Skip to main content

Full text of "Libri De Catilinae conjuratione, et De bello Jugurthino, accedunt Orationes et Epistulae ex historiis excerptae"

See other formats 


%  ->t 


-^■^. 


*    .A^ 


% 


#.  V 


>-1  '- 


i^  J^UMj^- 


EX    LIBRIS 

GEORGII   WESLEY  JOHNSTON 

QUI    QUUM    EX  AXXO  A.D.    MDCCCCVI 

USQUE  AD  ANNUM  MDCCCCXVII 
LINGUAE      LaTINAE     IN      CoLLEGIO 

Universitatis  Doctor  AUT 

Professor  Associatus  fuisset 

mense  maio  a.d  mdccccxvii  mortuus  est 

drfKtjs  d^dXjuar'  at  iraTOVfjLevai  /SijSXot. 


Lateiniscli-deutsclies  und  dentsch-lateinisclies 

schul-wOrteebuch 

Ton 

Friedrich  Adolpli  Heiuichen, 

Dr.  der  Phil.  nnd  Llcentiatea  der  Theologie ,  Gvrjnisialprorector  a.  D.  nnd  Profcssor. 

Erster  Theil:  Zweiter  Theil: 

Lateinisch-Deutsch.         Deutsch-Lateinisch. 

SO  Bog.  Lex.-8.  1864.  geh.  I  Thlr.  24  Ngr.  45  Bog.  Lex.-S.  1S66.  geh.  I  Thlr.  13  Xgr. 

Dieses  neueste  lateinische  'Worterbuch  ist  filr  den  ganzen  Cursus  des 
Gytnnasial-Untcrrichts  bestimmt  und  hat  bereits  in  den  meisten  Schulea 
Deutschlands  Eingang  gefunden.  Seine  Vorziige  vor  ^hnlichen  compondioaea 
'WOrterbUcheia  siud  allgemein  anerkannt. 


Dr.  So^ttttncg  SicbeliS, 

Qhofeffot  am  ®t)mnarium  ;u  ^it&bucg^aufcn. 
gv.  8.    get}.   22%  yic^x. 

Der  durch  seine  Ausgabe  der  Metamorphosen  (5.  Aufl.  1867)  und  anderet 
Schulbacher  rilhmlichst  bekannte  Verfasser  bietct  in  diesem  Worterbucha 
ein  neues  Hilfsmittel  fiir  das  Verstiindnis  der  Metamorphosen ,  das  den  Be- 
dOrfnissen  der  Schule  und  der  Wissenschaft  gleichzeitig  Bechnung  tragt. 


aicttncjifoit  M  clttffif^ctt  ?l(tcrt^ttttt§ 

fiir  (SymncifieK 
3m  SSciein  mit  mcbtcren  ©c^ulmauuern  ticvauScjcycBen 

Don 

Dr.  4Fr.  £iibkpr. 
Sritte  bnrc^giingtg  berbefierte  (Suftage. 

72  SBojen.    Sev.=8.    2}Ut  ineleu  2I6biIounc5fn.     cje^.   3  Jfilr.  iO  'Jt.yt. 

Das  Buch  bat  eine  so  ausserordentlich  gUnstige  Aufnahme  gefundcn, 
dsss  drei  starke  Auflagen  rasch  hintereinander  nothig  wurdsn.  Dasselbe  wirdl 
Torzugsweise  gern  zu  Pramien  benutzt. 


Bei  B,  G.  Teubner  in  Leipzig  sind  ferner  erschienenr 
WORTERBUCH 

zu 

XENOPHONS  ANABASIS. 

Fiir   clen   Schulgebrauch   bearbeitet 


Ferdiiiand  Yollbrecht, 

Rector  lu  Otterndorf. 

Blit  70  in  den  Text  eingedruckteu  Holzschnitten,  drci  lithogr.  TafelQ 
und  einer  Karte. 

gr.  8.    geh.    18  Ngr. 

Dieses  neue  SpecialwOrterbuch  zur  Anabasis  unterscheidet  sich  nameut- 
lich  durch  die  in  den  Text  gedruckten  Holzschnitte  uud  die  beigegebenen 
Tafeln  von  seinen  Bammtlichen  Vorgangern.  Der  Verfasser  ging  nemlich 
von  der  Ueberzeugung  aus ,  dass  ein  Specialworterbuch  filr  Schiiler  einer 
Tertia,  denen  die  Benutzung  antiquarischer,  geographischer  und  anderer 
Hilfsmittel  in  der  Kegel  nicht  zu  Dieuste  eteht,  in  sachlicher  Beziehnng 
cine  klare  und  bundige  Darlegung  alles  dessen  bieten  muss,  was  der  SchlUer 
zum  voUen  Verstandnis  braucht  und  dass  fUr  diesen  Zweck  alles,  was  fUr 
die  Einbildungskraft  anschaulich  gemacht  werden  kann,  auch  anschaulich 
gemacht  werden  muss.  Aus  diesem  Gruude  sind  die  zahlrcichen  Abbildungen 
beigegeben  worden,  welche  dem  Worterbuche,  das  selbstverstandlich  auch 
in  sprachlicher  Beziehung  auf  der  Hohe  der  Wissenschaft  steht,  eiuea  be- 
deutenden  Vorzug  verleihen. 


Benseler  -  Schenkrs 
Cfriechisch  -  deutsches  nnd  deutsch  -  griechischC3 

SCHUL-WORTERBUCH. 

I.  Band:  Griechisch-Deuts-ch.  VonG.E.  Benseler.  3.  Aufl. 

gr.  8.     geh.     Preis  2  TUr. 
II.  Band:   Deutsch-Griechisch.     Von  K.   Schenkl.    gr.  8, 

geh.     Preis  2  Thlr.  12  Ngr. 

Das  Griechisch-deutsch^  S  ohul-WOrt  erbu  ch  von  Bcnsclor 
ist  bercits  in  3  starken  Auflagcn  verbreitet  und  in  seiner  Kinrichtung  hin- 
liinglich  bckannt.  Durch  besondcrc  Berilcksichtigung  der  von  Schulen  go- 
lcsenen  Autorcn  iat  cs  fur  dcn  Gebraucb  an  Gymuasien  wett  xweckdicnlicliot 
uls  allo  grOsseren  WOrterbUcher. 

Das  Deutsch-gricchischc  SchuI-WUrtorbuoh  von  SobeDkl, 
vor  Kurzem  crst  erschienen,  wird  au  Vollstiindigkeit  und  Oenmuigkeit  voq 
keinem  nndcrcn  WOrterbuche  Ubertroffcn,  wtibreud  es  erhebUoh  billigei  «Is 
aUo  uhuliclicu  WortcrbUuhor  ist. 


GAI  SALLVSTI  CRISPI 

LIBRI 

DE  CATILINAE  CONIVRATIONE 

ET  DE  BELLO  IVGVRTHINO. 

ACCEDVNT  OKATIONES  ET  EPISTVLxLE 
EX  HISTORIIS  EXCERPTAE. 

EDIDIT 

RVDOLFVS   DIETSCH. 


EDITIO  QUARTA  EMENDATIOR.  -^  -^  _  ^T^ 


l 

LIPSIAE 

IN  AEDIBUS  B.  G.  TEUBNERI. 
MDCCCLXX. 


LiraiAS:    TTPIS    B.  O.  TKCBKKaL 


PRAEFATTO. 


Quo  nihil  laetius  exoptaliusque  accidere  potest  homini 
littcrarura  et  veri  araauli,  si  in  quo  ipse  operani  studiuraque  po- 
suerit,  id  alius  suppleat,  aJ)solvat,  eraendet,  hoc  mihi  contigit  per 
Hetiricum  lordanum,  quem  editione,  Berolini  1866  aput  Weid- 
niannos  evolgala,  eisque  quae  inMus.Rhen.  vol.  XVIII  et  Herniae 
vol.  I  disputavit,  de  Sallustio  praeclare  meruisse  ita  fateor,  ut 
in  quLbus  me  acerbius  castigavit,  agnoscere  quam  excusare  ma- 
lini.  Oblata  igitur  huius  meae  editionis  repetundae  necessitate 
quid  aliud  agere  potui,  quam  ut  quae  ille  conparasset,  eis  quani 
diligenlissume  et  religiosissume  uterer?  Nec  vereor,  quod  mul- 
tis  de  locis  sentenliam  meam  mutaverim,  ne  in  levitatis  crimen 
incursurus  sim.  Etcnim  cum  ad  aliquid  redimus,  liberiore  animo 
iudicare  solemus  faciliusque  opiniones  quasdani  omittere:  tum  ab 
lordano  cojifirmatus  in  ea  sententia,  quam  de  praestantia  codicis 
P  ipse  primus  proposueram,  set  meliora  edoctus  de  cod.  V, 
facere  non  potui  quin  in  oranibus  locis,  de  quibus  iudicium  ab 
fide  librorum  penderet,  illius  exemplura  sequerer:  postremo  non- 
nulla  iam  ipse  conrexeram  in  editione  Calilinae,  quae  adnotalo- 
uibus  inlustrata  prodiit  a.  1864.  Ceterum  quoniam  fusius  de 
singulis  dispulare  non  est  huius  loci,  quae  nunc  aut  mutavi 
aut  retinui  breviter  recensere,  interdum  additis  argumentis. 
.jonstitui. 

Cat.  2,  2.  conpertum  esl]  est  delevit  I.    Num  in  omnibus  libris 

missum  sit,  equidem  dubito.  —  3,  2.  actorem]  I.  auctorem.    Illud 

cb  sementiam  reiineo,  praeseriim  cum  cod.  P*,  cui  aliquanto  plus 

fidei   quam   ille  v.   d.   habendum   esse   arbitror,    exliibeat.     Etiam 

multo  minus  lug.  1,  4,   cum  codices  primi  generis  (P)  cum  multis 


IV  PRA.EFATIO. 

alteiius  (C)  iii  actores  conseutiant,  non  nuUi  tautum  ex  hoc  auctores 
praebeant,  cur  his  quam  ilHs  magis  obsequendum  sit  perspicio. — 
3,  5.  Quod  in  P  quae,  non  qua  est,  id  ipsum  me  movit,  ut  Gcr- 
lachii  emendationem  retiuendam  putarem.  Nec  desunt  exempla, 
quae  in  archetypo  morem  illum  scribundi,  quo  eaedem  iitterae  bis 
ponendae  semel  scriptae  notai-entur  siglis,  observatum  fuisse  de- 
inoustrent.  —  6,  2.  Ut  verba  ita  brevi  muUitudo  dispersa  atque  vaga 
concordia  civitas  facta  erat  hoc  ipso  loco  inserunda  censerem,  ne 
eis  quidem,  quae  I.  Herm.  I  2  p.  245  sqq.  disputavit,  adductus  sum. 
Non  invideo  si  quis  Sallusti  ea  esse  conteudere  audeat,  at  cum 
Augustinus  ea  ad  inlustrandas  sententias  Sallusti  (C.  9,  3)  et  Cice- 
ronis  adliibuerit,  in  promptu  est  suspicari  ea  ab  homine  docto  in 
lectitatione  Augustini  bene  vorsato  in  margine  exemplaris  sui  ad- 
scripta,  in  textum  paucorum  librorum  inlata  esse.  Set  quid  suspi- 
cione  advorsum  suspicionem  pugnare  iuvat?  Concederem  facilius, 
si  Sallusti  orationi  aliquid  deesse  planum  factum  esset.  At  ex  Tro- 
ianis  et  Aboriginibus  unum  populum,  ergo  civitatem  factam  esse 
nonne  praegressis  satis  expressum  est?  Quod  si  tales  loci,  quales 
sunt  C.  7,  3.  I.  40,  3,  in  conparationem  vocantur,  scilicet  hic  est 
pronominum  demonstrativorum  usus,  ut  cx  praegressis  membrum 
consecutivum  mente  teneatur.  Quid  autcm  hoc  est:  ut  tam  facile 
coalescerent,  eo  effectum  est,  quod  brevi  —  per  concordiam  civitas 
facta  erat?  —  8,  2.  Semel  moneo,  ut  in  orthographia  ubique  lor- 
dani  vestigia  premerem,  eo  miuus  me  motum  esse,  quod  illum  sibi 
nou  constitisse  viderem.  Sic  magni/icus  initio  constanter  scripsit,  ab 
p.  30  ubique  magnuficus,  et  cum  in  maxuma  editionis  parte  anti- 
qnas  formas  plebes  et  plebei  expulisset,  ad  eas  postremo  rediit.  — 
11,  7.  Quamquam  quam  saepe  e  et  i,  \\\  terminationibus  maxume, 
confusa  sint,  dici  vix  potest,  camque  ob  causam  temperarint  scri- 
bere  ne  pro  emendatione  quidem  habendum,  tameu  ne  Sallustio 
meas  opiniones  obtrudere  viderer,  temperarent  nunc  relinui,  set  ut 
rectc  coni.  inpf.  explicaretur,  membrum  a  praegresso  graviore  in- 
cisione  seperandum  putavi.  —  13,  1.  consirala]  contracta,  quod 
quia  magis  poeticum  est  reieci.  Set  infra  28,  11  etiamnum  Gro- 
novii  emendationem  extrudendo  probo.  —  14,  1.  tamquam  stipato- 
rmn\   Hinsfeld.  Mus.  llhen.  XXI  3  p.  485  sq.  iamquam  siipationem. 

—  14,  5.  actaie  ex  versu  sequenti   petitum   esse  lordano   coucedo. 

—  15,  3.  facinoris  maturandi]  facinus  maturandi  I.  ex  p.  Set  cum 
\n\m^  ma.\\\x&\\\l^  facinus  matura*da  exliibeat,  utrum  veri  simihus, 
bcribam  quae  in  archetypo  sno  essent,  recte  legere  non  potuisse 
oanique  ob  causam  in  uno  codice  crratum  esse,  an  omnes  ccteros 
cx  aiidacier  conrecto  excmpUiri  iluxisse?  —  18, 1.  Qui  ob  Diomedis 
fiilem  coutia  omiies  lil)ros  in  quis  scribat,  uoune  otiam  brevissume 
ub  eodem  tradiium  pro  veiissume  reciperc  debobit?  —  18,3.  Do  verbis 
quod — nequiverit  suspicio  mea  miiii  nondum  adcmpta.  Homae  iam 
ined.l8G4  reieceram.  —  18,6.  Lacunam  osse  eliamnum  censeo.  — 
19,  6.  ante  iii  omnibus  libris  pro  aniea  scriptum  06se,  silenti  lordano 
crodam?  — 20,7.  ccicriomnes,sircnui  boni,  no/iHrs  alque  iiini>l>i/i'x]  I.  ex 


PUAEFATIO.  V 

Viclor.  Caes.  24,  9  ceteri  omnes,  boni  maligue  nobiles  atque  igno- 
biles  coniecit.  —  20,  16.  utimini]  utemini.  Ouamquam  paulo  ante 
horiantur  ex  Ypz  recipiundum  fuit.  —  22,  2.  Post  Frid.  Ritsclilii 
praeclaram  dispntationem  (Mus.  Rhen.  XXI  2  p.  317  sq.)  nemo, 
opinor,  quin  adeo  antiquissumus  iiber  glossis  inquinatus  sit,  dubi- 
tabit.  —  23,  4.  quoque  modo]  Quod  Momms.  coni.  quoquo  modo, 
probare  non  potui,  cnm  mihi  non  constaret,  Fulviam  ab  aliis  aucto- 
ribus,  quam  per  Curium  quidpiam  cognovisse.  —   25,  3.  lubidine] 

I.  ex  P  lubido.  —  26,  5.  [consulibus]]  I.  sine  uncis.  Ego  libris 
minus  confido,  quam  ut  Sallustium  ita  vaesanum  iudicem,  ut  uno 
tenore  Catiiinam  ambos  consules  interficere  voluisse  narraret,  cum 
modo  in  Antonio  eum  spem  habuisse  dixisset.  —  Locumc.26 — 31, 
uti  in  libris  traditus  est,  intactum  reliqui,  non  quo  sententiam,  ad 
quam  post  multas  dubitationes  tandem  adductus  eram  (Exc.  I  ad 
ed.  1864  p.  204 — 206),  me  facillume  Mommseni  disputatione  (Herm. 
I  3  p.  431  sqq.)  perductum  rursus  abiecisse  confiterer,  set  quod  in 
tali  editione  quae  noadum  consensu  communi  adprobata  essent, 
amplecti  religioni  duxi.  Sallustium  per  Ciceronem  in  errorem  in- 
ductum  esse  concederem,  si  res  ipsae  pianae  et  apertae  mihi  vide- 
reutur  ueque  alii  scriptores  eo  modo,  quem  transpositio  restituit, 
res  narratas  esse  testarentur.  Ignoscat  igitur  vir  praeclarissumus, 
quod  tenieritatis  crimen  iniungere  mihi  quam  in  eius  verba  iurare 
maluerim.  —  27,  2.  intenti  paratique]  intenti  parati.  —  27.  3.  penes 
ex  Palmerii  coniectura]  per  I.  —  28, 1.  Dum  demonstratum  fuerit, 
homines  ita  furore  abreptos  fuisse,  ut  se,  si  cum  armatis  salutatum 
veuissent,  non  exclusum  iri  sperarent,  lacunam  in  libris  esse  con- 
tendam.  —  domui]  domi  I.  Rarior  forma  per  P  domi*  confirmari 
magis  quam  reici  visa.  —  29,  1.  exagitatum  c.  Cortio]  exagitatam  I. 

—  30,  7.  Maiores ,  quod  pro  minores  exhibet  P ,  haut  dignum 
quod  prorsus  neglegatur,  mihi  videtur.  —  31,  5.  vel  sui]  aut  sui  I. 
P  ut  ad  vel  potius  ducere  mihi  videtur.  —  ib.  sicubi  cum  Linkero] 
si  I.  Ad  illud  me  convorti,  quoniam  in  archetypo  si  ut  fuisse  lor- 
dano  visum  est,  —  31,  7.  in  populum  Romanum  cum  Cortio]  in 
plebem  Romanam  I.  In  tauta  similitudine  conpendiorum  cur  hoc 
loco  in  plebem  Romanam  necessario  scribendum  fuisset,  ostendun- 
dum  fuit.  —  Suspicionem,  quae  de  civis  diu  me  tenuit,  nunc  mis- 
sam  feci.  —  32,  1.  insidiae  [^consuli]  procedebant]  insidiae  consuli 
procedebant  I.  Ab  S.  contra  latinitatis  leges,  illis  praesertim  tem- 
poribus,  sic  scribi  potuisse  nego.  —  32,  2.  possint]  possent  I.  Vid. 

II,  7.  —  33,  1.  patriae  c.  I.]  antea  patria.  —  34,  1.  respondet] 
respondit  1.  —  35,  3.  non  quia  —  solvere  non  possem,  cum  scilicet 
alienis]  non  quin  —  solvere  possem,  ut  alienis  nominibus  I.  de  coni. 

—  36,  1.  Flammam]  I.  eiecit.  Mihi  ut  ab  grammatico  adiectum, 
tamen  memorabile  visum.  —  36,  5.  morbi  erat,  quae  uti  tabes] 
morbi  ac  veluti  tabes  I.  c.  Haupu  Philol.  III  p.  647.  Illud  mihi  ne- 
que  inconcinuum  esse  et  propius  ad  librorum  scripturam  morbi  at- 
que  uti  tabes  adcedere  visum.  —  37,  6.  Quoniam  libri  alii  qui  per 
dedecora  exhibent,    aliquid  in   loco   turbatum    esse   concedo,    qui 


■fl  PAEPATIO. 

recepto   orationem  perepicuam  et  dignam  Sallustio  fieri  nego.  — 
38,  3.  post  Sullae  tempora]  post  illa  tempora  I.     Confirmavit  me, 
quod  in  libris  simillter  peccatum  intellexi  28,4:  ex  Sullanis  coloniis. 
p  exillanis.    P  exulanis.  —  89,  2.  ceteros,  qui  plebem  in  magistratu 
placidius  tractarent,  iudiciis  terrere  c.  Ritschl.  Mus.  Rhen.  XXI  2 
p.  318  sq.]   ceterosque  iudiciis  terrere,    quo  plebem  in  magistratu 
placidius  tractarent.  —  39,  4.  illis  si]  illis  qui  I.    Quae  in  Comin. 
p.  109  sq.  exposui,  nondum  refutata  vidi.    Ceterum  quod  in  duobus 
alterius  generis  libris  post  exanguibus  adiectum   est  ceieris,    iam 
antiquiore  tempore  homines  doctos  in  illis  qui  ofTendisse,  ostendere 
mihi  videtur.  —  39,  6.  aut  ipse]  aut  per  se  \.  —  41,  5  Praecipit 
Linkeri  etiam  I.  recepit.     Idem   ego   eam  ob   causam   quam   supra 
signiflcavi.  Etenim  vir  amicissumus  Fleckeisen  me  monuit  pro  prae- 
cipio,  praecipit  antiquitus  praecepio,  praece.pit   et  dictum  et  scri- 
ptum  esse.    Cf.  I.  12,  6.  —  42,  3.  in  uUeriore  cum  Cortio]  in  cite- 
riore  l.  quod  qui  librorum  causa  retinet,  Sallustium  turpis  erroris 
insimulat.  —  43,  1.  f  Faesulanum]  Faesulanum  I.   In  edit.  1864  Exc. 
III  p.  208  Trossulanum  conieci,  nunc  cruce  praetixa  vocabulura  con- 
ruptum  esse  signihoandum  putavi.  —  45,  3.  et  cur  delendum  mihi 
videretur  exposui  in  ed.  1864.  Exc.  IV  p.  210.  —  46,  5.  Verborum 
in  senatum  eiectorum  eo  minus  me  paeuituit,   quod  etiam  I,  uncis 
circumclusit.  —  49,  1.  Fer,  quod  nimis  subtilibus  rationibus  neces- 
sario  repetundum  fuisse  contenderam,    nunc  librorum   fidei   cedens 
altero   loco   delevi.  —  49,  4.   usque  eo  per   adeo    explicatum   esse 
idque  loci  conrumpeudi  causam  praebuisse  concedo.  —   50,  2.  in 
audaciam  ex  glossemate  orta  esse  etiam  I.  intellexit.     Qui  retinere 
velit,  certe  transponere  debet.  —   50,  4.   Verba  quod  ea  de  re  — 
censuerat  quo  modo    commode   explicentur,   nondum   intellego.  — 
51,  4.  quae  reges]  qui  reges  I.     Si  grammaticus  quidam  quae  suo 
Marte  novavit,   certe  quid  Sall.  scribere  debuisset,  recte  perspexit. 
—  51,  5.   infida   et  advorsa]    infida   atque   advorsa  I.  —   51,  6.  in 
pace  et  per  indutias]    et  in  pace   et  per  indutias  I.     Nisi   planum 
factum  fuerit,  quibus  in  rebus  et  quibus  rationibus  perductus  Sall. 
ab  suae  aetatis  diligentia  et  elegantia  deflexerit,  ea  retinenda  cen- 
seo,  quae  ab  libris  nonnuUis  aliquid  commendationis  habeant  simul 
et  diligentiorum  aequalium  usui  atque  consuetudini  conveniant.  — 

50,  15.  Cum  tam  multa  exempla  brevium  syllabarum  in  P  omissa- 
rum  extent,  ergo  reUcuis  eiusdem  generis  libris  in  talibus  fldes 
non  omnis  deneganda  sit,  utrum  saevior  an  severior  verum  iudi- 
cem  adhuc  dubito.  —  51,  19.  sint  in  armis  c.  I.|  in  armis  sint.  — 

51,  22.  in  sententiam  c,  I.]  in  sententia.  —  51,  27.  Scilicet  de  coni.] 
I.  sed.  —  51,  39.  Sententiani,  quam  de  verbis  Graeciae  morem  unt- 
iali  dixi,  eam  ut  abiciam,  nondum  planis  argumentis  perductus 
sum.  —  51,  43.  neu  qnis  c.  I.]  ne  quis.  —  52,  2.  Longe  mihi  alia 
mens  est  c.  I.]  longe  alia  mihi  mens  est.  —  52,  20.  si  ita  res  esset 
c.  I.]   si  ita  esset.    —    52,  25.   deprehensis  c.  I.]   adprehensis.  — 

52,  27.  convortat  (cd.  1864)  I.]  convortei.  —  52,  30.  T.  Manlius] 
A.  Manlius.    Malo  librariis  quam  Sallustio  erroris  aut  neglegentiae 


PRAEFATIO.  VII 

crimen  iuiuugere.  —  52,  32.  deis  aut  hominibus  c.  I.]  deis  atque 
hominibus.  —  52,  35.  Vrbis  etiamuum  glossema  iudico.  —  potest 
occulte  c.  1.]  occulte  poiesl.  —  52,  36.  ego  ita  (ed.  1864)  c.  I.]  ita, 
—  53,  5.  Vehementer  laetatus  sum,  quod  Fr.  Ritschl  (Mus.  Rhen. 
XXI  2  p.  316)  mihi  adsensus  est,  locum  vocabulo  omisso  con- 
ruptum  statuenduni  poiius  esse,  quam  emendationem  deteriorum 
librorum  effeta  parente  accipiundam,  etiam  veliementius  quod  non 
aeiate,  set  vi  excidisse  docuit  locumque  optume  inlustravit.  — 
54,  5.  iUa\  illum  I.  Iliud  retinui  non  ob  iibrorum  aliquam  fidem, 
set  ob  sententiae  concinnitatem.  —  55,  1.  tresviros]  triumviros  I. 
Ad  cum  defendi  posse  videatur,  nolo  suspiciones  sequi.  —  55,  3. 
ascenderis  iibrorum  lide  commendatur:  in  tanta  rei  obscuritate  ego 
uihil  discernere  audeo.  —  56,  5.  Verba  vindices  rerum  capitalium 
suspecta  esse  etiam  I.  iudicavit.  —  57,  1.  in  Galliam  [Transalpi- 
naml  ]  Sine  uncis  I.  Facihus  ego  nimiae  suspicacitatis  obprobrium 
perferam,  quam  in  Sallustio  mirae  atque  inconditae  narrationis 
crimen  rehnquam.  —  57,  4.  I.  verba  in  fuga  deleta  voit.  Mihi 
proxume  ad  verum  adcessisse  Fr.  Ritschl  videtur  (Mus.  Rhen.  I.  c. 
p.  319)  expeditus  tardatos  in  fuga  scribi  iubens.  —  58,  5.  quo  loco 
(ed.  1864)  I.]  quo  in  loco.  —  58,  9.  sin  c.  Kritzio,  id  quod  latini- 
tas  postulat,  restituere  malui,  quam  stricte  a  librariis  lineoiam  ad- 
pictam  esse  negare. —  58,11.  pro  potentia  paucorum  pugnare  c.I.] 
pugnare  pro  polentia  paucorum.  —  58,  12.  adgrediamini  c.  I.]  ad- 
gredimini.  (juamquam  inperativus  gravior  et  Catilinae  ingenio 
aptior  videtur.  —  59.  5.  tumulii]  tumulius  I.  Incertum  mihi  vide- 
tur,  num  singularia  et  aniiqua  illa,  quae  in  paucis  aut  in  uno  libro 
inveniuntur,  grammaticorum  praeiudicatae  opinioni  ac  pruritui  de- 
beantur,  an  in  archetypo  servata  per  ignaros  in  volgaria  et  usitata 
commutata  sint.  —  60,  2.  Neque  Nonio  tantum  tribuo  ut  contra 
libros  a  recipiam,  neque  libris,  ut  contra  usum  ac  consuetudinem 
I.atinorum  cum  infestis  signis  genuinum  esse  credam.  —  61,  3. 
Verba  alis  alibi  sianles,  quae  Diom.  p.  333  et  Charisius  p.  159 
uno  consensu  cum  omnes  tamen  advorsis  volneribus  iuncta  fuisse 
tradiderunt,  ut  cum  lordano  errore  memoriae  ex  60,  5  alios  alibi 
resistentis  male  conflata  esse  credam  non  adducor. 

lug.  1,  5.  ac  pernitiosa  ex  August.  Ep.  LIV]  del.  I.  Aequa- 
bilitate  membrorum  multo  niagis  commendantur  illa  verba,  quam 
quae  I.  C.  6,  2  inserunda  putavit.  Quod  in  nulio  libro  scripta  sunt, 
certe  documento  est,  omnes  libros  ex  uno  archetypo  fluxisse.  — 
3,  1.  Locum  constitui  secundum  ea,  quae  liberalissume  me  W. 
■Roscher,  iuvenis  doctissumus,  per  litteras  monuit,  —  4,4.  qui- 
bus  —  adeptus  sum  quales  cum  Kritzio  (ed.  1856  ex  Elberlingii 
coniectura)]  adeptus  sim  et  quales  I.  cum  libris.  Quo  modo  haec 
scriptura  et  logicae  rationi  et  Sallusti  concinnitati  conveniat, 
non  invenio.  —  4,  7.  his  moribus]  I.  eis  moribus.  —  5,  3.  expe- 
diam  ob  consuetudinem  Sallusti  illiusque  aetatisj  expedio  I.  ex 
libris.  —  5,  4.  Suface]  Syphace  I.  —  5,  5.  sed  retiauit  I.  Suspe- 
ctum  fuit  iam  ante  me  Linkero  et  Bojeseno  [qui  ei  conrexit].    Ne 


VIII  PRAEFATIO. 

audacior  viderer,   ultia  illorum  virorum  sententias   progredi  nolui. 

—  7,  1.  eis  difficultatibus]  his  d.  I.  —  7,  1.  inperi  c.  I.]  inperio, 
set  de  loco  V6,  5  adhuc  dubito.  —  9,  2.  En  particula  milii  suspecta 
est,  —  10,  1.  Locus  ita  mihi  reflngendus  videtur,  ut  liberis  cum 
Ursino  eiciatur.  Ea  mlhi  non  ob  libros,  at  ob  sententiam  suspe- 
ctum.  —  10,  7.  quia  aetate]  qui  aetate  I.  —  11,  6.  Quoniam  Sal- 
lustium  tam  ievem  fuissc  credere  non  possum,  ut  h.  1.  quae  ipse 
9,  3  narrasset,  prorsus  oblitus  esset,  adoptatione  insulsae  glossae 
originem  debere  statuo.  —  12,  3.  sua  visens  c.  Grutero]  suam  visens  I. 

—  12,  5.  [tn]  ]  delevit  I.  —  14,  5.  arnicitiam  omisso  concinniorem 
fieri  oratiouem  etiamnum  arbitror.  —  14,  9.  Quam  subtilis  fuisset 
ille  grammaticus,  qui  tuis  eiecisset,  equidem  magis  mirarer,  quam 
ex  glossa  illud  in  libros  inrepsisse.  —  14,  10.  Ne  ob  eadem,  quae 
Kritzium  permovere,  me  delevisse  non  paenitet,  —  14,  11.  non 
quit]  nequit  I.  Illud  insolentius  ab  grammatico  novatum  esse  lu- 
bentius  concederem,  nisi  ad  volgaria  ab  siglis  librarios  aberrasse 
multi  loci  documento  essent.  —  in  meo  regno  c.  I.]  in  regno  meo. 

—  14,  12.  multum  laborem  c.  I.]  multum  laboris.  —  14,  15.  relicta 
est  anima  c.  I.]  De  est  suspicionem  omisi.  —  14, 17.  an  reges  c.  I.] 
aut  reges.  —  14,  23.  et  omnis  c.  I.]  set  omnis.  —  14,  20.  iure] 
vivere  I.  Hoc  mihi  ex  sequentibus  natum  videtur.  —  15,  2.  Cur 
ab  senatus  uncos  removerem,  cum  adeo  lordanus  eis  incliisisset 
vocabulum,  uon  habui.  —  15,  3.  Praenomina  ubique  adiiuigenda 
puto,  etiamsi  Sallustius  ea  re  conrlgi  dicatur.  —  15,4.  vidit]  videt  I. 

—  16,  3.  famae]  fama  I.,  quod  quomodo  recte  dicatur,  non  video. 
Quam  saepe  e  et  i  commutatal  —  17,  5.  arbore  infecundus]  arbori 
i.  I.  —  18,  4.  Medi  et  Persae  et  Armenii]  Medi,  Persae  et  Ar- 
menii  I.  —  19,  1.  pars  imperi  cupidine,  alii  multitudinis  domi  mi- 
nuendae  gratia  sollicitata  plebe  et  aliis]  alii  rnullitudinis  domi 
minuendae  gratia,  pars  imperi  cupidine  sollicitata  —  aliis  I.  Quae 
me  ad  transponenda  verba  permovere,  ea  uondum  refutatii  vidi.  — 
19,  7.  Muluccham  cum  I.]  Miducham.  —  21,  4.  Verba  in  z  adiecta 
de  controvorsiis  suis  iure  potius  quam  bello  disceptare  vera  et 
proba  esse  noii  nego,  set  aliquid  dubitationis  haerere,  quod  in 
antiquissumis  optumisque  libris  omnibus  omissa  essent,  uncis  ad- 
pictis  non  occultandum  putavi.  —  23,  4.  trahi  non  posse]  non  truhi 
posse  I.    Et  codicum  scriptuia  mihi   incerta  et   ratio    obstare  visa. 

—  24,  3.  mei  c.  I.]  [wej].  —  incertus  sum  c.  I.]  incertum  est.  — 
24,  9.  scribo  c.  I.]  scripsi,  quamqiiam  haec  Vaticani  scriptura  epi- 
stularum  consuetudini  prorsus  convenit.  —  25,  1.  enisum]  enisuin 
est  I.  Obsequi  huic  diibitavi  cum  ob  eodicum  incertam  lidem,  tunr» 
ob  Sallustiaiii  styli  proprietatem.  —  27,  4.  [Calpurnius]  ]    delevit  I. 

—  28,  5.  artes  et  animi  et  corporis  c.  I.  et  codice  Froiitonis]  artei 
animi  et  corporis.  —  29,  3.  primo]  primum  I.  —  29,  5.  fagam 
c.  I.]  Vaccam.  Scilicet  illam  scriptioiiem  tiiull  testantur.  —  30.3.  in- 
cendebat  c.  I.]  adcendcbat,  —  31,  4.  factionis  potentiae  c.  1.]  po- 
tentiae  factionis.  —  31,  6.  vostri]  nostri  I.  Item  infra  vostris  pro 
tiostris  retiuui.   Etenim  habet  aliquid  momeuti  ad  animos  auditorum. 


PRAEFATIO.  IX 

ac  niaxiime  de  plebe,  si  suarum  rerum  gravius  admoneantur,  et 
fere  per  toiam  orationem  Memniius  omnia  ad  populum  rettuiit,  se 
il!i  obposuit.  —  31,  10.  praedas]  praedae  I.  Scilicet  iiiud  non  ob 
Vaticani  fidem,  set  quod  senteutia  milii  postulare  videretur,  reti- 
nendum  censui.  —  31,  14.  eadem  metuere  nondum  adducor  ut  ab 
Sallustio  scripta  putem.  —  31,  15.  liberlatis  curam  c.  I.]  curam 
liberlatis.  —  31,  18.  vos  c  I.]  vobis.  —  31,  25.  omittatis  c.  I.]  amit- 
tatis,  quod  nescio  annon  proprium  fuerit  Sallusti.  —  31,  28.  beni- 
fici  guam  malifici  inmemorem  esse  c.  I.]  benifici  tnmemorem  esse 
quam  malifici.  —  32,  1.  saepius  de  coni.  I.]  saepe.  —  ibid.  ac- 
cersebant]  accersebat  I.  quod  certe  inportune  dictum  videtur.  — 
33,  3.  nisi  c.  I.]  ni.  —  35,  10.  o  urbem]  urbem  I.  Quamquam  inter- 
iectionem  o  ab  Sallustianis  iibris  minorem  commendationem  habere 
non  ncgo,  tamen  cum  aput  alios  scriptores  adiecta  sit  et  aliquam 
vim  orationi  addat,  quid  obstat,  quo  minus  librariorum  incuria  ex- 
cidisse,  nou  ab  Sallustio  neglectam  esse  statuas?  —  36,  2.  ludificari] 
ludificare  I.  Cur  Arusiano  minus  fidei  habendum  sit,  quam  librariis, 
qui  e  et  i  quam  saepe  permutaverint  quamque  propensi  ad  vol- 
garia  fuerint,  dici  vix  possit,  non  video.  —  37,  4.  Senec.  Ep.  114, 
119  h.  1.  hiemantibus  aquis  legisse,  mihi  non  minus  veri  simile 
visum  est,  quam  hiemalibus  ab  grammatico  restitutum  esse.  — 
38,  1.  subdolus]  subdole  I.  Milii  rationibus  subductis  illud  maiorem 
a  libris  commendationem  habere  visum.  —  38,  2.  Verba  ila  de- 
licta  occultiora  fuere  (etiamsi  fore  probaretur)  ut  ab  Sallustio  scripta 
potius,  quam  ab  insulso  librario  ex  margine  in  textum  inlata  esse 
iudicarem,  ab  animo  meo  inpetrare  non  potui.  —  38,  10.  Quam- 
quani  quod  ipse  conieci  mortis  metum  intuebantur,  eo  Sallusti  ma- 
num  restitutam  esse  contendere  minume  audeo,  tamen  quod  I.  conb. 
Tac.  h.  II  76,  1  coniecit  metu  nutabant,  recipere  propterea  dubitavi, 
quod  nemo  recte  dicitur  quia  mente  dubia  haesitasset,  aliquid 
probasse,  set  in  dubitatione  certa  aliqua  cogitatione  ad  capiundum 
quamvis  turpe  et  grave  consilium  confirmatus  esse.  —  41,  1.  po- 
pularium  et  senatus  delevit  I.  Ibidem  dicunt,  quod  pro  ducunt  edi- 
dit  ille,  num  in  omnibus  libris  sit  inventum,  vehementer  ego  du- 
biio.  —  43,  1.  de  senatus  sententia  c.  I.  de  palmari  Mommseni 
coniectura  (vid.  Herm.  I  3  p.  430  sq.)]  designati.  —  44,  5.  ea  c.  I. 
delevi,  uon  tam  ob  libros,  quam  quod  superlluum  et  ieiunum  vide- 
batur.  —  47,  2.  temptandi  gratia  si  palerentur  et  ob  opportunita- 
tes]  temptandi  gratia  et  si  paterentur  opportunitates  I.  —  ibid. 
commeatu  de  Madvigii  emend.]  commealum  I.  —  48,  3  milia  \_pas- 
suum]]  milia  passuuml.  Genetivus  ille,  quod  ap.  Arusianum  deest, 
ct  in  libris  locus  variatus,  utique  suspectus  mihi  fuit.  —  49,  2. 
belli  melioribus  cun:  I.]  bello  m.  —  50,  3.  peditum  uncis  exemi, 
cum  neque  librorum  discrepantia  tanti  videretur  et  res  commen- 
dare.  —  53,  5.  fessi  laetique  vicioria  erant]  fessi  lassique  erant  I. 
set  ut  meam  coniecturam  non  prorsus  inprobasse  videatur,  quod 
idem  de  adventarent]  I.  adventare  valet.  —  53,  8.  mutatur  e.  lord. 
Prisciani  fide  omnibus  libris  Sallusti  praelata]  exortum. —  54,1.  iam 


X  PRAEFATIO. 

c.  I.]  [tam].  —  quae  leviora  sint\  quae  leviora  sunt  I.  Talia  con- 
rigenda  esse  contendo ,  quaradiu  Sailustium  ab  suae  aetatis  dili- 
gentia  temere  discessisse  non  planum  factum  fuerit.  —  54,  5. 
\in\  acie\  in  acie  I.  —  54,  6.  interficit,  iubet  alia\  interfici  iubet, 
alia  I.  Hic  optumis  libris  plus  fidei  tribui,  quam  ilie.  —  55,  1.  ut 
in  advorso  c.  I.]  in  advorso.  Ut  reduxi,  ne  Saliustiani  dicendi  ge- 
neris  proprietatem  temere  delere  velle  viderer.  —  55,  4.  Uncis  vo- 
cabulo  animo  adi-ectis  significatum  volui,  illud,  quamvis  per  libros 
optumos  noD  commendatimi,  tamen  mihi  vestigia  in  deterioribus 
codicibus  prementi  non  tam  ex  glossemate  ortum,  quam  Latinorum 
consuetudini  convenire  visum  esse.  —  56,  5.  gerunt  c.  I.]  agunt.  — 
57,  5.  sudis,  pila,  praeterea  picem  sulfure  et  taeda  mixtam  ardenti] 
sudes  piia,  praeterea  —  sulphure  —  ardentia  I,  Nisi  quis  etiam 
pila  aut  certe  sudes  ardentia  missa  esse  cum  aliqua  veri  specie 
ostenderit,  ego  equidem  ardenti  retinere  audebo,  confirmatus  ma- 
xume  loco  60,  6.  —  58,  4.  tumultum  hostilem']  clamorem  hostilem  I. 
Aut  elamorein  aut  tumultum  pro  glossemate  habendum  esse  certum 
est.  Set  grammaticum  quendam  ad  clamorem  explicandi  caussa 
tumidtum  adscripisse,  quod  in  antiquissumis  libris  est  clamorem 
vel  tumultum  parum  argumenti  milii  esse  videtur.  —  60,  4.  sicubi] 
sicuti  I.  —  61,  4.  clam  c.  1.  delevi.  —  52,  1.  7nerenti]  meritae  I. 
Hoc  ab  licentia  correctoris  originem  duxisse  veri  simiiius  visum, 
quam  merenti.  —  63,  4.  factis  ex  palmari  Palmerii  eraendatione] 
facile  I.  —  63,  6.  consulatum  quod  addidi  delevit  I.  Ut  iiiud  a 
librario  ultro  adiectum  sit,  tamen  orationem  multo  planiorem  facere, 
quid  quod  paene  necessarium  esse  iudico.  —  64,  2.  primum  con- 
motus  insolita  re  mirari  eius  consilium  c.  I.]  priino  conm.  ins.  re 
mirari  primum  eius  consilium.  —  65,  2.  more  cum  I.]  modo.  — 
66,  1.  aliaque  quae  c.  I.]  alia  quae.  Recepi  illud,  ne  forte  Sallustio 
nimiam  quamdam  diligentiam  viderer  adfinxisse.  —  67,  1.  .Minus 
audax  railii  visus  sum ,  si  eos  qui  ad  excidisse  censuere  —  in 
quibus  auctor  fuit  scripturae,  quae  in  nonnullis  alterius  generis  libris 
inventa  est  —  sequerer,  quam  si  suspicionem,  antea  a  me  proposi- 
tam  (subplendam  esse  orationera  arcem  —  obsidebat)  retinerem  aut 
c.  I.  arce  scriberem.  Ceterum  fuga  prohibebanl  ipse  iamdudum 
cdiderara.  —  67,  3.  an  pactione  aut  casu  c.  I.]  aut  pactione  an  casu. 

—  68,  2.  poslera  die  c.  I.]  postero  die.  At  ut  etiara  postera  hora 
pro  posteram  horam  recipereni  ab  rae  inpetrare  non  potui.  —  69.  2. 
volgum  c.  I.]  volgus  ut  etiara  73.  5.  De  extremis  verbis  I.  adlegavit 
Momms.  Stadtrechte  p.  399  n.  20.  Mihi  nondum  oraues  dubiiationes 
exeraptae  sunt.  —  72,2.  experrectus]  excitusl.  Dioraedem  memoria 
lapsum  esse  mihi  vix  credibile  videtur.  —  73,  4.  fuit  c.  I.]  fuerat. 

—  74,  1.  fide]  fidei  I.  Insolentiores  formas  ab  librariis  temere  con- 
mutatas  esse  constat.  —  75,  1.  ubique  plerique]  ubi  plerique  l. 
Illud  iu  archetypo  fuisse  ex  codicum  scripturis  conieitanti  satis 
mihi  veri  simile  visum.  —  75,  5.  praesto  forent  c.  Krilzio]  fuerint  I. 

—  76,  3.  et  etiaranum  mihi  suspectum  est.  —  77,  2.  lugurlhini, 
quod  sine  uncis  I.  reliquit,  deforme  glossema  esse  recte  perspcxit 


PRAEFATIO.  xr 

Linker.  —  79,  1.  memorabite,  si  non  archetypi  scripturam,  Sal- 
lustio  digniorem  esse,  qiiam  mirabile  mihi  persuasum  est,  neque 
obstat  quod  sequitur  viemorare.  nos  quamquam  prorsus  deiere 
non  ausus  sum,  tamen  melius  abfuturum  cum  Cortio  indico.  — 
80,6.  Boccho]  Bocchi\.  Nisi  alia  eaqne  luculenta  documenta  pro- 
rata  fuerint,  quibus  utrum  lugurtha  Bocclii,  an  hic  illius  filiam  ia 
matrimonium  duxerit,  pianum  tiat,  Boccho  ab  libris  antiquissumis 
comniendatum  retinendum  puto;  eoque  magis  quod  Bocchum  in 
Romanos  propensum  cum  lugurtha  adfinitatem  iungere  voluisse  mi- 
nus  veri  simile  videtnr,  quam  hunc  quo  illius  animum  per  proxu- 
mos  inpelleret,  ut  filia  inter  illius  uxores  esset,  curavisse.  —  81,  2. 
ibique  ***♦  Metellus]  ibi  Q.  Metellus  I.  Rationibus  pro  et  contra 
rursus  expensis  sub  iudice  litem  relinquere  nialo.  —  85,  3.  cum 
maxumo  benificio  vostro  c.  I.]  cum  maxumo  vostro  benificio.  — 
85,  10.  mutari]  mutare  I.  Ob  multa  exempla  e  et  i  confusorum  non 
tantnm  tribuo  codici  P,  ut  quod  unum  orationis  fluniini  conveniat, 
illius  fide  mutem.  —  85,  11.  vos  imperare  c.  I.]  vos  imperatorem. 
Quamquam  autem  sibi  ob  codicum  auctoritatcm  exulare  debere 
agnosco,  tamen  quia  ambiguitatem  prorsus  removet,  mihi  placere 
non  infitias  ire  audeo.  —  85,  14.  obiectantur  c.  I.]  obiciuntur,  — 
85,  16.  possit]  posset  I,  —  85,  17.  faciant]  faciunt  I.  —  85,  22.  res 
habet  c.  I,]  res  habent.  —  85,  24.  huiusce  rei  c.  I.]  cuius  rei.  — 
85,  26.  vostro  maxumo  c.  I.]  maxumo  vostro.  —  ibid.  me  vosque 
c.  I.]  meque  vosque.  —  85,  27.  ex  animi  mei  sententia  c.  I.]  ex 
animi  sententia.  —  85,  29.  pectore]  corpore  I.  Scilicet  volnera, 
quae  pectore  advorso  excepta,  multo  laudabiiiora  et  gloriosiora 
sunt,  quam  quae  advorso  corpore,  ergo  vel  ventre  vel  pedibus.  — 
85,  30.  egnmet  meis']  ego  meis  I.  lilud  quamquam  unus  ex  C  ex- 
Iiiliet  tamen  optume  inventum  esse,  cum  ob  codicum  discrepantias, 
tum  ob  scntentiae  gravitatem  iudico.  —  85,  34.  Eis  ego]  His  ego  I. 
Qui  librariorum  naturam  moresque  noverit,  utrum  his  an  is  i.  e.  eis 
verum  sit,  non  ex  illorum  fide  diiudicandum  esse  sciet.  —  85,  39. 
incultis  moribus  c.  I.]  incuUum  moribus.  —  89,  40.  viris  laborem] 
laborem  viris  I.  Chiasmus  cum  iatinis  oratoribns,  tum  Sallustio 
ita  consuetus  est,  ut  me  non  pudeat,  quod  ntrum  h.  1.  ab  gramma- 
ticis  sciolis  restiiutus  an  ab  ipso  scriptore  institutus  sit,  incei'tus 
haeream.  —  85,  41.  Verba  quod  iuvat  ut  ab  omnibus  codicibus  ab- 
esse  crederem  propterea,  qiiod  in  lordani  editione  omissa  sunt,  ad- 
duci  non  potui.  —  ibid.  in  conviviis  non  ob  librorum  fidem,  set  ob 
sententiam  suspectum  habeo,  contra  ab  sudorem  vocabulo  uncos 
lemovi. —  85,42.  [omnibus]]  del.  I.  Ob  librornm  fidem  suspectnm 
csse  fatcor,  ad  sententiam  certe  haut  incommodum.  —  85,  45.  ha- 
bete  c.  I.]  habetote.  De  atque  suspiciones,  quae  mihi  ob  latinita- 
lem  subortae,  nondum  sublatae  sunt.  —  85,  47.  pericuU  c.  I.]  peri- 
culis.  —  86,  1.  armis,  aliis  utilibus]  armis  aliisque  utilibus  I.  — 
88,  1.  accipitur]  excipitur  I.  Cum  acc.  optumi  libri  conmendent, 
our  excipUur  ex  nonnullis  alterius  generis  necessario  recipiendum 
sit,   non   perspicio.   —   89,3,  illum  procul  abesse]   illum  abetse  I. 


XII  PRAEFATIO. 

nihilo  adnotato.  Num  igitur  in  omnibus  codicibus  abesse  credam 
angor  et  excrucior.  —  89,  5.  praeler  oppido  propinqua]  praeter 
oppida  propinqua  I.  Num  id,  quod  ex  paucis  eisque  deterioris 
notae  libris  innotuit,  etiam  in  PC  scriptum  sit  dubilare  me  fateor. 

—  Ibidem  verba  natura  serpentium  ipsa  perniciosa  omni  suspicione 
carere  ut  iudicarem,  nondum  adduci  potui.  —  89,  7.  qua  —  ageba- 
tur  ex  Linlieri  em.]  quae  —  agebat  I.    —  ib.   illis  sine  uncis  c.  I. 

—  91,  7.  [fln^e]]  Sine  uncis  I.  Mihi  glossatoris  manum  videtur 
olere.  —  92,  1  et  3  quod  lacunas  ab  I.  signis  indicata  explevi  me 
non  paenitet.  —  92,  5.  omnis  a  natura]  omnis  natura  I.,  set  com- 
memorata  mea  coniectura.  —  92,  7.  satis,  magna]  satis  et  magna  I. 

—  ib.  turribusque  [et  aliis  machinationibus]]  turribusque  et  altis 
machinationibus  I.  In  loco  apertissume  turbato  neque  ut  et  quod 
in  codicibus  falso  ordine  positum  est,  reciperem,  neque  ut  et  altis 
vel  aliis  machinationibus  non  suspecta  haberera  permoveri  potui. 
Etenim  praeter  turris  et  aggeres  quae  sunt  altae  machinationes?  et 
aliis  machinis  ut  vineis,  quamvis  cum  periculo  agerentur,  locus 
tamen  non  prorsus  fuit  inportunus.  —  93,  2.  avorsum]  advorsum  I. 
IUud  res  mihi  postuiare  visa. —  93,4.  inflexa  c.  I.]  flexa.  —  ibid. 
in  castelli  planitiem  pervenit  c.  I.]  castelli  planitiem  perscrutatur.  — 
93,  5.  usui  c.  I.]  usu.  Set  postea  escenderat,  ut  ad  rem  significan- 
tius,  pro  adscenderat  Tt\XTi\i.\.  —  93,  8.  Quoniam  quae  antea  addunda 
censueram  milites  paucos  et  nunc  quidem  minus  placebant,  nec  vero 
quo  lordanus  locum  facillume  sanari  arbitratus  est,  una  particula 
et  interposita,  satis  faciebat,  lacunae  signa  adpinxisse  satis  habui. 
Suspiciones,  quas  de  ei  concepeiam,  omisi.  —  94,  1.  escensuri 
erant  ex  Carrionis  emend.]  e  centuriis  erant  I.  cum  libris,  quod 
quibus  argumentis  in  Hermae  vol.  I  defendere  conatus  est,  mihi 
uon  persuasit.  —  94,  3.  extra  vineas  egressus  c.  I.]  extra  vineas 
est  egressus.  —  95,  3.  iam  prope  c.  I.]  prope  iam.  —  Graecis  et 
Latinis  c.  I.]  Graecis  atque  Latinis.  —  doctissumi  ex  egregia  lor- 
dani  coniectura]  doctissume.  At  postea  ad  simulanda  addeudura 
esse  ac  dissimulanda  mihi  etiamnum  videri,  quamvis  fortasse  in  per- 
tinaciae  crimen  incurram,  non  dissimulo.  —  97,  1.  misit  c.  I.]  mil- 
tit.  —  97,  2.  eius  c.  I.]  [eius].  —  97,  5.  equites  peditesque  c.  I.J 
equites  pedites.  —  ib.  caedere  alii,  alii  obtruncari  ego  meo  >!artej 
cedere  alius  alius  obtruncare  I.  Mox  multi  quod  ego  coniectaveram, 
probavit  I.  Verba  et  ob  ea  scientes  nemo  ita  defendit  ut  mihi  Sal- 
lusti  esse  persuaderet.  —  ib.  orbis  fecere]  orbis  facerc  I.  Illud 
optumi  libri.  —  99,  1.  ac  paulo  c.  I.]  et  paulo-  —  99,  3.  tumultu 
formidine  quasi]  tumultu  formidine  [terrore]  quasi.  —  100,4.  equi- 
tes  ex  auaHliariis]  equites  auxiiiarios  l.  Ad  illud  mihi  codicum 
vestigia  ducere  videntur.  Semel  conrupta  terminatioue  is  in  os  iii 
promptu  fuit  auxiliarios  novare.  Variationera  orationis  hoc  con- 
inendure  non  infitior.  —  ib.  in  munimentis  mihi  uon  magis  ob 
codices,  quam  ob  sententiam  suspecta.  —  ibid.  futura  quae]  futu- 
rum  quae  l.  —  100,  5.  lugurthini  belli  eo  magis  suspicio,  quod  itn 
Sallusti  de  Mario  iudicium   artius   circumscribiiur.   —   102,  5.  cum 


PRAEFATIO.  XIII 

c.  I.]  quod.  —  ib.  demeres  c.  I.]  dempsere.  —  ib.  errantem  aique 
illum  c.  I.]  erranlem  et  Ulum.  —  102,  6.  imperi  ex  Sellingii  emend.J 
inopi  I.  —  102,  8.  perpessus  es]  perpessus  esses  I.  Ab  sententia 
hoc  defendi  posse  non  nego.  —  102,  10.  atque  sine  uncis  c.  I.  — 

102,  12.  regnum  tutantem]  ob  regnum  tutandum  I.  IUud  mihi  noa 
solum  ob  libros,  set  etiam  ob  sententiam  magis  placuisse  fateri 
non  pudet.  —  103,  2.  Victus  argumentis  ab  lordano  prolatis  et 
fiectitur  et  igitur  rursus  delevi.  —  103,  3.  Neque  illis,  neque  pro 
eo  ipsis  probabile  mihi  visum.  —  103,  4.  in  itinere  sine  uncis  c.  I. 

103,  5.  avaritiae  Romanorum  c.  I.]  Romanorum  avaritiae.  —  103,6. 
ignorata]  ignota  I.  Per  hoc  illud  explicatum  esse  mihi  veri  similius 
est  visum.  —  ibid.  munificus  nemo  c.  I.]  nemo  munificus.  —  104, 1. 
quod  intenderat]  quo  intenderat  I.  Utrum  probarem,  in  tanta  loci 
perturbatione  dubius  haesi.  —  ib.  rediit  c.  I.]  redit.  —  ib.  illosqne 
c,  I.]  eosque.  —  ib.  ad  Uticam]  ab  Utica  I,,  quod  quo  minus  con- 
probarem  res  mihi  obstare  visa.  —  10 1,  2.  Romam  eundi  c.  I.] 
eundi  Romam.  —  104,  3.  profecti  sunt]  sunt  del.  I.  —  104,  4.  Ro- 
maeque]  Romae  I.  —  105,  1.  quibus]  quis  I.  —  ib.  uti  ad  se  mit- 
teret  Sullam  c.  cod.  m.]  uti  Sullam  ad  se  mitteret  I.  —  ib.  equi- 
tum  atque  [peditum,  item]  funditorum]  equitum  atque  pedilum,  item 
funditorum  I,  Mallem  verba  atque  peditum  deleta.  —  Verba  quod 
ea  levia  sunt  nimis  mihi  giossatoris  manura  olere  visa.  —  105,  3. 
vero  ampliorem  ex  cod.  m]  ampliorem  vero  I.  —  106,  4.  ignisque] 
que  delevit  I.,  ab  libris  satis  mihi  munitum  visum.  —  107,  1.  antea 
c.  I.]  ante.  —  107,  2.  Dein  c.  I.]  deinde.  —  108,  1.  Verba  nam 
pater  eius  ex  concubina  ortus  erat  vel  ob  discrepautiam  quae  in 
libris  est  (alii  pater,  alii  mater),  glossematis  speciem  prae  se 
ferre  etiamnum  existumo.  —  109,  3.  ac  nihil  cum  I.]  nihil.  — 
109,  4.  digressi  sunt  c.  I.]  digressi.  —  110,  2.  indigui  c.  1.]  in- 
digus.  —  110,  3.  animum  meum  c,  I.]  meum  animum.  —  ib.  carius 
habeo  c.  I.)  carius  est.  —  110,  4  ab  tibi  uncos  removi.  —  110,  7. 
quoad  voUis]  quod  vollis  I.  —  ib.  neque  [id]  intrare]  sine  uncis  I. 
—  111,1.  polliceretur]  poUiceatur  I.  —  ib.  faciundum  esse  aliquid] 
faciundum  aliquid  l.  Cur  esse  expellerem  neque  in  libris  neque  in 
sententia  satis  caussae  mihi  invenisse  videor.  —  112,  2.  denuntiat 
c.  I.]  nuntiat.  —  ib.  parum  confiflere  c.  I.]  parum  fidere.  —  ib.  3. 
De  glossematis,  quae  antea  indicavi,  cur  sententiam  mutarem,  pa- 
rum  causae  inveni,  —  113,  3.  Ceteris  ut  delerem  bono  animo  I. 
mihi  auctor  fuit.  —  ib.  voltu  et  oculis  c.  I.]  corpore.  —  Quae  — 
patefecisse  etiamnum  insulsi  grammatici  glossema  esse  iudico.  — 
114,  4.  Et  ea  tempestate]  Ex  ea  tempestate  I. 

Titulos  orationum  et  epistularum  ex  historiis  decerptarum  noa 
ex  cod.  V  refinxi,  set  ita,  ut  causa  breviter  significaretur. 

Or.  Lep.  1.  Semel  moneo  existumare  me  saepius  pro  aestu- 
mare  restituisse,  cum  in  libris  facile  ea  verba  confusa  esse,  set  usu  et 
consuetudine  Latinorum  scriptorbm  diligenter  vidercm  discreta.  — 
18.  De  lordani  coniectura  scrip^fei  alqui,  set  quo  sententia  certe 
tolerabilis  evadat,  cetera,  ut  nihil  eiiciatur,  levissuma  mutationc  ita 


XIV  PRAEPATIO. 

icfingi  posse  arbitror:  —  sum,  pretio  [uncis  hoc  inclusit  I.]  solttto 
iure  dominus,  tamen  restituo.  —  20.  Per,  quod  antea  addundum 
esse  suspicatus  eram,  nunc  delevi,  cum  tolerabilem  sententiam, 
re.cepto  ex  coniectura  captum  ire  effici  arbitrarer.  —  21.  Scirto  c.  I.] 
Scirro.  —    24.  lahefactis  c.  I.]  patefactis. 

Or.  Phil.  4.  ob  benefacta  c.  I.]  ob  benefacti  *****.  —  7.  (um, 
pro  quo  I.  cum  Kritzio  tunc  scripsit,  defendi  posse,  set  multo  ma- 
gis  non  cum  Cortio  inserundum  esse  etiamnum  arbitror.  —  9.  neu, 
quamquam  V  ne  exhibet,  magis  mihi  placuit.  —  12.  Quod  ob 
locum  Demosthenis,  quem  Sallustio  ob  oculos  vorsatum  esse  luce 
clarius  est,  olim  conieci  intuentes,  id  Halmio  monente  nunc  addito 
tanta  subplendum  putavi.  —  17.  mehercules]  mehercule  I.  —  19, 
obrepsit'^  I.  ex  V  obpressit.  —  21.  vostra]  nostra  I. 

Or.  Cott.  9.  Ingenio  corporis  quo  modo  ferri  possit  non 
video.     Memor  loci  lug.  17,  6  nunc  senio  scribere  ausus  sum. 

Ep.  Poiup.  2.  hacine  c.  I.]  hac  in.  —  3.  lacetaniam  c.  I. 
secundum  Hiibneri  emendationem  (Herm.  \l  1  p.  335  sq.)]  Laceta- 
niam.  —  9.  gua]  quae  I. 

Or.  Macr.  5.  Participium  pass.,  ad  quod  referundi  essent 
ablativi,  recte  abesse  niilii  nondum  persuasum.  —  Emendationem. 
quam  Mahly  proposuit,  iacenl  retinui,  nec  minus  8.  scilicet  pro  et 
novatum,  atque  11  in  vos  pro  in  vobis.  —  14.  amiltundum  Arusiani 
auctoritate]  omittundum  I.  —  15.  tum  omisso  omnia  recte  tuitum 
csse  Kritzium  non  tam  facile  conccdam,  quam  patriciis  ab  Momm- 
seno  defensum  reducendum  fuisse.  —  17.  ci/piatis  c.  I.]  capiatis.  — 
23.  restituendae  abesse  posse  mihi  nondum  persuasum. 

