\/< )°l
MONOMENTA HISTORICA SOCIETATIS IESO
A PATRIBUS EIUSDEM SOGIETATIS EDITA
LITTERAE QUADRIMESTRES
" f f" t
LITTERAE QUADRIMESTRES
EX UNIVERSIS
PRAETER INDIAM ET BRASILIAM
LOCIS
IN QUIBUS ALIQUI DE SOCIETATE IESU VERSABANTUR
ROMAM MISSAE
EX AUTOGRAPHIS AUT ANTIQUISSIMIS APOGRAPHIS
DEPROMPTAE
TOMUS SEPTIMUS
(1561-1562)
IACOBO LAINIO, SOCIETATIS IESU MODERATORE
BOSTON COLLEGE LIBRARY
CHESTISUT HILL, MASS.
ROMA (113)
BORGO S. SPIRITO, 5
«oston couaa, l1BRaKT
CHMTKUT HILL, MA8R
IMPRIMI POTEST
Komae, 8 Septembris 1932.
Adulfus Mariotti S. 1.
Praep. Prov. Rom.
IMPRIMATUR
Sorae, 16 Septembris 1932.
j Augustinus Mancinelli
Episc. Sorae, Aquini et Pontiscurvi
Insulae Liri - Ex Offic. Typogr. A. Macioce & Pisani
rfO
0*n
A. R. P.
WLODIMIRO LEDOCHOWSKI
SOC. IESV PRAEPOSITO GENERALf
VOLVMEN HOC OPERIS
« MONVMENTA HISTORICA SOCIETATIS IESV »
PRIMVM ROMAE PVBLICA LVCE DONATVM
HVIVS OPERIS EDITORES
FAVTORI CONSTANTI
DICANT
'•(
PRAEFATIO
Post septem annos a volumine 61 nostrorum Monumento-
rum (Litterae Quadrimestres, VI) edito, en tibi, lector benevole,
vol. 62, Litterae Quadrimestres, VII. Necessariae mutationes
sociorum, quibus paranda atiqua volumina commissa erant ;
tempus exspectatione longius in edendis aliis, quae inter duo
Litterarum Quadrimestrium imprimi debuissent ; transtatio de-
nique nostri operis ex Hispania in Urbem, et necessarii ad
hanc transtationem labores, in causa fuerunt ut hoc volumen
solito serius in lucem edatur ; ut atiqui iam crediderint Mo-
numenta nostra fi-nem habuisse. Renascimur vero, et ut solide
speramus, alia votumina non ita longo intervallo subsequentur.
Praesens, V et VI vol. Litterarum Quadrimestrium conti-
nuatio est ; quare quae in illorum initio, et praecipue in pre-
fatione vot. V, de harum litterarum natura et usu diximus,
hic intelligenda sunt, nec longiore praefatione opus esse videtur.
In hoc VII vol. nuttae fere sunt litterae a Polanco casti-
gatae, tam propter huius Patris urgentiores in dies occupatio-
nes, et propter iter gallicum, quod P. Lainem generalem comi-
tatus conficere coactus est : tum quia maior cura in litteris
scribendis semper commendabatur . Ita die 30 Apritis Provin-
ciatibus Hispaniae (et probabititer atiis omnibus) Roma scribe-
batur : « ... Estos dias se envio la forma del screuir de cada
prouincia. Despues acci se offrece occasion de encomendar en
particutar un punto que en la dicha forma se toca, y es que
se escriua de las cosas de edificacion, tan sin perjuicio del se-
creto, que se haga cuenta, que leyendose en la misma tierra
las letras, no pueda quexarse con razon ninguno de que sea
\T111 Praefatio
descubierto algun defecto suyo ... » l. Pronum est cogitare
Provinciales huic rei maiore cura invigilasse. De Sto. Petro
Canisio, Germaniae Superioris Provinciali, duo haec testimonia
proferre iuvat. P. Hurtadus Perez in litteris datis Augusta
die 15 Martii ex commissione P. Canisii ad P. Generalem di-
cit : « ... Le quadrimestre de Vienna et Praga furno riman-
date che le emendassero, et perb son state differite ...» ~.
P. Ioannes de Victoria, collegii vindobonensis rector, in litteris
Romam missis die 30 Iulii 1561 ad P. Christophorum de Ma-
drid, haec scribebat: « ... Le Quadrimestre che V. R. domanda,
il P. Provinciale [S. Petrus CanisiusJ ha hauto vno exempla-
re, benche erano fatti dieci, perb non hano seruito, et cosi lui
ha pigliato il assumto de riformarle et farle racopiare... » 3.
Quia ob Patris Polanci discessum litterae non amplius Romae
corrigi debebant, decretum est, ut praeter exemplum in TJrbem
missum, exempla directe ex una provincia in aliam mitteren-
tur: quod tamen raro in litteris huius voluminis apparet, cum
nos generatim exempla in Urbem missa prae manibus habue-
rimus.
Codices ex quibus has litteras deprompsimus, sive quibus
ad eas illustrandas usi sumus, iidem fere sunt, qui in Litt.
Quadrim. V, 967-970, et Litt. Quadrim. VI, pag. VII recensen-
tur. Ad maius tamen commodum lectorum brevem, sed integmm
catalogum hic subicimus.
1 Cf. Lainii Monum, V, 36.
2 Cf. Braunsberger : B. Petri Canisii Epist., III, 74.
3 Lainii Monum., V, 651.
BREVIS NOTITIA
CODICUM QUIBUS IN HOC VOLUMINE USI SUMUS
Aquitan. 9. Collectio catalogorum antiquae provinciae Aqui-
taniae Soc. lesu ab anno 1566.
Aragon. 15. Catalogi Aragoniae ab ipsis provinciae initiis.
Austria 122. Continet catalogos collegiorum Austriae et ali-
quos collegii pragensis et tyrnaviensis.
Bohem. 89. Continet catalogos collegiorum Bohemiae.
Cast. 13. Catalogi collegiorum provinciae Castellae Veteris
ad annum fere 1577.
Comp. Chron. P. Araldi., v. Neap. 72.
Epp. NN. 103. Epist. B. Ignatii de Azevedo.
Gall. 53. Continet epist. quadrimestres et annuas ex collegiis
Galliae Romam missas ab anno 1557. Cf. Litt. Quadrim. V, 967.
Gall. 79. Epist. ex Gallia in Urbem missae annis 1557-1561.
Germ. 131. Catalogi collegiorum Germaniae, Austriae, Bo-
hemiae ab ipsis collegiorum primordiis.
Germ. 139. Continet epist. quadrimestres ex Germania Ro-
mam missas annis 1558, 1560-1565.
Germ. 142. Epist. ex Germania in Urbem missae ab anno
1556 ad mensem Martium 1561.
Germ. 143. Continet reliquas epist. ex Germania missas
anno 1561.
Germ. 144. Epist. ex collegiis Germaniae, Austriae, Bohe-
miae in Urbem missae annis 1562-1563.
Hisp. 96. Epist. ex collegiis Hispaniae Romam missae annis
1558-1559.
Hisp. 97. Epist. ex colleg. Hispan. Romam missae annis 1560.
Hisp. 98. » » » » » » » 1562.
Hisp. 99. » » » » » » » 1562.
Hisp. 101. » » » » » » » 1564.
Hisp. 102. Epist. ex coilegiis Hispaniae Romam missae an-
nis 1564-1565.
Histor. Soc. 32. Vota professorum et coadiutorum 1541-1572.
X Brevis Notitia Codicum
Histor. Soc. 42. Defuncti ab anno 1557.
Histor. Soc. 147. Professi Soc. Iesu 1541-1705.
Histor. Soc. 170. Gontinet epist. quadrimestresann. 1547-1552.
Histor. Soc. 172. » » » » 1555.
Informationes antiquae. Gontinet catalogos collegioruin Ita-
liae. Cf. Litt. Quadrim. V, 968 (cod. 23).
Informationes Pris. Nadal (sive Examina Pris. Nadal).
Responsa multorum ad interrogationes propositas a P. Nadal.
Cf. Epist. P. Nadal, I, pp. XLVIII-XLIX (cod. 16), 789-795;
II, 527, sqq.
Ital. 113. Epist. ex colleg. Ital. in Urbem missae anno 1558.
Ital. 117. » » » » » » » » 1561.
Ital. 118. » » » » » » » » 1561.
Lus. 43. Catalogi collegior. Lusitaniae ad annum fere 1578.
Lus. 51. Epist. quadrimestres colleg. Lusitaniae 1557-1565.
Lus. 61. Epist. ex collegiis Lusitaniae Romam missae ann.
1561-1565.
Med. 75. Epist. quadrimestres et annuae antiquae prov.
mediolanensis ann. 1557-1585.
Neap. 72. Histor. ab anno 1551 ad 1613.
Neap. 193. Continet epist. quadrimestres et annuas collegio-
rum provinciae neapolitanae ann. 1557-1584.
Rom. 781'. Catalogi antiquae prov. Romanae et Tbusciae.
Rom. 126. Documenta ad fundationem collegiorum provin-
ciae romanae spectantia.
Rom. 126 A. Epist. quadrimestres et annuae collegiorum
prov. romanae ann. 1557-1574.
Rom. 169. Index noviciorum 1556-1668.
Sard. 13. Epist, ex insula Sardinia Romam missae aun.
1558-1566.
Sic. (Sicul.) 59. Catalogi provinciarum neapolitanae et siculae.
Sic. 181-Sic. 182. Continet epist. quadrimestres et annuas
collegiorum prov. siculae ann. 1557-1584. Cf. Litt. Quadrim, V,
969 (cod. 43).
Tolet. 12a. Catalogi collegiorum provinciaetoletanae 1550-1599.
Varia Historia. Collectio documentorum, quae erant in ar-
chrvo collegii complutensis S. I. Cf. Monnm. Ignatiana, ser. la,
I, 48-50.
BREVIS NOTITIA CODICDM XI
Venet. 36. Catalogus antiquae provinciae Longobardiae an-
ni 1573.
Venet (Ven.) 100. Epist. quadrimestres et annuae prov. Lon-
gobardiae (Venetae) ab anno 1558 ad 1584.
Vocationes illustres. Gollectio documentorum (epist., narra-
tiones, etc.) ad socios saeculi XVI spectantium.
Vota simplicia. Collectio autograpborum votorum saec. XVI.
Praecedentes codices sunt penes Societatem.
Usi sumus praeterea sequentibus codicibus:
A. II 62. Hic codex servatur Coloniae in paroecia « St. Ma-
ria Himmelfahrt », continet apographa litter. quadrim. et an-
nuarum.
J. J. 721. (Auswartige Jesuiten-Berichte aus deutschen u.
niederlandischen Kollegien), in archivo civitatis coloniensis.
J. J. 722. (Auswartige Jesuiteu-Berichte aus Kollegien in
Frankreich, Spauien, Portugal, Russland, Polen, Brasilien. In-
dien). In eodem arehivo.
Jesuitica N° 1357 m. In archivo monacensi (Munchenerstats-
archiv).
Salmant. I. Liber eorum qui in collegio salmanticensi So-
cietatem Iesu ingressi sunt. Cf. Litt. Quadrim. V, 969 (codex 40).
Codex lat. 13601. In Bibliotheca Nationali vindobonensi.
De modo citandi folia codicum, quando plures numeri sunt
in eodem folio, vide sis quae diximus in Litt. Qnadrim. V, 970.
NOTAE COMPENDIARIAE
add. = addit, additum, addita, etc.
annot. = annotatio.
apogr. = apographura.
A. R. P. = Admodum Reverendus Pater, etc.
autogr. = autographum.
B. Btus. = Beatus.
cod. = codex, codice.
cf. = confer, conferatur, etc.
card. = cardinalis, cardenal.
correct. = correctum.
delet. = deletum, deleta, etc.
D., d. = Dominus, Don, Doctor, Divus, Diva, etc.
Dnus. = Domious.
Dr., D.or = Doctor.
D. V. P. = De Vuestra Paternidad; Di vostra Paternita.
D. V. R. = De Vuestra Reverencia; Di vostra Reverentia.
D. V. R. P. = De Vuestra Reverenda Paternidad ; etc.
e. c. = exempli causa.
emend. = emendatum, etc.
fol., ff. = folium, folia, etc.
Fr., f. = frater, Fray.
H., h., h° . = hermauo.
HH. = hermanos.
ibid. = ibidem.
1. c, 11. cc = loco citato, locis citatis.
lect. = lectio.
litt. = littera, litterae, etc
marg. = margine.
MHSJ. = Mouumenta Historica Societatis Jesu.
M., Mro., M°., Mr. = Magister, Mastro, Maestro, etc
ms. = manuscriptum.
Mta. = Maesta.
Mag. d, Mag. ', M.d , M. * , = Majestad.
mutat. = mutatum, mutavit, etc
M. R. P. = Molto Reverendo Padre, Muy Reverendo Padre.
N., n. = Noster, nostro, nuestro, nostra, etc
nro., nra. = nostro, nuestro; nostra, nuestra, etc
n., nn. = numerus, numeri.
