  Buriano,  sur  l'.Arnu  superieur.au  nord- 
ouest  d'Arozzo. 

24.  Sur  lcs  dglises  nommees  ici,  v.  ci-dcssus,  p.  244  a  avec 
les  noles  46  et  47.  Sur  Conca,  cf.  L.  P.,  t.  I,  p.  460,  n.  51. 

25.  Sur  S.  Jcan  in  Rufio,  v,  ci-dessus,  p.  244  a. 

26.  Sur  ce  tcxte,  v.  retude  do  P.  Fabre,  La  Pologne  cl  le  Sainl- 
Siege  du  X'  au  XIII'  siecle ,  dans  les  Eludcs  Wldsluirc  du  moyen 
dge  didiics  d  G.  Monod.  Le  judex  Dagome  est  identiquc  au  duc 
Mieszko  I"',  qui  fut  marie  en  sccondes  noces  a  une  princesse 
Ota  et  cn  eut  trois  fils,  dont  l'un  s'appela  Mieszko,  commo  son 
pcre,  et  se  rolrouve  ici  sous  le  nom  de  Misica;  le  Lambert  de 
nolre  texte  doit  etre  un  de  scs  fieres.  Le  duchc  de  Pologne 
csl  rcpresonte  comnic  lc  torritoiro  d'unc  cile  ,  Schinesghc  ou 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


359 


Gm.-son;  ses  limilcs  sont  :  la  mci- (Baltlqiio),  la  Prusse,  la 
Russic  jiisqu'a  Cracovic,  POdor ;  il  comprcnd  ,  au  dela  de  ce 
flcuvc  ,  le  pays  qui  s'ctend  jusqu'aux  montagncs  de   Dolifime. 

27.  Le  lac  Trasimtne.  Je  n'ai  pu  idcntificr  les  uiassae  peru- 
gincs. 

2H.  Un  des  nombicux  torrents  appcles  Laia  so  jctte  dans  la 
Neia  un  pcu  en  amont  de  Narni ;  sur  sa  gauche  s'elfeve  une 
collinc  appelce  Colle  S.  Silvestro.  Cest  sans  doute  de  ce  c6t6 
qu'il  faut  cheichcr  lc  castrum  Albininwn  dont  il  cst  ici  ques- 
tion.  Lo  mfimc  nom  se  rctrouve  dans  la  table  des  cens  (ci- 
dessus,  p.  55  6),  a  rev6ch6  de  Narni ,  sous  la  forme  Alvinum, 
ct,  sous  la  formc  Albinianum  ,  dans  la  liste  des  revenus  dos 
comt6s  do  Narni  et  d'Amelia,  ci-dessous,  n"  LXXXVL 

29.  Cesarchos,  pies  d'Albertville ,  au  confluent  du  Doion  et 
do  TArly.  II  faut  remplir  lcs  blancs  ainsi  qu'il  suit  :  in  comi- 
lalu  [Savogiense],  in  episcopatu  \Tarcntasiense\.  Ce  documcnt 
est  lc  plus  ancicn  que  ron  ait  sur  cettc  localitS. 

30.  La  vraie  lecon  est,  je  crois,  celle  de  Deusdedit,  nonus 
Leo  papa.  11  y  a  encore  tout  pr6s  de  Robbio,  en  Lomellina,  une 
cglisc  de  saint  Valcricn  ;  on  y  voit  aussi  des  rostcs  du  cba- 
tcau-fort  (burgus  de  Rodubio).  Cf.  ci-dcssus,  p.  110  b.  II  faut 
suppleor  in  episcopatu  \Papiensi]. 

31.  II  s'agit  ici  du  monastfere  do  Saint-Sauveur  au  mont  Ma- 
jella,  dont  lcs  biens  furont  donn6s  en  1552  au  cbapitre  de 
Saint-Pienc  de  Rome.  Cf.  Bull.  Valic,  t.  I,  p.  39,  et  la  dis- 
sortation  a  la  fin  de  ce  volume.  II  est  catalogue  ci-dcssus, 
p.  47  a,  pariTii  les  inonasteres  censiers  du  diocfese  do  Chieti. 
La  situalion  indiqui^e  dans  la  note  corrospond  a  S.  Liberatore, 
etablissement  cassinesien ,  qui  n'a  rien  a  voir  avec  celui-ci. 
Le  Bull.  Vatic,  t.  I,  p.  iv,  inculque  expross6ment  cette  dis- 
tinction,  mais  n'indique  pas  la  situation  exacte  de  Saint-Sau- 
vour.  Tout  ce  qu'il  en  dit  de  plus  clair  (p.  40)  c'est  que,  en 
1598,  les  batiments  de  rabbayc  ot  do  roglise  ello-mome  etaient 
cn  ruines  cl  quo,  en  1604,  il  n'en  restait  plus  que  rcmplace- 
ment,  si  bicn  que  le  titre  de  Saint-Sauveur  avait  ete  Iransfere 
dans  reglise  paroissiale  de  Saint-Silvestrc  ,  a  Guardia  Grelo. 
De  ceci,  on  pout  d^duire  que  le  monastere  etait  au-dessus  de 
cette  localitc.  Le  Dullaire  du  Vatican ,  t.  I,  p.  39,  donne  lo 
texto  d'unc  bulle  d'Alexandre  II  (J.,  4726)  adressee  a  Tabbe 
Rainicr,  par  laquelle  est  accept6e  la  donation  faite  au  Saint- 
Siego ,  tant  du  monastfere  que  de  toutes  sos  proprictcs.  Plu- 
sieurs  dcs  eglises  et  autros  possessions  nommces  ici  y  sont 
enum6rocs,  mais  il  n'y  a  pas  idontite  entre  los  deux  listes  et 
notrc  texle  vise  un  autre  docuniont.  Cf.  J.,  9442. 

32.  Unc  6glise  de  Saint-Pancrace,  avcc  divcrses  dependan- 
ces,  fut  donnee  a  Majella  en  1057  par  un  acte  que  nous  avons 
encore  (Hult.  Vat.,  t.  I,  p.  xi  in  fine) ;  elle  parait  avoir  cto  pres 
de  Guardiagrelc;  la  bullc  J.,  4726,  la  placo  ad  radicem  montis 
ipsius  Magcllae. 

33.  Cctto  oglise  dc  Saint-Clemcnt,  deja  on  ruines  a  la  fin  du 
sciziemc  si6cle  {Ibid.,  p.  40,  n.  c),  sc  trouvait  pres  du  lieu  dit 
Comniino,  un  pcu  a  rouost  de  Guardiagrele.  On  a  Tacte  de 
donation  [Ibid.,  p.  x),  date  de  1056  :  Monaslerium  s.  Clementis 
in  tenimenlo  de  Comena. 


34.  Cette  6gliso  parait  avoir  6te  sur  la  rive  droite  de  la  Pes- 
cara.  Elle  s'<:'levait  sur  un  domaine  appele  PoUutrum.  Ce  fut 
d'abord  un  monastere  ind^pendant,  fonde  en  1015  ;  en  1043  il 
fut  donn6  a  Saint-Sauveur  (Ibid.,  p.  vii,  viii). 

35.  Le  monastere  poss^dait  plusieurs  eglises  dc  Saint-Nico- 
las  et  de  Saint-Blaise.  II  n'est  pas  ais6  de  dire  desquelles  il 
s'agit  ici. 

36.  S.  Vito  Chietino,  port  sur  rAdriatique,  au  sud-est  d'Or- 
tona.  Cette  redevance  6chut  a  rabbaye  en  1047  (Ibid.,  p.  ig.), 
avec  une  6glise  s.  Angeli  ad  Criptas  ,  montionnfie  aussi  (ai 
Gruttam)  dans  la  bulle  d'Aloxandrc  II. 

37.  La  bulle  d'.4lcxandre  II  marque  rdglise  s.  .Vartini  de 
super  Cephalia.  Le  licu  dit  Cephalia  devait  se  trouver  pres  de 
la  riviere  Pescara;  il  est  marqu6  dans  un  acte  de  1054  (Ibid., 
p.  IX),  qui  nomme  aussi  un  rivus  s.  Juste.  —  Lecastrum  Casti- 
lionis  ost  sans  doute  Castiglione  a  Casauria.  Tout  cela  sc  trou- 
vait  a  gauche  dc  la  Pescara,  et,  par  suitc,  dans  le  comte  de 
Penne. 

38.  Le  castrum  Pliare  porte  actuollement  le  nom  de  Para  Fi- 
liorum  Petri ;  la  localite  de  Casa  Canditella,  tout  pres  de  la,  a 
une  paroisse  sous  le  vocable  de  saint  Nicolas.  Uecclesia  s.  Can- 
tiane  apud  Farum  fut  donnee  au  monastere  en  1066,  celle  de 
Saint-Nicolas  en  1067  (Ibid.,  p.  xiii). 

39.  Ccttc  eglise  Sainte-Agathe  se  trouvait  apud  Vacrum, 
comme  le  marquc  la  bulle  d'Eugene  III.  Cost  S.  j\.gata,  pres 
Vacvi,  au  siid-est  de  Chioti. 

40.  Ponna  Piedimonte,  au  sud  de  Guardiagrele. 

41.  La  bulle  d'Eugene  III  rattache  ce  chdteau  au  prec^dent : 
Aram  Pinni  cum  subjacenti  sibi  podio  Famecchiani. 

42.  Ces  deux  6glises  de  Saint-Ange  et  de  Saint-Pierre  se 
trouvaient,  d'aprfes  la  bulle  d'Eugene  III,  m  castro  La  Roma, 
localite  qui   subsiste  encore  sous  ce  nom,   pres  de  Casoli. 

43.  Sur  ce  monastere,  v.  ci-dcssus,  p.  175  b  et  181  a. 

44.  Reichenau.  Cf.  ci-dessus,  p.  156  b. 

45.  La  situation  indiquee  ioi  correspond  a  la  rive  gauche  du 
Tibrc,  un  pcu  aii-dossus  de  Magliano.  II  y  a  prccisemeiit  en 
cct  cndroit  un  colle  Manno  et  une  riviere  TAja.  Lc  waldus  est 
uno  foret. 

46.  Gavignano,  en  Sabine,  prts  de  rondroit  oii  TAja  Galan- 
tina  sc  jotle  dans  le  Tibre.  Ce  documont  est  omis  par  Deus- 
declit;  il  ne  figuie  pas  dans  les  Regesta  de  Jaffe. 

47.  Ici  s'ouvre  uno  autre  sftrie  d'extraits.  II  n'est  plus  ques- 
lion  de  tomcs ,  mais  de  registrcs;  la  lettre  0  n'est  plus  ein- 
ployee.  D'autrc  part,  au  lieu  que,  dans  la  s6rie  precedente,  les 
pieces  (5manont  loujours  do  papcs  du  dixieme  ou  du  onzieme 
sicclc,  nous  n'avons  affaire  ici  qu'a  Honorius  (VII«  sifecle), 
Gr^goirc  II  et  Zacharie  (Vllle  siecle),  et  a  Giogoire  VII.  Je 
serais  portc  a  croire  que  nous  avons  affairc  ici  a  un  autre  de- 
floralor,  pcut-6tre  a  Deusdedit  lui-mdme,  qui,  en  d'autres  par- 
ties  de  sa  collection,  a  fait  usage  de  registres  d'anciens  papes. 

48.  Une  dcs  paroisses  de  Fermo  est  cncore  sous  le  vocable 
do  saint  Michol.  Elle  correspond  sans  doute  a  ce  monastere. 

49.  Une  autrc  lettre  d'Honorius  (J.  2027)  nous  le  montre  eii 
correspondance  avec  ce  magisler  militum. 


360  LE  LIBER  GENSUUM 

50.  Dans  ces  extraits  dcs  registres  dc  Gr(Jgoire  II,  de  Za- 
cbarie,  les  rentes  des  domaines  sont  indiquees  en  chifrros 
d'une  forme  particulifere.  Muratori  a  cssaye  de  les  traduire  ;  il 
rend  par  le  termc  bisant.  le  signe  qui  se  presente  ordinaire- 
itieut  lc  prcmier.  Martinucci ,  dans  son  (■'dition  de  Deusdedit, 
p.  322  et  suiv.,  a  leproduit  typograpliiqucmcnt  ce  m(?me  signe 
ct  dechiffrc  les  autres.  Ccs  tcntatives  ne  m'ont  point  paru 
reussies;  les  paleographes  que  j'ai  consultes  n'ont  pu,  de  leur 
c6te,  arriver  a  une  solution  qui  les  sutisfit.  J'ai  cru  bon  de 
laisser  aux  futurs  editeurs  de  Deusdcdit  lo  soin  de  r(isoudrc 
cette  enigme  ou  de  la  proposer  au  jjublic  par  des  reproduc- 
tions  photograpbiqucs,  ct  je  mo  suis  d(:'cid(5  a  remplacor  par 
des  points  ces  cbiffrcs  inc.xplicables. 

51.  Sur  le  Mons  Lticati,  v.  ci-dcssus. 

52.  Sur  ces  doux  monastercs,  dont  lc  prcmior  devint  plus 
lard  uno  cglise  catbcdralo  ot  1'aulrc  fut  rcmplac(5  par  uno  egliso 
paroissialc,  v.  Zuccbi  Travaglia,  Storia  di  Munlefellro,  p.  18 
ct  suiv.  Lc  vocable  de  Saint-S(»vcrin  se  raltache  au  souvcnir 
du  S(5jour  que  fit  en  cet  ondroit  le  coi  ps  de  rap6tie  du  Nori- 
que  (Etigippius,  Vita  S.  Scverini,  c.  4'i). 

53.  Cetlc  massa  et  la  suivanle  sont  placecs  par  Tomassetli 
cntrc  Grotta  Forrala  ct  l',\lgido  (Camp.  Itom..  t.  I,  p    307). 

54.  Cctte  massa  Ncviana  doit ,  vu  la  dislance,  etre  chercbee 
rotablcmcnt  au  dcla  de  Genzano,  ct  noii  pointaux  cnvirons  do 
Warino,  ou  Ton  trouvo  cependant  un  fundus  Nacvianus  (Dc 
Rossi,  Dull.,  1872,  p.  93;  Tomassottl  ,  Camp.  /?,,  t.  I!,  p.  62). 
Ellc  rcvient  plus  loin,  c.  04. 

55.  Cf.  Tomassetli,  Camp.  liom.,  t.  I.  p.  S2. 

hO.  Nibby  (Dintorni,  t.  1,  j).  331)  p':ico  ccs  fi)inls  aiitour  du 
casale  Buonricovcro,  a  gaucbe  du  la  v.  Clodia,  cnlrc  lo  Scpol- 
cro  di  Ncione  ct  la  Storta.  Jc  crois  qiril  a  raison ,  bii-n  quc 
Tomasselti,  t.  I,  p.  222,  pcnSL-  iilntcil  .inx  ciivirons  dc  (•ello 
dcrniorc  locali:^;. 

57.  Sur  cetlo  massa,  cf.  note  u3. 

58.  Plus  tiird  Muns  Porculi,  iMonte  Poizio;  c'cst  la  iiUls  an- 
cienne  mcntion  dc  cette  Iocalit(3  (Stevenson,  Arcli.  liom.  cli  st. 
p..  t.  Vlll,  p.  378  ;  cf.  Nibby,  Dintorni,  t.  I,  p.  357). 

59.  Sur  la  massa  Marulis  et  l'(:glisc  Saint-Pierre,  v.  L.  P., 
t.  l,  p.  521,  n.  lOl. 

60.  Ce  monastere  Saint-Martiu  a  Sorrcntc  est  inconnii.  Je 
ne  trouve  aucune  (I-glisc  de  ce  vocable  dans  la  ville  ou  le  dio- 
cesc  de  Sorrcntc.  Cf.  B.  Capasso,  Mcmorie  sloriclie  dcUa  chiesa 
Sorrcnlina,  Naples,  1854. 

61.  La  torre  Vojanica,  sur  la  plage  voisine  de  Lavinium 
(Pralica)  et  d'Ardee ,  conserve  encoic  lo  nom  de  cellc  fossa. 
Quant  au  campus  Veno-is  (Canipo  Sclva?  Campo  lemini?),  il 
tire  le  sien  d'un  cclcbrc  sanctuaire  de  'Venus  mentionnij  au- 
prcs  d'Ard(:'e  par  Strabon  (V,  3),  Pomponius  Mela  (11,  4)  et 
Pline  {H.  If.,  III,  5).  De  ce  c6tc  etait  \i\  domits  cuUa  Laurelum, 
voisinc  de  la  massa  Fontiiana  (L.  P.,  t.  I,  p.  432  ;  cf.  p.  438, 
n.  40;  Nibby,  Dintorni,  t.  I,  p.  209;  Tomassof.i,  Camp.  Rom., 
t.  II,  p.  83). 

62.  Lo  monastcre  Saint-Silvestio  ,  aii  sommct  du  Soiacte. 
Ccst  probablemcnl  laplus  ancicnne  monlion  bien  autlientir|iic 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

de  ce  sanctuairc.  La  massa  CastclUana  avait  son  cciitre  dans 
rancicnnc  acropolc  fdisque  qui  csl  devcnu  Civil;'i  CastoIIana. 
Cf.  L.  P..  t.  1.  [>.  483,  n.  39. 

03.  .M.  Tomassctti  a  group(J  tous  les  tcxles  relatifs  a  la  massa 
Pauli,  plus  laid  Cas!cl  Paolo,  actucllcment  Vigna  Ingbami, 
au-dessous  dc  Marino,  ot  cxplorij  Iui-mi^nic  cc  qui  rcstc  des 
cdifices  {Camp.  Itom.,  t.  II,  p.  90). 

64.  La  massa  Ocris  cst  mcntionnee  dans  une  inscription  du 
temps  de  Scrge  l"  (De  Rossi,  BuH.,  1870,  p.  93;  L.  P.,  t.  I, 
p.  380).  La  vallec  d'Aricia  s'appelaitanciennemcnt  vallis  Ocrana 
(De  Roissi,  Bull.,  187.^,  p.  104;  cf.  Tomassetti,  t.  c,  p.  60). 

65.  Cette  massa  Fislis  est  identific^e  par  De  Rossi  {lluU.,  1873, 
p.  114)  avcc  la  massa  Fesli  praepositi  sacri  cubiculi  mentionnee 
au  tempsdo  Constantin.  Cf.  L.  P.,  t.  I,  p.  174  et  192,  n.  47. 

66.  M  Tomassotti  {Camp.  Rom.,  t.  II,  p.  83)  chcrche  a  tort 
ce  fonds  et  la  massa  Laurentiana  prcs  de  Laurcntum  ;  notre 
textc  les  indiqiie  claircmont  du  c6t(?  de  Gaclc. 

67.  Sur  la  massa  .Marulis.  v.  ci-dcssus,  n.  59;  de  Tautre,  je 
nc  sais  ricn.  Le  monast6rc  Duo  Forna  est  Sainte-iVgncs,  sur 
la  place  Navone. 

68.  Sur  ce  duc  de  Naplos,  v.  Gapasso  {.Vonum.  Seap.  duca- 
tus,  t.  I,  p.  47),  qiii  lo  pi(!sonte  commo  ayant  administre  de 
718  a  729.  Le  monastcie  Sainl-Elicnne  cst  deja  montionne  en 
591  par  saint  Gr(5goirc  (/?<;;.,  I,  52).  Cest,  je  crois,  a  cet  (jta- 
blissement  que  corrcspond  la  piincipalo  eglisc  dc  Capri.  qui 
on  a  conservc  le  vocable. 

69.  Sur  cos  doux  fonds,  v.  Tdmasselti .  t.  I,  p,  l'iS  ot  159; 
cf.  L.  P  ,  t.  I,  p.  438.  Le  fundus  Maurorum  cst  marquii  dans  la 
bulle  de  Oeiioit  IX  pour  Silva  Candida  (J.,  4110;  UghoUi, 
llal.  sacra,  t.  I,  p.  102),  qui  lc  place  via  Cornclia,  mil.  XII. 

70.  Une  poiscssio  Ccleris,  IdTitorio  Afilano  est  indiqu6e  dans 
le  L.  P.,  vic  do  Xystus  III  (t.  I,  p.  233).  La  localilc  d'.AffiIe 
est  moiitioiinee  par  saint  Gri^goire  lo  Grand  (Uial..  II,  1),  sous 
la  forino  Enfide.  Son  nom  se  conscrvc  dans  le  villagc  d'Affile, 
au  sud  dc  Subiaco,  tout  comme  cclui  de  la  massa  Ponliana 
dans  celui  de  Ponza,  localiti?  voisinc. 

71.  Cette  massa  Aliana  revient  plus  loin,  c.  09. 

72.  II  a  d(?ja  ctc  question  plus  haut  dc  cotte  massa  Neviana. 

73.  Capasso  (/.  c.)  se  dcmande  si  cc  consul  Th^odose  ne  serait 
|)as  idcntique  au  duc  de  Naples  Thcodore,  nomme  ci-dcssus. 

74.  Ce  Campus  Barbaricus  est  marquii  dans  la  bulle  de 
Sergo  \"  {L.  /'.,  t.  I,  p.  380).  De  Rossi  {Bull.,  1873,  p.  97) 
1'indiquo  entrc  lo  quatri6mc  ct  le  ciiiquieme  mille,  dans  rinler- 
vallocntre  les  voies  Appienne  et  Latine. 

75.  Sur  !o  liou  appele  Horrea,  v.  la  vie  dc  Jean  VI  daiis  le 
L.  P.,  t.  I,  p.  383;  cf.  Tomassetti,  Camp.  Rom..  t.  II,  p.  59. 

76.  Nibby  corrigc  en  Aninas  Ic  nom  dc  ce  fonds  et  il  y  voit 
un  derive  du  nom  de  Caocina,  trcs  ancicnne  citc  sabiiie,  dont 
il  reconnait  des  vestigcs  au  lieu  appelo  Monte  Gentilo,  sur  la 
voie  Nomcntanc,  un  peu  avant  Mcntana  (Dintorni,  1. 1,  p.  341  ; 
cf.  Tomassetti,  Camp.  Rom.,  t.  11,  p.  52). 

77.  Nous  sommcs  ici  sur  le  territoire  dc  l'antique  Gabics  ; 
une  massa  Gaba,  dans  co  torritoire,  figure  deja  dans  le  L.  P.  a 
la  vic  dc  saint  Silvestre  (t,  I,  p.  174). 


LE  LIBER  GENSUUM 

78.  [.a  picTC  allogiiOc  ici  ne  fiiil  pas  partie  du  rcgistre  pro- 
prcment  dil,  car  cc  ii'cst  pas  une  lettre  pontificale.  On  la  trou- 
vera  pkis  loin,  n»  XCVIL  Le  clidteau  de  Morciccliia  est  mar- 
que  dans  la  tjhle  dcs  cens,  ci-dessus,  p.  84  b. 

79.  Cest  en  rcalite  la  lettre  67  (et  noii  06)  du  I.  I  (J.,  4845). 
II  s'agit  ici  ilc  Saint-Martin  de  Cruis;  v.  ci-dcssus,  p.  183  a. 

80.  .1.,  4816,  en  r6alit6  Reg.  I,  68. 

81.  J.,  4888.  Sur  Potliifcres,  v.  ci-dessus,  p.  100  a. 

82.  Corrigcr  c.  XVlllI .  J.,  4892.  Sur  Deols.  v.  ci-dessus, 
p.  200  a. 

83    VH.  19  ;  J.,  5162.  Sur  Aurillac,  v.  p.  200  b. 

81.  VII,  24;  J.,  5167.  Sur  Schaffousc,  v.  p.  157  b.  Dousde- 
dit  ecrit  iii  .irvernia,  exactement;  Albiniis  el  Ccncius  ont  in- 
terverli  ici  ct  daiis  lc  cbapitre  suivaiit  los  noms  Pruvincia  et 
Arvernia. 

85.  J.,  5211    Montmajour,  p.  183  b:  La  Grassc,  p.  208  a. 

86.  J.,  5-:;09.  Cf.  ci-dessus,  p.  205  a. 

87.  1062-1063.  —  J.,  4495.  II  n'y  a  pas  d'autre  lexte  que 
celui-ci.  Snr  le  cens  du  Danemark,  cf.  ci-dessus,  p.  227  ;  cf. 
Etude,  p.  123.  —  lci  commence  le  chapitre  CL  de  Deusdedit. 

88.  1066-1073.  —  J.,  4757.  Pas  d'autre  texte.  Cf.  ci-dessus, 
p.  226;  Eiudt;  p.  134. 

89.  4  avril  1074.  —  J.,  4850;  Reg.  I,  70. 

90.  Cf.  ci-dessus,  p.  216  b. 

91.  lOt^l.  —  J.,  5203.  Cf.  Elude,  p.  124.  —  La  m^nic  piece 
reparait  plus  loin,  c.  LXXIIII,  in  e.vtenso.  Le  Ihomus  de  Char- 
lemagiie,  com.soivo  aux  archives  de  Saint-Pierre,  n'est  autre 
cliose  qNc  la  fausse  piece  (Marini,  Papiri,  p.  105;  Archivio 
Rom.  di  4(    palria,  t.  XXIV,  p.  426),  parlaquelle  Charlemagne 


DE  LEGLISE  ROM.\INE. 

dole  1'eglise  Saint-Sauvcur  du   Valican 


36  f 


lui  donnde  par  le 
pape  L(5on  IV  (!);  encore  a-t-on  du,  ponr  s'en  reclamer,  en 
alterer  le  sens,  car  les  sommis  rccueillies  dans  les  trois  villes 
(ici  Rcims,  Le  Puy,  Aix)  sont,  dans  ce  document,  affccl6cs, 
non  pas  au  Saint-Siege,  mais  6  rentrctien  du  clerg6  national 
de  Saint-Sauvour.  Cf.  SclieffcrDoichorst  dans  les  MiUheilungen 
fiir  Osterr.  Geschichlforschung ,  Ergdnz.,  t.  IV,  p.  86. 

92.  28  octobre  1874.  —  J.,  4886. 

93.  23  mars  t075.  —  J.,  4944. 

94.  14  avril  1075.  —  J.,  4952. 

95.  17  avril  1075.  —  J.,  4055.  Cf.  Etude,  p.  12L 

96.  28juin  1077.  —  J.,  504 1 ;  cf.  4778  el  Elude,\^.\n. 

97.  Gebizo  devint  cvdquc  do  Cesene  en  1083,  sept  ans  apres 
sa  l<?gation  en  Dalmatie. 

98.  Octobre  1076.  —  Muratori,  Anl.,  t.  V,  p.  840.  Sur  cctte 
pifece,  v.  Ettide,  p.  125. 

99.  1059-1061.  —  Muratori,  Ant.,  1.  V,  p.  842.  Ce  privilege, 
dont  lc  texte  est  perdu,  figure  au  n»  4452  dans  les  Regesta  de 
Jaffe.  Cf.  Etude,  p.  123.  —  Avec  cettc  piece  r6sumee  prend  fin 
la  longue  serie  d'extraits  dcs  biograpbies  et  des  arcbivcs  pon- 
tificales  que  Cencius  a  tires  d'.\lbinus  ct  Albinus  de  Dcusde- 
dit,  et  qui  parait  avoir  figure  aussi  dans  le  Polyptyque  du 
chanoinc  Bcnoit. 

100.  La  [liece  n»  LXXIIII  fait  co:-ps,  dans  le  ms.  original, 
avec  les  trois  prcccdentes.  Cepcndant,  elle  ne  provient  pas  de 
Deusdcdit.  Chcz  Albinus,  qui  Ta  aussi,  cllc  se  prcsente  assez 
loin  des  cxtraits  de  Dcusdedit  (n»  XI,  13).  —  Ce  n'cst  qirune 
rcpetition,  un  peu  plus  complcte,  dc  la  piece  deji  donnce 
ci-dessus,  d'apres  Deusdcdit,  p.  355,  .§  90. 


LXXV.  —  De  censu  unius  marce  auri  debito  a  nobile 
vino  SAVAnico  de  Maloleone  >. 

Honorius  ejjL^icopiis  et  cetera.  Dilecto  filio  nobili  viro 
Savarico  dc  Maloleone  crucesignalo  salutem  et  cetera. 
Jnvicta  fidcs  et  devotio  indefessa  quam  erga  clare  me- 
morie  I.  rrgem  Anglorum  nosceris  habuisse ,  te  ac  tua 
ponendo  pro  ipso,  sicut  illi  materiam  prestitit  te  dignis 


1.  20  avii!    1218.  —  Muratori,  V,  829;  Potthast,  no  5759; 
PrcssuCi,  R  g.  n"  1245.  —  Le  pape  confirme,  moyennant  un 
cens,  a  Sa-  aiy  de  Maul<5on,  le  droit  de  battre  monnaie  a  lui 
confore  p:  r  .e  roi  Jean  sans  Terre. 
Lniii,i  CtNsuuM.  —  I. 


nnineribiis  honorandi,  sic  et  nobis  tuis  remuneralioni- 
bus  prestandi  favorem  non  immerilo  persiiadct  ut  tua 
circa  eum  grata  obsequia,  et  ipsius  erga  te  retributivam 
gratiam  approbantes,  utrisque  reddamus  exinde  honori- 
ficentiam  clariorem.  Cum  igitur  sicut  tua  nobis  exhibita 
petitio  continebat,  idem  rex,  pensalis  tue  devotionis  ob- 
sequiis,  in  terra  tua  cudende  monete  libi  liberam  de  libe- 
ralllate  regia  concesserit  facultatem,  sicut  in  ejus  litteris 
plenius  continetur ,  nos  concessionem  hujusmodi  gratam 
habenles  cam  tibi  sicut  ipsam  juste  optines  et  quiete  auc- 
loritate  apostolica  confirmamvs  et  presentis  scripti  patro- 
cinio  communimus.  Ad  indicium  autem.  hujus  a  sede 
apostolica  confirmationis  obtente,  unam  marcavi  auri 
unnis  singulis  quibus  moneta  ipsa  cudetur  nobis  et  suc- 

46 


LE  LIBER  CEiNSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAmE. 


cessoribus  noslris  exolves.  Nulli  ergo  omnino  hominum 
liceat  hanc  paginam  nostre  confirmationis  infringere 
vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Si  quis  autem  hoc 
attemptare  presumpserit ,  indignationem  omnipotentis 
Dei  et  beatorum  Petri  et  Pauli  apostolorum  ejus  se  noverit 
inctirsurum.  Datum  Laterani  xii  kal.  maii,  pontificatus 
nostri  nnno  secundo. 


De     PIGNERATIONE     CASTRORUM     PrECENI     ET 


RlPECENI    FACTA    DOMNI    PAPE    CAMERARIO    A    COMITE    Al- 
DELBRANDINO    DE   GaLMANIARE   >. 


/;;     uomine    Domini 
MoCL^IX  etc. 


Anno   dominice   incarnationis 


1.  Cette  piece,  ajoutee  ici  apres  coup  ,  iepai'aitra  plus  loin, 
sous  le  n°  CXII,  dans  le  texte  de  premiere  niain. 


LE  LII3ER  GENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


363 


LXXVII '.    —  Pbivilegium   Lodowici  imperatoris    de 

REGAI.IBUS  CONFIRMANDIS  PAPE  PaSCHALI  ^. 

In  nomiiie  domini  Dei  omnipotentis  Patris  et  Filii 
et  Spiritus  Sancti,  Ego  Ludovicus  impeiator  aiigustus 
statuo  et  concedo  per  hoc  pactnm  confirmationis  uos- 


2    PaSCHALI    <ET    1'ACTUM    CONSTITUTIONIS    IJIPEnATORUM    PRIUI 

Lddovici  et  primi  Octonis  et  primi  Henbici  cum  Romanis 
P0NTiFiciBUS>  A  qiie  verba  {omisso  et)  etiam  in  C  reperiunlur 
sed  inferius  et  in  margine  (LODOWici,  Ottonis);  pro  titulo  V 
habet  verba  Pactum  constitutionis  etc.  (Hludoyci,  HEiNnici); 
D  omittil  titulum. 
4  Ludouuicus  AD,  Ludoycus  V 


1.  Ce  document  ct  les  deiix  suivants  se  suivent  cliez  Albinus 
(X,  32)  conime  ici.  Dans  la  collection  de  Deusdedit,  ils  vien- 
nent,  commechez  Alhinus,  imm^diatement  apies  le  n"  LXXIII 
de  Cencius.  II  n'tst  pas  douteux  qu'Albinus,  et  Cencius  qui 
derive  de  lui,  ne  les  aient  tir^s  de  Deusdedit  (Stevenson  ,  toc. 
cit.,  p.  350  et  suiv.).  Aussi  ai-je  cru  devoir  donner  ici,  comrae 
pour  les  pieces  LXXI-LXXIII  et  dans  la  m6me  mosure,  les 
variantes  de  ses  manuscrits  D  et  V,  lcs  seuls  dont  on  dispose 
pour  cette  partie  do  son  texte.  —  Nous  avons  ici  un  recueil  de 
trois  privileges  imperiaux  surles  temporalitcs  du  Saint-Siege  ; 
lc  premicr,  celui  de  Louis  le  Pieux,  est  donne  en  entier;  ceux 
d'Otton  l"  et  de  Henri  II,  en  extraits  ;  ce  recueil  ost  probable- 
ment,  conime  celui  des  extraitsd'archives  du  noLXXI,  l'ceuvre 
d'une  autre  personne  que  Deusdedit.  En  tout  cas,  Anselme  de 
Lucques  ct  Bonizo  dc  Sutri,  contemporains  de  Deusdcdit,  l'ont 
euentre  les  mains,  et  Anselme,  a  tout  le  moins,  ne  releve  pas 
de  Deusdodit.  Sur  cette  question,  voy.  Sickel,  Das  Privilegium 
Olto  I,  p.  74  ct  suiv.,  et,  a  la  fin  do  cet  ouvrage,  une  edition 
du  privilege  de  Louis  d'aprfes  toutes  les  sources  du  texte. 

2.  817.  —  Theinor,  n°  3;  Bohmer-M  ,  n°  622;  M.  G.  Leges, 
Capit.,  t.  I,  p.  352.  —  Pacte  du  souverain  franc  avec  le  Saint- 
Sifrge,  dans  le  renouvellement  qui  en  fut  fait  en  817,  au  nom 
de  Louis  le  Pieux  ct  du  pape  Pascal  1«''.  Le  texte  a  subi  quel- 
ques  rcmaniements  dans  les  formules  du  commencement  et  de 
la  fin  ;  il  y  a  lieu  de  croire  aussi  que  la  mention  des  trois  iles 
de  Corse,  Sardaigne  et  Sicile  reprosente  une  interpolation. 


tre  tibi  beato  Petio  principi  apostolorum  et  per  te  vi- 
cario  tuo  donno  Pascali  summo  pontiQci  el  universali 
pape  et  successoribus  ejus  in  perpeluum,  sicut  a  pre- 
decessoribus  vestris  usque  nunc  in  vestra  poteslate  et 
ditione  tenuistis  et  disposuistis  civilatem  nomanam 
cum  ducatu  suo  et  subuibanis  atque  viculis  omnibus 
et  territorio  ejus  montanis  ac  marilimis,  littoribus 
ac  portubus  seu  cunctis  civitalibus  castellis  oppidis  ac 
viculis  in  Tuscie  partibus,  id  esl  Portum  Geiilnmcel- 
las,  Chere,  Bledam,  Manturanum,  Sutrium,  N^pe, 
Castellum,  Gallisem,  Hortem,  Polimartium,  Ame- 
riam,  Todem,  Perusium  cum  tribus  insulis  suis,  id  est 
Majorera  et  Minorem  Pulvensim,  Narniam,  Utricu- 
lum,  cum  omnibus  finibus  ac  territoriis  ad  supra- 
scriptas  civitates  pertinentibus. 

Simili  modo  in  partibus  Gampanie  Segniam,  Ana- 
gniam,  Fereatinum,  Alatrum,  Patricum,  Frisiliinam, 
cum  omnibus  finibus  Campanie,  nec  non  et  Tiburim 
cum  omnibus  finibus  ac  territoiiis  ad  easdem  civita- 
tes  pertinentibus. 

Nec  non  et  e.\archatum  Ravennatein  sub  integrilale 
cum  urbibus,  civitalibus,  oppidis  et  castellis  qiie  pie 
recordationis  donnus  Pipinus  rex  ac  bone  memorie 
genitor  noster  Karolus  imperalor  beato  Petro  apostolo 
et  predecessoribus  veslris  jam  dudum  per  donationis 
paginam  reslituerunt,  hoc  est  civitatem  Ravennam  et 
Emiliam,  Bobium,  Cesenam,  Forumpopuli,  Forumli- 
vii,  Faventiam,  Immolam,  Bononiam,  Ferrariam, 
Comiaclum  et  Adrianisque  et  GabeUim,  cum  omni- 
bus  finibus,  territoriis,  atque  insulis,  in  terra  marique 
ad  supradictas  civitates  perlinentibus.  Simul  et  Pen- 
tapolim,  videlicet  Ariminum,  Pisaurum,  Fanum,  Se- 
nogalliam,  Anconam,  Ausimum,  Humanam,  Hesim, 
Forumsimpronii,  Monlem  Feretri,  Urbinum  et  terri- 


I  te  om.  C,  suppl.  c  —  2  Paschali  ADV  —  7  litoribus  .\DV  — 
territoriis  ADV  —  ii  Pulvensim]  et  lacu  add.  c  —  i8  Tybu- 
rira  AD  —  21  sub]  cuin  A  —  24  Carolus  A  etc.  —  29  Con 
\,  Comiacum  D 


364  LE  LIBER  CENSUUM 

torium  Valvense,  Callem,  Liiciolis,  Egubium  cum  om- 
nibus  finibus  ac  terriloriis  ad  easdem  civitates  perti- 
nentibus.  Eodem  modo  territorium  Sabinense,  sicut  a 
genilore  nostro  Karolo  imperatore  beato  Petro  apos- 
tolo  per  donatiouis  scriptum  concessum  est  sub 
integritate,  quemadmodum  ab  Itherio  et  Majeuario 
abbatibus  missis  illius  inter  idem  territorium  Sabi- 
nense  atque  Realinum  definitum  est. 

Item  in  partibus  Tuscie  Longobardorum,  Castellum 
Felicitatis,  Urbivetum,  Balneum  regis,  Ferenli,  Cas- 
trum  Viterbum,  Orclas,  Martam,  Tuscanam,  Populo- 
nium,  Suauam,  Rosellas,  et  insubs  Corsicam,  Sardi- 
niam  et  Siciliam  ,  sub  integritate  cum  omnibus  adia- 
centibus  ac  territoriis  maritimis,  littoribus,  portubus, 
ad  suprascriptas  civitates  et  insulas  perlinentibus. 

Itemin  partibusCampanie,Soram,  Arces,  Aquinum, 
Arpinum,  Tlieanum  et  Capuam,  et  patrimonia  ad 
polestatem  el  ditionem  vestram  perliuentia,  sicut  est 
palrimoniam  Beneventanum  et  Salernitanum,  el  pa- 
trimoniumCalabrieinferiorisetsuperioris,  et  patrimo- 
ninm  Neapolitanum,  et  ubicumque  in  partibus  regni 
alque  imperiia  Deo  nobis  commissi  palrimonia  vestra 
esse  noscuutur.  Has  omues  suprascriptas  provincias, 
urbes  et  civitates,  oppida  atque  castella,  viculos  ac 
territoria,  simulque  et  jiatrimonia  jamdicte  ecclesie 
tue,  beate  Pctre  apostole,  et  per  te  vitario  luo  spirituali 
patri  nostro  domno  Paschali  summo  pontifici  et  uui- 
versali  papc  ejusque  successoiibus  usque  in  finem  se- 
culi  eo  modo  coufirmamus  ut  in  suo  detineant  jure, 
principalu  atque  ditione. 

Simili  modo  perhoc  nostreconfirmalionis  decretum 
firmamus  douationes  quas  pie  recordationis  domnus 
Pipinus  re.\  avus  noster  et  postea  domnus  et  genitor 
nosler  Karolus  imperator  bcato  apostolo  Pelro  spon- 
tanea  volunlate  contulerunt,  nec  non  et  censum  et 
pensionem  seu  ceteras  donaiiones  que  annualim  iu 
palatium  regis  Longobardorum  inferri  solebant  sive 
de  Tuscia  Longobardorum  sive  de  ducatu  Spoletino, 
sicut  in  suprascriptisdonalionibus  continelur,  etinter 
sancte  mcmorie  Adrianum  papam  et  domnum  ac 
genitorem  nostrum  Karolum  imperatorem  conveuit, 
quando  idem  pontifex  eidem  de  suprascriptis  ducati- 
bus  id  esl  Tuscano  et  Spoletiuo  sue  auctoritatis  pre- 
ceptum  confirmavit,  eo  scilicel  modo  ut  annis  singulis 


I  Balncnse  c,  Valnense  D  —  2  terris  A  —  5  conceptum  D  — 
II  Vilerbii  c  —  I2  Corsicam  <Martam>  D  —  14  litoribus  ADV 
—  24  et]  ac  A  —  29  ut  om.  D  —  detineat  A,  detinead  V  —  36  pen- 
siones  AD  —  38  Spolctano  c 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

predictus  census  ecclesie  beaii  Pelri  apostoli  persolva- 
tur,  salva  super  eosdem  ducatus  nostrain  omnibus  do- 
minalioneet  illorum  ad  nostram  partem  subjectiouem. 
Ceterum,  sicut  diximus,  omnia  superius  uomiuata 
ita  ad  [ve]stram  partem  per  hoc  nostre  confirmatiouis 
decretum  roboramus  ut  in  vestro  vestrorumque  suc- 
cossorum  permaneant  jure,  principatu,  atque  ditione, 
ut  neque  a  nobis  neque  a  filiis  vel  successoribus  uos- 
iris  per  quodlibet  argumenlum  sive  machinationem 
in  quacumque  parte  minuatur  vestra  potestas,  aut  vobis 
de  suprascriptis  omnibus  vel  successoribus  vestris  indo 
aliquid  subtrahatur  de  suprascriplis  videlicet  pro- 
vinliis,  urbibus,  civitatibus,  oppidis,  castris,  viculis, 
iusulis,  territoriis  atque  patrimoniis,  nec  non  et  pen- 
siouibus  atque  ceusibus;  ita  ut  neque  nos  ea  sub- 
trahamus  neque  quibuslibet  sublrahere  volentibus 
consentiamus,  sed  potius  omnia  que  superius  legun- 
tur,  id  est  proviucias,  civitates,  urbes ,  oppida,  cas- 
tella,  territoria  et  patrimonia  atque  insulas,  census 
et  peusiones  ecclesie  beati  Petri  apostoli  et  ponlificibus 
iu  sacratissima  illius  sede  in  perpetuum  residentibus 
in  quantum  possuraus  nos  defendere  promiltimus,  ad 
hoc  ut  omniaea  in  illius  ditionead  utendum  et  fruen- 
dum  atque  disponeudum  flrmiter  valea[n]t  optineri. 

Nullamque  in  eis  nobis  partem  aut  polestatem  dis- 
poueudi  vel  judicandi,  subtralieudive  aut  miuoi^andi 
vindicamus  nisi  quando  ab  illo  qui  eo  tempore  hujus 
sancte  ecclesie  regimeu  tenuerit  rogati  fuerimus.  Et 
si  quilibet  homo  de  supradiciis  civitatibus  ad  vestram 
ecclesiampertinentibusad  nos  veneritsubtraheresevo- 
lens  de  veslra  ditione  vel  potestate  vel  aliquam  quam- 
libet  iniquam  machinationem  metueus  aut  culpam 
commissam  fugiens,  nullo  modo  eum  aliter  recipiemus 
nisi  ad  justam  pro  eo  faciendam  intcrcessioneui,  ita 
dumtaxal  si  culpa  quam  commisit  venialis  fueiit  in- 
venta;  sin  aliter,  comprehensum  vestre  potestati  eum 
remittamus;  exceptis  Iiis  qui  violentiam  vel  oppres- 
sionem  poteutiorum  passi  ideo  ad  nos  veuerint  ut  per 
nostram  intercessionem  justiciam  accipere  mereautur, 
quorum  altera  conditio  est  et  a  superioribus  esl  valdo 
disjuncta. 

Et  quando  divina  vocatione  hujus  sacratissimesedis 
ponlifex  de  hoc  mundo  migraverit,  nullus  ex  reguo 
nostro  aut  Francus  aut  Longobardus  aut  de  qualibet 
geule  homo  sub  nostra  potestate  conslitutus  licentiam 


5  nostram  AC  —  19  censusque  DV  —  24  atque  disp.  om. 
valeat  AC  —  3l  aliquam]  aiiam  ADV  —  40  cst  ante  valde 
DV  —  45  licentiam  <habeat  coutra  Romanos>  ADV 


LE  LIBER  CENSUUM 

aiit  publice  aiit  piivate  veniendi  aut  eleclionem  fa- 
ciendi,  nullusqne  in  civitatibns  vel  territoriis  ad  ec- 
clesie  bcati  Pelii  apostoli  polestalem  pertinentibiis 
aliquis  malum  propter  hoc  facere  presumal,  scd  liceat 
5  Roniaiiis  cum  omni  veneralione  el  sinealiqua  pertur- 
bationelionorificampontificisuoexhibere  sepulturam, 
et  eum  quem  divina  inspiratione  et  beati  Petri  interces- 
sione  omnes  Romani  uno  consilio  atque  concordia 
siuc  aliqua  promissioue  ad  pontiflcalusordinem  elege- 

10  rint,  sine  aliqua  ambiguitate  vel  coutradictione  more 
canonico  consecrari.  Et  dum  consecralus  fuerit,  le- 
gati  ad  nos  vel  ad  successores  nostrosregesFrancorum 
dirigantur,  qui  inter  nos  et  illosamicitiamet  caritatem 
et  pacem  socient,  sicut  temporibus  pie  recordalionis 

15  donmi  Karoli  attavi  nosti'i  seu  domni  Pipini  avi  nos- 
tri  vel  etiam  Karoli  imperatoris  genitoris  nostri  con- 
sueludo  erat  faciendi. 

Hoc  autem  ut  ab  omnibus  fidelibus  saucte  Dei  ec- 
clesieet  nostris  firmum  esse  credatur  flrmiusque  per 

20  futuras  generationes  et  secula  ventura  custodiatur, 
proprie  manus  signaculoct  venerabilium  episcoporum 
atque  abbatum  vel  elia.m  optimatum  nostrorum  sub 
jurejurando  promissionibus  et  subscriplionibus  pac- 
tum  istud  nostre  confirmationis  roboraviraus  et  per 

25  legatum  sancte  Romane  ecclesie  Theodorum  nomen- 
culatorem  domno  Paschali  pape  direximus. 

Ego  Ludovicus  misericordia  Dei  imperator  subs- 
cripsi.  Et  subscripserunt  tres  filii  ejus  et  episcopi  x 
et  abbates  viii  et  comiles  xv  et  bibliotecarius  unus  et 

30       mansionarius  cl  liostiarius  unus. 


LXXVIIL  —  SUMPTUM  EX  PRIVILEGIO  PRI.MI  O.  ET  PRIMI 
HeNRICI  IMPER.-VTOnUM  SUPER  REGALIDUS  BEATO  PeTRO 
CONCESSIS'. 

Item  in  partibus  Thuscie  Longobardorum  ,  Castel- 


s  qualibct  DV  —  6  suo  pont.  DV  —  10  qualibet  DV  —  I2  vel] 
aut  A  —  13  et]  ac  ADV  —  15  <domni>  Caroli  ADV  —  20  et  A 

—  27  anle  Ego  AD  habent  monogyamma  nominis  Hludouici. 

—  29  bliviotliecarius  AD 

31  Pro  lilulo  A  habet  :  Es  alio  privilegiO  primi  Octonis  et 
PRIMI  Henrici  imperatoris,  quae  verba  eliam  in  C  cernunlur 
sed  oblilerala.  —  D  tit.  om.;  V  ita  attitulat  :  Ex  paoto  consti- 

TUTIONIS    IJIPEHATOnUM    PRIMI    OtTONIS    ET    PRIMI    HEISRICI    CUM 

ROMANis  PONTIFICIDUS.  Ceteba  ut  supra  qi/ae  reperiuntur  etiam 
in  A  et  C,  sect  infra  el  in  margine.  —  34  Tuscie  ADV 


1.  Cf.  p.  363,  note  1.  —  Albiiuis,  X  3-2.  Abrege  dc  ia  piece 
donnee  intcKraleincnt  sous  lc  n"  LXXXII. 


DE  L'EGLISE  ROMAIXE.  365 

lum  Felicitalis,  Urbem  Veterem,  Balueum  Regis,  Fe- 
rentium,  Viterbum,  Orchem ,  Martam ,  Tuscanam, 
Suanam,  Populonium,  Rosellas.cum  suburbanisatque 
viculis  omnibus  et  lerritoriis  ac  maritimis,  oppidis  ac 
viculis  seu  finibus  omnibus.  5 

Itemque  a  Lunis  cnm  insula  Corsica,  deiude  in  Su- 
riano,  deinde  in  monte  Bardonis,  deinde  in  Berceto, 
deinde  iii  Parma,  deinde  in  Regia,  exinde  in  Mantua 
atque  in  Monte  Silicis  atque  provintia  Venetiarum  et 
Histria,  necnon  el  ducatum  Spioletinum  seu  Beneven-  10 
tanum,  una  cum  ecclesia  sancte  Christine  positam 
prope  Papiam  juxta  Padum  1111°  miliario.  Et  infra.  De 
civitate  autem  Neapolitana  cum  castellis  et  territoriis 
ac  finibus  et  insulis  snis  sibi  pertinentibus,  sicuti  ad 
eesdem  aspicere  vidcntur;  neciion  patrimonium  Sici-  is 
lie.  Simili  modo  civitatem  Gaietam  et  Fundum  cum 
omnibus  earum  pertinentiis. 

Insuper  offerimus  tibi,  beale  Petre  apostole,  vicario- 
que  tuo  domno  Johanni  xii  pape  el  successoribus  ejus 
pro  nostre  anime  remedio  iiostrique  filii  et  nostrorum  20 
parentum  de  proprio  noslro  regno  civilateset  oppida 
cum  piscariis  suis,  id  est  Reate,  Amiternum,  Forco- 
nem,  Nursiam,  Balvam  et  Marsim,  et  alibi  civitatem 
Teramnem  cum  pertinentiis  suis.  Has  omnes  supra- 
scriptas  provincias,  urbes  et  civitates,  oppida  atqiie  25 
castella,  viculos  ac  territoria  simul  ac  patrimonia  pro 
remedio  anime  nostre  seu  parentum  ac  successorum 
uostrorum  et  pro  cuncto  Francorum  populo  jamdicte 
ecclesie  tue,  beate  Petre  apostole,  et  per  te  vicario  tuo 
spiritali  patri  nostro  domno  Johanni  summo  pontifici  39 
et  uuiversali  pape  ejusijuesuccessoribususquein  finem 
seculi  eo  modo  confirmamus  ut  in  suo  detineant  jure, 
principatu  atque  ditione.  Et  infra.  In  electione  vero 
Romani  poutificis  neque  liber  neque  servus  ad  hoc  ve- 
nire  presumat  ut  illis  Romanis  quosad  hanc electionem  33 
per  coustitutionem  sanctorum  patrum  antiqua  admisit 
consuetudo  aliquod  fatiat  impedimentum.  Quod  si 
quis  contra  hanc  nostram  constitutionem  prcsumpse- 
rit,  exilio  tradatur.  Insuper  etiam  ut  nullus  missorum 
nostrorum  cujuscumque  impeditionis  argumentum  w 
componere  in  prefata  electioneaudeatomnimodis  pro- 
hibemus.  Nam  et  hoc  omuimodis  instituere  placuit  ut 
qui  semel  sub  speciali  defensione  donni  apostolici 
sive  nostra  fuerint  suscepti  impetrata  juste  utantur 


2  Fcrenti  .\DV  —  6  que  om.  \  —  10  Hystria  AD  —  is  vidctur 
ADV  —  16  et  fundum  etc.]  cum  fundis  ct  omnibus  aliis  ad  eam 
pcrtincntibus  A  —  34  Romanorum  pontificum  AD  —  43  domni 
ADV 


366  LE  LIBER  CENSUUM 

defensione.  Qnod  si  quis  in  quemquam  illorum  qui 
hoc  promeriierint  violare  presumpserit,  sciat  se  peri- 
cuhim  vite  sue  incursurum.  Et  subscripsit  imperator, 
VIII  episcopi  el  abhates  duo,  comites  v,  oplimates  viiii, 
anno  divine  incarnalionis  DccccL.tii,  indictione  v. 


LXXVIIIL  —  Ex  PRiviLEGio  Henrici  imperatoris  •. 

Super  hoc  confirmamus  libi,  beate  Petre,  et  per  te 
vicario  luo  donno  Benedicto  summo  pontitici  et  univer- 
sali  pape  Fuldense  monasteriiim  et  abbalis  ejus  con- 
secrationem,  atqne  omnia  monasteria,  curtes  et  villas 
quas  in  ultramontanis  partibus  sanctus  Petrus  habere 
dinoscitur,  absque  Anlhesna  Wineringa  sive  Willin- 
bac  que  a  sancti  Petri  ecclesia  per  commutationis  pa- 
ginain  episcopo  Babenberguensi  coUate  sunt ,  pro 
quibus  jam  dicte  ecclesie  sancli  Pelri  concedimus  et 
confirmamus  omnem  illam  terram  quam  inter  Nar- 
niam,  Teramnem  vcl  Spoletum  habuimus.  Prelerea 
sub  tuilione  ejusdem  Iieati  Petri  et  vestra  vestrorum- 
quc  successorum  pretaxatum  episcopatum  Babenber- 
guensem  ofTerimus,  unde  sub  pensione  equum  unum 
album  et  faleratum  e.x  ejusdem  loci  episcopo  vos  an- 
nualiter  suscepturos  sancimus.  Et  infra.  Jn  electione 
vero  Romanorum  poiitificum  nuqueliber  neque  servus 
ad  hoc  venire  presurnat  ul  illis  Romanis  quos  ad  hanc 
electionem  per  couslitutioneni  sanctorum  patrum  et 
cetera  omnia  ut  snpra. 


4  VIII]  octo  et  ADV  —  episcopi]  xpi  IX  D,  epi  XV  —  5  ind.  V 
<;It6m  in  .partibus  Tuscie  Reate  cura  pertinentiis  suis>  V 

6  Tit.  om.  DV,  sed  V  sp.  rel.;  AC  /laben!  in  margine  :  E.x 
CONSTITUTIONE  EJHSDEM   HeNRICI.   CETEnA  OMNIA  UT  SUPRA. 

7  hec  ADV—  Petre  <apostoIe>  ADV  —  12  atque  D  —  18  beati 
om.  D  —  19  que  om.  D  —  22  ct  om.  DV  —  25  electionera  om.  D 
—  patrum  <antiqua  admisit  consuetudo  aliquod  faciat  impe- 
dimentum.  Quod  si  quis  contra  hanc  nostram  constitutionem> 
ADV,  sed  V  pergit  :  exilio  tradatur.  Insuper  ctiam  ut  nullus 
missorura  nostrorum  cujuscumque  impeditionis  aucmentum  com- 
ponerc  in  prefata  electiono  audeat  omnibus  modis  proibomus. 
Nam  et  hoc  omnimodis  instituere  placuit  ut  qui  semcl  sub  spe- 
ciali  defensione  dompni  apostolici  sive  nostra  fuerint  suscepti, 
imperata  {sic)  iuste  utantur  defensione.  Quod  si  quis  in  quem- 
quara  illorum  qui  hoc  promeruerint  violare  presumpserint  {sic) 
sciat  se  periculum  vite  sue  incursurum  —  26  supra]  A  adii.  clTp 
et  spntium  relinquit. 


1.  M.  G.  Consiilulioim,  t.  I,  p.  06,  n.  3.  —  Albinus,  X  32. 
Cf.  p.  363,  note  1.  Abrcgc  dc  la  picce  donnee  integralement 
sous  le  n<>  LXXXIII. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

Et  subscripsit  Henricus  iniperator  et  episcopi  .xiii  et 
abbates  iiii  et  duces  iii,  comites  vnii,  optimates  viii. 


LXXX.    —    Ex    PRIVILEfilO    CONSTANTINI     IMPERATORIS    DE 

coro.na  et  i.mperialibls  iksigniis  ac  ceteris  dignita- 
tibus  seu  possessionibus  beato  sllvestro  tr aditis  >. 

In  gestis  beati  Silvestri  que  beatus  papa  Gelasius  in 
concilio  lxx  episcoporum  a  catholicis  legi  coinmemo- 
rat,  et  pro  antiquo  usu  mnlta[s]  hec  imitari  dicit  ec- 
clesias,  in  eisdem  ita  legitur  :  Gonslantiuns  imperator 
iiii  die  sui  baptismatis  privilegium  ecclesie  Romane 
ponlifici  contulit  ul  in  tolo  oibe  Momano  sacerdotes 
ita  hnnc  caput  habeant  sicut  omnes  judices  regem. 

In  eo  privilegio  inler  cetera  legilur  : 

Utile  judicamus  una  cum  satrapis  nostris  omnibus 
el  univcrso  senatu ,  oiilimaiibus  eliam  et  cunclo  po- 
pulo  Romane  ecclesie  imperio  subjacenti,  ut  sicut  b. 
Petrus  in  terris  vicarius  filii  Dei  videtur  esse  constitu- 
tns,  otiam  et  pontiflces  ipsius  principis  apostoloruiu 
vice ,  principatus  potestatem  ainplius  quam  terrene 
imperialis  nostre  serenitatis  mansuetudo  habere  vi- 
detur,  concessam  a  nobis  nostroque  imperio  optineant; 
eligentes  nobis  ipsum  principem  apostolorum  vel  ejus 
vicarios  firmos  apud  Deum  esse  palronos  ;  et  sicut 
iiostra  est  terrena  impeiialis  polenlia,  ita  cjus  sacro- 
sanctam  Hoinanam  ecclesiam  decrevimus  veneranter 
honorareetampliusquam  noslrum  imperium  terrenum- 
que  throuum  sedem  sacralissimam  beali  Petri  gloriose 
exaltari,  ti-ibuentes  ei  et  potestatem  et  glorie  dignita- 
tem  atque  vigorem  et  honorificeniiam  imperialem;  at- 
que  decernentes  sancimus,  ut  principaium  teneat  tam 
super  iiii  sedes,  Alexandrinam ,  Antiochenam,  Jero- 
solimitanam,  Constanlinopolitauam,  quamque  etiam 
super  omnes  in  universo  orbe  terrarum  Dei  ecclesias, 
Et  pontifex,  qui  per  tempora  ipsi  sacrosancte  Romane 
Dei  ecclesie  extiteril,  celsioret  princeps  cunctis  sacer- 
dotibus  lolius  mundi  exislat,  et  ejus  queque  ad  cul- 


2  opt.  VII 
intcr  AD  — 


U  DV  —  3   /i(.  om.   D  —  8  pro  om.  D   —   13  <ita> 
14  judicavimus  D  —  16  ecclesiae]  gloriae  D  —  26  ho- 

norari  D  —  28  et  post  ei  om.  D 

om.  D  —  36  eius  <iuilicio>  D 


•  31  Jerosolimitanam  .\  —  33 


1.  Albinus,  X  33 ,  a  la  siiile  du  reciicil  dcs  privilfeges, 
conime  dans  Cencius.  Cest  encorc  Dcusdedit  qui  a  fourni 
cette  piccc  ,  mais  non  pas  a  la  suite  dcs  autres.  Elle  forme  le 
c.  I  du  livro  IV.  —  Exlraits  dc  la  Dor.ation  dc  Constantin, 
avec  un  pctit  jirologuc  tire  des  GesUi  Silvestri. 