Ep.  Mitlir.  13.  coepi  c.  I.]  cepi.  —  14.  In  ea  sententia  per- 
sisto,  ut  praepositioneni  apud  secundum  constantem  scriptorum 
usum,  nisi  quis  Salhistium  res  parum  cognitas  habuisse  statuere 
malit,  repetundam  fuissc  arbitrer.  —  16.  Ab  parvo  labore  uncos 
removi.  —  17.  vi  partum]  raptum  c.  Ciacc.  I.  Tum  cum  quod 
adiciundum  censueram,  rursum  delevi,  set  pro  peste  scribendum 
esse  pesti  coniccre  non  veritns  sum. 


GAl  SALLYSTI  CllISPI 

LIBEK 

DE  CATILINAE  COiMVRATIONE. 


Oninis  homines,    (iiii   sese   sludent   pracstare  celeris  I 
animalibus ,  sunima  ope  niti  decet ,  ne  vitam  silentio  trans- 
eant  veluti  pecora,  quae  natura  prona  atque  ventri  oboe- 
dientia  finxit.     Set  nostra  omnis  vis  in  animo  et  corpore2 

5  sita  est :   animi  imperio,    corporis   scrvitio    magis    utimur : 
alterum  nobis  cum  deis,  alterum  cum  beluis  commune  est. 
Quo  mihi  rectius  vidctur  ingeni  quam  virium  opiljus  gloriam^ 
quaerere  el,    quoniam   ^ita    ipsa  qua  fruimur  brevis  est, 
mcmoriam   nostri   quam   maxume  longam  elficere.     Nam  4 

»0  divitiarum  ct  formae  gloria  fluxa  atque  fragilis  est ,  virtus 
dara  aeternaquc  habetur. 

Sct  diu   magnum   inter  morlalis  ceilamen  fuit,   vin^  5 
corporis  an  virtute  animi    res  militaris  magis  procederet. 
iSam   et  prius  (luam  incipias  consulto,  et  ubi  consulucris  O 

15  malure  facto  opus  est.    Ita  utrumque  per  se  indigens  al-  7 
terum  alterius  auxilio  eget.    Igitur  initio  reges  —  nam  in  2 
terris  nomen  imperi  id  primum  fuit  —  divorsi  pars  inge- 
nium,  alii  corpus  exercebant:  etiamtum  vila  hominum  sine 
cupidilale  agilabalur,  sua  cuique  satis  placebant.     Postea '•i 

20vero  (iiiam  in  Asia  Cyrus,  in  Graecia  Lacedacmonii  et 
.Uhenienses  coepere  urbis  atque  naliones  subigere,  lubidi- 
ncm  dominandi  causara  belh  habere,  maxumam  gloriam 
in  maxumoimperio  putare,  tum  demum  periculo  atque  ne- 
gotiis  conpcrtum  esl  in  bello   plurumuin  ingenium  posse. 

isQuod   si   rcgum   atque  inqjeratorum  animi  virtus  in   pace  "^ 
ita  ut  in  bello  valeret.  aequabilius  atquc  constanlius  seso 
Sallcst.  1 


2  DE     CATTLINAE    CONIVRATIONE.    C.    2.    3.   4. 

res  humanae  haberent,  neque  aliud  aUo  ferri  neque  mutari 

1  ac  misceri  omnia  cerneres.  Namimperium  facile  eis  artibus 

sretinetur,  qiiibus  initio  partum  est.  A^erum  ubi  pro  labore 
desidia,  pro  continentia  et  aeqiiitate  lubido  atque  superbia 

einvasere,    fortuna    simul    cum   moribus   inmutatur.      Ila  5 
imperium  semper  ad   optumum  quemque  a  mintis   bono 
transfertur, 

7  Quae  homines  arant  navigant  aediflcant,  virtuti  omnia 

Sparent.    Set  muiti  mortales,dediti  venlri  atque  somno,  in- 
docti  incultique  vitam  sicuti  peregrinantes  transiere:  quibusio 
profecto  contra  naturam  corpus  voluptati,  anima  oneri  fuit. 
Eorum  ego  vitam  mortemtiue  iuxta  aestumo,  quoniam  de 

Outraque  siletur.     Verum  enimvero  is  demum  mihi  vivere 
atque  frui  anima  videtur,  qui  ahquo  negotio  intentus  prae- 
clari  facinoris  aut  artis  bonae  famam  quaerit.  Set  in  magna  r- 
copia  rerum  ahud  aUi  natura  iter  ostendit. 

3  Pulcrum  est  bene  facere  rei  pubhcae,  etiam  bene  di- 

cere  haut  absurdum  est:   vel  pace  vel  beho  chirum  fieri 
hcet:  et  qui  fecere  et  qui  facta  ahorum  scripsere  muUi  lau- 

2dantur.  Ac  mihi  quidem,  tametsi  hautquaquam  par  gloria^o 
sequitur  scriptorem  et  actorem  rerum,  tamen  in  primis  ar- 
duum  videtur  res  gestas  scribere,  primum  quod  facta  dic- 
tis  exaequanda  sunt ,  dehinc  quia  plerique  quae  delicta  re- 
prehenderis  mahvolentia  et  invidia  dicta  putant,  ubi  de 
magna  virtute  atque  gloria  bonorum  memores,  quae  sibi::, 
quisque  faciha  factu  putal  aequo  animo  accipit,  supra  ea 
veluti  ficta  pro  falsis  ducit. 

3  Set  ego  adulescentuhis  initio  sicuti  plerique  studio  ad 

rem  pubhcam  hitus  sum,  ibiquc  milii  niuita  advorsa  fuere. 
Nam  pro  pudore,  pro  abstinentia,  pro  virtule  audacia ,  lar-.-,o 

i  gilio,  avaritia  vigebant.  Quae  lamctsi  animus  aspernabatur 
insolens  malarum  artium,  tanien  inter  tanta  vitia  inbecilla 

5  aetas  amliilione  conrupta  tenebatur:  ac  me,  cmn  ab  reh- 
cuorum  mahs  moril)US  dissentirem,  nihilo  minus  lionoiis 
cupido  eadem  cadcmquc  quac  ceteros  fama  atque  invidia  ve-  35 

A  xabat.  Igitur  ubi  animus  ex  multis  misei'iis  alquc  pcriculis 
requievil  et  mihi  reiicuam  actalem  a  rc  i^ubhca  procul  ha- 
hcndam  decrevi,  non  fuil  consilium  socordia  alquc  desidia 


DE    CATILIXAE    CONIVRATIONE    C.    5.    6-  3 

jjonum  otiuni  coiiterere,  neqiie  vero  agrum  colundo  aut  ve- 
nando,  servilibus  officiis,  intentum  aetatem  agere ,  set  a  quo  2 
incepto  studioque  me  ambitio  mala  detinuerat,  eodem  re- 
gressus  statui  res  gestas  populi  Romani  carptim,  ut  quaeqiie 

amemoria  digna  videbantur,  perscribere,  eo  magis,  quod  mibi 
a  spe,  metu,  partibus  rei  puhlicae  animus  liber  erat. 

Igitur  de  Catilinae  coniuratione ,  quam  verissume  po-  3 
tero,  paucis  absolvam:  nam  id  facinus  in  primis  ego  me-  4 
morabile  existumo  sceleris  atfpie  pcriculi  novitate.  De  cuius  5 

10  hominis  moribus  pauca  prius  explananda  sunt  ffuam  initium 
narrandi  faciam. 

Lucius  Catilina  nobili  genere  natus  fult,  magna  vi  et  5 
animi  el  corporis,  set  ingenio  malo  pravoque.  Ilnic  ab  adu-  2 
lescentia  bella  intestina,  caedes.  rapinae,  discordia  civilis 

10  grata  fuere,  ibicpie  iuventutem  suam  exercuit.    Corpus  pa- ,3 
tiens  inediae,  algoris,  vigiliae  supra  quam  cuiquam  credibile 
est.  Animus  audax,  subdolus,  varius,  cuius  rei  lubet  slmula-  4 
tor  ac  dissimulator :  alieni  adpetens,  sui  profusus,  ardens 
in  cupiditatibus:  satis  elotfuentiae,  sapientiae  parum:  vaslus 

2oanimus  inmoderata,  incredibilia,  nimis  alta  semper  cupiebat. 
Hunc  post  dominationem  Luci  SuIIae  lubido  maxuma  inva-  6 
serat  rci  publicae  capiundae,  neque  id  quibus  modis  ad- 
sequerelur.dum  sibi  regnum  pararet,  quicquam  pensi  habe- 
bat.  .\gitabatur  magis  magistpie  in  dies  animus  ferox  inopia  7 

25  rei  familiaris  et  conscientia  scelerum ,  qnae  utraque  eis  ar- 
tibus  auxerat,  quas  supra  memoravi.  Incitabant  praeterea  8 
conrupti  civitatis  mores,  qiios  pessuma  ac  divorsa  inter  se 
mala,  hixuria  atque  avaritia,  vexabant. 

Res  ipsa  hortari  videtur,  quoniam  de  moribus  civitatis  9 

sotempus  admonuit,  supra  repetere  ac  paucis  instituta  maio- 
rum  domi  mililiaeque,  quo  modo  rem  publicam  habuerinl 
quantamque  rclicpierint ,  ut  paulatim  inmutata  ex  pulcher- 
ruma  atque  optuma  pessuma  ac  flagitiosissuma  facta  sit, 
disserere. 

35         Urbem  Romam,  sicuti  cgo  accepi,    condidere  atque6 
habuere  inilio  Troiani,  qui  .\enea  duce  profugi  sedibus  in- 
certis  vagabanlur,  cumcpie  eis  .\borigines,  genus  hominunl . 
agreste,  sinc  legibus,  sme  imperio,  liberum  atfpie  sohrtum. ' 

1  « 


4  DE    CATILIXAE    CONIVRATIONE    C.   6.    7. 

2  Ili  postquam  in  iina  mocnia  convenere,  dispari  genere,  dis- 
simili  lingua,  alii  alio  more  viventes,  incredibile  memoralu 

3  est  quam  facile  coaluerint.  Set  postquam  res  eorum,  civi- 
bus  moribus  agi'is  aucta,  satis  prospera  satisque  pollcns  vidc- 
batur,  sicuti  pleraque  mortalium  habentur,  invidia  ex  opu-  s 

4  lentia  orta  est.  Igitur  rcges  populique  finitumi  bello  temp- 
lare,  pauci  ex  amicis  auxilio  esse :  nam  ceteri  metu  perculsi 

5  a  periculis  aberant.  At  Romani  domi  militiaeque  intenti  festi- 
nare,  parare,  alius  alium  hortari,  hostibus  obviam  ire,  liber- 
tatem  patriam  parcnlisque  armis  tegere.  Post,  ubi  pericula  lo 
virtute  propulerant,  sociis  atque  amicis  auxilia  portabant, 
magisqre  dandis  quam  accipiundis  bcnificiis  amicitias  pa- 
rabaut. 

6  Irtiperium  legitumum,  nomcn  imperi  regium  habebant. 
Delecti,  (piibus  coipus  annis  infirmum,  ingenium  sapientia  15 
validum  erat,  rci  publicae  consultabant:  ei  vcl  aeteite  vel 

7cui'ae  similitudine  patres  adpellabantur.     Post,  ubi  rcgiuin 
imperium,quod  initio  conscrvandae  Ubertatis  atque  augendae 
rei  pubHcae  fuerat,  in  superbi;im  dominationcmque  se  con- 
vortit,  inmutato  more  annua  imperiabinosque  imperatorcS2o 
sibi  fcccre:  eo  modo  minume  posse  putabant  per  liccntiam 

7  insolescere  animum  humanum.  Set  ea  tempestate  coepere 
se  quisque  magis  extoUcre  magisque  ingenium  in  promptu 

2li8bere.    Mam  rcgibus  boni  quam  maH  suspectiores  suut, 
3semperque  eis  aliena  virtus  formidulosa  est.    Sct  civitas  in-25 
credibile  memoratu  cst  adepta  Ubcrtate  quantum  brevi  crc- 

4  verit:  tanta  cupido  gloriae  incesserat.  lam  prinunn  iuvcntus, 
simul  ac  1  clli  patiens  crat,  in  castris  pcr  laborcm  usu  mili- 
liam  disccl>at.  magisque  in  dccoris  armis  ct  militaribus  equis 

5  (]uam  in  scortis  atque  conviviis  lubidincm  habebant.    Igitur  :io 
talibus  viris  non  labor  insolitus,  non  locus  ullus  asper  aul 
arduus  crat,  non  armatus  hostis  forinidiilosus:  virtus  omnia 

Odomucrat.  Scl  gloiiae  maxuiuum  ccrtamen  iiitcr  ipsoscrat: 
se  quis»[uc  hostcm  fcrire,  murum  adsccndcre,  conspicj,dum 
tale  facinus  faccrct,  propcrabat:  eas  divilias,  eam  bonam  fa- 35 
mam  magnamquc  nobilitatcm  putabant.  Laudis  avidi,  pe- 
cuniae  libcralcs  crant :  glorinm  ingcntcm.  diviiins  honcstas 

7  volebanl.    Mcmorarc  posscm  quibus  in  locis  maxumas  ho- 


DE    CATILINAE     COXIVRATIONE    C.    8-    9-    10.  5 

stinni  copias  populus  Ronianus  parva  nianu  fuderit,  quas 
urbis  natura  munitas  pugnando  ceperit,  ni  ea  res  longius 
nos  ab  inceplo  traherel. 

Set  profecto  fortuna  in  omni   re  dominatur:    ea  res  S 

5  cunctas  ex  lubidme  magis  quam  ex  vero  cclcbrat  obscurat- 
que.  Athenieusium  res  geslae,  sicut  ego  aestumo,  satis  am- 2 
plae  magnificaeque  fuere,  verum  ahcpanto  minores  tamen 
qiiam  nmia  feruntur.     Set  quia  provenere  ibi  scriptorum  3 
magua  ingenia,   per  terrarum  orbem  Athcniensium  facta 

lopro  maxumis  celebrantur.     Ita  eorum    qui  fecere    vu-tus4 
tanta  habetur,  quantum  eam  verbis  potuere  extollere  prae- 
clara  ingenia.    At  populo  Romano  numquam  ea  copia  fuit,  5 
quia  prudentissumus  quisque  maxume  negotiosus  eiat,  in- 
genium  nemo  sine  corpore  exercebat,  optumus  quistjue  fa- 

i5cere  quam  dicere,  sua  ab  ahisbene  facla  hiudari  quam  ipse 
ahorum  narrare  malcl)at. 

Igitnr  domi  militiaeque  boni  mores  colebantur.  con- 9 
cordia  maxuma,  minuma  avaritia  erat :  ius  bonumque  apud 
eos  non  legibus  magis  quam  natura  valebat.  lurgia  discor-  2 

2odias  simultates  cum  hostibus  exercebant,  cives  cum  civibus 
de  vii-tute  cerlabant:  in  subphciis  deorum  magnifici,  domi 
parci,  m  amicos  fideles  erant.  Duabus  his  artibus,  audacia  3 
in  bello,  ubi  pax  evenerat  aequitate,  seque  remque  pubhcam 
curabant.  Quarum  rerum  ego  maxuma  documenta  haec  ha-  4 

z;  beo,  quod  in  bello  sacpius  vindicatum  est  in  eos,  qui  contra 
imperium   in  hostem  pugnaverant  quique  tardius  revocali 
proelio  excesserant,  quam  qui  signa  relinquere  aut  pulsi 
loco  cedere  ausi  erant,  in  pace  vero,  quod  benificus  magiss 
quam  metu  imperium  agitabant  et  accepta  iniuria  ignoscere 

soquam  perseqiii  malebant. 

Set  ul>i  labore  atque  iustitia  res  pubHca  crevit,  regeslO 
magni  bello  doniiti,  nationes  ferae  et  popuii  ingentes  vi  sub- 
acti,  Carthago,  aemula  imperi  Romaiii,  ab  stirpe  interiit. 
cuncta  maria  terraeque  patebant :  saevii^e  fortuna  ac  miscere 

30  oninia  cocpit.    Qui  labores  pericula,  dubias  atque  asperaso 
res  facile  toleraverant,  eis  otium  divitiae,  optanda  ahas,  oneri 
misoriaeque  fuere.    Igitur  primo  pecuniac,  deinde  imperi3 
cupido  crevit :  ea  quasi  materics  omniuni  maiorum  fuere. 


6  DE    CATILIXAE    CONIVRATIONE    C.  10.  11.   12. 

4Namque  avaritia  fidem  probitatem  ceterasque  artis  bonas 
subvortit:  pro  his  superbiam  crudelitatem,  deos  neglegere, 

5  omnia  vcnalia  habere  edocuit.   Ambitio  multos  mortaHs  fal- 
sos  fieri  subcgit,  aliud  clausum  in  pectore,  aliud  in  lingua 
l)romptum  habere,  amicitias  inimicitiasquc  non  ex  re  set  ex  5 
conunodo  aestumare    magisque  voltum  quam  ingenium  bo- 

Cnum  habere.  Haec  primo  paulatim  crescere,  interdum  vin- 

dicari :  post ,  ubi  contagio  quasi  pestilentia  invasit ,  civitas 

inmutata,     imperiiim  ex  iustissumo    atque  optumo  crudele 

1 1  intolerandumque  factum.     Set  primo  magis  ambitio  quam  lu 

avaritia  animos  hominum  exercehat,  quod  tamen  vitium  pro- 

2pius  vuHutem  crat.  Nam  gloriam  honoremimperium  bonus 
et  ignavos  aeque  sibi  exoplant,  set  ille  vera  via  nititur,  huic 
(juia  bonae  artes  desunt,   dolis   atque    fallaciis   contendit. 

SAvaritia  pecuniae  studium  habet,  quam  nemo  sapiens  con- n 
cupivit:  ea  quasi  venenis  malis  inbuta  corpus  animumque 
virilem  effeminat,  semper  infmita  insatiabilis  est,  neque  copia 

4  neque  inopia  minuitur.  Set  postquam  L.  SuIIa  armis  recepta 
re  pubUca  bonis  initiis  malos  eventus  habuit,  rapere  omnes 
trahere,  domum  alius  alius  agros  cupere,  neque  modumjo 
neque  modcstiam  victores  habere,  foeda  crudeliaque  in  civis 

5  facinora  facere.  Huc  adcedebat  qnod  L.  SuIIa  excrcitum, 
quem  in  Asia  ductaverat,  quo  sibi  fidum  faceret,  contra 
morem  maiorum  luxuriose  nimisque  liberaliter  habuerat. 
Loca  amoena  voluptaria  facilc  in  otio  ferocis  militum  animos  23 

Ginolliverant.    Ibi  primum  insuevit  exercitus  populi  Romani 

amare  potare,  signa  tabulas  pictas  vasa  caelata  mirari,  ea 

privalim  ct  pubhce  rapere,  delubra  spoliare,  sacra  profa- 

■7  naque  omnia  pollucre.  Igitur  ei  milites  postquam  vicloriam 

Sadepti  sunt,  nihil  rclicui  victis  fecere.    Quippe  secundac  resso 

sapientium  animos  faligant:  ne  illi  conruptis  moribus  vic- 

12toriae  tomperarent.   Postqunm  divitiae  honori  esse  coepere 

et  eas  gloria  impcrium  potcntia  sequebatur.  hebcscore  vir- 

tus,  iianpertns  i^robro  habori,  innocentia  pm  malivolontia 

2  duci  coepit.  Igitur  ex  divitiis  iuventutcm  luxuria  atque  ava-s^ 
ritia  cum  snporJ)ia  invasere:  rapere  consuniero.  sua  parvi 
pendere  aliona  cupore:  pudorcm  pudiciliam.  divina  atque 

3  Inimana  promiscua,  nihil  ponsi  neqiie  modorati  haberc.  Ope- 


DE    CATILINAi:    CONIVRATIONE    C.    12.    13.    11.  7 

rae  pretium  est ,  cum  domos  atque  villas  cognovc-f is  iu  ur- 
bium  moilum  exaedificatas,   visere  templa  deorum,   quae 
nostri  maiores,  religiosissumi  mortales,  fecere.    Verum  ilii  4 
delubra  deorum  pietate,  domos  suas  gloria  decorabant. 

6  neque  victis  quicquam  praeter  iniuriae  licentiam  eripiebant. 
At  bi  conlra  ignavissumi  bomines  per  summum  scelus  om-  5 
nia  ca  sociis  adimere,    quae  fortissumi  viri  victores  reli- 
querant:  proinde  quasi  iniuriam  facere  id  demum  esset  im- 
perio  uti.    Nam  quid  ea  memorem,  quae  nisi  eis  qui  videre  13 

10  nemini  credibilia  sunt,  a  privatis  conpluribus  subvorsos  mon- 
tis,  maria  constrata  esse.     Quibus  mibi  videntur  ludibrio2 
fuisse  divitiae:  quippe  quas  boneste  babere  licebat,  abuti 
per  turpitudinem  properabant.    Set  bibido  stupri,  ganeae  3 
ceteri(]ue  cultus  non  minor  incesserat :  viri  mubebria  pati, 

ismuUeres  pudicitiam  in  propatulo  babere:  vescendi    caiisa 
terra  marique  omnia  exquirere :  dormire  prius  quam  somni 
cupido   esset,   non  famem   aut  silim,  neque  frigus  neque 
lassitudinem  opperiri,  set  ea  omnia  luxu  antecapere.    Haec  4 
iuventutem,  ubi  familiares  opes  defecerant,  ad  facinora  in- 

20cendebant:  animus  inbutus  malis  artibus  baut  facile  lubi- 5 
dinibus  carebat:  eo  profusius  omnibus  modis  quaestui  atque 
sumptui  deditus  erat. 

In  tanta  tamque  conrupta  civitate  Catilina,  id  quod  factu  14 
facillumum  erat,  omnium  flagitiorum  atque  facinorum  cir- 

25  cum  se  tamquam  stipatorum  catervas  babebat.    Nam  qui-  2 
cumque  inpudicus  adulter  ganeo  manu  ventre  pene  bona 
patria  laceraverat,  quique  alienum  aes  grande  conflaverat 
qiio  flagitium  aut  facinus  rediraeret,  praeterea  omnes  undi-  3 
que  paricidae  sacrilegi  convicti  iudiciis  aut  pro  factis  iudi* 

socium  timentes,  ad  boc  quos  manus  atque  lingua  periurio 
aut  sanguine  civili  alebat,  postremo  omnes  quos  flagitium 
egestas  conscius  animus  exagitabat,    ei  Catilinae  proxumi 
familiaresque  eranl.     Quod  si  quis  etiam  a  culpa  vacuus  in  4 
amicitiam  eius  inciderat,  cotidiano  usu  atque  inlecebris  fa- 

3.S  cile  par  similisque  ceteris  efficiebatur.   Set  maxume  adules-  5 
centium  familiaritates  adpetcbat:  eorumanimimoIIes[aetate] 
et  fluxi  dolis  baut  difficulter  capiebantur.   Nam  ul  cuiusque  6 
sludium  ex  aetate  flagrabat,  aliis  scorta  praebere,  aliis  canis 


8  DE    CATIMNAE    CONIVRATIOXE    C.    ]4.    15.    16.    17 

atqiie  egi.'OS  mercari,  postrcmo  neqiie  sumptui  neque  mode- 
stiae  suae  parcere,  dum  illos  obnoxios  fidosquc  sibi  faceret. 
7  Scio  fuisse  nonnullos  qui  ita  existmnarent ,  iuventutcm ,  quae 
domum  Catilinae  frequentabat ,  parum  honcste  pudiciliam 
habuisse,  set  ex  aliis  rcbus  magis,  quam  quod  cuiquams 
15id  conpertum  foret,  haec  fama  vab^bat.  lam  primum  adu- 
h?scens  Catihna  multa  nefanda  stupra  fecerat,  cum  virgine 
nobih,  cum  sacerdote  Vcstae,  aha  huiuscc  modi  contra  ius 

2  fasque.    Postremo  captus  amore  Aurehae  Orcstillae,  cuius 
praeler   formam   niliil   umquam  bonus   laudavit,   quod  ea  i« 
nubere  ihi  dubitabat  timens  privignum  adultum  aetate,  pro 
certo  creditur  necato  fiho  vacuam  domum  scelestis  nuptiis 

3  fccisse.     Quae  quidfni   res  mihi  in  primis  videtur  caussa 
4fuisse  facinoris  maturandi.    Namque  animus  iupurus,  deis 

hominibusque  infestus,  nequevigihis  neque  quietil)us  sedariis 
opoterat:  ita  conscientia  mentem  excitam  vastabat.  Igilur  co- 

los  ci  exanguis,  foedi  ocuh,  citus  modo  modo  tardus  iuces- 
16sus:  prorsus  in  facie  voUuque  vecordia  inerat.    Set  iuven- 

tutem,  quam,  ut  supra  diximus,  inlexerat,   muhis  modis 
2  mala  facinora  edocebat.    Ex  ihis  testis  signatoresque  falsos  20 

commodare:  fidem  fortunas  pericula  vilia  habere.  post,  ubi 

eorum  famam  atque  pudorem  adlriverat,    niaiora  aha  in- 
Sperabat:  si  caussa  peccandi  in  praesens  minus  subpctebat, 

nihilo   minus  insontis  sicuti   sontis  circumvenire  iugularc: 

scihcet  ne  per  otium  lorpesccrent  manus  aut  aninuis.  gra-25 

4  tuito  polius  mahis  atque  crudehs  erat.  Eis  amicis  snciisque 
confisus  Catihna ,  simul  quod  aes  ahcnuin  per  omnis  terras 
ingens  erat,  et  qund  ph>ri(pi(5  Suhani  milites.  hu'gius  suo 
usi,  rapinarum  et  victoriae  vetcris  memoros  civilc  bcUum 

5  exoptal)aut ,  obprimundae  rci  publicae  cousilium  ccpil.    Iu3c 
Ilalia  nulius  exercitus,  Gn.  rompeius  in  extrcniis  tcrris  bel- 
him  gcrehat,  ipsi  consulatum  pctcnti  magna  spes,  senalus 
nihil  sane  iutiMilus:  lulae  tranquillaeque  res  omncs,  sel  ca 
prorsus  opportuna  Catilinae. 

17  Ipitur  circiler  Kalcndas  Iiinias  L.  Caesare  [el]  G.  Ki-35 

gulo  consulihus  ])rimo  siugulos  adpclliirc,  hnrlari  alins  alins 
lemplare:  oj)cs  suas,  iuparataui  rcui  publicam.  magua  prae- 
2  mia  coniuralinnis  docere.      Ubi  satis  oxplorala  suul   (|uae 


DE    CATILIXAE    CONIVRATIONE    C.    17.    18.  9 

voluit,  in  unum  omnis  couvocat,  quibus  maxuma  necessi- 
tudo  ot  plurumum  audaciae  inerat.   Eo  convenerc  senatorii  3 
ordinis  P.  Lentulus  Sura,  P.  Autronius,  L.  Cassius  Longi- 
nus,  G.  Cethogus,  P.  et  Servius  Sullae  Servi  filii,  L.  Var- 
6  gunteius,  Q.  Annius,  M.  Porcins  Laeca,  L.  Cestia,  Q.  Curius: 
praeterea  ex  equestri  ordino  M.  Fulvius  Nobilior,  L.  Sta- 4 
tilius,  P.  Gabinius  Capito,  G.  Cornelius:  ad  boc  multi  ex 
coloniis  et  municipiis,  domi  nobibs.    Erant  practcrea  con- 5 
plures  pauio  occullius   consili   iiniusce  participes   nobiles, 

loquos  magis  dominationis  spes  bortabatur  quam  inopia  aut 
aba  necessitudo.    Ceterum  iuvenlus  pleraque,  set  maxumc6 
nobilium ,  Catilinae  inceptis  favel)at:  quibus  in  otio  vel  ma- 
gnifjco  vel  moliiter  vivcre  copia  erat,  incerfa  pro  ccrtis,  bel- 
lum  quam  pacnm  malobant.    Fuere  item  ea  tompcstate  qui  7 

15  crcdorent  M.  Licininm  Crassnm  non  ignarum  eius  consiii 
fuisse:  quia  Gn  Pompoius,  invisus  ipsi,  magnum  excrcitum 
duclabat,  cuinsvis  opos  voluisse  contra  illius  potonliam  cre- 
scere,  simul  confisum,  si  coniuratio  valuissot,  facile  apud 
illos  principcm  se  fore. 

20  Set  antea  itom  coniuravere  pauci  contra  rom  publi-  18 

cam.  in  quibus  Catilina  fuit:  de  qua   quam  vorissumc  potero 
diram.  L.  TuIIo  fet]  M'  Lepido  consuiibus  P.  Autronius  et  P.  2 
Sulla,  dosignati  consulos,  logibus  ambifus  intorrogati  poonas 
dedorant.     Post  paulo  Catilina    poouniarum  rcpolundarum  3 

2.5rons    proliibitus   oraf   cnnsulalum  pcfcre   fquofl  iutrn  logi- 
tumos   dies  profiteri   nequiveritj.      Erat    eodom    tempore  i 
Gn.  Piso,   adulesccns  nobilis,    summao   audaciae,   egens, 
facliosu.s,  quom  ad  porlurbandam  rom  publiram  iuopia  aique 
mali  moros  stimulabant.      Cuni   boc  Catilina  cl  AufroniusS 

3ocircitor  Nonas  Decombris  consilio  connuniicato  parabaut  in 
Capitolio  Kalendis  lanuariis  L.  Cotlam  el  L.  Torqualum  con- 
sules  intorfirore,  ipsi  fascil)us  conroplis  Pisonom  cum  exer- 
citu  ad  optinendas  duas  Ilispanias  inillore.  *****  Ea  re6 
cognita  rursus  in  Nonas  Febru.irias  consilium  cardis  trans- 

35lulerant.     lam  tum    non    con<idihus  modo,    sot   pb'ris(|uc7 
senatoribuspornirioin  macliinaliuilur.  Quod  ni  Catiliiia  iua-8 
turassot  pro  curia  signiim  sociis  daro,  oo  dir  posf  coiidi- 
lam  urbem  Roniam  pessumum  f.icinus  patraliini  forcl.  Oiiia 


10  DE    CATILINAE    CONIYKATIONE    C.    19.    20. 

nondum  frequentes  armati  convenerant,  ea  res  consilium 

lOdiremit.  Postea  Piso  in  citeriorem  Hispaniam  quaestor  pro 

praetore  missus  est    adnitente  Crasso,  quod  eum  infestum 

2  inimicum  Gn.  Pompeio  cognoverat.    Neque  tamen  senatus 
provinciam  invitus  dederat:  quippe  foedum  hominem  a  re^ 
publica  procul  esse  volebat:  simul  quia  boni  conplures  prae- 
sidium  in  eo  putahant,  et  iam  tum  potentia  Pompei  formi- 

3  dulosa  erat.    Set  is  Piso  in  provincia  ab  eqnitibus  Hispaiiis, 

4  quos  sine  exercitu  ductabat  iter  faciens,  occisus  est.  Sunt 
qui  ita  cHcant,  imperia  eius  iniusta  superba  crudelia  bar- ic 

5  baros  nequivisse  pati,  alii  autem  equites  illos,  Gn.  Pompei 
vetcres  fidosque  clientis,  voluntate  eius  Pisonem  adgressos: 
numcpiam  Hispanos  praeterea  tale  facinus  fecisse,  set  Imperia 
saeva  multa  antea  perpessos.     Nos  eam  rem  in  raedio  re- 

6  linqiiemus,     De  superiore  coniuratione  satis  dictum.  is 
20          Catilina,  ubi  eos,  quos  paulo  ante  memoravi,  convenisse 

videt,  tametsi  cum  singulis  multa  saepe  egerat,  tamen  in 
rem  fore  credens  univorsos  adpellare  et  cohortari,  in  ab- 
ditam  partem  aedium  secedit  alque  ibi  omnibus  arbitris 
procul  amotis  orationem  huiusce  modi  habuit :  io 

2  ,,Ni  virtus  fidesque  vosti"a  spectata  mihi  forent,  nequi- 

quam  opportuna  res  cecidisset:  spes  magna,  dominatio  in 
manibus  frustra  fuissent:  neque  ego  per  ignaviam  aut  vana 

Singenia   incerta  pro  certis  captarem.     Set  quia  multis  et 
magnis  tempestatibus  vos  cognovi  fortis  ficlosque  mihi,  eo  r^ 
animus  ausus  est  maxumum  atque  pulcerrumum  facinus  in- 
cipere,  simul  quia  vobis  eadem  quae  milii  bona  malaque  esse 

4  intellexi.  Nam  idem  velle  alque  idem  nolle,  ea  demum  firma 
amicitia  est. 

5  Set  ego  quac  mente  agitavi,  omnes  iam  antea  divorsi  so 
G  audistis.    Ceterum  mihi  in  dies  magis  animus  adcenditur 

cum  considero,  quac  conditio  vitae  futura  sit,  nisi  nosmet 

7  ipsi  vindicamus  in  libertatem.  Nam  postquam  res  pubUca 
in  paucorinn  potentium  ius  atque  dicionem  conccssit,  sem- 
per  illis  reges  tetrarchae  vectigales  esse ,  populi  nationes  35 
stipendia  pendere :  ceteri  omncs  strenui  boni,  nobiles  atque 
ignobilcs,  volgus  fuimus  sine  gratia,  sine  auctorilate,  cis 
nbnoxii,  auibus,  si  res  nublica  valcret,  formidini  esscmus. 


DE    CATILINAE    CONIVRATIONE    C.    20.    21.  I  l 

Itaijue  omnis  gralia  potentia,  lionos  divitiae  apud  illos  surrts 
aut  ubi  illi  volunt:  nobis  reliquere  pericula  repulsas,  iudicia 
egestatem.    Quae  quo  usque  tandem  patiemini ,  fortissumi  9 
viri?  nonne  emori  per  virtutem  praestat,  quam  vitam  mise- 
sram  atque  inhonestam,  ubi  aiienae  superbiae  ludibrio  fue- 
ris,  per  dedecus  amittere? 

Verum  enimvero,  pro  deum  atqiie  hominum  Gdem,  vic- 10 
loria  in  manu  nobis  est,  viget  aetas,  animus  valet:  contra 
illis  annis  atque  divitiis  omnia  consenuerunt.  Tantum  modo 

loincepto  opus  est,  cetera  res  expediet.    Etenim  quismor-U 
talium ,  cui  virile  ingenium  est,  tolerare  potest,  illis  divitias 
superare,  quas  profundant  in  extrudendo  mari  et  montibus 
coaequandis,  nobis  rem  familiarem  etiam   ad  necessaria 
deesse  ?  illos  binas  aut  amplius  domos  continuare,  nobis  la- 

ijrem  familiarem  nusquam  ullum  esse?    Cum  tabulas  signal2 
toreumata  cmunt,  nova  diruunt  alia  aedificant,  postremo 
oimiibus  modis  pecuniam  trahunt  vexant,   tamen  summa 
lubidine  divitias  suas  vincere  neqiieunt.    At  nobis  est  domi  13 
inopia,  foris  aes  ahenum:  mala  res,  spes  multo  asperior: 

2odenique,  quid  relicui  habemus  praeter  miseram  animam? 

Quin  igitur  expergiscimini.    En  illa,  illa    quam  saepe  14 
optastis    libertas,  praeterea  diviliae  decus  gloria  in  oculis 
sita  sunt :  fortuna  omnia  ea  victoribus  praemia  posuit.  Res  15 
tempns,  pericula  egestas,  belli  spolia  magnifica  magis  quam 

25  oralio  mea  vos  hortantur.    Vel  imperatore  vel  miUte  me  16 
utimini :  neque  animus ,  neque  corpus  a  vobis  aberit.  Haec  n 
ipsa,  ut  spero,  Tobiscum  una  consul  agam,  nisi  forte  me 
anunus    fallil  et  vos  servire   magis  quam  imperare  parati 
estis." 

30         Postquam  accepere  ea  homines,  quibus  mala  abunde21 
omnia  erant ,  set  neque  res  neque  spes  bona  ulla  ,  tametsi 
iUis  quieta  movere  magna  merces  videbatur,  tamen  postu- 
lavere  plerique ,  ut  proponeret,  quae  conditio  belli  foret, 
quae  praemia  arniis  peterent,  quid  ubique  o])is  aut  spei  ha- 

35  berent.    Tum  Catilina  poUiceri  tabulas  novas,  proscriptio-  •> 
nem  locupletium ,  magistratus  sacerdotia  rapinas ,  alia  om- 
nia,  quae  bellum  atque  lubido  victorum  fert.     Praeterea  3 
esse  in  Hispania  citeriore  Pisonem,  in  Mauretania  cum  exer- 


12  DE    CATILINAE    CONIVRATIONE    C.    21.    22.    23. 

cKii  P.  Sittium  Nucerinum,  consili  sui  participes:  pefere 
consulatum  G.  Antoiiium,  qucm  sibi  conlegam  fore  sperarei, 
hominem  et  familiarcm  et  omnibus  necessitudiiiibus  circum- 

4  ventum :  cum  eo  se  consulem  initium  agundi  facturum.  Ad 
boc  male  dictis  increpabat   omnis  bonos,    suoruni  unum-s 
quemque   nominans   laudare:    admonebat  alium   egestatis, 
alium  cupiditatis  suae,   conpluris  periculi  aut  ignominiae, 

5multos  victoriae  Sullanae,  qiiibus  ea  praedae  fuerat.   Post- 

quam  omnium  animos  alacris  videt ,  cobortatus  ut  petitio- 

22ncmsuam  curae  baberent,  conventum  dimisit.    Fuere  ea  lo 

tempestate,  qui  dicerent  Catilinam,oratione  babita  cum  ad 

iusiurandum  popularis  sceleris  sui  adigeret,  bumani  corpo- 

2  ris  sanguinem  vino  permixtum  in  pateris  circumlulisse :  inde 
cum  post  execrationem  omnes  dcgustavissent,  sicuti  in  sol- 
lomnibus  sacris  ficri  consuevit,  aperuisse  consilium  suiim,  15 
[atque  eo  dictitare  fecisse]  quo  inter  se  fidi  magis  forent  alius 

3  alii  tanti  facinoris  conscii.    NonnuUi  ficta  et  baec  et  mulla 
praeterea  existumabant  ab  eis,  qui  Ciceronis  invidiam,  quae 
postea  orta  est,  leniri  credebant  atrocitate  sceleris  eorum, 
qui  poenas  dederant.     Nobis  ea  res  pro  magnitudine  pa-  jc 
rum  conperta  est. 

23  Set  in  ea  coniuratione  fuit  Q.  Curius,  natus  baut  ob- 

scuro  loco,  flagitiis  atque  facinoribus  copertus,   quem  ccn- 

2  sores  senatn  probri  gratia  moverant.  Iluic  homini  non  minor 
vanitas  inerat  quam  audacia :  ncque  reticere  quae  audierat,  25 
neque  suamct  ipse  scelera  occultare,  prorsus  ncque  dicere 

3  neque  facere  quicquam  pensi  habebat.   Erat  ei  cum  Fnlvia, 
muliere  nobili,  stupri  vetus  consuotudo.    Cui  ctnn  minus 
gratus  esset,  quia  uiopia  minus  largiri  poterat,  ropcnlo  glo- 
rians  maria  montisque  polliceri  coepit,  et  minari  intordum  30 
forro,  ni  sibi  obnoxia  ftirct:  poslremo  forocius  agitare  quam 

4  solitiis  erat.  At  Fulvln,  insolontiae  Curi  causa  cognita.  tale 
poriculum  rei  publicae  haul  occultum  habuit ,  sot  sublato 
aurt(U'c  (]{'  (Mitilinno  coninratione   quao  quo(|uo  modo  audio- 

5  ral  conpluiibus  narravit.  Fa  ros  in  primis  studia  bonunums: 
adcondil  ad    consulatum   mandandnm  M.  Tullio  Ciccroni. 

c,  Nam(|uc  antea  pleraquc  nobililas  invidia  aestuabat,  et  quasi 
pollui  consulatum  credobant,  si  eum  quamvis  egrcgius  homo 


DE    CATILIXAE    C0XIVUAT10^'E    C.    2i.    2j.    26.  13 

novos  adcptus  foret.     Set  ubi  periculum  advenit,  invidia 
afcpie  superbia  post  fuere. 

Igilur  coniitiis  habitis  consules  declarantur  M.  Tullius2l 
el  G.  Antonius.  Ouod  factum  primo  popularis  coniurationis  2 
5  concusserat.  Neque  tamen  Catilinae  furor  minuebatur,  set 
In  dics  plura  agitare,  arma  per  Italiam  Jocis  opportunis  pa- 
rare,  pecuniam  sua  aut  amicorum  fide  sumptam  mutuam 
Faesulas  ad  Manlium  quendam  portare,  qui  postea  prin- 
ceps  fuit  belli  faciundi.    Ea  tcmpeslate  plurumos  cuiusques 

logeneris  homincs  adscivisse  sibi  dicitur,  mulieres  etiam  ali- 
quot,  quae  primo  ingentis  sumptus  stupro  corporis  lole- 
raverant,  post  ubi  actas  tantum  modo  quacslui  neque  lu- 
xuriae  modum  fecerat,  aes  alienum  grande  confiaverant. 
Per  eas  se  Catilina  credebat  posse  scrvitia  urbana  sollici-  4 

istare,  urbem  incendcre,  viros  earum  vel  adiungcre  sibi  vel 
interficere. 

Set  in  eis  erat  Scmpronia ,   quae  multa  sacpc  virilis  2.") 
audaciae  facinora  conmiserat.     Ilaec  mulier  genere  atque  2 
forma,   praeterea  viro  liberis  satis  fortunata  fuit:    lilteris 

zoGraecis  et  Latinis  docta,  psallere  saltare  clegantius  quam 
necesse  est  probae,  multa  alia,  quae  instrumenta  luxuriae 
sunt.    Set  ci  cariora  sempcr  omnia  quam  decus  atque  pu-  3 
dicitia  fuit:  pecuniae  an  famae  minus  parceret,  haut  facile 
discerneres:  lubidine  sic  adcensa,  ut  saepius  peteret  viros 

25  quam  peteretur.     Set  ea  saepe  antehac  fidem  prodiderat,  4 
creditum  abiuraverat,  caedis  conscia  fueral:  luxuria  atque 
inopia  pracceps  abierat.    Vcrum  ingenium  eius  haut  absur-  5 
dum:  posse  vcrsus  facere,  iocum  movere,  sermone  uti  vcl 
modesto  vel  molli  vel  procaci :  prorsus  multae  facctiae  mul- 

30  tusque  lepos  incrat. 

His  rebus  conparatis  Catilina  nihilo  minus  in  proxumum  2G 
annum  consulatum  petebat,   sperans,   si  designatus  foret, 
facile  se  ex   voluntate   Antonio    usurum.      Ncque   interea 
quietus  erat,  set  omnibus  modis  insidias  parabat  Ciceroni. 

35  Neque  illi  tamcn  ad  cavcndum  dolus  aut  astutiae  deerant.  2 
Namque   a   principio    consulatus  sui  multa  poUicendo  per3 
Fulviam  cffecerat,  ut  Q.  Curius,  de  quo  paulo  ante  memo- 
ravi,  consilia  Catilinae  sibi  proderct.Ad  hoc  conlegam  suura  1 


14       DE   CATILIXAE    C0^'IVRATIONi:    c.    26.    "27.    "28.  29. 

Antonium  pactione  provinciae  perpulerat,  ne  con[ra  reni 
publicam  sentiret:  circum  se  praesidia  amicoruin  atque 
5  clientium  occulle  habebat.  Postquam  dies  comitiorum  venit, 
et  Catilinae  neque  petitio  neque  insidiae,  qnas  [consulibus] 
in  campo  fecerat,prospere  cessere,  constituit  bellum  facores 
et  extrema  omnia  experiri,  quoniam  quae  occulte  tempta- 
verat  aspera  foedaque  cvenerant. 
27  Igitur  G.  Manlium  Faesulas  atque  in  eam  partem  Etru- 

riae,  Septimium  quendam  Camertem   in  agrum  Picenum, 
G.  lulium  in  Apnliam  dimisit,  praeterea  alium  alio,  quemi;' 

2  ubique  opportunum  sibi  fore  credebat.  Interea  Romae  multa 
simulmoliri:  [consulibus]  insidias  tendere,  parare  incendia, 
opportuna  loca  armatis  hominibus  obsidere:  ipse  cum  telo 
esse.  item  alios  iubere,  hortari  uti  semper  intenti  paratique 
essenl :  dies  noctisque  festinare  vigilare ,  neque  insomniis  is 

3  neque  labore  fatigari.  Postremo  ubi  multa  agitanti  nihil 
procedit,   rursus  intempesta  nocte  coniurationis  principes 

4  couvocat  penes  M.  Porcium  Laecam,  ibique  muUa  de  ignavia 
eorum  questus  docet  se  31anlium  praemisisse  ad  eam  mul- 
titudinem,  quam  ad  capiunda  arma  paraverat,  item  alios  inio 
alia  loca  opportuna,  qui  initium  belli  facerent ,   seque  ad 
exercitum  proficisci  cupere,  si  prius  Ciceronem  obpressis- 

2Sset:  eum  suis  consiliis  multum  obficere.   Igilur  perterritis 
ac  dubitantibus  ccteris  G.  Cornelius  eques  Romanus  ope- 
ram   suam   pollicitus   et  cum  eo  L.  Vargunteius  senatorio 
constituere  ea   nocte  paulo  post   cum  armatis  hominibus 
*****  sicuti  salutatum  introire  ad  Ciceronem  ac  de  in- 

2  proviso  domui  suae  inparalum  confodere.  Curius  ubi  in- 
tellegil,  quantum  periculi  consuli  inpondeat.  propere  per 

3  Fulviam  Ciceroni  doluni,    qui  parabatur.  ouuntiat.  Ita  illi  3« 
ianua  prohibiti  tantum  facinus  frustra  susceperant. 

1  luterea  Manlius  in  Etruria  plebcm  sollicitare,  e^eslate 

simiil  ac  dolore  iniuriae  novarum  rorum  cupidam,  quod 
SuIIae  dominatione  agros  bonaque  omnia  amiscrat,  prae- 
terea  latrones  ouiusque  gonoris,  quoriun  in  ea  regione  ;< 
magna  coj)ia  erat,  nonnullos  ex  Sullanis  coloniis.  quibus 
lubido  alf|uc  luxuria  ex  niagnis  rapiuis  nihil  rclicui  feceral. 
29  Ea  cum  Ciceroni  nuntiarcntur,  aucipiti  malo  pormo- 


DE    CATILINAB    CONIVRATIONB    C.    29.    30.    31-  15 

tus,  quod  nequc  urbem  ab  insidiis  privato  consilio  longius 
tueri  poterat,  ncque  exercitus  JManli  quantus  aut  quo  con- 
silio  foret  satis  conpertum  habebat,  rem  ad  senatum  rcfert, 
iam  antca  volgi  rumoribus  exagitatum.  Itaque,  quod  pIe-2 
srumque  in  atroci  negotio  solet,  senaliis  decrevit,  darenl 
operam  consules  ne  quid  res  publica  detrimenti  caperet. 
Ea  potestas  per  senatum  more  Romano  magistratui  ma-  3 
xuma  permittitur,  exercitum  parare,  bellum  gerere,  coer- 
cere  omnibus  modis  socios  atque  civis,    domi  militiaequc 

10  imperium  atque  iudicium  summum  habere :  ahter  sine  po- 
puli  iussu  nullius  earum  rerum  consuli  ius  est.    Post  pau-  30 
cos  dies  L.  Saenius  senator  in  senatu  Httcras  recitavit,  quas 
Faesulis  adlatas  sibi  dicebat,  in  quibus  scriptum  erat,  G. 
Manlium  arma  cepisse  cum  magna  multitudine  ante  diem 

15  VI.  Kalendas  Novembris.    Simul,  id  quod  in  tali  re  solet,  2 
alii  portenta  atque  prodigia  nuntiabant,  alii  conventus  fieri, 
arma  portari,  Capuae  atque  in  Apulia  servile  bellum  movcri. 
Igitur  senati  decreto  Q.  Marcius  Rex  Faesulas,  Q.  MetellusS 
Creticus  in  Apuliam  circumque  ea  loca  missi  —  ei  utrique 

:oad  urbem  imperatores  erant,  inpediti  ne  triumpharcnt  ca- 4 
lumnia  paucorum,  quibus  omnia  honesta  atque  inhonesta 
vendere  mos  crat  — ,  set  praetores  Q.  Pompeius  Rufus  Ca-  5 
puam,  Q.  Metellus  Celer  in  agrum  Picenum,  eisque  per- 
missum,  uti  pro  tempore  atque  periculo  exercitum  conpa- 

jsrarent.    Ad  hoc.  si  quis  indicavisset  de  coniuratione ,  quae6 
conlra  rem  publicam  facta  erat,  praemium  servo  libertatem 
et  sestertia  centum,  libero  inpunitatem  eius  rei  et  sestertia 
ducenta,  itemque  decrevere,  uti  gladiatoriae  familiae  Ca- 7 
puam  et  in  cetera  municipia  distribuerentur  pro  cuiusque 

30  opibus,  Romae  per  totam  urbem  vigiliae  haberentm*  eisquc 
minores  magistratils  praeessent.    Quibus  rebus  permota  ci-31 
vitas  atque  inmutata  urbis  facies  erat.  Ex  summa  laetitia 
atque  lascivia,  quae  diuturna  quies  pcpererat,  repente  om- 
nis  tristilia  invasit:  festinare  trepidare,  nefpie  loco  neque 

3o  homini  cuiquam  satis  credere,  neque  bellum  gerere  neque  2 
pacemhabere,  suo  quisque  metu  pericula  metiri.    Ad  hoc3 
mulieres,  quibus  rei  publicae  magnitudine  belli  timor  in- 
soUtus  incesserat,  adflictare  sese,  nianus  subplicis  ad  cac- 


IG        dj:  catilinae  coniveatione  c.  31-  32.  33. 

lum  leadere,  niiserari  parvos  liberos,  rogilare,  oinnia  pa- 
verc,  siiperbia  atque  deliciis  onussis  sibi  patriaeque  diftldere. 

4  At  Catilinae  crudclis  aninius  cadcm  illa  movcbat,  ta- 
metsi  praesidia  parabantur  et  ipse  lege  IMautia  interrogatus 

5  crat  ab  L.  Paulo.  Postrcmo  dissimnlandi  causa  vel  sui  ex-  5 
purgandi,  sicubi  iurgio  lacessitus  foret,   in  senatum  venit. 

6  Tum  M.  Tullius  consul ,  sive  pracsentiam  eius  tuncns  sive 
ira  coumotus,  orationem  babuit  luculentam  atfjue  utilem  rci 

Tpublicae,  quam  postea  scriptam  edidit.  Sct  ubi  ille  adsedit, 
Catilina,  ut  «rat  paratus  ad  dissimulanda  omnia,  demissoio 
Yoltu  voce  subplici  postulare  a  patribus  cocpit,  ne  quid  de 
se  tcmere  crederent:  ca  familia  ortum,  ila  se  ab  adulescen- 
tia  vitam  instituisse,  ut  omnia  bona  in  spe  haberet:  ne  exi- 
stumarcnt,  sibi,  patricio  homini,  cuius  ipsius  atque  maiorum 
pluruma  benificia  iu  populum  Romanum  essent,  pcrdita  reis 
publica  opus  esse,  cum  eam  servaret  M.  Tullius,  inquilinus 

8  civis  urbis  Romae.     Ad  hoc  male  dicta  alia  cum  adderct, 

9  obstrepcre  omnes,  hostcm  alque  paricidam  vocare.  Tum  ille 
furibundus  'quoniam  quidem  circumventus'  inquit  'ab  inimi- 
cis  praeccps  agor,  incendium  meum  ruina  rcstinguam*.         n 

32  Dcinde  se  ex  curia  domum  [)roripuit.  Ibi  mnlta  ipse 
secum  volvens,  quod  neque  insidiae  consuli  ***  procede- 
bant  et  ab  hicendio  mtellegebat  urbem  vigiliis  munitam,  op- 
tunmm  factu  credens  exercitum  augefe  ac  prius  quam  le- 
giones  scribcrcntur,  multa  antccapcrequae  bcllo  usui  forent,  . 
nocle  intempesta  cum  paucis  iuManliana  castra  profcHUusest. 

2  Set  Ccthcgo  atque  Lcntulo  cctcrisque,  (iiiorum  cognoverat 
promplam  audaciam,  mandat,  quibus  rcbus  possint,  opcs 
faclioiiis  confirmcnt,  insidias  consuli  maturent.  caedeni  in- 
cendia  aliaque  bclli  faciuora  |)arcnt :  scsc  propedicm  cum  30 
inagno  cxercitu  ad  urbcm  adccssnrum. 

33  Dnm  haec  Romae  gcrunlur,  G.  Manlins  ex  suo  nuniero 
lcg.ilos  ad  Marciiini  Rcgcm  miltit  cum  mandatis   huiusce 

2modi:  'Dcos  homincsque  lcslamur,  impcralor,  nos  arma  nc- 
tpie  coiitra  palriam  ccpisse    ncquc  (]no  pcrlcnlnm  aliis  fa-;» 
ccrcmns,  sct  uli  corpora  nostra  ab  iuiuria  liita  forcnl,  (jni. 
nhscri  cgcntcs,  violcnlia  alquc  crndclilalc  fcneratornm  ple- 
riquc  patriae,  scl  omnes  fama  aUpic  fortnnis  cxpcrtcs  sunnis: 


DE    CATILINAE    CONIVRATIONE    C.    33.    34.    35.  17 

neque  cuiquam  nostrum  licuit  more  maiorum  lege  uti  ne- 
que  amisso  patrimonio  liberum  corpus  habere :  tanta  saentia 
feneratorum  atque  praetoris  fuit.    Saepe  maiores  vostrum  3 
raiseriti  plebis  Romanae    decretis  suis  inopiae  eius  opitu- 

slati  sunt,  ac  novissume  memoria  nostra  propter  magnitu- 
dinem  aeris  alieni  volentibus  omnibus  bonis  argentum  aere 
solutum  est.  Saepe  ipsa  plebes,  aut  dominandi  studio  per-4 
mota  aut  superbia  magistratuum,  armata  a  patribus  secessit. 
At  nos  non  inperium  neque  divitias  petimus ,  quarum  rerum  5 

10  causa   bella  atquc  certamina  omnia  inter  mortalis  sunt,  set 
libertatem,  quam  nemo  bonus  nisi  cum  anima  simul  araittit. 
Te  atque  senatum  obtestamur,  consulatis  miseris  civibus,  C 
legis  praesidium,  quod  iniquitas  praetoris  eripuit,  restitua- 
tis,  neve  nobis  eam  necessitudinem  inponatis,  ut  quaeramus, 

15  quonam  modo  maxume  ulti  sanguinem  nostrum  pereamus'. 
Ad  haec  Q.  Marcius  respondet :  si  quid  ab  senatu  petere  ve-  34 
lint,  ab  armis  discedant,  Romam  subpUces  proficiscantur : 
ca  mansuetudine  atque  misericordia  senatum  populi  Romani 
semper  fuisse,   ut  nemo  umquara  ab  eo  frustra  auxilium 

2opetiverit. 

At  Catihna  ex  itinere  plerisque  consularibus,  praeterea  2 
optumo  cuique  literas  mittit,  se  falsis  criminibus  circum- 
ventum ,  quoniara  factioni  inimicorum  resistere  nequiverit, 
fortunae  cedere,  Massiliam  in  exilium  proficisci,  non  quo 

25  sibi  tanti  sceleris  conscius  esset,  set  uti  res  pubhca  quieta 
foret  neve  ex  sua  contentione  seditio  oriretur.   Ab  his  longe  3 
divorsas  litteras  Q.  Catulus  in  senatu  recitavit,  quas  sibi 
nomine  Catilinae  redditas  dicebat.    Earum  exemplum  infra 
scriplum  est:  'L.  Catilina  Q.  Catulo.    Egregia  tua  fides  re  35 

socognita,  grata  mihi  magnis  in  meis  periculis,  fiduciam  con- 
mendationi  meae  tribuit.     Quam   ob  rem  defensionem  in2 
novo  consilio  non  statui  parare,  satisfactionem  ex  nulla  con- 
scienlia  de  culpa  proponere  decrevi,  quam ,  me  dius  Fidius. 
veram  Ucet  cognoscas.   Iniuriis  contumehisque  concitatus, 

55  quod  fructu  laboris  industriaeque  meae  privatus  statum  di-  3 

gnitatis  non  optinebam,  publicam  miserorura  caussam  pro 

mea  consuetudine  suscepi,  non  quia  aes  alienum  meis  no- 

minibus  ex  possessionibus  solvere  non  possem,  cum  scihcet 

Sallttst.  2 


18  DE    CATILINAE    COKIVRATIOXE    C.    35.    36.    37- 

alienis  nominibus  liberalitas  Orestillae  suis  filiaeque  copiis 
persolveret,  set  quod  non  tlignos  homines  honore  honesta- 
tos  videbam  meque  falsa  suspicione  alienatum  esse  sentie- 
4bam.  Hoc  nomine  satis  honestas  pro  raeo  casu  spes  rehcuae 
5  dignitatis  conservandae  sum  secutus.     Plura  cum  scribere  5 
eveliem,  nuntiatum  est  vim  mihi  parari.     Xunc  Orestillam 
conmendo  tuaeque  fidei  trado :  eam  ab  iniuria  defendas,  per 
liberos  tuos  rogatus.    Ilaveto.' 
36         Set  ipse  paucos  dies  conmoratus  apud  G.  Flaminium 
{Flammam]m  agro  Arrelino.dum  Tichiitatem  antea  soUicita-  lo 
tam  armis  exornat,  cum  fascibus  atque  aliis  imperi  insigni- 
2  bus  in  castra  ad  Manlium  contendit.    Haec  ubi  Romae  con- 
perta  sunt,  senatus  Catilinam  et  ManHum  hostis  iudicat,  ce- 
terae  multitudini  diem  statuit,  ante  quam  sine  fraude  liceret 
ab  armis  discedere,  praeter  rerum  capitalium  condemnatis:  r 
3praeterea  decernit,  uti  consules  dilectum  habeant,  Antonius 
cum  exercitu  Catihnam  persequi  maturet,  Cicero  urbi  prae- 
sidio  sit. 