N. S., N. S.re = Nuestro Senor, etc Nostro Signore.
NOTAE COMPENDIARIAE XIII
oblitt. = oblitteratum.
omitt. = omittit, omittitur, etc.
op. cit. = opus citatum.
p., pp. = pars, pagina, paginae.
P., P.e , Pr. = Pater, Padre.
P.t& — Paternita.
P.ia = Paternitatis.
P. M. = Pontifex Maximus.
P. T. = Paternitas Tua.
praec. = praecedit, praecedunt, praecedens, praecedentia, etc.
R. = Rector, Rettore.
R., Rdo., Rdus., Rev., etc. = Reverendo, Reverendus, etc.
R.m0, R.mus, etc. = Revereudissimo, Reverendissimus, etc.
R. P. T. = Reverenda Paternitas Tua.
R. P. V. = Reverenda Paternitas Vestra.
R. T. = Reverentia Tua.
S., S.1 , S.to, Stus. = Santo, Sanctus.
S. A. = Su Alteza.
seq., sqq. = sequitur, sequuntur, sequens, sequentia, etc.
S.m0. = Serenissimo, santissimo.
S. I. = Societas Iesu.
Soc. = Societas.
sup. = superior.
S. S., S. S.d , S. Sta. = Sua Sanctitas, Su Santidad, Sua Santita.
S. Sria. = Su Sefioria, Sua Signoria.
syll. = syllaba.
Sr., Sor., S.re = Sehor, Signore.
T. P. = Tua Paternitas.
T. R. P. = Tua Reverenda Paternitas.
v., vv. = verbum, verba, etc.
v.° = verbo.
vers. = versus.
vol. = volumen.
V. P. = Vestra Paternitas, Vostra Paternita, Vuestra Paternidad.
V. R. = Vestra Reverentia, Vostra Riverenza, Vuestra Reve-
rencia.
V. R. P. = Vestra Reverenda Paternitas, etc.
X.1 , Xpi., X° ., Xpo., etc. Christi, etc, Christo, Cristo.
xiana., xpiana., xpianus, etc. = christiana, christianus, etc.
In epistolarum summariis et in indice verba « Societas »,
« socii », « nostri », absolute posita, significant Societatem Iesu,
sodales Societatis Iesu.
A D D E N D A
Cum iam huius voluminis impressio satis progressa esset,
missum est ad nos ex archivo mouacensi (cod. Jesuitica N° 1357 m
ff. 24-26) apographum coaevum, anonymum, litterarum quadri-
mestrium collegii ingolstadiensis, ad cuius finem alia manu
scriptum est: « ad calen. Maij 1561 ». Ex rehus vero in litteris
narratis, potius scribi debuisset, ut nobis videtur: « ad calendas
Ianuarias ». Cum vero nullas litteras quadrimeslres coliegii in-
golstadiensis nec mensis Ianuarii nec mensis Maii huius anni
habeamus, visum est earum summam hoc loco ponere.
Sex sacerdotes, praeter doctorem Hermannum Thyraeum, qui ex
Inferiori Germania nondum est reversus, collegium incolunt; praeterea
septem fratres, quorum duo subdiaconi, et Ioannes italus sartor, qui par-
tim Monachii, partim Ingolstadii versatur; instiper novicii tres. Reci-
tantur quotidie «decantatis tonis » litaniae. Crebrius quam alias solitum
est fieri, per sacrum tempus dominici adventus habitae sunt domesiicae
adhortationes, prout fieri mandavit Rdus. P. Provincialis. Sedula cura
in sUidio linguae Germaniae superioris impenditur. quam quotidie inter
coenandum contionantes exercent. Nostri qui a templis paroecialibus
arcentur, nacti sunt locum capacem ad contiones et sacramentorum ad-
ministrationem in templo xenodochii, uti iam fieri coeptum est in his
festis dominicae Nativitatis. Nollent tamen consul civitatis et alii ut
templum agri Dei desereretur a nostris. Invisuntur xenodochia et ae-
groti iuvantur. Auctus est numerus accedentium. ad sacramenta. Donata
sunt munera ad ornandum templum, inter quae eminent data a nobili
matrona augustana, Georgii Fuggeri uxore, quae posteaquam cum P. Ca-
nisio provinciali agere coepit, tota operibus mortificationis et pietatis
impenditur. Cardinalis augustanus dolium vini exquisiti ad missae sa-
crifium largitus est. Bavariae dux cum in autumno in vicinia venare-
tur, captum cervum et aprurn ad collegium misit. Cuius principis erga
collegium benevolentia midtis elucet modis, maxime in novis scholis a
fundamento exstruendis, qtwd totum opus nondum absolvi potuit. Nostri
duci hortus fructus miserunt, petieruntqtie industrie ut non sineret hae-
reses libere in sua ditione propagari. Scholastici. etiam ex aliis civita-
tibus, numerosiores sunt quam unquam antea ; crevit etiam cum convic-
torum numero pietas mtdtorum, qui non contenti menstrua sacramen-
torum susceptione (alioquin in hac regione parum usitata), petunt ut
sibi liceat singulis dominicis diebus cum fratribus eucharistiam sumere.
Mense Octobri acta est comoedia sacra, cui magna hominum multitudo
adfuit, tantumque placuit, ut iterum agi oportuerit. Doctor Cuvillonus
coactus vices agere cancellarii, elegantem orationem in academiarum
laudem habuit. Curatum est a duobus Patribus, qui casu molitoris vicini
domum ingressi erant, ut hic imagines Martini Lutheri et Philippi Me-
lanchthonis etc. tolleret, aliasque pias parietibus appenderet, adhibita
Addenda Corrigenda
XV
monitione de fugiendis haereticorum fallaciis, et religione catliolica re-
tinenda.
Ad pag. 390, ann. 1. Ad lianc missionem refertur etiani epistula ci-
vitatis Montalti data die 4 Septembris ad P. Alfonsum Salmeronem, et
epist. capituli catliedralis consentini data die 2 Octobris subsequentis, ad
eundem, quae editae sunt in Epist. P. Salmeronis, II, 781, 783.
GORRIGENDA
Pag.
Lin.
Dicit
Legatur
48
4
(a flne)
Germ. 39
Germ. 139
179
4
» »
Regolem
Regalem
224
8
» »
exortaoiones
exortaciones
226
4
» »
que se
que es
288
2
» »
Stein
Steinherz
388
2
5 Iulii
4 Iulii
439
15
fatta
falta
495
2
(a fine)
Orthero
Orthnero
601
ultima
2
i
691
2
(a fine)
Hauptstaatarchiv
Hauptstaatsarchiv
ibid.
ultinia
J. J. 72
J. J. 721
LITTERAE QUADRIMESTRES
453
INNOCENTIUS SPATAFORA
GBNUA 1 IANUARII 1561 l.
1. Religiosa disciplina exhortaiionibus P. Rectoris et P. Natalis
fovetur. — 2. Invidia sociis ex cuiusdam in Societatem in-
gressu creata. — 3. Scholasticornm numerus. Studiorum
instauratio. Litterariae exercitationes. — 4-5. Caritatis
opera erga proximos. Fructus inde emanans. — 6. Excur-
sus in Pedemontium. — 7. Concurstis ad sacramenta iubi-
laei tempore. — 8. Res temporalis collegii aucta. — 9. Piae
sodalitates.
1. f Ihs. Molto R.do in Chro. Pre. Pax Chri. Con questa
breuemente intendera V. P. quello che in questi quattro mesi
s'e fatto a gloria di Dio in questo collegio di Genoua. Et co-
minciando dalle cose domestice, siamo adesso quattordici in
questo collegio, cinque sacerdoti, quattro maestri e gPaltri parte
studiano nelle classi superiorj, parte sono coadiutori. Tuttj per
gratia del Sig.re fanno gran profitto nella charita, obedienza et
abnegatione di se stessi. Al che ci hanno molto aiutato 1'essor-
tationi del R.do P. Rettore 2 et piu quelle del R.do P. Natale 3.
il quale passando per questo collegio si fermo in esso 16 giorni,
nel qual tempo con due essortationj c' informo de 1'instituto
1 Ex autographo, in cod. Med. 75, 2 ff. nn. 24, 25 (prius 140). Est exem-
plum latinum, ab eodem subscriptum, in ff. 15, 16, quod anni notatione caret.
2 P. Gasparus de Loarte.
8 Vertente ad finem anno 1560 P. Hieronymus Natalis (Nadal) missus est
in Hispaniam. Cf. Epist. P. Nadal, 1, 358 sqq.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 1
2 LlTTERAE QUADRIMESTRES
della Compagnia, et ci spinse a conseguire il nobilissimo tine
di esso. Imperoche alfhora ci pareua di conoscere chiarissima-
mente 1'ecceilentia della nostra uocatione, et il benetilio grande
ehe Dio c' ha fatto degnandosi di chiamarci ad essercitare si no-
bile uffitio.
2. Quelli che in questo tempo sono entrati nella Gompagnia,
se ben sono pochi, pur non sono pochi quelli che lo domandano
con grande instaoza, et per alcune giuste cagioni non sono
admessi. Questi mesi passati fu riceuuto un giouanetto di buona
aspettatiua della famiglia di Giustinianj ; i quali son tenuti no-
bilissimi in questa citta. Costui per alcunj mesi auanti haueua
studiato nella prima classe, et mentre che era intrattenuto et
non era admesso, com'egli desideraua, dette assai buona edifica-
tione con la sua modestia, bonta et obedientia. Et benche i suoi
parenti habbino cercato d' impedire questo suo buon proposito,
nientedimeno per la bonta di Dio un fanciullo ha uinto tutte
le battaglie degli inimici domestici ; imperoche pochi di fa se
n'ando a Firenze senza dir nienti a suoi parenti, doue fu riceuuto
da nostri, et per ordine di V. P. mandato a Loreto L. La qual
cosa ci ha causato tanto odio et persecutione delli parenti, et
massime della madre, la quale Vamaua piu che nessun'attro,
che se n' e ita alV arciuescouo et in Sig.ria a lamentarsi di noj a,
et ha bisognato che 7 P. rettore andasse in Sig.ria a purgarsi
da quello che se Vimponeua. Finalmente questa tempesta s' e
acchetata. Non e anche molto che fu mandato costa a V. P. un
huouio piemontese di tanta bonta et humilita, che se bene ha
grandissimo desiderio d'entrare nella Gompagnia nostra, pur non
pensa d'esser degno di si alta uocatione. Tal che non hauendo
ardire di domandare gratia tanto grande, ha richiesto d'esser
admesso nel collegio tedesco fin che sia prouato deguo deila
Compagnia.
3. Quanto alle schole, quelli che studiano de nostri son 4;
li due nella prima et gPaltri nella 2a , i quali fanno grande
profitto. Poco dopo la festa di Tutti Santj si fece la renouatione
de studij (come suol farsi ogni anno) nel domo in presentia
della Sig.lia et di grande moltitudine di cittadiuj honoratissimj.
a Exempl. latin... ut ad Archiepiscopum et Senatum eius de nobis que-
relae peruenerint.
1 Ut apparet ex epistola primo die Ianuarii anni 1562 data, agitur de Hie-
ronymo Iustiniano, vita functo anno 1569. Cf. Pol. Compl., II, 101.
453. — Genua 1 Ianuarii 1561
In quel giorao si recitorno tre orationi in laude delle tre lingue.
La prima (ch'era in laude della lingua hebrea) recito un delli
nostri con assai laude et marauiglia de gl'ascoltantj. Dipoi di
due de nostri scholari l'un laudo la lingua greca, et 1'altro la
latina. Li scolari forastieri sono circa ^(X), et piu sarebbono se
hauessimo un luoco piu commodo. Tutti fanno assai frutto nelle
lettere. costumi et diuotione. a' quali il P. Geronimo l (come
altre uolte s' e scritto) dechiara ogni sabbato la dottrina chri-
stiana. Quelli che sono piu essercitatj, ogni settimana recitano
in schola una oratione, et disputano fra loro. essendosi auanti
attaccate alcune conclusionj a, le quali sostenta colui ch'ha re-
citato 1'oratione. Etiandio ogui mese recita uno di loro qualche
oratione nella cappella nostra. Et questo basti delle cose do-
mestiche.
4. Hora uenendo alle cose di fuora et alle fatiche che i b
nostri pigliano per aiutar' i prossimj, in genere sappia V. P.
come ogni giorno crescie il numero di coloro che si confessano
et communicano da nostri. Dal che quanto frutto essi cauino,
manifestamente lo dimostrano con una marauigliosa mutatione
di costumj et affettione grande che ci portano. Le conuertite si
sono un'altra uolta confessate co' 1 P. Rettore in questo tempo 2,
et sentendo quanto sono aiutate nel spirito da S. R. uorrebbono
sempre confessarsi da lui. Molte di loro han domandato con
instanza di confessarsi generalmente con S. R., alli cui prieghj
in gran parte s' e sodisfatto con grande profitto loro ; il che di-
mostrauano con abbondantissime lagrime mentre si confessaua-
no. Li deuoti desiderij dell'altre non permettera il P. Rettore
per la sua charita che siano stati indarno. Quelle fanciulle (delle
quali un'altra uolta s' e scritto) 3 si sono anchora confessate da
nostri in questo tempo, et con alcune essortationj spinte a uiuer
bene et religiosamente.
