Google
This is a digital copy of a book thaï was preservcd for générations on library shclvcs before il was carcfully scanncd by Google as part of a projecl
to makc the workl's books discovcrable online.
Il lias survived long enough for the copyright lo expire and the book to enter the public domain. A publie domain book is one thaï was never subjeel
lo copyright or whose légal copyright lerni lias expired. Whether a book is in the public domain may vary country locountry. Public domain books
are our gateways lo the past. representing a wealth of history. culture and knowledge thafs oflen dillicull to discover.
Marks, notations and other marginalia présent in the original volume will appear in this lile - a reminder of this book's long journey from the
publisher lo a library and linally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries lo digili/e public domain malerials and make ihem widely accessible. Public domain books belong to the
public and wc are merely iheir cuslodians. Neverlheless. ihis work is ex pensive, so in order lo keep providing ihis resource, we hâve taken sleps to
prevent abuse by commercial parties, iiicluciiiig placmg lechnical restrictions on aulomaied querying.
We alsoasklhat you:
+ Make non -commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals. and we reuuest lhat you use thesc files for
pcrsonal, non -commercial purposes.
+ Refrain from autoiiiatcil (/uerying Donot send aulomaied uneries of any sort lo Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical characler récognition or other areas where access to a large amount of texl is helpful. please contact us. We encourage the
use of public domain malerials for thèse purposes and may bc able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each lile is essential for informing people about this projecl and hclping them lind
additional malerials ihrough Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it légal Whatever your use. remember thaï you are responsible for ensuring lhat whai you are doing is légal. Do not assume that just
becausc we believe a book is in the public domain for users in the Uniied Staics. thaï the work is also in ihc public domain for users in other
counlries. Whelher a book is slill in copyright varies from counlry lo counlry. and we can'l offer guidanec on whelher any spécifie use of
any spécifie book is allowed. Please do not assume thaï a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringemenl liabilily can bc quite severe.
About Google Book Search
Google 's mission is lo organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover ihe world's books wlulc liclpmg aulliors and publishers reach new audiences. You eau search ihrough llic lïill lexl of this book un ilic web
al |_-.:. :.-.-:: / / books . qooqle . com/|
Google
A propos de ce livre
Ceci est une copie numérique d'un ouvrage conservé depuis des générations dans les rayonnages d'une bibliothèque avant d'être numérisé avec
précaution par Google dans le cadre d'un projet visant à permettre aux internautes de découvrir l'ensemble du patrimoine littéraire mondial en
ligne.
Ce livre étant relativement ancien, il n'est plus protégé par la loi sur les droits d'auteur et appartient à présent au domaine public. L'expression
"appartenir au domaine public" signifie que le livre en question n'a jamais été soumis aux droits d'auteur ou que ses droits légaux sont arrivés à
expiration. Les conditions requises pour qu'un livre tombe dans le domaine public peuvent varier d'un pays à l'autre. Les livres libres de droit sont
autant de liens avec le passé. Ils sont les témoins de la richesse de notre histoire, de notre patrimoine culturel cl de la connaissance humaine cl sont
trop souvent difficilement accessibles au public.
Les notes de bas de page et autres annotations en marge du texte présentes dans le volume original sont reprises dans ce fichier, comme un souvenir
du long chemin parcouru par l'ouvrage depuis la maison d'édition en passant par la bibliothèque pour finalement se retrouver entre vos mains.
Consignes d'utilisation
Google est fier de travailler en partenariat avec des bibliothèques à la numérisation des ouvrages appartenant au domaine public cl de les rendre
ainsi accessibles à tous. Ces livres soni en effet la propriété de tous et de toutes cl nous sommes tout simplement les gardiens de ce patrimoine.
Il s'agit toutefois d'un projet coûteux. Par conséquent et en vue de poursuivre la diffusion de ces ressources inépuisables, nous avons pris les
dispositions nécessaires afin de prévenir les éventuels abus auxquels pourraient se livrer des sites marchands tiers, notamment en instaurant des
contraintes techniques relatives aux requêtes automatisées.
Nous vous demandons également de:
+ Ne pas utiliser les fichiers à des fins commerciales Nous avons conçu le programme Google Recherche de Livres à l'usage des particuliers.
Nous vous demandons donc d'utiliser uniquement ces fichiers à des lins personnelles. Ils ne sauraient en ell'et être employés dans un
quelconque but commercial.
+ Ne pas procéder à des requêtes automatisées N'envoyez aucune requête automatisée quelle qu'elle soit au système Google. Si vous effectuez
des recherches concernant les logiciels de traduction, la reconnaissance optique de caractères ou tout autre domaine nécessitant de disposer
d'importantes quantités de texte, n'hésite/ pas à nous contacter. Nous encourageons (tour la réalisation de ce type de travaux l'utilisation des
ouvrages et documents appartenant au domaine public et serions heureux de vous être utile.
+ Ne pas supprimer l'attribution Le filigrane Google contenu dans chaque fichier est indispensable pour informer les internautes de notre projet
et leur permettre d'accéder à davantage de documents par l'intermédiaire du Programme Google Recherche de Livres. Ne le supprimez en
aucun cas.
+ Rester dans la légalité Quelle que soit l'utilisation que vous comptez faire des fichiers, n'oubliez pas qu'il est de votre responsabilité de
veiller à respecter la loi. Si un ouvrage appartient au domaine public américain, n'en déduisez pas pour autant qu'il en va de même dans
les autres pays. La durée légale des droits d'auteur d'un livre varie d'un pays à l'autre. Nous ne sommes donc pas en mesure de répertorier
les ouvrages dont l'utilisation est autorisée et ceux dont elle ne l'est pas. Ne croyez pas que le simple fait d'afficher un livre sur Google
Recherche de Livres signifie que celui-ci peut être utilisé de quelque façon que ce soit dans le monde entier. La condamnation à laquelle vous
vous exposeriez en cas de violation des droits d'auteur peut être sévère.
À propos du service Google Recherche de Livres
En favorisant la recherche et l'accès à un nombre croissant de livres disponibles dans de nombreuses langues, dont le franoais. Google souhaite
contribuer à promouvoir la diversité culturelle grâce à Google Recherche de Livres. En effet, le Programme Google Recherche de Livres permet
aux internautes de découvrir le patrimoine littéraire mondial, tout en aidant les ailleurs cl les éditeurs à élargir leur public. Vous pouvez effectuer
des recherches en ligne dans le texte intégral de cet ouvrage à l'adresse fhttp : //books .qooql^ . ■:.■-;. -y]
I.KS
FABLES DE ITIEDHK
ÉDlTicn rui ÉiKiHAl'lilgi i:
l USSK R01IKRT
■
l'VIllS
LES
FABLES DE PHÈDRE
IMPRIME
PAR AUTORISATION DU GOUVERNEMENT
SUR L'AVIS
DU COMITÉ DES IMPRESSIONS GRATUITES
LES
FABLES DE PHÈDRE
ÉDITION PALÉOGRAPHIQUE
PUBLIÉE
D'APRÈS LE MANUSCRIT ROSANBO
PAR
ULYSSE ROBERT
INSPECTEUR GÉNÉRAL DES BIBLIOTHEQUES ET ARCHIVES
MEMBRE DE U SOCIÉTÉ DES ANTIQCAIKKS DE FRANCE, ETC.
PARIS
IMPRIMERIE NATIONALE
m nccc xr.in
» " - •'!•>•
» »
L^ 2.0 ,<\5
)é ccjC^v^aa^y r^^s
A LA MÉMOIRE
DE M. LE MARQUIS GHR. DE ROSANBO
M. LE MARQUIS DE ROSANBO
LIEUTENANT AU 95* DRAGONS
INTRODUCTION .
I
Ce qui nous reste des fables de Phèdre ne nous a été con-
servé que par de rares manuscrits, dont le nombre, après les
recherches et les travaux considérables faits sur cet auteur, ne
parait pas destiné à s accroître. De beaucoup le plus ancien et
le plus important est celui qui a été publié par Pierre Pithou (2) ,
puis par M. Berger de Xivrey (3) , et qui appartient à M. le mar-
quis de Rosanbo : c'est celui qui fait l'objet de la présente édi-
tion paléographique.
Après lui venait, au point de vue de l'antiquité, le manuscrit
de l'abbaye de Saint-Remi de Reims, malheureusement perdu
dans l'incendie qui détruisit, en 177 4, la bibliothèque de ce
monastère. Mais dom Jacques-Claude Vincent ((l) , bibliothécaire
de Saint-Remi, en avait, peu auparavant, reporté les variantes
(,) Cette Introduction a é*é lue à l'Aca-
démie des inscriptions et belles -lettres
dans la séance du 19 mai 189*3.
(,) En 1596; le titre en sen donné
plus loin.
(S) En i83o; le titre en sera aussi
donné plus loin.
(4) Les véritables prénoms de doin Vin-
cent étaient Jacques-Claude. (Voir dom
Tassin, Histoire littéraire de la congré-
gation de Saint- Maur, p 798; Quérard,
La France littéraire, t. X, p. aai; Ulysse
Robert, Supplément à l'Histoire littéraire
de la congrégation de Saint-Maur, dans le
Cabinet historique, 1881, p. aïo.) —
M. Berger de Xivrey, dans une lettre de
lui qu'il publie, p. 78 de sa préface , a lu ,
à tort, les initiales L. X. — M. Léopold
Hervieux, dans son savant ouvrage, qui
me servira si souvent de guide, Les Fa-
bulistes latins depuis le siècle d'Auguste
jusqu'à la fin du moyen âge (2 volumes
in-8°), a imprimé *D. X. Vincent?» (t. I,
p. 70).
VIII
LES FABLES DE PHÈDRE.
sur l'édition des fables de Phèdre publiée à Paris, en 17&3,
chez la veuve Brocas W. Dom Vincent en donna également une
notice dans YAlmanach de Reims, de 177&; de plus, il en avait
exécuté, en 1769, pour Foncemagne, un fac-similé reprodui-
sant le prologue du premier livre, la morale de la fable XVI
de ce livre (Ows, cervus et lupus) et environ trois vers de la
fable XXX du même livre (Ranc metuentes tauromm praelia) (2) .
À côté de ce travail de dom Vincent, il convient de signaler
le relevé des variantes fait en i665 par le P. Denis Roche,
jésuite de Reims, pour le P. François Vavasseur. Ce relevé, en
y comprenant quatre fables complètes P) , ne porte que sur un
peu plus de cent vers et sur quelques endroits au sujet des-
quels le P. Vavasseur avait demandé des renseignements à son
correspondant rémois ((l) . Enfin, l'abbé Pluche, dans le Spectacle
(1) En voici le titre : Phœdri Avgusti
liberii fabularum jEsopiearum libri quin-
que, accurate ad meUorum eodicum Jidem
et nitidioris orthographiée leges emendati.
Editio prioribus emcndatior. Parisiis, apud
viduam Brocas, via Jacobea ad insigne
eapilis Divi Joannis, 17 43, cum privile-
gio Régis. — Dans sa préface, p. 72,
M. Berger de Xivrey dit : *M. Van Praet,
avec sa complaisance ordinaire, m'a com-
munique ce précieux exemplaire . . . Aux
marges se trouvent ces variantes écrites de
la manière la plus nette et la plus lisible.
D. Vincent avait une fort belle écriture,
et tout dans ce travail porte l'empreinte
d'un soin scrupuleux. J'apporte le même
soin à le reproduire , afin de donner au
public le texte des deux manuscrits an-
tiques qui nous ont conservé le fabuliste
latin. i Cet exemplaire n'existe plus à la
Bibliothèque nationale. Cette disparition
est d'autant plus regrettable que rien ne
prouve , maigre l'affirmation de M. Berger
de Xivrey, que le relevé des variantes de
dom Vincent ait été donné par lui (pi 89-
109) d'une façon rigoureusement exacte.
(t) M. Hervieux a publié (t. II, p. 76)
une reproduction du fac-similé que dom
Vincent avait adressé à Foncemagne et
qui lui appartient. Il avait déjà paru dans
les Fables de Phèdre, édit. Panckoucke,
trad. d'Ernest Panckoucke, 1839.
(S) De leone régnante, Dj capreis bar-
balis, Serpens , misericordia nociva, Calvus
et musc a.
(4) Les variantes et les notes du
P. Denis Roche sont dans une édition
de Phèdre conservée à la bibliothèque de
l'Université à la Sorbonne. Elles sont sur
deux feuillets. M. Emile Châtelain les a
INTRODUCTION.
IX
de la nature^, avait laissé un spécimen très imparfait de l'écri-
ture de ce manuscrit, qu'il attribue au ix c ou au x c siècle.
Grâce à ce concours de circonstances, le précieux Phèdre de
Reims n'est pas tout à fait perdu pour nous, et les éditeurs
consciencieux n'ont garde de négliger les variantes que nous
devons à dom Vincent (2) .
Le n° 1616 des manuscrits du fonds de la reine Christine,
au Vatican, recueil du xi c ou du xn e siècle, contient, au fol. 17
et au r° du fol. 18, huit fables de Phèdre. Ce sont les fables XI
(Asinus et leo), XII (Cervus adfontem), XIII (Vulpis et corvus),
XVII (Ovis, canis et lupus), XVIII (Mulier partxtriens) , XIX
(Canis parturiens), XX (Canes familici) , XXI (Leo, aper, taurus
et asimis) du premier livre. Ce manuscrit avait d'abord appar-
tenu à Saint-Benoît-sur-Loire, ensuite à Pierre Daniel, avocat
d'Orléans , qui l'avait sauvé du pillage de l'abbaye , dont il était
le bailli au temporel. En i6o3, il fut acquis par Pierre Petau,
qui le légua à son fils Alexandre; c'est en 1 65 o qu'Isaac Vossius,
bibliothécaire de la reine Christine, l'acheta pour elle. Il a depuis
suivi le sort des livres et des manuscrits de cette princesse (3) .
À une époque plus rapprochée de nous, Nicolas Perotti,
archevêque de Siponto, né en i63o, mort le i3 décembre
1&80, a, dans un volume conservé à la bibliothèque royale
publiées dans la Revue de philologie, de
littérature et d'histoire anciennes (1887,
p. 80-88), sous le titre de : Un nouveau
document sur le Codex Iiemensis de Phèdre.
< l > T. VU, pi. XXI, p. q44, 3' frag-
ment.
{2) M. Hervïeux a réuni, dans une
notice aussi complète que possible , tous
les renseignements qui se rapportent au
Phèdre de Saint-Rem i de Reims (t. I,
p. 64-83 ). Cf. Berger de Xivrey, p. 7 1-86.
w M. Hervieux a publié (t. II, p. 77)
le fac-similé du manuscrit 1 6 1 6 du fonds
de la reine Christine, qui contient les
fables XI (Asinus et leo) et XII (Cervus
adfontem). Il en a donné une ample
notice dans son tome 1 , p. 84-ioo. — Cf.
Berger de Xivrey, p. ao-ai.
x LES FABLES DE PHEDRE.
(Musco Borbonico) de Naples, reproduit le texte de fables de
Phèdre qui sont confondues avec ses poésies personnelles. Ces
fables sont au nombre de soixante -quatre, parmi lesquelles
trente-deux, dites nouvelles, parce qu'elles sont connues seu-
lement depuis le commencement de ce siècle. L authenticité de
ces dernières nest plus contestée, et les éditeurs de Phèdre les
publient maintenant, en appendice, il est vrai, comme si cette
question ne faisait plus de doute pour personne.
Il existe à la bibliothèque du Vatican une copie fautive du
recueil Perotti; elle est du xvi c siècle (,) .
Comme on le voit par ce qui précède, il est peu d'auteurs
de l'antiquité dont les manuscrits soient aussi rares; c'est ce
qui donne au manuscrit Rosanbo une valeur considérable;
c'est ce qui a toujours fait désirer aux érudits d'en posséder un
texte absolument conforme à celui de ce précieux monument
littéraire. J'ose espérer que ce désir est enfin réalisé. Les ré-
sultats auxquels je suis arrivé prouveront qu'il était justifié.
II
Le manuscrit Rosanbo est un petit volume en parchemin,
de 19 5 millimètres sur 1 55. Dans son état actuel, il comprend
55 feuillets (2) , dont les 3g (3) premiers contiennent les Fables
et les 16 derniers la Tératologie éditée par M. Berger de
(l) M. Hervieux a publié (t. H, p. 78- — Cf. Berger de Xivrcy, p. 1/1-ao.
81) quatre fac-similés du manuscrit Pe- (î) Et non 56 feuillets, ainsi que le dit
rotti de Naples et ( p. 8a-83 ) deux de celui M. Berger de Xivrey, p. 5 6 , et p. xxxn de
du Vatican. H a consacré à ces manuscrits ses Traditions tératologiques.
et aux éditions qui en ont été faites, etc. , 0) Et non 38 , ainsi que le dit le même
une longue notice (t. I, p. ioi-i36). aulcur, ibid.
INTRODUCTION.
xi
Xivrev (l) . En tète est une copie des Fables, sur papier, faite par
Pierre Pithou, pour 1 édition qu'il en a publiée. Les Fables ont
été paginées par lui; il a répété la page 3g, de sorte qu'elles
semblent finir à la page 77. La reliure est en parchemin; elle
est du xvi c siècle; c'est sans doute à ce moment que se sera pro-
duite dans la série des feuillets une interversion que Pithou
a remarquée, qu'il a même signalée sur le manuscrit, mais à
laquelle il n'a pas cru devoir remédier. Le tableau qui suit
présente, à partir de la page 4o, la concordance entre la pagi-
nation véritable et la pagination ancienne :
KOUV. ASC.
KOCV. ASC.
NOUY. AftC.
4o = 396».
53 = 66
66 = 4 9
4i = 4o
54 = 67
67 = 5o
4a = Ai
55 = 68
68 = 5i
43 = 4a
56 = 69
69 = 52
44 = 43
57 = 70
70 = 53
45 = 44
58 = 7 i
71=54
46 = 45
5 9 = 7 a
72 = 55
4 7 = 46
60 = 73
7 3 = 56
48 = 4 7
6 1 = 74
7 4 = 5 7
4 y = 62
6a = 75
7 5 = 58
5o = 63
63 = 7 6
76 = 59
5i=64
64 = 77
77 = 60
5a = 65
65 = 48
78 = 61
Ce n'est pas le seul reproche que nous ayons à faire au
relieur. En rognant par trop le parchemin, il a fait dispa-
[h Sous Je titre de Traditions térato-
logiques ou récits de V antiquité et du moyen
âge en Occident sur quelques points de la
fable, du merveilleux et de V histoire natu-
relle, publiés d'après plusieurs manuscrits
inédits, grecs, latins et en vie&c français.
Paris, Imprimerie royale, i830, in-8\
Elle comprend les pages i-33o.
xii LES FABLES DE PHEDRE.
raître les signatures des cahiers; un hasard des plus heureux
a seul pu conserver une partie de celle du quatrième cahier
(•Q* MI'); elle est au bas du fac-similé que j'ai fait faire de la
page 77 (ancienne), qui est en réalité la page 64, comme on
peut le voir par le tableau ci-dessus. Elle suffit pour prouver
que, malgré les lacunes qui existent dans le texte, notam-
ment avant la page 57 (70 ancienne), le recueil des Fables,
jusqu'au fol. 39 inclusivement, n'a jamais été plus complet
qu'il ne l'est maintenant : d'où il faut conclure que le ma-
nuscrit Rosanbo est une copie d'un autre déjà également in-
complet.
Au bas du fol. 55, on aperçoit la partie supérieure d'une
signature, qui est Q •UII. Les quaternions étant de 8 feuillets,
notre manuscrit devrait régulièrement en avoir au moins 56.
Dans son état actuel, il en manque donc un; c'est le fol. 60,
comme je le démontrerai plus loin.
Il résulte de la présence de ces signatures, qui se suivent
dans ces deux recueils, que ce n'est pas un simple hasard, une
coïncidence de formats qui les a réunis à une époque relative-
ment rapprochée de nous, par exemple au moment où ils ont
été reliés en un seul volume. Nous avons une autre preuve qu'ils
ont été faits pour être joints ensemble. S'ils ne sont pas de la
même main, si la Tératologie est un peu plus récente que les
Fables, ainsi qu'il est facile de s'en convaincre par la compa-
raison des deux fac-similés, on verra que, dans Tune comme
dans l'autre partie du manuscrit, le cadre de l'écriture est le
même (1 45 millimètres sur io5); que les lignes, tracées à la
pointe sèche, y sont également de 19 à la page et quelles ont
aussi un écartement de 7 millimètres environ.
INTRODUCTION. xm
Le parchemin du manuscrit Rosanbo est d'une qualité
moyenne; il n'a pas la finesse que Ton remarque dans la plu-
part des manuscrits d'une époque plus ancienne. Le volume est
en excellent état de conservation; à la première page quelques
lettres ont eu à souffrir d'un long frottement.
L'écriture des Fables est de la première partie du ix c siècle;
elle est en grande minuscule carolingienne et d'une régularité
parfaite. Les lettres ordinaires ont environ 3 millimètres de
hauteur; les lettres à haste ou à queue ont de 5 à 7 milli-
mètres; elles n'ont rien de caractéristique, si ce n ? est que IV
ou le j initial affecte une forme allongée qui peut le faire
confondre avec la lettre /, à laquelle il ressemble souvent à
s'y méprendre. Il faut avoir l'œil bien exercé pour reconnaître
que la lettre / est recourbée par le bas et se rattache aux lettres
suivantes, tandis que l't et le j sont plutôt tout droits. Mais,
en pareil cas, c'est le sens qui est le meilleur guide. Il en
est de même pour le déchiffrement, qui, paléographiquement
parlant, ne présente aucune difficulté. Ce qui peut d'abord
donner lieu à certaines hésitations, c'est que beaucoup de mois
sont indistincts, comme dans tous les manuscrits anciens; c'est
surtout qu'il en est de nombreux qui sont coupés d'une ma-
nière bizarre (I) .
L'encre du texte des Fables est d'un noir tirant sur le jaune
sombre. Les majuscules, qui sont en tête et mises en vedette,
(,) Exemples de mots bizarrement pcccunia (p. 25,1. 6); — pro curare pour
coupes : Hance go pour Haiic ego (p. t, procurare (p. 33, 1. 8); — aestatem ela-
1. 3); — cornes sevellel pour comesse vellet cessis pour aestate me lacessis (p. 05 , 1. 6
(p. 9, 1. 9); — Misini ensem pour Misi- et 7); — profector et tudi pour profecto
niensem (p. a 3 , 1. 10); — cor pus pour rettudi (p. 65 , 1. 9 et 10); — etu va pour
corpus (p. a4, 1. 19); — pec cunia pour et uva (p. 48, 1. 10), etc.
XIV
LES FABLES DE PHÈDUE.
sont plus foncées; elles ont été ajoutées après coup par le rubri-
cateur ou scribe qui a- reproduit les titres en lettres capitales,
à f encre rouge carminée, afin de faire mieux ressortir la divi-
sion des Fables, et souvent immédiatement à la suite du texte;
plusieurs de ces majuscules sont elles-mêmes en rouge. Puisque
je parle de majuscules, je ferai observer que ce n'est que très
exceptionnellement qu'on en voit dans le texte; elles sont de
petite dimension, tandis que les initiales ont environ trois à
quatre fois la hauteur des lettres ordinaires.
En général, les abréviations sont rares dans les manuscrits
anciens; c'est le cas pour les Fables du manuscrit Rosanbo.
Celle qui se présente le plus fréquemment est le trait plus ou
moins horizontal qui surmonte le mot abrégé, le plus souvent
une voyelle, et qui presque toujours est destiné à remplacer
les lettres m ou n; par exemple, vitâ = vitam; tanlû = tantum;
autè = autem; civilatê = civitatem; côpesceret^compesceret, etc.;
vehemlis = vehemenlis; mothlum = momenlum; adô — adeo; ôw-
lialor = coiï8iltalor (rubrique de la p. 6). Ces dernières abré-
viations sont peu communes.
Le trait horizontal surmontant la lettre e ou les lettres ee
représente l'abréviation de st dans est et de ss dans esse. Est
abrégé est tantôt précédé et suivi ou précédé ou suivi d'un
point; quelquefois aussi il n'y a de point ni avant ni après.
Le même trait horizontal sert d'abréviation dans les cas
obliques de nosler, vesler : nrarn = nostram ; nro = nostro; nris
= nostris; également, mais rarement, dans ijm, qui signifie
(juoniam.
LV cédille (f) tient très souvent lieu de la diphtongue œ :
Athenç = Al henné; çlahs==notalis; quç-=qmp, etc.
IM'HODUCTION. xv
La terminaison ur est figurée par tJ dans igitur, la termi-
naison m par 9 dans cupimus, par deux points dans oiribus, etc.
Les premières de ces abréviations sont uniques; la dernière est
rare.
& a la valeur de et conjonction et dans les mots comme
e$$fr=e$sel; lamberà'=lamberet y etc.
Le p coupé par un trait horizontal à la valeur de per :
mpbia = superbia ; semp = sempev ; psua$a=*pQvma$a, etc.
Le p coupé par un trait recourbé a la valeur de pro : pfert
=profert; pdit=prodit; inpborum = inpvoborum , etc.; surmonté
d'un trait horizontal, il a la valeur de prœ ou de pre, qui sont
employés indifféremment : pcludere=pvecludere; pmium=~pre-
mtum, etc.
La lettre q suivie d'un point a la valeur de que conjonc-
tion et à la fin de certains mots, comme quicumque, dcnique,
utrumque, etc.
Quod est souvent abrégé qâ.
Non est abrégé une fois n ; c'est dans la rubrique de la fable
De credere et non crcdere, de la page 37.
Enfin, on trouve quelquefois conjuguées les lettres n et /,
mais plus rarement que dans les manuscrits en écriture onciale
ou en écriture capitale; par exemple, dans jlorerent (p. 2 , 1. 4);
continuèrent (p. i3, 1. 8); debent (p. 17, 1. 4), etc.
Dans le manuscrit Kosanbo, les Fables sont à longues lignes
et ne sont pas coupées par vers; de même, le texte n'est pas
séparé par phrases distinctes, car il n'y a. pas, à proprement
parler, de ponctuation. On ne saurait en effet donner ce nom
aux points, placés à tort et à travers par le scribe, plus tard
par un reviseur, au bas, au milieu ou au haut des lignes, pas
xvi LES FABLES DE PHEDKE.
plus qu'au point et virgule que Ton rencontre quelquefois. Le
seul signe de ponctuation qui existe réellement est le point
d'interrogation (r°), lequel ne diffère pas sensiblement du
nôtre.
Les Fables sont toutes ou semblent toutes être copiées par
la même main. Si je dis cr semblent *, c'est que certaines pages,
comme les pages 96, 97, 69, 54 (67 anc), 70 (53 anc),
78 (61 anc), sont d'une écriture moins assurée que le reste;
mais cette différence peut aussi être imputée à la fatigue.
Notre manuscrit a été de bonne heure l'objet d'une revision,
dont le but était évidemment d'améliorer le texte. Le scribe a
été le premier correcteur de son œuvre; on le voit par les addi-
tions qu'il a introduites dans son texte, par les changements
de lettres qu'il a faits, par les exponctuations auxquelles il s'est
livré; si ce n'étaient les grattages, il serait aisé, grâce à la cou-
leur de l'encre et à la ressemblance des caractères, de déter-
miner avec précision la part de revision qui lui est due. Mais
après lui un autre reviseur est venu; dans maints endroits le
manuscrit porte des traces très reconnaissables du travail qu'il
a voulu entreprendre; l'encre employée par lui est plus foncée et
la main est plus rustique. J'ai relevé soigneusement ces correc-
tions; elles sont indiquées au-dessous du texte courant, avec
attribution, autant qu'il m'a été possible de le faire, à l'un ou
à l'autre des deux reviseurs.
Le texte des Fables a gagné à être revu et, pour un manu-
scrit de cette époque reculée, il n'est pas trop incorrect. Cepen-
dant scribe et reviseur ont encore laissé échapper des fautes
telles qu'il est permis de se demander si le premier comprenait
toujours ce qui tombait de son calamm et si notre recueil n'est
INTRODUCTION.
XVII
pas une série de dictées écrites par un écolier ou par un clerc
ignorant. Aussi n'est-il pas étonnant que les éditeurs de Phèdre,
à commencer par Pierre Pithou, aient été parfois obligés de
faire de véritables prodiges de sagacité, afin d'arriver à faire
rendre un sens à des mots qui en paraissent totalement dé-
pourvus. Pour n'en citer que quelques exemples, il n'est pas
facile de deviner de prime abord que preces admonuil (p. 12,
1. 16) devrait être écrit preces admovit; labor oblectare (p. 27,
1. 1 4) livor oblrectare; prumta (p. 3 2 , 1. 7) pro vita> etc. (1)
Les déformations orthographiques sont relativement peu
nombreuses. Ce n'est pas ici le lieu de relever toutes les parti-
cularités de ce genre, ce travail dépassant et les limites que je
me suis imposées et le but que je poursuis. Je me bornerai à
en signaler quelques-unes, choisies dans les substitutions de
certaines lettres.
Ainsi que l'a fait remarquer M. Berger de Xivrey, cr l'allitéra-
tion n'y est pas observée dans les mots où nous la plaçons. On
la trouve très rarement, et justement dans les mots où nous
n'en mettons pas, comme ammonere pour admonere, p. 3 g du
(,) Il semble intéressant de citer ici,
sur la façon dont put être copié le ma-
nuscrit Rosanbo, l'opinion d'un savant
éditeur des Fables de Phèdre , M. Lucien
Mûller : <r Merovingiorum aetatc
cum fuisset in Gallia codex, Phaedri fa-
bularum quinque qui contincret libros,
capitalibus illc litteris exaratus et dis-
tinctis légitime versibus, sed maie cor-
ruptus idem, ex hoc sivc ex apographo
ejus exccrpta est anthologia illa, quae
servato numéro librorum , versibus tamen
continua exaratis scriptura, ut non dîf-
ferrent specie a sermone pedeslri, repe-
tita est codicibus Pithoeano ac Remensi.
Ilaec etiamsi abundabat vitiis partim rc-
petitis ex codice illo pleniore, unde est
excerpta , partim additis ab ipso librario ,
tamen etiam atque ctiani monendum ar-
chetypi illius , qui capitalibus litteris fuit
exaratus , speciem atque adeo ipsius Phae-
dri verba multo melius quam membranis
Danielis et Perotti servata esse Remensi
ac Pithoeana.» Phaedri fabula mm Aeso-
piarum libri quinque* Leipzig, Teubner,
1877, ,n_ 8°de xlii et iqo pages (p. xiv).
xviii LES FABLES DE PHEDRE.
ms.; ammiram pour admirans, p. 46 du ms. (,) » Cf. adjicielur
pour afficietur (p. 5, 1. 8); adjlictis pour ajjlictis (p. 5, 1. 8);
inridebas pour irridebas (p. 7, 1. 6), etc.
Substitutions de lettres :
A =E, conspargere pour conspergere (p. a3, 1. 16);
AE = E, laeto pour leto (p. A4, 1. 1 A); pulchrae (adverbe) pour pulchre
(p. 6t, 1. 5);
B = V, libor pour lîvor (p. 6a, 1. 6);
C =T, fiagiciis (p. 38, 1. A); gracia (p. A5 ? 1. i3); pocius (p. A9,
1. 9); /wecio (p. 6, 1. 10); jaetari(p. 35, 1. 11);
D =T, quit pour quid (p. a A, 1. 3);
E = AE ou E cédille y predam (p. 5, I. 9); queso (p. 1 1, 1. A); fréquent
dans les mots de la i M déclinaison : alape (p. a A, 1. 6);
turbe (p. 19, 1. 19); tante (p. i5, 1. A);
E =1, delerum pour delirum (p. Aa, 1. 6); destringunt (p. 17, 1. 17);
eligantia pour elegantia (p. ai, 1. A);
F =PH, strofafr 10, 1. A);
G = C, gragulus pour graculus (p. 3, 1. i5 et 19);
I = E, vulpicula (p. 5 A, 1. 16); vulpis (passim);
1 = Y, timpana (p. A7, 1. 7);
M = N, imquit (p. 1, 1. îa);
M = MP, temtam (p. iA, 1. i5); temtaret (p. 5A, 1. a);
N -^=M, conpulsi (p. 1, 1. 10); inmisit (p. ai, 1. ti); inprobis (p. 6,
1. 5); inpune (p. 6, 1. 7);
= U, consolendos pour consulendos (p. 3a , 1. 1 b);furforibus pour fur-
furibus (p. 58, 1. 18); jocundum (p. 3i, 1. G); incolome
pour incolume (p. 6, 1. i5); incolomes (p. 17, 1. A); pericolo
(p. 17, 1. 1 A); postolarunt pour postularunt (p. 3g, 1. 3);
OE=E, cœpissent pour cepmetU (p. 5, 1. ^i);
w P. 55-56.
INTRODUCTION. xix
T = C, comotiet (p. 56, 1. 3); fallatia (p. 44, 1. 7); mordatioretn
(p. 53,1. 1);
T = D, liaut pour haud(p. 3a, 1. 6);
U = 0, consulandi pour consolandi (p. 58, 1. 7);
V = B, acervam (p. 48, 1. i4); /mu (p. ^3, 1. 5);
X = S, extorxit pour extorsit (p. 1 3 , 1. 16);
Y = I, gygnendo (p. A3, 1. 11); hyrcus, hyrcutn (p. 54, 1. 1 1 et 17).
III
Quelle est l'origine du manuscrit Rosanbo et comment est-il
arrivé en la possession des frères Pithou? Cette importante
question a vivement préoccupé les érudits, sans qu'ils aient
pu la résoudre. Je vais exposer les différentes opinions qui se
sont produites à cet égard et essayer, k mon tour, de présenter
quelques aperçus nouveaux.
Adry, ancien bibliothécaire de l'Oratoire, dans sa Dissertation
sur les quatre manuscrits de Plièdre, a supposé que notre ma-
nuscrit provenait de Saint-Benoît-sur-Loire et qu'il aurait
été cédé aux frères Pithou par Pierre Daniel, dont il a été
parlé plus haut. crMM. Pithou, dit-il, étoient très liés avec
Daniel et ils Tétoient avec plusieurs protestants. Ils étoient hel-
luones librorum, et, comme on le dit dans le Scaligerana, ils
sentoient les livres comme les chats les souris. Ils achetoient
tous les manuscrits qu'ils pouvoient trouver, et sans doute ils ne
négligèrent pas une si belle occasion d'enrichir leur librairie
(c'étoit le terme) que celle que leur offroit la dispersion des
livres de la bibliothèque de Saint-Benoit et de plusieurs autres
bibliothèques. Il est à présumer que le vendeur, dont les litres
xx LES FABLES DE PHEDRE.
n'étoient pas merveilleusement constatés, exigea des acheteurs
un silence qu'ils lui gardèrent fidellement (1) . *
M. Berger de Xivrey cite cette hypothèse d'Adry sans la dis-
cuter. M. Hervieux ne l'admet pas, parce que, pour lui, Pierre
et François Pithou n'ont pas pu se rendre complices d'un acte
d'indélicatesse dont il ne croit pas Pierre Daniel capable; de
plus, il estime que celui-ci, s'il avait sauvé, en 1 062 , le Phèdre
du pillage de l'abbaye de Saint-Benoît-sur-Loire, n'aurait
pas laissé <r trente -quatre ans dormir, dans les rayons de sa
bibliothèque, un des auteurs latins qui ont conservé à travers
les âges l'empreinte d'une éternelle jeunesse (2) . •» Adry a sans
doute, dans le cas présent, commis une confusion, d'ailleurs
difficile h expliquer; il aura peut-être fait un seul et même
manuscrit de notre recueil et de celui de Daniel. Cependant il
a connu ce dernier, puisqu'il a suivi sa trace depuis sa sortie
de Saint-Benoit jusqu'à son entrée au Vatican (3) .
Plus loin, M. Hervieux ajoute : crDans l'édition originale de
Pierre Pithou, on trouve la preuve matérielle, fournie par lui,
que son manuscrit ne provenait pas de l'abbaye de Saint-
Benoît-sur-Loire. En effet, à la fin des variantes qu'il en extrait,
il l'appelle vet. ex. Cat. {k \ ce qui, suivant Orelli, signifie vêtus
excmplar Catalaunense ou Catuacense, c'est-à-dire Antique exem-
plaire de Châlons-sur-Mame ou de Douai®. y>
(l) Remarques sur deux éditions, l'une Dissertation sur les quatre manuscrits de
du Poème des Jardins , de Rapin , l'autre des Phèdre.
Fables de Phèdre, dans le Magasin ency- {,) T. I, p. 5o.
clopédique , 6* année ( 1 800 ) , t. II , p. 4 45 ; {i) L. /. , p. 445.
la dernière réimprimée dans le Phèdre ;4) Édit. Pithou , ad calcem.
de la collection Lemaire , par J.-B. Gail , (5) T. I , p. 5 1 . — M. Lucien Millier
1826, t I, p. 185-196, sous lé titre de a adopté cette opinion, p. xvi.
INTRODUCTION.
xxi
Au dernier argument de M. Hervieux, le seul qui mérite
d'être pris en sérieuse considération, j'en ajouterai un qui
semble irréfutable , c'est que le Phèdre ne figure dans aucun
des anciens catalogues connus de la bibliothèque de Saint-
Benoît- sur-Loire, pas même dans le plus complet, celui de
i55a, qui fut dressé dix ans avant le pillage de l'abbaye
par les protestants (l) .
Ailleurs Adry reproduit, mais comme inadmissible, la ver-
sion du P. Brotier, lequel prétend, d'après le Journal de Tré-
voux ^\ que le manuscrit des Fables de Phèdre aurait été
trouvé en Lorraine par le P. Sirmond, qui l'aurait donné à
François Pithou. Il estime, avec quelque apparence de raison,
que, si les frères Pithou avaient réellement tenu de Sirmond
le précieux manuscrit, cr ils se seroient empressés de lui faire
honneur de cette découverte».
Avec Adry, M. Hervieux voit à cette origine une impossi-
bilité, qui, en réalité, n'en est pas une absolue; c'est que, en
1096, au moment où parut l'édition des Fables de Phèdre,
par Pithou, le P. Sirmond était à Rome depuis longtemps et
qu'il ne revint en France qu'en 1608 (3) .
(I) Ce catalogue a été publié par
M. Lëopold Delisle, d'après le ms. 187
des Nouvelles acquisitions latines, fol. 9-
q6, dans sa Notice sur plusieurs manu-
scrits d'Orléans, p. 70-83, et de nouveau
par M. Cuissard , dans son Catalogue des
manuscrits de la bibliothèque d'Orléans
(t. XII du Catalogue général) , p. vn-xvm.
M. Cuissard a également édité deux ca-
talogues, du ix* et du x* siècle, des ma-
nuscrits de Saint-Benoit-sur-Loire (/. /.,
p. ih-vi). Dans la préface de son Inven-
taire des manuscrits de la bibliothèque d'Or-
léans (fonds de Fleury), p. xxxiv, il émet
l'opinion que le catalogue de i55a ne
doit pas être complet. C'est possible,
mais il est certain que , si le Phèdre avait
alors fait partie du fonds des manuscrits
de la riche bibliothèque de Saint-Benoit-
sur -Loire, il n aurait pas été omis au
catalogue.
<" 1708, p. 787.
« L. /., p. 446. — En 1608, le
P. Sirmond , à son retour de Rome , passa
sur LES FABLES DE PHÈDRE.
Jusqu'ici, l'opinion la plus vraisemblable sur l'origine du
manuscrit Rosanbo est celle qui se dégage de l'interprétation
par Orelli des mots vet. ex. Cat. , et qui lui attribue une prove-
nance cbâlonnaise. La provenance douaisienne (n (Catuacense)
doit être écartée. En effet, étant donnés le voisinage de Châ-
lons et de Reims et le rapport étroit qui existe entre le Phèdre
de Saint-Remi et le nôtre 1 ' 1 ', quand on saura que la famille
Pithou était fixée à Troyes, ville également rapprochée de
Châlons, il sera nécessaire de reconnaître que cette série de
coïncidences milite en faveur de celte opinion.
Cette importante question peut, je crois, être sinon résolue,
du moins précisée davantage , et cela par la comparaison du ma-
nuscrit Rosanbo avec d'autres manuscrits du ix" siècle. Le travail
auquel je me suis livré pour arriver à ce résultat m'a permis
de constater qu'il ne s'en trouve pas à Troyes qui présente
avec. le Phèdre des points de ressemblance; il y a donc lieu
d'en conclure qu'il n'a pas été copié à Troyes ou dans la région
dont les collections ont contribué à former la riche bibliothèque
de cette ville. Quant à Châlons, il ne possède pas de manuscrits
de celle époque. Les recueils de fac-similés que j'ai examinés,
tels que la Paléographie des classiques latins, de M. Em. Chate-
à Reims , où il put consulter le Phèdre de nuscrits de Phèdre : r . . . il faut recon-
Saint-Rcmi. lien prit les variantes, qu'il naître qu'il existait entre eux une parenté
communiqua à Nicolas ftigsult ; celui-ci incontestable. 11 me parait évident qu'ils
les utilisa pour l'édition de Phèdre qu'il ont été copiés ou l'un sur l' autre ou tous
publia en 1617 (cf. Berger de Xivrey, les deux sur un troisième aujourd'hui dis-
p. 8, 9 et si; Hervieux, t I, p. 65). paru. En un mot, pour employer une
("est sans doute ce qui a donné lien à la image qui rende ma pensée, ou bien Us
version du P. Brolier. descendent l'un de l'autre en ligne di-
(1> Hervieux , I. 1 , p. 5 1 . recte , ou bien ils descendent d'une souche
(,) M. Hervieux s'exprime de la sorte commune en ligne collatérale." (T. I,
au sujet du rapport entre les deux ma- p. 79.)