4  Ea  tempestate  mihiimperiumpopuh  Romani  mulfo  ma- 
xume  miserabile  visum  est:  cui  cum  ad  occasum  ab  ortu-o 
soHs  omnia  domita  armis  parerent,  domi  otium  atque  divi- 
tiae,  quae  prima  mortales  putant,  adlluerent,  fuere  tamen 
cives,  qui  seque  remque  publicam  obstinatis  animis  perditum 

5  irent.    Namque  duobus  senati  decretis  ex  tanta  multiludine 
neque  praemio  inductus  coniurationem  patefecerat  neque  e.\  i'' 
castris  Catilinae  quisquam   omnium   discesserat:  tanta   vis 
morbi  erat ,  quae  uli  tabes  plerosque  civium  animos  inva- 

37serat.    Neque  solum  illis  aliena  merrs  erat,  qui  conscii  con- 

iurationis  fuerant,  set  omnino  cuncta  plebes  novarum  rerum 

2  studio  Catilinae  incepta  probabat.    Id  adeo  more  suo  vidc-  so 

Sbatur  facere.    Nam  semper  iii  civitate,  quibus  opes  nullae 

sunt,  bonis  invident  malos  extollunt,  vetera  odere  nova  ex- 

optant.  odio  suarum  rerum  mutari  omnia  student,   turba 

atque  seditionibus  sine  cura  aluntur.  quoniam  egestas  farile 

1  habelur  sine  damno.    Set  urbana  plebes.  ea  vero  praeceps  as 

6  erat  de  multis  causis.  Primum  omnium,  qui  ubique  probro 
atque  potulantia  maxume  praeslabant,  item  aiii  per  dedccora 
patrimoniis  amissis.  postremo  omnes  quos  flagitium  aut  faci- 


DE    CATILl^AK    CONIYRAXIONE    C.     37.      '6t.    39-       19 

mis  domo  expulerat,  ei  Romam  sicut  iu  sentinam  conflu- 
xerant.  Deinde  muiti  memores  SuUanae  victoriae,  quod  ex6 
grcgariis  militibus  alios  senatores  videbant,  alios  ita  divites 
ut  regio  victu  atque  cultu  aetatem  agerent,  sibi  quisque,  si 

5  in  armis  foret,  ex  victoria  talia  sperabat.   Praeterea  iuven-  7 
tus,  quae  in  agris  manuum  mercede  inopiam  toleraverat, 
privatis  atque  publicis  largitionibus  excila  urbanum  otium 
ingrato  labori  practulerat.     Eos  atque  alios  omnis  malum  8 
publicum  alebat:  quo  minus  mirandum  est  homines  egentis, 

10  malis  moribus  maxuma  spe ,  rei  publicae  iuxta  ac  sibi  con- 
suhiisse.     Praeterea  quorum  victoria  Sullae  parentes  pro-  9 
scripti,  bona  erepta,  ius  hbertatis  inminutum  erat,  haut  sane 
aho  animo  beUi  eventum  expectabant.   Ad  hoc  qiiicumque  10 
aharum  atcjue  senatus  partium  erant,  conturbari  rem  pubii- 

15  cam  quam  minus  valere  ipsi  malebant.  Id  adeo  malum  mul- 11 
tos  post  annos  in  civitatem  revorterat.    Nam  postquam  Gn.  38 
Pompeio  [et]  M.  Crasso  consuhbus  tribunicia  potestas  resti- 
tuta  est ,  homines  adulescentes  summam  polestatem  nancti, 
quibus  aetas  animusque  ferox  erat,  coepere  senatum  crimi- 

2onando  plebem  exagitare,  deui  largiundo  atque  pollicitando 
magis  incendere :  ita  ipsi  clari  potentesque  fieri.   Contra  eos  2 
summa  ope  nitebatur  pleraque  nobihtas  senatus  specie  pro 
sua  magnitudine.  INamque,  uti  paucis  verum  absolvam,  post3 
SuHae  tempora  quicumque  rem  publicam  agitavere,  honestis 

25  nominibus,  alu  sicuti  populi  iura  defenderent,  pars  quo  se- 
nalus  auctoritas  maxuma  foret,  bonum  pubhcum  simulantes 
pro  sua  quisque  potentia  certabant.  Neque  illis  modestia 
neque  modus  contentionis  erat:  utrique  victoriam  crudeliter 
exercebant.   Set  postquam  Gn.  Pompeius  ad  bellum  ma  itu-  39 

30  mum  atque  Mithridaticum  missus  est,  plebis  opes  inminutae, 
paucorum  potentia  crevit.   Ei  magistratus  provincias  aliaque  2 
omnia  tenere :  ipsi  innoxii  florentes  sine  metu  aetatem  agere, 
ceteros,  qui  plebem  in  magistratu  placidius  tractarent,  iudi- 
ciisterrere.  Set  ubi  primum  dubiis  rebus  novandi  spes  oblata  3 

35  est,  vetus  certamen  animos  eorum  adrexit.    Quod  si  primo  4 
proelio  Catilina  superior  aut  aequa  manu  discessisset,  pro- 
fecto  magna  clades  atque  calamitas  rem  publicam  obpres- 
sisset:  neque  illis,  si  victoriam  adepti  forent,  diutius  ir.  uti 

9* 


20  DE    CATILINAE    CONIVRATIONE    C.    39-    40.    4i. 

licuisset,  quin  defessis  et  exanguibus  qui  plus  possetimpe- 

5  rium  atque  libertatem  extorqueret.  Fuere  tamen  extra  con- 
iurationem  conplures,  qui  ad  Calilinam  initio  profecli  sunt. 
Ineis  erat[A.]Fulvius,  senatoris  filius,  quem  retractum  ex 

eitinere  parens  necari  iussit.  Eisdem  temporibus  Romaes 
Lentulus,  sicuti  Catilina  praeceperat,  quoscumque  moribus 
aut  fortuna  novis  rebus  idoneos  credebat,  aut  ipse  aut  per 
alios  sollicitabat,  neque  solum  civis ,  set  cuiusque  modi  ge- 
40  nus  hominum ,  quod  modo  bello  usui  foret.  Igitur  P.  Um- 
breno  cuidam  negotium  dat,  uti  legatos  Allobrogum  requirat  ic 
eosque ,  si  possit,  inpellal  ad  societatem  belli ,  existumans 
publice  privatimque  aere  alieno  obpressos,  praeterea  quod 
natura  gens  Gallica  bellicosa  esset,  facile  eos  ad  tale  consi- 

2lium  adduci  posse.     Umbrenus,  quod  in  Gallia  ncgotiatus 
eral ,  plerisque  principibus  civitatium  notus  erat  atque  eos  i5 
noverat.  Itaque  sine  mora,  ubi  primum  legatos  in  foro  con- 
spexit,  percontatus  pauca  de  statu  civitatis  et  quasi  dolens 
eius  casum  requirere  coepit,  quem  exilum  tantis  malis  spe- 

^rarent.  Postquam  illos  videt  queri  de  avaritia  magistratuum, 
accusare  senatum  quod  in  eo  auxili  nibil  esset,  miseriis  suis  20 
remedium  mortem  expectare ,  'at  ego'  inquit  'vobis,  si  modo 
viri  esse  voltis ,  rationem  ostendam  ,  qua  tanta  ista  mala 
elTugiatis.'  Haec  ubi  dixit,  AUobroges  in  maxumam  spem 
adductiUmbrenum  orare,  ut  sui  misereretur:  nihil  tam  aspe- 
rum  neque  tam  difficile  esse,  quod  non  cupidissume  facturisj 

.^essent,  dum  ea  res  civitatem  aere  alieno  liberaret.  Ille 
eos  in  domum  D.  Bruti  perducit,  quod  foro  propinqua  erat 
neque  aliena  consili  propter  Semproniam :  nam  tum  Brutus 

6  ab  Roma  aberat.     Praeterea  Gabinium  accersit,  quo  maior 
auctoritas  sermoni   inesset.     Eo  praesente  coniuration^mao 
aperit,  nominat  socios,  praeterea  multos  cuiusque  generis 
innoxios,  quo  legatis  animus  amplior  esset.  Deinde  eos  pol- 

4llicitos  operam  suam  domum  dimittit.     Set  Allobroges  diu 
2in  incerto  habuere,  quidnani  ( onsili  caperent.     In  altora 
parte  erat  aes  alienum  studiinn  belli  magna  merces  in  spess 
vicloriae,  at  in  altera  maiores  opes  tuta  consilia  pro  incerta 

3  spe  certa  praemia.    Ilaec  illis  volventibus  tandem  vicit  for- 

4  tuna  rei  puMicae.  Itaque  Q.  Fabio  Sangne,  cuius  patrocinio 


DE    CATLLINAE    CONIVRATIONE    C.    41.    42.    43-    44.       21 

civitas  plurumum  utebatur,  rem  omnem,  uli  cognoverant, 
aperiunt.    Cicero  per  Sangam  consilio  cognito  legatis  prae-  5 
cipit,  ut  studium  coniurationis  vehementer  simulent,  ceteros 
adeant,  bene  polliceantur,  dentque  operam    uli  eos  quam 

6  maxume  manufestos  habeant. 

Eisdem  fere  temporibus  in  GaUia  citeriore  atque  ulte-  42 
riore,  ilem  in  agro  Piceno  Bruttio  ApuHa  motus  erat.  Nam-  2 
que  ilH,  quos  ante  Catilina  dimiserat,  inconsulte  ac  veluti 
per  dementiam  cuncta  simul  agebant:  nocturnis  consiHis, 

loarmorum  atque  telorum  portationibus,  festinando,  agitando 
omnia  plus  timoris  quam  pericuH  effeccrant.  Ex  eo  numero  3 
conpluris  Q.  MeteUus  Celer  praetor  ex   senatus  consuUo 
caussa  cognita  in  vincula  coniecerat,  item  in  ulteriore  GaUia 
G.  Murena,  qui  ei  provinciae  legatus  praeerat. 

15         At  Romae  Lentulus  cum  ceteris,  qui  principes  coniu- 43 
rationis  erant,  paratis  ut  videbanlur  magnis  copus,  consti- 
tuerant,  uti,  cuin  Catilinainagrum-|-Faesulanumcum  cxer- 
citu  venisset,  L.  Bestia  tribunus  plebei  contione  habUa  cpie- 
reretur  de  actionibus  Ciceronis  bellique  gravissumi  invidiam 

2ooptumo  consuH  iuponeret:  eo  signo  proxuma  nocte  cetera 
multitudo  coniurationis  suum  quisque  negotium  exequere- 
tur.  Set  ea  divisa  hoc  modo  dicebantur :  StatUius  et  Gabinius  2 
uti  cum  magna  manu  duodecimsimul  opportuna  locaurbis 
incenderent,  quo  tumultu  facUior  adUus  ad  consulem  ce- 

25  terosque  quibus  insidiae  parabantur  fieret :  Cethegus  Cice- 
ronis  ianuam  obsideret  eumque  vi  adgrederetur,  aHus  autem 
alium,  set  filU  famUiarum,  quorum  ex  nobUitate  maxuma 
pars  erat,  parentis  interficerent :  simul  caede  et  incendio 
perculsis  omnibus  ad  CatiHnam  erumperent.   Inter  haec  pa-  3 

30  rata  atque  decreta  Cethegus  semper  querebatur  de  ignavia 
sociorum :  UIos  dubitando  et  dies  prolatando  magnas  oppor- 
tunUates  conrumpere:  facto,  non  consulto  in  tali  periculo 
opus  esse,  seque,  si  pauci  adiuvarenl,  languentibus  alUs,  in- 
petum  in  curiam  facturum.  IVatura  ferox   vehemens  manu  4 

sspromptus  eral,  maxumum  bonum  in  celerUate  putabat. 

Set  Allobroges  ex  praecepto  Ciceronis  per  Gabinium  44 
ceteros  conveniunt :  ab  Lentulo  Cethego  StatiHo,  item  Cassio 
postulant  ius  iurandum,  quod  signatum  ad  civis  perferant : 


22  DE    CATILINAE    COMYKATIONE    C.    44.    45.    46. 

aliter  haut  facile  eos   ad   tantum  negotium  iupelli  posse. 

2  Ceteri  nihil  suspicantes  dant,  Cassius  semet  eo  hrevi  ventu- 
rum  pollicetur  ac  paulo  ante  legatos  ex  urhe  proficiscitur. 

3  Lcntulus  cum  eis  T.  Volturcium  tpiendam  Crotoniensem 
miltit,  ul  Allobroges  prius  quam  domum  pergerent  cimi  Ca-  ? 

4  tihna  data  atque  accepta  fide  societatem  confirmarent.  Ipse 
Voltm'cio  htteras  ad  Catilmam  dat,  quarum  exemplum  infra 
scriptum  est :  'Quis  sim,  ex  eo  quem  ad  te  misi  cognosces. 

5  Fac  cogites,  in  quanta  calamitate  sis,  et  memineris  te  vi- 
rum  esse:  consideres  quid  tuae  rationes  postulent:  auxihumio 

6  petas  ah  omnihus,  etiam  ah  mfimis'.  Ad  hoc  mandata  verhis 
dat :  cum  ah  senatu  hostis  iudicatus  sit,  quo  consiUo  servitia 
repudiet?  in  urbe  parata  esse  quae  iusserit:   ne  cunctetur 

45  ipse  propius  adcedere  .    His  rebus  ita  actis,  constituta  nocte 
qua  proficiscerentur,  Cicero  per  legatos  cuncta  edoctus  L.  i^ 
Valerio  Flacco  et  G.  Pomptino  praetoril)us  imperat,  ut  in 
ponte  Mulvio  per  insidias  AUohrogum  comitatus  deprehen- 
dant:  rem  omnem  aperit,  cuius  gratia  mittehantur:  cetera, 

2  uti  facto  opus  sit,  ita  agant  permittit.  lUi,  homines  milita- 
res,  sine  tumultu  praesidiis  conlocatis  sicuti  praeceptum  eral  20 

3  occulte  pontem  obsidunt.  Postquam  ad  id  loci  legati  cum 
Volturcio  venere,  simul  utrimque  clamor  exorlus  est.  GalU 

4  cito  cognito  consUio  sine  mora  praetorU)us  se  tradunt.  Vol- 
turcius  primo  cohortatus  ceteros  gladio  se  a  multitudine  de- 
fendit,  deinde  ubi  a  legatis  descrtus  est,  multa  prius  de  sa-  25 
lute  sua  Pomptinum  obtcstatus,  quod  ei  notus  erat,  postremo 
timidus  ac  vitae  diffidens  vchit  hostibus  sese  praetoribus 
dedit. 

46  Quihus  rebus  confectis  omnia  propere  per  nunlios  con- 

2  suli  declarantur.    At  iUum  ingens  cura  atque  laetitia  simul  3o 
occupavere:  nam  laetahatur  iuteUogens  coniuratione  pate- 
facla  civitatcm  pericuUs  ercptam  esse,  porro  autem  anxius 
erat  duhitans  in  maxumo  scelere  tantis  civibus  deprehensis 
quid  facto  opus  esset:  poenam  iHorum  sibi  oueri.  inpuni- 

3  tatem  j^erdundae  rei  pubUcae  fore  credehat.  Igitur  confir-  36 
mato  animo  vocari  ad  sese  iubet  Lentulum   Cethogum   Sta- 
tilimn  Gabinium,  itemque[quendam]  Caeparium  Tarracinen- 
sem,  qui  in  ApuUam  ad  couritaud.i  sorvilia  ]uoficisci  parahal. 


DE    CATILIXAE     CONIVRATIONE    C.    46-    ■*".     •k'<.  2o 

Ceteri  sine  niora  veniunt,  Caeparius,  paulo  ante  domo  egres-  4 
sus,  cognito  indicio  ex  urbe  profugerat.    Consul  Lentulum 
quod  praetor  erat  ipse  manu  tenens  perducit,  relicuos  cum 
custodihus  in  aedem  Concordiae  venire  iubet.    Eo  senatumo 
6  adocat,  magnaque  frequentia  eius  ordinis  Volturcium  cum 
legetis  introducit,  Flaccum  praetorem  scriniiun  cum  litteris, 
quas  a  legatis  acceperal,  eodem  adferre  iubet.    Volturcius47 
interrogatus  de  itinere,  de  litteris,  postremo  quid  aut  qua 
de  causa  consili  habuisset,  primo  fingere  alia,  dissimulare 

10  de  corjuratione :  post  ubi  fide  publica  dicere  iussus  est, 
omnia  \iti  gesta  erant  aperit,  docetque  se  paucis  ante  diebus 
a  Gabinio  el  Caepario  socium  adscitum  nihil  amplius  scire 
quam  legatos:  tantum  modo  audire  solitum  ex  Gabinio  P. 
Autronium  Servium  SuIIam  L.  Vargunteium,  multos  prae- 

i5terea  in  ea   coniuratione  esse.     Eadem  Galli  fatentur  ac2 
Lentulum  dissimulantem  coarguunt  praeter  litteras  sermo- 
nibus,    quos  ille  Iiabere   solitus   erat:   ex   libris  Sibyllinis 
regnumRomae  tribusCorneliis  portendi:  Cinnam  atque  Sul- 
lam  antea,  se  tertium  esse,  cui  fatum  foret  urbis  potiri:  prae- 

20  terea  ab  incenso  Capitolio  illum  esse  vigesumum  annum. 
quem  saepe  ex  prodigiis  aruspices  respondissenl  bcllo  civili 
cruentum  fore.    Igitur  perlectis  litteris,  cum  prius  onmes.3 
signa  sua  cognovissent,  senatus  decernit,  uti  abdicato  ma- 
gistralu  Lentulus  itemque  ceteri  in  liberis  custodiis  habean- 

istur.    Itaque  Lentulus  P.  Lenlulo  Spinlheri,  qui  tum  aedihs4 
erat,  Cethegus  Q.  Cornificio,  Statilius  G.  Caesari,  Gabinius 
M.  Crasso,  Caeparius  —  nam  is  paulo  ante  ex  fuga  retractus 
erat  —  Gn.  Terentio  senatori  traduntur. 

Interea  plebes  coniuratione  patefacta,  qliae  primo  cu- 48 

3opidarerum  novarum  nimis  bello  favebat,  mutata  mente  Ca- 
tilinae  consilia  execrari,  Ciceronem  ad  caelum  tollere:  vel- 
uti  ex   servitute  erepta  gaudium  atque  laetitiam  agitabat: 
namque  alia  belli  facinora  praedae  magis  quam  detrimento  2 
fore,  incendium  vero  crudele  inmoderalum  ac  sibi  maxume 

3o  calamitosum  putabat,  quippe  cui  omnes  copiae  in  usu  coti- 
diano  et  cultu  corporis  erant. 

Post  eum  diem  quidam  L.  Tarquinius  ad  senatum  ad-  ?, 
ductus  erat,  quem  ad  Calilinam  proficiscentem  ex  itine»' 


24  l^fi    UATILINAE    CONIVRATIONE.    C.    48.   49. 

4  retraclum  aiebant.  Is  cum  se  diceret  indicaturum  de  coi- 
iuratione.si  fides  publica  data  esset,  iussus  a  conside  quae 
sciret  edicere,  eadem  fere  quae  Volturcius,  de  paratis  in- 
cendiis  de  caede  bonorum  de  itinere  hostium,  senatum  do- 
cet:  praeterea  se  missum  a  M.  Crasso,  qui  Catilinae  nuntia-  b 
ret,  ne  eum  Lentulus  et  Celhegus  aUique  ex  coniurafione 
deprehensi  terrerent,  eoque  magis  properaret  ad  urbem 
adcedere,  quo  et  ceterorum  animos  reficeret  et  iUi  ficiUus 

5  e  periculo  eriperentur.  Set  ubi  Tarquinius  Crassum  nomi- 
navit,  hominem  nobUem  maxumis  divitUs  summa  potentia,  lo 
aUi  rem  incredibUem  rati,  pars  tametsi  verum  existuma- 
bant,  tamen  quia  in  taU  tempore  tanta  vis  hominis  magis 
leniunda  quam  exagitanda  videbatur,  plerique  Crasso  ex 
negotUs  privatis  obnoxii,  conclamant  indicem  faisum  esse, 

6  deque  ea  re  postulant  uti  referatur.    Itaque  consulente  Ci- 1& 
cerone  frequens  senatus  decernit:  Tarquini  indicium  falsum 
videri,  eumque  in  vincuUs  retinendum,  neque  ampUus  po- 
testatem  faciundam,  nisi  de  eo  indicaret,  cuius  consiUo  tan- 

7  tam  rem  esset  mentitus.  Erant  eo  tempore  qui  existumarent 
indicium  iUud  a  P.  Aiitronio  machinatum,  qiio  faciUus  ad-20 
peUato  Crasso  per  societatem  pericuU  reUcuos  UUus  poten- 

8  tia  tegeret.  AUi  Tarquinium  a  Cicerone  inmissum  aiebant, 
ne  Crassus  more  suo  suscepto  malorum  patrocinio  rem  pu- 

ybUcam  conturbaret.  Ipsum  Crassum  ego  postea  praedican- 
tem  audivi,  tantam  Ulam  contumeUam  sibi  ab  Cicerone  in-  25 
positam. 
49  Set  eisdem  temporibus  Q.  CatuUis  et  G.  Piso  neque  pre- 

cio  neque  gratia  Ciceronem  inpeUere  quivere,  uti  per  Al- 
lobroges  aut  aUum  indicem  G.  Caesar  falso  nominaretur. 
2Nam  uterque  cum  iUo  gravis  inimicitias  excrcebant:  Pisoac 
obpugnatus  in  iudicio  pecuniarum  repetundarum  propter 
cuiusdam  Transpadani  subpUciuni  iniustum,  Catulus  ex  pe- 
tUione  pontificatus  odio  incensus,  quod  extrema  aetate,  ma- 
xumis  honoribus   usus,  ab    adulescentuio   Caesare  viclus 

3  disccsserat.     Iles  autom  opportuna  videbatur,  quod  is  pri-  m 
vatim  egregia  UheraUtate,  pubUce  maxumis  muneribus  gran- 

4  dem  pecuniam  dcbebat.  Set  ubi  consulem  ad  tantum  facinus 
inpeUere    ncqueunt,    ipsi    singulatini    circumeundo    atquc 


1 


DE    CATILINAE    COXIVHATIONE    C.    49.    50.    51.  25 

ementiundo,  quae  se  cx  Volturcio  aut  Allobrogibus  audisse 
dicerent,  magnam  illi  invidiam  conflaverant,  usque  eo,  ut 
nonnulli  equites  Romani,  qui  praesidi  caussa  cum  telis  erant 
circum  aedemConcordiae,seu  periculi  magnitudine  seu  animi 
smobilitate  inpulsi,  quo  studinm  suum  in  rem  publicam  cla- 
riusesset,  egredientiex  senatu  Caesari  gladio  minitarentur. 

Dum  haec  in  senatu  aguntur  et  dum  legatis  Allobro-  50 
gum  et  Tito  Volturcio,  conprobato  eorum  indicio,  praemia 
decernuntur,  liberti  et  pauci  ex  clientibus  Lentuli  divorsis 

10  itineribus  opilices  atque  servitia  in  vicis  ad  euni  eripiundum 
sollicitabaiit,  parlim  exquirebant  duces  mullitudinum,  qui 
precio  rem  publicam  vexare  soliti  erant,  Cethegus  autem2 
per  nuntios  familiam  atque  hbertos  suos,  lectos  et  exerci- 
tatos  [in  audaciam],   orabat  ut  grege  faclo  cum  telis  ad 

15  sese  uirumperent.   Consul  ubi  ea  parari  cognovit,  dispositis  3 
praesidiis  ut  res  atque  tempus  monebat,  convocato  senalu 
refert,   quid  de  eis  fieri  placeat,  qui  in  custodiam  traditi 
erant.  Set  eos  paulo  ante  frequens  senatus  iudicaverat  con-  4 
tra  rem  pubhcam  fecisse.    Tum  D.  lunius  Silanus,  primus 

20  sentenliam  rogatus  quod  eo  tempore  consul  designatus  erat, 
de  eis,  qui  in  custodiis  tenebantur,  ct  praeterea  de  L.  Cas- 
sio  P.  Furio  P.  Umbreno  Q.  Annio,  si  deprehensi  forent, 
subphcium  sumundum  decreverat:  isque  postea,  permotus 
oratione  G.  Caesaris,  pedibus  in  sententiam  Tiberi  IS'eronis 

J5  iturum  se  dixerat ,  qui  de  ea  re  praesidiis  additis  referun- 
dum  censuerat.     Set  Caesar,  ubi  ad  eum  ventum  est  roga-  5 
tus  sententiam  a  consule,  huiusce  modi  verba  locutus  est: 

'Omnis  homines,  patres  conscripti,  qui  de  rebus  dubiis  51 
consultant,  ab  odio  amicitia,   ira  atque  misericordia  vacuos 

30  esse  decet.  Haut  facile  animus  verum  providet,  ubi  illa  ob-  2 
ficiunt,  neque  quisquam  omnium  lubidini  simul  et  usui  pa- 
ruit.   Ubi  intenderis  ingenium,  valet:  si  lubido  possidet,  ea  3 
dominalur,  animus  nihil  valet.     Magna  mihi  copia  est  me- 4 
morandi,  patres  conscripti,  quae  reges  atque  popuh  ira  aut 

S5  misericordia  inpulsi  male  consuluerint :  set  ea  malo  dicere, 
quae  maiores  nostri  contra  lubidinem  animi  sui  recte  atque 
ordine  fecere.  BeUo  Macedonico,  quod  cum  rege  Perse  ges-  5 
simus,  Rhodiorum  civitas  magna    atque   magnifica,    quae 


26  DE    CATILINAE    CONIVRATIOXE    C.    51. 

populi  Romani  opibus  creverat,  infida  et  advorsa  nobis  fuit, 
set  postquam  bello  confecto  de  Rhodiis  consultum  est,  ma- 
iores  nostri,  ne  quis  divitiarum  magis   quam  iniuriae  causa 

6  bellum  inceptum  diceret,  inpunitos  eos  dimisere.  Item  bellis 
Punicis  omnibus,  cum  saepe  Carthaginienses  [et]  in  pace  et  s 
per  inducias  multa  nefaria  facinora  fecissent,  numquam  ipsi 
per  occasionem  talia  fecere:  magis  quid  se  dignum  foret, 
quam  quid  in  illos  iure  fieri  posset  quaerebant. 

7  Hoc  item  vobis  providendum  est,  patres  conscripli,  ne 
plus  apud  vos  valeat  P.  Lentuli  et  ceterorum  scelus  quam  it 
vostra  dignitas,    neu    magis  irae  vostrae  quam  famae  con- 

ssulatis.  Nam  si  digna  poena  pro  factis  eorum  reperitur,  no- 
voin  consiUum  adprobo :  sin  magnitudo  sceleris  omnium  in- 
genia  exuperat,  eis  utendum  censeo,  quae  legibus  conparata 

9  sunt.  Plerique  eorum ,  qui  ante  me  sententias  dixerunt,  i^ 
conposite  atque  magnifice  casum  rei  pubiicae  miserati  sunt: 
quae  belli  saevitia  esset,  quae  victis  acciderent,  enumera- 
vere:  rapi  virgines  pueros,  divelli  liberos  a  parentum  con- 
plexu,  matres  familiarum  pati  quae  victoribus  conlubuis- 
sent,  fana  atque  domos  spoliari,  caedem  incendia  fieri,  post-  20 

lOremo  armis  cadaveribus,  cruore  atque  luctu  omnia  conpleri. 
Set,  per  deos  inmortalis,  quo  illa  oratio  pertinuit?  An 
uti  vos  infestos  coniurationi  faceret?  scilicet  quem  res  tanta 

11  et  tam  atrox  non  permovit,  eum  oratio  adcendet.   Non  ita 
est,  neque  cuiquam  mortalium  iniuriae  suae  parvae  videntur:  25 
multi  eas  gravius  aequo  habuere.  Set  alia  aliis  licentia  est, 

12  patres  conscripti.  Qui  demissi  in  obscuro  vitam  habent,  si 
quid  iracundia  doliquere,  pauci  sciunt.  fama  alque  fortur.ri 
eorum  pares  sunt:  qui  magno  imperio  praediti  in   excelsn 

13  aetatem  agunt,  eorum  facta  cuncti  mortales  novere.  Ita  ii; 
maxuma  fortuna  minuma  licenlia  est:  neque  studere     ne- 

14  que  odisse,  set  minume  irasci  decet:  quae  apud  alios  irn- 
cundia  dicitur,  ea  in  impcrio  superbia  atque  crudelitas  ad- 

15  pellatur.  Equidem  ego  sic  existumo,  palres  conscripti. 
omnis  crucialus  minorcs  quam  facinora  illorum  esse:  sel 
plerique  mortales  postrema  meminere,  ot  in  hominilnis  inpiis 
sceleris  eorum  obliti  de  poena  disserunt,  si  oa  paulo  sevc- 
rlor  fuit. 


DE   CATIHNAE   CONIVRATIONE   C.  51.  2/ 

D.  Silanum ,  virum  forlem  atque  strenuum ,  cei'to  scio  16 
quae  dixcrit  stuilio  rei  publicae  dixisse,  neque  illum  in  tanta 
re  graliam  aut  inimicitias  exercere:  eos  mores  eamque  mo- 
destiam  viri  cognoAi.  Verum  sententia  eius  mihi  non  crude- 17 

5  lis  —  quid  enim  in  talis  homines  crudele   fieri  potest?   — 
sel  aliena  a  re  pubiica  nostra  videtur.    Nam  profecto  aut  IS 
metus  aut  iniuria  te  subegit,  Silane,  consulem  designatum 
genus  poenae  novom  decernere.  De  timore  supervacaneum  19 
est  disserere,  cum  praesertim  dih'genlia  clarissumi  viri  con- 

i>  sulis  tanta  praesidia  sint  in  armis.  De  poena  possum  eqiii-  -20 
dem  dicere,  id  quod  res  habet,  in  luctu  alque  miseriis  mor- 
tem  aerumnarum  requiem,  non  cruciatum  esse,  eam  cuncta 
mortalium  mala  dissolvere,  ultra  neque  curae  neque  gaudio 
locum  esse.    Set,  per  deos  inmortalis,  quamobrem  in  sen- 21 

b  tentiam  non  addidisti,  uti  prius  veiberibusin  eos  animadvor- 
teretur?     An  quia  lex  Porcia  vetat?     At  aliae  leges  item  22 
condemnatis  civibus  non  animam  eripi,  set  exilium  permitti 
iubent.    An  quia  gravius  est  verberari  quam  necari?  Qiiid -3 
autem  acerbum    aut  nimis  grave  est  in  homines  tanti  fa- 

0  cinoris  convictos?    Sin  quia  levius  est,  qui  convenit  in  mi-24 
nore  negotio  legem  limere,  cum  eam  in  maiore  neglegeris? 

At  enim  quis  reprehendet,  quod  in  paricidas  rei  pu-  25 
blicae  decretum  erit?  Tempus    dies    fortuna,  cuius  lubido 
gentibus  moderatur.    Illis  merito  accidet,  quicquid  evene- 26 

^rit:  ceterum  vos,  patres  couscripfi,  quid  in  alios  statualis 
considerate.  Omnia  mala  exempla  ex  rebus  bonis  orta  sunt.  27 
Scilicet  ubi  imperiumad  ignaros  aut  minus  bonos  pervenit, 
novom  illud  exemplum  ab  dignis  et  idoneis  ad  indignos  et 
non  idoneos  transfertur.  Lacedaemonii  devictis  Atheniensi-  28 

obus  triginta  viros  inposuere,  qui  rem  publicam  eorum  tra 
ctarent.  Ei  primo  coepere  pessumum  quemque  ct  omnibus  29 
invisum  indemnatum  necare :  ea  populus  laetari  et  merito 
dicere  fieri.    Post  ubi  paulatim  licentia  crevit,  iuxta  bonos  30 
et  malos  lubidinose  interficere,  ceteros  metu  terrere:  ita  ci-3l 

15  vitas  servitute  obpressa  stultae  laetitiae  gravis  poenas  dedit. 
Nostra  memoria  victor  Sulla   cum  Damasippum  et  alios  eius c-' 
modi,  qui  malo  rei  pubUcae  creverant,  iugulari  iussit,  quis 
non  factum  eius  laudabat?  homines  scelestos  et  factiosos. 


28  DE    CATILINAE    CONIVRATIONE    C.    51. 

qui  seditionibus  rem  publicam  exagitaverant,  merito  neca- 

33  tos  aiebant.  Set  ea  res  magnae  initium  cladis  fuit.  Nam 
uti  quisque  domum  aut  villam ,  postremo  vas  aut  vestimen- 
tum  alicuius  concupiverat,  dabat  operam,  ut  is  in  proscrip- 

34  torum  numero  esset.    Ita  illi,  quibus  Damasippi  mors  lae- & 
titiae  fuerat,  paulo  post  ipsi  trahebantur,  neque  prius  fmis 

35  iugulandi  fuit  quam  Sulla  omnis  suos  divitiis  explevit.  At- 
que  ego  haec  non  in  M.  TuUio  neque  his  temporibus  vo- 
reor:  set  in  magna  civitate  multa  et   varia  ingenia  sunt. 

36  Potest  aho  tempore,  alio  consule,  cui  item  exercitus  in  manu  lo 
sit,  falsum  aliquid  pro  vero  credi:  ubi  hoc  exemplo  per 
senati  decretum  consul  gladium  eduxerit,   quis  illi  fmem 
statuet,  aut  quis  moderabitur? 

37  Maiores  nostri ,  patres  conscripti,  neque  consili  neque 
audaciae  umquam  eguere,  neque  illis  superbia  obstabat,  quo  is 
minus  aliena  instituta,  si  modo  proba  erant,  imitarentur. 

38  Arma  atque  tela  militaria  ab  Samnitibus,  insignia  magistra- 
tuum  ab  Tuscis  pleraque  sumpserunt:  postremo  quod  ubi- 
que  apud  socios  aut  hostis  idoneum  videbatur,  cum  summo 
studio  domi   exequebantur :   imitari   quam  invidere  boniszo 

39  malebant.  Set  eodem  illo  tempore  [Graeciae  morem  imitati] 
verberibus  animadvortebant  in  civis,  de  condemnatis  sum- 

40  mum  subplicium  sumebant.    Postquam  res  pubhca  adolevit 
et  multitudine  civium  factiones  valuere ,  circumveniri  inno- 
centes,  aHa  huiusce  modi  fieri  coepere ,  tum  lex  Porcia  ali-  25 
aeque  leges  paratae  sunt,  quibus  legibus  exilium  damnatis 

41  permissum  est.  Hanc  cgo  caussam,  patres  conscripti,  quo 
minus  novom  consilium  capiamus,  in  primis  magnam  puto. 

42Profecto  virtus  alque  sapientia  niaior  in  illis  fuit,   qui  ex 
parvis  opibus  tantum  imperium  fecere,  quam  in  nobis,  quia» 
ea  bene  parta  vix  retinemus. 

43  Placet  igitur  eos  dimitti  et  augcn  oxercitum  Catilinac? 

Minume.  Set  ita  censeo:  publicandas  eorum  pecunias,  ipsos 
in  vinculis  habendos  per  municipia,  quae  maxume  opibus 
valent:neu  quisde  eis  postea  ad  senatum  referat,  neve  cum  3» 
populo  agat:    qui  alitcr  fecerit,  scnatum  existumare  eum 
contra  rem  publicam  ct  salutem  omnium  facturum.' 

T)'2  I'ostquam  Caesar  dicundi  finem  fecit,  cdori  verbo  alius 


DE    CATILINAE    CONIVRATIONE    C.    52.  29 

alii  varie  adsentiebantur.    At  M.  Porcius  Cato,  rogatus  sen- 
tentiam,  luiiusce  modi  orationem  habuit: 

'Longe  mihialia  mens  est,  patres  conscripti,  cum  res2 
atque  pericula  nostra  considero,  et  cum  sententias  nonnul- 
6  lorum  ipse  inecum  reputo.    IUi  mihi  disseruisse  videntur  3 
de  poena  eorum,  qui  patriae  parentibus,  aris  atque  focis 
suis  bellum  paravere:  res  autem  monct  cavere  ab  illis  ma- 
gis  quam  quid  in  illos  statuamus  consultare.  Nam  cetera-t 
malificia  tum  persequare,  ubi  facta  sunt:  hoc,  nisi  provi- 

-oderis  ne   accidat,  ubi  evenit,  frustra  iudicia  inplores:  capta 
urbe  nihil  fit  relicui  victis.    Set,  per  deos  inmortahs,  vos5 
ego  adpello,  qui  semper  domos  villas,  signa  tabulas  vostras 
pluris  quam  rem  publicam  fecistis:   si  ista,  cuiuscumque 
modi  sunt  quae  amplexamini,  retinere,  si  vohiptatibus  vo- 

15  stris  otium  praebere  voltis,  expergiscimmi  ahquando  et  ca- 
pessite  rem  pubhcam.    Non  agitur  de  vectigahbus  nequeO 
de  sociorum  iniuriis:  hbertas  et  anima  nostra  in  dubio  esl. 

Saepcnumero,  patres  conscripti,  multa  verba  inhoc? 
ordine  feci,  saepe  de  luxuria  atque  avaritia  nostrorum  ci- 

20  vium  questus  sum ,  multosquc  mortalis  ea  causa  advorsos 
habeo :  qui  mihi  atque  animo  meo  nullius  umquam  dehcti  8 
gratiam  fecissem,  haut   facile  alterius  lubidini  male  facla 
condonabam.    Set  ca  tametsi  vos  parvi  pendebatis,  tamen  9 
res  publica  firma  erat:  opulentia  neglcgentiam  tolerabat. 

25  Nunc  vero  non  id  agilur,  bonisne  an  malis  moribus  viva-  10 
mus,  netpie  quantum  aut  quam  magnificumimperiumpopuii 
Romani  sit,  set  haec  cuiuscumque  modi  videntur,  nostra 
an  nobiscum  una  hostium  futura  sint.     Ilic  mihi  quisquamll 
mansuetudinem  et   misericordiam   nominat.     lam  pridem 

30  equidem  nos  vera  vocabula   rerum  amisimus  :   quia  bona 
aliena  largiri  liberalitas,  malarum  rerum  audacia  fortitudo 
vocatur,    eo  res  publica  in  extremo  sita  est.      Sint  sane,  12 
quoniam  ita  se  mores  habcnt,  liberales  ex  sociorum  fortunis, 
sint  miscricordes  in  furibus  aerari :  ne  illi  sanguincm  no- 

35  strum  largiantur  et,duui  paucis  sceleratis  parcunt,  bonos  om- 
nis  perdilum  eant. 

Bene  et  conposite  G.  Caesar  paulo  ante  in  hoc  ordine  13 
de  vita  et  morte  disseruit,  credo  falsa  existumans  ea.  quae 


30  DE    CATILINAE    PONIVRATIONE    C.  52. 

(le  inferis  memorantiir,  divorso  itinere  malos  a  bonis  loca 

14  taetra  inculta,  foeda  atque  formidulosa  habere.  Itaque  cen- 
suit  pecunias  eorum  pubiicandas,  ipsos  per  municipia  in 
custodiis  habendos,  videlicet  timens,  ne,  si  Romae  sint,  aut 

a  popularibus  coniurationis  aut  a  multitudine  conducta  per  5 

15  vini  eripianlur.  Quasi  vero  mali  atque  scelesti  tantum  modo 
in  urbe  et  non  per  totam  Italiam  sint,  aut  non  ibi  plus.possit 

leaudacia,  ubi  ad  defondundum  opes  minores  sunt.  Qua  re 
vanum  equidem  hoc  consilium  est,  si  periculum  ex  illis  me- 
tuit:  sin  in  tanto  omnium  metu  solus  non  timet,  eo  magisio 

nrefert  me  mihi  atque  vol)is  timere.  Qua  re  cum  de  P.  Len- 
tulo  ceterisque  statuetis,  pro  certo  habetote,  vos  simul  de 

18  excrcitu  Catilinae  et  de  omnibus  coniuratis  decernere.  Quanlo 
vos  adtentius  ea  agetis ,  tanto  illis  animus  infirmior  erit :  si 
paululum  modo  vos  languere  viderint,  iam  omnes  feroces  15 
aderunt. 

19  Nolite  existumare  maiores  nostros  armis  rem  pubhcam 

20  ex  parva  magnamfecisse.  Si  ita  resesset.multopulcerrumam 
eam  nos  haberemus:  quippe  sociorum  atquc  civium,  prae- 
terea   armorum  atque    equorum   maior  copia  nobis  quam  20 

21inis  est.  Set  aha  fuere,  quae  illos  magnos  feccre,  quae 
nol)is  nulla  sunt:  domi  industria  foris  iustum  imperium 
animus  in  consulundo  liber,  neque  delicto  neque  lubidini 

•22  obnoxius.  Pro  his  nos  habemus  luxuriam  atque  avaritiam. 
publice  egestatem  privalim  opulenliam :  laudamus  divitias,  25 
sequimur  inertiam:  inter  bonos  et  malos  discrimen  nuUum, 

23omnia  virtutis  pracmia  ambitio  possidet.  Neque  mirum:  ubi 
vos  separatim  sibi  quisque  consilium  capitis,  ubi  doml  vo- 
hiptatibus,  hic  pecuniae  aut  gratiae  servitis,  eo  fit,  ut  inpctus 
fiat  in  vacuam  rem  publicam.  30 

24  Set  ego  haec  omitto.  Coniuravere  nobilissumi  cives  pa- 
Iriam  incendere,  Gallorum  gentem  infestissiimam  nomini 
Romano  ad  bellum  accersunt,  dux  hoslium  cum  exercitu 

2"isupra  caput  est:  vos  cunctamiiii  etiam  nunc,  quid  infra  moo- 

26  nia  deprehcnsis  hosfibus  faciatis?     Misereamini  conseo  — 35 
delicjuere  homincs  adulescentuli  per  ambitionom  —  atque    -^ 

27  etiam  armatos  dimittafis.  Ne  istavobis  mansuetudo  et  mise- 
vgncordia,  si  ilii  armn  coporiuf,  iii  miseriain  convortal.     Sci- 


Di:    CArif.lNAS    COMVKATIO-NE    C.  5-.    J3.  31 

licet  res  ipsa  aspera  est,  set  vos  nun  limctis  cam.  Inimo 
vero  maxmne :  sct  inertia  et  mollitia  animi  alius  aliiini  ex- 
pectantes  cunctamini,  videlicct  deis  inmortalibus  conGsi,  qui 
hanc  rem  publicam  saepe  in  maxumis  pericuiis  servaverc. 
5  Non  votis  neque  subpliciis  muliebribus  auxilia  deorum  pa-  29 
rantur:  vigilando,  agundo,  beiie  consulundo  prospcre  omnia 
cedunt:  ubi  socordiae  te  atque  ignaviae  tradideris,  nequi- 
quam  deos  inplores:  irati  infeslique  sunt.  Apud  maiores30 
nostros  T.  Maniius  Torquatus  bello  Gallico  filium  suum,  quod 

10  is  contra  imperium  in  hostem  pugnaverat,  necari  iussit,  at- 
que  ille  egrogius  adulescens  inmoderatae  fortitudinis  morte 
poenas  dedit :  vos  de  crudelissumis  paricidis  quid  statuatis31 
cunctamini?   Videlicet  cetera  vita  eorum  huic  sceleri  obstat. 
Verum  parcite  diguitali  Lentuli,  si  ipse  pudicitiae,  si  fa- 32 

15  mae  suae,  si  deis   aul   hominibus  umquam  ullis  pepercit: 
ignoscite  Cethegi  adulescentiae,  nisi  iterum  patriae  bellum33 
fecit.     Nam  quid  ego  de  Gabinio  Slatilio  Caepario  loquar?34 
quibus  si  quicquam  umquam  pensi  fuisset,  non  ea  consilia 
de  re  publica  habuissent.  Postremo,  patres  conscripti,  si  35 

2omehercules  peccato  locus  esset,  facile  paterer  vos  ipsa  re 
conrigi ,  quoniam  verba  contemnitis :  set  undique  circumve- 
nti  sumus.  Catilina  cum  exercitu  faucibus  urguet,  alii  intra 
moenia  atque  in  sinu  [urbis]  sunt  hostes,  neque  parari  ne- 
que  consuli  quicquam  potest  occulte:  quo  magis  properan- 

26  dum  est. 

Qua  re  ego  ita  censeo:  cum  nefario  consilio  sceleratorum  36 
civium  res  publica  in  maxuma  pericula  venerit,  eique  in- 
dicio  T.  Volturci  et  legatorum  Ailobrogum  convicti  confes- 
sique  sint,  caedem  incendia  aliaque  se  foeda  atque  crudelia 

30  facinora  in  civis  patriamque  paravisse,  de  confessis,  sicuti 
de  manufestis  rerum  capitalium ,  more  maiorum  subplicium 
sumundum.' 

Postquam  Cato  adsedit,  consulares  omnes  itemque  se-  53 
natus  magna  pars  sententiam  eius  laudant,  virtutem  animi 

36  ad  caelum  ferunt:  alii  alios  increpantes  timidos  vocant,  Catn 
clarus  atque  magnus  habetur:  senati  decretum  fit  sicut  ille 
censuerat. 

Set  mihi  multa  legenti,  multa  audienti,  quac  popuIuS2 


32  DE    CATILIKAE    CONIVRATIONE    C.    53.    54.    55. 

Romanus  domi  militiaeqiie ,  mari  atque  terra  praeclara  fa- 
cinora  fecit,  forte  lubuit  adtendere,  (juae  res  maxume  tanta 

3  negotia  sustinuisset.  Sciebam  saepenumero  parva  manu  cum 
raagnis  legionibus  hostium  contendisse,  cognoveram  parvis 
copiis  bella  gesta  cum  opulentis  regibus ,  ad  hoc  saepe  for-  5 
tunae  violentiam  toleravisse,  facundia  Graecos  gloria  belli 

4  Gallos  ante  Romanos  fuisse.  Ac  mihi  multa  agitanti  consta- 
bat  paucorum  civium  egregiam  virtutem  cuncta  patravisse, 
eoque  factum  uti  divitias  paupertas,  muUitudinem  paucitas 

5  superaret.     Set  postquam  luxu  atque  desidia  civitas  con- 10 
rupta  est,  rursus  res  publica  magnitudine  sua  imperatoruni 
atque  magistratuum  vitia  sustentabat,  ac,   sicuti  effeta  vi 
parentum,  mullis  tempestatibus  haut  sane  quisquam  Romae 

6  virtute  magnus  fuit.    Set  memoria  mea  ingenti  virtute,  di- 
vorsis  moribus  fuere  viri  duo,  M.  Cato  et  G.  Caesar.   Quosij 
quoniara  res  obtulerat,  silentio  praeterire  non  fuit  consiUum, 
quin  utriusque  naturam  et  mores,  quantura  ingenio  possem, 
aperirem. 

54  Igitur  eis  genus  actas  eloquentia  prope  aequalia  fuere, 

2  magnitudo  animi  par,  item  gloria,  set  aHa  ahi.    Caesar  be-  20 
nificiis  ac  raunificentia  magnus  habebatur ,  integritate  vitae 
Cato.  Ille  mansuetudine  et  misericordia  clarus  faclus ,  huic 

Sseveritas  dignitatem  addiderat.  Caesar  dando  sublevando 
ignoscundo,  Cato  nihil  largiundo  gloriam  adeplus  est.  In 
altero  miseris  perfugium  erat,  in  altero  malis  pernities :  iUius  25 

4faciHtas,  huius  constantia  laudabatur.  Postrerao  Caesar  in 
animum  induxerat  laborare  vigilare ,  negotiis  amjcorum  in- 
tentus  sua  neglegere,  nihil  denegare  quod  dono  dignum 
esset:  sibi  magnuni  iraporium,  exercitura,   bilhini  novom 

ocxoptabat,  ubi  virtus  cnitescere  posset.  At  Catoni  sludiumso 
modestiae,  decoris,  set  niaxurae  severitalis  erat:  non  diviliis 
cura  (livile  neque  factione  cuni  faclioso,  set  cura  strenuo 
virtutc,  cum  modeslo  pudore,  cum  innocente  abstinentia  cer- 
tabat :  esse  quam  videri  bonus  malebat :  ita ,  quo  minus  pe- 
tebat  gloriam,  eo  raagis  illa  scqnebatur.  s» 

55  Postquara,  ut  dixi ,  scnatus  in  Catonis  sentenliam  dis- 
cessit,  consul,  opturaura  factu  ratus  nocteni  quae  inslabal 
antecapcre  nc  quid  eo  spatio  novaretur ,  tresviros  quac  ad 


DE    CATILIXAE    CONIVRATIOXE    C.    55.    56.    57.  ■^.i 

siibplicium  postulabat  parare  iubct :  ipse  praesidiis  dispositis  2 
lientulum  in  carcerem  deducit:  idem  fit  ceteris  per  prae- 
tores.   Est  in  carcerelocus,  quod  Tullianum  adpellatur,  ubi  3 
paululum  ascenderis  ad   laevam,  circiter  duodecim  pedes 

5  humi  depressus.    Eum  muniunt  undique  parietes  atque  in-  4 
super  camera  lapideis  fornicibus  iuncta,  set  incultu  tene- 
bris  odore  foeda  atque  terribilis  eius  facies  est.    In  eum  5 
locum  postquam   demissus  est  Lentulus,  [vindices  rerum 
capitalium]  quibus  praeceptum  erat  laqueo  gulam  fregere. 

lolta  ille  patricius  ex  gente  clarissuma  Corncliorum,  qni  con-6 
sulare  imperium  Romae  habuerat,  dignum  moribus  factis- 
que  suis  exitium  vitae  invenit.    De  Cethego  Statilio  Gabinio 
Caepario  eodem  modo  subplicium  sumptum  est. 

Dum  ea  Romae  geruntur,  Catilina  ex  omni  copia,  quam  56 

15  et  ipse  adduxerat  et  Manlius  habuerat,  duas  legiones  insti- 
tuit,  cohortis  pro  numero  militum  conplet.  Deinde  ut  quis-  2 
que  voluntarius  aut  ex  sociis  in  castra  venerat  aequaliter 
distribuerat,  ac  brevi  spatio  legiones  numero  hominum  ex- 
pleverat,  cum  initio  non  amplius  duobus  milibus  habuisset. 

20  Set  ex  omni  copia  circiter  pars  quarta  erat  niilitaribus  armis3 
instructa,    ceteri  ut  quemque  casus  armaverat  sparos  aut 
lanceas,  alii  praeacutas  sudis  portabant.    Set  postquam  An-  4 
tonius  cum  exercitu  adventabat.    Catilina  per  montis  iter 
facere,  modo     ad  urbem  modo  in  Galliam  vorsus  castra 

2jmovere,  hostibus  occasionem  pugnandi  non  dare:  sperabat 
prope  dicm  magnas  copias  sese  habiturum ,  si  Romae  socii 
inccpta  patravissent.  Interea  servitia  repudiabat,  cuius  initio  5 
ad  eum  magnae  copiae  concurrebant,  opibus  coniurationis 
fretus,    simul   alienum  suis  rationibus   existumans,    videri 

30  causam    civium  cum  servis  fugilivis  conmunicavisse.     Sel  57 
postquam  in  castra  nuntius  pervenit  Romae  coniurationem 
patefactam,  de  Lentulo  et  Cothego  ceterisque  quos  supra 
memoravi  subplicium  sumptum,  plerique.  quos  ad  bellum 
spes  rapinanim  aut  novarum  reruni  sludium  inlexerat,  di- 

salabuntur,  relicuos  Catilina  per  monlis  aspcros  magnis  itiiie- 
ribus  in   agrum  Pistoriensem  abducit  co  consilio,  uti  j^er' 
tramites  occulte  perfugeret  in  Galliam  rTransalpinam].    At2 
Q.  Metellus  Celer  cum  tribus  iegionibus  in  agro  Piceno  prac- 
Sallust.  3 


34  DE    CATILINAK    COKIVRATIONE    C.    57.    58. 

sidebal,  ex  difticuUate  rerum  eadem  illa  exislumans,  quae 

3  supra  diximus,  Catilinam  agitare.  Igitur  ubi  iter  eius  ex 
perfugis  cognovit,  castra  propere  movit  ac  sub  ipsis  radi- 
cibus  montium  consedit,  qua  illi  descensus  erat  in  Galliam 

4  properanti.  Neque  tamen  Antonius  procul  aberat.  utpote  qui » 
magno  exercitu  locis  aecpiioribus  expedito  ******  in  fuga 

5  sequeretur.  Sel  CatiJina  postquam  videt  montibus  atque  co- 
piis  hostium  sese  clausum,  in  urbe  res  advorsas,  neque  fugae 
neque  praesidi  uUam  spem,  optumum  factu  ratus  in  tali  re 
fortunam  belli  temptare,statuit  cum  Antonio  quam  primumic 
confligere.  Itaque  contione  advocata  huiusce  modi  oratio- 
nem  habuit: 

58  'Conpertum  ego  habeo,    milites,  verba  virtutem  non 

addere,  neque  ex  ignavo  strenuum  neque  fortem  ex  timido 

2  exercitum  oratione  inperatoris  fieri.  Quanta  cuiusque  animo  is 
audacia  natura  aut  moribus  inest,  tanta  in  bello  patere  solet. 
Quem  neque  gloria  neque  pericula  excitant,  nequiquam  hor- 

3  tere :  timor  animi  auribus  obficit.  Set  ego  vos  quo  pauca 
monerem  advocavi,  simui  uti  causam  mei  consiH  aperirem. 

4  Scitis  equidem,  milites,  socordia  atque  ignavia  Lentuliso 
quanlam  ipsi  nobisque  cladem  adtulerit,  quoquemodo,  dum 
ex  urbe  praesidia  obperior,  in  Galliam  proficisci  nequive 

5  rim.     Nunc  vero  quo  loco  res  nostrae  sint,  iuxta  mecuui 
eomnes  intellegitis.    Exercitus  hostium  duo,  unus  ab  urbe, 

aller  a  Gallia  obstant:  diutius  in  his  locis  esse,  si  maxumess 
animus  ferat ,  frumenti  atque  aliarum  rerum  egestas  prohi- 
7  8bet;  quocumque  irc  placet,  forro  iter  aperiundum  est.   Qua 
propter  vos  monco,  uti  forti  atque  parato  animo  sitis  et  cum 
prooliuminibitis  memineritis  vos  divitias  decus  gloriam,  prae- 
terea   libcrtatom  atque  patriam  in  dextris  vostris  portare.  sc 
9  Si  vincimus ,   omnia  nobis  tuta  erunt ,  conmeatus  abunde, 
municipia  atquo  coloniao   patobunt:    sin  mctu  ccsserimus, 
loeadem  illa  advorsa  fiont:  neque  loous    noquo  amicus  quis- 
11  quam  teget,  quem  arnia  non  texorint.    Praeterca,  milites, 
non  oadom  nobis  et  illis  neoossitudo  inpondot:  nos  pro  pa-3i 
tria  pro  libortato  pro  vita  corlamus.  illis  suporvacanoum  est 
pro  potonlia  paucoruni  pugnare. 
]?  Quo  audaoius  adgrcdiainini,  memorcs  pristinae  virtulis. 


DE    CATILINAE    CONIVBATIONE    C.    58.    50.  35 

Licuil  vobis  cum  surnma  turpitudine  in  exilio  aetatem  agere,  13 
potuistis  nonnulli  Romae  amissis  bonis  alienas  opes  expec- 
tare:  quia  ilia  foeda  atque  intoleranda  viris  videbantur,  haec  14 
sequi  decrevistis.    Si  haec  relinquere  voltis,  audacia  opus  15 
sest:  nemo  nisi  victor  pace  bellum  mutavit.     Nam  in  fuga  16 
salutem  sperare,  cum  arma,  quibus  corpus  tegitur,  ab  hosti- 
bus  avorteris,  ea  vero  dementia  est.   Semper  in  proelio  eis  17 
maxumum  est  periculum,  qui  maiume  timent:  audacia  pro 
muro  habetur. 

10  Cum    vos   considero,    milites,    et    cum   facta    voslra  18 

aeslumo,  magna  me  spes  vicloriae  tenet.   Animus  aetas  vir- 19 
tus  vostra  me  hortantur,  praelerea  necessitudo,  qiiae  etiam 
timidos  fortis  facit.  Nam  multitudo  hostium  ne  circumvcnire  20 
queat,  prohibent  angustiae  loci.   Quod  si  virtuti  vostrae  for-2J 

ibtuna  inviderit,  cavete,  inulti  animam  amittatis.  neu  capti 
potius  sicuti  pecora  trucidemini,  quam  virorum  more  pug- 
nantes  cruentam  atque  luctuosam  victoriam  hostibus  relin- 
qualis.' 

Haec  ubi  dixit,  paululum  conmoratus  signa  canere  iu-59 

2obet  atque  instrudos  ordines  in  locum  aecum  deducit.   Dein 
remotis  omnium  equis,    quo  mihlibus  exaequato  periculo 
animus  amphor  esset,  ipse  pedes  exercitum  pro  loco  atque 
copiis  instruil.   Nam  uti  planilies  erat  inter  sinistros  montis  2 
et  ab  dextra  rupe  aspera,  octo  cohortis  in  fronte  constituit, 

25  rehcuarum  signa  in  subsidio  arlius  conlocat :  ab  eis  centu-  3 
riones  omnis  lectos  et  evocatos,  praeterea  ex  gregariis  mili- 
tibus  optumum  quemque  armatum  in  primam  aciem  subdu- 
cit.   G.  Manhum  in  dextra,  Faesulanum  quendam  in  sinistra 
parte  curare  iubet:  ipse  cum  hbertis  et  calonibus  propter 

soaquilam  adsistit,  quam  bello  Cimbrico  G.  Marius  in  exercitu 
habuisse  dicebatur. 

At  ex  altera  parte  G.  Antonius,  pedibus  aeger    quoda 
proelio  adesse  nequibat,  M.  Petrcio  legato  excrcitum  per- 
mittit.  Ule  cohortis  veteranas,  quas  tumulti  causa  conscrip-  5 

35  serat,  in  fronte,  posleas  ceterum  exercitum  in  subsidiis  locat : 
ipse  equo  circumiens  unumquemque  nominans  adpeUal  hor- 
tatur  rogat,  ut  meminerint  se  contra  latrones  inermis,  pro 
patria  pro  liberis,  pro  aris  atque  focis  suis  certare.   Ilomoe 

3* 


36  DE    CATILINAE    CONIVRATIONE    C.    59-    60.    61. 

militaris,  quod  amplius  annos  triginfa  tribunus  aut  praefec- 
lus  aut  legatus  aut  praetor  cum  mogna  gloria  in  exercitu 
fuerat,  plerosque  ipsos  factaque  eorum  fortia  noverat:  ea 
conmemorando  militum  animos  adcendebat. 

60  Sct  ubi  omnibus  rebus  exploratis  Petreius  tuba  signum  5 
dat,  cohortis  paulatim  incedere  iubet,  idem  facit  hostium 

2  exercitus.  Postquam  eo  ventum  est,  unde  [a]  ferentariis 
proelium  conmitli  posset.maxumo  clamore  [cum]infestissig- 

3  nis  concurrunt:  pila  omittunt,  gladiis  res  geritur.  Veterani, 
pristinae  virtulis  memores,  comminus  acriter  instare,   illi  10 

4haut  timidi  resistunt:  maxuma  vi  certalur.  Interea  Catilina 
cum  expeditis  in  prima  acie  vorsari,  laborantibus  succurrere, 
integros  pro  sauciis  accersere,  omnia  providere,  muitum 
ipse  pugnare,  saepe  hostem  ferire:  strenui  militis  et  boni 

5  imperaloris  officia  simul  exequebatur.     Petreius  ubi  videt  15 
Catilinam,  contra  ac  ratus  erat,  magna  vi  tendere,  cohortem 
praetoriam  in  medios  hostis  inducit  eosque  perturbatos  atque 
alios  ahbi  resistentis  interficit,  deinde  ulrimque  ex  lateribus 

6  celeros  adgreditur.    Manlius  et  Faesulanus  in  primis  pug- 

7  nantes  cadunt.    Catilina  postquam  fusas  copias  seque  cum  20 
paucis  reUctum  videt,  memor  generis  atque  pristinae  suae 
dignitatis,  in  confertissumos  hoslis  incurrit  ibique  pugnans 
confoditur. 

61  Set  confecto  proelio  tum  vero  cerneres,  quanta  audacia 

2  quantaque  animi  vis  fuisset  in  exercitu  Catilinae.    Nam  fere  25 
quem  quisque  vivos  pugnando  locum  ceperat,  eum  amissa 

sanima  corpore  tegebat.  Pauci  autem,  quos  medios  cohors 
praetoria  disiecerat,  paulo  divorsius  alis  alibi  stanies.  set 

4  omnes  tamen  odvorsis  volneribus  conciderant.  Catilina  vero 
longe  a  suis  inter  hostium  cadavera  repertus  est,  pauhilumao 
etiam  spirans  ferociamque  animi,  quam  habuerat  vivos,  in 

Svollu  retinens.     Poslremo  ex  omni  copia  neque  in  proelio 

Oneque  iu  fuga  quis(iuam  civis  ingenuus  captus  est:  ita  cuncti 

7  suae  hostiumque  vitae  iuxta  popercerant.    Noque  lamen  ex- 

ercitus  popuIiRomani  laotam  aut  iucrucntam  victoriam  adep-  35 

lus  erat:  nam  stienuissumus  (juisquo  aut  occidorat  in  proc- 

8lio,  aut  graviler  volnoratus  discossorat.     Multi  autom,  qui 

f*  castris  visundi  aut  spoUandi  gralia  j)rocesserant,  volvcnles 


J>.    C.    C,    C.    61.       DE    BELLO    IVG.    C.    1.    2.  37 

hostilia  cadavera  amicum  alii,  pars  hospitem  aiit  cognatum 
reperiebant:  fuere  ilcni  qui  inimicos  suos  cognoscerent.  Itag 
varie  per  omnem  e.vercitum  laetitia  maeror,  luctus  atque 
gaudia  asitabantur. 


GAI  SALLYSTI  CRISPI 

LIBER 

DE  BELLO  lYGVRTHINO 


5  Falso  queritur  de  natura  sua  genus  inimanum,  quod  1 

inbecilla  atque  aevi  brevis  forte  potius  quam  virtutc  regatur. 
Nam  contra  reputando  neque  maius  aliud  neque  praesta-  2 
biUus  invenias  magisque  naturae  industriiim  hominum  quam 
vim  aut  tempns  deesse.  Set  dux  atque  impcratorvitae  mor-3 

10  laHum  animus  est.  Qui  ubi  ad  gloriam  virtutis  via  grassatur, 
abunde  pollens  potensque  et  clarus  est  neque  fortuna  eget 
—  quippe  probitatem  industriam  ahasque  artis  bonas  neque 
dare  neque  eripere  cuiquam  potcst  — :  sin  captus  pravis  4 
cupidinibus  ad  in^rtiam  et  voluptates  corporis  pessum  datus 

isest,  perniliosa  lubidinc  paulisper  usus,  ubi  per  socordiam 
vires  tempus  ingenium  diffluxere,  naturae  infirmitas  accu- 
satur :  suam  quisque  culpam  aclores  ad  negotia  transferunt. 
Quod  si  hominibus  bonarum  rerum  tanta  cura  esset,  quanto  5 
studio  aliena  ac  nihil  profutura  muhaque  etiam  periculosa 

20  ac  perniliosa  petunt,  neqiie  regerentur  magis  quam  regcrent 
casus  et  eo  magnitudinis  procederent,  ubi  pro  mortalibus 
gloria  acterni  fierenl.  Nam  uti  genus  hominum  conposilum  2 
cx  corpore  et  anima  est,  ita  res  cunctae  sludiaque  omnia 
nosU'a  corporis  alia,  aha  animi  naluram  secuntur.    Igitur2 


38  DE   BELLO    IVttVRTHINO    C.  2.    3.    4. 

praeclara  facies,  niagnae  diviliae,  ad  hoc  vis  corporis  et 
alia  omnia  huiusce  modi  brevi  dilabuntur,  at  ingeni  egregia 

3  facinora  sicuti  anima  inmortalia  sunt.     Postremo  corporis 
et  fortunae  bonorum  ut  initium  sic  fmis  est,  omniaque  orta 
occidunt  et  aucta  senescunt:  animus,  inconruptus  aeternus,  5 
rector  humani  generis  agit  atque  ha])et  cuncta  neque  ipse 

4  habetur.  Quo  magis  pravitas  eorum  admiranda  est,  qui  de- 
diti  corporis  gaudiis  per  luxum  et  ignaviam  aetatem  agunt, 
ceterum  ingenium,  quo  neque  melius  neque  ampHus  aliud 
in  natura  mortahum  est,  incultu  atquc  socordia  torpesceri-i» 
sinunt,  cum  praesertim  tam  niultae  variaeque  sint  artes 
animi,  quibus  summa  claritudo  paratur. 