5. Vno ch'aueua rinegato la fede nostra, e stato per li nostri
ammaestrato meglio nelle cose della fede et dottrina christiana,
et finalmente e stato reconciliato con Dio et con la chiesa. Vn
altro che per auanti era molto dato al giuoco et altrj uitij, dipoi
ch'ha cominciato a confessarsi da nostri, e tanto lontano dalli
a Emend. ex conclusione. — b i snpra vers.
1 P. Hieronymus Galvanello. Cf. Litt. Quadrim., VI. 859.
3 Cf. Litt. Quadrim., VI, 857.
s Cf. Litt. Quadrim., VI, 857.
\ LlTTERAE QlJADRIMESTRES
costumi di prima, che sentendosi inclinato all'ira, desidera ri-
trouare qualcuno dal quale sia battuto insin a tanto che questo
suo uitio sia a fatto sradicato. Vna donna assai nobile, la quale
si confessaua dal P. Rettore, s'era determinata di uendere alcune
sue pretiose uesti per darle a poueri; la qual cosa communi-
cando co'l P. Rettore fu auisata che no'l facesse per adesso,
accio non seguitasse qualche grande sdegno del marito et delli
parentj, ma che lo lasciasse per un tempo piu opportuno. Po-
trei scriuere di molti cittadinj principali et dottorj di legge i
quali ha tirato il P. Rettore alla frequentia de sacramentj. 11
frutto che si raccoglie dal seme di quattro predicatori nostri
non e piccolo ; il che ha assai demostrato una donna nobile, la
quale mossa dalle prediche d'uno di nostri, uendette una sua
pretiosa cinta et altre uanita per darle a pouerj.
6. Li mesi passatj il P. Rettore sen' ando co'l P. Michel
Botteglio nel Piemonte (che contina con questo paese), accioche
trattasse co'l commendator Posseuino nostro ' (il quale ualoro-
samente combatte per la chiesa di X°) a, in che modo si potesse
dar rimedio a quel misero paese infetto d' heresia. Et fra gLal-
tri utilissimi consigli che si trattorono, questo fu di grande im-
portanza, che il P. Rettore ha pigliato 1' impresa di far stampare
a Quae smii intra parenthesim add. sunt in marg. eadem manu.
1 Antonius Possevinus exeunte raense Septembri 1559 Romara venit Socie-
tatem Iesu ingressurus (Cod. Ilom. 160 Begist. Novit. 15-56-1068). In-
eunte anno 1560 profectus est in Sabaudiam (Lainii Monum.. IV, 669: V, 7)
ut sacerdotii (commendae) de Fossano ordinis militaris Sti. Antonii posses-
sionem iniret. Ad lites vitandas P. Lainez illi auctor fuit ut professionem
illius ordinis emitteret, quippe impedimento futura non erat ut postea, com-
menda dimissa, in Societatem cooptaretur (Lainii Monum., V. 7, 136). Quod
vero Karttunen dicit (Antonio Possevino... 39, annot. 1) voluisse Societatem
ut Possevinus commendae illius adrainistrationem haberet « pour le plus
grand bien de la Compagnie », sine ullo fundamento, et minus sapienter
dictum est. Apud Emmanuelem Philibertum Sabaudiae ducem Possevinus
gratia valuit (Lainii Monuni.. V, 462), et strenue pro religione catholica in
illis partibus instauranda laboravit. Cf. Sacchinum : Historiae Soc. Iesu,
Part. II, lib. IV, nn. 61-71; Fouqueray : Histoire... I, 335 sqq. ; Karttunen :
Antonio Possevino, 41 sqq. In cod. Varia Historia, II, ff. 77-80, sub titulo
« Auiso de lo que a gloria de Dios N.ro S.r se ha hecho en el Piemonte y en
las Valles » est narratio scripta manu Ioannis Baptistae de Ribera, quae vi-
detur versio nuntiorum (Avisi) a Possevino Romam missorum de quibus
mentio fit in epistula ad Possevinum Roma data die 7 Sept. 1560 (Lainii
Monum., V, 210). In cod. citato manus posterior aliqua addidit, et annum
1562, immerito ut videtur, apposuit.
163. — Genua 1 Ianuarii 1561 r>
la dottrina christiana del P. D. Canisio, il che s'e fatto con grande
fatica nostra et maggiore utilita di quel paese, imperoche questi
libri stampati parte in latino et parte in uolgare si a distribue-
ranno nel Piemonte. In questo tempo b il P. Botteglio predico
in diuerse citta del Piemonte, dal che pare che quelli popoli
habbiano conceputo grande opinione della Gompagnia nostra.
Pochi mesi dopo che'l P. Rettor' torno di la, habbiamo inteso
che gran parte di quella gente s' e determinata d'abbandonare
1'heresia et tornare alla fede catolica, et che una citta (che chia-
mano il Mondeui) confine a questo paese di Genoua, ha offerto
alla Compagnia nostra una chiesa et casa assai commoda pe'l
nostro instituto, et che 1' ill.m0 duca di Sauoia dara 1'entrata
per sostentar quelli ch'iui staranno L. II che e manifesto quanto
debba esser utile all'anime: imperoche se si apre una uolta la
porta alla Compagnia in quel paese, mi rendo certo che quella
maladetta heresia sara sradicata da quella terra.
7. Ma pei tornare al nostro collegio, in questo ultimo giu-
bileo fu tanta la moltitudine di quelli che uennero a confessarsi
da noj, che non si pote sodisfare a tuttj, imperoche oltra la so-
lita moltitudine, ci dettero da fare li spaguuoli (de quaii molti
erano assai nobiij) i quali in quelli giornj erau uenuti con l'ar-
mata et fermatisi in Genoua. Hora non accade che io dica quanti
si sono confessatj generalmente. quanti son stati ritiratj dal
mal uiuere a far buona uita, quanti che, per diece o dodici anni,
non s'essendo intieramenle confessati, conoscendo 1'error suo,
si son confessati di tutta la uita. Li fratelli nostri non han la-
sciato (come auanti s'e scritto) di uisitare le prigioni et hospi-
tali et consolare quelli ch' iui stanno.
8. Et per dir qualche cosa delle cose temporali di questo
collegio, hanuo hauuto qualche augmeuto in questo tempo. Im-
peroche colui ch'haueua a bastanza dotato questo collegio d'en-
trata di ogn'anno 2 (il quale per sua humilta non uuol esser no-
minato) ha uoluto per sua liberalita far una aggionta non piccola.
9. Quella compagnia di deuotj nostri (ch'e stata instituita
dal P. rettore) 3 ua tanto inanzi et nel numero et nel spirito.
a Delet. raan. — b Delet. mezzo.
1 Paulo post. hoc ipso anno, socii in urbem Mondovi missi sunt. Cf. Lai-
nii Monum., V. 374, 385, 472, 473, 523.
- Paulus Doria. Cf. Litt. Quadrim., VI, 656, 669.
3 Vide sis Litt. Quadrim., V, 127, 290, 499, 628; VI. 20 etc.
6 LlTTERAE QUADRIMESTRES
che ci danno grandissima consolatione in uederlj a che hauendo
abbandonato tutti i piacerj mondanj, questo solo pigliano per
sommo piacere confessarsi et communicarsi quanto piu spesso
possono. Hora al numero di quelli ch'erano scritti in questa
compagnia s'e aggionta un'altra compagnia di huomini diuotj
ch'attendeua a cercar limosine per li poueri infermj ; ma hauendo
costoro chiamato il P. Rettore accioche fussero da S. R. meglio
ammaestrati nel diuino seruitio, furono auisati che questo modo
di souenire a poueri era buono b, ma che sarehbe megliore se
con la limosina corporale fosse congionta la spiriluale, accioche
non solamente con danarj souenissero alla pouerta di quelli, ma
anchora con parole gl'ammaestrasseno, consolasseno, ritirasseno
da peccatj, confortassero al ben uiuere et all'uso de sacramentj,
et se hisognasse, desseno anchora alcuni libri spirituali pe'l
medesimo fine; il che d'alcuni mesi s'e cominciato a fare, et
da quelli et da alcuni di questa compaguia, il cui aiuto hanno
questi domandato con non piccola consolatioue, et frutto de
gl' uni et de gFaltri. Et e certo da marauigliare quanti poue-
rettj mezzo desperati conducono a confessarsi, molti de quali
non s'erano confessati per molti annj. L' una et 1'altra compa-
gnia uien da noj ogni festa et frequenta c i santissimi sacramenti
con grande allegrezza. [Preces postulat].
Di Genoua al primo di Gennaio 1561.
Per commessione del R. P. Rettore D. Loarte.
Di V. P. indegno figliuolo in Chro.
Innocenzo Spatafora j.
a Emend, ex uedere. — b Emend. ex Ijuona. — c Prins frequentano.
1 Vixle Litt. Quadrim., V. 590.
454. — Salmantica 1 Ianuarii 1561
454
HENRICUS LOPEZ
SALMANTICA 1 IANUARII 1561 l.
1. Sociorum numerus. Domestica disciplina. — 2. Aliqui pere-
grinatum missi. — 3. Spirituales exercitationes clomi. Con-
tiones in honorem B. M. Virginis. — 4. Progressus in
litteris curatur. — 5. Caritatis opera erga proximos. —
6. Festnm circumcisionis Domini sollemniter celebratum.
Eleemosynae sociis coUatae.
1. f Ihs. Muy Rdo. P.e nuestro en X.° Gratia et pax X.' Lo
que desta poster parte del ano y vaca^iones se offrece que dar
quenta a V. P. es cjue estanios aqui 33, y los ocho dellos son
sacerdotes. Tienen todos salud, gloria al Sehor, y de quatro que
enfermaron de calenturas, solo vno ai agora con quartanas. To-
dos muestran grande amor con la obedientia y superiores, y sien-
ten grande espina y remordimiento quando faltan en las reglas :
y ansi lo manifiestan luego al superior, y no paran hasta que
publicamente satisfacen dello pidiendo perdon y aiuda de los
otros. Hacen a menudo mortificaciones piiblicas y muesiran en
esto la puridad de sus conciencias ; que de cosas muy pequehas
hacen gran scrupulo. En la modestia exterior son muy sehala-
dos en todo el pueblo, y con ella se sehalan y hacen raia entre
los demas estudiantes, no menos que si traxeran habito diferente.
Son muy amigos de sentir la pobreza prometida, y ansi algunos
que sentian afition a cosas particulares de que vsauan, las de-
xauan.
2. En las vacaciones, que son aqui desde ocho de Setiembre
hasta diez y ocho de Octubre, se enbiaron diez y seis en pere-
grina^ion a diuersas partes que con grande instancia pedian :
iuan apareados comunmente Padre con hermano, como se pu-
diesen mas ayudar, y segun se iuzgaua conuenir para aprobecha-
miento suyo y aedificacion de los de fuera. Los Padres predica-
uan en algunos pueblos, y los hermanos ensehauan la doctrina
christiana ; consolauan a los atligidos y pobres de los hospitales;
nn
1 Ex autogr. ut videtur, in cod. Hisp. 98. (Epist. If/span. 1501). 2 ff..
. 3. 4 : prius ±«.
8 LlTTERAE QUADRIMESTRES
algunos fueron mas de quarenta leguas de aqui, y otros menos,
segun las fuerzas dellos lo pedian ; padecieron muchas vezes
falta de cama y comida, que algunas vezes era harto hallar pan
y alguna pobre posada. Padescieron tanbien lluuias y gran can-
sancio; pero todo esto les aguaua [sic] el deseo que lleuauan
de padescer por X°,*el qual algunas vezes los consolaua spiri-
tualmente y daua muchas limosnas y abrigo en partes donde
menos lo esperauan. Con esto cobraban fuerzas y alientos para
suffrir lo demas y augmentauan la speranza y confianza de
nuestro S.or Todos voluieron con salud gloria a su Mag ' .
3. A los que en estas vacaciones se quedaron en casa, no
les falto en que occuparse. Cessaron del todo los studios en
casa, ordenandolo ansi el P.e rector *, para que descansasen de
la continuacion con que avian lleuado los pasados de todo el
ano, y cobrasen vigor y deseos para adelante, y para que mas
libremente se pudiesen dar a las cosas spirituales y oracion, que
por este tiempo se alarg6. Otros entendian en procurar la prouis-
sion de las cosas necessarias para el processo del ano, attenta
la pobreza y gente que aqui residimos. Tanbien se tomaba vna
hora cada dia en la qual se leian nuestras bullas y constitutio-
nes, y declaraua el P.e Rector las dificultades y dubdas que
nuestros theologos sobre ellas mouian, y con esto se tomo en
casa maior noticia de nuestro instituto y praeuilegios. Lo comun
en todo tiempo es que cada quinze dias los viernes ai plaetica
spiritual con que se animan los de casa al exercicio de las vir-
tudes. Los domingos ai conferencia sobre alguna dubda spiri-
tual por vna hora, despues de cenar; exercitanse las fiestas y
domingos los studiantes en el refictorio, y an mostrado buenos
talentos en esto. Particularmente en la fiesta de la congeption
de nuestra Sehora, hizo el P.e rector que vuiese sermones por
muchos dias, en los quales se fraxeron muchas authoridades
de Sanctos, figuras y congruencias grandes para probacion desta
verdad, haciendo grande hincapie en la costumbre de la iglesia.