INTRODUCTION. xxm
lain; Y Album paléographiqiœ , publié par la Société de l'Ecole
des chartes; les Exempta codicum latinorum, de MM. Zange-
meister et Wattenbach ; le Catalogue of ancient manuscripts in the
British Muséum {pari II, latin), etc. , ne m'ont fourni aucun spé-
cimen analogue au Phèdre. A la Bibliothèque nationale , j'ai passé
en revue les trois cent trente manuscrits du ix e siècle , ou consi-
dérés comme tels , qui appartiennent à ce dépôt. Dans ce nombre ,
six volumes seulement ont un aspect à peu près semblable à celui
du manuscrit Rosanbo. Ce sont : les mss. latins 2990, 2999,
qui contiennent le Sacramentaire de saint Grégoire le Grand;
le ms. latin 9897, i re partie, qui renferme des fragments de
la Sagesse et de l'Ecclésiastique; le ms. latin 9659, Bréviaire
d'Alaric; le ms. latin i37&5, Martyrologe d'Usuard, etc., et le
ms. latin 17/118, Moralia de saint Grégoire. Mais dans aucun
d eux on ne remarque la particularité caractéristique du manu-
scrit de Phèdre, savoir la forme allongée de IV initial que nous
rencontrons dans le corps des phrases et qui, comme je 1 ai déjà
fait observer, peut le faire confondre avec la lettre /; l'emploi
de & à la fin et quelquefois au milieu des mots y est si rare
qu'il n'existe pour ainsi dire pas ; dans le Phèdre , l'abréviation
de la conjonction que est représentée par la lettre q, suivie d'un
seul point; dans les manuscrits précités, il y a, en général,
deux points après le q. Mais la bibliothèque de Beims possède
deux manuscrits du ix e siècle qui offrent avec le Phèdre, le
premier surtout dans certaines de ses parties (il est de plusieurs
mains), des traits de ressemblance tout à fait frappants : ce
sont l'Évangéliaire de Saint-Thierry (A 96 30 ), donné à cette
abbaye par l'archevêque Hincmar, et la Bible, dite d'Hincmar
(n° 1 bis), donnée aussi par ce prélat à l'église Notre-Dame
XXIV
LES FABLES DE PHÈDRE.
de Reims. Non seulement l'écriture est presque absolument la
même, mais nous y retrouvons le grand t initial dans le corps
des phrases et le même mode d'abréviations. De plus, nous con-
statons la présence de IV allongé dans le fac-similé plus ou moins
exact du Phèdre de Saint-Remi de Reims, publié par M. Her-
vieux (1) . Je pense donc que le manuscrit Rosanbo a une origine
rémoise et que, s'il est réellement passé de Châlons dans la bi-
bliothèque des Pithou, il devait primitivement venir de Reims.
Le manuscrit Rosanbo porte en tête et à côté du titre Liber
fabularum un grand 0, qui est sans aucun doute une cote an-
cienne du volume; les cotes qu'il a reçues soit de Pithou, soit
des héritiers de celui-ci sont les suivantes : 71, 2 63 et 383.
Il serait intéressant de savoir quelle est la <r librairie n — il y
en a certainement fort peu — dont les manuscrits avaient
pour cotes des lettres grecques. Le problème de l'origine du
manuscrit Rosanbo serait ainsi bien près d'être résolu.
IV
L'honneur d'avoir découvert ce vénérable monument de l'an-
tiquité classique, d'en avoir compris l'importance et d'en avoir
donné, pour la première fois, le texte au public, revient à deux
des frères Pithou , François et Pierre , dont les savants travaux ont
jeté tant d'éclat sur l'érudition française à la fin duxvi c siècle (2) .
(,) T. II, p. 76. un érudit de Troyes , Grosley, sous le titre
(,) Je regrette que les limites étroites de : Vie de Pierre Pithou, avec quelques
de mon travail ne me permettent pas de mémoires sur son père et ses frères. Paris ,
m'étendre davantage sur la grande et 1765, 3 vol. in- 12. Pierre et François
belle figure de Pierre Pithou. Je signa- Pithou curent deux frères consanguins
lerai sa biographie, écrite et publiée par jumeaux, Nicolas et Jean, nés en i5a4
INTRODUCTION.
XXV
Celui-ci était né à Troyes, le i cr novembre i53(). Après avoir
appris de son père, Pierre Pithou, sieur de Changoberl, les
éléments du latin , du grec et de l'hébreu , il vint achever ses
études classiques à Paris, où il eut pour maîtres Adrien Turnèbe
et Pierre Galand. A Bourges et à Valence, il suivit, en même
temps que son frère François, les leçons de Gujas, qui avait pour
eux la plus grande affection et qui témoignait en ces termes la
rare estime qu'ils lui inspiraient : Pithceifratres , clarissima lumina.
Reçu, à vingt et un ans, avocat à Paris, Pierre Pithou devait
mériter d'être appelé, à raison de sa prudence et de sa science,
le sage arbitre ou encore le Varron de la France. Bientôt après,
il préludait, par son ouvrage intitulé : Adversariorum subseci-
vorum lib. 7/(i565), aux recherches qui devaient illustrer son
nom. A Troyes, il essaya de se faire inscrire au barreau de
cette ville; comme il était calviniste, il ne fut pas agréé. Il
quitta sa patrie , se réfugia à Sedan , où il rédigea pour le duc
de Bouillon la Coutume de sa principauté; il passa ensuite à
Bâle , où il publia , en 1 5 6 9 , une édition de la vie de l'empereur
Frédéric Barberousse , par Othon de Freisingen , et de YHistaria
miscellanea de Paul Diacre.
Ledit de pacification de 1670 le décida à rentrer en France.
Il accompagna le duc de Montmorency dans son ambassade
à Troyes. Nicolas a publié un Thésaurus a
monumentis Bernardi Clarevallensis abbatis
erutus (Lyon, 1689). Il a laissé en ma-
nuscrit une Histoire de l'église réformée de
Troyes (n° 698 de la collection Dupuy à
la Bibliothèque nationale). Après s'être re-
tiré en Suisse pour éviter les persécutions
auxquelles les protestants étaient en butte ,
il revint à Troyes , où il mourut en juin
1598. Jean est Fauteur d'un Traité de la
police et du gouvernement des républiques
(Lyon, s. d.). En collaboration avec son
frère Nicolas , il publia Y Institution du ma-
riage chrestien (Lyon, i565). Il mourut,
le 1 8 février 1 60a , à Lausanne. — Grosley
a réuni , dans ces deux volumes , les bio-
graphies de Pierre Pithou le père, de
Nicolas, Jean, Pierre et François Pithou.
xxvi LES FABLES DE PHEDRE.
en Angleterre. Lors de la Saint-Barthélémy, il fut sur le point
d'être massacré; il demeura longtemps caché chez Antoine
Loisel, avec qui il avait étudié le droit et qui, toute sa vie,
resta son ami. En 1673, il abjura le calvinisme, devint bailli
de Tonnerre, plus tard procureur général près la chambre de
justice établie en Guyenne, puis il fut nommé par Henri IV,
dont il était un des plus chauds partisans, procureur général
du parlement de Paris.
Malgré cette vie agitée , Pithou ne négligeait pas l'étude. En
1572, il publiait les Mémoires des comtes Iwréditaires de Cham-
pagne et Brie (2 e édit. en i58i); Leges Visigothorum (1679);
Caroli Magni, Ludovici PU et Caroli Calvi capitula (1 588);
Annalium et historiœ Francorum ah anno jo8 ad annum g go serip-
tores (t 588 et i5()A); Historiœ Francorum scriptores (1696);
Raisons pour lesquelles les évesques de France ont pu donner T abso-
lution à Henry de Bourbon, roy de France (1893); Les libertez de
t Eglise gallicane ( 1 5 9 & ) , livre qui a servi de base à la Décla-
ration du clergé de 1682, etc.
Ses savants ouvrages sur le droit, Coustumes du bailliage de
Troyes (1628 et 1689), Corpus juris canonici (1687), Obser-
valûmes ad Codicem (1689), ne devaient voir le jour que bien
des années après sa mort. Enfin, il portait son activité dans
le domaine de l'antiquité classique, en donnant des éditions
des Declamationes de Quintilien, du Satyricon de Pétrone, des
œuvres de Salvien, du Pervigilium Veneris, de la Cosmographie
d'Ethicus, etc. Entre temps, il avait trouvé le moyen d'être
un des principaux auteurs de la Satire Ménippée.
Son frère François, de quatre ans plus jeune que lui, se ré-
fugia en Allemagne, en Angleterre et en Italie, afin d'échapper
fc.
INTRODUCTION. xxvii
aux persécutions dirigées contre les protestants. Il profita des
loisirs de cet exil volontaire pour se livrer à des travaux sur le
droit et la littérature ancienne. Après son abjuration , qui eut
lieu vers 1 578, il fut chargé de diverses missions diploma-
tiques. Auteur d'un Traité de la grandeur, des droits, préémi-
nences des roys et du royaume de France (1587), d'un Traité
(F aucuns droits du roy Philippe II ( 1 5 9 k ) , du Liber legis salicœ
(1602), il a aussi collaboré aux Observationes ad Codicem, au
Corpus juris cananici de son frère Pierre. Enfin, il a édité, en
1699, les Rhetores latini antiqui; ceci montre qu'il était en état
d apprécier la valeur des Fables de Phèdre.
Le biographe de Pierre Pithou, Grosley, nous apprend quand
et comment le manuscrit de Phèdre arriva en la possession de
ce savant : cr Pendant les vacances de Tannée 1 696 (1) , qu'à son
ordinaire il étoit venu passer à Troyes, François Pithou, son
frère, lui avoit fait présent d'un exemplaire unique des Fables
de Phèdre, qui jusqu'alors s'étoient dérobées aux recherches
des amateurs de l'antiquité : à peine même soupçonnoit-on leur
existence. Il les avoit déjà transcrites de sa main et données à
Pâtisson, son imprimeur, lorsque la peste l'obligea de quitter
Paris avec toute sa famille et de venir à Troyes.
crPour s'y ménager un amusement de son goût et mettre
ce voyage à profit pour le public, il avoit retiré le Phèdre des
mains de Pâtisson, pour le faire imprimer à Troyes, sous ses
yeux, par Jean Oudot, imprimeur en cette ville (2) .»
La copie de Pithou, qui a servi pour l'impression, nous a été
conservée. Elle se compose de 3a feuillets de papier et, ainsi que
(I) C'est a tort que M. Berger de Xivçey dit que François Pithou découvrit le Phèdre
en 1096 (p. 23). — (,) Grosley, Vie de Pierre Pithou, t. I, p. 364.
XXV1I1
LES FABLES DE PHÈDRE.
je l'ai déjà dit, elle est reliée en tête du manuscrit Rosanbo. Elle
contient les leçons du manuscrit, les corrections et les tâtonne-
ments de Pithou et ses observations en français pour le prote.
Un privilège du Roi, donné à Paris le 28 août 1696, per-
mettait à Pierre Pithou cr de faire imprimer par tel que bon luy
semblera Phœdri Augusti liberti libros quinque y avec deffences à
tous Imprimeurs et Libraires de ce Royaume autres que celuy
qu'il choisira de les imprimer pendant six ans, ny en exposer
en vente d'imprimez ailleurs dedans ledict temps, sinon du con-
sentement dudict Pithou, sur peine de confiscation et d'amende
arbitraire». Le 3i août 1696, Pithou donnait le certificat con-
statant qu'il avait rr baillé à Jean Oudot, imprimeur du Roy en
ceste ville (de Troyes), Phœdri Augusti liberti fabularum Aeso-
piarum libr. quinque, pour les imprimer et mettre en lumière».
Peu de temps après, l'édition paraissait en un petit in-19
de 70 pages, y compris les trois dernières, qui ne sont pas nu-
mérotées. Elle est intitulée : Phœdri Aug. liberti fabularum jEso-
piarum libri V, nune primum in lucem editi. Augustobonœ Tricas-
sium exeudebat lo. Odolius, Typographus Regius, anno cio. 10. icvi.
Cumprivilegio. Pierre Pithou en avait fait les frais; rr il l'envoya
à Paris à Nicolas Lefebvre, qui se chargea de la faire débiter
et d'en distribuer des exemplaires à leurs amis communs (1) . »
Les exemplaires de cette édition sont extrêmement rares.
M. Hervieux, à qui rien de ce qui concerne Phèdre n'est
étranger, n'en signale que onze. D'après lui, la Bibliothèque
nationale, la bibliothèque de Troyes et le British Muséum
en possèdent deux; les bibliothèques Mazarine, de l'Arsenal et
(I) Grosley, Vie de Pierre Pithou, 4. 1 , p. 37 1 . — Nicolas Lefebvre, Failli de Pithou ,
était précepteur du prince de Conde\
INTRODUCTION.
XXIX
Sainte -Geneviève à Paris; celle de Berne et la Bodléienne
d'Oxford en ont chacune un (1) .
Pithou ne survécut pas longtemps à l'impression des Fables
de Phèdre; il mourut à Nogent-sur- Seine, le i er novembre
1 596. Au moment où elles furent publiées , le nom de Phèdre,
qui ne pouvait guère être connu que par le témoignage de
Martial^ et celui d'Avianus (3) , était absolument ignoré, même
des plus lettrés. Parmi ceux à qui fut offert le nouveau vo-
lume, était le P. Sirmond, qui se trouvait alors à Rome ((l) .
Celui-ci le communiqua à des savants de cette ville, crqui
parurent d'abord étonnés de cette apparition si tardive d'un
auteur aussi ancien, et comme les Romains sont un peuple
emunctae naris,
Natura nunquam verba cui potuit dare,
ils soupçonnèrent d'abord quelque fraude; mais ensuite, ayant
lu et relu cet auteur avec une grande attention, ils y recon-
nurent le goût et le style du siècle d'Auguste (5) . •» Ce doute, qui
(1) T. I, p. 4a-48. — Il en existe au
moins douze : la Bibliothèque nationale
en possède trois, qui sont cotes Yc i536
(anc. 656i), Yc i537 (anc. 656a) et
Yc 8a ai ; celui-ci est relié à la fin d'un
recueil factice.
(5) Die, Musa, quid agat Canius meus Rufus ?
Utrumne ebartis tradit ille victuris
Legenda temporum acta Claudianorum?
An quœ Neroni falsus adslruit script or?
An œmulalur improbi jocos Phœdrif
{Epifframmata, I. III, épigr. 90,
collection Lemaire, t. I, p. 983.)
(3) Hujus ergo materiae ducem nobis
Àesopum noveris, qui responso Delphici
Apollinis monitus ridicula orsus est, ut
legenda firmaret. Verura has pro exemplo
fabulas et Socrates divinis operibus in-
didit, et poemati suo Flaccus a p ta vit;
quod in se, sub jocorum communium
specie, vitœ argumenta contineant : quas
graecis iambis Babrius repetens, in duo
' volumina coarctavit : Phaedrus etiam par-
tent aliquam quinque in libellas resolvit
(édit. de Pithou, p. 6).
(4) Pendant son séjour à Rome, le P.
Sirmond avait obtenu l'absolution ponti-
ficale pour Pierre Pithou converti.
< 5) Adry, /. /., p. 44a et 443, d'après
le De ludicra dictione, du P. Vavasseur
X
xxx LES FABLES DE PHEDRE.
planait sur l'authenticité des Fables de Phèdre, devait pro-
venir surtout de ce que Pithou n'avait pas fait connaître l'ori-
gine du précieux manuscrit qui venait de lui être donné par
son frère. Il n'entre pas dans mon cadre d'indiquer tout ce qui
a été écrit sur cette question; qu'il me suffise de renvoyer au
savant ouvrage de M. Hervieux, dans lequel elle est ample-
ment traitée (l) .
L'édition des Fables de Phèdre par Pithou ne répond pas
aux méthodes de publication suivies de notre temps, mais elle
a été faite avec une sagacité et un sens critique auxquels la
plupart des autres éditeurs du texte du fabuliste ont rendu
un hommage éclatant en adoptant le plus généralement les
leçons qu'il avait proposées au lieu et place de mots altérés ou
dénaturés par le copiste. C'est le meilleur éloge qu'on puisse
en faire. Je n'oserais pas, comme M. Berger de Xivrey, lui
adresser le reproche de n'avoir pas apporté <rà la fidèle tran-
scription des textes cette exactitude sévère de l'érudition mo-
derne (2) ». Cette cr exactitude sévère*, surtout telle que l'a com-
prise M. Berger de Xivrey, est peu de chose, si on la compare
à la valeur de l'œuvre de Pithou.
Peu de temps après la mort de Pierre Pithou, en 1 599 , Ni-
colas Rigault publia une édition des Fables de Phèdre , en vue
de laquelle il avait consigné sur celle de Pithou les variantes
du manuscrit. L'exemplaire qui a servi à Rigault est celui de
la bibliothèque Sainte-Geneviève (3) .
(p. 9 o5 de Tëdit. de 1 658, ou p. ai 9 de (l) T. I, p. 187-198.
Fëdit. de 1799). Grosley cite ce même (S) P. 58.
témoignage et donne le texte de Vavas- (S) Voir ce qu en dit M. Hervieux , 1. 1 ,
seur (t. I, p. 378). p. A3 et A4. — Une nouvelle édition , en
INTRODUCTION.
XXXI
Jacques Bongars, le savant bibliophile français dont la col-
lection est une des principales richesses de la bibliothèque de
Berne, a également consulté le manuscrit de Phèdre lorsqu'il
était entre les mains des Pithou, avec qui il était lié d'amitié.
Il en a aussi reporté les variantes sur l'édition de 1696; la
bibliothèque de Berne possède son exemplaire, un des douze
actuellement connus (l) .
François Pithou mourut à Troyes, le 96 janvier 1621.
Gomme il n'avait pas d'enfants, il donna au collège de Troyes,
qu'il avait fondé, toute sa bibliothèque et tous ses biens,
moins quelques legs particuliers et ses terres seigneuriales,
qu'il laissa à un de ses neveux, Pierre Pithou, fils d'un de ses
frères consanguins et qui ajouta à son nom celui de sa terre
de Bierne. Celui-ci mourut de même sans postérité et sa
succession passa aux descendants de son oncle Pierre Pithou,
l'éditeur de Phèdre.
De son mariage avec Catherine de Palluau, ce dernier
avait eu quatre fils, morts en bas âge, et deux filles. L'aînée,
Louise, épousa Pierre Leullier, seigneur de Montigny; Marie,
la cadette, épousa Jean Leschassier, conseiller au Châtelet de
Paris. Leur fille unique, Marie Leschassier, fut la femme
de Louis Le Peletier, secrétaire du roi et père de Claude
rouge et noir, fut publiée en 1 6 1 7 chez Ro-
bert Estienne. Au sujet de cette édition , on
lit dans une lettre de Peiresc à Holstenius ,
de 1 636 , le détail suivant : cr Je voudrois
que vous eussiez peu la faire faire en-
richie (une édition des Poemata du pape
Urbain VIII) de rubrique, à la mode du
Phœdrus de M. Rigault, comme j'en avois
fait commencer une feuille à Paris à la
première édition que j'y en Gs (aire, mais
la debausche et absence du principal ou-
vrier qui en avoit prins le soing nous
constraignit de l'abandonner et de faire
l'impression sans rubrique.» Lettres de
Peiresc, publiées par M. Tamizey de Lar-
roque, t. V, dans la Collection des docu-
ments inédits, en cours d'impression.
f,) Voir Hervieux, t. 1, p. 45-Ay.
xxxn LES FABLES DE PHÈDRE.
Le Peletier, successeur de Colbert au contrôle général des
finances, puis ministre d'Etat (l) . C'est ainsi que le manuscrit
des Fables de Phèdre est devenu la propriété de la famille
Le Peletier, dont il porte les armoiries gravées à l'intérieur
du premier plat. Aussi est-ce à tort que Grosley, d'habitude si
bien informé, dit qu'il crétoit passé dans la bibliothèque d'une
communauté de Rbeims (2i ».
Depuis, jusqu'à la fin du xvin e siècle, le manuscrit des Fables
de Phèdre n'a été vu ou utilisé par aucun éditeur. Il pourrait
sembler que Marquard Gude, qui le cite, en a eu connaissance;
mais, ainsi que le fait remarquer M. Berger de Xivrey (3) , ses
citations se rapportent plutôt aux leçons du manuscrit repro-
duites par Pithou à la fin de son édition qu'au manuscrit lui-
même. M. Hervieux pense que c'est celui de Reims que Gude
aurait connu. Quoi qu'il en soit, il fut, au xvm c siècle, considéré
comme perdu. Mais, en 1780, M. Le Peletier de Rosanbo,
premier président du parlement de Paris, le communiqua au
P. Brotier, qui mit à profit, dans son édition de 1783, le
résultat de sa collation (4) . M. Delisle, dans son catalogue des
nouvelles acquisitions du département des manuscrits de la
Bibliothèque nationale, nous révèle l'existence, à la réserve des
(l) Grosley, Vie de Pierre Pithou , t. II , (4) Phœdri Âugusti Uberti fabularum
p. 6a-63. hbri V, cum notis et suppiementis Ga-
(,) Grosley, Vie de Pieire Pithou, t. II, brielis Brotier. Paris, Barbou, in-ia.
p. a 85 , à la suite du catalogue des ma- C'est cette édition qui a donne lieu à
nuscrits de François Pithou. l'article d'Adry mentionne plus haut
(3) P. Ai. (p. xx).
INTRODUCTION.
XXXIII
imprimés, sous la cote mYc. 1017, d'un exemplaire de l'édition
de Phèdre, parue à Leyde en 1727, contenant le relevé fait
par labbé Des Aulnays sur l'ancien manuscrit de Pithou con-
servé dans la bibliothèque du président de Rosanbo , sans doute
à une époque peu éloignée de celle où le P. Brotier fut admis à
le consulterai
Adry raconte que le premier président lui avait promis
de lui faire voir son manuscrit^. Mais la Révolution survint;
M. de Rosanbo mourut sur l'échafaud; sa riche bibliothèque
fut confisquée au profit de la Nation et resta plusieurs années
dans un des dépôts littéraires de Paris (3) . Quand elle fut rendue
à sa famille , le Phèdre ne fut pas retrouvé tout d'abord ; on le
crut disparu w ; mais, en 1812, Adry pouvait annoncer que
le manuscrit était réintégré chez son légitime possesseur (5) .
Un savant professeur de Weimar, Jean -Gottlob- Samuel
Schwabe, qui a publié, en 1 806 , une bonne édition de Phèdre,
avait, à plusieurs reprises, exprimé le désir que le manuscrit
Rosanbo fût soumis à un examen rigoureux et digne de son im-
portance et qu'il en fût donné une description plus exacte (6) .
(1) Bibliothèque nationale. Manuscrits
latins et français ajoutés aux fonds des
Nouvelles acquisitions pendant les années
i8j5-i8gi. Inventaire alphabétique, t. II ,
p. 711.
- « L. I, p. hkk.
{S) Delisle, Le Cabinet des manuscrits
de la Bibliothèque nationale, t. II, p. 8
et ao,4.
w Adry,/. /.,p. hlxk.
(5) Examen des nouvelles fables de
Phèdre, . . , p. 37.
(i) «• Forte erunt qui mecum optent ut
viris doctis quos codicem memoratum in
manibus habuisse constat, Pithœo, Ri-
galtio, Gudio, Brotierio placuisset, des-
criptionem libri, accurate et diligcnter,
ut soient critici, factam cum harum rc-
rum cupidis communicare. Quum enim
codex Pithœi ex omnibus Phœdri manu-
scriptis sit unicus, qui œtatem tulit, is
quidem momentum facit in controversia
recentioribus temporibus de antiquitate
fabularum Pbaedri exorta.7) (Notitia litte-
raria de operibus Phœdri, dans le Phèdre
de la collection Lemaire, t. I , p. 3 h.)
r.
XXXIV
LES FABLES DE PHEDRE.
En 1 828, il écrivait à M. Hase, de la Bibliothèque royale, pour
lui demander s'il ne serait pas possible d'avoir communica-
tion du manuscrit et de le publier. Absorbé par d'autres occu-
pations, M. Hase ne put pas se charger personnellement de
cette tâche. Il conseilla à M. Berger de Xivrey de l'entre-
prendre, dans le cas où M. le marquis de Bosanbo, secrétaire
de la Chambre des pairs, consentirait à l'agréer. Après des
pourparlers sur lesquels il ny a pas lieu d'insister, M. Berger
de Xivrey fut gracieusement autorisé par M. de Bosanbo à
prendre copie du manuscrit des Fables de Phèdre. Du 1 7 au
9 5 juin 1899, il consacra quatre heures par jour à ce travail,
en y comprenant la Tératologie qui suit. Son édition parut en
i83o chez Didot, en un volume in-8° de 967 pages; il y a
joint, à la fin, un fac-similé de la page 57 (anc. 70) (1 '.
La publication de M. Berger de Xivrey fut, non sans rai-
son, accueillie comme un événement littéraire considérable.
Daunou en rendit compte avec éloge dans le Journal des Sa-
vanls®. Elle réalisait, en effet, un sérieux progrès sur toutes
les autres éditions antérieures. M. Berger de Xivrey affirmait,
dans son Introduction, que son travail présente crdeux im-
portants caractères, antiquité et authenticité, que n'ont eus
jusqu'à présent, il faut bien le dire, aucunes des éditions de
(1) Phœdri Aug. liberti fabularum /Eso-
piarum libros quatuor, ex codiee olim Pi-
thœanOy deinde Pekteriano, nunc in biblio-
theea viri excelleulmimi ac nobilissimi
Lud. Lepeletier de Rosanbo, marchionis,
paris Franciœ, amplissitno senalui a se-
cretis, cœt., cœt., contexte codicis nunc
primum intègre in lucetn prolato , adjectaaue
varietate lectionis e oodice Remensi, in-
cendio consumpto, a dont. Vincentio olim
enotata, cum prolegomenis , annotatione,
indice, edidit Julius Berger de Xivrey. —
Le fac-similé* a été reproduit par M. Her-
vieux, t. II, p. 75.
(1) Décembre i83o. *. . . Cette édi-
tion , préparée , disposée , exécutée avec un
grand soin , nous paroit mériter l'atten-
tion des hommes de lettres. * (P. 7&5.)
V
INTRODUCTION. xxxv
Phèdre (,) », et, plus loin, il ajoutait qu'il avait rr reproduit le
manuscrit avec la plus scrupuleuse exactitude, . . . que si quel-
ques mots n'avaient pas été lisibles^, il aurait exprimé son in-
certitude, crmais telle est la. beauté du caractère et l'état de
conservation du manuscrit, que le cas ne s'est pas présenté (2) ».
M. Hervieux a jugé cria publication diplomatique» de M. Berger
de Xivrey trop consciencieuse et elle lui a semblé être trop
a scrupuleusement * la reproduction du texte original pour qu'il
ait cru bon de le consulter; il n'a «pas même cherché à le
voir' 3 '».
Cette opinion, qui émane d'un érudit si compétent, n'était
pas absolument partagée par M. Lucien Mûller, professeur de
littérature latine à l'Institut historique et philologique de Saint-
Pétersbourg. Ses éditions de Phèdre font autorité dans le monde
savant. Lors d'un voyage qu'il fit à Paris, en 1876, dans l'es-
poir d'obtenir de M. le marquis de Rosanbo communication du
précieux manuscrit de Phèdre, il me fit part, au cours d'une
de nos conversations à la Bibliothèque nationale, des doutes
que lui inspirait le texte de M. Berger de Xivrey (4) . Quelques
années plus tard, il me fut permis de constater, dans une en-
trevue avec M. le marquis de Rosanbo que m'avait préparée
un ami commun, mon confrère M. Pécoul, que l'opinion de
(l) P. 75. bui opinionem Bergerum, nisi fuerit a
(,) P. 76. prude ntia et cura omni alicnus in scrip-
(3) T. 1, p. 57. turis codicis describendis , qualem eum
(%> M. Mûller put voir pendant quel- fuisse minime probabilc est, ne potuisse
ques instants le manuscrit Rosanbo. . , quidem peccare multum» (Phaedri fabu-
crEnm tamen fructum operae impcnsac larum Aesopiarum libri quinque , p. xvn).
percepi, ut monstraret mihi codicem — Le savant éditeur de Phèdre attribue
suum possessor et paucula me ex eo de- notre manuscrit au ix' ou au x* siècle
cerpere sineret. Ex quo eam animo irn- (ibid.).
c.
mxvi LES FABLES DE PHEDRE.
M, Mûller n'était pas sans fondement. Un hasard, heureux pour
moi, avait voulu que la comparaison du texte de M, Berger de
Xivrey avec celui du manuscrit portât sur la dernière fable du
livre I (Milmm et columbe) et sur le prologue du livre IL
M. Berger de Xivrey avait, sinon lu, au moins laissé imprimer :
improbo pour inprobo; exitum pour exitium; injurias pour m-
juria; vesci singulas pour vesci singulis; jocus pour locus. M. le
marquis de Bosanbo fut obligé de reconnaître que le manuscrit
de Phèdre n'avait pas été publié avec tout le soin désirable,
et, dès ce jour, l'édition paléographique que j'ai l'honneur de
donner au monde savant était décidée en principe. Elle a été
retardée par la mort prématurée de M. de Bosanbo, que je me
fais un devoir de considérer comme un bienfaiteur. Son sou-
venir, ainsi que celui de son père, ainsi que celui de son fils,
qui a tenu à exécuter ses bienveillantes intentions à mon
égard, mérite d'être à toujours associé à celui de Phèdre.
Le tableau qui suit présente le relevé des erreurs assez
nombreuses que j'ai constatées dans le texte de M. Berger de
Xivrey. S'il en est qui peuvent être regardées comme insigni-
fiantes, il en est aussi, on le verra, de graves; enfin, il y en a
qui semblent voulues. Plus d'une fois, il est arrivé à M. Berger
de Xivrey de donner une lecture erronée et de proposer en
note, coftime correction , la véritable leçon. Il répugne de croire
qu'il aurait sciemment altéré le texte du manuscrit, pour essayer
de s'attribuer le mérite de l'avoir rectifié, mais il est vraiment
difficile de deviner à quel mobile il a obéi en agissant de la
sorte. Il est plus charitable de supposer qu'il a péché souvent
par légèreté et parfois par ignorance.
INTRODUCTION. xxxvn
LIVRE I.
ÉDITION. MA1KJ8CMT.
Prologue , a . . senareis senariis.
I, 5 inquit imquit.
II, 8 onus est et onus esset.
II, 11 petere petiere.
III, 7 immiscuit inmiscuit.
III, 9 multatus mulcatus.
III, 1 1 notam . % noticiam.
V, î nunquam numquam.
VI, 5 comvitio cumvitio.
VIII, î improbis inprobis.
VIII, 3 impune inpune.
VIII ,6 pretio precio.
XI, G auriculus auriculas.
XII, î que quae.
XII, î contempseris contemseris.
XII, là quam quatum (pour quantum).
XV, î soepius sepius.
XVII, 3 commendasse cummendasse.
XVII, 3 se sese.
XVIII, 5 . . . . nature naturae.
XXVI, n... loquutam loquuta.
XXVII, 10. . concupistis concupisti.
XXLX, 7 . . . . pêne pede.
XXX, 3 instar W instat.
XXX, 5 illeilliM illi.
XXXI, i . . . . improbo inprobo.
XXXI, 2 . . . . exitum exitium.
XXXI, 9 . . . . injurias injuria.
XXXI, n... singulas singulis.
l) Corrige à Y Errata. — (î) Item.
wxtiii LES FABLES DE PHEDRE.
LIVRE 11.
éDITIOff. MAHU8C8IT.
Prologue, 5. . jocus locus. -
Prologue, 8. . equidem aequidem.
II, î utcunque utcumque.
III, 2 immisit inmisit.
III, 7 improborum inproborum.
III, 7 allicit allicet.
IV, 10 nostrum nostram.
IV, 18 suspensu ? suspenso.
IV, 26 stulta stulte.
V, titre César Caesar.
V, 10 prospicit perspicit.
VI , 16 quae ; que.
VII, 5 tintinnabulum tintinabulum.
VII, il contentum contemtum.
VIII, 1 5 ... . quiètes quietos.
VIII, 16 .... praestiterint prestiterint.
Epilogue, titre, auctor autor.
Epilogue, 1 9. pervenit ad aures ad aures pervenit.
LIVRE 111.
Prologue, 6 . . causae causa est.
Prologue, 18. wne» est de trop après «sancta».
Prologue, 20. pêne natus sim natus sim pêne,
Prologue, 4o. deligens diligens.
Prologue, klx. delinirem dilinirem.
Prologue, 53. «si» est de trop après «potuit».
1,2 foece faecae,
1,3 jocondum jocundum.
1,3 spargent spargeret.
IV, h praestatus prestatus.
VI , 3 compungam conpungam.
v
INTRODUCTION. xxxix
ÉDITION. MAHCSCIUT.
VIII, 10 ... . criminatur crimanatur.
X, ai quaerunt querunt.
X, 53. .... . impugnantur inpugnaniur.
XI, 1 improbo inprobo.
XII, 8 intelligunt intellcgunt.
XIII, 5 duarum. duabus.
XIII, ta.... fusi fuci.
XIII, 1 3 ... . tum tune.
XIV, 8 positae posite.
XVI, î accomodal accommodai.
XVI, 1 8 ... . leto -. laeto.
XIX, 7 quidem quidam.
LIVRE IV.
1,7 tympana timpaua.
II, 1/1 adsilit adsiluit.
II, 17 sepe saepe.
IV, 6 interficit interfecit.
V, 2 5 conférant conferunt.
VII, 6 unquam umquam.
VII, îa aetate Aete.
VII, 22 jubant juvant.
VII, 26 coelum caelum.
IX, 10 immisit inmisit.
IX, 12 hircumque hyreumque.
X, 5 delinqunt deiinquunt.
XI, 16 soepe saepe.
XII, 3 coelo caeio.
XVIII, 34. . . nunquam numquam.
XX, 5 imprudentiae inprudentiae.
XX, 6 pu le lire pulchrae.
XX, 11 hoc sommo hoc a summo.
XX, 23 impensam inpensam.
XL
LES FABLES DE PHEDRE.
ÉDITION.
MANU8CB1T.
XXII, 7..
XXIII, i .
XXIII, 3.
XXV, 8 . .
XXV, xh.
XXVI, 7.
XXVII, i5
xxyiii, a
XXVIII, 7
XXIX, 1.
XXIX, 8.
XXXIII, a 5..
XXXIV, A . . .
XXXVI, 18..
XXXVI, 3a..
XXXVI, 34..
XXXVII, a...
XXXVII, à...
patriam cursu patriam voluit cursu.
immanes inmanes.
quid
quod.
ut moris moris.
demissum dimissum.
labori laboris.
obtraectare obtrectare.
quidcuic quicquid.
detrita detrito.
«est» est de trop.
nil ni.
Le vers « Fit turba » est omis dans l'édition.
immodica inmodica.
pretibus precibus.
sem se.
aestimat estimât.
nudus nudo.
reprehendere repraehendere.
Ce tableau suffit, je pense, pour montrer, sinon la nécessité,
au moins l'utilité d une nouvelle édition du manuscrit Rosanbo.
VI
Des erreurs analogues existent dans le texte de la Tératologie
publié par M. Berger de Xivrey. Il a commis de nombreuses
fautes de lecture; il a fait plusieurs omissions; il a moder-
nisé l'orthographe, en donnant le plus souvent, il est vrai, en
note, la véritable leçon du manuscrit, etc. Si on peut regretter
qu'elles enlèvent une partie de sa valeur à un travail d'ailleurs
plein de savantes recherches, cela a moins d'importance pour
meamecum effe-cuncvxucf auûdmptufa
forte* kioms rA^rv/KiCNs
ùrttqtie-lntûrt^'m^ximd^toccamo -ci,
ileçartràl' àccSXetnwrtm vej>àrw hoc
TrtaxfniUil- foUMlCA ST MUS OX
XorrntCA&rnufcA, cotrctndjâbanv dcrtwr '
a uçtfltirtfeftftë m ufox- flccoep te prtor con
for y t nofuirif'Tiipo cefuC LwAtUufubt \m
àeo Cttaifu e{hn tni • <^ nurn x> narut* &t/tat
<i^lik> o(aâs ■ Likoro ni ml Jttxmt otnwiifr^
tuf fracr- aaid norum fimdttwi conWWJf
(h Itti
s
>St
Atm frutffer. feyaj ur ' Quta- n une n ttm<tno
rcttwxD (ût^Jfct-tf^ minufp ducurreur"'
mon ftfa.- (Vuievit tt> fl^jp pluriro ^
Uwmuf- 6^nuric T^uui<kUca>rJ»t
vTaxjn^cjuâcx^r-ÉuiuncLtf*- Quaker
I
INTRODUCTION. xu
le traité De monstris, qui n'intéresse que peu d'érudits, que
pour les Fables de Phèdre, destinées à être dans toutes les
mains. C est pourquoi je crois devoir en rééditer le texte en
appendice.
M. Berger de Xivrey assigne à la Tératologie, comme date
de composition, le vi c siècle, et à la partie du manuscrit Ro-
sanbo qui la contient, une date qui rr ne peut être plus récente
que le x e siècle {1) ». La première de ces assertions, que je n'ai
pas à discuter, puisque je ne m'occupe, pour la Tératologie
comme pour le Phèdre, que de la question paléographique,
semble exacte; la seconde paraît l'être également. Mais il croit,
et ici je ne suis pas de son avis, que le manuscrit tout entier
serait de la même main, ce L'écrivain , dit-il, avait peut-être
commencé à copier ce traité De monstris avant d'avoir achevé
Phèdre; et il avait laissé, pour achever celui-ci, la quantité de
parchemin qu'il supposait nécessaire. Quand ensuite il le ter-
mina, il se trouva une feuille de trop, qui plus tard aura pu
être arrachée comme ne servant à rien en cet endroit et dont
les dernières traces ont disparu lorsque Pithou a fait relier sa
copie avec le manuscrit (2) , »
Les deux parties du manuscrit ne sont certainement pas du
même scribe; le double fac-similé que j'en donne en fournit
une preuve qui n'échappera pas à un paléographe exercé. Si,
comme je l'ai déjà dit, la Tératologie est, ainsi que le Phèdre,
de 19 lignes à la page, si le cadre de l'écriture est le même,
si la signature des cahiers se continue, il y a des différences
essentielles. Dans le Phèdre, les abréviations sont relativement
(I) Traditions tératologiques , p. xxxii et xxxm. — (,) Phaedri Aug. liberti fabularum
/Esopiarum libr. quatuor, p. 60.
xlii LES FABLES DE PHÈDRE.
rares; dans la Tératologie, au contraire, elles sont nombreuses;
ce qui prouve que celle-ci a été transcrite postérieurement aux
Fables; dans le Pbèdre, on ne remarque pas de capitales dans
le corps des Fables; lorsqu'il y en a, elles ne dépassent pas de
beaucoup en hauteur ou en largeur les lettres du texte propre-
ment dit; dans la Tératologie, l'emploi des capitales dans le
texte est fréquent et quelques-unes ont presque les dimensions
des initiales des chapitres. Ces dernières, contrairement à ce
que dit M. Berger de Xivrey, sont toujours à l'encre noire,
jamais à l'encre rouge (1) . L'écriture de la Tératologie est d'ail-
leurs bien moins soignée; elle est plus petite que celle du
Phèdre et d'une teinte plus foncée.
Les chapitres ne sont précédés d'aucun titre; des espaces
blancs ont été ménagés pour recevoir des rubriques. La divi-
sion est marquée par la séparation des alinéas (2) . Une fois, le
scribe a indiqué avant le chapitre des Dracontopodes le cha-
pitre xlix, qui ne concorde pas d'une façon tout à fait exacte;
la séparation elle-même n'a pas non plus été toujours très
rigoureuse, puisque le chapitre des Faunes suit le précédent
sans aucune solution de continuité. La première partie de
ce chapitre des Faunes est en capitales rustiques.
La Tératologie est-elle complète? Bien que, dans le manu-
scrit Bosanbo, elle débute par les mots Primo namque, qui
semblent naturellement être une suite, M. Berger de Xivrey
n'hésite pas à le croire. H explique la présence de ce namque,
lequel apparaît brusquement, en disant qu'il cr a l'air de la tra-
(1) Traditions lêratologiques , p. lxiii. texte les mots essentiels. Dans mon édi-
(,) M. Berger de XivTey a supplée' à tion, j'ai adopte ces titres, que j'ai mis
l'absence de titres en empruntant au entre crochets.
tteé.
INTRODUCTION. xlih
duction du y dp des Grecs, qu'ils placent souvent ainsi au com-
mencement d'un récit, sans l'idée d'aucune conséquence {I 'a.
Mais autrefois, entre le fol. 39 et le fol. ko actuels, il y a eu
un feuillet, qui a été déchiré; je l'ai démontré plus haut (2) et
Pithou l'avait constaté en ces termes : crPost hanc postremam
(3)
. r>
lineam abscisi sequentis proxime folii vestigia extant
Comme l'a justement fait observer M. Berger de Xivrey, il
n'en reste plus la moindre trace aujourd'hui; il ajoute : rrOn
aura ôté, en reliant, ce lambeau de parchemin , qui très proba-
blement était déchiré d'assez près pour n'offrir qu'une partie de
la marge sans aucune lettre. Je suis même porté à croire que
c'était un feuillet blanc, et voici pourquoi. H semble, à la der-
nière page, que le calligraphe ait espacé davantage les mots,
afin de faire arriver jusqu'au bas de la page ce qui lui restait
à copier. Il a même laissé en blanc la fin des deux dernières
lignes de lavant-dernière fable et la fin de la dernière ligne de
la dernière fable; ce qui n'a lieu nulle part ailleurs, le titre
suivant s'écrivant toujours à la suite des derniers mots; et ce
qui me semble prouver que Toriginal dont se servait le copiste
n'en contenait pas davantage. . . Quoi qu'il en soit de cette
conjecture, il ne pouvait toujours y avoir sur cette feuille,
comme le suppose M. Schwabe, PhœdriAug. liberti liber quinlus
explicit; d'abord, parce que la division en cinq livres (con-
firmée, il est vrai, par le manuscrit de Reims) est une correc-
tion de Pithou; ensuite, parce que l'on ne trouve pas ordinaire-
ment dans les manuscrits ces mots -là ainsi rejetés au haut
d'une autre feuille (4) . »
î! > P. 5 9 , note. — & P. 8. — <*> Kdit. de Pithou, ad calcem. — < 4 > P. 5 9 et 60.
XL1Y
LES FABLES DE PHÈDRE.
J ai dit plus haut que, au bas de la dernière page du ma-
nuscrit Rosanbo, on voit les traces d'une signature qui est
•Q -UII* Le manuscrit, dans son état actuel, est donc incomplet
d'un feuillet, le dernier du cahier V, soit le feuillet 4o, qui
contient le commencement de la préface de la Tératologie (l) .