3  Verum  ex  eis  magistratus  et  imperia,  postremo  omnis 

cura  rerum  publicarum  minume  niibi  hac  tempestate  cupi- 
unda  videntur,  quoniam  neque  virtuti  honos  datur,  neque  iiii,  i5 
quibus  per  fraudem  vel  vi  fuit,  tuti  aut  eo  magis  honesti  sunt. 

2  Nam  vi  quidem  regere  patriam  aut  parentis,  quaniquam  et 
possis  et  delicta  conrigas,  tamen  inportunum  est,  cum  prae- 
sertim  omnes  rerum  mutationes  caedem  fugam  aliaque  ho- 

3  stilia  portendant:  frustra  autem  niti  neque  aliud  se  fatigando  20 

4  nisi  odium  quaerere  extremae  dementiae  esl.  Nisi  forte  quem 
inhonesla  et  pernitiosa  lubido  tenet  potentiae  paucorum  de- 
cus  atque  libertatem  suam  gratificari. 

4  Ceterum  ex  aliis  negotiis,  quae  ingenio  exercentur,  m 

2  primis  ni.igno  usui  est  memoria  rerum  gestarum.    Cuius  de  25 
virtule  (piia  multi  dixere,  practereundum  puto,  simul  ne 
per  insolentiam  quis  existuniet  memet  studium  meum  lau- 

3  dando  extollere.     Alque  ego  credo  fore  qui,  quia  decrevi 
procul  a  re  puldica  aetatem  agere,  tanto  tanuiue  utili  labori 
meo  nomen  inertiae  inponant,  certe  quibus  maximia  indu-30 
stria  videtur  salutare  plebem  et  conviviis  gratiam  quaerere. 

4  Qui  si  reputaverint,  et  quibus  (*go  temporibus  magistralus 
adeptus  sum  quales  viri  idem  adsequi  nequiverint,  el  postea 
quac  genera  hominum   in  senalum  pervenerint,   profecto 
exislumabunt  me  magis  merito  quam  ignavia  iudicium  aninii  35 
mei  mutavisse  niaiusque  commodum  ex  otio  meo  quani  ex 

5  aliorum  negotiis  rei  publioae  veiiturum.  Nam  sae|)eegoaudivi 
Q.  Maxumum,  P.  Scipionem,  praeteiea  civitatis  nostrae  prae- 


DE    BELLO    IVGVRTINO    C.    4.    5.  39 

claros  vb'os  solitos  ita  dicere :  cum  maiorum  imagiues  iu- 
tuerentur,  vehementissume  sibi  animum  ad  virtutem  adcendi. 
Scilicet  non  ceram  illam  neque  figuram  tantam  vim  in  sesc  6 
haaere,  set  memoria  rerum  gestarum  eam  flammam  egregiis 

5viri«  in  pectore  crescere  neque  prius  sedari  quam  virlus 
eorum  famam  atque  gloriam  adaequaverit.   At  contra  quis  7 
est  omnium  his  moribus,  quin  divitiis  et  sum[jtibus,  non  pro- 
bitate  neque  industria  cum  maioribus  suis  contendat?  eliam 
homines  uovi,  qui  antea  per  virtutem  soHti  erant  nobihtatem 

10  antevenire,  furtim  et  per  latrocinia  potius  quam  bonis  artibus 
ad  imperia  et  honores  nituntur :  proinde  quasi  praetura  et  8 
consulatus  atque  alia  omnia  huiusce  modi  per  se  ipsa  clara 
et  magniCca  sint,  ac  non  perinde  habeanlur  ut  eorum  qui 
ea  sustinenl  virtus  est.    Verum  ego  hberius  aUiusque  pro-  9 

locessi,  dum  me  civitatis  morum  piget  taedetque:  nunc  ad 
inceptum  redeo. 

Bellum  scripturus  sum,  quod  populus  Romanus  cum  5 
lugurtha,  rege  >'umidarum,  gessit,  primum  quia  magnum 
et  atrox  varia^^iie  victoria  fuit,  dehinc  quia  tunc  primum2 

«osuperbiae  nobilitatis  obviam  itum  est,  quae  contentio  divina 
et  humana  cuncta  permiscuit  eoque  vecordiae  processit,  ut 
studiis  civihbus  bellum  atque  vastitas  Itahae  finem  faceret. 
Set  prius  quam  huiusce  modi  rei  initium  expediam ,  pauca  3 
supra  repetam,  quo  ad  cognoscundum  omnia  inlustria  magis 

25  magisque  in  aperto  sint. 

Bello  Punico  secundo,  quo  dux  Carthaginiensium  Han-  4 
nibal  post  magnitudinem  nominis  Romani  Itahae  opes  ma- 
xume  adtriverat,  Masinissa,  rex  Numidarum,  in  amicitiam 
receptus  a  P.  Scipione,  cui  postea  Africano  cognomen  ex 

30  virtute  fuit,  multa  et  praeclara  rei  militaris  facinora  fecerat, 
ob  quae  victis  Carthaginiensibus  et  capto  Suface,  cuius  in 
Africa  magnum  atque  latc  imperium  valuit,  populus  Roma- 
nus  quascnmque  urbis  et  agros  manu  ceperat  regi  dono 
dedit.    Igitur  amicitia  Masinissae  bona  atque  honesta  nobis  5 

sspermansit:  [set]  imperi  vitaeque  eius  finis  idem  fuit. 

Dein  >Iicipsa  filius  regnum  solus  obtinuii  Mastanabale 
et  Gulussa  fratribus  morbo  absunrplis.  Is  Adherbalem  et 
ILempsalem  ex  sese  genuit,  lugurthamqiie ,  filium  Masta- 


40  DE    B£LLO    IVGVRTHINO    C.   5-    6.    7 

nabalis  fratris,  quem  Masinissa,  quod  ortus  ex  concubina 
erat,  privatum  dereliqiierat,  eodem  cultu  quo  liberos  suos 
domi  habuit. 

6  Qui  ubi  primum  adolevit,  pollens  viribus,  decora  facie, 
set  multo  maxume  ingenio  validus,  non  se  luxu  neque  in-6 
erliae  conrumpendum  dedit,  set,  uti  mos  gentis  illius  est, 
equitare  iaculari,cursu  cum  aequalibus  certare,  et  cum  omnis 
gloria  anleiret,  omnibus  tamen  carus  esse:  ad  boc  pleraque 
tempora  in  venando  agere,  leonem  atque  alias  feras  primus 
aut  in  primis  ferire :  plurumum  facere,  minumum  ipse  de  lo 

2se  loqui.  Quibus  rebus  3Iicipsa  tametsi  initio  laetus  fuerat 
existumans  virtutem  Iugurthae  regno  suo  gloriae  fore,  ta- 
men  postquam  hominem  adulescentem  exacta  sua  aetate  el 
parvis  liberis  magis  magisque  crescere  intellegit,  vehemen- 
ter  eo  negotio  permotus  multa  cum  animo  suo  volvebat.  15 

0  Terrebat  euni  natura  mortalium  avida  imperi  et  praeceps 
ad  explendam  animi  cupidinem,  praetereaopportunitassuae 
liberorumque  aetatis,  quae  eliam  mediocris  viros  spe  praedae 
transvorsos  agit,  ad  hoc  studia  Numidarum  in  lugurlham 
adcensa,   ex  qiiibus,  si  talem  virum  dolis  interfecissef,  ne20 

7  qua  sedilio  aut  bcllum  oriretur  anxius  erat.  Eis  difficul- 
latibus  circumventus  ubi  videt  neque  pcr  vim  neque  insidiis 
obprimi  posse  hominem  tam  acceptum  popularibus,  quud 
erat  lugurtha  manu  promptus  et  adpelens  gloriae  militaris, 
statuit  eum  obiectare  periculis  et  eo  modo  fortunam  tem-  2!> 
ptare. 

•2  Igitur  bcllo  Numantino  Micipsa  cum  populo  Romano 

cquitum  atquc  pcditum  auxilia  mitterel,  sporans  vcl  osten- 
tando  virtulem  vel  hostlum  saevitia  facile  eum  occasurum. 

3  praefecit  Numidis,  quos  in  Ilispaniam  mittebat.     Set  ca  reS3« 

'1  longe  aliter  ac  ratus  erat  evenit.  Nani  lugurtha ,  ul  eial 
inpigro  atque  acri  ingenio,  ubi  naturam  1*.  Scipionis,  qui 
lum  Romanis  imperator  erat,  et  morom  hostium  cognovit, 
mullo  labore  nmltacjue  cura,  praetcroa  modostissume  pa- 
rondo  et  saepe  obviam  eundo  periculis  in  tantam  olaritudi-  35 
nom  brovi  porvonerat,   ut  nostris  vehementer  carus,  Nu- 

5  mantinis  maxumo  lcrrori  essct.  Ac  sanc,  quod  difficillu- 
mum  in  priniis  est,  ct  proelio  strenuus  eral  ot  bonus  con- 


DE    BELLO    IVGVRTHIXO    C.    7.   8.    9.  41 

silio,  quorum  alterum  ex  providentia  timorem,  alterura  ex 
audacia  temeritatem  adferre  plerumque  solet.   Igitur  impe-6 
rator  omnis  fere  res  aspcras  pcr  lugurtham  agere,  in  ami- 
cis  habere ,  magis  magisque  eum  in  dies  amplecti,  quippe 

6cuius  neque  consiUum  neque  inceptum  ulluni  frustra  erat. 
Huc  adcedebat  munificentia  animi  et  ingeni  soUertia ,  quis  7 
rebus  sibi  multos  ex  Romanis  famiiiari  amicitia  coniunxerat. 
Ea  tempestate  in  exercitu  nostro  fuere  conplures  novi  al-  S 
que  nobiles,  quibus  divitiae  bono  honestoque  potiores  erant, 

10  factiosi  domi,  potentes  apud  socios,  clari  magis  quam  bo- 
nesti,  qui  lugurtbae  non  mediocrem  animum  pollicitando 
adcendebant,  si  Micipsa  rex  occidisset,  fore  uti  solus  imperi 
Numidiae  potiretur:  in  ipso  maxumam  virtutem,  Roinae 
omnia  vacnalia  esse.  Set  postquam  Numantia  deleta  P.  Scipio  2 

15  dimittere  auxilia  et  ipse  revorli  domum  decrcvit ,  donatum 
atque  laudatum  maguifice  pro  contione  lugurtbam  in  prae- 
torium  abduxit  ibique  secreto  monuit,  ut  potius  publice 
quam  privatim  amicitiam  populi  Romani  coleret,  neu  qui- 
bus  largiri  insuesceret:  periculose  a  paucis  emi  quod  mul- 

lotorum  csset:  si  permanere  vellet  in  suis  artibus,  ultro  illi 
et  gloriam  et  regnum  venturum,  sin  properantius  pergeret, 
suamet  ipsum  pecunia  praecipitem  casurum.     Sic  locutus  9 
cura  litteris  eum,  quas  Micipsae  redderet,  <limisit.     Earura 
sententia  baec  erat:  'lugurtbae  tui  bello  Numantino  longe2 

zsmaxuma  virtus  fuit.  quam  rem  tibi  certo  scio  gaudio  esse. 
Nobis  ob  merita  sua  carus  est:  ut  idem  senatui  et  populo 
Romano  sit ,  summa  ope  nitemur.  Tibi  quidem  pro  nostra 
amicitia  gratulor.  [Enjbabes  virum  dignum  te  atque  avo  suo 
Masinissa.'    Igitur  rex,  ubi  ea,  quae  fama  acceperat,  ex  3 

30  litteris  imperatoris  ita  esse  cognovit,  cum  virtute  tum  gratia 
viri  permotus  flexit  animura  suum  et  lugurtbara  benificiis 
vincere  adgressus  est  statiraque  eum  adoptavit,  et  testa- 
niento  pariter  cum  fdiis  heredem  instiluit. 

Set  ipse  paucos  posl  annos  raorbo  atque  aetate  confe-  4 

85  cms  cum  sibi  finem  vilae  adesse  intellegeret,  coram  amicis 
et  cognatis  itemque  Adherbale  ct  Hierapsale  filiis  dicitur 
buiusce  modi  verba  cum  lugurtba  habuisse : 

'Parvora  ego,  lugurlha,  te,  amisso  patre  sine  spe  sine  10 


42  DE    BELLO    IVGVKTUINO    C.    10.    II. 

opibus,   in  regnum   meum    accepi,  existumans  non  minus 
me  tibi  quam[liberis]  si  genuissem,  ob  benificia  carum  fore, 

2  neque  [ea]  res  falsum  me  habuit.   Nam ,  ut  alia  magna  et 
egregia  tua  omittam,  novissume  rediens  Numantia  meqiie 
regnumque  meum  gloria  honoravisli  tuaque  virtute  nobis  j 
Romanos  ex  amicis  amicissumos  fecisti:  in  Hispania  nomen 
familiae  renovatum  est :  postremo ,  quod  difficiUumum  mter 

3  mortahs  est,  gloria  invidiam  vicisti.     Nunc ,  quoniam  mihi 
natura  finem  vitae  facit,  per  hanc  dexteram,  per  regni  fidem 
moneo  obtestorcpie  te,  uti  hos  qui  tibi  genere  propinqui,  bc-  lo 
nificio  meo  fratres  sunt,  caros  habeas,  neu  maiis   alienos 

4  adiungere  quam  sanguine  coniunctos  retinere.  Non  exerci- 
tus  npque  thensauri  praesidia  regni  simt,  verum  amici,  qiios 
neque  armis  cogere  neque  auro  parare  queas:  officio  et 

5  fide  pariuntur.    Quis  autem  amicior,  quam  frater  fratri?  aul  15 

6  quem  ahenum  fidum  invenies,  si  tuis  hostis  fueris?  Equi- 
dem  ego  vobis  regnum  trado,  firmum  si  boni  eritis,  sin 
mah  inbecillum.    Nam  concordia  parvae  res  crescunt,  dis- 

7  cordia  maxumae  dilabuntur.    Ceterum  ante  hos  te,  lugur- 
tha,  quia  aetate  et  sapienlia  prior  es,  ne  ahter  quid  evenial20 
providere  decet.     Nam  in  omni  certamine  qui  opulentior 
est,  etiamsi  accipit  iniuriam ,  tamen  quia  phis  polest  facere 

8  videtur.  Vos  autem,  Adherbal  et  Iliempsal,  colite  obser- 
vate  talem  hunc  virum,  imitamini  virtutem  et  enilimini,  ne 
ego  meliores  liberos  sumpsisse  videar  quam  genuisse.'        25 

11  Ad  ea  lugurtha,  tamelsi  regem  ficta  locutum  intelle- 

gebat  et  ipsfc  longe  ahter  animo  agitabat,  tamen  pro  tem- 

2  pore  benigne  respondit.  Micipsa  paucis  post  diebus  moritur. 

Postquam  ilU  more  regio  iusta  magnifice  fecerant,  re- 
guh  in  unum  convenerunt,  ut  inter  se  de  cunctis  negntiis  30 

3  disceptarent.  Set  Iliempsal,  qui  minumus  ex  ilhs  erat,  natura 
ferox  et  iam  antea  ignobifitatem  lugurthae,  quia  malerno 
genere  inpar  erat,  despicicns,  dexlra  Adherbalom  adsedit,  no 

4  medius  ex  tribus,  quod  apud  Numidas  honori  duoitur,  Iii- 
gurtha  forel.  Doin  tamen,  ut  aetati  concoderet  fatigatus  aa. 

6  fratre,  vix  in  j)artem  olteram  transduclus  est.  Ibi  rum  mulla 
de  administrando  imperio  dissororenl ,  lugurlha  inter  alias 
res  iacil  oportere  (piinquenni  considta  et  decreta  omnia  re- 


DE    BEIXO    IVGVRTHINO    C.    U.    12.    13.  43 

sciiidi:  nam  per  ea  tenipora  confectum  annis  Micipsam  pa- 
rum  animo  valuisse.    Tum  idom  Hiempsal  placere  sibi  re-  6 
spondit:  nam  ipsum  illum  triliu?  proxumis  annis  [adopta- 
tione]  in  regnum  pervenisse.    Quod  verbum  in  pectus  lu-  7 

5  gurthae  altius  quam  quisquam  ratus  erat  descendit.    Itaque  8 
ex  eo  tempore  ira  et  metu  anxius  moliri  parare  atque  ea 
modo  cum  animo  habere,  quiluis  Hiempsal  per  dohmi  cape- 
retur.     Quae  ubi  tardiu?  procedunt  neque  lenitur  animus 
ferox,  staluit  quovis  modo  inceptum  perficere. 

10  Primo  conventu,  quem  ab  reguHs  factum  supra  me-  12 

moravi,   propter  dissensionem  placuerat  dividi  thensauros 
finisque  imperi  singulis  constitui.    Itaque  tempus  ad  utram-  2 
qiie  rem  decernitur,  set  maturius  ad  pecuniam  distribuen- 
dam.    Reguli  interea  m  loca  propinqua  thensauris  aUus  aUo 

15  concessere.     Set  Hiempsal  in  oppido  Thirmida  forte  eius  3 
domo  utebatur,  qui  proxumus  Hctor  lugurthae  carus  accep- 
tusque  ei  semper  fuerat.  Quem  ille  casu  ministrum  oblatum 
promissis  onerat  inpelhtque,  uti  tamquam  sua  visens  do- 
mum  eat,  portarum  clavis  adulterinas  paret  —  nam  verae 

20  ad  Hiempsalem  referebantur  —  ,    ceterum ,  ubi  res  postu- 
laret,  se  ipsum  cum  magna  manu  venturmn.   Numida  man-  4 
data  brevi  conficit  atque,  uti  doctus  erat,  noctu  lugurthae 
mihtes  inlroducit.  Qui  postquam  in  aedis  inrupere,  divorsi  5 
regem  quaerere,  dormientis  aUos  ahos  occursantis  interfi- 

»  cere,  scrutari  loca  abdita,  clausa  eCfringere,  strepitu  et  tu- 
multu  omnia  miscere :  cum  interim  Hiempsal  reperitur  oc- 
cultans  se  [in]  tugurio  muheris  ancillae,  quo  initio  pavidus 
et  ignarus  loci  perfugerat.  Numidae  caput  eius,  uti  iussi 
eront,  ad  lugurtham  referunt. 

30  Ceterum  fama  tanti  facinoris  per  ommm  Africam  brevi  1 3 

divolgatur:  Adherbalem  omnisque  qui  sub  imperioMicipsae 
fuerant  melus  invadit:  in  duas  parlis  discedunt  Numidae: 
plures  Adherl)alem  secuntur,  set  ilhim  alterum  bcllo  melio- 
res.     Igitur  lugurtha  quani  maxumas  potest  copias  armat,  2 

35  urbis  partim  vi  alias  voluntate  imperio  suo  adiungit,  omni 
Numidiae  impcrareparat.  Adherl)al,  tametsi  Romam  legatos  :^ 
miserat,  qui  senatum  docerent  de  caede  fratris  et  fortunis 
suis,  tamen  fretus  multitudine  mihtum  parabat  armis  con- 


44  DE    BELLO    IVGVRTHIXO.    C.   13.   14. 

4  tendere.    Set  ubi  res  ad  cerlamen  venil,  viclus  ei  proelio 

5profugit  in  provinciam  ac  deinde  Romam  contendit.    Tum 

lugurtha  patratis  consiliis,  postquam  omni  Numidia  potie- 

batur,  in  otio  facinus  suum  cum  animo  reputans,   timere 

populum  Romanum  neque  advorsus  iram  eius  usquam  nisi  s 

6  in  avaritia  nobilitatis  et  pecunia  sua  spem  habere.  Itaque 
ptiucis  diebus  cum  auro  et  argento  multo  Romam  legatos  mit- 
tit,  quis  praecipit,  primum  uti  veteres  amicos  muneribus 
expleant,  deinde  novos  adquirant,   postremo  quaecumque 

7  possint  largiundo  parare  ne  cunctentur.     Set  ubi  Romam  lo 
legati  venere  et  ex  praecepto  regis  hospitihus  ahisque,  quo- 
rum  ea  tempestate  in  senatu  auctoritas  pollebat,  magna  mu- 
nera  misere,  tanta  conmutatio  incessit,  ut  ex  maxuma  invidia 

8  in  gratiam  et  favorem  nobilitatis  lugurtha  veniret.  Quorum 
pars  spe    aUi  praemio  inducti  siugulos  ex  senatu  ambiundo  i5 

Qnitebantur,  ne  gravius  in  eum  consuleretur.    Igitur  ubi  le- 
gati  satis  confidunt,  die  constiluto  senatus  ulrisque  datui. 
Tum  Adherbalem  hoc  modo  locutum  accepimus: 
14  'Patres  conscripti,  Micipsa  pater  meus  moriens  milji 

praecepit,  uti  regni  Numidiae  tantum  modo  procurationem  2a 
existumarem  meam,  ceterum  ius  et  imperiumeius  pcnes  vos 
esse,  simul  eniterer  domi  militiaeque  quam  maxumo  usui 
esse  populo  Romano.  vos  mihi  cognatorum,  vos  adfinium 
loco  ducerem:  si  ea  fecissem,  in  vostra  amicitia  exercitus 

2  divitias  munimenta  regni    me  habiturum.    Quae  cum  prae-25 
cepta  parentis  mei  agitarem,  lugurtha,  honio  onmium  quos 
terra  sustinet  sceleratissumus.  contemptoimperiovostro  Ma- 
sinissac  me  nepotem  et  iam  ab  stirpe  socium  atque  amicum 
populi  Romani  regno  fortunisque  omnibus  expulit. 

3  Atque  ego,  palres  conscripti,  quoniam  eo  miseriaruniao 
venturus  eram,  vellem  potius  ob  mea   (juam  ob  maiorum 
meorum  benificia  possem  a  vobis  auxilium  petere,  ac  ma- 
xume  deberi  mihi  benificia  a  populo  Romano,  quibus  non 
egerem,  secundum  ea,  si  desideranda   erant,    uti  debitis 

4  uterer.    Set  quoniam   [)arum  tula  per  se  ipsa  probitas  cst,  ss 
neque  mihi  in  manu  fuit  Iui,'urtha  (lualis  foret,  ad  vos  con- 
fugi,  palres  conscripti,  quibus.  quod  mihi  miserrumum  est, 
cogor  prius  oneri  quam  usui  esse. 


DE    BELLO    IVGVRTHIXO    C.    14.  45 

Ceteri  reges  aut  hello  victi  in  aniicitiam  a  vobis  recepti  5 
sunt  aut  in  suis  dubiis  rebus  societatem  vostiam  adpetive- 
runt,  familia  nostra  cum  populo  Romano  bello  Carthagi- 
niensi  [amicitiam]  instituit,  quo  tempore  magis  fides  eius 

5  quam  fortuna  petunda  erat.   Quorura  progeniem  vos,  patres  6 
conscripti,  nolite  pati  me,  nepotem  Masinissae,  frustra  a  vobis 
auxilium  petere. 

Si  ad  inpetrandum  nihil  causae   haberem  praeter  mi-  7 
serandam  fortunam,  quod  paulo  anle  rex  genere  fama  atque 

locopiis  potens,    nunc  deformatus   aerumnis,   inops   alienas 
opes  expecto,  tamen  eral  maiestatis  populi  Romani  prohi- 
bere  iniuriam  neque  pati  cuiusquam  regnum  per  scelus  cre- 
scere.    Verum  ego  eis  finibus  eiectus  sum ,  quos  maioribus  8 
meis  populus  Romanus  dedit,  unde  pater  et  avos  meus  una 

15  vobiscum  expulere  Sufacem  et  Carthaginiensis.  Vostra  be- 
nificia  milii  erepta  sunt,  patres  conscripti.vos  in  mea  iniuria 
despecti  estis. 

Eheu  me  miserum!    Hucine,  Micipsa  pater,  benificia  9 
tua  evasere ,  ut  quem  tu  parem  cum  liberis  [tuis]  regnicjue 

2oparticipem  fecisti,  is  potissumum  stirpis  tuae  extinctor  sit' 
Numquam  ergo  familia  nostra  quieta  erit?  semperne  in  san- 
guine  ferro  fuga  vorsabitur?    Dum  Carthaginienses  incolu- 10 
mes  fiiere,  iure  omnia  saeva  patiebamur :  hostes  ab  latere, 
vos  amici  procul,  spes  omnis  in  armis  erat.    Postrpiam  illa 

jspestis  ex  Africa  eiecta  est,  laeti  pacem  agitabamus,  cpiippe 
quis  hostis  nullus  erat,  nisi  forte  quem  vos  iussissetis.  Ecce  11 
autem  ex  inproviso  lugurtha,  intoleranda  audacia,  scelere 
atque  superbia  sese  ecferens ,  fratre  meo  atque  eodem  pro- 
pinquo  suo  interfecto  primum  regnum  eius  sceleris  sui  prae- 

3odam  fecit,  post  ubi  me  eisdem  dolis  non  quit  capere,  ndiil 
minus  quam  vim  aut  beJlum  expectantem  in  imperio  vostro, 
sicut  videtis,  extorrem  patria  domo,  inopem  et  copertum 
miseriis  elTecit,  ut  ubivis  tutius  quam  in  meo  regno  essem. 
Ego  sic  existumabam,  patres  conscripti,  uti  praedicantem  12 

35audiveram  patrem  meum:  qui  vostram  amicitiam  diligenter 
colerent,  oos  multum  laborem  suscipere.ceteruin  ex  omni- 
bus  maxume  tuios  esse.    Quod  in  familia  nostra  fuit,  prae- 13 


46  DE    BELLO    IVGVr.TIIlXO    C.    14. 

stitit,  uti  in  oinnibus  bellis  adesset  vobis :  nos  uti  per  otium 
luti  simus,  in  vostra  manu  est,  patres  conscripti. 

14  Pater  nos  duos  fratres  reliquit,  tertium  lugurtham  be- 
nificiis  suis  ratus  est  coniunctum  nobis  fore.    Alter  eorum 

15  necatus  est,  allerius  ipse  ego  manus  inpias  vix  effugi.  Quid  5 
agam?  aut  quo  potissumum  infelix  adcedam?  Generis  prae- 
sidia  omnia  extincta  sunt:  pater,  uti  necesse  erat,  naturae 
concessit:  fratri,  quem  minume  decuit,  propincus  per  sce- 
lus  vilam  eripuit:  adfinis  amicos  propinquos  ceteros  meos 
alium  alia  clades  obpressit:  capti  ab  lugurtha  pars  in  cru- 10 
cem  acti ,  pars  bestiis  obiecti  sunl,  pauci ,  quibus  reUcta 
est  anlma ,  clausi  in  tenebris ,  cum  maerore  et  luctu  morte 
graviorera  vitam  exigunt. 

16  Si  omnia,  quae  aut  amisi  aut  ex  nec<jssariis  advorsa 
facta  sunt,  incolumia  manerent,  tamen,  si  quid  ex  inproviso  id 
mali  accidisset,  vos  inplorarem,  patres  conscripti,  quibus 
pro  magnitudine  imperi  ius  et  iniurias  omnis  curae  esse  de- 

17  cet.  Nunc  vero  exul  patria  domo,  solus  atque  omnium  ho- 
nestarum  rerum  egens ,  quo  adcedam  aut  quos  adpellem  ? 
nationesne  an  reges,  qui  omnes  familiae  nostrac  ob  vo-20 
stram  amicitiam  infesti  sunt?  An  quoquam  mihi  adire  licet, 
ubi  non  maiorum  meorum  hoslilia  monumenta  pluruma  sint, 
aut  quisquam  nostri  misereri  potest,  qui  aliquando  vobis 
hostis  fuil? 

18  Postremo  Masinissa  nos  ita  instituit,  patres  conscripti,  25 
ne  quem  coleremus  nisi  populum  Romanum,  ne  societates 
neu  foedera  nova  accipereinus,  abunde  magna  praesidia  no- 
bis  in  vostra  amicilia  fore:  si  huic  imperio  fortuna  mutare- 

19tur,  una  occidundum  nobis  esso.    Virtute  ac  deis  volentibus 
magni  estis  et  opulenti,  omnia  secunda  el  oboedientia  sunt:3o 
quo  facilius  sociorum  iniurias  curare  licet. 

20  Tanlum  illud  vereor,  ne  quos  privata  amicitia  lugur- 
thae  parum  cognita  transvorsos  agat ,  quos  ego  audio  ma- 
xuma  ope  niti,  ambire  fatigare  vos  singnlos,  ne  quid  dc 
absente  incognita  causa  statuaiis :   fingere  me  verba  et  fu-  35 

■jl  gam  simulare,  cui  licuerit  in  rogno  manerc.  Quod  ulinain 
illum,  quoius  in|>io  facinore  in  has  miserias  proioclus  sum, 
oadem  haec  simuIaiUem  videam,  el  aliquando  aul  apud  vos 


DE  BELLO    IVGVRTHINO    C.  14.    15.  47 

aut  apud  deos  inmorlalis  rerum  humanarum  cura  oriaUir : 
ne  ille,  qui  nunc  sceleribus  suis  ferox  atque  praeclarus  est, 
omnibus  malis  excruciatus  inpietatis  in  parentem  nostrum, 
fratris   mei    necis   mearumque   miseriarum  gravis  poenas 

5  reddat. 

lamiam ,  frater  animo  meo  carissume ,  quamquam  tibi  22 
inmaturo,  et  unde  minume  decuit,  vita  erepla  est,  tamen 
laetandum  magis  quam  dolendum  puto  casum  tuum :  non  23 
eiiim  regnum,  set  fugam  exilium  egestatem  et  omnis  has 

10  quae  me  preraunt  aerumnas  cum  anima  simul  amisisli.  At 
ego  infelix,  in  tanta  mala  praecipitatus  ex  patrio  regno,  re- 
rum  humanarum  spectaculum  praebeo,  incertus  quid  agam, 
luasne  iniurias  persequar  ipse  auxili  egens,  an  regno  con- 
sulam,  cuius  vitae  necisque  potestas  ex  opibus  alienis  pendet. 

15  Utinam  emori  fortunis  meis  honestus  exitus  esset,  neu  iure  24 
contemptus  viderer,  si  defessus  maHs  iniuriae  concessissem. 
INunc  neque  vivere  lubet  neque  mori  licel  sine  dedecore. 

Patres  conscripti,  per  vos,  per  Hberos  atque  parentis  25 
vostros,  per  maiestatem  popuH  Romani,subvenite  mihi  mi- 

2osero,  ite  obviam  iniuriae,  nolite  pati  regnum  Numidiae, 
quod  vostrum  est,  per  scelus  et  sanguinem  familiae  nostrae 
tabescere.' 

Postquam  rex  finem  loquendi  fecit,  legati  lugurthae,  15 
largitione  magisquam  causa  freti,  paucisrespondent:  Hiemp- 

25  salem  ob  sacvitiam  suam  ab  Numidis  interfectum :  Adher- 
balem  ultro  bellum  inferentem,  postquam  superatus  sit, 
queri  quod  iniuriam  facere  nequivisset:  lugurlham  ab  se- 
natu  petere,  ne  se  alium  putarent,  ac  ISumantiae  cognitus 
esset,  neu  vcrba  iuimici  anle  facta  sua  ponerent.    Deinde  2 

30  utrique  curia  egrediuntur.  Senatus  statim  consulitur.  Fau- 
tores  legatorum ,  praeterea  [senatus]  magna  pars,  gratia 
depravata,  Adherbalis  dicta  contemnere,  lugurlhae  virtutem 
extollere  laudibus :  gratia  voce ,  denique  omnibus  modis  pro 
alieno  scclere  et  flagitio,  sua  quasi  pro  gloria,  nitebaniur. 

35  At  contra  pauci,  quibus  bonum  et  aecum  divitiis  carius  erat,  3 
SHbveniundum  Adherbali  et  Hiempsalis  mortem  severe  vin- 
dicandara  censebant,  set  ex  omnibus  maxume  M.  Aemilius 
Scaurus,  homo  nobilis,  inpiger  factiosus,  avidus  potentiae 


48  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    15.    lO.    17. 

honoris  divitiarum,  ceterum  vitia  sua  callide  occultans.  Is 
postquam  vidit  regis  largitionem  famosam  inpudentemque, 
veritus,  quod  in  tali  re  solet,  ne  poUuta  liccntia  invidiam 

16  adcenderet,   animum  a  consueta  Inbidine  continuit.     Vicit 
tamen  in  senatu  pars  illa,  quae  vero  precium  autgraliams 

2  anteferebat.  Decretum  fit,  uti  decem  legati  regnum,  quod 
Micipsa  obtinuerat,  inter  lugurtham  et  Adherbalem  divide- 
rent.  Cuius  legationis  princeps  fuit  L.  Opimius,  homo  cla- 
rus  et  tum  in  senatu  potens,  quia  consul  G.  Graccho  et 
M.  Fulvio  Flacco  interfectis  acerrume  victoriam  nobilitalis  ic 

3  in  plebem  exercuerat.  Eum  lugurtha  tametsi  Romae  in 
inimicis  liabuerat,  tamen  adcuratissime  recepit :  dando  et 
poIUcendo  multa  perfecit,  uti  famae  fide,  poslremo  omnibus 
suis  rebus  commodum  regis  anteferret.     Relicuos  legatos 

4eadem  via  adgressus,  plerosque  capit:  paucis  carior  fidesis 

5  quam  pecunia  fuit.  In  divisione,  quae  pars  Numidiae  Mau- 

retaniam  adtingit,  agro  virisque  opulentior,  lugurthae  tra- 

ditur,  illam  alteram  specie  quam  usu  potiorem,  quae  por- 

tuosior  et  aedificiis  magis  exornata  erat,  Adherbal  possedit. 

17  Res  postularc  videtur  Africae  situm  paucis  exponere  :c 
et  eas  gentis,  quibuscum  nobis  bellum   aut  amicitia  fuit, 

2  adtingere.  Set  quae  loca  et  nationes  ob  calorem  aut  aspe- 
ritatem,  item  solitudines  minus  frequentata  sunt,  de  eis  haul 
facilc  conpertum  narraverim,  cetera  quam  paucissumis  ab- 
solvam. 

3  In  divisione  orbis  terrae  plerique  in  parte  tertia  Afri- 
cam  posuere ,  pauci  tantum  modo  Asiam  et  Europam  esse, 

4set  Africam  in  Europa.  Ea  finis  habet  ab  occidente  frctum 
nostri  maris  etOceani,  ab  ortu  solis  declivem  lalitudinem, 

5  quem  locum  Catabathmon  incolac  adpellant.    Mare  saevom  30 
inportuosum:  ager  frugum  ferlilis,  honus  pecori.  arbore 

einfecundus:  caelo  terraque  paenuria  aquarum.  Genus  ho- 
minum  salubri  corpore,  velox,  patiens  laborum  :  plerosque 
scnectus  dissolvit,  nisi  qui  forro  aut  bestiis  intoriere:  nam 
morbus  haut  saepe  quomquam  supcrat.  Ad  hoc  malifici  ge-  35 

7neris  pluruma  animalia.  Set  qui  mortalcs  initio  .\fricam 
habucrinf,  quique  poslea  adcesscrint,  aut  quo  modo  inler 
se  permixti  sint,    quamquam  ab  ea  fania,  quae  plorosque 


DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    17.    18.    19.  49 

obtinet  divorsum  est,  tamen  uti  ex  libris  Punicis,  qui  regis 
Hiempsalis  dicebantur,  interpretalum  nobis  esl  uticpie  rcm 
sese  habere  cultores  eius  terrae  putant,  quam  paucissumis 
dicam.     Ceterum  fides  eius  rei  penes  auctores  erit. 
5  Africam  initio  habuere  GaeluU  et  Libues,  asperi  incul-  IS 

tique,  quis  cibus  erat  caro  ferina  atque  humi  pabuJum  uti 
pccoribus.  Ei  neque  moribus  ncque  lege  aut  imperio  cuius-  2 
quam  regebantur:  vagi  palantes  quas  nox  coegerat  sedes 
habebant.     Set  poslquam  in  Hispania  Hcrcules,  sicuti  AhnS 

loputant,  interiit,  exercitus  eius,  conpositus  ex  variis  genti- 
bus,  amisso  duce  ac  passim  multis  sibi  quisque  iraperium 
petentibus  brevi  dilabitur.    Ex  eo  numero  Medi  et  Persae  -i 
et  Armenii  navibus  in  Africam  transvecti  proxumos  nostro 
mari  locos  occupavere,  set  Persae  inlra  Oceanum  magis  ei-  5 

15  que  alveos  navium  invorsos  pro  tuguriis  habuere ,  quia  ne- 
que  materia  in  agris  neque   ab  Hispanis  emundi  aut  mu- 
landi  copia  erat :  mare  magnum  et  ignara  hngua  conmercio 
proliibebant.      Ei  pauhitim    per   conubia   Gaetulos   secum6 
miscuere,  et  quia  saepe  temptantes  agros  aha    dcinde  aha7 

20  loca  petiverant,  semet  ipsi  nomadas  adp^Uavere.    Ceterum  8 
adhuc  aedificia  Numidarum  agrestium,  quae  mapaUa  iUi  vo- 
cant,  oblonga,  incurvis  lateribus  tecta,  quasi  navium  carinae 
sunt.    Medis  autem  et  Armeniis  adcessere  Libues  —  nam  0 
ei  propius  mare  Africum  agitabanl,  Gaeluli  sub  sole  ma- 

2ogis,  haut  procul  ab  ardoribus  —  eique  mature  oppida  ha- 
bnere:  nam  freto  divisi  ab  Hispania  mutare  res  inter  se  in- 
stituerant.    Nomen  eorum  paulatim  Libucs  conrupere,  bar-  lo 
bara  lingua  Mauros  pro  Medis  adpeUantes.     Set  res  Per- 1 1 
sanim  brevi  adolevit:  ac  postea  nomine  Numidae,  propter 

30  multitudinem  a  parentibus  digressi,  possedere  ea  loca,  quae 
proxuma  Carthagine  Namidia  adpellatur.     Deinde  utrique  12 
alteris  freli  finitumos  armis  aut  metu  sub  imperium  suum 
coegere,  nomen  gloriamque  sibi  addidere,  magis  ei,  qui  ad 
nostrum  maro  processerant.  quia  Libues  quam  Gaetuli  minus 

35  beUicosi.  Denique  Africae  pars  inferior  ploraque  ab  Numidis 
possessa  cst,  victi  omnes  in  gentem  nomenque  imperantium 
concessere. 

Postea  Phoenices,  pars  imperi  cupidine,  aUi  multitu-lO 
Sallcst.  4 


50  DE   BELLO    I7GVRTHIN0    C.    19-   20. 

'  dinis  donii  minuendae  gratia  sollicitata  plebe  et  aliis  nova- 
rum  rerirm  avidis,  Hipponem  Hadrumetum  Leptim  aliascpie 
urbis  in  ora  marituma  condidere,  eaeque  brevi  multum  auc- 

2  tae  pars  originibus  suis  praesidio ,  aliae  decori  fuere.    Nam 
de  Carthagine  silere  melius  puto  quam  parum  dicere,  quo-  5 
niam  alio  properare  tempus  monet. 

3  Igilur  ad  Catabathmon,  qui  locus  Aegyptum  ab  Africa 
dividil,  secundo  mari  prima  Curene  est,  colonia  Theraeoi-i, 
ac  deinceps  duae  Syrtes,  interque  eas  Leptis,  deinde  Phi- 
laenon  arae,  quem  locum  Aegyptum  vorsus  fincmimperii 

4  habuere  Carthagiuienses,  post  aliae  Punicae  urbes.  Cetera 
loca  usque  ad  Mauretaniam  Numidae  tenent,   proxumi  Hi- 

5  spania  Mauri  sunt.     Super  Numidiam  Gaetulos  accepunus 

6  partim  in  tuguriis    alios  incultius  vagos  agilare ,  post  eos 

7  Aethiopas  esse,  dehinc  loca  exusta  solis  ardoribus.  Igitur  ; 
bello  lugurlhino  pleraque  ex  Punicis  oppida  et  finis  Car- 
thaginiensium,  quos  novissume  habuerant,  populus  Romanus 
pcr  magistratus  administrabat,  Gaetulorum  magna  pars  et 
Numidae  usque  ad  flumen  Muluccham  sub  lugurtha  erant, 
Mauris  omnibus  rex  Bocchus  imperitabat,  praeter  nomen  - 
cetera  ignarus  populi  Romani  itemque  nobis  neque  bello 

Sneque  pace  antea  cognitus.  De  Africa  et  eius  incolis  ad 
necessitudinem  rei  satis  dictum. 
20  Postquam  diviso  regno  legati  Africa  decessere  el  lu- 
gurtha  conlra  timorem  animi  praemia  sceleris  adeptum  sese  - 
videt,  certum  esse  ratus,  quod  ex  amicis  apud  Numantiam 
acceperat,  omnia  Romae  venalia  csse,  simul  et  illorum  pol- 
licitationibus  adcensus,  qiios  jiaulo  ante  muneribus  explevc- 

2rat,  in  regnum  Adherbalis  anhnum  intendit.  Ipse  acer  bel- 
licosus,  at  is,  quem  petebat,  quictus  inbellis,  placido  ingenio,  3o 

fj  opportunusiniuriae.metuens  magis  quam  mctuendus.  Igitur 
cx  inproviso  finis  eius  cum  magna  manu  inva<Iit.  multos  mor- 
talis  cum  ])ecorc  atque  alia  j^raoda  capit,  aedificia  incendil, 

■^i  ploraque  loca  hostilitor  cum  equitatu  adcedit,  deindo  ciun 
omni  multitudinc  in  rognuni  suum   convortit,    cxistumansas 
Adherbalom  dolore  pormotum  iniiirias  suas  manu  vindica- 

5  luruni  eamquc  rem  boUi  caussam  fore.  At  ille,  quod  neqne 
se  parem  armis  cxistomabal  ct  amicitia  popuh  Roniani  nia- 


r.£  BELLO    IVGVRTDIKO    C.    20.    21.    22.  51 

gis  qiiam  Numidis  frelus  erat,  legatos  ad  lugurtham  de  in- 
iariis  questum  misit.  Qui  tametsi  contumeliosa  dicta  rettu- 
leran',  prius  lamen  omnia  pati  decrevit  quam  bellum  su- 
mere,  quia  temptatum  antea  secus  cesserat.  Neque  co  6 
5  magis  cupido  lugurthae  minuebatur,  quippc  qui  totum  eius 
regnum  animo  iam  invaserat.  Itaque  non,  uti  antea,  cum  7 
praedatoria  manu,  set  magno  exercitu  conparato  bellum 
gerere  coepit  et  aperte  totius  Numidiae  imperium  petere. 
Ceterum  qua  pergebat,  urbis  agros  vastare,  praedas  agere:8 

losuis  animum,  hostibus  terrorem  augere.    Adherbal  ubi  in- 21 
tellegit  eo  processum,  uti  regnum  aut  relinquendum  esset 
aut  armis  retinendum,  necessario  copias  parat  et  lugurthae 
obvius  procedit.    Interim  haut  longe  a  mari  prope  Cirtam  2 
oppidum  utriusque  exercitus  consedit     ct  quia  diei  exlre- 

ismum  erat,  proelium  non  inceptum.  Set  ubi  pleruinque 
noctis  processit,  obscuro  etiamtimi  lumine  milites  lugurlhini 
signo  datocastrahostium  invadunt:  semisomnos  partim  ahos 
arma  sumentis  fugant  funduntque :  Adherbal  cum  paucis 
equitibus  Cirtam  profugit ,  et  ni  multitudo  togatorum  fuis- 

2cset,    quae  Numidas  insequenlis   moenibus  prohibuit,   uno 
die  inter  duos  reges  coeptum  atque  patratum  bellum  foret. 
Igitur  lugurtha  ojipidum  circumsedit,  vineis  turribusque  et3 
machinis  omnium  generum  expugnare  adgreditur,  maxume 
festinans  tempus  legatorum  antecapere,  quos  ante  proelium 

23  factum  ab  Adherbale  Romam  missos  audiverat. 

Set  postquam  senatus  de  bello  eorum  accepit,  tres  adu-  4 
lescentes  in  Africam  legantur,  qui  ambos  reges  adeant,  se- 
natus  popuHque  Romani  verbis  nuntient:  velle  et  censere, 
eos  ab  armis  disccdere  [de  controvorsiis  suis  iure  potius22 

3oquam  bello  disceptare] :  ita  seque  iilisque  dignum  esse.   Le- 
gati  in  Africam  maturantes  veniunt,  eo  magis  quod  Romae, 
dum  proficisci  parant,  de  proeho  facto  et  obpugnatione  Cir- 
tae  audiebatur:  set  is  rumor  clemens  erat.    Quorum  lugur-  2 
tha  accepta  oratione  respondit :  sibi  neque  maius  quicquam 

3i  neque  carius  auctoritate  senatusesse:  ab  adulescentia  ita  se 
enisum,  ut  ab  optumo  quoque  probaretur:  virtute  non  ma- 
htia  P.  Scipioni,  summo  viro,  placuisse:  ob  easdem  artis 
a  3Iicipsa ,  uon  pa«nuria  Hberorum,  in  regnum  adoptatum 
esse :  ceterum  quo  plura  bene  atque  strenue  fecisset ,   eo  3 

4* 


52  I)E    UELLO    IVGVRTHINO    C.    22.    23-    24- 

4  animiim  smmi  Hiinriam  minus  lolerare:  Adherbalem  dolis 
vitae  suac  insidiatum:  qnod  ubi  couperisset,  sceleri  eius 
obviam  isse:  populum  Romanum  neque  recte  ncque  pro 
bono  facturum,  si  ab  iure  gentium  sese  prohibuerit:  postre- 
mo  de  omnibus  rebus  legatos  Romam  brevi  missurum.'  Ita  5 

5  utrique  digrediuntur.  Adherbalis  adpellandi  copia  non  fuit. 

23  lugurtha  ubi  eos  Africa  decessisse  ratus  est  neque 
propter  loci  naturam  Cirtam  armis  expugnare  potest,  vallo 
atque  fossa  moenia  circumdat,  turris  extruit  easque  praesi- 
diis  firmat,  praeterea  dies  noctisque  aut  per  vim  aut  dolis  10 
temptare,  defensoribus  moenium  praemia  modo  modo  for- 
midinem  ostentare,   suos  hortando  ad  virtutem  adrigere, 

2prorsus  intenlus  cuncta  parare.  Adherbal  ubi  intellegit 
omnis  suas  forlunas  in  extremo  sitas,  hostem  infestum, 
auxili  spem  nuUam,  pacnuria  rcrum  necessariarum  beUum  15 
Irahi  non  posse,  ex  cis,  qui  una  Cirtam  profugerant,  duos 
maxume  inpigros  delegit:  cos  multa  pollicendo  ac  mise- 
rando  casum  suum  confirmat,  uli  per  hostium  munitiones 

24  noctu  ad  proxumum  mare,  dein  Romam  pergerent.    Nunii- 
dae  paucis  diebus  iussa  cfQciuut:  litlcrae  AdherbaHs  in  se- 20 
natu  recitatae,  qnarum  sententia  hacc  fuit: 

2  'Non  mca  culpa  saepe  ad  vos  oratum  mitto,  palres  con- 
scripti,  set  vis  lugurthae  subigit ,  quem  tanta  lubido  extin- 
guendi  me  invasit,  ut  nequc  vos  ncque  dcos  inmortalis  in 

3  animo  ha])cat,  sanguinem  meum  qtiam  omnia  malit.    Ilaqueao 
quintum  iam  mcnsem  socius  et  amicus  populi  Romani  armis 
obsessus  tcneor,  neque  mihi  Micipsae  patris    mci    beniflcia 
neque  voslra  decreta  auxilianttn':  fcrro  an  fame  acrius  ur- 

4 guear  incertus  sum.  Pltna  de  lugurtlja  scribere  dehortatur 
me  fortuna  njca:  ct  iam  antea  cxpcrlus  sum  parum  tidciso 

5  miseris  c.ssc.  Nisi  tamcn  intellego  ilhnn  supra  quam  ego 
sum  peterc.  nccpie  simul  amiciliam  voslram  et  rcgnum  mcum 
spcrarc.     LUruni  gravius  exislumet,  ncmini  occultum  cst. 

G  Nam  initio  occidit  Hiempsalcm,  fratrcm  mcum,  dcindc  patrio 
rcgno  nic  cxpulit:  quac  sane  fucrint  noslrac  iniuriac.  nihil  ad  35 

7  vos.  Vcrum  nunc  vostrum  rcgnum  armis  tcnct.  nic,  quem 
vos  impcratorcm  Numichs  posuislis.  clausum   obsidct :  Icga- 

s  lorum  verba  quanti  fcccrit  pcricula  mca  dcclarant.    Quid 


DE   BELLO   IVGVUXniKO    C.    24.    25.  53 

est  relicum,  nisi  vis  vostra,  quo  moveri  possit?  Nam  egoo 
quidem  vellem,  et  haec  quae  scribo,  et  illa  quae  antea  in 
senalu  questus  sum ,  vana  forent  potius  quam  miseria  mea 
ridem  verbis  faceret.  Set  quoniam  eo  natus  sum,  ut  lu-  lo 
o  gurthae  scelerum  ostentui  essem ,  non  iam  mortem  neque 
aerumnas,  tantum  modo  inimici  imperium  et  cruciatus  cor- 
poris  deprecor.  Regno  Numidiae,  quod  vostrum  est.  uti 
lubet,  consuUte :  me  manibus  inpiis  eripite,  per  maiestatem 
imperi,  per  amicitiae  fidem,  si  ulla  apud  vos  memoria  re- 

to  manet  avi  mei  Masinissae.' 

Ilis  lilteris   recitatis  fuere  qui  exercitum  m  Afrlcam  25 
miltundum   censerent   et   quam  primum  Adherbali  subve- 
niundum,  de  lugurtha  interim  uti  consulcretur ,  quoniam 
legalis  non  paruisset.  Set  ab  eisdem  iUis  regis  fautoribus2 

15  summa  ope  enisum,  ne  tale  decretum  fieret.     Ita  bonumS 
pubUcum,  ut  in  plerisque  negotiis  solet,  privata  gratia  de- 
victum.   Legantur  tamen  in  Africam  maiores  natu    nobiles,  4 
ampUs  honoribus  usi,   in  quis   fuit  M.    Scaurus,    de   quo 
supra  memoravimus,   consularis  el  tum  senatus  princeps. 

cn Ei,  quod  res  in  invidia  erat, simul  et  ab  Numidis  obseciati,  5 
triduo  navim  ascendere.  Dein  brevi  Uticam  adpulsi  litteras 
ad  lugurtham  mittunt,  quam  ocissume  ad  provinciam  ad- 
cedat,  seque  ad  eum  ab  senatu  missos.    Ule  ubi  accepit  ho-  6 
miues  claros,  quorum  auctoritatem  Romae  pollere  audiverat, 

25  contra  inceplum  suuni  venisse,  primo  conmotus,  metu  atque 
lubidine  divorsus  agitabalur:  timebat  iram  senatus,  ni  pa- 7 
ruisset  legatis:  porro  aniinus  cupidine  caecus  ad  inceptum 
scelus  rapiebatur.     Vicit  tamen  in    avido   ingenio  pravom  8 
consilium.      Igitur   exercitu   circumdato  summa  vi  Cirtam  9 

soinrumpere  nititur,  maxume  sperans  diducta  manu  hostiura 
aut  vi  aut   dolis  sese  casum  victoriae  inventurum.     Quod  10 
ubi  secus  procedit,  neque  quod  intenderat  efficcre  potest  ut 
prius  quam  legatos  conveniret  Adherbalis  potiretur,  ne  am- 
plius  morando   Scaurum,  qucm  plurumum  metuebat,  in- 

35  cenderet,  cum  paucis  equitibus  in  provinciam  venit.     Ac  1 1 
tametsi  senati  verbis  graves  minae  nuntiabantur,   qiiod  ab 
obpugnatione   non  desisteret,   multa  tamen  oratione  con- 
sumpta  legati  frustra  discessere. 


54  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.  26.    27    28. 

26  Ea  postquam  Cirtae  audita  sunt,  Italici,  quorum  virlute 
moenia  defensabantur ,  confisi  deditione  facta  propter  mag- 
nitudinem  populi  Romani  inviolatos  sese  fore,  Adherbali  sua- 
dent  uti  seque  et  oppidum  lugurthae  tradat,  tantum  ab  eo 

c  vitam  paciscatur  :    de  ceteris  senatui  curae  fore.     At  ille,  5 
tametsi  omnia  potiora  Sde  lugurthae  rebatur,  tamen  quia 
penes  eosdem,  si  advorsaretur,  cogundi  potestas  erat,  ita, 

3  uti  censuerant  Italici ,  deditionem  facit.  lugurtha  in  primis 
Adherbalem  excruciatum  necat,  deinde  omnis  puberes  Nu- 
midas  atque  negotiatores  promiscue,  uti   quisque  armatis  10 
obvius  fuerat,  interficit, 

27  Quod  postquam  Romae  cognitum  est  et  res  in  senatu 
agitari  coepta,  eidem  illi  ministri  regis  interpellando  ac  saepe 
gratia,interdum  iurgiis  trahundo  tempus   atrocitatem  facli 

21eniebant.    Ac  ni  G.  Memmius,  tribunus  plebei  designatus,  u 
vir  acer  et  infestus  potentiae  nobilitatis,  popuKun  Romanum 
edocuisset,  id  agi,  ut  per  paucos  factiosos  lugurthae  scelus 
condonaretur ,  profecto  omnis  invidia  prolatandis  consulta- 
tionibus  dilapsa  foret:  tanta  vis  gratiae  atque  pecuniae  re- 

3  gis  erat.    Set  ubi  senatus  delicti  conscientia  populum  timet,  20 
lege  Sempronia  provinciae  futuris  consulibus  Numidia  atque 

4ltalia  decretae:  consules  declarati  P.  Scipio  Nasica,  L.  Be- 
stia[Calpurnius]:  Calpurnio  Numidia,  Scipioni  Italia  obvenit: 

5  deinde  exercitus,  qui  in  Africam  portaretur,  scribitur,  sti- 
pendium  aliaque,  quae  bello  usui  forent,  decernuntur.        25 

28  kX.  lugurtha  contra  spem  nuntio  accepto,  quippe  cui 
Romae  omnia  vaenum  ire  in  animo  haeserat,  fiUum  et  cum 
eo  duos  familiaris  ad  senatum  legatos  mittit,  eisque,  uti  illis 
quos  Hiempsale  interfecto  miserat,  praccipit,  omnis  mortaUs 

2  pecunia  adgrediantur.    Qui  postquam  Romam  adventabant,  30 
senatus  a  Bestia  consultus  est,  placeretne  legatos  lugurthae 
recipi  moenibus:  eique  decreverc,  nisi   regnum  ipsumque 
deditum  vcnissent,  uti  in  diebus  proxumis  decem  Italia  de- 

3  ccderent.  ConsulNumidis  ex  senatus  decreto  nuntiari  iubet: 
ita  infectis  rebus  iUi  donium  discedunt.  :*, 

4  Intcrim  Calpurnius  parato  cxercitu  iegal  sibi  homines 
nobilis  factiosos,  quorum  auclorilate  quae  deUquissct  mu- 
nita  fore  sperabat:  in  quis  fuit  Scauius,  cuius  de  natura 


DE    BELLO    IVGVUTGINO     C,    28.    2y.    30-  55 

et  liabilu  sui^ra  memoravimus.    Nam  in  consule  nostro  mul-  5 
taebonaequeartes  et  animietcorporis  erant,  quas  onmis  ava- 
ritia  praepediebat :  paliens  laborum,  acri  ingenio,  salis  pro- 
videns,  belli  baut  ignarus,  lirmissumus  contra  pericula  et 

5  insidias.     Sct  legiones  per  Italiam  Regium  atque   inde  Si-  (5 
ciliam,  porro  ex  Sicilia  in  Africam  transvectae.    Igilur  Cal-  7 
purnius  initio  paratis  conmealibus  acriter  Numidiam  ingres- 
sus  est  multosque  mortalis  et  urbis  aliquot  pugnando  cepit. 
Set  ubi  lugurtba  per  legatos  pecunia  temptare  bellique,  quod  29, 

10  administrabat,  asperitatem  ostendere  coepit,  animus  aeger 
avaritia  facile  convorsus  est.    Ceterum  socius  et  administor  2 
omnium  consiliorum  adsumitur  Scaurus,  qui  tametsi  a  priu- 
cipio  plerisque  ex  factione  eius  conruptis  acerrume  regem 
inpugnaverat,  tamen  magnitudine  pecuniae  a  boiio  honesto- 

15  que  in  pravom  abstractus  est.    Set  lugurtha  primo  tantum  3 
modo  belli  moram  redimebat,  existumans  sese  aliquid  iiitc- 
rim  Romae  prelio  aut  gratia  effecturum:  postea  vero  quam 
participem  negoti  Scaurum  accepit,  in  maxumam  spem  ad- 
ductus  recuperandae  pacis ,   statuit  cum  eis   de  omnibus 

io  pactionibus  praesens  agere.     Ceterum  interea  fidei    causa-l 
mittitur  a  consule  Sextius  quaestor  in  oppidum  lugurthae 
Vagam:    cuius  rei   spccies   erat  acceptio  frumenti,    fpiod 
Calpurnius  palam  legatis  imperaverat,   quoniam  dedilionis 
mora  induciae  agitabantur.    Igitur  rex ,  uti  constituerat,  in  5 

25castra  venit  ac  pauca  praesenti  consilio  locutus  de  invidia 
facti  sui  atque  uti  in  deditionem  acciperetur,  relicua  cum 
Bcstia  et  Scauro  secreta  transigit:  dein  postero  die  quasi 
per  saturam  sententiis  exquisitis  in  deditionem  accipitur. 
Set,  uti  pro  consilio  imperatum  crat,  clephanli  triginta,  pe- 6 

30CUS  atque  equi  multi  cum  parvo  argenli  pondere  quaestori 
traduntur.     Calpurnius   Romam  ad  magislratus  rogandos  7 
proficiscitur.   In  iSumidia  et  exercitu  nostro  pax  agitabatur. 

Postquam  res  in  Africa  gestas  quoque  modo  actae  fo-  30 
rent  fama  divolgavit,  Romae  per  omnis  locos  et  convenlus 

35  de  facto  consulis  agitari.  Apud  plebem  gravis  invidia,  patres 
soUiciti  erant:  jTobarentne  tantum  flagitium  an  decretum 
consulis  subvortort.":t  parum  constabat.     Ac  maxume  cos2 
potentia  Scauri,  quod  :s  auctor  et  socius  Bestiae  ferebatur. 


56  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    30.    31. 

3a  vero  bonoque  inpediebat.  At  G.  Memmius,  cuius  de  liber- 
late  ingeni  et  odio  potentiae  nobilitatis  supra  dixiinus.  inter 
dubitationem  et  nioras  senatus  contionibus  popuhim  ad  vin- 
dicandum  hortari ,  monere  ne  rem  pubhcam ,  ne  hbertalem 
suam  desererent,  multa  superba  et  crudeha  facinora  nobi-  s 
htatis  ostendere:  prorsus  intentus  omni  modo  plebis  ani- 
mum  incendebat. 

4         Set  quoniam   ea  tempestate  Romae  Memmi  facundia 
clara  poUensque  fuit,  decere  existumavi,  unam  ex  tam  mul- 
tis  orationem  eius  perscribere,  ac  potissumum  ea  dicara,  lo 
quae  in  contione  post  reditum  Bestiae  huiuscemodi  verbis 
disseruit : 
31  'Multa  me  dehortantur  a  vobis,  Quirites,  ni  studium 

rei  pubhcae  omnia  superet:  opes  factionis,  vostra  patientia, 
ius  nullum,  acmaxume  quod  innocentiae  plus  periculi  quam  15 

2  honoris  est.  Nam  iUa  quidem  piget  dicere,  his  annis  quin- 
decim  quam  ludibrio  fuerilis  superbiae  paucorum,  quam 
foede  quamque  inulti  perierint  vostri  defensores,  ut  vobis 

3aniniusLab  ignaviaatque  socordia  couru])tus  sit,  qui  ne  nunc 
quidem  obnoxiis  inimicis  exurgitis,  atque  etiam  nunc  timetis  20 

4  eos,  quibus  decet  terrori  esse.  Set  quamquam  haec  laha 
sunt,  tamen  obviam  ire  factionis  potentiae  animus  subigit. 

5  Certe  ego  libertatem,  quae  mihi  a  parente  meo  tradita  est, 
experiar:  vcrum  id  frustra  an  ob  rem  faciam ,  in  vostra 
manu  situm  cst,  Quirites.  25 

6  Neque  ego  vos  hortor,  quod  saepe  maiores  vostri  fecere, 
uli  contra  iniurias  armati  eatis.  Nihil  vi,  niliil  secessione 
opus  est:   necesse  est  suomct  ipsi  more  praecipites  eanl. 