Vuo hasta veinte sermones con que no poco se augmento el
amor y deuocion a con la Madre de Dios. Esta pascua de naui-
dad diximos maitines a nuestro tono, y a la missa del gallo
renouamos los votos con grande alegria y gozo de todos, ha-
ciendonos primero el P.e Rector vna platica para que con mas
a Del. de.
1 P. Bartholomaeus Hernandez.
454. — Salmantica 1 Ianuarii 1561 '.)
deuocion se hiciese. Para en algo imitar a la humildad del Nino
recien nacido, se an exercitado los studiantes por este octauario
de pascua en ser mozos del cozinero, sacando algunos concep-
tos prouechosos de la cozina, que a la noche predicauan en
refitorio a.
4. En los studios se vee notablemente el aprouechamiento
de tres artistas y diez y seis theologos nuestros oyentes, y para
esto se ayudan con las conferencias de cada dia y conclusiones
publicas que cada semana suele aver con harto concurso de stu-
diantes y maestros, y con hallarse presentes a los actos publicos
desta vniuersidad. en los quales suelen poner buenos argumen-
tos. Ed las opiniones alleganse siempre a la doctrina mas co-
muu, que es aqui la de Santo Thomas. Y para que el calor de
los studios no lleue tras si el fructo del spiritu, algunas vezes
se tiene quenta de mortificarlos en esto, y ansi luego despues
de Sant Lucas hizo el superior que se quedasen en casa dos
theologos por algunos dias, vno por portero y otro por sacristan.
5. Con los de fuera se exercitan los solitos exercicios de
nuestra Compahia en sermones que en nuestra iglesia y en la
carzel se an predicado, en ensenar la doctrina christiana a los
ninos en tres iglesias cada domingo, en administrar los sacra-
mentos de la coufession y comunion a muchos de fuera cada
ocho dias, y en las liestas principales es tanto el concurso, que
no se puede dar mano a todos; particularmente en la pascua
de nauidad duro esto por muchos dias. Tienese entendido de
nuestros confessores, que son rectos; y ansi vno que por esto
temia mucho de venirse a confessar en nuestra casa, vencien-
dose en esto, salio muy consolado, viendo la blandura con que
le trataron. Tienen todos mucha cabida con los proximos, y
alcanzan dellos lo que otros muchos no pueden. Hazen muchas
amistades, y muy notables, particularmente vnas hizo vn Padre
en su peregrinacion, que por mucho tiempo avian stado ene-
mistados. Otras dos se hizieron entre casados, que estauan los
maridos determinados a fmatar] b sus mugeres sobre sospechas,
y agora viuen en paz y amor. Entienden en que se perdonen
iniurias; visitan y consuelan los enfermos de los hospitales;
son a menudo llamados para ayudar a bien morir a los enfer-
mos. Hallaronse dos de casa a la muerte de vna monja, gran
sierua de Dios, que ella y su madre nos avian hecho muy bue-
nas obras. V. P. por charidad la haga encomendar a Dios. Hizo
« Emend. ex refectorio. — b Hoc v., ant quid simile deesse videtur.
10 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
el P.e Rector que nos hallasemos al entierro del P.e M.° frai
Domingo de Soto *, al qual se hallaron casi todas las religiones
y toda la vniuersidad, por ser tenido de todos por padre. Son
consultados los nuestros en casos de conciencia, que por la te-
ner saneada y estar en tal reputacion, se satisfacen mas dellos
que de otros grandes letrados: y ansi para votar en las catre-
das toman el parecer de los nuestros. Acostumbran corregir
fraternalmente a los que oien iurar, y es bien recebida su amo-
nestacion. En la oragion se hace que se encomienden a Dios las
necessidades publicas de la Iglesia ; anse dicho y dicen las mis-
sas y se haze oracion por los fundadores de nuestros collegios,
como nos esta ordenado. Anse dado los exercjcios a algunas
personas que salieron bien aprouechados dellos; entre los qua-
les fue vn doctor, catredatico de artes, que salio determinado
de ser religioso, y muy inclinado a nuestra Cornpahia. Muchos
an pedido ser recebidos, y por no lo suffrir la pobreza desta
casa, no se an recebido.
6. El dia de ano nueuo hizimos la fiesta de la circuncjssion
muy solenemente, entapizando nuestra iglesia con pahos ricos
y de seda. Predico el P.e Rector con a^epgion de los de dentro
y fuera de casa. Hallaronse presentes muchos maestros, colle-
giales, religiossos y eaballeros, y muchos destos fueron nuestros
combidados, y mostraron gran gusto y satisfacion de nuestras
reglas que mientras comian se les leyeron. El concepto que de
los nuestros se tiene en esta cibdad, es el que por otra escreui 2 :
annos hecho muchas limosnas. y particularmente en esta pascua
de nauidad nos proueieron con grande abundantia. El Sehor
nos de aquella que aeternalmente harta sin hastio: y para al-
canzar esta. pedimos ser encomendados en los sacrifigios y ora-
ciones de V. P. y de los de esa casa y collegio. De Salamanca.
primero de Henero 1561. De V. P. indignissimo sieruo en X°.
f Hbxrrique f 3.
1 Nobilis philosophus et theologus 0. P. Obiit die 15 Xovembris 1560.
3 Cf. Litt. Quadrim., VI, 751.
3 Cf. Litt. (Juadrim.. VI, 754. Hic in catalogis illius temporis dicitur aut
Henrique (Enrique) aut Henrique Lopez (Catal. salmant. 1562, Monterrey 1564.
1565, 1566; Salmant. 1567, 1568, 1569, 1570, 1573 in cod. Cast. 13). Ex iis quae
catalogi de illo dicunt, apparet illum esse qui postea Henricus Henriquez
(Enrique Enriquez) dictus est: quique vaferrimo suo ingenio Societati non pa-
rum molestiae intulit. Cf. Juventium: Historiae Soc. Iesu, part. V, tom. pos-
terior, lib. XI, n. 81; Sommervogel: Bibliographie della Compagnie de
Jesus, IV, 275; Astrain: Historia... III (sub v.° Enriquez, Enrique): Perez
Goyexa: Estudios Eclesidstieos, VI (1927), 42 sqq.
155. — Valentja 1 Ianuarii (?) 1561 11
455
IACOBUS DE CANIZARES
VALENTIA 1 IANUARII (?) 1561 l.
Socii omnes corpore et spiritu recte valent, diligenterque com-
misso sibi munere fungi conantur. Viget inter eos reli-
giosa disciplina, oboedientia praesertim et mutnus amor :
quibus virtutibus etiam externis ad religionem incitamento
sunt. Fratres qui litteris dant operam, inter ceteros sclio-
lasticos eminent. PJiilosophiae et theologiae exercitationes
prius privatim, iam publice haberi coeptae. Undecim sunt
novicii. Quatuor, ex quibus duo sacerdotes, his postremis
mensibus admissi. Alii non pauci, quos inter sacerdos, ad-
mitti desiderant. Novicii magno animi ardore ad perfectio-
nem contendunt. P. loannes Iciar [Cf. Litt. Quadrim., VI,
775] Caesaraugusta huc missus. P. Verdolay cum plausu
contionatur. P. Bector morum doctrinam cum fructu docet.
Viri et feminae frequentes ad nostrum templuiu paeniten-
tiae causa accurrunt. Universitatis valentinae rector nostros
honore prosequitnr, soletqne homines afftictos ad eos mittere.
Atiquae peccatorum conrersiones enarrantur.
1 Ex apographo quod exstat Coloniae in « Aiehiv. des Verwaltungsraths
der Studienstiftungen zu Koln », cod. J. J. 722 ff. 233-234. Cf. Hahben: Bhei-
uische Akten... XXIII et XXX cod. (X). Auctor res nimium amplificat. Prop-
terea visum nobis est epistolae summam tantum edere. In fine epist. prius
scriptum erat: « chalen. Februarij »: postea, deleto « Februarij », supra ver-
sum scriptum est : « Ianuarij » et add. v. « pridie » In marg. vero : « 1561 -
1 Januarii ».
De epistolae auctore haec habentur in catalogo collegii valentini (« Lista
de los que estan en el collegio de Valencia »), qui anno 1561 scriptus videtur
(cod. Aragon. 15, ff. 59-60): « El her°. Diego de Canizares es de nacion cas-
tehano natural de Guadalaiara del arcobispado de Toledo. Es de edad de i2i
anos. Anda en quatro que esta en la Compania. Tiene rasonable abilidad en
latinidad, artes y theologia, y tiene algun talento para pulpito. Aprouecharse
a en qualquier cosa que le pongan... ».
12 LlTTERAE QUADRIMESTRES
456
P. NICOLAUS LIETARD
PARISIIS 2 IANUARII 1561 *.
Socii omnes bona utuntur valetudine. Quatuor iirones recens
admissi sunt. Sacerdotes, numero quinque, occasione iubi-
laei multorum confessiones audierunt; puerorum etiam col-
legii Stae. Barbarae, et eorum, qui in carceribns detineban-
tur. Laboratur tit Societas in Gallia admittatur, multis
repugnantibus. Fautores prcecipui Societatis recensenhir.
Francisci secundi regis obitus rem retardat. Gulielmi epi-
scopi claromontani in Societatem liberalitas, qui redditus ad
billomense, parisiense et maariacense coUegium fundandum
testamento reliquit. Quae res multorum invidiam in socios
excitat. Antonius Borbonius Navarrae rex non ante in re-
gis Galliae tutorem admittitur, quam cathoJicam fidem se
defensurum promittit, et Theodorum Bezam ab se amanda-
turum. Alii regis tutores bene erga catholicam fidem sunt
affecti. Preces pro episcopo claromontano et pro sociis pos-
tulat.
1 Autogr. in cod. Gall. ~>3. :2ff., nn. 52, 53: prius 216 (376, 377). Qnae ali-
cuius momenti in hac epistula narrantur, fere omnia inveniuntur in epistula
P. Broet eodem die data (Cf. Epist. PP. Broet... 153 sqq.) et in epistulis
P. Pontii Cogordani 2 Decembris 1560 et 2 Martii 1561 datis. (Cf. Lainii Mn-
nnni.. V. 32(1, 402). Quare eius summam hic tantuin dare visimi est. De auc-
tore vide Litt. Quadrim., VI. 798, annot. 1.
457. — Compluto 3 Ianuarii 1551 13
457
IOSEPHUS DE ACOSTA
COMPLUTO 3 IANUARII 1561 l.
1. Sociorum numerus. Domestica disciplina. — 2. Scholasticae
exercitationes. Patris Deza lectiones. — 3. Societatis candi-
dati. Spiritualia opera erga proximos. — 4. Festum nomi-
nis Iesu doctoris Torres contione cohonestatum.
1. f IHS. Muy Rdo. Padre nuestro en Christo. Gratia et pax
Christi. Eq este collegio con los que estan en la casa de Lo-
ranca, de que a V. P. en otras se ha escrito 2, son por todos
cinquenta y siete : quince Padres, y quarenta y dos hermanos,
los quales occupados en diuersos exercicios de la obediencia.
procuran muy de veras no faltar un punto en la obseruancia
de las reglas y constituciones, ayudandose a menudo de peniten-
cias y otras mortificaciones que para esto les aprouechan. En
las cosas de casa ay, gloria al Sehor, muy gran concierto, assi
por auer comodidad de ministros, como por estar ya las cosas de
la Compahia mas assentadas que hasta aqui a. Especialmente nos
animan mucho al spiritu de nuestra vocacion las platicas que
cada ocho dias nos haze el P. Manuel 3, cuya venida de Portu-
gal, como auia sido tan deseada, assi ha moslrado bien quanto
augmento de nuestro S.or a las cosas de la Compahia por medio
de su Reuerencia, no solo acerca de los nuestros, mas aun en
toda esta uniuersidad.
-2. Los estudios se prosiguen con mucha diligencia y aproue-
chamiento de nuestros estudiantes. Es el numero el mismo que
escreui a V. P. en la passada : veynte theologos y seys artistas.
a Seq. aJiqua vv. deleta. quae ita videnhtr legenda auian dado lugar
algunas ocupagiones.
1 Ex autogr. in cod. Ilispan. 98 (Epist. Hispan. 1561), 2 ff. nn. 9, 10 ;
prius 212. Sequitur exemplum latinum in ff. 11, 12.
3 Intellige in domo « Jesus del Monte » prope Loranca de Tajuiia. Cf. Litt.
Quadrim., V, 726.