LE  LIBER  GENSUUM  DE  L  EGLISE  ROMALNE 
luin    Dfi    vel   fidem  Christianonim    vel    stabililalem 
piocuianda  rueriiit  disponanlur. 


367 


Et  infra.  Ecclesiis  beatorum  apostolorum  Petri  et 
Pauli  proconcin[n]alioiieluminaiiorum,posses?ionum 
predia  contnlimus  et  rebus  diversis  eas  ditavimus,  et 
per  nostra[m]  iniperialem  jussionem  sacram,  tam  in 
oriente  quam  in  occidente  vel  etiam  a  septentrionali 
et  meridionali  plaga,  videlicet  in  Judea,  Grecia,  Asia, 
Tracia,  Affrica  et  Ithalia  vel  diversis  insulis  nostra 
largitate  eis  concessimus,  ea  prorsus  ratione  ut  per 
manus  bealissimi  palris  noslri  Silvestri  summi  ponti- 
ficis  successorumque  ejus  omnia  disponantur. 

El  infra.  Beato  Silvestro  et  omnibus  successoribus 
ejus  de  presenti  tradimus  palatium  impcrii  nostri 
Lateranense,  deinde  diadema,  videlicet  coronam  ca- 
[jilis  nostri,  simulque  frigium,  nec  non  et  supej-hu- 
merale,  videlicct  lorum  quod  imperiale  circondare 
assolet  coUum ,  verum  etiam  et  clamidem  purpuream 
atque  tunicam  coccineam  et  omnia  imperialia  indu- 
menta  seu  et  dignilatem  imperialium  presidentium 
equitum,  conferentes  ei  etiam  imperialia  scripta  et 
omnem  processionem  imperialis  culminis  et  gloriam 
potestatis  nostre. 

Viris  eliam  reverentissimis,  clericis  diversi  ordinis 
eidem  sacrosancte  Romane  ecclesie  servienlibus, 
illud  culmen  singulis  potenlie  el  precellenlie  habere 
sancimus  cujus  amplissimus  noster  senalus  videtur 
gloria  adornari,  id  est  patrltios  et  consules  effici,  nec 
non  et  ceteris  dignitatibus  imperialibus  eos  promul- 
gamus  decorari.  Et  sicut  imperialis  extat  decorata  mi- 
lilia,  ila  clerum  Romane  ecclesie  ornari  decernimns. 

Et  quemadmodum  imperialis  potestas  diversis  olfl- 
liis  cubiculariorum  nempe  et  hostiariorum  atque  om- 
nium  e.xcubitorum  ornalnr,  ita  et  sanctam  Romanam 
ecclesiam  decorari  volumus. 

Et  ut  amplissime  pontificale  decus  prefulgeat,  de- 
cernimus  el  hoc  ut  clerici  ejusdem  sancte  Romane 
ecclesie  mappulis  et  linteaminibus,  id  est  candidis- 
simo  colore  decoratos  equos  equitent.  Et  sicut  noster 
senatus  calciamentis  utitur  cum  udonibus,  id  est  can- 
dido  linteamine,  illustrentui',  et  ita  celeslia  sicut  ter- 
rena  ad  laudem  Dei  decoreutur. 

[P]re  autem   omnibus   licentiam    tribuimus   beato 


I  deorum  A  —  4  <et>  pro  A  —  6  nostrarum  AC  —  «  meridiana 
AD  —  9  Tracia]  Thatia  A  —  Africa  AD  —  Italia  AD  —  14  de]  die  D 
—  imp.  nostri]  nostrum  AD  —  I7  circumdare  AD  —  18  solet  A  — 
91  scripta  <simulque  cuncta  signa  atque  banna,  etiam  diversa  or- 
namenta  imperalia>  D  —  26  singularis  D  —  3i  <sancte>  Romane 
AD  —  40  undonibus  \  —  43  Prol  Ire  C  —  omiiibus  autem  .\D 


Silvestro  ct  successoribus  ejus  e.x  nostro  indictu  quem 
placalus  proprio  concilio  clericare  voluerit,  et  in  nu- 
mero  religiosorum  clericorum  cognumerare  nullam 
es  omnibus  presumentem  superbe  agere. 

Decrevimus  itaque  ex  hoc,  ut  ipse  et  successores 
fjusdiademate,  videlicelcorona  quam  ex  capite  noslro 
illi  concessimus,  ex  auro  purissimo  et  gemmis  precio- 
sis  uti  debeant  pro  honore  beati  Petri.  Ipse  vero  bea- 
tissimuspapa  supercoronam  clericatus  quam  geritad 
gloriam  beali  Petri  ipsa  ex  auro  non  est  passus  uti 
corona. 

Frigium  vero  candido  nitore  splendida,  rcsurrec- 
lionem  dominicam  designans,  ejus  sacralissimo  ver- 
tici  manibus  noslris  imposuimus;  et  tenentes  frenum 
equi  illius,  pro  reverentia  beati  Petri  straloris  offi- 
tium  exhibuimus  ;  statuentes  eodem  frigio  omnes  ejus 
successores  singulariter  uli  in  processionibus  ad  imi- 
tationem  imperii  nostri. 

Unde  ut  non  pontificalis  apex  vilescat,  sed  magis 
quam  lcrreni  iaipeiii  dignilas  gloria  et  potentia  deco- 
retur,  ecco  tam  palalium  nostrum,  quamque  Romanam 
Urbem  et  omnes  Ithalie  seu  occidentalium  regiouum 
provintias,  loca,  civitates  beatissimo  pontifici  et  uni- 
versali  pape  Silvestro  contradimus  atque  relinqui- 
mus,  et  ab  eo  et  a  successoribus  ejus  per  pragmati- 
cum  constitulum  decernimus  disponenda  atque  juri 
sancle  Romane  ecclesie  concedimus  permanenda. 

Unde  cougruum  prospcximus  noslrum  imperium  el 
regni  potestatem  iu  orientalibus  transferri  regionibus, 
et  in  Bizanlie  provintie  oplimo  loco  nomini  nostro  ci- 
vitatem  edificari  et  nostrum  illic  coustitui  imperium. 

Quoniam  ubi  capud  sacerdolum  et  chrisliane  reli- 
gionis  capud  ab  imperatore  celesli  constitutum  est, 
justum  non  est  ut  illic  imperator  terreaus  habeat 
potestatem.  Hec  vero  omnia  que  per  imperialem 
sacram  et  specialia  divalia  decreta  statuimus  et  con- 
firmavimus,  usque  in  finera  mundi  illibala  et  in- 
concussa  manere  decernimus.  Unde  coram  Deo  vivo 
qui  nos  rcgnare  precepit  et  coram  terribili  ejus  judi- 
tio  optestamur  omnes  uostros  successores  imperato- 
res  vel  cunctos  optimates,  satrapas  etiam  amplissi- 
mumque  senatum  et  universum  populum  in  toto  orbe 
terrarum  ,  uunc  et  in  posterum,  nulli  eorum  quoquo- 


2  consilio  D  —  3  connumerare  AD  —  s  et  hoc  .\D  —  is  ipsius 
AD  —  statoris  A  —  officium  <illi>  .\D  —  22  Ytalie  A  — 
28  perspeximus  AD  —  29  in  om.  D  —  30  Bisantie  A  —  32  capud] 
principatus  D  —  35  per  <hanc>  AD  —  36  specialia]  per  alia  D 
—  38  permanere  \V>  —  40  obtestamur  AD 


368  LE  LIBER  GENSUUM 

modo  licere  hoc  aut  confringere  vel  in  quoquam 
convelli.  Si  quis  autem,  quod  non  credimus,  in  hoc 
temeralorautconlemplorexslilerit,  eternisconde[m]p- 
nalionibus  subjaceat  innodatus  et  sanctos  Dei  princi- 
pes  aposlolorum  Petrum  et  Paulum  sibi  ei  in  presenli 
ct  in  futura  vita  sentiat  contrarios ,  atque  in  inferno 
inferiori  concrematus  cum  diabolo  et  omnibus  defitiat 
impiis.  Hujus  vero  imperialis  decreli  nostri  paginam 

m  propriis  manibus  roborantes,  super  venerandum  cor- 
pus  beati  Petri  posuimus.  Datum  Piome,  terlio  kal. 
aprilis,  Flavio  Constantino  Augusto  quater  coubulu  et 
Gallicano  iiii  cousulibus. 


LXXXI.    —    P1UYILEGIU.M    HENnici    iMPEnATOiiis    super 

EISDEM  '. 

In  noinine  saucte  et  individue  Triuitalis.  Ego  Hen- 
ricus  Dei  gratia  Honiauoruin  imperator  auguslus  pro 
amore  Dei  et  sancle  Romane  ecclesie  et  domui  papo 
Calisti  et  pro  reniedio  auime  mee  dimitto  Deo  et  sanc- 
lis  Dei  apostolis  Petro  et  Paulo  sancteque  catholice 
ecclesie  omnem  investituram  per  anulum  et  baculum 
et  concedo  iii  omnibus  ecclesiis  que  in  rcgno  vel  im- 
perio  meo  suul  canonicam  fieri  eleclionem  el  liberam 
consecrationem.  Possessiones  et  regalia  beati  Petri,  que 
a  principio  hujus  discordie  usque  ad  hodicrnam  diem 
sive  tempore  patris  mei  sive  etiam  meo  ablata  sunt, 
que  habeo  eidem  sancte  Romane  ecclesie  restituo, 
que  autem  nou  habeo  ut  restituantur  fideliter  juvabo. 
Pofsessiones  etiam  aliarum  omnium  ecclesiarum  et 
principum  et  aliorum  tam  clericorum  quam  laico- 
runi  que  in  guerra  ista  amisse  sunt,  consilio  prin- 


12  HU  consulibus]  vv.  r,c.  D 

13  supor  cisilem  om.  A  que  etiam  in  C  defuerunl  primum,  sed 
supplela  sunt  —  25  nieo]  modo  A  —  30  ammissae  A 


1.  23  scpt.  H22.  —  Thciner,  n»  12;  "Wicland,  M.  G.  Consli- 
tuliones,  t.  I,  p.  159.  —  Albinus,  X  34,  k  la  suite  dii  document 
precfident.  Cest  la  charte  imperiale  de  Henii  V  qui,  avec  une 
chartc  pontificale  de  Calixte  II,  constitue  ce  qu'on  appelle  le 
concordat  de  Worms.  Cette  piece  existe  encore  en  original  aux 
Archives  du  Vatican  (Aira.  I,  caps.  VI,  n»  1 1).  Anaclct  II  en  fit 
peindre  une  copie  sur  les  murs  de  la  cbapelle  Saint-Nicolas,  au 
Latian  (L.  P.,  t.  II,  p.  322,  1.  24).  Boson  la  reproduisit,  d'apies 
ronginal,  dans  sa  vie  de  Calixte  H  (/ftid.,  p.  378).  Une  plioto- 
graphic  de  Toriginal  a  ct6  publiee,  en  1885,  dans  les  Millh.  des 
l7isliluls  fiir  OEskrrcichische  Ceschiclitsforschung,  t.  VI.  ]>.  224. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

cipum  vel  justitia  que  habeo  reddain,  que  non  habeo 
ut  reddantur  fideliter  juvabo.  Et  do  veram  pacem 
domno  papeCalisto  sanctequeRomane  ecclesie  et  om- 
nibus  qui  in  parte  ipsius  sunt  vel  fuerunt ;  et  in  quibus 
sancta  Romana  ecclesia  ausilium  postulaverit,  fideliter 
juvabo,  et  de  quibus  mihi  fecerit  qiierimoniam  debi- 
lam  sibi  justitiam  faciam.  Hec  omiiia  acta  sunt  cou- 
sensu  etconsilioprincipum  qnorum  nominasubscripta 
sunt :  Adelbertus  archiepiscopus  Maguntinus,  F.Colo- 
niensis  archiepiscopus,  H.  Ratisponensis  episcopns, 
0.  Bavombergensis,  B.  Spirensis,  H.  Augusteusis,  G. 
Traiectensis,  V.  Constantiensis,  E.  Wldensis,  Hon- 
ricus  du.x ,  Fridericus  dux ,  S.  dux ,  Pertolfus  dux, 
marchio  Theopliilus,  marchio  Eugelbertus,  Godefri- 
dus  palatinus,  Olto  palatinus  comes ,  Beringarius 
comes.  »i<  Ego  F.  Colouiensis  archiepiscopus  et  archi- 
caucellarius  recognovi. 


LXXXII.    —   EXEMPLUM    PRIVILEGII   OtTO.NIS    I.MPEnATORlS 
DE  REGALIDUS   BEATO   PeTRO   CONCESSIS  '. 

lu  nomiue  domini  Dei  omnipoleutis,  Patris  et  Filii 
et  Spiritus  sancti.  Ego  Otto  Dei  gratia  imperalor  au- 
gustus  una  cum  Ottone  glorioso  rege  filio  nostro  di- 
vina  ordinaule  providenlia  spondemus  atque  promilli- 
mus  per  hoc  pactum  confirmatiouis  nostre  tibi  beato 
Petro  priucipi  apostolorum  et  clavigero  regni  celorum 
et  per  te  vicario  tuo  donno  Johauni  siimmo  ponlifici 
et  universali  pape  X[H°],  sicut  a  predecessoribus  ves- 
tris  usque  nunc  in  vestra  potestate  ac  ditione  tenuistis 
et  disposuistis,  civitatem  Romanam  cum  ducatu  suo 
et  suburbanis  suis  atque  viculis  omiiibus,  territoriis 
ejus  montanis  ac  marilimis,  littoribus  ac  portubusseu 
cunctis  civilatibus  castellis  oppidis  ac  viculis  Tuscie 
partibus,  id  est  Portum  Centumcellas,  Cerem ,  Ple- 


13  Fredericus  A  —  S.  dux  bis  in  A  -   14  Theipoldus  A 
18  Octouis  A  —  22    Octone  A  —  27  XU  C  m.  posl.,  XX  A 
30  <et>  territ.  c  —  31  ac]  nlfiuo  c  —  litoribus  A 


1.  Rome,  13  fevricr  962.  —  Theiner,  n»  4;  Sickol,  Das  pri- 
vilesium  Otto  I,  ou  le  textc  est  etabli  d'apres  les  diverses 
souices,  p.  179;  M.  G.  Diplomata,  1. 1,  p.  322.  —  Albinus,  XI  4. 
Cest  le  celebre  privilfege  d'Otton  1"  delivre  au  pape  Jcan  XII. 
II  cn  oxistc,  aux  Archives  du  Valican  ,  une  copie  contcmpo- 
raine  sur  parcliemin  couleur  pourpre  (Arm.  I,  caps.  III,  n»  1). 


LE  LIBER  CENSUUM  DE 

dam,  Marturianum,  Sutriam,  Nepem,  Castellum,  Gal- 
lisem,  Ortem,  Polimartium,  Ameriam,  Tudam,  Peru- 
siam  cum  tribus  iusulis  suis,  id  est  majore  et  minore 
Pulvensim,  Narniam  et  Utriculum  cum  omnibus  fini- 
bus  et  territoriis  ad  suprascriptas  civitates  pertinenti- 
bus;  necnon  exarchatum  Ravennalem  sub  integritate 
cum  urbibus  civitatibus  oppidis  et  castellis  que  pie 
recordationis  donnus  Pipinus  et  donnus  Karlus  ex- 
cellentissimi  imperatores  predecessores  videlicet  nos- 
tri  beato  Petro  apostolo  et  predecessoribus  vestris  jam 
dudum  per  donationis  paginam  contulerunt,  hoc  est 
civitatem  Ravennam  et  Emiliam,  Bobium,  Cesenam  , 
Forunipopuli,  Forumlivii,  Faventiam,  Immolam,  Bo- 
noniam ,  Ferrariam ,  Comaclum  et  Adrianis  atque 
Gabellum,cum  omnibusfinibus  territoriis  atque  insu- 
lis  terra  marique  ad  suprascriplas  civitates  pertinen- 
tibus;  simul  et  Pentapolim,  videlicet  Ariminum,  Pen- 
sarum,  Phanum,  Senogalliam,  Anconam,  Ausimum, 
Ilumanam,  Hesim  ,  Forumsimpronii,  Montemfeltri , 
Urbinum  et  territoriuni  Balnense,  Callis  Luciolis,  et 
Eugubium  cum  omnibus  finibus  et  territoriis  ad  eas- 
dem  civitates  pertinentibus.  Eodem  modo  terrilorium 
Sabinense  sicut  a  donno  Karolo  imperatore  anteces- 
sore  noslro  bealo  Petro  apostolo  per  donationis  scrip- 
tum  donatum  est  sub  integritate.  Item  in  partibus 
Tuscie  Longobardorum  :  Castellum  Felicitatis,  Urbem 
Veterem,  Balneum  regis,  Ferenti,  Biterbum,  Orchem, 
Marcam,  Tuscanam,  Suanam,  Populonium,  Roselles, 
cum  subuvbanis  atque  viculis  omnibus  et  territoriis 
ac  maritimis  oppidis  ac  viculis  seu  flnibus  omnibus. 
Ilemqno  a  Lunis  cum  insula  Corsica,  deindo  in  Su- 
riano,  deinde  in  nionte  Bardonis,  deinde  in  Berceto, 
exinde  in  Parma,  deinde  in  Regia,  exinde  in  Mantua, 
atque  in  Monte  Silicis  atque  provintia  Venetiarum  et 
Istria  necnon  et  cunctum  ducatum  Spolitanum  seu 
Beneventanum,  una  cum  ecclesia  saucte  Crisline,  po- 
sita  prope  Papiam,  juxta  Padum,  quarto  miliario. 
Item  in  partibus  Campanie  Sora,  Arces,  Aquinum, 
Arbinum,  Teanura  et  Capuam  necnon  et  patrimonia 
ad  potestatem  et  dilionem  vestram  pertinentia,  sicut 
est  patrimonium  Beneventanum  et  palrimonium  Nea- 
politanum  atque  patrimonia  Calabrie  superioris  et  in- 
ferioris.  De  civilate  autem  Neapolitana  cum  castellis 
et  territoriis  ac  finibus  el  insulis  suis  sibi  pertiuen- 


2  Pollimartium  A  —  3  maiorem  .\  —   4  Pulvcnsin  A  —  Pulv. 
<ct  lacu>  c  —  6  c.xarcatum  A   —  8  Carolus  .\  —   |3  Iraolam  A 
—  16  supraUictas  .\  —  23  Carolo  A  —  25  concessum  .\  —  27  Fc- 
rcntum  .\  —  28  Marcliam  .\  —  39  .\rpinum  .\ 
LlDEH  Ce.nscc.m.  —  1- 


L'EGLISE  ROMAINE.  369 

tibus  sicuti  ad  easdem  aspicere  videntur,  necnon  pa- 
trimonium  Sicilie  si  Deus  nostris  illud  tradiderit  ma- 
nibus.  Simili  modo  civitalem  Gaietam  et  Fundim  cum 
omnibus  earum  pertinentiis.  Insuper  oSerimus  tibi, 
beate  Petre  apostole,  vicarioque  tuo  donno  Jolianni 
pape  et  successoribus  ejiis  pro  nostre  anime  remedio 
nostrique  filii  et  nostroruai  parentum  de  proprio  nos- 
tro  regno  civitales  el  oppida  cnm  piscariis  suis,  id  est 
Reatem,  Amiternum,  Furconem,  Nursiam,  Balvam  et 
Marsim  et  alibi  civitatem  Terannem  cum  pertinentiis 
suis.  Has  omnes  suprascriptas  provintias  nrbes  et  ci- 
vitates,  oppida  aique  caslella,  viculos  ac  lerritoria  si- 
mulqne  et  patrimonia  pro  remedio  anime  nostre  et 
filii  nostri  sive  parenlum  nostrorum  ac  successorum 
nostrorum  et  pro  cuncto  a  Deo  conservato  atque  con- 
servando  Francorum  populo  jam  dicte  ecclesie  tue, 
beate  Petre  apostole,  et  per  te  vicariotuo  spirituali  patri 
nostro  domno  Johanni  summo  poutifici  et  universali 
pape  ejusque  successoribus  usque  in  finem  seculi,  eo 
modo  confirmamus  ut  in  suo  detineanljure,  principatu 
atque  ditione.  Simili  modo  per  hoc  nostre  delegationis 
pactum  confirmamus  donaliones  quas  pie  recordatio- 
nis  domnus  Pipinus  rex  et  postea  donnus  Karlus  ex- 
cellentissimi  inaperatores  beato  Pelro  apostolo  spon- 
tanea  voluntate  contulerunt,  necnon  et  censum  vel 
pensionem  seu  ceteras  datioues  que  annuatim  in  pa- 
latium  regis  Longobardorum  iuferri  solebanl  sive  de 
Tuscia  sive  de  ducatu  Spolitano,  sicut  in  snprascriptis 
donationibus  continelur  et  inter  sancte  mcmorie  Adria- 
num  papam  et  donnum  Karlum  imperatorem  conve- 
nit,  quando  idem  pontifex  eidem  de  suprascripiis  du- 
catibus  id  est  Tuscano  et  Spolitano  sue  auctoritatis 
preceptum  couflrmavit,  eo  scilicet  modo  ut  annis  sin- 
gulis  predictus  ceusus  ad  partem  ecclesie  beaii  Petri 
apostoli  persol vatur ;  salva  super  eosdem  ducatus  nostra 
in  omnibus  dominatione  et  illorum  ad  nostram  [par- 
tem]  (per  hoc  nostre  confirmationis)  el  filii  nostri 
subjectione.  Celerum  sicut  diximus  omnia  superius 
nominata  ita  ad  vestram  parlcm  per  hoc  nostre  con- 
firmationis  pactum  roboramus  ut  in  vestro  permanoant 
jure,  principatu  atque  dilione  et  nequea  nobis  neque 
a  successoribusnostris  perquodlibet  argumentumsive 
machinalionem  in  quacumque  parte  vestra  potestas 
imminuatur  aut  a  vobis  inde  aliquid  subtrahatur,  de 


I  sicut  A  —  4  pcrtincntibus  A  —  il  provincias  .\  —  30  C.ir- 
lum  A  —  36  partem  ntn.  C  ;  celerum  abundanl  in  AC  cerba  per 
hoc  nostrc  confirmationis  malc  liuc  ex  comm:ile  scqueiili  Iran- 
slala 


370 


LE  LIRER  CENSUUM 


supiascriptis  videlicet  provintiis  urbibus  civilatibus 
oppidis  castris  viculis  insulis  territoriis  atque  patri- 
moniis  necnon  et  pensionibus  atque  censibus,  ita  ut 
nec  nos  ea  facturi  simus  ueque  quibuslibet  ea  facere 
volentibus  consentiamus,  sed  potius  omnia  que  supe- 
rius  leguntur,  id  est  provintie  civitates  urbes  oppida 
castella  territoria  et  patrimonia  atque  insulas  cen- 
susquc  el  pensiones  nd  partem  ecclesie  beali  Petri 
apostoli  atque  pontificum  in  sacratissima  sede  ipsius 
residentium  nos  in  quantum  possumus  defensores  esse 
testamur,  ad  hoc  ut  ea  in  illius  ditionG  ad  utendum 
et  fruendum  atque  disponendum  firmiter  valeant 
oplineri,  salva  in  omnibus  potestate  nostra  et  filii 
posterumque  nostrorum  secundum  quod  in  pacto  et 
constitutione  ac  promissionis  flrmitate  Euijenii  ponti- 
flcis  successorumque  illius  continetur,  id  est  ut  omnis 
clerus  et  universi  populi  Romani  nobilitas  propter  di- 
versas  necessitates  et  pontificum  irrationabiles  erga 
populum  sibi  subjectum  asperitates  retund[e]ndas,  sa- 
cramento  se  obliget  quatinus  futura  pontiflcum  elec- 
tio,  quantum  uniuscujusque  intellectus  fuerit,  cano- 
nice  et  juste  flat.  Et  ut  ille  qui  ad  hoc  sanctum  atque 
aposlolicum  i-egimen  eligitur  nemine  consentiente 
consecratus  flat  pontifex,  priusquam  lalem  in  pre- 
sentia  missorum  nostrorum  vel  fllii  nostri  seu  uni- 
verse  generalitatis  faciat  promissioneni  pro  omnium 
satisfactione  atque  futura  conservatione,  qualem  don- 
nus  el  venerandus  spiritualis  pater  noster  Leo  sponte 
fecisse  dinoscitur.  Preterea  alia  minora  huic  operi 
inserenda  previdimus,  videlicet  ut  in  electione  pon- 
tiflcum  neque  liber  neque  servus  ad  hoc  venire  pre- 
sumat  ut  illis  Romanis  quos  ad  hanc  electionem  per 
constitutionem  sanctorum  patrum  antiqua  admisit 
consuetudo  aliquod  faciat  impedimentum.  Quod  si 
quis  contra  hanc  nostram  constiiutionem  ire  pre- 
sumpserit,  exilio  tradatur.  Insuper  etiam  ut  nuUus 
missorum  nostrorum  cujuscumque  impedilionis  ar- 
gumentum  componere  in  prefatam  eleclionem  audeat 
prohibemus.  Nam  et  hoc  omaimodis  instituere  placuit 
ut  qui  semel  sub  spetiali  defensione  domni  apostolici 
sive  uostra  fuerint  recepti,  impetrata  juste  utantur 
defensione.  Quod  si  quis  in  quemquam  illorum  qui 
hoc  promeruerunt  violare  presumpserit,  sciat  se  peri- 
culum  vite  sue  esse  incursum.  Illud  etiam   confir- 


provincns  A  - 
rolunilanJas  C 


eque  \  —  6  provincie 
suscepti  A  —  44  incui 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

mamus  ut  donno  apostolico  justam  in  omnibns  ser- 
vent  obodientiam  seu  ducibus  ac  judicibus  suis  ad 
justitiam  fatiendam.  Huic  enim  inslitulioni  hoc  ne- 
cessario  adnectendum  esse  perspeximus  ut  missi  donni 
apostolici  seu  nostri  semper  sint  constituti  qui  an- 
nuatim  nobis  vel  filio  nostro  renuntiare  valeant  qua- 
liter  singuli  duces  ac  judices  populo  justiliam  faciant, 
hanc  imperialem  constitutionem  quomodo  observent. 
Qui  missi  decernimus  ut  primum  cunclos  clamores 
qui  per  negligentiam  ducum  fuerinl  invenli  ad  noti- 
tiam  donni  apostolici  deferant  et  ipse  unum  e  duobus 
eligat,  aut  statim  per  eosdem  missos  fiant  ipse  necessi- 
tates  emendate,  aut  misso  nostro  nobis  renuntiante 
per  nostros  missos  a  nobis  directos  eraendentur.  Hoc 
ut  ab  omnibus  fidelibus  sancte  Dei  ecclesie  et  nostris 
firmum  esse  credatur,  proprie  manus  signaculo  et  no- 
bilium  optimalum  nostrorum  subscript[i]onibus  hoc 
pactum  confirmationis  nostre  roboravimus  et  bulle 
nostre  impressioni  assignari  jussimus.  Signuni  domni 
Ottonis  serenissimi  imperatoris  ac  suoi-um  episcopo- 
rum  abbalum  et  comilum.  Signum  Adaldagi  Hama- 
burgiensis  ecclesie  archiepiscopi.  Signum  Habertis 
Curiensis  ecclesie  episcopi.  Signum  Drisogonis  Osna- 
bruggnensis  ecclesie  episcopi.  Signum  Ottonis  Ar- 
gentinensis  ecclesie  episcopi.  Signum  Otuuini  Hil- 
tinesemensis  ecclesie  episcopi.  Signum  Landivarti 
Mindonensis  ecclesie  episcopi.  Signum  Ogeii  Neme- 
tinensis  ecclesie  episcopi.  Signum  Gezonis  Tortu- 
nensis  occlesie  episcopi.  Sigiium  Hucberti  Parma- 
nensis  ecclesie  episcopi.  Signum  Guidonis  Mutinensis 
ecclesie  episcopi.  Sign^im  Hatonis  Fuldensis  monas- 
terii  abbatis.  Signum  Heberharli  comitis.  Siguum 
Guntharii  comitis.  Signum  Burgarti  comitis.  Siguum 
Ytonis  comitis.  Signum  Conratis  comitis.  Signum 
Eriuistes.  Signuni  Thiesteris.  Ricdages,  Liupenhart- 
vi.jes,  Arnolfes,  Ingilthies.  Burcharthes,  Retiges. 
Anno  dominice  incarnationis  dcccclxii,  indictione  v, 
mense  februario,  xni  die  ejusdem  mensis,  anno  vero 
donni  Ollonis  imperii  imperatoris  invictissimi  xxvii" 
facta  est  hec  pactio  feliciter. 


4  annect.  A  —  19  adsignari  A  —  21  t  a"'e  S.  Adaldagi  A  — 
22  Hamaburgensis  A  —  Arborti  A  —  23  Osnaburgensis  A  — 
26  Landuuarci  A  —  27  Otgeri  .\  —  30  Mutunensis  A  —  31  Hat- 
tonis  A  —  32  abbatis  <signum  Guntharii  Herolfelfeldensis 
monasterii  abbatis>  A  —  Eberharti  A  —  34  Conrates  A  — 
35  Thietheris  A  —  36  Bargarthesretinges  A  —  39  imperii  d.  Oct. 
inv.  imp.  \ 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE 

LXXXIII.  — EXEMPLUM  PRIVILEGII  HENniCI   IMPEnATOniS 
DE  nEGALIBUS  BEATO  PeTBO  COiVCESSIS*. 


371 


Ju  nomine  Jomini  Dei  omuipotentis  Palris  el  Filii 
el  Spiiitus  Saucti.  Ego  Henricus  dei  gratia  imperator 

s  augusliis  spondeo  atque  promitto  per  hoc  pactum  con- 
firmalionis  nostr[e]  tibi  beato  Pelro  principi  apostolo- 
rum  et  clavigero  regni  celorum,  el  per  le  vicario  tuo 
donno  Benedicto  summo  pontifici  et  universali  pape, 
sicut  a  predecessoribus  vestris  usque  nunc  in  potes- 

10  tate  vestra  ac  ditione  lenuistis  et  disposuistis  civitatem 
Romauam  cum  ducatu  suo  et  suburbanis  alque  viculis 
omnibus  et  teriitoriis  ejus  montanisac  marilimis,  lit- 
loribus  ac  portubus,  seu  cunctis  civitatibus,  castellis, 
oppidis  ac  viculis  Tuscie  partibus,  i  J  est  Portum  Cen- 

15  lumcellas,  Ceram,  Pledam,  Marturianum,  Sutriam, 
Nepem,  Caslellum  Gallisem,  Ortem,  Polimartium, 
Ameriam,  Tudam,  Perusiam  cum  tribus  insulis  suis, 
id  est  majore  et  minore,  Pulvensim,  Narniara  et  Utri- 
culam  cum  omnibus  finibus  et  lerritoriis  ad  supra- 

20  dictas  civitates  pertinentibus,  neouou  et  cxarchatum 
Ravennatem  sub  inlegritate  cum  urbibus,  civitatibus, 
oppidis  et  castellis  que  pie  recordalionis  donnus  Pi- 
pinus  et  donnus  Carolus,  et  domnus  Ludovicus,  et 
Olto  et  ilidem  Otto  filius  ejus,  predecessores  videlicet 

25  nostri,  beato  Petro  apostolo  et  preJecessoribus  veslris 
jamdudum  per  donalionis  paginaui  contulerunt,  hoc 
est  civitatem  Ravenuam  et  Emiliam,  Bobium,  Cese- 
nam,  Forumpopuli,  Forumlivii,  Favenliam,  Imolam, 
Boooniam,  Ferrariam,  Comiacclum,  Adiianis  atque 

30  Gabellum,  cum  omnibus  finibus,  territoriis  atque  in- 
sulis  terra  marique  ad  supradictas  civiiates  pertinen- 
tibus,  simulel  Pentapolim,  videlicel  Ariminum,  Pen- 
saurum,  Fanum,  Seuogalliam,  Anconam,  Ausimum, 
Humanam,    Hesim,   Forumsimpronii,   Montemfeltri, 

35  Urbanum  et  territorium  Balvelsem,  Galiis,  Luciolis 
et  Egubium  cum  omnibus  flnibus  ac  territoriis  ad 
easdem  civitates  pertinentibus.  Eodem  modo  territo- 
rium  Sabinense,  sicut  a  predictis  imperatoribus  an- 
tecessoribus  nostris  beato  Petro  apostolo  per  Jonatio- 


6  nostri  C  —  18  Pulveiisim  <et  lacu>  c  —  Urticulam  A  — 
24  Octo  {bis)  A  —  35  Urbiiuim  A  —  Valvenscm  A  —  36  Eugu- 
bium  A 


1.  Rome  ,  avril  1U20.  —  Theincj-,  n"  7;  .1/.  G.  ConsMuliones, 
t.  I,  p.  65.  —  Albinus  XI  5.  Privilege  de  Henri  II  delivi-6  au 
pape  Benoit  VIII. 


nis  scnptum  concessum  est,  sub  integritate.  [Ilem]  in 
partibusTuscie  Longobardorum  :  Castellum  Folicitatis, 
Urbemveterem,  Balnoum  Regis,  Ferenli,  Viterbium, 
Orlem,  Martam,  Pledam,  Tuscanam,  Suanam,  Popu- 
lonium,  Roselles  cura  subuibanis  atque  viculis  el  om-  5 
nibus  lerritoriis  ac  maritimis,  oppidis  seu  flnibus 
omnibus.  Itemque  a  Lunis  cum  iusula  Corsica,  in 
Suriano,  deiude  iu  Monte  Bardonis,  deinde  in  Ber- 
ceto,  exinde  in  Parma,  deinde  in  Regia,  exinde  iu 
Mantua  alque  in  Monle  Silicis  atque  provincia  10 
Veuetia  et  Istria,  necnon  et  cunctum  Spoletanum  du- 
catum  .<eu  Beneventanum  una  cum  cum  ecclesia  sancte 
Chrisline  posita  prope  Papiam  juxta  Padum  IIII«°  mi- 
liario,  Item  in  partibus  Campanie  :  Sora,  Arces,  Aqui- 
num,  [Arpinum,]  Teanum,  Capuam,  uecnou  et  patri-  15 
monium  ad  potestalcm  et  Jitiouem  vestram  pertinentia 
sicul  est  patrimonium  Beneventanum  et  Neapolita- 
numalque  palrimonia  Calabrie  supeiioris  et  inferio- 
ris.  De  civitate  autem  Neapolitana,  castellis  el  terri- 
toriis  ac  finibus  et  insulis  sibi  pertinentibus,  siculi  ad  20 
easdem  aspicere  videntur,  necnon  patrimonium  Sicilie, 
si  Dcus  nostris  tradiderit  illud  maiiibus;  siuiili  modo 
civitatein  Gaietam  et  Fundum  cum  omnibus  earum 
pertinentiis.  Super  hec  conflrmamus  vobis  Fuldeiise 
monasterium  et  abbatis  ejus  consccralionem  atque  25 
oinnia  monasteria,  coites  el  viilas,  quas  in  ultramon- 
tanis  partibus  sauctus  Petrus  habere  diuoscitur, 
absque  Antesiia,  VS^innireringa  sive  Willinbacb,  que 
a  saucti  Petri  ecclesia  per  conventionis  paginam  epis- 
copo  nosiro  Babembergeusi  coUate  sunl,  pro  quibus  30 
sepedicte  ecclesie  sancti  Pelii  transcribimus,  conce- 
dimus  et  firmamus  omiiem  illam  terram,  quaminter 
Narniam,  Terannem  vel  Spoletum  ex  regni  nostri 
parte  habuimus.  Sub  luitione  prelerea  saucti  Petri  et 
vestra  vestrorumque  successorum  pretasatum  episco- 
pium  Babembergeuse  offerimus;  unde  sub  pensionis 
[nomine]  equum  unum  album  faL-ralum  ex  ejusdem 
loci  episcopo  vos  annualitersuscepturos  sancimus.  Of- 
ferimus  insuper,  firmamus  et  corroboramus  tibi  beato 
Pelro  ac  vicario  tuo  domno  Beuedicto  et  successori-  40 
bus  ejus,  prout  bone  memorie  pape  Johauiii  suisque 
successoribus  a  predecessoribus  nostris  Otlonibus  fac- 
tum  [est]civitates  etoppidacuiu  piscariissuis,  Reatem, 
Amiternam,   Furconem,   Nursiam,  Balvam  et  Mar- 


I  Itcm]  ct  cst  AC  —  II  Venetiarum  et  Yslria  .\  —  12  Bcnevcn- 
tum  A  —  15  .Arpinum  c,  Ariminum  .\C  —  19  <cum>  castellis  c 
—  32  confirmamus  .\  —  36  Dabembargcnso  .\  —  37  noraine ,  nostre 
AC  —  42  Octonibns  .\  —  43  cst  om.  C 


372 


siam,  et  alibi  civitalem  Terannem  cum  pertinenliis 
suis.  Has  omnes  supradictas  provintias,  urbes  et  civi- 
tates,  oppidaatquecastella,  viculos  ac  territoria  simul- 
que  patrimonia  pro  statu  regni  nostri  cunctoque 
populo  christianorum  conservando  jamdicte  ecclesie 
tue,  beate  Pelre,  vicario[que]  tuo  Benedicto  ac  suc- 
cessoribus  ejus  usque  in  finem  seculi  eo  modo  confir- 
mamus,  ut  in  suo  detineant  jure,  principatu  atque 
dilione.  Simili  modo  per  hoc  nostre  delegationis  pac- 
tum  confirmamus  donationes,  quas  pie  recordationis 
Pipinus  rex,  et  postea  donnus  Karolus  excellentissi- 
mus  imperator,  ac  deinceps  Oltones  piissimi  bealo 
Petro  Christi  apostolo  spontanea  voluntate  contule- 
runt,  necnon  et  censum  vel  pensionem,  seu  ceteras 
donationes  que  annuatim  in  palatium  regis  Longobar- 
dorum  inferri  solebant,  sive  de  Tuscia,  sive  de  ducatu 
Spoletino,  sicut  in  suprascriptis  donationibus  conline- 
tur  et  inter  sancte  memorie  Adrianum  papam  et  don- 
num  Karolum  Imperaloreni  convenit,  quando  idem 
pontifex  eidem  de  supradictis  ducatibus,  id  est  Tuscano 
et  Spoletano,  sue  autorilatis  preceptum  conCrmavit, 
eo  scilicet  modo  ut  anuis  singulis  predictus  census  ad 
partem  ecclesie  saucti  Petri  persolvatur,  salva  super 
eosdem  ducatus  uostra  in  omnibus  dominatione  et 
illorum  ad  nostram  partem  subjectione.  Ceterum, 
sicut  diximus,  omnia  suprascripta  nomina  ita  ad  ves- 
tram  partem  per  hoc  noslre  confirmationis  pactum 
corroboravimus  ut  in  vestro  permaneant  jure,  princi- 
patu  atque  ditione,  et  neque  a  uobis,  neque  a  succes- 
soribus  nostris  per  quodlibet  argumentum  sive  ma- 
chinationem  in  quacumque  parle  vestia  potestas 
imminuatur  aut  a  vobis  inde  aliquid  subti'ahatur.  De 
supradictis  veio  provintiis,  urbibus,  civitalibus,  oppi- 
dis,  castris,  viculis,  territoriis  ac  patrimoniis  necnon 
et  pensionibus  atque  censibus,  ita  ut  uec  nos  facluri 
simus,  neque  a  quibuslibet  ea  facere  volenlibus  con- 
sentiamus,  sed  potius  omuia  que  superius  leguntur, 
id  est  provintie,  civitates,  urbes,  castella,  oppida,  ter- 
ras,  patrimonia,  atque  insule,  censusque  et  pensiones 
ad  partem  ecclesie  beati  Petri  apostoli  atque  pontificum 
iu  sacratissima  sede  illius  resideulium,  nos  in  quan- 
tum  possumus,  defensores  esse  tenemur.  Ad  hoc  ut 
eam  illis  ditionem  ad  ulendum  atque  dispouendum 


6  christiano  A  —  6  que  om.  C  —  II  Carolus  A  —  I2  Ottones] 
ditiones  .\  —  I3  vol.  spont.  A  —  I5  annuatim  om.  A  —  17  Spole- 
tano  —  21  auctor.  A  —  23  patrem  A  —  26  supr.]  superius  .\  — 
34  atque  A  —  35  nequo  A  —  38  cast.  opp.  A  —  39  patrimonium  A 
—  i\  illic  A  —  42  tegtamur  A 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

firmiter  valeant  oplineri  salva  in  omnibus  poteslale 


nostra  posterorumque  nostrorum,  secundum  quod  iu 
pacto  et  constitutione  ac  promissionis  firmitate  Euge- 
nii  pontificis  successorumque  illius  continetur,  ut 
omnis  clerus  et  universi  popnli  Romani  nobilitas 
propter  diversas  necessitates  et  pontificum  irrationa- 
biles  erga  populum  sibi  subiectum  asperitates  retun- 
dendas  sacramento  se  obliget,  quatinus  futura  ponti- 
ficum  electio,  quantum  uniuscujusque  intellectus 
fuerit,  canonice  et  juste  fiat,  et  ut  ille,  qui  ad  hoc 
sanctum  regimen  eligetur,  nemine  consentiente  con- 
secratus  fiat  pontife.x  priusquam  talem  in  presentia 
missorum  nostrorum  seu  universe  generalitatis  faciat 
promissionem  pro  omnium  satisfactione  ac  futura  con- 
servalione,  qualem  donnus  et  venerandus  spiritualis 
pater  noster  Leo  fecisse  dinoscitur.  Preterea  alia  mi- 
nora  huic  operi  inserendum  previdimus,  videlicet  ut 
in  electione  pontificum  neque  liber  neque  servus  ad 
hoc  venire  presumat  ul  illis  Romanis  quos  ad  hanc 
electiouem  per  constitutionem  sanctorum  patrum  an- 
tiqua  admisit  consuetudo,  aliquod  faciat  impedimen- 
tum.  Quod  si  quis  contra  hanc  nostram  institutionem 
ire  presumpserit,  exilio  tradatur.  Insuper  etiam  ut 
nullus  missorum  nostrorum  cujuscumque  impeditio- 
nis  argumentum  componere  audeat  in  prefatam  elec- 
tionem  prohibemus.  Nam  et  hoc  omnimodo  inslituere 
placuit  ut  qui  semel  sub  speciali  defensione  domni 
apostolici  sive  nostra  fueriut  suscepli,  impetrata  juste 
utantur  defensioue.  Quod  si  quis  in  quemquam  illo- 
rum,  qui  hoc  promeruerunt  violare  presumpserit, 
sciat  sc  periculum  vite  sueesse  incursum.  Ulud  etiam 
confirmamus,  ut  domuo  apostolico  justam  iu  omnibus 
servent  obedientiam,  seu  ducibuset  judicibus  suis  ad 
faciendam  justitiam.  Huic  euim  institutioni  hoc  neces- 
sario  adnectendum  esse  perspeximus  ut  missi  domni 
apostolici  seu  nostri  semper  siut  constituti,  qui  an- 
nuatim  nobisrenuntiare  valeant  qualiter  singuli  duces 
acjudices  populo  justiciam  faciant,  hauc  imperialem 
constitutionem  quomodoobservent.Qui  missidecerni- 
mus  ut  primum  cuuctos  clamores,  qui  per  uegligen- 
tiam  ducum  vel  judicum  fueriut  inventi  ad  notitiam 
domni  a]jostolici  deferant,  et  ipse  unum  e  duobus  eli- 
gat,  aut  statim  per  eosdem  missos  fiant  necessitates 
emendate,  aut  misso  nostro  nobis  renuntiante,  per 
uostros  nuntios  a  nobis  directos  emendentur.  Hoc  ut 


10  illi  A  —  II  sanctum  <;apostoIicum>  A  —  |4  atquc  .\  —  15  spi- 
ritualiter  A  —  31  se  csse  v.  s.  per.  incursurum  A  —  38  populc 
om.  A  —  45  nuntios]  missos  .\ 


F.E  LIBER  GENSUUM 

ab  oninibus  fidelibus  sancle  Dei  ecclesie  el  noslris  fir- 
niuui  esse  credalur,  proi>rie  nianus  signaculo  subscrip- 
tionibus  hoc  paclum  conflrmationis  nostre  roboravi- 
mus  el  sigilli  impression[e]  assignari  jussimus.  ^ 
Signum  domni  Henrici  gloriosissimi  Homauorum 
imperatoris  augusti.  Signum  Erchandildi  Magunliui 
archiepiscopi.  Signum  Herberti  Coloniensis  archie- 
piscopi.  Signum  Bobonis  Treverensis  archiepiscopi. 
Signum  Thiederici  Melensis  episcopi.  Ego  Eberhardus 
Babenbergensis  ecclesie  episcopus  Romane  sedi  suh- 
ditus  ss.  Ego  Macelinus  Wirciburgensis  episcopus  ss. 
Ego  WalteriusSpirensis  episcopus  ss.  Ego  Ruodardus 
Gonstantiensis  episcopus  ss.  Ego  Zodahicus  Kuriensis 
episcopusss.  Ego  Adalbeiiis  Basiliensi[s]  episcopus  ss. 
Ego  Heimmo  Werdunensis  episcopns  ss.  Ego  Walte- 
terius  Heihsteidensis  episcopus  ss.  Signum  Hichardi 
Fuldensis.  Signum  Arnoldi  Herfendensis  abbatis. 
Signum  Bruchnrdi  al)batis.  Signum  Goltifridi  ducis. 
Signum  Beringardis  ducis.  Signum  Thiedericis  ducis. 
Signum  Welphonis  comilis.  Signum  Gunonis  comi- 
lis.  Signum  Kuuradi  comitis.  Signum  Ottonis  comitis. 
Signum  Adilbrahtis  comitis,  Boboniscomitis.  Signum 
Frederici  comitis.  Siguuni  Bezelini  comilis.  Signum 
Ezouis  comilis  palalini.  Signuni  Frederici  camerarii. 
Signum  Ezonis  infercoris.  Signum  Heinizonis  pinccr- 
narii.  Signum  Husis,  Alimunberenger,  Adilman, 
Adhilbero. 


LXXXIIII.  —   GoNCORDiA   iNTEn   domnum   papam   Cle- 

MENTEM  III    ET    SenaTORES    PoPtU.UMQUE    HOMANUM    SU- 
3«  PEn    REGALIDUS    ET    ALIIS    DIGNMTATIBUS    UnBIS*. 

Sanclissimo  patri   et  domino  Clemenli  Dei   gratia 

summo  pontiflci  el  universali  pape  Senatus  Populus 

Romanus,  saUilem  el  fldele  cum  subjectione  servitium. 

Dignitas  Senatus  Populique  Romani  in  optimum  sta- 

35       lum  roboratur  et  reipubhce  niminui  coiifevl,  si  pacis 


2  signaculo  <;snbscriptionibus>-  .\  —  4  sigiHi  <;nostri>  A  — 
impressioni  C  —  9  Heberliardus  Babemburgensis  A  —  10  sodis  A 
—  13  Rodulricus  A  —  is  Curch.  abb.  <Signum  Ryodhois  Elva- 
nensis  abbatis.>  A  —  21  Cunradi  A  —  Octonis  .\ 


1.  31  mai  USS.  —  Miu-aturi  ,  Anl..  t.  111,  p.  78r. ;  TlK-iner, 
Cod.,  n"  32.  —  Charle  senatoriale  ratitiant  les  conditions  de  la 
paix  recemmeiit  concUie  cntre  les  [iomains  et  le  Saint-Siego. 


DE  I;EGLISE  ROMAINE.  373 

concordiam  iiiter  sacrosaactam  ecclesiam  et  inchtam 
urbem  flrmiter  stabilitam  ad  posterorum  memoriam 
soUempni  scriplurarum  exaratione  reducamus,  ne 
lorte  per  negUgeutiam  vel  socordiam  inestimabilis 
pacis  veritas  temporis  lapsu  depereat,  que  sue  e.xcel- 
lenlie  prerogativa  ab  omnibus  est  tam  colenda,  quam 
perpetuis  temporibus  observanda.  Per  habundantiam 
namque  pacis,  au.\iUante  Deo,  patrie  crcscit  defensio, 
et  Homane  eccle.sie  atque  urbis  egregie  dignitas  con- 
servalur  illesa.  Hinc  agrorum  fertiUtas  procteatur, 
que  in  usum  humane  vite  multipUci  commoditate 
porrigitur,  per  quam  equidem  nobis  et  vobis  ceteris- 
que  iUam  conservaiitibus  utiUtates  et  lucra  generan- 
tur  quamplurima,  el  hostibus  nostris  vestrisque  male 
merentibus  digna  preparantur  e.xitia.  Proinde,  piis- 
sime  iu  Chrislo  pater  et  domine,  tenores  ejusdem  pa- 
cis  ad  perempnem  rei  memoriam  perpresentem  seiia- 
torie  dignitatis  paginam  ,  decrelo  ampUssimi  ordinis 
sacri  senatus  et  aUorum  quamplurium  tam  sapientum 
quam  multorum  prudentum  virorum  consuUo,  du.\i- 
mus  roborandam  et  vobiscum  taUter  componendum. 
VideUcet  ad  presens  reddimus  vobis  senatnm  et  iirbem 
ac  monetam;  tamen  de  moneta  habebimus  tertiam 
parlem,  sicul  luferius  coiUinetur.  Item  ecclesiam  beati 
Petri  absoUitam  redd.mus,  et  episcopatus  etalias  eccle- 
sias  obUgatas  pro  guerra  reddimus  absoUitas,  hoc 
modo  quod  de  tertia  parte  monete  quam  senatus  ha- 
bebit  singuUs  annis  exonerentur,  donec  tota  pecunia 
pro  qua  obUgate  suut  solvatur,  et  sicut  sors  minuetur, 
ita  minuantur  usure  pro  rata  parte.  Reddimus  omnia 
regalia  lam  inlVa  quam  extra  urbem ,  que  tenemus, 
preter  poiUem  Lucanura;  quem  tamen  noii  refiUatis; 
et  de  his  que  alii  leneiU  non  fatiemus  vobis  contrarium. 
De  capitaneis  similiter,  salvo  quod  ex  eis  iufra  scrip- 
tum  est.  Defendemus  omues  dignitales  et  honores  ur- 
bis  ad  opus  et  utilitatem  vestram  el'  Romane  ecclesie 
et  tam  nos  senatores  quam  aUi  senatores  qui  erunt 
per  tempora,  singuUs  annis  jurabimus  fidelilatem  et 
pacem  vobis  et  successoribus  vestris,  sicut  consuetnra 
est,  et  facicmus  quod  omnes  perdentes,  susceplis 
emendationibus,  sicutconcordatumfuerit,  faciantiude 
refutationem  per  pubUcum  instrumentum  vobis  suc- 
cessoribusque  vestris  et  Romane  ecclesie.  Et  quocum- 
que  modo  Tusculanum  dirui  contigerit,  nichilominus 
omnes  possessiones  et  teninienta  eis  intus  et  extra  cum 
hominibus  et  rebus  eorum  sint  in  jure  et  potestate 
Romaue  ecclesie.  Vos  autem  dabitis  senatoribus  qui 
erunt  per  tempora  beneficia  et  presbiteria  coiisuela. 
Item  iudicibus,  advocatis,  scriiiiariis  a  Romauo  ponti- 
fice  ordinatis,  et  ofliciaiibus  seuatus  presbiteria  con- 


374  LE  LIBER  CENSUUM 

sueta  dabitis.  Deperdenlibus  auteiii  res  eis  ablatas 
per  niasnadam  Romani  pontificis  el  forifactores  et 
Tusculanenses  per  guerram,  sicut  piomissum  est  a 
vobis  per  concordiam,  emendabitis,  salvis  exceptio- 
nihus  a  vobis  factis ;  quibus  deperdentibus  observa- 
bitis  conventiones  a  vobis  factas,  sicut  eis  conve- 
nistis,  el  depordentes  observabunt  vobis  conventiones 
ab  ipsis  factas ,  sicut  vobis  convenerunt.  Et  dabitis 
singulis  annis  pro  restauratione  murorum  hujus  ex- 
cellentissime  urbis  c  libras  bonorum  proveniensium. 
De  Tusculano  sic  fiet.  Quocumque  modo  ad  manus 
nostras  devenerit,  infra  dimidium  annum  omnes  mu- 
ros  et  carbouaria  civitatis  et  rocce  Tusciilani  et  su- 
burbiorum  dabitis  nobis  ad  diruendum ,  quos  et  que 
nunquani  reficietis,  nec  refici  facielis  vita  vestra,  re- 
tentis  et  salvis  tam  vobis  quam  sucoessoribus  vestris 
et  Romane  ecclesie  omnibus  possessionibus,  tenimen- 
tis  et  pertinentiis  ejusdem  Tusculani  intus  et  extra, 
cum  hominibus  rebusque  eorum.  Quod  si  hinc  usque 
ad  kalendas  januarii  dictum  Tusculanum  ad  manus 
uostras  non  venerit,  lunc  excommunicabitis  Tuscula- 
nensGs,  et  per  fideles  vestros  de  Campania  et  de  Ro- 
mania  cogetis  eos  peiTicere  de  Tusculano  quod  dic- 
tum  cst  supra,  cum  adjutorio  nostro.  1'ropter  lioc 
autem  nos  scnatores  pacem  et  securitatem  vobis  et 
episcopis  et  cardiualibns  totique  curie  vestre,  et  eunti- 
bus  ad  curiam  et  moram  facientibus  et  redeuntibus 
jurabimus,  salvis  justiciis  Romanorum  ,  quas  peteut 
bona  fide,  sine  malitia.  Et  insuper  vos  eligelis  per 
singulas  contradas  universarum  regionum  urbis  de- 
cem  viros  sine  malitia,  de  quibus  nos  senatores  facie- 
mus  vobis  jurare  quinque  hanc  pacem  cum  beneficiis, 
que  a  Romana  curia  habere  consueverunt;  et  si  plu- 
res  hanc  pacem  jurare  voluerint,  nos  senatores  per- 
miltemus.  Si  ad  defensionem  patrimonii  beati  Petri 
Romanos  vocaverilis,  ipsi  ibunt  cum  expensis  quas 
predecessores  eorum  a  Romana  curia  habere  consue- 
verunt.  De  capitaneis  sit  salvum  Urbi  et  populo  Ro- 
mano,  quicquid  ab  eis  couventum  est  et  promissum 
est  Rome  per  scriptum  et  juramenta  ac  plciarias  et 
slaiarias  ac  presones,  salva  proprietate  Romane  eccle- 
sie,  quam  de  Preneslina  civitale  habet,  et  salvo  homi- 
nio  capitaneorum,  quod  debenl  vobis  et  Romane  ec- 
clesie.  Tibur  non  recipietis  ad  detrimentum  et 
dampnum  Urbis  ;  sed  si  Tiburlinos  impugnare  volue- 
rimus,  non  facietis  nobis  contrarium.  .Monetam  facie- 
tis  fieri  infra  urbem  ,  ubi  vobis  placuerit ,  de  qua  ter- 
tiam  partem  dabitis  senatoribus  per  tempora.  Si  nos 
precepto  vestro  guerram  alicui  fecerimus,  et  propter 
hoc  nobis  aliijuis  conlrarium  fecerit ,  juvabitis  nos 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

inde,  atque  defendetis  cum  adjutorio  nostro.  Omnia 
supradicta  vos  et  uuiversi  episcopi  et  cardinales  Ro- 
mane  ecclesie  pro  vobis  et  successoribus  vestris  pro- 
mittitis  observare  senatui  populoque  Romano  in  per- 
petuum  ;  ot  nos  seuatores  et  universus  populus 
Romanus  promitlinuis  pro  nol)is  et  successoribus  uos- 
tris  omnia  ista  observare  vobis  et  toti  curie  successo- 
ribusque  vestris  in  pei'petuum.  Hec  omnia  bona  fide 
et  sine  fraude  ab  utraque  parte  observentur.  Ut  autem 
compositio  ista  perpetuis  temporibus  iUibata  cousistat, 
eam  decreto  senatus  confirmamus  et  presenlis  scri[)ti 
patrocinio  comniunimus.  Auctoritate  itaque  omnipo- 
tentis  Dei  et  magnificentissimi  ordinis  senatus  edicto 
firmiter  precipimus,  ut  nullus  noster  concivis,  amicus 
vel  lidelis,  contra  hec  que  prescripta  et  firmiter  stabi- 
lita  sunt,  aliquo  modo  venire  presumat,  sicut  amorem 
et  bonam  nostram  voluntatem  habere  desiderat ;  alio- 
quin  iram  amplissimi  senatus  et  metuendi  populi  Ro- 
mani  gravissime  incurrat  et  odium. 

Actum  XLiiii  anno  senatiis,  indictione  vi,  moiise 
maii  die  uUimo  ,  jussu  senatorimi  consiliariorum  : 
Angeli  Serromani  de  Pinea,  Bobonis  Stophani  de  Oc- 
taviano,  Petri  Stephaui  de  Transtiberim ,  Romani 
Seuebaldi ,  Rainerii  Rainaldi  de  Bainulio,  Johannis 
de  Schinando,  Cafari  ,  Baitholomei  Petri  Nicholai 
Fusconis  de  Berta,  Bobonis  donne  Scotte,  et  Ilpeiini 
Donnici,  et  senatorum  ;  Stephani  Coulebrace,  PctriBe- 
rardi  Ceiitii  Muli,  Johannis  Ccutii,  GuiJonis  Bobonis, 
Johaunis  Leonis ,  Johannis  Parentii,  Gregorii  Male- 
branche,  Roffredi,  Joi'dani  de  ponte  Sancti  Petri,  Od- 
donis  Caputferri,  Romani,  Johauuis  de  Flaiano,  Petri 
Johannis  Ade,  Centii  de  Gulferamo,  Stephani  Judicis, 
Nicolai  Buccemazi,  Gerardi  Petri  deGei'aido,  Jaquinti 
deToslo,  Piscionis,  Nicholai  Jolianiiis  Saxonis,  Jo- 
hannis  Guidonis  de  Papa,  Petri  de  GerarJo,  Joliannis 
Bartholoniei,  Johanuis  Coiilii  Benonis ,  Potii  de  Oc- 
taviano,  Vitalis  Pauli  Franconis,  Stepliani  Petri  La- 
trouis,  Cuutebrace,  Petri  de  Gregorio,  Petri  Berardi 
de  Blanca ,  Rainonis  Buccemize,  Octaviaui  Johanuis 
de  Octaviano,  Johannis  Plago,  Johannis  Buccemazzi, 
Jordani  Oddonis,  Cenlii  de  Bortraimo,  Silvestri  Petri 
Arconius,  Johannis  Scriniarii,  Bartholomei  Ciconnis, 
Nicholai  de  Antonio ,  Johannis  Astulfi,  Angeli  Ro- 
mani  de  Johanne,  Astaldi  de  Transtiberim,  Joliannis 
Gulferami,  Malhei  Muscum  in  puuga,  Jacobi  Oddonis 
Fraucouis. 