7  Occiso  Tiberio  Graccho,  quem  regnum  parare  aiebant,  iu 
plebem  Romanam  quaestiones  habilae  sunt:  post  G.  Gracchiao 
et  M.  Fulvi  caedem  item  vostri  ordinis  multi  morlales  in 
carcere  necati  sunt:  utriusque  cladis  non  lex,  vorum  lubido 

8  eorum  finem  fecit.  Set  sane  fueril  rogni  paratio  plobi  sua 
restitucre:  quidquid  sine  sanguine  civium  ulcisci  noquilur. 

0  iure  factum  sit.     Suporioribus  annis   laciti   indignabainini  33 
aerarium  expilari,  rcges  et  populos  liboros  pauois  nobilibus 
rectigal  pendoro,  penos  eosdom  ol  summam  gloriam  et  ma- 
xumas  divitias  esso :  tamon  hacc  lalia  facioora  inpune  susce- 


DE    BELLO    IVGVUTINO    C.    31.  57 

pisse  parum  habuere,  itaque  postremo  leges  maiestas  vostra, 
divina  et  humana  omnia  hostibus  tradita  sunt.    Neque  eos,  10 
qui  ea  fecere,  pudel  aut  paenitet,  set  incedunt  per  ora  vostra 
magnifici,   sacerdotia  et  consulatus,   pars  triumphos  suos 

5  ostentantes:  proinde  quasi  ea  honori,  non  praedas  habeanl. 
Servi  aere  paratiiniustaimperia  dominorum  non  perferunt:H 
vos,  Quirites,  in  imperio  nati,  aequo  animo  servitutem  tole- 
ratis  ? 

At  qui  sunt  ei,qui  rem  publicam  occupavere ?  Homines  12 

10  sceleratissumi,  cruentis  manibus ,  inmani  avaritia,  nocenlis- 
sumi  eteidem  superbissumi,  quibus  fides  decus  pietas,post- 
remo  honesta  atque  inhonesta  omnia  quaestui  sunt.     Pars  13 
eorum  occidisse  tribunos  plebei,  alii  quaestioncs  iniustas, 
plerique  caedem  in  vos  fecisse  pro  munimento  habent.    Ita  14 

15  quam  quisque  pessume  fecit,  tam  maxume  tutus  est:  metum 
ab  scelere  suo  ad  ignaviam  vostram  transtulere :  quos  omnis 
eadem   cupere,  eadem    odisse  [eadem   metuere]  in  unum 
coegit.  Set  haec  inter  bonos  amicitia,  inter  nialos  factio  est.  15 
Quod   si  tam  vos  libertatis  curam  haberetis,  quam  illi  ad  16 

20  dominationem  adcensi  sunt ,   profecto  neque  res  publica, 
siculi  nunc,  vastaretur,  et  benificia  vostra  penes  optumos, 
non  audacissumos  forent.     Maiores  vostri  parandi  iuris  et  IT 
maiestatis  constituendae  gratia  bis  per  secessionem  armati 
Aventmum  occupavere,  vos  pro  libertate,  quam  ab  illis  ac- 

25  cepistis ,  nonne  summa  ope  nitemini  ?  atque  eo  vehemen- 
tius,  quo  maius  dedecus  est  parta  amiltere,  quam  omnino 
non  paravisse. 

Dicet  aliquis:  Quid  igitur  censes?  Vindicandum  in  eos,  18 
qui  hosti  prodidere  rem  publicam?     Non  manu  neque  vi, 

30  quod  magis    vos  fecisse    quam  illis  accidisse  indignum  est, 
verum  quaestionibus   et  indicio   ipsius  lugurthae.     Qui  si  19 
dediticius  est,  profecto  iussis  vostris  oboediens  erit,  sin  ea 
contemnet,  scilicct  existumabitis,  qualis  illa  pax  aut  deditio 
sit,  ex  qua  ad  lugurtham  scelerum  inpunitas,  ad  paucos 

35  potentis  maxumat  divitiae ,  ad  rem  pubUcam  damna  atque 
dedecora  pervenerint.    Nisi  forle  nondum  etiam  vos  domi-  20 
nationis  eorum  satietas  tenet  et  illa  quam  haec  tempora  ma- 
gis  placent,  cum  regna  provinciae,  leges  iura  iudicia,  bello 


58  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    31-    32. 

atque  paces,  postremo  divina  et  humana  omnia  penes  paucos 
erant,  vos  autem,  hoc  est  populus  Romanus,  invicli  ab  ho- 
stibus,imperatores  omnium  gentium,  satis  habebatis  animani 
retinere:  nam  servitutem  quidem  quis  vostrum  recusare 
audebat  ?  5 

21  Atque  ego,  tametsi  viro  flagitiosissumum  existumo  in- 
pune  iniuriam  accepisse,  tamen  vos  hominibus  sceleratissu- 
mis  ignoscere,  quoniam  cives  sunt,  aequo  animo  paterer,  ni 

22  misericordia  m  pernitiem  casura  esset.    Nam  et  iliis ,  quan- 
tum  inportui.itatis  habent,  parum  est  inpune  maie  fecissc,  i^ 
nisi  deinde  faciundi  licentia  eripitur ,  et  vobis  aeterna  sol- 
licitudo  remanebit,   cum  intellegetis  aut  serviundum  esse 

23  aut  per  manus  Ubertatem  retinendam.  Nam  fidei  quidem  aut 
concordiae  quae  spes  est?  Dominari  illi  volunt,  vos  liberi 
esse :  facere  illi  iniurias,  vos  prohibere :  postremo  sociis  vo- 15 

24  stris  veluti  hostibus,  hostibus  pro  sociis  utuntur.  Potestne 
in  tam  divorsis  mcntibus  pax  aut  amicitia  esse? 

25  Qua  re  moneo  hortorque  vos,  ne  tantum  scelus  inpu- 
nitum  omitlatis.  Non  peculatus  aerari  factus  est,  neque  per 
vini  sociis  ereptae  pecuniae,  quae  quamquam  gravia  sunt,  20 
tamen  consuetudine  iam  pro  nihilo  habentur:  hosti  acer- 
rumo  proditasenatus  auctoritas,  proditumimperiumvostrum 

26  est :  domi  militiaeque  res  publica  vaenaUs  fuit.    Quae  nisi 
quaesita  erunt,  nisi  vindicatum  in  noxios,  quid  erit  relicum, 
nisi  ut  illis,  qui  ea  feccre,  oboedientes  vivanms?  Nam  inpune  v> 
quae  lubet  facere  id  est  regem  esse. 

27  Neque  ego  vos,  Quirites,  hortor,  ut  malitis  civis  vostros 
perperam  quam  recte  fecisse,  set  ne  ignoscundo  malis  bonos 

28  pcrditum  eatis.  Ad  hoc  in  re  pubhca  multo  praestat  benifici 
quam  malifici  inmemorcmesse:bonus  tantum  modo  segnior  jo 

20  fit  ubi  neglegas ,  at  malus  inprobior.  .\d  hoc  si  iniuriae 
non  sint,  haut  saepe  auxiU  egeas.' 

32  Ilaec  atquealia  huiusce  modi  saepius  dicundoMemmius 

populo  pcrsuadet,  uti  L.  Cassius,  qui  tum  praetor  crat.  ad 
lugurthani  mitteretur,  cumque  interposila  fide  pubUca  Uo- 3j 
mam  duccret,    quo   facilius    indicio   regis  Scauri  cl  reli- 
cuorum,   quos  pccuniae  captae  acccrsebant,  dclicta  pale- 
fierent. 


VI.   BELLO    IVGVRTHINO    C.    32.    33.    34.  59 

Dum  liaec  Romae  geruntur ,  qui  in  Numidia  relicti  a  2 
Bestia  exercitui  praeerant  secuti  raoremimperatorissui  phi- 
ruma  et  flagitiosissuma  facinora  fecere:  fuere  qui  auro  con-  3 
rupti  elephantos  lugurthae  traderent,  alii  perfugas  vendere, 

5  pars  ex  pacatis  praedas  agebanl :  tanta  vis  avaritiae  in  ani-  4 
mos  eorum  veluti  tabes  invaserat. 

At  Cassius  perlata  rogatione  a  G.  Memmio  ac  perculsa  5 
omni  nobihtate  ad  lugurtham  proficiscitur,  eique  timido  et 
ex  conscientia  diffidenti  rebus  suis  persuadet,  quoniam  se 

10  populo  Romano  dedisset,  ne  vim  quam  misericordiam  eius 
experiri  mallet.   Privatim  praeterea  fidem  suam  interponit, 
quam   iUe    non    minoris   quam  pubhcam  ducebat:  talis  ea33 
tempestale  fama  de  Cassio  erat.    Igitur  lugurtha  contra  de- 
cus  regium  cultu  quam  maxume  miserabili  cum  Cassio  Ro- 

15  mam  venit.   Ac ,  tametsi  in  ipso  magna  vis  animi  erat,  con-  2 
firmatus  ab  omnibus,  quorum  potentia  aut  scelere  cmicta 
ea  gesserat,  quae  supra  diximus,  G.  Baebium  tribunum  ple- 
bei  magna  mercede  parat,  cuius  inpudentia  contra  ius  et 
iniurias  omnis  munitus  foret.     At  G.  Memmius  advocata  3 

20  contionc,  quamquam  regi  infesta  plebes  erat  et  pars  in  vin- 
culaduci  iubebat,  pars,  nisisocios  sceleris  sui  aperiret.more 
maiorum  de  hoste  subplicium  sunii,  dignitati  quam  irae  ma- 
gis  consulens  sedare  motus  et  animos  eorum  mollire,  post- 
remo  confirmare  fidem  publicam  per  sese  inviolatam  fore. 

jsPost,  ubi  silentium  coepit,  producto  lugurtha  verba  facit,  i 
Romae  Numidiaeque  facinora  eius  memorat,  scelera  in  pa- 
'rem  fratresque  oslendit:  quibus  iuvantibus  quibusque  mi- 
nistris  ea  egerit,  quamquam  intellegat  populus  Romanus, 
tamen  velle  manufesta  magis  ex  illo  habere :  si  verum  ape- 

3oriat,  in  fide  et  clementia  popuh  Romani  magnam  spem  illi 
sitam,  sin  rcticeat,    non  sociis  saluti  fore,  set  se  suasque 
spes  conrui»turum.  Deinde,  ubi  Memmius  dicundi  finem  fe-  34 
cit  et  lugurlha  respondere  iussus  est,  G.  Baebius  tribunus 
plebei,  quem  pecunia  conruptum  supra  diximus,  regeni  ta- 

35  cere  iubet,  ac  tametsi  multitudo,  quae  in  contione  aderat, 
vehementer  adcensa  lcrrebat  eum  clamore  vollu,  saepe  in- 
petu  atque  aliis  omnibus  quae  ira  fieri  amat,  vicit  tamen 
inpudentia.    Ila  populus  ludibrio  habitus  ex  contione  disce-  2 


60  DE   BELLO    IVGVRTniNO    C.   3i.    35.    36. 

dil:  lugurtliae  Bestiaequc  et  ceteris,  quos  illa  quaestio  exa- 
gitabat,  animi  augescunt. 

35  Erat  ea  tempestate  Romae  Numida  quidam,  nomine 
Massiva,  Gulussae  filius,  Masinissae  nepos,  qui  quia  in  dis- 
sensione  regum  lugurthae  advorsus  fuerat,  dedita  Cirta  ets 

2  Adherbale  interfecto  profugus  ex  patria  aljierat.  Iluic  Sp. 
Albinus,  qui  proxumo  anno  post  Bestiam  cum  Q.  Minucio 
Rufo  consulatum  gerebat,  persuadct,  quoniam  ex  stirpe 
Masinissae  sit   lugurthamque  ob  scelera  invidia  cum  inetu 

Surgueat,  regnum  Numidiae  ab  senatu  petat.   Avidus  consul  lo 
belU  gerundi  movere  quam  senescere  omnia  malebat:   ipsi 

4  provincia  Numidia,  Minucio  Macedonia  evenerat.  Quae 
postquam  Massiva  agitare  coepit  neque  lugurtliae  in  amicis 
satis  praesidi  est,  quod  eorum  ahuin  conscientia,  ahum  mala 
fama  et  timor  inpediebat,  Bomilcari,  proxumo  ac  maxumei.'^ 
fido  sibi.imperat,  precio,  sicuti  multa  confecerat,  insidiatoros 
Massivae  paret,  ac  maxume  occulte :  sin  id  parum  procedat, 

5  quovis  modo  Numidam  interficiat.  Bomilcar  mature  i'egis 
mandata  exequitur  et  per  homines  tahs  negoti  artifices  iti- 
nera  egressusque  eius ,  postremo  loca  atque  tempora  cimcta  20 

eexplorat:  deinde,  ubi  res  postulabat,  insidias  tendil.  Igitur 
unus  ex  eo  numero,  qui  ad  caedem  parati  erant,  paulo 
inconsullius  Massivam  adgreditur:  illuin  obtruncat,  set  ipse 
deprehensus  multis  hortantibus  et  in  primis  .Vlbino  consule 

7  indicium  profitetur.   Fit  reus  magis  ex  aequo  bonoque  quam  25 
ex  iure  gentium  Bomilcar,  comes  eius  qui  Romam  fide  pu- 

Sbhca  venerat.  At  lugurtha  manufestus  tanti  sceleris  non 
prius  omisit  contra  verum  niti,  quam  animum  advortit  su- 

9  pra  gratiam  atque  pecuniam  suam  invidiam  facti  esse.  Igilur, 
fjuamquam  in  priori  actione  ex  amicis  quinquaginta  vadesso 
dederat,  regno  magis  quam  vadibus  consulens  clam  in  Nu- 
niidiam  Bomilcarem  dimittil,  veritus  ne  relicuos  popularis 
metus  invaderet  parendi  sibi,  si  de  iho  subplicium  sumptum 
10  foret.  Et  ipse  paucis  diebus  eodcm  profectus  est ,  iussus  a 
senatu  Italia  decederc.  Set  postcjuam  Roma  egressus  cst.  .-jj 
fertur  sae|)e  eo  tacitus  respiriens  postremo  dixisse:  '0  ur- 
bem  venalem  et  mature  perituram,  si  eniptorem  invenenl.' 

36  Inlerim  .\lbinus  renovato  bello  conmcatum  stipendiura 


DE    BELLO    IVCtVRTHIXO    C.    36.    '61.    6».  01 

aliaque,  quae  militibus  usui  foreul,  niaturat  iu  Africam  por- 
tare  :  ac  statim  ipse  profectus ,  uti  aute  comitia ,  quod  lem- 
pus  haut  longe  aberat,  armis  aut  deditione  aul  quovis  modo 
bellum  conQceret.  At  contra  lugurtha  trahere  omnia  et  ahas  2 

sdeindealias  morac  causas   facere,  polHceri  deditioncm  ac 
deinde  metum  simulare,  cedere  iustanti  et  paulo  post  ne  sui 
diffiderent  instare:  ita  belH  modo  modo  pacis  mora  consu- 
lem  Uidificari.     Ac  fuere  qui  tum  Albinum  haut  ignarumS 
consili  regis  existumarent  nequc  ex  tanta  properaulia  tam 

10  facile  Iraclum  beUum  socordia  magis  quam  dolo  crederent. 
Set  poslquam  dilapso  temporc  comitiorum  dies  adventabat, 
Albinus  Aulo  fratre  in  castris  pro  praetore  relicto  Romam 
decessit. 

Ea  tempestate  Romae  seditionibus  tribuniciis  atrociter  37 

isrespubHca  agilabatur.    P.  LucuUus  et  L.  Annius,  tribuni2 
plebei,  resistentibus  conlegis  continuare  magistratum  nite- 
bantur,  quae  dissensio  totius  anni  comitia  inpediebat.    Ea3 
mora  in  spem  adductus  Auius,  quem  pro  praetore  in  castris 
reHctum  supra  diximus,    aut  conficiundi  belli  aut  terrore 

20  exercitus  ab  rege  pecuniae  capiundae,  miHtes  mense  lanua- 
rio  ex  hibernis  in  expedilionem  evocat,  magnisque  itineribus 
hieme  aspera  pervenit  ad  oppidum  Suthul,  ubi  regis  tlien- 
sauri  erant.    Quod  quamquam  et  saevitia  temporisetoppor-4 
tunitate  loci  neque  capi  neque  obsideri  poterat  —  nam  cir- 

■/5cum  murum,  situm  in  praerupti  monlis  extremo,  planilies 
limosa  hiemantibus  aquis  paludem  fecerat  — ,  lamen  aut 
simulaudi  gratia  quo  regi  formidinem  adderet,  aut  cupidine 
caecus  ob  thensauros  oppidi  potiundi,  vineas  agere  aggerem 
iacere  aHaque  quae  incepto  usui  forent  properare.  At  lugur-  38 

30  Iha  cognita  vanitate  atque  in])erilia  legati  subdolus  eius  au- 
gere  amentiam,   missitare  subplicantis  legatos,  ipse  quasi 
vitabundus  per  saltuosa  loca  et  tramitcs  exercitum  ductare. 
Denique  .\ulum  spe  pactionis  perpulit  uti  relicto  Suthule  in  2 
abditas  regiones  sese  veiuti  cedentem  insequeretur  [ita  de- 

36  licta  occultiora  fuere].     Interea  per  homines  caUidos  diu  3 
noctuque  exercitum  temptabat,  centuriones  ducesque  tur- 
marum  partim  uti  transfugerent  conrumpere,  alii  signo  dato 
locum  uti  desererent.    Quae  postquam  ex  sententia  instruit,  j 


62  DE    EELLO    IVGVRTHIXO    C.   38.   39. 

intempesta  nocte  de  inproviso  multitudine  Numidaruni  Auli 

5  castra  circumvenit.  Milites  Romani ,  perculsi  tumultu  in- 
solito,  arma  capere  alii,  alii  se  abdere,  pars  territos  con- 
firmare ,  trepidare  omnibus  locis :  vis  magna  hostium,  cae- 
lum  nocte  atque  nubibus  obscuratum,  periculum  ancepsrs 

6  postremo  fugere  an  manere  tutius  foret  in  incerto  erat.  Set 
ex  eo  numero,  quos  paulo  ante  conruptos  diximus,  cohors 
una  Ligurum  cum  duabus  turmis  Thracum  et  paucis  grega- 
riis  miiitibus  transiere  ad  regem ,  et  centurio  primi  piU  ter- 
tiae  legionis  per  munitionem,  quam  uti  defenderet  accepe-  lo 
rat,  locum  hostibus  introeundi  dedit,  eaque  Numidae  cuncti 

Tinrupere.    Nostri  foeda  fuga,  plerique  abiectis  armis,  pro- 
8  xumum  collem  occupavere.    Nox  atque  praeda  caslrorum 
Ohostis,  quo  minus  victoria  uterentur,  remorata  sunt.  Deinde 
lugurtha  postero  die  cum  Aulo  in  conloquio  verba  facit:i5 
tametsi  ipsum  cum  exercitu  fame  et  ferro  clausum  teneret, 
tamen  se  memorem  humanarum  rerum,  si  secum  foedus 
faceret,  incolumis  omnis  sub  iugum  missurum:  praeterea 
lOuti  diebus    decem  Numidia  decederet.     Quae  quamquam 
gravia  et  flagiti  plena    erant,  tamen,   quia  mortis  metum  2c 
intuebantur,  sicuti  regi  lubuerat,  pax  convenit. 
39  Set  ubi  ea  Romae  conperta  sunt,  metus  atque  maeror 

civitatem  invasere.    Pars  dolere  pro  gloria  imperi.pars  in- 
solita  rerum  beUicarum   timere  libertati:   Aulo  omnes  in- 
festi,  ac  maxume  qui  beUo  saepe  praeclari  fuerant,  quod  m 
armatus  dedecore  potius  quam  manu  salutem  quacsiveral. 

2  Ob  ea  consul  Albinus  ex  deUcto  fratris  invidiam  ac  deinde 
periculum  timens  senatum  dc  foedere  consulebat,  et  tamen 
interim  exercitui  subplementum  scribere ,  ab  sociis  ct  no- 
rnine  Latino  auxilia  accersere ,  denique  omnibus  modis  fes- 

3  tinare.    Senatus  ita  uti  par  fueral  decernit  suo  atque  populi 

4  iniussu  nullum  potuisse  focdus  Ceri.  Consul  inpeditus  a 
tribunis  plebei  ne  quas  paraverat  copias  secum  jiortaret, 
paucis  diebus  in  Africam  proficiscitur:  nam  onniis  exer- 
citus,  uti  convenerat,  Numidia  deductus    in  provincia  hio-3 

■>mabat.  Postquam  eo  venit,  quamquam  [lersequi  lugurtham 
et  mederi  fraternac  invidiae  animo  ardebat,  cognitis  mi- 
Utibus,  quos  praeter  fugam  soluto  imi^erio  Ucentia  alque 


DE  BELLO   IVaVRTHINO   c.   39.  40.   41.  63 

lascivia  conruperat,  ex  copia  rerum  staluit  sibi  niliil  agi- 
tanduni. 

Interim  Romae  G.  Mamilius  Limetanus  tribunus  plebci  40 
rogationem  ad  populum  promulgat ,  uti  quaereretur  in  eos, 

5  quorum  consilio  lugurtha  senati  dccreta  neglegissel,  quique 
ab  eo  in  legationibus  autimperiispecunias  accepissent,  qui 
elephantos  quique  perfugas  tradidissent,  item  qui  de  pace 
aut  bello  cum  hostibus  pactiones  fecissent.   Huic  rogationi  2 
partim  conscii  sibi ,  ahi  ex  partium  invidia  pericula  metuen- 

10  tes ,  quoniam  aperte  resistere  non  poterant  quin  illa  et  alia 
lalia  placere  sibi  faterentur,  occulte  per  amicos  ac  maxume 
per  bomines  nominis  Latini  et  socios  Itahcos  inpedimenta 
parabant.     Set  plebes  incredibile  memoratu  est  quam  in-  3 
tenta  fuerit  quantaque  vi  rogationem  iusserit,  magis  odio 

la  nobilitatis  cui  mala  illa  parabanlur,  quam  cura  rei  publi- 
cae  :  tanta  lubido  in  partibus  erat.  Igitur  ceteris  metu  per-  -i 
culsis  M.  Scaurus,  quem  legatum  Bestiae  fuissc  supra  do- 
cuimus,  inter  laetitiam  plebi?  etstiorum  fugam,  trepida  etiam- 
tum  civitate,    cum  ex  Mamilia  rogatione  tres  quaesitores 

2orogarentur,   effecerat,   uti  ipse   in  eo   numero  crearetur. 
Sel  quaestio  exercita  aspere  violenterque  ex  rumore  et  lu-  5 
bidine  plebis:  ut  saepe  nobilitatem,  sic  ea  tempestatc  ple- 
bem  ex  secundis  rebus  insolenlia  ceperat. 

Ceterum  mos  partium  [popularium]  et  [senatus]  fac-41 

26  tionum  ac  deindc  omnium  malarum  artium  paucis  ante  an- 
nis  Romae  ortus  est  otio  atque  abundantia  earum  rerum, 
quae  prima  mortales  ducunt.    Nam  ante  Carlhaginem  dele-  2 
tam  populus  et  senatus  Romanus  placide  modesteque  inler 
se  rem  pubUcam  tractabant,  neque  gloriae  neque  dominatio- 

sonis  certamen  inler  civis  erat:  metus  bostilis  in  bonis  artibus 
civitatem  relinebat.    Set  ubi  illa  formido  mentibus  decessit,  3 
scilicet  ea,  quae  res  secundae  amant,  lascivia  alque  super- 
bia  incessere.    Ita  quod  in  advorsis  rebus  optaverant  otium,  4 
postquam  adepli  .<^nnt,  asperius  acerbiusque  fuit.    Namque  5 

»5  coepere  nobilitas  dignitatcm,  populus  libertatem  in  lubidi- 
nem  vortere,  sibi  quisque  ducere  trahere  rapere.  Ita  omnia 
in  duas  partis  abstractc'  sunt,  res  pubUca,  quae  media  fue- 
rat,  dilacerata.    Ceterum  nobilitas  factione  magis  pollebat,  6 


64  DE    BEL7.0    TVGVRTHrXO     C.    -il-    -k2.    ii. 

plebis  vis  soliita  atqiie  dispersa  \n  multitudine  minus  po- 
7terat.    Paucorum  arbitrio  belli  domique  agilabatur:  penes 

eosdcm  aerarium  provinciac  magistratus,  gloriae  triumphi- 

que  erant,  populus  militia  atque  inopia  urguebatur:  prae- 
8das   bellicas  imperatores   cum  paiicis  diripiebant:  intereas 

parentes  aut  parvi  liberi  militum,  uli  quisque  potentiori  con- 
9  finis  crat,  sedibus  pellebantur.     Ita  cum  potentia  avaritia 

sine  modo  modestiaque  invadere,  polluere  et  vastare  omnia, 

nihil  pensi  neque  sancti  habere,  quoad  semet  ipsa  praeci- 
10  pitavit.  Nam  ubi  primum  ex  nobiUtate  reperti  sunt  qui  veram  lo 

gloriam  iniustae  potentiae  anteponerent,  moveri  civitas  et 

42  dissensio  civilis  quasi  pcrmixtio  terrae  oriri  coepit.  Nam 
postquam  Tibcrius  et  G.  Gracchus,  quorum  maiores  Punico 
atque  aliis  bellis  multum  rei  publicae  addiderant,  vindicare 
plebem  in  libertatem  et  paucorum  scelera  patefacere  coe-  ij 
pere,  nobilitas  noxia  atque  eo  perculsa  modo  per  socios  ac 
nomen  Latinum,  interdum  per  cquites  Romanos,  quos  spes 
societatis  a  plebe  dimoverat,  Gracchorum  actionibus  obviam 
ierat,  et  primo  Tiberium,  dein  paucos  post  annos  eadem 
ingredientem  Gaium,  tribunum  alterum,  alterum  triumvirum  20 
coloniis  deducundis,  cum  M.  Fulvio  Flacco  ferro  nccaverat. 

2Et  sane  Gracchis  cupidine  victoriae  haut  satis  moderatus 
3  animus  fuit.    Set  bono  vinci  satius  est  quam  malo  more  in- 
4iuriam  vincere.     Igilur  ea  victoria  nobilitas  cx  hibidine  sua 
usa  multos  mortalis  ferro  aut  fuga  extinxit  plusque  iu  reh-  25 
cum  sibi  timoris  quam  potentiae  addicht.    Quae  rcs  plcrum- 
([ue  magnas  civitatcs  pessum  dcdit.  dum  altcri  alteros  vin- 
ccre  quovis  modo  et  victos  acerbius  ulcisci  vohint.    Sct  de 
studiis  partium  et  omnis  civitalis  moribus  si  singuhiliin  aut 
pro  magnitudine  j)arcm  disscrere,  tempus  quam  res  ma- 30 
5  turius  me  dcserat.     Quam  ob  rem  ad  inccptuin  redeo. 

43  Post  Auh  foedus  exercitusque  nostri  focdam  fiigam  Q.  Me- 
leiius  et  M.  Silanus  consules  dc  senatus  seiitenlia  provincias 
inter  se  partivcrant,  Metelloque  Numidia  cvencrat ,  acri  viro 
et  (juamquam  advorso  popuh  partium  fama  tamen  aequa-  .15 

2hiii   ct  inviolata.      Is  ubi  primuin   magistratum    iiigressus 

esl,  aiia  omiiia  sibi  cuin  coidoga  ralus,  ad  belluin,  quod 

.T  gcslurus  erat,  aiiimum  inlcndil.  Igitur  difiidcns  veleri  exer- 


VL    BELLO    IVGVKTUIXO    C.    43.    44.    45.  65 

cilui,  mililes  scribcre  praesidia  undit-iue  accersere,  arma 
lela,  equos  et  cetera  instrumenta  militiae  parare,  ad  hoc 
conmeatum  adfatim,  denique  omnia,  quae  in  bello  vario  ct 
multarum  rerum  egenti  usui  csse  solent.     Ceterum  ad  ea  4 

spatranda  senatus  auctoritate,  socii  nomenque  Latinum  et 
reges  ultro  auxilia  mittundo,  postremo  omnis  civitas  summo 
sludio  adnitebatur.    Itaque  ex  sententia  omnibus  rebus  pa-  5 
ratis  conpositisque  in  Numidiam  proficiscitur ,   magna  spe 
civium  cum  propter  artis  bonas  tum  maxume  quod  advor- 

10  sum  divitias  invictum  animum  gerebat  et  avaritia  magislra- 
tuum  antc  id  tcmpus  in  Numidia  nostrae  opes  contusae 
liostiumque  auctae  erant. 

Set  ubi  in  Africam  venit ,  exercitus  ei  traditur  a  Sp.  44 
Albino  pro   consule  iners  inbellis,   neque   periculi  neque 

islaboris  patiens,  lingua  q\iam  manu  promptior,    praedator 
ex  sociis  et  ipse  praeda  hostium ,  sine  imperio  et  modestia 
habitus.    Ita  imperatori  novo  plus  ex  maUs  moribus  sollici-  2 
tudinis  quam  ex  copia  mihtum  auxih  aul  spei  bonae  adce- 
debat.     Statuit  tamen  Metellus,   quamquam  et  aeslivorums 

»0  tempus  comitiorum  mora  inminuerat  et  expectatione  evenlus 
civium  animos  intentos  putabat,   non  prius  belhun  adtin- 
gerc  quam  maiorum  disciphna  mihtes  laborare  coegisset. 
Nam  Albinus,   Auh   fratris  exercitusque    clade  perculsus,  4 
postquam  decreverat  non  cgredi  provincia,  quantum  tem- 

isporis  aestivorum  in  imperio  fuit,  plerumque  miUtes  stativis 
castris  habebat,  nisi  cum  odos  aut  pabuh   egestas  locum 
mutare  subegerat.  Set  neque   muniebantur,    neque  moreS 
mihtari  vigihae  deducebantur :  uti  cuique  lubebat,  ab  signis 
aberat :  Hxae  permixti  cum  mihtibus  diu  noctuque  vagaban- 

3otur:  et  palantes  agros  vastare,  villas  expugnare,  pecoris  et 
mancipiorum  praedas  certantes  agere,  eaque  mutare  cum 
mercatoribus  vino  advectitio  et  ahis  tahbus,  praeterea  fru- 
mentum  pubhce  datum  vendere,  panem  in  dies  mercari: 
postremo  quaecunque  dici  aut  fmgi  queunt  ignaviae  luxu- 

ssriaeque  probra,  in  illo  cxercitu  cuncta  fuere  et  aha  am- 
phus.     Set  in  ea  difflcultate  MeteUum  non  minus  quam  in  45 
rebus  hostUibus  magnum  et  sapientem  virum  fuisse  conpe- 
rior:  tanta  temperantia  intcr  ambitionem  saeviliamque  mo- 
Sai,lcst.  5 


66  DE    BELLO    IVGVRTHINO   0.  45.  46. 

2  deratum:  namque  edicto  primum  adiumenta  ignaviae  sustu- 
lisse,  ne  quisquam  in  castris  panem  aul  quem  alium  coc- 
tum  cibum  venderet,  ne  lixae  exercitura  sequerentur,  ne 
miles  gregarius  in  castris  neve  in  agmine  servum  aut  iu- 
mentum  haberet:  ceteris  arte  modum  statuisse.  Praetereas 
transvorsis  itineribus  cotidie  castra  movere,  iuxta  ac  si  ho- 
stes  adessent  vallo  atque  fossa  munire,  vigiUas  crebras  po- 
nere  et  eas  ipse  cum  legatis  circumire,  itera  in  agmine  in 
primis  modo  modo  in  postremis,  saepe  in  medio  adesse,  ne 
quispiam  ordine  egrederetur,  ut  cum  signis  frequentes  in-  ic 

Scederent,  miles  cibum  et  arma  portaret.    Ita  prohibendo 
a  deUctis  magis  quam  vindicando  exercitum  brevi  confir- 
mavit. 
46         Interea  lugurlha,  ubi  quae  Metellus  agebat  ex  nuntiis 
accepit,  simul  de  innocenlia  eius  certior  Roma  factus,  diffi- « 
dere  suis  rebus  ac  tum  demum  veram  deditionera  facere 

2  conatus  est.  Igitur  legatos  ad  consulem  cum  subpliciis  mit- 
tit ,  qui  tantum  modo  ipsi  liberisque  vitam  peterent ,  alia 
omnia  dederent  populo  Romano. 

8         Set  Metello  iam  antea  experimentis  cognitum  erat  genus  20 
Numidarum  infidum,  ingenio  mobili,  novarum  rerum  avi- 

4  dum  esse.  Itaque  legatos  alium  ab  alio  divoi-sos  adgreditur 
ac  paulatim  temptando,  postquam  opportunos  sibi  cognovit, 
multa  poIUcendo  persuadet  uti  lugurtham  maxume  vivom, 
sin  id  parum  procederet  necatum  sibi  traderent:  ceterum  2s 

5  palara,  quae  ex  voluntate  forent  regi ,  nuntiari  iubet.  Peinde 
ipse  paucis  diebus  intcnto  atque  infesto  exercitu  in  Numi- 
diam  procedit,  ubi  contra  beUi  facieni  tuguria  plena  homi- 
num,  pecora  cuUoresque  in  agris  erant:  ex  oppidis  et  ma- 
paUbus  praefecti  regis  obvii  procedebant,  parafi  frumentumso 
dare,  conmeatura  portare,  postrcmo  omniaquae  imperaren- 

Gtur  facerc  Neque  Metellus  idcirco  minus,  set  pariter  ac  si 
hostes  adessent,  munito  agmine  incederc,  late  explorare  om- 
nia,  illa  deditionis  signa  ostentui  credere  et  insidiis  locum 

7  temptari.    Ilacpie  ipse  cum  expeditis  cohortibus,  itcm  fun-  34 
ditorum  et  sagittariorum  delccla  manu  apud  primos  erat. 
in  postremo  G.  Marius  legatus  cum  equitibus  curabat,  in 
utrumque   latus   auxiliarios   cqnites  tribunis  legionum   et 


DE   BELLO    IVQVRTHINO    C,  46.    47.    48.  67 

praefectis  cohortium  dispertiverat,  ut  cum  eis  permixti  vo,- 
liles,  quocumqiie  adcederent,  equitatus  hostium    propulsa- 
rent.    Nam  m  lugurtha  tantus  dolus  tantaque  peritia  loco-  8 
rum  et  militiae  erat,  ut  absens  an  praesens,  pacem  an  bel- 

6  lum  gerens    pernitiosior  esset  in  incerto  haberetur. 

Erat  haut  longe  ab  eo  itinere,  quo  Metellus  pergebat,  -17 
oppidum  Numidarum,  nomine  Vaga,    forum  rerum  vena- 
lium  totius  regni  maxume  celebratum,ubi  et  incolere  et  mer- 
cari  consueverant  ItaUci  generis  multi  mortales.  Huc  consul  2 

losimul  temptandi  gratia  si  paterentur,  et  o^  opportunitates 
loci  praesidium  inposuit:  praeterea  imperavit  frumentum  et 
alia  quae  bello  usui  forent  conportare,  ratus,  id  quod  res 
monebat,  frequentiam  negotiatorum  et  conmeatu  iuvatu- 
ram  exercitum  et  iam  paratis  rebus  munimento  fore. 

ti         Inter  haec  negotia  lugurtha  inpensius  modo  legatosS 
subpHcis  mittere,  pacem  orare,  praeter  suam  liberorum- 
que  vitam  omnia  Metello  dedere.    Quos  item ,  uti  priores,  4 
consul  inlectos  ad  proditionem  domum  dimittebat,  regi  pa- 
cem  quam  postulabat  neque  abnuere  neque  poUiceri,  et 

sointer  eas  moras  promissa  legatorum  expectare.     Iugurtha48 
ubi  Metelli   dicta   cum  factis  conposuit  ac  se  suis  artibus 
temptari  anunum  advortit,  quippe  cui  verbis  pax  nuntiaba- 
tur,  ceterum  re  bellum  asperrumum  erat.  urbs  maxuma 
alienata,  ager  hostibus  cognitus,  animi  popularium  temptati, 

26  coactus  rerum  necessitudine  statuit  armis  certare.     Igitur  2 
explorato  hostium  itinere     in  spem  victoriae  adductus  ex 
opportunitateloci.quammaxumaspotest  copias  omnium  ge- 
nerum  parat  ac  per  tramites  occultos  exercitum  Metelli 
antevenit. 

30         Erat  in  ea  parte  Numidiae,  quam  Adherbal  in  divisione  3 
possederat,   flumen  oriens  a  meridie,   nomlne  Muthul,  a 
quo  aberat  mons  ferme  milia  [passuum]  viginti  tractu  pari, 
vastus  ab  natura  et  humano  ciiltu:  set  ex  eo  medio  quasi 
collis  oriebatur ,  in  inmensum  pertingens ,  vestitus  oleastro 

35  ac  murtetis  aliisque  generibus  arborum,  quae  humi  arido 
atque  harenoso  gignuntur.     Media  autem  planities  deserta  4 
paenuria  aquae  praeter  flumini  propinqua  loca:  ea  consit  i 
arbustis  pecore  atque  cultoribus  frequentabantur. 

5* 


68  DE    BELLO    lYQVRTHINO    C.    49.    50. 

49  Igitur  in  eo  coUe ,  qiiem  transvorso  itinere  porrectuni 
docuimus,  lugurtha  extenuata  [suorum]  acie  cousedit,  ele- 
phantis  et  parti  copiarum  pedestrium  Bomilcarem  praefecit 
eumque  edocet  quae  ageret,  ipse  propior  montem  cum  omni 

2  cquitatu  et  peditihus  delectis  suos  conlocat.  Dein  singulas  5 
lurnias  et  manipulos  circumiens  monet  atque  obtestatur, 
uti  memores  pristinae  virtutis  et  victoriae  sese  rcgnumque 
suum  ab  Romanorum  avaritia  defendant:  cum  eis  certamen 
fore,  quos  antea  victos  sub  iugum  miserint:  ducem  illis 
non  animum  mutatum:  quae  al)  imperatore  decuerint,  om- 1« 
nia  suis  provisa,  locum  superiorem,  ut  prudentes  cum  in- 
peritis,   ne  pauciores  cum  plurihus  aut  rudes  cum   beili 

Smelioribus  manum  consererent:  proinde  parati  intentique 
essent  signo  dato  Romanos  invadere:  ilhmi  diem  aut  omnis 
labores  et  victorias  confirmaturum  aut  maxumarum  aerum- 15 

4  narum  initium  fore:  ad  hoc  viritim,  uti  quemque  oh  miH- 
(are  facinus  pecunia  aut  honore  extulerat,  conmonefacere 
benifici  sui  et  eum  ipsum  ahis  ostentare :  postremo  pro  Cu- 
iusque  ingenio  poliicendo  minitando  ohtestando  ahum  aUo 

smodo  excitare,  cum  interim  Metellus,  ignarus  hostiumw 
monte  degrediens  cum  exercitu  conspicatur,  primo  dubius 
quidnam  insoHta  facies  ostenderet  —  nam  inter  virgiilta 
equi  Numidaeque  consederant,  neque  plane  occultati  hu- 
militatc  arhorum,  et  tamcn  incerti  quidnam  esset,  cum  na- 
tura  loci  tum  dolo  ipsi  atque  signa  militaria  obscurati  — ,  25 

6  dein  hrevi  cognitis  insidiis  pauhsper  agmen  constituit  Ibi 
conmutatis  ordinibus  indexterolatere,quod  proxumum  hostis 
erat,  triplicihus  subsidiis  aciem  instruxit,  inter  manipulos 
fundilores  ct  sagittarios  disperlit,  equitatum  omnem  in  cor- 
nibus  locat,  ac  pauca  pro  tempore  militcs  liortatus  aciem,  3o 
sicuti  instruxerat,  transvorsis  principiis  in  planum  deducit. 

50  Set  uhi  Numidas  quielos  neque  colle  degredi  animadvortit, 
veritus  ex  anni  lempore  et  inopia  aquae,  ne  siti  conficerc- 
tur  exercitus,  P.  Rutilimn  legalum  cum  expeditis  cohorli- 
hus  et  parle  equitum  i)raemisit  ad  flumen,  uti  locum  castris  35 
antecaperet,  cxistumans  hostis  crcbro  inpetu  et  transvorsif 
proeliis  iter  suum  remoraturos  et  quoniam  armis  diflQde- 

2  renl,  lassitudiucm  et  sitim  militum  temptaturos.  Deinde  ipse 


DE    PELLO    IVGVUTinN'0    C.   50.    51.  69 

pro  re  atque  loco,  sicuti  monte  desceiiderat,  paulatim  pro- 
cedere,  Marium  post  principia  habere ,  ipse  cum  sinislrae 
alae  equitiLus  esse,  qui  in  agmine  principes  facti  erant. 

At  lugurtha,  ubi  extrenmm  agmen  Metelli  primos  suos  3 

i  praetergressum  videt,  praesidio  quasi  duum  milium    pedi- 
tiuu    montem  occupat,  qua  Metellus  descenderat,  ne  forte 
cedenlibus  advorsariis  receptui  ac   posi,  munimento  foret: 
dein  repente  signo  dato  hostis  invadit.    >'umidae  alii  post-  4 
remos  caedere,  pars  a  sinistra  ac  dextra  temptare,  infensi 

loadesse  atque  instare,  omnibus  locis  Romanorum  ordines 
conturbare,  quorum  etiam  qui  firmioribus  animis  obvii  ho- 
stibus  fuerant,  ludificati  incerto  proelio  ipsi  modo  eminus 
sauciabantur,  neque  contra  feriundi  aut  conserundi  manum 
copia  erat:  ante  iam  docti  ab  lugurtha  equites,  ubi  Roraa-5 

isnorum  turma  insequi  coeperat,   non  confertim  neque  in 
unum  sese  recipiebant,  set  alius  alio  quam  niaxume  divorsi. 
Ita  numero  priores,  si  ab  persequendo  liostis  delerrere  ne- 6 
quiverant,  disiectos  ab  tergo  aut  iateribus  circumveniebaut: 
sin  opporlunior  fugae  collisquam  campi  fucrat,  ea  vero  con- 

20  sueli  Numidarum  equi  faciie  inter  virgulta  evadere,  nostros 
asperitas  et  insolentia  loci  retinebat.    Ceterum  facies  lotiusyL 
negoti  varia  incerta,  foeda  atque  miserabilis:  dispersi  a  suis 
pars  cedere  alii  insequi,  neque  signa  necjue  ordines  obser 
vare,  ubi  quemque  periculum  ceperat  ibi  resistere  ac  pro- 

2opulsare:  arma  tela,  equi  viri,  hostes  atque  cives  permixti, 
nibil  consiho  neijueimperio  agi,  fors  omnia  regere.    Itaque2 
nmltum  diei  processeral,  cum  etiamtum  eventus  in  incerto 
erat.    Denique  omnibus  iabore  et  aestu  languidis  Metellus  3 
ubi  videt  Numidas  minus  instare ,  paulatim  mdites  m  unum 

soconducit,  ordines  restituit  et  cohortis  legionarias  quattuor 
advorsura  pedites  hoslium  conlocat.     Eorum  magna  pars 
superioribus  locis  fessa  consederat.    Sunul  orare  et  horlari  4 
miiites  ne  deflcerent  neu  paterenlur  hostis  fugientis  vincere: 
neque  illis  castra  esse  neque  munirnentum  ullum,  quo  ce- 

35  dentes  tenderent:  in   armis   onmia  sita.     Set  ne  lugurtha  5 
quidem  interca  quietus  erat :  circumire  hortari  ,*  renovare 
proelium  et  ipse  cum  deieclis  temptare  omnia:  subvenire 
tuis,  hostilius  dubiis  instare,  quos  lirmos  cognoverat  eminiP 


70  DE   )JELLO    IVGVRTniNO    C.    62.  53. 

52  pugnando  retinere.     Eo  modo  inter  se  duo  imperatores, 

summi  viri,  certabant,  ipsi  pares,  ceterum  opibus  disparibus. 

2Nam  Metello  virtus  militum  erat,  locus  advorsus,  lugurthae 

3  alia  omnia  praeter  milites  opportuna.  Denique  Romani,  ubi 
iutellegunt  neque  sibi  perfugium  esse  neque  ab  hoste  copiam  5 
pugnandi  fleri  —  et  iam  die  vesper  erat  — ,  advorso  coUe, 

4  sicuti  praeceptum  fuerat,  evadunt.  Amisso  loco  Numidae 
fusi  fugatique :  pauci  interiere,  plerosque  velocitas  et  regio 
hostibus  ignara  tutata  sunt. 

5  Interea  Bomilcar,  quem  elephantis  et  parti  copiarum  u 
pedestrium  praefectum  ab  lugurtha  supra  diximus,  ubi  eum 
Rutihus  praetergressus  est,  paulatim  suos  in  aecum  locum 
deducit  ac,  dum  legatus  ad  flumen  quo  praemissus  erat 
festinans  pergit,  quietus,  uti  res  postulabat,  aciem  exornat 

6  neque  remittit  quid  ubique  hostis  ageret  explorare.  Post- 15 
quam  Rutilium  consedisse  iam  et  animo  vacuom  accepit 
simulque  ex  lugurthae  proelio  clamorem  augeri,  veritus  ne 
legatus  cognita  re  laborantibus  suis  auxilio  foret,  aciem, 
quam  diffidens  virtuti  militum  arte  statuerat,  quo  hostium 
ilineri  obficeret  latius  porrigit  eoque  modo  ad  Rutili  castraio 

63  proccdit.  Romani  ex  inproviso  pulveris  vim  magnam  ani- 
madvortunt:  nam  prospectum  ager  arbustis  consitus  pro- 
hibebat.  Et  primo  rati  humum  aridam  vento  agitari,  post 
ul)i  aequabilem  manere  et,  sicuti  acies  movebatur,  magis  ma- 
gisque  adpropinquarc  vident,  cognita  re  propcrantes  arma  25 

2  capiunt  ac  pro  castris,  sicutiimperabatur,consistunt.  Deinde, 
ubi  propius  ventum  cst,  utrimquc  magno  clamore  concurri- 

3  tur.     Numidae  tantum  modo  remorati.  dum  in  elephantis 
auxilium  putant,   postquam  eos  inpeditos  ramis   arborum 
atque  ita  disiectos  circumveniri  vident,  fugam  faciunt,  ac  30 
plerique  abiectis  armis  collis  aut  noctis ,  quae  iam  aderat, 

4  auxiho  inlegri  abeunt.  Elephanti  quattuor  capti,  rehcui 
omnes,  numero  quadraginta,  interfecti. 

5  At  Romani  quamquam  ilinore  atquc  opere  castrorum 
ct  proclio  fcssi  laetique  victoria  erant ,  tamen,  quod  Metel-3s 
Ins  amplius    opinione  morabatur,  instructi  intentique  ob- 

0  viam  proccdunt:  nam  dolus  Numidarum  nihil  languidi  nc- 

7  que  remissi  palicbatur.   Ac  primo  obscura  noctc,  poslquam 


DE    BELLO    IVaVRTQINO    C.    53.   54.  71 

haul  procul  inter  sc  crant,  strcpitu,  velut  hostcs  adventa- 
renl,  alteri  apud  altcros  formidinem  simul  et  tumullum  fa- 
cere,  et  pacne  inprudentia  admissum  facinus  miserabile, 
ni  utrimque  pracmissi  cquites  rem  exploravissent.  Igiturs 
6pro  metu  repente  gaudium  mutatur,  milites  alius  alium 
laeti  adpellant,  acta  edocent  atque  audiunt,  sua  quisque  for- 
tia  facta  ad  caclum  fert.  Quippe  res  humanae  tta  sese  ha- 
bent:  in  victoria  vel  ignavis  gloriari  licet,  advorsae  res 
etiam  bonos  detrectant. 

10         Metellus  in  cisdem  castris  quadriduo  moratus,  saucios54 
cum  cura  rcficit,  meritos  in  proeliis  more  militiae  donat, 
univorsos  in  contione  laudat  atque  agit  gratias :  hortatur, 
ad  cctera,  quae  levia  sint,  parem  animum  gerant:  pro  vi- 
ctoria  satis    iam    pugnatum,  relicuos  labores  pro  praeda 

15  fore.   Tamcn  interim  transfugas  et  alios  opportunos,  lugur-  2 
Iha  ubi  gentium  aut  quid  agitarct,  cum  paucisne  esset  an 
exercitum  haberet,  ut  sese  victus  gereret,  exploratum  mi- 
sit.  At  ille  sese  in  loca  saltuosa  et  natura  munita  receperat,  3 
ibique  cogebat  excrcitum  numero  hominum  ampliorcm,  sct 

2ohebetem  infirmumque,   agri  ac  pecoris  magis  quam  beUi 
cultorem.     Id   ea  gratia   eveniebat,   quod   praeter  regios-i 
equites  nemo  omnium  Numida   ex   fuga  regem  sequitur: 
quo  cuiusque  animus  fert,  eo  discedunt,  neque  id  flagitium 
militiae  ducitur:  ita  se  mores  habent. 

25         Igitur  Metellus  ubi  videt  regis  etiamtum  animum  fero-  :^ 
cem  esse,  bellum  renovari,  quod  nisi  ex  illius  lubidine  geri 
non  posset,  praeterea  inicum  certamen  sibi  cum  hostibus, 
minore  detrimcnto  illos  vinci  quam  suos  vincere,    statuit 
non  proeliis  neque  [in]  acie,  set  alio  more  bellum  gerun- 

30  dum.    Itaque  in  loca  Numidjae  opulentissuma  per^it,  agros  6 
vastat,  multa  castella  et  o])pida,  temere  munita  aut  sine  prae- 
sidio,  capit  incenditque,  puberes  interficit,  iubct  aha  omnia 
militum  praedam  esse.     Ea  formidine  niulti  mortales  Ro- 
manis  dediti  obsides,  frumcntum  et  alia  quae  usui  forent 

Soadfatim  praebita,  ubicumque  res  postulabat  praesidium  in- 
positum.     Quac  negotia  multo  magis  quam  proelium  male  7 
pugnatum  ab  suis  regem  terrebant:  quippe  cuius  spes  omnisS 
in  fuga  sita  erat,  sequi  cogebatur,  et  qui  sua  loca  defen- 


72  DE    BELLO    IVGVRTHIKO    C.   54.    55.    56. 

9  dere  ncquiverat,  in  alienis  bellum  gerere.  Tamen  ex  copia 
quod  optumum  videbatur  consilium  capit:  exercitum  ple- 
rumque  in  eisdem  locis  operiri  iubet,  ipse  cum  delectis 
equitibus  3Ietellum  secpiitur,  nocturnis  et  aviis  itineribus 
10  ignoratus  Romanos  paiantis  repente  adgreditur.  Eorum  s 
pierique  inermes  cadunt,  multi  capiuntur,  nemo  omnium 
intactus  profugit,  et  Numidae  prius  quam  cx  castris  sub- 
veniretur,  sicuti  iussi  erant,  in  proxumos  collis  discedunt. 

55  Interim  Romae  gaudium  ingens  ortum  cognitis  Metelli 
rebus,  ut  seque  et  exercitum  more  maiorum  gereret,  utin  lo 
advorso  loco  victor  tamen  virtute  fuisset,  bostium  agro  potire- 
tur,  Iugm'tham  magnificum  ex  Auli  Albini  socordia  spem 

2  salutis  in  sobtudine  aut  fuga  coegisset  babere.   Itaque  sena- 
tus  ob  ea  feliciter  acta  deis  inmortalibus  subplicia  decernere, 
civitas  trepida  antea  et  sollicita  de  belli  eventu  laeta  agere,  ' 
de  Metello  fama  praeclara  esse. 

3  Igitur  eo  inteiitior  ad  victoriam  niti,  omnibus  modis  fe- 
stinare:  cavere  tamen,  necubibosti  opportunusfieret,  me- 

•i  minisse  post  gloriam  invidiam  sequi.    Ita  quo  clarior  erat, 

60  magis  [animo]  anxius  erat,  neque  post  insidias  lugurthaeao 

effuso  exercitu  praedaiu:   ubi   frumento   aut  pabulo  opus 

erat,    cohortes  cum   omni  equitalu   praesidium  agitabant: 

5  exercitus  partem  ipse,  rehcuos  Marius  ducebat.    Set  igni 

8magis  quam  praeda  ager  vastabatur.     Duobus  locis  haut 

7  longe  inter  se  castra  faciebant:    ubi   vi    opus   eral  cunctiss 

aderant,  ceterum  quo  fuga  atque  formido  latius  cresceret 
S  divorsi  agebant.  Eo  tempore  lugurlha  per  coUis  sequi,  tem- 
pus  aut  locum  pugnae  quaerere,  qua  venturum  hostem  aii- 
dierat  pabulum  et  aquarum  fontis,  quorum  paenuria  erat, 
conrumpere,  niodo  se  Metello,  interdmn  Mario  oslendero.so 
postremos  in  agmine  temptare'  ac  slatim  in  colhs  regredi, 
rursus  ahis  post  ahis  minitari,  neque  proehum  facere  neque 
olium  pati,  tantum  modo  hostem  ab  incopto  retinere. 

56  Romanus  imperator  ubi  se  dohs    faligari  videt  neque 
ab  hoste  copiam  pugnandi  lieri,  urbem  magnam  el  in  easi 
parte,  qua  sita  erat,  arcem  regni ,  nomineZamam,  slaluit 
obpugnare,  ratus,  id  quod  negotium  poscebat,  lugurtham 
iaboranlibus  suis  auxilio  venturum,  ibique  proeiium   fore. 


DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    56.    57.    58.  73 

At  ille,  quae  parabantur  a  pcrfugis  edoctus,  magnis  itine- 2 
ribus  Metellum  autevenit:  oppidanos  hortatur  moenia  defen- 
dant,  additis  auxilio  perfugis,  quod  genus  ex  copiis  regis. 
quia  fallere  nequibat,  firmissumum  erat:  praeterea  poUicetur 

5  in  tempore  semet  cum  exercitu  adfore. 

Ita   conpositis  rebus   in  loca  quam  maxunie   occulta  3 
discedit,  ac  post  paulo  cognoscit  Marium  ex  itinere  frumen- 
tatum  cum  paucis  cohortibus  Siccani  missum,  quod  oppi- 
dum  primum  omnium  post  malam  pugnam  ab  rege  defe- 

10  cerat.    Eo  cum  delectis  equitibus  noctu  pergit  ct  iam  egre-  4 
dientibus  Romanis  in  porta  pugnam  facit:  simul  magna  voce 
Siccensis  hortatur,    uti   cohortis  ab  tergo    circumveniant : 
fortunam  iilis  praeclari  facinoris  casum  dare :  si  id  fecerint, 
postea  sese  in  regno,  illos  in  Ilbertale  sine  metu  aetatem 

15  acturos.     Ac  ni  Marius  signa  inferre  alque  evadere  oppido  5 
properavisset,  profccto  cuncti  aut  magna  pars  Siccensium 
fidem  mutavissent :  tanta  mobiUtate  sese  Numidac  gerunt.  Set  6 
milites  lugurthini,  paulisjier  ab  rege  sustentati,  postquam 
maiore  vi  hostes  urguent,  paucis  amissLs  profugi  discedunt. 

20  Marius  ad  Zamam  perveuit.     Id  oppidum,  in  campo  57 

situm,  magis  opere  quaui  natura  munitum  erat,  nullius  ido- 
neae  rei  egeus,  armis  virisque  opulentum.    Igitur  Metellus2 
pro  tempore  atque  loco  paratis  rebus  cunctii  moenia  exer- 
cilu  circumvenit,  legatisimperatubi  quisque  curaret.  Deinde  3 

2osigno  dato  undique  simul  clamor  ingens  oritur,  neque  ea 
res  Numidas  terret:  infensi  intentique  sine  tumultu  manent: 
proelium  incipitur.     Romani,   pro  ingenio  quisque,    pars4 
eminus  glande  aut  lapidibus  pugnare,  aUi  succedere  ac  mu- 
rum  niodo  subfodere  modo  scalis  adgredi,  cupere  proeUum 

30  in  manibus  facere.    Contra  ea  oppidani  in  proxumos  saxa  5 
volvere,  sudis,  pila,  praeterea  piceni  sulfure  et  taeda  mixtam 
ardenti  mittere.    Set  ne  illos  (luidem,  qui  procul  manserant,  6 
timor  animi  satis  niuniverat :  nam  plerosque  iacula  tormen- 
tis  aut  manu  emissa  volnerabant,  parique  periculo  set  fama 

sc  inpari  boni  atque  ignavi  erant. 

Duni  apud  Zamam  sic  certatur,  lugurtha  ex  inproviso  5S 
caslra  hostium  cum  magna  manu  invadit:  remissis,  qui  in 
{«•aesidio  erant,  el  omnia  Hiagis  quam  proeUum  expectan- 


74  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    58.    59.    60. 

2  tibus  portam  inrumpit.  At  nostri  repentino  metu  perculsisibi 
quisque  pro  moribus  consulunt:  alii  fugere  alii  arma  capere, 

3  magna  pars  volnerati  aut  occisi.  Ceterum  ex  omni  multitu- 
dine  non  amplius  quadraginta,  memores  nominis  Romani, 
grege  facto  locum  cepere  paulo  quam  alii  editiorem,  neques 
inde  maxuma  vi  depelli  quiverunt,  set  tela  eminus  missa  re- 
mittere,  pauci  in  pluribus  minus  frustrati :  sin  Numidae  pro- 
pius  adcessissent,  ibi  vero  virtut«m  ostendere  et  eos  ma- 

4  xuma  vi  caedere,  fundere  atque  fugare.    Inlerim  Metellus 
cum  acerrume  rem  gereret,  tumultum  hostilem  a  tergoio 
accepit:    dein    convorso  equo  animadvortit  fugam  ad  se 

5vorsum  fieri,  quae  res  indicabat  popularis   esse.     Igitur 
equitatum  omnem  ad  castra  propere  misit,    ac  statim  G. 
Marium  cum  cohortibus  sociorum,  eumque  lacrumans  per 
amicitiam  perque  rem  pubHcam  obsecrat,  ne  qiiam  contu- 15 
meham  remanere  in  exercitu  victore,  neve  hostis  inultos 

6  abire  sinat.  Ille  brevi  mandata  efficit.  At  lugurtba  muni- 
mento  castrorum  inpeditus,  cum  alii  super  vallum  praeci- 
pitarentur ,  alii  in  angustiis  ipsi  sibi  properantes  obficerent, 
multis  amissis  in  loca  munita  sese  recepit.  Metellus  infecto  20 
.  negotio,  postquam  nox  aderat,  in  castra  cum  exercitu  re- 
vortitur. 

59  Igitur  postero  die  prius  quam  ad  obpugnandum  egre- 
deretur,  equitatum  omnem  in  ea  parte,  qua  regis  adventus 
erat,  pro  castris  agitare  iubet,  portas  et  proxuma  loca  tri-20 
bunis   dispertit,   deinde  ipse  pergit  ad  oppidum  atque  uti 
superiore  diemurumadgreditur.  Interim  lugurtha  ex  occulto 

2  repente  nostros  invadit:  qui  in  proxumo  locafi  fuerant,  pau- 
Shsper  territi  perturbantur,  relicui  cito  subvoniunt.  Neque 
diutius  Numidae  resistere  quivissenl,  ni  pedites  cum  equi-so 
tibus  permixti  magnam  cladem  in  congressu  facerent:  qui- 
biis  illi  freti,  non,  uti  cquestri  proclio  solot,  sequi,  dein  ce- 
dere,  set  advorsis  equis  concurrere,  inplicare  ac  perturbare 
aciem :  ita  expeditis  peditibus  suis  hostis  paene  victos  daro. 

60  Eodem  tempore  apud  Zamam  magna  vi  certabatur.     Ubi  m 
quisque   legatus  aut   tribimus  curabat,   eo   acerrume  niti, 
nequc  alius  in  alio  magis  quam  in  sese  spem  haberc :  pari- 
terque  oppidani  agerc :  obpugnare  aut  parare  omnibus  locis. 


DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.   60.    61.  75 

avidius  alteri  alleros  sauciare  quam  semet  tegere :  clamor  2 
permixtus  horlatione  laetitia  gemitu,  item  strepitus  armorum 
ad  caelum  ferri,  tala  utrimque  volare.     Set  illi,  qui  moe- 3 
nia  defensabant,  ubi  hostes  paulum  modo  pugnam  remise- 

5  rant,  intenti  proeUum  equestre  prospectabant :  eos,  uti  quae-  4 
que  lugurthae  res  erant,  laetos  niodo  modo  pavidos  anim- 
advorteres,  ac  sicubi  audiri  a  suis  aut  cerni  possent,  mo- 
nere  aUi  aUi  hortari,  aut  manu  significare  aut  niti  corpori- 
bus,  et  ea  huc  el  illuc  quasi  vitabundi  aut  iacientes  tcla 

10  agitare.     Quod  ubi  Mario  cognitum   est  —  nam  is  in  ea  5 
parte  curabat  —  consulto  lenius  agere  ac  diffidentiam  rei 
simulare :  pati  Numidas  sine  tumultu  regis  proelium  visere. 
Ita  ilUs  studio  suorum  adstrictis  repente  magna  vi  murum  6 
adgreditur,  et  iam  scalis  egressi  milites  prope  summa  cepe- 

15  rant,  cum  oppidani  concurrunt,  lapidcs  ignem  aUa  praeterea 
tela  ingerunt.     Nostri  primo  resistere:  deinde,   ubi  unae" 
alque  alterae  scalae  conminutae,  qui  supersteterant  adflicti 
sunt,  ceteri  quoqiio  modo  potuere,  pauci  integri  magna  pars 
volneribus  confecti    abeunt.     Denique  utrimque  proelium 

2ono.x  diremit. 