3 P. Emmanuel Lopez, collegii rector, natione lusitanus, qui per aliquan-
tum temporis in patria fuerat. Cf. Lainii Monum., V, 215.
14 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Tieaen cada ocho dias sus conclusiones y huelgan de hallarse
presentes de fuera personas doctas y nobles. El Padre maestro
De<ja comencara con el fauor de Dios la secunda secunde de
aqui a diez o doze dias. A esta lecion se tiene entendido que
vendran muchos oyentes principales, por ser materia que espe-
ran muchos, y por tener del maestro todos muy gran satisfa-
cion. En casa tienen conferencia de casos de conciencia cada
dia los Padres y hermanos theologos, de lo qual se saca no
pequeho prouecho.
3. La Compahia han pedido v piden muchos, y personas muy
doctas. Hase recebido un estudiante de muy buenas partes, y
qne auia ya acabado el curso de artes l, y en pedir la Gompa-
hia auia perseuerado ya ahos, y assi da muy buena edificacion
de su humildad y obedieneia en la casa de los nouicios que
esta junto a nuestro collegio. Los exerrieios se an dado a al-
gunas personas. De confesiones ha auido mayor freqiiencia que
el ano passado, especial de estudiantes nobles y principales, y
assi en estas como en otros ministerios, se haze muy particular
prouecho en las almas de todos; y cierto no dudamos sino que
si uuiesse sermones de nuestra casa mas a menudo, vendrian a
manadas los estudianies, por el grande credito que en este
pueblo, por la bondad del Senor, la Gompahia ha cobrado. Su
diuina Mag. lo ordene para su mayor honrra y gloria. No a de-
xan algunos de los Padres de yr a predicar a pueblos cercanos,
de donde suelen ser pedidos con mucha instancia; y cierto se
v.ee bien quan fieles operarios ha de tener la Gompahia, quando
ayan acabado sus estudios.
4. Celebramos nuestra fiesta de lesus, primero deste, con
mucho concurso de doctores, collegiales y personas illustres.
Predico el s.or doctor Torres 2, catredatico de Sigiienca, y casi
nos ponian confussion las cosas que de la Compahia con tanto
encareeimiento dixo. Haganos el Sehor dignos hijos della por
su infinita bondad; pues no cessa de hazernos cada dia seha-
ladas mercedes, no solo aqerca de lo espiritual, mas tanbien
parece que para lo temporal va descubriendo camino; que al-
a JJel. han.
1 Videtur agi de Petro de la Cadena, quem Castro (Historia del Collegio
Complutense de la Compahia de Jesus, lib. 9, c. 11) dicit ingressum esse
Societatem die 17 Decembris 1560.
2 ESartholomaeus de Torres, post episcopus canariensis.
458. — Placentia 3 Ianuarii 1561 15
guoas personas pias y afficionadas a la Cornpania pretenden,
como V. P. por otras aura sabido mas largo, ayudar la pobreza
deste collegio. Sea por todo glorificado el nombre de Dios. Guar-
denos su Mag.d diuina a V. P. muchos anos, en cuyos sacrifi-
cios nos encomendamos humilmente todos sus hijos. De Alcala
tres de Enero 1561. Por commission del P. Rector. D. V. P.
sieruo indigno y minimo
JL
I
f lOSEPH DE ACOSTA l.
458
P. HIERONYMUS XIMENEZ
PLACENTIA 3 IANUARII 1561 ~.
1. Sociorum numerus. Domestica disciplina. — 2. Sacramento-
rum usus frequens. Friictus inde percepti. — 3. Studiorum
instauratio. Scliolasticoruin numerus. Doctrina christiana
pueris et adultis exposita.
1. f Jhs. Muy R.do P.e nuestro en Chro. Gratia et pax Chri.
[Scribit ex oboedientia.] El numero de los de casa llega hasta
diez y ocho. Son los cinco sacerdotes; todos procuran de exer-
citarse en sus ministerios con diligencia, teniendo cuenta con la
obseruancia de las reglas y aprouechamiento proprio, y con el
del proximo, quando y como la obediencia lo ordena. segun el
talento de cada vno.
^. Los Padres quasi siempre se occupan en confessiones, por
auer en este pueblo mucha gente que se da al seruicio de nues-
tro S.or con cuidado, y freqiientan los sacramentos con harta
diligencia, principalmente mugeres, que son las que mas acuden.
Tres Padres comunmente predican fiestas y domingos. Parece
que los oyen y siguen en este pueblo con grande voluntad,
gloria a nuestro S.or por todo. A las confessiones y comuniones
acude tanta gente, que no podemos cumplir con tantos como
vienen. El dia de pascua de nauidad comulgaron mas de 150
1 Cf. Litt. Quadrim., VI, 353.
2 Ex originali in cod. Hisp. 98, 2 ff. nn. 13, 14; prius 346.
16 LlTTERAE QUADKIMESTRES
personas, sin otras muchas que comulgaron en las fiestas si-
guientes. El P.e Rector ' con sus sermones y comunicaciones
que tiene con gente del pueblo, y aun fuera del, haze mucho
fructo, y es muy amado de todos aquellos con quien conuersa,
porque luego se les parece el buen fruto que sacan de su co-
municacion. No ha muchos dias que hizo vnas paces entre dos
personas las mas principales desta tierra, las quales, siendo
madre y hijo, estaban tan diuisos dias auia, y la enemistad
tan encendida de vna parte y de otra, que si nuestro S.01' no lo
remediara, como lo remedio, resultaran muchas muertes ansi
spirituales, como temporales, y dissensiones grandes de gente
muy principal de vna parte y de otra. Plugo a nuestro S.or que
todo este fuego se atajo por medio del P.e Rector, el qual con-
fesso a las dos partes en vn jubileo que vino, y hizo que el hijo
viniese a pedir perdon a su madre, el qual pidio con mucha
humildad y reconocimiento delante del P.e Rector y otros caua-
lleros deudos suyos ; de lo qual toda esta tierra se ha alegrado
mucho, y dado muchas gracias a nuestro S.or porque era eosa
muy peligrosa y muy sabida. Otro cauallero deste lugar, hom-
bre derramado, el qual no trataba antes en casa, cayo malo, y
embio a llamar al P.e Rector, con el qual se confesso general-
mente y ordeno muy bien su testamento. Tandem acabo muy
bien recebidos todos los sacramentos con harta edificacion de
los que lo vieron. Otro cauallero, tambien no de muy buena
fama, cayo malo, y diole desseo de confessarse con el P.e, y
ansi se confesso generalmente, y esta agora tan caydo en la
cuenta, y tan obediente al P.e Rector, que es para alabar a
nuestro S.or Otra persona principal por su medio tambien se ha
reducido y confessado con el generalmente ; de lo qual no solo
ha resultado el bien deste cauallero, pero tambien el de otras
muchas personas que dependian del, porque con reducirse el,
se han estorbado muy muchas offensas de nuestro Sehor, que
por su causa otros hazian, y auian de hazer, segiin se creya.
Nuestro S.or sea alabado por todo. Los que lo saben en el
pueblo, que es quasi todo, le alaban porque lo han tenido co-
mo por milagro auer hecho la niudanca que han hecho.
3. Los estudios se comencaron al mismo tiempo que suelen
otros anos. Vuo vna oracion, como es de costumbre. Vinieron
a ella muchas personas principales del pueblo, ansi ecclesiasti-
1 P. Martinus Gutierrez.
459. — Messana 5 Ianuarii 1561 17
cos, como seglares, y plugo al Senor succedio muy bien. El
numero de los estudiantes pueden ser por todos hasta ciento,
poco mas o menos; los maestros hazen lo que pueden en sus
officios, y son amados de sus discipulos, entre los quales, prae-
cipue en los de mayores, ay muy buenas habilidades, y estan
bien aprouechados en la composicidn , lo qual no es poco de
estimar para gente desta tierra. La doctrina christiana se en-
sefta con grande cuidado : todas las fiestas y domingos van vn
P.e y vn hermano a vna parochia la mas principal deste pueblo,
donde se juntan quasi 300 mochachos. El hermano les dize la
doctrina y el P.e quando se junta gente mayor, les declara al-
gun articulo o mandamiento, haziendo vna platica sobre ello.
El pueblo se edifica mucho desto. En el edificio material se da
la priesa que se puede, principalmente en la yglesia, como cosa
mas necessaria. [Vale dicit, et preces postulat.] De Plasencia a
tres de Enero de 1561.
Por comission del P. rector.
HlERONYMO XlMENEZ l.
459
IACOBUS A CRUCE
MESSANA 5 IANUARII 1561 2.
1. Sociorum numerus. Religiosa disciplina constitutionum ex-
planatione fovetur. — 2. Admissi in Societatem. Candidati.
— 3. Contiones in nostro templo nuper ampliato et in aliis.
Doctrina christiana populo exponitur. — 4. Paces initae.
Peccatores resipiscunt. — 5. Nobilis matronae fortitudo in
morte filii. — 6. Iniuriae condonatio . — 7. Sacerdotum ad
conscientiae casus concursus.
I. f Iesus. Maria. Molto R.do in Cristo Padre. — Pax Ghri-
sti etc. [Scribit ex more.] — Siamo qui XLIV, i quali tutti con
quanta diligenza e feruore circa le vertu et osseruanza delle
1 Cf. Epist. P. Xadal. I, 607.
2 Ex autogr. in cod. Sic. 181 -Sic. 182. 2 ff. nn. 187, 188; prius 59, 60.
Sequitur aliud exemplum italum, verbis paulo diversum, in ff. 189, 190.
LlTTERAE QlADRl.MESTRES. — TOM. VII. 2
18 LlTTERAE QUADRIMESTRES
constitutioni secondo il nostro Instituto si portino, non diro
altro, se non che niuno e de nostri che considerando da quante
tempeste e mondani pericoli Iddio portandoli in questo porto
sicurissimo gli habbia cauati, non riconosca la bonta et libbe-
ralita di quello, procurando diligentemente ciascuno di far il
debbito suo. E come molte siano le cause, che nella uia di Dio
gli diano feruore, gli stimola principalmente la fraterna charita
e religiosa beneuolenza; la quale con nodo tenacissimo dolce-
mente gli unisce insieme e gli restringe. Et a questo non poco
gli aiuta il R.do Pre. Geronimo Ottello isponendo d1 una in una
le constitutioni con grande charita et anco dottrina, animandoci
non solo con le parole, ma etiamdio con le opere a 1'osseruanza
di quelle.
2. Questi di passati hauemo riceuuti nella nostra Compagnia
due messinesi : vno sacerdote et un'altro delli principali della
citta; il cui padre e giurato di questa Rep.: et per le dimostra-
tioni che ci fa hauemo acquistato persona, che sinceramente
sara per fauorirci et aitarci. Et questi due gia si sono mandati
in Roma : e molt.j altri sono che per esser ammessi, fauno in-
stantia: i quali sono quasi tutti delli scolari nostri, giouani
d'ingegno, e buou costumi: e non potendo a tutti sodisfarsi.
pochi giorni sono il R.do Padre Rettore L ne ha riceuuti due.
mosso dal lor feruore. Sono giouani atti per andar innanzi et
nello spirito e nelle lettere: e per questo et anco per esser no-
bili e per Ie dimonstrationi loro s'ha buona speranza c'habbino
a perseuerare et far frutto. Souo molti pure delle nostre scuole
che ci fanno del lor gran desiderio marauigliare. Alcuni essendo
statj da i loro parenti proibbiti. s'haueriano con grande animo
posto a far faticosi et lunghi uiaggi per esser riceuuti in altri
luoghi della Gompagnia, se dalli nostri uon si fossero scoperti
et ritenuti. Vedemo molti per il lor essempio animarsi non solo
a uiuere piu costumatamente : ma ancora a disporsi ad imitarlj.
Iddio auttore d'ogni bene conserui et accreschi il loro buon de-
siderio et si degni seruirsi di essi.
3. Quanto alle prediche del R. Pre. Geronimo 2, per gratia
del Signore si ua al solito, che ogni domenica e festa nella no-
stra chiesa predica con gran concorso del popolo, tal che ci e
stata causa di ampliarla, e cosi il R. Pre. Rettore con 1'aiuto di
alcuni deuoti ci ha fatti tre archi di nuouo: e con essi si e
1 P. Pantaleo Rodino.
2 P. Hieronvmus Otello.
459. — Messana 5 Ianuarii 1561 19
1'atta piu capace. II detto Pre. Geronimo s'affatica nella lettione
de i salmi. Quali con grande audienza espone ogni festa nella
madre chiesa. La lettione che ogni venerdi leggeua nella chiesa
nostra delle pistole di S. Giouanni, si e commutata nella dot-
trina cristiaua; non lasciando pero quella della medesima dot-
trina, che le feste doppo pranso legge solo a gli huomini. Con
questa il venerdi si sodisfa a tutti li scolari delle nostre scuole,
et alle donne, che particolarmente hanno ricercato tal lettione
con grande desiderio, oltre a gli altri che ordinariamente uen-
gono.