LXXXV.  —  Hec  est  cONConDi.v  facta  inter  papam  Eu- 


LE  LIBER  CENSULM  DK 

GENILM  ET  FllEDEKlCUM  HoMANOUUM  nEfiEM  SLPEll  HO- 
NORE  PAPATLS  ET  REGALIUIS  BICATI  PeTRI  CONSEK VAXDIS 
FIDELITEIt    AD   EODICM   '. 

Veiierabili  iii  Ciiiislo  palri  Eugenio  Dei  gralia 
aposlolicc  sedis  poiilifici,  Fredericiis  Dei  gralia  Ho- 
maiioriini  impeiator  augiistus,  filialem  dilectionem  et 
debitam  in  Ciiristo  revereiUiam.  Regie  inajeslalis  di- 
gnitas  postulat  que  ad  pacis  et  concordie  bonum  spec- 
lare  noscunlur,  altenta  solliciludine  stabilire,  et  ut 
inter  regnum  et  saccrdotium  indissolubili  caritale 
bonuin  ipsum  perpetuo  perseveret,  diligenti  studio  et 
e.xacta  diligenlia  lal^orare.  Hujus  ilaque  rationis  pros- 
pectu  concordiam  inferius  annotatam ,  que  inter  nos 
et  vos  auctore  Deostatuta  est,  sicut  ab  utraque  parte 
stabilita  esl  et  ordinata,  ne  aliquid  arbitrio  nostro 
immulasse  videainur,  per  eadem  verba  presenlis  serie 
scripti  precepimus  annolari. 

In  nomine  Domini.  Amen.  Hec  cst  concordie  forma 
et  conventionis  inter  domiium  papam  Eugenium  et 
domnum  Fredericum  Romanorum  imperatorem  con- 
stituta,  mediantibus  Gregorio  sancte  Marie  Transti- 
berim ,  Hubaldo  sancte  Praxedis,  Bernardo  sancli 
Cltmentis,  Octaviano  saiicte  Cecilie,  Roliando  sancti 
Marci,  Gregorio  sancti  Angeli,  Guidone  sancle  Marie 
in  Porticu  et  Bruuone  abbate  de  Caravalle,  e.x  partc 
domiiipape;  Anselmo  vero  Havelbergensi,  Herimanno 
Gonstautiensi  episcopis,  Olderico  de  Zenzburch,  Gni- 
done  Gnerra  et  Guidoue  Blandratensi  comitibus,  ex 
parte  domni  regis.  Domnus  siquidem  rex  unum  de 
majoribus  ministerialibus  regni  faciet  in  anima  regis 
jnrare,  et  ipse  propria  maiiu  data  fide  in  manu  legati 
doinni  pape  promisit  quod  ipse  nec  treugnam,  nec 
pacem  faciet  cum  Romanis  nec  cum  Rogerio  Sicilie 
sine  libero  cousensu  et  voluntate  Romane  ecclesie  el 
domni  pape  Eugenii  vel  successorum  suorum  qui  te- 
norem  subscripte  concordie  cum  eodem  rege  Frede- 
rico  tenere  voluerint;  etpro  viribuslaborabit  Romanos 
subjugare  domno  pape,  sicut  melius  umquam  fuerunt 


I  SLPER-EODEM  01)1.  A,  quae  etiam  in  C  videnliir  adjecta. 
23  Rolando  A  —  25  Claravalle  A  —  26  .\velb.  A  —  31  ipse  <idem> 
A  —  38  pape  <ct  Romanc  ecclesic>  A 


1.  Constancc,  23  mars  H52.  —  Tholner,  n»  19  ;  M.  G.  Leges, 
t.  II,  p.  93;  M.  G.  ConstituUones ,  t.  I,  p.  202.  —  Albinus,  X 
61.  Pacte  de  Constanco  enlre  FrcJciic  Barberousse ,  au  debut 
de  son  regne,  et  lc  pape  Eiigfene  III. 


LKGLISE  ROMALXE.  375 

a  centum  retro  annis.  Honorem  papatus  el  regalia 
beati  Petri  sicut  devotus  el  specialis  advocatus  saacte 
Romane  ecclesie  conlra  omnes  homines  pro  posse  suo 
couservabit  et  defendet  que  nunc  habet ;  que  vero 
nunc  non  habel  recuperare  pro  posse  juvabit  et  recu- 
perata  defendet.  Grecorum  quoque  regi  nullam  terram 
e.\  isla  parte  maris  concedet ;  quod  si  forte  ille  inva- 
seril,  pro  viribus  regni  quanto  citius  poterit,  ipsum 
eicere  curabit.  Hec  omnia  faciet  et  observabit  sine 
fraude  e.t  inalo  ingenio. 

Domnus  vero  papa  apostoiice  auctoritatis  verbo  una 
cum  predictis  cardinalibus  in  presentia  prescriptorum 
legatorum  domni  regis  promisit  et  ohservabit,  quod 
eum  sicut  karissimum  beati  Pelri  filium  honorabit,  et 
venienteni  pro  corone  sue  plenitudiue  sine  difiBcullate 
et  contradictione,  quantum  iii  ipso  est,  imperatorem 
coronabit,  et  ad  manutenendum  atque  augendum  et  di- 
latandum  honorem  imperii  pro  debito  ofBcii  sui  juva- 
bit;  et  quicumque  justiciam  et  honorem  regni  con- 
culcare  aut  subvertere  ausu  lemerario  presumpserint, 
domnus  papa  a  regie  dignitatis  dilectione  premonitus 
eos  ad  satisfactiouem  canonice  commonebit.  Quod  si 
regi  ad  aposlolicam  ammonitionem  de  jure  et  honore 
regio  justiciain  exhibere  contempserint,  excommuni- 
cationis  sententia  ii  nodentur.  Regi  eliam  Grecorum 
ex  ista  parte  maris  teriam  non  concedet;  quod  si  ille 
invadeie  presumpserit,  domnus  papa  viribus  beati 
Petri  cum  reicere  curabit. 

Hec  omnia  cx  utraque  parte  sino  fraude  et  malo 
iiigeuio  servabuntur,  nisi  forte  libero  et  communi  con^ 
sensu  utriusque  immutentur.  Testes  autom,  quorum 
nomina  subscripta  videntur:  ArnoIdusColonieusis  ar- 
chiepiscopus,  Hermannus  Constancieusis  episcopus, 
Anselmus  Havelbergensis  cpiscopus,  Ardicio  Cuma- 
iius  episcopus  ....  Curiensis  episcopus,  Wibaldus 
Stabulensis  abbas,  Alberlus  Coloniensis  decanus,  ma- 
gister  Henricus  nolaiius,  Gottifredus  Vilerbiensis  ca- 
pellanus  regis ;  ex  laicis  quoque  Welpho  dux,  marchio 
Hermannus  de  Baden,  cbmes  Ulricus  de  Lenzburch, 
comes  Wernerus  de  Lensburch,  Anselmus  camerarins 
et  ministerialis  regis. 

Signum  domni  Frederici  Romanorum  impeiatoris 
inviclissimi. 

Ego  Arnoldus  canceliarius  recognovi. 

Datuni  Constantie,  x  lial.  aprilis  indictioue  sv,  anno 


8  quantotius  A  —  is  v 
serit  A  —  25  ianodetur  A  —  31  au'teni  <siint>  A  —  32  ccrnun- 
tiir  .\  —  37  Gotefredus  .A.  —  4i  regni  .\ 


376  LE  LIBER  CENSUUM  DE 

dominice  incarnationis  m^cOl"!!",  regnante  domno  Fre- 
derico  Romanorum  rege  glorioso,  anno  vero  regni  ejus 
primo. 


LXXXVI.  —  Hec  est  pax  et  coNCOnDiA  facta  inter 
PAPAM  AoniANUM  et  Willelmum  Sicilie  regem  apud 
Beneventum,  super  appellationibus  a  clericis  ad  se- 
DEM  apostolicam  faciendis  et  ecclesiarum  transla- 
TIONIDUS,  consecrationibus  et  conciliorum  celebra- 

TIONIBUS  •. 

In  uomine  domiui  Dei  eterui  et  salvatoris  nostri 
Jesu  Christi.  Amen.  Domno  Adriano  Dei  gratia 
saucte  Roinaue  ecclesie  summo  pontifici,  karissimo 
domino  et  patri  suo  reverendo,  ejusque  successoribus 
Willelmus  eadem  gratia  res  Sicilie. 

Nostre  semper  consuetudiuis  extitit  etc. 

Discordie  igitur  illi  que  inter  Rorrauam  ecclesiam 
et  nos  fuerat  agitata  flnem  congruum  imponere  cu- 
pientes,  cum  appropinquassemus  civitati  Beneventi  et 
inimici  nostri  ante  faciem  indignalionis  nostre  fugis- 
sent,  venerabiles  cardinales  vestros,  Hubaldum  scilicet 
tituli  sancle  Pra.xedis  et  Julium  tituli  sancti  Marcelli 
presbyteros  cardinales,  et  cum  eis  Rolandum  tituli 
sancti  Marci  presbyterum  cardinalem  et  cancellarium 
vestrum,  quos  ad  nostram  presentiam  direxistis,  eo 
quo  decuit  honore  suscepimus  et  desiderium  ac  mo- 
nita  vestra  de  bono  pacis  ex  oreipsorum  libenti  animo 
audientes,  ipsis  et  Maione  magno  amiralo  amiratorum, 
dileclo  Gdeli  et  familiarissimo  uostro,  et  Hngone  Par- 
nomitano  et  Romualdo  Salernitano  venerabilibus  ar- 
chiepiscopis  et  Willelmo  Troiano  episcopo  et  Marino 
Canensi  abbate  fidelibus  nostris  medianlibus,  in  hunc 
vobiscum  per  eos  pacis  devenimus  coucordieque  teno- 
rem,  videlicet  de  capitulis  illis,  de  quibus  inter  ma- 
jestatem  veslram  et  nos  controversia  vertebatur,  qnod 
snbscriplum  est  observetur. 

De  appellationibus  quidem  ita.  Si  aliquis  clericus  in 
Apulia  etCalabria  et  aliis  terris  quae  Apulie  sunt  affi- 
ues  adversus  alium  clericum  de  causis  ecclesiaslicis 


6  SUPEH  clc.  om.   A;   eliam   in  C  ac/di/a   sunl.  —    15  cxtitit 
<aiiinium  nostrum>  A  —  28  Panormilano  \ 


I.  Bencvent,  juin  1156.  —  Baronius  ,  aJ  nnn.  1156,  n"  4-7; 
Watterich,  Rom.  Ponl.  Vitae,  t.  II,  p.  352  (textc  complet).  — 
Albinus,  X  62.  Concordat  entre  le  pape  Hadrien  IV  et  le  roi 
de  8icile  Guillaurnc  I"  (extraits). 


L'EGLISE  ROMAINE. 

querelam  habuerit  et  a  capilulo  aut  episco[io  vel  ar- 
chiepiscopo  seii  alia  ecclesiaslica  persona  sue  pro- 
vintie  non  potueril  emendari,  tunc,  si  voluerit,  eccle- 
siam  Romanam  ap[p]ellet.  Tran[s]laliones  in  ecclesiis 
fient  si  necessitas  aut  utilitas  ecclesie  aliquem  de 
una  ecclesia  ad  aliam  vocaverit,  et  vos  aut  vestri  suc- 
cessores  concedere  volueritis.  Consecrationes  et  visita- 
tiones  libere  Romaua  ecclesia  iu  omni  regno  nostro 
habebit.  Sane  celebrationes  conclliorum  Romaua  ec- 
clesia  faciel  in  quacuuque  civilate  Apulie  vel  Calabrie 
voluerit,  aut  illarum  partium  quae  Apulie  sunt  alTi- 
ues,  civitatibus  illis  exceptis  in  quibus  persona  noslra 
vel  heredum  nostrorum  in  illo  tempore  fuerint,  uisi 
cum  voluntate  nostra  uoslrorumve  heredum.  In  Apu- 
lia  et  Calabria  et  partibus  illis  que  Apulic  sunt  afli- 
ues,  Romana  ecclesia  libei'e  legalionem  habebit.  Illi 
tamen  qui  ad  hoc  a  Romana  ecclesia  fuerint  delegati 
possessiones  Ecclesie  non  devastent.  In  Sicilia  quoque 
Romaua  ecclesia  consecrationeset  visilationes  habeat; 
et  si  de  Sicilia  personas  aliquas  ecclesiastici  ordiuis  vo- 
caverit,  eant;  magnificentia  uostra  aut  uoslrorum  he- 
redum  pro  christianitate  fatienda  vel  pro  suscipienda 
corona,  remoto  malo  iugenio,  retinebit  quas  videril 
retinendas.  Cetera  quoque  ibidem  habebit  Romana 
ecclesia  quae  habet  in  aliis  partibus  regni  nostri,  ex- 
cepta  appellatione  aut  legatione,  que  nisi  ad  petitio- 
nem  noslram  et  heredum  nostrorum  iiiibi  non  fleut. 
De  ecclcsiis  et  monasteriis  tcrre  nostre,  dc  quibus 
a  Romana  ecclcsia  questio  mota  fuil,  sic  fiet.  Vos 
quidem  el  vestri  successores  in  eis  habebitis  quod  ha- 
betis  in  ceteris  ecclesiis  quo  sub  nostra  potestate 
consistuut,  que  solile  sunt  accipere  consecrationes  seu 
benedictiones  a  Romana  ecclesia,  et  debitos  iusuper  et 
statutos  ei  census  e.xsolvent. 

De  electionibus  quidem  ila  fiet.  Clerici  convenienl 
iu  personam  idoneam  et  illud  inter  se  secretuni  habe- 
bunt,  donec  personam  illam  e.\celleiuie  noslre  pro- 
nuntient;et  postquam  peisona  celsitudini  nostre  fuerit 
designata,  si  persona  illa  de  proditoribus  aut  inimicis 
nostris  vel  hercdum  nostrorum  non  fuerit,  aut  magui- 
flcentie  uostre  non  extiterit  odiosa,  vel  aliain  ea  causa 
non  fueritproqua  non  debeamus  assentire,  assensum 
prebebimus. 

Profecto  vos  nobis  et  Rogerio  duci  filio  nostro  et 
heredibus  nostris,  qui  iii  reguum  pro  voluntaria  ordi- 
natione  nostra  successerint,  conceditis  regnum  Sicilie, 


imeni.lari  <libere>  A  —  10  Ap. 
i  exolvcnt  .\ 


vel  Cal. 


LE  LIHER  GENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


377 


ducatum  Apiilie  et  principatum  Capue  cum  omnibus 
perlinentiis  suis;  Neapolim,  Salernum  el  Amalfiam 
cum  pertineutiis  suis  ;  Marsiam  et  alia  que  ultra 
Marsiam  debemus  habere  et  reliqua  tenimenta  que 
tenemus  a  predecessoribus  nostris,  hominibus  sacro- 
sancte  Romaue  ecclesie,  jure  detenla,  et  contra  omnes 
homines  adjuvabitis  honorifice  manutenere. 

Pro  qnibus  omnibus  vobis  vestrisque  successoribus 
et  sancte  Romane  ecclesie  fidelitatem  juravimus  et 
vobis  ligium  hominium  fecimus,  sicut  continetur  in 
duobus  similibus  capitiilaribns.qnorum  alterum  penes 
vestram  raajestatem  sigillo  nostro  aureo,  alterum  vero 
sigillo  vestro  signatum  penes  nos  habetur.  El  censum 
sexcentorura  schifatorum  de  Apulia  et  Calabria,  qua- 
dringentorum  vero  de  Marsia,  vel  equivalens  in  auro 
vel  argenio  nos  ac  nostros  heredes  statuiraus  annis 
siiigulis  soluturos,  nisi  forte  impedimentum  aliquod 
intervenerit,  quo  cessanle  census  ex  integro  persolve- 


16  hereiies  <r;Romane  ecclesie>-  A  —  I8  supervenerit  A 


tur.  Omnia  vero  predicta  que  uobis  concessislis,  sicut 
nobis  ita  etiam  et  heredibus  nostris  conceditis,  quos 
voluntaria  ordinatione  nostra  staluerimus,  qui  sicut 
nos  vobis  veslrisque  successoribus  et  ecclesie  Romane 
Qdelitatem  facere  et  que  prescripta  sunt  volueriut 
observare. 

Ut  autem  que  supradicta  sunt  lam  vestro  quam 
successorum  vestrorum  tempore  perpetuam  optineant 
firmitatem  etnec  nostris  nec  nostrorum  heredum  tem- 
poribus  alicujus  valeant  presumptione  turbari,  pre- 
sens  scriptum  per  manum  Malhei  notarii  nostri  scribi 
el  buUa  aurea  nostro  tipario  impressa  insigniri  ac 
nostro  signaculo  decorari  jussimus. 

Datura  ante  Benevenlum  per  manum  Maionis  magni 
ammiiati  ammiratorum,  auno  dominice  incarnationis 
M°c°i.°vi'',  mense  junii  quarte  indictionis,  anno  vero 
regni  domui  Willehni  Dei  gralia  magnifici  et  glorio- 
sissimi  regis  Siciliae  vi  feliciter.  Amen. 


3  <pro>  volunt.  \ 


LXXXVII.  —  Redditus  comitatus  Narnie  et  Amelib*. 

Caslriim  sancti  Gemini  vi  libras  lucenses  et  collecto- 
ribus  XX  solidos. 

Capitone  l  solidos  et  collectoribus  vi  solidos. 
Insitla  L  solidos  et  collectoribus  vi  solidos. 
Perticaria  xl  solidos  et  collectoribus  vi  solidos. 
Coldiscipuli  V  iibras  et  collecloribus  xv  solidos. 
Struncune  v  libras  et  coUectoribus  xv  solidos. 
Lecoppe  xxx  solidos  el  collectoribus  iiii  solidos. 
Balduinum  xx  solidos. 
Fenocletu  xxiiii  soiidos. 
Longula  l  solidos  et  collectoribus  vi  solidos. 
Acuzo  XXX  solidos  et  collectoribus  iiii  solidos. 
Sanctus  Urbanus  xxiiii  solidos. 


1.  Ce  documcnt,  ajoutC  de  seconde  main,  avait  ele  d6ja  mis 
S  contribution  pour  1'eveche  de  Narni,  dans  la  table  des  cens, 
ci-dessus,  |i.  54  6.  —  Muratori,  Am,.,  t.  V,  p.  803. 
LlDER  Censuum.   —  I. 


Castrum  Vetus  xii  solidos. 

Castrum  Lage  xxiii  soiidos 

Lileuri  xxiii  solidos. 

Lofracta  xlvi  solidos. 

Bulgaria  xlv  solidos. 

Terzanum  xviii  solidos. 

Bosoni  X  solidos. 

Confinge  x  solidos. 

Marginata  et  Corbianum  xl  solidos. 

Amelia  xv  libras  et  collectoribus. 


LXXXVIII.  —  Redditus  Sabine  ». 


Vitreolum  >  ix  libras. 
Carvi  vi  libras. 
Albinianum  iii  libras. 


Dc  Malliano  xxii  libras  lucenses  cum  castello  Astriano. 
De  Flaiano  vi  libras  proven. 


1.  Cacographie  pour  Ucriculum. 

2.  Muratori,  Ant.,  t.  V,  p.  804. 


378  LE  LIBER  GENSUUM 

De  Tarano  vi  Ubras  proven. 
De  sancto  Polo  vi  iibras  proven. 
De  Mozzano  vi  libras  proven. 
De  Poza  vi  libras  proven. 
De  Collonero  vi  libras  proven. 
De  Silice  vi  iibras  proven. 
De  Turre  vi  libras  proven. 
De  Bacone  vi  libras  proven. 
De  Cotanello  vi  iibras  proven. 
De  Monte  vi  Ubras  proven. 
De  Aspra  vi  libros  proven. 
De  Castello  Donnu  vi  Ubras  provcn. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

De  Caprignano  vi  Ubras  proven. 

De  Montecaivo  vi  Ubras  proven. 

De  Castellone  vi  Ubras  proven. 

De  FoUa  vi  Ubras  proven. 

De  Rocca  vi  Ubras  proven. 

De  Catino  iii  Ubras  proven. 

De  Lucco  iu  libras  proven. 

De  •  civitate  Lori  xviii  libras  proven. 

De  MarchiUano  x  solidos  denar.  papiensium. 


que  est  hodie  Monte  Asule. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


379 


LXXXVIin.  —  Lnnocentius  papa  JI  Lotario  iMPEnATORi 

AUGUSTO  ET  RlGECE  IMPERATniCI   DE  CONCESSIONE  ALLODIl 

COMITISSE  Matilde  quod  debent  ad  jus  et  proprieta- 

TEM  AC  DOMINIUM   ROMANE  ECCLESIE  PERTINERE  •. 

Si  auctoritas  sacra  ponlificum  et  potestas  imperialis 
vere  glutino  caritatis  ad  invicem  copulentur  Omnipo- 
tenli  debitus  famulalus  libere  poterit  e.xhiberi,  et 
christianus  populus  grata  pace  et  iranquillilale  gau- 
debit.  Nichil  enim  in  presenti  seculo  est  pontifice  da- 
rius,  nichil  rege  sublimius;  nichil  est  quod  lumine 
clariore  prefulgeal  quam  recla  fides  in  principe ,  ni- 
chil  esl  quod  ita  nequeal  occasui  subjacere  quam  vera 
religio.  Que  nimirum  omnia  tanto  manifestius,  Deo 
gratias,  in  persona  tua  clarescunt  quanto  ab  ineunte 
etate  amator  religionis  et  cultor  justitie  e.xtitisse  cog- 
nosceris,  et  novissimediebus  istis  nec  persone  tue  nec 
proprie  parcendo  pecunie  pro  beati  Petri  servitiomul- 
tos  labores  et  immensa  pericula  pertulisli.  Cum  ergo, 
testante  sacro  eloquio,  etiam  mali  patres  boua  data 
filiis  suis  debeant  impertiri,  dignum  profecto  est  ut 
nos  qui  disponente  Domino  universis  calholice  Eccle- 
sie  filiis  debemus  sollicitudine  paterna  consulere,  per- 
sonam  tuam  artius  diligamus  et  tanquam  speciaiissimo 
Ecclesie  defensori  in  his  que  ad  statum  imperii  in  suo 
robore  conservandum  et  utilitatem  ac  liberationem 
catholice  Ecclesie  spectare  noscuntur,  tam  secundum 
ecclesiasticum  offlcium  quam  lemporaliter  imperato- 
riam  potentiam  augeamus.  Hoc  nimiruin  iutuituallo- 
dium  bone  memorie  comitisse  Matilde,  quod  utique  ab 
ea  beato  Petro  constat  esse  collatum  vobis  committi- 


9  DE  CONCESSIONE  etc.  om.  A,  habet  C,  m.  post.  —  6  car.  glut. 
A  —  omnip.  <;Domino>  A  —  8  transqiiillitate  C  —  20  debeant] 
noverint  A 


1.  Latian,  8  juin  1133.  —  J.  7633.  Theiner,  n»  13;  M.  G. 
Constiluliones,  t.  I,  p.  169.  Jaffe,  7633.  —  Albinus,  X  36. 
Innocent  11  iavestit  l'empereur  Lotbaire  II,  sa  vie  durant, 
des  biens  allodiaux  Iegu6s  au  Saint-Siege  par  la  comtesse 
Mathilde. 


mus,  et  ex  apostolice  sedis  dispensatione  concedimus 
atque  in  presentia  fiatrum  nostrorum  archiepiscopo- 
rum,  episcoporum,  abbatum  necnon  principum  et  ba- 
ronum  per  anulum  investivimus,  ita  videlicet  ut  cen- 
tum  libras  argenti  singulis  annis  nobis  et  successoribus 
nostris  exsolvas ,  et  posl  tuum  obituin  proprietas  ad 
jus  etdominium  sancte  Romane  ecclesie  cum  integri- 
tate  absque  diminutione  ac  molestia  revertatur.  Quod 
si  nos  vel  fratres  nostros  in  eandem  lerram  venire, 
manere  vel  transire  oportuerit,  tam  in  su[s]ceptione 
quam  in  procuratione  atque  securo  conductu  prout 
apostolica  sedes  decreverit  honoremur.  Qui  veroarces 
tenuerint  vel  rector  terre  fuerit  beato  Petro  et  nobis 
nostrisque  successoribus  fldelitatem  faciant.  Ceterum 
pro  caritate  vestra  nobili  viro  Henrico  Bawarie  duci 
genero  vestro  et  fllie  vestre  ..  uxori  ejus  eandem  ter- 
ram  cum  prefato  censu  et  supradictis  conditionibus 
apostolica  benignitate  concedimus;  ita  tamon  ut  idem 
dux  nobis  hominium  faciat  et  fidelitatem  beato  Pelro 
ac  nobis  nostrisque  successoribus  juret.  Post  quorum 
obitum  predictum  comilisse  Maiilde  allodium  ad  jus 
et  dominium  sancte  Roinaiie  ecclesie,  sicut  supradic- 
tum  est,  integrum  et  absque  diminutione  atque  diffi- 
cultate  aliqua  reducalur,  salvo  tamen  semper  in 
omnibus  ejusdem  saucte  Romane  ecclesie  jure  ac  pro- 
prietate.  Datum  Laterani,  vi  idus  jun. 


LXXXX.  —  Cartula  comitisse  Matilde  super  conxes- 

SIONE  BONORUM  SUORUM  FACTA  RoMANE  ECCLESIE  >. 


lu  nomine  sancte  et  individue  Trinitatis.  Anno 


6  exolvas  .\  —  lO  succeptione  C  —  r2  apostolicam  sedem  de- 
cuerit  A  —  I6  genero  om.  A  —  spa/ium  unius  vocis  post  ves- 
tre  A  —  17  condicionibus  A 

27  SCPER-ECCLESIE  om.  A,  in  C  m.  post. 


l.Canossa,  17  noverabre  1 102.  — Theiner,  n"  10.  —  Albinus, 
X  35.  Donation  de  Mathilde,  ou  plutAt  renouvellement  de  la 


30  LE  LIBER  CENSUUM 

incarnalione  domini  nostri  Ihesu  Christi  M°c°n  , 
quinlodecimo  die  kalendas  decembris,  indiclione  x, 
temporedomni  Gregorii  VII  pape,  in  Lateranensi  pa- 
latio,  in  capella  sancte  Crucis,  in  presentia  Centii  Fra- 
giapane,  Gratiani ,  Centii  Franculini  et  Alberici  de 
Petro,  Leocice  et  Beueincasa  fratris  ejus  el  Uberli  de 
Tascio  et  aliorum  plurium.  Ego  Matilda,  Dei  gratia 
comitissa,  pro  remedio  anime  mee  et,  parentum  meo- 
rum,  dedi  et  optuli  ecclesie  sancti  Pelri  per  inter- 
ventum  domni  Gregorii  VII  pape  omnia  bona  mea 
jure  proprietario,  tani  quod  tunc  habueram  quam  ea 
que  in  antea  adquisitura  eram  ,  sivejure  successionis 
sive  alio  quocumque  jure  ad  me  pertinerent,  et  tam 
ea  que  ex  hac  parte  monlis  habebam  quam  illa  que  in 
ultramontanis  partibus  ad  me  pertinere  videbantur, 
omnia,  sicut  dictum  est,  per  mauum  domni  Grego- 
rii  VII  pape  Romane  ecclesie  dedi  et  tradidi,  et  car- 
tulam  iude  fieri  rogavi.  Sed  quia  cartula  nusquam 
apparet  et  timeo  ne  douatio  et  oblalio  mea  in  dubium 
revocetur,  ideo  ego  que  supra  comitissa  Malilda  ite- 
rum  a  presenti  die  dono  et  OiTero  eidem  Romaue  ec- 
clesie  per  nianum  Bernardi  cardinalis  et  legali  ejns- 
dem  Romane  ecclesie ,  sicut  illo  lempore  dedi  per 
manum  domni  Gregorii  pape,  omnia  bona  mea,  tam 
que  nunc  habeo  quam  que  in  posterum  Deo  propitio 
adquisitura  sum,  et  tam  ea  que  ex  hac  parte  moutis 
quam  quein  ultramontanis  partibus  habeo,  quam  que 
in  posterum  Deo  propitio  adquisitura  sum  alio  quo- 
cumque  jure,  pro  mercede  et  remedio  anime  mee  et 
parentum  meorum.  Que  autem  ista  mea  bona  juris 
mei  superius  dicta  una  cum  accessionibus  et  ingressi- 
bus,  seu  cum  superioribus  et  inferioribus  suarum, 
qualiter  supra  legitur,  in  integro  ab  ea  die  in  eadem 
ecclesia  dono  et  offero  per  presentem  cartulam  offer- 
sionis  ibidem  habendum  confirmo.  Insuper  per  cul- 
lellum,  feslucam  nodatam,  ganlouem  et  guuasionem 
terre  atque  ramum  arboris,  et  me  exinde  foras  ex- 


4  Frajapane  .\  —  6  l.eonis  Cice  A  —  I2  acq.  .\  —  J4  Greg. 
<V1I>  A  —  26  acq.  A  —  27  habeo  vel  habitura  sura  sive  jure 
hereilitario  sive  alio  quocumque  jurc  ctc.  ,\  —  33  legimus  .\  — 
hac  A  —  34  oflcro  <et>  .\  —  oblationis  A   —  36  guantoneni  A 


donation  originale,  faite  a  Gregoire  VII  et  perduo  dopuis.  — 
Cette  pieco  avait  ete  gravee  sur  marbre  ;  iin  fragment  dc  celte 
copie  se  consnrve  dans  les  cryptes  vaticanes  (5o7"/i  el  Scllele 
App.  ad  Dioti.,  \)\.  VII). 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

puli,  garpivi,  et  absentem  me  feci,  et  a  parte  ipsius 
ecclesie  habendum  reliqui,  faciendum  exinde  pars  ip- 
sius  ecclesie  aut  cui  pars  ipsius  ecclesie  dederit 
a  presenti  die  quicquid  voluerit,  sine  omni  mea  et 
heredum  ac  proheredum  meorum  contradiciione. 
Si  quid  vero ,  quod  fulurum  esse  nou  credo ,  si 
ego  Matilda  comitissa,  quod  absit,  aut  ullus  de  he- 
redibus  ac  proheredibus  meis,  seu  quelibct  opposita 
persona  contra  hanc  cartulam  offersioiiis  ire  qiian- 
doque  ngere  temptaverimus,  aut  eam  per  quodvis  in- 
genium  infringere  quesierimus,  lunc  inferamus  ad 
illam  partem,  contra  quam  exinde  litem  intulerimus, 
mulla,  quod  est  peua,  auri  optimi  libras  mille,  argenti 
pondera  quatuor  milia,  et  quod  repetierimus  vendi- 
care  non  valeamus,  sed  presenshec  cartula  offersionis 
omnibus  lemporibus  firma  permaneat  atque  persistat. 
Et  bergamena  cum  atramentario  de  terra  levavi,  pa- 
gine  Guidonis  notarii  iradidi  et  scribere  rogavi,  ia 
qua  subter  conflrmans  teslibus  opluli  roborandam. 
Actum  Canusie  feliciter.  Matilda  Dei  gratia  siquidem 
in  hac  carta  a  me  facta  subscripsi.  -J-  Ego  Ardericus 
judex  inlerfui  et  subscripsi.  Ego  Ubaldus  judex  inter- 
fui  et  subscripsi.  Signum  manu  Attonis  de  Monte 
Barranzouis  et  Bonivicini  de  Canusia ,  rogati  testes. 
Ego  Guido  notarius  palatii  scrijitor  hujus  cartulam 
offersionis  post  traditam  complevi  et  dedi. 


LXXXXL     —    EXEMPLUM    CARTULE    DO.NATIO.MS    ET    LOCA- 
TIONIS  DE  INTEGRA  MEDIETATE  CASTRI   RaDICOFaNI '. 

In  nomine  Domini.  Anno  dominice  incarnationis 
M^c^L"!!!" ,  anno  viiii  domni  Eugenii  III  pape,  indic- 
tione  I,  mensis  madii  die  xxviiii.  Ego  quidem  Raine- 
rius  licet  indignus  abbas  venerabilis  monasterii  beali 
Salvatoris  de  Monle  Amiato,  consentientibus  fratribus 
meis  et  monachis  ipsius  monasterii,  Stephauo  presby- 


guarpr 


-  6  contradictionem  .\  —  9  oblationis  .\  —  il  que- 
15  oblationis  A  —   I8  scribi  .\  —  23  manus  A  — 
25  <sacri>  pal.  .\  —  26  oblationis  A 
28  Radicofini  A 


1.  Rome,  29  mai  1153.  —  Muratori,  .int..,  t.  III,  p.  793.  — 
Alblnus,  XI  6.  Rainier,  abbe  de  Monte  Amiata,  loue  au  pape 
Etigene  III  fi  moili(5  de  Radicofani  ot  de  ses  dependances.  — 
Avcc  cette  piece  commence  une  scrie  de  six  cbartes  relatives 
a  des  acquisitions  faites  |)cndant  le  ponlificat  d'Engene  III. 


LE  LIBER  GENSUUM 

lero  et  A.  diacono  el  H.  et  A.  conversisceterisque  fra- 
tribns  ipsius  monaslerii,  consentientibus  etiam  sub- 
scriptis  vasallis  ipsius  monasterii  et  teslibus  vocatis, 
liac  die  propria  spontaneaque  niea  voluntale  in  pre- 
sentia  domnorum  archiepiscoporum  Conradi  Sabinen- 
sis  ,  Tmari  Tusculanensis  ,  Hugonis  Hostiensis,  et 
coram  domnis  presbyteris  cardiiialibus  Gregorio  tituli 
sancli  Calixli,  liollando  cardinali  et  canceliario,  Hu- 
baldo  tituli  sancte  Praxedis ,  Ariberto  tituli  sancte 
Anastasie  et  Julio  tituli  sancti  Marcelli,  necnon  et  in 
presentia  domnorum  diaconorum  cardinalium  Odonis 
sancti  Georgii  ad  Velum  aureum,  Widonis  sancte  Ma- 
lie  in  Porlicu,  Johannis  sanctorum  Sergii  el  Bachi, 
Gerardi  sancte  Marie  in  Via  Lata,  et  B.  sanctorum 
Cosme  et  Damiani,  atque  coram  domnis  judicibus  Gre- 
gorio  Corano,  R.  primo  defensore,  Philippo  saccella- 
rio,  Mardone  protoscriniario,  GregorioCorano  et  Ilde- 
brandoAquependentis,  iapresentiaetiamadvocatorum 
Johannis  judicis,  H.  de  Scriniario,  Benedicto  de 
Leone  et  Bartolomei  ,  loco  et  concedo  vobis,  domino 
noftro  Eugenio  a  Deo  decreto  summo  et  universali 
pontifici  et  iu  sacratissima  sede  beati  Petri  apostoH 
pape  III,  et  per  vos  beato  Pelro  apostolorum  principi 
sancteque  Romane  ecclesie  omnibusque  veslris  catho- 
licis  succcssoribus  in  perpetuum,  id  est  medietatem 
integram  unius  castri  quod  vocatur  Radecofanum, 
cum  dimidia  in  inlegrum  parle  totius  curlis  et  cum 
tenimentis  suis  et  burgo  de  Calamala  et  bandis  et  pla- 
cilis  et  districtu  et  omni  honore  ipsius  castri ,  omnia 
in  integrum  pro  medietate  vobis  vestrisque  successo- 
ribus  loco  et  concedo,  exceptis  antiquis  possessionibus 
que  etiam  tempore  co[m]itum  per  spetiales  et  proprios 
ministros  monasterii  tenebantur  et  custodiebantur  ad 
usum  fratrum  ibidem  servieutium,  et  feodis  et  libella- 
riis  que  simililer  nomine  tanlum  monasterii  delinc- 
bantur;  reservato  eliam  monasterio  sancti  Salvatoris 
jure  ecclesiarum  quod  in  eis  habet.  In  burgo  quoque 
de  Calamala  redditus  panis  et  vini  qui  de  agris  et  vi- 
neis  solvitur,  pensiones  etiam  mouasterio  nostro  inte- 
gre  reservando.  Omnes  autem  homines  ipsius  castri 
vobis  vestrisque  catholicis  successoribus  contra  omnes 
homines  fidelitatem  jurabunt;  michi  quoque  abbati 
meisque  catholicis  successoribus  fidelitatem  facient, 
sic  tamen  ut  si  quando  ego  vel  successorum  meorum 
quilibet  preter   tenoreni    hac  cartula  comprehensum 


DE  LEGLISE  ROMAINE. 


381 


5  episcoporum  A  —  8  sanct 
primo-Corano  om.  A  — 
32  conditum  AC 


„.,..  A  —   II  Oddonis  A  —  I6  R. 

20  Barth.   A   —  26   Radecofinum  .\  — 


castrum  ipsum  vobis  vestrisque  successoribus  catholi- 
cis  sancteve  Romane  ecclesie  auferre  lemptaverimus 
vel  castrum  ipsum  vel  quamlibet  partem  ejuscuiquam 
in  feudum  vel  quolibet  alio  modo  concesserimus  aut 
concessum  servaverimus,  et  requisiti  infra  iii  menses 
non  emendaverimus,  a  fidelitate  abbalis  sint  soluti  et 
castrum  ipsum  in  jus  beati  Petri  et  sancte  Romane 
ecclesie  devolvatur.  Si  vero  domnus  papa  vel  succes- 
sorum  vestrorum  quilibet  mihi  vel  successorum  meo- 
rura  alicui  vel  monasterio  solvere  designatum  censum 
cessaveritis ,  vel  custodiam  nostram  vos  vel  custodes 
vestri  ejeceritis  ,  et  infra  tempus  subscriptum  noa 
emendaveritis,  tunc  a  fldelitate  vestra  vestrorumque 
successorum  solvantur.  Ad  inditium  autem  quod  cas- 
Irum  ipsum  monasterii  sancti  Salvatoris  juris  et  pro- 
prietatis  semper  existat,  ad  vestimenta  monacliorum 
vos  vestrique  successores  mihi  meisque  successoribus 
et  monachis  qui  pro  tempore  fuerint  sex  marchas  puri 
argenti  annis  singulis  mense  madio  pro  pensioneper- 
solvetis.  Hoc  eliam  duxi  adnectendum  ut  castrum  ip- 
sum  per  cuslodes  vestros  proprios  vestrorumque  suc- 
cessorum  assumptis  secum  duobus  vel  tribus  custodiis 
meis  meorumque  successorum  semper  leneatur,  per 
quos  et  per  alios  homines  ipsius  castri  a  vobis  vestris- 
que  successoribus,  sicut  quod  juris  beati  Petri  existit 
monasterium  ,  ipsum  cum  bonis  suis  a  pravorum  ho- 
minum  incursibus  defendatur,  nec  ab  eisdem  fraudu- 
lenter  nec  inalitiose  perturbetur,  et  ipsum  caslrum  in 
alicujus  alterius  domiaio  vel  potestate  sive  custodia 
nuUo  unquam  in  tempore  Iransferatur,  et  omnes  cus- 
todes  vestri  vel  vestrorum  successorum  qui  ibi  pro 
lempore  fuerint,  quod  mihi  et  monasterio  in  ipso  cas- 
tro  reservatum  est  mihi  meisque  successoribus  conser- 
vare  jurabunt.  Si  vero  supradictus  census  aliquo  casu 
per  tres  annos  solutus  non  fuerit,  et  vos  sive  succes- 
sores  vestri,  ter  requisiti,  et  in  quarto  anno  integrum 
persolvi  non  feceritis;  sive  eliam  custodes  monasterii 
ab  hominibus  vestris  de  castro  ejecli  fuerint  et  infra 
III  menses  postquam  tertio  requisiti  fueritis ,  super- 
adjecto  tempore  ad  iter  fatiendum  et  ad  custodiam 
monasterii  oportune  revocandam ,  sive  utri[u]sque 
partis  malitia  sufficienter,  reslituta  non  fuerit,  hec  lo- 
cationis  cartula  de  cetero  viribus  careat.  Si  quando 
etiam  Romanus  ponlifes  qualibet  ex  causa  castrum 
ipsum  ad  manus  suas  retinere  noluerit,  ipsi  mouas- 


14  indicium  .\  —  |5  monasterii  om.  A  —  I8  marcas  A  —  21  prop. 
vest.  A  —  22  custodibus  A  —  40  superabjecto  A  —  faciendum  A 
—  41  ulrisque  C  —  45  tenere  A 


182  LE  LIBER  CENSUUM 

terio  a[b]sque  impensarum  recompensationerestituat ; 
60  tamen  tenore  ul  quandocunque  idem  Romanus 
pontifex  qualibet  causa  vel  successorum  ejus  callioli- 
cus  quilibet  ad  suas  manus  caslrum  ipsum  revocare 
voluerit,  simili  tenoreabsque  conlradictioneet  impen- 
sarum  restitutione  ei  restituetur. 

Quam  scribendam  rogavi  Andream  scriniarium 
sancte  Romane  ecclesie  in  mense  et  indiclione  supra- 
scripta  prima.  Signum  manus  supradicli  Eugenii 
summi  et  universalis  ponlificis  et  in  sacralissima  sede 
beali  Petri  apostoli  pape  ni  conductoris  huju  w  pp 
reg.  Centius  Frajapanis  egregius  Romanorum  con- 
sul.  Johannes  Petri  Leonis  egregius  Romanoium 
consul.  Odo  Frajapane  strenuus  Romanorum  consul. 
Gratianus  filius  Owilionis  Petri  de  Leone  Romanorum 
consul.  Johannes  Frajapanis  filius  domni  Gentii  Ro- 
manorum  consuL  Petrus  Leonis  Petri  de  Leone  Ro- 
manorum  consuL  Obitio  Leonis  Petri  de  Leone  Ro- 
manorum  consuL  Stephanus  de  Thebaldo.  Jacinthus 
domni  pape  dapifer.  Stephanus  infans  fiHiis  Slephani 
de  Tebaldo.  Oliverus  Romani  de  Oliverio.  Wiscardus 
de  familia  domui  pape.  Johannes  Rantione.  Berardus 
frater  ejus.  Johannes  de  Bibiauo.  Rogerius  de  Lelulo. 
Guilto  supracoccus  domni  pape.  Petrus  Rilius,  Don- 
nellus,  Abbaiamonte  hostiarii.  Petrns  Scantio.  Ro- 
berlus  marescalhis  equorum  alborum.  Johannes  de 
Ancilla  Dei.  Litalduscognalns  ejus.  Benedictus  Zeno- 
iiis,  Petrus  Buccabella,  Toderus,  Gregorius  de  Ca- 
rello,  el  quainphires  alii  testes. 


30  LXXXXII.  —  EXEMPLUM  CAHTULE  PERMUTATIO.MS  ET 
EMPTIONIS  DE  INTEGRA  MEDIETATE  CIVITATIS  TuSCULANI 
ET  MONS  PORCULI   ET  MONTIS  FORTINI  '. 

In   nomine  Domini.  Anno  dominice  incarnalionis 


3  qualibet  causa  om.  A  —  9  <domni>  Eug.  A  —  I4  Oddo  A. 

—  16  Owicionis  A  —  16  Cencii  A  —  18  Obicio  A  —  I9  Tebaldo  A 

—  Jacintus  A  —  21  Thebaldo  A  —  Oliverius  A  —  22  Roncione  A 

—  24  supracocura  A  —  Ricius   A  —  25   Scancio  A  —  26   males- 
calcus  A 

31  civiTATis  om.  A  —  ET  posl.  Tusc.  om.  A  —  32  montis  A 


1.  Pres  du  castnnn  Fluminariae  (Pionibinai-a,  pies  de  la  sta- 
tion  de  Segni),  10  deccmbre  115L  —  Muratori,  t.  III,  p.  777; 
Theiner,  n«  18.  —  Albinus,  XI  7.  Odo  de  Columpna,  en 
son  noni  et  au  nom  de  son  frfere  Cassidonio,  cfede  au  pLipe 
Eugfene  III,  represente  par  Bcrnard,  cardinal  dc  Saint-Cle- 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

M°c°L°i°,  indictione  xv,  mense  decembrio  die  .\,  sep- 
tinio  anno  pontificatus  domni  Eugenii  III  pape. 
Ego  Odo  de  Cohimpna,  consentiente  fralre  meo  Garsi- 
donio,  propria  et  spontanea  mea  bona  voUintate  trado 
et  jure  proprietario  concedo  tibi  domno  Bernardo  car- 
dinali  sancti  Clemenlis,  recipienti  noniine  et  mandato 
doinni  papc  Eugenii  III  ad  partem  ecclesie  Romane 
e.'i  contractu  peiinutationis,  medietalem  totius  Tiiscu- 
lane  civitatis  et  arcis  ipsius  civitatis  cum  omnibus 
periinentiis  et  finibus  et  appenditiis  suis  et  accessio- 
nibus  et  ingrcssionibus  et  exitibus  suis,  cum  terris 
cullis  et  incultis,  pratis,  pascnis,  silvis,  fontibus,  ri- 
vis,  paludibus  el  domibus  urbanis  et  suburbanis,  vi- 
iietis,  olivetis,  castagnetis,  et  cum  omui  dominio  et 
guidonalico;  et  omne  jus  et  oinnein  actionein  quam 
in  predicta  civitate  et  ejus  pertinentiis  e.\  successione 
pareutum  meorum  habere  videor,  do  et  trado  tibi 
cum  oiniii  suo  districtu  ad  habendum,  lenendum, 
possidendum,  fruendum,  et  quicquid  dominus  uoster 
papa  Eugenius  suique  successores  facere  iiide  volae- 
rint,  fatieudum.  Item  concedo  tibi  prediclo  domno 
Bernaldocardinali  sanctiClemenlis,  ad  partem  domni 
pape  Eugenii  III  et  predicta  Roniana  ecclesia  ob  pre- 
dictam  permutatiouem,  Montem  Porculi  cnmomnibus 
suis  pertinentiis,  e.\ceptis  terris  de  Colnmpna  et  terris 
de  Zagarolo.  Insuper  pro  suprascripta  permulatione 
do  et  concedo  tibi  suprascripto  domno  Bernardo  car- 
dinali  ad  partem  suprascripti  domui  pape  et  predicte 
Romane  ecclesie  omnem  actionem  ct  exceptionem  et 
omne  jus  quod  ego  predictus  Oddo  de  Columpna  cum 
fratribus  meis  habeo  iu  castro  Montis  Fortini,  quod 
meum  est  ex  permulalione  quam  pater  meus  cum 
patre  Tholomei  fecit  et  pater  suus  violenter  el  dolo 
malo  possessionem  predicti  Montis  Forlini  palri  meo 
abstulit.  Omnem  igitur,  ut  predixi,  actionem  el  omne 
jus  quod  adrecuperandum  predictum  castrum  Montis 
Fortini  et  ejus  districtum  habeo,  tibi  predicto  Ber- 
nardo  cardinali  ad  partem  piedicti  domni  pape  et 
predicte  Roinane  ecclesie  ex  causa  predicte  peruiuta- 
tionis  cedo  et  liado  et  tribuo.  Pro  qua  permutatione 


3  Oddo  A  —  10  appendiciis  A  —  14  castanetis  A  —  18  districto 
A  —  20  suique  <;catholici>  A  —  21  faciendum  A  —  22  <predicti> 
domni  .\  —  28  pape  <Eugenii>  A  —  33  Tolomei  A  —  40  concedo  A 


ment,  la  moilie  de  Tusculum,  Monle  Poizio  et  les  droils  qu'ils 
ont,  lui  et  ses  freres,  sur  Monte  Forlino,  en  6change  de  Trevi 
et  d'tuic  somme  d'argcnt. 


et  cessioneet  tiaditioneegoOddodeColumpiiaaccepia 
te  domno  Bernardo  cardinali,  utdixi,  sancti  Clemen- 
tis,  ex  mandato  predicti  domni  pape,  tolum  castrura 
Trebani  proprietario  jure  et  centum  decem  libras  de- 
nariorum  papiensium  et  cxl  libras  denariorum  lucen- 
sium.Quam  meam  permulationem  et  omnium  predic- 
tarum  rerum  traditionem  et  cessionem  ,  sicut  supra 
legitur,  ratam  habere  minimeque  corrumpere  et  ab 
omni  personaomni  temporedefenderememeosquesuc- 
cessores  promitto.  Que  omnia  si,  ut  predictum  est,  non 
fecerimus  et  non  observaverimus,  obligo  me  meosque 
successores,  et  perstipulationem  spoudeo  nomine  pene 
duplum  suprascripte  rci,  quam  tibi  trado,  preslare  tibi, 
qui  supra,  cardinali  sancti  Clemcntis  ad  partem  pre- 
dicti  domni  pape  Eugenii  et  predicte  Romane  ecclesie ; 
et  pena  soluta,  omnia  que  superius  leguntur  firma  et 
illibata  perveniant.  Actum  prope  castrum  Fluminarie 
in  ecclesia  sancte  Marie,  presentibus  bonis  hominibus, 
quorum  nomina  subtus  leguntur,  quia  in  tali  ordine 
hec  scribere  rogavi  domnum  Johannem  notarium  ad 
futuram  rei  memoriam.  Decibilis  testis  rogatus,  Gotti- 
fridus  Montiscelli  teslis  rogatus  ,  Johannes  Runtio  de 
Raiauo  testis  rogatus,  Donnellus  testis  rogatus,  Mala- 
volta  testis  rogatus.  Ego  Johannes  Signinus  sancte 
Romane  ecclesie  [notarius]  scripsi  et  talesignum feci'... 
Predicte  etiam  permulationi  assensum  prebuit  Grego- 
rius  Pascibove,  anno  dominice  incarnationis  et  indic- 
tione  suprascripla,  die  xvii  mensis  decembris,  pre- 
sente  nie  Johannes  suprascripto  notario  et  presentia 
Docibilis  dapiferi  domni  pape  et  Johannis  Runtionis 
et  Donnelli  rogatorum  testiuin.  Actum  est  autem  hoc 
in  domo  sancte  Lucie  Juxta  eandem  ecclesiam  et  ro- 
gatu  predicti  Gregorii  Pascibove.  Hec  scripsi  ego 
Johannes  notarius  Signinus  domni  pape  scriniarius 
et  tale  signum  feci  '. 


LXXXXIII.  —  Tr.\nscriptum  cartule  Odonis   Frage 

PANE    SUPER    EADEM    RE   ^. 


In  nomine  Domini.  Anno  dominice  iucaruationis 


10  sicut  (!  —  13  supradicte  A  —  17  permaneant  A  —  19  subter 
A  —  21  Anle  nomina  A  cruces  apponit.  —  22  Monticelli  A  — 
Runcio  A  —  25  notarius  om.  C  —  29  Johanne  A  —  <:in>  pres.  A 
—  30  Runcionis  A  —  36  Oddonis  Frajapane  A 


1.  Le  signe  est  ilans  le  iiis.  d'Alljinus;  il  semble  devoir  se 
lire  FECI. 

2.  29  dcccmbre  1I.V2.   —  Muratori,  Ant.,  t.  III,  p.  779.  — 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  I/EGLISE  ROMAINE.  383 

«"c°L°ii<>,  indictione  prima,  mense  decembris  xxvmi, 


septimo  anno  pontificatus  domni  Eugenii  III  pape. 
Ego  Oddo  Frajapane  profiteor  me  recepisse  triginta  11- 
bras  denariorum  papiensium  a  domuo  Bernardo  car- 
dinali  sancti  Clementis ,  mandato  domni  Eugenii 
pape  III  solvente,  pro  omni  jure  pignoris  Tusculane 
civitatis,  quam  ab  Odone  de  Columpna  intus  et  foris 
habebam  et  possidebam.  Promitto  etiam  libi  prenomi- 
nato  domno  Bernanio  cardinali  sancti  Clementis,  vel 
alii  nomine  sancte  Romane  ecclesie  accipienti,  reddere 
instrumenla  pignoris  que  a  prenominalo  Odone  de 
Columpna  accepi,  si  aliquo  tempore  invenire  potuero; 
quod  si  noii  fecero,  ipsa  instrumenta  pignoris  nullius 
momenti  sint,  et  hoc  omni  tempore  in  sua  firmitate 
permaneat.  Hec  omnia  que  supra  notantur  rata  ha- 
bere  minimeque  corrumpere  me  meosque  successo- 
res  promitto.  Quod  si  non  fecero  et  omnia  que  supra 
dicta  sunt  uon  observavero,  obligo  me  meosque  suc- 
cessores  tibi  domno  Bernardo  cardinali  sancti  Cle- 
mentis  tuisque  successoribus,  recipienti  pro  ecclesia 
Romana,  pene  nomine  xl  libras  denariorum  papien- 
sium;  soluta  pena  cartula  in  sua  permaneat  firmitate. 
Unde  hii  sunt  testes  : 

Docibilis  dapifer,  testis  rogatus. 

Johannes  Runtio  de  Rajauo,  testis  rogatus. 

Donnellus,  tesiis  rogatus. 

Ego  Johannes  Signinus,  sancte  Romane  ecclesie 
notarius,  rogatus  scripsi  et  tale  signum  feci  •. 


LXXXXIIII.  —  Instrumentum  castri  Vetralli  domno 

EUGENIO  PAPE  CONCESSI  *. 

In  nomine  Domini.  Ego  Assalitus  filius  quondam 


I  xxvni  A  —  2  septimo-pape  om.  A  —  9  Bercardo  .\  —  ii  Od- 
done  A  elc.  —  19  Bercardo  A-—  24  A  appingil  cruces.  —  Deci- 
bilis  A  —  25  Runcio  A  —  29  Tilulus  est  manus  posterioris  (c); 

De  VeTR.HLLA   DATA  IN   BENEPLACITO  PAPE  ECGENIl   .\C 


Albinus,  XI  8.  Odo  Fiajapane  jcconnait  avoir  recu  du  pape 
une  somme  de  30  livres,  moyennant  quoi  il  donne  mainlevee 
d'une  hypotheque  prise  sur  les  droits  qu'Odo  de  Columna 
possedait  a  Tusculum. 

1.  Ici  encore  le  signe,   reproduit  dans  le    ms.  d'AIbinus, 
semble  pouvoir  se  lire  FECI. 

2.  Theiner,  n»    17.  —   Albinus,  XI  9.  La  piece  n'est  pas 


384 


LE  LIBER  CENSUUM 


comitis  Girardi  de  Guitlo,  in  presentia  domnorum 
Centii  et  Odonis  Frajapane  et  Jacinli  dapiferi  el  judi- 
cum  Alberti  de  sancto  Gemino  et  Gregorii  Corani,  et 
teslium  Guiscardi,  Rogerii  de  Letulo,  Stephani  de 
Theophilatto,  Johannis  de  Boviano,  Nicholai  de  Bene- 
incasa,  do  me  in  manus  Eugenii  III  pape,  interve- 
nientibus  prp  eo  domno  Ubaldo  presbytero  cardinali 
sancle  Praxedis  et  domno  BoUando  presbylero  rardi- 
nali  et  cancellario,  id  est  personam  meam  el  omnia 
bona  et  jura  mea  que  habeo  vel  mihi  pertinent  in  Ve- 
tralla,  in  castro  et  rocha,  inlus  et  deforis  ;  ita  tamen 
ut  provideat  de  me  et  jure  meo  de  Vetralla  quicquid 
volueril  et  sibi  placuerit,  ad  libitum  et  beneplacitum 
suum. 


15   LXXXXV.  —  De  Petboniako  pro  cc  lii 

PIGKOni  HOMANE  ECCLESIE '. 


US    OBLIGATO 


lu  nomino  domini  Ihesu  Christi,  anno  ejus  incar- 
nationis  m°c"xl°vi  ,  temporibus  domni  Eugenii  III 
pape,  anno  ejus  secundo,  in  mense  decembris,  die  vr, 
indictione  viii.  Certum  est  me  Girardum  comitem  de 
Vetralla  piopria  et  sponlanea  mea  voUintate  obliga- 
visse  vobis  domino  meo  Eugenio  pape  vestrisque  ca- 
nonicis  successoribus  pro  pignore  in  summa  ducenta- 
ruin  librarum,  unum  caslrum  meum  quod  vocatur 
Petronianum  cum  omnibus  finibus  et  redditibus  suis 
et  accessionibus  suis  et  generaliter  cum  omnibus  que 
ad  ipsum  castrum  pertinere  vidcntur,  ut  ab  hac  pre- 
senti  die  jure  ipolhece  sit  vobis  libera  facultas  iu  su- 
pradiclum  castrum  iutroeundi ,  habendi,  possidendi, 
tenendi,  fruendi,  usque  ad  illud  lempus  quo  ego  jam 
diclus  Girardus  comes,  vel  mei  heredes  a  vobis  do- 
miuo  meo  Eugenio  vestrisque  canonicis  successoribus 


I  Gerardi  A  —  2  Oddonis  A  —  5  Nicholay  A  —  6  manibus 
<doinni>  A  —  II  rocca  A 

15  Petrognano  A  —  16  RoM.  ECCL.  om.  A  —  18  domini  <nostri> 
A  —  21  mea  <bona>  A  —  28  ypoth.  A 


datee,  mais  ellc  est  du  meme  temps  que  les  piocedentes.  —  Le 
aeigneur  de  Veli-alla  remet  la  place  aux  mains  d'Eugene  IIL 
1.  6  decembie  1146  (con-iger  iml.  VIIII).  —  Muratoii,  Ant.. 
i.  II,  p.  559.  —  Albinus,  XI  10.  Girard,  comte  de  Vetialla, 
remet  au  pape  Eugene  III  le  chateau  de  Petrignano ,  entie 
"Vetralla  et  Vilerbe  (cf.  BuU.  Vat.,  t.  I,  p.  91,  et  Milanges , 
t.  'Vll,  p.  144),  comme  gage  d'une  creance  de  200  livres. 