Par une singulière coïncidence, un des manuscrits de la
bibliothèque de Wolfenbûttel, le Codex Wisseburgemis (Gud.
1 k 8 ) , renferme un texte très altéré , remanié , des Fables de
Phèdre (2) et celui d'un traité crde diversis monstrorum gene-
ribus» et ctde belluis et serpentibus». Or ce dernier est le
même, plus récent, mais plus complet, et aussi de beaucoup
plus fautif que le manuscrit Rosanbo. Sur ma demande, le
savant bibliothécaire en chef de la bibliothèque de Wolfen-
bûttel, M. le D r Otto von Heinemann, a bien voulu m'envoyer
la copie du commencement de la préface du Codex Wissebur-
gensig. Comme étendue, il répond exactement au contenu d'un
(l) Adry, /. /., p. 45o, dit : rrli y avoit
même un feuillet de déchire'), mais c'est
à tort qu'il ajoute : rr et il y en avoit
d'autres dans le corps de l'ouvrage*.
Comme je l'ai démontré (p. xu), le ma-
nuscrit Rosanbo, jusqu'au fol. 3g, n'a
jamais été plus complet qu'il ne l'est
maintenant.
w M. Hervieux a publié ces Fables
pour la première fois dans son tome II ,
p. 166-175. 11 a consacré une notice très
détaillée au Codex Wisseburgemis dans
son tome I , p. a 45-a 65 . Ce manuscrit a été
aussi amplement analysé dans une bro-
chure fort rare de Louis Tross , imprimée
sur papier rose , sous ce titre : Ltidoviei
Trossii ad Julium Fleulelot, collegii regii
Borbonici, quodParisnsflortt, prof essorent
meritissimum , de codice quo ampli&simus
sontinetur Phaedri paraphrastes olim Wis-
seburgensi nune Guelpherbytano epistola.
Hammone , typis Schulzianis , 1 844 , in-8°
de 4o pages. M. Tross donne le texte de
quelques fables et de courts extraits des
traités trde diversis monstrorum generi-
bus» et rrde befluis et serpentibus» , et no-
tamment le commencement de la préface
qui manque au manuscrit Rosanbo. Mais ,
dans le manuscrit de Wolfenbûttel, la fin
de la préface : * Primo namque de his ad
ortum. . . * , par laquelle débute le nôtre,
est à la suite du dernier chapitre du De
monstris, c'est-à-dire après le chapitre
De Orion.
INTRODUCTION. xlv
feuillet de notre manuscrit, de celui qui précède les mots
Primo namqw.
Je suis aussi redevable à l'obligeance de M. von Heine-
mann du texte des chapitres ii-xxi du traité crde serpentibus v
(troisième partie de la Tératologie), qui permet de combler
la lacune existant à la fin du manuscrit Rosanbo.
VII
J'ai maintenant le devoir de remercier, au nom du monde
savant, M. le marquis de Rosanbo pour le service qu'il a rendu
à la littérature classique en me laissant le soin de publier le
manuscrit des Fables de Phèdre, ce trésor qu'il tient, entre
tant d'autres, de ses illustres aïeux, les Pithou, les Le Peletier,
les Vauban et les Lamoignon.
Le possesseur du manuscrit de Phèdre, qui n'ignore pas
qu'aucune des éditions des Fables ne répond au texte de la
seule copie ancienne et à peu près complète qui soit parvenue
jusqu'à nous, n'a pas voulu qu'il fût, pour ainsi dire, plus
longtemps perdu pour la science. Grâce à M. de Rosanbo, nous
posséderons enfin l'édition si ardemment désirée par les érudits.
Mais je ne saurais exprimer comme il convient le senti-
ment d'affectueuse reconnaissance que j'éprouve pour la faveur
insigne que m'a faite M. de Rosanbo et la marque de confiance
qu'il m'a donnée en s'inspirant des dispositions bienveillantes
de son regretté père à mon égard. Il n'a d'égal que la cordialité
de l'accueil que j'ai rencontré au château du Pin, à Angers,
pendant les jours, les meilleurs de ma carrière d'érudit, où j'ai
transcrit ce vénérable monument de l'antiquité latine.
xlvi LES FABLES DE PHÈDRE.
Une seule condition a été mise par M. de Rosanbo à la pu-
blication du manuscrit de Phèdre : c'est que je reconnaisse son
droit absolu de propriété sur le texte et que je ne l'édite qu'avec
son autorisation. Je n'ai pas besoin de déclarer que je souscris
volontiers à cette condition.
Je dois également remercier M. Poincaré, ministre de l'in-
struction publique, qui a bien voulu, sur la proposition de
M. Charmes, directeur du secrétariat et de la comptabilité, et
sur le rapport de M. Gaston Boissier, membre de l'Académie
française et de l'Académie des inscriptions et belles -lettres,
décider que cette édition paléographique de Phèdre serait
imprimée aux frais de l'Etat. M. Louis Havet, professeur au
Collège de France, va en donner une édition critique, laquelle
— son nom en est un sûr garant — laissera bien loin derrière
elle toutes celles qui ont paru jusqu'à ce jour.
t*.
LES FABLES DE PHÈDRE
TEXTE PALÉOGRAPHIQUE
Ite 6 L1B' FABULARUM
FEDRI AUGUSTI L1BERTI LIB FABULRU
/\esopus auctor quam materiam
repperit • Hanc ego poliui uersibus senariis •
Duplex libelli mos est quod risum mouet • & q<f
prudentis uitâ consilio mon& • calumniari
si quis auté uoluerit quod arbores loquantur
non tantû ferae • fictis iocari nos meminerit
fabulis LUPUS ET AGNUS
i\d riuum eundem lupus & agnus uenerant
siti conpulsi • superior stabat lupus longeq* in
fèrior agnus * Tune face improba latro incita
tus iurgii causam intulit * Quur imquit turbu
lentâ mihi fecisti aquâ bibenti l laniger contra
timens qui possum quaeso facere quod queris
lupe ! A te decurrit ad meos haustus liquor •
Repulsus ille ueritatis uiribus * ante hos sex
menses ait maledixisti mihi * Respondit
agnus • equidem natus non eram ; pater her
de tuus inquit maledixit mihi • atq* ita correptd
LES FABLES DE PHEDRE. — I, 1-2.
lacérât iniusta nece * Hçc propter illos
scripta est homines fabula qui fictis
causis innocentes opprimunt • RANE
Athenç cum florerert REGË PETIERUNT
aequis legibus procax libertas ciuitaté
miscuit frenumque soluit pristinum •
licentia hic conspiratis fàctionum par
tibus arcem tyrannus occupât pisistratus
cum tristem seruitutem fièrent attici*
non quia crudelis ille sed quoniam grauis
omnino insuetis onus éet coepissent • queri
aesopus talem tum fàbellâ retulit • ranç
uagantes liberis païudibus damore mag
no • regem petere a ioue qui dissolutos mo
res ut côpesceret • pater deoru risit at
q* illis dédit paruum tigillû missum quod
subito uadi motu sonoq* terruit paui
dû genus • hoc mersû limo eu iacerôc diu
tius forte una tacéte pfèrt e stagno ca
LES FABLES DE PHEDRE. — I, 2-3.
put & explorato rege cunctas euocat • ille
timoré posito * certatim adnatant lignu
q* super turba petulans insilit* quod eu in
quinassent omni contumelia alium ron
gantes regé misère ad iouem inutilis qm
esset qui fuerat datus • tum misit illis hy
drum qui dente aspero corripere coepit
singulas frustra necé * fugitant inertes uo
cem prçdudit metus • furtim igitur dant
mercurio mandata ad iouem • adflictis
ut succurrat • Tune contra deus * quia nolu
istis uestrum ferre inquit bonum • malû
pferte; uos quoque dues ait • hoc sustine
te * maius ne ueniat malum •
GRAGULUS SUPERBUS ET PAUO
INe gloriari libeat alienis bonis suoque poti
us habitu uitam degere • çsopus nobis
hoc exemplum prodidit; tumens inani
gragulus supbia pennas pauoni que
• .
à LES FABLES DE PHÈDRE. — I, 3-4.
deciderant sustulit seque exornauif
deinde contemnens suos inmiscuit se
pauonum formoso gregi • illi impudenti
pennas eripiunt aui • fugantque rostris*
maie mulcatus gragulus redire merens
coepit ad propriû genus a quo repulsus
tristem sustînuit nociâ tum quida ex il
lis quos prius despexerat contentus nris
si fuisses sedibus & quod natura dederat uo
fuisses pati nec illâ exper . esses coutume lia
nec hanc repulsâ tua sentiret calamitas
CANIS PER FLUUIUM CARNÉ FERENS
An** meri «o Proprium qU f aiienu. ad
petit * Canis p flurh carné du ferret natans
lympharû in speculo uidit simulacru suû
aliâque praedâ ab alio fèrri putans eripere
uoluit ueru decepta auiditas & que tenebat
ore dimisit cibum • nec que petebat ado po
tuitattingere-UACCA ET CAPELLA OUÏS ET LEO
**
N
LES FABLES DE PHEDRE. — I, 5-6. 5
umquam est fidelis cum potente societas • testatur
haec fa bel la propositum meum • uacca et capel
la & patiens ouis iniuriae socii fuere cum leo
ne in saltibus * Hi cum coepissent ceruum
uasti corporis • sic est locutus partibus fàctis leo*
Ego primam tollo nominor quia leo • secun
dam quia sum fbrtis tribuetis mihi * tum qui
a plus ualeo me sequetur tertia • Malo adfî
cietur si quis quartam tetigerit • sic totam pre
dam sola improbitas abstulit • RANE AD SOLE
V icini furîs célèbres uidit nuptias aesopus • et
continuo narrare incipit uxorem quondâ
soleim uefleÉ ducere: ciamorem rane sus
• • *
tulere ad sidéra cumuitio permotus quaerit
iupiter causam quaerele • quedam tum stag
ni incola nunc inquit omnes un us exurit la
eus cog&que miseras arida sede emori quid
nam futurum est si crear& liberos • UUL
PIS AD PERSONAM TRAGICAM-
p
LES FABLES DE PHEDRE. — I, 7-9.
ersonam tragicam forte uulpis uiderat o quan
ta species inquit cerebrum non habet • hoc illis
dictum * é * quibus honorem & gloriam fortu
na tribuit sensum communem abstulit •
ui pretium meriti ab inpbis LUPUS ET GRUIS
desiderat bis peccat • primum quoniâ dignos
adiuuat in pu ne abire-, deinde quia iam non
potest os deuoratu fauce cum herer& ïupi
magno dolore uictus • coepit singulos inli
cere precio ut illud extraherent malû • tan
dem psuasa est iure iurando gruis guleque
credens colli longitudiné periculosam fe
cit medicinâ lupo pro quo cum factu flagi
tar& premiû ingrata es inquit ore quç
nostro caput incolome abstuleris & mer
cédé postulas • PASSER AD LEPORË CSILIATOR
v3ibi non cauere & aliis conlium dare stultum
esse paucis ostendamus uersibus • oppressû
ab aquila fletussedens graues leporë
t..
LES FABLES DE PHÈDRE. — I, 9-11. 7
obiurgabat passer ubi pnicitas? nota inquit
illa est* quid ita cessarunt pedes? dum loqui
tur ipsû accipiter nec opinum rapit questu
que uano clamitanté interficit; lepus se
mianimus mortis in solatio qui modo se
curus nostra inridebas mala simili querefa
fata déploras tua • LUPUS ET UULPIS IUDICE
uicumq* turpi fraude semel innotuit etiâ
si uerum dicit amittit fidem • hoc ad tes ta
tur breuis esopi fabula • lupus arguebat
uulpem forti crimine • negabat illa se esse
culpç proximâ tune iudex inter illos sedit
o
• •
simius uterque causam cum pérorassent
suam * dixisse fèrtur semius sentiam * tu non
uideris perdidisse quod petis te credo subri
puisse qd pulchre negas • ASINUS ET LEO UE
V irtutis expers uerbis iactans gloriâ NANTES
ignotos fàllit notis ê derisui * uenari asello
comité eu uellet leo * contexit illû frutice
8 LES FABLES DE PHÈDRE. — I, 11-12.
& admonuit simul * ut insueta uoce terre
r& feras fùgientes ipse ut exciperet hic au
riculas clamorét subito tollit totis uirib:
nouoque turbat bestias miraculo* Que dû
pauentes exitus notos petunt • leonis ad
ficiuntur horrendo impetu • qui postquâ
caede fèssus asinû euocat • iub&que uocem
premere tune ille insolens quales tibi uide
• • • •
tur opéra uocis meç * insignis inquit sic ut
nisi nossem tuum animû genusque simili fu
issem in metu ; CERUUS AD FONTEM
l •■. con
audatis utiliora quç temsens sepe muenin*
hec erit narratio * ad fonte ceruus eu bibîss&
restitit • & in liquore uidit effigiem suam
ibi dum ramosa mirans laudat cornua * cru
• •
rumq* nimiam tenuitatem uituperat
uenantû subito uoeibus conterritus per
eampum fugere coepit & cursu leui canes
elusit • silua tum excepit forum in qua
LES FABLES DE PHÈDRE. — I, 12-13. 9
retentis impeditus cornibus lacerari coepit
morsibus seuis canum tune moriens uoeem
hanc edidisse dicitur* O me infelicem qui
nunc demû intellego ut Hla mihi quam pro
fuerint • que despexeram • & que iaudarâ
quantu luctus habuerint • UULPIS * ET COR
ui se laudari gaud& uerbis subdolis fère UUS
dat poenas turpi penitentia cum de fenes
tra coruus raptum caseum comesse uellet
celsa residens arbore uulpis hune uidit
dehinc sic coepit loqui • O qui tuaru corue
pennarum est nitor • quantu decoris cor
pore & uultu geris si uoeé haberes nulla
pror aies fôr& at ille stultus dum uult uo
cem ostendere emisit ore caseum ; Quem
celeriter dolosa uulpis auidis rapuit demi
bus * tum demu ingemuit corui deceptus
stupor hac re probatur quantu ingeniû
ual& uirtute semp praeualôc sapientia EX
M
10 LES FABLES DE PHÈDRE. — I, U-15.
afus cum sutor inopia deperdîtus medicinam og
ignoto facere coepiss& loco oc uenditar& fàl q
pc
so anthidotum nomine uerbosis adquesiuit tn
sibi famam strofis • hic çum iaceret morbo œ
confectus graui rex urbis eius experiendi ^
gratia scyphum poposcit fusa dein simulans c/>
aqua miscere anthidoto illius se toxicum bi
beré iussit ipsum posito premio timoré mor
tis * ille tum confessus • é • non artis ulla medicû
se prudentia • uerû stupore uulgi fàctu nobiié
rex aduocata contione hçc addidit quante
putatis esse uos dementiç qui capita ura non
dubitatis credere cui calcandos nemo commi
sit pedes * hoc ptinere uere ad ilfos dixerim
quorum stultitie questus inprudentia est*
ASINUS AD SENEM PASTOREM
An principatu commutando ciuium sepius
nihil prêter domini mores mutant paupe
res • id esse uerum parua haec fa bel la indicat
LES FABLES DE PHÈDRE. — I, 15-17. 11
ascllum in prato timidus pascebat senex is
hostium clamore subito territus suadebat
asino fugere ne possent capi • at ille lentus que
so num binas mihi cl i tel las inposituru uicto
ré putas l senex negauit • ergo quid refert me
a cui seruiâ cfitelias dum portem meas*
GUIS CERUUS ET LUPUS
a raudator homines cum auocat sponsore im
probo non rem expedire sed mala uidere expe
dit ouem rogabat ceruus modium tritici lupo
sponsore • at illa praemetuens dolum rapere
atquç abire semp adsueuit * lupus tu de conspec
tu fugere ueloci impetu ubi uos requiram cum
dies aduenerit • OUÏS CANIS ET LUPUS
Oolent mendaces luere poenas maleficii calum
niator ab oue cû peter& canis que cummen
dasse panem sese contender& lupus citatus
testis non unu modo deberi dixit ueru adfîr
mauit decem ouis damnata falso testimonio *
12 LES FABLES DE PHÈDRE.— I, 17-19.
quod non debebat soluit • post paucos dies ouis
iacentem in fouea conspexit lupû • haec inquit
merces fraudis a su péris datur; MULIER PAR
.LNemo libenter recolit qui lesit locum TURIENS
instante partu mulier peractis mensibus
humo iacebat flebiles gemitus ciens • uir est
hortatus corpus lecto reciper& • Onus natu
re melius quo deponer& minime inquit
illo posse confido loco malû fini ri quo con
ceptu est initio • CANIS PARTURIENS
abenti insidias homines blanditiç
mali quas ut uitemus uersus subiecti mo
nent • canis parturiens cum rogass& aiterâ
ut fetum in eius tugurio deponer& fa
cile impetrauit • deinde reposcenti locum
precesadmonuit tempus exorans • bre
ue dum firmiores catulos poss& ducere*
hoc quoq • consumto flagitare ualidius
cubile coepit illa si mihi & turbe meç par
V
LES FABLES DE PHÈDRE.— I, 19-21. 13
inquit ée potueris cedam loco * CANES FAMILICI
^tultum consilium non modo effectu car&*
sed ad pniciem quoque mortales deuocat *
corium depressum in fluuio uiderunt ca
nés id ut comesse extractum possent fa
cilius aquam coepere bibere sed rupti pri
us ibi periere quam quod petierant contin.
gerert LEO SENEX AP TAURUS ET ASINUS
uicumque amisit dignitatem pristinam
ignauis est etiam iocus in casu graui • defectus
annis 6c desertus uiribus leo cum iacerôc
spiritum extremum trahens * aper fulmine
is ad eum uenit dentibus & uindicauit ictu
ueterem iniuriam infèstiis taurus mox con
fbdit cornibus * hostile corpus asinus ut ui
dit ferum impune ledi calcibus fronté extor
xit • at ille expirans fortes indigne tuli mi
hi insultare * te naturç dedecus quod ferre
certe cogor bis uideor mori • MUSTELA ET HOMO
M
14 LES FABLES DE PHÈDRE. — I, 22-23.
usteia ab homine prensa cum instantem ne
cem effugere uell& * queso inquit parce mi
hi que tibi molestis muribus purgo domum •
respondit ille facerem si causarp mea gratû
esset * dedissem ueniam supplici • nunc quia
laboras ut fruaris reliquiis quç sunt rosuri*
simul & ipsos deuores • hic intellege soricé esse
generis masculiïïi • Noli me putare uanum
beneficium mihi • atque ita locutus improbâ
leto dédit; hoc in se dictum debent illi agnos
cere • quorû priuata seruit utilitas sibi &
meritum inane iactant imprudentibus
Ivepente liberalis stultis gratus 'é* CANIS F1DEL1S
uerum peritis inritos ostendit dolos noctur
nus cum fur pané misiss& cani obiecto tem
tans an cibo possit capi * heus inquit linguâ
uis meâ pcludere ne latrem pro re domini
multu falleris* nâq* ista subita me iub& be
nignitas uigilare fa ci as ne meal culpa lucru*
LES FABLES DE PHÈDRE.— I, 24-25. 15
RANA RUPTA ET BOS
Xnops potentem dum uult imitari périt in pra
to quodam rana conspexit bouem & tacta in
uidia tante magnitudinis rugosam inflauit
pellem • tum natos suos interrogauit * an bo
ue ess& latior • illi negarunt * rursus inten
dit cutem maiore nisu & simili quesiuit
modo quis maior ess& * illi dixerunt bouem *
nouissime indignata dum uult ualidius
inflare sese rupto iacuit corpore • CANES ET
V^onsilia qui dant praua cautis hominibus CORCO
& pdunt operam & deridentur turpiter DRIL
canes currentes bibere in nilo flumine aLl
*
corcodrillis ne rapiantur • traditum é igit a
cum currens • bibere coepiss& canis • sic corco
drillus quam Iib& ïambe otio pota accède no
li timere sedulo ait • at noli uereri inquit • at il
le * fàceremè hercule nisi esse scirem carnis
te cupidu meae • UULPIS ET CICONIA
16 LES FABLES DE PHÈDRE. — I, 26-27.
1 ^ulli nocendum si quis uero Içserit multandû
simili iure fabella ammonet * uulpis ad ce
nam dicitur ciconiam prior inuitasse &
illi liquidant in patena posuisse sorbitione *
quâ nullo modo gustare esuriens potuerit
ciconia que uulpem cum reuocass& intri
to cibo plenam lagonam posuit * huic ros
trum inserens satiatur ipsa * & torqu&
conuiuam famé quç cum lagonç collum
frustra famber& • peregrinam sic loquuta
uolucrem accepimus sua quisque exempla
deb& equo animo pati • CANIS ET THESAURUS
Xlaec res auaris esse conueniens ET UULTURIUS
potest • & qui humiles nati dici locupletes
student humana effodiens ossa thesiaurû
canis inuenit & uioiatsr quia mânes deos
iniecta é illi diuitiarû cupiditas poenas ut
sancte religioni pender& * itaq* aurum dum
custodit obiitus cibi famé é consumtus quem
LES FABLES DE PHÈDRE. — I, 27-29. 17
stans • uulturius sup fèrtur locutus * O canis
merito iaces qui concupisti subito regales opes*
triuio conceptus & educatus stercore •
uamuis sublimes debert UULPIS ET AQUILA
homines humiles metuere uindicta docili
quia patet solertia uulpinos catulos aqui
ta quondam sustulit nido quç posuit pul
lis escam ut carperent hanc psecuta mater
orare incipit * ne tantum misère luctû impor
tar& sibi * contemsit Ma tuta quippe ipso Io
co • uulpis ab ara rapuit ardentem facem • to
tamque flâmis arboré circumdedit hosti
doloré damno miscens sanguinis * aquila
ut pericolo mortis eriper& suos incolomes
natos supplex uulpi tradidit • ASINUS INR1
JL lerumq* stulti risum dum cap DENS APRU
tant leuem graui • destringunt alios contu
melia & sibi nociuum concitant periculû *
aseilus apro eu fuiss& obuius salue inquit
18 LES FABLES DE PHEDRE. - F, 29-31.
frater • ille indignans répudiai officium * & querit
cur sic mentiri uelit asinus dimisso pede * simi
lem si negas tibi me esse • certe simile est • hoc
rostro tuo * aper cum ueli& facere generosum
impetum répressif iram * & facilis uindicta'é*
mihi * sed inquinari nolo ignauo sanguine *
RANE METUENTES TAURORO PRAELIA-
A~lumiles laborant ubi poternes dissident •
rana in palude pugnam taurorû intuens
heu quanta nobis instat pnicies ait • inter
rogata ab alia cur hoc dicer& de principa
tu eu illi certarent grèges longeq* ab illis de
gèrent • uitâ boues * est ratio separata • inquit
ac diuersum genus * expuisos regno nemoris
qui profugerit paludis in sécréta ueni&
Iatibula * & proculcatas obter& duro pede
ita caput ad nostrum furor iiiorû ptin&
MILUUM • ET COLUMBE
ui se committit homini tutandum inprobo
V
LES FABLES DE PHEDRE.— F, 31-11, Pr. 19
auxilia dum requirit exitium inuenit * colûbe
sepe cum rugissent miiuû & celeritate penne
uitassent necem consiliû raptor uertit ad
fallaciam * & genus inerme taii decepit dolo *
quare sollicitum potius euum ducitis quâ regé
me creatis * icto foedere • qui uos ab omni tutas
prestem iniurias* ille credentes tradént sese
miluo * qui regnu adeptus coepit uesci singulis *
& exercere imperium seuis unguibus • tune de
reliquis una merito plectimur PHEDRI AUG
L1BERTI • LIB SECUNDUS • INCIPIT LIBER
TERTIUS • FELICITER AUCTOR •
JZjxempIis continetur esopi genus nec aliud
quicquam per fa bel las queritur • quam cor
rigatur error ut mortalium acuatque sese
diligens industria * quicûq* fuerit ergo nar
randi locus dum capiat aurem & seru& pro
positum suum • re cômendatur non auctoris
nomine equidem omni cura more seruabo •
20 LES FABLES DE PHEDRE.— II, Pr.-l.
senis sed si libuerit aliquid interpone dictorum
sensus ut delect& uarietas bonas in partes Iector
accipias uelim ita sic repend& illi breuitas
gratiam • cuius uerbosa nescit cômendatio
attende cur negare cupidis debeas modestis
etiam offèrre quod non petierint
1UUENCUS LEO ET PRAEDATOR
»3uper iuuencum stabat deiectum leo • pre
dator interuenit partem postoians * daré
inquit nisi soïeres per te sumere & impro
bum reiecit • forte innoxius uiator * é * deduc
tus in eundem locum feroque uiso rettulit
rétro pedem cui placidus ille • non * ë quid ti
meas ait • & que debetur pars tuç modes
tie * aucdacter toile * tune diuiso * tergore
siluas petiuit homini ut accessum dar&
exemplû egregium prorsus & lauda
bile uerum est auiditas diues & paup pu
dor • ANUS DILIGENS IUUENÈ 1TË PUELLA
A
LES FABLES DE PHÈDRE. — II, 2-4. 21
feminis utcumque spoliari uiros ament * amen
tur nempe exemplis discimus çtatis medie
quedam mulier non rudis tegebat annos
celans eiigantia animusque eiusdem pul
chra iuuenis coeperat * ambe uideri dû uolunt
illi pares capiflos homini fegere coepere inui
cem qui se putar& pingi cura mulierû cal
uus • repente foetus • é * nâ funditus canos ESO
puella nigros anus euellerat • PUS AD QUEDA*
J-jaceratus quidâ morsu ueherhtis DE SUCCESSU INP
canis tinctum cruore panem inmisit malefi BO
co audierat esse qd remediû uulneris • tune sic RU
aesopus noli corâ pluribus hoc facere canibus
ne nos uiuos deuorent cum scierint esse taie
cuïpç pmiû successus inpborum plures ailicôc •
AQUILA • FELES • ET APER
.zYquila in sublimi quercu nidum fecerat • fêles
cauernam nancta in média pepererat • sus
nemoris cultrix • fètum ad imam posuerat •
22 LES FABLES DE PHEDRE.— II, 4.
tum (brtuitum fêles contubernium fraude
& scelesta * sic euertit malitia ad nidum seau
dit uolucris * pnicies ait tibi paratur forsan
& misère mihi • nam fodere terram quod ui
des cotidie aprum insidiosum • quercum
uult euertere • ut nram in piano facile pro
geniem opprimât • terrore effuso & ptur
bâtis sensibus * diripit ad cubile setose suis •
magno inquit in periculo sunt nati tui • nâ
simul exieris pastum cum tenero grege *
aquila est parata rapere porcellos tibi • hune
quoque tilmore postquâ compleuit locum
dolosa toto condidit sese.cauo* inde euagata
noctu suspenso pede ubi esca sese repleuit &
plem suam pauoré simulans • prospicit to
to die ruina metuens aquila ramis desi
d& • aper • rapinâ uitans non pdit foras *
quid multaî Inedia sunt consumti eu suis
felisque catulis largâ prebuerunt dapem •
LES FABLES DE PHEDRE. — II, 4-5. 23
quantum homo bil inguis sepe concinn& mali *
documentû habere stulte credulitas potest •
ITEM CÇSAR AD ATR1ENSEM •
J_jst ardalionum quçdam romae * natio * tre
pide concursans occupata notio * gratis anhe
lans multa agendo nihil agens * sibi molesta
& aliis odiosissima * hanc emendare si tamen
possum uolo • uera fabella pretium ë opère
attendere * caesar tiberius cum petens nea
polim * im misiniensé uillâ ueniss& suam • que
monte summo posita est Lucili' manu prospec
tat siculum • & pspicit tuscum mare ex alti
cinctis unus atriensibus cui tunica ab urne
ris linteo pelusio erat destricta cirris de
pendentibus pambulante leta domino
uiridiaria alueolo coepit ligneo conspar
gère humum aestuantem iactans officiu
corne • sed deridetur inde notis flexibus *
praecurrit alium in xistum sedans pulueré
24 LES FABLES DE PHÈDRE. — II, 5-6.
agnoscit hominé * cçsaremque intellegit •
ut putauit esse nescio quit boni * heus inquit
dominus ille enimuero adsilit donationis
alacer certe gaudio tum sic iocata é tanta
maiestas ducis non multû egisti & opéra ne
quiquam périt multo maiores alape me
cum uenerunt • AQ.U1LA ET CORNÉX
V^ontra potentes nemo e monitus satis * si uero
accessit consiliator maleficus uis & nequi
tia quicquid oppugnant mit * aquila
in sulime sustulit testudinéquç cum abdi
diss& cornea corpus domo nec ullo pacto
ledi possit condita * uenit p auras cornix
& ppter uolans opimam sane praedam
rapuisti unguibus sed nisi monstraro quid
sit faciendu tibi graui nequiquâ te lassa
bit pondère promissa parte suad& • ut sco
pulum sup altis * ab astris dura inlidat cor
ticé qua côminuta facile uescatur cibo *
LES FABLES DE PHÈDRE. — II, 6-8. 25
inducta uerbis aquila monitis paruit simul
& magistre large diuisit dapem • sic tota
que nature fuerat munere impar duab : ,
occidit tristi nece • MULI DUO • ET UECTORES
IVluIi grauati sarcinis ibant duo unus fèrebat
fiscos cum peccunia * alter tumentes mul
to saccos hordeo * ille onere diues • celsa
ceruice eminens * clarumque collo * iactans
tintinabuliî comes quieto sequitur * & pla
cido gradu * subito latrones ex insidiis • aduo
lant interque cçdé * ferro mulû trucidant •
diripiunt nummos neclegunt uile hordeû •
spoliatus igitur casus eu fler& suos equidé
inquit alter me contemtum gaudeo * nâ ni!
amisi nec sum lesus uulnere * hoc argumen
to tuta é hominû tenuitas * magne pericu
lo sunt opes obnoxie • CERUUS AD BOUES
V^eruus nemorosis excitatus latibulis ut ue
natoru fuger& instantem necé • cçco timoré
26 LES FABLES DE PHEDRE. — II, 8.
proximam uillâ petit * & oportuno bouile se
condidit * hic bos latenti quidnâ uoluisti
tibi • infelix ultro qui ad nece cucurreris
hominûque tecto * spiritum cômiseris * at il
le supplex * bos modo inquit parcite occasi
one rursus erumpâ data spatium diei noc
tis excipiunt uices îrondem bubulcus * ad
fert * nec ideo uidôc eunt subinde & redeurt
oms rustici nemo animaduertit * transit
etiam uilicus nec ille quicquâ sentit • tum
o
gaudens terus boues quietis • agere coepit
gratias • hospiciû aduerso quod prestiterirt
tempore * respondit un us * saluû te cupim 9
quidem • sed ille qui oculos centum hab&
si uenerit magno in periculo uita uertetur
tua * hçc inter ipse dominus * a cena redit •
& quia corruptos uiderat boues nuper
accedit ad presepe cur frondis paru é •
stramenta desunt • tôlière hçc arauea *
LES FABLES DE PHÈDRE. — II, 8-Ép. 27
quantum é laboris dum scrutatur singula
cerui quoque est alta conspicatus cornua
quem conuocata iub& occidi familia • prae
dumque tollit * haec significat fabula
dominfi uidere plurimû in rébus suis •
./\esopo ingenté statua posuere AUTOR *
attici * seruulumque collocarunt * aeter
na in basi pâtere homini scir&nt ut cunc
ti uiâ nec generit tribui sed uirtuti glori
am quoniam occuparat alter ne primus
for& * nec solus ess& studii quod supfuit *
nec hec inuidia uerum est emulatio * quod
si labori îauer& latiu meo plures habebit
quos opponat grecie • si labor oblectare eu
ram uoluerit • non tamen eripi& laudis
conscientiam si nostrum studiû * ad aures
puenit tuas • & arte fictas animus sentit
fabulas omnë querelâ submou& félicitas
sin auté ab illis doctus occurrit labor • sinistra *
28 LES FABLES DE PHÈDRE. — II, Ép.-III, Pr.
quos in lucem natura extulit • nec quicquâ
possunt nisi meliores carpere * fatale exitiû
corde durato feram donec fortunâ criminis
pudeat sui; PHAEDRUS AD EUTYCHUM •
Xnedri libellos légère si desideras uaces oport&
eutyche a negotiis ut liber animus sentiat
uim carminis • uerû inquit tanti non é in
geniû tuû momtû ut horae pereat officii
mei • non ergo causa ë manibus id tangi tuis
quod occupatis auribus non conuenit fortas
se dices * alique uenient feriç que me solito
pectore ad studium uocert legesne queso po
tius uiles uenias * impendas curam quam
rei domestice reddas amicis tempora uxori
uaces animû relaxes • otium des corpori ut
adsuetam fortius prestes uicé mutandum
tibi ppositû est ut uite genus intrare si mu
sarum iimen cogitas ego quem pierio ma
ter enixa é iugo • in quo tonanti sancta né
V
LES FABLES DE PHÈDRE. — III, Pr. 29
ta nemosyne ioui fàcunda nouies artium
peperit chorum quamuis in ipsa natus sim
pêne schola curam que habendi penitus cor
de eraseram * 6c iaude inuita in hanc uitam
incubuerim fàstidiose tamen in coetum
recipior quid credis illi accidere qui mag
nas opes exaggerare querit omni uigilia
docto labori dulce pponens lucrû * sed iam
quodcûque fuerit ut dixit • sinon ad regem
cum dardaniç pductus for& librum exara
bo tertium aesopi stilo * honori & meritis
dedicans illum mis • Quem si leges Içtabor *
sin auté minus habebunt • certe quo se oblec
tent posteri • nunc fàbularum cur sit inuen
tû genus breui docebo seruitus obnoxia
quia quç uolebat non audebat dicere * afïèc
tus proprios in fabellas transtulit calum
niamque fï6c scelus it locis ego illius porro
semita fèci uiam 6c cogitaui plura quâ relique
30 LES FABLES DE PHEDRE.— III, Pr.
rat in calamitatem diligens quedam meam qd
sit accusator alius seiano for& si testis alius iu
dex alius deniq* dignû faterer esse me tantis
malis nec his dolorem dilinirem remediis
suspitione si quis errabit • sua & rapi& * ad se
quod erit commune omniû stulte nudauit
animi conscientiâ • huic excusatum me
uelim nihilominus * neque enim notare
singulos mens • é mihi uerum ipsam ui'â &
mores hominum ostendere rem me pfès
su dicôc fbrsan aliquis graué frige fuisse
çsopum si phrix esopus potuit anaharse
scythç * eternâ famâ condere ingenio suo *
ego litteratç qui sum pprior grecie cur
somno inerti deseram patrie decus threissa
cum gens numer& auctores suos * linoque
apollo sit parens musa orpheo qui saxa
cantu mouit & domuit feras hereb'que
tenuit impetus dulci mora ergo hinc ab
LES FABLES DE PHEDRE. — III, Pr.-2. 31
esto libor • ne frustra gemas quoniam mihi
sollemnis debetur gloria * induxi te ad legen
dum sincerum mihi candore noto reddas
iudiciu peto • ANUS AD AMPHORAM •
iYnus iacere uidit epotam amphoram •' adhuc
falerna faece * et testa nobili • odoré quç io
cundum late sparger& • hune postquam
totis auita traxit naribus * o suauis anima
qualem te dicam bonâ * antehac fuisse ta
les cum sint requie hune quo ptineat • dic&
qui me nouerit PANTHERA ET PASTORES
v3olet a despectis par referri gratia panthe
ra inprudens olim in foueam decidit uide
re agrestes alii fustes congerunt * alii o
•i ..."
nerant saxis quidem contra miseniti petu
rç quippe quamuis nemo Ieder& • misère
panem ut sustiner& spiritum nox insecu
ta é abeunt securi domû quasi inuenturi
mortuâ post tridie • at illa uires ut reficit
32 LES FABLES DE PHÈDRE. — III, 2-3.
languidas ueloci saltu fouea sese libérât * &
in cubile concito properat gradu • paucis
diebus interpositis prouolat pecus truci
dat ipsos pastores necat & cuncta uastans
seuit irato impetu tum sibi timentes qui fere
pepercerant damnum haut récusant tan
tum prumta rogant & illa memini qui me
saxo petierat • quis panem dederit uos time
re absistite illis reuertor hostis qui me le
serant • AESOPUS ET RUSTICUS
V su péri tus hariolo uelocior uulgo causa
fertur sed non dicitur notesc& que nunc
primum fabella mea habenti cuidam peco
ra pepererunt oues agnos humano capi
te monstro pterritus ad consolendos cur
rit merens hariolus hic pertinere ad do
mini respondit caput * & auertendum uic
tima periculum • ille auté adfirmat coniu
gem esse adulteram ' 6c insitiuos significari
LES FABLES DE PHÈDRE. — III, 3-5. 33
liberos sed expiari posse maiori hostia • quid
multa uariis dissident sententiis homi
nesque curam cura maiore adgrauant •
çsopus sibi stans naris emunctç senex •
natura numquam uerba cui potuit dare
si procurare uis ostentum rustice uxores
inquit da tuis pastoribus • LANIUS ET SIMIUS
X endere ad lalnium quidam uidit simium
inter reliquas merces atq* obsonia quçsi
uit quidnam saper& * tum lanius iocans
quale inquit caput * é • talis prestatus sa
por ridicule hoc dictum * magis quam ue
re estimo • quando & formosus sepe inue
ni pessimos & turpi facie multos cogno
ui optimos AESOPUS ET PETULANS •
Ouccessus ad perniciem sepe multos deuocat •
aesopo quidam petulans lapidem impe
gerat tanto inquit meliôr assem deinde
illi dédit sic psecutus • plus non habeo me
3* LES FABLES DE PHEDRE.— III, 5-7.
hercule sed unde accipere possis monstrabo
tibi • Uenit ecce diues & potens huic simi
liter • inpinge lapidem & dignum accipi
es praemium * psuasus ille fecit quod mo
nitus fuit • sed spes fefellit impudente
audaciam comprehensus namque poe
nas persoluit cruce * MUSCA ET MUL A •
IVlusca in timone sedit * & mulâ increpans
quâ tarda es inquit & non uis citius pro
gredi uide ne dolose collû conpungam tibi
respondit illa uerbis non moueor tuis •
sed istum timeo sella qui prima sedens
u
iugû flagello tempérât lento meo • 6c lora
frenis contin& spumantibus quapropt
aufèr • friuolâ insolentiam * nam ubi tri
caridu * & ubi currendum é scio • hac deri
deri fabula merito potest • qui sine uirtu
te uanas exerc& minas LUPUS AD CANE
uam dulcis sit libertas breuiter proloquar
LES FABLES DE PHEDRE. — III, 7. 35
cani ppasto • macie confectus • lupus forte
occurrit • dein salutantes inuicem * ut res
titerunt unde sic que nites aut quo cibo fe
cisti tantum corporis ego qui sum longe for
tior pereo fàme canis simpliciter • eadem é
condicio tibi prestare domino si par officiû
potes quod inquit ille custos ut sis liminis *
a furibus tuearis & noctu domû • ego uero sum
paratus nunc patior niues imbresque in sil
uis asperâ uitam trahens quanto é facilius
mihi sub tecto uiuere & otiosum largo saciari
cibo * ueni ergo mecum • dum procedunt aspi
cit lupus a catena collum detritum canis •
unde hoc amice nihil est • die quaeso tamen
quia uideor acer • alligant me interdiu
luce ut quiescam • & uigilem nox cum ue
nerit crepusculo solutus • qua uisum est •
uagor * adfèrtur ultro panis de mensa
sua • datiïr ossa dominus • frusta iactat
3.