4. Hauendo detto gia, R.do Padre, 1'essercitio de i nostri
uerso i forestieri, e conueniente che si dia auiso a V. R. P.ta
del frutto che di queste fatiche si raccoglie. II che se hene non
e poco, non staro minutamente a raccontarlo, ma sciegliendo
alcuna cosa. dico che molti tra di se nemici che si pasceuano
non d'altro che di odio capitale. si sono per la gratia del Si-
gnore con 1'aiuto delli nostri pacificati. Si persuadeua uno di
questi che non poteua in a modo nessuno. per prieghi deporre
Fodio; ma essendosi con uno de nostri confessato, disse esser
astretto in niun modo poter contradire. Vn'altro ch'andaua per
la citta carico d'arme per far uendetta, fu dalla ostinata uoglia
dalli nostri non solo riuocato. ma ancora deponendo 1'armj b
si ridusse a confessarsi spesso. Hauemo ancora alcuni nobili et
principali della citta, che per 1'adietro non haueuano buon'
animo uerso di noi : et hora per la Dio gratia si sono riconci-
liati. Quelli che da i nostri si confessano hanno loro tanta fede.
oltra la reuerenza che gli portano, che non presumeno di far
cosa d' importanza, senza il consiglio de i confcssori. Vna donna
era tanto neinica del marilo, che appartatasi da quello, preten-
deua darlo in mano de gli vfficiali : ma con li consigli e buoni
ricordi de i nostri fu riuocata per gratia del Signore dalla uo-
glia mala, che innanzi haueua. Molti ancora sono che hauendo
longo tempo tenuta la concubiua in casa, hora 1'hanno del
tutto lasciata. Fra quali ne fu vno che si persuadeua tenendo
la conculiina in casa, potersi confessare e comunicare. Ma per
opera delli nostri disgannato di tal errore. la lascio uolen-
tieri.
5. Molti si sono marauigliati d'una gentil donna di queste
nostre deuote, la quale nella morte d'un suo vnico tigliuolo ha
dato di se singolar essempio in sopportare con molta patienza
a in supra vers.. deleto per. — i> Emend. ex arrae.
20 LlTTKRAE QUADRIMESTRES
e prudenza una tanta perdita. U figlio ancor esso, essendo fa-
miliare del nostro collegio, ha dato buono essempio et buona
edificatione nella morte et longa infermita sua. II padre suo,
che gran tempo non ueniua alla nostra chiesa, dopoi la morte
del figlio non ha mancato ordinariamente di uenir alle prediche.
6. Hauendo uno data la sua testimonianza contra un'altro,
et essendo da i nemici ferito, uolse piu presto perdonar ogni
offesa che non obbedire ad uno delli nostri suo confessore.
7. Gi e ancora non poco concorso di sacerdoti per li casi di
coscienza, che doppo il pranzo il K. Pre. Geronimo dichiara
nella nostra chiesa: e molti uengono a consigliarsi con i nostri
per diuerse occorrenze, e di luoghi da qua lontano. — \Preces
postulat.] Da Messina li V di Gennaio MDLXl. Per obbe-
dienza del R. P. Rettore. D. V. R. P.!i indegno figliuolo e seruo
nel Signore.
lACOMO DELLA CrOCE l.
460
P. IOANNES SANCTACRUZ
CAESARAUGUSTA 6 IANUARII 1561 2.
1. Sociornm numerus. Valetudo. — 2. Concursus ad sacramenta
occasione iubilaei. Detenti in carcere adiuvantur. Contiones
in diversis locis. Societatis candidatus. Dona ad templi
ornatum collata. — 3. Festum nominis Iesu, adstantibus
inquisitoribus, sollemnius actum. Votorum renovatio. —
4. Agricola a daemonis insidiis liberatus.
1. f Muy R.do P.e nuestro en Ghro. La gracia y paz de
Christo nuestro S.or sea siempre, y de cada dia mas se augmente
en nosotros. Amen. Porque en la quadrimestre passada 3 se dio
mas larga cuenta a V. P. de nuestras cosas, en esta se[re] mas
breue. Somos en este collegio doze; seis Padres y otros tantos
hermanos, de los quales los quatro son coadjutores en lo tem-
1 Vide sis Litt. Quadrim., VI, 805.
2 Ex originali iiv cod. Hisp. 98. 2 tt'., nn. 19, 20: prius 22S (282 i>i*). Prae-
cedunt duo exempla latina in ff. 15-16, 17-18, data 8 idus Ian.
3 Cf. Litt. Qnadrim.. VI, 772 sqq.
WO. — Caesaraugusta 6 Ianuarii 1561 21
poral a, y los otros dos embio aqui el P.e doctor Cordesses, nues-
tro prouincial, para que oyan theologia, la qual hauian ya ambos
comencado a oyr; y tenemos buena speranca del prouecho en
letras de los dos. Todos en este collegio tenemos salud por la
gracia del Senor. al qual plegue darnosla siempre en las almas.
2. En las cosas de casa y con los de fuera se procede como
en la quadrimestre passada se dio auiso a V. P. Los Padres en
vn jubileo que ha concedido su Sanctidad por la buena direc-
tion del sancto concilio, oyeron tan gran numero de confessio-
nes, que se cree nunca hauerse visto tantas en nuestra yglesia,
y lo mismo fue grande el numero de los que en nuestra yglesia
se comulgaron, que llegarian la primera semaua a cerca de
seiscientas personas, en la qual gano el jubileo mayor numero
de gente. Ed este tiempo y antes, dizen los Padres hauer obrado
el Senor mucho en las confessiones, y hanse oydo hartas gene-
rales. Algunos Padres fueron a confessar b los presos de la carcel
para el jubileo. El P.e licenciado Auila1, que suele predicar en
nuestra yglesia, es llamado algunas vezes a otras yglesias, y
mas a nuestra Sehora del Pilar, donde ha predicado a mucho
pueblo y con particular buena satisfaction ; por lo qual ha cre-
cido el auditorio en nuestra yglesia. Va el Padre en sus ser-
mones agradando a la gente mas de cada dia. Otro Padre en
nuestra casa suele, algunos meses ha, hazer platicas spirituales
en vn lugar priuado a muchos hombres que se ayuntan los
domingos y fiestas despues de visperas; y creemos que todo lo
dicho se haze con mucho fruto spiritual. Algunos de los que
vienen de nueuo a confessarse con los Padres, suelen luego al
principio pedirles perdon con humildad de lo que pensaron y
dixeron de los nuestros los anos passados, quando el pueblo se
mouio contra nosotros; de lo qual y de otras experiencias que
tenemos, vemos claro hauerse reconoscido y ablandado muchos
animos en nuestras cosas, y muy particularraente se ha visto
en el jubileo ya dicho; porque vinieron a se confessar con los
nuestros muchos mas que antes, a los quales seis confessores
apenas podiamos satisfazer. De la gente plebeya vienem muchos
a confessarse con los Padres, porque veen que con mucha faci-
lidad los oyen, y sin stipendio, y con su satisfaction buena, la
qual, dizen, no hallan assi en otras partes : sea bendito nuestro
a Videtur emend. ex spual. — b confesser ms.
1 P. Ioannes de Avila. Cf. Litt. Quadrim., VI, 631 l.
^2 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Sehor. En la noche sanctissima de nauidad. por llamarse Belen
nuestra yglesia, vino a ella mucha gente. y dichos los maytines
en nuestro modo de canto. que es muy agradable a la gente.
huuo sermon despues de la primera missa ; y entendimos de
muchos. hauerse grandemente consolado, y entre otros, vn man-
cebo de alguna estima recibio tan gran gozo en lo dicho, y fue
tan tocado y mouido del Spiritu Sancto, que vino al P.e rector
y le pidio con muchos ruegos le rescibiesse en la Gompania: y
dando parte desta su mutacion, la qual el mucho estimaua, dixo
que antes de aquel dia no hauia mirado con affection nuestras
cosas. Algunas senoras principales nos an dado diuersas cosas
para ornamentos a nuestra yglesia, de los quales tenemos buena
copia, de que muchos se consuelan y edifican.
3. El dia del sanctissimo nombre de Jesus vino mucha gente
a nuestra yglesia. y entre ellos gente harto a principal con los
sehores inquisidores, el vno de los quales dixo la missa, mi-
nistrandole de diaconos el P.e rector y otro amigo nuestro, y
comieron aquel dia en nuestra casa los inquisidores y algunos
caualleros, y otros ciudadanos, deuotos nuestros, con alegria ;
y assi se celebro con solennidad nuestra fiesta, y predico en
ella el P.e Auila con satisfaction. Nuestros votos se renouaron
vn dia de la octaua de la dicha fiesta, y con tales senales. que
se puede entender hauerse renouado la charidad en todos.
4. Por el cumplimiento de esta solo dire vna cosa. Que vu
labrador, hombre bueno, vino a vno de los Padres, y manifes-
tandole lo secreto de su alma, le dixo hauer oydo y visto al-
gunas vezes cosas que miradas a la superficie parecian de
Dios, y eran como aduertencia y auiso de cosas por venir para
el comun. Venia el hombre muchas vezes al Padre. y le contaua
las cosas que oya y veia b, semejantes a las primeras. Aconsejole
el Padre que se confessase a menudo, y que no creyesse luego
lo que se le offrecia, ni confiasse de su solo parecer, y que espe-
rasse en el Sehor encomendandoselo de cora^on, que El mani-
festaria si aquello fuesse por ventura del mal spiritu. Obedecio
el hombre al consejo, y hizole nuestro S.or merced de darle a
entender dentro de pocos dias a la clara, que todo aquello, aun-
que debaxo de buena aparencia, era engaho del demonio, que
procuraua perderle el alma, y assi se cree que se fue confuso,
quedando el hombre libre de todo. Sea gloria a Dios por siem-
pre, en cuyo sancto temor y amor para que estemos siempre.
a harta ws. — b Obscure exaratum.
461. — Conimbrica 6 Januarii 1561 23
confiamos en las a sanctas orationes de V. P. ante el Senor, y
en ellas hiimilmente nos encomendamos. En Qaragoca a 6 de
Henero ano 1561. D. V. P. hijo indigno y sieruo en el Senor.
Por commission del P.e maestro Roman, rector.
i
Sanctacruz l.
461
FRANCISCUS DE MONCLARO
CQNlMBRICA 6 IANUARII 1561 ~.
1. Sociorum valetudo. Religiosae disciplinae vigor. — 2. Admissi
in Societatem. Tironum institutio. — 3. Excursus ad vici-
na oppida doctrinae christianae docendae causa. Carcernm
et aegrotorum visitatio. Civium amor. — 4. Studiorum
instauratio. ScJiolasticorum numerus, boni mores. — 5. Con-
victorum elogium. — 6. Aedium amplificatio. Sociorum nu-
merus, mntationes.
1. 7 Jesus. - Muy Reverendo en X° Padre. - La summa gra-
cia y amor eterno de X° nuestro Sehor seia siempre en nues-
tras animas, amen. [Gratiae Deo habendae ob beneficia praestita.]
Despues de la ultima carta que se a escrito, tuuimos algunos
enfermos. specialmente en el mes de Septiemhre, pero mucho
menos que los anos atras, puesto que por la ciudad en el mis-
mo tiempo uuo muchos. Aguora, por bondad del Sehor. a mu-
chos dias que no aj njnguno de cama, y andan todos animados
en sus occupationes y con muchas muestras del deseo que tie-
nen de se aprouechar en el spiritu, lo que se ue por las muchas
mortifiquaciones que piden al Padre 3, ansi pera las hazer en
a ea el ms.
1 Vide Litt. Quadrim., VI, 3791.
2 Ex autogr., ut videtur, in cod. Lus. 61. 2 ff., nn. 180, 181; prius 48,
49. Sequitur exemplum latinum ab eodem subscriptum, in ff. 182, 183. Quod
ad modum scribendi attinet, notandum est auctorem saepe uti j pro y, prae-
ter alia quae more lusitano scripta sunt, ut seren pro ser, etc.
3 Intellige collegii rectorem, aut superintendentem.
i24 LlTTERAE QUADRIMESTRES
casa, como por fuera ; y con algunos se ha despensado iren con
el comprador a la praca, entres los quales fueron algunos Pa-
dres y un hermano doctor en canones, muj conocjdo en esta
vniuersidad, al cual acaescieron algunas occasiones buenas para
se mortifiquar, ansi con saliren en el mismo tiempo que el
trahia a cuestas lo que el comprador le auia dado, los studian-
tes de la universidad, como por el peso ser de a buen tamano b,
por la simplicidad del comprador, y hazer con el por las calles
muchos posos, lo que el hazia con mucha alegria y muestras
de su aprouechamiento. Estos deseos sanctos se uen ansi mismo
en todos, y aora specialmente por las confessiones generales,
que se hezieron en este mes de Deziembre, an tomado muchos
occasion de pediren estas mortificaciones por las faltas de las
reglas, y muchos por sieren bien despuestos, hizieron por diuer-
sos dias disciplinas en el refetorio com mucha edificacion c. La
diligentia que se tiene en la obseruantia de las reglas, y maxi-
me de la obedientia, es grande, y con los de la probacion en
la obseruantia de las policas, entre los quales ay muchos que
se uienen por si mismos accusar al Padre diziendo que an que-
brado la polica, teniendo escrupulo de palauras, que por seren d
licitas, les da el Padre de mano l. Sientese muy particularmente
en los hermanos mucha deuocion e y deseos f de aprouecharen ?
en spiritu, porque con todas sus occupationes de studios, en se
ofreciendo alguna occasion de tiempo, sin detrimento dellos.
trabajan por uacar a la oracion.