DE  UEGLISE  ROMALNE. 

supradictum  castrum  a  nexu  pignoris  liberaverimus. 
Quod  si  ego  supradictus  Girardus  comes  vel  mei  he- 
redes  aliquo  tempore  pro  suprascriplo  castro  agere, 
litigare,  causari  vohierimus  per  nosmelipsos,  vel  per 
summissam  aliquam  nostram  personam  facere  templa- 
verimus,  ab  omni  insurgenti  homine  jure  defendere 
noluerimus  aut  non  poterimus,  tunc  componere 
promittimus  nos  nostrosqne  heredes  vobis  domino 
nostio  Eugenio  vestrisque  canonicis  successoribus 
nomine  pene  centum  libras  infortialorum  ;  et  post 
solutam  penam  liec  charlula  nomine  ipothece  compo- 
sita  Grma  permaneat.  Quam  scribendam  rogavimus 
Guinizonem  Dei  gralia  judicem,  coram  testibus  in- 
frascriplis,  iu  mense  el  indictione  suprascripta  : 

Laudulfus,  rogatus  lestis. 

I;itolfus,  rogatus  testis. 

Presbyter  Willermus  testis. 

Oderisius  de  Vetralia,  rogatus  testis. 

Bonus,  rogatus  testis. 

Ego  Winizo  judex  rogatus  scribere  hujusmodi  car- 
tulam  scripsi  et  complevi. 


LXXXXVI.  —  De  Plazano  et  Mauako  piGiNoni  obligatis 

PRO  XLII  LIBRIS  LuCEKSIBUS  *. 

In  nomine  sancte  et  individue  Trinitatis.  Auno  do- 
minice  incarnationis  m^c^xl^viiii",  indictionexi.mense 
junii,  die  ii,  temporibus  domni  Eugenii  III  pape. 
Manifestus  sum  ego  Hainerius  Girardi  comitis  fiUus 
quod  vobis  domino  meo  Eugenio,  Dei  gratia  summo 
pontiflci,  et  sancle  Romaue  ecclesie,  pro  xl  et  ii  Ubris 
denariorum  lucensium  quos  negoliatoribus  abstuli, 
ea  que  in  Plantiano  et  Mairano  mei  juris  habeo  intus 
vel  foris,  jure  pignoris  obUgo  cum  introiUbus  et  exiti- 
bus  illorumque  uUlilalibus;  tali  videlicet  pacto,  ut  si 


4  causare  A  —  ll  car. 
nizo  A 

23  Luc.]  AFFOR.  A  ;  eli 
tum  est  super  rasuram 


17  Guilielmus  A  —  20  Gui- 


n  i)i  C  fuisse  videlur,  iiam  Luc.  scrip- 
27  Rayn.  A  —  29  SLII  A  —  30  lucc.  A 


1.  2  juin  1149  {ind.  XII).  —  Muialoii,  Ant.,  l.  II,  p.  559.  — 
Albinus,  XI  11.  Rainier,  fils  du  comle  de  Vetrulla  Girard, 
remet  au  pape  Eugcne  III  ses  chAtcaux  de  Piazzano  et  de 
Mazzano,  conimo  gage  d'une  somme  de  42  livres.  Les  localitSs 
dont  il  est  question  ici  se  trouvaient  au  sud  de  Sulri.  Cf.  To- 
massetti,  Camp.  Rom.,  t.  I,  p.  371,  n"  4'.i,  61,  62. 


a  presenti  die  iisque  ad  Xativitatem  Domiiii  presentem 
ego  vel  mei  heredes,  vel,  si  sine  heredibus  decessero, 
Tancredus  vel  sui  heredes,  vel,  si  sine  heredibus 
defecerit,  Offreducii  filii  vel  illorum  heredes,  supra- 
diclos  denarios  non  reddiderimus,  supradicla  pignora 
habealis  iisdemque  pro  velle  fruamini,  quousque  su- 
pradictam  pecuniam  ego  vel  mei  heredes  lestamentarii 
vel  legitimi  solvemus.  Si  vero  ad  predictum  diem  Na- 
tivitatis  non  reddiderimus,  fructuumque  molestiam 
vohis  vel  vestris  catholicis  successoribus  fecerimus, 
dupluin  componere  promitlimus  vel  mei  heredes  vobis 
vel  vostris  catholicis  successoribus.  Sin  autem  ego  vel 
niei  heredes  testameutarii  vel  legilimi  vobis  vel  vestris 
caiholicis  successoribus  supradictam  pecuuiam  solvere 
parali  erimus  ct  accipere  nohieritis,  [vejstra  auctoritate 
in  supradictis  pignoribus  ingredi  nobis  sit  licitum. 

Signum  manus  Rainerii  qui  hanc  cartulam  scribere 
rogavit.  Sigiia  manuum  Senebalii  Kuberti  fllii,  et  vice- 
comitis  Velralle,  et  Fuscor.is  Pontii  fiUi,  el  Warnerii 
de  Biterbio,  Guidouis  Hollandi  flUi,  qui  rogati  sunt 
testes. 

Kgo  Petrus  judex  VetraUe  hanc  cartam  pignoris 
scripsi  atqiie  complevi. 


LXXXXVll.  —  QuoD  CASTiiUM  Mohicicla  juris   beati 

I^liTUI  SIT  '. 

In  nomine  Patris  et  Filii  et  Spiritus  sancti.  Anuo  vi 
pouiificalus  doniui  Gregorii  pape  VII,  mense  novem- 
biis  dio  .\v:i,  indu-lione  ii,  Rome.  Ego  Marro  Gisleri 
fllius  habitator  iu  ducatu  Spoletano  pro  redemptioue 

.w  aiiime  mee  et  parentum  meorum  dono  trado  atque 
offero  beato  Petio  Apostolorum  piiiicipi  et  super  al- 
taie  ejus  omnia  que  mihi  peitiueiil  de  castro  quod 
vocatur  Moricicla,  positum  inter  Muricem  el  Clari- 
giiauum,  quod  conquisitum  habeo  per  concambiatio- 

:. .  neiii  a  Litaldo  et  Hugoue  nepotibus  Hugonis  fllii  As- 
(■;tii  iu   [ilelie  de  Luzzano,  reservato  usufructu  diebus 


3  vel  si]  ct  si  A  —  5  Jcderinius  .\  —  6  hisJciuque  A  —  II  pro- 
mittinius  <ego>  A  —  15  noslra  C  —  17  cruces  appingit  A 


1.  Ilome,  17  nov.  1078.  —  Miiraloii,  Ant.,  t.  IV,  p.  243.  — 
Albiiius,  XI  12.  Marro,  fils  de  Gislei-,  du  duche  de  Spolelc, 
oITie  d  saiiit  Pierre  le  cbateau  dc  Morciccbia.  Cette  piece  a 
dcja  i5te  aii.ilysee  ci-dessus,  p.  354,  §  78.  Cf.  p.  84  b. 

LlBER    CeNSUUM.    I. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L't;GLISE  ROMAINE.  38» 

vite  mee  et  Brittuli  filii  mei  et  filiorum  Briltuli  si 
masculi  fuerint.  de  li-cilimo  conjugio  procreali. 


LXXXXVIII.  —  Du  ADQuisiTio.NE  ConcLANi  •. 

Aniiodominiceincariiationis:.i°c°L<'viii"',  pontiticalus 
vero  domiii  Adriani  IIII  papc  anno  1111°,  viii  kl.  septem-       5 
bris,  Boso  sanclorum  Cosme  et  Damiani  diaconus  car- 
diiiaUs,  domui  papo  camerarius,  et  Raimundus  sanctc 
Marieiu  Via  lata  diaconuscardinalis  receperunt  muni- 
tionem  castriCorclaiiidemanu  Buccaleonis,elcoipora- 
liter  investiti  sunt  ab  eodem  Buccaleone  de  ipso  castro      10 
cum  omnibus  pertinentiis  suis  per  catartionem  porte 
predicti  castri.  Prefatus  vero  Buccaleon  absolvitomnes 
homines  illius  castri  a  jnramento  fideUtalis  quo  ei  le- 
nebantur,  precipiens  eis  ut  domiio  pape  Adriano  suis- 
que  successoribus  de  cetero  fideles  existant.  Tunc  Ste-      m 
phania  mater  et  Odo  de  Gardeia  consobrinus  cjusdem 
Buccaleoiiis  reruiaverLiut  iu  manibus  predictorum  car- 
dinalium  quicquid  juris  videbantur  habere  in  ipso 
castro  et  insuper  idem  Odo  juramento  firmavit  se  ob- 
servaturum  perpetuo  refutalionem  ipsam.  Hec  autem      20 
omuia  facta  snnt  in  presentia  P.  urbis  prefecti,  Roge- 
rii  domni  pape  subdiaconi,  Gregoiii  judicis  de  Cora, 
Petri  huticularii,  Benedicti  Zenoiiis,  San.xonis  de  Ma- 
cello,  et  aliorum   plurimorum   circumastantium  iam 
miUtum  quam  mas.saiiorum  Corclanensium  et  servien-      23 
lium  de  civitate  CasteUana  et  Vileibio. 


LXXXXVIIII.    —    CAnTi.LA    BuccALEO.vis    de    eadem 


lu   iiomiue  Doniini.  Aniio  ejusJem  incarnationis 


3  ACO.  A  —  7  Raym.  <diaconus>  .\   —  8  diaconus  om.  A 
16  Oddo  {bis)  X  —  23  Saxonis  de  ilarcello  A 


1.  25  aout  1158.  —  Albinus,  XI  27.  Proces-vcrbal  de  la 
leniise  du  ( hatcau  de  Corcbiano  (au  S.-O.  de  Gallese)  au.x 
cardinaux  Boson ,  camerier,  et  Raymond.  Ici  commonce 
uiie  serie  de  picces  (98-120)  toutes  affiirentes  au  pontificat 
d'.\drien  IV. 

2.  Narni.  4  aodt  1158.  —  .Muiatoii,  Ant.,  t.  1,  p.  139.  — 
Albinus,  XI  28.  Boccaleone,  seigneur  de  Corchiano,  vend  cette 
place  au  pape  .\drien  IV  pour  140  livres.  —  Boson,  Vic 
d'Adrien  IV  (t.  />.,  t.  II,  p.  396)  :  Cumparavit  enim  caslrum 
Corclani  a  Duccaieone  pro  CXL  libris  afforliatorum. 

49 


386 


LE  LIBER  CENSUUM 


w°c°L°viii°,  indiclionu  vi,  anno  iiii  ponlificalns  domni 
Adriani  pape  IIIl,  mense  angusto,  die  xxvii.  Ego 
Buccalnonis,  luilla  vi  roactus  neque  dolo  indnctns, 
sed  propria  niea  voluntate  bona,  rcfuto,  rennnlio  el 
s  concedo  nomine  transaclionis  omne  jus  omnemque 
rationem,  si  quam  habeo  vel  habore  videor,  tam  ex 
parle  patris  quam  usu  vel  consueludine  in  caslro 
Corclani,  intus  seu  foris,  in  diversis  vocabulis,  elom- 
nibus  corum  utililalibus,  tam  in  terris  cullisvel  incul- 
le  tis  qiiam  in  domibus  habitatis  et  inhabilalis,  vobis 
domiio  ac  patri  Adriano  pape  et  voslris  omnibus  ca- 
tholicis  siiccessoribus  in  perpeluum  ;  pro  eo  quod  vos 
tradidistis  mihi  centum  xl  libras  Lucoensium  monete 
ad  bcneplacilum  meuin.  Ideoque  volo  ut  totiiin  qnod 
15  superius  legitur  sil  ratum  el  firmum  jure  Iransaclio- 
nis,  refutalionis  et  cessionis  in  perpetuum.  Quod  si 
ego,  vel  mei  heredes  aul  aliquis  per  me,  contra  hoc 
inslrnmentum  venire  lemptaverimiis,  aul  non  defen- 
derimus  vobis  veslrisque  successoribus  contra  omnes 
20  homines  omni  tempore,  promillimus  vobis  vestrisque 
successoribus  castrum  meuni  Carnanum  habere  jure 
proprietatis  nomine  pene,  et  pena  soluta  hoc  instrii- 
mentiiin  Iransaclionis  a  me  faclum  firnium  per- 
maneat. 
25  Hoc  factuni  est  Narnie,  die  Mercurii,  juxtaecclcsiam 

beati  Juvenalis,  in  palatio  domni  Petri  episcopi,  iH  iii 
presentia  domini  pape  Adriani  et  doinnorum  cardina- 
lium  atquealiorum  bonorum  hominum  quam|>hi:inin, 
ante  quos  siipradiclus  Buccaleon  manu  siiasacrosanclis 
30       evangeliis  observare  juravit. 

Ubaldus  presbyler  cardinalis  tiluli  Sancte  Praxcdis, 

Octavianus  presbyler  cardinalis  lituli  Sancle  Ce- 
cilie, 

Johannes    presbyter    cardinalis    lituli    Sanclorum 
3.5       Johannis  et  Pauli, 

Hildibrandus  presbyter  cardinalis  Sancti  Apo.stoli, 

Guido  Cremensis  presbytcr  cardinalis  Sancle  Marie 
Transtiberim, 

Willelmiis  presbyter  cardinalis  liluli  Sancti  Peti-i 
40       ad  Vincula, 

Magister    Haimundus   diaconiis    cardinalis    Sancte 
Marie  in  Via  Lata, 

Petrus  episcopus  Narniensis, 

presentes  fuerunt.  Iiiter  quos  Manasses  judex  Ne- 
43       piscinus  fuit,  Johannes  Bonusmarescallusdomni  pape, 


4  propria  liberaque  niea  bona  vol.  refuto  A  —  15  ac  A  —  16  con- 
cessionis  A  —  36  Hykl.  A  —  41  Uaj'm.  A  —  44  Nepesinus  A  — 
45  marescalcus  A 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

Alexius  pincei'na  doiniii  pa[)0,  Petriis  biitilgeriiis, 
Johannes  Riccius  de  cnria,  Viiitio  et  Petriis  filius 
Leonis  Berardi,  Hodulfus  Siiigoretti,  Johaniies  Hai- 
nerii,  Malapetia,  Donadeus,  Lassaboves ,  Petriis  Ca- 
puanus,  Narnienses;  Astaldus  Romanus ;  Maximus 
judex  Ulriculanus ;  Fiisciis  Tliebaldi,  Nontevolci, 
Vitervienses  ;  Malagonella  Tudertinus  et  Rainaldus 
Bonicomitis  de  Asprula  rogati  lestes  sunt. 

ij4  Ego  Egidius   nolarius  a   domno  papa  Celestino 
rogatu  Bucaleonis  complevi  etscripsi. 


C.  —  ExEMPLUM  c.AnTnLi;  Steph.\nie  M.\Tnis  Bucc.^leo- 

NIS    DE    E.-iDEM    HE  '. 

Iii  nomine  Doinini.  Anno  dominice  incarnalionis 
M^c^Loviii",  anno  iiii°  ponlificatus  donni  .^driani  IIII 
pape,  indictione  vi,  mense  augusti,  die  xxx.  Kgo  ijui- 
dem  Stephania  quondam  iixor  Hanulii  Farulfl  propria 
spontaneaque  mea  voluntate  pro  redemplione  aiiime 
mee  et  predicli  viri  niei  dono  et  concedo  et  renunlio 
atque  refiito  omnc  jiis  omnemque  rationcrn  et  accio- 
nem  elquicquid  jiiris  habeo,  id  est  in  castro  Corclani, 
intus  vel  extra,  domibus,  ortis,  campis,  vineis,  silvis, 
aquis,  piscariis,  molendinis  et  quicquid  juris  habco 
sive  pro  pigiiore  seu  prodonatione  sive  pro  sucessione 
Gaile  filie  mee  el  inter  vivos  dono  cum  omnibus  suis 
pertinentiis  tibi,  domno  Bosoni  Dei  gratiadiacono  car- 
dinali  sanctorum  Cosme  ct  Damiani  et  suprascripli 
domni  pape  camerario,  recipieiili  pro  domno  papa  el 
suis  successoribus  ad  ulililatein  et  proficiium  sancte 
Romane  ecclesie  in  perpetuum  ;  ideoque  ab  hodienia 
die  licentiam  et  potestalem  habealis  tam  vos  quam 
successoresveslriibidemintraiidi,  utondi,  fruendi,  pos- 
sidendi,  vcndendi,  donandi,  commutandi  et  fac[ieiidi] 
quodcumqne  facere  voluerilis  in  perpetuum.  Sed 
quieti  ac  pacifici  perinanealis  vos  et  successores  vestros 
a  ine  heredesquc  meos  amodo  ct  iisque  in  sempiter- 
iium.  Faclum  est  hoc  Narnie  iii  palatio  episcopi  ante 


2  Vuicio  .\  —  6  '1 
16  Ranucii  A  -  I 
orc  C  —  35  ct  hcr 


l.li  .\  —  8  sunl  lesles  .\  —  10  Buccaleonis  .\ 
ica  <bona>  A  —  19  acUonem  A  —  32  fa- 
bus  meis  A 


].  Narnj.oOaoul  1158.  —  Albiniis,  XI,  '29.  Stcplianic,  m6ro 
dc  Boccaleone,  renoncc  a  tous  scs  droits  sur  le  chatcau  dc 
Corcliiano,  cnlrc  les  niains  liu  caidin.al  Boson,  camfirier 
d'.Adricn  IV. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


387 


istos  lesles  :  Bonedicliis  de  Zeiio,  lestis;  Pelrus  de  Ro- 
dulfo,  tuslis;  Joliaimes  Feno  de  civitale  Castellana, 
teslis;  Malabrauca,  testis;  Sasso  de  Zambona,  teslis. 
Eadeni  die,  circa  vesperas ,  in  ecclesia  sancti  Juve- 
nalis  de  Narni,  predicla  Stefania  prefatam  donationem 
ct  refulationem  quam  feceral  sub  presentia  Bosonis  •  et 
domni  pape  el  sancte  Romane  ecclesie  in  perpetunm, 
sacramcnto  loiporaliter  preslito  omni  tempore  vite 
sne  esse  observaturam  promissa  in  perpeluum.  Quam 
siribendam  rogavi  Alexium  scriniarium  sancte  Ro- 
mnne  ccclesie  in  mense  et  indictione  suprascripta  vi. 
Sigiiuni  manus  suprascripta  Stephania  qui  lianc  car- 
tulam  donatione  et  refutalione  fieri  rogavi.  Factum 
esl  ante  preseiitiam  Gregoiii  judicis  Corani  et  istos 
testes  :  Benediclus  de  Zena,  teslis;  Petrus  bulicula- 
rius,  teslis;  Donnillu,  testis ;  Johannes  Rizzu,  leslis  ; 
Richaido  cavalerius,  testis.  Ego  .\le.\ius  Dei  gratia 
sancte  Romane  ecclesie  scriniariusetsupradicli  domni 
pape  piccrna  coin[)levi  et  absolvi. 


GI.  —  TiiANScniPTUM  CARTULE  Oddonis  de  Poli  de  tot.a. 
TERnA  SL'A  QIJAiM  B.  Petro  et  sancte  Ro.mane  ecclesie 

I.N  rROPRIETATEM   DONAVIT  IN  PERPETUUM  '. 

In  noinine  Domini.  Anno  dominice  incarnalionis 
m"c"l°vii°,  anno  vero  tertio  pontificatns  domni  Adria- 
iii  IIII  pape,  indictione  v,  inense  januario,  die  xvii. 
Quoniam  e.\emplo  veterum  sapientum  usijue  ad  nos 
multis  auctorilalibus  siguificat[o]  protractum  cst  ut 
memoria  gestaruni  rerum  litteris  commcndetur,  qua- 
tinus  earum  in=pcctione,  omni  oblivionis  nube  amota, 


I  testis  cst  A  —  3  Saxo  .\  —  s  Narnia  .\  —  8  sacramcnto-per- 
petuum  om.  \  —  12  suprascripte  Stefanie  que  .\  —  i3  lionationis 
et  rcfutationis  f.  rogavit  A  —  i«  istis  testibus  .\  —  is  Zena  t. 
<esl>  A  —  buttic.  A  —  17  Ricc.  A  —  I9  pinccrna  A 

27  significatur  AU 


1.  Ce  passage  cst  gravcment  altere.  II  semble  qu'il  faille  re- 
t.iblir  :  Bosonis  domno  papeets.  R.  e promisit  in  perpeluum. 

2.  17  janvier  1157.  —  Muratori,  .Ant  ,  t.  1.  p.  675;  Tlieiner, 
11»  li.  —  Albinus,  XI  30.  Odon  de  Poli  donne  au  pape 
Adrien  IV  scs  terres  dc  Poli,  Fustignano,  Anticoli,  Rocca  dc 
Nibli,  Monte  Manno,  Guadagnolo,  Saracinesco,  Rocca  dc  Muri, 
Caslel  Nuovo.  Les  terrcs  de  Poli ,  Fustignano  ct  Guadagnolo 
lui  etaieiU  contcstOcs  par  Tabbaye  de  Saint-Grcgoire  in  clivo 
Scauri;  v.  Annal.  Camatd.,  t.  IV,  p.  615.  —  Boson,  /.  c.  :  totam 
ierram  Oddonis  de  Puli  in  perpetuam  s.  Petri  lieredilalem  nichi- 
lominus  ar^juisivtt. 


veritas  apud  homines  clarescere  possit;  idcirco  ego 
quidem  Oddo,  qui  vocor  de  Poli,  hac  die,  propria 
spontaneaqne  vohmtate  mea  et  inter  vivos  non  causa 
niortis  investiens,  ad  propiiam  perpetuamque  lieredi- 
tatem  trado,  dono,  et  otfero  Deo  et  bealo  Petro  apos-  s 
tolo  et  tibi  prediclo  domino  patri  et  totins  christia- 
nitalis  capili  Adriami  II II  pape  tuisque  successori- 
bus  in  perpetuo,  et  cui  largiri  et  concedcre  volueris; 
id  est  totam  et  in  integrum  meam  lcriam ,  videlicet 
Poli  et  Fiistuano,  et  .\nticuli,  et  rocha  qne  vocatur  lo 
de  Nibli,  et  monte  qni  dicitur  Manno,  et  Gadabiolo, 
et  Sarracenisco,  et  rocha  que  vocatur  de  Muri,  et 
Castellus  novus  ;  et  nbicumqne  mihi  in  aliis  locis  el 
vocabulis  quolibet  modo  pcrtinet,  una  cinu  omnibus 
suis  edificiis,  munitionibns,  turribus,  domibus,  oitis,  is 
canapinis  el  vineis,  terris,  scmentis,  villis,  silvis  et 
pantanis,  pratis  et  arnariis,  fonlibus.  rivis  aque  aqna- 
rumque  discursihus,  aqnimolis  el  lacora,  montibus, 
collibus,  plagis  et  planitiis,  vacunni  et  plenum,  et 
cum  omnibus  suis  usibus  et  utililatibus  vel  perti-  ;o 
nentiis;  sicut  inihi  predicta  omnia  quocumque  modo 
competunt,  taliter  ea  libi  tuisque  successoiibns  coii- 
cedo,  et  inter  vivos,  non  causa  morlis,  iirevocabiliter 
douo  eloITero,  et  invesliens  ad  perpctuam  heredila- 
tem  trado;  ila  ut  amodo  iu  antea  licentiam  et  polesta-  »5 
tem  habralis  ibideni  intioeundi  videlicct,  frticndi, 
possidendi,  et  qnicquid  volueritis  faciendi  sine  mca 
meorumque  herednm  contrarietate.  Qiiod  si  contra 
hec  que  dicta  sunt  quodam  modo  veiiire,  et,  si  opus 
aut  necesse  fuerit,  .si  eain  defendere  noluero  aiit  uon  30 
poluero,  tam  ego  quam  mei  heredes  simus  tibi  Inis- 
que  successoribus  composituri  pro  pena  centum  libias 
obrizi  auri  ;  et  soluta  pena  hec  perpetna  donalfonis 
caitula  firina  iiichilominus  et  stabilis  permaneat. 
Quam  scribendam  rogavi  Astaldnm  saiicle  Romane  35 
ecclesie  scriniariuin,  in  mense  el  indictione  snpra- 
scripta  v. 

Signum  manus  prcdicti  Oddonis  hujus  cartule  ad 
conflrmandiim  qnod  superius  dicere  rogavit. 

Testes  :  Oddo  scilicet  Pelri  Benedicti  de  Bona  de      « 
Insula,  Petrns  Qlius  quondatii  .\le.\andri  Cirici  domne 
Bone,  Berardus  de  Rigofrigidu,  .A.le.\ius  scrinarius  de 
Albano,  Pelrus  Ritins,  Petrus  buticularius. 


3  mca  <:conccelo>  A  —  10  Fustuanum  et  .\nliculum  et  roc- 
cam  ...  ct  niontem  ...  et  Gadabiolum  et  Sarracinescum  et  roc- 
cam  ...  CastcHum  novum  A  —  16  villis]  vallibus  A  —  18  lacubus 
A  —  30  si  om.  A  —  34  ct  stab.  nich.  A  —  40  de  arde  insula  om. 
A  —  42  Rigofrigido  A  —  43  Riccius  A 


383  LE  LIBER  CENSUUM 

Ego  Aslaldus  Domini  gralia  sancte  Romane  ecclesie 
scrinarius,  sicut  rogalus  fiii  el  vidi  et  andivi,  scripsi, 
complevi  et  absolvi. 


cn. 


EXEMPLUM  ALTERIUS  CAnTULE  SUPER  EADEM  RE  ' 


In  nomino  Domini.  Anno  dominice  incarnaliouiset 
celera  usque  idcirco^.  Nos  qiiidem  Rollandus  presbyter 
cardinalis  tiluli  sancti  Marci  domni  pape  cancellarius 
et  Roso  diaconiis  cardinalis  sancti  Cosme  et  Damiani 
domui  pape  ramerarius,  ex  mandato  et  voluutate  pre- 
dicti  domni  Adriani  IIII  pape,  hac  die  propria  spon- 
taneaque  noslra  voliiutate  siciit  ipse  nobis  commisitet 
potestatem  dedit,  concedimus  et  investiuuis,  Iradimus 
et  in  feudum  damus  tibi  Oddo  de  Poli  et  heredibus 
tuis  legilimis  quos  sibi  in  -estamento  constitucrit  iu 
perpelunm,  id  est  Poli  et  Susliniano  et  Anticuli  et 
rocca  que  vocatnr  de  Nibli  et  cetera  ut  snpra,  cum 
omnibus  suis  pertinentiis,  sicut  ecclesie  beati  Petri 
apostoli  et  predicto  domno  Adriano  quocumque  modo 
competit,  taliter  eas  tibi  concedimns,  tradimus  et  in 
feodo  damus,  sub  hac  conditione  quod  tu  et  su- 
pradicli  heredes  tui  et  heredes  heredum  tuorum 
ii)  perpetuum  predicto  domno  pape  et  successoribus 
suis  facies  et  facient  in  perpctuum  fidelitatem  sius 
alio  feudo.  Et  hoc  feudum  jam  dictus  domnus  papa  et 
successores  sui  tibi  et  supradictis  heredibus  in  perpe- 
tuum  auferre  pro  nulla  re  potestatem  habeaut,  nisi  tu 
et  heredes  tui  iu  nobis  vel  coutra  nos  aliqnid  tale 
quod  absit  feceiitis,  quod  juste  et  jnditio  luorum  bo- 
norum  parium  amittere  debeatis  qui  in  te  inimici- 
tiam  iion  habeant,  et  iusuper  licenciam  habeas  pro  tua 
anima  centum  Hbras  luccenses  vel  valens  centum  li- 
bras  relinquere,  ita  ut  amodo  iu  antea  ut  predictum 
est  licentiam  et  potestatem  habeas  ibidem  intioeundi, 
tenendi,  possidendi,  lucrandi,  et  ut  superius  dicit  fa- 


I  Dei  A 

6  ceteia  <ut  supra>  A  —  6  Uolaiidus 
9  camerarii  A  —  15  Fustinianum  A  —  Ai 
blis  A  —  17  pertinentibus  .\  —  20  feutlui: 


rum  A  — 
16  de  Ni- 


1.  Meine  jour.  —  Albinus,  XI  31.  Lcs  cardinaux  Roland  et 
Boson,  au  nom  du  pape  AJiien  IV,  donnent  en  fief  a  Odon 
de  Poli  les  terres  dont ,  par  la  cliarte  prOcedonte,  ii  venait  de 
faire  don  au  Saint-Siege. 

2.  Voycz  la  charle  pr(^c6dente,  p.  3S7  6,  1.  1. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

ciendi.  Qnod  si  conlra  hoc  qne  dicta  sunt  quodam 
modo  venire  temptaverimus  et,  si  opus  aut  uecesse 
fiierit,  si  eam  defendere  nohimus  aut  non  poterimus, 
tam  nos  quam  nostri  successores  simns  tibi  tuisque 
heredibus  composituri  pro  pena  centum  libras  auri  el 
sohita  pena  hec  cartula  firma  permaneat.  Quam  scri- 
bendam  rogavi  Astaldum  scrinarium  in  mense  el  in- 
dictione  suprascripta  v.  Signum  manus  >J<  supradicti 
Oilaudi  presbyteri  cardinalis  caucollarii  et  Bosouis 
diacoui  cardinalis  camerarii  liujus  cartule  rogatoris 
ad  confirmaudiim  quod  superius  legilur.  Odo  filius 
quoudam  Petri  Benedicti  de  Bona  de  Insula  testis, 
Berardus  de  Rigofrigido  testis,  Ale.xius  scriniariiis  de 
Albano  testis,  Petrus  Riciiis  testis,  Petrus  buttilierius 
testis.  —  Ego  Astaldus  Domini  giMtia  ctc.  ut  supra. 


CIII.    —   EXEMPLU.y   CARTUIE  VENDITIONIS   DUOIiUM   MOLEN- 
DINOnUM    APUn    SANCTAM    Christinam    POSITORUM    FACTE 

A  FiLiis  Ugomm  comitis  de  Calmanoiare  •. 

Jn  nomiiio  Domini.  Anno  dominice  incarnationis 
M^c^L^vii",  aiiiio  tenio  poulilicatus  domni  Adriaui  IIII 
pape  ,  indictionc  vi,  mensis  octobris  die  xi.  Nos  Aldi- 
brandiuus  et  Bernardiuiis,  filii  quondam  Ugoliui  co- 
mitis  de  Calmaniarc,  vendimus  et  piiblice  per  hoc 
iustrumentum  corporaliler  tradimus  tibi  Adriano 
pape,  a  Deo  decrelo  summo  pontifici  et  universali 
pape,  tuisqiie  cathoHcis  successoribus  et  saucte  Ro- 
mane  ecclesie  in  perpctuum,  ad  veram  hereditatem 
perpetuamque  proprietatem ,  id  est  duo  niolendiua  in 
integrum  ,  cum  ferratura  et  cunciatura  sua  et  aque- 
ductu  eorum  et  omnibus  pertineiitiis  suis,  posita  ad 
sanclam  Chrisliuain  in  loco  qni  dicitur  Bulsuni,  sicut 
iiiler  suos  conclauduntur  fines ;  qualiter  nobis  perti- 


3  si  eam]  ca  A  —  7  rogavimus  A  —  8  A  geminat  critcem  — 
IS  Dci  A 

18  CalmaNiaRE  A  —  21  mensc  octub.  .\  —  22  Hugolini  A  —  24  tibi 
<;doiuno  nostro>  A  —  25  pape  om.  \  —  28  propriamque  perpe- 
tuitater.i  A  —  31   Bulsinu  A 


i.  11  octobre  1157.  —  Muralori,  Ant.,  t.  II,  p.  561.  — 
Albinus,  XI  32.  Aldibrandin  el  Dernardin  ,  fiis  d'Ugolin  . 
comtc  de  Calmaniare,  vendent  au  pape  Adricn  IV  deu,x  mou- 
lins  situesa  I3olsenc.  —  Boson  ,  /.  c.  ;  Duo  guoqiie  oplima  mo- 
lendina  posita  apud  s.  Christinam  ab  Hdcbrando  cl  Bernardo, 
filiis  Ugolini  eomitis  de  Calmangiare  pro  CXC  libris  monete  niclU- 
lominus  comparavit. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMALXE. 


noiit  jnre  heredilaiio  vel  quolibel  inodo  ,  taliter,  siciit 
dictiun  est,  ad  pi-oprietalem  vendimus  et  tradimus, 
[jro  centum  nonaginta  libris  aflortiatonim,  quos  nobis 
pro  toto  pretio  dedistis  in  omnem  veram  decisionem. 
Et  ab  hodienia  itaque  die  licentiam  et  potestatem  ha- 
bealis  intrandi,  tenendi,  uteiidi,  fruendi,  dotiandi, 
commulandi,  et  quicquid  volueritis  ad  proprietatem 
faciendi.  Nos  autem  et  nostri  herodes  defendere  pro- 
miltimus  ab  omiii  homine,  si  necesse  fuerit.  Quod  si 
contra  liec  que  dicta  sunt  quolibet  modo  venire  at- 
temptavorimus  et  ciiucta  que  dicta  sunt  non  obser- 
vaverimus,  ct  si  opus  et  necesse  fiierit  et  si  ea  defen- 
dere  noluerimus ,  tam  nos  quam  nostri  heredes 
componamus  vobis  vestrisque  successoribus  pro  peua 
supradicta  pretium  duplum  ;  et  solula  pena  hec  ven- 
ditionis  cartnla  perpetuo  firma  permaneat.  Quam  scri- 
bendam  rogavimus  Andream  scriniariuui  in  meuse  et 
indictione  supradicta  vi. 

Signum  *^  manus  supradictorum  Aldebrandiui  et 
Bernardini  filiorum  Ubolini  de  Calmaniaie  hujus 
carlule  rogatorum. 

Johannes  Bonus  domni  pape  marescallus,  Bibianus 
de  sancto  Apostolo,  Petrus  Ricius,  Donnellus,  Nar- 
nienses ;  Beraldus  de  Thebaldo ,  Rodulfus  de  Se- 
morecto,  Guido  de  Bono  Dei,  Octavianus  Anastasii, 
Carboncellus  de  Radicofano ,  Wicardus,  Rolandiiius 
parlicarius  de  Ferentino,  llditius  judex,  Raiuerius 
Trigintacoste,  milites  Tusci ;  Fortisguerra,  Bernardi- 
nus  filius  Willelmi,  Ranutius  de  Bernardino,  Wil- 
lelmusde  Montorio,  Aldebrandiaus  do  Drudulo  ,  Ho- 
landus  de  Ezzolo,  Buccaneccla ,  Rusticus  de  Ermi- 
nola,  Arlottus  de  Belizzo,  testes. 

Ego  Audreas  scriniarius  sancte  Romane  ecclesie 
et  sacri  Ijaleranensis  palatii  complevi  et  absolvi. 


CIIIL  —  AlIUD  TnANSCHIPTUM  CARTULE  QUAM  PREOICTI 
COMITES  J.  ET  B.  DE  TOTA  TERRA  SUA  BEATO  PeTRO 
ET    DOMNO    PAPE    FECaRUNT  '. 

In  iiomino  Domini  et  cetera.  Nos  Aldebrandinus  et 


12  et  si  om.  A  —  22  malescalcus  A  —  24  Tebaliio  A  —  Senio- 
ritto  A  —  26  Wiccardus  A  —  27  Ildicius  A  —  29  Ranucius  A  — 
Guillelmus  A  —  32  Belizo  A 


\.  M6me  date.  —  Miu-atoi-l,  Anl.,  l.  I,  p.  631.  —  Albinus, 
XI  33.  Lcs  m6mes  rcslituent  ;ui  pape  Adilen  IV  ct  au  Saint- 


Bernardinns  a  presenti  die  donamus  et  concedimus  et 
per  hoc  instrumentum  tradimus  tibi,  domno  Adriano 
a  Deo  decreto  pape  IIII,  vcstrisque  catholicis  successo- 
ribus  et  sancte  Romane  ecclesie  ad  proprietatem  iii 
perpetuum,  id  est  totam  terram  noslram ,  videlicet 
fraclam  filii  Azonis,  curiam  de  Marisano,  medieta- 
tem  Orzoli ,  CoUem  Longum ,  Getonam ,  Sanctam 
Crucem,  Sanctam  Luciam,  roccam  Sancti  Stephani , 
Ripesenam,  medietalem  Preceni ,  quartam  partem 
Biceni ,  et  generaliter  ubicumque  lege  et  ralione  no- 
bis  aliquo  modo  aliquid  compelit  vel  competere  pote- 
rit,  qualiter  nobis  pertinent  jure  hereditario  vel  ali- 
quo  modo,  taliter  eas  vobis  concedimus  pro  multis  et 
gravibus  olTensis  quas  vobis  domno  pape  vestrisque 
predecessoribus  et  curie  Roinane  sepe  fecimus.  Et 
quia  easdem  prenominatas  terras  de  jure  et  dominio 
beati  Petri  aperte  fnisse  comperimus,  ideoque  eas  vo- 
bis  libere  restituimus,  tradimus,  concedimus  etlargi- 
niur  atque  sponte  offerimus  pro  redemptione  anima- 
rum  nostrarum  et  parentum  nostrorum  ;  ut  ab  ho- 
dierna  itaque  die  licentiam  et  potestatem  habeatis 
intrandi,  tenendi,  utendi,  fruendi,  vendendi,  donandi, 
comrautandi,  et  quicquid  volueritis  ad  utilitatem  et 
usum  beati  Petri  et  sancte  Romane  ecclesie  perpetuo 
placuerit  faciendi.  Nos  autem  et  nostri  heredes  de- 
fendere  promittimus  ab  omni  homine ,  si  necesse 
fuerit  etc. ;  pena  centum  auri  libras. 

Johannes  Bonus  domni  pape  marescallus  et  ceteri 
testes  supradicti. 


GV.  —  Aliud  transcriptum  cartule  domni  pape  de 
eadem  terra  quam  eisdem  comitibus  in  benefitium 
concessit*. 

In  nomine  Domini,  et  cetera  ut  supra.  Ego  Adria- 


II  aliquo  modo 


28  raalescalcus  A 


Siege  les  lciTes  qu'ils  possedent ,  comme  repai-ation  des 
offenses  dont  ils  se  sont  rendus  coupables.  Bosoo,  /.  c.  : 
Totam  eliam  eorundem  comitum  terram  sicut  continetur  in  pu- 
blico  eorum  instrumento  quod  est  in  arcivis  repositum  in  pro- 
priam  beati  Petri  heredilalem  per  ipsorum  spontaneam  donatio- 
nem  recepit. 

I.  Mcme  date.  —  Albinus,  XI  34.  Adrieu  IV  retrocede  a 
IldebrandiQ  et  Bernardin,  a  litre  de  fief,  les  terres  qii'ils  vien- 
ncnt  de  lui  reslitiier. 


390 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMALNE. 


niis  sancte  scdis  apostolice  papa  IIII,  consensu  et  vo- 
luntate  fralrmn  meoinm,  videlicet  Ubaldi  presbyteri 
cardinalis  titnli  sancle  Praxedis,  Ubaldi  litnli  sancto 
Crucis,  Julii  lituli  sancti  Maroelli,  Heniici  tituli 
sanctorum  Nerei  et  Achillci,  Bosonis  diaconi  cardi- 
nalis  sanctoruin  Cosme  el  Damiani,  camerarii  noslri, 
el  Alberti  dinconi  cardinalis  sancli  Adriaui,  concedi- 
mus  vobis  Aldebrandino  et  Bernardino,  filiis  quondam 
Ubolini  comitis  de  Calmaiare,  vcstrisque  legitimis 
filiis  et  filiabus  vostris;  si  antem  sine  legilimis  filiis 
et  filiabus  decesseiitis,  infra  nominate  lcrre,  quas  vo- 
bis  concedimus,  in  jnre  et  dominio  beati  Petri  libere 
remaneant,  id  est  fiactam  filii  Adzonis,  et  cetera  ut 
supra;  posite  autem  sunt  predicte  lerie  in  episcopali- 
bus  Snanensi,  Urbevelano,  Tudertino,  Clusino,  juris 
beali  Petri  et  sancle  Romane  ecciesie ;  ad  leiiendnm, 
ulendum  ,  fruendum,  meliorandum  ,  et  sicnt  dictum 
est,  teneudum,  fK)ssidenduni,  pro  eo  qiiod  hominium 
nobis  fecislis  el  fidelitatem  nobis  nostrisque  catholi- 
cis  successoribus  ct  saucte  Romane  ecclesie  jurastis, 
et  stratam  omni  tempore  el  omnibuspersonis  servare, 
exceplis  publicis  latronibus  et  inimicis  ecclesie  Ro- 
mane  et  vesliis,  ita  tamen  si  formani  peregriuorum 
non  portaveriiit;  ct  treugam  jnrare  et  observare  pro- 
misistis,  si  alii  compares  veslri  juraveriut  elobserva- 
verinl.  Ro(X'am  saiicti  Stephani  cuslodieiidim  damus 
Scarlatano  de  F^adicofano  el  Orlandino  fratri  suo  et 
filiis  Belizi,  cl  si  fidelitatcm  nobis  feceriiU,  cnm 
expensis  vestris  [icr  quim|ue  conlinuos  annos;  lali 
condilione,  quod  si  aliqoa  causa  in  stiata  otTendciitis, 
et  iiifra  oiio  dies  reijuisili  non  emendavei  itis,  tuiic 
prenominata  locca  sancti  Stephaniin  jurc  el  dominio 
beali  Pelri  absolute  remaneat.  Si  vero  in  treuga  vel 
contra  hospitales,  lemplares,  clericos,  monachos  offen- 
deritis,  ct  infia  quindecim  dics  requisiti  non  emen- 
daverilis,  Iniic  prenominala  rocca  sancti  Stephani  in 
jure  et  dominio  beati  Pelii  remaneat.  Ecclesias,  cle- 
ricos,  monachos  de  teira  veslra  ita  fovetis  et  serva- 
bilis,  sicut  alii  nostri  fidele»  suas  ecclesias  clericosque 
suos  et  monachos  servant.  Nulli  alii  pio  loco  conces- 
sionem  istam  in  partem  vel  in  totum  dabitis  vel  alie- 
nabilis,  nec  alicui  persone  veudetis  seu  alieuabilis, 
priusquam  domiio  pape,  qui  pro  lempore  fuerit,  et 
sancle  Romane  ecclesie,  juslo  videlicel  prelio  mi- 
nuendo  in  duodecim  denaiiis  pro  unaquaque  libra. 
Quod  si  einere  et  alienationem  ipsam  recipere  nolue- 


a  Hubaldi  A  —  9  Calmaniare  A  —  24  treguam  A   —  27  Radi 
cofino  A  —  31  reijuisitis  A  —  33  ticuguam  A 


rit,  dabilis  ei  snprascriptum  cominus,  et  vendelis 
seu  alienabitis  tali  persone  que  nobis  placeat,  sine 
malitia;  salvo  semper  jure  et  dominio  beati  Pelri  et 
sancte  Romane  ecclesie.  Guerram  el  pacem  per  perso- 
nas  vestras  et  predicUs  lerras  ad  mandatum  Romani 
pontificiset  Romane  ccclesie  facietis  vos  et  filii  vestri. 
Filii  vero,  ct  generi  vestri  qui  lenas  ipsas  partemve 
earuin  tenebunt,  nobis  nostrisque  catholicis  snccesso- 
bus  fidelitatcm  el  homiiiinm,  guerram  et  pacem ,  ad 
mandatum  nostrum  noslrorumqne  successorum  fa- 
cient;  t.^-eugam,  stiatam,ecclesias,  hospitales,  temj^la- 
res,  clericos  ct  monachos  se  nou  offendere  jurabuiit. 
Alioquin  si  qui  ita  non  fecerinl,  sive  quid  adversus 
ea  fecerint,  a  jure  iiostre  conce.ssioiiis  esperles  rema- 
nebuiit.  Nos  autem  et  iioslri  successores  defendere 
promitliinus  ab  omui  homiue  si  necesse  fuerii,  secnn- 
duu!  offiiium  noslrnin. 


CVl.  —  ScniPTLu  ccxve.\t:onis  i.\teu    dommm    .\d»ia- 

.NU.M  P.iPAM  IIII  ET  UkBEVKTA.NOs'. 

Aiino  iiicarnaliouis  Dominice  m^c^l^vii",  iiiJictioiie 
VI,  mense  februarii,  facliim  esl  hoc  pactuin  iutcr  doin- 
num  papam  Adrianum  et  populuni  Urbevelaiium,  ex 
parle  domni  pape  mcdiaiitibus  Jnlio  tituli  saiicli  Mar- 
celli,  et  Bernardo  tiluli  saiicti  Clemenlis,  et  Rollando 
lituli  sancti  Marci  et  caiuellario,  et  Hcnrico  tiluli 
sanclorum  Nerei  et  Achillei  presbyteris  cardinalibus, 
et  lacincto  sancte  .Maric  iu  Co.^midin,  ct  Johannc 
Neapolitano  sanctorum  Seigii  et  Bachi,  et  Bosone 
sauctorum  Cosme  et  Dainiani  diaconis  cardinalibus; 
ex  parle  vero  Urbevetaunrum  mediantibus  liocco 
priore  saucti  Conslantii  ct  consulibus  Willehuo  Johan- 
nis  Lupi  el  Pelro  Aibeiici  et  nobilibus  viris  Willclmo 
Beccaio  el  Nero.  Fecerunt  siquidem  prefali  consules 
ligium  hominium  domno  pape  et  fidelitatem  sibi  et 
successoribus  suis  catliolice  inlranlibus  secundum 
tenorem  juramenli  quoJ  faciunt  ei  alii  fideles  sui  de 
regalibus;  quam  etiam  lidcditalem  prestitit  ei  populus 


1  commiuus  .\ 
22  Cenuvenlanum  C,  cor 
—  33  Beccano  C,  corr.  c. 


30  lienevpDtanoram  C, 


I.  i'Oviier  1158.  —  Muralori,  t.  IV,  p.  35;  Tueiocr,  ii»  23. 
—  Albinus,  XI  35.  Ccltc  coiivcniion  cst  posiericuie  de  deux 
ou  trolsans  a  la  rccu|jc'ratioii  d'Orviclo,  incntlonnee  par  Uoson 
dans  .sa  vie  d'Adrien  IV  (/,.  /'.,  l.  II,  p.  4). 


LE  LIBER  CENSLUM 
Uibevetanus secundum  consuetudinem  aliarum civita- 
tum  domni  pape.  Et  hanceandem  fidelitatem  si  requi- 
sita  fuerit  a  domno  papa  vel  si  ipsi  sponle  obtulerint  eam 
renovabunt  ei  singuli  consules  ot  successoribus  suis 
cum  novus  successerit  consulatus  in  civilate  Urbe- 
vetana,  prestito  tamen  ei  benefitio  decem  librarum  ;  et 
cum  redierint  a  curia  precipient  populo  sub  tenoro 
juramenli  quo  ei  lenebuntur  nt  juratam  fidelitatem 
domno  pape  firmiter  teneant  et  observent,  Et  cum  novi 
sustitunntur  in  Uomana  ecclesia  Romani  pontifices, 
consulcs  et  populus  Urbevetauus  jurabunt  eis  sicut 
modo  fecerunt  domno  Adriano,  non  requisito  alio  bene- 
ficio  nisi  x  librarum  pro  consulibus.  In  expeclitionibus 
domni  pape  servienl  ei  a  Tintihano  usque  Sutrium  et 
ad  Tintinnanum  ct  Sntrium.  Juravernnt  eliam  quod 
s»curitatem  prestabunt  domno  pape  si  aliquando  vo- 
luerit  accedere  ad  civitatem  Urbevetanam  et  omnibus 
euntibus  ad  ipsum,  remanentibus  secum  et  redeunti- 
bus  ab  ipso.  Domnus  papa  preslitis  jurameutis  a  con- 
sulibus  et  populo  Urbevetano  dedil  eis  pro  beneficio 
ccc  libras  affortiatorum  ;  et  receptis  fidelilatibus ,  si 
buri.'enses  Aquependenlis  voluerint  redire  ad  manda- 
tum  domni  pape,  studeal  domnus  papa  de  pace  refor- 
manda  inter  eos,  non  tamen  violenter  sed  de  coni- 
ventia  parlium. 


GVII.  —  EXEMPLUM    r.ARTULE    PERMLT.ATIOXIS    DE   BrITTIS 
ET  MONTE  SAXOTI  JoHA.N.MS  '. 

lu  nomine  Domini.  .Anno  dominice  incarnauouis 
M''c°L°vii"',  anno  iii  pontificatus  domni  .Adriani  IIII 
pape,  indict.  v,  mense  aprilis  die  viii,  ego  Adinulfus 
filius  quondam  Pandalfi  de  Aquino  propria  mea  vo- 
luntate  cambio  et  permuto  tibi  domno  .\driano  a  Deo 
decreto  summo  poutifici  et  universali  pape  III I  et  per 


U  Tintinnano  A 
31  Panduia  c 


24  convcnientKT  .\ 


1.  8  aviil  llbT.  —  Miiratori,  t.  III,  p.  797.  —  Albintis,  XI 
36.  Adinulf,  fils  de  Pandiilf  d'Aquino,  6change  avec  le  pape 
Adriea  IV  le  si.xieine  de  deux  chSlellenies  situees  a  Monle- 
Libietti  en  Sabine,  conlre  le  si.\ieme  de  la  chatellenie  de 
Monle  San  Giovanni  (au  nord  de  Ceprano) .  daiis  la  Canipanie 
romaine.  Les  chartes  u«  107-111  sont  toutes  relatives  a  cet 
echange ;  le  pape  coulractait  avec  quatre  personnes,  les  fils 
de  Pandulf,  c'est-a-dire  Adinulf,  Landulfet  Lando.chacun 
pour  un  sixiemc,  ot  lcur  oncle  Rainicr,  pour  la  moitie  restante. 


DE  LEGLISE  ROMAI.NE.  391 

te  sancte  Romane  ecclesie  omuibusque  veslris  calho- 
licis  successoribus  ad  proprielatem  in  perpetuum,  ia- 
lervenientibus  pro  le  procuralorio  noiuine  domiao 
RoUando  lituli  sancti  Marci  sancle  Romane  ecclesie 
caacellario  et  Ubaldo  tiluli  sancte  Crucis  presbyteris 
cardinalibus,  id  est  sextam  integram  parlem  duoruni 
castrorum,  unius  destructi  et  unius  integri,  cum  rocca 
sua,  cum  domibus  suis  inlns  et  deforis,  cum  terris  et 
vineis,  ecclesiis,  silvis,  paludibus  et  pantauis,  et  cum 
placitis  et  districto  suo  et  omnibus  suis  usibus,  utili- 
talibus  ac  pertinentiis,  posilis  in  territorio  Sabineasi. 
in  loco  qui  dicitur  Brilti,  sicul  inter  suos  concludunlur 
fines,  sicut  mihi  pertincnt  jure  heredilario  aul  quali- 
cunque  modo,  sic  tibi  et  sancte  Romaue  ecclesie  sicul 
dictum  est  cambio  et  pormuto.  Pro  eo  quod  vos  dedistis 
mihi  causa  permutalionis  seslam  partem  castri  qnod 
vocatur  Mons  sancti  Johaunis  cum  domibus,  terris, 
vineis  et  cum  placito  et  districto  suo  et  cum  omnibus 
suis  pertiuentiis,  posilis  lerritorio  Campanino,  sicut 
inier  suos  concluditur  fines  et  sancte  Romane  ecclesie 
pertinet.  Insuper  ego  vel  aliqui  fratrum  meorum  qui 
castrum  tenere  debent  fidelitatem  et  hominium  facere 
debent  domno  pape  .\driano  et  suis  catholicis  succes- 
soribus  et  sancte  Romane  ecclesie,  et  quicumque  per- 
petuo  castrum  teuueriut  adjuvare  per  personas  suas  et 
per  castrum  illud,  et  guerram  et  pacem  facere  contra 
omnes  homines,  et  servire  domno  pape  el  successori- 
bus  suis  et  sancte  Romane  ecclesie,  sicut  ex  aliis  Cam- 
panio  baronibus  ad  mandatum  et  preceptum  saucle 
Romane  ecciesie ;  el  omnes  alii  tam  fratres  mei  qnam- 
que  patruus  meus  et  filii  sui,  et  omnes  simililer  qui 
iii  castio  partem  habebunt,  jurabuut  ipsis  qui  fidelita- 
tem  juraveninl  domino  pape  eis  castrum  quod  pcr  se 
vel  suas  submissas  personas  non  aufereut  neque  de 
jure  et  dominio  domini  pape  et  catholicorum  succes- 
sorum  suorum  et  sancte  Romaiie  ecclesie  subtrahen;; 
immo  si  ecclesie  Romane  opus  fuerit  absolvent  homi- 
nes  suos  de  predicto  castro  a  sacramento  et  eis  preci- 
pient  ul  adjuveiit  ecdesiam  Romanam  cum  eis  qui 
ecclesie  Romane  fidelitate  tenentur  coutra  omues  ho- 
mines.  Et  jurabuul  omnes  hunc  contractum  adimplei  e 
et  observare  sicut  superius  dictum  est.  Et  ab  hodierna 
die  licentiam  el  polestatem  habeatis  intrandi,  teneudi, 
ntendi,  fiuendi,  vendendi,  locandi,  conmul[a:ndi  ol 
quicqiiid  volueritis  ad  usum  et  ulililatem  b.  Pelri  per- 
petuo  placuerit  faciendi,  e.^ccpto  Odoiie   Bobonis  et 


8  suis  01)1.  A  — 22debent  <et  patiuus  mei-.s  vcl  .-Uiquis  aiiorum 
uorum  similiter  qui  castrum  teuerc  debent>  .\  —  n  conmutendi  C 


)2  LE  LIBER  CENSUUM 

patre  suo  et  fralribiis  suis  germanis  et  consobrinis  et 
patruis  et  avunculis  suis,  quibus  aliquo  modo  vel  con- 
tractu  non  dabilis,  concedelis,  seu  alienabitis;  et  de- 
fendere  promitto  ab  omni  homine,  si  necesse  fuerit; 
pcna  alteri  pnrti  legilimo  stipulanli  xx  librarum  auri. 
Hii  sunt  testes  :  Centius  Fraiapane,  Oddo  et  ceteri 
nepotes  ejus. 

Johanues  Petri  [jeonis. 

Oddo  Benedicti  de  Bona. 

Oliverius  rioinaui  de  Olivorio. 

Barlolomeus  de  Taliacozzo. 

Landinulfiis  de  Stracato. 

Baiualdus  de  Avellano. 


,Vin.  —   E.XE.MPLUM   ALTElilLS  CAHTULE  DE  EADEM  RE  '. 

In  nomine  Domiui,  et  cetera  ut  supra.  NoscirJina- 
les,  scilicet  Hollandiis  aposlolice  sedis  cancellarins  ti- 
luli  sancti  Mirci  cardinalis  ct  Ubaldus  titiili  sancte 
Crucis,  procuratores  domui  pnpe  Adriaui,  e.\  ipsius 
mandato  et  precepto  cambiamus  et  permutamus  tibi 
Landulfo  filio  quoudam  Pandalfi  de  Aquino  tuisque 
hcredibus  et  successoribus  in  perpetuum,  id  est  sex- 
tam  partem  castri  quod  vocatur  sancli  Johaunis  sicut 
sanctc  Romaneecclesie  pcrtineut,  cum  distrirto  et  pla- 
cito  suo,  domibus,  terris,  viuuis,  silvis,  pahidibus  et 
panlanis  et  cum  omuibus  suis  perliueuliis,  positum 
lerritorioCampaniiio,  sicutiulerfiiosconcliiditurriaes, 
sicut  domno  pape  et  P.omaue  eccbsie  pertiuel,  sic  libi 
damus  et  permutamus,  tali  vero  lenore  et  (  -nditione 
ut  tu  vtl  aliquis  fratrutn  tuorum  qui  castrum  tenere 
debent  et  patruus  tuus  vel  aliquis  filiorum  suorum  si- 
miUter  qui  castrum  tenere  debeut  et  quicunque  per- 
peluo  castrnm  tenuerint,  fidelitatem  et  hominium  fa- 
cere  debent  domno  pape  .Adriniio  et  suis  catholicis 
successoribus  et  sancle  Homane  ecclesie,  adjuvare  per 
personas  suas  et  per  ipsum  castrum,  guerram  et  pa- 
cem  facere  contra  omnes  homines  el  servire  domno 
pape  et  successoribus  suis  et  saiii-.te  Homane  ecclesie, 


16  Rolandus  A  —  20   Pandulfi 
23  pertinct  A 


22  vocalur  <mons>  A 


1.  Mcme  date.  —  Alljinus,  XI  37.  Les  caidinaux  Roland  et 
Ubald  echangent,  au  noin  du  pape,  un  antie  sixienie  de  Mont- 
Saint-Jcan  contre  un  autie  sixidnic  dc  Monte  Libretti ,  avec 
Landulf ,  frtre  de  l'Adinulf  mentionne  dans  la  cliarle  prece- 
dente. 


DE  L'EGLISE  ROMALNE. 

siciit  ex  aliis  Campanie  baronibus  ad  mandatum  et 
preceplum  sancle  Hoinane  ecclcsie.  Et  omnes  alii  tam 
fratres  tui  qnamqui;  patnius  tuus  et  filii  sui  et  omnos 
similiter  qui  in  casinim  partem  habebunt  jurabunt 
ipsis  qui  fidelitatem  juravoruiit  domno  pape  quod  eis 
castrum  per  se  vcl  per  suas  submissas  personas  nou 
auferent  nequede  jure  et  domiuiodomui  pape  etcatho- 
licorum  succcssorum  suorum  et  saucle  Homane  eccle- 
sie  subtrahenl.  Inimo  si  ecclesio  Houiane  opus  fuerit, 
absolvoiit  homines  snos  de  predicto  castro  a  sacra-  i» 
mento  ot  eis  precipieiit  ut  adjuveiit  ecclesiam  Roma- 
nam  cum  illis  qui  ecclesie  Homane  fidclitate  tenen- 
tur.  Et  jurabunt  omnes  hunc  conti-actum  adimplere 
ct  observare  sicut  siipeiius  diclnm  est  Ideo  hanc  per- 
miitationom  facimus  quia  tu  dedisti  snpradicto  domiio  ri 
pape  et  suis  catholicis  successoiibus  ot  sancteliomauo 
ecclcsie  se.xtam  paitein  diiorum  castroriim  que  vocan- 
tiir  Britli,  iiiiius  integii  ot  alteriiis  destriicii,  ciun 
omnijius  peitiiieiiliis  suis,  siciit  iu  cartam  a  te  per 
euiidem  sciiuiariiim  cominutalioiiis  saucte  Homaiie  -'" 
ecclesie  factam  coiitmetur.  Ita  iit  ah  hac  hora  liceii- 
tiam  et  potestatem  hiibeas  tu  et  herodrs  lui  iii  predic- 
lam  se.xtain  partem  intraudi,  tonondi,  fniendi  olpossi- 
dendi,et  faciendi  quicqiiid  voluorilis  in  perpotuum, 
secuudum  qiiod  pertinent  sancte  Romane  ecclesie,  :"• 
tali  quidem  conditioue  iit  lu  vel  heredos  tui  partein 
ipsam  de  castro  nou  vendetis  vel  alio  modo  alienabitis 
alicui  persone  que  moretur  ultra  flumen  Ceperani ; 
nisi  forle  intor  vo-,  si  forte  aliquaiido  volneritis  por- 
tioneiii  vost!niii  ipsius  caslri  alieiinre,  ciiin  jucdictis  3» 
honeribus  ol  conditionibus  alienetis;  sed  priusreqni- 
relis  domnum  papam  qui  pro  tempore  fuerit  et  sanc- 
tam  Roiiianam  ecclesiam,  et  si  volucrit  emere  pro 
XX  libris  papieusis  monete  minus  ei  coucedetis.  Quod 
si  noluerit  einere,  tunc  veudere  poloritis  vel  alienare  3^ 
alicui  persoue  que  inerito  non  sit  siispecta  Romane 
ecclesie,  tameii  cnm  supradictis  hoiieribus  ot  condi- 
tionibus.  Kt  defeiidere  piomittimus  ab  omiii  homine; 
pena  xx  auri  libiarum.  Et  hoc  actuin  ost  sub  eisdem 
testibus.  w 

CVIIII.    —    E.\EMPLU.M    CARTULE    DE    EADEM    RE'. 

De  eadein  rc  aute  oosdem  tesles.  Kgo  IJbaldtis  car- 

\  —  19  carta  .\  —  21  facla  .\  —  ab 


1.  .Menie  dalc  apiiaremincnt.  —  Albiiuis,  XI  38.  Le  cardinal 


LE  LIBER  GENSUUM 
tituli  sancte  Crucis,  procuralor  domni   pape 


DE  L'EGL1SE  ROMAINE. 