36 LES FABLES DE PHEDRE. - III, 7-8.
familia et quod fastidit quisq* pulmenta
rium * sic sine labore uenter impletur meus *
âge si quo est abire animus est licentia • non
plane est inquit fruere • quç laudas canis
regnare nolo liber ut non sim mihi •
SOROR AD FRATREM •
X raecepto monitus sçpe te considéra • habe
bat quidam filiam turpissimâ idemque
insigni & pulchra facie filium • his spéculum
in cathedra matris suppositum fuit * pueri
liter ludentes forte inspexerunt • hic se
formosum iactat * illa irascitur nec glorian
tis sustinet fratris iocos accipiens quid enim
cuncta in contumeliam • ergo ad patrem
decurrit Içsura inuicem • magnaque inui
dia crimanatur filium * uir natus quod
rem feminarum tetigerit amplexus ille
utrumq* et carpens oscula • dulcemque
in ambos caritatem partiens cotidie in
LES FABLES DE PHEDRE.— 111, 8-10. 37
quit speculo uos uti uolo tu forma ne cor
rumpas nequitie malis * tu faciem ut istâ
moribus uincas bonis SOCRATES AD AMKXXS
V ulgare amici nom • sed rara é fldes * cum paruas
edes sibi fundass& socrates cuius non fugio
mortem si famâ adsequar • 6c cedo inuidiç
dummodo absoluar cinis * é • populo sic • nescio
quis ut fieri soI& quçso tam angustam talis
uir ponis domû utinam inquit ueris hanc a
rc
micis impleam • POETA DE CREDE ET N CREDERE
.lericulosum é credere & non credere * utrius
que exemplû breuiter exponam rei • hyppo
litus obit quia nouercae • creditû * é * cassan
dre quia non creditum ruit ilium • ergo ex
ploranda c ueritas multû prius quâ stulta
praue iudic& sententia sed fabulosa • ne ue
tustatem leuem narrabo tibi memoria qd
fàctum é mea maritus quidam cum dilige
r& coniugem togamque purâ iam parar&
38 LES FABLES DE PHÈDRE. — III, 10.
fllio seductus in secretum a liberto suo spe
rante heredem sufficisse proximû • qui dû
de puero multa mentitus fbr& * & plura de
flagiciis castç mulieris adiecit id quod sen
tiebat maxime doliturû amanti uentita
re adulterum • stuproque turpi pollui fa
ma domus incensus ille falso uxoris crimine
simulauit iter ad uillam clamque in oppi
do * subsedit deinde noctu subito ianuam
intrauit recta cubiculû uxoris petens in quo
dormire mater natum iusserat * etatem ad
ultam seruans diiigentius dum querunt lu
men dum concursant fàmilia irç furentis
impetum non sustinens • ad lectum accedit
temtat in tenebris caput * ut sentit tonsû
gladio pectus transflgit * nihil in respicien
dum doloré uindic& lucerna adlata simul
adspexit filium • sanctamquç uxoré dor
mientem cubiculo sopita primo que nihil
LES FABLES DE PHEDRE.— III, 10. 39
somno senserat • reprçsentauit in se poenam fa
cinoris * & ferro incubuit • quod credulitas
strinxerat accusatores postolarunt mulieré •
romamque ptraxerunt ad centumuiros •
maligna insontem deprimit suspicio * qd
bona possideat • stant patroni fortiter causa
tuentes innocentis femine • A DIUO AUGUSTO TUNC
V t adiuuaret iuris iurandi • PETJERE IUDICES •
fidem quod ipsos error implicuiss& criminis
qui postquam tenebras distulit calumnie cer
tumque fontem ueritatis repperit • luat in
quit poenas causa libertus mali namque
orbam nato simul & priuatâ uiro * miseran
dam potius * quâ damnandam existimo
quod si damnanda pscrutatus crimina •
pater familie ess& • si mendacium subtiliter
limasse a radicibus non euertiss& scelere
funesto domum • nihil spernat auris nec
tamen credat statim quandoquidem &
40 LES FABLES DE PHÈDRE.— III, 10-12.
illi peccant quos minime putes • & qui non
peccant * inpugnantur fraudibus hoc ammo
nere simplices etiam potest • opinione alterius
ne quis ponder& * ambitio namque dissidens
mortalium aut gratie subscribit aut odio
suo erit ille notus quem p te cognoueris • hec
exsecutus sum propterea pluribus breui
tate nimia qm quosdam ofîèndimus •
EUNUCHUS AD IMPROBUM ■
J_junuchus litigabat • cum quodam inprobo *
cui super obscena dicta * & petulans iurgi
um • damnû insectatus * é • amissi corporis *
en ait • hoc unû • ë * cur laborem ualidius •
integritatis testes * quia desunt mihi • sed quid
fortune stulte delectam arguis • id demû
est homini turpe quod meruit pati *
PULLUS AD MARGAR1TAM •
An sterquilinio pullus gallinacius • dû querit
escam • margaritam repperit • iaces indig
IK
A
LES FABLES DE PHÈDRE. — III, 12-13. 41
no * quanta res inquit loco • hoc si quis pre
tii cupidus uidiss& tui * olim redisses ad
splendorem maximû * ego qui te inueni po
tior cui multo é cibus nec tibi prodesse nec
mihi quicquam potes * Hoc illis narro qui
me non intellegurt • APES ET FUCI • UESPA IUDICE
pes in alia quercu fècerunt fauos • hos fuci in
ertes esse dicebant suos * lis ad forum deducta • é •
uespa iudice * que genus utrumque noss&
cum pulcherrime legem duabus hanc ppo
suit partibus • non inconueniens corpus &
par est color • in dubium plane * res ut meri
to uenerit • sed ne religio pecc& inprudens
mea * aluos accipite • & ceris opus infundi
te • ut ex sapore mellis • & forma fàui • de
quibus nunc agitur • auctor horum appa
reat • fuci récusant apibus condicio plac& •
tune illa talé sustulit sententiâ • aptu * é *
quis non possit * aut quis fècerit • quapropt
42 LES FABLES DE PHEDRE. — 111, 13-15.
apibus fructum resiituo suum • hanc prçte
rissem fabula silentio si pactâ fuci * non re
cusassent fidem • DE LUSU • ET SEUERITATE
.tuerorum in turba quidam ludentë • atticus*
esopum nucibus * cum uidissôc restitit • & qua
si delerum risit * quod sensit simul derisor
potius • quam deridendus senex arcum re
tensum posuit in média uia ' heus inquit
sapiens expedi quid fècerim • concurrit
populus * ille se torqu& diu • nec question is
posite causam intellegit • Nouissime succum
bit * tum uictor • aesopus cito rumpes arcum *
semp si tensum habueris * at si laxaris eu
uoles erit utilis ' sic lusus animo debent ali
quando dari • ad cogitandum melior
ut redeat tibi • CANIS • AD AGNUM-
Anter cape lias agno ballanti canis * stulte
inquit erras • non est hec mater tua • oues
que segregatas ostendit procul • non illâ
[£LES FABLES DE PHÈDRE. — III, 15-1G. 43
i
quçro * quç cum libitum est concipit * dein
de portât onus ignotum certis mensibus *
nouissime prolapsam efïundit sarcinam •
uerum illam quç me nutrit admoto ubere •
fraudatque natos lacté ne desit mihi * ta
men illa est potior que te peperit • Non ita
est * unde illa sciuit niger * an albus nascerer •
âge porro fècisset • cum crearer mascuius *
beneficium magnum sane natale dédit •
ut spectarem lanium in horas singulas eu
ius potestas nulla in gygnendo fuit cur hac
sit potior • quç iaceniis miserita est • dulcem
que sponte prçstat beniuolentiam facit pa
rentes bonitas non nécessitas * his démons
trare uoiuil auctor uersibus obsistere
homines legimus meritis capi •
CICADA ET NOCTUA •
llumanitati qui se non accômodat pleriï
que poenas oppetit supbiç cicada acerbu
44 LES FABLES DE PHÈDRE. — III, 16-17.
noctuae conuiciû fàciebai solitae uictum in
tenebris quçrere cauoque ramo capere sorti
num interdiu rogata • ë • ut tacer& multo ua
lidius clamare coepit • rursus admota prece •
accensa magis • é • noctua ut uidit sibi nullû
esse auxiliû & uerba contemni sua • hac é ad
gressa garrulam fàllatia dormire quia me
non sinunt cantus tui * sonare cithara quos
putes apoilinis potare é animus nectar qd
pailas mihi nup donauit • si non fàstidis ueni
una bibamus illa que ardebat siti simul cog
nouit uocem laudari suam cupide aduolauit *
noctua egressa cauo trépidante consectata
é • & leto dédit sic uiua quod negarat tribuit
mortua • ARBORES IN DEORU TUTELA •
V>/lim quas ueilent esse in tutela sua diui legert
arbores quercus ioui • & myrtos ueneri pia
cuit poebo laurea pinus cibebe * neptuno po
puius ceisa herculi • minerua* ammirans
LES FABLES DE PHEDRE. — III, 17-18. 45
quare stériles sumerent interrogauit eau
sam dixit iuppiter • honore fructum ne ui
deamur uendere * at me hercule narrauit
quod quis uoluerit • oliua nobis ppt fructus
é gratior tune sic deorû gentiû aique hominû
sator • O nata merito sapiens dicere omnibus
nisi utile é quod facimus stulta é gloria • nihil
agere quod non prosit fabella mon& •
Pauo ad iunone PAUO AD IUNONË DE UOCE SUA
uenit indigne ferens cantus luscini quod sibi
non tribuerit • illum esse cunctis auribus
ammirabilem * se derideri simul ac uoeem
miserit * tune consolandi * graciam dixit •
dea * sed forma uincis * uincis magnitudi
ne * nitor smaragdi • collo prefulget tuo *
pictisque plumis gemmeam caudâ expli
cas quo mihi inquit mutam speciem si uin
cor sono fatorum arbitrio partes sunt
uobis date tibi forma uires aquile * luscinio*
46 LES FABLES DE PHÈDRE. — III, 18-19.
melos * augurium coruo • leua cornici homi
na * omnesque propiis sunt contente uoci
bus noli adfèctare * qiiod tibi non é datum •
delusa ne spes ad querelam reçcidat •
AESOPUS • RP • GARRULO
i\esopus domino solus cum ess& * familia pa
rare cenâ iussus * c * maturius * ignem ergo
querens aliquot lustrâuit domus tandem
quç inuenit ubi lucernâ acceder& • tum
circûeunti fùerat quod iter longius • efFecit
breuius * namq* recta p fbrû coepit redire •
& quidam • é * turba garrulus * esope medio
sole quid tu cum lumine * Hominé inquit quç
ro • & abit fèstinans domû • hoc si molestus
ille ad animum r&tulit • sensit profecto
se hominem non uisû seni • intempestiue
qui occupato adluserit * PHEDRI AUG
LIBERTI • LIBER • III • EXPL • INCIPIT •
LIBER • IIII • ASINUS • ET GALLINA
LES FABLES DE PHEDRE. — IV, 1-2. kl
ui natus • é • infeiix non uitam modo tristem de
currit • uerum post obitum quoque psequitur
illum dura fàti miseria • galli cybebes circum
questus ducere • asinum solebant ba
iulaniem sarcinas • is cum labore & plagis
ess& mortuus • detracta pelle sibi fècerunt
t impana rogati mox a quodam deliciosùo
quidnam fècissent hoc locuti sunt modo * pu
tabat se post mortem securum fore * ecce alie
plage congeruntur monui * POETA •
Aoculare tibi uidetur • & sane leue dum nihil
habemus manu calomo iudimus sed diligen
ter intuere lias nenias quantam subtilis
utilitatem repperies non semp ea sunt
que uidentur despici frons prima muitos
rara mens intellegit quod inferiore condi
dit cura angulo • hoc ne locutus sine mer
cède existimer fabeliâ adiciam • de mus
teia & muribus • Mustela cum annis
àS LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, 2-4.
& se^necta debilis mures ueloces non uale
r& adsequi inuoluit se farina * & obcuro
ioco abiecit neciegenter mus escam pu
tans adsiluit • & côpressus occubuit
neci • alter similiter • deinde périt • &
tertius aliquod uenil saeculis re* terri
tus • qui sepe laqueos • & muscipuia effuge
rat * proculque insidias cernens hostis
callidi . sic ualeas inquit • ut farina es que
iaces • DE UULPE ET UUA •
JTame coacta uulpis aita in uinea uuam ad
petebat summis saliens uiribus * quam tan
gère ut non potuit • discedens ait • nondû
matura é nolo aceruâ sumere • qui face
re que non possunt ucrbis eleuant adscri
bere hoc debebunt exéplû sibi • EQUUS ET APER.
JZjquus sedare solitus quo fùerat sitim •
dum sese aper uolutai turbauit uadum •
hinc orta lis * é sonipes iratus fèro * auxiliû
k
LES FABLES DE PHÈDRE.— IV, A-5. 49
petit hominis quem dorso leuans redit ad hos
tem Ictus * iactis hune telis eques postquam
interfècit sic locutus traditur letor tu lis
se auxiiium me precibus tuis nam predam
cepi & didici quam sis utilis • atq* ita coegit
frenos inuitum pati tum mestus iile * par
ue uindictâ • rei dum quero démens • ser
uitutem repperi • hec iracundos admone
bit fabula • impune pocius laedi quam de
di alteri • POETA
Aius esse in uno sepe quam in turba • boni nar
ratione posteris tradam breui • quidam de
cedens très reliquit filias • unam formosam
& oculis uenantem uiros • at altéra lanificâ
& frugi rusticam * deuotam uino tertiam
& turpissimâ * harû au matrem fecit he
redem senex * sub conditione totam ut for
tunâ tribus equaliter distribuât • sed tali
modo ni data possideant • Aut fruantur
i
50 LES FABLES DE PHEDRE. - IV, 5.
tum simul habere res desierint • quas accepe
rint * Centenèa matri conférant setertia *
• •
athenas rumor implet mater sedula iuris
peritos consulit nemo expedit • quo pacto
si non possideant quod fiierit datum fructû
ue capiant • deinde que tulerint nihil •
quanam ratione conférant pecuniam * post
quam consumta * é * téporis longi mora nec
testamenti potuit sensus colligi * fidem ad
uocauit iure neclecto parens seponit moe
che * uestem mundum muliebrem • iauationem
argenteam • eunuchos • glabros; lanifîcae * a
gellos • pecorra • uillâ • operarios • boues • iumen
ta; & instrumentum rusticum potrici pie
nam antiquis apotecam • cadis domû politâ
& delicatos hortulos • sic destina ta • dare eu
ueil& singuiis 6c adpbarôt populus qui illas
nouerat • AESOPUS
z\esopus média subito in turba constitit • O si
LES FABLES DE PHEDRE.— IV, 5. 51
maner& condito sensus patri quam graui
ter ferr& • quod uoluntatem suam interpta
ri non potuissent attici * rogatus deinde * sol
uit errorem omnium * domum & ornamen
ta cum uenustis ortulis & uina uetera
date * lanifïce rustice • uestem uniones pedi
sequos & cetera * illi adsignate uitam que
luxu trahit agros utiles & peccora eu pasto
ribus donate moechç nulla poterit ppeti
ut moribus quid teneat alienu suis deformis
cultû uend& • ut uinû par& agros abici&
moecha ut ornatum par& • at illa gaudens
pécore & lane dedita quacumq* summae
tradat • luxorie domum sic nulla possidebit *
quod fuerit datum • edictâ matri confèrent
pecuniam * 6c ptio rerum quas uendiderint
singulç * ita quod muitorum fugit inpruden
tiam unius hominis repperit sollertia *
PUGNA MURIU ET MUSTELARU
h.
c
52 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, fi-7.
um uicti mures • mustelarum exerciiu histo
ria quorum in tabernis pingitur • fugerent
& artos circum trepidareiît cauos egre re
cepti tamen euaseruni necem • duces eoru
qui capitibus cornua suis ligarant ut cons
picuum in proelio haberent signû quod
sequerentur milites • haesere in portis sunt
que capti ab hostibus quos immolatos uictor
auidis dentibus capacis • alui mersit tar
tareo specu • quemcumq" populû tristis
euentus pmit periclitatur • magnitudo
^^principum minuta plebis fàcili presidio Iat& •
JL u qui nasute scripta distringis • FEDRUS
mea & hoc iocorum légère fastidis genus par
libeiiu sustine patientia seueritatem fron
lis dum piaco tue * & in coturnis prodit
aesopus nobis utinam ne umquam pelei
nemoris iugo • pinus bipenni concidissôc
thessala • nec ad pfèsse mortis audacem
LES FABLES DE PHEDRE. — IV, 7-8. 53
uiam fabricass& argus opère palladio
ratem inhospitajis prima que ponti sinus
patefecit in pernitiem • graium & barba
rum namque & supbi iug& etate domus
& régna pelie sceie medeae iacent • que
seuum ingenium • uariis inuoluens modis
illic per artus fratris explicuit fugam hic
cçde patris peliadum intfècit manus •
quid tibi uidetur * hoc quoq* insulsum est
ait • falsoque dictû * longe quia uetustior
aegea minos classe pdomuit fréta • iusto
que uindicauit exemplo imperium
quid ergo possum facere tibi lecte reato • si nec
fabella te iuuant nec fubule * noli molestus
esse • omnino litteris • maiorem exhibeant
ne tibi molestiam • Hoc illis dictum est
si qui stultitiam nausiant • & ut putentur
sapere caclu uituperant SERIONS AD FABRO FER
iVlordatiorem qui inpbo dente adpetit • RARIU
54 LES FABLES DE PHEDHE.— IV, 8-10.
Hoc argumento * se describi sentiat • in offici
nam fàbri • uenit uipera • haec cum temtar& •
si qua res ess& cibi • lima momordit • Hla con
tra contumax * quid me inquit stulta • den
te captas ledere omne adsueui ferrû que IN PERI
conrodere CULU SIMUL AC UENIT CALLIDUS UULPIS & CM
iTomo simul ac uenit in magnû pericufû
repperire efFugium alterius quçrit malo •
cum decidissôc uulpis in puteum inscia •
& altiora clauderetur margine * deuenit
hyrcus sitiens in eundem locum simul
rogauit ess& an dulcis liquor & copiosus *
illa fraudem moliens • descende amice •
tanta boni tas • é * aque uoluptas ut satiari
non possit mea • inmisit se barbatus * tum
uulpicula euasit puteo * nixa cclsis cor
nibus hyrcûq* clauso liquit herentem
uado • DE UITIIS • HOMINU
P . 'A
± eras imposuit iuppiter noms duas • propms
LES FABLES DE PHEDRE. — IV, 10- 1 1. 55
repletam uitiis post tergum dedii * alienis
ante pectus suspendit graué • hac re uidere
nostra mala non possumus alii simul delin
quunt * censores sumus • FUR ET LUCERNA •
J_jucernam fur accendit ex ara iouis * ipsumque
côpilauit ad lumen suu • onustus qui sacrile
gio cum disceder& * repente uocé sanctam mi
sit religio malorum quamuis ista fuerint mu
nere mihique inuisa ut non offendar subripi
tamen sceleste spiritu culpam lues olim cum
adscriptus uenerit poena dies sed ne ignis
noster fàcinori preluceat p quem uerendos
excolit pietas deos * ueto esse taie luminis
cômercium itaque hodie nec lucerna de
flâma deû • nec de lucerna fas * é accendi sacru
quod res contineat hoc argumentum utiles
non explicabit • alius quâ qui repperit • signi
ficat primo sepe quos ipse alueris tibi inueni
ri maxime contrarios fatoriï dicto sed puni
56 LES FABLES DE PHEDRE. —IV, 11-13.
ri tempore • secundum ostendit scelera non
ira deum • nouissime interdicit ne cum ma
iefico usum tonus consoti& ullius rei •
MALAS • ESSE DIUITIAS
V>/pes inuisç merito sunt forti uiro quia diues
arca • ueram laudem intercipit • celo recep
tus propter uirtutem hercules • Cum gra
tulantes persalutass& deos uenienti plutone
qui fortune é fiiius auertit oculos causa
quesiuit pater • odi inquit illû quia malis
amicus est simulque obiecto cuncta corrû
pit iucro • DE LEONE REGNANTE
V tilius homini nihif é * quam recte loqui \ pro
banda cunctis est quidem sententia • sed
ad pniciem soI& agi sinceritas • Cum se fè
rarum rege feciss& leo • & aequitatis uell&
famâ consequi a pristina deflexit consu
etudine atque inter illas tenui contentus
cibo sancta incorrupta • iura reddebat fide •
LES FABLES DE PHÈDRE.— IV, 13-16. 57
postquam iauare cepit penitentia * a fictione
ueretri iinguam mulieris adfînitatem • tra
xit inde obscenitas * IDEM *
Xvogauit alter triuadas • & molles mares • que
ratio procréasse exposuit senex • idem
prometheus • auctor uulgi fktilis qui simul
offendit ad fortunam frangitur naturç
partis ueste • quas cefat pudor cum sépara
tim toto fïnxiss& die * aptare mox ut pos
s& corporibus suis * ad cenam é inuitatus ut
subito a liberto ubi inrigatus multo uenas nec
tare sero domû • é * reuersus titubant i pede
tum semisomno corde & errore ebrio *
adplicuit uirginali generi masculo • & mas
culina membra applicuit feminis • ita nunc
libido prauo fruitur gaudio • DE CAREIS BARBATIS
JDarbam capelle cum impetrassent ab ioue*
Hirci merentes indignari coeperunt qd
dignitatem fêmine aequassent suam • sinite
58 LES FABLES DE PHEDRE. — IV, 16-18.
inquii ilias gloria uana frui • & usurpare uestri
ornatum muneris pares dum non sint ueste
fbrtitudinis; Hoc argumentum mon& ut sus
tineas tibi habitu esse similes qui sint uirtu
te impares • DE FORTUNIS HOMINO
V^um de fortunis quidâ quereretur suis : aeso
pus finxit consulandi gratia * uexata seuis
nauis tempestatibus * inter uectorum la
crimas & mortis metum faciem ad serenâ"
subito mutatur dies fèrri secundis tuta coe
pit flatibus • nimiaque nautas hilaritate
extoliere fàctus pericufosis tum gubernator •
sophus • parce gaudere oportet • & sensim que
ri • totam quç uitâ misc& dolor & gaudium
CANES • LEGATOS AD IOUEM •
V^anes iegatos olim misère ad iouem melioris
uitç tempus oratu sue uti sese abriper&
hominû contumeliis * furfbribus sibi conspar
sum quod panem dar& fimoque turpi • ma
LES FABLES DE PHÈDRE.— IV, 18. 59
ximam expièrent famem • Profecti sunt legati
non ceferi pede • dum naribus scrutantur es
cam in stercore citati non respondent • uix tan
dem inuenit eos mercurius & turbatos adtrahit •
tum uero uultum magni ut uiderunt iouis*
totam timentes concacarunt regiam * propulsi
uero fustibus uadunt foras • uetat dimitti mag
nus illos iuppiter mirari sibi legatos non reuer
tiér turpe estimantes aliquod commisum
a suis * post aliquod tempus alios adscribi iubent *
Rumor legatos superiores prodidit * timentes
rursus aliquid ne simile accidat • odore
canibus anum sed multo replent mandant
dimittuntur statim adeunt rogantes adi
tum continuo impétrant consedit geniior
tum deorum maximus quassatque fulm
tremere coepere omnia canes confusus
subito * quod fiierat fragor repente odorem
mixto eu merdis cacant reclamant omnes
60 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, 18-20.
uindicandam iniuriam • Sic é locutus ante
poenam iuppiter* non é legatos régis non
dimittere * nec é difficile poenas cupe im
ponere * sed hoc feretis pro iudicio pmium *
non ueto dimitti uerû cruciari fàme * ne
uentrem continere non possint suum • if li
aut qui miserunt uos tam fiittiles num
quam carebunt hominis contumelia *
ita nunc legatos expectantes posteros*
nouum uenire eu uid& culum olfacit •
SERPENS MISERICORDIA NOCIUA •
ui fèrt malis auxilium post tepus doI& • ge
lu rigentem quidam colubram sustulit sinu
que fouit • contra se ipse misericors * namque
ut refècta é nocuit hominé protinus hanc
alia cum rogar& causam facinoris • respon
dit ne quis discat prodesse improbis •
UULPLS ET DRACO •
V ulpis
Ipis cubile fodiens dum terram eruit *
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, 20. 61
agitque plures altius cuniculos • puenit ad dra
conis * speluncâ ultimam • Custodiebat qui
thesauros abditos hune simul aspexit oro
ut inprudentie • des primum ueneam • dein
de si pulchre uides quâ non conueniens au
rum sit uite meae • Respondeas clementer
quem fructum capis • hoc ex labore quod
ue tantum é premium ut careas somno * &
euum in tenebris exigas • nullum inquit Hle *
a- u
uerû hoc • sommo mihi * ioue adtributum est
ergo nec sumis tibi • nec ulli donas quicquâ
sic fatis plac& • nolo irascaris libère si dixe
ro dis est iratis natus qui é similis tibi • IN A
/"Ybiturus Hluc * quo priores abierunt * UARU
quid mente cçca miserû torques spiritum *
tibi dico auare gaudium heredis tui qui tu
re superos • ipsum te fraudas cibo • qui tristis
audis musicum cithare sonum • quem tibi
arum macérât iocunditas • obsoniorum prae
62 LES FABLES DE PHEDRE. — IV, 20-22.
tia cui gemitum exprimunt qui dum qua
drames aggeras patrimonio * caelum fati
gas sordido .piurio • qui circumcidis omne
inpensam funeris • Iib& inane quid de tu
o facial fucrum • PHAEDRUS
uid iudicare cogitur • libor modo Iic& dissi
mil& • pulchre tamen intellego quicquid
putabit esse dignû memorie • aesopi dic& •
si quid minus adriserit • a me contend&
fictum quouis pignore que uolo refelli iâ
nunc responso meo siue hoc ineptum • siue
laudandum est opus • inuenit ille nostra
pfècit manus • sed exsequamur • coeptum
propositum ordinem * DE SÏMONIDE
JLlomo doctus in se semp diuitias hab& *
simonides * qui scripsit egregium melos •
quo pauptatem sustiner& facilius circumi
re coepit • urbes asie • nobiles • mercede accep
ta laudem uictorû canens • hoc génère questus
S.
LES FABLES DE PHEDKE. — IV, 22. 63
postquam locuples factum é uenire in pa
triam uoluit • cursu pelagi • erat autem
natus ut aiunt • in schia insula • ascendit
nauem quam tempestas horrida simul &
uetustas medio dissoluit mari • hii zonas *
illi res ptiosas colligunt • subsidium uite
quidam curiosior * simonide tu ex opibus
nihil sumis tuis * mecum inquit mea sunt
cuncta * tune pauci enatant • Quia plures
onere degrauati perierant • predones adsunt •
rapiunt quod quisq* extulit nudo relin
quunt forte clazomene prope * natiqua fuit
urbs • quam petierunt naufragi • hic littera
rum quidam studio deditus • simonidis qui
sepe verus • legerat • eratque absentis admi
rator maximus sermone ab ipso cognitum
cupidissime ad se recepit ueste nûmis fami
lia • hominem exornauit ceteri tabulam
r u
suam pongnt rogantes uictum quos casu *
64 LES FABLES DE PHEDRE. — IV, 22-24.
obuius * simonides ut uidit dixit inquit
mea mecum esse cuncta uos quod rapuistis
périt • MONS PARTURIENS •
IVlons parturibat gemitus inmanes ciens
eratque in terris maxima expectatio • qct
ille parer& • at ille murem peperit • Hoc
scriptum est tibi qui magna eu minaris ex
tricas nihil • FORMICA ET MUSCA
l^lihil agere quod non prosit fàbella indicat
Formica & musca contendebant acriter •
que pfuris ess& musca * sic coepit prior con
fèrri nostris tu potes te laudibus ubi im
molatur exta pregusto deum moror inter
aras templa plustro omnia in capite régis se
deo * eu uisû est mihi • & matronarum casta
delibo oscula • laboro nihil atque optimis re
bus fruor * quid horum simile tibi contingit
rustica • é gloriosus sane conuictus deum •
sed il la qui inuitatur non qui inuisus est
Q- 1 1 1 1 -
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, 24-25. 65
reges commemoraslôc matronarum oscula*
Ego granum in hiemé cum studiose congero*
te circa murum uideo pasci stercore aras
fréquentas nempe abigeris • quo uenis nihil
Iaboras * ideo cum opus • é • nihil habes • sup etiâ
iactas tegere quod debes pudor aestate m
e Iacessis * Cum bruma • é • siles mori contrac
tam cum le cogunt frigora* Me copiosa re
cipit incolomem domus satis profecto r&
tudi superbiam • Fabella talis hominum
discernit notas eorum qui se falsis ornant
laudibus & quorum uirtus exib& soli
dum decus PORTA-
uantum ualerent inter homines litterae *
dixi * superius • quantus nunc illis honos •
a superis sit tributus * et tradam memorie
simonides * idem ille de quo retuli • uictoris
Jaudem cuidam picte ut scriber& • Certo
conduxit praetio • secretum petit • exigua
5
66 LES FABLES DE PHEDRE.— IV. 25.
cum frenar& materia impetum • usus poe
te moris • é licentia atq* inter posuit gémi
na laede sidéra • auctoritatem similis re
v
ferens gloriae • opus adprobabit sed mer
cedis tertiam accepit partem eu reliquâ
poscer& ilfi inquit reddent • quorum sunt
laudes due • uerum ut ne irate te dimissû
sentiam ad cenam mihi promitie cogna
tos uolo hodie inuitare quorum es in nume
ro mihi fraudatus quamuis & dolens iniu
ria * ne maie dimissam gratiam • corrumpe
ret * promisit rediit • hora dicta recubuit •
splendebat hilare poculis conuiuium mag
no apparatu • leta resonabat domus • re
pente cum duo iuuenes sparsi puluere su
dore multo * diffluentes corpora • humanâ
supra formam cuidam seruolo * mandant
ut ad se prouoeent simonidem * illius inter
esse ne faciat moram unum promouerat
LES FABLES DE PHEDBE.— IV, 25-2G. 67
uix pedem triclino • homo pturbatus excitât
simonidem * ruina camare subito oppres
sit ceteros * nec ulli iuuenes sunt repperti
ad ianuam • ut é uulgatus ordo narrate
u
rei * omnes scierunt nommum praesentia *
uati dédisse uitâ mercedis loco * IDEM POETA
k3upsunt mihi que scribâ * sed parco sciens pri
mum esse tibi ne uidear • moïestior • destrin
git quem multarum rerum uarietas • dein
si quis eadem forte conare uelit habere ut
possit aliquid operis residui * quamuis na
ture tanta abundet copia Iabori s faber
ut desit non fabro labor • breuitatis nos
tre mium ut reddas peto * quod es pollici
tus exibe uocis fidem nam uita morti pro
prior est cotidie • Et hoc minus ueni& ad
me muneris quo plus consumet • temporis di
latio • s' cito rem pages usus fi& longior • fru
ar diutius si céleri us coepero • languentis ae
68 LES FABLES DE PHEDRE.— IV, 26.
ui dum sunt aliquae reliquie auxilio locus
est ofim senio debilem frustra adiuuare bo
nitas nitetur tua • Cum iam desiderôc esse
beneficio utilius • & mors uicina flagitabit
debitum stultum admouere tibi preceps
exis procliuis ultro cum sit misericordia
sepe impetrauit ueniam confèssus reus quan
to innocenti iustius deb& dari tuae sunt par
tes fuerunt aliorum dein simili gyro uenient
aliorum prius uices décerne • quod religio qd
patitur fides • & gratulari me tacere iudici
o tuo excedit an i mus quem proposuit
terminum, sed difficulter continetur spiri
• •
tus integritatis qui sincerç conscius a noxi
orum premitur insolentis * qui sint requi
res apparebunt tempore * Ego quondam
legi quam pueri sententiam palam mut
tire plebeio periculum est dum sanitas
constabit pulchre memini POETA AD PARTICU
LONË
c
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, 27-28. 09
um destinassem terminum operis habere
in hoc ut aliis ess& materie satis • consilium
tacito corde damnaui • nam si quis talis etiâ
est tituli quo pacto damnabit • quidnam
omiserim ut illum ipsum cupiam famé tra
dere sua cuique cum sit animi cogitatio •
coforque prior ergo non leuitas mihi sed
certa ratio * Causam scribendi dédit
quare
particula quoniam caperis fàbulae • Quas
aesopias non esopi nomino quasi paucas ille
ostendit • Ego plures dissero • Usu uetusto
génère • sed rébus nouis • Quartum libellum
dum uarie pièges hune obtraectare si uol&
malignitas • imitari dum non possit obtrect&
Iic& mihi parta laus • é quod tu • quod similes
tui • ufas in chartas uerba transferetis mea *
dignumque Ionga iudicatis memoria
in litterarum pfausu ire desidero * IDI- POETA *
jfYesopi nomen sicubi interposuero cui reddi iam
70 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, 28-29.
pridem quidquic debui auctoritatis esse
scito gratia ut quidam artifices nro faciurt
seculo qui pretium operibus maius inueni
unt • nouo si marmori adscripserunt praxi
telen suo detrito myronem argento fabule
exaudiant • adeo fiigate plus uetustis fàu& *
inuidia mordax quâ bonis psentibus sed iam
ad fabeliam talis exempli fèror DEMETRI
US REX ET MENANDER POETA •
.L/emetrius qui dictus phalereus • athenas oc
cupauit imperio improbo ut mos • é * uulgi pas
sim & certatim ruit • féliciter subclarhmant
ipsi principes illam osculaniur qua sunt
oppressi manu tacite gementes triste fortu
ne uicem quin etiam résides & sequentes oti
um ni defuisse noceat repetunt ultimi • in
quis menander " nobilis comoediis quas ipsû
.ad.
ignorans legerat • Demetrius • & • miratus
fucrat ingenium uiri * Unguento dilibutus
LES FABLES DE PHEDRE.— IV, 29-31. 71
ucstitu afluens • ueniebat gresso delicato
& languido * Hune ubi tyrannus uidit ex
tremo agmine quisnam cinedus il le in cons
pectu meo aud& uenire * Responderunt pro
ximi hic é menander scriptor mutatus sta
tim • f & uindicabit sese forti dextera * latrone
occiso timidus accurrit cornes • stringitque
gladium deinde reiecta penula cedo inquit
illum iam curabo sentiat quos adtemtarit
tune qui depugnauerat uellem istis uerbis
saltem adiuuisses modo constantior fiiissem
uera existimans • nunc conde ferrum * & lin
guam pariter futile ut possis alios * ignorantes
fallere * Ego qui sum expertus quantis fugias
uiribus * Scio quid uirtuti non sit credendû
tue * Mi adsignari deb& * hec narratio * qui
re secunda fortis est dubia fugax • CALUUS ET
alui momordit musca nudatum caput • MUSCA •
quam opprimere captans • alapam sibi duxit
72 LES FABLES DE PHÈDRE.— IV, 31-32.
grauem • Tune Hla inridens punctum uolu
cris paruule uoïuisti morte ulcisci • quid fa
cies tibi iniurie quia dederis contumeliâ *
Respondit mecum facile redeo in gratiam
quia non fuisse mentem Iaedendi scio •
sed te contemsi generis animal improbum •
que delectaris bibere humanum sanguine •
optem necare uel maiore incômodo * Hoc ar
gumento ueniam dari doc& * qui casu peccat *
quâ qui consilio é nocens illû esse quâuis dig
nu poena iudico • ASINI ET PoRCELLI
uidam immoIass& uerrem cum sancto her
culi * qui pro salute uotum debebat sua •
Asello iussit reliquias poni hordei • quas
aspernatus ille sic locutus • é * libenter
tuum prorsus adpeterem cibum • nisi
qui nutritus illo est • iugulatus for& •
Huius respectu fabule • deterritus periculo
sum semp uitaui lucrum * sed dicis qui ra
LES FABLES DE PHEDRE.— IV, 32-33. 73
puere diuitias habent • numeremus agedum
qui deprehensi perierunt * maioré turbam
punitorum repperies paucis temeritas bo
no é multis malo'SGURRA RUSTICUS •
X aruo fauore laui mortales soient & pro iu
dicio dum stant erroris sui ad penitendû
rébus manifestis agi facturus ludos quidâ
diues nobilis proposito cunctos inuitauit p
mio quâ quisq* possit ut nouitatem ostende
ret uenere artifices laudis ad certamina
quos inter scurra notus urbano sale habere
dixit se genus spectaculi quod in theatro
numquam prolatum for& • dispsus rumor
ciuitatem concitat paulo ante uacuam
turbam deficiunt loca in scena uero post
quam solus constitit sine apparatu nullis ad
iutoribus silentium ipsa fecit expectatio ille
in sinum repente dimisit caput & sic por
celli uocem est imitatus sua uerum ut subée
74 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, 33.
pallio contenderef et excuti iuberent quo facto si
mul nihil est reptum multis onerant lancibus
hominemque plausu prosecuntur maximo *
hoc uidit fieri rusticus non me hercule me uin
cet inquit & statim professus est idem factu
rum melius se post tridie fit turba maior iam
fauore mentes tenet • et derisuros non expec
taturos sit & uterque prodit scurra digrun
nit prior mouetque plausus et cfamores sus
citât • tune simulans sese uestimentis rus
ticis porcelfum obtegere quod faciebat sci
licet sed in priore quia nihil compererat
latens perueilit aurem uero quem celaue
\dolore . . ,
rat & cum uoeem naturae exprimit ad
clamât populus scurra multo similius
imitatum et cogit rusticum trudi foras •
at iile proferôc ipsum porcellum e sino tur
pemque aperto pignore errorem probans *
enjhic déclarât quales sitis iudices * POETA
A
LES FABLES DE PHEDRE. — IV, 34-36. 75
dhuc supersunt multa quç possim AD PARTICULONE
loqui 6c copiosa abundai rerum uarietas sed
temperate suaues sunt argutie • Inmodica
ofïèndunt quare uir sanctissime particulo *
artis nomen uifturum meis latinis dum
manebit ptium litteris sinon ingenium
certe breuitatem adprobat quç cômendari
tanto deb& iustius quanto poetae sunt mo
lesti ualidius- CALUUS ET QUIDAM PILIS DEFECTUS
Anuenit caluus forte in triuio pectinem •
accessit alter aeque defectus pilis * heia inquit
commune quodcumq* é lucri • ostendit
ille predam & adiecit simul superum uo
lu mas fauit • sed fato inuido carbonem ut
aiunt p thesauro inuenimus * que spes
delusit * huic querele conuenit • PCAX * TI
V bi uanus animus aura captus friuola abri BICEN •
puit insolentem sibi fiduciam • facile ad de
risum & stulta leuitas ducitur * Princeps
76 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, 36.
tibicen * notior paulo fuit operam bathyl
lo solitus in chena dare is forte ludis non sa
tis memini quibus dum pecma rapitur con
cidit casu graui nec opia sed sinistram fre
git tibiam duas eu dextras maluiss& per
dere * inter manus sublatus & multum
gemens domû refertur aliquod menses
transent ad sanitaté dum uenit curatio *
ut spectatorum mos * é & lepidû genus
desiderari coepit cuius flatibus solebat
exe i tari saltantis uigor erat facturus
ludos quidam nobilis & incipiebat princeps
abduci reû * ingredi a se reducit ptio preci
bus ut tantummodo ipso ludorum osten
der& sese die qui simul aduenit rumor
de tibicine * frem& in theatro quidam
adnVmant mortuû quidâ in conspec
tum pditurum sine mora auleo miso
deuolutis tronitribus • Dii sunt locuti
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV, 36-37. 77
more translaticio tune chorus ignotû mo
u * r
re dicto canticû inposuit cuius haec fuit
sentent ia * laetare incolomis roma saluo
principe * in plausus consurrectû é iactat
basia tybicen gratulari fautores putat •
equester ordo stultû errorem intellegit
magnoque risu canticum repeti iub& *
iteratur ilfyd homo meus se in pufpito
totum prosternit plaudit inludens eques
rogare populus hune coronam estimât
ut uero cuneis notuit res omnibus prin
ceps legato crure niuea fascia niueisque tu
nicis niueis etiam calceis supbiens honorem
uidit diuine domus ab uniuersis capite é
protusus" foras • TEMPUS •
V^ursu uolucri pendens in nouacula * caluus
comosa fronte nudo corpore quem si occupa
ris teneas elapsum • semel non ipse possit iup
piter reprehendere occasionem rerum sig
78 LES FABLES DE PHEDRE. — IV, 37-39.
nificat breuem effectus impedirôc • ne seg
nis mora * finxere antiqui talem effigiem
temporis • TAURUS • ET UITULUS
i\ngusto in aditu taurus luctans cornibus
cum uix intrare poss& ad psepia * monstra
bat uitulus quo se pacto plecterôc • tace in
quit ante hoc noui quam natus es *
Qui doctioré emendat sibi dici put& *
CANIS • ET SERUUS • ET UENATOR
i\duersus omnes fortes & ueloces feras * canis
dum domino semp feciss& satis languere
coepit annis ingrabantibus aliquando
obiectus hispidi pugne suis adripuit
aurem sed cariosis dentibus prçdam dimi
sit * Hic tune uenator dolens * canem ob
iurgabat cui senex contra latrans * non te
destituit animus sed uires meae * Quod fui
mus taudas * iam dânas qd sumus • Hoc cur
fllite * scripserim pulchrae uides •
LES FABLES DE PHÈDRE
TEXTE COURANT
LIMR FABULARUM '.
FEDRI AUGUSTI LIBERTI LIB[fi/l] FABULARU[Af]w.
Aesopus auctor quam materiam^ repperit,
Hanc ego polivi versibus senariis.
Duplex libelli mos (4) est : quod risum movet
Et quod prudentis vitam consilio monet.
Galumniari si quis autem voluerit,
Quod arbores loquantur, non tantum ferae,
Fictis jocari nos meminerit fabulis.
I. — LUPUS ET AGNUS.
Ad rivum eundem lupus et agnus vénérant
Siti conpulsi ; superior stabat lupus
Longeque inferior agnus. Tune face improba
Latro incitatus jurgii causam intulit.
«rQuur, imquitW, turbulentam inihi fecisti
(l) Au haut de la page est écrit, de la
même main que l'ensemble du manuscrit,
le mot Ile, dont j'ignore la valeur. Un 0,
d'une encre plus noire, a été ajouté; c'est
sans doute la cote ancienne du manuscrit.
Le litre Liber fabularum, en capitales
rustiques, a été également ajouté après
coup.
{i) L encre étant très pâle, on ne dis-
tingue pas l'abréviation er de liber, ni
celle qui devrait tenir lieu de m dans
fabularum.
(S) Les mots Aesopus auctor quam mate-
riam sont en petites capitales.
(4) La lettre m de mos a été ajoutée
après coup par le reviseur.
(5) Il semble qu'on ait voulu corriger
imquit en inquit; le dernier jambage de
la lettre m a subi im commencement de
grattage.
6
82 LES FABLES DE PHEDRE. — I.
Aquam bibenti ? d Laniger contra timens :
ce Qui possum, quaeso, facere quod queris, lupe?
A te decurrit ad meos haustus liquor. r>
Repulsus ille veritatis viribus :
10 <r Ante hos sex menses, ait, maledixisti mihi.-n
Respondit agnus : «rEquidem natus non eram.»
— cr Pater, hercle! tuus, inquit, maledixit mihi.*
Atque ita correptum lacérât injusta nece.
Haec propter illos scripta est homines fabula
i5 Qui fictis causis innocentes opprimunt.
II. — RANE REGEJtf PETIERUNT.
Athenae cum florerent aequis legibus,
Procax libertas civitatero miscuit
Frenumque sol vit pristinum licentia.
Hic conspiratis factionum partibus
5 Arcem tyrannus occupât Pisistratus.
Cum tristem servitutem fièrent Attici
(Non quia crudelis ille, sed quoniam gravis
Omnino insuetis) onus easet W coepissent queri W,
Aesopus talem tum fabellam retulit.
io Ranoe vagantes liberis paludibus
Clamore magno regem petiere W a Jove ,
Qui dissolutos mores ut compesceret.
Pater deorum risit atque illis dédit
Parvum tigillum, missum quod subito vadi
i5 Motu sonoque terruit pavidum genus.
(l) Il semble que primitivement il y ait (1) Lï de queri a été ajouté après coup
eu dans le manuscrit tonus et coepissent. par le reviseur.
Le reviseur a corrige et par êet, qui si- (S) De même, Vi de petiere. M. Berger
gnifie esset. M. Berger de Xivrey n'a pas de Xivrey a rejeté la bonne leçon en
compris ainsi la correction. note.
LES FABLES DE PHÈDRE.— I. 83
Hoc mersuro limo cum jaceret diutius ,
Forte una tacite W profert e stagno caput
Et explorato rege cunctas evocat.