2. En estos quatro messes solamente se han recebido dos
a de supra vers. — b Etnend. ex tamanho. — c Emend. ex ediflquacion.
— d Emend. ex serem. — e Prins deuocione. — f Prius deseios. — g Prins
deprouecharem.
1 Praecedentem sententiam ita exhibet exemplum latinum : « Pari curatur
industria, ut probationis fratres ex praescripto, quod pollicem (sic) dicimus,
silentium obseruent; quorum non pauci se ultro apud Patrem scrupulosius
emissi uerbi damnant: Quod cum saepius fieri liceat, eos benigne Pater di-
mittit ». Quid vero esset illa « poliga », videtur posse intelligi ex his quae
dicit P. Nadal in instructione de noviciis: « Nouitii habeant schedulas, in
quibus contineantur nomina eorum, quibuscum loqui possint quietis hora,
et si duo fuerint, quos habeant in sua schedula, sciat se etiam posse illis
praesentibus cum aliis omnibus loqui, licet non sint in sua schedula, sed
alta voce, vt alii intelligant ». Epist. P. Nadal, IV, 534. Vide etiam ibid.
328, 497-498.
461. — Conimbrica 6 Ianuarii 1561 -25
buenos subjectos l, pero el uno tiene muchas partes pera se
nuestro Senor del seruir en este su ministerio. Este hermano
fue mucbo tiempo porcionista de los que tenemos a carguo, y
nel curso de las artes que ja acabo. era de los mejores, y el
que principalmente se pudiera desear emtre sus condiscipulos ;
e es ordenado de evaDgelio, y aura dos anos que oie tbeologia.
Los medios por donde nuestro Sefior lo llamo, mas fueron sujos
que de hombres, con no auer tantas muestras en lo exterior en
el tiempo que conuersuua con los Padres, de lo que despues el
Senor por si mismo hyzo. El sea por todo gloritiquado. Aora
sirue en ofticios baxos de casa con mucha edificacion a. El Pa-
dre que tiene a carguo los que de nueuo se reciben, anda muj
solicito sobre ellos, y exercitalos mucho, ansi con su buen
exemplo, como con otros b medios sanctos. que usa; y siempre
entre si hazen algunas mortifiquaciones de c que muestran
aprouecharse mucho.
3. Vitra de los studios que tenemos a cargo, de los quales
se tiene muj special diligentia, se trabaja siempre por socorrer d
a otras mas necessidades sperituales del proximo, ansi en con-
fessiones, como sermones y otros medios eficaQes pera se sacar
dellos el fructo que se pretiende. Por este aduiento fueron unos
diez o doze entre Padres y hermanos a predicar per algunos
pueblos que estan cerca de la ciudad, aviendo primero licentia
del obispo 2, el qual tiene puesto excumunyon por obispado a
los curas para que no dexen predicar a ninguno sin su e li-
centia, y que juren delante del no dezir cosa contra la fee; el
lo concedio facilmente al Padre, y que la promesa se heziese
aqua en el collegio al Padre rector. El se muestra siempre afa-
ble a la Compaiiia en las cosas que succeden con el. Ha nuestro
Senor mostrado mucho fructo destas salidas, porque an quitados
muchos iuramientos, y muchos confessados y comulguado por esta
fiesta. Estos hermanos que van f a predicar. dellos tienen ja al-
gunos ahos de theologia, y otros empiegan aora en el cabo del curso
a Prins ediflcacione. -- b Prius outros. — c de supra vers. — d Prius
socorer. — e su supra vers. — f Prius vam.
1 Ut ad epistulae calcem dicit auctor. hi duo vocabantur Ludovicus Al-
varez et Christophorus de Castro. Ille vero de quo in subsequentibus flt elo-
gium, est Ludovicus Alvarez, ut constat ex iis quae de illo dicuntur in ca-
talogo noviciorum anni 1561, qui exstat in cod. Lus. 43, ff. 163-164.
2 Ioannes Soares, 0. S. A.
*2<> LlTTKRAE QUADRIMESTRES
de artes. El exercitio que en estos lugares tienen, es que a uno
de los companeros haze b el sermon por la mahana a la missa,
y despues de acabada cometen c a querer pedir limosna por las
puertas, pero en ningua manera (1 lo permitten los del luguar.
sino que vajan a comer con ellos, y a la tarde andan ajuntando
los ninos por el luguar con una campaniila, y en la jglesia les
ensena el otro companero (que son comunmente de los huma-
nistas), la doctrina christiana, y a uezes despues de acabada les
haze e alguna platiqua de nuestro Sehor, por se ajuntaren tam-
bien muchos hombres; y es tanta la deuocion que tienen a los
hermanos y respecto, que ja de agora los piden pera la qua-
resma. Los presos de la carcel son tambien uisitados, y siempre
se haze con eilos mucho seruicio a nuestro Sefior, ansi en con-
fessiones, como platicas. Uan ansimesmo al luguar do estan los
lazaros ' a uisitarlos y hazerles platiquas. Por la ciudad uan
muchas uezes Padres a uisitar enfermos, [y] f confessarlos : y
ansi en esto, como en las comunjcaciones que se tienen con los
proximos, se pretiende siempre su prouecho spiritual, y ay mu-
chas personas de mucho respecto que son muj ahcionadas a la
Compania, y estos ansi de los doctores principales de la vni-
versidad, como otros nobles que aqui studian. Uese esto por la
freqiientia de los sermones y sacramientos que en el collegio
tienen, y en sus necessidades spirituales en el comunicar con
nuestros Padres, y ansi en todas las mas cosas de momento.
4. Los principios de nuestros studios se empecaron en el Sep-
tiembre passado, pero la oracion piiblica se tuuo en el principio
de Octubre, la qual recito hun hermano; fueron del muj edifi-
quados, ansi de la oracion en si ser buena, como dei modo y
modestia religiosa con que la recito. En este mismo tiempo se
empeco el curso de nueuo. que quada aho se ordena, y es maes-
tro del el hermano Nicohis Glacida; empeco con mediocre nii-
mero de qjentes, y seriam con los hermanos muj cerqua de
ochenta : es muj acepto a todos. Piisose juntamente en el prin-
cipio mucha diligentia en ordenar los confessores repartidos
por las classes para se obseruar bien el orden de las confessio-
nes, y son muj frequentes en ellas, porque vltra de lo hazeren
todos quada mes, aj muchos que lo hazen quada ocho dias. El
a que add. eadem manu. — b Prins hazer. — c Priws comitem. — d ma-
nero ms. — e Deh alguna. — f ln ms. videtur scriptum ni, aut no.
Leprosi Lat.
461. — Conimbrica (> Ianuarii 1o61 ±1
numero dellos es muj cerqua de mil, sin los ninos de leer y
screuir que Heguaran siempre a dozientos y mas. Estan a tan
impressas en ellos las buenas custumbres, y buena doctrina de
ios maestros, que muj rarramente se halla entre ellos juramento
o cosa deshonesta y fuera de lo que con ellos se pretiende. Esto
es b muj conocido. no solo por los de la ciudad que los tratan
mas familiarmente. sino por todo el rejno, y en otras partes re-
motas, como las islas, de las quales an venido muchos a stu-
diar, y algunas vezes vienen sus padres con ellos, y uan dando
gratias a nuestro Senor por uer la buena crianca que en ellos
se halla. Danos nuestro Senor muchas vezes muestra del fructo
que en elios se haze por muchas vias. para que nos animemos
a lleuar el peso del trabajo con la suauidad que por su amor
y obedientia deuemos. Entre otras muchas cosas em que esto
claramente se ue, fue que ueniendo un studiante de nueuo a
studiar en las otras facultades desta vniversidad. se vino a con-
fessar a nuestro collegio, y antes de la confession dixo al Padre
que lo auia de qjr, que el se uenia a confessar por no perder
la buena costunbre que tenia deprendido en su tierra del maes-
tro que lo ensehara, el qual auia estudiado en nuestro colle-
gio; y dizea del que guardaua con los discipulos la[s] mesmas
custumbres que en nuestro collegio se usan; y la causa que c
pera ansi lo ensehar daua, era dizir que ansi lo auia con nos
deprendido: y creo en otras partes, segun nos dizen, auer mu-
chos a esta manera d, y con la ajuda del Sehor auera con el
tienpo. para e que en todo luguar su diuina magestad sea glo-
riticada f.
5. Con los collegiales que tenemos a cargo ' se haze notable
fructo, porque generalmente andan todos muj quietos y con
muestras de se aprouecharen mucho de la comunicacion que
tienem con los nuestros mas familiar. Los meses atras, como
ja scriui £, se an recebidos algunos, y aora ay entrellos muchos
que lo desean. Nuestro Sehor les ordenara lo que mas fuere su
seruicio. En esta fiesta se an contessado todos y comulguado,
sino los que por falta de edad no podian. Ordenaran ansi mismo
en su aposento un pesebre h del nacimiento muj aderecado, y
a Emend. ex estam. — b es supra vers. — c que add. eadem manti. —
d Emend. ex manejra. — e Prius pera. — f Prnts glorifiquada. — g espriui
ms. — h Emend. ex presepe (?).
1 Conuictores nobis commissi Lat.
28 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tres dellos compusieron unas tres eglogas em verso herojco muj
buenas. Vno dellos anda en el quoarto curso ; i los dos, uno en
la primera aula, y otro en la segunda; eran de platiquas de
pastores en que dezian muj buenas cosas en alabancas del Nino
Jesu y de la Madre, y compusieron tambien muchos epygramas
apliquados a la misma fiesta.
6. El material del collegio ua por delante, y andase acaban-
do a de aderecar un buen lanco del f, en el qual aj 54 cubicu-
los, em que se podra habitar en el principio del verano b. El
numero de los que estamos al presente en estos dos collegios.
son ciento y quarenta. Algunos se an embjados a Ebora y otras
partes a donde se aceptan collegios de nueuo, corno a Bragua
y al Puerto. [Preces postulat.]
De Goimbra 6 de Henero de 1561 anos. Por commission
del Padre Miguel de Sosa •. Indigno hijo in Domino de V. P.
Francisco de Monclaro 3.
Esto es lo que de nueuo ay que escriuir acerca de la lista
de los hermanos destes dos collegios.
Maestros que se an mudado o puesto de nueuo.
El P.e Antonio Dandrade, la 2a aula. — Gaspar Plano, la 3a.
— El P.e Varea, la 4a. — El P.e Gabrera, la 5a. — El Hr.° Pe-
dro Luis, la 6a. — El H.° Andreas Goncalez, la 7a. — El
P.e Sequera, la 8a . — El Hermano Faua, la 9a . — El Hr.° Duarte
Roiz, la 10 a. — Nicolas Gracida, el curso de nueuo.
Los que hizieron los uotos publicos.
El Doctor Diogo Gisneros. — Marcal Beliarte. — Diogo Dan-
drade. — Joan Brandon. — Esteuan Dinis. — Sebastian Barradas.
Los que se an ordenado sacerdotes : Bastiao Gonzalez. —
Francisco Botello.
Recebidos de nueuo: Luis Aluarez, lusitanus, y Ghristoual
de Crasto, lusitanus.
De fuera del rejno uenieron dos que ya tenen acabados dos
annos de probacion y uotos hechos : Antonius de Grasto, lusi-
tanus. — Christoual Gardoso, lusitanus.
a Prius acanbando. — b Sequuntur aliqua vv. prorsus deleta, quae legi
non possunt.
1 Noui collegij aedificium pro uiribus producitur; pars confecta... Lat.
2 Collegii rector.
3 Vide Litt. Quadrim., V, 251.
462. — Panormo 6 Ianuarii 1561 -2(.»
462
ANTONIUS MACTO
PANORMO 6 IANUARII 1561 l.
1. Sociorum numerus. Religiosa disciplina vigens. Professio
P. Cassini. Ingressi in Societatem. Alumnorum numerus.
Sermones ad populum. — 2. Monialium monasterium in
spiritu proficit. — 3. Piae sodalitatis opera. — 4. Fructus
e sacramentorum usu. — 5. Alia caritatis opera. — 6. Pro-
fectus frequentantium- nostrum templum. — 7. Similia de
collegio Montisregalis narrantur.
1. f Molto R.do in Christo P.ie [Scribit ex oboedientia et usu\.