393 


Adriaiii,  ex  ipsius  mandato  et  precepto,  in  presentia 
Filippi  saiicte  sedis  apostolice  sacellarii  judicis,  cam- 
bio  et  permulo  tibi  Hainaldo  de  Aquino  tuisque  here- 
dibus  ac  successoribus  iu  perpetuum,  id  esl  medieta- 
leiii  totius  castri  quod  vocatur  Mons  sancti  Johannis, 
sicul  saucle  Homane  ecclesie  pertinet  el  nostris  deti- 
nemus  manibus,  cum  dislricto  et  placito  suo,  cum  do- 
mibus,  teriis,  vineis,  silvis,  paludibus  et  pantanis,  cum 
omnibns  suis  ppi-tinentiis,  molendinis,  positum  terri- 
torio  Campanino  sicut  inter  suos  concluditur  fines, 
sicul  domno  pape  et  sancte  Romane  ecclesie  pertinet, 
sic  tibi  damuset  permutamus;  tali  vero  tenore  et  con- 
dilione  ul  lu  vel  aljquis  filiorum  tuorum  qui  caslrum 
tenere  debet,  et  quicumque  castrum  perpetuo  tenuerint, 
fidclitatem  et  hominium  facere  debent  domno  pape 
Adriano  et  suis  catliolicis  successoribus  et  sancle  Ro- 
mane  ecclesie,  adjuvare  perpersonas  vestras  et  per  ip- 
sum  castrum  ,  gucrram  et  pacem  facere  contra  omnes 
bomines  el  servire  domno  pape  et  successoribus  suis 
et  sancle  Homane  ecclesie,  sicut  ex  aliis  Campanie 
baronibiis,  ad  mandalum  et  preceptum  sancte  Homane 
ecclesio.  Tam  tu  quam  et  filii  tui  etomnes  qui  in  castro 
partem  habebunt,  jurabunt  ipsis  qui  fidelitatem  jura- 
verunt  domno  pape  quod  eis  castrum  per  vos  vel  ves- 
tras  fubniissas  personas  non  auferetis  neque  de  jure 
et  dOminio  domini  pape  et  catholicorum  successorum 
suorum  et  sancte  Homane  ecclesie  sublrahetis.  Immo 
si  ecclesie  Romane  opus  fuerit,  absolvetis  homines 
veslros  de  predicto  castro  a  juramento  et  eis  precipie- 
tis  ut  adjuvent  ecclesiam  Romauam  cum  eis  qui  eccle- 
sie  Romane  de  fidelitate  tenentur.  Ideo  hanc  permu- 
talionem  libi  facio  quia  tu  dedisti  supradicto  domno 
pape  et  successoribus  suis  catholicis  medietatcm  duo- 
rum  castrorum,  unius  deslructi  etalteriusintegri,  que 
vocantur  Britli,  cum  omnibus  pertinentiis  suis,  sicut 
in  Cjirta  a  te  per  eundem  sciuniarium  factacontinetur. 
Et  ab  hac  itaque  hora  licentiam  et  potestatem  habeas 
tu  vel  heredes  tui  in  pi-edictam  medietalem  castri  in- 
trandi,  leuendi,  fruendi,  possideiidi  et  faciendi  quic- 
quid  volueritis  in  iicrpetuuni,  secundum  quod  Homane 


4  Raj-n.  A  —   26  sumTii. 
I  <;sanctc>  Romane  A 


Ubald,  eii  presence  du  saccellairc  Philippe,  echange  avec  Rai- 
nald  d'Aquino  la  moitie  de  Mont-Saiut-Jean  contre  la  moitiS 
de  Monle  LiljicUi. 


LlDIiR  Censui 


ecclesie  pertinet.  Tali  quidem  conditione  ut  tu  vel  he- 
redes  tui  medietalem  ipsius  caslri  non  vendctis  vel  alio 
modo  alienabitis  alicui  persone  que  morelur  ultra  flu- 
men  Geperani ,  nisi  forte  inter  vos.  Si  forte  aliquando 
volueritis  parlem  vestram  alienare  cum  predictis  ho- 
neribus  et  conditionibus  alienetis,  sed  prius  requiretis 
domuum  papam  qui  pro  tempore  fuerit  et  sanctam 
Romanam  ecclesiam;  et  si  voluerit  emere  pio  xx  libris 
papiensis  monete  miuus  ei  concedeiis.  Quod  si  nolue- 
ritemere,  tunc  vendere  poteritis  seu  alienare  alicui 
persone  que  merito  non  sit  suspecta  Romane  ecclesie, 
tamen  cum  supradictis  honeribus  et  conditionibus.  Et 
defendere  proinittimus  ab  oinni  homine,  si  necesse 
fuerit;  pena  lx  libiarum  auri.  Et  tu  supradictus  Rai- 
naldus  tactis  sacrosanctis  evangeliis  jurasti  teobserva- 
turum  sine  fraude  et  malo  ingenio,  sicut  superius  dic- 
tum  est. 


CX.    EXE.VPLU.M    C.iRTULE    DE    E.iDE.M    HE'. 

Ego  Rainaldus  de  Aquino,  presente  domno  Filippo 
sacellario  apostolice  scdis  jndicc,  cambio  et  permuto 
tibi  doinno  Adriano  a  Deo  decrelo  summo  pontiflci  et 
universali  pape  IIII,  et  per  te  saiicte  Romane  ecclesie 
vestrisque  catholicis  successoribus  ad  proprietatem  in 
perpetuum,  interveniente  pro  te  curatorio  nomiue 
domno  Ubaldo  presbytero  cardinali  tituli  sancte  Cru- 
cis,  id  est  medietatem  in  inteKrum  duorum  castrorum, 
unius  destrucli  et  alteriusiiitegri,  cum  rocca  sua,  cum 
domibus  intus  et  foris,  cum  terris,  vineis,  silvis,  mo- 
lendiuis,  paludibus  et  panlanis  et  dislricto  suo  et  om- 
nibus  usibus  et  utilitatibus  ac  pertinentiis  suis,  posita 
in  territorio  Sabiuensi,  in  loco  qui  dicitur  Britti,  sicut 
inter  suos  concludilur  fines  ,  sicul  mihi  periinet  jnre 
hereditario  vel  quolibet  modo,  sic  tibi  et  sancte  Ho- 
mane  ecclesie  cambio  et  permuto,  ideo  quia  mihi  de- 
disti  causa  permutalionis  medietatem  integram  unius 
castri  quod  vocatur  Mons  sancti  Johannis,  cum  domi- 
bus,  terris,  vineis,  moleudinis ,  silvis,  paludibus  et 
pantanis  et  placilis  et  districto  suo  ct  omnibus  usihus 
et  utilitatibus  ac  pertinentiis  suis,  positum  terrilorio 


14  Rayn.  A 

18  <;aUerius>  cartule  A 


1.  Albinus,  XI  39.  Contre-partie  de  la  charle  precedenle,  au 
nom  de  Rainald  d'Aquino. 

50 


394  LE  LIBER  CENSUUM 

Campanino,  sicul  inter  siios  concludilur  fines,  sicut 
vestris  deliiietis  manibus  et  sancte  Romane  ecclesie 
pertinet.  Ita  milii  meisque  lieredibus  ac  successoribus 
cambiastis  et  permutastis  et  ab  hodierna  itaque  die  11- 
cenliam  et  poteslatem  habeatis  iutrandi ,  tenendi , 
utendi,  fruendi,  vendendi,  locandi,  commutundi,  et 
quicquid  volueritis  ad  usum  el  utilitatem  beati  Petri 
perpetuo  placuorit  faciendi.  E.xcepto  Oddone  Hobonis 
et  patre  suo  et  fratribus  suis  germanis  et  consobrinis 
et  patruis  et  avunculis  suis  ,  quibus  aliquo  inodo  vel 
contractu  uon  dabitis,  concedelis  seu  alienabitis.  Et 
defendere  promitto  ab  omni  homine  si  necesse  fuerit; 
pena  alteri  parti  legilime  stipulanti  lx  librarum  auri. 
Isti  sunt  testes  :  Bartbolomeus  de  Taliacozzo,  Lan- 
dinulfus  de  Slrazzato,  Milo  de  episcopo,  Acelum  de 
Freselone,  Johannes  scuterius. 


CXI. 


EXEMPLUM  CAHTULE  DE  EADEM  HE'. 


De  eadem  re  sub  eisdem  testibus.  Ego  Landulfus 
et  Lando  germani  fratres,  filii  quoiidam  Pandalfi  de 
Aquino,  mihi  Landoni  presente  et  consentiente  Lan- 
dulfo  fratre  et  procuratore  meo  dato  milii  in  hac  re 
a  domno  Pliilippo  sacellario  sancte  apostolice  sudis 
iuclice,  cambiamus  et  permutamus  libi  domno  Adriano 
:i  I)eo  ilecieto  summo  pontifici  et  in  sacratissima  sede 
lieati  l'.'li-i  apostoli  pape  IIIl,  et  per  te  sancte  Romane 
ecclesie  vesliisi]ue  calholicis  successoribus  ad  proprie- 
tatem  iu  poi'petnnm,  interveniente  procuratorio  no- 
luine  domno  Ubaldo  presbytero  cardinali  tituli  sancte 
Crucis ,  id  est  duas  partes  medietatis  duorum  castro- 
rnm,  unius  destructi  et  alterius  integri ,  cum  rocca 
sua  et  doniibus  intus  et  foris,  cum  terri<,  vineis,  silvis. 


DE  I;EGLISE  ROxMAlNE. 

molendinis,  paludibus  et  pantanis,  placitis  et  dis- 
tricto  suo,  et  cum  omnibus  usihus  et  utilitalihus  ac 
pertinentiis  suis,  posilas  territorio  Sahinensi  in  loco 
qui  dicitur  Brilti,  sicut  inter  suos  concluditur  fiues, 
sicut  nohis  pertinet  jure  hereditario  vel  quolibet  modo, 
sic  tibi  et  sancte  Romane  ecclesie  cambi[a]mus  et 
permutamus,  ideo  quia  nobis  dedisti  duas  partes  me- 
dielalis  unius  castri  quod  vocaturMons  sancti  Johan- 
uis,  cum  domibus,  terris,  vineis,  molendinis,  silvis, 
paludibus  el  pantanis,  placitis  et  districto  suo  et  om- 
nibus  suis  usibus  et  utilitatibus  et  pertinenliis  posilas 
territorio  Campanino,  sicut  iuter  suos  concluditur 
fines,  sicut  veslris  delinetis  manibus  et  sancte  Romane 
ecclesie  pertiuet,  ita  uobis  nostrisque  heredibus  ac 
successoribus  cambiastis  et  permutastis  etabhodierna 
itaque  die  liccntiaiu  et  potestatem  habeatis  intraudi 
lenendi,  utendi,  frucndi,  vendendi,  Ioi:andi,  commu- 
tandi,  el  quicquid  volueritis  ad  usu[ui]  et  utilitateni 
beati  Petri  perpetuo  placuerit  faciendi  ;  excepto  Odone 
Bovonis  et  fratre  suo  et  fratribus  suis  germauis  et 
consohrinis  et  patruis  et  avunculis  suis  quihus  aliquo 
modo  non  dabitis,  concedetis  seu  alienahitis.  Et  de- 
fendere  promittimus  ab  omni  homine  si  necesse  fue- 
rit;  peua  alteri  parti  legitime  stipulanti  i,x  librarum 


CXIl.  —  De  rocca  SiNCTi  Stephani  et  medietate  Pro- 

CENI    ET    RePPESI.M     PIG.NOKI    OBl.IGATA    DOII.NO    PaPE    PRO 
C    LIBIUS    AFFOUTIATOnUM    ET    V    SOLIDIS'. 


6  vend.  fru.  ut.  .A 
zato  A 

17  <alterius>  cart.  .\  —  21  ci 
A  —  28  <venorabilis>  tituli  A 


8  fac.  plac.  A   —  OJone   .\  —   is   Strac- 
—  21  curatore  A  —  27  interv.  <pro  te> 


1.  Meme  date.  —  Albiniis,  XI  'lO.  Landulf  et  Laixlo,  fils  de 
Pandulf  d'Aquino  ,  le  dei-nier  enoore  niineur,  ecbangeiit  avoc 
le  pape  Adi-ien  IV  deux  sixiemos  de  Monte  Libi-etti  contre 
deux  sixifemes  de  Monl-Saint-Jean.  En  ce  qni  concerne  Lan- 
dulf ,  cette  picce  est  la  contre-partie  de  la  charle  n»  108.  — 
Albinus  ajoute  encore  ici  unc  cbarte  de  1156,  ant6iiouie  ainsi 
aux  pr6cedentes,  relative  a  un  emprunt  fait  par  les  scignoui-s 
de  Monte  Libretti  et  gag6  sur  des  tenes  do  cctte  soigncurie. 


iiicarnatiouis 


In  iiomiue  Doniiui,  Anno  doiniiiice 
m"c°l°viiii,  aiiiio  V  pontificatus  douni  Adriani  IIII  pape, 
indiclione  vii,  mensis  januarii  die  ii.  Ego  Aldebran- 


<cum>  placitis  A  —  6  cambimus  C  —  7  tledistis  .\ 


1.  2  janvior  1159.  —  Muratori  ,  Anl.,  t.  I,  p.  949,  et  f.  II, 
p.  817.  —  Albinus,  XI  43.  Aldobrandin  de  Calmaniare,  cn  son 
nom  ct  au  nom  do  son  frere  Bernardin,  rcmet  au  pape  Rocca 
S.  Stofano,  avec  la  moiti6  de  Proccno  et  de  llipesena,  qu'il 
tcnait  en  fief  (ci-dossus  ,  n°  lOS),  commc  gage  d'un  emprunt 
de  148  livres  5  sous.  Boson,  l.c.  ;  Roccam  s.  Stephani  cum  me- 
dielate  Proceni  et  Rnpeseni  ab  eisdem  comilibus  in  pignore  pro 
CXLVin  Itbris  a/Tortiatorum  et  V  solidis  eo  tenore  qno  scriptum 
est  in  piibliro  scripto  rcccpit. 


LE  LIBER  CENSUUM 
dinus  comes  de  Calmauiare,  pro  me  et  procuratorio 
uomine  pro  Bernardino  fratre  meo,  coram  Willermo 
presbytero  cardinali  tituli  sancti  Petri  ad  vincula,  et 
Raimundo  diacono  cardinali  sancte  Marie  in  Via  lata, 
elGregorio  Coranojudice,  obligoetin  pignuspono  tibi 
domiuo  Bosoni  venerabili  cardinali  diacono  sanctorum 
Cosme  et  Damiani,  domni  pape  camerario,  procurato- 
rio  nomine  pro  ipso  domno  papa  et  pro  ecclesia  Ro- 
mana,  idest  roccam  Sancti  Stephani,  et  medietalem 
Preceni,  etmedietatem  Ripeseni,  cum  omnibus  eorum 
usibus,  utilitalibus  et  pertinentiis,  sicut  inter  suos 
concluduntur  fiuns,  posila  leiriloiio  Orbevelauo,  qua- 
liter  nobis  compelunt  taUler  obiigamus,  ct  in  pignus 
ponimus  pro  cxlviii  libris  luccensium  et  v  solidis, 
quos  nobis  pro  ipso  domino  papamutuasti.  Insuper  in 
unoqtioquc  mense  pro  xvi  solidis  luccensium  quos 
pro  cuslodia  arcis  domnus  papa  expendere  debet,  pre- 
dicluiu  pignus  obligatum  sicut  pro  ipsa  sorte  tenebi- 
tur.  El  sic  iu  unoquoque  anno,  donec  pecunia  soluta 
fuerint  et  pigiius  liberatum  ,  ac[c]rescit  summa  sorti 
IX  librarum  et  xii  solidorum  luccensium.  Quacumque 
vero  hoia  predictam  pecuniam  vobis  vestrisque  calho- 
licis  successoribus  solvemus,  pignu[s]  hoc  sit  vacuum, 
et  hec  cartula  ad  nos  reverlalur.  Nos  autem  et  nostri 
heredes  defendere  promillimus  ab  omni  homine,  si 
necesse  fuerit.  Quod  si  contra  hec  que  dicta  sunt  quo- 
libetmodo  venire  temptaverimus,  lam  nos  quam  nos- 
tri  heredes  componamus  domno  pape  suisque  catholi- 
cis  successoribus  pro  peiia  suprascriptum  pretium 
duplum,  et  solula  peua  hec  cartula  firma  permaneat. 
Quam  scribendam  rogavi  Andream  scriniarium  in 
mense  et  indictione  suprascripla  vii. 

Signum  nianns  supiascripli  Aldebrandini  comitis  de 
Calmauiaie  pro  se  et  Bernardino  fralre  suo  hujus 
carlule  rogatoruui. 

Docibilis  leslis. 

Bobo  de  Petro  testis. 

Urso  ftlius  ejus  testis. 

Stephanus  de  Marta  testis. 

Petrus  bulticularius  testis. 

Rogerius  de  Letnlo  testis. 

Johannes  Ritius  testis. 

Ego  Andieas  scriniarius  sancte  Romane  ecclesie  et 
sacri  Laleranen=is  palatii  complevi  et  absolvi. 


3  lituli  077).  .\  —  6  iliac  cardinali  ss.  <niartyrum>  A  —  9  Ste- 
fani  A  —  12  Urbevetano  A  —  20  acrescit  C  —  23  pignum  C  — 
33  siijnuni  <t>  A  —  40  buttilgerius  A  —  4|  Post  Rogeyiutn  A 
habet  :  Do;meIIU3  testis.  —  42  Riccius  A 


DE  LEGLISE  ROMAINE.  395 

CXIII.  —  Transchiptum  cahtlle  TnANSACTio.vis  quaji 

FECiT  Gezzo  de  Damia.N0  domno  pape  Adbiano  SUPEa 

QUIBUSDAM    POSSESSIONIBLS    ET    REBUS   POSITIS    IN  CASTBO 
DE  OHCLA  '. 

Tibi  patri  et  universali  domno  pape  .A.diiano  ego 
quidem  Gezo  de  Damiano,  millo  cogente  imperio,  sed 
propria  et  spontanea  mea  bona  vohintate,  per  cartu- 
lam  conveiitionis  atque  transactionis  facio  refulatio- 
nem  pro  me  et  pro  uxore  mua,  meisque  heredibus  vel 
personis  a  nobis  submissis,  pro  tribus  mobilibus  mar- 
cis  argenti  ;  nominative  de  onini  jure  seu  actione 
quam  habeo  in  domo,  qiie  rejacet  in  castro  quod  vo- 
calur  Orcle,  juxta  turiim  domui  paj.e,  el  habet  finem 
ab  una  parte  predictani  turrim,  a  secunda  casam  do- 
minicam,  a  lertia  ripam  ejusdem  castri,  a  quarta  vero 
viam  publicam ;  et  in  molendino  et  iii  orlo  qui  reja- 
cent  in  loco,  qui  vocalur  Vado  del  Pixarello  et  ha- 
bent  fiuein  ab  una  parte  ripam  predicti  castri,  a  se- 
cunda  ortum,  qui  dicitur  esse  filiorum  Otfredulii  de 
Guitto,  a  tertia  flumen  quod  vocalur  Bleidano,  a 
quarta  vero  viam  publicam  ;  et  in  vineis  que  rejacent 
in  valle  Roveta,  uua  quarum  habet  fineni  ab  una 
parte  vineam  que  fuit  Johaiinis  Ildiconis,  a  secunda 
vineam  que  fuit  Kiere,  a  tertia  vineam  que  fuit  de 
Rapelino,  a  quarta  vero  vincam  que  fuit  sancti  Salva- 
toris  de  Lontaneto;  allera  vinea  vero  rejacet  in  pre- 
diclo  loco,  et  habet  fines  ab  una  parte  vineam  que  fuit 
Guidonis  Barbegelate,  a  secunda  vineam  que  fuit  ne- 
potum  presbyleri  Alexii,  a  terlia  terram  Gumicelli  de 
Dulce,  a  quarta  veio  teriain  que  fuit  Aideiiulfi  de 
Rispanpeno.  Ita  quod  de  celero  iieque  ego,  neque  u.^ior 
mea,  aut  herodes  mei  aut  alia  per  nos  submissa  per- 
sona,  aliquid  in  supranominatis  rebus  exigere  audeat 
a  te  domno  papa  Adriano  seu  aliis  Romanis  Pontifi- 
cibus.  Qiiod  si  aliquis  noslrorum  contra  predictam 
cartulam  refutatiouis  alque  transaclionis  aliquo  tem- 
pore  veiiire  temptaverit,  promisit  dare  domno  pape 
AJriauo  vel  suis  calholicis  successoribus  nomine  pene 


2  CEZZO  .\  —  14  prcdictam  om.  X  —  17  de  Pissarello  —  23  Udi- 
zonis  .\  —  24  Kyere  A  —  26  Luntaneto  .\  —  29  Guinicelli  .\ 


1.  Vitcrbe,  juillet  1158  {corr.  anno  eius  IIIl).  —  .Mui-atoii, 
t.  I,  p.  679;  Theiner.  n»  54.  —  .A.lbinus,  XI  46.  Gezo  de  Da- 
niiano  vend  au  pape  Adricn  IV,  represente  par  Boson  ,  car- 
dinal  et  camerier,  pour  3,000  marcs  d'argcnt  divers  immeubles 
situes  a  Orcliia  etaux  environs.  Cf.  Boson,  /.  c. 


39fi 


LE  LIBER  CENSUUM 


libram  unam  oplimi  auri,  el  cartula  islri  iu  suo  robore 
permaneat. 

Hoc  actum  est  in  castro  Viterbii  in  domo  Gerardi 
el  Bovatiani  de  Casamala,  in  manibus  domni  Bosonis 
diaconi  cardinalis  sanctorum  Cosme  et  Damiani  et 
domni  pape  camerarii,  xv  kalendas  augusti,  anno  ab 
incarnatione  domini  nostri  Jesu  Chrisli  M^c^L^vni", 
temporibus  domni  Adriani  IIII  pape,  anno  ejusiiii, 
mensejulio,  indictione  vi. 

Signa  manuum  Oddo  de  Insula,  Guiscardus,  Gun- 
terius  filius  quondam  Leonis  de  Cello,  Nicholaus  Man- 
ciuus,  Leo  Vicanus;  hi  omnes  rogati  sunt  testes. 

Ego  Johannes  sancte  Romane  ecclesie  notarius  hanc 
carlulam  scripsi  et  bene  complevi. 


15  CXIIII.    —   Instrumentum   quod   Johannes    Roncione 

ET    B.    FBATEU    EJUS    AdRIANO    PAPE    ET    RoMANE    ECCLE- 
SIE    CASTRUM    DE    RaMAIANO    DEDERUNT  •. 

In  nomine  Uomini.  Aiino  v  pontificatus  domni 
Adriani  IIII  pape,  indictione  vii,  mensis  aprilis  die  vii. 

20  Ego  quidem  Johannes  Routione,  el  ego  Berardo  frater 
ejus,  una  cum  ipso  domno  Johaune  fratre  meo  el  cu- 
ratore  dato  mihi  in  hac  re  ab  ipso  domno  papa,  hac  die 
propria  nostra  voluulate  donationem  iuler  vivos  dona- 
mus  et  concedimus  tibi  domno  nostro  Adriano  a  Deo 

25  decreto  summo  ponlifici  ct  universali  pape  IIII,  om- 
nibusque  tuis  catholicis  successoribus  et  sancte  Ro- 
mano  ecclesie  iu  perpetuum  :  id  est  domiuium  de 
castro  Reiani,  cum  tota  portione  noslra  quam  uos 
habemus  et  nobis  perlinet  iu  ipso  castro  et  territorio 

3"       suo,  iu  domibus,  terris,  viueis,  orti.s,  canapiuis,  silvis. 


3  Girardi  A  —  10  In  A  nomina  vel  abbreviala  sunt  vel  in  ge- 
nitivo  casu.  —  Guntorius]  Gualt.  A  —  li  Mancii  A 

15  Toliis  titulua  rescriptus  esl  in  C;  TnANSCRiPTUM  cartule  de 
Raiani  acquisitione  A  —  19  monse  A  —  20  Roncione  A  —  Bc- 
rardus  .\  —  27  ecclesic  <ad  propriotatem>  A  —  30  et  tcrr.  suo 
om.  A  —  hortis  A 


1.  7  avril  1159.  —  Muratori ,  t.  III,  p.  797.  —  Albinus,  XI 
47.  Jean  Roncione  et  son  frfere  Bcrard ,  encore  mineur,  ilon- 
nent  au  pape  Adrien  IV  la  seigneurie  de  Roiano,  tcrrilorio 
Collinense,  avec  tout  ce  qu'ils  possedent  dans  cette  localite.  Le 
terriiorium  Collinense  parait  6tie  le  pays  de  Colli  ,  sur  la  rive 
droite  du  Liri,  un  peu  au  sud  de  Monte  San  Giovanni 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

campis,  pratis,  pascuis,  salectis,  rivis,  pantanis,  mo- 
lendinis,  cum  districto  suo  inlus  et  de  foris,  et  cum 
omnibus,  que  nobis  pertinent  in  ipso  castro  et  territo- 
rio  suo,  jure  hereditatis  et  locationis;  posita  territorio 
Collinense,  sicut  iuter  suos  concluditur  fines,  qualiter 
nobis  competit  jiire  hereditario,  seu  et.  loc[atiou]is 
vel  qnocunque  modo,  taliter  tibi  donamus  et  concedi- 
mus,  ut  ab  hodierna  itaque  die  in  antea  licentiam  et 
potestatem  habeatis  intrandi,  tenendi ,  utendi,  ven- 
dendi ,  donandi,  commutandi,  et  quicquid  perpetuo 
placuerit,  ad  usuni  et  utilitatem  vestram  vestrorum- 
que  successorum  sancteque  Romane  ecclesie  faciendi. 
Nos  autem  et  nostros  successores  defensuros  promitti- 
mus  ab  omni  homine,  si  necesse  fuerit.  Quod  si  contra 
hec  que  dicla  sunt  quolibel  raodo  venire  temptaveri- 
mus  et  cuncta  que  dicta  sunt  non  observaverimus, 
tam  nos  quam  noslri  heredes  componamus  vobis  et 
sancte  Romane  ecclesie  pro  pena  duas  auri  libras;  et 
solula  pena,  hec  donationis  cartula  firma  permaueat. 
Ego  prediclus  Johannes  Rontione  piomilto  quod  si 
Berardus  frater  meus  infra  elatem  lilem  vobis  fecerit, 
faciam  enm  quiescere,  et  post  etatem  faciam  eum  con- 
firmare  hanc  donationem.  Quod  si  non  fecero,  aut  si 
pro  ejus  etale  aliquod  dampuum  inciderilis,  quanti 
erit  dampnum  tanlum  liceal  vobis  in  meis  bonis  vin- 
dicare.  Jnsuper  ego  Berardus,  tactis  sacrosanctis  evan- 
geliis,  juro  me  hanc  donationem  ratam  habiturum,  et 
nullo  modo  adversus  eam  venire;  immo  postquam 
compellatus  fnero  a  vobis  vel  a  curatoi^e  nieo,  fixi 
post  .\xv  anuos  hauc  doiiationem  confirmare.  Quam 
scribeiidani  rogavi  Andieam  sciiniariuni  iii  mense, 
et  iudictionc  suprascripta  vii. 

Siguum  >J«^  maiiunm  predictoium  Johaunis  Hon- 
cionis  et  Berardi  fratris  ejiis,  hujus  cartule  roga- 
torum. 

Oddo  Frajapane  illustrissimus  Romaiiornm  cousul, 
testis. 

Gratianus  Obitionis. 

Hainone  Frajapaiie. 

Petrus  Latro. 

Malabranca. 

Pelrus  Oddouis  de  Insula. 

Pdtrus  de  Poiite. 

Golferamus  de  Guidocicca. 

Johannes  Petri  de  Bobo,  testes. 


6  locis  AC  —  17  componimus  A  —  20  Roncione  A  —  29  fixi 
om.  .\  —  34  hujus  om.  A  —  cartule  <fucrunt>  C  —  36  Odo  A 
—  38  Obicionis  A  —  42  Odonis  .\ 


LE  LII3ER  CENSUUM  DE  LEGLISE  ROMAINE. 


f  Kgo  Aiidieas  sciiiiiariiis  sancte  Komane  ecclesie 
el  sacii  Laleranensis  palatiicomplevi  etabsolvi. 


GXV.  —   TnANSClUPTUM    cartule    de    medietate    unius 

MOLENDINI    APUD    SANCTAM    CrISTINAM    *. 

Iii  iioiiiiiie  Domini.  Anno  dominice  incarnationis 
w°r.°L°v:ii°,  aiiiio  1111°  ponlificatus  domni  Adriani  IIII 
pap«,  indiclioiie  vii,  mense  oclobri,  die  lune.  Nosger- 
maiii ,  ego  Massutius  et  Beriiardus  et  Rainerius,  in 
maiiu  Ale.xii  pincerne  et  yconomi  domni  Adriani 
summi  pontifiris  refiitationem  facimus  de  medietate 
nnius  molendini ,  cum  omni  utilitate  et  cum  omui 
accessione  et  ingressione  ad  ipsum  molendinum  perti- 
nonte,  ut  amodo  Adrianus  summus  pontifex  et  ejus 
siiccessores  vel  nunti[i]  eorum  liberam  habeant  po- 
testatem  possidendi  et  faciendi  quicquid  necesse  fue- 
rit  sine  nostra  el  heredum  nostrorum  contradictione. 
Uiide  meritum  accepinius  x.xii  libras  affortiatorum  in 
precium  accepimus.  Insuper  stipulalione  firmamus, 
quod  si  nos  germani  supradicti  vel  noslri  heredes 
hanc  refutationem  et  transactionem  de  supradicli  mo- 
leudiui  medietate,  quod  esl  edificatum  in  burgo  Bul- 
seni  in  rivo  capite  piope  lacum,  rumpere  aut  litigare 
temptaverimus,  tuuc  unusquisque  nostrum  decein  li- 
bras  affortiatorum  supradicte  curie  aut  ejns  nuntio 
componat,  et  refutalio  el  transactio  firma  stabilisque 
permaueat. 

In  presentia  G.  Orbevetaiii  episcopi,  el  G.  prepositi 
sancle  Chrisliue,  et  presbyteri  Petri,  presbyteri  Azo- 
nis,  et  domni  Milonis  de  RadicoQno,  et  Gregorii  Co- 
rani  judicis,  et  Thebaldi  Orbevetane  ecclesie  archi- 
diaconi,  el  Joliannis  ejusdem  ecdesie  primicerii,  et 
Arlotti,  et  Pertxarii,  el  Stephani ,  et  Ildibrandi  Suc- 
cani,  et  Guasco,  el  multorum  aliorum,  qui  ibi  aderant. 

Ego  Pingarius  rem  gestam  scribere  rogatus  scripsi. 


3  MEDIETATE  CNIUS  UOLENDINI  C;  UNO  Mi.iLENDlNO  AC  —  8  Mas- 
sucius  A  —  llayiierius  A  —  U  nuntios  C  —  27  Urbovetani  A  — 
ao  Tebaldi  Urbcvetane  A 


1.  Octobre  1158.  —  Muratori ,  t.  II,  p.  561.  —  Albiiuis,  XI 
48.  Massucc,  nernard  ct  Rainicr,  freies,  rcnoncent,  en  favcur 
du  pape  Adricn  IV  et  entre  lcs  niains  dc  son  pincerna  et 
6conome  .\le.\is,  a  la  inoitic  d'un  moulin  qirils  poss6daicnt  a 
Bolsfene. 


CXVI.    —    TnANSCIlIPTUM    CAnxULE  DE    donatio.ne    Rai- 
NALDI    SenIBALDI    DE    OMNIBUS    BONIS   SUIS*. 

In  noiiiine  Domiui,  Anno  domiuice  incarnationis 
M^c^L^viiii",  anno  v°  pontiflcalus  domni  Adriani  IIII 
pape,  indictione  vii,  inensis  aprilis  die  xviii.  Ego  qui- 
dem  Rainaldus  Senibaldi  de  Donodei ,  hac  die  pro- 
pria  mea  yoluntate  bona  inter  vivos  dono  et  concedo 
tibi  domno  Adiiano  a  Deo  decreto  sunimo  pontifici  et 
universali  pape  iiii  luisque  catholicis  successoribus 
et  sancte  Romane  ecclesie,  ad  veram  hereditatem  per- 
petuainque  propiietalem  in  perpeluuin,  id  est  omnia 
boua  mea  luobilia  el  immobilia  et  omne  jus  omnes- 
que  actiones  seu  e.xceptionem  que  habeo  in  locis  et 
vocabulis,  videlicet  Sanctam  Mariam  de  Canneto 
cum  villa,  terris  et  vineis;  et  Pomonte  cum  terra  labo- 
ratoria;  et  Podium  de  Donodei  cum  domibus,  terris 
et  vineis;  nec  non  et  tenimentum  de  Soltoterram; 
immoetiam  in  castello  Ugouis  villam  cum  hominibiis, 
terris,  vineis;  in  Mollagara  ecclesiam  saucti  Blasii 
cum  tenimentis  suis  ;  in  Campo  majore  teriam  labora- 
toriam  et  unum  molendinum  ;  et  demum  ubicumque 
aliquid  mibi  quocumque  modo competit,  tam  jure  here- 
ditario  quamque  locationis,  scu  quocumque  alio 
modo,  tibi  dono  et  concedo,  et  corporaliter  per  hoc 
iustrumenlum  investiens  trado;  utab  hodierna  itaque 
die  in  antea  liceat  vobis  intrare,  tenere,  vendere,  do- 
nare,  commutare,  et  quicquid  volueritis  ad  usum  ves- 
trum  vestrorumque  catholicorum  successorum  et 
beat[i]  Pelri  sancteque  Romane  ecclesie  perpeluo 
fac[ere].  Ego  itaque  una  cum  meis  heredibus  defeu- 
deie  piomitlimus  ab  omni  homine,  si  necessc  fuerit. 
Quod  si  contra  hec  que  dicta  sunt  quolibet  modo  ve- 
nire  attemptavero  et  cuncta  que  dicta  sunt  non  ob- 
servavero  et  si  ea  defendere  noluero  atit  non  potuero, 
tam  ego  quam  mei  heredes  componamus  tibi  tuisque 
successoribus  pro  peiia  duas  auri  libras;  et  soluta 
peua  hec  douationis   cartula  perpetuo  finna  perma- 


1   Raynaldi  Senebaldi  .\  —  2  omn.  b.  suis  c  super  lastoam, 
Donapeo  -A  —  3  inc.  <dominico>  G  —  S  mcnse  A  —  6  Raynal- 

dus  A  —  7  bona]  do  et  A  —   I3  actionem  .\  —   is  omnibus  A  

29  beato  C  —  30   faciendi  C  —  33  temptavero  A  —  et-observa- 
vero  om.  A 


1.  18  avril  1159.  —  Muratori,  t.  I ,  p.  139;  Theiner,  n»  26. 
-  Albinus,  XI -'i9.  Kainaldi  Sinibaldi  de  Donodei  donnc  au 
jpe  Adrien  IV  tous  ses  biens  meubles  et  imraeubles. 


398  LE  LIBER  CENSUUM 

neat.  Quam  scribendam  rogavi  Andream  scriniariiim, 
in  mense  el  indictione  suprascripta  vii. 

Signum  >J(  maiuis  predicti  Rainaldi  Senebaldi  de 
Donodei,  hujus  cartule  rogatoris. 

Viscardus  teslis. 

Benedictus  Zenonis  teslis. 

Rogerius  de  Lelulo  teslis. 

Sasso  Joiianuis  de  Carbona  testis. 

Gislebertus  domui  pape  marescallus  testis. 

Bobo  Rauli  Capiciani  testis. 

Anterius  Albaneusis  testis. 

-J-  Ego  Andreas  scriniarius  sancte  Romane  ecclesie 
et  sacri  Lateranensis  palatii  complevi  et  absolvi. 


CXVII.  —  De  duabus  platratis  lignoiium  que  popu- 

LUS    HOSTIENSIS    DEBET     SINfiULIS    ANNIS     IN     NaTALE    ET 
PaSCHA  DARE  nOMNO   PAPE,   Sl   in   urbe  fuerit'. 

la  nomine  Domini.  Anno  doniinice  incarnationis 
M°c°L"viiii<',  ponliQcatus  domni  Adriaui  IIII  pape  v", 
indictione  vii,  inensis  madii  die  xxvi.  Quoniam  re- 
rum  gestarum  memoria  xjlerumque  pcrire  dino.scitur 
lapsu  temporis  vel  iiecessitate  oblivionis  ,  idcirco  ego 
Andreas,  scriniarius  sancte  Romane  ecclesie  et  sacri 
Lateranensis  palatii,  promissionem  ab  rioslienlibus 
civibus  factam  domino  nostro  Adriano  a  Dco  decreto 
summo  ponlifici  et  in  sacratissima  sede  beali  Petri 
apostoli  universali  pape  IIII  omnibusque  suis  catholi- 
cis  successoribus  Rome  residentibus  in  perpeluum, 
sedeute  in  Lateranensi  palalio,  in  consistorio,  in  domo 
scilicel  nova  quc  dicitur  Leonis  pape,  coram  domno 
Ubaldo  presijitero  cardinali  venerabilis  tituli  sancte 
Crucis,  que  dicitur  Jerusalem  et  ponitur  in  Susurio, 
et  domno  Jacinto  diacono  cardinali  sancte  Marie  in 
Cosmidin ,  atque  domno  Bosone  venerabili  diacono 
cardinali    sanctorum    Cosme    et    Damiani,     ipsius 


3  Senib.  A  —  7  Rogcrius  etc,  Sasso  ctc.  om.  A  —  9  Gil 
tus  A  —  mariscalcus  A  —  lO  Pauli  A 

14  PLATTIS  A  —  16  DARE  om.  A  —  18  <anno  V>  pont.  A 
om.  AC,  siippl.  c 


1.  26  mai  1159.  —  Miir;itoi-l,  t.  I,  p.  675.  —  Albiiius,  XI  50. 
Les  gcns  d^Ostie,  reprcsent6s  par  un  procureur,  s'ongagent  a 
fournir  an  papc  deux  batel^es  de  bois  par  an  ,  rune  4  Noel, 
rautre  a  Paques,  livrables  k  la  Marmorata  ou  a  Ripa. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

domni  pape  magistro  canierario;  et  in  presentia 
judicum  :  Philippi  sancte  sedis  apostolice  sacellarii, 
Gregorii  Corani,  Benedicti  Leonis  ,  Johannis  de  Pa- 
rentio,  advocatorum,  publicislitteris,  rogatu  bonorum 
virorum  civium  Ilostiensium,  videlicet  Capascie  pro- 
curaloris  Hostiensium  et  sociorum  ejus  conciviuni 
ibidem  secum  adstancium,  scilicetRomani  Buccapasa, 
Nicholai  Azonis,  Amali  Sassonis,  Johannis  Bezoiiis, 
Adelmarii  Peregrini,  perpetue  memorie  mandare  cu- 
ravi.  Promissio  talis  est,  quam  suprascripti  pro  se  et 
concivibus  suis  focerunl  perpeluo  suprascriplo  domino 
noslro  et  suis  calholicis  successoribus,  sicut  supra 
scriptuin  est,  quod  oinni  anno  amodo  in  aiitea  dabunt 
duas  plalratas  lignorum  domno  pape  qui  pro  tempore 
fuerit,  et  suis  sumptibus  affereut  et  doponeut  ad  man- 
datum  domni  pape  a  .Marmorata  sive  a  ripa  Romea, 
unde  domnus  papa  volueiit,  hoc  modo  per.solvent : 
unam  platratam  in  Nativilate  Domini,  alia:r.  iu  Pas- 
cha  de  resurreclioue.  Ista  ligua  persolvent  omni 
anuo,  verumlamen  cum  domuus  papa  est  in  urbe  ; 
quando  autem  denotatis  temporibus  abest,  domiius 
papa  sibi  solvero  remisit.  Preterea  ob  hanc  promis- 
sionem  domnus  papa  et  curia  ipsius  ouinein  otfansam 
quam  pro  lignis  solvendis  commiserant  remisit.  Ipsi 
autem  tlostienses  pro  se  el  omuibus  conrivibus  suis 
eorumque  heredibus  in  pcrpetnum  id  solvero  et  ob- 
servare  promiseruut.  Quod  si  contra  hec  que  dicta 
sunt  quolibct  modo  venire  temptavcrint  et  cuncta  que 
dicta  sunt  non  obscrvaverint,  tunc  piomiseruut  se 
pro  pena  componeredomno  pape  suisque  successoiibus 
centum  bonorum  denariorum  papiensium  libras;  et 
solula  pena  hec  promissionis,  sponsionis,  pollicitatio- 
nisque  cartula  perpetuo  firma  permaneat.  Quam  scri- 
bendam  rogaverunt  me  Andream  scriniarium  saucte 
Romane  ecclesie  ct  sacri  Lateranensis  palatii ,  in 
mense  et  indictione  suprascripta  vii. 

Siguum  -J-ff  manuum  suprascriptornm  Capascie 
procnratoris  totiuspopuli  Hostiensis  et  concivium  suo- 
rum  pro  toto  populo  Hostiensi  hujus  cartule  rogat[o- 
rum].  Testes  hii  sunt  :  Odo  de  Insula,  Benediclus 
Zenoiiis,  Johannes  Ancille  Dei,  Viscardus,  Potrus  bu- 
tigerius,  Gregorius  do  Baruncello  passo,  Donnellus, 
Bobo  de  Mulo  Capotiano. 


5  videlicct-Hostiensiuin  om.  .-V  —  3  Nicolai  A  —  Sa.\onis  A  — 
II  civibus  A  —  14  plattalas  A  —  17  unam-persolvent  om.  A  — 
37  Seplem  ciuces  habet  A  —  39  rogati  C  —  41  Viscardus  <I'etrus 
Buccabellus,  Docibilis  domni  pape  dapifer>  A  —  buttilgerius  .\ 
—  42  Baronccllo  Pazzo  A  —  43  Capociano  A 


LE  LIBER  CEiNSUUM  DE  L'EGLISE  ROMALNE. 


399 


3  Andreas  scrin 

[/,...r:,n.nsisp:, 


CXVin,  —  CoNxaACTUs  s( 


rins  sar.cle  Romane  ecclesie 
ilii  coinplcvi  et  absolvi. 


Ego  Iderandus  scniiariiis,  dio  xxxi  madii,  cum  Ho- 
geiiodeLeliilo  ivimus  Hostiam  et  anteecclesiam  sancte 
Aiirep. ,  pieseniibus  archipresbitero  el  clericis  Ilos- 
tiensibiis,  convocalo  populo,  corain  eis  hunc  coiitrac- 
tiim  legimus,  et  si  consenlircnt,  diligenter  ab  unoquo- 
q,io  inquisilo,  in  scripium  redegimus.  Qrorum  quidem 
noinina  hec  sunt  :  Johannes  Nicholai  de  Gezo,  Petrus 
Pellis.  Bobo  Belcore,  Gregorius  Malaaruina,  Johannes 
Marfanioue,  Romanus  Johannis  de  Raino,  Andreas 
Niciiolai  deGesso,  Petrus  Johaiinisdc  Maria,  Gerardus 
dcOcilenda,  Pclrus  Caput  ad  terram,  Benedictus  de 
Gerardo,  Adain  de  Nonmasci,  Nicholaus  de  Romano, 
Angelus  Johannis  Coci ,  Bibianns  Petri  de  Vidue, 
Albericus  Johannis  Alberici,  Stephanus  Johannis  Al- 
berici,  Stephanus  Johannis  Alberici,  Rainucins  Mi- 
rellis,  Petrus  Setanus.  Silvester  Marfoi,  Alexis  Aflri- 
cinus,  Johannes  de  Bulgarello,  Paulus  Pelle,  Tinlo, 
Ubolinus,  Cencius  de  Baiisano,  Romanus  de  Ugone, 
Petrus  Ange,  Melianus,  Berardus  Azonis,  Johannes 
de  Canosa,  Johannes  Nicholai,  Petrus  Johaunis  pres- 
byteri  Andree,  Nicholaus  de  Adam , .  Johaunes  de 
Adam  ,  Johanues  Nicolai  de  Gesso,  Johannes  Place- 
bilis,  Benodiitus  Johannis  de  Bocha,  Baroncellus  de 
Besso ,  Nicholaus  Albanensis,  Sasso  Amati  de  Sasso 
Leone,  Bonushomo  de  Pelle,  Petrus  Gabriele,  Jolian- 
nes  Marsicanus,  Petrus  de  Spilonca,  Gregorius  de  Ab- 
benante,  Benedictus  de  Ardea  jndex,  Berardus  Mar- 
sicanus,  Conslantinns,  Johannes  ceierarius,  Bartho- 
I(omeus),  Orlandus,  Johannes  Romani  Petri  de  Dato, 
Johannes  Kentilis,  Johannes  Geoigii. 


3  Titithim  om.  .\.  in  C  vprba  SUPER  EODEM  addila  .<;iin(  —  4  Me- 
randus]  L.tihIo  A  —  8  uiioquoiiue  <nomine>  A  —  9  in  scriptis  A 

—  10  Nicolay  de  Gczzo  .\  —  il  Maia  anima  .\  —  12  Andreas-Maria 
om.  A  —  13  Gczzo  .\  —  I4  Capud  A  —  I6  de  judice  .\  —  I8  Ray- 
nuccius  Mircllus  A  —  19  Aloxius  Africinus  .\  —  22  Ragc  .\  — 
.\zzonis  A  —  24  J.  Nicolai  A  —  25  Gezzo  A  —  26  Rocca  .\  — 
27  Bezzo  .\  —  28  Gabrichelis  .\  —  29  Spelanca  A  —  30  Andrca  A 

—  31  caprarius  .\  —  caprarius  -Clohanncs  Bubulcus>  .\ 


1.  31  mal  1150.  —  MLiratoi-i,t.  I,  p.  176.  —  Albinus.  XI  50, 
a  la  suite  dii  prOccdent,  sans  rubriquu  spcci.ilc.  Ratification, 
par  lcs  habitants  d'0.stie  ,  de  rengagemont  pris  par  lcur  pro- 
cureur.  Vny.  I.i  piece  pr6c6dento. 


CXVIIII.  —  Dk  .medietate  civitatis  Tusculam  data  Jo- 

N.ITHE    l.\    FEODIM,    QQE    POST    MOHTE.M    EJCS    DEBET    AD 
liOMANAM   ECCLESIAM   LIBERE  BEVERTI  '. 

In  iiomine  Domini.  Anno  dominice  incarnalionis 
.m^cOl^v",  pontificatus  vero  domni  Adriani  pape  IIII 
aniio  ejus  primo,  indictione  iii,  mensis  julii  die  viiir. 
.  Ego  quidem  Jonathas  filius  quidem  Thoiomoi  de  Tus- 
culana  hac  presenti  die  mea  bona  el  sponlauea  volun- 
late  jnro  fidelitatem  vobis  suprascripto  domino  meo 
pape  Adriano,  vestrisque  successoribus,  dum  vixero, 
et  promitto  adjuvare  vos  ct  vestros  successorcs  per 
me  et  per  lotam  meam  terrain  conlra  omiies  horai- 
nes,  excepto  conira  imperatorem.  Et  iusuper  ad  majo- 
rem  fidem  vobis  faciendam  doet  in  tenimentum  mitto 
atque  delibero  roccam  meam  Montis  Fortini,  et  aliam 
loccam  qne  appellatur  Faiola,  Rainerio  de  Veczo  et 
Berardo  de  Anagni,  ea  conditione  ct  pacto  adhibito, 
ut  isti  teneaiit  supradictas  roccas  amodo  et  usque  in 
terminum  dcorum  annorum  iucipiendorum  postquam 
vera  pax  fuerit  facta  iuter  vos  et  Romanos.  Quod  si, 
quod  absit,  hec  que  vobis  promitto  non  observavero, 
tunc  non  solum  perjurii  reatum  incurram,  verum 
etiam  partem  meam  civitatis  Tusculane  amittam  et 
vestra  sit  ad  proprietatem ,  et  predictus  Rainerius  de 
Berardo  dicta[s]  roccas,  quas  pro  veritate  dicenda  et 
omnibus  conventionibus  observandis  acceperunt,  vo- 
bis  sine  nlla  querela  deut,  et  exinde  iu  tenimenluin 
miltant.  Et  si  aliquis  ipsorum  intra  supradictum  ter- 
niinnm  obierit,  alter  qui  supervixerit  dictas  roccas 
sub  eadem  conditione  teneat.  Et  si  ambo  intra  ipsum 
terminum  mortui  fuerint,  tunc  qui  supremus  moritur 
eligat  talem  personam  que  legaliter  roccas  ipsas  sub 
eisdem  conditionibus  teneat.  Completo  vero  terraiuo 
supradicto,  si  veritatem  vobis  dixero  et  cuncta  qiie 
dicta  sunt  observavero,  predicte  arces  inihi  restitiian- 
tur.   Et  hanc  fidelitatem  et  promissionera  ideo  vobis 


2  FEUDiM  A  —  7  quidenij  quondam  .\  —  Ptolomei  .\  —  |6  Ray- 
erio  dc  Vezzo  .\  —  17  adibito  .\  —  25  dicta  G  —  35  predictas  A 


1.  8  juillet  1155.  —  Theiner,  n»  20.  —  Albinus,  XI  51. 
Jonatlias,  fils  de  Tolomeo  II  de  Tusculum  ,  prete  an  pape 
Adrien  IV  serment  de  fid(5lile  comme  ayant  recu  en  fief  la 
parlio  de  TuacuUini  qui  appartient  au  Saint-Siege  (ci-dessus, 
n»  XCII).  En  gagc,  il  remct  les  placesde  Monte  Fortino  ot  de 
Faiola. 


400  LE  LIBER  CENSUUM 

facio,  quia  vos  concessistis  et  dedistis  mihi  in  feu- 
dum  totam  partem  veslram  supradicte  civitatis  Tuscu- 
lane  cunctis  diebns  vite  mee ;  me  vero  morliio,  ipsa 
vestra  pars  vobis  sine  moleslia  revertatur. 

Unde  hii  tesles  ab  utraque  parte  rogati  sunl :  Pelrus 
Sarracenus  de  Portica,  Alexius  scriniarius,  Alb(ertus), 
Docibilis  dapiftr  domni  pape,  Petrus  de  Biiccabella, 
GratianusscriniariusTusculanus.Nicholaus  Andrcote, 
Teodinus  de  Runco,  Guiscardus  de  Guiscardo,  Allic- 
rittus  de  Alkerito,  Rainaldus  fraler  ejns,  Sleiihanus 
Theophilati,  Slefanus  accolitus. 

f  Ego  (lohaunes)  sanctc  Romane  ec(h;^ie  scrinin- 
rius,  rogatus  a  supradiclo  domno  papa  el  Jonalha  lias 
littcras  scripsi  complevi  el  absolvi. 


CXX.  —  QUALITEK  GUALGANUS  DE  SCUI.CULA  HF.COGNO- 
VIT  CASTRUM  IPSUM  JUniS  DEATl  PETRI  ESSE  ET  HADEnE 
ILLUD    IN    CUSTODIA  '. 

Anno  dominice  incarnationisMOc^L^viiii",  indiclione 
VII,  ponlificatus  vero  domni  Adriani  Illl  pape  anno  v, 
mense  julio,  die  xiit.  Boso  sanctorum  Cosme  el  Da- 
miani  diaconus  cardinalis ,  domni  pape  camerarius, 
una  cum  Petro  Gaitano  et  Rogerio  nepole  Johannis 
cancellaiii,  siibdiarono  apostolice  sedis,  ct  presbytero 
Rodulfo  capellano  ejusdem  domni  pape,  alque  Petro 
buticulaiio,  Alexio  pincerna  et  scriniario,  Donello  et 
Johanne  Rilio  janiloribus,  ali]ue  Bovaccano  el  Gisle- 
berto  marescalcis  el  Malavolta  magistio  conestabulo, 
super  cnstodes  aicis  Corclani  et  cum  multis  aliis  ser- 
vienlibusde  domestica  familia  domni  pape,  venit  ad 
Sculcuram  ,  ex  mandato  et  dispositione  ipsins  domni 


e  Saracenus  de  Portico  A  —  8  Andreotte  A  —  9  Guiacanlo  dc 
Guiscardis  A   —    10  AlkeriUo  A  —  Kayn.  A  —  II  Theopliilatti  A 

—  acolitus  A  —  12  Joliannes  monogrammalice. 

22  Guidonis  A  —  24  cappoll.  A  —  25  buttic.  A  —  Donnello  A 

—  26  Ricio  A  —  Bovaciano  A  —  Gislibcrto  A  —  27  coninicsta- 
bulo  A  —  28  alii  A  —  30  Sculculam  A 


1.  ISjuillet  1159.  —  Muiatori,  t.  I,  p.  141.  -  Albinus,  XI 
52.  Boson,  cardinal  el  camoricr,  fait  constatei- par  Gulgano, 
chfttclain  dc  Scurcola  (localit6  dii  pays  des  Marsos,  un  puu  k 
l'ouest  d'Avczzano),  et  par  ses  serviteurs,  que  la  place  appar- 
tient  au  Saint-Sifege. 


DE  i;eglise  romaine. 

pape  et  cardinalium;  ibique  a  Galgano  et  duobus 
filiis  suis  militibus  Simone  et  GotlifreJo,  et  ab  aliis 
habitatoribus  ipsius  castri  honoriflce  susceplus  est  et 
reverenter  dcductus  ad  palalium  et  capellam,  queest 
in  summitate  ipsius  arcis.  Tunc  vcro  in  communi  au- 
dientia  omnium  supradiclorum  et  aliorum  circum- 
astantium,  post  diligentem  allocutionem  et  requisilio- 
nem  ipsius  cardinalis  et  camerarii,  supradiclus  Galga- 
nus  recognovit  ipsum  caslrum  de  Sculcula  proprii  ju- 
ris  beati  Petri  esse,  et  commendatum  parenlibus  suis 
et  sibi  a  Romanis  pontificibus,  et  sic  usque  ad  pre- 
seus  lempus  ad  fidelilatem  beati  Petri  et  Romanorum 
poiitificum  ab  eis  ciislodilum  atque  de[teii]lum.  Ad 
auferendam  quuqueomnem  dubitationem,  ct  majorem 
evideiiliani  ijnod  hec  oinnia  ila  se  liabeaiit,  precepit 
omnibus  istis  qui  iiiferius  notantur,  familiariter  se- 
cum  in  ipsa  munitione  habitantibus  juraru  fidelitatem 
domno  pape  in  hunc  modum  :  «  Ego  Leo  presbyter  et 
»  capellanus  ipsius  munitionis,  ego  Nichola  Parente 
»  vicecomes,  ego  Landucu  dapifer,  ego  Pctrus  Ciun- 
»  cus  porlonarius ,  ego  Galganus  Buccabella  cellera- 
»  riiis,  ego  Nicholaus  dePandolfo,  ego  Nichola  Mar- 
»  sicano  et  Pelrus  Abrusia,  custodes  et  vigilatores 
»  ipsius  munitionis,  juro  per  hec  sacrosancta  evange- 
»  lia,  quod  ab  hac  hora  in  antea  fidelis  ero  domno 
»  pape  Adriano,  ejusque  calholicis  successo:ibus  et 
»  sancle  Romane  ecclesie.  Nec  ero  in  faclo,  vel  con- 
»  silio  aut  consensu,  quod  vitam  perdant  ant  mem- 
»  bium,  vi'I  capiaiilur  rnala  capLione.  Cerlum  eorum 
»  dani])iiiiiii  cl  grave,  si  cognovero,  faciaiu  renianere, 
»  si  poteio;  si  vero  iiou  potero,  lunc  indicabo  domno 
»  pape  vel  per  me,  vel  per  nuntium  meum,  vel  per 
»  literas.  Et  si  forte,  quod  absit,  dominus  meus  Gal- 
»  ganus,velejusfilii,  ulloumquam  in  tempore  nollent 
»  rerognoscere  ipsum  castrum  de  Scnlcula  per  beatum 
»  Petrum  et  Honianos  pontifices,  sicut  dictum  est,  et 
»  de  fidelitate  domni  pape  vellenl  exire,  tunc  ego  pro 
»  niiis  viiibus  repuguando  resistam  eis,  et  tenebo  me 
»  coutra  eos  cuin  domno  papa ,  qui  pro  tompore  fue- 
»  ril.  B  Prelerea  idem  Galganus  absolvil  oiniies  istos 
iu  liac  parlc  a  juramcnto,  quo  ei  tenebaiitnr. 

Scrifila  siiiU  hec  per  niaiiuui  predicti  liogerii  sub- 
diaconi,  iii  ipsa  nmiiilione  de  Sculcula,  tuiiio  idus 
julii. 


I  Gualguano  A  —  2  Goltofredo  A  —  alii  A  —  13  dccretum  C  — 
20  Landucus  A  —  21  Gualganus  A  —  cellararius  A  —  24  supcr  A  — 
25  ab  om.  A  —  27  Non  A  —  32  pape  <aut  alii  persono  quam  cre- 
dam  ei  hoc  dicturam>  A  —  33  Gualganus  A  —  38  repugnabo  et  A 


LE  LIBER  CENSUUM  DE 

CXXL  EiEMPLCSf  CARTLLE    DE   CASTRO    FlMONE    ET    DE 

COXCESSIOSB  ET   ORDtNATIONE   IPSIUS  >. 