MeteUus  postquam  videt  frustra  inceptum,  neque  op-Gl 
pidum  capi  neque  lugurtham  nisi  ex  insidiis  aut  suo  loco 
pugnam  facere,  el  iam  aestatem  exactam  esse,   ab  Zama 
discedit,  et  in  eis  urbibus,  quae  ad  se  defecerant  satisque 

2o  munitae  loco  aut  moenibus  erant,  praesidia  inponit,  cetcrum  2 
exercilum  in  provinciam,  quae  proxuma  est  Numidiae,  hie- 
mandi  gratia  conlocat.    Neque  id  tempus  ex  aUorum  more  3 
qiiieli  aut  luxuriae  concedit,  set  quoniam  armis  bellum  pa- 
rum  procedebat,  insidias  regi  per  amicos  tendere  et  eoruni 

30  perfidia  pro  armis  uti  paral.    Igitur  Bomilcarem ,  qui  Ro-  4 
mae  cum  lugurtha  fuerat,  et  inde  vadibus  datis  de  Mas- 
sivae  nece  iudicium  fugerat,  quod  ei  per  maxumam  ami- 
ciliani  maxuma  copia  fallundi  erat,    multis  pollicitationi- 
bus  adgreditur.     Ac  primo  efficit,   uti  ad  se  conloquendis 

Sogratia  occultus  veniat:  deinde  fide  data,  si  lugurtham  vivom 
aut  nccatum  sibi  tradidisset,  fore  ut  iUi  senatus  inpunitatem 
et  sua  omnia  concederet,  facile  Numidae  persuadet,  cum 
ingenio  infido,  tum  metuenti,  ne,  si  pax  cum  Romanis  fie- 


7G  DE    BELLO    IVGVRTIXO    C.    62.    63. 

62ret,  ipse  per  conditiones  ad  subplicium  traderetur.  Is,  ubi 
primumopportunum  fuit,Iugurtham  anxium  ac  miserantem 
fortunas  suas  adcedit:  monet  atque  lacrumans  obtestatur 
uti  alifjuando  sibi  liberisque  et  genti  Numidarum,  optume 
merenti,  provideat :  omnibus  proeliis  sese  victos,  agrum  va-  5 
statum,  multos  mortalis  captos  occisos,  regni  opes  conmi- 
nutas  esse:  satis  saepe  iam  et  virtutem  militum  et  fortunam 
temptalam:  caveat  ne  illo  cunctanle  Numidae  sibi  consulant, 
2  His  atque  talibus  aliis  ad  deditionem  regis  animum  inpellit. 
SMittuntur  ad  imperatorem  legati,  qui  lugurtbam  imperata  10 
facturum  dicerent  ac  sine   ulla   pactione  sese  regnumque 

4  suuui  in  illius  fidem  tradere.   Metellus  propere  cunctos  se- 
natorii  ordinis  ex  hibernis  accersi  iubet :  eorum  et  aliorum, 

5  quos  idoneos  ducebal,  consilium  habet.    Ita  more  maiorum 
ex  consili  decreto   per  legatos  lugurthae  imperat  argenli  a 
pondo  ducenta  milia,    elephantos  omnis,    equorum  et  ar- 

6  morum  aliquantum.  Quae  postquam  sine  mora  facta  sunt, 

7  iubet  omnis  perfugas  vinctos  adduci.    Eorum  magna  pars, 
uti  iussum  erat,  adducti,  pauci,  cum  primum  deditio  coepit, 

8  ad  regem  Bocchum  inMauretaniam  abierant.    Igitur  Iugur-20 
tha,  ubi  armis  virisque  et  pecunia  spoliatus  est,  cum  ipse 
ad  imperandum  Tisidium  vocaretur,  rursus  coepit  tlectere 

9  animum  suum  et  ex  mala  conscientia  digna  limere.    Deni- 
que  multis  diebus  per  dubitationem  consumptis,  cum  modo 
taedio  rerum  advorsarum  onmia  bello  potiora  dureret,  in-  2i 
terdum  secum  ipse  rcputaret  quam  gravis  casus  in  servilium 
ex  regno  foret,  multis  magnisque  praesidiis  nequiquam  per- 

10  ditis  de  integro  bellum  sumit.     Et  Romae  senatus  de  pro- 
vinciis  consultus  Numidiam  Metello  decreverat. 

63  Per  idem  tempus  Uticae   forle  G.  Mario   per   bostias  30 

deis  subplicanti  magna  atque  mirabilia  portendi  haruspox 
dixerat:  proinde,  quae  aniiuo  agitabat,  fretus  deis  ageret, 
fortunam  quam  saepissume  experiretur,  cuncta  prospere 
2  eventura.  At  illum  iam  antea  consulatus  ingens  cupiilo 
exagitabat,  ad  quem  capiundura  praeter  vetustatem  familiae  35 
alia  omuia  abunde  erant,  industria  probitas,  militiae  magiia 
scientia  animus  belli  ingcns:  domi  modicus,  lubidinis  el 
divitiaruiii  viclor,   tantum  modo  gloriae  avidus. 


DE    BELLO    IVGVRTHIXO    C.    63.    64.  77 

Set  is  natus  et  omnem  pueritiam  Arpini  altus,   ubi3 
primum  aetas  militiae  patiens  fuit,  stipeudiis  faciundis,  non 
Graeca  facundia  neque  urbanis  munditiis  sese  exercuit :  ita 
inter  artis  bonas  integrum  ingenium  brevi  adolevit.    Ergo  4 
6ubi  primum  tribunatum  militarem  a  populo  petit,  plerisque 
faciem  eius  ignorantibus  factis  notus  per  omnis  tribus  de- 
claratur.    Deinde  ab  eo  magislratu  alium  post  alium  sibis 
peperit,   semperque   in  potestatibus  eo  modo  agitabat,  ut 
ampliore  quam  gerebat  dignus  haberetur.    Tamen  is  ad  id  6 

10  locorum  lalis  vir  —  nam  postea  ambitione  praeceps  datus 
est  — ,  consulatum  adpetere  non  audebat.    Etiamtum  alios 
magistratus  plebes,  consuiatum  nobilitas  inter  se  per  manus 
tradebat.   Novos  nemo  tam  clarus  neque  tam  egregiis  factis  7 
erat,  quin  is  indignus  illo  honore  et  quasi  pollutus  haberetur. 

15        Igitur  ubi  Marius  haruspicis  dicta  eodem  intcndere  videl  64 
quo  cupido  animi  hortabatur,  ab  Metello  petundi  gratia  mis- 
sionem  rogat.     Cui   quamquam  virtus  gloria  aHa  optanda 
bonis  superabant,  tamen  incrat  contemptor  animus  et  su- 
perbia,  commune  nobilitati?  malum.     Itaque  primum  con-i 

2omotus  insolita  re  mirari  eius  consihum,  et  quasi  per  ami- 
ciliam  monere  ne  tam  prava  inciperet  neu  super  fortunam 
animum  gereret:  non  omnia  omnibus  cupiunda  esse,  debere 
illi  rcs  suas  satis  placcre:  poslremo  caveret  id  petere  a 
populo  Romano ,  quod  illi  iure  negaretur.    Postquara  haec  3 

J5  atque  alia  talia  dixit  neqne  animus  Mari  flectitur,  respondit 
ubi  primum  potuissel  per  negotia  pubhca  facturum  sese  quae 
peteret.    Ac  postea  saepius  eadem  postulanti  fertur  dixisse :  4 
ne  festinaret  abire :  satis  malure  illum  cum  filio  suo  con- 
sulatum  petiturum.    Is  eo  tempore  contubernio  patris  ibi- 

3odem  mihtabat,  annos  natus  circiter  viginti.     Quae  res  Ma- 
rium  cum  pro  honore    qucm  adfectabat,  tura  contra  Me- 
tellum  vchementer  adcenderat.    Ita  cupidine  atque  ira,  pes-  5 
sumis  consultoribus,  grassari,  neque  facto  ullo  neque  dicto 
abstinere,  quod  modo  ambitiosum  foret,  milites  quibus  in 

asliibernis  praeerat  laxioreimperio  quam  antea  habere,  apud 
negoliatores,  quorum  magna  multitudo  Uticae  erat,  cruni- 
nose  simul  et  magnifice  de  bello  loqui:  dimidia  pars  exerci- 
tus  si  sibi  perniitteretur,  paucis  diebus  lugurtbam  in  catenis 


78  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    64.    65.    66. 

habiturum:  abimperatore  consulto  Irahi,  quod  homo  inanis 

6  et  regiae  superbiae  imperio  nimis  gauderel.     Quae  omnia 

illis  eo  firmiora  videbantur,  quod  diulurnitate  beUires  fami- 

iiaris  conruperant,  et  animo  cupienti  nihil  satis  festinatur. 

65  Erat  praeterea  in  exercitu  nostro  ISumida  quidam,  nomine* 
Gauda,  Mastanabalis  fiHus,  Masinissae  nepos,  quem  Micipsa 
testamento  secundum  heredem  scripserat,  morbis  confectus 

2  et  ob  eam  causam  mente  paululum  inminuta.  Cui  Metel- 
lus  petenti  more  regum  ut  sellam  iuxta  poneret,  item  postea 
custodiae  causa  turmam  equilum  Rcmanorum,  utrumque  !<> 
negaverat :  honorem,  quod  eorum  more  foret  quos  populus 
Romanus  reges  adpellavisset,  praesidium,  quod  contumelio- 
sum  in  eos  foret,  si  equites  Romani  satellites  Numidae  tra- 

3  derentur.  Hunc  Marius  anxium  adgreditur  atque  hortatur, 
ut  contumeliarum  in  imperatorem  cum  suo  auiilio  poenas  i* 
petat :  honimem  ob  morbos  animo  parum  valido  secunda  ora- 
tione  extoilit:  illum  regem,  ingentem  virum,  Masinissae  ne- 
potem  esse:  si  lugurtha  caplus  aut  occisus  foret,  imperium 
Numidiae  sine  mora  habiturum :  id  adeo  mature  posse  eve- 

4nire,  si  ipse  consul  ad  id  bellum  missus  foret.    Itaque  efo 
illum  et  equites  Romanos,  milites  et  negotialores,  alios  ipse, 
plerosque  pacis  spes  inpellit,  uti  Romam  ad  suos  necessa- 
rios  aspere  in  Metellum  de  bello  scribant,  Mariumlnnpera- 

5  torem  poscant.   Sic  ilii  a  multis  mortalibus  honestissuma 
suffragatione   consulatus  petebatur:    simul   ea  tempestate^s 
plebes  nobilitate  fusa  pcr  legem  Mamiliam  novos  extollebat. 
Ita  Mario  cuncta  procedere. 

66  Interim  lugurtha,  poslquam  omissa  deditione  bellum 
incipit,  cum  magna  cura  parare  omnia,  feslinare,  cogere 
exercitum:  civitates,  quae  ab  se  defeceranl,  formidine  aufo 
ostentando  praemia  adfectare,  conmunire  suos  locos,  arma 
tela  aliaque  quae  spe  pacis  amiserat  reficere  autcommercari : 
servilia  Romanorum  adlicere,  et  eos  ipsos,  qui  in  praesidiis 
erant,  pecunia  temptare:  prorsus  nilril  intaclum  nequc  quie- 

2tumpali,  cuncta  agitare.     Igitur   Vagenses,  quoMeleliusS» 
inilio  lugurtha   pacificanle  praesidium  inposuerat,  faligati 
regis  subpliciis  neque  antea  voluntate  alienati,    principes 
civitatis  inter  se  coniurant:  nam  volgus,  uti  plcrunique  so- 


DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    66.   67.    68.  79 

let,  et  maxiime  Numidarum,  ingenio  niobili,  seditio^sum 
atque  discordiosum  erat,  cupidum  novarum  reram,  quicti 
et  otio  advorsum.  Dein  conpositis  inter  se  rebus  in  diem 
tertium  constituunf,  quod  is  festus  celebratusque  per  om- 

snem  Africam  ludnm  et  lasciviam  magis  quam  formidinem 
ostentabat.     Set  ubi  tempus  fuit,  centuriones  tribunosque  3 
militaris  et  ipsum  praefectum  oppidi,    T.  Turpilium  Sila- 
num,  alius  alium  domos  suas  invilant,  eos  omnis  praeter 
Turpiliura  inter  epulas  obtruncant:  postea  milites  palantis, 

to  inermos,  quippe  in  tali  die ,  ac  sine  imperio,  adgrediuntur. 
Idcm  plebes   facit,   pars  edocti  ab  nobilifate,   alii  studio4 
talium  rerum  incitali,  quis  acta  consiliumque  ignorantibus 
tumultus  ipse  et  res  novae  satis  placebant.    Romani  mili-  67 
tes,  inproviso  metu  incerli  ignarique  quid  potissumum  fa- 

iscerent,  trepidare:  ad  arcem  oppidi,  ubi  signa  et  scuta 
erant,  praesidium  bostium,  portae  ante  clausae  fuga 
probibebant:  ad  hoc  mulieres  puerique  pro  tectisaedi- 
ficiorum  saxa  et  alia,  quae  locus  praebebat,  certatim  mit- 
tere.     Ita  neque  caveri  anceps  malum,  neque  a  forlissumis  2 

20 inflrmissumo  generi  resisti  posse:  iuxta  boni  malique,  stre- 
nui  et  inbelles  inulti  obtruncari.    In  ea  tanta  asperitate  sae-  3 
vissumis  Numidis  et  oppido  undique  clauso  Turpilius  prae- 
fectus  unus  ex  omnibus  Italicis  intactus  profugit.     Id  mi- 
sericordiane  hospitis  anpactione  aut  casu  ita  evenerit  parum 

25Conperimus,  nisi,  quia  illi  in  lanto  malo  turpis  vita  integra 
fama  potior  fuit,  inprobus  intestabiiisque  videlur. 

Metellus,  poslquam   de  rebus  Vagae    actis  conperif,  68 
paulisper  maestus  ex  conspectu  abit:  deinde,  ubi   ira  et 
aegritudo  permixta  sunt,  cum  maxuma  cura  ultum  ire  in- 

soiurias  festinat.  Legionem,  cum  qua  hiemabat,  etquam  plu- 2 
rumos   poteit  Numidas  equites    pariter  cum  occasu  solis 
expeditos  educit  et  postera  die  circiler  horam  tertiam  per- 
venit  in  quandam  planitiem,  locis  paulo  superioribus  cir- 
cumventam.     Ibi  milites  fessos  itineris  magnitudine  et  iam  3 

ssabnuentis  omnia  docet,  oppidum  Vagam  non  amplius  mille 
passuum  abesse:  decere  illos  relicum  laborem  aequo  animo 
pali,  dum  pro  civibus  suis,  viris  fortissumis  atque  miserru- 
mis,  poenas  caperent:  praelerea  praedam  benigne  ostenta^ 


80  DE   BELLO    IVGVUTIIINO    C.    68-    69-    70. 

4  Sic  animis  eorum  adreclis,  equites  in  primo  late.  pedites 

69  quam  arlissume  ire    et  signa  occultare  iubel.      Vagenses 
ubi  animum  advortere   ad  se  vorsum  exercilum  pergere, 
primo,   uti  erat  res,  Metellum  esse  rati  portas  clausere, 
deinde  ubi  neque  agros  vastari  et  eos  qui  primi  adcrants 
Numidas  equites  vident,  rursum  lugurlbam  arbitrati  cum 

2magno  gaudio  obvii  procedunt.  Equitcs  pcditesque  repenle 
signo  dato  alii  volgum  effusum  oppido  cacdere,  alii  ad  por- 
tas  festinare,  pars  turris  capere:  ira  atque  praedae  spes 

3  amplius  quam  lassitudo  posse.    Iia  Vagenses  biduom  modo  lo 
ex  perfidia  laetati:  civitas  magna  et  opulens  cuncta  poenae 

4  aut  praedae  fuit.   Turpilius,  quem  praefectum  oppidi  unum 
ex  omnibus  profugisse  supra  ostendimus,  iussus  a  Mctello 
causam    dicere,  postquam  sese  parum  cxpurgat,  condem- 
natus   verberatusque  capite  poenas  solvit:  -|-  nam  is  civis  is 
ex  Latio  erat. 

70  Per  idem  tempus  Uomilcar,  cuius  inpulsu  lugurtha 
deditionem,  quam  metu  deseruit,  incepcral,  suspectus  regi 
et  ipse  eum  suspiciens     novas  res  cupere,   ad  perniticm 

2  eius  dolum  quaerere,  die  noctuque  fatigare  animum:  deni- 20 
que  omnia  temptando  socium  sibi  adiungit  Nabdalsam, 
hominem  nobilem,  magnis  opibus,  carum  acceptumque  po- 
pularibus  suis,  qui  plerumque  seorsum  ab  rege  excrcilum 
ductare  et  omnis  rcs  exequi  sohlus  erat,  quae  lugurthae 
fesso  aut  maioribus  adstricto  superaverant :  ex  quo  illi  glo-  25 

3  ria  opesque  inventae.  Igitur  utriusque  consilio  dies  insidiis 
statuitur:  cctera,  uti  res  posceret,  ex  tempore  parari  pla- 

4  cuil.  Nabdalsa  ad  exercitum  profectus,  quem  intcr  biberna 
Romanorum  iussus  habebat,  uc  ager  inultis  hostibus  vasta- 

6  retur.  Is  postquam  magnituduie  facinoris  perculsus  ad  tcm-  3C 
pus  non  veuit  metusque  rem  inj)ediebat,  Bomilcar,  simul 
cupidus  incepta  patrandi  et  timore  soci  anxius,  ne  omisso 
vetere  consilio  novom  quaereret ,  htteras  ad  eum  per  ho- 
mines  fKlehs  mitlit,  in  quis  moUitiam  socordiamque  viri 
accusarc,  testari  deos  per  quos  iuravissel,  monere  ne  prae-35 
mia  Metelli  in  pestcm  convorteret:  lugurthae  exilium  ad- 
essc:  cclerum  suane  an  Mctelli  virlute  perirel,  id  modo 
agilari:    proinde  rcputaret  cum  animo   suo,   praemia   an 


DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    71-    72.    73  8l 

cruciatura  mallet.  Set  cum  eae  litterae  adlatae,  forte  Nab-7l 
dalsa  exercito  corpore  fessus  in  lecto  quiescebat,  ubi  cog-  2 
nitis  Bomilcaris  verbis  prinio  cura,  deinde,  uti  aegrum  ani- 
mum  solet ,  somnus  cepit.    Erat  ei  >'umida  quidam  nego-  3 
6  tiorum  curator,  fidus  acceptusque  et  omnium  consiliorum 
nisi  novissumi  particeps.  Qui  postquam  adlatas  litteras  audi-  4 
vit  et  ex  consuetudine  ratus  opera  aut  ingenio  suo   opus 
esse   in   tabernaculum  introiit,   dormiente   illo   epistulam, 
super  caput  in  pulvino  temere  positam,  sumit  ac  perlegit, 

10  dein  propere  cognitis  insidiis  ad  regem  pergit.     Nabdalsa  5 
paulo  post  experrectus,  ubi  neque  epistulam  repperit  et 
rem  omnem  uti  acta  erat  cognovit,  primo  indicem  persequi 
conatus,  postquam  id  frustra  fuit,  lugurtham  placandi  gratia 
adcedit:  dicit,  quae  ipse  paravisset  facere,  perfidia  clientis 

15  sui  praeventa:  lacrumaus  obtestatur  per  amicitiam  perque 
sua  antea  fideliter  acta  ne  super  tali  scelere  suspectum  sese 
haberet.     Ad  ea  rex,  aliter  atque  animo  gerebat,  placide  72 
respondit.  Bomilcare  aliisque  multis,  quos  socios  insidiarura 
cognoverat,   interfectis  iram  obpresserat,   ne  qua  ex  eo 

2e  negotio  sedilio  oreretur.    Neque  post  id  locorum  lugurthae  2 
dies  aut  nox  ulla  quieta  fuit :   neque  loco  neque  mortah 
cuiquam  aut  tempori  satis  credere,    civis  hostisque  iuxta 
metuere,  circumspectare  omnia  et  omni  strepitu  pavescere, 
alio  atque  alio  loco,  saepe  contra  decus  regium  noctu  requi- 

25  escere,  interdum  somno  experreclus  adreptis  armis  tumul- 
tum  facere:  ita  forraidine  quasi  vecordia  exagitari. 

Igilur  Metellus,  ubi  de  casu  Bomilcaris  et  indicio  pa-73 
lefacto  ex  perfugis  cognovit,  rursus  tamquara  ad  integrum 
bcUum  cuncta  parat  festinatque.     Marium,  fatigantem  de2 

30  profectione  sinud  et  invisum  et  obfensum  sibi  parum  ido- 
ncum  ratus,  doraum  diraittit. 

Et  Romae  plebes  litteris,   quae  de  Metello  ac  Mario  3 
raissae  erant,  cognitis  volenti  anirao  de  arabobus  accepc- 
rant.     Iniperatori  nobilitas,  quae  antea  decori  fuit.  invi- 4 

36  diae  esse :  at  illi  alteri  generis  humilitas  favorera  addiderat « 
ceterura  in  utroque  raagis  sludia  partiura  quara  bona  aul 
mala  sua  raoderata.    Praeterea  seditiosimagistratus  volgumb 
exagitare,  Metellum  omnibus  contijnibus  capitis  arcessere, 
Sallcst.  6 


82  DE    BELI.O    IVGVRTHINO    C.   73-   74.    75. 

6  Mari  virtutem  in  maius  celebrare.  Denique  plebes  sic  ad- 
censa,  uti  opifices  agrestesque  omnes,  quorum  rcs  fides- 
que  in  manibus  sitae  erant,  relictis  operibus  frequentarent 
Marium  et  sua  necessaria  post  illius  bonorem  ducerent.  Ita 
perculsa  nobilitate  post  multas  tempestates  novo  bomini  con-  & 

7  sulatus  mandatur :  et  postea  populus  a  tribuno  plebei  T. 
Manbo  Mancino  rogatus,  queni  vellet  cum  lugurlha  bellum 
gerere,  frequens  Marium  iussit.  Set  paulo  ******■-■  de- 
creverat :  ea  res  frustra  fuit. 

74  Eodem  tempore  lugurtba  amissis  amicis,  quorum  ple- lo 
rosque  ipse  necaverat,  ceteri  formidine  pars  ad  Romanos 
alii  ad  regem  Bocchum  profugerant,  cum  neque  bellum 
geri  sine  administris  posset  et  novorum  fidem  in  tanta  per- 
fidia  veterum  experiri  periculosum  duceret,  varius  incertus- 
que  agitabat.  Neque  ilU  res  neque  consilium  aut  quisquam  15 
bominum  satis  placebat:  ilinera  praefectosque  in  dies  mu- 
tare,  modo  advorsum  hostis,  interdum  in  solitudines  per- 
gere,  saepe  in  fuga  ac  post  paulo  in  armis  spem  babere, 
dubitare  virtuli  an  fide  popularium  minus  crederet:  ita  quo- 

2  cumque  intenderat  res  advorsae  erant.   Set  inter  eas  moras  20 
repente  sese  Mctelius  cum  exercitu  ostendit:  Numidae  ab 
lugurtba  pro  tempore  parati  instructique ,   dein  proelium 

,3  incipitur.    Qua  in  parte  rex  pugnae  adfuit,  ibi  ahquamdiu 
certatum ,  ceteri  eius  omnes  milites  primo  congressu  pulsi 
fugatique.  Romani  signorum  et  armorum  ahquanto  numero,  25 
bostium  paucorum  potiti:  nam  ferme  Numidis  in  omnibus 
proeliis  magis  pedes  quam  arma  tuta  sunt. 

75  Ea  fuga  lugurtha  inpensius  modo  rebus  suis  diffldens 
cum  perfugis  et  parle  equitatus  in  solitudines ,  dein  Thalani 
pervenit,  in  oppidum  magnum   atque  opulenlum  ubiciueao 
plerique  thensauri  filiorumque  eius  nmltus  pueritiae  cultus 

2  erat.  Quae  postquam  Metello  conperta  sunt,  quamquam 
intcr  Tlialam  flumencpie  proxumum  in  spatio  milium  quin- 
quaginta  lora  arida  atque  vasla  esse  cognoverat.  tamen  spe 
patrandi  belli,  si  eius  oppidi  potitus  foret,  omnis  asperitates  ss 

3  supervadere  ac  naturam  etiam  vincere  adgreditur.  Igitur 
omnia  iumenta  sarcinis  levari  iubet,  nisi  frumento  dierum 
dccem,  cclcrum  ulris  modo  ct  alia  aquac  idonea  porlari: 


DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    75.  76-  83 

praeterea  conqiiirit  ex  agris  quam  plurumum  potest  ilomiti  4 
pecoris :  eo  inponit  vasa  cuiusque  modi,  set  pleraqiie  lignea, 
conlecta  ex  tuguriis  iVumidarum:  ad  hoc  finitumisimpcrat,  5 
qui  se  post  regis  fugam  Metello  dederant,  quam  plurumum 
•  quisque  aquae  portaret,  diem  locumque,  ubi    praesto   fo- 
rent,  praedicit:  ipse  ex  flumine,  quam  proxumam  oppido  6 
aquam  esse  supra  diximus,  iumenla  onerat :  eo  modo  in- 
structus  ad  Thalam  proficiscitur.     Deinde  uhi  ad  id  loci  7 
ventum,  quo  ISumidis  praeceperat,  et  castra  posita  munita- 

10  que  sunt,  tanta  repente  caelo  missa  vis  aquae  dicitur,  ut 
ea  modo  exercilui  satis  superque  foret.    Praeterea  conmea-  8 
tus  spe  ampHor,  quia  Numidae,  sicuti  pierique  iu  nova  de- 
ditione,  officia  intenderant.  Ceterum  milites  rcUgione  pluvia  0 
magis  usi,  eaque  res  multum  animis  eorum  addidit:  nam 

15  rati  sese  deis  inmortalibus  curae  esse.    Deinde  postero  die 
contra  opinionem  lugurthae  ad  Thalam  perveniunt.    Oppi- 10 
dani,  qui  se  locorum  asperitate  munitos  crediderant,  magna 
atque   insolita   re  perculsi ,  nihilo  segnius  bellum  parare : 
idem  nostri  facere.     Set  rex,  nihil  iam  infectum  Metello  76 

20  credens ,  quippe  qui  omnia,  arma  tela ,  locos  tempora ,  de- 
uique  naturam  ipsam  ceterisimperitantem  industria  vicerat, 
cum  lilieris  et  magna  parte  pecuniae  ex  oppido  noctu  pro- 
fugit,  neque  postea  in  ullo  loco  amplius  uno  die  aut  una 
nocte  moratus,  simulabat  sese  negoti  gratia  properare:  ce- 

25  terum  proditionem  timebat,  quam  vitare  posse  celeritate  pu- 
tabat:  nam  talia  consilia  per  otium  etexopportunitate  capi. 
At  Metellus,  ubi  oppidanos  proelio  inlenlos,  simul  oppidum2 
et  operibus  et  loco  munitum  videt,  vallo  fossaque  moenia 
circumvenit.   Deinde  locis  ex  copia  maxume  idoneis  vineas  3 

3oagere,    aggerem  iacere  [et]   super  aggerem  inpositis  tur- 
ribus  opus  et  administros  tutari.    Contra  haec  oppidani  fe-  4 
stinare   parare:   prorsus   ab   utrisque   nihil    relicum   fieri. 
Denique   Romani,   multo    ante  labore   proeliisque  faligali,  5 
post  dies  quadraginta,  quam  eo  ventum  erat,  oppido  modo 

3opotiti:  praeda  omnis  ab  perfugis  conrupta.     Ei  poslquam  6 
murum  arietibus  feriri  resque  suas  adflictas  vident ,  aurum 
atque  argentum  et  alia  quae  prima  ducuntur  domum  regiam 
conportant:  ibi  vino  et  epulis  onerati  illaque  et  domum  et 


84  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    77.  78-    79. 

seniet  igni  conrunipunt,  et  quas  vicli  ab  hostibus  poenas 
inetuerant,  eas  ipsi  volentes  pcpendere. 

77  Set  pariter  cum  capta  Tliala  legati  ex  oppido  Lepli 
ad  Metellum  venerant,  oraiites,  uti  praesidium  praefectum- 
que  eo  mitteret:  llainilcarem  quendam,  hominem  nobilems 
factiosum,  novis  rebus  studere,  advorsum  quem  nequeim- 
peria  niagistratuum  neque  leges  valerent:  ni  id  festinaret, 

2  in  sunnno  periculo  suam  sahitem ,  illorum  socios  fore.  Nam 
Leptitani  iain  inde  a  principio  beUi  [lugurthini]  ad  Bestiam 
consulem  et  postea  Romam  miserant  amicitiam  societatem-  lo 

3  que  rogatum.  Deinde,  ubi  ea  inpetrata,  semper  boni  fide- 
lesque  mansere  et  cuncta  a  Bestia,  .\lbino  Metelloqueim- 
perala  nave  fecerant.  Itaque  ab  imperatore  facile  quae 
pelebant  adepti.  Emissae  eo  cohortes  Ligurum  qualtuor 
et  G.  Annius  praefectus.  15 

78  Id  oppidum  ab  Sidoniis  conditum  est ,  quos  accepimus 
profugos  ob  discordias  civilis  navibus  in  eos  locos  venisse, 
ceterum  situm  inter  duas  Syrtis,  quibus  nomen  ex  re  in- 

2  ditum.  Nam  duo  sunt  sinus  prope  in  extrema  Africa,  inpa- 
res  magnitudine,  pari  natura :  quorum  proxuma  terrae  prae-  :o 
alta  sunt,  cetera,  uti  fors  tulit,  aUa  alia,  aha  in  lempestale 

3  vadosa.  Nain  ubi  mare  magnum  esse  el  saevire  ventis  coepit, 
limum  harenamque  et  saxa  ingentia  fluctus  trahunt:  ita 
facies  locorum  cum  ventis  simul  mutatur.    Syrtes  ab  traclu 

4  nominatae.    Eius    civitatis  Hngua  modo  convorsa  conubio  25 
Numidarum,  legum  cultusque  pleraque  Sidonica,  quae  eo 
faciUus  retinebant,  quod  procul  ab  imperio  regis  aetatem 
agebant.   Inter  iUos  et  frequentem  Numidiam  inulti  vastique 
loci  erant, 

79  Set  (juoniam  in  eas  regiones  per  Leptitanorum  negolia  30 
venimus,  non  indignum  videtur  ogregium  alque  memora- 
bUe  facinus  duorum  Carlhaginiensium  memorare:  eam  rem 

2[nos]  locus  admonuit.  Qua  tcmpestate  Carthaginienses  ple- 
raque  Africaimpcritabant,  Curcnenses  quoque  magni  atque 

3  opulenti   fuere.     .\ger    in  medio  harenosus,   una  specie:» 
ncque  flumen  ncque  mons  cral ,   qui  Unis   coruin   discer- 
noret.  Ouae  res  eos  in  magno  diuturnoque  bcUo  inter  se  ha- 

i  buit.  Postquam  utrimque  logioncs ,  item  classos  saope  fusae 
fugatacquo,  ot  altori  alteros  aliquantum  adtriverant,  veriU 


DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.   79.    80.  85 

ne  mox  viclos  victoresque  defessos  alius  adgrederetur,  per 
indutias  sponsionem  faciunt,  uti  certo  die  legali  domo  pro- 
Gciscerentur:  quo  in  loco  inter  se  obvii  fuissent,  is  commu- 
nis  ulriusquc  populi  finis  haberetur.    Igitur  Carthagine  duo  5 

6  fratres  missi,  quibus  nomen  Philaenis  erat,  maturavere  iter 
pergere:  Curenenses  tardius  iere.     Id  socordiane  an  casu 
acciderit,  parum  cognovi.    Ceterum  solet  in  iUis  locis  tem-  6 
pestas  haut  secus  atque  in  mari  retinere.     Nam  ubi  per 
loca  aequalia  et  nuda  gignentium  ventus  coortus  harcnam 

10  humo  excitavit,  ea  magna  vi  agitata  ora  oculosque  inplere 
solet,  ita  prospectu  inpedito  morari  iter.    Tostquam  Cure-  7 
nenses  aUquanlo  posteriores  se  esse  vident  el  ob  rem  con- 
ruptam  domi  poenas  metuunt,  criminari  Carthaginiensis  ante 
lempus  domo  digressos,  conturbarerem,  denique  omnia  malle 

isquam  victi  abire.  Set  cum  Poeni  aham  conditionem,  tanlumS 
modo  aequam,  peterent,  Graeci  optionem  Carthaginiensium 
faciunt,  ut  vel  iIH,  quos  finis  populo  suo  peterenl,  ibi  vivi 
obruerentur,  vel   eadem   conditione   sese  quem  in  locum 
vellent  processuros.    Pliilaeni  conditione  probata  seque  vi-  9 

2otamque   suam  rei   pubhcae  condonavere:  ita  vivi   obruti, 
Carthaginienscs  in   eo  loco  Philaenis  fratribus    aras  con- 10 
secravere,  aliique  iUis  domi  honores  instituli.   Nunc  ad  rem 
redeo. 

lugurtha  postquam  amissa  Thala  nihil  satis  firnmm  con-  80 

25  tra  MeteUum  pulat,  per  magnas  solitudines  cum  paucis  pro- 
fectus  pervenit  ad  Gaetulos,  genus  hominum  ferum  incul- 
lumque  et  eo  tempore  ignarum  nominis  Romani.    Eorum2 
multitudinem  in  unum  cogit  ac  paulatim  consuefacit  ordines 
habere,  signa  sequi,  imperium  observare,  item  alia  mihtaria 

30  facere.     Praeterea  regis  Bocchi   proxumos  magnis  nume-  3 
ribus  et  maioribus  promissis  ad  studium  sui  perducit ,   quis 
adiutoribus  regem  adgressus  inpeUit,   uti  advorsus  Homa- 
nos  bellum  incipiat.     Id  ea  gratia  facilius  proniusque  fuit,  4 
quod  Bocchus  initio  huiusce  bcUi  lcgatos  Romam  miserat 

3i  foedus  et  amicitiam  petitum:  quam  rem  opporlunissumams 
inceplo  beUo  pauci  inpediverant,  caeci  avaritia,  quis  omnia, 
honesta  alque  inhonesta,  vendere  mos  erat.    Etiam  anteae 
lugurlhae  filia  Boccho  nupserat.  Verum  ea  necessiludo  apud 
Numidas  Maurosque  levis  ducilur.  quia  singuli,  pro  opibus 


86  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    80.    81.    82.    83. 

qiiisque,  quam  plurumas  uxores,  denas  alii  alii  plures  ha- 

7bent,  set  reges  eo  amplius.  Ita  animus  multitudine  distra- 
hitur:  nulla  pro  socia  optinet,  pariter  omnes  \iles  sunt. 
8llgitur  in  locum  ambobus  placitum  exercitus  conveniunt: 
ibi  fide  data  et  accepta  lugurtha  Boccbi  animum  oratione  5 
adcendit:  Romanos  iniustos,  profunda  avaritia,  communis 
omnium  hostis  esse:  eandem  illos  caussam  belli  cum  Boccho 
habere,  quam  secum  et  cum  aliis  gentibus,  lubidinemimperi- 
tandi,  quis  omnia  rcgna  advorsa  sint :  tum  sese,  paulo  anle 
Carthaginiensis ,  item  regem  Persen,  post  uti  quisque  opu- 10 

2  lentissumus  videatur ,  ita  Romanis  hostem  fore.  Eis  atque 
aliis  talibus  dictis  ad  Cirtam  oppidum  iter  constituunt,  quod 
ibique  ******  Metellus  praedam  capiivosque  et  inpedimenta 

3locaverat.  Ita  lugurtha  ratus  aut  capta  urbe  operae  precium 
fore,  aut  si  Romanus  auxilio  suis  venisset,  proelio  sese  certa- 1> 

4turos.  Nam  callidus  id  modo  festinabat,  Bocchi  pacem 
inminuere,  ne  moras  agilando  aliud  quam  bellum  mallet. 

82  Imperalor  postquam  de  regum  societatc  cognovit,  non 
teraere,  neque,  uti  saepe  iam  victo  lugurtha  consueverat. 
omnibus  locis  pugnandi  copiam  facit :  ceterum  haut  procul  2» 
ab  Cirta  castris  munitis  reges  operitur,  melius  esse  ratus 
cognitis  Mauris,  quoniam  is  novos  hoslis  adcesserat,  ex 
commodo  pugnam  facere. 

2  Interim  Roma  per  littcras  certior  lit  provinciam  Nu- 
midiam  Mario  datam:  nam  consulem  factum  ante  acceperat.  is 
Quibus  rebus  supra  bonum  aut  honcstum  perculsus,  neque 
lacrumas  tenere  nflque  moderari  linguam :  vir  egregius  in 

3  aliis  artibus  nimis  moUiter  aegritudinem  pati.  Quam  rem 
alii  in  superbiam  vortebant,  alii  bonum  ingenium  contumelia 
adcensum  esse,  multi  quod  iam  parta  victoria  ex  manibusso 
eriperelur.  Nobis  satis  cognitum  est  illum  magis  honore 
3Iari  quam  iniuria  sua  excrucialum  neque  tam  anxie  lalu- 
rum  fuisse,  si  adcmpta  provincia  alii  quam  Mario  tra- 
dcretur. 

83  Igitur  eo  dolore  inpcditus  ct  quia  stultitiae  videbalur  3i 
alienam  rem  pcriculo  suo  curare ,  legatos  ad  Boochum  niit- 
tit  postulatum,  ne  sine  causa  hostis  populo  Roniano  fieret: 
Iiaberc  tum  magnam  copinm  societalis  amicitiaeque  coniun- 


DE    BELLO    IVGVRTHINO   C.  83.    8-i.  85-  S7 

gendae,  quae  potior  bello  esset,  et  quamquam  opibus  suis 
couQderet,  tamen  non  debere  incerta  pro  certis  mutare: 
omne  bellum  sumi  facile,  ceterum  aegerrume  desinere :  non 
in  eiusdem  potestate  initium  eius  et  finem  esse:  incipere 
5  cuivis,  etiam  ignavo,  licere,  deponi  cum  victores  velint: 
proinde  sibi  regnoque  suo  consuleret,  neu  florentis  res  suas 
cum  lugurlhae  perditis  misceret.  Ad  ea  rex  satis  placide  2 
verba  facit :  sese  pacem  cupere,  set  lugurtbae  fortunarum 
misereri:  si  eadem  illi  copia  fieret,  omiiia  conventura.  Rur- 3 

10  sus  imperator  contra  postulata  Boccbi  nuntios  mittit :  ille 
probare  partim,  alia  abnuere.  Eo  modo  saepe  ab  utroque 
missis  remissisque  nuntiis  tempus  procedere ,  et  ex  MeteUi 
voluntate  bellum  iutactum  trahi. 

At  Marius,  ut  supra  dixiinus,  cupientissuma  plebe  con-  84 

losul  factus,  postquam  ei  provinciam  Numidiam  populus  ius- 
sit,  antca  iam  infestus  nobilitati,  tum  vero  mullus  atque 
ferox  instare,  singulos  modo  modo  univorsos  laedere:  dicti- 
tare  sese  consulatum  ex  victis  illis  spoUa  cepisse,  alia  prae- 
terea  magniflca  pro  se    et  ilHs  dolentia.    Interim  quae  bello  2 

20  opus  erant  prima  habere :  postulare  legionibus  subplemen- 
tum,  auxiUa  a  populis  et  regibus  sociisque  arcessere,  prac- 
lerea  ex  Latio  fortissumum  quemque,  plerosque  militiae, 
paucos  fama  cognitos  adcire,  et  ambiundo  cogere  bomines 
emeritis   stipendiis   secum   proficisci.      Neque  illi  senatus,  3 

2o  quainquam  advorsus  erat,  de  ullo  negotio  abnuere  audebat: 
ceterum  subpleinentum  etiam  laelus  decreverat,  quia  neque 
plebei  militia  volenti  putabatur   et  Marius  aut   belli  usum 
aut   studia   volgi   amissurus.     Set  ea  res  frustra  sperata :  4 
tanta  lubido  cuin  Mario  eundi  plerosque  invaserat.     Sese 

jo  quisque  praeda  locupletem  fore,  victorem  domum  rediturum, 
alia  buiusce  modi  animis  trahebant,    et  eos   non  paulum 
oratione   sua   Marius  adrexerat.     Nam  postquam  omnibus5 
quae  postulaverat  decretis  mililes  scribere   volt,   bortandi 
causa   simul  et  nobilitatem  uti  consueverat  exagitandi  con- 

jjlionem  populi  advocavit,  deinde  hoc  modo  disseruit: 

'Scio  ego,  Quirites,  plerosque  non  eisdem  artibus  im- 85 
perium  a  vobis  petere  et  postquam  adepti  sunt  gerere:  pri- 
mo   industrios  subpUcis  modicos  esse,  dein  per  ignaviam 


&S  DE    BELLO    IVGVRTGINO    C.    85. 

2  el  superbiam  aelatem  agerc.  Sel  mihi  contra  ea  vidctur : 
nam  qiio  pluris  esl  univorsa  res  publica  quam  consulatus 
aul  praetura,  eo  maiore  cura  illam  administrari  quam  haec 

3peti  debere.  Neque  me  fallit,  quantum  cummaxumobenefi- 
cio  vostro  negoti  sustineam.  Bellum  parare  simul  el  aerario  » 
parcere,  cogere  ad  mihtiam  eos  quos  nohs  obfendere,  domi 
forisque  omnia  curare,  et  ea  agere  inter  invidos  occursan- 

4  tis  factiosos  opinione,  Quu-ites,  asperius  cst.    Ad  hoc,  ahi 
si  dehquere,  vetus  nobihtas,  maiorum  fortia  facta,  cogna- 
torum  et  adfinium   opes,   multae  chentelae,    omnia   haec  w 
praesidio  adsunt:  mihi  spes  omnes   in  memet  sitae,   quas 
necesse  est  virtute  et  innocentia  tutari:  nam  aha  infirma 

5  sunt.    Et  illud  intellego,  Quirites,  omnium  ora  in  me  con- 
vorsa  esse,  aequos  bonosque  favere  —  quippe  mea  bene    . 
facta  rei  pubhcae  procedunt  — ,  nobilitatem  locum  inva-  ii 

e  dendi  quaerere.   Quo  mihi  acrius  adnilundum  est,  uti  neque 

7  vos  capiamini  et  iUi  frustra  sint.  Ita  ad  hoc  aetatis  a  pue- 
ritia  fui,  uti  omnis  labores  et  pericula  consueta  habeam. 

8  Quae  ante  vostra  benificia  gratuito  faciebam,  ea  uti  accepta 

9  mercede  deseram,  non  est  consilium,  Quirites.   lllis  difficile  » 
est  in  potestatibus  temperare,  qui  per  ambitionem  sese  pro- 
bos  simulavere :  mihi,  qui  omnem  aetatem  in  optumis  arti- 
bus  egi,  bene  facere  iam  ex  consuetudine  in  naturam  vortit. 

10  Bellum  me  gerere  cum  lugurtha  iussislis,  quam  rem 
nobihtas  aegerrume  tulit.  Quaeso,  reputate  cum  animisai 
vostris ,  num  id  mutari  melius  sit ,  si  quem  ex  iUo  globo 
nobiUtatis  ad  hoc  aut  ahud  tale  negotium  mittatis,  hominem 
veteris  prosapiae  ac  muUarum  imaginum  et  nuUius  stipendi: 
scihcet  ut  in  tanta  re  ignarus  omniuni  trepidet  festinet ,  su- 

]  1  mat  aliquem  ex  populo  monitorem  offici  sui.  Ita  plerumque  3o 
evenit,  uli  quem  vos  ini[)erare  iussistis,   is  [sibi]  impera- 

12torem  ahum  quaerat.  Atque  ego  scio,  Quirites,  qui,  post- 
quam  consules  facti  sunt,  et  acta  maiorum  et  (iraecorum 
mihtaria  praecepla  k^gerc  coeperint:  praeposteri  homincs: 
nam  gererc  quam  fieri   tempore  posterius,    re  atque  usu3i 

:.3prius  esl.  Conparate  nunc,  Quirites,  cum  iUorum  superbia 
me  homincm  novom.  Quae  ihi  audire  aut  legere  soh-nt. 
rorum  }»artcm  vidi,  aha  Ciiomel  gessi:  quae  ilii  hltcris.  ca 


DE    BELLO    lYGVRXniNO    C.    &5.  89 

ego  militantlo  didici.     Nunc  vos  existuniale,  facta  an  dicta  14 
pluris  sint.   Conteninunt  novitatem  meam,  cgo  illorum  igna- 
viam:  milii  fortuna,  illis  f.robraobiectantur.  Quamquam  ego  15 
naturam  unam  et  communem  omnium  existumo,  set  fortis- 
5  sumum  qucmque  generosissumum.    Ac  si  iam  ex  patribus  16 
Albini  aut  Besliae  quaeri  possit,  menc  an  illos  ex  se  gigni 
maluerint,  quid  responsuros  creditis,  nisi  sese  liberos  quam 
optumos  voluisse?   Quod  si  iure  me  despiciunt,  faciant  idem  l 
maioribus  suis,  quibus,  uti  mibi,  ex  virtute  nobilitas  coepit. 

ih  Invidenl  lionori  meo:  ergo  invideant  labori  innocentiae,  pe- 18 
riculis  etiam  meis,  quoniam  per  haec  ilJum  cepi.    Verum  19 
homines  conrupti  superbia  ita  aetatem  agunt  quasi  vostros 
honores  contemnant,  ita  hos  petunt  quasi  honeste  vixerint. 
Ne  illi  falsi  sunt,  qui  divorsissumas  res  pariter  expectant,  20 

isignaviae  voluptatem  et  praemia  virtutis.    .\tque  etiam,  cum21 
apud  vos  aut  in  scnatu  verba  faciunt,  pleraque  oratione 
maiores  suos  extollunt:  eorum  fortia  facta  memorando  cla- 
riores  sese  putant.     Quod   contra   est.     Nam  quanto  vita  22 
illorum  praeclarior,  tanto  horum  socordia  flagitiosior.    Et23 

2oprofecto  ita  se  res  habet:    maiorum  gloria  posteris  quasi 
lumen  esl,  neque  bona  neque  mala  eorum  in  occulto  pati- 
tur.  Huiusce  rci  ego  inopiam  fateor.Quirites:  verum,  id  quod  24 
multo  praeclarius  est,  meamet  facta  mihi  dicere  licet.  Nunc 
videte  quam  iniqui  sint.     Quod  ex  aliena  virtutc  sibi  adro-  25 

25gant,  id  mihi  ex  mea  non  concedunt,  scilicet  quia  imagines 
non  habeo,  et  quia  mihi  nova  nobilitas  est,  quara  certe  pe- 
perisse  melius  est  quam  acceptam  conrupisse. 

Equidem  ego  non  ignoro,  si  iam  mihi  respondere  velint,  26 
abunde  illis  facundiam  et  conposilam  orationem  fore.    Set 

soinvostro  maxumo  benificio    cum   omnibus   locis  me    vos- 
que  male  dictis  lacerent,  non  placuit  reticere,  ne  quis  mo- 
destiam  in  conscientiam  duceret.    Nam  me  quidem  ex  animi  27 
mei  sententia  nulia  oralio  laederepotest:  quippeveranecesse 
est  bene  praedicent,  falsa  vita  moresque  mei  superant.   Sct  28 

toquoniam   voslra   consilia    accusanlur,   qui    mihi   summum 
honorem   et  maxumum  negotium  inposuistis,   etiam  atque 
eliam  reputale,  num  eorum  paenitendum  sit.    Non  possum  29 
fidei   causa   imagines  neque  Iriumphos  aut  consulatus  ma- 


90  DE   BELLO    IVGVUTUIXO    C.  85. 

ioruin  meorum  ostentare,  at,  si  res  postulel,  hastas  vexillum 

phaleras,  alia  mihtaria  dona,  praeterea  cicatrices  advorso 

SOpectore.    Hae  sunt  meae  imagines,  haec  nobilitas,  non  he- 

reditate  relicta,  ut  illa  iiiis,  set  quae  egomet   meis    pluru- 

31  mis  laboribus   et  pericuhs   quaesivi.    Non  sunt  conposita  a 
verba  mea:  parvi  id  facio:  ipsa  se  virtus  satis  ostendit:  illis 

32  artificio  opus  est,  ut  turpia  facta  oratione  tegant.  Neque 
litteras  Graecas  didici :  parum  placebal  eas  discere ,  quippe 

33  quae  ad  virtutem  doctoribus  nihil  profuerant.    At  illa  mullo 
optuma  rei  publicae  doctus  sum:  hostem  ferire,  praesidium  lo 
agitare ,  nihil  metuere  nisi  turpem  famam,  hiemem  et  aesta- 
tem  iuxla  pati,  humi  requiescere,  eodem  tempore  inopiam 

31  et  laborem  tolerare.  Eis  ego  praeceptis  milites  hortabor : 
ncc  illos  arte  colam,  me  opulenter,  neque  gloriam  meam, 

35laborem  illorum  faciam.   Hoc  est  ulile,  hoc  civileimperium.  is 
Namque  cum  tute  per  moUitiam  agas,  exercitum  subplicio 

36cogere,  id  est  dominum,  nonimperatorem  esse.  Haec  atque 
talia  maiores  vostri  faciundo  seque  remque  publicam  cele- 

37  bravere.  Quis  nobilitas  freta,  ipsa  dissimiHs  moribus,  nos 
illorum  aemulos  contemnit  el  omnis  honorcs  non  ex  merito,  26 

38  set  quasi  debitos  a  vobis  repetit.  Ceterum  homines  super- 
bissumi  procul  errant.  Maiores  eorum  omnia,  quac  licebat, 
illis  reliquere,  divitias  imagines ,  memoriam  sui  praeclaram : 
virtutem  non  reliquere,  neque  poterant:  ca  sola  neque  datur 

39  dono  neque  accipitur.    Sordidum  me  et  incultis  moribus  25 
aiunt,  quia  parum  scite  convivium  exorno,  ncque  histrio- 
nem  ullum,  neque  pluris  preci  cocuin  quam  vilicum  habeo. 

40  Quae  mihi  lubet  confileri,  Quiriles.    Nam  ex  parente  meo 
ct  ex  aliis  sanctis  viris  ita  accepi:  munditias  nnilieribus,  viris 
iaborem  convenire,  omnibusque  bonis  oportere  plus  gloriao  so 
quam  divitiarum  esse :  arma,  non  supellcctilem  decori  csse 

41  Quin  crgo  quod  iuvat,  quod  carum  aestumant,  id  somper 
faciant:  ament  potent:  ubi  adulescentiain  habuere,  ibi  se- 
nectutem  agant,  [in  conviviis].  dcditi  venlri  et  turpissumae 
parti  corporis:    sudorem    pulverem  et  alia  talia  relinquanlaj 

42nobis,  quibus  illa  cpulis  iocundiora  sunt.    Vorum  non  ita 

est.    Nam  ubi  se[omnibus]nagitiis  dedecoravero,  tur|)issumi 

43  viri  bonornm  praemia  ereptum  eunl.    Ita  iniustissume  luxu- 


DE   BELLO   IVGVRTHINO    C.    85.    86-  01 

ria  et  ignavia,  pessumae  artes,  illis    qui  coluere  eas    niliil 
obficiunt,  rei  publicae  innoxiae  cladi  sunt. 

Nunc  quoniam  iliis,  quantum  mei  mores,  non  illorum44 
flagitia  poscebant,  respondi,  pauca  de  re  publica  loquar.  Pri-  45 

(  mum  omnium  de  Numidia   bonum  babete  animum,  Quiri- 
tes.   Nam  quae  ad  boc  tempus  lugurtbam  tutata  sunt,  omnia 
removistis,  avaritiam,  inperitiam,  [atque]  superbiam.  Deinde  46 
exercitus  ibi  est,  locorum  sciens,  set  mebercule  magis  stre- 
nuus  quam  felix.   Nam  magna  pars  eius  avarilia  aut  teme- 

.oritate  ducum  adtrita  est.    Quam  ob  rem  vos,  quibus  miIi-47 
taris  aetas  est,  adnitimini  mecum  et  capessite  rem  pubU- 
cam :  neque  quemquam  ex  calamitate  aliorum  aut  imperato- 
rum  superbia  metus  ceperit.     Egomet  in   agmine   aut  in 
proeHo  consultor  idem  et  socius  periculi  vobiscum  adero, 

15  meque  vosque  in  omnibus  rebus  iuxta  geram.    Et  profecto  48 
deis  iuvantibus  omnia  matura  sunt,  victoria  praeda  laus. 
Quae  si  dubia  aut  procul  essent,  tamen  omnis  bonos  rei 
pubUcae  subvenire  decebat.    Etenini  nemo  ignavia  inmorta-  49 
lis  factus  est,   neque  quisquam  parens  liberis     uti  aeterni 

20  forent    optavit,  magis  uti  boni  bonestique  vitam  exigerent. 
Plura  dicerem,  Quirites,  si  timidis  virtutem  verba  adderent:50 
nam  strenuis  abunde  dictum  puto.' 

Iluiusce  modi  oralione  babita  Marius,  postquam  plebei  86 
animos  adrectos  videt,  propere  conmeatu,  stipendio,  armis, 

25  aliis  utilibus  navis   onerat:   cum  his  A.  Manlium  legalum 
proficisci  iubet.     Ipse   interea  milites  scribere,  non  more2 
maiorum  neque  ex  classibus,  set  uti  cuiusque  bibido  erat, 
capite  censos  plerosque.     Id  factum  alii  inopia  bonorum,  3 
alii  per  ambitionem  consulis  memorabant,  quod  ab  eo  ge- 

30  nere  celebratus  auctusque  erat,  et  bomini  potentiam  quae- 
renti  egentissumusquisque  opportunissumus,  cui  neque  sua 
cara,  quij)pe  quae  nulla  sunt,  et  omnia  cum  precio  honesta 
videntur. 

Igitur  Marius  cum   aliquanto   maiore  numero   quam^ 

35  decrelum  erat  in  Africam  profectus  paucis  diebus  Uticam 
advehitur.     Exercitus  ei  traditur  a  P.  Rutilio  legato:  nams 
Metellus  conspectum  Mari  fugerat,  ne  videret  ca,  quae  audita 
animus  lolerare  nequiverat. 


92  DE   BELLO    IVGVRTHINO    c.  87.  88.   89. 

87  Set  consul  expletis  legionibus  cobortibusque  auxiliariis 
in  agrum  fertilem  et  praeda  onustum  proficiscitur,  oninia 
ibi  capta  railitibus  donat,  dein  castella  et  oppida  natura  el 
viris  parum  munita  adgreditur,  proelia  multa,  ceterum  ie- 

2  via,  alia  aliis  locis  facere.  Interim  novi  milites  sine  metu  pug-  5 
nae  adesse:  videre  fugientis  capi  aut  occidi,   fortissumum 
quemque  tutissumum,  armis  libertatem,  patriam  parentisque 

3  et  alia  omnia  tegi,  gloriam  atque  divitias  quaeri.  Sic  brevi 
spatio  novi  veteresque  coaluere  et  virtus  omnium  aequalis  facta. 

4  At  reges,  ubi  de  adventu  Mari  cognovere,  divorsi  in  10 
locos  difficilis  abeunt.  Ita  lugurtbae  placueral,  speranti  mox 
effusos  hostis  invadi  posse:  Romanos,  sicuti  plerosque,  re- 
moto  metu  laxius  licentiusque  futuros. 

88  Metellus  interea  Romam  profectus  contra  spem  suam 
laetissumis  animis  accipitur,  plebi  patribusque,  postquam  15 
invidia  deceserat,  iuxta  carus. 

2  Set  Marius  inpigre  prudenterque  suorum  ct  hostium 

rcs  pariter  adtcndere,  cognoscere  quid  boni  utrisque  aut 
contra  esset,  explorare  itinera  regum,  consilia  et  insidias 
eorum  antevenire ,  nihil  apud  se  remissum   neque   apud  20 

Sillos  tutum  pati.  Itaque  et  Gaetulos  et  lugurtham  ex  sociis 
nostris  praedas  agentis  saepe  adgressus  in  itincre  fuderat, 
ipsumque  regem  haut  procul  ab  oppido  Cirta  armis  exuerat. 

4  Quae  postquam  gloriosa  modo  ncque  belli  patrandi  cogno- 
vit,  statuit  urbis,  quae  viris  aut  loco  pro  hostibus  et  ad-25 
vorsum  se  opportunissumae  erant,   singulas  circumvenire: 
ita  lugurtham  aut  praesidiis  nudatum,  si  ea  pateretur,  aut 

5  proelio  certaturum.  Nam  Bocchus  nuntios  ad  cum  saepc 
miserat,  velle  populi  Romani  amicitiam:  ne  quid  ab  sc  ho- 

6  stile  timeret.    Id  simulaveritne  quo  inprovisus  gravior  acci-  3c 
deret,  an  mobilitate  ingeni  pacem  atquc  bellum  mutare  so- 

89htus,    parum  exploratum  est.     Sct  consul,  uli  staluerat, 

oppida  castellaque  munila  adire .  partim  vi    alia  mctu  aut 

2  pracmia  ostentando  avortere  ab  hostibus.    Ac  primo  nicdio- 

cria   gerebal,    exislumans  lugurtbam    ob  suos  tutandos  inas 
Smauus  venturum.    Sct  ubi  illum  procul  abessc  ct  aliis  nc- 
gotiis  intentum   accepit.   maiora   et  magis   aspcra  adgredi 
lempus  visum  est. 


DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    KJ.    90.    91.  93 

Eral  inter  ingentis  soliludincs  oppidiiin  ni.ignum  atque  4 
valens,  nomine  Capsa,  cuius  conditor  Hercules  Libus  nic- 
morahatur.  Eius  cives  apud  lugurtliani  inmunes,  leviimpe- 
rio  et  ob  ea  fidelissumi  habcbantur,  muniti  advorsum  ho- 
sstis  non  moenibus  modo  et  armis  atque  viris,  verura  eliam 
mullo  magis  locorum  asperitate.  Nam  praeter  oppido  pro-  5 
pinqua  alia  omnia  vasta,  inculta,  ogentia  aquae,  infesta  ser- 
pentibus,  quarum  vis,  sicuti  omnium  ferarum  inopia  cibi 
acrior,  ad  hoc  [natura  serpentium,  ipsa  pernitiosa]  siti  magis 

10  quam  aiia  re  adcenditur.     Eius  potiundi  Marium  maxuma  6 
cupido  invaserat,  cum  propter  usum  belli,    lum  quia  res 
aspera  videbatur  et  Melellus  oppidum  Thalam  magna  gloria 
ceperat,  haut  dissimihter  silum  munitumque,  nisl  quod  apud 
Thalam  non  longe  a  moenilms  ahquot  fontes  erant,  Capsen- 

15  ses  una   modo    atque  ca  intra  oppidum  iugi  aqua,  cetera 
pluvia  utebantur.    Id  ibique  el  in  omni  Africa,  qua  procul  7 
a  mari  incultius  agebatur,  eo  facilius  tolerabatur,  quia  Nu- 
midae  plerumque  lacte  et  ferina  carne  vescebantur  et  neque 
salem  neque  alia  inritamenta  gulae  quaerebant:    cibus  iilisS 

20  advorsus  famem  atque  sitim,  non  lubidini  neque  luxuriae 
erat.    Igitur  consul  omnibus  exjdoratis,  crcdo  deis  fretus,  90 
—  nam  contra  tantas  difficultates  consilio  satis  providere 
non  poterat:  quippe  etiam  frumenti  inopia  temptabatur,  quia 
Numidae  pabulo  pecoris  magis  quam  arvo  student  et  quod- 

15  cumque  natum  fueral  iussu  regis  in  loca  munita  contule- 
rant,  ager  autem  aridus  et  frugum  vacuos  ea  lempestate: 
nam  aestatis  extremum  erat  —  tamen  pro  rei  copia  satis 
providenter  exornat:  pecus  omne,  quod  superioribus  diebus2 
praedae  fuerat,  equitibus  auxihariis  agundum  adlribuit,  .V. 

soManhum  legatum   cum    cohortibus  expeditis    ad  oppidum 
Laris,   ubi  stipendium  et  conmeatum  locaverat,  ire  iubet, 
dicitque  se  praedabundum  post  paucos  dies  eodem  venturum. 
Sic  inceplo  suo  occultato  pergit  ad  flumen  Tanain.    Ceterum  91 
in  ilinere  cotidie  pecus  exercitui  per  centurias,  item  tur- 

ss  mas  aequaliler  distribuerat,  et  ex  coriis  utres  uti  fierent 
curabat:  simul  inopiam  frumenti  lenire  et  ignaris  omnibus 
parare,  quae  mox  usu  forent:  denique  sexto  die,  cum  ad 
flumen  ventum  est,  maxuma  vis  utrium  effecta.    Ibi  castris  2 


94  DE   BELLO    IVGVRTHIKO    C.    91.    92. 

levi  munimento  positis  milites  cibum  capere  atque  uti  simul 
cum  occasu  solis  egrederentur  paratos  esse  iubet:  omnibus 
:\  sarcinis  abiectis  aqua  modo  seque  et  iumenta  onerare.  Deiii 
postquam  tempus  visum,  castris  egreditur  noctemque  totam 
itinere  facto  consedit:  idem  proxuma  facit:  dein  tertia  multo  s 
ante  lucis  adventum  pervenit  in  locum  tumulosum,  ab  Capsa 
non  amplius  duum  milium  intervallo,  ibique  quam  occul- 

4  tissume  potest  cum  omnibus  copiis  operitm'.    Set  ubi  dies 
coepit  et  Numidae  nihil    hostile  metucntes  multi  oppido 
egressi,  repente  omnem  equitatum  et  cum  eis  velocissumos  lo 
pedites  cursu  tendere  ad  Capsam  et  portas  obsidere  iubet: 
deinde  ipse  intentus  propere  sequi  necjue  milites  praedari 

5  sinere.  Quae  postquam  oppidani  cognovere,  res  Irepidae, 
metus  ingens,  malum  inprovisurn,  ad  hoc  pars  civium  extra 
moenia  in  hostium  potestate  coegere  uti  deditionem  facerent.  is 

6  Ceterum  oppidum  incensum ,  Numidae  puberes  interfecti, 

7  alii  omnes  vaenum  dati:  praeda  militibus  divisa.    Id  facinus 
contra  ius  belli  non  avaritia  neque  scelere  consulis  admis- 
sum,  set  quia  locus  lugurthae  opportunus,  nobis  aditu  difG- 
cilis,  genus  hominum  mobile  infidum ,  [ante]  neque  benefi-  20 
cio  neque  metu  coercitum. 