Me timoré posito certatim adnatant
90 Lignumqui super turba petulans insilit.
Quod cum inquinassent omni contumelia ,
Alium rogantes (2) regem misère ad Jovem ,
Inutilis quoniam esset qui fuerat datus.
Tum misit illïs hydrum , qui dente aspero
a5 Corripere coepit singulas. Frustra necew
Fugitant inertes , vocem praecludit metus.
Furtim igitur dant Mercurio mandata ad Jovem
Adflictis ut succurrat. Tune contra deus :
aQuia noluistis vestrum ferre, inquit^, bonum,
3o Malum perferte. v — erVos quoque, cives, ait,
Hoc sustinete, majus ne veniat malum. »
III. — GRAGULUS SUPERBUS ET PAVO.
Ne gloriari libeat alienis bonis
Suoque potius habitu vitam degere,
Aesopus nobis hoc exemplum prodidit.
Tumens inani gragulus superbia
5 Pennas pavoni quae deciderant sustulit
Seque exornavit. Deinde contemnens. suos ,
Inmiscuit se pavonum formoso gregi.
Mi impudenti pennas eripiunt avi
Fugantque rostris. Maie mulcatus gragulus
io Redire merens coepit ad proprium genus;
(â) D'abord le scribe avait écrit tacete; (3) H y avait d'abord inquid; la boucle
il a corrige en tacite, du d a été* grattée et la haste surmontée
(,) On a gratté les lettres gan de ro* d'un trait horizontal; d'où la correction
gangantes, qui se trouvaient re'pe'te'es, inquit,
G.
84 LES FABLES DE PHEDRE. — I.
A quo repulsus tristem sustinuit noticiawW.
Tum quidam ex illïs quos prius despexerat :
<r Contentus nos/ris si fuisses sedibus
Et quod natura dederat voluisses pati ,
i5 Nec illam expertus esses ( 2) contumeliam,
Nec hanc repulsaro tua sentiret calamitas. *
IV. — CANIS PER FLUVIUM CARNEM FERENS.
Amittit merito proprium qui alienum adpeiit.
Canis per flumi/i carnem dum ferret natans,
Lympharum in speculo vidit simulacrum suum,
Aliamque praedaro ab alio ferri putans
5 Eripere voluit; veruw decepta aviditas
Et quet» tenebat ore dimisit cibum
Nec quem petebat adeo potuit attingere.
V. — VACCA ET CAPELLA, OVIS ET LEO.
Numquam est fidelis cum potente societas ;
Testatur haec fabella propositum meum.
Vacca et capella et patiens ovis injuriae
Socii fuere cum leone in saltibus.
5 Hi cum coepissent cervum vasti corporis.
Sic est locutus, p t artibus factis, leo : .
cr Ego primam tollo , nominor quia leo ;
Secundam, quia sum fortis, tribuetis mihi;
Tum , quia plus valeo , me sequetur tertia ;
io Malo adficietur si quis quartam tetigerit. *n
Sic totam predam sola improbitas abstulit.
(l) Il y a eu d'abord ttotà; le reviseur a (,) D y a eu primitivement exper esses ;
corrige en noticiâ et non notùiam, comme le copiste a ajoute au-dessus les lettres
le dit M. Berger de Xivrey à la note 5. tus.
LES FABLES DE PHEDRE.— I. 85
VI. — RANE AD SOLEJIf.
Vicini furis célèbres vidit nuptias
Aesopus et continuo narrare incipit :
Uxorem quondam Solem velle^ ducere,
Clamorem rane sustulere ad sidéra.
Gumvitio W permotus quaerit Jupiter
Gausam quaereiae < 3) . Quedam tum stagni incoia M :
crNunc, inquit, omues unus exurit lacus
Gogetque miseras arida sede emori.
Quidnam futurum est, si crearet liberos?*
VIL — VULPIS AD PERSONAM TRAGICAM.
Personam tragicam forte vulpis viderat :
<rO quanta species, inquit, cerebrum non habetU
Hoc illis die tu m est quibus honorem et gloriam
Fortuna tribuit, sensum communem abstulit.
VIII. — LUPUS ET GRUIS.
Qui pretium meriti ab inprobis desiderat,
Bis peccat, primum quoniam dignos adjuvat,
Inpune abire deinde quia jam non potest.
Os devoratum fauce cum hereret iupi ,
5 Magno dolore victus coepit singulos
Inlicere precio ut iliud extraherent malum.
(l) 11 y avait d'abord sol cum veilet; le (3) Il y avait d'abord quaerere; le ro
reviseur a corrigé en solem telle. viseur a corrigé en quaerele.
(J) Il y a eu d'abord camvitio; le scribe (4) Au-dessus (ï incola le réviseur a ajouté
a remplacé l'a par un u, mais il a négligé habi, qui est le commencement, sinon
d'ouvrir par le haut l'ancienne lettre a. d'une correction, au moins d'une glose.
86 LES FABLES DE PHÈDRE.— I.
Tandem persuasa est jurejurando gruis,
Guleque credens colli longitudinem,
Periculosam fecit medicinam lupo.
i o Pro quo cum factu flagitaret premium :
rr Ingrat a es, inquit, ore quoe nostro caput
Incolome abstuleris et mercedem postulas. »
IX. — PASSER AD LEPOREAf COffSILIATOR.
Sibi non cavere et aliis consilium M dare
Stultum esse paucis ostendamus versibus.
Oppressum ab aquila , fletus sedens W graves
Leporem objurgabat passer : <r Ubi pernicitas
5 Nota, inquit, illa est? Quid ita cessarunt pedes?»
Dum loquitur, ipsum accipiter necopinum rapit
Questuque vano clamitantem interficit.
Lepus semianimus mortis in solatio :
«Qui modo securus nostra inridebas mala,
io Simili querela fata déploras tua."
X. — LUPUS ET VULP1S JUDICE SIMIO.
Quicumque turpi fraude semel innotuit,
Etiamsi verum dicit, amittit fidem.
Hoc adtestatur brevis Aesopi fabula.
Lupus arguebat vulpem forti crimine;
5 Negabat illa se esse culpae proximam.
Tune judex inter illos sedit simius.
Uterque causam cum pérorassent suam,
Dixisse fertur simius M sentiam :
{1) Le scribe avait écrit conlium; le peut l'appeler de ce nom, est due au
reviseur a corrigé en consilium. reviseur.
(t) La correction fletus sedens, si on (3) Le reviseur a corrigé semius en simius
LES FABLES DE PHÈDRE. — I. 87
<rTu non videris perdidisse quod petis;
io Te credo subripuisse qtiod pulchre negas. -n
XL — ASINUS ET LEO VENANTES.
Virtutis expers verbis jactans gloriam
Ignotos fallit, notis est derisui.
Venari asello comité cum veliet leo ,
Gontexit illum frutice et admonuit simul
5 Ut insueta voce terreret feras ,
Fugientes ipse ut exciperet. Hic auriculas
Glamorem subito W tollit totis viribu*
Novoque turbat bestias miraculo.
Que dum patentes exitus notos petunt,
io Leonis adficiuntur horrendo iinpetu.
Qui postquam caede fessus, asinum evocat
Jubetque vocem premerc. Tune iiïe insolens :
crQualisl 2 ) tibi videtur opéra vocis rneae?^
— (t Insignis, inquit, sic ut, nisi nossem tuum
i5 Animum genusque, simili fuissem in metu. *
XIL — CERVUS AD FONTEM.
Laudatis utiliora quae contemseris W
Sepe inveniri haec erit narratio.
Ad fontero cervus cum bibisset restitit
Et in liquore vidit efligiem suam.
5 Ibi dum ramosa mirans laudat cornua
Crurumqui nimiam tenuitatem vitupérât,
(l) 11 y avait primitivement clamor et (,) La première leçon citait quales; le
subito; le reviseur a ex ponctué le t de et reviseur Ta corrigée en qualis.
et nus le signe d'abréviation au-dessus de (3) Le scribe avait écrit que teinseiis;
ïe, ce qui donne clamorem subito. le reviseur a complété le mol contemseris.
88 . LES FABLES DE PHÈDRE. — I.
Venantum subito vocibus conterritus
Per campum fugere coepit et cursu levi
Canes elusit. Silva tuin excepit ferum,
10 In qua retentis impeditus cornibus
Lacerari coepit morsibus sévis canum.
Tune moriens vocem hanc edidisse dicitur :
irOrae infelicem ! qui nunc demum intellego
Ut illa mihi quatum^ profuerint qu«e despexeram,
i5 Et que ( 2 ) laudaram quantum luctus habuerint. <»
XIII. — VULPIS ET CORVUS.
Qui se laudari gaudet verbis subdolis
Fere dat poenas turpi penitentia.
Gum de fenestra corvus raptum caseum
Gomesse vellet ceisa residens arbore ,
5 Vulpis hune vidit , dehinc sic coepit loqui :
«rO qui tuarum, corve, pennarum est nitor!
Quantum decoris corpore et vultu geris !
Si vocem haberes, nulla prior^ aies foret, v
At ille stultus dum vult vocem ostendere,
io Emisit ore caseum, quem celeriter
Dolosa vulpis avidis rapuit dentibus.
Tum demum ingemuit corvi deceptus stupor.
Hac re probatur quantum ingenium valet;
Virtute semper praevalet sapientia.
XIV. — EX SUTORE MED1CUS.
Malus cum sutor inopia deperditus
Medicinam ignoto facere coepisset loco
(0
11 y avait d'abord quam; le reviseur (1) Le reviseur a corrigé qui en que.
a deux fois exponctué la lettre m et ajouté (S) L'i de prior a été ajouté après coup
au-dessus les lettres tû. • par le scribe.
LES FABLES DE PHEDRE.— I. 89
Et venditaret falso anthidotum nomine,
Verbosis adquesivit sibi fa main strofis.
5 Hic cum jaceret morbo confectus gravi
Rex urbis, ejus experiendi gratia
Scyphum poposcit : fusa deinde W simulans aqua
Miscere anthidoto illius se toxicum ,
Bibere jussit ipsum, posito premio.
10 Timoré mortis ille tum confessus est
Non artis ulla medicum se prudentia,
Verum stupore vulgi factum nobilem.
Rex advocata contione haec addidit :
pt Quante putatis esse vos dementioe
i5 Qui capita vetfra non dubitatis credere
Cui calcandos nemo commisit pedes?»
Hoc pertinere vere ad illos dixeriui
Quorum stultitiae questus inprudentia est.
XV. — ASINUS AD SENEM PASTOREM.
In principatu commutando civium sepius
Nihil prêter domini mores mutant pauperes.
Id esse verum parva haec fabella indicat.
Asellum in prato timidus pascebat senex (2) .
5 Is hostium clamore subito territus
Suadebat asino fugere, ne possent capi.
At ille lentus : «Queso, num binas inihi
Glitellas inpositurum victorem putas ? -n
Senex negavit. <r Ergo quid refert mea
io Cui serviam, clitellas dum portem meas?»
(1) Le scribe avait écrit dein; le reviseur a ajouté de au-dessus de la ligne.
{t) Les lettres ex de senex ont été récrites par le reviseur.
I
90 LES FABLES DE PHÈDRE. — !..
XVI. — OVIS, CERVUS ET LUPUS.
Fraudator homines cum avocat sponsore improbo,
Non rein expedire, sed mala videre expedit.
Ovem rogabat cervus modium tritici
Lupo sponsore. At illa praemetuens dolum :
«Rapere atquae abire sempir adsuevit lupus,
Tum de conspectu fugere veloci impetu ,
Ubi vos requiram , cum dies advenerit ? i>
XVII. — OVIS, CANIS ET LUPUS.
Soient mendaces luere poenas maleficii.
Galumniator ab ove cum peteret canis
Quem cummendasse panem sese contenderet,
Lupus citatus testis non unum modo
5 Deberi dixit, verum adfirmavit decem.
Ovis damnata falso testimonio
i Quod non debebat solvit. Post paucos dies
Ovis jacentem in fovea conspexit lupum :
trHaec, inquit, merces fraudis a superis datur.-n
j XVIII. — MULIER PARTURIENS.
Nemo libenter recolit qui lesit locum.
Instante partu mulier peractis mensibus ,
Humo jacebat flebiles gemitus ciens.
Vir est hortatus corpus lecto reciperet,
5 Onus naturae melius quo deponeret.
cr Minime, inquit, illo posse confido loco
Malumfiniri quo conceptum^ est initio. ■»
(1) II y a eu d'abord conceptus.
LES FABLES DE PHEDRE. — I. 91
XIX. — CANIS PARTURIENS.
Habent W insidias hommes blanditiae mali :
Quas ut vitemus versus subjecti monent.
Ganis parturiens cum rogasset alteram
Ut fetum in ejus tugurio deponeret ,
5 Facile impetravit; deinde reposcenti locum
Preces admonuit, tempus exorans brève,
Dum firmiores catulos posset ducere.
Hoc quoqtti consumto flagitare validius
Cubile coepit illa. a Si mihi et turbe meae
10 Par, inquit, esse potueris, cedam loco. *
XX. — CANES FAMILICL
Stultum consilium non modo effectu caret,
Sed ad peniiciem quoque mortales devocat.
Corium depressum in fluvio viderunt canes.
Id ut comesse extractum possent facilius,
5 Aquam coepere bibere; sed rupti prius ibi
Periere quam quod petierant contingerent.
XXI. — LEO SENEX, APJFJR, TAURUS ET ASINUS.
Quicumque amisit dignitatem pristinam,
Ignavis est etiam jocus in casu gravi.
Defectus annis et desertus viribus
Léo cum jaceret spiritum extremum trahens,
5 Aper fulmineis ad eum venit dentibus
Et vindicavit ictu veterem injuriam.
(,) Il v a eu d'abord habenti*.
I *
t
»
T
I
i
*
»
i
i
»
92 LES FABLES DE PHÈDRE. — I.
Infestis M taurus mox confodil cornibus
Hostile corpus. Asinus, ut vidit feruui
Impune ledi, calcibus frontem extorxit W.
10 At' 3 ' ille expirans : cr Fortes indigne tuli
Mihi insultare; te, naturae dedecus,
Quod ferre certe cogor, bis videor mori. n
XXII. — MUSTELA ET HOMO.
Mustela ab homine prensa eu m instanlem necem
Effugere vellet : prQuoeso, inquit, parce mihi
Quae tibi molestis muribus purgo domum W. n
Respondit ille : tr Facerem , si causa W mea
5 Gratum esset; dedissem veniam supplici.
Nunc quia laboras ut fruaris reliquiis
Quae sunt rosuri, simul et ipsos dévores,
[Hic intellege soricem esse generis masculine]
Noli me putare vanum beneficium mihi. n
Atque ita locutus improbaiw leto dédit.
io Hoc in se dictuin debent illi agnoscere
Quorum privata servit utilitas sibi,
Et meritum inane jactant imprudentibus.
XXIII. — CANIS FIDELIS.
Repente liberalis stultis gratus est,
Verum peritis inritos ostendit dolos.
(1) înfestusy la leçon primitive, a été écrit domunt; le reviseur a substitué au t
corrigé en infestis. un jambage, qui a donné la lettre m.
l *" S) Dans les mots extorxit al, les (i) Il y avait d'abord causam mea; le
lettres torxi a ont été écrites par le re- " scribe a exponctué et gratté la lettre m
viseur. de causam.
w Ce mot devait primitivement être (6) Au-dessus de hic et de la syllabe ni
LES FABLES DE PHEDRE. — I. 93
Nocturnus cum fur paneai misisset cani
Objecto temtans an cibo possit capi :
5 (rHeus! inquit, linguam vis meam precludere,
Ne latrcm pro re domini? Multum falleris,
Namqiitf ista subita me jubet benignitas
Vigilare facias ne mea^ culpa lucrum. v
\XIV. — RANA RUPTA ET BOS.
Inops potentem dum vult imilari périt.
In prato quodajn rana conspexit bovem
Et tacta invidia tante magnitudinis
Ru go sa m inflavit pellem; tum natos suos
5 Interrogavit an bove esset latior.
Mi negarunt. Rursus intendit cutem
Majore nisu et simili quesivit modo
Quis major esset. Mi dixerunt bovem.
Novissime indignata dum vult validius
io Inflare sese, rupto jacuit corpore.
XXV. — CANES ET CORCODRILLI.
Consilia qui dant prava cautis hominibus
Et pmlunt operam et deridentur turpiter.
Canes currentes bibere in Nilo flumine,
A corcodrillis ne rapiantur, traditum est.
5 Igitttr cum currens bibere coepisset canis,
Sic corcodrillus : <? Quamlibet Ïambe otius M;
Pota, accède, noli timere sedulo, ait, at
de masculini, le re viseur a ajouté ce petit (l) Une lettre a été grattée après mea.
signe -1, sans doute pour indiquer que (J) II y avait d'abord olio; le reviseur a
les mots : Hic inlellege soricem essegeneri* écrit les letlres m* au-dessus du dernier o
masculini ne font pas partie de la fable. d'ofto.
94 LES FABLES DE PHÈDRE. — I.
Noli vereri i> , inquit. At ille : * Facerem W, hercule !
Nisi esse scirenl carnis te cupidum meae. *
XXVI. — VULPIS ET CICONIA.
NuIIi nocendum ; si quis vero loeserit ,
Multandum simili jure fabella ammonet.
Vulpis ad cenam dicitur ciconiam
Prior invitasse et illi liquidam in patena
5 Posuisse sorbitione, quam nullo modo
Gustare esuriens potuerit ciconia.
Que vulpem cum revocasset, intrito^ cibo
Plenam lagonam posuit; huic rostrum inserens
Satiatur ipsa et torquet convivam famé.
10 Quae cum lagonae collum frustra lamberet,
Peregrinam sic loquuta volucrem accepimus :
rr Sua quisque exempla débet aequo animo pati. -»
XXVII. — CANIS ET THESAURUS ET VULTURIUS.
Haec res avaris esse conveniens potes t
Et qui humiles nati dici locupletes student.
Humana effodiens ossa thesaurumO canis
Invenit, et violât W quia Mânes deos
5 Injecta est illi divitiarum cupiditas,
Poenas ut sancte religioni pônderet.
Itaqtié aurum dum custodit, oblitus cibi
{l) D y avait d'abord facere me; le re- coupé ainsi thés aurum , à la suite d'un
viseur a exponctué ïe de me. grattage; il devait y avoir primitivement
{,) Il y avait sans doute d'abord m- thensaurum; la lettre s a été faite après
trato; intito, selon M. Rerger de Xivrey; coup,
le reviseur a corrige en intrito. (4 > II y a sans doute eu d'abord wb-
(S) Le mot thesaurum est maintenant larat, que le réviseur a corrigé en violaL
LES FABLES DE PHEDRE. — I. 95
Famé est consumtus; quem stans vulturius super
Fertur locutus : erO canis, merito jaces,
io Qui concupisti W subito regales opes
Trivio conceptus et educatus stercore. j>
XXVIII. — VULPIS ET AQUILA.
Quamvis sublimes debent homines humiles metuere,
Vindicta docili quia patet solertia.
Vulpinos catulos aquila quondam sustulit
Nidoquae posuit pullis, escam ut carperent.
5 Hanc persécuta mater orare incipit
Ne tantum misère luctum importaret sibi.
Gontemsit illa, tuta quippe ipso loco.
Vulpis ab ara rapuit ardentem facem
Totamque flammis arborem circumdedit,
i o Hosti dolorem damno miscens sanguinis.
Aquila ut pericolo mortis eriperet suos
Incolomes natos supplex vulpi tradidit.
XXIX. — ASINUS INRIDENS APRUJIf.
Plerumqtie stulti risum dum captant levem,
Gravi destringunt alios contumelia
Et sibi nocivum concitant periculum.
Asellus apro cum fuisset obvius :
5 w Salve, inquit, frater. j> Hle indignans répudiât
Officium et querit cur sic mentiri velit.
Asinus dimisso pede ( ' 2) : cr Similem si negas
Tibi me esse, certe simile est hoc rostro tuo. n
(,) Cest à tort que M. Berger de Xivrey prétend dans une note que le texte porte
concupisti*. — (,) Le réviseur a corrigé pêne en pede.
96 LES FABLES DE PHEDRE.— I.
Aper cum veiïet facere generosum impelum,
10 Repressit iram et : trFacilis vindicta est mihi,
Sed iuquinari nolo ignavo sanguine.*
XXX. — RANE HETUENTES TAURORUAf PRAELIA.
Humiles laborant ubi potentes dissident.
Rana in palude pugnam taurorum intuens :
rr Heu ! quanta nobis instat pernicies ! r> ait.
Interrogata ab alia cur hoc diceret,
5 De principatu cum illi certarent grèges W
Longcqtn ab illis degerent vitam boves :
crEst ratio sépara ta, inquit, ac diversum genus;
Expulsos regno nemoris qui profugerit,
Paludis in sécréta veniet latibula
io Et proculcatas obteret duro pede.
ïta caput ad nostrum furor illorum pertinet. *
XXXI. — M1LVUM ET GOLUMBE.
Qui se commiltit homini tutandum inprobo,
Auxilia dum requirit exitium invenit.
Columbe sepe cum fugissent miluum
Et celeritate penne vitassent necem,
5 Gonsilium raptor vertit ad fallaciam
Et genus inerme tali decepit dolo :
cr Quare sollicitum potius evum ducitis ,
Quam regem me creatis juncto W foedere ,
Qui vos ab omni tutas prestem injuria W ? *
{I) Il y a eu d'abord gregis; le revi- a ajoute les lettres un, ce qui donne
seur a corrige en grèges, en faisant une iuncto.
boucle à f t. (3) Un léger trait a été passé sur la
(,) Au-dessus du mot icto, le reviseur lettre s qui terminait injurias.
L
LES FABLES DE PHÈDRE. — I. 97
o Mae credentes tradent sese miluo ;
Qui regnum adeptus coepit vesci singulis M
Et exercere imperium sévis unguibus.
Tune de reliquis una : cr Merito plectimur. *
PHEDRI KUGUSTI LIBERTI LIBER SECUNDUS.
(»)
11 y a eu d'abord singulas; la panse de Y a a été grattée; il reste singulis.
98 LES FABLES DE PHÈDRE. — IL
INCIPIT LIBER TERTIUS FELICITER.
AUCTOR.
Exemplis continetur Ësopi genus ,
Nec aliud quicquam per fabellas queritur
Quam corrigatur error ut mortalium
Acuatque sese diligens industria.
5 Quicumqtn fuerit ergo narrandi locus W,
Dum capiat aurem et servet propositum suum ,
Re commendatur, non auctoris nomine.
Aequidem omni cura morem servabo senis;
Sed si Hbuerit aliquid interpone,
10 Dictorum sensus ut delectet varietas,
Bonas in partes, lector, accipias velim,
Ita, sic rependet illi brevitas gratiam.
Cujus verbosa nescit commendatio,
Attende cur negare cupidis debeas,
t5 Modestis etiam offerre quod non petierint.
I. — JUVENCUS, LEO ET PRAEDATOR.
Super juvencum stabat dejectum leo.
Predator intervenit partem postulans W :
rDarem, inquit, nisi soleres per te sumere;»
Et improbum rejecit. Forte innoxius
(l > Le manuscrit porte parfaitement par le bas et se relie à la lettre qui suil.
locus; ainsi que je lai fait remarquer dans (1) Il y avait d'abord postolans ; le revi-
f Introduction , la lettre / se distingue de seur a corrigé en postulans, en ajoutant
l'i ou du y initial en ce qu'elle contourne un petit u au-dessus de l'o.
LES FABLES DE PHÈDRE. — II. 99
5 Viator est deductus in eundem locum
Feroque viso retulit^ rétro pedem.
Gui placidus ille : <r Non est quid timeas , ait ;
Et, quae debetur pars tuoe modes tiae,
Aucdacter toile. t> Tune diviso tergore
i o Silvas petivit homini ut accessum daret.
Exemplum egregium prorsus etlaudabile;
Verum est aviditas dives et pauper pudor.
IL — ANUS DILIGENS JUVENEAf, ITEM PUELLA.
A feminis utcumque spoliari viros,
Ament amentur, nempe ex empli s discimus.
ietatis medie quedam mulier non rudis
Tegebat annos ce! ans eligantia
5 Animusque ejusdem pulchra juvenis coeperat.
Ambe videri dum vol un t illi pares,
Gapillos homini légère coepere invicem.
Qui se putaret pingi cura mulierum,
Calvus repente factus est; nam funditus
io Ganos puella, nigros anus evellerat.
III. — ESOPUS AD QUEDAAf DE SUCCESSU INPiiOBORUM.
Laceratus quidam morsu vehementis canis
Tinctum cruore panem inmisit malefico ,
Audierat esse quod remedium vulneris.
Tune sic Aesopus : r Noii coram pluribus
5 Hoc facere canibus, ne nos vivos dévorent
Cum scierint esse taie culpae praemium. *
Successus inproborum plures allicet.
(1) Le scribe avait écrit retiulit; le reviseur a exponctué le premier t.
100 LES FABLES DE PHÈDRE. — IL
IV. — AQUILA, FELES ET APER.
Aquila in sublimi quercu nidum fecerat;
Fêles cavernam nancta in média pepererat ;
Sus nemoris cultrix fetum ad imam posuerat.
Tum fortuitum fêles contubernium
5 Fraude et scelesta sic evertit malitia.
Ad nidum scandit volucris : «Pemicies, ait,
Tibi paratur, forsan et misère mihi;
Nam fodere terram quod vides cotidie
Aprum insidiosum , quercum vult evertere ,
10 Ut nosfram in piano facile progeniem opprimât, d
Terrore effuso et perturbatis sensibus
Diripit ad cubile setosae suis.
ffMagno, inquit, in periculo sunt nati tui;
Nam simul exieris pastum cum tenero grege,
i5 Aquila est para ta rapere porcellos tibi. -n
Hune quoque timoré W postquam complevit locum ,
Dolosa toto condidit sese cavo.
Inde evagata noctu suspenso W pede ,
Ubi esca sese replevit et prolem suam,
ao Pavorem simulans prospicit toto die.
Ruinam metuens aquila ramis desidet;
Aper rapinam vitans non prodit foras.
Quid multa ? inedia sunt consumti cum suis
Felisque catulis largam prebuerunt dapem.
a5 Quantum homo bilinguis sepe concinnet mali,
Documentum habere stulte ® credulitas potest.
(l} Il y a eu sans doute d'abord tumore. a imprimé suspensu, en donnant en note
(1) Il y avait d'abord suspensa ou sus- la bonne leçon.
pensu; le reviseur a corrigé en suspenso; (S) Le scribe avait écrit stulta; le revi-
c'est donc à tort que M. Berger de Xivrey seur a corrigé en stulte.
LES FABLES DE PHÈDRE. — II. 101
V. — ITEM CiiESAR AD ATRIENSEM.
Est ardalionum quaedam Romae natio,
Trépide concursans, occupata notio,
Gratis anhelans, multa agendo nihil agens,
Sibi molesta et aliis odiosissima.
5 Hanc emendare, si tamen possum, volo
Vera fabella ; pretium est opère attendere.
Caesar Tiberius cum petens Neapolim
Im Misiûiensem villam venisset suam,
Quae monte summo posita est Lucilii W manu,
10 Prospectât Siculum et perspicit Tuscum mare :
Ex alticinctis unus atriensibus ,
Gui tunica ab umeris linteo Pelusio
Erat destricta , cirris dependentibus ,
Perambulante laeta domino viridiaria,
i5 Alveolo coepit ligneo conspargere
Humum aestuantem, jactans officium corne :
Sed deridetur, inde notis flexibus
Praecurrit alium in xistum, sedans pulverem.
Agnoscit hominem Gaesaremque intellegit
ao Ut putavit esse nescio quit boni.
<rHeusU inquit dominus. Ille enimvero adsilit,
Donationis alacer certe gaudio.
Tum sic jocata est tan ta majestas ducis :
«Non multum egisti et opéra nequiquam périt;
a5 Multo majores alape mecum venerunt. t>
(1) Le scribe avait d'abord écrit Lucili; il a corrigé en Lucilii.
102 LES FABLES DE PHEDRE. — II.
VI. — AQUILA ET CORNIX^.
Contra potentes nemo est monitus satis ;
Si vero accessit consiliator maieficus,
Vis et nequitia quicquid oppugnant ruit.
Aquila in sulime sustulit testudinem.
5 Quae cum abdidisset cornea corpus domo
Nec ullo pacto laedi possit condita ,
Venit per auras cornix et propter volans :
crOpimam^ sane praedam rapuisti unguibus;
Sed nisi monstraro quid sit faciendum tibi,
to Gravi nequiquam te lassabit pondère, d
Promissa parte suadet ut scopulum super
Altis ab astris durant inlidat corticem,
Qua comminuta facile vescatur cibo.
Inducta verbis aquila monitis paruit,
i5 Simul et magistre large divisit dapem.
Sic tuta M que nature fuerat munere ,
Impar duabus occidit tristi nece.
VII. — MULI DUO ET VECTORES.
Muli gravati sarcinis ibant duo ;
Unus ferebat fiscos cum peccunia,
Alter tumentes multo saccos hordeo.
Hle onere dives celsa cervice eminens
5 Clarumque collo jactans tintinabulum,
(1) Le rubricateur avait écrit cornex; seur a ajouté un jambage à la lettre »,
le reviseur a corrigé en cornue, en ajou- ce qui a donné opimam.
tant au-dessus de Ye un t qui est à l'encre (5) Le scribe avait d'abord écrit iota; il
noire. a corrigé en tuta, en mettant un petit u
(,) Il y avait d'abord opinant; le revi- au-dessus de Yo.
LES FABLES DE PHÈDRE. — II. 103
Cornes quieto sequitur et placido gradu.
Subito latrones ex insidiis ad volant
Interque caedem ferro mulum trucidant,
Diripiunt nummos , neclegunt vile hordeum.
i o Spoliatus igitur casus cum fleret suos :
trEquidem, inquit aller, me contemtum (,) gaudeo;
Nam nil amisi, nec sum lesus vulnere. *
Hoc argumente tuta est hominum tenuitas ;
Magnoe periculo sunt opes obnoxioe.
VIII. — CERVUS AD BOVES.
Gervus nemorosis excitatus latibulis,
Ut venatorum fugeret instantem necem,
Gaeco timoré proximam villam petit
Et oportuno bovile W se condidit.
5 Hic bos latenti : r Quidnam voluisti tibi ,
Infelix, ultro qui ad necem cucurreris
Hominumque tecto spiritum commiseris ? •»
At ille supplex : rBos modo, inquit, parcite;
Occasione rursus erumpam data.^
io Spatium diei noctis excipiunt vices.
Frondem bubulcus adfert, nec ideo videt.
Eunt subinde et redeunt omnes rustici ,
Nemo animadvertit; transit etiam vilicus,
Nec ille quicquamW sentit. Tum gaudens férus
1 5 Boves (4) quietos (5 > agere coepit gratias ,
Hospicium adverso quod prestiterint tempore.
(»)
Le texte donne bien contetntum; (S) De même quicquam.
c'est la lecture et la note de M. Berger ( *' S) De même boves et quietos; ce der-
de Xivrey qui sont fausses. nier avait d'abord été écrit quietis; la
(1) Bovile est le résultat d'une correc- leçon quiètes de M. Berger de Xivrey est
tion du re viseur. erronée.
104
LES FABLES DE PHÈDRE. — IL
10
s5
Respondit unus : <r Salvum te cupiinu* quidem ;
Sed ille qui oculos centum habet si venerit,
Magno W in periculo vita vertetur tua. d
Hoec inter ipse dominus a cena redit
Et quia corruptos viderat boves nuper,
Àccedit ad presepe : <rCur frondis parum est?
Stramenta desunt ? tôlière hoec aranea W
Quantum est laboris?» Duin scrutatur singula,
Cervi quoque est alta conspicatus cornua ;
Quem convocata jubet occidi familia
Praedumque tollit. — Haec significat fabula
Dominum videre pluriuium in rébus suis.
AUTOR.
Àesopo W ingentem W statuam posuere Àttici
Servulumquae collocarunt W aeterna in basi ,
Patere homini sciretnt W ut cuncti viam
Nec generi' 7 ' tribui, sed virtuti gloriam.
Quoniain occuparat alter ne primus foret,
Nec solus esset studii quod superfuit;
Nec hec invidia, verum est emulatio.
Quod si labori faveret (8) Latium meo ,
Plures habebit quos opponat Greciae.
(l) D y avait d'abord magna; le revK
seur a corrige en magno.
(,) Ve (¥ aranea est peut-être cédille;
mais la cédille serait si petite et si peu for-
mée qu'elle ressemble à un point presque
imperceptible. On aperçoit comme des
restes de grattage.
(3) Le reviseur a corrigé Aesopi en
Aesopo.
{4) Le manuscrit portait primitivement
ingentOy que le reviseur a corrigé en rô-
gentê.
(S) Le scribe avait d'abord écrit collar
carunt; il a corrigé en collocarunt.
(ft) Le texte porte scirJfnt; le scribe
avait d'abord écrit scirJX; s'apercevant
qu'il avait commis une erreur, il a voulu
corriger en scirent, mais il a oublié de
gratter ou d'exponctuer <£^et de mettre
un e avant nt.
(7) Il y avait d'abord generit; le revi-
seur a exponctué le t.
(l) Faveret est une correction ; le texte
portait peut-être d'abord falleret.
LES FABLES DE PHÈDRE.— II. 105
10 Si labor oblectare curam voluerit,
Non tamen eripiet laudis conscientiam.
Si nostruin studium ad aures pervenit tuas
Et arte fictas animus sentit fabulas,
Oinnem querelam subinovet félicitas.
i5 Sin autem ab illis doctus occurrit labor,
Sinistra quos in lucein natura extulit,
Nec quicquam possunt nisi meliores carpere,
Fatale exitium corde durato feram
Donec fortunam criminis pudeat sui.
106 LES FABLES DE PHÈDRE. — III.
[LIBER TERTIUS.]
PHÀEDRUS AD EUTYGHUM.
Phaedri libellos légère si desideras ,
Vaces oportet, Eutyche, a negotiïs,
Ut liber animus sentiat viin carminis.
cr Verum, inquit, tanti non est ingenium tuum
5 Momentxxm ut horae pereat officii mei. r>
Non ergo causa est manibus id tangi tuis,
Quod occupatis auribus non convenit.
Fortasse dices : <r Aliquae venient feriae ,
Quae me solito pectore ad studium vocent. n
10 Legesne, queso, potius viles venias,
Impendas M curam quain rei domestice ,
Reddas amicis tempora , uxori vaces ,
Animum relaxes, otium des corpori,
Ut adsuetam fortius prestes \icem?
i5 Mutandum tibi propositum est, ut vitae genus,
Intrare si Musarum limen cogitas.
Ego quem Pierio mater enixa est jugo,
In (juo tonanti sancta W Nemosyne W Jovi
Facunda novies artium peperit chorum ,
30 Quamvis in ipsa natus sim pêne schola
Curainquoe habendi penitus corde eraserim W
(1) Le scribe avait d'abord écrit im- de sancta, qui est à la On de la page 98;
pendat; il a corrige en impendas. il les a exponctuées. M. Berger de Xivrey
(S) Le scribe avait d'abord écrit sanc- n'a pas aperçu l 1 exponctuation; il a im-
tane; il a exponctué ne. primé sancta m Nemosyne.
(S) Avant Nemosyne, il avait écrit, au (4) Le texte portait primitivement mi-
commencement de la page, les lettres ta, seram et non eraserem, ainsi que le dit
LES FABLES DE PHEDRE. — III. 107
Et laude invita in hanc vitam incubuerim ,
Fastidiosae tainen in coetum recipior.
Quid credis illi accidere qui magnas opes
'& Exaggerare quaerit omni vigilia,
Docto labori dulce preponens lucrum?
Sed jam quodcumque fuerit, ut dixit Sinon
Ad regem cum Dardaniae perductus foret,
Librum exarabo tertium Açsopi stilo
3o Honori et meritis dedicans illum tuis.
Quem si leges laetabor; sin autem minus,
Habebunt certe quo se oblectent posteri.
Nunc fabularum cur sit inventum genus
Brevi docebo. Servitus obnoxia,
35 Quia quae volebat non audebat dicere,
Affectus proprios in fabellas transtulit
Galumniamque fiet scelus it locis.
Ego illius porro semita feci viam ,
Et cogitavi plura quam reliquerat
ûo In calamitatem diligens quedam meam.
Qwod sit accusator alius Sejano foret,
Si testis alius, judex alius deniqtie,
Dignum faterer esse me tantis malis
Nec his dolorem dilinirem remediis.
45 Suspitione si quis errabit sua
Et rapiet ad se quod erit commune omnium,
Stulte nudavit animi conscientiam.
Huic excusatum me velim nihilominus;
Neque enim notare singulos mens est {1) mihi,
5o Verum ipsam vitam M et mores hominum ostendere.
M. Berger de Xivrey à la note A de la il a surmonte Ye d'un signe d'abréviation;
page 1 63. ce qui a donné la correction mens est.
(,) Le texte portait d'abord mense; le (,) Le scribe avait écrit via; il a ajouté
réviseur a mis un point entre mens et e ; un t, ponr faire vitam.
108 LES FABLES DE PHÈDRE. — III.
Rem me professum dicet forsan aliquis gravem.
(Frige fuisse ^esopum)
Si Phrix Esopus potuit, Anaharsae Scythae
Eternam famam condere ingenio suo ,
Ego litteratae (jui sum proprior Graeciae
55 Cur somno inerti deseram patriae decus?
Threissa cum gens numeret auctores suos
Linoque Apoiïo sit parens, Musa Orpheo,
Qui saxa cautu movit et domuit feras
Herebique W tenuit impetus dulci mora.
60 Ergo hinc abesto libor, ne frustra gemas,
Quoniam mihi sollemnis debetur gloria.
Induxi te ad legendum; sincerum mihi
Gandore noto reddas judicium peto.
I. _ ANUS AD AMPHORAM.
Anus jacere vidit epotam amphoram ,
Adhuc Falerna faecae W et testa nobili
Odorem quae jocundum late spargeret.
Hune postquam totis avita traxit naribus :
5 cr suavis anima ! qualem te dicam bonam
Antehac fuisse , taies cum sint reliquiae M ? d
Hune quo pertineat dicet qui me noverit.
II. — PANTHERA ET PASTORES.
Solet a despectis par referri gratia.
Panthera inprudens olim in foveam decidit.
Videre agrestes; alii fustes congerunt,
Alii onerant saxis; quidem contra miseriti ( *)
(l) L'i de Herebi a été ajouté par le (S) L'addition de U de reliquiae est du
scribe au-dessus de la ligne. scribe.
{,) Fœee est le rësultat d'une correction. (4) Il y a eu d'abord miserait.
LES FABLES DE PHÈDRE. — III. 109
5 Periturae^ quippe, quamvis nemo laederet,
Misère panem ut sustineret spiritum.
Nox insecuta est; abeunt securi domum,
Quasi inventuri mortuam post tridie.
At illa vires ut reficit languidas,
10 Veloci saltu fovea sese libérât
Et in cubile concito properat gradu.
Paucis diebus interpositis pro volât,
Pecus trucidât, ipsos pastores necat,
Et cuncta vastans sévit irato impetu.
i5 Tum sibi timentes, qui fere pepercerant
Damnum haut récusant; tantum prumta rogant.
Et illa : <rMemini qui me saxo petierat,
Quis panem dederit; vos timere absistite;
Hlis revertor hostis qui me leserant. u
III. — AESOPUS ET RUSTICUS.
Usu peritus liariolo velocior
Vulgo causa fertur, sed non dicitur,
Notescet que nunc primum fabella mea.
Habenti cuidam pecora pepererunt oves
5 Agnos humano capite. Monstro perterritus
Ad consolendos currit merens hariolus.
Hic pertinere ad domini respondit caput
Et avertendum victima periculum.
111e autem adfirmat conjugem esse adulteram
io Et insitivos significari liberos,
Sed expiari posse majori hostia.
Quid multa ? variis dissident sententiis
Hominesque curam cura majore adgravant.
(l) Ri de perilurç a été ajoute après coup par le scribe.
110 LES FABLES DE PHEDRE.— III.
iesopus sibi stans, naris emunctoe senex,
1 5 Natura numquam verba cui potuit dare :
<r Si procurare vis ostentum , rustice ,
Uxores, inquit, da tuis pastoribus. -»
IV. — LANIUS ET SIMIUS.
Pendere ad lanium W quidam vidit simium
Inter reliquas merces atqui obsonia;
Quaesivit quidnam saperet. Tum lanius jocans :
rrQuale, inquit, caput est, talis prestatus sapor. ^
5 Ridicule hoc dictum magis quam vere estimo;
Quando et forinosus sepe inveni pessimos
Et turpi facie multos cognovi optimos.
V. — AESOPUS ET PETULANS.
Successus ad perniciem saepe multos devocat.
Aesopo quidam petulans lapidem impegerat.
tr Tanto , inquit , melior ! * Assem deinde ille dédit ,
Sic prosecutus : <r Plus non habeo , mehercule !
5 Sed unde accipere possis monstrabo tibi ;
Venit ecce dives et potens; huic similiter
Inpinge lapidem, et dignum accipies praemium.*
Persuasus ille fecit quod monitus fuit;
Sed spes fefellit impudentem audaciam ;
io Comprehensus namque poenas persolvit cruce.
VI. — MUSCA ET MULA.
Musca in timone sedit et mulam increpans :
<r Quam tarda es! inquit, et non vis citius progredi?
Vide ne dolose collum conpungam tibi. *n
(l) Il y a eu un grattage entre la et nium.
LES FABLES DE PHÈDRE. —III. tll
Respondit illa : <r Verbis non mo veor tuis ;
5 Sed istum timeo sella qui prima sedens
Jugum flagello tempérât lento meum^
Et lora frenis continet spumantibus.
Quapropter aufer frivolam insolentiam;
Nam ubi tricandum et ubi eu r rendu m est scio. d
10 Hac derideri fabula merito potest
Qui sine virtute vanas exercet minas.
VII. — LUPUS AD CANEAf.
Quam dulcis sit libertas breviter proloquar.
Gani perpasto macie confectus lupus
Forte occurrit. Dein salutantes invicem
Ut restiterunt : «rUnde sic, quoeso, nites^?