Cuni  per  mis<ericordiam  Dei  et  beatoruni  apostolo- 
rum  merita  castrum  Fumonis  quod  ad  jus  et  proprie- 
latem  beati  Petri  coastat  cum  multo  hibore  et  expeusis 
et  coulinua  deceiu  ebdomadarum  obsidioue  iu  primo 
auuo  pontificatus  nostri,  mense  scilicet  julii  a  nobis 
rtcuperatum  fuisset,  consuela  sedis  aposlolice  miseri- 
cordia  moti  et  quonaidam  fidalium  iiostrorum  preci- 
bus  de  cousilio  fratrum  nostrorum  ipsum  castrum 
Gregorio  cum  fitiis  suis  sicut  ideiu  Gregorius  et  pater 
ejus  et  Bertiauuus  avas  ejusdem  Berlranui  et  fratrum 
suoruin.  a  predecessonbus  nostris  ipsum  quoudam 
habuisse  noscuniur  in  custodiam  coucessiuius,  ipsis 
eisde:u  iu  uostra  et  fratrum  uostrorum  preseulia  re- 
cogtiosceutibus  et  in  plena  curia  profiteutibus  se  iu 
eodem  castro  uithil  piorsus  juris  habere,  nisi  quod 
antecessoribuseorum  a  predecessoribus  noslris  in  cus- 
todiatn  dacum  fuit.  Statuimus  aiitem  quod  predictus 
Gregorius  cuslodiam  turris  habeat,  reliqua  omnia  tam 
possessioues  quam  homiues  et  domos  ipse  cum  nepo- 
tibus  suis  ita  equaJi  portioae  habeat,  sicut  inter  eum 
et  Bertrannum  palruum  suum  fuit  ex  antiquo  divi- 
suiu.  Claves  vero  porie  ab  eo  qui  utrique  parti  pla- 
cuerit  el  qui  cominuuiter  fidelitatem  utrique  parti 
fecerit,  debent  teneri  et  ei  e.xpense  et  victualia  com- 
uiuuiter  miuistrari.  Homines  autem  ipsius  caslri  qui 
ad  Gregorium  pertiueut  ei  de  mandato  uoslro  fideli- 
tatem  juraruut  et  hit  qui  ad  Bertrannum  et  fratres 
suos  perlineut  eis  Qdelitalem  similiter  prosliterunl, 
salva  iu  omuibus  fidelitate  uostra  et  successorum  uos- 
trorum.  Quod  si  Gregorius  Bertrannutn  et  fratres  suos 
super  ea  parte  castri  quam  eis  concessimus  voluerit 
impedire,  vel  aliquam  eis  molestiam  facere,  nisi  forle 
de  mandato  nostro  vel  successorutu  nostroruin  proce- 
dent,  homines  utriusque  partis  jurarunt  quod  ipsum 
Bertranuum  et  fratres  ejus  adversus  Gregorium  adju- 
vabuut,  et  ue  hoc  fiat  quibuscumque  modis  efficieiit. 
Et  omues  juraruut  utrique  parti  se  caslrutn  ipsuiu  con- 


I.  Saas  date.  —  Muratori ,  t.  II,  p,  80.  —  Le  pape,  rcQtr6 
eu  possessioD  de  Castel  Fumone  apres  uu  siege  de  Uix  se- 
BBaiaes,  eu  reuiet  la  gardc  a  la  famille  lies  aociens  chatetaius, 
c'est-a-d'ue  a  Gr*goiie  el  ses  fils .  a  Bei-tranno  et  ses  freres, 
ueveux  dc  GrCgoirc.  On  iie  peut  dire  avcc  uue  eiitierc  silrete 
de  quel  pape  il  s'agil  ici.  Cependant  il  faut  noter  quunc  leprise 
de  Caslcl  Fuuioiie  cst  niarquec  daus  la  vio  d'Eugi'ne  lll  par 
Boson  {L.  l'..  t.  11.  p.  0^7). 

LlBlllB    CliiSSUUJI.  1. 


LEGLISE  ROM.\INE.  401 

tra  omnes  homines  pro  posse  suo  defensuros,  nisi  per 
nos  vel  per  aliquem  de  maudato  uostro  castrum  idem 
impiignaretur. 

Si  vero  versa  vice  Bertrannus  el  fratres  ejus  Grego- 
rium  super  ea  parte  castri  quam  ei  concessimus  et 
super  custodia  turris  volueriut  impedire  vel  aliquam 
ei  inferre  molestiam,  nisi  forte  id  de  matidato  nostro 
vel  successorum  fieret,  homines  utriusque  partis  si- 
mili  juramento  teuentur.  Juraverunt  et  homiues  ip- 
sius  castri  quod  si  altera  vel  utraque  pars  adversus 
nos  vel  adversus  catholicos  successores  nostros  volue- 
rint  inalignari  aut  malitiam  ali(juara  exercere,  illos 
omnitio  deserent  et  ne  id  fiat  quibnscumque  modis 
poteruut  laboiabunt.  lusuper  attera  pars  alteri  parti 
juramei.tum  securitatis  in  prosentia  nostra  et  fidejus- 
sores  nobis  pro  centum  libris  pa[iiensis  monele  quis- 
que  eorum  super  his  omnibus  obligavit. 

Fidejussores  siquidem  ex  parteGregorii  sunl :  Oge- 
rius  Ottonis  pro  centum  solidis  paptensis  inouete,  Gi- 
rardus  de  .\nticulo  pro  centuiu  solidis,  Pe.lrus  domni 
Rumaudi  pro  c  solidis,  Leo  domni  Laudi  de  Berardo 
pro  c  solidis,  Crescentius  Lazarii  pro  c  solidis,  Otto 
domni  Landi  pro  c  solidis,  Gregorius  Landi  domni 
Berardi  pro  c  solidis,  Carbo  domni  Plholomei  pro 
csolidis,  Henricus  domni  La/arii  pro  c  solidis,  Oge- 
rius  domni  Michaelis  pro  c  solidis,  Johanues  Mar- 
kese  pro  c  solidis,  Oggerius  Infans  pro  c  solidis, 
Oggerius  donue  Theodore  pro  c  solidis,  -\lbertus  Ite- 
trusus  pro  c  solidis,  Laudus  Dttus  diabolo  pro  c  soli- 
dis,  Raiualdus  Alberti  pro  c  solidis,  Tuscaiiisius  pro 
c  solidis,  lltus  de  Mito  pro  c  solidis,  Johannes  Scal- 
fagaltina  pro  c  solidis,  Laiidus  Mainardi  pro  c  solidis. 
Ex  parte  vero  Bertrauni  et  fratrum  suorutn  fidejus- 
sores  sunt  hi  :  Boltaudus  donmi  Rogerii  pro  c  solidis 
deuariorum  papieusium,  Laudus  de  Judice  pro  c  soti- 
dis,  Rofredus  de  Alberico  pro  c  solidis,  Rollandus 
Mauciuus  pro  c  solidis,  Carbo  de  Ptolemeo  pro  c  so- 
lidis,  Rao  de  Jachia  pro  c  solidis,  Egidius  de  Marino 
pro  c  solidis,  Alberlus  dij  sancto  Egidio  pro  c  solidis, 
Ugerius  do  Odo  pro  c  solidis,  Egidius  de  Benedicta 
pro  c  solidis.  Mattieus  de  Torrisciaua  pto  c  solidis, 
Philippus  de  Jacobo  pro  c  solidis,  Johanncs  de  -A.lberto 
pro  c  sotidis,  Guidottus  pro  c  solidis,  Leo  de  Lando 
pro  c  solidis,  Gregorius  de  Laudo  pro  c  solidis,  Uge- 
rius  de  Theodora  pro  c  sotidis,  Cresceitlius  de  Lazario 
pro  c  sotidis,  Odo  de  Laiido  pro  c  solidis,  Henricus  de 
Lazario  pro  c  solidis.  Co[n]siituimus  preterea  ut  nenlra 
pars  aliquid  de  possessionibus  ejusdem  castri  fitie  vel 
sorori  in  dotem  concedat  et  nichil  e.xiude  cuilibet  per- 
souo  tribuat  vel  aliquo  titulo  alienet.  Nos  vero  de  ar- 

ol 


402 


LE  LIBER  GENSUUM 


hiliio  iiojlio  et  de  coiisilio  utiiiisque  parlis,  feiida  mi- 
litibus  distrii)iiimus  qni  fidelitafem  nobis  et  calholicis 
successoribus  uoslris  solummodo  pi-estiterunt  et  secu- 
litatem  utrique  parli  feceiunt.  Juraverunl  etiam  quod 
si  altera  vel  utraque  pars  adversus  nos  vel  adversus 
calholicos  successores  nostros  sicut  superius  diximus 
voluerinl  maligiiari  aul  maliliam  exorcere,  illos  om- 
niuo  desei-cnt  et  ne  id  fiat  quibus  modis  poteruut  la- 
borabunt.  Prelerea  utraque  pars  catholicis  successori- 
bus  nostris  absque  alio  beneficio  debebit  fidelitalem 
preslare.  Insupci'  iiii'""  homines  de  his  qui  ad  Grego- 
rium  perlinent  et  vi  de  his  qui  ad  Bertrannum  et  fra- 
ires  ejus  et  v  modios  terre  de  parte  Gregorii,  totidem 
vero  de  parle  Btii'tranni  etfratrum  suoriim  cum  vineis 
ad  feuduin  uiiius  militis  iiobis  reservamiis  ct  Amato 
advocato  in  feudum  concessiinus. 


CXXII.  —  IiVSTRUMENTi.M  QUOD  Adikulfus  et  L.  fii.ii 

G.      RENUNTIAVERUiNT      OM.M      JUni      QUOD      H.IBED.ANT      IN 
CASTPO    F.AI-BATEnlE '. 

In  nomine  domini  nostri  Jesu  Christi,  anuo  iiicar- 
iiatiouis  ejus  «"c^lxx^viii",  ponlificatus  domni  Alexan- 
dri  III  pape  anno  .xix,  iiidiclione  xi ,  mensis  januarii 
die  XI.  Adinulfus  et  Lauduirus,  filii  Gregorii  Pagani, 
non  vi  coacti  nec  dolo  inducti,  sed  libero  arbitrio  et 
voluntate  propria,  renuntiaverunt  juri  si  quod  habe- 
bant  in  castro  Falbaterie  quocumque  jure  sive  he[ie]- 
ditario,  ex  successione  videlicet  patris  seu  matris  vel 
aliorum  ,  .seu  jure  acquisilionis,  et  omni  omnino  juri 
proprietalis  et  possessionis,  piguoris  seu  ypolhece.  Et 
remiserunt  hoc  domno  pape  Alexandro  et  liomane 
ecclesie,  in  presentia  dominorum  cardiualium  Johan- 
nis  presbyleri  cardinalis  sancti  Marci  et  Petri  pres- 
byteri  cardinalis  sancte  Susanne  el  lacinti  diaconi 
cardinalis  sancte  Marie  in  Cosmidin  et  Centii  diaconi 
cardinalis  sancli  Adriani,  presente  etiam  fratre  Fran- 
cone  domni  pape  camerario.  Et  domnus  papa  pro  se  et 
successoribus  suis  concessit  predictis  fratribus  jaia  dic- 
tum  caslrum  Falbaterie  in  feodum  usque  ad  vigiuti 
novem  anuos.  Quo  tempore  transacto  castrum  illud 
omuiinodo  liberum  ad  ecclesiam  redeat.  Et  predicti 


1.  II  janvier  1178.  —  Muratori ,  l.  1 ,  p.  629.  —  Adinulf, 
Landulf  ct  Stultus,  fils  de  Gregoire  Pagano,  renonceiit  a  tous 
dioits  sur  le  chateau  de  Falvaterra  (pres  Ceprano),  puis  le  rc- 
coivent  en  ficf  du  Saint-Sitge  ,  pour  une  durde  dc  vingt-neuf 
ans,  moyennant  payement  d'une  somme  de  300  livres. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

fratres  vel  eorum  successores  de  eodem  castro  sint  ad 
mandatum  summi  pontificis  qui  eo  lempore  fueril; 
ita  quod  iu  potestate  summi  ponlificis  sit  vel  eis  con- 
cedere  vel  aufe[r]re.  Et  predicti  fratres  se  de  cetero 
castrum  idem  nomine  Ecclesie  possidere  promiserunt, 
et  pro  liac  coucessione  Irecentas  libras  provesinorum 
prescripto  domno  pape  persolverunt ;  et  insuper  ser- 
viiium  qnod  pro  eo  lem  castro  Romane  ecclesie 
exhibere  consueverunt,  reddere  iiromiserunt.  Promi- 
serunt  etiam,  quod  si  quas  possessiones  de  teniraento 
Ceperani  tenerent  super  quibus  inquietarenlur,  si 
clarum  esset  eis  quod  injuste  tenerent,  sine  contio- 
versia  redderent;  si  vero  non  esset  eis  clarum ,  jnsti- 
ciam  ad  mandatuui  domui  pape  facerent.Omnia  aulera 
supradictd  ab  eis  promissa,  juramenlo  corporaliter 
prestito  flrraaverunt.  Preterea  obligaverunt  se  idem 
fratres  in  pena  quadrincenlarum  librarum  provesiuo- 
rum  fralri  Frauconi  legilime  stipulanti,  si  omnia  que 
promiserunt  non  observarent.  His  iiUerfuerunt  Pe- 
Irus  et  Forlunaliis  domni  pape  hostiarii,  Centius 
Gregorii,  Jacobus  Condomi,  Guido  incisor,  qui  rogati 
suiit  lestes.  Postea  vero  xxvii  die  predicti  inensis  venit 
Stultus,  fraler  supradictorum  duorum,  et  in  presenlia 
predicti  domui  Ceutii  cardinalis  et  domni  Hugutio- 
nis  diaconi  cardinalis  sancti  Angeli  et  fratris  Franco- 
iiis  camerarii  renuiitiavit,  promisit,  juravit  per  om- 
iiia,  siciit  et  .\diiiulfus  et  Laudnlfus  fratres  fecerunt. 
Cui  sicut  et  prioribus  a  domno  papa  concessum  est 
caslrum.  Jiiramento  hnjus  hi  interfueruut  :  Leo  de 
Signino,  Petrus  Gregorii ,  Oddo  Benedicti  de  Bona, 
Rainaldus  de  Pophe,  Petrus  hosliarius,  qui  omnes 
rogati  sunt  lestes. 

Et  ego  Ilditius  judex  et  scriniarius  rogatus  hoc  ius- 
trumentum  manu  propria  scripsi. 


CXXIII.    —    EXEMPLUM   HESTITUTIONIS    DE    CliOG.NETO    ET 
TEBRITORIO  EJUSDEM  LuCIO  PAPE  II   FACTE'. 


In    nomiiie    Domini.    .\niio    domiiiice    iucarnatio- 
nis    M"c"XL"iiir,     auno     primo     pontificatus     domni 


1.  '20  novcmbie  1144.  —  .Muralori,  t.  IV,  p.  37;  Tlieiner, 
no  16.  —  Les  consuls  de  Corneto  lestituent  au  pape  Luce  II 
lcs  regalia  du  Saint-Siige,  perdus  par  lui  sur  lcur  terriloire 
depuis  le  gouverncment  du  prefet  Picrrc ,  lequel  est  dit  pre- 
feclus  Johannis  Michini  (Benoit  X,  1058).  —  Dans  lc  titre  on 
avait  d'abord  ecrit  cartule,  qui   a  ote  biffe  et  remplace  par 

nESTITUTIONIS, 


LE  LIBER  CENSUUM 

Liifii  II  ii;i[ie,indictione  vii,  nieusis  novembrisdie  xx. 
IS'os  qiiidem  Goliifredus  de  Pinzone  el  Vezo  Franconis 
consiiles,  una  cum  Egidio  vicecomite  el  Ranulio  de 
Gnittone,  ex  mandatoet  volu[ii]tate  aliornm  consnlum 
el  popiili  Cronietane  ci vitalis,  tam  pro  nohis  [qujam  pro 
cuucto  Cionietano  populo,  hMC  die  piopiia  spontaneaque 
nostia  voluntate  renuntiamns  et  refntamns  atque 
reslitnimns  tibi  domino  nostro  Lucio  sanctissimo 
jiape  II  et  pcr  le  sancte  Homaiie  ecclesie  tuisqne  siic- 
cessoribus  in  perpetuum,  id  estqnicquid  de  regalibus 
bnati  Petri  que  sunt  in  Crunielo  vel  eius  territorio 
aliciiatnm  est  vel  ablatiim  ex  qno  Petnis  qnondam 
piefectns  Johannis  Michini  piimnm  habiiit  Cronie- 
tiim,  scilicet  in  domibns,  terris,  vineis,  ortis,  molen- 
diuis  et  porlu  ,  et  generaliter  de  quacumque  cnnsa  ad 
curiain  poitinciitom  alienatnm  est,  sive  cx  vendiliono, 
sive  cx  donaliono,  sive  ex  locatione  nut  ex  pignore, 
sive  violenter  nsnrpalnm,  sive  iu  novo  feudo  dalum, 
sive  aliqnis  ex  tnnc  a  consueto  servitio  excusatus  fue- 
ril,  totum,  ut  dicinm  est,  tam  pro  nobis  qnam  et  pro 
cunclo  Croiiietaiio  populo  vobis  rcniintiamus  et  refu- 
tainus  alqnc  Hbeie  restituimus,  nt  numquam  a  nobis 
vel  a  Cronietano  populo,  aut  heiedibus,  ant  successo- 
ribus  nostris  aliquam  ahqnando  habeatis  litem  exinde 
vel  molesliam.  Et  hec  omnia  jurejnrando  corporaliter 
prestilo  adimplere  et  observare  promittimus,  el  vi 
homines  uostrorum  civium  piotolo  populo  Cronietano 
hoc  ipsum  jurare  facere ;  el  si  aliqnis  ex  Cronietanis 
contra  hoc  agere  presumpscril,  el  nos,  id  esl  populus 
Crunietanus,  infra  xv  dierum  spatium  postquam  a 
curia  requisiti  erimus  emendare  non  fecerimus  abs- 
que  labore  vel  expendio  curie,  tunc  ille  qui  hoc  rea- 
tum  [latrare  attemptaverit,  sit  in  amissione  omnium 
bonornm  suorum,  et  omnia  nniversa  eius  bona  ad  cu- 
riam  devenient;  ct  insuper  Crouietanus  populus  com- 
ponat  vobis  vestrisque  successoribns  pro  pena  c  Hbras 
Lucensium  infortiatoium;  et  soluta  pena  hec  refuta- 
tionis  cartula  perpetuo  flrma  permaneat.  Quam  scri- 
bendam  rogavi  Johannem  scriniarum  sancteRomane 
ecclesiein  mense  et  iiidictionesuprascriptavii.  Signum 
-J-j~j-  mannum  ipsornm  suprascri[p]torum  Gotlifrediet 
Vezonis  consulum  el  Egidii  et  Ranntii  de  Guitto  pro 
se  et  cunclo  Crniiielano  popnlo,  hujus  cartule  roga- 
tornm.  Johannes  de  Petro  Nicholai  testis,  Maximus  de 
Ocloviano  testis,  Romanus  Gnidonis  Vulferani,  Ro- 
manns  de  Baronlio,  Bomanus  de  Emperino,  Petrus 
de  Giisocto,  Johaniies  de  Stephano  Baronchinorum. 


e  quani] 


DE  I;EGLISE  ROMAINE.  403 

CXXIV.  —    I.VSTRUMENTUM    CO.NCESSIOMS    ET    DONATIONIS 
FACTUM   LUCIO   PAPE  II   SIPElt  CASTIIO  MONTIS  AlTI  «. 

In  nomiiie  Domini.  Anno  dominice  incarnationis 
M^c^xL^iiiio,  anno  primo  pontiflcatus  domni  Lucii  II 
pape,  indictione  vii,  mensis  marlii  die  octava  decima. 
Nos  quidcm  Dei  gratia  Gnido  sancte  Hoinane  ecclesie 
diaconns  cardinaiis  et  Ubaldinus  germani  fratres,  flHi 
quondam  Ugonis  de  Caslro  Fichercle,  hac  die  propiia 
iiostra  voluntate  concedimus,  donamus  atqne  otferi- 
mus  et  per  hanc  cartulam  ad  veram  proprietatem  cor- 
poraHter  tradimus  tibi  domino  nostro  Lucio  vcnerabili 
pape  II  et  per  te  bcato  Petro  apostolo  sancleque  Ro- 
maiie  ecclesie  tuisqnc  snccessoribus  iii  pi^rpetuum, 
id  est  totam  et  integram  noslram  porlionem  que  nobis 
competit  de  castello  qni  vocatnr  Mons  Altus  per  cmp- 
tionein  quam  fecimus  ex  eo  a  Candnlfode  Ribone,  si- 
mul  et  alias  duas  parles  ejnsdem  emptionis  qnas  michi 
Ubaldino  concesserunt  Ubichio  et  Hanntius  germani 
mei,  sicut  in  i^isius  concessionis  cartnla,  quam  et  tibi 
tradidi,  continetur,  sicnt  ipse  qnatuor  noslre  partes 
dicte  emptionis  suiit  mixte  cum  quiiita  parle  Torpini, 
filii  ijuondam  Rollandi  bone  memorie  fralris  nostri, 
posila  in  episcopatu  Luccensi  juxta  Arnnm,  nna  cum 
terris,  vineis,  cultis  et  incnltis,  silvis,  rivis,  rontibus, 
paludibuset  pantanis,  et  cum  oinnibusad  ipsasijuatuor 
iiostias  partes  prefato  iiostre  emptionis  inlns  el  de 
foris  generaliler  et  iii  iiitegium  peilinentibus,  qua- 
liter  nobis  pertineni  jnrc  hcrediiario  seu  quolibet 
inodo,  ila  tibi  et  bealo  Peti  o  sancleque  Romane  eccle- 
sie  vestrisqne  successoribus  ad  usum  et  utilitaiem 
beati  Pelri  donamus  iu  perpetuum,  pro  amore  Dei 
omnipotentis  et  beati  Petri  et  animarum  nostrarum 
et  parentum  nostrorum,  ut  a  presenti  die  liceat  vobis 
exinde  facere  quicquid  volueritis  in  pirpetnum.  Nos 
igitur  et  nostri  heredes  defendere  promiltimus  ab 
omui  homine  si  necesse  fuerit.  Quod  si  contra  hec 
que  dicta  sunt  quolibet  modo  venire  templaverimus 
et  cuncta  que  dicta  sunt  non  observaverimus,  ei  si 
ea  defendere  noluerimusanl  non  potuerimus,  tam  nos 
quam  nostri  heredes,  componamus  tibi  et  sancte  Ro- 
mane  ecclesie  pro  pena  decein  auri  libras;  et  soluta 
pena  hec  donatiouis  cartula  perpetuo  firma  perma- 
neat.  Quain   scribendam  rogavimus  Johannem  scri- 


1.   18  mars  1144. 


Muratori 

,  ^.   ,  son 

iMclicrcle,  d 

Montalto  sur  rAmo,  diocese  de  [.ucquos, 


dinal-diaci-e,  et  Ubaldino, 

Saint-Siege  tout  cc  qu'ils  possfedent  a 


,  t.  IV,  \).  241.  —  Guido,  car- 
frere,   fils  de  Ugo  de   Castro 


i04  LK  1,1  BER  CENSUUM 

ni;irinm  saiicte  Itomane  ecclosii!  in  niense  et  indic- 
tione  suprasciipta  vii. 

Signuni  f-J-  niamuim  prescriplorum  Guidoiiis  dia- 
coni  cardinalis  et  Ubaldiiii  fralris  ejus,  Imjus  cartule 
rogatorum. 

Isli  sunl  Ifsles  :  Jacintns  dapifer  domiii  paiie  ;  noci- 
bilis;  Stephanus  Teophilacti ;  Johanncs  {?oniis  co- 
nestabulus;  I{ogerius  de  Lettulo. 


CXXV.  —  Permutatio  Lariani  et  Nomme'. 

In  nomine  domini  nostri  .Fesu  Christi ,  anno  incar- 
natiouis  ejus  m^Clxx^vuii",  poiUiricalus  domni  Alexan- 
dri  III  pape  aniio  xx"!",  indiclione  xiii,  meiisis  oclobris 
die  .\i.  nomiius  papa  Alexander  de  propria  vohinlate 
el  domnorum  cardinaliiim  coiiseusn,  Ubaldi  scilicet 
Hostiensis  episcopi ,  Teodini  l'oituensis  episcopi , 
Johannis  presbyleri  cardinalis  sanctorum  Johaniiis 
et  Pauli ,  Aiberli  presbyteri  cardinalis  et  cancellarii, 
Marchi  presbyleri  cardinalis  saiicli  MarcelH,  Gratiani 
diaconi  cardinalis  saiicti  Cosme ,  et  alioium,  permu- 
tavit  cum  nobili  viro  Hainone  de  Tuscuhino ;  et  ipse 
dominus  papa  dedit  ei  ejusque  heredibus  in  perpe- 
tuum  ad  proprietatem  castrum  Norme  cnm  arce  et 
domibus,  terris,  vineis,  pascuis,  aquis  et  piscariis  ac 
silvis,  et  omnibus  suis  tenimentis  et  pertinentiis. 
Similiter  ot  Viculiim  cum  omnibns,  slciit  superius  dic- 
tum  est,  nlilitalibus  el  perlinentiis  suis.  Plt  domiius 
liaino  dedit  predicto  domno  pape  et  ecclesie  Romane 
ad  proprielatem  in  perpetuum  caslriim  Lariani  ciim 
arce,  quam  dominus  papa  tuncpereum  lenebat,  et  ciim 
domibus,  lerris,  viiieis,  silvis,  aquis,  pascuis,  et  cum 
omnibus  suis  tenimentis  et  pertinentiis.  Et  traditio  est 
ab  utraque  parte  possessio,  nt  domnus  papa  deinceps 
et  Romana  curia  castrum  Lariani  cum  arce  et  suis 
pertinentiis,  proprieialisjure  liberehabeatet  possideat, 
eldomnus  Raino  et  ejus  heredescastrum  Norme  el  Vi- 
culum  cum  omnibuseoruni  pertinenliiset  utilitatibus, 
proprietalis  jure  libere  habeant  et  possideant.  Posses- 
siones  autem  qne  de  tenimento  Lariani  obligate 
erant,  domnus  papa  sua  pecunia  recoUigere  debet,  si 
non  excedat  summam  ducentarum  librarum  provesi- 


1.  11  octobre  1179.  —  Muratori,  t.  I,  p.  141.  —  Raino  de 
Tusculano,  fiere  du  Jonathas  de  la  cbarte  CXIX,  echange  avec 
le  Saint-Sicge  sa  chAtellenie  de  Lariano  contre  celle  do  Norma 
et  Vicolo. 


DE  i;eglise  romaine. 

norum  ;  si  vero  hanc  summam  excedit,  superfluum 
domnus  Haino  solvere  debet.  Conventum  est  etiam 
utriusque  partis  conscnsu  ut  liceat  domno  pape  ejus- 
que  successoribus  a  tali  permutationis  contractu  ,  si 
voluerint,  resiiiie,  et  reddilo  Lariano  cum  arce  et 
tenimentis  suis  et  meliorationibus  domno  Rainoni  vel 
ejus  lieredibus,recipiant  Normamcnm  arceetViculum 
cnm  eorum  tenimeiilis  et  melioratioiiibus,  nullis  hinc 
inde  pro  melioralionibus  factis  redditis  vel  detraclis 
expensis.  Pecuniam  tamen ,  quam  pro  dis.solutione 
pignoriim  ante  hunc  contractum  obligatorum  domiius 
papa  creditoribus  solverit,  domnus  Raino  vel  ejus 
heredes  dissoluto  contractu  domno  pape  et  curie  Ho- 
mane  reslituct.  Domno  veio  Rainoni  et  ejus  heredibus 
nuilo  tcmpore  liceat,  invito  donino  papa  vel  ejus  suc- 
cessoribus,  a  tali  contractu  recedere.  Et  domiims  papa 
obligavit  se  suosque  successores  domno  Raino[ni]  slipu- 
lanti  in  pcnam  quinquagintalibraruraauri,siumquain 
contra  hnjus  conlractus  lenorem  facerent,  aut  si,  quod 
dedit  legitime,  contra  omnem  personam  non  defeii- 
derent,  aut  si  de  Viculo  eum  sicut  promiserat  noii 
juvaret,  si  forte  Landus  Saulis  aut  ejns  consanguinei 
eorumque  successores  guerram  de  Viculo  sibi  fecerint 
vel  ejus  heredibus.  Et  domnus  Raino  similiter  obli- 
gavit  se  suosque  heredes  in  similem  penam  predicto 
domno  pape  stipulanti,  si  ipse  aut  sui  heredes  contra 
talem  coiitractum  facerent,  aut  si  quod  dedit  legilime 
contra  onmem  personam  non  defenderent.  Interfue- 
runt  huic  conlractui  frater  Fraiico  domni  pape  ca- 
merarius ,  Caliola  menescakus ,  Petrus  hostiarius, 
Paulus  panetarius,  Giffredus  butillerius,  Loffredus 
Vetulus,  Johannis  Jnelis,  Mancieltus,  Robertiis  Na- 
turalis;  qui  omnes  rogali  sunt  testes.  Interfuerunl  et 
judices  Ildicius  et  Bulgarellus  Anagnini  et  Gregorius 
Coranus. 


CXXVI.  —  CaIITULA  SLIPER  TENIMEiNTIS  TuSCULAN'1  QUAM 
FECIT  SENATUS  ET  POPULUS  DOMNO  PAPE  ET  ROMANB 
ECCLESIE  '. 

In  nomine  Domini.  Nos  senatores  alme  urbis,  de- 
cretoamplissimi  ordinis  senatus,  acclamatione  quoque 
populi  Homani  publice  Capitclio  consistentis,  cousti- 


1.  19  avril  1191.  —  Muratoii,  t.  III,  p.  787.  —  Le  senat,  cas- 
sant  les  convcntions  anteiieurc.s ,  abandonne  au  papc  C6- 
lestin  III  lcs  iinmeubles  de  Tusciikim. 


LE  LIBER  CENSUUM 

luimus  el  rinuiter  slabilinuis,  ul  domnus  papa  el  Ro- 
mana  ecclesia  leueanl  et  habeanl  sibi  alqne  possideant 
omnia  tenimenta  Tusculani,  sicnl  in  piivilegiis  finis 
facte  iutcr  sacrosanctam  liomanam  ecclesiam  elUrbem 
appaiet.  Corrumpentes  ilaque  el  omuino  evacuantes 
el  in  iri-ilum  rcducentes  ouiuia  privilegia  et  inva- 
siones  atqne  iuvoslimenta  que  snpra  tenimenta  Tus- 
culani  facta  suut  sive  a  Romanis  sive  ab  omuibus 
aliis  personis,  hoc  modo  quod  uullius  valoris  vel  mo- 
menti  sint,  et  ita  quod- Romanis  vel  forensibus  nil 
conferant,  iiec  domno  pape  vel  sancte  Romane  eccle- 
sie  nllo  tempore  aliquo  modo  possinl  nocere.  Conslitui- 
mus  pretereaetancloritale  senatus  et  reverendi  populi 
Romaui  publice  Capitolio  cousistentis  et  pariter  accla- 
manlis,  firmiter  sancimus,  nt  quecumque  persoua, 
sive  Romaua  sive  forensis  sil,  que  de  terris  et  teni- 
mentis  Tusculani  invasit  et  stalim  a  tali  invasio.ne  et 
exactione  non  desistit  omnino,  perdat  id  quod  de  pre- 
dictis  terris  et  tenimentis  invasit,  et  lanlumdem  de  suis 
lerris  et  tenimentis  perdat ;  tali  teuore,  quod  sancta 
Romana  ecclesia  habeat  sibi  primo  id  quod  de  pre- 
dictis  teriis  vel  teuimentis  iuvasum  est  vel  erit,  et 
postea  habeat  sibi  iilud  quod  pro  pena  invasionis  per- 
det  invasor,  et  ita  quod  Romana  ecclesia  omnia  pre- 
scripta  pleuo  jure  perpetuo  liabeat,  teneat  et  possideat 
et  ulalur  atque  fruaturomni  tempore,  sicut  per  privi- 
legia  flnis  composite  inter  eam  et  Urbem  apparet. 

Actum  xLvii  anno  senatus,  indiclione  nona,  mense 
aprili,die  xviiii,  jussu  senatorum  consiliariorum  :  Jor- 
dani  Bulgamiui ;  Guidonis  Mancini;  Petri  Sarraceni; 
Petri  de  Romano  Rustici;  Sergii  Transtiberim ; 
Roberti  Johannis  Leonis;  Stephani  Rainerii  de  Ma- 
rana;  Petri  Johannis  Frajapanis;  Petri  Benencase 
PiczoH ;  et  jussu  senatorum  -.  Jacobi  Oddonis  Fran- 
conis ;  Petri  Miionis;  Stephani  Azarii ;  Paali  Lau- 
renlii;  Nicholai  Joliaunis  Sa.Nonis;  Johannis  Bartho- 
lomei ;  Roberti  Gottifredi ;  Gibelli  Ilperiui  de  Tullo ; 
Philippi  Johannis  Astaldi ;  Guidonis  Cirini ;  Bone- 
venture  Centii  Ociiende ;  Obilionis  Calidi  Bucconis ; 
Laureulii  Thome  de  Ursiuis;  Andree  Petri  Silvestri ; 
Pelri  de  Monte;  Gulferani  Centii  Gulferani  ;  Pauli 
Cathene ;  Johannis  Co.xe;  Johannis  Gregorii  scri- 
niarii ;  Bartholomei  Petri ;  Stephani  Alverii ;  Petri 
Bobonis  Selle ;  Petri  Barilis ;  Guidonis  Johaunis 
AIe.\andri;  Guittonis  Jacobi  de  Xislo;  Pelri  Bobuli  de 
Scortecclariis;  Sciatti  Pauli  Franconis;  et  Johannis 
Centii  de  Porticu. 


CXXVII. 


C.\RTLLA    MEMOniALIS    SLPER     FACTIS     CON- 


DE  L'EGLISE  ROMAINE.  405 

VENTIOMDUS    I.NTER    DOM.NUM    PAPAM    ClEMENTEM    ET    Se- 
NATUM  '. 

In  nomine  Domini.  Nos  senatores  alme  Urbis,  de- 
crelo  amplissimi  ordinis  sacri  senatus  constituimus  et 
flrmiter  stabilimus  et  per  presentem  senatorie  digni- 
tatis  paginam  ad  posterorum  memoriam  reducimu.? 
quatinus  Romane  ecclesie  et  domno  pape  nullatenus 
prejudicet  neque  noceat  per  tempora  quod  domnus 
papa  Celestinus  de  raera  sua  liberalitate  et  gralia  ad 
presens  largitur  senatoribus  qui  sunl  supra  numerum 
Lvi  senatorum.  Qui  numerus  in  fine  predecessorum 
ejusdem  Celeslini  summi  pontificis  diffinitus  contine- 
tur  et  legitur.  Quam  finem  cum  suis  tenoribus  modis 
omnibus  ratam  et  firmam  habemus  et  haberi  in  pos- 
terum  decernimus,  statuentes,  ut  quod  domnus  papa 
jam  diclus  de  sua  sola  gratia,  sicut  prescriptum  est, 
fecit,  non  trahatur  aliquando  in  excmplum  ab  aliquo, 
sed  solummodo  prefatus  l  et  vi  senatorum  numerus, 
qui  in  fine  inter  Ecclesiam  el  Urbem  facla  continetur, 
benefitia  et  presbyteria  consueta  a  Romana  curia  in-' 
tegre  consequatur. 

Actum  anno  xlvii  Senatus,  indictione  ix,  mense 
maii.die  xxvm,  jussn  senatorumconsiliariorum :  Pauli 
Laurentii,  Pauli  Franconis,  Pauli  Johannis  Pauli, 
Petri  Ser  Leonis,  Nicholai  JohannisSassonis,  Jaquinti 
Johannis  Erri,  Gregorii  Farulfi,  Stephani  Capharelli, 
GuidonisJohannisAlexandri,NichoIai  Bozi  Laurentii, 
Hogerii  Cenimi,  Gulferani  Centii  Gulferami,  Stephani 
Petri  Mainardi,  Ovitionis  Cal![idi]  Bucconis. 


CXXVIII.    —   Cartula    super    c.astro    Algidi    domno 

AlEXANDRO    PAPE  PHO    CC    LIURIS   PIGNORI    OBLIGATl ». 

lu  nomine  domini  nostri  Ihosu  Christi,  anno  qui- 
dem  ejusdem  incarnalionis  m°c°lxx°iiii%  pontiflcatus 
domni  Alexandri  pape  III  anno  xv,  indictione  vii, 
mensejanuaiii,die  VI».  EgoRainodeTusculano,  fllius 


1.  28  mai  1191.—  Mucatori,  t.  IV,  p.  3,t.  —  Le  senat  recon- 
nait  que  les  gralifications  accordecs  e.xtraordinalrement  a  tous 
aes  membres  par  le  pape  Celestin  III  ne  sont  dues  qu'a 
cinquanle-six  s6nateurs.  Ccst  par  eneur  que  le  rubricateur 
du  titre  a  ecrit  CLtMSNTEM  au  lieu  de  Celestinum. 

'2.  6  janvier  1174.  —  Tomasselll,  Camp.  Rom.,  t.  II,  p.  309 
(d'aprfe3  le  Hiccardianus  2-28).  —  Raino ,  fils  de  Tolomeo  II  dc 
Tusculiira  ,  frcre  de  Jonathas  ,  donne  au  pape  Ale.icandre  III 
hypottifeque  sur  la  seigneurie  d'.\lgido. 


406 


LE  LIBER  CENSUUM 


donini  Tholomei,  confiteor  coiam  subsciiplis  teslibiis 
me  recepisse  mutuo  ducenlas  libias  proveniensium  a 
domno  papa  Alexandro,  pro  quibus  do  sibi  pignori 
castrum  Algidum  cum  suo  tenimenlo  et  omnibus  suis 
perlinentiis  et  ulilitalibus,  et  do  sibi  potestatem  in- 
trandi,  utendi,  fruendi ,  possidendi  ul  pignus,  et  hoc 
pactoquod  non  liceatmihi  repignerari  usque  ad  finem 
istius  anni;  transacto  anno  liceat  mihi  et  heredibus 
meis  illud  recoUigere  pecuuia  soluta  ;  et  post  annum 
non  sit  mihi  licitum  alii  pignoii  dare  vel  veadere  nisi 
domino  pape  Alexandro  el  suo  calhoHco  successori,  si 
ipse  velsuuscatholiciissuL-ccssor  mihi  solvere  volueiit 
tantam  pecuniam  quanl;ini  quislibet  alicr  dare  voluerit 
quantum  ad  pignus,  minus  l  libras  quantum  ad  veii- 
ditionem  soiidam.  Et  promilto  domnis  cardinalibus, 
domno  Manfredo  presbytero  cardinali  lituli  saiicte 
Cecilie  et  donino  Oddoni  diacoiio  cardinali  sancli  Ni- 
cholai  de  Garcere  TuUiani,  sibi  iegilimeslipulantibus, 
domiii  pape  procuratoribus  in  hac  cansa,  si  pgo  vel 
mei  heredes  contra  hoc  paclum  quod  siipeiius  legilur 
venire  presumpserimiis,  nomine  pone  diicentas  libras 
proveniensium  persolvere.  Ad  hujus  rei  memoriam  ii 
homines  vocati  sunt  testes,  Caliota  Petrus  et  Albertus 
hosliarii,  Leo  et  Ricardus  fratres  doniiii  Hainonis. 


CXXVIIIL  — CAIlTfLA  SUl'ER  TUADITIO.NK  liT  INVKSTITUHA 
UKIUS  PARTIS  CASTIll   MaIOLI   '. 

lii  nomiiie  domiiii  iiostri  Ili.;sii  Ciirisli,  Anieii.  Anno 
dominice  incariialiouis  .m"c"l"x\-.\"i°,  pontiticatus  vero 
donni  Alexandii  pape  III  anno  xx°ir,  iudictione  xiiii", 
niense  aprilis,  die  vii.  Ego  quidem  Wilelmus  de 
Maiolo,  hac  presenti  die  nullo  conlradicente  vel  vim 
facieiite,  sed  mea  propiia  et  spontanea  bona  voluntate, 
pro  redemptione  anime  mee  et  parenlum  et  filiorum 
meorum,  restituo  et  publice  per  hoc  instrnmentum 
investiens  trado  vobis  sanctissimo  palri  et  domino 
Alexandro  Dei  gratia  siimmo  ponlifici  et  iiniversali 
pape  et  universis  vestris  calholicis  successoribus  et 
per  vos  sancte  Homane  ecclesie  in  perpetuum,  quar- 
tam  videlicet  parlem  in  intigrum  unius  castri  quod 
vocatur  Maiolum,  posili  aiile  Montem  Filtrem,  cum 
medietate  unius  turris,  ciim  domibus,  vineis,  lerris 


l.  7  avril  IISL  —  Guillauiiic  dt-  Majolo  lestituc  au  pape 
Alexandre  111  sa  part  (lc  quart)  dc  cette  seigncuiic  ct  la  rc- 
prend  cn  location  pour  unc  livie  de  ciic  ct  unc  denccns. 
Majolo  cst  iinc  pctitc  localilc  au  sud  de  8.  Lco  (.Montcfeltrc). 


DE  L'EGLISE  ROMALXE. 

cultis  et  incultis,  silvis,  pralis,  molendinis,  aquis  et 
cum  omnibus  que  ad  eandem  quartam  partem  perti- 
nent,  de  quibus  omnibus  inter  vivos  dono  vobis  ut 
dictum  est  omne  jus  et  aclionem  qiiam  in  eis  habeo. 
Quam  quidem  quartam  partem  locationis  tilulo  in  pre- 
sentia  fratrum  vestrorum  et  notarii  et  subscriptorum 
testium  vos  mihi  vero  conceditis  et  traditis  et  filiis 
meis;  quos  si  non  habuero,  uni  de  nepolibus  meis  in 
quem  uxor  el  homines  caslri  coiumuniler  concorda- 
veriiit,  solveiido  vobis  et  ecclesie  vestre  pensionis  no- 
miiie  uiiam  libram  cere  el  aliam  inceiisi  omni  anno 
in  die  saiicto  Jovis.  Ego  itaque  lain  pro  me  quam  pro 
omnibus  horedibus  ineis  promitto  vohis  vestrisque 
omnibus  calliolicis  successoribus  et  per  vos  sancte  Ro- 
maiie  ecclesie  contra  predictam  doiiationem  et  resti- 
tulionem  noii  veiiire  et  predictani  quartam  partem 
supradicti  castri  vobis  defeudere  et  non  calumpniari, 
sub  pena  iiu'"'  libraniiii  aiiri ;  ei  peiia  soluta  hec  carla 
sit  firma.  Quani  scribere  rogavi  Johaniieni  Nicholai 
Phi!i[i[)i  sancte  Roniane  ccclesie  sciiiiiarii,  iii  mense 
et  die  et  iiidiciioiie  supradicta.  Signum  t^  manus  su- 
piadicii  Willelmi  hujus  carte  rogatoris.  Pelriis  hos- 
liarius  testis,  Albertinus  hostiarius  tcstis,  Robertiis 
donini  Tholoinei  teslis,  Petrus  de  Tica  lestis,  Agali 
teslis,  Toriiaiiiparle  leslis,  JolKuinis  Montis  Castelli, 
Albericus  Moiilis  Caslulli. 


CXXX.  —  LocATio  piiem:si 

S.   SENATIUCI   SUB  A.NNUA    PE 
ECCLESIIC   FACIENDIS'. 


riTATIS     FACTA     DOMNE 
X    SOL.    AUIII    ROMANE 


Johaiiues  episcopus,  seivus  servorum  Dei,  dileclis- 
sime  in  Domiiio  filie  Stefanie  clarissime  senatrici, 
tuisque  filiis  ac  nepotibus.  Quotieusillaa  nobis  tribui 
sperantur  quo  ralioiii  incunclanter  conveniunt,  aiiimo 
nos  decel  libenti  coiicedere  et  petenlium  desideriis 


27  LOCATIO    CIVITATIS    PreNESTINE    JoHANNIS    PAPE    X    A,    FvCTA 

tc.  jTi.  post.  in  C  —  31  Stcplianie  A 


1.  17  dccembrc  970.  —  .Muratori,  Anl.,  t.  III.  p.  235;  Tlici- 
ner,  n»  6;  JalTc.  3742.  —  Albinus,  X  63.  Le  pape  Jean  Xlll 
loue  la  cite  dc  1'icneste,  pour  trois  gcnerations,  a  Stepbanic, 
scnatrice,  a  cliarge  de  payer  uiie  redevanco  de  dix  sous  d'or. 
—  Noter  la  piovenancc  de  la  pitce,  un  rouleau  de  papicr,  le 
dipl6mc  origiiial  evidemmcnt,  conserve  a  labbaye  de  S.  Maria 
in  Monasteiio,  iiics  8.  Piclro  in  Vincoli. 


LE  LIBER  CENSUUM 

congruum  iniperliii  snflragiiim.  At  ideo  quia  postula- 
tis  a  nobis,  qnaliuus  daremus,  concederemus  atque 
traderemus  tibi,  tuisque  filiis  ac  iiepolibus  per  nos- 
tram  apostolicam  auctoritatem  civitatem  Preuestinam 
cum  omnibus  pertinentiis,  cum  omni  publica  datione 
el  functione  que  ad  suprascriptam  civitatem  pertiuet, 
inter  affines  el  terminos  novos  el  autiquos;  id  est 
rivus,  qui  appellatur  Latus,  a  secundo  Lavicana,  et  a 
tertio  latere  Monticellus  de  Maximo,  a  quarto  latere 
pons  de  Cicala,  et  a  quinto  latere  Aqua  Alta,  et  a  sexto 
latere  vallis  de  Caporatie,  et  a  seplimo  latere  mons 
qui  dicitur  de  Folianu.  Unde  concedimus,  tradimus, 
et  apresentiiin»  decima  indictione  corroboramus  hanc 
nostre  apostolice  auctoritatis  prescriptionem,  omnium 
nostrorum  successorum  pontificum  omniumque  homi- 
num  coutradictioue  remota ,  ut  persolvat  pensionem 
in  nostro  palatio  per  singulos  annos  x  auri  solidos, 
difficultale  po.«tposita ;  omnemque  qua  indiget  melio- 
ralionem  seu  defensionem  indifferenter  vos  sine  dubio 
procurantes  effilialis;  nullaque  preterea  ad  dandam 
annue  pensionem  a  vobis  mora  proveniat,  sed  ultro 
actionariis  sancte  nostre  ecclesie  apto  tempore  persol- 
vantur.  Nam  si  aliter,  quod  absit,  a  vobis  raora  prove- 
nerit  de  suprascriptamelioratione  seu  defensione,  nec 
non  et  persolvendam  aniuie  pensionem,  statuimus 
fore  invalidam  hanc  nostram  perceptionem.  Post  vero 
obitum  vestrum  memorata  civitas  cum  omnibus  suis 
melioralionibus  ad  jus  sancte  nostre  ecclesie  modis 
omnibus  reverlatur. 

Scriptam  per  manum  Stephani  scriniarii  sanctc 
Romano  ecclesie,  in  mense  novembri,  indictione  xiiii. 
•5<  Bene  valete.  ^.  Ualum  xvi  kal.  jan.  per  manum 
Widonis  episcopi  et  bibliotecarii  sancte  sedis  aposto- 
lice,  anno  pontificatus  donni  nostri  Johannis  sanctis- 
simi  XIII  pape  vi",  imperii  vero  domnorum  impera- 
torum  nostrorum  Octonis  majoris  aug.  ix",  minoris 
vero  filii  ejus  iii°,  indiclione  suprascripta  xiiii». 

Hec  carta  sumpla  est  de  thomo  carticinio  bullato, 
quod  inventum  est  apud  sanctam  Mariam  in  Monas- 
terio. 


CXXXI.  —   ExCERPTL'iM    Ex   Regesto    Paschalis   II   su- 


I  iraportire  A  —  postulastis  A  —  ii  Caporacie  A  —  16  «Cita 
sane>  ut  A  —  17  auri  X  soldos  A  —  18  meliorationo  A  —  13  de- 
fensione  \  —  20  cfBciatur  A  —  pretercat  A  —  dandura  A  —  26  fore 
om.  A  —  preceptionera  A  —  37  supradicta  A  —  38  tomo  A 

41  EXC.   EX  REGISTHO  PaSCHAHS  PAPE,   LIDRO  XII  CAPITULO  III    .\, 

celeris  omissis ;  scpEn  elc.  m.  posl.  in  C 


DE  L'EGLISE  ROMAINE.  407 

PER  RECEPTIONE  CASTRORUM  Po.NTIE  ET  RnOES  ET  EORUM- 
DEM  CONCESSIONE  FACTA  Jo.   SUBLACENSI  ABBATI  •. 

Seplimo  kal.  sept.  domnus  papa  Pascalis  facla 
obsidione  recepit  in  Campania  castellum  Pontie  et 
Efides.  Seplimo  autem  idus  septembris,  cum  esset  in 
territorio  Sabinensi  juxta  castellum  Taranum,  commi- 
sit  eadem  oppida  Pontie  et  Efldes  Johauni  Sublacensi 
abbati,  sicut  commiserat  alias  terras  Campanie;  ilaut 
hereditas  monasterii  Sublacensis  que  ibidem  est  mo- 
nasterio  salva  permaneret;  cetera  custodirentur  ad 
jus  beati  Pelri.  Et  per  ferulam  investivit  eum ,  quod 
non  auferret  ei  in  vita  ipsius,  nisi  ipse  aliquid  tale 
delinqueret. 

Actum  est  indictione  ii,  anno  incarnationis  domi- 
nice  M°G°ix°,  pontiflcatus  supradicti  pape  x".  Testes 
affuerunt  Cintius  Sabineasis  episcopus,  Leo  Villitra- 
nus,  Tiburtinus,  Anastasius  cardinalis 

tituli  Pamachii ,  Johannes  de  diaconia  Cosmidin, 
Berardus  de  Pisciola,  Rainaldus  Sinebaldi,  Octavia- 
nus,  Oddo  flli[us]  Johannis  de  Oddone ,  Petrus  do 
Rofrido,  Rofridus  deCeperanoet  aliiplures;  Romanus 
Albo,  Romanus  Scotta .  Huguizon  filius  Petri  d'j 
Leone,  Cintius  Johannis  de  Crescentio. 


CXXXII.  — ExCERPTUM  EX  REGESTO  PaSCHALIS  II  DE  FI- 
DELITATE  ET  SERVITIIS  AmPHISI.VIS  RomaXE  ECCLESIE 
FACIENDIS'. 

Hecsuntque  facienl  Nimphisini.  Fidelitatem  facere 
beato  Petro  et  domno  pape  Paschali  ejusque  successo- 
ribus  quos  meliores  cardinales  et  Romani  elegerinl. 


5  EfTides  A  bis  —  16  Cinthius  .\  —  Villiternus  A  —  is  Pach- 
raachii  A  —  19  Rayn.  A  —  20  filii  C  —  2|  Rom  Abbo  A  —  22  dc 
Scotto  A  —  23  Cincius  A 

24  EXCEnPTUM  EX  REGISTBG   P.ASCHALIS  LIBRO  SIII   CAP.  XXII.  A, 

II  DE  FiD.  etc.  m.  post.  in  C  —  27  facere]  scilicet  .\ 


1.  7  septembi-e  H09.  —  Muiatoii ,  Ant.,  t.  1,  p.  619.  —  Al- 
binus,  X  66.  Pascal  II  cominet  Tabbe  de  Subiaco  a  la  gardo 
des  chateaux  de  Ponza  et  dAffile  .  recouvres  quelques  jours 
aupaiavant.  Noter  qu'AIbinus  cile  le  tome  ct  le  chapitre  du 
registre. 

2.  II 10.  —  Muiatori,  t.  II,  p.  11.  —  Albinus,  X  .54.  Condi- 
tions  imposees  par  Pascal  II  aux  gens  de  Nimfa ,  apres  unc 
revolle,  probablement  celle  de  1116.  Cf.  L.  P.,  t.  II,  p.  303. 
Ici  encore  Albinus  cite  le  nura6ro  du  registre. 


408  LE  LIBER  CENSUUM 

Hoslem  el  pailanientum  cum  curia  pieceperit.  Servi- 
liumquodassiieti  fuerunlfacere  elplacitumclbannum 
fatiant  beato  Pclro  et  pape.  Quartam  quam  reddere 
debent  deinceps  reddantad  mcnsuram  Homani  modii; 
et  si  minister  precipil,  couducant  eam  usque  Tibc- 
riam  vel  Cisternam.  Glandaticum  solvant  in  feslo 
sancli  Marlini;  biadonesbonos  in  festo  sancli  Tliome. 
De  carico  uniuscujusque  sandali  solvaut  denariossex. 
Fidauliam  in  unoquoque  anno,  in  mense  madio  libras 
XXX  de  Papia  bonas.  Platiaticum,  quod  extrauei  de- 
bent  solvere,  curie  solvatur.  Foderum  quod  debuerant 
domno  pape  nno  dio,  dent  duobus.  .Molcudina,  que 
dominus  papa  nnnc  tenut,  scilicel  xii  quc  suiit  exlra 
et  uuum  quod  est  supra  lacu ,  quiela  dimittaut.  Mu- 
rum  civitatis  deslruant  secundum  preceplum  curie, 
ncc  sine  ejus  liceutia  eum  edificeut. 

Testes  sunt  liii  :  domuus  Pt-tius  Leoiiis,  Petrns  de 
Fiauco,  Leo  de  domno  Petio  de  Leo,  Ubicio,  Seuio- 
rilis,  Beneincasa,  Piscatore,  Conslantius  dapifer, 
ZofTo  de  Cajaze,  Gisalfo,  [iomanns  de  Calvo,  Ugi- 
zone  de  Johaime  Tinioso,  Pagauus. 

Et  infra  capite  iiii°. 


CXXXIII.    —    PllOPniETAS  QUE  nE.MANSlT  CURIE   DE  REGA- 

Liin  s  Beneventi  '. 

Hec  sunt  que  iii  dominicatu  pape  remanseruiit :  1111°'' 
molendina  de  Doiino,  duo  molendina  de  saiicta  Bar- 
bara  et  moleudiiia  de  Burgo,  tiirres  et  platoaticum 
porle  Summe,  ortos  el  de  tuire  Coivula,  plaza  de  poiite 
majori,  et omnes  plancas  cum  plaliatico  piscium  etfolio- 
rum,  liguta  Judeorum,  plateaticum  de  Ponlicello  et 
Pontili,  domos  que  sunt  circa  palalinm,  alanetuni 
tolum  et  salicclum  totum  de  ponte  Leproso,  el  vineas 


3  faciat  A  —  7  bonos  boiios  C  —  8  carrico  A  —  10  platealicum 
A  —  14  lacum  A  —  16  eum  eum  C  —  17  <autcm>  sunt  \  — 
18  do  Leo]  Leonls  A  —  19  Piscafore  \  —  20  Ugizzono  A 

29  platcatico  A  el  ila  porro  —  30  tingta  A  —  32  Leproso  <;(t 
vineas  omnes  de  ponte  Leproso>  A 


\.  Muratori,  Anl.,  t.  II,  p.  13.  —  Albiniis,  X  55.  Celtcenu- 
miration  des  droils  rcgaliens  du  Saint-Siege  a  Bcnevcnl  cst 
saos  doule  du  lemps  de  Pascal  II ,  car  c'cst  a  son  rcgislre 
quclle  parait  ratlactiee  par  les  mols  et  infra  cap.  1111  qul  la 
preccdent.  Du  rcslc  cUe  figure  dans  Albinus  au  milieu  d'c.x- 
Iraits  de  cc  registie. 


DE  l'£;glise  romaine. 

Scullais  et  vineam  de  Nardia,  el  vineas  de  Cecclo  et 
vineas  Priucipis,  iscla  deCellarulo  cum  posta,  pratum 
dominicum,  viridarium ,  balneum  et  furnum,  planca 
piscium  et  curatnra  de  Brudo  porte  Rufine,  vineam  de 
Caiitaro,  terra  de  viuea  Yelerana,  ecclesias  omnes, 
vineam  de  Cellarulo,  medielatem,  donum  Christiani  de 
burgo  porle  Auree,  monetam  et  electam  id  est  bannum, 
medietas  reddituum  de  placitis,  de  forfaturis  et  sca- 
dentiis  peregriuorum  et  extraneornm,  scadentia  Bene- 
ventanorum  lola. 


CXXXIIII.  —  Cahtli.aocomodoPalto.neriusrecognovit 
castrum  .Mo.ntiscelli  per  do.\inlm  papam  et  co.nstitijit 

ANNIS    SINGULIS  CERTUM   CENSU.M   UISANTIUM    UNUM   AURI  '. 


In  uomir.e  domiui 


III 


^u  Chiisti  Dei  eterni, 
auiio  ah  incanialioiie  ejus  iM°c°l°vi°,  mense  aprili , 
ir.dictioiie  iii».  Maiiifestiis  sum  ego  Paltonerius  comes, 
filius  qaoudam  Fortisquerre  comitis,  quia  per  hanc 
cartulam  propriiiario  nomiue,  presenlia  donni  Gui- 
donis  presbyleri  cardinalis  tituli  sancle  Poiilentiane 
et  legati  ecclesie  liomane,  residente  apud  sanclum 
Qiiiricum  iiiconventu  cum  episcopis,  videlicelSenensi, 
Areliiio  alque  Clusiuo,  Siianeusi,  Castrensi,  Massetauo 
atqne  VnUeiano,  doiiaie  ilemqiie  tradere  videor  ad 
liouorem  Dei  omnifioieuiis  et  sancte  Romane  ecclesie 
et  iu  personam  domni  Adiiaui  summi  pontificis,  id 
esl  castellum  ile  Moiite  Clello  cum  curte  et  omni  per- 
lineutia  siia,  eo  scilicct  leiiore  iit  si  ego  predic.us  Pal- 
tonerius  comes  s^iiie  filiis  masculini  vel  femiuini  scxus 
de  me  descendeiilihus  decessero,  supradictum  castel- 
lum  cum  curte  et  omni  pertinentia  sua  ad  jus  heati 
Petri  etsancle  liomane  ecclesie  cum  integritate  deve- 
niat.  Et  propter  hoc  ego  predictus  Paltonerius  comes 
exiiide  statuo  et  coiivenio  annualiter  in  Ascensione 
doiniiii  noslri  Ihesu  Chrisli  predicte  sancte  Bomane 


I  Vardia  A  -  Ci 
facluris  A 


Jo  .\  —  6  domum  .\  —  8  reddituum  \ 


\.  San  Quirico.avril  I15G.  —  Muialoii,  .4nt.,  t.  IH,  p.  T.M. 
—  Paitonerio,  fils  dii  conitc  Forliguena,  donnc  au  papc  la  nuc 
propricle  dc  son  clidteau  dc  .Monticchiello  ,  et  s'cngagc  a  lui 
paycr  un  besant  d'or  dc  cciis.  —  Ce  sens  n'cst  pas  dans  la  la- 
blo  ci-dessus.  Jo  pciise  qu'il  s'agit  ici  de  Monliccbieilo,  loca- 
lite  situ^c  autrcfois  dans  le  diocfese  de  Cbiusi,  actucllcinent 
dans  celui  de  i'iciiza,  au  voisinagc  de  laquellc  ellc  se  Irouve, 
du  cote  de  lcst.  Cf.  Rcpelti,  Diziun.,  t.  III,  p.  5G3. 