92  Postquam  tantam  rem  Marius  sine  ullo  suorum  incom- 

modo   fecit,  magnus  et  clarus  autea,  maior  atque  clarior 

2  haberi  coepit.    Omnia  non  bene  consulta  in  virtutem  trahe- 
bantur:  milites,  modesto  imperiohabiti  simul  et  locupletes,  25 
ad  caelum  ferre,  Numidae  magis  quam  mortalem  timere, 
postremo  omnes,  socii  atque  hostcs,  credere  illi  aut  mentem 
divinam  esse  aut  deorum  nulu  cuncta  portendi. 

3  Set  consul,  ubi  ea  ros  bene  evenit,  ad  alia  oppida  per- 
git,  pauca  repugnantibus  Numidis  capit,  plura,  deseria  prop-  :.o 
ter  Capsensium  miserias,  igni  conrumpit:  luctu  atque  cacde 

4  omnia  conplentur.  Denique  multis  lor is  potitus,  ac  pleris- 
que  exercitu  incruento,  aliam  rem  adgreditur,  non  eadem 
asperitate  qua  Capsensium.  ceterum  haut  secus  dinirilem. 

6  Nanique  haut  longe  a  flumine  Muluccha,  quod  lugur-34 

tliac  Bocchique  regnum  disiungebat,  erat  intcr  cetoram  pla- 
nitiem  mons  saxeus,  mediocri  castello  satis  patens,  in  in- 
mensum  edittis.  uno  perangusto  adilu  relicto:  nam  omnis 


DE   BELLO    IVGVUTniNO   c.    92.   93.  95 

a  nalura  velut  opere  alque  consulto  praeceps.     Quem  lo-  6 
cum  Marius,  quod  ibi  regis  thensauri  erant,  summa  vi  ca- 
pere  intendit.    Set  ea  res  forte  quam  consilio  melius  gesta.  7 
Nam  castello  virorum  atque  arniorum  satis,  magna  vis  fru- 

s  menti  et  fons  aquae,  aggeribus  turribusque  [et  aliis  machi- 
nationibus]  locus  inportunus,  iter  castellanorum  angustum 
admodum,  utrimque  praecisum.   Vineae  cum  ingenti  peri-8 
culo  fruslra  agebanlur:  nam  cum  eae  paulo  processerant, 
igni  aut  lapidibus  conrumpebantur:  miUtes  neque  pro  opere 

10  consistere  propter  iniquitatem  loci,  neque  inter  vineas  sine 
periculo  administrare :  optumus  quisque  cadere  aut  sauciari, 
ceteris  metus  augeri.     At  JFarius  mullis  diebus  et  laboribus  93 
consumptis  anxius  trahere  cum  animo  suo ,  omitteretne  in- 
ceptum,  quoniam  fruslra  erat,  an  fortunam  operiretur,  qua 

i.-,  saepe  prospere  usus  fuerat.     Quae  cum  multos  dies  noc-  2 
tisque  aestuans  agitarct,   forte  quidam  Ligus,  ex  cohorti- 
hus  auxihariis  miles  gregarius,   castris   aquatum  egressus 
haut  procul  ab  latere  casteUi,  quod  avorsum  proeliantibus 
erat,  animum  advortit  inter  saxa  repentis  cocleas:  quarum 

20cum  unam  atque  alteram,  dein  plures  peteret,  sludio  le- 
gundi  paulatim  prope  ad  summum  montis  egressus  est.  Ubi  3 
postquam  sohtudinem  intellexit,  more  ingeni  humani  cupido 
difficiUa  faciundi  aninium  vortit.    Et  fortc  iii  eo  hico  grandis  4 
Uex  coalueral  inler  saxa,pauium  modo  prona,  deinde  inflexa 

25atque  aucta  in  aUitudinem,  quo  cuncta  gignentium  natura 
ferl:  cuius  ramis  modo,  modo  eminenlibus  saxis  nisus  Ligus 
in  casteUi  planiliem  pervenit,   quod  cuncti  Numidae  intenti 
proeUanlibus  aderant.    Exploratis  omnibus,  quac  mox  usuis 
fore  ducebat,  eadem  regreditur,  non  lemere  uti  escenderat, 

30  set  temptans  omnia  et  circumspiciens.   Itaque  Marium  pro-  g 
pere  adit,  acta  edocet,  hortatur,  ab  ea  parte,  qua  ij)se  escen- 
derat,  castcUum  temptet :  poUicetur  sese  itineris  pericuUque 
ducem.      Marius  cum  Ligure   promissa   eius  cognitum  ex  7 
praesentibus   niisit:    quorum  uli    cuiusque  ingenium  erat, 

35  ita  rem  difficilem  aut  facUem  nuntiavere :  consulis  animus 
tamen  paulum  adrectus.     Itaque  ex  copia  tubicinum  ets 
cornicinum  numero  quinque  quam  velocissumos  dclegit,  ol 
cuin  eis,  praesidio  qui  forent,    *******     quattnor 


96  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.    93. '  94.    95. 

cenlurioncs,  omnisque  Liguri  parere  iubet,  et    ei    negolio 

94  proxumum  dieni  constiUiit.  Set  ubi  ex  praeceplo  tempus 
visum ,  paratis  conpositisque  omnibus  ad  locum  pergit.  Ce- 
terum  illi,  qui  escensuri  eranl,  praedocti  ab  duce,  arma 
ornatumque  mutaverant,  capite  atque  pcdibus  nudis,  utis 
prospectus  nisusque  per  saxa  facilius  foret:  super  terga 
gladii  et  scuta,  verum  ea  Numidica  ex  coriis,  ponderis  gra- 

2  tia  simul  et  obfensa  quo  levius  streperent.  Igitur  praegre- 
diens  Ligus  saxa  et  si  quae  vetuslae  radices  eminebant  la- 
qucis  vinciebat,  quibus  adlevati  milites  facilius  escenderent,  lo 
interdum  timidos  insolentia  itineris  levare  manu:  ubi  paulo 
aspcrior  adsccnsus  erat,  singulos  prae  se  inermos  mittere, 
dcinde  ipse  cum  illorum  ainnis  sequi :  quae  dubia  nisu  vide- 
bantur,  potissumus  temptare,  ac  saepius  eadem  adscendens 
descendensque ,   dein  statim  digrediens,  coteris   audaciam  li 

3  addere.  Igitur  diu  muUumque  fatigali  tandem  in  castelhun 
pervcniunt,  desertum  ab  ea  parte,  quod  omnes,  sicut  aliis 
diebus,  advorsum  hostis  aderant.  Marius  ubi  cx  nuntiis 
quae  Ligus  cgerat  cognovit,  quamquam  toto  die  hitentos 
proeho  Numidas  habuerat,  tum  vero  coliortatus  mililes  etjo 
ipse  extra  vineas  egressus,  testudine  acta  succedere  et 
simui  hoslem  tormentis  sagittariisque  et  fundiloribus  eminus 

-1  terrere.    At  Numidae  saepe  antea  vineis  Romauorum  sub- 
vorsis,  itcm  incensis  non  castelU  moenibus  scsc  tulabantur, 
set  pro  muro  dies  noctisque  agitare,  male  dicere  Romanis26 
acMario  vaecordiam  obiectare,  mihtibus  nostris  lugurthae 

5  servitium  minari ,  sccundis  rcbus  feroces  esse.  Interim  om- 
nibus,  Romanis  hoslibusque,  proeho  intentis,  magna  ulrim- 
rpie  vi  pro  gloria  alque  impciiohis,  iUis  pro  salute  certanti- 
bus,  rc])entc  a  tcrgo  signa  cancre:  ac  primo  muheres  elao 
pueri,  qui  visum  processerant,  fugcre ,  deiiide  uli  quisquc 
inuro  proxumus  erat,  postromo  cuncti,  jinnali  incnnesque. 

6  Quod  ubi  accidit,  eo  acrius  Romaiii  instarc,  fundere  ac 
plcrosquc  tantum  modo  sauciare,  dcin  super  occisorum 
corpora  vadere,  avidi  gkiriae  certantcs  murum  pctere,  nc- ss 

7  quc  qucmcpiam  oninium  pracda  morari.  Sic  forte  conrccta 
Mari  temcritas  gU)riam  ex  culpa  inveiiil. 

95  Celerum  dum  ca  res  gerilur,  L.  SuUa  quacstor  cum 


DE    BELLO    IVGVRTHIKO    C.    95.    96-    97.  97 

magno  equitatu  in  caslra  venit,  quos  uti  cx  Latio  et  a  sociis 
cogeret  Romac  relictus  erat.  Set  quoniam  nos  tanti  vin2 
res  admonuit,  idoneum  visum  est  de  natura  culluque  eius 
paucis  dicere :  neque  enim  alio  loco  de  Sullae  rebus  dicturi 
tsumus  et  L.  Sisenna,  optume  cl  diligentissume  omnium 
qui  eas  res  dixere  perseculus  ,  parum  milii  libero  ore  locu- 
tus  videtur. 

Igitur  Sulla  gentis  patriciae  nobilis   fuit  familia  iam  3 
prope  extincta   maiorum   ignavia,   litteris  Graecis  et  La- 

lotinis  iu.\ta  atque  doctissumi  eruditus,  anirao  ingeuti:  cupi- 
dus  voluplatum ,  set  gloriae  cupidior,  otio  luxurioso  esse, 
tamen  ab  negoliis  numquam  voluplas  remorata,  nisi  quod 
de  uxore  potuit  honestius  consuli :  facundus  callidus  et 
amicitia  facilis,  ad  simulanda  ac  di&iimulanda  negotia  alli- 

lotudo  ingeni  incredibilis:  multarum  rerum  ac  maxume  pecu- 
niae  largitor.    Atque  illi,  felicissumo  omnium  ante  civilem4 
victoriaiK,  numquam  super  industriam  fortuna  fuit,  multi- 
que  dubitaverc  fortior  an  felicior  esset:  nam  postca  quae 
fecerit,  incertum  habeo,  pudeal  an  pigeat  magis  disserere. 

20         Igitur  Sulla,  uli  supra  dictum  est,  postquam  in  Afri- 96 
cam  at(}ue  in  castra  Mari  cum  equitatu  venit,  rudis  antea 
et  ignarus  belli,  sollertissumus  omnium  in  paucis  lempesta- 
libus  factus  est.    Ad  hoc  milites  benigne  adpellare:  nuillis2 
rogantibus,  aliis  per  se  ipsc  dare  benificia,  invitus  accipere, 

25  set   ea  properantius  quam  aes  mutuum  reddere ,  ipse  ab 
nullo  repetere ,    magis  id  laborare,   ul  illi  quam  plurumi 
deberent:  ioca  atque  seria  cum  bumillumis  agere:  in  ope-  3 
ribus,  in  agmine  atque  ad  vigilias  multus  adesse,  neque 
interim,  quod  prava  ambitio  solet,  consulis  aul  cuiusquam 

wboni  famam  laedere:    tantum  modo  neque  consilio  neque 
manu  priorem  alium  pati,  plerosque  antevenire.     Quibus  4 
rebus  et  artibus  brevi  Mario  militibusque  carissmnus  factus. 

At  lugurtha,  postquam  oppidum  Capsam  aliosque  locos  07 
munitos  et  sibi  ulUis  simul  et  magnam  pecuniam  amiserat, 

So  ad  Bocchum  nunlios  misit,  quam  primum  in  Numidiam  co- 
pias  adduceret:  proeh  faciundi  tempus  adesse.     Quem  ubi  2 
cunctari  accepit  et  dubium  belli  atque  pacis  rationes  tra- 
here,  rursus,  uti  antea,  proxumos    eius    donis  conrupit, 

bALLUST.  7 


98  DE   BELLO    IVGVRTHINO    C.   97.    98. 

ipsicjue  Mauro  pollicetur  Numidiae  partem  terliam,  si  aut 
Romani  Africa  expulsi,  aut  integris  suis  finibus  bellum  con- 
positum  foret.  Eo  praemio  inlectus  Bocchus  cum  magna 
multitudine  lugurtham  adcedit. 

3  Ita  amborum  exercitu  coniuncto  Marium,  iam  in  hi-s 
berna  proficiscentem ,  vix  decuma  parte  die  relicua  inva- 
dunt,  rati  noctem  quac  iam  aderat  et  victis  sibi  munimento 
fore  et  si  vicissent  nullo  inpcdimento,  quia  locorum  scien- 
tes  erant,   contra  Romanis  utrumque   casum  in  tenebris 

4  difficiliorem  fore.  Igitur  simul  consul  ex  multis  de  hostium  lo 
advenlu  cognovit  et  ipsi  hostes  aderant,  et  prius  quam  exer- 
citus  aut  instrui  aut  sarcinas  conligere,  denique  ante  quam 
signumaut  imperium  ullum  accipere  quivit,  equites  Mauri 
atque  Gaetuli,  non  acie  neque  ullo  more  proeli,  set  cater- 
vatim,  uti  quosque  fors  conglobaverat ,   in  nostros  incur-i5 

5  runt :  qui  omnes  trepidi  inproviso  metu  ac  tamen  virtutis 
memores  aut  arma  capiebant  aut  capicntis  alios  ab  hostibus 
defensabant:  pars  equos  escendere,  obviam  ire  hostibus: 
pugna  lalrocinio  magis  quam  proeUo  similis  fieri :  sine  signis 
sine  ordinibus  equites  peditesque  permixti  caedere  alii,alii2o 
obtruncari,  multi  contra  advorsos  acerrume  pugnantes  ab 
tergo  circumveniri:  neque  virtus  neque  arma  salis  tegere, 
quia  kostes  numero  plures  et  undique  circumfusi  erant : 
denique  Romani  veteres  novique  [et  ob  ea  scientes  belli]. 

si  quos  locus  aut  casus  coniunxerat,  orbis  fecere  atque  ita2i 
ab  oninibus  partibus  simul  tecti  et  instructi  hostium  vim 
'8  sustentabant.  Neque  in  eo  tam  aspero  negotio  Marius  ter- 
ritus  aut  magis  quam  antea  demisso  animo  fuit,  set  cum 
turma  sua,  quam  ex  forlissumis  magis  quam  familiarissumis 
paraverat,  vagari  passim  ac  modo  laborantibus  suis  succur-3o 
rere.  modo  hostis,  ubi  coiifertissumi  obstiterant,  invadere: 
manu  consulcre  militibus,   quoniam  imperare   conturbatis 

2  oninibus  non  poterat.    lamque  dios  consumptus  crat ,  cum 
lamon  barbari  nihil  remiltere  atque ,  uti  roges  praeceperant, 

3  noctem  pro  se  rati  acrius  instaro.     Tum  Marius  ex  copia  w 
rerimi  consilium  trahit,atque,  uti  suis  roceptui  locus  esset, 
colhs  duos  propinquos  inler  se  occupat,  quorum  in  uno, 
castris  parum  amplo .  fons  aquac  magnus  erat    aller  usui 


DE   BKLLO    IVGVRTUINO    C.   98.    99.    100.  99 

opportunus.qiiia  magna  parte  editus  et  praeceps  pauca  nui- 
nimenta    quaerebat.      Ceterum   apud   aquam  Sullam  cum  4 
equitibus  noctem  agitare  iubet :  ipse  paulatim  dispersos  mi- 
lites  neque  minus  hostibus  conturbatis  in  unum  contrahit, 

6  dein  cunctos  pleno  gradu  in  coUem  subducit.  Ita  reges,  loci  5 
difficultate  coacti,  proelio  dcterrentur,  neque  tamen  suos 
longius  abire  sinunt,  set  utroque  colle  multitudine  circum- 
dato  effusi  consedere.  Dein  crebris  ignibus  factis  plerum-  6 
que   noclis  barbari  morc   suo   laetari   exultare,  streperc 

tovocibns,  et  ipsi  duces  feroces,  quia  non  fugerant,  pro  vic- 
toribus  agere.    Set  ea  cuncta  Romanis  ex  tenebris  et  edi-  7 
tioribus  locis  facilia  visu  magnoque  hortamento  erant.  PIu-  99 
rumum  vero  Marius  inperitia  hostium  confirmatus,  quam 
maxumum  silenlium  haberi  iubet,  ne  signa  quidem,  uti  per 

isvigilias  solebant,  canere:  deinde,  ubi  lux  adventabat ,  de- 
fessis  iam  hostibus  ac  paulo  ante  somno  caplis  de  inproviso 
vigiles,  item  cohortium  turmarum  legionum  tubicines  simul 
omnes  signa  canere,  milites  clamorem  toUere  atque  portis 
erumpere  [iubet].    Mauri  atquc  Gaetuli,  ignoto  et  horribiIi2 

zosonitu  repente  exciti,    neque  fugere  neque   arma  capere, 
neque  omnino  facere  aut  providere  quicquam  poterant :  ita  3 
cunctos  strepitu  clamore,  nullo  subveniente  nostris  inslan- 
tibus,  tumultu  formidinequasi  vaecordia  ccperat.     Denique 
omnes  fusi  fugatique :  arma  et  signa  mihtaria  pleraque  capta, 

25  pluresque  co  proeHo  quam  omnibus  superioribus  intercmpti. 
Nam  somno  et  metu  insolito  inpedita  fuga. 

Dein  Marius  uti  coeperat,  in  hiberna  ********  prop- 100 
ter   conmeatum   in   oppidis  maritumis    agere    decreverat. 
Neque  tamen  victoria  socors  aut  insolens  factus,  set  pariter 

3oatque  in  conspectu  hostium  quadrato  agmine  incedere:  SuIIa2 
cum  equitatu  apud  dextumos,  in  sinistra  parte  A.  Manlius 
cum  funditoribus  et  sagittariis,  praeterea  cohortis  Ligurum 
curabat:  primos  et  extremos  cum  expeditis  manipulis  tri- 
bunos  locaverat:  perfugae,  minume  cari  et  regionum  scicn- 3 

sotissumi,  hoslium  iter  explorabant.   Simul  consul  quasi  nullo 
inposito  omnia  providere,  apud  omnis  adesse,  laudare  et 
increpare  merentis.    Ipse  armatus  intentusque  item  milites  4 
cogebat:  neque  secus  atque  iter  facere,  castra  munire,  ex- 

7* 


100  DE   BELLO    IVGVRTHINO    C.     100-   101. 

cubilum  in  porlas  cohorlis  ex  legionibus,  pro  caslris  cqui- 
les  cx  auxiliariis  miltere,  praeterea  alios  super  vallum  [in 
niuiiimentis]  locare,  vigilias  ipse  circumire,  non  tam  difii- 
dcnlia  futura  quae  imperavisset.quam  uli  militibus  exacqua- 
5  tus  cum  imperatore  labos  volentibus  csset.    Et  sane  Marius  s 
illoque  aliisque  temporibus  [lugurlhini  belh]  pudore  magis 
quam  malo  exercitum  coercebat:  quod  multi  per  ambitio- 
nem  fieri  aicbant,  pars  a  pueritia  consuelam  duritiam  et 
aha,  quae  cetcri  miserias  vocant,  voluplali  habuisse:  nisi 
tamen  res  publica  pariter  ac  saevissumoimperio  bene  atque  lo 
decore  gesta. 
10!        Igitur  quarlo  denique  die  haul  longe  ab  oppido  Cirta 
undique  simul  speculatores  citi  sese  ostendunt,  qua  re  ho- 

2  stis  adesse  inlellegitui-.     Set  quia  divorsi  redeuntes  alius  ab 
alia  parte  atque  omnes  idem  significabant ,  consul  incertus  la 
quonam  modo  aciem  instrueret,  nullo  ordine  conmutalo  ad- 

3  vorsum  omnia  paratus  ibidem  o()erilur.  Ita  lugurtham  spes 
frustrata,  qui  copias  in  quattuor  partis  dislribueral,  ratus 

4  ex  omnibus  aeque  aliquos  ab  tergo  hostibus  venturos.    In- 
terim  Sulla,   quem  primum  hostes  adligeranl,  cohortatuszo 
suos  turmalim  et  quam  niaxumc  confertis  equis  ipse  alii- 
que  Mauros  invadunt,  ceteri  in  loco  manentes  ab  iaculis  cmi- 
nus  emissis  corpora  tegere  et  si  qni  in  manus  venerant  nb- 

r.  truncare.    Dum  eo  modo  cquiles  proeliantur,  Bocchus  cum 
peditibus,  quos  Volux  filius  eius  adduxeral  neque  in  priorez* 
pugna,  in  ilincre  morati,  adfuerant,  postremani  Romanorum 

Gaciein  invadunt.  Tum  Marius  apud  prinios  agebal,  quod 
ibi  lugurtha  cum  i^hirumis  erat.  Dein  Numida  cognilo  Boc- 
chi  advcntu  clam  ciim  paucis  ad  pedites  convorlit:  ibi  La- 
tine,  nam  apud  Numanliam  loqui  didicerat,  exclamat  no-3o 
stros  fruslra  pugnarc:  paulo  antc  Marium  sua  manu  inter- 
fecluin :  siniul  gladium  sanguine  oblilum  oslcndere ,  (jucm 
in  piii^na  satis   inj^igrc  ncciso  pcdile  noslrn  crucnlaveral. 

7  Quod  ubi  mililcs  acccpere,  magis  alrocitatc  rei  quam  lide 
nunti  lcrrentur,  siinulque  barbari  animos  tollere  cl  iii  pcr-  w 

8culsos  Hninanns  acrius  inccderc.  lamquc  paulum  a  fuga 
abcrant.  cuni  Sulla  |>rofIigatis  cis,  quos  advorsum  icral,  re- 
diens  ab  lalere  Mauris  iiicurrit.    Bocchus  slalim  avortitur. 


L>E  BELLO   IVQVRTUINO  C.   101.    102.  10  t 

At  lugurlha.  dum  sustenlare  suos  et  ]irope  iam  adeptam  9 
victoriam  retinere  cupit  circumventus  ab  equitibus,  dexlra 
sinistra  omnibus  occisis  sohis  inter  tc!a  hoslium  vilabundus 
erumpit.    Atque  interim  Marius  fugatis  equitibus  adcurrit  lo 
■  auxiho  suis,  quos  pelJi  iam  acceperat.    Denique  hostes  iam 
undique  fusi.    Tum  spectaculum  iiorribile  in  campis  paten- 1 1 
tibus :  sequi  fugere ,  occidi  capi :  equi  atque  viri  adflicti,  ac 
multi  volneribus  acceptis  neque  fugere  posse  neque  quie- 
tem  pati ,  niti  modo  ac  statim  concidere:  postremo  omnia, 
10  qua  visus  cral,  constrata  tehs  armis  cadaveribus,  et  inter 
ea  humus  infecta  sanguine. 

Post  ea  loci  consul  haut  dubie  iam  victor  pcrvenit  in  l02 
oppidum  Cirtam,  quo  initio  profectus  intenderat.    Eo  post2 
diem  quintum  quam  itorum  barbari  male  pugnaverant  legati 
lo  a  Boccho  veniunt,  qui  regis  verbis  ab  .Mario  petivere,  duos 
(]uam  fidissumos  ad  eum  mitteret:  velle  de  se  et  de  populi 
Romani  commodo  cum  eis  disserere.    Ille  statim  L.  SuIIam  .3 
el  A.  -Manlium  ire  iubet.    Qui  quamquam  acciti  ibant,  ta- 
men  placuit  verba  apud  regem  facere,   uti  ingenium  aut 
joavorsum  flecterent,  aut  cupidum  pacis  vehementius  adcen- 
derent.    Itaque  SuIIa,  cuius  facundiae,  non  aetati  a  ManIio4 
concessum,  pauca  verba  huiusce  modi  locutus: 

'Rex  Bocche,  magna  laelitia  nobis  est,    cum  te  talem  5 
virum  dei  monuere  uti  aliquando  pacem  quam  beUum  mal- 
26  les  neu  te  optumum  cum  pessumo  omnium  lugurtha  mis- 
cendo  conmaculares,  simul  nobis  demeres  aceibam  neces- 
situdinem,  pariter  te  errantem  atque  illum  sceleratissumum 
persequi.    Ad  hoc  populo  Romano  iam  a  principio  imperi  6 
melius  visum  amicos  quam  servos  (luacrere:  tutiusque  rati 
30  volentibus  quam  coactis  imperitare.  Tibi  vero  nulla  oppor-  7 
tunior  nostra  amicitia,   primum    quia  procul  absumus,  in 
quo  obfensae  minumum,   gratia   par  ac  si  prope  adesse- 
mus,  dein  quia  parentis  abunde  habemus,  amicorum  neque 
nobis  neque  cui(iuam  omnium  satis  fuit.    Atque  hoc  utinam  s 
3.sa  principio  tibi  placuisset!  profecto  ex  populo  Romano  ad 
hoc  tempus  mullo  plura  bona  accepisses,  quam  mala  pcr- 
pessus  es.   Set  quoniam  humanarum  rerum  Fortuna  plera-  n 
que  regit,   cui  scilicet  placuit  et  vim  et  gratiam  noslranj 


102  OE    BELLO    IVGVKTGINO    U.    10'2.   103. 

le  experiri,  minc,  qiiando  per  illam  licet,  festina  atque  uti 

10  coepisti  perge.    Multa  atque  opportuna  liabes,  quo  faciiius 

11  errala  offlciis  superes.  Postremo  hoc  in  pectus  tuum  de- 
mitte,  numquam  populum  Romanum  benificiis  viclum  esse : 
nam  bello  quid  valeat  tute  scis.'  : 

12  Ad  ea  Bocchus  placide  et  benigne,  simul  pauca  pro 
dehcto  suo  verba  facit:  se  non  hostili  animo,  set  regnum 

13  tutantem  arma  cepisse:  nam  Numidiae  partem,  unde  vi  lu- 
gurlham  expulerit,  iure  belh  suam  faclam:  eam  vastari  a 

14  Mario  pati  nequivisse  :  praeterea  missis  antea  Romam  lega-  lo 
tis  repulsum  ab  amicitia:  ceterum  vetera  omittere,  ac  tum, 

15  si  per  Marium  liceret,  legatos  ad  senatum  missurura.  Dein 
copia  facta  animus  barbari  ab  amicis  flexus,  quos  lugurtha 
cognita  legatione  SuIIae  et  Manli,  metuens  id  quod  para- 
balur,  donis  conruperat.  tj 

103  Marius  inlerea  exercitu  in  liibernaculis  conposito  cum 
expedilis  cohortibus  et  parte  equitatus  proficiscitur  in  loca 
sola  obsessum  turrim  rcgiam ,  quo  lugurtha  perfugas  omnis 
praesidium  inpo.suerat. 

2  Tum  rursus  Bocchus,  seu  reputando  quae  sibi  duo-20 

])us  proeliis  venerant,  seu  admonitus  ab  aliis  amicis,  quos 
inconruptos  lugurtha  reliquerat,  ex  omni  copia  necessa- 
riorum  quinque  delegit,  quorum  et  fides  cognita  et  inge- 

3nia  validissuma  eranl:  eos  ad  Marium  ac  deinde,  si  pla- 
ceal,  Romam  legatos  ire  iubet:  agundarum  rerum  et  quo-25 
cumque  modo  belli  conponendi  licentiam  [illis]  permittit. 

4 IIH  mature  ad  hiberna  Romanorum  proficiscuntur,  deinde 
in  itinere  a  Gaetulis  latronibus  circumventi  spoiiatique  pa- 
vidi  sine  decore  ad  SuIIam  perfugiunt,  quem  consul  in  ex- 

Speditionem  proficiscens  pro  praetore  reliquerat.     Eos  illeso 
non  pro  vanis  hoslibus,  uti  meriti  erant,  sel  adcurate  ac 
liberaliter  liabuit:  qua  re  barbari  et  famam  avaritiae  Ro- 
manorum  falsam  ct  Sullam  ob  muniflcentiam  in  scse  amicum 

Grati.  Nam  etiamtum  largitio  multis  ignorata  erat:  muni- 
ficus  nemo  putabalur,  nisi  |)ariter  volens,  dona  omnia  in  be-  35 

7  nignitate  habebanlur.  Igitur  quaestori  mandata  Bocchi  pa- 
lefaciuiit:  simul  ab  eopetunt,  uti  fautor  consultorque  sibi 
ndsit:  copias  fidem  magnitudinem  regis  sui  el  alia,  quae 


DE  BELLO   IVGVRTHINO   C.   103.  104.   lOo-  103 

aul  utilia  aut  benivolentiae  esse  credebant,  oratione  extol- 
lunt;  dein  Sulla  omnia  pollicilo  docti,  quo  modo  apud  Ma- 
rinm ,  item  apud  senatum  verba  facerent ,  circiter  dies  q«a- 
draginta  ibidem  operiuntur. 

6  Marius  ubi  infecto  quod  intenderat  negotio  Cirtam  re- 104 

diit  et  de  adventu  legatorum  certior  factus  est,  illosque  et 
Sullam  ad  Uticam  venire  iubet,  item  L.  Bellenum  praeto- 
rem,  praeterea  omnis  undiquc  senatorii  ordinis,  quibus- 
cum  mandata  Bocchi  cognoscit.     Legatis  potestas  Romam  2 

loeundi  fit  ab  consule,  interea  induciae  postulabantur.    Ea 
SuUae  et  plerisque  pdacuere :  pauci  ferocius  decernunt,  sci- 
licet  ignari  rerum  humanarum ,  quae  fluxae  et  mobiles  in 
advorsa  semper  mutantur.    Ceterum  Mauri  inpetratis  om-3 
nibus  tres  Romam  profecti  sunt  cum  Gn.  Octavio  Rusone, 

i:.  qui  quaestor  stipendium  in  Africam  portaverat,  duo  ad  re- 
gem  redeunt.     Ex  eis  Bocchus  cum  cetera,  tum  maxume 
benignitatem  et  studium  SuUae  lubens  accepit,    Romaeque  4 
legatis  eius,  postquam  errasse  regem  et  lugurthae  scelere 
lapsum  deprecati  sunl,  amicitiam  et  foedus  petentibus  hoc 

aomodo  respondetur:  'Senatus  et  populus  Romanus  benifici  et 
iniuriae  memor  esse  solet.  Ceterum  Boccho,  quoniam  pae- 
nitet,  delicti  gratiam  facil :  foedus  et  amicitia  dabuntur,  cum 
meruerit.' 

Quibus  rebus  cognitis  Bocchus  per  litteras  a  Mario  pe- 1 05 

jo  liverat,  uti  ad  se  mitteret  SuIIam,  cuius  arbitratu  de  com- 
munibus  negotiis  consuleretur.     Is  missus  cum  praesidio  2 
equitum  atque  [peditum,  item]  funditorum  Balearium  :  prae- 
terea  iere  sagittarii  et  cohors  Paeligna  cum  veUtaribus  ar- 
mis,  itineris  properandi  caussa,  neque  eis  secus  atque  aliis 

soarmis  advorsus  tela  hostium  [quod  ea  levia  sunt]  muniti, 
Set  in  itinere  quinto  denique  die  Volux,  filius  Bocchi,  repente  3 
in  campis  patentibus  cum  mille  non  amplius  equitibus  sese 
oftendir.  qui  t^mere  et  effuse  euntes  SuIIae  aUisque  omni- 
bus  et  numerum  vero  ampliorem  et  hostilem  metum  efficie- 

ssbant.  Igitur  se  quisque  expedire,  arma  atque  tela   temptare4 
intendere:  timor  aliquantus,  set  spes  amplior,  quippe  victo- 
ribus  et  advorsus  eos  quos  saepe  vicerant,    Interim  equites  5 
exploratum  praemissi  rem,  uti  erat,  quietam  nuntiant.  Volnx  106 


104  DE    BELLO    IVGVRTHIKO    C.    106.    107. 

adveniens  quaestorem  adpellat  dicitque  se  a  patie  Boccho 
obviam  illis   simul   et  praesidio  missum.     Deinde  eum  et 

2  proxumum  diem  sine  metu  coniuncti  eunt.  Post  ubi  castra 
iocata  et  diei  vesper  erat,  repente  Maurus  incerto  voltu  pa- 
vens  ad  Sullam  adcurrit  dicitque  sibi  ex  speculatoribus  co-  5 
gnitum,    lugurtham   haut  procul  abesse:    simul  uti  noctu 

3  clam  secum  profugeret,  rogat  alque  hortatur.     Ille  animo 
feroci  negat  se  totiens  fusum  Numidam  pertimescere:  vir- 
tuti  suorum  satis  crcdere:   etiam  si  certa   pestis  adesset, 
mansurum  potius  quam  proditis,  quos  ducebat,  turpi  fugaio 
incertac  ac  forsitan  post  paulo  morbo  interiturae  vitae  par- 

4  ceret.  Ceterum  ab  eodem  monitus  uti  noctu  proficisceren- 
tur,  consilium  adprobat,  ac  statim  militcs  coenatos  esse 
in  castris  ignisque  quam  creberrumos  fieri,  dein  prima  vi- 

5  gilia  silentio  egredi  iubet.    lamque  nocturno  itinere  fessis  is 
omnibus  Sulia  pariter  cum  ortu  solis  castra  metabatur,  cum 
equites  Mauri  nuntiant  lugurtham  circiter  duum  miiium  iu- 

6  tcrvallo  ante  eos  consedisse.  Quod  postquam  auditum  esl, 
tum  vero  ingens  metus  nostros  invadit:  credere  se  proditos 

a  Voluce  et  insidiis  circumventos,  ac  fuere,  qui  diccreutM 
manu  vindicandum  neque  apud  illum  tantum  scelus  inultum 
lOTrelinquendum.  .\t  Sulla,  quamquam  eadem  existumabat, 
tamen  ab  iniuria  Maurum  prohibet :  suos  hortatur  uti  for- 
tem  animum  gererent:  saepe  antea  paucis  strenuis  advor- 
suni  multitudinem  bene  pugnatum:  quanto  sibi  iu  proelioic. 
minus  pepercissent,  tanto  lutiores  fore:  nec  quenupiam  do- 
cere,  qui  manus  armaverit,  ab  inermis  pedibus  auxilium 
petere,  in  maxumo  metu  nudum  et  caocum  corpus  ad  ho- 

2  stis  vortere.  Dein  Volucem ,  quoniam  hostilia  faceret. 
lovem  maxumum  obtestatus  ut  sceleris  atque  |)erfidiae  Boc-  m 

3chi  testis  adesset,  ex  castris  abire  iubet.  Ille  lacrumans 
orarc  ne  ea  crederet:  nihtl  dnlo  factum,  ac  magis  calliditatc 
lugurthae,  cui  videlicet  speculanti  iter  suum  cognitum  esset : 

4  ccterum  quoniam  neque  ingentom  multitudincm  haberet  ot 
*pes   opesque  eius  ox  patre  suo  pondorent,  credore  ilhnu  So 

5nihil  palam  ausurum,  cuni  ipse  filius  tcslis  ndessel:  qua  re 
optumuni  factu  videri,  per  media  oius  caslra  palam  Irans- 
ire:    soso    vel   pracmissis  vel  ibidoni  rolictis  Mauris  boIuui 


DK    BELLO    IVGVRTHINO    C.    107.    108.    109.    110  1U5 

cum  Sulla  ituruni.    Eares,  uti  in  tali  negolio,  probata,  ac6 
statim  profecti,  quia  de  inproviso  acciderant,  dubio  alt|ue 
baesitante  lugurtba  incolumes  Iranscunt.   Deindepaucisdie-7 
bus  quo  ire  intendcrant  perventum  cst. 

5  Ibi  cum  Boccbo  Numida  quidam,  Aspar  nomine,  mul- 108 

tum  et  famibariter  agebat,  praemissus  ab  lugurlha,  post- 
quam  Sullam  accitum  audierat,  orator  et  subdole  specula- 
tum  Boccbi  consiba  :  praeterea  Dabar,  Massugradae  filius, 
ex  gente  Masinissae,  ceterum  malerno  genere  inpar  [nam 

lopater  eius  e.x  concubina  ortus  eral],  Mauro  ob  ingeni  multa 
bona   carus  acceplusque.     Quem  Boccbus  fidum   esse  Ro-  2 
manis  multis  ante  tempestatibus  expertus,  iUco  ad  Sullam 
nuntiatum  mittil,  paratum  sese  facere  quae  populus  Roma- 
nus  vellet :   conloquio  diem  locum  tempus  ipse  delegeret : 

15  consulta  sese  omnia  cum  illo  integra  babere :  neu  lugur- 
thae  legatum  pertimcsceret,  ******  quo  res  communis  H- 
centius  gereretur:  nam  ab  insidiis  eius  aUter  caveri  nequi- 
visse.  Set  ego  conperior  Boccbum  magis  Punica  fide  quam  3 
ob  ea  quae  praedicabat  simui  Romanum  el  Numidam  spe 

Mpacis  adtinuisse,  multumque  cum  animo  suo  volvere  soH- 
lum,  lugurtbam  Romanis,  an  illi  Sullam  traderet:  lubidi- 
nem  advorsum  nos,  metum  pro  nobis  suasisse.  Igitur  Sullal09 
respondit  pauca  coram  Aspare  locuturum,  cetera  occulte, 
aut  nullo  aut  quam  paucissumis  praesentibus:  simul  edocet 

wquae  sibi  responderentur.    Postquam,  sicuti  voluerat,  con-2 
gressi,  dicit  se  missum  a  consule  venisse  quaesitum  ab  eo, 
pacem  an  bellum  agitaturus  foret.    Tum  rex,  uti  praecep-  3 
tum  fuerat,  post  diem  decumum  redire  iubet:  ac  nibil  etiam- 
tum  decrevisse,  set  illo  die  responsurum.    Deinde  ambo  in  4 

80  sua  castra  digressi  sunt.   Set  ubi  pJerumque  noctis  processit, 

Sulla  a  Boccbo  occulte  accersitur:  ab  utroque  tantum  modo 

fidi   interpretes  adhibenfur ,  praeterea  Dabar  internuntius, 

sanctus  vir  et  ex  sententia  ambnbus.  Ac  statim  sic  rex  incipit: 

'Numquam  ego  ratus  sum  fore,  uti  rei  maxumus  in  110 

35  hac  terra  et  omnium  quos  novi  privato  homini  gratiam  dc- 
berem.  Et  mehercule,  Sulia,  ante  te  cognilum  multis  oran-2 
tibus,  aliis  ultro  egomet  opem  tuli,  nullius  indigul»    Id  in-3 
minutum.  quod  ceteri  dolere  solent.  ego  laetor:  fuerit  milii 


106  DE    BELLO    IVGVRTHINO    C.  110.  Hl.  112. 

eguisse  aliquando  tuae  amicitiae,  qua  apud  animum  meum 

4  nihil  carius  habeo.  Id  adeo  experiri  licet:  arma  viros  pecu- 
niam,  postremo  quicquid  animo  lubet,  sume  utere,  et  quoad 
vives,  numquam  tibi  redditam  gratiam  putaveris :  semper 
apud  me  integra  erit :  denique  nihil  me  sciente  fruslra  voles.  & 

5  Nam ,  ut  ego  aestumo ,  regem  armis  quam  munificentia  vinci 

6  minus  flagitiosum  est.  Ceterum  de  re  pubHca  vostra,  cuius 
curator  huc  missus  es,  paucis  accipe.  Bellum  ego  populo 
Romano  neque  feci,  neque  factum  umquam  volui :  at  finis 

7  meos  advorsum  armatos  arinis   tutatus   sum.     Id  omitto ,  i(> 
quando  vobis ita placet :  gerite,  quoad voltis,  cum  lugurtha  bel- 
lum.  Ego  flumenMuluccliam,  quod  inter  me  etMicipsam  fuit, 

8  non  egrediar,  neque  [id]  intrare  lugurtham  sinam.  Praeterea  si 
quid  meque  vobisque  dignum  petiveris,  haut  repulsus  abibis.' 

111  Ad  ea  Sulla  pro  se  breviter  et  modice,  de  pace  et  com- 15 
munibus  rebus  multis  disseruit:  denique  rcgi  patefecit:  quod 
poUiceretur,  senatum  et  popuhun  Romanum ,  quoniam  ar- 
rais  amphus  vahiissent,  non  in  gratiam  habituros :  faciundum 
csse  ahquid,  quod  illorum  magis  quam  sua  rctuHsse  videre- 
lur:  id  adeo  in  promptu  esse,  quoniam  copiani  lugurthaew 
liaberet :  quem  si  Romanis  tradidisset ,  fore  ut  illi  pluru- 
mum  deberetur :  amicitiam,  foedus,  Numidiae  partem,  quam 

2nunc  peteret,  uUro  tunc  adventuram.  Rex  primo  negitare: 
cognationem,   adfinitatem.  praeterea   foedus   intervcnisse : 
ad   hoc  metuere,   ne   fluxa  fidc   usus  popuhu'ium  animosss 
avorteret,  quis  et  lugurtha  carus,  ct  Romani  invisi  erant. 

3  Denique  sacpius  fatigatus  lenitur  et  ex  voluntate  Sullae  om- 

4  nia  se  facturum  promittit.  Ceterum  ad  simulandam  pacem, 
cuius  Numida  defessus  bello  avidissumus  crat,  quae  utilia 
visa  constituunt.    Ita  conposito  dolo  digrediuntur.  30 

112  At  rex  postero  die  Asparem,  lugurthae  legatum,  ad- 
peflat  dicitque:  sibi  per  Dabarem  ex  Sulla  cognitum,  posse 
conditionibus  bcllum  poni :  quam  ob  rem  regis  sui  senlen- 

'2  tiam  exquireret.    Ilie  laetus  in  castra  lugurthae  proficisci- 
tur,  deinde  ab  illo  cuncta  edoctus  j^ropcrato  itinere  postss 
diem  octavum  redit  adBocchum  ct  ei  nuntiat:  lugurtham  cu- 
|)ere  oumia,  quae  imperarentur,  facere,  set  Mario  parum  con- 
lidere:  saepe  autoa  cuiu  iinperatoribus  Romanis  pacem  con- 


DE    DELLO    IVGVRTHINO   C.  112.    113-    114.  107 

ventam  fruslra  fiiisse:  ccteruni  Bocchus  si  ambobus  con-3 
sultum  et  ratam  pacem  vellet,  daret  operam  ut  una  ab 
omnibus  quasi  de  pace  in  conloquium  veniretur,  ibique  sibi 
Suliam  traderet:  cum  talem  virum  in  potestatem  habuisset, 
6tum  fore  uti  iussu  [senatus  aut]  populi  [Romani]  foedus 
fieret:  neque  hominem  nobilem,  non  sua  ignavia  set  ob  rem 
publicam  in  hostium  potestate,  relictum  iri. 

llasc  Maurus  secum  ipse  diu  volvens  tandem  promisit:  11-3 
ceterum  dolo  an  vere  cunctatus,  parum  conperimus.     Set 

loplerumque  regiae  voluntates,  ut  vehementes,   sic  mobiles, 
saepe  ipsae  sibi  advorsae.    Postea  tempore  et  loco  consti-  2 
tuto,  in  conloquium  uti  de  pace  veniretur,  Bocchus  Sul- 
lam  modo,  modo  lugurthae  legatum  adpellare,  benigne  ha- 
bere,  idem  ambobus  polliceri.  Illi  paritcr  laeti  ac  spei  bo- 

isnae  pleni  esse.    Set  nocte  ea,  quae  proxuma  fuit  ante  diem  .3 
conloquio  decretum,  Maurus  adhibitis  amicis  ac  statim  in- 
mutata  voluntatc  remotis  dicitur  secum  ipse  multum  agi- 
tavisse,  voltu  et  oculis  pariter  atque  animo  varius  [quae 
scilicet  lacente  ipso  occulla  pectoris  patefecisse].     Tamen  4 

sopostremo  Sullam  accersi  iubet  et  ex  illius  sententia  Numi- 
dae  insidias  tendit.     Deinde,  ubi  dies  advenit  et  ei  nuntia-5 
tum  est  lugurtham  haul  procul  abcsse ,  cum  paucis  aniicis  et 
quaestore  nostro  quasi  obvius  honoris   causa    procedit  in 
tumulum  facillumum  visu  insidiantibus.     Eodem  Numida  6 

»  cum  plerisque  necessariis  suis  inermis,  uti  diclum  erat,  ad- 
cedit  ac  statim  signo  dato  undique  simul  ex  insidiis  inva- 
ditur.     Ceteri  obtruncati :  lugurtha  SuIIae  vinctus  traditur  7 
et  ab  eo  ad  Marium  deductus  est. 

Per  idem  tempus  advorsum  Gallos  ab  ducibus  nostris  1 1 4 

30  Q.  Caei.'ione  et  Gn.  Manlio  male  pugnatum :  quo  metu  Italia 
omnis  contrerauit.    Illimque  usque  ad  nostram  memoriam  2 
Romani   sic  habuere,   alia  onmia   virtuti  suae  prona  esse, 
cum  Gallis  pro  salute,  non  pro   gloria  certari.     Set  post-  3 
quam   bellum  in  Numidia  confectum  et  lu^nrtham  Romam 

85vinctum  adduci  nuntiatum  est,  Marius  consul  absens  factus 
est  et  ei  decreta  provincia  Gallia :  isque  Kalendis  lanuariis 
magna  gloria  consul  triumphavit.    Et  ea  tempestate  sp'»" 
que  opes  civitatis  in  illo  sitae. 


108  ORATIONES   ET    EPISTULAB 

ORATIONES  ET  EPISTULAE 

EX 

HISTORIIS  EXCERPTAE. 


M.  Aemili  Lepidi  consulis  ad  populum  Romanum  oratio 
conlra  Sullam. 

1  Clementia  et  probitas  vostra,  Quirites,  quibus  per 
ceteras  gentis  niaxumi  et  clari  estis,  plurumum  timoris 
mihi  faciunt  advorsum  tyrannidem  L.  Sullae,  ne,  quae 
ipsi  neianda  existumatis,  ea  parum  credundo  de  aliis  cir- 
cumveniamini,  —  praesertim  cum  illi  spes  omnis  in  sce-  5 
lere  atque  perfidia  sit  neque  se  aliter  tutum  putet,  quam 
si  peior  atque  intestabilior  metu  vostro  fuerit,  (juo  captis 
libertatis  curam  miseria  eximat  —  aut,  si  provitlerilis,  in 

2  vitandis  periculis  magis  quam  ulciscendo  teneamini    Satel- 
lites  quidem  eius,  homines  maxumi  nominis,  optumisrna-10 
iorum  exemplis,  nequeo  satis  mirari,  qui  dominationis  in 

•j^  vos  servitium  suum  mercedem  daiit  et  utrumque  per  in- 
iuriam  malunt  quam  optnmo  iure  liberi  agere:  praeclara 

^Brutorum  atque  Aemiliorum  et  Lutatiorum  prolos.  genili 
ad  ea,  quae  maiores  virtule  peperere,  subvortunda.  Nam  15 
quid  a  Pyrrho  nannibale.  Philippoque  ct  Antiocho  defen- 
sum  est  aliud  quam  libcrtas  ct  suae  cuitpie  scdes,  nou  cui 

5  nisi  legibus  pareromus  ?  quae  cuncla  scacvus  iste  Ilomulus 
quasi  ab   extornis  rapla  tenet,  non   tot  exorcituum  clade 
neque  consulum  et  aliorum  principum,  quos  fortuna  bclli  :o 
consumpserat,  satiatus,  set  tum  crudelior,  cum  plorosque 

fi  secundae  res  in  misoralionem  ex  ira  vorluut.  (Juin  solus 
omnium  post  momoriain  hunvaui  gonoris  subplicia  in  post 
futuros  conposuil.  (|uis  prius  iniuria  quam  vila  certa  csset: 


KX    UISTORIIS    EXCERPTAE.  109 

pravissiimeque  per  sceleris  inmanitatem  adhuc  tulus  fuit, 
(luni  vos  metu  gravioris  serviti  a  repelunda  libertate  ter- 
rcmini. 

Agundum  atque  obviam  eundum  est,  Quirites,  ne  spolia    7 

5  vostra  penes  illos  sint:   non  prolatandum  neque  votis  jia- 
randa  auxilia:  nisi  forte  sj)eratis  taedium  iam  aut  pudorem 
tyrannidis  Sullae  esse  et  eum  per  scelus  occupata  pericu- 
losins  dimissurum.  At  ille  eo  processit,  ut  nihil  gloriosum    8 
nisi  tutum  et  omnia  retinendae   dombiationis  honesta  cx- 

loistumct.     Itaquc   illa   quies  et  otium  cum  libertate,    quae    9 
nmlti  i)robi  potius  quam  laborem  cum   honoribus  capo.<- 
sebant ,   nuUa  sunt:    hac   tempestate   serviundum    aut  im-  10 
peritandum,  habendus  metus  esl  aut  faciundus,  Quirites. 
Nam  quid  ultra  ?   quaeve  Immana  superant  aut  divina  in-  ii 

ispolkita  sunt?    Populus  Romanus,  paulo  ante  gentium  mo- 
derator,  exutus  imperio  gloria  iure,  agitandi  inops  despe- 
ctusque  ne  serviha  quidem  aHmenta  reHcua  habet.  Socio-  12 
rum   et  Lati   magna   vis   civitate    pro    multis   et  egregiis 
factis  a  vobis  data  per  unum  prohibentur,    et  plebei  in- 

2onoxiae  patrias   sedes  occupavere  pauci  satelhtes,    merce- 
dem  scelerum.   Leges  iudicia    aerarium,  provinciae  reges  13 
penes  unum,  denique  necis  civium  et  vitae  hcentia.  Simul  14 
humanas  hostias  vidistis  et  sepulcra  infecta  sanguine  civih. 
Eslne  viris  rehcui  aHud  quam  solvere  iniuriam    aut  mori  15 

23j)er  virtulem?    quoniam  quidem  unum  omnibus  finem  na- 
lura  vel  ferro  saeptis  statuit,    neque   quisquam  extremam 
necessitatem    nihil  ausus  nisi  muhebri    ingenio  expectat. 
Verum  ego  sediliosus,  uti  Suila  ait,  qui  j^raemia  turbarum  16 
queror,  el  bellum  cupiens,  qui  iura  pacis  rejjeto.   SciUcet  n 

soqnia  non  ahter  salvi  satisque  tuti  in  imperio  eritis,  nisi  Vet- 
tius  Picens  el  scriba  Cornelins  aliena  bene  parta  prodege- 
lint:  nisi  adprobaritis  omnes  proscriptionem  innoxiorum 
ob  divilias,  cruciatus  virorum  inlustrium,  vastam  urbem 
luga  et  caedibus,    bona  civium  miserorum  quasi  Cimbri- 

Si  cam    praedam  vaenum   aut   dono  datam.  At  obiectat  mihi  18 
possessiones  ex  bonis  proscriptorum :  qnod  quidem  scele- 
rum  iUius  vel  maxumum  cst,    non  me  neque  quemquam 
omnium  satis  tutum  fuisse,  si  recte  faceremus.  Atqui  illa. 


1  10  ORATIONES    ET    EPISTULAE 

qiiae  tiim  formidine  mercatus  sum,  precio  soluto  iure  do- 
minus,  tamen  restituo,  neque  pati  consilium  est  ullam  ex 

19  civibus  praedam  esse.  Satis  illa  fuerint,  quae  rabie  con- 
tracta  toleravimus,  manus  conserentis  inter  se  Romanos 
exercitus  et  arma  ab  externis  in  nosmet  vorsa.  Scelerums 
et  contumeliarum  omnium  fmis  sit.  Quorum  adeo  Sullam 
non  paenitet,  ut  et  facta  in  gloria  numeret  et,  si  liceat, 
avidius  fecerit. 

20  Neque  iam  quid  existumetis  de  illo,  set  qiiantum  au- 
deatis  vereor :  ne  alius  alium  principem  expectantes  ante  lo 
capiamini  —  non  opibus  eius,   quae  futiles  et  conruptae 
sunt,   set  vostra    socordia,    quam    captum    ire    iicet    et 

21  quam  audeas   tam  videri  felicem.     Nam  praeter  satellites 
conmaciUatos  quis  eadem  volt,  aut  quis  non  omnia  mutata 
praeter  victorem  ?  Sciiicet  milites,  quorum  sanguine  Taru-  is 
lae   Scirtoque,  pessumis  servorum,   divitiae   partae   sunt. 
An  quibus   praelatus  in  magislratibus  capiundis   Fufidius, 

22  ancilla  turpis,  honorum  omnium  dehonestamentum?  Ita- 
que  maxumam  mihi  fiduciam  parit  victor  exercitus,  cui 
per   tot  volnera  ei  labores  nihil  praeter  tyrannum  quae-  20 

23  situm  est.  iNisi  forte  tribuniciam  potestatem  evorsum  pro- 
fecti  sunt,  per  ai'ma  conditam  a  maioribus  suis,  utique 
iura  et  iudicia  sibimet  extorquerent:  egregia  scilicct  mer- 
cede,  cum  relegati  in  paludes  et  silvas  contumoham  alque 

24  invidiam  suam ,  praemia  penes  paucos  intellegerint.  Qua  re  25 
igitur  tanto  agmine  atque  animis  inccdil?  Quia  secundae 
res  mire  sunt  vitiis  optenlui:  quibus  labefactis  quam  for- 
midatus  est  lam  contemnetur:  nisi  forte  specie  concordiae 
et  pacis,  quae  sceleri  et  paricidio  siio  nomina  indidit :  ne- 
que  aliter  rem  publicam  et  belli  finem  ait,  nisi  mancatao 
expulsa  agris  plebes,  praeda  civilis  acerbissuma,  ius  iudi- 
ciumque  omnium  rerum   penes  se ,   (luod   popuh  Romani 

25  fuit.    Quae  si  vobis  pax    et  conposita  intelloguntur,   ma- 
xuma   lurbamenta  rei  publicae    atque  exitia  probate,  ad- 
nuife  legibus  inpositis.  accipite  otium  cum  servitio,  et  lra-35 
dite  exem|)Ium  postoris  ad  rem  publicam  ^uimet  sanguinis 

2G  merccde  circumveniundam.  Mihi,  quanuiuam  pcr  hoc  sum- 
mumimperiumsatis  quaesitum  eral  nomini  inaiorum,  digni- 


EX    HISTORIIS    KXCF.RrXAr.  111 

tati  alque  eliam  praesidio,  tamen  nou  fuit  consilium  pri- 
vatas  opes  facere,    potiorque  visa  est  periculosa   libertas 
quieto  servitio.  Quae  si  probatis,  adeste,  Quirites,  et  bcnc  27 
iuvanlibus  divis  M.  Aemilium  consulem  ducem  et  auctorem 
5  sequimini  ad  recipiundam  libertatem. 

Oratio  Philippi  in  sententia. 

Maxume  vellem,  patres  conscripti,  rem  publicam  quie-  1 

lotam  esse  aut  in  periculis  a  promptissumo  quoque  defendi, 
denique  prava  incepta  consultoribus  noxae  esse.  Set  contra 
seditionibus  omnia  turbata  sunt,  et  ab  eis  quos  prohibere 
magis  decebat,  postremo  quae  pessumi  et  stultissumi  de- 
crevere,  ea  bonis  ct  sapientibus  faciunda  sunt.  Nam  bel-  2 

ifilum  atque  arma,  quamquam  vobis  invisa,  tamen  quia  Le- 
pido  placent,   sumuuda  sunt:   nisi   forte  cui  pacem  prae- 
stare  et  bellum  pati  consilium  est.  Pro  dei  boni,  qui  hanc  3 
urbem  amissa  curia  adhuc  tegitis,   M.  Aemilius,  oninium 
flagitiosorum  postremus,  qui  pcior  an  ignavior  sit  delibe- 

2orari  non  potest,  exercitum  obprimundae  libertatis  habet  et 
se  e  contempto  m.etuendum  elfecit:  vos  mussantes  et  retra- 
ctantes  verbis  et  vatum  carminibus  pacem  optatis  magis 
quam  defenditis  neque  intellegitis  mollitia  decretorum  vobis 
dignitatem,   illi  metum  detrahi.     Atque  id  iure,    quoniam  4 

26  ex   rapinis    consulatum,    ob   seditionem    provinciam    cum 
exercitu  adeptus  est.     Quid  ille   ob  bene  facta   cepisset, 
<  iiius  sceleribus  tanta  praemia  tribuistis?  At  scilicet  eos,  3 
qui  ad  postremum  usque  legatos,    pacem   concordiam  et 
alia  huiusce  niodi  decreverunt,   gratiam  ab  eo  peperisse. 

solmmo  despecti  et  indigni  re  publica  habiti   praedae  loco 
aestumantur,   (piippe   metu  pacem  repetentes,    quo  habi- 
tam  amiserant.     Equidem  a  principio,  cum  Etruriam  con- 6 
iurare,   proscriptos  accersi,   largitionibus   rem   publicam 
lacerari  videbani,    maturandum  putabam  ct  Catuli  consilia 

3:  cum  paucis  secutus  sum.  Ceterum  illi,  qui  gentis  Aemiliae 
bene  facta  extoUebant  et  ignoscundo  populi  Romani  magni- 
ludinem  au.xisse,  nusquam  etiamtum  Lepidnui  progressum 
aiebant,  cum  privata  arma  obprimundne  libtrtatis  cepisset: 


112  ORATIOXES    ET    EPISTULA.E 

sibi  quisque  opcs  aul  patrocinia  quaerundo  consilium  puhli- 

7  cum  conruperunt.  At  tum  erat  Lepidus  latro  cum  caloni- 
bus  et  paucis  sicariis,  quorum  nemo  non  diurna  mercede 
vitam  mutaverit :  nunc  est  pro  consule  cum  imperio  non 
emplo  set  dato  a  vobis,  cum  legatis  adhuc  iure  parenli-6 
bus:  et  ad  eum  concurrere  homines  omnium  ordinum  con- 
ruptissumi,  llagrantes  inopia  et  cupidinibus,  scelerum  con- 
scientia  exagitati,  quibus  quies  in  seditionibus,  in  pace 
turbae  sunt:  oi  tumultum  ex  tumuliu,  bellum  ex  bello  se- 
runt,  Saturnini  ohm,  post  Sulpici,  dein  iMari  Damasippi-io 

8  que,  nunc  Lepidi  satelliles.  Praeterea  Etruria  atque  omnes 
reliquiae  belli  adrectae,  Ilispaniae  armis  solUcitae,  Mithri- 
dales  in  latere  vectigalium  nostrorum,  quibus  adhuc  sus- 
tentamur,  diem  bello  circumspicit:  quin  praeter  idoneum 
ducem  niliil  abest  ad  subvortundum  imperium.  is 

9  Quod  ego  vos  oro  alque  obsecro,  patres  conscripti,  ut 
animadvorlatis,  neu  patiamini  licentiam  scelerum  quasi  ra- 
biem  ad  integros  contaclu  procedere.  Nam  ubi  malos  prae- 
mia  secuntur,   haut  facile  quisquam   gratuito   bonus   cst. 

10  An  expectatis ,  dum  exercitu  rursus  admolo   ferro  atque  20 
flamma  urbem  invadat?  quod  multo  propius  est  ab  eo  quo 
agilat  statu,    quam  ex  pace  et  concordia  ad  arma  civilia. 
quae  ille  advorsum  divina  el  humana  omnia  cepit,  non  pro 
sua  aut  quorum  simulat  iniuria,   set   legum   ac   libertatis 

11  subvortundae.  Agitur  enim  ac  laceratur  animi  cuj)idine  et25 
noxarum  metu,    expers  consili,   iiKiuies,   haec    atque  illa 
temptans,   metuit  olium  odit  hfllum,   luxu  alque  licentia 
carendum  videt  —  atque  interim  abutitur  vostra  socordia. 