5 Aut quo cibo fecisti tan tu m corporis ?
Ego, qui sum longe fortior, pereo famé, n
Ganis simpliciter : <r Eadem est condicio tibi ,
Praestare domino si par oflTicium potes, -n
— <r Quod? D inquit ille. — <r Gustos ut sis liminis,
i o A furibus tuearis et noctu domum. d
— <rEgo vero sum paratus; nunc patior nives
Imbresque in silvis asperam vitam trahens ;
Quanto est facilius mihi sub tecto vivere
Et otiosum largo saciari cibo ? -n
i5 — <r Veni ergo mecum. * Dum procedunt aspicit
Lupus a catena collum detritum canis.
«rUndehoc, amice?* — «rNihil est.?» — <rDic,quaeso,tamen.»
— <r Quia videor acer, alligant me interdiu ,
Luce ut quiescam et vigilem , nox cum venerit :
(1) Le scribe avait d'abord écrit meo; {i) D y avait d'abord quçsotes; le revi-
il a corrigé en meum , en mettant on w senr a ajouté ni au-dessus de la ligne , ce
au-dessus de Yo. qui donne qufso nites.
H2 LES FABLES DE PHÈDRE.
90 Grepusculo solutus qua visum est vagor.
Adfertur ultro panis; de mensa sua
Dat (l) ossa dominus; frusta jactat familia
Et, quod fastidit quisqui, pulmentarium.
Sic sine labore venter impletur meus. r>
a5 — <r Age, si quo est abire animus, est licentia?*
— <rNon plane est,* inquit. — crFruere quœ laudas, canis;
Regnare nolo, liber ut non sim mihi. -»
VIII. — SOROR AD FRATREM.
Praecepto monitus saepe te considéra.
Habebat quidam filiam turpissimam
Idemque insigni et pulchra facie filium.
His spéculum in cathedra matris suppositum fuit;
5 Pueriliter ludentes forte inspexerunt.
Hic se formosum jactat; illa irascitur
Nec gloriantis sustinet fratris jocos,
Accipiens, quid enim? cuncta in contumeliam.
Ergo ad patrem decurrit laesura invicem
1 o Magnaquae invidia crimanatur filium
Vir natus quod rem feminarum tetigerit.
Amplexus ille utrumqwe et carpens oscula
Dulcemque in ambos caritatem partiens :
crCotidie, inquit, speculo vos uti volo,
i5 Tu formai» ne corrumpas nequitiae malis,
Tu faciem ut istam moribus vincas bonis. *
IX. — SOCRATES AD AMICOS.
Vulgare amici nomen, sed rara est fides.
Cum parvas edes sibi fundasset Socrates
i»)
Il y avait d'abord datur; les lettres tir ont été exponctuées par le scribe.
LES FABLES DE PHÈDRE. — III. 113
(Cujus non fugio mortem, si fauiam adsequar,
Et cedo invidioe, dummodo absolvar cinis),
5 Est populo sic nescio quis , ut fieri solet :
— « Quoeso, tam angustam talis vir ponis domum/N
— (rUtinam, inquit, veris hanc auiicis impleam! u
X. — POETA DE CREDERE ET NOJV CREDERE.
Periculosum est credere et non credere.
Utriusque exemphim breviter exponam rei.
Hyppolitus obit , quia novercae creditum est :
Gassandroe quia non creditum, ruit Ilium.
5 Ergo exploranda est veritas multum prius
Quam stulta prave judicet sententia.
Sed fabulosa ne vetustatem levem ,
Narrabo tibi inemoria qwod factum est mea.
Maritus quidam, cum diligeret conjugem
io Togamque puram jam pararet filio,
Seductus (1) in secretum a liberto suo ,
Sperante heredem sufficisse proximum.
Qui dum de puero inulta mentitus foret
Et plura de flagiciis castae mulieris,
i5 Adjecit id quod sentiebat maxime
Doliturum amanti, ventitare adulterum
Stuproque turpi pollui famam domus.
Incensus ille falso uxoris crimine
Simulavit iter ad villam clamque in ôppido
ao Subsedit : deinde noctu subito jamiam
Intravit, recta cubiculum uxoris pétens,
•• •: ' .-•... . . . : . — . k
(l) On peut aussi bien lire seductus que fond avec le sommet du o f dont il semble
sed vêtus, leçon que donne M. Berger de faire un e. Mais la leçon sed vêtus peut,
Xivrey. Ce qui peut faire croire qu'il y a à la rigueur, être admise paléographique-
sed vêtus, c'est que la barre du t se con- ment*
114 LES FABLES DE PHÈDRE. — 111.
In quo dormire mater natum jusserat
Etatem adultam servans diligentius.
Dum querunt lumen , dum concursant familia ,
s5 Iroe furentis impetum non sustinens
Ad lectum accedit, temtat in tenebris caput.
Ut sentit tonsum, gladio pectus transfigit,
Nihil in respiciendum dolorem vindicet.
Lucerna adlata, simul adspexit filium
3o Sanctamquae uxorem dormientem cubiculo
Sopita primo que nihil somno senserat,
Repraesentavit in se poenam facinoris
Et ferro incubuit quod crudelitas strinxerat.
Accusatores postolarunt mulierent
35 Romamque pertraxerunt ad centumviros.
Maligna insontem deprimit suspicio,
Quod bona possideat. Stant patroni fortiter
Causant tuentes innocentis femine.
A divo Augusto tune petiere judices W
Ao Ut adjuvaret jurisjurandi fidem ,
Quod ipsos error implicuisset criminis.
Qui postquam tenebras distulit calumniae
Certumque fontem veritatis repperit :
<rLuat, inquit, poenas causa libertus mali;
45 Namque orbam nato simul et privatam viro
Miserandam potius quam damnandam existimo.
Quodsi damnanda perscrutatus crimina
Paterfamiliae esset, si mendacium
Subtiliter limasset, a radicibus
5o Non evertisset scelere funesto domum. j>
Nihil spernat auris, nec tamen credat statim,
Quandoquidem et illi peccant, quos minime putes,
[l) Dans le manuscrit, ce vers est à l'encre rouge.
LES FABLES DE PHEDRE. — III. 115
Et qui non peccant, inpugnantur fraudibus.
Hoc ammonere simplices etiam potest,
55 Opinione alterius ne quis ponderet;
Ambitio namque dissidens mortalium
A ut gratiae subscribit aut odio suo.
Erit ille notus, quem fer te cognoveris.
Hœc exsecutus sum propterea pluribus
60 Brevitate nimia quoniam quosdam offendimus.
XI. — EUNUCHUS AD IMPROBUM.
Eunuchus litigabat cum quodam inprobo;
Gui super obscena dicta et petulans jurgium ,
Damnum insectatus est amissi corporis.
<rEn, ait, hoc unum est cur laborem validius,
5 Integritatis testes quia desunt mihi.
Sed quid fortunoe, stulte, delectum^ arguis?
Id demum est homini turpe quod meruit pati. *
XII. — PULLUS AD MARGARITAM.
In sterquilinio pullus gallinacius
Dum querit escam margaritam repperit.
cr Jaces indigno quanta res, inquit, loco!
Hoc si quis pretii cupidus vidisset tui ,
5 Ohm redisses ad splendorem maximum.
Ego qui te inveni, potior cui multo est cibus,
Nec tibi prodesse nec mihi quicquam potes. *
Hoc illis narro W qui me non intellegunt.
{l) Le scribe avait d'abord écrit delec- narrât, ainsi que le dit M. Berger de
tant; il a corrige en dekctutn. Xivrey à la note 5 de la p. 1 83 ; le revi-
(,) Il y avait d'abord narra et non seur a corrige en narro.
8.
116 LES FABLES DE PHEDRE. — III.
XIII. — APES ET FUCI VESPA JUDIGE.
Apes in alia quercu fecerunt favos;
Hos fuci inertes esse dicebant suos.
Lis ad forum deducta est vespa judice.
Que genus utrumque nosset cum pulcherrime ,
5 Legem duabus hanc proposuit partibus :
<r Non inconveniens corpus et par est color,
In dubium plane res ut merito venerit.
Sed ne religio peccet inprudens mea ,
AIvos accipite et cens opus infundite,
10 Ut ex sapore mellis et forma favi,
De quibus nunc agitur, auctor horum appareat. t>
Fuci récusant, apibus condicio placet.
Tune illa talem sustulit sententiam ;
<r Apertum est quis non possit aut quis fecerit.
i5 Quapropter apibus fructum restituo suum. t>
Hanc praeterissem fabulam silentio ,
Si pactam fuci non récusassent (idem.
XIV. — DE LUSU ET SEVERITATE.
Puerorum in turba W quidam ludentem atticus
ylesopum nucibus cum vidisset, restitit
Et quasi delerum risit % Quod sensit simul
Derisor potius quam deridendus senex,
5 Arcum retensum posuit in média via :
crHeus! inquit, sapiens expedi quid fecerim. d
Concurrit populus. Me se torquet diu ,
Nec quoestionis posite causam intellegit.
C»)
Il y avait peut-être d'abord turva.
LES FABLES DE PHÈDRE. — III. 117
Novissime succumbit. Tum victor Aesopus :
10 crCito rumpes arcum semper si tensum habueris;
At si laxaris cum voles erit utilis. r>
Sic lusus animo debent aliquando dari,
Ad cogitandum melior ut redeat tibi.
XV. — CANIS AD AGNUM< 1 >.
Inter capellas agno ballanti canis :
crStulte, inquit, erras; non est haec mater tua;?)
Ovesque segregatas ostendit procul.
<rNon illam quaero quae cum libitum est concipit,
5 Deinde portât onus ignotum certis mensibus,
Novissime prolapsam effundit sarcinam;
Verum illam quae me nutrit admoto ubere
Frauda tque natos lacté, ne desit mihi.v
— cr Tamen illa est potior que te peperit. u — <r Non ita est.
io Unde illa scivit niger an albus nascerer?
Age porro fecisset cum crearer masculus.
Beneficium magnum sane natale dédit,
Ut spectarem lanium in horas singulas !
Cujus potestas nulla in gygnendo fuit,
i5 Cur bac sit potior, quae jacentis miserita est
Dulcemque sponte proestat benivolentiam?
Facit parentes bonitas, non nécessitas.»
His demonstrare voluit auctor versibus
Obsistere homines legimus, meritis capi.
XVI. — CICADA ET NOCTUA.
Humanitati qui se non accommodât
Plerumque poenas oppetit superbiae.
(»)
Le g Sagnum est à l'encre noire; il a été écrit par le réviseur.
118 LES FABLES DE PHÈDRE. — III.
Gicada acerbum noctuae convicium
Faciebat, solitae victum in tenebris quoerere
5 Cavoque ramo capere somnum interdiu.
Rogata est ut taceret. Multo validius
Glamare coepit. Rursus admota prece
Accensa magis est. Noctua ut vidit sibi
Nullum esse auxilium et verba contemni sua ,
10 Hac est adgressa garrulam fallatia :
<f Dormire quia me non sinunt cantus tui,
Sonare cithara quos putes Apollinis W,
Potare est animus nectar, quod Pallas mihî
Nuper donavit; si non fastidis, veni;
i5 Una bibamus. n Illa quae ardebat siti,
Simul cognovit vocem laudari suam ,
Cupide advolavit. Noctua egressa cavo
Trepidantew consectata est et laeto dédit.
Sic viva quod negarat tribuit mortua.
XVII. — ARBORES IN DEORUAf TUTELA.
Olim quas vellent esse in tutela sua
Divi legerunt arbores; quercus Jovi
Et myrtos Veneri placuit, Poebo laurea,
Pinus Cibebe, Neptuno, populus celsa Herculi.
5 Minerva ammirans quare stériles sumerent
Interrogavit. Causam dixit Juppiter :
<r Honore fructum ne videamur vendere. *
— « At, mehercule! narra vit quod quis voluerit,
Oliva W nobis propter fructus est gratior. t>
io Tune sic deorum, gentium atque hominum sator :
<r nata , merito sapiens dicere omnibus.
(I) II y avait d'abord Apollonis; le reviseur a corrigé en Apollinis, — (,) L'i à'olwa
a été ajouté par le reviseur.
LES FABLES DE PHEDRE. — III. 119
Nisi utile est quod facimus, stulta est gloria.»
Nihil agere quod non prosit fabella monet.
XVIII. — PAVO AD JUNONEM DE VOCE SUA.
Pavo ad Junonem venit, indigne ferens
Gantus luscinii^ quod sibi non tribuerit;
Illum esse cunctis auribus ammirabilem,
Se derideri simul ac vocem miserit.
5 Tune consolandi gracia M dixit dea :
<rSed forma vincis, vincis magnitudine;
Nitor smaragdi collo prefulget tuo
Pictisque plumis gemmeam caudam W explicas. r>
— «tQuo mihi, inquit, mutam speciem, si vincor sono?^
10 — cr Fatorum arbitrio partes sunt vobis datae ;
Tibi forma , vires aquilae , luscinio melos ;
Augurium corvo , leva cornici homina ;
Omnesque propiis sunt contentae vocibus. v
Noli adfectare quod tibi non est datum ,
i5 Delusa ne spes ad querelam recidat^.
XIX. — AESOPUS KESVONDET GARRULO.
Aesopus domino solus cum esset familia,
Parare cenam jussus est maturius.
Ignem ergo querens aliquot lustra vit domus ,
Tandemquae invenit ubi lucernam accenderet (5 ).
(!) Il y avait d'abord luscini; le reviseur (4) D y avait d'abord rtecidat; le revi-
a corrigé en luseinii. seur a exponctué le premier c.
(,) Le scribe avait écrit graciant; il a (S) H y avait primitivement accederet,
exponctué la lettre fit. que le reviseur a corrigé en accenderet,
(S) Il y avait d'abord couda; le reviseur en ajoutant la lettre n au-dessus de la
a corrigé en caudam. ligne.
120 LES FABLES DE PHEDRE. — III.
5 Tum circumeunti fuerat quod iter longius
Effecit brevius, namqtn recta fer forum
Goepit redire. Et quidam est turba garrulus :
ffiesope, medio sole quid tu cum lumine?»
— crHominew, inquit, quoero,* et abit festinans domum.
to Hoc si molestus ille ad animum rettulit,
Sensit (1 ) profecto se hominem non visum seni ,
Intempestive qui occupato adluserit.
PHEDRl KVGUSTÏ LIBERTI LIBER III BXPL/Gir.
(,) Lo scribe avait écrit sentit; il a corrige en sensit.
LES FABLES DE PHEDRE. — IV. 121
O
INCIPIT LIBER IIII.
I. — ASINUS ET GALLINA.
Qui natus est infelix non vitam modo
Tristem decurrit, verum post obitum quoque
Pérsequitur illum dura fati miseria.
Galli Cybebes circum questus ducere
5 Asinum solebant bajulantem sarcinas.
Is cum labore et plagis esset mortuus ,
Detracta pelle sibi fecerunt timpana.
Rogati mox a quodam , delicioso (1)
Quidnam fecissent, hoc locuti sunt modo :
io (rPutabat se post mortem securum fore;
Ecce alioe plage congeruntur mortui. i>
II. — POETA.
Joculare tibi videtur, et sane levé ,
Dum nihil habemus manu calomo ludimus;
Sed diligenter intuere has nenias;
Quantam subtilis utilitatem repperies !
Non sempir ea sunt quae videntur despici
Frons prima multos; rara mens intellegit
Quod inferiore condidit cura angulo.
Hoc ne locutus sine mercede existimer,
l} Ii y avait primitivement delicio svo; le reviseur a exponctué ïu de suo.
122 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
Fabellam adiciam de mustela et muribus.
10 Mustela cum annis et senectaW debilîs
Mures veloces non valeret adsequi ,
Involvit se farina et obcuro loco
Abjecit neclegenter. Mus escam putans
Àdsiluit et compressus occubuit neci.
i5 Alter similiter, deinde périt et tertius.
Aliquod venit saeculis rete territus M
Qui soepe laqueos et muscipula effugerat;
Proculque insidias cernens hostis callidi :
cr Sic valeas, inquit, ut farina es quae jaces. j>
III. — DE VULPE ET UVA.
Famé coacta vulpis alta in vinea
Uvam adpetebat summis saliens viribus.
Quam tangere ut non potuit, discedens ait :
<r Nondum matura est; nolo acervam sumere. *
5 Qui facere quae non possunt verbis élevant,
Adscribere hoc debebunt exemplum sibi.
IV. — EQUUS ET APER< 3 >.
Equus sedare solitus quo fuerat sitim ,
Dum sese aper volutat turbavit vadum.
Hinc orta lis est. Sonipes iratus fero
Auxilium petit hominis; quem dorso levans
5 Redit ad hostem loetus. Jactis hune telis eques
(!) Le scribe avait écrit semecta; le re- (3) Le rubricateur ayant oublié d'écrire
viseur a gratté un des jambages de la le titre : Equus et aper, ce titre a été
lettre m pour faire senecta. ajouté après coup à l'encre noire en
(,) Le scribe avait écrit relerritus; le capitales rustiques, par un autre scribe,
reviseur a ajouté le entre re et territus. semble-t-il.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 123
Postquam interfecit, sic locutus traditur :
crLaetor tulisse auxilium me precibus tuis,
Nam predam cepi et didici quam sis utilis. *
Atqui ita coegit frenos invitum pati.
10 Tum mestus ille : «rParvae vindictam rei
Dum quero démens, servitutem repperi. i>
Haec iracundos admonebit fabula
Impune pocius laedi quam dedi alteri.
V. — POETA.
Plus esse in uno saepe quam in turba boni,
Narra tione posteris tradam brevi.
Quidam decedens très reliquit filias,
Unam formosam et oculis venantem viros,
5 At altérant lanificam et frugi rusticam,
Devotam vino tertiam et turpissimam.
Harum autem matrem fecit heredem senex
Sub conditione totam ut fortunam tribus
Aequaliter distribuât, sed tali modo :
io Ni data possideant aut fruantur; tum simul
Habere res desierint quas acceperint,
Centena^ matri conférant W setertiaW.
Athenas rumor implet. Mater sedula
Juris peritos consulit; nemo expedit
i5 Quo pacto si non possideant quod fuerit datum,
Fructumve capiant; deinde quoe tulerint nihil
Quanam ratione conférant pecuniam.
Postquam consumta est temporis longi mora
Nec testamenti potuit sensus colligi,
(i ' 3) Le scribe avait écrit centenea; le correction dont M. Berger de Xivrey n'a
reviseur a exponctué le deuxième e; le pas tenu compte; le premier t de setertia
scribe a corrigé conférant en conferunt, a été récrit par le reviseur.
124 LES FABLES DE PHEDRE. — IV.
ao Fidem advocavit jure neclecto parens.
Seponit moeche vestem, mundum muliebrem,
Lavationem argenteam, eunuchos, glabros;
Lanificae agellos, pecora^ 1 ', villam, operarios,
Boves, jumenta et instrumentum rusticum;
a5 Potrici plenam antiquis apotecam cadis,
Domum politam et delicatos hortulos.
Sic destinata dare cum vellet singulis
Et adprobaret populus, qui illas noverat,
AESOPUS.
Aesopus média subito in turba constitit :
3o cr si maneret condito sensus patri ,
Quam graviter ferret quod voluntatem suam
Interpretari non potuissent Attici ! t>
Rogatus deinde sol vit errorem omnium :
cr Domum et ornamenta cum venustis ortulis
35 Et vina vetera date lanificae rusticae ;
Vestem, uniones, pedisequos et cetera
Mi adsignate vitam quae luxu trahit;
Agros utiles et peccora cum pastoribus
Donate moechae. Nulla poterit perpeti
Ao Ut moribus quid teneat alienum suis.
Deformis cultum vendet ut vinum paret;
Agros abiciet moecha ut ornatum paret;
At illa gaudens pécore et lanoe dedita,
Quacumqui summae tradat luxoriae domum.
45 Sic nulla possidebit quod fuerit datum,
Edictam matri confèrent pecuniam
(I) Le scribe avait écrit peeorra et non peecara, ainsi que le dit M. Berger de Xivrey ;
le reviseur a corrigé en pecora en exponctuant le premier c.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 125
Et pretio rerum quas vendiderint singulae. v
Ita quod multorum fugit inprudentiam
Unius hominis repperit sollertia.
VI. — PUGNA MURIUJtf ET MUSTELARUM.
Gum victi mures mustelarum exercitu
(Historia quorum in tabernis pingitur)
Fugerent et artos circum trépida rent cavos,
Aegre recepti tamen evaserunt necem.
5 Duces eorum, qui capitibus cornua
Suis ligarant, ut conspicuum in proelio
Haberent signum quod sequerentur milites,
Haesere in portis suntque capti ab hostibus ;
Quos immola tos victor avidis dentibus
10 Gapacis alvi mersit tartareo specu.
Quemcumque populum tristis eventus pranit,
Périclita tur magnitudo principum;
Minuta plebis facili praesidio latet.
VIL — FEDRUS.
Tu qui , nasute , scripta distringis mea
Et hoc jocorum légère fastidis genus,
Par libellum sustine patientia,
Severitatem frontis dum placo tuoe
5 Et in coturnis prodit Aesopus nobis.
Utinam ne umquam Pelei nemoris jugo
Pinus bipenni concidisset Thessala ,
Nec ad professe mortis audacem viam
Fabricasset Argus opère Palladio ratem,
io Inhospitalis prima quoe Ponti sinus
Patefecit in pernitiem Graium et Barbarum!
126 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
Namque et superbi luget Aete W domus
Et régna Peliae scele Medeae jacent,
Quoe sevum ingenium variis involvens modis
i5 IHic per artus fratris explicuit fugam,
Hic caede p a tri s Peliadum interfecit manus.
Quid tibi videtur? rrHoc quoqué insulsum est, ait,
Falsoque dictum; longe quia vetustior
Aegrea W Minos classe perdomuit fréta
»o Justoque vindicavit exemplo imperium. *
Quid ergo possum facere tibi, lecte reato,
Si nec fabella te juvant^ nec fubulae?
Noli molestus esse omnino litteris,
Majorem exhibeant ne tibi molestiam.
i5 Hoc illis dictum est, si qui stultitiam nausiant,
Et ut putentur sapere caelum vitupérant.
VJII. — SERPENS AD FABRUil/ FERRARIUJtf.
Mordatiorem qui inprobo dente adpetit
Hoc argumento se describi sentiat.
In officinam fabri venit vipera W.
Haec cum temtaret si qua res esset cibi,
5 Limam momordit. Illa contra contumax :
crQuid me, inquit, stulta, dente captas ledere,
Omne adsuevi ferrum quae conrodere?»
(I) Le scribe avait d'abord écrit étale, (S) Le scribe avait écrit jubanl; le re-
mais il a exponctué ta; M. Berger de viseur a corrigé enjuvani. M. Berger de
Xivrey ne Ta pas remarqué et il a imprimé Xivrey a maintenu , bien à tort, la leçon
aetate au lieu de Aete. jubant.
(,) La lettre r S Aegrea a été ajoutée (4) Vipera est le résultat d'une correc-
en interligne. tion , peut-être du scribe.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 127
IX. — IN PERICULUM SIMUL AC VENIT CALLIDUS
VULPIS ET CAPJ57J.
Homo simul ac venit in magnum periculum,
Repperire effugium alterius quaerit malo.
Gum decidisset vulpis in puteum inscia
Et altiorae clauderetur margine,
5 Devenit hyrcus sitiens in eundem locum ;
Simul rogavit esset an dulcis liquor
Et copiosus. Illa fraudem moliens :
rr Descende, amice; tanta bonitas est aquae
Voluptas ut satiari non possit mea. r>
10 Inmisit se barbatus. Tum vulpicula
Evasit puteo nixa celsis cornibus,
Hyrcumqué clauso liquit haerentem vado.
X. — DE VITIIS HOMINUM.
Peras imposuit Juppiter nobis duas,
Propriis repletam vitiis post tergum dédit,
Alienis ante pectus suspendit gravem.
Hac re videre nostra mala non possumus;
5 Alii simul delinquunt censores sumus.
XL — FUR ET LUCERNA.
Lucernam fur accendit ex ara Jovis
Ipsumque compilavit ad lumen suum.
Onustus qui sacrilegio cum discederet,
Repente vocem sanctam misit Religio :
5 (rMalorum quamvis ista fuerint munere
Mihique in visa, ut non offendar subripi,
128 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
Tamen, sceleste, spiritu culpam lues
Olim cum adscriptus venerit poena dies.
Sed ne ignis noster facinori proeluceat,
10 Ver quem verendos excolit pietas deos,
Veto esse taie luminis comme rcium. i>
Itaque hodie nec lucerna de flamma deum
Nec de lucerna fas est accendi sacrum.
Quod res contineat hoc argumentum utiles
i5 Non explicabit alius quam qui repperit.
Significat primo saepe quos ipse alueris
Tibi inveniri maxime contrarios;
Fatorum dicto sed puniri tempore
Secundum ostendit scelera, non ira deum.
lo Novissime interdicit ne cum malefico
Usum bonus consotiet ullius rei.
XII. — MALAS ESSE DIVITIAS.
Opes invisae merito sunt forti viro ,
Quia dives arca veram laudem intercipit.
Gaelo receptus propter virtutem Hercules
Cum gratulantes persalutasset deos,
Venienti Plutone, qui Fortunae est filius,
Avertit oculos. Causant quaesivit pater.
(tOdi, inquit, illum, quia malis amicus est
Simulque objecto cuncta corrumpit lucro. *
XIII. — DE LEONE REGNANTE.
Utilius homini nihil est quam recte loqui.
Probanda cunctis est quidem sententia ,
Sed ad pemiciem solet agi sinceritas.
Cum se ferarum rege fecisset leo
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 129
Et aequitatis vellet famam consequi,
À pristina deflexit consuetudine
Atque inter illas tenui contentas cibo
Sancta incorrupta jura reddebat fide.
Postquam lavare cepit penitentia . . .
XIV.
A fictione veretri linguam mulieris.
Adfinitatem traxit inde obscenitas.
XV. — IDEM.
Rogavit alter trivadas et molles mares
Quae ratio procreasset. Exposuit senex :
<r Idem Prometheus , auctor vulgi fictilis
Qui simul offendit ad fortunam frangitur,
5 Naturae partis vestae quas celât pudor
Gum separatim toto finxisset die
Aptare mox ut posset corporibus suis,
Ad cenam est invitatus ut subito a liberto;
Ubi inrigatus multo venas nectare
10 Sero domum est reversus titubanti pede.
Tum semisomno corde et errore ebrio
Adplicuit virginali generi masculo
Et masculina membra applicuit feminis.
Ita nunc libido pravo fruitur gaudio. »
XVI. — DE CAPREIS BARBATIS.
r
Barbam capelloe cum impetrassent ab Jove,
Hirci merentes indignari coeperunt
Quoà dignitatem femine aequassent suam.
9
130 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
crSinite, inquit, illas gloria vana frui
5 Et usurpare vestri ornatum muneris,
Pares dum non sint vestraeM fortitudinis. *
Hoc argumentum monet ut sustineas tibi
Habitu esse similes qui sint virtute impares.
XVII. — DE FORTUNIS HOMINUAf.
Cum de fortunis quidam quaereretur suis ,
Aesopus finxit consulandi gratia :
a Vexata saevis navis tempestatibus ,
Inter vectorum lacrimas et mortis metum
5 Faciem ad serenam subito mutatur dies,
Ferri secundis tuta coepit flatibus
Nimiaquae nautas hilaritate extollere. r>
Factus periculosis tum gubernator sophus :
(r Parce gaudere oportet et sensim queri,
io Totam quae vitam miscet dolor et gaudium.»
XVIII. — CANES LEGATOS AD JOVEM.
Canes legatos olim misère ad Jovem
Melioris vitee tempus oratum sue,
Uti sese abriperet hominum contumeliis,
Furforibus sibi consparsum quod panem daret
5 Fimoque turpi maximam expièrent famem.
Profecti sunt legati non céleri pede.
Dum naribus scrutantur escam in stercore,
Citati non respondent. Vix tandem invenit
Eos Mercurius et turbatos adtrahit.
io Tum vero vultum magni ut viderunt Jovis,
(1) Primitivement i! y avait vestç; le scribe a ajouté ia lettre r en interligne.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 131
Totam timentes concacarunt regiam ;
Propuisi vero fustibus vadunt foras ;
Vetat dimitti magnus illos Juppiter.
Mirari sibi legatos non reverti^;
i5 Turpc «estimantes aliquod commisum a suis,
Post aliquod tempus alios adscribi jubent.
Rumor legatos superiores prodidit.
Timentes rursus aliquid ne simile accidat,
Odore canibus anum sed multo replent.
90 Mandant, dimittuntur, statim
Àdeunt rogantes; aditum contînuo impétrant.
Consedit genitor tum deorum maximus
Quassatque fulmen; tremere coepere omnia.
Canes, confusus subito quod fuerat fragor,
a5 Repente odorem mixto euro merdis cacant. .
Reclamant omnes vindicandam injuriam.
Sic est locutus ante poenam Juppiter :
a Non est legatos régis non dimittere;
Nec est difficile poenas culpae M imponere ,
3o Sed hoc feretis pro judicio premium :
Non veto dimitti, veruro cruciari famé,
Ne ventrem continere non possint suum.
1 11 ï autiro qui miserunt vos tam futtiles
Numquam carebunt hominis contumelia. n
35 Ita nunc legatos expectantes posteros,
Novum venire euro videt, cuhim olfacit.
XIX. — SERPENS. MISERICORDIA NOCIVA.
Qui fert malis auxilium post tepus dolet.
Gelu rigentem quidam colubram sustulit
(l) Primitivement il y avait reveriier; le reviseur a exponctué er de la fin. — (,) La
lettre / de culpf a été ajoutée en interligne par le scribe.
132 LES FABLES DE PHEDRE. — IV.
Sinuque fovit, contra se ipse misericors;
Namque ut refecta est nocuit hominem protinus.
5 Hanc alia cum rogaret causam facinoris,
Respondit : cr Ne quis discat prodesse improbis. *
XX. — VULPIS ET DRACO.
Vulpis cubile fodiens dum terram eruit
Agitque plures altius cuniculos,
Pervenit ad draconis speluncam ultimam,
Gustodiebat qui thesauros abditos.
5 Hune simul aspexit : et Oro ut inprudentioe
Des primum veniam^; deinde si pulchroc vides
Quam non conveniens aurum sit vitae meae,
Respondeas clementer : quem fructum capis
Hoc ex labore , quodve tantum est proemium
io Ut careas somno et aevum in tenebris exigas?*
— <r Nullum , inquit ille , veruro hoc a summo M mihi
Jove adtributum est. r> - — <r Ergo nec sumis tibi
Nec ulli donas quicquaro?* — cr Sic fatis placet. *
— <r Nolo irascaris libère si dixero :
i5 Dis est iratis natus qui est similis tibi.»
IN AVARUM.
Abiturus illuc quo priores abierunt,
Quid mente caeca miserum torques spiritum ?
Tibi dico, avare, gaudium heredis tui,
Qui ture superos, ipsum te fraudas cibo,
(1) Il y avait d'abord veneam; ventant de Xivrey ; il a ajoute en interligne un a,
est la correction du reviseur. pr&eMe' et suivi d'un point; il a exponctué
(,) Le scribe avait primitivement écrit le premier o de sommo et écrit au-dessus
hoc sommo, leçon conservée par M. Berger de cet o un petit u.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 133
t
90 Qui tristis audis musicum cithare sonum,
Quem tibiarum macérât jocunditas,
Obsoniorum praetia cui gemitum exprimunt,
Qui dum quadrautes aggeras patrimonio
Gaelum fatigas sordido perjurio,
a5 Qui circumcidis omnem inpensam funeris
Libet inane quid de tuo faciat lucruni.
XXI. — PHAEDRUS.
Quid judicare cogitur libor modo,
Licet dissimilet, pulchrae tamen intellego.
Quicquid putabit esse dignum memorie,
Aesopi dicet; si quid minus adriserit,
5 A me contendet fictum quovis pignore.
Quem volo refeiïi jam nunc responso meo :
Sive hoc ineptum sive laudandum est opus,
Invenit ille, nostra perfecit manus.
Sed exsequamur coeptum propositum ordinem.
XXII. — DE SIMONIDE.
Homo doctus in se seinper divitias habet.
Simonides, qui scripsit egregium melos,
Quo paupertatem sustineret facilius
Circumire coepit urbes Asiae nobiles,
5 Mercede accepta laudem victorum canens.
Hoc génère questus postquam locuples factum est,
Venire in patriam voluit cursu pelagi;
Erat autem natus, ut aiunt, in Schia insula.
Ascendit navem; quam tempestas horrida
io Simul et vetustas medio dissolvit mari.
Hii zonas, illi res pretiosas colligunt
134 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
Subsidium vitae. Quidam curiosior :
<r Simonide , tu ex opibus nihil sumis tuis ? n
— «rMecum, inquit, mea sunt cuncta. v Tune pauci enatant,
i5 Quia plures onere degravati perierant.
Praedones adsunt, rapiunt quod quisqui extulit,
Nudo relinquunt. Forte Clazomene prope
Natiqua fuit urbs, quam petierunt naufragi.
Hic litterarum quidam studio deditus,
ao Simonidis qui saepe verus legerat
Eratquae absentis admirator maximus,
Sermone ab ipso cognitum cupidissime
Ad se recepit; veste, nummis, familia
Hominem exornavit. Ceteri tabulam suam
«5 Porrigunt W, rogantes victum; quos casu obvius
Simonides ut vidit : «rDixit, inquit, mea
Mecum esse cuncta ; vos quod rapuistis périt, n
XXIII. — MONS PARTURIENS.
Mons parturibat, gemitus inmanes ciens,
Eratque in terris maxima expectatio
Quod ille W pareret.
At ille muremjpeperit. Hoc scriptum est tibi,
Qui, magna cum minaris, extricas nihil.
XXIV. - FORMICA ET MUSCAT
Nihil agere quod non prosit fabella indicat.
Formica et musca contendebant acriter
(l) Il y a eu d'abord portant; le reviseur (3) Le rubricateur avait écrit mus; les
a corrige en porrigunt. lettres ca ont été ajoutées après coup à
(,) Les lettres t et e de ille semblent l'encre noire, sans doute par le revi-
avoir été ajoutées après coup. seur.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 135
Quae pluris esset. Musca sic coepit prior :
<r Conferri nostris tu potes te laudibus ?
5 Ubi immolatur, exta proegusto deum,
Moror inter aras, templa perlustro omnia.
In capite régis sedeo cum visum est mihi,
Et matronarum casta delibo oscula.
Laboro nihil atque optimis rébus fruor.
10 Quid horum simile tibi contingit, rustica? d
— tr Est gioriosus sane convictus deum ,
Sed illi W qui invitatur, non qui invisus est.
Reges commémoras et^ matronarum oscula.
Ego granum in hiemem cum studiose cougero,
i5 Te circa murum video pasci stercore.
Aras fréquentas? nempe abigeris, quo venis.
Nihil laboras? ideo, cum opus est, nihil habes.
Super etiam jactas tegere quod debes pudor.
Aestate me lacessis; cum bruma est siles.
ao Mori contractam cum te cogunt frigora,
Me copiosa recipit incolomem domus.
Satis profecto rettudi superbiam. r>
Fabella talis hominum discernit notas,
Eorum qui se falsis ornant laudibus,
a 5 Et quorum virtus exibet solidum decus.
XXV. — POETA.
Quantum valerent inter homines litterae
Dixi superius; quantus nunc illis honos
A superis sit tributus et tradam mémorise.
Simonides idem ille de quo retuli,
5 Victoris laudem cuidam pictae ut scriberet,
(»)
Il y avait d'abord Ma; le scribe a corrige en illi, — (,) Il y avait d'abord corn-
memorassQl; le dernier s a été gratté, ce qui donne commémoras et.
136 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
Gerto conduxit praetio, secretum petit.
Exigua cum frenaret materia impetum,
Usus poetae moris est licentia
ktque interposuit gemina Laede sidéra,
10 Àuctoritatem similis referens gloriae.
Opus adprobavit W ; sed mercedis tertiam
Àccepit^ partenu Cum reliquam posceret :
crllli, inquit, reddent quorum sunt laudes duoe.
Verum ut ne irate te dimissum sentiam,
i5 Ad cenam mihi promitte; cognatos volo
Hodie invitare, quorum es in numéro mihi.7>
Fraudatus quamvis et dolens injuria,
Ne maie dimissam gratiam corrumperet,
Promisit. Rediit hora dicta, recubuit. %
ao Splendebat hilare poculis conviviuni,
Magno apparatu laeta resonabat domus,
Repente cum duo juvenes sparsi pulvere,
Sudore multo diffluentes corpora,
Humanam supra formam, cuidam servuloW
aa Mandant ut ad se provocent Shnonidem;
IHius interesse, ne faciat inoram.
Unum promoverat vix pedeni triclinio^,
Homo perturbatus excitât Siinonidem.
Ruina camarae subito oppressit ceteros;
3o Nec ulli juvenes sunt reperti^ 5 ' ad januam.
Ut est vulgatus ordo narratae rei ,
Omnes scierunt numinum W prœsentiam
Yati dédisse vitam mercedis loco.
(l) U y avait d'abord adprobabit; le re- (4) 11 y avait d'abord triclino; le revi-
viseur a corrigé en adprobavit. seur a corrige en triclinio.
(,) Le scribe avait peut -être d'abord w -Repéra était d'abord écrit avec deux
écrit accedit; il a corrigé en accepit. p; le reviseur a exponctué le premier.
(S) Le reviseur a corrigé servolo, leçon (6) Il y avait primitivement nominum;
primitive , en servulo. le reviseur a substitué un u à f o.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 137
XXVI. — IDEM POETA.
Supirsunt inihi que scribam, sed parco sciens;
Primum esse tibi ne videar molestior,
Destringit quem multarum rerum varietas;
Dein si quis eadem forte conare velit,
5 Habere ut possit aliquid operis residui;
Quamvis nature tanta abundet copia
Laboris (1) faber ut desit, non fabro labor.
Brevitatis nostrae nimium^' ut reddas peto
Quod es pollicitus; exibe vocis fidem.
10 Nam vita morti proprior estW cotidie
Et hoc minus veniet ad me muneris
Quo plus consumet temporis dilatio.
Si citoW rem parages, usus fiet longior;
Fruar diutius, si celerius coepero.
i5 Languentis aevi dum sunt aliquae reliquiae,
Âuxilio locus est; olim senio debilem
Frustra adjuvare bonitas nitetur tua,
Gum jam desideret esse beneficio utilius
Et mors vicina flagitabit debitum.
ao Stultum admovere tibi preceps exis.
Proclivis ultro cum sit misericordia ,
Sepe impetravit veniam confessus reus;
Quanto innocenti justius débet dari?
Tuae sunt partes; fuerunt aliorum;
a5 Dein simili gyro venient aliorum prius vices.
(1} Le reviseur a ajoute s à labori, qui sans doute d'abord propriorem; la cor-
était la première leçon. rection est du reviseur.
(,) Il a également ajoute ni au-dessus (4) Le scribe avait d'abord écrit scito;
de mium (nimium). il a ensuite ajouté au-dessus de la ligne
(3) Au lieu de proprior est, il y avait entre * et e un petit •; ce qui donne si cito.
138 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
Décerne quod religio^, qwod patitur fides,
Et gratulari me tacere' 2 ) judicio tuo.
Excedit animus quem proposuit terminum;
Sed difficulter continetur spiritus,
3o Integritatis qui sincerae conscius
A noxiorum premitur insolentis.
Qui sint requires; apparebunt tempore.
Ego quondam legi quam pueri sententiam
(rPalam muttire plebeio periculum est,*
35 Dum sa ni ta s constabit pulchre memini.
XXVII. — POETA AD PARTICULONEAT.
Cum destinassem terminum operis habere,
In hoc ut aliis esset materiae satis,
Gonsilium tacito corde damnavi.
Nam si quis talis etiam est tituli,
5 Quo pacto damnabit quidnam omiserim
Ut illum ipsum cupiam famae tradere,
Sua cuique cum sit animi cogitatio
Colorque prior? Ergo non levitas mihi,
Sed certa ratio causam scribendi dédit.
io Quare, Particula, quoniam caperis fabulae
(Quas Aesopias, non ^esopi, nomino,
Quasi paucas ille ostendit, ego plures dissero,
Usu vetusto génère, sed rébus novis),
Quartum libellum dum variae perleges,
i5 Hune obtrectare^ si volet malignitas,
Imitari dum non possit, obtrectet licet.
(1) Le réviseur a corrigé en religio re- (3) Il y avait d'abord obtraectare; le
legio, qui était la leçon primitive. scribe a exponctué le premier a, ce que
(,) H y avait d'abord tatere; le re viseur M. Berger de Xivrey n'avait pas remar-
a substitué un c au second t. que.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 139
Mihi parta la us est quod tu, quod similes tui,
V&tfras in chartas verba transferetis mea
Dignumque longa judicatis memoria.
ao lu litterarum plausum ire desidero.
XXVIII. — IDEAf POETA.
Àesopi nomen sicubi interposuero ,
Cui reddi jani pridem quicquid^ debui,
Auctoritatis esse scito gratia;
Ut quidam artifices nostvo faciunt seculo,
5 Qui pretiura operibus majus inveniunt, novo
Si marmori adscripserunt Praxitelen suo,
Detrito Myronem argento. Fabule exaudiant
Adeo fugatae. Plus vetustis favet
Invidia mordax quam bonis presentibus.
10 Sed jam ad fabellam talis exempli feror.
XXIX. — DEMETRIUS REX ET MENANDER POETA.
Demetrius, qui dictus Phalereus,
Athenas occupavit imperio improbo.
Ut mos est vulgi , passim et certatim ruit.
cr Féliciter ! r> subclamant W. Ipsi principes W
5 Illam osculantur qua sunt oppressi manum,
Tacite gementes tristem fortunae vicem.
Quin etiam résides et sequentes otium,
(l} Le scribe a vait^ d'abord écrit quid- {i) Il y avait primitivement suo clam-
quic; pour rendre à ce mot sa véritable mont et non succlamant, ainsi que le dit
orthographe, il a mis au-dessus du d et M. Berger de Xivrey dans la note 3 de la
du c un point qui indique la transposition ; page 937.
M. Berger de Xivrey n'en a pas compris (S) Le reviseur a corrigé principis, le-
la valeur; il a de plus imprimé quidcuic. çon primitive, en principes.