LE  LIHER  CENSUUM 

ecclesie  censum  solvere  dnm  vi.xero  bizanleum  unum 
aureum.  Et  similiter  ego  predictus  Paltonerius  coraes 
staluo  et  convenio  ut  si  posl  obituni  meum  filii  mei 
predictum  censum  a  sancte  Romane  ecclesie  summo 
pontiQce  in  feudum  uon  acquisiurint,  annuatim  pre- 
dicte  sancte  Romane  ecclesie  stalnto  lermino  predic- 
tum  censum  persolvant.  Unde  ego  predictus  Paltone- 
rius  comes  obligo  me  meosque  heredes  quod  si  supra- 
dictam  conventionem  atque  concessionem  predicte 
sancte  Romane  ecclesie  attcndere  et  conservare  nolue- 
rimus,  omni  tempore  promittimus  componere  et  dare 
penam  predicte  sancte  Romane  ecclesie  suisque  sum- 
mis  pOLitificibus  bonorum  denariorum  lucensium 
libras  c.  Et  post  penam  solutam  predicta  concessio 
atque  conventio  firma  et  illibata  permaneat.  Et  in  tali 
ordine  Presbitellum  judicem  domni  imperatoris  hanc 
cartuhim  proprietatis  scribere  rogavimus. 

Actnm  in  episcopatu  Aretino,  in  burgo  sancti  Qui- 
rici.  Signum  -J-J-i-manus  teslium  :  Ranutius  et  Uguitio 
comites ,  germani  fllii  qnondam  Tigniosi  comitis; 
Caltiagonte  comes,  filius  quondam  Caiaquerre  comitis ; 
et  Rainutius  comes  filius  quondam  Bernardini  comitis ; 
Isinbardo  de  monte  Gerlone  et  Rontioue  de  Bibiano, 
et  Stantivolus  de  Maciareto  rogati  sunt  testes. 

25  CXXXV.  —  Gesta  sunt  hec  inter  domnum  papam  Pas- 

CHALEM  ET  HeNRICUM  IMPERATOREM  TheUTONICOHUM 
ANNO  DOMINICE  I.NCARNATIONIS  M^C^.Xi"  PONTIFICATUS  EJUS 
UNDECIMO  INDICTtONE  .XII»  '. 

Hoc    tempore    Henricus    Theutonicorum   re.\    cuin 


25  .-\CTIO   INTER  DOMNU-M   PAPA.M   PaSCHALEM   ET  HeNRICU-M   LMPE- 

RATOnEM  nii.  Aniio  dom.  inc.  MCXI,  pontificatus  autem  ilomni 
Paschalis  secundi  pape  XI,  indictione  III,  Henricus  (juartus,  Tcu- 
tonicorum  re.x  etc.  \  —  rufar.  in  margine  C  :  t^uando  papa  l'as- 
chalis  captus  fuit  ab  imperatore. 


1.  Ici  commcncc  un  long  rOcit  du  sacre  de  Hcni'i  V  cn  1111, 
ct  de  la  capitulation  forcee  du  pape  Pascal  II  sur  le  sujet  des 
investitures.  Cette  pifece  figure  aussi  dans  le  manuscrit  Vali- 
canus  1984,  d'apres  lequel  elle  a  ete  plusieurs  fois  publiee, 
notamment  dans  le  Liber  ponlilicalis,  t.  II,  p.  338-343.  On  voit 
pai-  ce  manuscrit  qu'ello  provient  du  registre  de  Pascal  II, 
comme  les  documents  qui  1'avoisinent  ici  et  chez  Albinus. 
En  efifet,  le  titie,  dans  le  Vat.  1984,  est  :  Incipil  rcgislrum 
Pascali  pp.  II.  Le  cardinal  Boson  Tinsera  inl6gralement  dans 
sa  vic  de  Pascal  II  (t.  P.,  t.  II,  p.  369).  Albinus  nc  la  repro- 
duit  pas  tout  cntifere.  Dans  le  manuscril  dc  Cencius  clle  a  cte 
distribnee  apres  coup  entre  cinci  rubriqucs,  n»»  cx.vxv-cxxxix. 
LlBER  Censuum.   —  I. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE.  409 

magno  exercitu  in  Tusciam  venit,  et  missis  Romam 
in  porticum  sancti  Petri  nunliiscum  Petro  Leonis  et 
aliis  donni  Pasclialis  pape  nuuiiis,  hoc  pactum  inter 
eos  deliberatiun  est  : 

«  Rex  scripto  refulabit  omnem  investituram  omnium 
»  ecclesiarum  in  manu  domni  pape  in  conspectu  cleri 
»  et  populi  in  die  coronationis  sue.  Et  postquam 
»  domnus  papa  fecerit  de  regalibus  sicul  in  alia  carta 
»  scriplumest.sacramenlofirmabitquod  nunquam[se] 
»  de  investituris  ulterius  intromittel,  et  dimittet  ec- 
»  clesias  liberas  cum  obhitionibus  et  possessioiiibus 
»  que  ad  rcgnum  manifeste  non  pertinebant,  et  ab- 
n  solvet  populos  a  jnramentis  que  contra  episcopos 
»  facta  sunt.  Patrimonia  et  possessiones  beati  Petri 
»  restituet  et  concedet,  sicut  a  Karolo,  Lodovico, 
»  Henrico  et  aliis  imperatoribus  factum  est,  ei  tenere 
»  adjuvabit  secundum  suum  posse.  Non  erit  in  facto 
»  aut  consilio  ut  dominus  papa  perdat  papatum  Ro- 
B  manum  vel  vitam  vel  membra,  vel  capiatur  mala 
»  captione  ant  per  se  aut  per  summissam  personam  , 
»  nec  ipse  nec  fideles  ipsius,  qui  pro  eo  securitatem  ei 
»  fecerint,  id  est  Petrus  Leonis  cnm  filiis  suis,  quoruin 
»  bona  dampnum  studiose  iion  patiantur,  vel  alii 
»  quos  regi  significaverit.  Et  si  quis  ei  vel  eis  fecerit, 
«'  rex  eos  Qdeliter  adjuvabit.  Pro  hujus  securitalis  ob- 
»  servatione ,  mediatores  dabit  rex  domno  pape  prin- 
»  cipes  quos  petiit,  id  est  :  Fridericum  filium  sororis 
»  sue,  marchionem  Eugilbertum,  marchionem  Thie- 
»  baldum,  comitem  Hermanuum,  Fridericum  pala- 
»  tinumcomitemdeSaxonia,  BeringariumdeBawaria, 
»  couiite[in]  Godefridum,  Fridericum  Saxonem ,  AI- 
»  bertuin  cancellarium,  Cononem  fratrem  Berengarii, 
»  Sigebolh  de  Bawaria,  Henricum  ducem  Carinthie, 
»  Bertoldnm  fllium  ducis  Bertoldi ;  qui  jurabunt 
»  domno  pape  securitatem  de  vita,  de  membris,  de 
»  papalu,  de  captioiie.  Et  si  rex  hec  omnia  supradicta 
»  non  oljservaverit ,  ipsi  cum  honorihus  suis  ad  dom- 
»  num  papam  el  ad  Romanam  ecclesiam  se  teiiebunt. 
»  Obsidesprosecuritate  domni  pape  dabit  rex  proxima 
»  v»  feria,  et  secure  mittel  ad  Insulam  iu  potestate 
»  domni  pape  Fridericum  ducem  nepotem  suuin,  Spi- 
I)  rensem  episcopum  Brunonem,  Conradum  nepotem 
»  comitis  Hermanni  et  filinm  ,  Henriciim  fratrem 
»  comitis  Frederici.  Obsides  si  receperit,  reddet  in  die 
»  corouationis  sue,  transito  ponlc.  Et  si  fortecoronatus 


3  inter  eos  om.  \  —  10  se  om.  C  —   15  Loiloico  <;cl>  A 
33  Sigebot  .\  —  36  suprascripta  .\  —  42  Brun.  cp    Sii.  .\  —  Clu 
i  .\  —  44  Friderici  A 

52 


radum  A   -  43  Hcr 


410 


LE  LIBER  GENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAIiNE. 


11011  fueiit  aut  non  trausiei'il ,  simiUter  reddet  apnd 
castellum  sancti  Augeli.  Legatos  autem,  quos  domi- 
rius  papa  ad  eum  miserit,  in  eundo  et  redeundo 
securos  faciet  tam  a  se  quam  a  suis,  et  si  eis  ne- 
scieuler  injuria  illata  fuerit.  ad  emendandum  fide- 
liter  adjuvabit.  » 


CXXXVL  —  FOHMA  PRIN-CIPLM  JUR.iMENTl. 

«  Ego  Albertus  cancellarius,  ego  comes  Hermanuus, 
«  e^^oFolcmarus,  iuro  vobis  quia  domuus  rex  proxima 
»  va  feria  ita  jurabil  et  principes  jurare  faciet  et  ob- 
»  sides  dabit,  sicul  in  couventionis  carta  scriptum  est, 
r.  et  sic  observabit  domno  pape  sine  fraude  et  malo 
>,  ingenio,  si  dominus  papa  proximo  die  dominico  sic 
»  adimpleverit  regi  sicut  in  alia  conventionis  cartula 
»  scriplum  esl.  » 

Cartul.v  ali.v  sic  se  habet. 

«  Si  rex  adimpleveril  domno  pape  sicut  in  nlia  con- 
»  ventiouis  cartula  scriplum  esl,  domnus  papa  preci- 
»  piel  episcopis  piesentibus  in  die  coronalionis  ejus  ut 
B  dimittaut  regalia  regi  et  reguo  que  ad  reguum  per- 
»  linebauttemporeKaroli,  Lodoici,  Henrici  etaliorum 
»  predecessorum  ejus,  et  scriplo  firmabit  sub  auathe- 
»  roate  auctorilale"sua  et  juslitia  ne  quis  eorum  vel 
>.  prefentium  vel  absenlium  vel  successores  eorum 
»  inlromillant  se  vel  invadant  eadem  regalia,  id  est 
»  civilates,  ducatus,  maichias,  comiiatus,  monelas, 
»  teloneum,  mercatum,  advocatias  regui,  jura  cenlu- 
»  rionnm  et  curlcs  que  mauifestc  regni  erant,  cum 
»  pertineutiis  suis,  militiam  et  castra  regui.  Nec  ipse 
»  regem  et  regnum  super  his  ulterius  inquietubit  el 
,.  privilegio  sub  anathemate  confirmabit  ne  posteri  sui 
»  inquietare  presumaiit.  Regem  benigue  el  honorifice 
»  suscipiet  et  more  predecessorum  ipsius  scienter 
«  non  subtracto  coronabit  et  ad  teuendnm  regnum 
»  officii  sui  auxilio  adjuvabit.  Si  domnus  papa  hoc  regi 
»  uou  adimpleverit,  ego  Petrus  Leonis  cum  lola  po- 
»  tentia  niea  tenebo  me  ad  domnum  regein.  Obsides 


7  TiUdus  rescriplus  esl  in  C  super  rasuram;  in  A  i(a  est  :  JU- 
RAMEXTCM  BAKONUM  HeNRICI  IMPERATORIS.  —  8  Hermannus  <Ego 
comes  Fridiricus,  Ego  comes  Godefridus>  A  —  12  obs.  sic  A  — 

16  CaKTULA  etC  ]    CONVENTIO    EX    PARTE  DOMSI  PAPE  PaSCHALIS  A 

—  19  ejusj  suc  .\  —  21  Caroli  A  —  22  scripto  s.  anatli.  conflrma- 
bit  A  —  30  super  liis  om.  A  —  31  nec  A  —  32  presumcnt  A  — 
33  ipsius  <c.uholicorum>  A  —  35  hec  A 


»  autem  uisi  eiTugeriut  reddemus  altera  die  post  coro- 
»  natiouem  regis.  Si  per  papam  remanserit  ut  non  co- 
»  ronetur,  similiter  reddemus.  Die  dominico  cum  rex 
»  ad  processionem  receptus  fuerit ,  obsides  dabo  aut 
»  per  me  aut  per  nuntium  meum,  Gratianuni  filium 
»  meum  et  filium  Ugilionis  filii  mei  vel  filiuni  sororis 
»  mee ,  si  eum  habuere  potuero.  nisi  per  regem  re- 
»  manserit,  pro  securitate  regis  ut  secure  transeat  cas- 
»  tellum  et  pontem.  » 


CXXXVII.  —  Forma  mandati  super  restitutione  rega- 

LIUM  ROMANE   ECCLESIE. 

«  Ego  Petrus  Leonis  juro  vobis  guia  domnus  papa 
»  proximo  die  domiuico  adimplebit  regi,  nisi  in  rege 
»  remanxerit,  quod  in  cartula  conventionis  scriptum 
»  est,  [si]  re\  observaverit  dompno  pape  sicut  iu  alia 
»  conveuliouis  carta  scriptum  est.  Actum  ii  non. 
»  febr.,  in  atrio  beati  Petri,  iu  ecclesia  sancte  Marie 
»  que  dicitur  in  Turri.  » 

Post  hoc  domuus  papa  nuntios  suos  Sutrium  niisit 
coram  quibus  rex  in  hec  veiba  juravit  : 


CXXXVin.  —  Item  alia  forma  juramenti. 

«  Ego  Heiiiicus  rcx  ab  hac  hora  in  antea  uou  ero 
»  in  faclo  aut  consilio  ut  domuus  papa  Paschalis  11"^ 
»  perdat  papatuni  liomanum  vel  vitam  vel  membra 
»  vel  capiatur  mala  captionc,  aut  per  me  aut  per  sum- 
»  missam  personam ,  nec  ipse  nec  fideles  ipsius  qui 
»  pro  ipso  securilatem  mihi  fecernut  vel  fecerint,  id 
»  est  Petrus  Leonis  cum  flliis  suis  el  Walfredus , 
»  quorum  bona  dampuum  studiose  non  patieutur,  vel 
»  alii  quos  domuus  papa  mihi  significaverit.  El  si 
»  quis  domno  pape  vel  eis  fecerit,  ego  eos  fideliter 
»  adjuvabo.  Legatos  quos  ad  me  dominus  papa  miserit 
>•  in  eundo  et  redeundo  securos  faciam  tani  a  me 
»  quam  a  meis;  et  si  eis  nescienter  injuria  illata  fue- 
»  rit,  ad  emendaudum  fldeliter  adjuvabo.  Sic  ob- 
B  servabo  domuo  pape  siue  fraude  et  malo  iugenio, 
»  si  domnus  papa  proximo  die  dorainico  sic  adimple- 
»  verit  mihi  sicut  in  conveutionis  carta  scriptum  est.  » 


I  altero  A  —  2  papam  <non>  A  —  6  Hugutionis  A 

10  Tit.  rescr.  in  C,  in  A  ila  :  juramentum   Petri  Leo.nis.  — 

i  conv.  cart.  A  —  is  si]  sicut  C 
21  Tilr.  re.^^cr.  in  C,  in  A  ita  ;  jurame.ntlm  He.nrici  imperatORIS. 

-  28  Leonis]  Ilic  sisHt  A 


LE  LIIJER  CExXSUUM 
Post  hoc  ?ic  eliam  principes  jiiraverunt : 


CXXXVIIII.  —  AlIUD  JURAMENTUM  PIUNCIPUM  AlaMANNIE 
ET  QUOMODO  IMPERATOR   UrREM   INTRAVIT. 

«  Ego  Fredericus  dux ,  ego  Ingelberlus  marchio, 
»  ego  Theobaldus  marchio,  ego  comes  Hermannus  de 
»  Saxonia,  ego  Fredericus  palaliiius  comes  de  Saxonia, 
"  Berengarius  comes-de  Bavvaria,  ego  Godefridus  co- 
i>  mes,  ego  Fredericus  Saxo,  ego  Cono  frater  Beren- 
»  garii,  ego  Sigeboth  de  Bawaria,  ego  Henricus  dux 
1)  de  Carinlhia,  ego  Bertoldus  fllius  ducis  Bertoldi, 
»  ego  Albertus  cancellarius,  non  ero  in  facto  aut  con- 
.)  silio  ut  domnus  papa  Paschalis  secundus  perdat 
»  papatum  Romanum  vel  vilam  vel  membra  vel  ca- 
«  piatur  mala  captione.  Et  si  rex  juramentum  hoc  el 
»  ea  que  in  carta  conventionis  scripta  sunt  non  obser- 
>  vaverit,  ego  cum  honore  meo  ad  domnum  papam  et 
i>  ad  Romauam  ecclesiam  me  tenebo.  Sic  observabo 
»  domno  pape  sine  fraude  et  malo  iiigenio  si  domnus 
»  papa  sic  adimpleverit  domno  nostro  regi  proximo 
»  die  dominico  sicut  in  conventionis  carta  scriplnm 
»  est.  Actum  Sutrii  in  burgo,  v  idus  februarii.  » 

l'ost  hec  idem  rex  Romam  accessit  iiii  idus  februa- 
rii,  iu  sabbalo  videlicet  ante  Quinquagesimam.  Altero 
die  obviam  ei  domnus  papa  misit  in  montem  Gaudii 
qui  et  mons  Malus  dicitur  signiferos  cum  baiidis, 
scriiiiarios,  judices  et  stratores.  Maxima  etiam  populi 
multitudo  ei  cum  ramis  occurrit.  Duo  juxta  priorum 
imperatorum  consuetudinem  jiiranienta,  unum  juxta 
ponticellum,  alterum  ante  portam  porticus,  Romano- 
rum  populo  fecit.  Ante  portam  a  Judeis,  iu  porta  a 
Grecis  cautando  exceptus  est.  Illic  omnis  Romane 
urbis  clerus  ex  pontiflcis  precepto  couvenerat  et  eum 
ex  equo  descendentem  usque  ad  sancli  Petri  gradus 
cum  laudibus  deduxerunt.  Cum  vero  ad  superiora 
graduum  ascendisset,  illic  domnus  papa  cum  epis- 
copis  pluribus,  cum  cardinalibus  presbyteris  et  diaco- 
nibus,  cum  subdiaconibus  et  ceteris  scole  cantorum 
ministris  affuit.  Ad  cujus  vestigia  cum  rex  corruisset, 
post  pedum  oscula  ad  oris  oscula  elevatus  est.  Ter  se 
invicem  complexi,  ter  se  invicem  osculati  sunt.  Mox 
dexteram  pontificis  tenens,  cum  magno  populorum 
gaudio  et  clamore  ad  portam  pervenit  Argenteam.  Ibi 
ex  libro  professionem  imperatoriam  fecit  et  a  ponlifice 


2  PRINCIPLM  etc.  m.  posteriori  C  —  22  Fost  hec]  In  margine  C  : 
Hic  intravil  imperator  Urbem. 


DE  I;EGLISE  ROMAINE.  411 

imperalor  designatus  est  et  iterum  a  pontifice  oscula- 
tus.  Mox  super  eum  orationem  primam  sicut  in  or- 
dine  continetur  Lavicanus  episcopiis  fecit.  Post  im- 
gressum  basiiice,  cum  in  rota  porfireticam  pervenisset, 
positis  utrinque  sedibus  consederunt.  Pontifex  refuta- 
lionem  investituie  et  cetera  que  in  conventionis  carta 
scripta  ftieraut  requisivit,  paratus  et  ipse  que  in  alia 
conveiitionis  carta  scripta  fuerant  adiinplere.  Ille  cum 
episcopis  suis  et  principibus  secessit  in  partem  juxta 
secretarium.  Ibi  diutius  quod  eis  placuit  tractaverunt. 
In  quo  tractatu  interfueruiit  Longobardici  episcopiiii, 
Beniardus  Parmensis,  Boiiusseuior  Hcgitanus,  Aldo 
Placentinus. 

Cuni  autem  longior  se  hora  protraheret ,  missis 
nuntiis  pontifex  conventionis  supradicte  tenorem  re- 
petit  adimpIeri.Tunc  episcopi  transalpini  ad  pontificis 
vestigia  corruerunt  et  ad  oscula  surrexerunt.  Sed  post 
paululum  faniiliares  regis  dolos  suos  paulatim  aperire 
ceperunt,  dicentes  scriplum  illud  quod  condiclum  fue- 
rat  non  posse  firmari  auctoritate  et  juslicia.  Quibus 
cum  evangelica  et  apostolica  obiceretur  auctoritas  quia 
et  reddenda  sunt  Cesari  que  sunl  Cesaris  et  Nemo  mili- 
lans  Deo  implical  se  negoliis  secularibus,  nedum  milita- 
ribus,  cum  armoruin  usus  secundum  beatum  Ambro- 
siura  ab  episcopali  offitio  alienus  sit;  cum  hec  et  alia 
illis  aposlolica  et  canonica  capitula  obicerentur,  illi 
tamen  in  dolositale  sua  et  perlinatia  perraanebant. 

Gum  jam  dies  declinaiet  in  vespoiam,  consultum  a 
fratribus  est  ut  rex  eodem  die  coronaretur,  ceterorum 
tractatus  in  siquentem  ebdomadam  differrotur.  Illi 
etiam  hoc  aversati  sunt. 

Inter  hec  lam  pontifex  quam  omnes  qui  cum  eo 
erant  a  luililibus  armatis  custodiebantur.  Vix  tandem 
ad  altare  b.  Petri  pro  audieudis  misse  offitiis  con[s]cen- 
derunt,  vix  ad  sacramenla  divina  conficienda  panem, 
vinum  el  aquam  inveuiie  potueruut.  Post  missam, 
ex  calhedra  descendere  compulsus  ponlifex  dcorsum 
aute  coufessiouem  beati  Petri  cum  fratribus  sedil;  ibi 
usque  ad  noctis  tenebras  cum  armatis  militibus  cus- 
toditur.  Inde  ad  hospitium  extra  ecclesie  alrium  cum 
fratribus  deductus  cst.  Capta  est  cum  eo  et  clericoruni 
et  laicorum  numerosior  multitudo.  Qui  autem  evase- 
runt  alii  expoliati,  alii  gravius  verberati  sunt. 

Factus  est  igitur  in  urbe  tota  repentinus  tamullus, 
dolor  et  gemitus.  Postera  die  Romaui  adversus  Tcuto- 
nicos  acrius  puguaverunt,  adeo  ut  eos  ex  porlicu  pene 
propulerint.  Unde  tautus  eos  terror  invasit  ut  per  lo- 
tuiu  seqiiens  biduum  dic  et  uocte  in  armis  esseiit. 
Porro  cum  se  Homani  dio  lertio  comiuiis  [.ugiialiiros 
propo.-^uis^eist,  illi   iiocte  ipsa  tanto   inelii  ex   [lorticu 


412  LE  LIBER  CENSUUM 

prorugeruiit  ul  noii  sohim  sarcinas  sed  multos  eliam 
socios  iu  hospitiis  rehqaissent.  Dehinc  usque  ad  pe- 
dem  Soraclis  progredientes,  juxta  beali  Andree  monas- 
lerium  Tiberis  alveum  transierunt  et  per  Sabinos  ad 
Lucanum  pontem  iler  agentes,  ullerioresRomanenrbis 
parles  agressi  sunt.  Trahebantur  inter  hec  et  clerico- 
rum  et  laicorum  nonnulli  funibus  alligati.  Pontifex 
autem  cum  duobus  episcopis,  Sabinensi  videlicet  et 
Portnensi,  et  cardiualibus  l\W  apud  caslelhim  Tre- 

»0  bicum,  ceteri  vero  cardinales  apud  Corcodilum  in  cns- 
todia  delinebantur.  Itaque  cum  et  agros  Romanorum 
re.x  cotidie  depopalarelur  et  eorum  animos  dolis  ac 
pecunia  pertemptaret,  tanta  Deus  populo  constantiam 
tribuit  ul  nichil  cum  eis  pacisci  sine  pace  et  cardina- 

I'       lium  liberatione  potuerit. 

Diversis  inter  hec  consiliis  distrahebatur,  sed  per- 
petrali  sceleris  conscius  nichil  sibi  ulterius  tulum  fore 
apud  papam  arbitrabatur.  In  hoc  tandem  plena  delibe- 
rationoconvenitutomnes  quos  ceperat  liberos  faceret, 

i"  (Uimmodo  securitatem  sibi  apud  papam  futuri  tempo- 
ris  provideret.  Hoc  profecto  per  principes  suos,  hoc 
per  clericos,  hoc  per  laicos,  hoc  per  cives  Romanos 
sollicitius  satagebat.  Celerus  donnus  facilius  vitam 
exponere  quam  investituris  episcopatunm  et  abbatia- 

23  rum  cop.senlire  malebat,  quamvis  ille  per  investituras 
illas  non  ecclesias  non  offllia  qnelibet,  sed  sola  regalia 
se  darc  assereret.  Proponebautur  pontifici  captivorum 
calamilates,  qui  amissis  liberis  et  u.voribns,  domo  et 
palria  exules,  durioribus  compedibus  arcebantur;  pro- 

30  ponebatur  ecclesie  Romane  desolatio,  que  pene  omnes 
cardinales  amiseiat;  proponebatur  gravissimum  scis- 
matis  periculum  quod  pene  universe  Latiuoruin  ec- 
clesie  immineret.  Victus  tandem  miseriis  liliorum, 
laborans  gravibus  suspiriis  atque  gemilibus  et  in  la- 

33  crimas  totus  effusus  :  «  Cogor,  ait,  pro  Ecclesie  libe- 
ratione  ac  pace  hoc  pati,  hoc  promittere  qnod  pro  vita 
mea  nallatenus  consentirem.  »  Ad  hanc  enim  securi- 
talem  confirmandam  episcopi  et  cardinales  qui  capti 
fnerant  e.\-petebantur.  Necomnino  aliter  aut  captivo- 

40  rum  dirnissio  aul  Ecclesie  pa.\  quantum  iu  ipsis  erat 
poleral  provenire.  Cum  itaque  comes  Albertus  de 
Blanderada  et  ceteri  regis  laterales  juramentis  condi- 
tionem  prescribi  nou  sinerent,  pontife.\  ait  :  .'  Quan- 
doquidem   conditionem   scribi   non   patimini,   verbis 

45       apponam.  »  Tnnc  totus  ad  regem  versns  di.xit  :  «  Ju- 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

ramenta  hec  ideo  facimus  ut  vos  illa  que  pacti  estis 
faciatis  et  observetis.  »  Qnod  rex  cum  omuibus  suis 
letissime  ac  libentissime  annuit.  Ex  verbo  igitur  pape 
sic  ab  eis  juratum  est  in  agro  juxta  pontem  Mammeum 
qui  Romanos  a  Teutonicis  dirimebat : 

«  Domnus  papa  Paschalis  non  inquietabit  domnum 
»  regem  Henricum  neque  ejus  regnum  de  inveslitnra 
»  episcopatuum  aul  abbatiarum,  neque  de  injuria  sibi 
»  illata  el  suis  in  persona  et  bonis,  neque  malum  me- 
»  ritum  reddet  sibi  aut  alicui  persone  pro  hac  causa, 
»  et  penitus  in  personam  regis  nunquam  anathema 
»  ponet.  Nec  remanebil  in  domno  papa  quin  coronet 
»  eum  sicut  in  ordine  continetur.  Etregnuni  et  impe- 
»  rium  ofiitii  sui  auxilio  eum  tenere  bona  fide  adjuva- 
»  bit.  Et  hec  omnia  adimplebit  domnus  papa  domno 
»  regi  preseuti  Henrico  sine  fraude  et  malo  ingenio. 
»  Sic  me.  » 

Ille  invicem  juravit  iu  verba  hec  :  «  Ego  Henricus 
»  rex  1111«  vel  v^  feria  proxima  dimittam  domnum  pa- 
»  pam  el  episcopos  et  cardinales  et  omnes  caplivos 
»  qui  cum  eo  et  pro  eo  capti  sunt,  et  obsides,  et  secu- 
»  ros  perduci  faciam  intra  portas  Transliberine  civi- 
»  tatis  nec  ullerius  capiam  aut  capi  pei'mittam.  Eis 
»  qui  in  fldelitale  domni  pape  Paschalis  permani-nt  el 
»  populo  Romane  civitatis  el  Tianstiberine  ct  Insule 
»  pacem  et  securilatem  servabo,  lam  [ler  me  quam 
»  per  mens  ot  in  personis  el  iu  rebus,  qni  jiacem 
»  mihi  servaverint.  Domnnm  papam  Paschalem  fide- 
"  liter  ailjnvabo  iit  [lapatum  quiete  el  secure  teneal. 
»  Patrimonia  el  possessiones  Romane  ecclesie  que 
»  abstuli  i-estituam.  Cetera  que  jure  habere  debet, 
»  more  antecessorum  meorum  rccuperare  el  tenere 
»  adjuvabo  Ijoiia  fide.  Et  domiio  pape  Paschali  obe- 
»  diam,  salvo  hoiiore  regni  et  imperii ,  sicut  calholici 
»  imperatores  catholicis  pontificibus  Romanis.  Hec 
»  omnia  observabo  bona  fide,  sino  fraude  et  malo  iii- 
»  genio.  Sic  me  Deus.  » 

Post  hec  Goloniensis  archiepiscopus  Fridericns, 
Tridentinus  Gebeardus ,  Monasteriensis  Brucardus, 
Bruno  Spirensis,  .-Mbertns  cancellarius,  comes  Her- 
mannus,  Fridericus  palatinus  comes,  Alberlus  comes 
de  Blandarada,  Fridoricus  Saxo,  Beringarius  comes, 
Fridericus  comes  Frisingensis  ,  Bonifatius  marchio  et 
Guarneriuscomes,  Godefridns  de  Suevia,  posita  super 


13  [iccLiiiium  O  —  i 
CARDINALIUM    PEU  VI 

tifex  .\  —  45  versus 


uiii]  llic  redil  \,  cum  lilulo  jura.mentcm 
—  itaque  om.  A  —  43  <Paschalis>  pon- 
regein  A 


2  suis  on:n.  A  —  3  p.iiio  Pa 
-  7  rcgcm  <presoiitcm>  A 


lalis  sic  ;i  cardinalibus  iuraUini  A 
10  aut]  ncque  .\  —  17  mo  <;ctc.>  A 


LE  LIBER  CENSUUiM 
Kvangelium  luijiis  juraiiieiiU  cartula,  juraverunl  sic 
ex  precepto  regis  : 

«  Sicul  iu  bac  carlula  scriplum  est,  sic  domnus  rex 
»  preseiis  Ueuricus  observabil  douiuo  pape  Paschali 
»  presenti  siue  fraude  et  malo  ingenio.  Sic  me  Deus 
»  et  cetei'a.  »  —  Actum  iii  idus  aprilis,  iii»  feria  post 
octabas  Pa[s]clie,  indiciione  iiii. 

Restabat  illa  exactionis  el  extorsionis  porlio  ut  de 
inveslilure  permissione  privilcgium  regi  personaliter 
scriberetur.  Nec  ipse  igitur  nec  ipsius  lalerales  passi 
sunt  ut  intra  urbem  scriplura  illa  difierrelur,  ubi  si- 
gilluni  poutificis  dimissum  fueral.  Altero  itaque  die  iu 
eodem  campo  qui  Septem  Fratruin  dicitur,  dum  castra 
moventur,  ilhjd  dictari  oportuit,  et  transilo  juxta  pon- 
tem  Salarium  Tiberis  fluvio,  dum  apud  Octavum  cas- 
tra  sita  essent,  accitus  ab  Urbe  scriuiarius  scriptum 
illud  inter  nocturuas  tenebras  exaravit.  Cui  nimirum 
scripto  ibidem  quamvis  invitus  pontifex  subscripsit. 
Porro  cum  ibidem  cartam  ipsam  rex  accepisset,  post- 
niodum  cum  in  ecclesiam  beati  Pelri  pervenissent, 
post  corone  acceptionem  eam  ad  manum  pontificis  re- 
tulit,  nec  solum  contra  ejus  voluntatem,  sed  eliam 
contra  omnem  consuetudiuem  de  manu  ejus  accepit. 
Coronatus  est  autem  idem  rex  portis  omnibus  Home 
Urbis,  ne  quis  civiuin  ad  enm  accederet,  obseratis. 
Post  coronationem,  fiuitis  misse  sollempnibus  ad  cas- 
tra  in  campum  egreditur.  Pontifex  tunc  tandem  cum 
episcopis  et  cardinalibus  liber  in  Urbeni  regrediens 
tanta  frequentia  popuU  occurrentis  el  Deum  lau- 
danlis  excipitur,  ut  vi\  circa  vespei'as  ad  hospitium 
poluerit  perveniie.  Actum  idibus  aprilis,  v»  feria  post 
octabas  Pasche,  indiclione  1111». 

Hec  sicut  passi  sumiis  et  oculis  nostris  vidimns  et 
auribus  iiostris  audiviinus  mera  vohiiitale  perscrip- 
simus. 


CXL.    CONCILIU.y    TERTlUM     L.\TEn.iN.    IX    CONSTANTI- 

NI.\NA    BASILICA    CELEBnATUM  '. 

Anno  dominice  incarnationis  m^c^xiii",  xv  kaL  apri- 
lis,  celebrata  est  sinodus  Laterani  a  domno  papa  Pas- 


1.  Cettc  piece  provicnt  encore,  11  y  a  tout  licu  de  Ic  ci-oire, 
du  registro  dc  Pascal  IL  Ccst  un  c.xtrait  des  actos  du  concile 
de  HJ2.  On  la  trouve  aussi  dans  la  vic  de  Pascal  II  du  cardi- 
nal  Boson,  niais  avec  uncfiuale  |)lus  complcto.  Voy.  moa  edi- 
tion  du  L.  P..  t.  II,  p.  370-37-2.  La  tin  du  mot  Lateran.  ct  ce 
qui  suit,  dans  le  titic.  sont  dc  sccoiidc  inaiii. 


DE   L'EGLISE  ROMAINE. 


413 


chali  iu  basilica  Constantiniana ,  ubi  episcopi  quam- 
phires  e.\  italicis  piovinciis  inlerfuerunl,  transalpini 
duo.  In  qua  nimiruin  sinodo  de  Guiberlinis  die  iiii» 
queslio  facta  est,  eo  quod  referrentur  quasi  ex  permis- 
sione  pape  interdicta  oQitia  celebrare.  Tunc  pontifex 
ait:  «  Nec  excommunicatos  sicutaiuntquidamgenera- 
»  liter  absolv[i].  Constat  enim  neminem  ni.si  penilen- 
»  tem  et  satisfatieiitem  absolulionis  gratiam  consequi. 
»  Nec  Guiberlinis  ofBlia  interdicta  restitui.  Immo  Ec- 
»  clesie  senlenliamin  eos  editam  juxta  predecessorum 
»  Roslrorum  deliberationem  laudamus  et  confir- 
»  mamus.  » 

Die  aulein  v°idem  pontifex  narravit  omnibus  qnali- 
ter  a  Henrico  Teutonicorum  rege  cum  episcopis  qui- 
busdam  et  cardinalibus  tam  presbyteris  quam  diaco- 
nibus  et  cum  magna  lam  Romanorum  quam  aliorum 
qui  tunc  secum  convenerant  multitudine  captus  fuerit, 
quamque  coaclns  contra  deliberationem  suam  fecerit 
pro  redemptione  captivorum  ,  pro  pace  populi,  pro  li- 
bertate  Ecclesie,  ut  supradiclo  regi  de  investituris 
quas  sepius  prohibuerat  scriptum  concessionis  daret 
et  juramenla  per  episcopos  seu  cardinales  fieri  prcci- 
peret,  qualenus  nec  de  investituris  deinceps  eum  in- 
quielaret  noc  iii  peisonam  ejus  anathema  poneret. 
«  Quamvis,  ait,  coi:  litio  juramentis  pr.  posita  ab  ipso 
n  et  suis  niiiius  observata  sit,  neque  enim  servaveriint 
»  nobis  quod  ab  eis  juratum  est,  ego  lamen  eum  nun- 
»  quam  anathomatiEabo,  nunquam  de  investituris  in- 
"  quielabo.  Quoniam  enim  nostre  commonitionis  et 
»  cohertionis  inslantiam  ropulerunt,  habent  judicem 
»  Deum.  Porro  scriptum  illud  qiiod  pro  magnis  ne- 
»  cessilatibus  co:ictus,  uon  pro  vita  mea,  non  pro  salule 
»  et  gloria  mea,  sed  pro  solis  Ecclesie  oportunitatibus 
»  sine  fratrum  consiUo  ant  subscriptionibus  feci,  su- 
»  per  quo  nuUa  conditione  nulla  promissioiieconslrin- 
»  gimur,  prave  factum  cognosco,  prave  factum  confi- 
»  teor,  et  omnino  corrigi  Domino  prestante  desidero. 
»  Cujus  correctionis  moduni  fralrurn  qui  convenerunt 
»  consilio  judicioque  constituo,  ne  forte  per  hoc  in 
»  posterum  detrimentum  aliquod  Ecclesie  aut  anime 
»  meejudilium  relinquatur.  » 

Tunc  communi  omnium  favore  laudatum  est  ul 
fratres  omnes  qui  donum  a  Deo  sapienlie  scienlie- 
que  perceperanl  maturius  super  hoc  consilium  com- 
muni  collatione  susciperent,  quod  scquenti  die  per 
inspirationem  sancli  Spiritus  responderent.  Die  ita- 
que  VI»,  que  et  ultima  concilii  fuit,  fidei  sue  veritatem 
sanctis  patribus  per  omnia  congruenlem  domnus  papa 
P.  in  audieniia  concilii  totius  cxposuit,  asscrens  se 
Scripluras  sancta»  veteris  ac  novi  testameiUi  et  conci- 


414  LE  LIBER  CENSUUM 

lia  uiiiversalia  veneranda  suscipere  ac  venerari  que 
catholica  Ecclesia  suscipit  et  veneratur,  in  calce  etiam 
ejusdem  professionis  addiciens  :  «  Predecessorum 
D  quoque  noslrorum  statula  sequentes,  maxime  Gre- 
»  goiii  VII  et  LTibani  11,  que  dampnaverunt  dampna- 
»  mus,  que  statuerunt  staluimus,  quod  prohibuerunt 
))  prohibemus,  quod  confirmaverunl  confirmamus.  » 
Tunc  ex  ore  omnium  qni  ad  consulendum  esterna 
deliberatione  convenerant,  Engolismensis  episcopus 
Girardus  hanc  in  scripto  sententiam  recitavit  :  «  Pri- 
»  vileginm  illud  quod  non  est  privilegium ,  sed  vere 
»  debet  dici  pravilegium,  pro  liberatione  caplivorum 
»  et  Ecclesie  a  domno  papa  Paschali  per  violenliam 
»  Henrici  regis  extortum ,  nos  canonica  censura  et 
»>  ecclesiastica  aucloritate  j  uditio  sancti  Spiritus  damp- 
»  namus  et  irritum  esse  judicamus  atque  omnino 
»  quassamns ;  et  ne  quid  auctoritatis  et  efficacitatis 
»  habeat  penitus  excommunicamus.  »  Tunc  surgen- 
libus  ex  cousessu  fratribns,  gratie  Deo  et  pontiflci  acte 
sunt  quod ,  veritate  liquidius  patefacta ,  de  medio 
ablata  sil  scandali  et  dissensionis  occasio. 


CXLI.   —  HOC  EST  JURAMENTUM  QOOD  DOMNUS  REX    LOTA- 
RIUS    TEMPORE    HERESIS  FILH  PeTRI  LeONIS    DOMNO   PAPE 

Innocentio  prestitit  ante  fores  basilice  sancti  Sal- 
VATORis,  QUE  Constantiniana  appellatur,  in  die  qua 
coRONATUs  est  ab  ipso  Innocentio,  antequa.m  coronam 
acuiperet,  domno  Cencio  Fraiapane  juramentum  com- 
putante,  et  Ottone  nepote  suo  ac  ceteris  nobiliijus 
BOMANIS  IBI  existentibus '. 

Ego  Lotharius  rex  promitto  et  juro  tibi  donino  pape 
lunocentio  tuisque  successoribus  seciiritatem  vite  et 
membri  et  male  captionis,  et  defendere  papatum  et 
honorem  tnum,  et  regalia  sancli  Petri,  que  habes  ma- 
nutenere,  elque  non  habes  juxta  meum  posse  recupe- 


22  LoTii.iRius  A  —  28  0(;t.  A 


1.  Rome,  4  juin  1133.  —  Theiner,  n»  14;  Mon.  Germ.  Lcges, 
t.  II,  p.  82;  Conslilutiones,  t.  I,  p.  168.  —  .41binus,  X  52.  Ser- 
ment  prdt6  par  Lolhaire  II  au  moment  de  son  sacre.  11  est  ;\ 
croire  quc  ce  texte  provient  du  regislre  d'Innocentn,  comme 
les  pi&ces  prSc^dentes  proviennent  de  celul  dc  Pascal  II. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

CXLIl.  —  De  receptione  pape  .\driani  a  FnEDERico  im- 
peratore  tempore  coronationis  SUE  1. 

Anuo  incaruatioiiis  dominice  m^c^l^v»,  iudiolione 
111«,  v"  idus  junii,  ponlificatus  verodonni  Adriani  pape 
[ii]ii  anno  i".  Cum  douiuis  Fredericus  Homanorum 
rex  Romam  in  imperatorem  coronandus  accedens  in 
territorium  SutiinLlm  cuin  exercilu  advenisset,  ivit 
ad  eum  decivitate  Nepesina  domnuspapa.  Etcum  Ar. 
tunc  Coloniensis  archiepiscopus  et  multi  de  principi- 
busillius  exercitiis  ei  obviam  exivissent,  ad  teulorium 
regis  eum  cum  jocunditate  nimia  et  competenti  houo- 
riflcentia  condu.xerunt.  LTbi  quia  rex  in  stratoris  offi- 
cio  exhibendo  et  tenendo  treuga  illum  honorem 
domno  pape  nequaquam  cxhibuit  qui  ab  antecessori- 
bus  ejus  Romanorum  regibus  ob  apostolorum  princi- 
pis  reverentiam  Romanis  consueverat  pontificibus 
exhiberi ,  ceperunt  qui  cum  domno  papa  venerant 
contristari  et  de  sublracla  ei  consuela  reverentia  mur- 
murare.  Quocirca  domnus  papa  eum  ad  oscuUim  noii 
recepit.  Unde  remauente  ibidem  exercitu,  totus  se- 
quens  dies  sub  istius  rei  disceptatione  decurrit,  asse- 
rentibus  cardinalibus  doniuim  imperatorem  de  anti- 
que  consnetndine  ac  Romane  ecclesie  dignitate  donno 
pape  stapedem  debuisse  tcnere,  quibusdam  autem  de 
principibus  exercitus  deiiegantibus.  Propter  quod  qui- 
dam  cardinalesdiscesserunt.  Tandem  vero  anliquiori- 
bus  piincipum  et  illis  qui  cum  imperatore  Lotario 
ad  dornniim  papam  Innocenliuvn  venernnt  reqiiisitis, 
et  invesligala  ex  relalioiie  illorum  et  veleribus  mo- 
niiinentis  prisca  consuoUidine,  judicioimperialis  ciirie 
decretum  est  et  communi  principum  favore  firmatum 
quod  doniuis  imperator  pro  apostolorum  principis  et 
sedis  apostolice  reverentia  exliibeiet  straloris  officiuni 


2  TEMPORE  SUEl  EX  REOISTRO 
—  4  VI  id.  .\  —  13  streugua  A  • 
25  proptei'  quod  om.  A 


UUS    PAPE    CAPITULO   LXXXIII   A 

19  Quocirca]  Qua  de  re  A  — 


1.  8,9  juin  1155.  —  Muratori,  .'!(i(.,  1. 1,  p.  117;  Watterich, 
t.  II,  p.  342.  —  Albinus,  X  53.  On  voit  par  Albinus  que  nous 
avons  affaire  a  un  fragment  du  regislrc  d'Adrien  IV.  Recit  de 
rincident  do  1'ctiicr,  entre  Fredciric  Barberoussc  ct  le  pape 
Adrien.  Boson,  dans  sa  vic  d'Adrien  IV  (t.  P.,  t.  II,  p.  391), 
racontc  les  mfimes  evenements  avcc  un  peu  plus  de  d6tail, 
mais  souvent  dans  les  mcmes  tcrmcs.  Lcs  dcux  rOcits  dopen- 
dent  litteraircmcnt  Tun  de  1'autre.  11  cst  du  reste  fort  possible 
qu'ils  soieiU  lons  deux  de  la  iiiain  de  Boson. 


LE  LIBER  GENSUUM  DE  LEGLISE  ROMAINE 

et  sUegiiain  doimio  pape  leiieret.  Tertio  itaque  die 
niovit  impcMator  iiidc  exercitum  et  castra  metatus  est 
juxta  lacuni  qui  dicitur  Jausa,  in  territorio  Nepesiuo. 
Ibi(iue,  sicul  constilutum  fueral  iater  principes, 
domno  papa  appiopinquaute  tentorio  suo,  imperalor 
per  aliam  viam  obviam  veniens,  desceudit  eo  viso  de 
equo,  el  in  conspectu  exercitus  in  omni  alacritate  offi- 
tium  stratoris  implevit  et  streugam  ipsius  tenuit;  et 
luni:  prinio  eum  ad  osculum  domnus  papa  recepil. 


CXLill.  —  LlTTEKE  FUEDERICI  I.MPEBATOniS  TlBURTINIS 
CIVIDUS  SLPER  COXCESSIOXE  TlBURTlNE  CIVIT.\TIS  F.\CT.\ 
ROM.ANE  ECCLESIE  AB  EODE.M  '. 

Fredericus  Dei  gratia  Romanorum  imperalor  semper 
augustus  universis  civibus  Tiburtinis  tam  miuoribus 
quam  maioribus  gratiam  suam  et  bonam  voluntalem. 
Universitalem  vestram  nosse  volumus  quod  ob  reve- 
rentiam  beati  Petri  principis  apostolorum  dileclissimo 
atque  in  Ghrislo  reverc-ndo  patri  nostro  Adriano  pape 
civitatem  dimisimus  Tiburtiuam,  salvo  tamen  per 
omnia  jure  imperiali.  Huius  rei  gralia  omnes  et  sin- 
gnlos  cives  Tiburtinos  a  fidelitale  quam  nohis  nuper 
iuiastis  absolvimus,  altentius  vobis  precipiendo  man- 
dantes  quatinus  eidem  venerabili  pape  fideliter  assis- 
tatis ,  devote  serviatis ,  eique  sicul  domino  obedire 
studealis,  scienles,  sicut  jam  dictum  est,  a  iuramento 
fidelitatis  quod  nuper  fecistis  vos  absohitos,  salvo  iu 
omnibus  jurc  imperiali. 


CXLIIII.  —  JuU.\MENTUMl'lBUnTI.NOriU.M  SUPER  FIDELIT.ATE 
FACT.\   DOM.no  PAPE  I.XNOCE.NTiO,  SUPER  VITE  IPSIUS  SECU- 


2  inde  om.  A  —  3  Jaula  A  —  8  streguam  A 
10  LllTERE  etc.   c,  T1BI.UTINI.S   .\C    —    li    mnj.   q.    min.    A 
J9  Tyb.  A  —  23  adsist.  .\ 
28  SUPER  etc.  c,  om.  .\C 


1.  Jiiiii  1155.  —  Tlieiner,  110  ?1.  —  Albiniis  ,  X  58.  L'eQi- 
perciu-  Frcderic  I  daclarc  aux  gens  do  Tlhur  qu'il  lemet  leur 
vjlleaux  mains  da  pape.  Sur  Ics  circonstanccs  de  cclle  remise, 
V.  Boson,  vio  <J'Adricn  IV  (t.  P.,  l.  11,  p.  393),  oii  cclle  lotlie 
«st  inlcgraleincnt  repioduitc. 


HITATE,  CONSEHV.ANDIS  ET  DEFENDENDIS  REGALIBUS  ^ANCTI 

Pethi  '. 


Fgo  ille  ab  hac  hora  iii  antea  fidelis  ero  beato  Pelro 
et  domino  meo  pape  Innocentio  ejusque  successoribus 
canonice  intrantibus.  Non  ero  in  facto  neque  in  con- 
silio  aut  in  consensu  ut  vitam  perdant  aut  membrum 
vel  capianiur  mala  captione.  Consilium  quod  per  se 
vel  per  suum  nuntium  aut  per  suas  lilteras  michi  ma- 
nifestaverint,  ad  eorum  dampnum  me  scieiite  nulli 
pandam.  Si  eorum  cerlum  dampnum  sciero,  si  possum 
remanere  faciam ;  sin  autem,  aut  per  me  aut  per 
menm  nuntium  vel  per  talem  personam  quam  pro 
certo  credam  eis  dictnram  ,  significabo.  Papatum  Ro- 
manum,  civitatem  Tiburlinam,  donuicaturas  et  regalia 
que  Bomani  pontifices  ibidem  habuerunt,  et  munitio- 
nem  pontis  Lucani ,  Vicovarum,  Sanctum  Polum, 
Gastellum  Boverani,  Cantalupum  el  Burdellam,  Cici- 
lianum,  et  alia  regalia  beati  Petii,  que  habet  adjulor 
ero  ad  relineudum,  que  noii  habet  ad  recuperandum, 
et  recuperata  ad  retineiidum  et  defendendum  conlia 
omnes  honiines.  Gomitatum  quoque  et  lectoriam  ejus- 
dem  civitatis  Tiburiinc  in  potestate  domni  pape  Inno- 
cenlii  et  successorum  ejus  libere  dimittam  ,  et  ad 
ordinandum  et  reliiiendum  in  beneplariio  eorum,  de 
quacumquo  persona  voluerint,  fideliter  juvabo.  Hec 
omnia  houa  fide  sine  fraude  et  malo  ingenio  observabo. 


CXL\'.    —    JURAMK.NTUM   AH:HIEP1SC0P0RUM    DK  OBEDIENTIA 
BEATO    Petro    ET    SUIS    SUCCESSORIBUS    EXHIBENDA  '. 

Ab  hac  hora  et  in  aniea  fidelis  ero  et  obedicns 
bealo  Petro  et  papeilli  suisque  successoribus,  qui  per 
meliores  cardiuales  intraverint.  Non  ero  in  cousilio 
neque  in  facto  ut  vitam  aut  membra  aut  papatum 
perdanl  aut  capli  siut  maLi  ca[p]tioae.  Ad  sinodnin  ad 


27  DE  etc. 
tione  C 


.\C ,  supjjl.  c  —  30  illi]  Gregorio  .\ 


251  :  Tliciner,  n«  21.  —  Albi- 
pape  Jnnocent  II  |iar  les  gcns 


1.  Muiatoii,  .4nt..  t.  VI, 
nus,  XI  22.  Serment  pietc 
dc  Tibur. 

2.  .Muiatori.  t.  VI,  p.  2(35.  —  Albinus,  X  37.  Celle  rormule 
de  sernieiU,  com:iie  011  le  voit  pnr  Albinus,  est  du  touips  ilc 
Gi-egoirc  VU. 


416  LE  LIBER  CENSUUM 

qiiaiii  me  vocabuiit,  vel  per  se  vel  per  suos  nuiitios  vel 
per  suas  litteras,  veniam  et  canonice  obediarn  ,  aut  si 
non  poteio  legatos  meos  miltam.  Papatum  Romanum 
et  regalia  sancti  Petri  adjutor  ero  ad  tenendum  et  de- 
fendeiidum,  salvo  meo  ordine.  Consilium  vero  quod 
mihi  crediderint  per  se  aut  per  nuntios  suos  sive 
per  lilteras  nulli  pandam  me  sciente  ad  eorum  damp- 
num.  Legatum  Romanum  eundo  et  redeundo  ho- 
norifice  tractabo  et  in  necessitatibus  suis  adjuvabo. 
His  quos  nominatim  e.xcommunicaverint  scienter  non 
communicabo.  Romanam  ecclesiam  per  secularem 
miiiliam  fideliter  adjuvabo  cum  invitalus  fuero.  Hec 
omnia  observabo  nisi  quantum  sua  certa  licentia  re- 
manserint. 


CXLYL     —    JURAMENTUM    EPISCOrORUM    A    ROMANO    PON- 
TIFICE    COXSECRATOnUM'. 

In  nomine  domini  Dei  et  salvatoris  nostri  Jesu 
Clirisii,  aimo  sancte  incarnalionis  ejus  millesimo  illo. 
Promitto  ego  illc  episcopus  sancte  illius  ecclesie  vobis 
beato  Petro  apostolorum  principi  vicarioque  tuo  bea- 
tissimo  pape  domino  meo  illi  ejusque  successoribus, 
per  Patrem  et  Filium  et  Spiritum  Sanctum  Trinilatem 
inseparabilem  et  hoc  sacratissimum  corpus  tuum,  me 
omncm  fidem  et  puritatem  sancte  fidei  cathoHcc  e,xhi- 
bere  e'  in  uiiitate  fidei  Deo  cooperante  persislere,  in 
qua  omnium  christianorum  salus  esse  sine  dubio 
comprobalur,  et  nullo  modo  contra  unitatem  commu- 
nis  et  universalis  Ecclesie  suadenti  quippiam  consen- 
tire,  sed  ut  di,xi  fidem  et  puritalem  meain  atque  con- 
c[u]rsum  tibi  utilitatibusque  ecclesie  tue  cui  a  Domino 
Deo  data  est  potestas  ligandi  et  solvendi  et  predicto 
vicario  luo  atque  successoribus  ejus  per  omnia  e,\hi- 
bere ;  promittens  pariter  festinare  omni  annisu  ut 
semper  ]iax  quam  Deus  diligit  inter  Romanam  rem- 


6  mihi  om.  A 

15  Sine  tit.  D,  qui  habet  in  margine  :  Ex  LinRO  Rumanorum 

PONTIFICUM  QUI  VOCATUR  DIURNUS  —  17  et  01)1.  D   —   19  eccl.  iU.  D 

—  25  operanle  D  —  26  omnis  D  —  29  concorsum  C  —  31  solven- 
(lique  D 


1.  Mui-atori,  t.  V,  p.  268.  —  Albinus  X  49:  Deusdcdit,  IV 
162  (Ed.  Mai-tinucci,  p.  505).  Cest  le  n"  76  du  Liber  Diurmts, 
oii  cette  formule  figiire  sous  le  titre  ImHculuin  episcopi  de  Lan- 
gobardia. 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

publicain  et  nos,  hoc  est  gentem  Longobardorum, 
conservetur,  et  nullo  modo  contra  agere  faccre  quip- 
piam  adversum  proinitto,  qunlinus  in  omnibus  fidem 
meam  sincerissimam  exhibeam.  Quod  si,  quod  absit, 
contra  hujus  promissionis  mee  seriem  aliquid  inge- 
nio  vel  occasionc  temptavero  vel  conlra  calholicam 
legem ,  reus  inveniar  elerno  judicio  et  ultionem 
Ananieel  Saphire  incurram,  qui  etiam  tibi  bealo  Pe- 
tro  de  rebus  propriis  fraudem  fecere  el  falsa  dicere 
presumpserunt.  Hunc  autem  iiidiculum  sacramenli 
ego  ille  episcopus  manu  [iropria  subscripsi,  atquo  po- 
situm  super  sacralissimum  corpus  tuum,  sicut  supe- 
rius  legitur,  IJeo  teste  et  judice,  prestiti  sacramentum 
quod  observare  promilto. 


CXLVII.      JURAME.NTUM     EPISCOPORUM     VEL     ABBATUM        15 

QUI    A    ROMANO    PO.NTIFICE    CONSECRANTUR '. 

Ego  N.  episcopus  ab  hac  hora  in  antea  fidelis  ero  et 
obediens  beato   Petro  sancteque  apostolice   Romane 
ecclesie  et  domino  meo  pape  illi  ejusque  successoribus 
canonice  intrantibus.  Non  eroin  consilioneque  iii  facto     20 
ut  vitam  perdentaut  membrnm  vel  capianturmalacap- 
tione.  Consiliumquodmihiperseautperlitlerasautpei- 
nunliumcrediturisuntadeorumda[m]pnummesciente 
nulli  paiidam.  I^apatum  Romanum  et  regalia  sancti 
Petri  adjutor  ero  ad  retinendum  el  defendcndum,  salvo      :5 
meo  ordine  ,  conlra  omnes  homines.  Vocatus  ad  sino- 
dum  veniam,  nisi  prepeditus  fuero  canonica  prepedi- 
tione.  Legatum  apostolice  sedis  quem  certo  legatum 
ejus  cognovero  in  eundo  et  redeuudo  honorifice  trac- 
tabo  et  in  suis  neccssitatibus  adjuvabo.  Apostolorum      w 
limina  singulis  annis  aut  per  ine  aut  per  meum  nun- 
tium  visitabo,  nisi  ego  absolvar  liceniia.  Possessiones 
ad  mensam  mei  episcopatus  pertinentes  de  iiovo  non 
infeudabo   neque  locabo  iieque   alienabo   inconsulto 
Romano  pontifice.  Sic  me  Deus  adjuvet  el  hec  sancla      35 
Dei  evangelia. 


3  quatcnus  D  —  5  aliquid  <faccre  quolibet  modo  aut>  D  — 
7  et  om.  D  —  ultionem  <anime  mee>  A  —  8  Annanie  D  —  et 
om.  D  —  Zaphire  A,  Saffire  D  —  tibi  om.  D  —  11  suscripsi  D  — 
12  super]  supra  D  —  lA  observare]  ct  sorvare  D 


I.  Muratori,  t.  VI 
recueil  d'Albinus. 


265.  —  Cc  sermcnt  n'cst 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'I>:GLISE  ROMAINE. 


CXLVIH.     —     JunAMENTLM     EPlSCOI'0;iUM     PAI.LIA     SUSCI- 
PIENTIUM  '. 