12  Neque  mihi  satis  consili  est,  metum   an   ignaviam   an    de- 
nienliam  oaniadpcllem:  qui  videmini  intuentes  tanta  niaiasc 
quasi  fulmenoptare  se  quisquc  no  adtingat,  sol  prohihoro  ne 

13  conari  quidem.     Et   quaeso  considerate,    qiiam   convorsa 
rerum  natura  sit.  Antea  maliuu  publicum  orculle,  auxiiia 
palam  inslrucbantur   et  eo  boni    malos   facile   anteibanl: 
nunc  pax  ot  concordia   disturbantur  palam,    defcnduntur  ss 
occulle:   quihus  illa  placcnt  in  armis  sunt,   vos  in  melu. 

14  Quid   expectatis?   nisi    forlo  pudot  aut  piget  reclc  facere. 
An  Lepidi    mandala   animos   movore'   qui  placero  ait  sua 


EX    HISTORIIS    EXCERPTAE.  113 

cuiqiie  reddi  et  aliena  tenet,  belli  iura  rescindi  cuni  ipse 
armis  cogat,  civitatem  confirmari  qiiibus  ademptam  negat, 
concordiae  gratia  plebei  tribuniciam  potestatcm  restitui  cx 
qua  omnes  discordiae  adcensae.  Pessume  omnium  atque  15 
5  inpudentissume,  tibine  egestas  civium  et  luctus  curae  sunl? 
cui  nihil  est  domi  nisi  armis  partum  aut  per  iniuriam. 
Alterum  consulatum  pelis  quasi  primum  reddideris,  bello 
concordiam  quaeris  quo  parta  disturbatur,  nostri  proditor. 
istis  infidus,  hostis  omnium  bonorum.    Ut  te  neque  homi- 

lonum  neque  deorum  pudet,    quos   per  fidem   aut  periurio 
violasti!  Qui  quando  talis  es,  maneas  in  sententia  el  reti-  16 
neas  arma  te  hortor,  neu  prolatandis  seditionibus,  inquies 
ipse,  nos  in  sollicitudine   adtineas.     Neque  te  provinciae, 
neque  kges,  neque  dei  penates  civera  patiuntur.     Perge 

isqua  coeptas,  ut  quam  maturrume  merita  invenias. 

Vos  autem,  patres  conscripti,    quo  usque  cunctando  17 
rem  publicam  intutam  patiemini   et  verbis   arma   tempta- 
bitis?    Dilectus   advorsum  vos  habiti,   pecuniae  publice  et 
privatim  extortae,  praesidia  deducta  atque  inposila :  ex  lu- 

sobidine   leges  imperantur,  cum   interim  vos  legatos  et  de- 
creta  paratis.  Quanto  mehercules  avidius  pacem  petieritis. 
tanto   bellum  acrius  erit,   cum  intelleget  se  metu  magis 
quam  aequo  et  bono  sustentatum.  Nam  qui  turbas  et  cae-  18 
dem  civium  odisse  ait  et  ob  id  armato  Lepido  vos  inermos 

25  retinet,  quae  victis  toleranda  sunt,  ea  cum  facere  possitis 
patiamini  potius  censet.     Ita  illi  a  vobis  pacem ,  vobis  ab 
illo  bellum  suadet.  Haec  si  placent,  si  tanta  torpedo  ani-  19 
mos  obrepsit,  ut  obliti  scelerum  Cinnae,  cuius  in  urbem 
reditu  decus  ordinis  huius  inleriit,  nihilo  minus  vos  atque 

soconiuges  et  liberos  Lepido  permissuri  sitis,  quid  opus  de- 
cretis?    quid  auxilio  Catuli?  Quin  is  et  alii  boni  rem  pu-  20 
blicam  frustra  curant.   .\gite,   ut  lubet!  parale  vobis  Ce- 
thegi  atque  alia  proditorum  patrocinia,  qui  rapinas  et  in- 
cendia  instaurare  cupiunt  et  rursus  advorsum  deos  penalis 

Somanus   armare.     Sin  libertas  et  vera   magis  placent,    de- 
cernite  digna  nomine    et   augete  ingenium  viris  fortibus. 
Adest  novos  exercilus,  ad  hoc  coloniae   veterum  militum,  2L 
nobiUtas  omnis,    duces    optumi:    fortuna  meliores   sequi- 

SAH.U8T.  8 


1  14  ORATIONES  ET  EPISTULAE 

tur:    iam  illa,    qiiae  socordia  vostra  conlecta  sunt,   dila- 
bentur. 
22  Qua  re  ita   censeo :   quoniam  M.  Lepidus  exercitum 

privato   consilio  paratum   cum  pessumis  et  hostibus   rei 
publicae  contra  huius  ordinis  auctoritatem  ad  urbem  ducit,  5 
uti  Appius  Claudius  interrex   cum  Q.  Catulo  pro  consule 
et  ceteris  quibus  imperium  est  urbi  praesidio  sint,  operam- 
que  dent  ne  quid  res  publica  detrimenti  capiat. 

Oratio  G.  Cottae  consnlis  ad  populum  Bomanum.       10 

1  Quirites,  multa  mihi  pericula  domi  militiaeque,  multa 
advorsa  fuere,  quorum  alia  toleravi,  partim  reppuli  deorum 
auxiliis  et  virtute  mea :  in  quis  onmibus  numquam  animus 
negotio  defuit,   neque  decretis  labos:  malae   secundaeque  is 

2  res  opes,  non  ingenium  mihi  mutabant.  At  contra  in  his 
miseriis  cuncta  me  cum  fortuna  deseruere.  Praeterea  se- 
nectus,    per   se  gravis,  curam   duplicat,  cui  misero  acta 

3  iam  aetate  ne  mortem  quidem  honestam  sperare  Ucet.  Nam 

si  paricida  vostri  sum  et  bis  genitus  hic  deos  penatis  meos  20 
patriamque  et  summum  imperium  viha  habeo,   quis  mihi 
vivo   cruciatus   satis  est  aut  quae  poena    mortuo?    quin 
omnia  memorata  apud  inferos  subpHcia  scelere  meo  vici. 

4  A  prima  adulescentia  in  ore  vostro  privatus  et  in  magi- 
stratibus  egi :  qui  lingua ,  qui  consiUo  meo ,  qui  pecunia  25 
voluere,  usi  sunt:  neque  ego  callidam  facundiam  neque 
ingenium  ad  male  faciundum  exercui :  avidissumus  privatae 
gratiae  maxumas  inimicitias  pro  re  publica  suscepi:  quis 
victus  cum  illa  simul,  cum  egens  alienae  opis  plura  raala 
expectarem,   vos,  Quirites,  rursus  mihi  patriam  deosqueao 

6  penatis  cum  ingenti  dignitate  dedistis.  Pro  quibus  benificiis 
vix  satis  gratus  videar,  si  singulis  animam,  quam  nequeo, 
concesserim.  Nam  vita  et  mors  iura  naturae  sunt :  ut  sine 
dedecore  cum  civibus  fama  et  fortunis  integer  agas,  id  dono 
datur  atque  accipitur.  » 

6  Consules  nos   fecistis,  Quirites,    domi  bellique  inpe- 

(litissuma  re  publica.  Namque  imperatoresHispaniae  slipen- 
dium   milites,  arma  frumentum  poscunt:   et  id  res  cogit» 


EX   HISTORIIS    EXCERPTAE.  1  1  5 

quoniam  defectione  sociorum  et  Sertori  per  montis  fuga 
neque  manu  certare  possunt  neque  utilia  parare.  Exercitus  7 
in  Asia  Ciliciaque  ob  nimias  opes  Mithridatis  aluntur,  Ma- 
cedonia  plena  hostium  est,  nec  minus  ItaUae  marituma  et 
6  provinciarum,  cum  interim  vectigalia  parva  et  bellis  incerta 
vix  partem  sumptuum  sustinent:  ita  classe,  quae  conmea- 
tus  tuebatur,  minore  quam  antea  navigamus.  Haec  si  dolo  8 
aut  socordia  nostra  contracta  sunt,  agite  ut  monet  ira, 
subphcium  sumite :  sin  fortuna  communis  asperior  est,  qua 

10  re  indigna  vobis  nobisque  et  re  pubUcaincipitis? 

Atque  ego,   cuius  aetati  mors  propior  est,   non  de-    9 
precor,  si  quid  ea  vobis  incommodi  demitur:  neque  mox 
senio   corporis    honestius    quam  pro  vostra  salute  finem 
vitae  fecerim.     Adsum  en  Gaius  Cotta  consul:  facio  quod  10 

15  saepe  maiores  asperis  beilis  fecere :    voveo  dedoque    me 
pro  re  pubhca.     Quam  deinde   cui  mandetis  circumspi- 
cite:    nam  talem  honorem  bonus  nemo  volet,  cum  fortu-  11 
nae  et  maris  et  belli  ab  aliis  acti  ralio  reddunda  aut  tur- 
piter  moriundum  sit.  Tantum  modo  in  animis  habetote  non  12 

20  me  ob  scelus  aut  avaritiam  caesum,  set  volentem  pro  ma- 
xumis  benificiis  animam  dono  dedisse.    Per  vos,  Quirites,  13 
et  gloriam  maiorum,  tolerate  advorsa,    et  consulite    rei 
pubhcae.  Multa  cura  summo  imperio  inest,  multi  ingentes  14 
labores.     Quos  nequiquam  abnuitis,   et   pacis  opulentiam 

25  quaeritis,  cum   omnes  provinciae  regna    maria  terraeque 
aspera  aut  fessa  bellis  sint. 

Epistula  Gn.  Pompei  ad  senatum. 

30  Si  advorsus  vos  patriamque  et  deos  penatis  tot  labo-    1 

res  et  pericula  suscepissem,  quotiens  a  prima  adulescentia 
ductu  meo  scelestissumi  hostes  fusi  et  vobis  salus  quaesita 
est,  nihil  amphus  in  absentem  me  staluissetis  quam  adhuc 
agitis,   patres  conscripti:  quem  contra  aetatem  proiectum 

35  ad  bellum  saevissumum  cum  exercitu  optume  merito,  quan- 
tum  est  in  vobis,   fame,  miserruma  omnium  morte,  con- 
fecistis.  Hacine  spe  populus  Romanus  liberos  suos  ad  bel-    2 
lum  misit  ?  haec  sunt  praemia  pro  volneribus  et  totiens  ob 

8* 


116  ORATIONES    ET    EPISTUEAE 

lem  publicam  fuso  sanguine?  Fessus  scribundo  miltundoque 
icgalos  omnis  opes  el  spes  privatas  meas  consumpsi,  cum 
interim  a  vobis  per  triennium  vix   annuus  sumptus  datus 

3  est.  Per  deos  inmortalis,  utrum  censetis  me  vicem  aerari 
praestare,  an  exercitum  sine  frumento  et  stipendio  haberes 

4  posse?  Equidem  fateor  me  ad  hoc  beUum  maiore  studio 
quam  consiho  profectum :  quippe  qui  nomine  modo  imperi 
a  vobis  accepto  diebus  quadraginla  exercitum  paravi,  ho- 
stisque  in  cervicibus  iam  Italiae  agenlis  ab  Alpibus  in 
Ilispaniam    submovi.     Per  eas  iter    aliud  atque  Hannibal,  to 

5  nobis  opportunius,  patefeci,  Recepi  Galliam  Pyrenaeum.Ia- 
cetaniam  Indigetis,  et  primum  inpetum  Sertori  victoris  no- 
vis  mibtibus  ct  mullo  paucioribus  sustinui  hiememque  ca- 
stris  inter  saevissumos  hostis,  non  per  oppida  neque  ex 

6  ambitione  mea  egi.  Quid  deinde  proelia  aut  expedilionesis 
hibernas,  oppida  excisa  aut  recepta  enumerem?  quando 
res  phis  valet  quam  verba.  Castra  liostium  apud  Sucro- 
nem  capta  et  proeUum  apud  flumen  Turiam  et  dux  liostium 
G.IIerennius  cum  urbe  Valentia  et  exercitu  deleti  satis  clara 
vobissunt:  pro  qius,  o  grati  patres,  egestatem  et  famem ; 
redditis.  Itaque  meo  el  hostiura  cxercitui  par  conditio  est : 

7  namque  stipendium  neulri  datur :  victor  ulerque  in  ItaUam 

8  venire  polcsl.  Quod  ego  vos  moneo  quaesoque  ut  animad- 
vortatis,  neu  cogatis  necessitaliljus  privatim  mihi  consulere. 

9  Ilispaniam  cileriorem,  qua  non  ab  hoslibus  tenetur,  nos25 
aut  Sertorius  ad   internecionem  vastavhnus  praeter  mari- 
tumas  civitales,  uUro  nobis  sumptui  onerique.    GaUia  supe- 
riorc  anno  McleUi  cxercitum  stii^endio  frumentoque   aluit 
et  nunc  maUs  fructibus  ipsa  vix  agital.  Ego  non  rem  fa- 

10  miUarem  modo,  verum  etiam  fidem  consumpsi.  Reiicui  vos3) 
estis :  qui  nisi  subvcniUs,  invilo   ot   praedicente   me  exer- 
citus  hinc  et  cum   eo  onme  beUum   Ilispaniac  in  ItaUam 
Iransgredicntur. 

Oratio  Macri  trib.  plch.  ad  plch. 
(H.  III  61). 

1  Si.  Quirites,  parum  exislumaretis,    quid   inter  ius  a  ? 

maioribus  relictum  vobis  et  hoc  a  SuUa  i)araluni  servitium 


EX    niSTORIIS    EXCEKITAE.  117 

interesset,  multis  mihi  disseriindum  fuit,  docendiqiie  quas 
ob  iniurias  et  quotiens  a  patribus  armala  plebes  secessisset 
utique  vindices  paravlsset  omnis  iuris  sui  tribunos  plebei: 
nunc  hortari  modo   relicum   est  et   ire  prinunn  via,  qua  2 

6  capessundam  arbitror  libertatem.  Neque  me  praeterit,  quan-  3 
tas   opes   nobililatis  solus  inpotens,  inani  specie  maglstra- 
lus,  pellere  dommatione  incipiam,  quantoque  tutius  (actlo 
noxiorum  agat  quam  soli  innocentes. 

Set  praeter  spem  bonam  ex  vobis,  quae  metum  vicit,  4 

lostatui  certaminis  advorsa  pro  bbertate  potiora    esse   forti 
viro   quam  omnino  non  certavisse.  Quamquam  omnes  alii  5 
creati  pro  iure  vostro  vim  cunctam  et  imperia  sua  gratia 
aut  spe  aut  praemiis  *****  in  vos  convortere  meHusque 
habent  mercede  delinquere  quam  gratis  recte  facere.  Ita-  6 

15  que  omnes  concessere  iam  in  paucorum  dominationem,  qui 
per  militare  nomen  aerarium  exercitus,  regna  provincias 
occupavere  et  arcem  habent  ex  spoliis  vostris:  cum  in- 
terim  more  pecorum  vos  multitudo  singulis  habendos  fruen- 
dosque  praebetis,   exuti  omnibus  quae  maiores  reliquere: 

2onisi  quia  vobismet  ipsi   pcr  sufTragia,    ut  praesides  olim, 
nunc  dominos  destinatis.    Itaque  concessere  illuc  omnes:  7 
at  mox,  si  vostra  receperitis,  ad  vos  plerique.  Raris  enim 
animus  est  ad  ea,  quae  iacent,  defendunda :  ceteri  vahdiorum 
sunt.    An  dubium   habetis,  num   obficere  quid  vobis  uno  8 

^o  animo  pergentibus  possit,  quos  languidos  socordisque  per-     - 
timuere?    Nisi  forte  G.  Cotta,   ex  factione  media  consul, 
aUter   quam  metu  iura  quaedam  tribunis  plebei   restituit. 
Scilicet  quamquam  L.  Sicinius  primus  de  potestate  tribu- 
nicia   loqui  ausus  mussantibus  vobis  circumventus  erat,  ta- 

30  men  prius  ilii  invidiam  metuere  quam  vos  iniuriae  pertae- 
sum  est.    Quod  ego  nequeo  satis  mirari,    Quirites:    nam 
spem  frustra  fuisse   intellexistis.     SuUa  mortuo,   qui  sce-  9 
lestum  inposuerat  servitium,  finem  maH  credebatis:  ortus 
est  longe  saevior  Catulus.    Tumultus  intercessit  Bruto  et  10 

SoMamerco  consuUbus:  dein  G.  Curio  ad  exitium  usque  in- 
sontis  tribuni  dominatus  est.  LucuUus  superiore  anno  quan-  11 
tis  animis  ierit  in  L.  Quintium,  vidistis:  quantae  denique 
nunc  mihi  turbae  concitantur!    Quae  profecto  in  cassum 


118  ORATIONES    ET    EPISTULAE 

agebantur,  si  prius  quam  vos  serviundi  finem,  illi  donii- 
nationis  facturi  erant:  praesertim  cum  his  civilibus  armis 
dicta  alia,   set  certatum  utrimque  de  dominatione  in  vos 

12  sit.  Itaque  cetera  ex  licentia  aut  odio  aut  avaritia  in  tem- 
pus  arsere:  permansit  una  res  modo,  quae  utrimque  quae-s 
sita   est   et  erepta  in  posterum,  vis   tribunicia,  telum   a 

13  maioribus  libertati  paratum.  Quod  ego  vos  moneo  quaeso- 
que  ut  animum  advortatis,  neu  nomina  rerum  ad  ignaviam 
mutantes  otium  pro  servitio  adpelletis.  Quo  iam  ipso  frui, 
si  vera  et  honesta  flagitium  superaverit,  non  est  conditio:io 
fuisset,  si  omnino  quiessetis.  Nunc  animum  advortere  et 
nisi  viceritis,  quoniam  omnis  iniuria  gravitate  tutior  esl. 
artius  habebunt. 

14  Quid  censes  igitur  ?  aHquis  vostrum  subiecenl.  Primum 
omnium  amittundum   morem  hunc  quem  agitis,    inpigraeis 
hnguae,    animi  ignavi,  non  ultra  contionis  locum  memo- 

15  res  libertatis.  Deinde  —  ne  vos  ad  virilia  illa  vocem, 
quod  tribunos  plebei  modo,  tum  patricium  magistratum, 
hbera  ab  auctoribus  patriciis  sufl"ragia  maiores  vostri  pa- 
ravere  —  cum  vis  omnis,  Quirites,  in  vobis  sit  el  quae-jo 
iussi  nunc  pro  aUis  toleratis,  pro  vobis  agere  aut  non 
agere  certe  possitis,  lovem  aut  aUum  quem  deum  consul- 

16  torem  expectatis?  Magna  illa  consulum  imperia  et  patrum 
decreta   vos  exequendo   rata   efficitis,   Quiriles,    ultroque 

17  Hcentiam  in  vos  auctum  alque  adiutum  properatis.   Neque  25 
ego  vos  uUum  iniurias  hortor,  magis  uti  requiem  cupiatis : 
neque  discordias,  ut  ilh  criminantur,  set  earum  finem  vo- 
lens  iure  gentium  res  repeto  et,  si  pertinaciter  retinebunt, 
non  arma  ncque  secessionem,  tanlum  modo    ne   ampUus 

18  sanguinem  vostrum  praebeatis  censebo.     Gerant  habeanl-  30 
que  suo  modo  imperia,  quaerant  triumphos,  Milhridalem, 
Scrtorium  et  rehVpiias  exuUim  persequantur  cum  imagini- 
bus  suis  :  absit  pericuUmi  et  labos  quibus  nuUa  pars  fructus 

19  cst.  Nisi  forle  repentina  istii  frumentaria  lege  munia  vostra 
pensantur:    qua   tamen    quinis  modiis  Ubcrtatem  omniumjs 
aestumavere,  qui  profecto  non   ampUus  possunt  ahmenlis 
carccris.  Namque,    ut  Uiis  exiguitale  mors  prohibelur  se- 
uescunt  \\v^ ,  sic  neque  ahsolvit  cura  famiUari  tam  parva 


EX    HISTORIIS    EXCERPTAE.  119 

res  et  ignavi  cuiusque  tenuissumas  spes  frustratur:   qua  20 
tamen  quamvis  ampla,  quoniam  serviti  pretium  ostentare- 
tur,  cuius  torpedinis  erat  decipi  et  vostrarum  rerum  ultro 
iniuriae  gratiam  debere?  Cavendus  dolus  est.  Namque  alio  21 

6  modo  neque  valent  in  univorsos,  neque  conabuntur.    Ita- 
que  simul   conparant  delenimenta  et  differunt  vos  in  ad- 
ventum  Gn.  Pompei :  quem  ipsum ,  ubi  pertimuere  subla- 
tum  in  cervices  suas,  mox  dempto  raetu  lacerant.    Neque  23 
eos  pudet,  vindices  uti  se  ferunt  libertatis,  tot  viros  sine 

19  uno  aut  remittere  iniuriam  non  audere  aut  ius  non  posse 
defendere.  Mibi  quidem  satis  spectatum  est  Pompeium, 
tantae  gloriae  adulescentem,  malle  principem  volentibus 
vobis  esse,  quam  iUis  dominationis  socium,  auctoremque 
in  primis  fore  tribuniciae  potestatis  i'estituendae.   Verum,  24 

15  Quiritcs ,  antea  singuli  cives  in  pluribus ,  non  in  uno  cuncti 
praesidia  babebatis,  neque  morlalium  quisquam  dare  aut 
eripere  talia  unus  poterat. 

Itaque  verborum  satis  dictum  est:  neque  enim  igno-  25 
rantia  res  claudit.     Verum  occupavit  nescio  quae  vos  tor-  26 

:o  pedo ,  qua  non  gloria  movemini   neque  flagitio,  cunctaque 
praesenti  ignavia  mutavistis,  abunde  libertatem  rati,  quia 
tergis  abstinetur  et  huc  ire  licet  atque  illuc:  munera  di- 
tium  dominorum.     Atqui  haec  eadem  non  sunt  agrestibus,  27 
set  caoduntur  inter  potentium  inimicitias  donoque  dantur 

25  in  provincias  magistratibus.   Ita  pugnatur  et  vincitur  pau- 
cis:  plebes,  quodcumque  accidit,  pro  victis  est  et  in  dies  28 
magis  erit,  si  quidem  maiore  cura  dominationem  illi  reti- 
nuerint  quam  vos  repetiveritis  Hbertatem. 

gy  Epistula  Milhridatis. 

(H.  IV  61.) 

Rex  Mithridates  regi  Arsaci  salutem. 
Omnes   qui  secundis  rebus  suis   ad  belli  societatem  1 
orantur,  considerare  debent,  liceatne  tum  pacem  agere, 
Sr.  dein  quod  quaesitur  satisne  pium  tutum    gloriosum  an  in- 
decorum  sit.  Tibi  perpetua  pace  frui  Ucet,  egregia  fama,  2 
si  Romanos  obpresseris,  futura  est.   Nisi  hostes  opportuni 
et  scelestissumi ,  neque  petere  audeam  societatem  et  frustra 


120  ORATIONES    ET   EPISTULAE 

3  mala  mea  cum  bonis  luis  misceri  sperem.  Atque  ea,  quae 
te  morari  posse  videnlur,  ira  in  Tigranem  recentis  belli 
el  meae  res  parum  prosperae,  si  vera  existumare  voles, 

4  maxurae  hortabunlur.  lUe  enim  obnoxius  qualem  tu  voles 
societatem   accipiet:    mibi  fortuna,    multis  rebus   ereptis,  s 
usum  dedit  bene  suadendi    el,  quod  florentibus  optabile 
est,  ego  non  validissumus  praebeo  exemplum,  quo  rectius 
tua  conponas, 

5  Namque  Romanis  cum  nationibus  populis  regibus  cun- 
ctis  una  et  ea  vetus  causa    bellandi  est,  cupido  profundaio 
imperi  et  divitiarum.     Qua  primo  cum  rege   Macedonum 
Philippo  bellum  sumpsere,  dum   a   Carthaginiensibus  pre- 

6  mebantur  amicitiam  simulantes.  Ei  subvenientem  Antiochum 
concessione  Asiae  per  dolum  avortere,  ac  mox  fracto  Plii- 
hppo  Antiochus  omni  cis  Taurum  agro  et  decem  miUbus  iv 

7  talentorum  spoliatus  est.  Persen  deinde,  PliUippi  fiUum, 
post  muUa  et  varia  certamina  apud  Samothracas  deos  acce- 
ptum  in  fidem,  caUidi  et  repertores  perfidiae,  quia  pacto 

8  vitam  dederant,  insomniis  occidere.  Eumenem,  cuius  ami- 
citiam  gloriosc  ostentant,  initio  prodidere  Antiocho,  pacis2o 
mercedem,  post,  habitum  custodiae  agri  captivi,  sumpti- 
bus  et  contumeUis  ex  rege  miserrumum  servorum  efTecere., 
simulatoque  inpio  testamento  fiUum  eius  Aristonicum,  quia 
patrium  regnuni  petiverat,  hostium  more  per  triumphum 

9  duxere :   Asia   ab   ipsis  obsessa  esl.    Postremo   Bithyniam  v, 
Nicomede  mortuo  diripuere,  cum  fiUus  Nysa,  quam  regi- 

10  nam  adpeUaverat,  genitus  liaut  dubie  esset.  Nam  quid  ego 
me  adpellem  ?  quem  diiunctum  undique  regnis  et  tetrar- 
chiis  ab  imperio  eorum,  quia  fama  erat  divitem  neque  ser- 
^iturum  esse,  per  Nicomedem  beUo  lacessiverunt,  scelerisae 
eorum  haut  ignarum  et  ea,  quae  accidere,  testatum  antea 
Cretensis ,  solos  omniuni  Uberos  ca  tenipestate ,  et  regem 

11  Plolemaeum.  Atque  ego  uUus  iniurias  Nicomedem  Bithynia 
expuU  Asiamque,  spolium  rcgis  Antioclu,  recepi  et  Grae- 

12  ciae  dempsi  grave  servitium.  Incepta  mea  postremus  scr- » 
vorum  Archclaus  exercitu  prodito  inpedivil:    iUique,  quos 
ignavia  aut  prava  caUiditas,  ut  meis  laboribus  tuti  essent, 
armis  abstinuit,  accrbissumas  poenas  sol\-unt,  Ptolemaeus 


KZ    HISTORIIS    EXCERPTAE  121 

precio  in  dies  bellum  prolatans,  Cretenses  inpugnati  semel 
iam  neque  finem  nisi  excidio  habituri.  Equidem  cum  mihi  13 
ob  ipsorum  interna  mala  dilata  proelia  magis  qnam  pacem 
datam  intellegerem,  abnuente  Tigranc,  qui  mea  dicta  sero 

i  probat,  te  remoto  procul,  omnibus  aliis  obnoxiis,  rursus 
tamen  bellum  coepi  Marcumque  Cottam,  Romanum  ducem, 
apnd  Chalcedona  terra  fudi,  mari  exui  classe  pulcerruma. 
Apud   Cyzicum   magno   cum  exercitu  in   obsidio   moranti  14 
frumentum   defuit  nullo    circum    adnitente:    simul   hiems 

lomari   prohibebat.     Ita  sine  vi  hostium  regredi  conatus  in 
patrium  regnum  naufragiis   apud  Parium   et  apud  Ilera- 
cleam  militum    optumos   cum   classibus   amisi.     Restituto  15 
deinde  apud   Caberam   exercitu  et  variis  inter  me  alque 
LucuIIum  proehis  inopia  rursus  ambos  incessit.  Illi  sube- 

15  rat  regnum  Ariobarzanis  bello  intactum :  ego  vastis  circum 
omnibus  locis  in  Armeniam  concessi:  secutique  Romani, 
non  me  set  morem  suum  omnia  regna  subvortundi ,  quia 
multiludinem  artis  locis  pugna  prohibuere,  inprudentiam 
Tigranis  pro  victoria  ostentant. 

io         IVunc  quaeso  considera ,  nobis  obpressis  utrum  firniio-  16 
rem   te  ad  resistundum   an  finem    belli  futurum   putes? 
Scio  equidem  tibi  magnas  opes  virorum ,  armorum  et  auri 
esse:  et  ea  re  a  nobis  ad  societatem,  ab  illis  ad  praedam 
peteris.     Ceterum  consilium  est,  Tigranis  regno  intcgro, 

jsmeis  militibus  belli  prudentibus,  procul   ab  domo  [parvo 
labore]  per  nostra  corpora  bellum  conficere,   quo  ncque 
vincere  neque  vinci  sine  tuo  periculo  possumus.  An  Ignoras  17 
Romanos,  postquam  ad  occidentem  pergentibus  finem  Ocea- 
nus  fecit,  arma  huc  convortisse?  neque  quicquam  a  prin- 

socipio  nisi  vi  partum  habere,  domum  coniuges,  agros 
imperium?  convenas  olim  sine  patria  parentibus,  pesti 
conditos  orbis  terrarum:  quibus  non  huniana  ulla  neque 
divina  obstant,  quin  socios  amicos,  procul  iuxla  sitos, 
inopes  potentisque  trahant  excindanl,  omniaque  non  serva 

35  et   maxume   regna   hostilia  ducant?   Namque  pauci  libcr-  18 
tatem,   pars  magna   iustos  dominos  volunt:    nos  suspecti 
sumus  aemuli  et  in  tempore  vindices  adfuturi.     Tu  vero,  19 
cui  Selcucea,  maxuma  urbium ,  regnumque  Persidis  inclu- 


122        ORAT.'i!T    KPIST.   EX    HIST0RII3    EXCERPTAE. 

tis  divitiis  est,  quid  ab  illis  nisi  dolum  in  praesens  et  postea 

20  bellum  expectas?  Romani   arma   in   omnis  habent,  acer- 
ruma  in  eos,  quibus  victis  spolia  maxuma  sunt:  audendo 

21  et  fallundo  et  bella  ex  bellis  serundo  magni  facti.     Per 
hunc  morem  extinguent  omnia  aut  occident:    quod  hauts 
difficile  est,  si  tu  Mesopotamia,   nos  Armenia  circumgre- 
dimur  exercitum  sine  frumento,  sine  auxihis,  fortuna  aut 

22  nostris  vitiis  adhuc  incolumem.  Teque  illa  fama  sequetur: 
auxiUo   profectum   magnis    regibus  latrones  gentium  ob- 

23  pressisse.    Quod  uti  facias  moneo  hortorque,  neu  malisic 
pernitie  nostra  tuam  prolatare  quam  societate  victor  fieri. 


INDEXNOMINVM. 


Aborigines  C.  6,  1. 

Adlierbal  I.  6.  10.  11.  13.  14.  15. 
16.  20.  21.  22.  23.  24.  26. 

Aegyptus  I.  19,  3. 

Aemilia  gens,  or.  Pli.  6.  Aemilio- 
riim  proles  or.  Lep.  3.  —  M.  Ae- 
milius  Lepidus  cos.  79.  or.Lep. 
27.  or.  Phil.  2.  3.  6.  7.  13.  18. 
19.  21.  —  Mamercus  Aemilius 
Lepidus  Liyianus  or.  Macr.  10. 

—  -M.Aemilius  Lepidus  C.18,  2. 

—  L.  Aemilius  Paulus  C.  31,  4. 

—  M.  Aemilius  Scaurus  L  15. 
25.  28—30.  40. 

Aeueas  C.  6,  1. 

Aethiopes  L  19,  6. 

Afri  I.  18. 

AfncaL5,4.  13,1.14,10.  17,1.3. 
7.  18,  1.  4.  12.  19,  3.  8.  20,  1. 
21,4.  22,  1.  23,  1.25,1.4.  28, 
6.  30,  1.  36,  1.  39,  4.  44,  1.  66, 

3.  78,  2.  79,  2.  86,  4.  89,  7.  96, 
1.  97,  2.  104,  3. 

Africum  mare  L  18,  9. 

Albinus  v.  Postumii. 

Allobroges  C.  40  et  41.  44  et  45. 

50,  1.  52,  36. 
Annii.  G.  A.  L  77,  4.  —  L.  A.  L 

37,  2.  —  Q.  A.  C.  17,  3.  50,  4. 
Antiochus  or.  Lep.  4.   ep.  Miihr. 

6.  8.  11. 
G.  Antonius  C.  21,  3.  24,  2.  26, 1. 

4.  36,  3.  57,  4.  59,  4. 
Appius  V.  Claudius. 

L.  Appuleius  Saturninus  or.Ph.  7. 
Apulia  C.  27, 1.  30, 3.  42, 1.  46, 3. 
Archelaus  ep.  Mith.  12. 
Ariobarzanes  ep.  Mithr.  15. 
Aristonicus  ep.  Mithr.  8. 
Armenia  ep.  Mithr.  15.  21 
Armeuii  L  18,  4.  9. 


Arpinum  L  63,  3. 

Arretinus  ager.  C.  36,  1. 

Arsaces  ep.  Mithr.  1. 

Asia  C.  2,  2.   11,  5.    L  17,  3.   or 

Cott.  7.  ep.  Mithr.  6.  8.  11. 
Aspar  L  108,  1.  109,  1.  112,  1. 
Athenienses  C.  2,  2.  8,  2.  51,  28. 
Aurelia  Orestilla  C,  15,  2.  3.   35. 

2.  6. 
Aurelii.  G.  Cotta  or.  Cott.  9.  or. 

Macr.  8.  L.  Cotta  C.  18,  5.   M. 

Cotta  ep.  Mithr.  13. 
P.  Autronius  C.  17,  3.  18,  2.  47, 

1.  48,  7. 
Aventinus  L  31,  17. 

G.  Babius  L  33,  2. 
Baleares  funditores  L  105,  2. 
L.  Bellienus  L  104,  1. 
Bestia  v.  Calpurnius. 
Bithynia  ep.  Mithr.  9.  11. 
Bocchus  L  19,  7.  80,  3.  81,  1.  83. 

97.  101—113. 
Bomilcar  L  35,  4-9.  49,  1.  52,  5. 

61,  4—62,  2.  70—73,  1. 
Brutiium  C.  42,  1. 
Bruti  or.  Lep.  3.  Vid.  lunii. 

Cabera  ep.  Mifhr.  15. 

Caecilii.  Q.  —  Metellus  Celer  C.  30, 
5.  42,3.  57,2.—  Q.  — Metellus 
Creticus  C.  30,  5.  —  Q.  — Me- 
tellus  Numidicus  L  43—58.  — 
Q.  —  MetellusPius  ep.  Pomp.9. 

Q.  Caeparius  C.  46,  3  et  4.  47,  1 
et  4.  52,  34.  55,  6. 

Caepio  vid.  Servilii. 

Caesar  vid.  lulii. 

Calpurnii.  L.  —  Bestia  cos.  1.27, 
4—30,  3.  32,  2.  34,  2.  35,  2 
40,4.  77, 2 et  3.  85,16.  —  L.— 
BestiaC.  17,3.  43,  1.  —  G.— 


124 


INDEX  NOMINVM. 


Piso  C.  49,1  et  2.  —  Gn.— Pisc 
C.  18,  4—19,  6.  21,  3. 

Camers  C.  27,  1. 

Capito  vid.  Gabinius. 

Capitolium  C.  18,  5.  47,  2, 

Capsa  et  Capsenses  I.  89,  4 — 91, 
7.  92,  3.  97,  1. 

Capua  C.  30,  2.  3.  7. 

Carthaginiense  bellum  I.  14,  5.  — 
Carthaginienses  C.  51,  6.  I.  5, 
Uis.  14,8.10.  19,3.7.  79,1.2. 
7.  8.  10.  81,  1.  ep.  Miihr.  6.— 
Carthago  C.  10,1.  I.  18,11.  19, 
4.  41,  2.  79,  5. 

Cassii.  L.  —  Longinus  praetor  l. 
32,  1—33,  1.  —  L.  — Longinus 
C.  17,  3.  44,  1.  2.  50,  4. 

Catabathmos  l.  17,  4.  19,  4. 

Catilina  v.  Sergii. 

Cato  V.  Portii. 

Catulus  V.  Luctatii. 

Celer  v.  Caecilii. 

Cethegus  v.  Cornelii. 

Chalcedon  ep.  Mithr.  13. 

Cicero  v.  Tullii. 

Cilicia  or.  Cott.  7. 

Cimbrica  praeda  or.  Lep.  17.  — 
Cimbricum  bellum  C.  69;  3. 

Cinna  v.  Cornelii. 

Ciru  I.  21,  2  bis.  22,  1.  23.  1.  2. 
25,  8.  26,  1.  35,1.  81,2.  82,1. 
88,  3.  101,  1.  104,  1. 

Claudii.  Appius  —  iaterrex  or. 
Phil.  21.  — Ti.  — Nero  C.  50,4. 

Concordiae  aedes  C.  46,  6.  49,  4. 

Cornelii  C.  47,  2.  geus  Cornelio- 
rum  C.  55,  6.  G.  —  Ceihegus  C. 
17,  3.  32,  2.  43,  2.  3.  44,  1.  46, 
3.  47,  4.  48,  4.  50,  2.  52,  33. 
55,  6.  57,  1.  =  L.  — Cethegus 
or.  Pliil.  20.  =  L.  — Cinna  C. 
47,  2.  or.  Phil.  19.  =  P.  —  Len- 
tulu»  Spinther  C.  47,  4.  =  P.  — 
Lcntuhis  Sura  C.  17,  3.  32,  2. 
39,  6.  43,  1.  44,  1.  3.  46.  3.  5, 
47,  2.  3.4.  48,4.  50.  1.  61,7. 
62,  17.  33.  66,  1.  6.  67,  1.  = 
P.  —  Scipio  Africanus  maior  L 


5,  4.  —  minor  l.  4,  5.  7,  4.  8, 
2.  22,  2.  =  L.  — SisennaL  95, 
2.  =  L.  -  Sulla  C.  5,  6.  11,  4. 
5.  28,  4.  37,  9.  (38,  3).  47,  2. 
61,  32.  34.  l.  95,  1.  2.  3.  98, 
4.  100,  2.  101,  4.  8.  102,  2.  4. 
15.  103,  4.  7.  104,  1.  2.  3.  105, 

1.  106,  2.  5.  107,  1.  6.  108,  1. 

2.  3.  109,  1.4.  110,2.  111,  1. 
4.  112,  1.3.  113,4.6.  or.Lep. 
1.  7.  16.  19.  or.  Macr.  1.  9. 
Sullanae  colouiae  C.  28,  4.  — 

—  i  imihtes  C.  16, 4.  —  a  victoria 
C.  21,4.  37,  6.  =  P.  —  Sulla 
Servi  filius  C.  17,  3.  =  Servii 

—  Suliae  C.  17,  3.  47,  1.  =  G. 

—  eques  C.  17,  4.  28,  1.  —  Cor- 
nelius  scriba  or.  Lep.  17. 

Q.  Cornificius  C.  47,  4. 

Cotta  vid.  Aurelii. 

Crassus  vid.  Licinii. 

Cretenses.  ep.  Mithr.  10.  12. 

Creticus  vid.  Caecilii. 

Crotoniensis  C.  44,  3. 

Curene   l.   19,   3.    Curenenses  I. 

97  ter. 
Curio  vid.  Scribonius. 
Cyrene,  Cyrenenses  vid.  Curene. 
Cyrus  C.  2,  2. 
Cyzicus  ep.  Mithr.  14. 

Dabar  L  108.  1.    109,  4.    112,  1. 
Damasippus  C.  51,   32  —  34.    or. 
Phil.  7. 

Etruria  C.  27,  1.  4.  or.  Phil.  G.S. 
Eumenes    ep.  Mithr.  8. 
Europa  L  17  ,3. 

Fabii.  Q.  —  Maxumus  L  4,  5.  =s 
Q.— Sanga  C.  41,  4.  5. 

Faesulae,  C.  24,  2.  27.  1.  30,  S. 
agerFaesulanus  f  C.  43, 1.  Fae- 
sulanus  C.  69,  3.  60,  6. 

Figulus  vid.  Marcii. 

Fiaccus  vid.  Fulvii,  Valerii. 

G.  Flaminius  [Flamma]  C.  36, 1. 

Fufidius  or.  Lcp.  21. 


INDEX  KOMIXVil. 


125 


Ftilvia.  C.  23,  3.4.  26,  3.  28,  2. 
Fulvii.  M.  — Flaccusl.  16,  2.  31, 

7.  42,  1.   =   M.  — Nobilior  C. 

17,  4.   =   A.  Fulvius  senatoris 

filius  C.  39,  6. 
P.  Furius  C.  50,  4. 

Gabinii.   P.  —  Capito.  C.  17,  4. 

40,  6.    43,  2.    46,  3.    47,  1.  4. 

52,  34.   55,  6. 
Gaetuli  I.  18,  1.  7.  9.  12.    19,  5. 

80,1.  88,3.  97,4.  99,2.  103,4. 
Ga!li  C.  45,  3.  47,  2.  62,  24.   53, 

3.  I.  114,  1.  2.  —  Gallia  C.  40, 

2.  56,4.  57,3.  58,4.6.  I.  114, 

3.  cp.  Pomp.  5.  9.  citerior  C. 
42,1.  ulterior  C.42,1.3.  Trans- 
alpina(5uspectum)C.57,l.  Gal- 
lica  gens  C.  40,  1.  Gallicum 
bellum  C.  52,  30. 

Gaiida  I.  65,  1. 

Gracchi  I.  42,  2.  vid.  Sempronii. 

Graeci  C.  53,  3.    79,  8.   85,  12. 

Graeca  facundia  I.  63,  3.  Grae- 

cae  litterae  C.  25,  2.    I.  85,  31. 

96,  3.   Graecia  C.  2,  2.    51,  39. 

ep.  Mithr.  11. 
Gulussa  I.  5,  6.    35,  1. 

Hadrumetum  1. 19,  1. 

Hamilcar  I.  77,  1. 

Hannibal  I.  5,  4.    or.  Lep.  4.   ep. 

Pomp.  4. 
Heraclea  cp.  Mithr.  14. 
Hercules  I.  18,  3.  89,  4. 
G.  Herennius  ep.  Pomp.  6. 
Hiempsal  I.  5,  6.  10,  8.  11,  3.  6. 

12,  3.  6.  15,  1.3.  17,7.  24,6. 

28   1 
Hippo  I.  19,  1. 
Hispani  C.  19,5.  I.  18,5.  —  equi- 

tes  C.  19,  3.    Hispania  I.  7,  2. 

10,  2.  18,  3.  9,  19,  4.  or.  Cott. 

6.,  ep.  Pomp.  4.  10.    Hispaniae 

C.  18,  6.  or.  Phil.  8.  —  citerior 

C.  19,  1.  21,  3.  ep.  Pomp.  9. 

lacetaniaep.  Pomp.  5. 
ludigetes  ep.  Ponip.  5. 


Italia  C.  24,  2.  52,  15.  I  5,  2.  4 

27,  4.   28,  2.  6.    35,  9.  114,  2. 

or.  Cott.  7.  ep.  Pomp.  4.  7.  10. 

Italici  I.  26, 1.  67, 3.  eocii  Italici 

1.40,2.   Italicum  genus  I.  47,1. 
lugurtham  qui  noscere  velil  totum 

libruni  perlegat  oportet.  —  mi- 

lites  lugurthini  I.  21,  2.    56,  6. 

lugurthinuni  belliim  I.  19,7.  77, 

2  et  100,  6.  (utroque  loco  su- 

spcctum). 
lulii.   G.  —  Caesar  C.  45,  4.    49 

pluribus  locis.  50,  5.  52,  1.  13. 

53,  6.    54  per  totum  caput.  = 

L.  — Caesar  C.  17,  1.  =  G.  lu- 

lius  C.  27,  1. 
Innii.  D.  —  Erutus  C.  40,  6.    or. 

Macr.  10.  =  D.  — SilanusC.50. 

4.  51,  16.  18.  =  M.  — Silanus 

I.  43,  1. 
lupiter  I.  107,  2.  or.  Macr.  15. 

Lacedaemonii  C.  2,  2.   51,  28. 

Laeca  vid.  Porcii. 

Latinum   nomen   I.  39,  2.   40,  2. 

42,  1.  43,  4.  Latinae  litterae  C. 

25,  2.   I.  95,  3.    Latine  (loqui) 

I.  101,6.  Latium  L  69,2.  {dub.j 

84,  2.  95,  1.  or.  Lep.  12. 
Lentulus  vid.  Cornelius. 
Lepidus  vid.  Aemilins. 
Leptis  I.  19,  1.  3.    77,  1.    Lepti- 

tani  l.  77,  2.  79,  1. 
Libues  I.  18,  1.  9.  10.  12.  Hercu- 

les  Libus  I.  89,  4. 
Licinii.  M.  — Crassus  C.  17,  7.  19, 

1.   38,  1.   47,  4.   48,  4.  5  {bis). 

8.  9.  =  P.  — Lucullus  I.  37,  2. 

=  ep.  Mithr.  15.  =  G.  —  Ma- 

rena  C.  42,  3. 
Ligures.  I.  38,  6.   77,  4.    100,  2. 

Ligus  I.  93,  2-94,  6. 
Limetanus  vid.  Mamilii. 
Longinns  vid.  Cassii. 
Lucullus  vid.  Licinii. 
Lutatii  or.  Lep.  3.  =  Q.  —  Catu- 

lus  C.  34,  2sq.    49,  1,  2.    or, 

Phil.  6.  19.  21.   or.  Macr.  9. 


INDEX  NOMINVM. 


126 

Macedones  ep.  Mithr.   5.    Mace- 

donia  I.  35,  4.     bellum  Mace- 

donicum  C.  51,  6.    or.   Cott.  7. 
Ma.nercus  vid.  Aemilii. 
G.  Mamilius  Limetaniis   I.   40,  1. 

Mamilia  lex  I.  65,  5.    Mamilia 

rogatio  I.  40,  4. 
Manlii.  T.  — Torquatus  C.  52,  30. 

=  T.— Torquatus  C.  18,  5.  = 

T.— Mancinus  I.  73,  7.  =  Gn, 

—  I.  114,  1.  =  G.  Manlius  C. 

24,  2.    27,  1.  4.    28,  4.    29,  1. 

30,  1.    32,  2.    36,  1.  2.   56,  1. 

59,  1.    60,  6.    Manliana  castra 

C.  32,  1. 
Marcii.    G.  — Figulus  C.  17,  1.  = 

Q.— RexC.  30,3.  32,2.  34,  1. 
G.  Marius  C.  59,  3.  I.  50,  2.   55, 

8.    56,  3—57,  1.    58,  5.   60,  5. 

63,    1  —  65,   5.    73.    82,  2.   3. 

84,  1—105,  1.  113,  6.  114,3sq. 

or.  Phil.  7. 
Masinissa  I.  5,  4.  5.  7.    9,  2.    14, 

2.  6.  18.  24,  10.   35,  1.  2     65, 

1.  3.  108,  1. 
Massilia  C.  34,  2. 
Massiva  I.  35,  1—6.  61,  4. 
Massugrada  I.  108,  1. 
Mastanabal  I.  5,  6,  7.   65,  1. 
Mauretania  C.  21,  3.  I.  16,  5.  19, 

4.   62,  7.    Mauri  I.  18,  10.   19, 

4.  7.  80,  6.  82,  1.  97,  4.  99,  2. 
101,  4.  8.  104,  3.  106,  5.  107, 

5.  Maurus  I.  97,  2.  106,  2.  107, 

1.  108,  1.   113,  1.3. 
Maxumus  vid.  Fabii. 
Medi  I.  18,  4.  8.  10. 

G.  Memmius  I.  27,  2.   30,  3—32, 

6.  33,  3. 
Metellus  vid.  Caecilii. 

Micipsa  1. 5, 6.  6,2—7,2.  9, 1—11, 

2.  11,  5.    13,  1.    14,  9.    16.  2. 
22,  3.   24.  3.   65,  1.  110,  8. 

Q.  Minucius  Rufus  I.  35,  2.  3. 
Mithridaies   or.  Phil.  8.    or.  Cott. 

7.  or.   Macr.    18.     ep.    Mithr. 
Mithridaticum  bellum  C.  39,  1. 

Muhiccha  I.  19,  7.  92.  5.  110,  8 


Mulvius  pons  C.  45,  1 
Murena  vid.  Licinii. 
Muthul  l.  48,  3. 

Nabdalsa  I.  70,  2—72,  1. 
Nero  vid.  Claudii. 
Nicomedes  ep.  Mithr.  9.  10.  11. 
NobiHor  vid.  Fulvii. 
Nucerinus  vid.  Sittius. 
Numantia  L  8,  2. 10,  2.  15,  1.  20, 

1.    101,  6.    Numantini  L  7,  4. 

Numantinum  belhim  L  9,  2. 
Numida  L  12,  4.  35,  1.  4.   54,  4. 

65,  1.  71,  3.  101,  6.  106,  3. 
108,  1.  3.  111,  4.  113,  5.  6. 
Numidae  5,  1.  4.  6,  3.  7,  2.  11, 

3.  12,5.  13,  1.  15,1.  18,8.11. 
12.  19,  4.  7.  20,  5.  21,  2.  24, 
1.  7.    25,  5.  26,  3.   28,  3.   38, 

4.  6.   46.  3.    47,  1.   49,  5.   50, 

1.  4.  6.  51,  3.  52,  4.  53,  3.  6. 
54,  5.  56,  5.  57,  3.  58,  3.   59, 

2.  60,  5.   61,  5.   62,  1.   65,  2. 

66,  2.  67,  3.  68,  2.  69,  1.  74, 
2.  3.  75,4.  7.  8.  78,  4.  80,6. 
89,  7.  90,  1.  91,4.  6.  92,2.3. 
93,  4.  94,  3.  4.  Numidia  L  8, 
1.  13,  2.  5.  14,  1.  25.  16,  5 
18,11.  19,5.  20,7.  24,  10.  27, 
4.  5.  28,  7.  29,  7.  32,  2.  33. 
4.  35,  3.  9.  38,  9.  39.  4.  43, 
1.  5.  46,  5.  48,  3.  54.  6.  61,  2. 
62,  10.  65,  3.  78,  7.  82,  2.  84, 
1.  85,  45.  97,  1.  2.  102,  13. 
111,  1.  114,  3.  Numidica  scuta 
L  94,  1. 

Nysa  ep.  Mithr.  9. 

Oceanus  L  17,4.  18,6.  cp.  Mithr 

17. 
Octavii.  Gn.  — RusoL  104,   3. 
L.  Opimius  L  16,  2. 
Orestiila  vid.  Aurelii. 

Paeligna  cohors  L  106,  2. 
Parium  ep.  Mithr.  14. 
Paulus  vid.  Aemilius. 
Pcrsae  \.  18,  4.  6.  11. 


INDEX  NOMINVM. 


Perses,  rex  Macedoniae  2.  C.  51, 

5.  I.  81,  1.    ep.  Mithr.  7. 
Persis  ep.  Mithr.  19. 

M.  Petreius  C.  59,  4.  60,  1.  5. 
Phiiaeni  I.  79,  5.  9.  10.  Philaenon 

arae  I.  19,  3. 
Philippus,   rex   Macedoniae,    or. 

Lep.  4.  ep.  Mithr.  5.  6.  7. 
Phoenices  I,  19,  1. 
PiceHus  Or.  Lep.  17.— ager  Pice- 

nus  C.  27,  1.  30,  5.  42,  1.  57,2. 
Piso  vid.  Calpurnii. 
Pistoriensis  ager  C.  57,  1. 
lex  Plautia  C.  31,  4. 
Poeni  J.  79,  8.  bella  Punica  C.  51, 

6.  bellum  Punicum  l.  42,  1. — 
—  secundum  l.  5,  4.  Punica 
fides  L  108,  3.  libri  Punici  L 
17,  7.  Punica  oppida  L  19,  7. 
Punicae  urbes  L  19,  3. 

Ponipeii.  Gn.  —  Magnus  C.  16,4. 

17,  7.  19,  1.  2.  5.  38,  1.   39,  1. 

or,  Macr.  21.  23.  =  Q.  — Rufus 

C.  30,  5. 
G.  Pomptinus  C.  45,  1.  4. 
Porcii  M.  —  Cato.C.52,l.  53,1.6. 

—55,  1.=  M.  — Laeca  C.  17,  3. 

27,3.=  lexPorciaC.  51,22.40. 
Postumii.    A.  —  Albinus  L  36,4. 

37,  3.  38,  2.  4.  9.  39,  1.  43,  1. 

44,  4.  =  Sp.  — Albinus  L  35, 

2.  6.   36,  1.  3.  4.   39,  2.   44,  1. 

4.  55,  1.  85,  16. 
Ptolemaeus  ep.  Mithr.  10.  12. 
Punicus  vid.  Poeni. 
Pyrenaeus.  ep.  Pomp.  5. 
Pyrrhus  or.  Lep.  4. 

L.  (|uintius  or.  Macr.  11. 
Quirites  L  31,  6.  11.  27.  86,  1.  3. 

5.  8.  12.  13.  21.39.45.50.  or. 
Lep.  1.  7.  11.  27.  or.  Cott.  1. 
11.13.  or.Macr.  1.8.15.16.24. 

Regium  L  28,  6. 

Bex  vid.  Marcii. 

Rhodii  C.  51,  5. 

Roma  C.  6,  1.    27,  2.    30,  7.   31, 

7.  34,  1.    36,  2.   37,  5.   40,  5. 


127 


43,  1.  47,2.  52,14.  53,5.  56, 

4.  57,  1.  58,  13.  I.  8,  1.  13, 
4.6.7.  16,3.  20,1.  21,4.  22, 
1.  4.  23,  2.  25,  6.  27,  1.  28, 
1.  29,  7.  30,  1.  4.  32,  2.  33, 
1.  4.    35,  1.  7.  10.    37,  1.    39, 

1.  40,  1.  41,  1.  46,  1.  55,  1. 
61,  4.  62,  10.  65,  4.  73,  2.  77. 

2.  80,  4.    82,  2.   88,  1.   95,  1. 

102,  4.  103,  3.  104,  2.  3.  4. 
114,  3.  Romani  C.  6,  5.  53,  3. 
L  7,  4.  7.    10,  2.   49,  2.  3.  50, 

5.  52,3.  53,1.5.  54,6.9.  56, 
4.  57,  4.  61,  5.  66,  1.  70,  4. 
74,  1.  3.  76,  5.  80,  3.  81,  1 
(bis).  87,  4.  94,  4  (bis).  5.  6. 
97,  2.  3.  5.    98,  7.    101,  4.  7. 

103,  3.  5.  108,  2.  111,  1.  2. 
114,  2.  or.  Lep.  19.  ep.  Mithr. 
2.  5.  15.  17.  20.  Romanus  L 
108,  3.  dux  Romanus  L  81,  3. 
ep.  Mithr.  13.  equites  Roniani 
C.  49,  4.  L42,  1.  65,  2(6t«).4. 
Romanus  imperator  L  56,  1. 
imperatores  Romani  L  112,  2. 
imperium  Romanum  C.  10,  1. 
imperium  populi  Romani  C.  36, 

4.  milites  Romani  L  38,  5.  Ro- 
mani  milites  L  67.  1.  mos  Ro- 
manus  C.  29,  3.  nomenRoma- 
num  C.  52,  24.  L  5,  4.  58,  3. 
80,  1.  plebes  Romana  C.  31,  7 
(dub.).  33,  2.  populus  Roma- 
nus  C.  8,  5.    11,  6.    36,  4.    61, 

5.  53,  2.    61,  7.   L  5,  1.4.  7, 

2.  8,  2.   9,  2.    13,  5.    14,  1.  2. 

3.  6.  7.  8.  18.  25  19,  7.  (bis). 
20,  5.  22,  4.  24,  2.  26,  1.  27, 
2.  31,  20.  32,  6.  33,  4.  46,  2. 
64,2.  65,2.  83,1.  88,5.  102, 
2.  8.  11.  108,  2.  110,  6.  or. 
Lep.  11.  24.  or.  Phil.  6.  ep. 
Pomp.  2.  Senatus  populusque 
Romanus  L  21,  4.  Senatus  et 
popuIusRomanusL  104,5.  111, 
1.  populua  et  senaius  Romanus 
L  41,  2. 

Romulus  or.  Lep.  6. 


128 


INDEX  NOMINVil. 


Rufus  vid.  Minucii.  Pompei. 
Ruso  vid.  Octavins. 
P.  Rutilius  Rufus  I.  50,  1.  52,  5. 
6{bis).  86,4. 

L.  Saenius  C.  30,  1. 

Samnites  C.  51,  38. 

Samothraces  Dei.    ep.  Mithr,  7. 

Sanga  vid.  Fabii. 

Saturninus  vid.  Appuleius. 

Scaurus  vid.  Aemilii. 

Scipio  vid.  Cornelii. 

Scirtus  or.  Lep.  21. 

G.  Scribonius  Curip  or,  Macr.  11. 

Seleuca  ep.  Mlthr.  19. 

Sempronii.  Tib.  —  Gracchus  I. 
31,  7.  42,  1.  =  G.  — Gracchus 
1.  16,  2.  31,  7.  42,  1.  Gracchi 
I.  42,  1.  2.  lex  Sempronia  L 
27,  3.  =3  Sempronia  C.  25. 
40,5. 

Septimius  Camers  C.  27,  1. 

L.  Sergius  Catiiina.  Perlegendus 
totus  liber  ab  C.  5. 

Q.Sertorius  or.  Cott.6.  ep.  Pomp. 
5.  9.  or.  Macr.  18. 

Q.  Serviiius  Caepio  L  114,  L 

Sextius  L  29,  4. 

libri  Sibyllini  C.  47,  2. 

Sicca  L  56,  3.  Sicccnses  L  56,  3. 

Sicilia  L  28,  6. 

Sidonii  L  78, 1.  Sidonicus  L  78, 4. 

Silanus  vid.  Linii  et  Turpiiius. 

Sisenna  vid.  Cornciii. 

P.  Sittius  Nucerinus  C.  21,  3. 

Spinther  vid.  Cornelii. 

L.  Statilius  C.  17,  4.  43,  2.  44, 
1.   46,  3.   47,  3.  52,  34.  55,  6. 

Sucro  ep.  Ponip.  6. 

Sufax  L  5,  4.  14.  8. 

Sulla  vid.  Cornclii. 

P.  Sulpicius  Rufus  or,  Phil.  7. 

Sura  vid.  Coriielii. 

Sutliul  L  38,  2.  39,  4. 

Syphax  vid.  Snfax. 

Syrtcs  L  19,  3.  78.  1.  3. 


Tanais  L  90,  2. 

L,  Tarquinius  C.  48,  3—9. 

Tarracinensis  C.  46,  3. 

Tarula  or.  Lep.  21. 

Gn.  Terentius  C.  47,  4. 

Thala  L  75,  1—77,  1.  80,  1.  89, 

G{bis). 
Theruci  L  19,  3. 
Thirmida  L  12,  3. 
Thraces  L  38,  6. 

Tigranes  ep.  Mithr.  3.  13.  15.  16. 
Tisidium  L  62,  8. 
Torquatus  vid.  Manlii. 
Transpadana  vid.  Gallia.    Trans- 

padanus  C.  49,  2. 
Troiani  C.  6,  1. 
Tullianum  C.  66,  3. 
M.  Tullius  Cicero.   C.  22,  3.   23. 

6.   24,  1.   26,  1.    27,  4.   28,  1. 

2.   29,  1.   31,  6.  7.   36,  3.   41, 

5.   43,  1.  2.   44,  1.   45,  1.   48. 

1.  6.  8.  9.  49,  2.  51,  35. 
Tullus  vid.  Voicatius. 
Turia.  ep.  Pomp.  6. 
T.  Turpilius  Silanus  L  66,  3  (bis). 

67,  3.  69,  4. 
Tusci  C.  51,  38. 

Vaga  L  29,  4.    47,  1.    68,  1.  3. 

Vagenses  L  66,  2.  69,  1.  3. 
Valentia  ep.  Pomp.  6. 
L.Valeriiis  Fiaccus  C.45,1.  46,6. 
L.  Vargunteius  C.  17,  3.   28.  1. 

47,  1. 
Vesta  C.  10,  9. 
Vettius  Picens  or,  Lep,  17, 
P.  Umbrcnus  C.  40,  1-6.   60,  4. 
L.  Voioatlus  Tu1Iu9  C.  18,  2, 
T,  Voliurcius  C,  44,  3—45,  4.  47, 

1.  48,4.  49.  4.  50,  1. 
Volux  I,  101.  6.  105,  5—107,7. 
Fiica  L  25,  5.   63,  1.   64.  5    86. 

4.  104,  1. 

Ziima  I,  56,  1—61.  1. 


■■r^ 


1  p. 

University  of  Toronto 

Library 

181 

ijuratione, 
Dietsch. 

j 
i 

DO  NOT           /f 

O    >i         ' 

o  ^ 

REMOVE       / 

Catilinae 
hino...ed. 

THE              1 
CARD           11 

FROM           \      i 

•H    tiC 

\\ 

Sallust 
Libi 
bello  Ji 
rev. 

THIS               \ 
POCKET            \v 

1 

• 
•H 

00 

Acme  Library  Card  Pocket 

J  H 

V-:  o: 

LOWE-MARTIN  CO.  LlMlTED 

; 

i 

J 

JX^ 


^  ^. 


.^^- 


i^'  .^ 


'-v/% 


)^mf^^\ 


y^ 


K^,  i 


'J,^ 


^\-r