140 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
Ni de fuisse noceat, repetunt ultimi;
In quis Menander, nobilis comoediis
10 Quas ipsum ignorans legerat Demetrius
Et admiratus W fuerat ingenium viri,
UnguentoW dilibutus, vestitu afluens,
Veniebat gresso delicato et languido.
Hune ubi tyrannus vidit extremo agmine :
i5 «Quisnam cinedus^ ille in conspectu meo
Audet venire ? » Responderunt proximi :
<r Hic est Menander scriptor. n Mutatus statim,
XXX. — [DUO MILITES ET LATRO< 4 >.]
Et vindicabit sese forti dextera.
Latrone occiso timidus accurrit cornes
Stringitque gladium, deinde rejecta penula :
rrGedo, inquit, illum; jam curabo sentiat
5 Quos adtemtarit. d Tune qui depugnaverat :
<r Vellem istis verbis saltem adjuvisses modo ;
Constantior fuisse m, vera existimans.
Nunc conde ferrum et linguam pariter futile ,
Ut possis alios ignorantes fallere.
io Ego qui sum expertus quantis fugias viribus,
Scio quid virtuti non sit credendum tuae. r>
Illi adsignari débet haec narratio
Qui re secunda fortis est, dubia fugax.
(l) Il y avait d'abord mirâtes; le revi- (4) Le texte de la fable précédente et
seur a ajouté ad au-dessus de la ligne. de celle-ci se suit sans interruption. Le
(J) Il semble qu'il y a eu ungoento; la reviseur, pour marquer l'omission de la
correction unguento est du reviseur. rubrique ou la séparation des deux fables ,
(s) L'ti de cinedus a été récrit après coup. a tracé une petite croix entre statim et et.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 141
XXXI. — CALVUS ET MUSCA.
Galvi momordit musca nudatum caput;
Quam opprimera W captans alapam sibi duxit gravem,
Tune ilia inridens : «r Punctum volucris parvulae
Voluisti morte ulcisci; quid faciès tibi,
5 Injuriae quia dederis contumeliam?»
Respondit : <r Mecum facile redeo in gratiam ,
Quia non fuisse mentem laedendi scio.
Sed te contemsi generis animal improbum,
Quae délecta ris b ibère humanum sanguinem,
10 Optem necare vel majore incommodo.*
Hoc argumento veniam dari docel
Qui casu peccat quam qui consilio est nocens,
lllum esse quamvis dignum poena judico.
XXXII. — ASINI ET PORCELLI.
Quidam immolasset verrem cum sancto Herculi,
Qui pro salute votum debebat sua,
Asello jussit reliquias poni hordei ;
Quas aspernatus ille sic locutus est :
5 (r Libenter (2) tuum prorsus adpeterem cibum,
Nisi qui nutritus illo est jugulatus foret. *
Hujus respectu fabulae deterritus
Periculosum semper vitavi lucrum.
Sed dicis : <rQui rapuere divitias, habent. n
io Numeremus agedum qui deprehensi perierunt :
Majore*» turbam punitorum repperies.
Paucis temeritas bono est, muitis malo.
(»)
Il y avait d'abord oppremere; le reviseur a corrige en opprimera. — (,) Il y a ea
d'abord liberi ter; le scribe a ensuite corrige en Hbenter.
142 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
XXXIII. — SCURRA, RUSTIGUS.
Parvo favore lavi mortales soient,
Et pro judicio dum stant erroris sui,
Ad paenitenduro rébus manifestis agi.
Facturus ludos quidam dives nobilis
5 Proposito cunctos invitavit pranio
Quam quisqw^ possit ut novitatem ostenderet.
Venere artifices laudis ad certamina;
Quos inter scurra, notus urbano sale,
Habere dixit se genus spectaculi
10 Quod in theatro numquam prolatum foret.
Dispersus rumor civitatem concitat.
Paulo ante vacuam turbam deficiunt loca.
In scena vero postquam solus constitit
Sine apparatu, niillis adjutoribus,
i5 Silentium ipsa fecit expectatio.
HIe in sinum repente dimisit caput
Et sic porcelli vocem est imitatus sua,
Verum ut subesse pallio contenderet
Et excuti juberent. Quo facto siinul
ao Nihil est repertum, multis onerant lancibus
Hominemque plausu prosecuntur maximo.
Hoc vidit fieri rusticus. trNon, mehercule!
Me vincet,* inquit; et statim professus est
Idem facturum melius se post tridie.
a5 Fit turba major. Jam favore mentes tenet,
Et derisuros, non expectaturos , sit et. . .
Uterque prodit. Scurra digrunnit prior
Movetque plausus et clamores suscitât.
Tune simulans sese vestimentis rusticis
3o Porcellum obtegere (quod faciebat scilicet,
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 143
Sed, in priore quia nihil compererat, latens),
Pervellit aurem vero, quem celaverat,
Et cum dolore W vocem naturae exprimit.
Adclamat populus scurra multo similius
35 Imitatum et cogit rusticum trudi foras.
At ille proferet ipsum porcellum e sino ,
Turpemque aperto pignore errorem probans :
crEn^ hic déclarât W quales sitis judices. d
XXXIV. — POETA AD PARTICULONEAf.
Adhuc supersunt multa quae possim loqui
Et copiosa abundat rerum varietas;
Sed temperate suaves sunt argutiae,
Inmodica oifendunt. Quare, vir sanctissime,
5 Particulo M, artis nomen viturum M meis
Latinis dum manebit pretium litteris,
Si non ingenium, certe brevitatem adprobat,
Quae commendari tanto débet justius
Quanto poetae sunt molesti validius.
XXXV. — GALVUS ET QUIDAM PILIS DEFECTUS.
lnvenit calvus forte in trivio pectinem.
Accessit alter, aeque defectus pilis.
ffHeia! inquit, commune quodcumque est lucri. n
Ostendit ille predam et adjecit simul :
s rrSuperum voluntas favit; sed fato invido
Carbonem, ut aiunt, pro thesauro invenimus. r>
Quem spes delusit, huic querele convenit.
(l> Dolore a été ajouta après coup par peut aussi bien lire déclarât que dedarat.
le scribe. (4) Le reviseur a ajoute lo de Particulo.
( *" 3) Il y a eu primitivement eni; le re- (,) D y a eu d'abord virturum; le pro-
viseur a ensuite exponctuë la lettre t. On mier r a été exponctué par le scribe.
144 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
XXXVI. — PJiOCÀX TIBIGEN.
Ubi vanus animus aura captus frivola
Abripuit insolentem sibi fiduciam,
Facile ad derisum et stulta levitas ducitur.
Princeps tibicen notior paulo fuit,
5 Operam Bathyllo solitus in chena dare.
Is forte ludis, non satis memini quibus,
Dum pecma rapitur concidit casu gravi ,
Nec opia sed sinistram fregit tibiam ,
Duas cum dextras maluisset perdere.
i o Inter manus sublatus et multum gemens
Domum refertur. Aliquod menses transent,
Ad sanitatem dum venit curatio.
Ut spectatorum mos est et lepidum genus,
Desiderari coepit, cujus flatibus
«5 Solebat excitari saltantis vigor.
Erat facturus ludos quidam nobilis.
Et incipiebat princeps abduci reum ingredi ,
A se reducit pretio precibus, ut tantummodo
Ipso iudorum ostenderet sese die,
ao Qui simul ad venit, rumor de tibicine
Fremet in theatro. Quidam adfirmant mortuum,
Quidam in conspectum proditurum sine mora.
Auleo miso , devolutis tonitribus W,
Dii sunt locuti more translaticio.
a 5 Tune chorus ignotum more ducto W canticum
Inposuit, cujus haec fuit sententia :
«rLaetare, incolomis Roma, salvo principe. *
{,) Il y a eu primitivement tronitri- {1) 11 y avait primitivement dicto; le
bus; le premier r a été exponctué par scribe a exponctué Vi et ajoute* au-dessus
le srrihe. un m , qui donne ducto.
LES FABLES DE PHÈDRE. — IV. 145
In plausus consurrectuwi est. Jactat basia
Tybicen; gratulari fautores putat.
3o Equester ordo stultum errorem in telle git
Magnoque risu canticum repeti jubet.
Iteratur illyd. Homo meus se W in pulpito
Totum prosternit. Plaudit inludens eques;
Rogare populus hune coronam estimât.
35 Ut vero cuneis notuit res omnibus,
Princeps , ligato ( 2 ) crure nivea W fascia ,
Niveisque tunicis, niveis etiam calceis,
Superbiens honorem vidit divine domus,
Ab universis capite est protusus foras.
XXXVII. — TEMPUS.
Gursu volucri, pendens in novacula,
Galvus comosa fronte , nudo corpore
(Quem si occuparis teneas; elapsum semel
Non ipse possit Juppiter repraehendere),
5 Occasionem rerum significat brevem.
Effectus impediret ne segnis mora ,
Finxere antiqui talem effigiem Temporis.
XXXVIII. — TAURUS ET VITULUS.
Àngusto in aditu taurus luctans cornibus,
Cum vix intrare posset ad presepia ,
(1) M. Berger de Xivrey a lu sem; il a (3) Primitivement, il devait y avoir
pris sans doute pour une abréviation un dans le manuscrit cruremvea; le reviseur
trait oblique, sans valeur, que Ton trouve a change en un n la lettre m, dont il
ailleurs et qui me semble n'être qu'un a conservé le dernier jambage; cette
point de repère. correction a donné crure nivea. Elle n'a
(1) Il y avait d'abord legato; le reviseur pas été remarquée par M. Berger de
a corrigé en ligato. Xivrey.
10
146 LES FABLES DE PHÈDRE. — IV.
Monst rabat vitulus quo se pacto plecteret :
trTace, inquit; ante hoc novi quam natus es. i>
5 Qui doctiorem emendat sîbi dici putet
XXXIX. — CANIS ET SERVUS ET VENATOR.
Àdversus omnes fortes et veloces feras
Canis dum domino semper fecisset satis,
Languere coepit annis ingrabantibus.
Aliquando objectus hispidi pugnae suis,
5 Adripuit aurem, sed cariosis dentibus
Praedam dimisit. Hic tune venator dolens
Ganem objurgabat. Gui senex contra latrans :
trNon te destituit animus, sed vires meae.
Quod fuimus laudas, jam damnas quod sumus. d
io Hoc cur, Filite, scripserim pulchrae vides.
APPENDICE
[DE MONSTRIS, BELLUIS ET SERPENTIBUS LIBER]
IO.
/
APPENDICE .
[DE MONSTRIS, BELLUIS ET SERPENTIBUS LIBER.]
[PARS PRIMA.]
[DE MONSTRIS.]
[PRAEFATIO.]
[iNCIPIT LIBER MONSTRORUM DE DIVERSIS GENERIBUS.
De oculto orbis terrarum situ interrogasti et si tanta monstroram e«sent
gênera credenda quanta in abditis mundi partibus per déserta et Ociani
insulas et in ultimorum montium latebris nutrita monstrantur, et precipue
de his tribut orbis terre generibus respondere petebas quae maximum
formidinis terrorem humano generi incutiunt. Ut de monstrosis hominum
partibus discriberem et de ferarum orribilibus numerosisqui bestiarum
formis et draconum dirissimis serpentiumque ac viperarum generibus, et
dum sermo de his per multarum scripturarum auctoritatem velut excelsis
sideris fulgore olim humano generi pêne ubiqui refulsit , mendacia (2) ea
nemini iteranda pu tassent , nisi me veritus (3) tuae postulationis a pupi pre-
celsa pavidum inter marina precepitasset monstra. Ponto namqui tenebroso
hoc opus aequipero, quod probandi si sint vera an instructa mendatio nul-
lus patet accessus eaqui per orbem terrarum aurato sermone miri rumoris
fama dispergebat, quorum maximam partem philosophorum et poetarum
(1) Le commencement de la préface, jus- (,) Le manuscrit porte mendacida, avec,
qu'aux mots Primo namqitê, est reproduit au-dessus du d, un trait qui a sans doute ta
d'après le Codex Wi$$$burg*n$i§ (i68 GucL valeur d'une exponctuation; il faudrait, dans
lat.), fol. 109. 11 correspond exactement à la ce cas, lire mendacia.
lacune du manuscrit Rosanbo. (s) L. virtus.
150
APPENDICE.
P. 79-
scriptura demonstrat quae semper mmdacia nu tri t; quaedam tantum in
ipsis mirabilibtu vera esse creduntur, et sont innumerabilia que si qtus ad
exploranda pennis volare potuisset et ita rumoroso sermone tam (l) ficta pro-
baret. Et ut ubi nunc urbs aurea et gemmis aspersa litora dicunttir, ubi
lapideum aut nullam urbem et scopolosa litora cerner et, et de his primum
eloquar quae swnt aliquo modo credenda et sequentem historiam sibi quts-
([tie discernât, quod per haec antra monstrorum marinae puellae quandam
formulam sirinae depingam, ut sit capite rationis quot tantum diversorum
generum hispidae squamosaeque secuntur fabulae.]
Primo namqui de his ad ortum sermo prorumpit, quae leviore discretu
ab umano (2) génère distant, daturus operam de singulis quae terra fovet,
mortalium nutrix, aut quondam (3) fovisse fertur ; quia nunc, humano génère
multiplicato et terrarum orbe repleto sub alstris (4î , minus producuntur
monstra, quae ab ipsis per plurimos terre angulos eradicata funditus et
subversa legimus. Et nunc révulsa littoribus prora torqueatur ad undas,
quaequi (5 ) turbide poli vertice sub a[r]duo (6) ac totlus giri ambitu et omni
loco terrarum ad hanc vastam gurgitis se voraginem vergunt.
[l. — DE QUODAM HOMINE UTRIUSQUE SEXUS.]
Me enim quendam (7) hominem in pridio (8) operis utriusque sexus co-
gnosse testor : qui tamen ipsa facie plus et pectore virilis quam muliebris
P. 80. apparuit; et vir a nescientibus putabatur, sed muliebria opéra | dilexit,
et ignaros virorum, more meretricis, decipiebat; sed hoc fréquenter apud
humanum genus continglsse (9) fertur.
W Le manuscrit porte $ermo setâ.
W Édit. humano. Je n'indiquerai que les
correclions essentielles faites par M. Berger
de Xivrey ou les erreurs de lecture commises
par lui. Les corrections purement orthogra-
phiques seraient trop nombreuses à signaler.
Je laisserai de côté celles pour lesquelles
M. Berger de Xivrey a donné en note les le-
çons du manuscrit, mais je signalerai celles
qui se rapportent aux noms propres. Un des
deux fac-similés reproduits dans la présente
édition comprend le commencement de la
Tératologie, d'après le manuscrit Rosanbo.
W Il y avait d'abord quoddam; le premier d
a été exponclué et remplacé par un n écrit en
interligne.
M Edit. corr. astris.
W Édit. corr. quœ.
W La lettre r d'arduo a été grattée.
(1) Edit. quemdam.
W Edit. corr. pridio en principio.
( 9) Edit. corr. contigùte.
DE MONSTRIS. 151
[il. — DE GETARUM REGE HUIGLAUCO, MIRAE MAGNITUDINIS (l) .]
Et fiunt (2) mire (s * magnitudinis, ut rex Huiglaucus, qui imperavit
Gethis (4) et a Francis occisus est. Quem equus a duodecimo anno portare
non potuit. Gujus ossa in Reno (5) fluminis insula , ubi in Oceanum pro-
rumpit, reservata sunt, et de longinquo venientibus pro miraculo osten-
duntur.
[lll. — ITEM COLOTIUS, MOLIS VASTISSIMAE.]
Et ut colosius (6) qui, mole vastissima, monstrorum ad instar maritiuio-
rum , cunctos homines excrevit : quem unda Tibridis vulneratum cooperire
no[n] valuit, in quem se, dolore marcescens, moriturum jactavit, et ab
ipso usque ad Terreni* 7 * maris terminum per (8) xm milia passuum ajuam
tanto sanguine commixtam reddidisse fertur, ut totus fluvius de vulneril)us
ejus manare videbatur {9) .
[iV. — DE STATUA PROCERISSIMA. ]
Postquam Roma|ni pêne per totum orbem te rr arum, inauditum opus, P. 81.
erexerunt statuam procerissime magnitudinis, que centum et septem pedes
altitudinis habet et prope omnta Romae urbis opéra miro rumore precellit.
[V. — DE QUIBUSDAM HOMINIBUS VIGINTI QUATUOR DIGITOS HABENT1BUS.]
Et quosdam inmensa (10; corporum magnitudine et bellicosas (11) fuisse
legimus, qui in ambis manibus sex digitos et singu!os (12) habuerunt pe-
W Pour montrer par un seul exemple la (,) Édit. sunt.
différence qui existe entre le manuscrit Ro- M Édit. mira.
sanbo et le Codex Wisseburgensis , je repro- (4) Édit. Getit.
duis le chapitre u de celui-ci : Et fiunt mon- (i) Édit. corr. Rheni.
$tra mirae magnitudinis ut rex Huncglaçut. W Édit. corr. colotius.
Quae enim imperavit gentes et a Francis occisus W Édit. corr. Tyrrkeni.
est. Quem equus a duodecimo aetatis anno por- (8) Édit. omet per.
tare non potuit. Cujus ossa in Reni fluminis (e) Édit. corr. videretur.
insula, ubi in Oceano prorumpit, reservata i*°) Édit. immensa.
sunt et de longinco venientibus pro miraculo (u) Édit. corr. bellicosos.
ostenduntur, < l, > Edit. corr. singulis.
152
APPENDICE.
dibus; mente tamen rationabiles erant. Et 1111 er tantum augmente digitorum
a ceteris (1) discrepuerunt hominibus.
[vi. — FAUNI (,) .]
Fauni (3) de veteribus pastoribus fuertint, in pnncipio mundi, qui habi-
taverunt in locîs super quae constructa est Roma, et poetae cantica de ipsis
cecinerunt M.
Fauni nascuntur de vermibus nutis (5) inter lignum et corticem; et pos-
tremo procedunt ad terram et suscipiunt alas et eas amitunt pas/modum et
P. 89. efficiuntur homines silvestres; et plurima | cantica de eis poetae cecinerunt.
Fauni enim (6) silviculae (7) homines, qui sicut a fando nuncupati sunt, a
capite usque ad umbilicum, hominis speciem habent : capita aufem curvata
naribus, cornua dissimulant, et inferior pars duorum pedumet femorum in
caprarum forma depingitur. Quos poeta Lucanus, secundum opinionent Gre-
corum, ad Orphei liram, cum innumerosis ferarum generibus, cantu de-
ductos cecinit.
[VU. — DE ORPHEO.]
Orpheus citharista erat Eneae et quintus (8) cîtharista in Grecia; post-
modum Erudita w , uxor ipsius, a serpente percussa mortua erat et pêne (l0)
insanus factus est et in silvis liram percutiebat et bestiae ad audiendum
lirae (l,) ipsius veniebant.
[vin. — SIRENAE.]
Serene sunt marinae puelle (l2) , qui (13) navigantes pulcherrima forma et
cantu mulcidinis (l4) , et a capite et usque ad umbilicum corpore virginali
M Édit. cœterit.
(•> Dans ie manuscrit, ainsi que je l'ai fait
remarquer dans l'Introduction, ce chapitre
suit ie précédent sans solution de continuité.
(') Fauni était d'abord écrit Jaoni; de
même plus bas.
(4) Dans le manuscrit ce paragraphe est en
capitales rustiques.
W Édit. corr. nati».
(6) Édit. omet enim.
M Édit. tilvicolœ.
(8) Édit. corr. quantus.
< 9) Édit. corr. Eurydice.
M tàii.pœn*.
( ,! ) Édit. corr. lyre
"') Édit. puellœ.
' l,) Édit. corr. qua.
' XK) Édit. corr. cantus mulceditu.
DE MONSTRIS. 153
et humano generi | simillimae, squamosas tamen piscium caudas habent, P. 83.
quibus semper in gurgiie latent.
[iX. — H1PPOCENTAURI.]
Epocentauri (1) equorum et hominum commixtam naturam habent et
more ferarum sunt capite setoso, sed, ex parte aliqua, bumane normae
simillimo, quo possunf (2) incipere loqui. Sed insueta labia humane locu-
tioni nullam vocem in verba distinguât (3) .
[x. — DE QUODAM HOMINE DUPLICI, QUI COMMIXTIONE MONSTROSA
DUO CORPORA SUPERNE HABUIT.]
Et quendam (4) hominem in Àsia natum ab humanis parentibus commix-
tione monstrosa didicimus : qui pedibus et ventre fuit genitori conpar (5) ,
sed tamen duo pectora et 1111 er manus et bina capita habuit, et ad ipsius
mirationem multos rumorosa contrahebat opinio.
[xi. — AETHIOPES ET GENUS QUODDAM RIPHAEIS MONTIBUS VIGINUM.]
Sunt Ethiopes (6) toto corpore nigri; sol quos flagrans nimio ardore
semper adurit, quia sub quatuor aronarum (7) ferventissimo (8) et torrido
mundi | circulo demorantur, et a vapore ardentissimorum siderum terra- P. 84.
rum defenduntur latebris. Sic e contrario pro frigore nivali genus quoddam
humanum Ripheis montibus vicinum in cheme {9) terris defensum legimus :
ubi nives sub gelido septemtrionis arc tu (l0) in 1111 er ulnas consurgunt.
[XII. — ONOCBNTAURI.]
Onocentauri corpor a humanum (1I) rationabilia habere videntur usque ad
(l) Édit. corr. hippocentauri. (•> Édit. /Ethiopw.
(,) Édit. postent et en note potsem, ce qui (7) Édit. corr. zonarum.
est une double erreur. (8) Édit. ferventissimus.
W Édit. distinguant. (•> Édit. corr. hiemê.
<*> tâii. quemdam. <"> Édit. arcu.
<»> Édit. compar. < ll > Édit. hominum.
154 APPENDICE.
umbilicum et inferior pars corporis in onagrorum setosa turpiiudine de-
scribitur. Quos sic diversorum generum varia naturaliter conjungit natura.
[xiii. — CYCLOPES.]
Et fuit quoddam humanum genus in Sicilia, ubi Ethnae montis in-
cendium legitur ; qui unum oculum sub asperrima fronte clipei (1) latitu-
dinis habuertoit. Et Ciclopes dicebantur et procerissimarum arborum al-
titudinem excedebant, et humano sanguine vescebantur. Quorum quidam
P. 85. sub anthro resopinus una manu duos viros tenuisse et | crudos (2) mandu-
casse legitur. Veniens autem Ulixes ab expugnatione Troje invenit unum
ab his in quadam spelunca in Sicilia cum suis capris. De familia bujus
una manu tenuit et devoravit et postea dormivit. Et Ulixes magnum bur-
cellum jecit in oculum ejus.
[xiV. — DK HERCULE.]
Quis Herculis forlitudinem et arma non miraretur, qui in occiduis
Thyrreni maris faucibus columnas mime magnitudinis ad humani (3) generis
spectaculum erexit, quique bcllorum suorum tropea in Oriente juxta Ocea-
num indicum ad posterltatis memoriam construxtf? Et porfquam pene (4)
totum orbem cum bellis peragrasset et terram tanto sanguine macula vit,
sese moriturum (5) flammis ad devorandum involvit.
[XV. — DE SCYLLA.]
Scilla (6) , Forti (7) fdia et Cretidis (8) nimphae (9) , amavit Glaucum. Et Glau-
cus aliam habuit nomine Circe/i, Solis fdiam. Et haec Circes Scillam (,0)
transfiguravit in formam hominis et canis et delfmis simul, causa viri sui,
P. 86. et illa bestia inter Italiam | et Siciliam fuit, ut gentiles aiunt, quae devo-
rabat nautas, ut dictum est in Virgilio.
W Édit. clypei. M Édit. corr. Scylla.
W Édit. omet crudos. O Édit. corr. Phorci.
W M. Berger de Xivrey a lu humanœ. W Édit. corr. Cratmidù.
f4 > Édit. pœne. ^ Édit. nymphœ.
« Édit. mortuum. < 10 > Édit. Sct/Uam.
DE MONSTRIS. 155
[XVI. — DE QUADAM PUELLA PROCERISSIMl CORPORIS.]
Et (,) quandam (2) puellam in occiduis Europe (3) litoribus (4) , necdum tor-
quentibus (5) mammis repertam didicinius, quam unde gurgitum ab Oceano
terris advexeruwt; cujus magnitudinem Iapidibus (6) designabant. Erat enim
ipsius corporis longitudo l pedum, et inter humeros vu latitudinis habuit,
purpureo {7) induta pallio, virgis alligata et in caput occisa pervenerat.
[XVII. — ITERUM DE SCÏLLA.]
Scilla (8) monstrum nautis inimicissimum in eo fretu quod Italiam et Si-
ciliam interluit, fuisse perhibetur : capite quidem et pectore virginali sicut
seren^e, sed luporum uterum et caudas delfinorum habuit. Et hoc serena-
.rum (9) et Scillae disjungit naturam quod ipse mortifero carminae (,0) navi-
gantes decipiunt, et illa per vim fortitudinis, marinis succinta canibus,
miserorum fertur lacérasse naufragia.
[XVIH. — ICHTHYOPHAGI.]
Et in India, juxta Oceanum, pilosum (11) toto cor[pore] (,2) genus huma- p. 87.
num didicimus, qui in naturali nuditate setis tantum, more ferino, con-
tenu, crudis cum aqua piscibus ita vivere dicuntur. Quos Indi ictifaos^ 1 ^
appellant. Qui non tantum terris adsueti, sed fluminibus ac stagnis et juxta
amnem Epigmaridem maxime demorantur.
[XIX. — CYNOCEPHALI.]
Cinocefali quoqui in India nasci perhibentur : quorum stint canina
capita, et omne verbum quod locuntur* 14 * intermixtis corrumpunt latra-
W Édit. item. (»> Édit. corr. Scylîa.
(') Édit. quamdam. (•> Édit. sir en arum.
M Édit. Europœ. M Édit. carminé.
<*) Édit. littoribut. ("> Il y a eu d'abord polosum.
M Édit. corr. turgentibue. M Cor dan» le manuscrit.
w Édit. corr. l pedibu*. < w * Édit. corr. iehthyophagoê.
t7) Il y avait d'abord purporeo. il4) Édit. loquuntur.
156
APPENDICE.
tibus, et non homines, crudam carnem manducando, sed ipsas imitante*-* 1 >
bestias.
[xx. — SCI APODES.]
Et ferunt genus esse hominum, quos Greci scinopodas ® appellant, eo
quod se ab ardore solis pedum umbra jacentes resopini defendunt. Sunt
celerrime naturae. Singula tantum habent in pedibus crura et eorum genua
inflexibili conpagine (3) durescunt.
[xXI. — HOMINES BARBAM U9QUE AD GENUA PERTINGENTEM HABENTES.]
P. 88. Sunt homines in Oriente, in cujusdam heremi solitudi|ne morantes,
qui, ut perhibent, barbam usqti* ad genua ptrtingentem habent, et crudo
pisce et aquarum sunt austu (4) viventes.
[XXH. — ANDROGYNAE.]
Et his incredibilibus quoddam genus scribitur (5) qui dexteram mammam
virilem pro exercendis operibus et (6) ad foetos nutriendos sinistram habent
muiiebrem. Quos inter se vicibus coeundo ferunt altérais generare.
[ XXIII. — DE QUIBUSDAM NILI BRIXONTI8QUE FLUM1NUM VICINIS.]
Quidam quoqwe Nili Brixontisque fluminis vicini, corpora miri candoris
habentes, duodecim pedum altitudinem habentia, faciae quidem biportita
et naso longo et macies lenti (7) corpore discribuntur.
[xxiv. — ASTOMI.]
Et sunt homines quos Grecorum historiae ora non habere perhibent, ut
ceterum genus humanum et mellis (8) eos cibis vesci; per nares halitu tan-
tummodo vivere testantur.
O II y avait d'abord emitantur.
(,) Édit. corr. tciapoda*.
W Edit. compagine.
<*> Édit. hauttu.
(s) Édit. corr. adicribitur.
( *> Édit. at; la leçon ad que donne M. Ber-
ger de Xivrey est erronée ; le manuscrit porte
bien et.
(7) Edit. corr. macilenti.
O Édit. corr. nullù.
DE MONSTRIS. 157
[XXV. — MULIERES BARBATAB.]
Mulieres, ut ferunt, juxta montent Ârmeniae nascuntur, pellibus indu te,
barbam usque ad | mammas prolixam habentes; qui (1) sibi, dum venatrices P. 89.
stint, tigres et leopardos et rapida ferarum gênera pro canibus nutriunt.
[x\VI. — PYGMAEI.]
Et quoddam invisum genus humanum in antris et concavis moncium
latebris nasci perhibentur quis (2) statura cubitales, et, ut testantur, adver-
sum grues, in tempore messis, bellum conjungunt, ne eorum sata diri-
piant : quos Greci a cubitu pigmeos (3) vocant.
[ XXVII. — ACBPHALI.]
Sunt quoque homines in insula Brixontis fluvii, qui absque capitibus nas-
cuntur ; quos epifugos Greci vocant. Et septem pedum altitudinis sunt et tota
in pectore capitis officia gérant, nisi quod oculos in humeris habere dicuntwr.
[ XXVIII. — DE HOMME CUI LUNATAE ERANT PLANTAS.]
Et quendam (4) hominem fideli historia lunatas habuisse plantas duo-
rum non amplius digitorum conperimus (5) . Cujus quoqtn manus in hujus
norme (fi) mensuram aedite discribuntur.
[xXIX. — DE QUODAM HUMANO GENERE FORMOSO.]
In Oriente quoqtti, juxta Ocianum (7) , formosum genus | humanum legi- P. 90.
mus et hanc causam amenitatis eorum esse adserunt (8) , qt/od crudam carnem
et mel purissimum manducant.
W Édil. corr. quœ. (*> Édit. quemdam.
W Ldit. corr. qui. i*> Édit. comperimus.
W Au-dessus de pigmeot est écrit, en in- W Édit. notifia?,
terligne, le mot cubitales, qui semble être une (7) Edit. Oceanum.
glose. W Édit. auerunt.
158 APPENDICE.
[XXX. — OLIGOCHRONII.]
Est alîud genus humanum qui angustissimam metam ierminandi vitam
habere dicuntur. Quorum femine quinquennes concipiunt, et amplius quam
ad annum octavum vitam non producant (1) .
[xXXI. — MULIERES FORMAE TBIPLICIS.]
Sunt mulieres, ut ferunt, speciose, Rubro mari cohérentes (3) , qua-
rum corpora marmoreo nitore fulgent : qui (3) xii pedes altitudinis et
crines usqui ad talos defluentes, caudas boum in lateribus et cameiiorum
pedes habent.
[ XXXII. — GENS CUI PLANT AE RETRO CURVATAE.]
Et dicunt esse gentem ab humana statura hoc modo discrepantem ; fiunt
enim in integris corporibus, sed plantae rétro curvate officio capitîs con-
trariae videntur. Quorum hoc ignorantes vestigia fallunt.
[XXXIII. — MONTIUM IGNEORUM INCOLAE.]
In quodam quoque deserto montes ignei leguntur. Homines in quibu*
P. 91. nascuntur, toto corpore | nigri, sicut Ethiopes quorum nos quendam (4)
vidimus carbonea nigritudine , dentibus et ocuiis tantummodo et ungibttt (5)
nitentem.
[ xxxiv. — DE CACO.]
Erat monstrum quoddam in Arcadia, nomen (6) Cacus, in antro fluminis
Tiberini, flammas de pectore vomens et toto pectore setosus; qui 1111* tauros
furto et totidem vaccas abduxit armentario et eos fer vim fortitudinis retror-
sum ne investigarentur, caudis traxt'f in antrum.
(,) hdil. corr. producwit. (4) Kdit. quemdam.
W Édit. cohœrente». {i) Édit. corr. unguibu».
M Edit. corr. quœ. (e) Édit. nomine.
DE MONSTRIS. 159
[xXXV. — DE QUODAM MONSTRO, NAUTIS 1NIMIC0.]
Et feront monstrum aliud in quodam loco juxta Oceanum fuisse. Quod
ut barcam adlabi undis et de littore cernebat et nautas hésitantes ad terram
venire, visu ejus territos in medio rapiebat gurgite et navem cum hominibus
aridam deposuit.
[XXXVI. — DE HOMINIBUS NIGRIS, IMMENSIS ET ANTHROPOPHAGIS. ]
Hominum quoque genus inmensis (1) corporibus ab Oriente nascuntur,
corpore nigri, et xvm (2) pedes altitudinis capiunt; et, ut feront, homines
cum M conprehendunt b\ crudos manducant.
[ XXXVII. — DE QUIBUSDAM MONSTRIS IMMANIBUS, IN STAGNIS.]
Et dicuntur monstra esse in paludibus cum tribus humanis capitibus et P. 99.
sub profundissimis stagnis, sicut nimphas (5) , habitare famulantur w . Quod
credere profanum est : ut non illuc Quant gurgites, quo inmane (7) monstrum
ingreditur. .
[ XXXVIII. — DE PROTEO.]
Protheus quoqui ceruleo (8) colore bipedum equorum cursu vehi per
equora nudus perhibetur et super omne piscium genus principatum ha-
buisse et in omnium rerum formas se verti w potuisse describitur.
[ XXXIX. — HOMINES QUORUM OGULI SICUT LUGERNAE LUCENT.]
Et quœdam insula in orientaiibus orbis terrarum partibus esse dtWfur,
in qua nascuntur homines rationabili statura, nisi quod eorum oculi sicuJ
lucernœ lucent.
'*) Edit. immeruis. nimphias ; le dernier de» deux i a été exponctué.
(,) Édit. duodeviginti. (•) Édit. corr. fabuJantur.
(s) Édit omet cum. M Édit. immane.
(4) Édit. comprehendwd. <•) Édit. cœruleo.
W Le manuscrit portait primitivement i f > Édit. corr. vertere.
160 APPENDICE.
[XL. — DE MIDA.]
Fuit quidam homo, rationabilis naturoe, quem Midam appellaverunt :
qui, ut fabule (,) fingunt, omma quoe tetigerat in aurum vertebat. Qtcod
nemo, nisi veritatem spernens, crédit.
[XLI. — DE GORGONIBUS.]
Gorgones (2) quoqui (3) in monstrosa mulierum natura m quoe dicebantur
P. 93. Stenno (4Î , Eurale (5) , Médusa | juxta montent Athlantem ^ fuisse et (7) in
finibus Libie describuntur : qui (8) suo visu homines convertebant in lapides.
Quarum unam Perseus, scuto vetereo (9) defensus, interficit, quant, absciso
suo capite, oculos ita vertisse fertur ut viva; quem (10) habere describitur.
[xlii. — ARGI.]
Argt multos (u) oculos numérote visionis nihil laterae (l2) omnino potuisse
diront, quia, ut iingitur, quibusdam oculis sempir vigilant (l3) .
[XLIII. — DE GENTE ALIQUA LINGUAS OMNIUM NATIONUM LOQUENTE.]
Est gens aliqua, commixtae naturae, in Rubri maris insula, quam lin-
guas omnium nationum loqui posse testantur. Et ideo homines de longinco
venientes, eorum cognitos nominando, atonitos faciunt, ut decipiant et
crudos dévorant (u) .
« Édii.fabul*. O Édit. omet et.
(*) H y avait d'abord Gurgones; c'est à tort W Édit. corr. (pue,
que M. Berger de Xivrey prétend que ce mot (•> Édit. corr. vitreo.
a été corrigé en Gargonet. < 10 ) Édit. corr. quam.
< 5) Édit. omet quoque. (n) Le scribe avait d'abord écrit mulot.
W Édit. corr. Stheno. <»> Édit. latere.
<»> Édit. corr. Euryale. < u > Édit. vigikmt.
<•' Édit. corr. Atlantem. (u) Édit. dévorent.
DE MONSTRIS. 161
[XLIV. — DE MONSTRIS CIRCAEAE TERRAE.]
Innumerosa quoque monstra in Circie ternie finibus fuisse leguntur,
leones et ursi, apri quoqtte ac lupi; qui, cetero corpore in ferarum natura
manente, hominum faciès habuertott.
[XLV. — DE MONSTRO QUODAM NOCTURNO.]
Et dieunt, qtiod dici nefandum est, monstrum quoddam nocturnum fuisse,
qtiod semper noctu per umbram caeli et | terrae volabat, homines in ur- P. 9a.
bibus horribili stridore terri tans, et quot plummas (1) in corpore habuit, tôt
oculos, totidem aures et ora. Semper quoque sine requie et somno fuisse
describitur.
[xLVI. — MONSTROSI HOMINES, QUI AURIBUS SE SUBSTERNUNT
ET GOOPERIUNT.]
Nascuntur homines in orientalibus plagis, qui, ut fabule w fingunt,
xv altitudinis pedes capiunt; et corpora marmorei candoris habent, et
vannosas aures quibus se substernunt noctu et cooperiunt, et hominem
cum viderint, erectis auribus per déserta vastissima fugiunt.
[XLVII. — DE HARPYHS.]
Legitur quod Arpiiae (3) quidam monstra in Strophadibus insulis Ionii
maris fuissent, in forma volucrum, facie tan/um virginali. Quae hominum
lin guis loqui potuerunt; et rapida (4) famé semper insaturabiles erant, et
cibum uncis pedibus de manu manducantium traxerunt.
[XLVHI. — DE EUMENIDIBUS.]
Eumenides quoque quasdam mulieres vana historia depromit; quae vipe-
(l) Edit. plumas. Ârpie, comme a lu M. Berger de Xivrey; un t
W YA'it.fabulœ. a été ajouté en interligne et ¥« est cédille.
(3) Le manuscrit porte bien Arptiç et non M Édit. conr. rabida %
11
102
APPENDICE.
1\ 95. rium (,) crinew habueru/tt, | sanguineis vittis innexum quam t2) ceruiei w
angues per insaniam discordiam sactebanl (4 \ quarum talami apud inferos
incredibilibus finguntur fabulis.
[XLIX. — SATYRI.]
Item Saturi et incubones (5} silvestri homines dicuntur : quorum pars
summa humano corpori simillima et inferior cum ferarum formis et Fau-
norum depingitur (6) .
[l. — DE T1TYO.]
Et quoddam monstrum apud inferos esse scribitur : hoc est Titios (7) ,
quem alumnum Terrae dixerunt; cujus corpus per novem jugera ibi porrec-
tum vultorio (8) jecur in epulas prebet; quod absumtum die, nocte in penas
renascitwr. In Virgiiïo legitwr.
[lI. — AEGAEON.]
Egeon {9) quoqui monstrum aliud vastissimum mole et formée incredi-
bilis fuisse narratur. Qui habuit l capita et c manus; et unoquoqtié ore
ignivomens, crépitantes eructabat flammas et ad bellorum strumenta (10)
l clipeos (ll) totidemque giadios portavit.
[LU (xLIX (1,) ). — DRACONTOPODES.]
P. 96. Ferunt fabule Grecorum homines inmensis (l3) | corporibus fuisse, et,
W Édit. coït, vipereum.
M Édit. corr. quem.
< s > Édit. cœrulei.
W Edit. corr. jactabant.
(*> Il y avait d'abord inbones; le scribe a
ajouté les lettres eu en interligne.
O l* manuscrit porte bien depingitur et
non depinguntur, comme le dit M. Berger de
Xivrey.
(') tdit. corr. Tityus.
W U y avait d'abord ultorio.
(B) Édit. corr. /Egœon.
t,0) Kdit. corr. iuttmmenta.
«"> Édit. clypeot.
(,,) M. Berger de Xivrey dit en note que le
mot portavit est suivi des «lettres numériques
xlviii»; c'est ilviiii qu'il faut lire; il n'a pas
vu que c'est le numéro du chapitre Dmacoh-
topodes, numéro qui ne concorde d'ailleurs
pas avec la division établie par le scribe lui-
même.
(l3) Kdit. immentit.
DE MONSTRIS. 163
in tanta mole, tamen humano generi similes, nisi quod caudas draconum
habuertmt : unde et grece dracontopedes dicebantur.
[LUI. — DE MINOTMJRO.]
Minataurum {l) auiem, illud déforme monstrum in hisdem fabulosis
Grecorum fictionibus, depingam ; qui taurinum capul habuit, et inclu-
sus (2) laberinto t3) tam clamore quam mugitu ingemuisse describitur * 4) ,
quia domum illam Crète egredi non potuit, quae mille parietibus in-
textum errorem habuit.
[lIV. — DB ERYCE.]
Ericis (5) quoqui bellorum instrumenta omnem mundum (G) humanum ex-
cedentia legunttir. Non monstrum, sed homo monstrosa magnitudine fuit;
cujus clipeum (7) vin {8) coria bouum ferro ac plumbo consueta < 9) tegebant.
[LV. — DE TRITONE.]
Et Tritonem capite humano, pectore semifero et deorsum ab umbilico
piscibus dixerunt similem. Qui in Egitiorum (10) mari Carpaticio (ll) et circa
oras Italie visus fuisse describitur, et utrum a Tritone Libie (l2) palude an
palus ab illo hoc nomen inditum | possidebat, ignoratur. p. 97.
[lVI. — ANTIPODAE.]
Ferunt et hominum genus esse sub orbe, quos antipodas vocant; et,
secundum illam greci nominis interpretacionem, imum orbis fundum, ad
nos/ra vestigia sursum directis pedibu*, calcant.
(1) Édil. corr. Minotaurum. w Édit. modutn.
W M. Berger de Xivrey a par erreur lu {1) Ktlit. clypeum.
incitai». (8) Edit. corr. teptem.
W M. Berger de Xivrey a lu par erreur (9) Edit. corr. c orienta,
laber inteo; il a corrigé en labyrinthe (,0) Kdit. corr. /Egyptiorum.
M Il y avait primitivement diteribitur. t") Edit. corr. Carpathio.
* 5) Edit. corr. Erycis. t 1 *' Edit. rorr. Libyœ.
1 1 .
164 APPENDICE.
[lVII. — GIGANTBS QUIBUS OMNU MARIA PEDUM GRESSIBUS TRANSMEAB1LIA.]
Gigantes enim ipsos tam inormis (1) alebat magnitudo, ut eis omnia maria
pedum gressibus transmeabilia fuisse pirhibentur (2) : quorum ossa in lito-
ribus et in terrarum latebris, ad indicium vaste quantitatis eorum, sepe (SJ
conperta (4î leguntur.