Ego  ilie  archiepisco[)ns  ab  hac  hora  in  anlea  fidelis 
eio  sanclo  Petro  sancleque  Romane  ecclesic  et  domino 
meo  pape  illi  siiisque  successoribns  electione  melio- 
rum  cardinalium  intrantibus.  Non  ero  in  consiiio  aut 
ii)  facto  ut  vitam  perdant  aut  nienibra  aiit  capli  sint 
niala  cnpiione.  Consilium  vero  quod  mihi  credituri 
siint  per  se  aul  per  nunlios  suos  sive  pcr  lilU-ras  nulli 
niaiiifeslabo  ad  eoruin  dampnum  mescieute.  Papalum 
Romauum  el  regalia  sancli  Pelri  adjutor  eis  ero  ad 
retinendum  et  defendendum,  saivo  meo  ordiiie.  Lega- 
tum  Romauum  eundo  et  redeundo  honorifice  Iractabo 
et  in  suis  necessilatibusadjuvabo.  Vocatusad  sii.oduin 
venire  iion  differam,  iiisi  prepediliis  canonica  e.xcusa- 
tione  vel  prepedilione.  In  natalitiis  Apostolorum  eo- 
rum  limiiia  visitaboaut  per  me  aut  pernuntium  meum 
nisi  apostolica  licenlia  remaneam.  Sic  me  Deus  et 
cetera. 


CXLIX.  —  Palleum  DATun  Ai-.cniEPiscopi?  seu  episco- 

PIS    SUPER    ALTAIIE    A    DIACONIBUS    CAR  tllNALI  liUS    ET    SUB- 

DiACO.MBUS  Roma.ne  ecclesie  i.n  hec  verda''  : 


Ad  honorem  Dei  et  sancte  Marie  virginis  el  beato- 
rum  apostolorum  Petri  et  Pauli  el  sancte  Romane  ec- 
clesie  atque  commisse  libi  illius  ecclesie  tradimus 
tibi  palleum  de  corpore  beali  Petri  sumplum,  plenitu- 
dinem  scilicet  ponliflcalis  ofTiiii,  ut  ularis  eo  iiifra  ec- 
clesiam  certis  diebus  qui  nominanlur  in  privilegiisab 
apostolica  sede  tibi  concessis,  et  in  eo  potestalem  ha- 
beas  conseciaiidi  episcopos  et  celebraudi  concilia. 


I  pallia  susc.]  qui  in  Romana  ecclesia  consecrantur  et  ab 
EA  PALLIUM  ACCipiUNT  D,  et  in  margine  :  Ex  REGisino  pape 
Alexandri  —  3  ille]  Wibertus  Ravennas  AD  (Guibbertus  D)  — 
5  illi]  .\lexaniiro  AD  —  18  Deus  adjuvcl  et  hec  sancta  evangclia  .\D 

29  hab.  pot.  A 


1.  1070.  —  Muratori,  t.  VI,  p.  265.  —  Albinus,  X  46; 
Dcusdedit,  IV  162.  La  formuie,  demarquce  par  Cencius,  a 
conscrvc,  dans  le  texte  d'Albinus,  lcs  noms  de  Guibert  dc 
Raveane  ct  d'Aiexandre  II. 

2.  Miin  toi,  t.  VI,  p.  266.  —  Albinus,  XI  16. 

LlBKR    CeNSUUM.    I. 


CL.    —    JuRAMENTUM    SCISM.ATICORUM    QUANDO  AB  ECCLESIA 
IlECIPIUNTUn  '. 

Ego  N.  refuto  et  anathematizo  omnem  heresim 
extollentem  se  adversus  Romanam  et  catholicam  Ec- 
clesiam  et  precipue  scisma  et  heresim  Ocloviani.  Or- 
diiialionem  quoque  ejus  irritam  essc  pronuntio  et  ab 
hac  hora  in  antea  fidelis  ero  bealo  Petro  et  sancle  Ro- 
mane  ecclesie  et  doinino  meo  pape  Ale.vandro  ejiisque 
successoribus  canonice  iiitrantibus.  Sic  me  Dciis  ad- 
juvel  et  cetera. 


CLI. 


JunAMENTUM    ILLIUS    QUI    DEPONITUR '. 


Ego  ille  piomilto  omnii.otenti  Deo  et  beato  Pelro 
apostoloruni  principi  quod  in  qnociimqne  tempore  le- 
gatus  apostolice  sedis  direciiis  a  donno  illo  papa  vcl 
aliquo  successoriim  itom  Romanorum  pontificum  ad 
me  venerit,  iiifra  lermiiuim  quem  idem  li  galus  inihi 
coiistituciit  iiluin  ejjiscopatiiin  omiii  subiata  occasione 
vei  fraude  dimittam  et  ciiin  boiia  fide  sludebo  qualinus 
ecclesiailla  secundum  Deiim  ordinetur,  nichil  acturus 
me  scieiite  per  me  aut  per  aliquam  personam  a  me 
summissam  unde  eadem  ecciesia  vel  cierici  ejus  meo 
studio  vel  malilia  lesionem  auldetrimcnlum  accipiant, 
neque  aliqiio  inveniam  sludio  ut  Rom.ine  legationi 
resislalur.  Sic  me  Deus. 


CLII.    —    JURAMENTUM     AnCHIEPISCOPOnUM,    QUOD    VENIRE 
DEBENT     AD    SYNODUM    SEDIS    APOSTOLICE    LLGATOnUM    ET 


5    Oc 


7  fidelis  <ct  obc- 


igelii 


4   <sanctani>   Ron 
diens>  A  —  10  et  ist, 

II  Eius  D,  Qui  liabel  in  margine  :  Ex  registro  vii  pp.  GG. 
CAP.  xviiii  LIB.  III.  —  12  illc]  Wibertus  A,  Guibertus  D  —  |4  di- 
recto  A  —  is  succ.  <suorum>  .'XD  —  17  const.  niihi  D  —  illum  ep.] 
Ravcnnatem  (-nantem  D)  archiepiscopatum  AD  —  I8  quatenus  D 
—  22  aut]  vcl  D  —  24  Dcus  <adjuvet  et  hec  sancta  ovangclia>  A 

25  JuRAMENTUM  EJLS  QUI   DICIT  SB  NOS  POTUISSE  VEXIRE  AD  SY- 

NODDM  D,  e(  in  margine  :  Ex  V  lib.  eiusdem,  Cap.  svii.  —  ar- 

CHIEPISCOPORUM  etC.  C,   REMENSIS  ARCHIEPISCOPI  A 


1.  Albinus,  XI  15.  Piece  relative  au  schisme  d'Oclavien 
(Victor  IV,  1159-1164)  coQtre  Alexandre  III. 

2.  Albinus,  X  47;  Deusdedit,  IV  162.  Ici  encore  la  date  de 
la  piece  est  fournie  par  le  nom  de  G^uibert  de  Ravcnne,  coii- 
serve  par  Deusdedit  et  Alblnus,  mais  efface  par  Cencius. 

53 


BER  CENSUUiM   DE  L'EGLISE  ROMAINE. 


TRACTARE     FIDELITER     OBNAMENTA     ET     PllEDIA     ECCLESIE 
SIBI    COMMISSE". 

Ego  ille  aichiepiscopus  pro  superbia  non  dirnisi 
quod  non  veni  ad  sinodum  illam  ad  quam  me  vooavit 
legatus  domni  pape  illiiis.  Itnque  si  vocatns  nunlio 
vel  litleris  apostolice  sedis  fucro ,  iiullo  malo  iiigenio 
et  nulla  fraude  me  sublraham,  sed  veniens  diiriuilioui 
et  juditio  hujns  ecclesie  fideliter  obediam.  Quod  si 
domnopape illi  et  successori  suo  [ilacueiil  mede objectis 
anle  legatum  siuiin  respondere,  id  per  omnia  faciam. 
Thesauros  vero  et  ornamenla  et  predia  ecclesie  mihi 
commisse  ad  hoiiorem  ipsius  ecclesie  fldeliter  tractabo 
et  ad  resistendum  justicieea  non  alienabo,  nec  aliquo 
studio  iiiveniam  ut  Romaiie  legationi  resistalur.  Sic 
me  Deiis  et  cetera. 


CLin.    —    JURAMENTUM 
PERATORIS^. 


NTioiuM   Otto.ms  FUTUni 


Douno  illi  pape  ro.x  ille  per  nos  promillil  et  jiirat 
per  Patrem  et  Filium  el  Spiritum  Sauctum  et  per  hoc 
lignum  vivifice  crucis  et  has  reliquias  sanctorum, 
quod  si  permittente  Deo  Homam  veuerit,  sanclam  Ro- 
mauain  ecclesiam  et  euiidem  domnum  illum  papam 


3  illu]  Manasses  Remensis  .\D  —  4  illani]  Augustodunenscm  AD 
(Augustud.  D)  —  9  ct]  vel  D  —  10  iJem  .\D  —  li  <ncmcnsis> 
ecclcsie  AD  —  13  nequo  D  —  I4  Rome  A,  Rolii  C  —  15  et  cctcra 
om.  G 

16  JuRAiiENTi^M  FUTuni  iMPERATOnis  D,  el  iii  margitie  :  lloc  sa- 

CRAMENTUM  INVENIT  SCnil'TOn   HCJUS   LllUil    l.\   SaXONIA,   IN  MONAS- 

TEnio   QUOD   Dicrrun  LuiNEBuno;  juramentum   nuntiohum   Ot- 

TONIS    FUTURI    IMPERATOniS,  QUOD  EST  IN   SaXONIA  1N  MCNASTERIO 

QUOD  DiciTun  Liuneburo  A  —  18  illi  papo  rcx  illc]  domno  Johanni 
pape  XII  re.\  Otto  .\D  —  22  illum]  Johannom  AD 


1.  Muratori,  t.  VI,  |).  -267.  —  Albinus,  X  48:  Deusiledit, 
IV  162  (Martinucci,  p.  504),  dans  ce  dornier  avec  la  notc  mar- 
ginale  :  ex  V  libro  ejusdem  (Gregorii),  cap.  XVIt.  Cest,  en  eflet, 
la  r6ference  exacte  a  une  lctlre  de  Gregolre  VII  (J  ,  50G7),  dii 
9  mars  1078,  oii  ce  sorment  est  reprodiilt.  Ici  encore,  Ccncius 
a  fail  dlsparaitrc  les  nonis  propres,  |ioiir  transformer  en  foi- 
mule  une  piece  de  iiature  S|)cclule  ,  qui  iie  se  prete  guere  a 
une  telle  adaptalion. 

2.  M.  G.  Leges,  t.  II,  p.  2'J;  Ooiisliluliones,  t.  I.  p.  23.  — 
Albinus,  X  43;  Deusdedit,  IV  Itjl.  Cetie  formule  de  proinesse, 
comine  il  r6suUe  du  texte  de  Uousdcdit  ct  d'Alblnus,  est  re- 
produite  d'une  pifece  etablie  en  'J62,  avanl  le  sacrc  d'Otton  l. 


rectorem  ipsiiis  exallabit  secundiim  suuni  posse,  si  vi- 
vuin  eum  inveiieril;  sin  autein,eum  qui  est...  sua  vo- 
luiilateet  suoconsensu  aul  suo  coiisilio  aiitsua  exhor- 
tatione  perdet,  neque  ipse  noc  aliqnis  successorum 
ejus.  Et  in  Roma  nullnin  placilum  aut  ordinationem 
faciel  de  omnibus  que  pape  el  Romanis  perlinent.  Cui- 
cunque  autem  regnum  Ilhalicum  committet,  jiirare  fa- 
ciet  illum,  ut  adjiitor  sil  domno  pape  et  sncceasoribus 
ejus  ad  defeudendain  terram  saiicti  Pelri,  secundum 
suum  posse.  Sic  adjuvel  Deus  eundem  regein  et 
celera. 


CLIIII.  —  Juramentum  HEiNnici  imperatohis  de  stando 
justitie,  co.ncilio  ac  judicio  domni  pape  Gregorii 
SIPER  muhmuratione  et  dissentione  quam  iiaduerunt 
AHCHiEPiscoPi  et  alii    ecclesiarum  prelati   et   regni 

ThEOTOMCORUM    PRINCIPES    CONTHA    eum  L 

Ego  rex  Heiiricus  de  murinuratione  et  dissensione 
quam  niinc  habent  contra  mearchiepiscopi  etepiscopi, 
abbates,  duces  el  cornites,  celeiique  priucipes  regni 
Theutonicorum,  et  alii  qui  eos  in  eadem  dissensionis 
causa  secnntur,  infra  terminum  quem  domnus  papa 
Gregorius  conslituerit,  aut  justiciam  secundum  judi- 
tium  ejus  aut  concordiam  secundum  cousiliiim  ejtis 
faciam,  nisi  certum  impedimentum  mihi  vel  sibi  obsti- 
terit,  quo  transacto,  ad  perageiidnm  idem  paratus  ero. 

Ilein  si  idem  doiiuus  papa  Gregorius  ultra  monles 
seu  ad  alias  jiartes  teirarum  ire  volueiil,  securus  erit 
ex  mei  parte  el  eonim  (juos  coiistriugere  potero  ab 
oinni  lesione  vite  et  meinbrorum  ejus  seu  captioiie, 
lam  ipse  quain  qui  in  ejns  coiuluctu  vel  coinilatn  fue- 
rint,  seu  qui  ab  illo  miltiiiilur,  vel  ad  eiiin  de  qnibus- 


2  qui  est]  qui  legabilitcr  illi  succeJot.  Et  nunnuam  vilam  aut 
membra  nequo  ipsum  honorem  qnoni  liabot  ct  qui  oum  habiturus 
ost  D  —  3  voluntate  <;aut  suo  consensu>  AD  —  4  neque  AL^  — 
6  pertinont  <;sino  consilio  domni  pape>  D  —  10  domnum  rcgem 
Ottonem  et  hec  sancta  cvangclia  et  hoc  sacrosancta  sanctuaria 
AD 

12    DE    STANDO   etC.    C,    KX    Illl    LIBRO    ntOlSTBl    Vll    GllEUOBlI    PAPE, 

CAP.  VI  A;  iMPEnATURis  ctc.  om.  I).  </i(i  liab,l  in  margine  :  Ex 
1111°  Linno  REG.  pp.  GG.  vii  cp.  vi.  -  I7  lleinricus  U  —  20  Tout. 
AD  —  dissonsiono  causam  A  —  28  coj  um  om.  D 


1.  28  Janvier  1077.  —  M.  G.  Leges.  t.  II,  p.  50;  ConstiUiliones, 
t.  I,  p.  115.  —  Alblnus,  X  44;  Densdedit,  IV  161  (Marti- 
nucci,  p.  502).  Cesl  la  ciilcbre  |iromesse  de  Canossa. 


ciitKiue  leiiariim  partibus  venerii-.l,  in  eundo  et  re- 
deiinJo  vel  alicnbi  immorando;  neque  aliquod  aliud 
inipedimentum  habebil  ex  meoconsensu,  qnod  contra 
honorem  ejus  sit;  et  si  quis  ei  fecerit,  cnm  bona  fide, 

5  secundum  meum  posse  ,  illum  jnvabo.  Sic  me  Deus 
adjuvet  et  cetera. 

Actum  Canusie  v  kal.  febr.,  iudiclione  xv,  auiio  do- 
mini  noslri  Jesu  Christi  m^lxx^vii",  presentibus  epis- 
copis  Uberto  Prenestino,  Gerardo  Hostiensi,  cum  car- 

10  dinalibus  Romanis  Petro  titnli  sancli  Grisogoni,  et 
Conone  tituli  sancte  Anastasie,  et  Romaiiis  diacouibus 
Gregorio  et  Bernardo,  et  subdiacono  Humberto.  Ilem 
ex  parte  regis  interfuerunt  Bremensis  archiepiscopns 
et  episcopns  Vercellensis  et  Osuabrugensis  et  abbas 

15       Cluuiacensis  et  multi  nobiles  viri. 


CLV.  —  JunAMENTU.M  REGUM  ET  ALIOHUM  PRINCIPUM  DE 
OnDINATIONE  FACTA  PER  CoNSTANTINUM  IMPERATOREM 
SUPER    ECCLESIIS    ET    JURIUUS    EARUNDEM  •. 

Ab  hac  hora  ego  ille  fidelis  ero  per  rectam  fidem 
beato  P.  apostolo  ejnsque  vicario  doniio  pape  ilii  qui 
iiiinc  iii  carne  vivit  et  successoribus  ejus  melioruni 
cardiualinm  electioue  inlrantibus.  Dii  ordinatione  vero 
ecclesiarum  et  de  lerris  vel  ceusu  quem  Constanlinus 
imperator  vel  Karolus  sancto  Petro  dederunt  et  de 
omnibus  ecclesiis  vel  prediis  que  apostolice  sedi  ab 
aliquibus  viris  \el  mulieribus  aliquo  tempore  sunt  vel 
fneriiit  oblata  vel  concessa  et  in  inea  sunt  vel  fuerint 
potestate,  ita  conveuiam  cum  papa  ut  peiicnlum  sa- 
crilegii  non  incurram  et  Deo  sanctoque  Petro  adju- 
vante  Chrislo  dignum  honorem  el  utilitalem  impen- 
dam,  et  eo  die  quo  illum  prius  videbo  fldejiter  per 
manus  ineas  milessancti  Petri  etillius  efDciar.  Sicme 
Deus  adjnvet  el  cetera. 


2  morando  D  —  aliud  aliquod  AD  —  4  eius]  suum  AD  —  6  ce- 
tera]  tiec  sancta  evangelia  AD  —  9  Umberto  AD  —  Giraldo  D  — 
cura  otn.  D  —  10  Grisochoni  A,  Chrisogoni  D  —  |2  Umbcrto  D  — 
14  episcopi  D 

16  JuR.  etc.]  Ite.m  ai.ild  D,  qui  habel  in  margine  :  Ex  eodem 
nEO.  LIB.  V  CP.  XXVII  ;  DE  OBDINATIONE  ctc.  add.  c  —  19  hora  <et 
deinceps>  D  —  24  Carolus  A  —  29  sanctoque]  sanctorum  A  — 
31  et  om.  A  —  33  cetera]  hec  sancta  evangelia  AD 


i.  Albinus,  X  4u  ;  Deusdedit,  /.  c.  Picce  du  tem|js  de  Gre- 
goire  VII,  inseree  dans  une  des  leltrcs  de  son  legistre  (VIII, 
26  =  J.  5ij6). 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  L'EGLISE  ROMAINE.  419 

CLVI.     QUALITER     JUDEX     ET     SCni.NIARIUS     A     ROMANO 

PONTIFICE    I.NSTITUANTUn  '. 

Cum  preseutatui' donino  pape  ille  qui  judex  estordi- 
nandns,  examinatur  piius  a  cardinalibus  qualiter  se 
in  legnm  doctrina  iutelligat,  et  si  legitime  iiatus  fuerit 
et  laudabiliter  conversatus.  Qui  si  idoneus  repertus 
fuerit  omnium,  et  fldelitalem  secuiidnm  consuetudi- 
nem  Homanorum  domno  pape  humiliter  exhibet.  Sed 
in  ejns  jurameiito  hoc  addiliir  :  «  Causas  quas  judi- 
n  caiidas  suscepero,  post  plenam  coguitionem  mali- 
»  tiose  iioii  proiraham  ,  sed  seciindnm  leges  et  bonos 
i>  iiiorcs  sicut  melius  cognovero  judicabo.  Instrumen- 
»  lum  quoque  falsum,  si  iii  placilo  ;d  nianus  nieas 
»  forle  devenerit,  nisi  exinde  periculnm  mihi  ininii- 
»  neat,  cancellabo.  »  Tnnc  pontifex  codicem  legis 
ejus  manibus  porrigens  dicit  :  «  i\ccipe  potestatem 
»  judicandi  secuudum  leges  et  bonos  morcs.  » 


CLVII.    —    QUOMODO    SCniNIARIUS     I.NSTITUATUn    ET    QUOD 
SACRAMENTUM    PRESTARE    DEBEAT  ^*. 

De  scriniario  eodem  modo  fll,  sed  jiiramento  ejus 
hoc  additur  :  i  Cartas  publicas  nisi  ex  ntriusque  par- 
»  tis  cousensu  non  faciam.  El  si  forte  ad  manus  meas 
»  iustrumentum  falsum  devenerit,  nisi  esinde  mihi 
»  periculum  immineat,  cancellabo.  »  Tunc  pontife.x 
dal  ei  peniianl  cum  calamario,  sic  dicens  :  «  Accipe 
»  potestatem  condendi  cartas  publicas  secundum  leges 
»  et  bonos  mores.  » 


CLVIII.  —  Sacramentum  hostiabiorum  Palacii'. 

In   nomiiie  Doniiiii.  Anno  doniinice  incarnalionis 


6  ydoncus  reppcrtus  A 
18  Tit.  om  .\C,  nild.  c. 
28  JunAMENTUM   A 


1.  Muiatorl,  t.  I,  p.  687.  —  Albinus,  XI  17. 

2.  Muratori,  /.  c.  —  Albinus,  /.  c. 

3.  '22  janvier  11S8.  —  Muratori,  t.  I,  p.  121.  —  Cette  pifece 
et  la  suivante  figurent  aussi  dans  le  recueil  d'Albinus,  XI  44, 
45.  Mais  au  lieu  du  pape  Clement  10  et  du  camerier  Cencius, 
elles  nommenl  le  pape  Adrien  IV  et  le  camerier  Boson,  et  la 
preiuiere  cst  datee  du  22  decembre  1157. 


420  l>E  LlliER  CENSUUM 

«"c^LXXxoviii",  anno  [jiimo  ponlificatus  donni  Clomen- 
tis  pape  III,  iiidictioiie  vi,  inense  januiuii,  die  xxii, 
amministraiUe  domno  Cencio  domni  pape  cameiario. 
Ego  Bobo  Capotianus  prior  hostiariorum,  et  Romanus 
Tedelgarius,  el  P.aiuisius,  Johannes  Topus,  Rocanel- 
lus,  Johannes  Bonusfilins ,  Slephanus  Pictor,  cum 
aliis  sociis  nostiis,  conslituti  hostiarii  iu  Lateranensi 
palatio  per  dominum  papam,  ab  hac  hora  in  aiilea 
fidelis  ero  eidcm  domno  pape,  snisque  catliolicis  siic- 
cessoiibus  et  ecclesie  Horaane.  Non  ero  in  faclo,  con- 
silio  vel  coiisensu,  ul  vitam  p-^rdaiU  aul  membra  vel 
capiantur  mala  captione  etc.  sicul  ii;  juiamenlo  Ro- 
manorum  contiiientur.  Cuslodiam  qiioque  predicli  pa- 
latii  et  basilice  sandi  Laureiilii  et  sancti  Silvestri 
fideliter  faciam  in  vita  et  morto  Romanorum  poutifi- 
cum.  Noii  furabor  iieijue  diripiam  neque  conseutiam 
meo  posse  fuiari  vcl  diripi  de  rciiqni[i]s,  auro,  argento, 
gemmis,  palliis,  ornameiUis,  libiis,  carlulis,  oleo, 
pliimbo,  ferro,  ere,  lapidihiis,  poriis,  lignis,  labnlis 
i[isius  palatii  et  eaiundcm  ecclesiarnm  et  Romanorum 
poutificum.  Hec  omiiia  jnio  et  oijservaho  per  bonam 
fidem  sine  fraude  el  malo  ingenio.  Sic  me  Deus. 


CLVIIU.    —    QUOD    OSTIARII    DE     MANDATO     CAMERAnil    DE- 
BEKT    OSTIA    FIDELITER    CUSTODIRE. 

Ego  predictus  Cencius  camernriLis  ex  parte  domiii 
pape  precipio  vobis  hosliariis,  ul  amodo  ehdomadam 
in  vico  vestra  faciatis;  vel  si  justaiu  e.xcusationein  ha- 
buerilis,  unusquisqne  vestrum  commiltat  obdomadam 
uni  de  sociis  veslris  hostiariis.  Et  veiiietis  ad  facien- 
dum  servitium  domno  pape  iii  ipso  palatio  cum  sociis 
veslris  oninibus  in  .\ssumptione  sancto  .Marie  pio  cns- 


1  M°c°LVil,  anno  v  pont.  clomni  .\ilriani  IIII  pp.  indictiono  vii, 
mense  dec.  die  xxii,  anim.  liomno  liosone  card.  diacono  ss. 
Cosme  et  Damiani  et  ejusdcm  d.  p.  magistro  camerario.  Ego 
Petrus  Pazzo ,  Bonofiliolus  diaconus  et  cgo  Androas  scri- 
niarius,  constituti  etc.  A  —  5  in  U  verba  Joh.  Topus  usque  ad 
sociis  nostris  rescripta  sunt  super  rasuram.  —  15  et  <in>  A  — 
22  Dous]  A  add.  et  hec  sancta  cjus  evangclia.  Ego  supradictus 
Andreas  scriniarius  hoc  scripsi. 

23  QuoD  etc.  c,  Manbatum  i:AMKnAnn  dom.ni  papb  .\,  Maniiatum 
CAMERAKii  SUPER  EADEM  RK  C  —  25  Ego  prcdictus  Boso,  magister 
camerarius  A  —  29  consociis  .\  —  31  Maric,  in  Natale  Domini,  in 
Cena  Domini  el  Pascha,  Ascensione  et  t.itaniis  rnajoribus  et  do- 
minica  Palmarum  cum  palmis;  et  venietis  si  volueritis,  sicut 
antiqua  consuetudo  fuit,  in  consccralioue  omnium  archicpisco- 
poruni,  episcoporum,  cardinalium,  abbatum,  judicum  et  scrinia- 
riorum.  Prohibomus  autem  ut  nullus  tencat  claves  basilice  sancli 


DE  L'fiGLISE  ROM.\INE. 

lodieudo  pahilio,  in  Naliviiale  Domini,  iii  Pasca,  et 
etiam  iii  die  Jovis  saucti ;  et  quandocumque,  el  qnali- 
tercumijue  placueril  cameraiio  qui  erit  per  lempora. 
Et  semjieriu  vocalionocaincrariorum  habebitis  omnes 
coinestiouem.  Et  non  habealis  poteslatem  mitlere 
aliqnem  in  scola,  iiisi  de  maudato  camerarii.  El  noa 
teneat  claves  basilice  saiicti  Lanreiilii  et  palatii,  nisi 
h.osliarins  jiiraliis. 


CLX.  —  Incipit   ordo   Romanus  ad   bu.nedicendum  im- 

PEnATOREM,    OUA.NDO    CORONA.M    ACCIPIT. 

PnoMissio  iMPEnATonis  ': 

In  nomine  Christi  promitto,  siiondeo  atque  poUiceor 
ego  N.  imperalor  coram  Deo  et  beato  Petro,  me  pro- 
tectorem  ac  defensorem  esse  hujiis  sancte  Romane  ec- 
clesie  in  omnibus  iitilitatibus,  in  quaiUiim  divino 
fullus  fueio  adjulorio,  secundiim  scire  meum  et 
posse. 

Dehi.nc  oracionem  primam  det  .\lbanensis  epis- 
copus  ante  roRTAM  argenteam  basilice  beati  Petri  : 

Deus  in  cujus  manu  corda  sunt  regum,  iuclina  ad 
preces  humilitalis  nostre  aures  misericordie  tue,  et 
imperatori  nostro  N.  famulo  tuo  regimen  tiie  appone 
sapientie,  ut  haustis  de  tuo  fonte  consiliis  et  libi  pla- 
ceat  ct  super  omiiia  regna  procellat. 

OraTIO.NEM  VhRO  SECUNDAM  DETEPISCOPUS  PoRTUENSIS 

i.NTRA  ecclesiam  reati  Petri  i.\  medio  rote  : 

[)eus,  inenarrabilis  auctor  muiidi,  conditor  generis 
humaiii,  guheriialor  imperii  ,  confirmator  regni ,  qui 
ex  utero  fidelis  ainici  tni  [latriarche  iioslri  Abrahe 
preoIi'gisti  legtMii  seculis  profuluriim,  lu  prescntem 
ri'i,'eiri  huiic  cum  exiMcitu  sno  per  iiUerccssionem  om- 


Laurcnlii  ct  palatii,  iiisi  hosliarius  juratus  A  —  pro  custodicndo 
usque  ail  non  tcncat,  manu  posteriori  super  rasuram  U 

20  rcgum  etc.  .\,  qui  sequentia  om.  usque  ad  finem  oratinnis 
—  27  generis  etc.  usque  ad  finem  ornlionis  om.  A 


I.  Miiialori,  t  I,  |i  09.  —  Alliiniis,  \I  I'i,  Irus  abi'i'g6  pour 
lcs  furmulos.  Nous  avons  ici  uiie  foriiie  succlnctc  du  riliicl 
pour  le  sacre  im|)(iiial.  Unc  iioic  inarginalo  i-onvoio  4  TOcrfo 
com|ilct,  inserii  a[)rcs  coup  ilans  lo  ni.inuscrlt.  Ello  cst  ainsi 
concue  :  Si  guis  vult  bene  scire  bcnedictionem  elc.  imperaloris  et 
quid  imperator  debcal  facere  domno  pape  el  Urbi  in  coronalione 
siia  el  qualilcr  domnus  papa  debcal  euoi  benedicere  et  coronare, 
rrquirat  in  primo  capile  liujus  libri  ct  primn  qualerno. 


LE  LIBER  CENSUUM 
iiium  sanctorum  ubt;i-i  benediciione  lociiplola,  et  in 
solium)  regni  [fiima  stabilitalo  conecte.  Visita  enni, 
sicut  Moysen  iu  lubo,  Jesum  Nave  in  prelio,  Gedeou 
in  ngi'0,  Samncleni  iii  templo,  et  illa  eiim  benedic- 
liniie  sidcrea  ac  sapienlie  lue  lore  peifunde,  qua 
Ijealns  David  in  psalterio,  Salomon  filius  ejiis  le  re- 
iniinorante  percepil  e  cclo.  Sis  ei  coiitia  acies  inimi- 
cornni  lorica,  in  adversisgalea,  in  prosperis  palientia, 
iii  piotGctione  clipeus  sempiternus.  Presla  ut  geiites 
ilii  teiieant  fiJem  ,  proceres  sui  habeaiit  pacem ,  dili- 
gaiit  caiilalem,  abstineant  se  a  cu[iidilate,  loqnantur 
jnsliciain,  custodiant  verilatem  ;  et  ita  populus  ille  pnl- 
lulet  coalitiis  benedictione  eleinitatis  nt  semper  ma- 
iieanl  tripndiantes  in  pace  victores.  Quod  ipse  pres- 
tarc  digiietiir. 

DliUNDE  VADANT  ANTE  CONFESSIONEM  DEATI  PeTIII 
APOSTOLI  ,  ET  PHOSTERNAT  SE  PHONU.M  IN  TERIIA  ,  ET 
AKCUIDIACONUS  FACIAT  LETANIAM.  QuA  FINITA,  EPISCOPUS 
IIOSTIENSIS  UNCAT  EI  DE  OLEO  EiOUCIZATO  BIIACHIUM  DEX- 
•IIUM   ET  INTKH   SCAPULAS,   ET  DICAT  HANC  OIIATIONEM   : 

Uoiniiie  Deus  omnipotens,  cnjus  est  omnis  poteslas 
el  dignitas,  te  supplici  devolione  alque  liumillima 
prece  deposcimus,  ut  iinic  famulo  tuo  prosperum 
imperatorie  dignilalis  concodas  effeclum,  ut  in  tna 
disposilione  conslilnlo  ad  regeiidam  Ecclesiam  tuam 
sanctam  iiiliil  ei  presentia  officiant,  futuraqne  non 
obsistanl,  ?ed  inspirante  saucli  Spirilus  tui  dono,  po- 
pnlum  siiji  subdilum  eqno  jnsticie  libramine  regere  va- 
leat,  et  in  omiiibus  opeiibus  suis  le  semper  timeat,  libi 
jugiler  placere  coiilendat.  Per...  in  unitalo  ejusilem. 

Sequituii  hec  ohatio  : 

Deus  Dei  filius  Jesus  Christus  dominus  nosler,  qui 
a  Patre  oleo  c.\ullalionis  unctus  est  pre  parlicipibus 
siiis,  ipse  per  preseulem  sacii  uuguinis  effnsiouem, 
Spiritus  Paracliti  super  caput  tuuni  infundat  bene- 
dictioiiem ,  eandemque  usque  ad  iiiteriora  coidis  tui 
penclrare  faciat,  quaiinus  hoc  visiliili  et  Iractabili 
dono  invisibilia  peicipere,  et  temporali  regno  justis 
miserationibiis  exsecnlo,  eternaliter  conregnare  me- 
rearis,  qiii  solus  sine  peccato  vivit  et  gloriatur  cum 
Deo  Patre  in  niiilate  Spirilus  saucli,  per. 

Demum  vero  pontifex  Homanus  suhsum  ante  altare 

IMPONIT   E:   DIADEMA    IN  C.APITE,   DICENS  : 

Accipe  fignnni  glorie  in  iioinine  Patris  et  F"'ilii  et 
Spiritus  saiicli  ,  ut  sprelo  autiquo  hoste,  spictisque 
contagiis  vilioium  omiiium,  sicjudicium  et  justitiam 


rubro   C 
ra  A,  qni 


potostas]  celt 
ua  omillit 


;  om.  A   —   33  cxullationi 


DE  L'EGLISE  ROMAINE.  421 

(liiigas  et  ita  misericorditer  vivas,  ut  ab  ipso  domino 
nostio  Jesu  Christo  in  consorcio  sanctoruin  elerni 
regni  coronam  percipias.  Qui  cum  Patre  el  Spiritu 
sancto  vivit. 


CLXI.    —   JUHAMENTUM  TOTIUS  PATItlMONU  DEATl  PeTIII  •. 

Ab  hac  liora  in  anlea  ego  ille  piocurator  totius  pa- 
^fimonii  beati  Petri  apostoli  quod  est  in  illis  et  illis 
locis  fidelis  ero  sancte  Romane  ecclesie  et  dominomeo 
illi  pape  suisque  successoribus  qui  meliorum  cardina- 
lium  electione  intraverint.  Et  non  queram  in  aliquo 
minuere  bona  patrimonii  beati  Petri  neque  aliquam 
inde  absque  nutu  domni  pape  vel  fidelibus  ordinatis 
ejus  investicionem  vel  locationem  alicni  faciam,  ne- 
que  aliqno  inveuiam  studio  cum  aliquo  homine  intra 
vel  e.\-tra  palrimoiiium  faciendi  vel  rccipicndi  sacra- 
mentum  aut  inveniendi  divisiones  que  aliquo  modo 
Romane  ecclesie  obsint;  neque  per  me  neque  per  sup- 
positam  personain  studebo  qnalicumque  modo  red- 
deudi  malum  meritum  aut  faciendi  dampnum  cuilibet 
de  fidelibus  sancte  Romane  ecclesie  de  his  que  ad 
fidelitatem  ejus  egerunt  vel  agent.  Sic  me  Deus  adju- 
vet  el  hec  sancta  evangelia.  Quod  si  coutra  hec  omnia 
vel  contra  aliquid  horum  aliquando  fecisse  accusatus 
fuer[o],  et  vel  juxta  juditium  domni  pape  vel  ejus  le- 
gati  me  inde  non  polero  defendere  vel  noluero  cuna 
iiide  fuero  interpellatus ,  in  presenti  procuratione[m] 
absqueoniui  controversia  dimittam  et  perjurii  reatum 
omnimodis  judicer  incurrisse. 


CLXII.     —     JURAMENTUM     R.      DUCIS     ApULIE     DE     ANNUA 

PENSIONE    11     DENAniORUM    PAPIENSIUM    [qUAm]    PRO    UNO-        ii 
QUOQUE  JUGO    BOUM    ROMANE   ECCLESIE    DAHB    DEBET '. 

Kgo  Hoberlus  Dei  gratia  et  sancti  Pelii  dux  Apulie 


5   TOTIUS   PATR1.M0N11]  RKCTOBIS  TENEKTIS  PATRIUONIUM  A;   lilu- 

lum  om.  D  —  6  totius  om.  AD  —  7  est  om.  A  —  ill.  ct  in  ill. 
loco  AD  —  II  aliqua  A  —  is  <praefatum>  patr.  AD  —  21  egc- 
rint  A  —  adjuvent  D  —  24  fucrit  C  —  26  procurationcm  D,  pro- 
curatione  AC  —  27  omnia  D  —  controversiam  D 
29  lil.  om.  D  —  DE  annua  add.  c,  jubauentuu  ducum  Apulib 

CaLABBIE   ET  SlCILlE   .\ 


1.  Albinus,  X  38;  Deiisdedit,  III  155. 

■2.  Mem.aoiil  1050.  -  Alblnus,  X  39;  DeusJedit,  III  156.  Ro- 


422  LE  LIBER  CENSUUM 

et  Calabiie  et  iitroque  subveiiiente  futurus  Sicilie, 
ad  confirmatioiiem  tiaditionis  et  ad  recognilionem 
fidelitalis,  de  omni  teira  quam  ego  proprie  sub  do- 
minio  meo  el  qtinm  adhnc  nulli  ultramontanorum  ila 
concessi  ut  teneat,  promitto  me  annualiler  pro  uno- 
quoque  jngo  boum  pensionem,  scilicet  diiodecim  de- 
narios  papiensis  inonete,  persoUUurum  beato  Petro  et 
tibi  domino  meo  Nicholao  pape  et  omnibus  successori- 
bus  tuis,  aut  luis  aut  luorum  successorum  nuntiis. 
Hujus  autem  ponsionarie  redditionis  eril  semper,ter- 
minus  finito  quoque  anno,  sancte  P.esurreciionis  dies 
dominicus.  Sub  hac  veroconditione  hujus  persolvendo 
pensionis  obligo  me  et  ouines  ineos  sive  heredes  sive 
successores  libi  domino  nieo  Nicholao  pape  et  succes- 
soribus  tuis.  Sic  me  Dcus. 


CLXIH.      AlUID      JUilAMENTUM       EJUSDKM      SlPi:M      VITE 

IPSIUS    SECUIIITATE,    CONSEUVANDIS    ET    DEFENDEMIIS    RE- 
GALIBUS    SANCTI     PeTHI  '. 

Ego  Pioberlus  Dei  gratia  et  sancti  IV.lri  dux  Apulie 
et  Calabrie  el  ulroque  subvenienle  fulurus  Sicilie,  ab 
hac  liora  et  doinceps  ero  fidelis  sancte  Homnne  eccle- 
sie  el  aposlolice  sedi  ot  tibi  domino  meo  Nicholao  pape  ; 
iu  consilio  vcl  faclo  unde  vilain  aiit  meiiihruui  per- 
das  vel  captus  sis  inala  captione,  non  ero.  Consiliiim 
quod  niihi  credideris  ct  contiadixeris  uc  illiid  rnani- 
festem,  non  manifestabo  ad  Inum  dampnnin  ,  me 
sciente.  Paucte  liomane  ecclesie  iibique  adjntor  ero 
ad  tenendum  ot  adquirendum  regalia  sancii  Petri 
ejusque  possessionos  pro  meo  posse,  coiitra  omuesho- 
miues.  El  adjuvabo  te,  ut  secure  el  honorifice  teneas 
papatum  Romanum ;  terramque  sancti  Pelii  et  Piinci- 
patus  nec  invadere  nec  acquirere  queram  nec  etiam 
depredari  presumain  absque  tua  tuorumque  successo- 


DE  L'EGLISE  ROMAINE. 

rnm,  qu\  ad  honorem  sancli  Petii  inlraveriiil ,  certa 
liceiUia,  preter  illam  quam  tu  mihi  concodes  vel  tui 
concessuri  sunt  successores.  Pensionem  de  lerra  sancti 
Petri  quam  ego  leneo  aut  tenobo,  sicut  statutum  est, 
recta  fide  studebo  nt  illam  aniiualiter  sancta  Pomana 
habeat  ecclosia.  Omnes  quoque  eccleias  qiie  iu  mea 
coiisistunt  dominatione  ciim  earum  possessionibus  di- 
mittam  in  tuani  potestalem  et  defensor  ero  illaruni  ad 
fidelilatem  sancte  Romaneecclesie,  el  luilli  jniabo  fide- 
litatoin  nisi  salva  fidelitate  sancte  Homaiie  ecclosie. 
Et  si  tu  vol  lui  successores  aiite  me  e.\  hac  vita  migra- 
vorilis,  seouiidum  qiiod  monitus  fiiero  a  molioribus 
cardinalibns,  clcricis  Romanis  et  laicis,  adjuvabo  ut 
papa  cligatiir  ct  ordinctur  ad  honorem  sancli  Pctri. 
Hcc  omnia  sii[irasci  ipia  observabo  sancte  Romane  ec- 
clcsie  et  lihi  cum  locta  fide,  et  hanc  fidolitatem  obser- 
vaho  tnis  sucoessoi  iljiis  ad  honorem  sancti  Petii  ordi- 
iiatis,  (jiii  niihi  firinaverint  iiivestiturain  a  to  mihi 
coiicossam.  6ic  uie  l'eus,  et  celera. 


CLXIUI.   —    Aliud   juii\mentum    ejusdem    supeu    con- 

SERVANDIS  ET  DKFENDE.N  DIS  nEGALIBUS  SANCTI  PeTBI 
CONTRA  OMNES  HOMINES  EXCEPTA  QUEDAM  PABTE  I)E  QUA 
DIFFINITIO    NON    EST    FaCT.v'. 

Ego  liolioitiis  Dei  gratia  ct  saiicti  Petri  Apulie,  Ca- 
labrie  et  Sicilic  dii\,  ah  hac  hora  el  dciuccijs  ero  lidc- 
lis  saiicle  Homaiic  ccclcsie  et  apostolice  scdi  el  tibi 
domino  moo  (Jioyorio  iiiiivcrsali  pape,  etcclcra  ut  su- 
pra  nsque  pro  meo  jiosse ,  conlra  homiiies  omnes, 
excepta  parte  Firmane  Marchie  et  Salerno  atque 
Amalfl  unde  adhuc  diffinilio  facta  non  est.  Et  ad... 


I  subvenite  D  —  4 
que]  vero  A  —  die  d 


luam  A 


5  concessit  D  —   II  (|uo- 
;i-o  orn.  A  —  IS  Si  AD  — 
<;adjuvet  et  hec  sancla  Dei  evangelia>  AD  (Dei  om.  A) 

16  Tit.  om.  D  —  eorumdem  A;  super  ctc.  add.  c  —  23  vel 
<;in>  A  —  24  consiliumque  D  —  27  tibique  D  —  28  et  om.  D, 
ct  <ad>  A  —  31  principatum  A  —  33  licpredare  D 


bert  Guiscard  proniot  au  pape  Nicolas  II  un  ti  ibut  do  douze 
deniei-s  par  pairc  de  boeufs  ,  dans  les  ctats  pour  lesqucls  il  a 
fait  bommage  au  Saint-Siege.  Voycz  la  picce  suivante. 

\.  Meme  date.  —  Albiuus,  X  40;   Dcusdedit,  III  la7.  Ser- 
ment  de  fidelite  prcte  par  Robcrt  Guiscard  au  pape  Nicolas  II. 


-  8  tua  poteslale  A 
R.>   D  -  19  Si  D 


ordi- 


6  mea]  ea  D  —  7  persislunt  A  - 
natur  et  elig.  A  —  I7  obs.  <3. 
sancta  ovangelia  AD 

20  Titom.  D  — EOnUMDEM  A  ;  suPEn  otc.add.  c  — 24  Robbertus  A 
—  28  omnes  hom.  AD  —  30  Amalfia  A  —  ad]  Ilic  cum  pagina 
recta  [olii  CL  desinit  prima  manus  codicis  Valicani  SiSfi. 


1.  29juln  1080.  —  AILinus,  X  41;  Dousdedit,  lli  158.  [.a 
picce  provicnt  du  regislrc  dc  Gregoiie  VII,  1.  VIU,  c.  1  a 
(p.  426,  JafTc).  II  n'y  cn  a  ioi  que  le  commencemcnt.  Le  texte 
s'arr6te  au  bas  d'unc  pago,  au  milieu  d'uii  mot  :  Et  ad[iuvabo 
tc  etc.  Albinus  ot  Deusdcdit  Tont  en  cntier.  Ccst  par  suite 
d'un  cas  foituit  qiic  la  transcription  n'a  pas  elc  poussee  plus 
loin  dans  le  m.inuscrit  dc  Gencius.  Toutcequi  suit  est  dosor- 
mais  d'une  aulre  main  que  celle  du  copistc  oiiginal. 


LE  LIBER  CENSUUM  DE  l/EGLISE  ROMAINE. 


423 


CLXV.    —    I.VSTnUMENTUM    C.iSTRI    .\STLRI   PRO  CL  LIBniS 
DOM.NO    PAPE    CeLESTI.NO    OBLIGATI  '. 

Iii  nomine  Domini.  Anuo  dominice  incarnationis 
iVCXCIII''  et  anno  III  pontificatits  domni  Celestini  III 
pape.  indictione  XI,  mensc  aprili  die  XIIII.  iVos  quidem 
Leo  Frajapane,  ante  presenliam  domni  Petri,  Portuensis 
et  sancle  Rufme  episcopi,  el  subscriptorum.  testium ,  pro- 
pria  nostra  voluntate,  pignori  ponimus  et  ohHgamus  vo- 
his,  domino  Centio,  Dei  gratia  diacono  cardinali  ecclesie 
sanctc  Lucie  in  Silice  el  domni  pape  camerario,  ad  opus 
el  utilitalem  prelibati  domni  Celestini  III  pape  ejusque 
successorum,  procuratorio  nomine ,  ut  inferius  legitur, 
idest  lotam  el  integram  medietatem  nostramproindiviso 
mixlam  cum  alia  medietate  Manuelis  fi-atris  nostri,  vi- 
delicet  tolius  rocce  et  castri  Asture,  cum  terris,  sementi- 
hus,  silvis,  pratis  et  pascuis  vel  aquis,  vineis,  domibus  el 
casalinis,  el  denique  cum  omnibus  suis  usibus,  utililali- 
bus  et  perlinenliis,  intus  ct  deforis,  dicte  nostre  medietali 
competentibus;  que  medietas  arcis  et  castri,  ul  diclum 
est,  cum  suis  pertinentiis  nobis  pertinel  jure  pignoris 
vel  aliter,  sicul  per  privilegium  senalus  apparet.  Quam 
vero  medietatem  dicti  castri  et  arcis  cum  suis  pertinen- 
tiis  amodo,  dum  hoc pignus  duraverit,  pro  nobis  et  nos- 
tris  heredibus  vel  successoribus,  a  prelibato  domino  papa 
et  suis  successoribus  precario  et  ejus  nomine  possidemus 
pro  centum  quinquaginta  libris  bonorum  proveniensium 
senatus.  quns  nobis,  ul  dictum  est,  pro  dicto  domno 
papa,  procuratorio  nomine  et  de  ejus  pecunia,  mutuo 
datis  et  solvitis.  Ve  quibus  nos  bene  quietos  vocamus,  et 
non  solute  pccunie  exceptione  dicti  mutui  omnino  refu- 
tamus.  Tali  tenore,  ut  si  ad  sex  tnenses,  postquam  nobis 
vel  heredibus  noslris  prcdictus  domnus  papa ,  vel  ejus 
successor  dictam  summam  petierit,  eam  cum  omni  inte- 


\.  14  avril  1193.  —  .Miiraloii.  Ant.,  t.  III,  p.  799.  —  Par  de- 
vant  Pierrc,  eveiiue  dc  Porto  ct  Sainto-Rufine,  Lcon  Fraja- 
pane  engage  au  pape,  rcprcscnle  par  li;  cardinal  camdrier  Cen- 
cius ,  sa  nioilie  du  cliatcau  d'Astura,  pour  unc  somnie  de 
ITjO  livres. 


gritate  non  solverimus  eis,  potestalem  et  licentiam  habeat 
ex  tunc  dictus  domnus  papa,  vel  ejus  successor,  sive  ille 
cui  commiserit ,  tam  dictum  pignits  quam  alia  nostra 
bona  sibi  placentia  auctoritate  propria  el  sine  juris  of- 
ferisa  et  alicujus  curie  proclamatione  et  specialiter  sena- 
tus,  ingredi  et  alii  obligare,  vendere,  a[ut]  aliter  alicnare, 
et  etiam  pro  dicta  summa  plenarie  satisfaccione,  nisi 
ejus  voluntas  fuerit  nobis  plus  in  antea  indutias  dare, 
salvo  precario  et  omni  alia  potestate,  ut  dictum  est, 
ad  ejus  utilitatem  ,  qua  hora  transacto  dicto  termino 
dictam  stimmam  recolligere  voluerit ;  qua  soluta,  cartula 
hec  vncua  sit  et  ad  nos  revertatur.  El  cedimus  et  man- 
damus  vobis  pro  diclo  domno  papa  omne  jus  et  omnem 
accionem  personalem  et  in  rem,  tam  etiam  ad  agendum 
quam  excipiendum,  quod  quamve  in  dicta  medietate 
arcis  et  castri  cum  suis  pcrtinentiis  habemus,  vel  adver- 
sus  quamcumque  personam  habere  possemus,  respeciu 
lantum  et  occasione  dicte  summe  centum  quinquaginta 
librarum.  Et  refutamus  que  juris  vel  legum  auxilio  et 
spelialiter  senatus,  quo  uti  possemus  quoquo  modo  ad 
infringendam  prefatam  obligationem  el  omnia  que  dicta 
sunt.  Novissime  autem  tam  pro  nobis  quam  pro  nostris 
heredibus  et  successoribus,  vobis  pro  dicto  domino  papa 
et  ejus  successoribus,  ut  dictum  est,  procuratorio  nomine 
hoc  pignus,  et  omnia  que  predicta  sunl,  observare  et  de- 
fendere  promittimus  sub  pena  predicti  mutui  duppli;  et 
soluta  pena  hcc  carlula  firma  permaneat.  Quam  scri- 
bere  rogavi  Johannem  Leonis  scriniarium ,  in  mense  et 
indictione  suppradicta  XI. 

Domnus  Bovatianus,  teslis. 

Petrus  de  Attegio,  teslis. 

Domnus  Tostus,  testis. 

Pelrus  Paladinus,  testis. 

Jaquintus  Stephani  de  Bovericis,  testis. 

Ego  Johannes  Leonis,  sancte  Romane  ecclesie  scrinia- 
rius,  habens  polestatem  dandi  tutorcs  et  curalores,  eman- 
cipandi  etiam,  decretum  interponendi  et  alimenta  de- 
cernendi,  complevi  et  absolvi. 


424 


LE  I.IBER  CENSUUM  DE  L'EGMSE  ROMAIXE. 


CL[X]VI.  —  CaKTULA  KEFUTATIO.N-IS  PeTRI  L.A.TR0N1S  AT- 
QUE  NEPOTIS  DOMNO  Tn.NOCENTIO  PAPE  IIT  FACTE  '. 

Iii  nominc  Domini.  Anno  dominicc  incarnalionis 
M^CXCoUl"  el  anno  III  pontificatus  domni  Celestini  III 
pape,  iudictione  XI,  mense  jnlii,  die  III.  Xos  quidem 
Pelrus  Lutvo,  (ilius  qiiondam  Pctri  Latronis,  pro  medie- 
tale  subscripte  rci,  et  ego  Johannes  Nicholai  Marie  Johan- 
nis,  adjunctus  curator  Odoni  filio  dudum  Odonis  Petri 
Lalronis,  ciijus  domna  Luciana  avia  et  tutrix  est,  a  ma- 
nibus  Johannis  Donadci  dalivi  judicis  datus  ad  agendum 
el  ad  solutionem  dcbitoriim  fatiendum  et  ad  credita  reci- 
picnda,  sicut  per  instrumentum  inventarii  manu  Leonis 
scriniarii  conseriptum  apparet ;  pro  ipso  minore ,  et  pro 
altera  medielale  inferioris  rei,,  ambo  simul  et  pariter  in 
presenlia  dominorum  judicum  Johannis  Saxonis  archa- 
rii  et  Henrici  dativi,  et  per  eorum  aucloritatcm  atque 
decrelum,  quanlnm  ad  dictum  minorem  perlinet,  pro- 
pria  nostra  volunlale  rcnuntiamus,  ct  jure  transactionis 
in  omnibus  ct  pcr  omnia  generaliler  refutamus  vobis 
domno  Cenlio,  Dci  (jrutia  sancte  Lucie  in  Silice  diacono 
cardinali  et  domni  pape  camerario,  mandato  quoque  et 
procuratori  in  hac  causa  spetialiler  constituto  prefati 
domni  Celestini  Dei  gratia  summi  et  universalis  tertii 
pape,  ad  opus  et  utililatem  ejus  ejusque  successorum 
perpeluo ;  id  est  omnes  illas  ducentas  libras  denariorum 
papiensium,  quns  quondam  doniinis  Innocentius  papn 
Pelro  Latroni,  avo  niei  Pctri  Lalronis,  et  proavo  dicti 
minoris  debuisse  dinoscilur ;  pro  qiiibus  ei  castrum 
Saxi,  Civitalem  Yeterem,  Gobitam  et  casale  quod  dicitur 
Yulgare,  in  pignus  concessil  el  in  beneptium  dedit,  sicut 
per  privitcgium  predicli  domni  pape  Innocentii  apparet; 
quod  etiam  pariter  per  privilegium  quod  mihi  Petro  et 
Odoni  fratri  meo,  patri  olim  dicti  minoris,  domnus  papa 
Alexander  III  ad  ejus  instar  et  in  eundem  modum  in- 
novandi  animo  fecit,  nichilominus  comparcl ;  in  quo 
nobis  pro  eisdem  ducenlis  libris  denariorum  papicnsium 


\.  3  juillet  1193.  —  Mmalori,  Ant.,  t.  V,  p.  843.  —  Piene 
Latro  et  son  neveu  mineiir  Odon,  rcprescnte  par  un  curateur, 
reconnaissent  avoir  etc  renibourses  par  Cencius,  camericr  dc 
C^Iestin  III,  d'une  dotlc  de  200  livres  contract6e  cnvers  leur 
aieul  et  bisiiicul  Piorre  Lalro,  par  le  pape  Innocent  II,  poiir 
laquclic  ils  avaient  rrcti  en  gage  les  places  de  Sasso ,  Civita 
Vccchia  et  deu.K  autres.  qui  sc  trouvent  ainsi  faire  retour  au 
pape,  ou  du  moins  Irois  d'entre  elles,  car  Civita  Vccchia  avait 
^te  di'gag6e  dfes  le  teinps  d'AIe.\andre  III.  Cf.  Calissc,  Storia 
di  Civild  Vecchia,  p.  131.  —  Le  rubriciste  a  cru  qu'il  s'agissait 
ici  d'Innoccnt  III. 


dicla  caslra  ohligavit  el  in  bcnefitium  dedil,  preter  Civi- 
talem  Yeterem,  quam  lunc  refulavimus.  Que  vero  privi- 
legia  amodo  in  omnibiis  infringimus  ct  cassumus:  ita- 
que  nullius  penilus  momenli  habeantur.  Nec  non  et  rc- 
fulamus  vobis,  ul  dictum  esl ,  omnes  illus  quinquaginta 
libras  provcnirnsium ,  qiias  in  alia  mann  prelihalus 
domnns  papa  Alc.vandcr  nobis  dchiiil ,  proiil  in  siio  pri- 
vilcgio  nunc  us^jue  comparuil.  qiiod  pariler  infringimus 
et  cassanrus,  el  predicium  benefitium  castrorum  pcnilus 
refutamus.  Qiiodcnmqiic  itaque  jus  el  qiianicumqiie 
aclionem  prrsonalnn  ct  iii  rnn  sirc  ijpolhccariam  ad- 
versus  prelihatuiii  dumniiin  pnpam  Cclcsliniiiii  cl  in  cjiis 
possessionibus  et  bonis,  ct  spctiuliler  in  dictis  caslris  cl 
cnsali  nobis  oblignlis  ct  in  benefitium  dutis  tnm  jure  vcl 
occasione  bcnefitii  quam  etium  respectu  obligutionis  et 
totius  prefixe  pecvnie  et  ejus  fructuum  vel  uccessionum 
habemus  vel  haberc  quoquo  modo  posscmus,  etinm  unde- 
eumqiie  el  quomodocuinqiic  iisqiic  iiwdo  cujiislihcl  cause 
vcl  rci  occusione,  a-lvcrsus  doinniim  papam  Cclcstinum , 
el  in  diclis  castris  ct  aliis  bonis  [s]uis  qucrerc  vcl  litigare 
posscmus,  vobis  pro  co  ct  [.i^uis  succe.fsoribus,  ut  dictum 
est,  procurutorio  noniine,  in  omiiibus  et  per  omnia  gene- 
raliter  jure  Iransactionis  refutamus.  Pro  eo  quod  vos 
pro  dicto  domno  papu,  ciijus  procurator  estis ,  et  ex  ejiis 
pecunia  pro  oinnijurc  nostro  milii  Pctro  Lalroni  rcnliim 
unctias  boni  anri  dc  Rcgc  solrills  caiisa  Ininsaclionls.  ct 
mihi  Johnnni  Nicholai  pro  dicto  rninore  prediclo  jure 
transactionis,  et  dccreto  prediclorum  judicum  alias  cen- 
tiim  auri  unctias  datis  et  solvilis,  quus  omncs  pro  ipso 
minorc  cl  corvindrm  Jiidicum  drcrcto,  pro  patcrno  debito 
ipsius  iniiwris  solco  filiis  quondam  doiniii  Stcphani 
Normunni,  qui  parlcm  ejusdem  minoris  castri  Cereris 
intus  et  de  foris  nunc  usque  sub  usuris  pignori  habue- 
runl,  sicut  per  instrumcnlum  manu  Johannis  Kalo  scri- 
niarii  scriptum  vsque  modo  upparuit,  quod  mihi  incisum 
rcddiderunt.  Propterea  ego  Johannes  Nicholai  pro  dicto 
minorc,  et  ego  Petrus  Lalro,  ex  ipsis ducentis  uuriunctiis 
ct  cx  omnijure  nostro  et  ipsius  minoris  quietos  [nos]  bene 
vocamus,  et  non  solute  pccunie  exceptionem  refutamus. 
Et  quia  diu  inter  nos  et  dictum  domnum  papum  Celesti- 
nuni  el  predecessores  ejus  non  solum  ex  predicto  bcnefitio 
castrorum,  verum  etiam  ex  universa  prelibata  pecunia 
noinine  impensarum  concessa  lis  vel  altcrcatio  exstitit 
nonnullis  qucstionihiis  innodata ,  lalein  nobis  diclus  do- 
mnus  papa  c.vccplioiinn  proponrhal,  dicentcs  benefi- 
lium  daiilis  vcl  accipiriilis  iiwrlr  fiiiiri  cl  diclam  pccu- 
iiiain    lolani    vcl  majorcm   parlcin    cssc   nobis  solutum. 


0 


University  of  To 
Library 

DO  NOT 

REMOVE 

THE 

CARD 

FROM 

THIS 

POCKET 

Acme  Library  Carc 
LOWE-MARTIN  CO