[lVIII. — DE GEMINIS ALOIDIBUS.]
Scribunt et geminos Alloidas (5) tam inmensa (6) corporum magnitudinis
fuisse ut ter caelum (7) manibus adgressi essent distruere, ut Jovem, pro
flammea segregandi (8) cupidine, summo detruderent 01ympho (g) .
[LIX. — DE ORIONE.]
Orion autem talis fuisse confingitur ut omma maria transire potuisset,
et profundissimi quamvis gurgites (10 > undas superare humeris et (u) sicut
P. 98. ornos, ingentia robora, de montibus evulsa | radicitus traxit. Ferunt eum
juga peragrasse montium et capite sublimia celi (l2) nebula pulsisse.
[epilogus.J
Haec sunt immania monstra, de quibus me fluctus tue postulationis ton-
débat (13) , et ea sunt quae de spumosis fabularum gurgitibus ad haec littora
congessi. Adhuc tamen innume[ra]bilia sunt (\ue in terris et in mari fuisse
dixen/wt : de quibus tediosum est plus scribere velle; et id quod de inferis
M Édit. enormii. (f) Édit. corr. Olympo.
(,) Édit. corr. perhibeantur. * w > Édit. coït, gurgitis.
M Édit. swpe. OD Édit. omet et.
M Édit. comperta. 0*> Édit. cœli.
(5) Édit. corr. Aloidas. ( u > Le manuscrit portait primitivement de
f> Édit. corr. immensœ; le manuscrit porte quibus me latùmîs tondebat; le scribe a en-
inmensa et non immenea, ainsi qu'il est dit suite ajouté à la marge les mots fiuctus tue
dans la noie. pottu[lationi$] dont M. Berger de Xivrey n'a
(7) Edit. cœlum. pas saisi l'objet; il a imprimé : de quibus me
(*> Édit. corr. prœgrandi. Uuionis; il a corrigé tondebat en taedebat.
DE MONSTRIS. 165
hominibus, quoique^ de Tinore {2) , Nilo, Dedalo (3) , Treptolemo (4) , Ath-
lanle (5) , Ceto w , Lupeto (7) , Thiphoeo W e t céleris (9) quibusque turpissimis
depromunt fabulosis (,0) .
<»> Édit. quxdqui. <«> Édit. corr. Cœlo.
W Édit. corr. Tœnaro. W Édit. corr. Japeto.
M Édit. corr. Dmdalo. W Édit. corr. Typhwo.
W Édit. corr. Triptokmo. (,) Édit. corr. cœUrU.
W Édit corr. Allant». <»•> Édit. /aAuto.
166 APPENDICE.
[PARS SECUNDA.]
[de bfxluis]
[PRAEFATIO.]
Belua (1) nuncupari potest quicquid (2) in terris aut in gurgiie inoriendo w
corporis ignota et metuenda repperitur forma. Sunt fermae innumerabilia
marin arum gênera beluarum, quae tam inormibus (4) corporibus magnarum
vastas undarum moles ad instar montium et diluta funditus contorquent
P. 99. pectoribus maria, dum cursus ad dulcia fluviorum fréta dirigunt | et spu-
mosos natando gurgites magno perturbant murmure; et in illo vastissi-
morum agmine monstrorum turgida dum cerula* 5 * trudunt, auras w mar-
moreis deverberant spumis; et ita inormi (7) membrorum mole, agita ta,
littorettenus, equora tremebundo gurgite veniunt, ut non tam spectaculum
intuentibus quam herrorem (8) prebeant. De quibus jam tibi nihil scriben-
dum putavi, quia et innumerabilia sunt, et eorum cognitio longe ab humano
génère, velud horrendis (9) undarum gurgites (l0) turribus et marino disjun-
gitur muro. Sed tame/t ne lucernam verbi postolantis (n) gurges neglegen-
tiae (u) demergat, de his tibi sermo pauca depromet beluis et horribilibus
ignotarum formis bestiarum que in flu minibus ve\ (l3) stagnis paludibusque,
sive in desertis orbis terrarum latebris fuisse quondam, poetae ac philo-
sopbi aurato sermone in suis litteraturis inaniter depingunt.
W Edit. bellua; c'est l'orthographe con- *•> Edit. horrêndi.
stamment adoptée par M. Berger de Xivrey. (I0) Edit. corr. gurgiti».
W Edit. fjuidquid. ( u) Edit. corr. postulantes.
W Edit. corr. inhauriendo. («) Le manuscrit ne porte pas neglêgentie,
W Edit. corr. enormibut. ainsi que M. Berger de Xivrey le dit en note,
f5) Edit. cœrula. mais neglegentiç.
<•) Edit. corr. ora*. W Le manuscrit porte vl et non ut, ainsi
W Edit. corr. enormi. que le dit en note M. Berger de Xivrey et
W Edit. corr. horrorem. qu'il corrige en aut.
DE BELLUIS. 167
[i. — LEONES.]
Leonem, quem regem esse bestiarum, ob metum ejus et nimiam forti- p. 100.
tudinem, poetoe et oratores cum phisicis fingunt, in frontem beluarum
horribilium ponimus. Qui fiunt generaiiter colore fuivoso; iamen albos
cum ingentibus jubis (1) leones et in taurini corporis magnitudine habuisse
Indus fertur. Et ipse vastissimae leo formae describitur (2) quem Hercules
sub rupe Nimiae w montis occidit.
[il. — ELEPHANTI.J
Elifanti (4) aufem, licet leones timeant, omnibus tame/i cognitis majores
sunt animantibus : qui apud Gargaridos (5) et Indos et inter Nilum flu-
vium et Brixontem nasci perhibentur. Quorum Phirrus (6) in Romaniam
xx primus ad auxiliûm beli (7) deduxit, qui turres ad bella cum inter-
posais (8) jaculatoribus portabant (9) , et hostes erectis promuscedibus < 10)
cedunt (nî . Quorum quoqtu Àlexander Macedo innumerabiles, albo, ni-
gro et rubicundo varioqœ colore, se in India vidisse ad Àristotilem (l2)
philypphum (13) descripsit.
[m. — ONAGRI.]
Onagri animalia sunt, non bestiae, so/ingenti animo | et sese elata exul- p. 101
tantes forti tudine, saxa de montibus vellunt, sed ipsi in desertis Persarum
esse cum incredibilibu* quibusdam prodigiis bouum cornua et magnis de-
scribuntur (14) corporibus.
Il y avait primitivement jube$. (9) Il y avait primitivement portabat.
Il y avait primitivement ditcribitur. W bdit. corr. promutcidibut ; M. Berger de
Édit. corr. Nemeœ. Xivrey a lu promut $edibut.
Édit. corr. elephanti; de même ailleurs. (1,) Édit. corr. cœdunt.
Édit. corr. Gangariia*. *") Édit. Arittotêlem.
Édit. corr. Pyrrhut. W Édit. corr. philoiophum.
Édit. corr. belli. l u > 11 y avait primitivement ditditcribuntur ;
Édit. corr. intrapotitit. le premier dit est cxponctué.
168 APPENDICE.
[iV. — TIGRES.]
Tigres sont fere (1) horrende animositatis, quae in India (2) et apud
Hyrcanos et in Garmoenia (3) nascuntur, et stint valde rapaces et mire vélo-
citatis ; unde et Tigris, Assiriorum fluvius, eo (\uod rapidissimo cursu ad
instar istius bestiae a monte Caucasso (4) prorumpit, ab ea nomen accepisse
discribitur.
[v. — LÏNCES.]
Linces bestiae maculosis corporibus sunt, que nimiam ferocitatem habent
et panteris variis suwt colore consimiles. Qui (5) in Tyria (6) et in Indos (7) et
ceteris (8) quibusque regionibus nascuntur.
[vi. — PARDI.]
Pardus est fera rapax et toto corpore discolor, qui Alexandro (9) et Mace-
donibus cum ceteris (10) nocuertmt bestiis, paulo postquam Ormem (ll) petram
expugnavit in India, a qua (l2) prius Hercules terre (15) motu fugatus recessit.
P. 10a. Et Indorum rex, quodam tempore, | quia ibi maxime nascuntur, ad regem
Romae Anathasium (u) duos pardulos misit in camelo (l5) et elefante quem
poeta lucamlium (16) nominavit.
[vil. — PANTHERAE.]
Panteras autem quidam mites, quidam horribiles esse describunt, quas
poeta Lucanus ad liram Orphei cum ceteris animantibus et bestiis a deserto
<"> Édit. /me. »•) Édit. cmtms.
W H y avait primitivement que India; au- t") Édit. corr. Aornon.
dessus de In on a ajouté in. 0*) Edit. quo.
W Édit. corr. Armenia. < u î Édit. terrœ,
W Édit. corr. Caucato. ( w > Édit. corr. Anattasium.
(5) Édit. quœ. M 11 y avait primitivement camello, leçon
<•> Édit. Syria. que donne en note M. Berger de Xivrey,
< 7) Édit. IndU. mais sans indiquer que ce mot a été corrigé
W Édit. cœlerit. en camelo,
<•) 11 y avait primitivement Alaxandro. ('•) Édit. corr. lucambovem.
•\
DE BELLUIS.
169
Thraciae per (l) carmen miserabile provocatas cecinit, dum ipse tristis
esset; et, merens ad undam Strimonis (2) , raptam Eridicen ® lacrimabili
deflevit carminé.
[vin. —
DE BELLUA LERNAE
•]
Ferunt fabule {4) Grecorum plurima {5) in libris antiquitatum suae philo-
sophiae quondam fuisse que nunc incredebilia (6) videntur tant de monstris
quam etiam beluis et serpentibus; de quibu* partem replicati sumus.
Inter que (7) belua Lernae describitur (8j , quam nunc apud inferos esse tam
horrendam stridore quam forme (9) terribilem, Greci cum quibusdam
fingunt Romanis.
[ix. — HIPPOPOTAMl.]
Epotani (10î beluae in India esse perhibentur majores | elefantorum cor- P. io3.
poribus : quos dicunt in quodam fluvio aquae inpotabilis (u) demorari. Qui
quondam ccc homines una hora in rapaces paergitorum (12) vertices traxisse
et crudelem in modum dévorasse narrantur.
[x. — DE BESTIIS QUIBUSDAM FABULOSIS PROPE MARE RUBRUM.]
Quasdam enim bestias prope ad mare Rubrum nasci fabulositas per-
hibet; et quod vin pedes duplicibus membris et capita bina (l3) habent cum
oculis fingunt gorgoneis.
m Le manuscrit porte per et non pro, ainsi
que l'indique en note M. Berger de Xivrey.
w Édit. StrymonU.
(8) Edit. corrige Eurydicem.
<*> Édit. yh&ute.
M Édit. plurima.
M Édit. incredibilia.
W Édit. quœ.
W É<lit. adscribitur; le manuscrit portait
primitivement discribitur.
W Edit. corr. forma; le manuscrit porte
forme et non ferme, ainsi que le dit M. Berger
de Xivrey dans une note.
(,0) Édit. corr. hippopolami.
<"> Édit. impotabilii.
("> Édit. corr. gwgitum; dans le manu-
scrit gitorum est encadre de deux lignes,
ce qui équivaut à une exponctuation et in-
dique que ces lettres doivent être considérées
comme nulles. M. Berger de Xivrey avait
lu pergitorum et avait vu sur les trois der-
nières lettres un trait qui en réalité n'existe
pas.
(") Dans le manuscrit il y a capita bina et
non bina capita y comme Ta imprimé M. Berger
de Xivrev.
170 APPENDICE.
[il. — DE GHIMAERA.]
Gymeram (l) Greci scribunt quodam (2) fuisse bestiam triplici monstruosa
corporis foeditate ierribilem ; quam flammis dîcunt armatam, eo qood tria
capita ignem habuisse voventia (3) .
[lll. — AETERNAE.]
Et sunt quoqui, ut ferunt, in India beluae, quas eternas, ob vividam
virtutem, vocant. Que in suis verticibus ossa serrata velut gladios ges-
tant, quibus arietino, dum adversus clipeos incurmnt, impetu, obpositi (4)
transverberantur clipei (5) .
[ XIII. — CONOPBNI.]
P. io4. Et in Persida (6) fîngunt esse bestias quas conopenos | appallant (7) , qui-
bus, sub annis (8) capitibus, equina dépendit (9) per cervices juba; et ore
naribusque ignem flammasqu* exspirant.
[XIV. — DE CERBERO.]
Cerberus autim tria aepita (10) habuisse describitur. Quem poetae et philo-
phi (llî a janua inférai mortales perturbare trino arbitrantur latratu. Sed
tamen eum tremeniem ab Orci régis inferni solio famosissimum Alciden (l2)
in vinculis traxisse turpi depromunt mendatio, et quod eum invitatum {13)
ille contumax insanis provocant (14) latratibus.
M Édil. corr. chimœram.
(s) Édit. corr. asininù.
W Édit. corr. quondam.
W Édit. corr. vomentia.
^ Édit. oppositi.
(s) Édit. clypei.
W Édit. corr. Pêrside.
(9) Édit. corr. dépende t.
(,0) Leçon non indiquée par M. Berger de
Xivrey, qui a donné la bonne : capita,
W Edit. corr. philosophi.
M Édit. Alcidem.
(7) Édit. appellent, sans indication de la
M Édil. irritatum.
leçon du manuscrit.
W Edit. corr. provocavit.
DE BELLUIS. 171
[XV. — F0RM1CAE AURUM SERVANTES.]
Inier ipsa que diront inania, ferunt formicas in quadam ewe insula; et
qtiod sex pedes et atrum colorent et mirant habeant celeritatem, depromunt
cum quibus incredibilibus auri habundantia (1) , describitur (2) . Quant ipse
sua servant industria.
[XVI. — RESTIA DENS TYRANNUS VOCATA.]
Fuit preterea quidam in Indorum finibus bestia, major, ut ferunt, eie-
fanto, colore nigro : quant Indi dentem {3) tirannum vocaverunt. Que in
medio torve frontis tria cornua gessit, et tantae ^ animosi|tatis erat, P. io5.
et (5) sibi conspectis hominibus, non tela neque ignis (6î , nec ulla vitaret
pericula. Proferunt Alaxandrum (7Î , mortuis xxvi militibus, tandem con-
fixam occidisse venabulis.
[XVII. — HIPPOPOTAMI FUGACES.]
Gum his incredebilibus (8) fingunt exsecrandae {9) forme ipotamos * 10î , quos
ferunt triplicent habere colorent : qui oris latitudine vanno conparantur (ll) .
Sunt autim tant fugaces ut, si quis insequitur, fugiant quousqui sanguine
sudant.
[XVIII. — LEOPARDI.]
Leopardi feri ac terribiles sunt, qui atrocissimarunt bine formae fera-
runt permixtam habent horrendi corporis formant; quia ex (12) leonibus et
pardis generantur. Quos ferunt juxta Rubrunt mare et in quibusdant aliis
regionibus nasci.
M Édit. corr. abundantiam. (5) Édit. corr. ut.
(,) Le manuscrit portait primitivement di- W Édit. corr. igne$.
icribitur. M Edit. Alexandrum.
W II y avait primitivement dendë, et non w Kdit. incredibilibut.
deindê, ainsi que le dit M. Berger de Xivrey W Édit. execrandœ.
dans une note. (,0) Kdit. corr. hippopotamo».
M Le manuscrit porte tnntf ; M. Berger de {l,) Édit. comparantur.
Xivrey a iu tunta. w Kdit. et.
172
APPENDICE.
[m. — CANES CAERULEI IN MARI TYRRHENO.]
Fingunt quoqtn poète (1) in mari Terreno (2) ceruleos esse canes, qui pos-
teriorem corporis partem cum piscibus habent communem (3) . Ipsis quoque
Scilla ratem Uliies (4) lacerans, marinis succincta canibus describitur (5) .
[iX. — DE QUIRUSDAM BESTUS NOCTURMS.]
P. 106. Et dicunt bestias esse nocturnas et non tant bestias | quam dira pro-
digia (6) ; quia nequaquam in luce, sed in umbris (7) cernuntur nocturnis.
Quas ferunt in omnium bestiarum formas se verti (8) posse, dum inse-
quentium timoré perturbantur.
[xxi. — DE MLO.]
Fluvius autero Nilus, qui, in septem hostia (9 > decurrens, mari Terreno (10)
absumitur, omma monstra, ferarum similia, gignit, eo gurgite quo se ad
ortum dirigit et quo item flexus a mari Rubro ad occasum refundit.
[XXII. — DE QUADAM BESTIA INDIAE, INTER OMNES BELLUAS DIRISSIMA.]
Ferunt et in India beluam fuisse qui (ll) habuit bina capita, alterum lune
bicornis ut putei maginem (12) , alterum corcodrili (13) gerebat. Et tergo ferrato
et sévis (l4) armata dentibus quondam in Alaxandri milites prosiliens, duos
occidisse describitur (15) .
Bestia dMtem illa inter omms beluas dirissimas tantam veneni co-
piai» * 16) adfirmant, ut eam sibi leones, quamvis invalidions feram cor-
M Édit. poelœ.
W Édit. corr. Tyrrheno.
(*) U y avait d'abord commonem.
M Édit. corr. Ulyxis.
<*) Il y avait primitivement ditcribitur.
O 11 y avait primitivement prodia.
(7) Édit. tenebri*.
W Édit. corr. vertere.
W Édit. corr. ottia.
( |0) Édit. corr. Tyrrheno.
(M) Édit. qum, sans mention de la leçon du
manuscrit.
(*') Édit. corr. margùwn.
M Édit. corr. crocodili.
("> Édit. $mi$.
(,5) Le manuscrit portait primitivement di~
scribitur.
» Édit. ajoute habere.
DE BELLUIS. 173
poris, timeant; et tantam vim ejus venenum habere arbitrantur, ut eo (1)
licet ferri acies intincta liquescat.
[ XXIII. — ANTHOLOPS.]
Et juxta Eufraten (2) flumen scribunt esse animal, quod nuncupatur autu- P. 107.
laps (3) ; quod longis cornibus quae serrae figuram habent ingentia robora
pretidens ad terrain deponit W.
[XXIV. — FLUMIMS EUPHRATIS GROCODILI.]
In illo flumine ferunt esse corcodrilos (5) , beluas non modice (6) stature,
qui ad solis estum (7) per litus se sternunt, et humani generis sunt rapaces,
si quos a somno excitati sibi vicinos pirsenserint (8) . Quae bestioe maxime
in aquis et oris litorum demorantur.
[XXV. — BELLINA.]
Bellina quoqtn, fera intollerabilis, in India nascitur, ubi plurima prope
totius orbis prodigia leguntur. De quartim pellibus bellinarum sibi gens
quaedam apud Indos vestimentorum tegmina conponit.
[XXVI. — DE GANGE.]
Fluvius Indie Gandes (9) , qui aurum cum lapidibus profert pretiosis, mira
monstrose feritatis gênera gignit. Quarum se rip tores beluarum se de his
tacuisse, pro incredebilibus (10) testantur formatis figuris.
[XXVII. — BIPEDES EQUI IN MARI TYRRHENO.]
Et scribunt Romani cum Grecis per ipsas poeticas incredibilium rerum
*> Édit. omet eo. W Édit. modicœ.
»> Édit. Euphraten. « Édit. œitum.
3) Édit. corr. antholops. W Édit. persenserunt.
k) Édit. depromit. W Kdit. corr. Gange:
s) Édit. copp. crocodili. W> Édit. incredibilibus.
174
APPENDICE.
P. 108. fabulas, bipèdes equos in mari esse | Terreno (1) , qui majore parie corporis
priore, equorum figuras et posteriore (2) piscium habeant.
[xXVIH. — MURES VULPIUM STATURA.]
Alaxander Macedo in India mures, vulpium statura, vidisse ad Aris-
totilem (5) descripsit (4) , quae (5) morsibus pestiferis homines et juminta
lacerabant.
[xXIX. — DE MONTE ALTISS1MO FERIS FECUNDO.]
Et in vicino Armonie (6) montis loco, ubi margaritae nasci perhibentur,
leones, tigres, linces et leopardos, et cuncta gênera ferarum horribilium
mons quidam altissimu* gignit.
[xXX. — CELESTIGES.]
In Brixonte quoqtti bestine quaedam non magnae, sed prope omnibus
nationibus ignotae, gigni perhibetur (7) , quas celestices vocant. Quent flu-
vium in quo nascuntur, Nilo vicinum, descripsimus (8) , cujusqtn plurimis^
ignoratur initium. Qui apud Àegyptios Ànchoboleta, quod est aqua magna,
vocatur.
[iXXI. — DE GENERE QUODAM MAR1TIMO AB HOMINIBUS AG FERIS GENITO.]
Fingunt enim fabulae Gregorum (10) bestias omnes et terrena animalia
cum variis monstrorum et beluarum gentibus in mari Terreno (il) , et cum (12)
P. 109. binis tantum pedibus, eo quod a pectore usque ad caudas squamosa | cor-
pora habent. Et per quandam (is) picturam greci operis didicimus quod
homines quos cerulei (14) canes laceratione non dévora verunt, in dorso
M Édit. corr. Tyrrheno.
(») II y avait primitivement po$tiore.
( 3 > Édit. corr. Ari$totelem.
(*) H y avait primitivement discripsit.
« Édit. qui.
W Édit. corr. Armeniœ.
W Édit. perhibentttv.
Il y avait primitivement dùcriptimiu.
11 y avait primitivement plurimot.
Édit. corr. Grœcorum.
Édit. corr. Tyrrheno*
Édit. quod.
Édit. quamdam.
Édit. cmrulfi.
DE BELLUIS. 175
supradicti generis beluarum vecti, sine lesione, fuissent, postquam Scilla
hisdem circumdata monstris, ratem Uluxis (1) spoliaverat nautis; et ita cum
marinis leonibus, tigribus, pantheris, onagris, lincibus et omni génère
ferarum adqui (2) animalium per proprias sui maris regiones transierint. Et
fingunt ideo his non nocuisse hominibu*, quia seminis humanam commix-
tionem querebant (3) : et inde natum genus formae triplicis perhihetur. Et in
ejusdem modi fictis cernebam vanitatibus quod (4) infantes ab {5) his homi-
nibus ac feris in mari progenitos ^ lactis ^ mulgendi gracia cum concis w
natare per undas putabant, ut a suis sibi cibum exciperent parentibus.
[XXXII. — AETAE REGIS TAURI FLAMMANTES.]
Fuit rex Eta (9) qui regnavit in Colchide , quem scribunt tauros ignem
fiantes habuisse, et | peliem auream, propter quam Iason Thessalus ad P. no.
Colchos navigavit. Cui rex tauros flammantes domare, ut peliem me[re]-
retur, tribuit.
[ XXXIII. — DE INDORUM BELLUIS QUIBU8 GAUDA DUPLEX.]
Et cum beluis Indorum, quoddam genus duplicibus fertur fuisse caudis,
que duplicatas (10) ad sex pedum mensuram in latitudine cum binis patebat
ungibus (u) quibus homines verberabat pungens.
(,) Édit. corr. Ulyxù. (7) Le manuscrit portait primitivement
M Édit. corr." atyue. lads.
W Édit. quœrebant. (•> Édit. corr. conehia.
W Édit. omet quod. <•> Édit. corr. JEia.
W Édit. omet ab. (10) Édit. corr. duplicata.
W Édit. ajoute qui. (ll) Édit. corr. unguibm.
176 APPENDICE.
[PARS TERTIÀ.]
[de serpentibus.]
[l. — DB LERNAEO ANGUE.]
Lerneum M autem anguem poetarum fabulae fingunt dirum fuisse spira-
mine et tante re nocivum, veneno et linguis triplicibus terribilem. Cui de
média fronte turba ingens monstrorum ac serpentium pululabat, generisque
Yelut viperei, Eumenidum crines, circa ejusdem anguis faciem globorum
innumerabilibus nodis, horrenda scatebant prodigia. Qui quondam fertur
Herculem hac turba serpentium et sibilantibus circumstetisse capitibus at-
que in eo sibi perditus (2) nihil profecisse perhibetur.
[il. — DE SERPENTIBUS ASIRIORUM (S) .]
Serpentes quoqtn Assiriorum in desertis nasci perhibentur, qui abent
capita bina et inmensa corporis volumina torquent quatuorqtn per umbras
nocturnas oculis in modum lucernae lucent.
[lll. — DE HTDRA.]
H[y]dra anguis armatus fuisse describitur, quae Rudicen (*tc), conjugem
Orphei, in ripa fluminis capite truncavit et demersit in gurgitem; et sicut
Scilla monstris, ita et haec serpentibus precincta fuisse fingitur. Cujus taie
signum Hercules in suo clipeo cum alis (sic) .g. gerebat signibus (sic).
[lV. — DE SERPENTIBUS STARES.]
Stares namque serpentes in India dicuntur gigni inmensi corpore,
W Édit. Lernœum. scrit de Wolfenbûttei ; les titre» des chapitres
& Édit. produits. sont empruntés à la table qui précède la Té-
(3) Ce qui suit est publié d'après le manu- ratologie.
DE SERPENTIBUS. 177
vario colore terribiles, que in qutbusdam scamis auri fulgore radiebant (1) et
in quibusdam candidis ac purpureis coloribus et nigris cernebant (2) distincte.
Gum quibus quondam Alexander M acedo bellum contulisse perhibetur.
[v. — DE ANGUIBUS MIRE MAGNITUDINIS.]
In lubris (3) quoque saltibus anguis mire magnitudinis in tempore Cae-
sauris (sic) Augusti fuit, qui in vere stagna paludesque colens ranis ac
piscibus rapidam^ replevit ingluviem; et postquam solis ardore paludes
dehiscebant aduste, tune pestes irata, cibo potuque carens, agros scin-
tillantibus piragravit oculis et nimiam dédit mortalibus plagam.
[vi. — DE SERPENTIBUS GUM QUIBUS NASGITUR PIPER ALBUM.]
In confinio Rubri maris et Àrabiae serpentes esse pirhibentur cum quibus
nascitur piper album, quod incenso loco sub terrant fugientibus homines
nigrum flammis labentibus (5) deripiunt; qui serpentes corsia nuncupantur
et cornua habent arietina , et ab eis percussi (6) cito moritur tumens.
[vil. — DE SBRPENTIBUS QUI ABENT BINA GRISPATA GAPITA.]
Et in India gigni serpentes hujus describuntur modi, qui, ut perhibent,
columnarum crassitudinem et bina triaque habebant crispata capita et
proseliti (7) de montium latebris ad aquam erectis pirgebant pectoribus,
et ita sinuosis motibus ac scamis terram redderunt (sic) adtritam et, oculis
orrendo scintillantibus veneno, linguis oram probant trisulcis et morti-
feris exalabant (8) saltibus.
[VIII. — DE SERPENTE IN SICILIA.]
Fertur et in Sicilia visus fuisse serpens qui lubrico laterum sinuamine
M L. radiabant. — Plusieurs des correc- (4) L. rabidam.
tions qui suivent m'ont été indiquées par (5) L. lambentibus.
M. Louis Havet. (6) L. percuuus.
w L. cernebantur. t») L. prosecuti.
< s > L. lybtcu. («) L. exultabanl.
i*i
178 APPENDICE.
labens septena volumina globoso corpore traxit et ceruleam fulgure speciem
auroe (1) per omîtes miscebat squamas.
[l\. — DE SERPENTE GUJUS CORIUM CXX PEDES LONGITUDINIS
HABERE PERHIBETUR.]
Quidam quoque serpens horrende magnitudinis a romano exercitu in
Africa juxta flumen Bragadam repertus describitur; et, pro ultione militum
quos primo devoravit impetum (2) , eum cunctis cuncti Romam (3) circumde-
derunt jaculis et tandem balistis infixo molari lapide jectus in spinam cre-
puit, quae prius cuncta squamis tela, velut obliqua scutodorum ^ testi-
tudine (5 * repulsit. Cuju* corium trans mare Terrenum^ ad Romam usque
deductum est, qwod gxx pedes longitudinis habuisse perhibetur.
^ [x. — DE GEM1NIS SERPENTIBUS IN TROJE.]
Et in excidio Trojae gemini serpentes a Tenedo insula, omne populo
tuente, fretum sinuosis verberabant magno murmore motibus et a {7) terrae
litus erectis natabant pectoribus; quae, ut Maro, precipuus poeta, ceci-
nit, jubas habebant sanguineas et oculi eorum igni horrebant et cruore.
Duos quoque primo impetu parvulos et tertium ipsis subeuntem venenosis
diripueru/tt morsibus.
[xi. — DE SERPENTE JORDIA.]
Dicuntur et in India serpentes gigni in valle que vocatur Jordia, per
corum colla lapides preciosi valde nascuntur; nitores eorum zmaragdi
nuncupantur; lasare quoque et alio (8) pipere pascuntur; quorum Àlexander
Macedo paucos de valle permitibus (sic) quingentorum et quinque pedum
habentibus longitudinem causa lapidum extollat (9) .
(1) L. auroque. <•> L Tyrrhenum; de même, plus loin,
W L. impetu. Tyrrheno.
< 3 > L. Romani. W L. ad.
< 4) L. iculorum. W L. albo. Cf. ?i.
W L. testttdine. <•> L. vctolhbaL
DE SERPENTIBUS. 179
[xil. — DE SERPENTE 8ET0S0.]
Est insula quaedam in mari Terreno quam ante homines omnta prope
serpentium inhabitant (1) gênera. Gum quibus erat dominator serpens se-
tosus et tam vasta corporis mole ut hi qui videre ipsius saepe loca in qua
latuit bovem ingredi posse perhibent.
[xill. — DE ATRAM.]
Et atram aput inferos stigiem rumoroso sermone gentes anguem totius
mundi maximum describunt; que novem vicibus, ut fingunt, per stigiem
paludem Tartara ululantiunt animarum atris ingens orbibus modo lacri-
mabili cingit; et ita vipereo muro Stix ipsa et palus putridus unde, quam
nullam (2) audet terribilem adtingere me tam, animas ut putant rugientes in
aetirnis fletibus cludunt.
[XIV. — DE SALAMANDRA.]
Salamandra quoque tanUze atrocitatis eue describitur ut eam nulla uris (s)
flammarum ledere possit, set in ignibus velut pisces in aqua vivere posse
perhibetur.
[XV. — DE CERASTE.]
Cérastes autem cornuti serpentes fiunt, sed non tam cornibus quam
ore nocent et lin guis, quae nimiam atrocitatem habere dicuntur; et in
multis regionibus nascuntur.
[XVI. — DE GELEDRI.]
Gelidri {4) sunt nigri coloris serpentes , qui in algidis et lapidosis nas-
cuntur terris et claria rura (5) pro latebris et domos secantur (ô) pro cibo.
Et rex Eta, quem superius descripsimus, pater Mediae virginis, more
<»> L. inkabitabant. <*> Ms. Eelidri(1).
W L. nullité (?). W L. glaream durant.
W L. vie. W L. secuntur.
I*J.
180 APPENDICE.
serpentis taies habuisse dentés describitur ut si quis eos simul conpressos
saevisset, inde armati prosilerent homines ad interfectionem saevientes,
sed quidam draconis dentés fuisse arbitrantur.
[XVII. — DE COLUBER.]
Coluber genus est diri vaide ac venenosi serpentis, qui umbris et tecto
succedere solet et ita et inprovisus (1) et venenosis morsibus nocet; quem
Octaviannus grammaticus feminini generis colubrum nominavit.
[XVUI. — DE VIPEBA.]
Vipera autem,eo qood vi pereat, ita nuncupatur; de qua scribunt phisici
quod ignota genus quaedam (2) humanae forme simillimum usque ad umbi-
licum habeat, et secundum ore concipiat et fracto latere moriens pareat (sic).
[xiX. — DE ERCULES.]
Et in India , cum ceteris quibusqtœ prodigium (3) odite serpentes atrocis-
simi nascuntur generis; quas omnium prope colore (4) varietatibus desti-
natas (5) esse perhibent.
Hercules namqui gemino (6) yii (?) angues, secundum quod poeta cecinit,
in manu preminens eleser ad quos ille noverat (7) ignoti generis cum qui-
busdam prostravit monstruis.
[xx. — DE HILIDRIS.]
Hilidri serpentes stwt aquatici, qui fluvio ac stagno colunt, sicut de
aliquibus Indorum vermibus describitur, quos (8) ibi genus quoddam, Oceano
propinquum, ab amne Ocduba sibi victum (9) ; humano femore crassiores
traxisse et cocco rubriores perhibentur.
*> L. inproviêis. (•> L. geminoê.
f) L. qucddam. M L. premmen$ eleterat quoi Mi noterca
s > L. prodigiis. muerai.
4 > L. colorum. l*> L. quorum.
') L. dûtincta*. (*> Traxùte doit être après victum.
DE SEUPENT1BUS. 181
[xXI. — DE ASPIDE.]
Asper* 1 * non catulos, set ova fovens gignit et minus viva quam morlua
nocet. Est caput ejus sicut turluris rostrumqwe; si qucm os ejusdem pu-
pungit serpentis, pro tactu vipereo tumct.
In fais enim poetarum finctionibus describitur qwod anges (2) gemini cum
monstris et nubes ex aerae latrantes Cleopatram ad Nilum fugassent exter-
ritam, que cum Antonio contra Cesarem navale prelium gessit; et sicut huic
mendacium a tergo reginae monstra et angues fincxit aethereos, ita et fal-
laces poetarum fabulae sibi plurima quae non Cunt voluntariae figunt (3) .
Dicunt quoqui stifonem aput inferos, sanguinea pellea succinctam et
animalibus vipereo flagello nocentem, urbis servare vestibulum, quam
triplici muro circumdatam et flammeo Quinine Pirefligetonitis (4) Tartari (5)
mentientur; qui rapidis (6) , ut putant, ignibus saxa murmurantia torquet, et
fingunt ydram interius urbis ipsius vestibulum servare; quae ibi, ut arbi-
trante, cum l capitibus tartaream habitat sedem.
In his namque serpentibus quos superius descripsimus, quaedam vera,
quaedam namque omni veritate carentia reperiuntur.
Sunt quoque plurimi adhuc serpentini generis angues, ut bidsades (7) ,
reguli, hemures, spelagi, nutrices (8) , de quibus jam nihil singulare et
admiratione dignum repperi.
FINIT DE SERPENTIBUS. DEO GRATIAS. AMEN.
(l) L. aspit. W L. tartarei.
W L. angues. t«) L. rabidi*.
M L. fingunt. W L. diptadet.
(4) L. PirtJUgetontis. (8) L. natrices.
TABLE.
Pif*».
IvTRODl CTION VII
LIBER FÀBULÀRIM (,) .
[Pbaedrus] i 81
Lupus et agnus 1 8 1
Rane regem petierunt a 8a
Gragulus superbus et pavo 3 83
Canis per fluvium carnem ferens 4 86
Vacca et capella, ovis et leo 6 84
Rane ad solem 5 85
Vulpis ad personam tragicam 5 85
Lupus et gruis 6 85
Passer ad leporem consiliator 6 86
Lupus et vulpis , judice simio 7 86
A sinus et leo venantes 7 87
Gervus ad fontem 8 87
Vulpis et corvus 9 88
Ex sutore medicus 10 88
Asinus ad senem pastorem 10 89
Ovis, cervus et lupus 11 90
Ovis, canis et lupus 11 90
Mulier parturiens 1 a 90
Canis parturiens 19 91
Canes familici 1 3 91
Leo senex , aper, taurus et asinus 1 3 91
Mustela et homo 1 3 9a
Canis fîdelis i 4 9a
Rana rupta et bos 1 5 93
Canes et corcodrilli 1 5 93
Vulpis et ciconia 1 5 96
(1) La première pagination se rapporte aux Fables du texte paléographique, la seconde aux
Fables du texte courant.
184 LES FABLES DE PHÈDRE.
Canis et thésaurus et vulturius 16 96
Vulpis et aquila 17 95
Asinus inridens aprum 17 90
Rane metuentes taurorum praelia 18 96
Milvum et columbe 18 96
Auctor 19 98
Juvencus, leo et praedator 30 98
Anus diligens juvenem , item puella 90 99
Esopus ad quedam de successu inproborum 91 99
Aquila, fêles et aper 91 1 00
Item César ad Atriensem s3 101
Aquila et cornix 9 6 109
Muli duo et vectores 95 109
Cervus ad boves 95 1 o3
Autor 97 106
Phaedrus ad Eutychum 98 1 06
Anus ad amphoram 3i 108
Panthera et pastores 3i 109
Aesopus et rusticus 39 1 09
Lanius et simius 33 110
Aesopus et petulans 33 110
Musca et mula 36 110
Lupus ad canem 34 111
Soror ad fratrem 36 119
Socrates ad amicos 37 119
Poeta de credere et non credere 37 1 1 3
Eunuchus ad improbum 60 1 15
Pullus ad margaritam 60 1 1 5
Apes et fuci vespa judice 61 116
De lusu et severitate 49 116
Canis ad agnum 49 117
Cicada et noctua ; 43 117
Arbores in deorum tutela 66 118
Pavo ad Junonem de voce sua 65 119
Aesopus respondet garrulo 66 190
Asinus et gallina 66 191
Poeta 67 191
De vulpe et uva 68 199
Equus et aper 68 199
Poeta 69 193
Pugna murium et mustelarum 5 1 1 95
Fedrus 5a 1 95
TABLE.
Serpens ad februm fcrrarium 53
In periculum simul ac venit callidus vulpis et caper. 53
De vitiis hominum 54
Fur et luccrna 55
Malas esse divitias 56
De leone régnante 56
? 5 7
Idem 57
De capreis barbatis 57
De fortunis hominum 58
Canes legatos ad Jovem 58
Serpens , misericordia nociva 60
Vulpis et draco 60
Phaedrus 6a
De Simonide 63
Mons parturiens 64
Formica et musca 64
Poeta 64
Idem poeta 67
Poeta ad Particulonem 68
Idem poeta 69
Demetrius rex et Menander poeta 70
[Duo milites et latro] 71
Calvus et musca 71
Asini et porcelli 73
Scurra , rusticus 73
Poeta ad Particulonem 74
Calvus et quidam pdis defectus 75
Procax tibicen 75
Tempus 77
Taurus et vitulus 78
Canis et servus et venator 78
185
a6
27
97
a 7
38
38
a 9
a 9
9 9
3o
3o
3i
3s
33
33
34
34
35
3 7
38
39
39
4o
4i
4i
4s
43
43
44
45
45
46
APPENDICE.
DE HONSTDIS.
Praefatio 1 49
De quodam homine ulriusque sexus i5o
De Getarum rege Huiglanco , mirae magnitudinis 1 5 1
Item colotius, molis vastissimae 1 5 1
De statua procerissima 1 5 1
186 DE MONSTRIS.
De quibusdam hominibus viginti quatuor digitos habentibus i5 1
Fauni i5a
De Orpheo i5a
Sirenae i5a
Hippocentauri i53
De quodam homine duplici, qui commixtione monstrosa duo corpora superne
habuit i53
Aethiopes, et genus quoddam Riphaeis montibus vicinum i53
Onocentauri i53
Cyclopes i54
De Hercule i54
De Scylla i56
De quadam pueila procerissimi corporis i55
Iterum de Scyila i55
Ichthyophagi i55
Cynocephali i55
Sciapodes i56
Homines barbam usque ad genua pertingentem habentes i56
Androgynae i56
De quibusdam Nili Brixontisque fluminum vicinis i56
Astomi t56
Mulieres barbatae 157
Pygmaei 157
Acephali 157
De homine cui lunatae erant plantac 157
De quodam humano génère fonnoso 157
Oligochronii 1 58
Mulieres formae triplicis i58
Gens cui plantae retro curvatae i58
Montium igneorum incolae i58
De Caco i58
De quodam monstro, nautis inimico 159
De hominibus nigris, immensis et anthropophagis 159
De quibusdam monstris immanibus in stagnis i5 9
De Proteo * 159
Homines quorum ocuii sicut lucernae lucent 159
De Mida 160
De Gorgonibus 160
Argi 160
De gente aliqua linguas omnium nationum loquente 1 60
De monstris Circaeae terrae 161
De monstro quodam nocturno 161
TABLE. 187
Monstrosi hommes qui auribus se substernunt et cooperiunt 161
De Harpyiis 161
De Eumenidibus 161
Satyri 16a
De Tityo t6a
Aegaeon 169
Dracontopodes 16a
De Minotauro i63
De Eryce 1 63
De Tritone i63
Antipodae i63
Gigantes quibus omnia maria pedum gressibus transmeabilia i64
De geminis Aloidibus i64
De Orione i64
Epilogus 1 64
DE BELLUIS.
Praefalio 166
Leones 167
Elephanti 167
Onagri 167
Tigres 168
Lynces 1 68
Pardi 168
Pantherae 1 68
De bellua Lernae 169
Hippopotami 169
De bestiis quibusdam fabulosis prope mare Rubrum 169
De chimaera 170
Aeternae 170
Conopeni 170
De Cerbcro 170
Formicae aurum servantes 171
Bestia dens tyrannus vocata 171
Hippopotami fugaces 171
Leopardi 171
Canes caerulei in mari Tyrrheno 17a
De quibusdam bestiis nocturnis 17a
De Nilo 17a
De quadam bestia Indiae, inter omnes beiluas dirissima 17a
Antholops 173
188 DE SERPENTIBUS.
Ftaminis Euphratis crocodili 173
BeUina 173
De Gange 173
Bipèdes equi in mari Tyrrheno 173
Mures vulpiura statura 17&
De monte altissimo feris fecundo iyà
CSelestices 174
De génère quodam maritimo ab hominibus ac feris genito 17&
Âetae régis tauri flammantes 1 75
De Indorum belluis quibus cauda duplex 1 75
DE SERPENTIBUS.
De Lernaeo angue 176
De serpentibus Asiriorum 176
De hydra 176
De serpentibus stares 176
De anguibus mire magnitudinis 177
De serpentibus cum quibus nascitur piper album 177
De serpentibus qui abent bina crispata capita 1 77
De serpente in Sicilia 177
De serpente cujus corium cxx pedes longitudinis habere perhibetur 1 78
De geminis serpentibus in Troje 178
De serpente Jordia 178
De serpente setoso 179
De atram 17g
De salamandra 179
De céraste 179
De celedri 1 79
De coluber 1 80
De vipera 1 80
De Ercules 180
De hilidris 180
De aspide 181