Le cose di questo collegio, dou' ordinariamente stanno piu di
cinquanta fra Padri e fratelli, Dio N. S.r sia lodato, uanno as-
sai bene, perche li superiori attendono molto che ciascuno facci
con diligenza 1'esercitio datoli, e 1'attioni sue le conformi ogni
di piu con le nostre constitutioni, sempre interponendo alcune
penitentie per supplire a quel che si manca, e tutto cio si fa
molto uolontieri da tutti. Molti ancho delli Padri e frattelli hanno.
con liceutia delli superioii, digiunato Taduento passato. II P. Ret-
tore 2 seguita sempre 1'esortatione solita farsi nel uenerdi, il che
aiuta molto ad andare innanzi nella uia del Signore. Nelli giorni
parimente deputati si legge e disputa dalli scholari nostri in
casa. Alcuni giorni auanti natale, il P. Prouintiale 3 odi le con-
fessioni #generali d? tutti ; e nel capo delPanno rinouammo i
nostri uoti. II giorno di S. Giouanni Euangelista il P. Filippo
Cassino 4 fe professione con molta edificatione e consolatione
de tutti. II P. Ministro 5 legge la dottrina le feste alli frattelli
che fanno gli esercitii di casa, e procura la tenghino a mente.
1 Ex aatogr., ut videtur, in cod. Sic. 181 - Sic. 182, 2 ff., nn. 213, 214;
priu* 8, 9. Exstant praeterea in eod. cod. duo exempla itala in ff. 215-216:
252-253, et exemplum latinum. datum Kalend. ianuariis in ff. 210-212.
2 P. Paulus de Achille.
3 P. Hieronymus Domenech.
4 Rector collegii syracusani.
6 In catalogo collegii panormitani mensis Martii 1561 recensetur P. Vin-
centius de Romena, minister. (Cod. Sicid. 59, n. 136 v.)
30 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Sono alcuni gioueni, che desiderano d'esser riceuti nella Goni-
pagnia; delli quali doi solamente si son pigliati; un per gli
esercitij domestici, persona molto semplice e di buona con-
scienza; 1'allro atto per studiare, dotato di molti talenti per
douentar bon seruo de Dio ; del quale per 1'altra mia scrisse
piu a lungo a V. R. a , quando staua per intrare l; a gli altri
non s'e potuto cio coucedere, perche non sono anchora d'eta.
e perche il collegio e pieno; ma spero ch'al tempo suo non se
li mancara, per esser assai atti per la Gompagnia. Nelle nostre
schole hauemo da ducento sessanta scholari, e li maestri si
sforsano molto aiutarli nelle uertu e lettere. Nel populo anchora,
per gratia di N. S.re, si fa non poco frutto con il frequente uso
de sacramenti e per mezo della parola de Dio, che tre uolte la
settimana si propone nella chiesa nostra, senza le feste ocCur-
renti ; perche il P. Rettore legge ogui ueuerdi la dottrina; le
domeniche auauti mangiare si predica, e la sera ad hora di ue-
spero il P. Prouintiale, pregato da amici e deuoti nostri, dichiara
1'epistola di S. Jacouo; e tutteie uolte ui concorre molta gente
d'assai buona conditione.
2. Vn monasterio di monache fra i priocipali di questa cita.
per opera delli nostri s'e aiutato rnolto, perche gia buona parte
di loio han fatto confessione generale. e li sono stati dati gli
esercitij, e mostrano bon desiderio di uoler seruare meglio 1' i-
stituto loro, che non han fatto sin quj. N. S.re sia seruito che
quelle ch' hanno cominciato. seguitino, e 1'altre ad esempio loro
faccino il simile.
3. Essendo qui molti deuoti nostri che lungo tempo fa han
frequentato la nostra chiesa e cominciato a gustare quanto suaue
sia il S.ie, per maggior profitto loro s'e fatto de questi una
compagnia per conseglio di nostri Padri, tra quali sonp alcune
persone d'assai buona qualita; e sou tenuti tutti a comniuni-
carse, per ordine fatto tra loro, ogni quindeci giorni una uolta.
1 Fortasse alludit ad ea quae habentur in IJtl. QuwJrim., VI, 824. Quae
de hoc tirone dicit auctor, convenire videntur Ludovico Mansone, qui in ca-
talogo panormitano, paulo .«uperius citato, recensetur inter novicios, et de
quo in catalogo provinciae siculae niense ianuario anni 1567 scripto, dicitur:
« Ludovico Mansone di Palermo di eta di 20 anni incirca. Sono anni 6 mesi 4
che e nella Corap.a Ha studiato nella Gomp.a due anni humanita, altri due
Ret.ca et hora studia nel 3.° anno del corso ». (Cod. Sicul. 69, n. 160.) Hic
nohilis fuit in prov. siculae fastis. Cf. Aguilera : Provinciae siculae ortus
et res gestae... I, ."wl sqq.
Url. — Panormo 6 Ianuarii 1561 31
quantunque cio a iaccino piu spesso, e s'esercitano in diuerse
opere pie, come a souuenir a poueri, in uisitar gli hospidali,
in nietter pace fra dissidenti, etc, et ogni otto giornj si congre-
gano in una chiesa, doue imparano la dottrina christiana e trat-
tano di quelle cose, che li possono esser utili nell' incominciato
modo di uiuere. N. S.re Iddio, le cui opere sono perfette, li pro-
moui ogni di piu nel suo santo seruilio, a maggior honore e
gloria sua.
4. Nella nostra chiesa airordinario son molto frequenti le
confessioni e communioni, spetialmente nelle domeniche e feste
principali, coni' in questo natale passato, nel quale tanto fu il
numero de penitenti, che i Padri per alcuni giorni dianzi odirno
confessioni dalla matina alla sera; nel che s' e fatto quel frutto,
ch'in simili occorrenze far si suole, massimamente per essersi
uenuto a confessare molte persone honorate, e non pochi an-
chora che lungo tempo erano stati in uarij errori : tra quali doi
spetialmente che molti anni s' haueano taciuto certi graui pec-
cati. Vn'altro era per alcuni suoi trauagli uenuto in tanta des-
peratioue che si uoleua affocare da se stesso; ma la bonta di
N. S.r uolse liberarlo da tanto pericolo; sicche penlito da simil
cosa, uenne a confessarsi con grande coutritione e proposto di
far' assai meglior uita de prima, e far penitenza de suoi man-
camenti.
5. Si legge da nostri la dottrina christiana in una parrocchia
con molto bon concorso d'oditori: e quando u'e tempo. si uisi-
tano li priggioni, e molti si confessano di loro, et aiutano an-
chora nelle necessita corporali, con Telemosine che i nostri li
procacciano: e se qui ui fussero piu sacerdoti, senza dubbio si
potria meglio souuenire, cosi a loro, conva diuersi altri lochi e
monasterij di donne, che spesse uolte dimandano aiuto da noi.
6. Cresce (per quanto possemo cognoscere) la deuotione di
quelli che frequentano la nostra chiesa. il che dimostrano con
la mutatione della uita e buoni desiderij che hanno, et opere
pie che se li ueggono fare. e nel feruor di molti col quale esor-
tano gli altri a uenir alla predica. confessione e communione.
La onde sappia V. R.a ch'ogni di piu s'augumenta 1'amor e cre-
dito di questa cita uerso la Compagnia. N. S.r autor di questo
e d'ogni altro bene, ne di.j gratia di posser rispondere alla buona
a cio supra vers.
33 LlTTERAE QUADRIMESTRES
opinione che hanno di noi, e eaminar degnamente nella nostra
uocatione.
7. E questo bastera quanto a quello m'occorre scriuerli di
Palermo; hora resta che dica alcuna cosa del frutto che si fa
nel collegio di Monreale, membro di questo. Doue ui sono otto
de nostri, tre sacerdoti, altri tanti maestri, li doi altri per gli
offitij di casa. Tutti son molto diligenti e feruenti in quel che
gli e imposto dalFobedienza, come nelLopere si dimostra; im-
peroche nel prencipio delLanno han dimandato diuerse peniten-
tie per quello ch' han mancato nell'osseruanza delle constitutioni,
e fattose dire i defetti in che hanno mancato tutto quesfanno,
per meglio potersi emendare. Nelle loro schole non ui mancano
scholari, ne la diligentia de i maestri in instruirli nelli buoni
costumi e lettere: de quali alcuni sono affettionati alla Compa-
gnia e desiderano d'intrare: et un giouene d'assai buone partj a
sta da giorno in giorno per esser riceuto. Se ui predica tutte le
domeniche e feste principali, e la domenica anchora dopo pranso
si legge la dottrina christiana e ui uiene ordinariamente molta
gente, spesse uolte anchora il pretore con gli altri offitiaii della
cita, e ringratiano assai N. S.,e che per aiuto loro habbia fatto
uenire alcuni delli nostri a Monreale, esendoche son tante cita
maggiori che cio non hanno. E per dire d'alcuni in particulare.
accio meglio S. R.a intenda il frutto ch' iui si fa, era una donna
della terra, che tanto odiaua il suo marito, ch' hauea trattato
con alcuni di cattiua uita di farlo gia morire. ma innanzi che
costoro auessero commodita di farlo, per mezo d' un Padre
delli nostri, non solo costei prohibi che per niente cio s'ese-
guisse, m'anchora si riconcilio col marito, et adesso uiueno in
molta pace. Vn'altra hauendo deliberato di fare un graue pec-
cato, per dispensatione diuina uenne questo all'orecchie de no-
stri, e di tal modo gli hanno dissuaso tal fantasia, che 1' istessa
donna sta marauigliata. eom' habbia possuto mutare cosi presto
quella deliberata uolunta. Quasi il simile si puo dire d'un di
detto loco, ch' hauea molte inimicitie con diuerse persone. Co-
stui odendo alcune prediche nella nostra chiesa, s'e contessato
generalmente con un de nostri, et ha promesso di uoler fare
qualsiuogJia penitentia o publica, o priuata. perche si sodisfacci
a suoi nemici, e facci pace con loro : dal che speriamo ne se-
guira grande edificatione e quiete di molti. Vn'altro odito nella
predicha il di de S. Lucia. quanto quella fu liberale in distri-
«i Emend. e.r parte.
563. — Catana 7 Ianuarii 1561
buire i suoi beni a poueri, ritoruato che fu in casa sua, dette
una buona quantita de danari alli priggioni. Vn'altro anchora
raosso da gelosia, uolea dare certa poluere uenenosa a sua mo-
glie, e per opera delli nostri s'e ritenuto da simil male, e s'e
pacificato con lei. Si frequenta ancho iui per gratia di N. S.r
molto li santi sacramenti della confessione e communione, dal
che si caua quel frutto che si suole da simili cose salutifere ri-
ceuere. [Preces postulat.]
Da Palermo alli VI di Gennaro MDLXI. Di V. M. R.d« P.
Indegno seruo
Axtoxio Macto l.
463
ANGELUS SIBILLIA
CATANA 7 IANUARII 1561 2.
1. Sociorum numerus auctus. Collationes de rebus piis post ce-
nam. — 2. Sermones ad populum et alia caritatis opera.
Fructus inde perceptns. — 3. Curatur ut pro defunctorum
animis sacrificia Deo offerantur . — 4. Aedium amplificatio .
Nostrorum apud externos existimatio. Paces initae.
1. f Jhs. Molto R.do in X° Pre. Pax X,' etc. Poche cose son
quelle che la P. V. R. dalli. pochi operarij della messe di Catania
potra intendere, peroche delli nostri essercitij abondantemente
nelFaltre lettere auisammo V. R. P. 3, se non forse bisognasse
hora agiongerui chel numero di nostri di casa e delli scholari
e alquanto accresciuto. Sonno nel collegio oltre tre sacerdoti
e doi maestri, 7 fratelli, delli quali una buona parte attende
alla fabrica, et nelle schole habbiamo 125 scholari. In casa di
1 In catalogo collegii huius anni 1561, paulo superius citato, de eo dici-
tur: « M.ro Antonio Macto napolitano di anni 20 haue buona habilita per le
lettere ; dimostra hauer' mediocre talento di predicar': haue buon talento di
legger'; ha studiato Rhetorica et greco. Hora fa la seconda schola ». In cod.
Sicul. 59, n. 136.
a Ex origin. (?) in cod. Sic. 181 - Sic. 182, fol. 183; prius 120. Praecedit
aliud exempl. italum in fol. 182. Exstant praeterea tria exempla latina in
ff. 179, 180-181 et 184.
3 Cf. Litt. Qiiadrim., VI, 874 sqq.
LlTTERAE QVADRIMESTRES. — ToM. VII. 3
34 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nuouo questo si e incornenciato, il che si altro non facesse.
certo al meno fa che non si parli di cose a noi non pertinenti.
Ogni giorno consumiamo dopo cena una parte del colloquio con
molti salutiferi ragionamenti, peroche si fa che ciaschuno essendo
domandato dica alcun bel detto o uer essempio, non attendeD-
dosi troppo si sia da ethnici o christiani authori pigliato, pur-
che n'essorti ad amare le uirtu et fugir' i uiti.j. Quanto alle
cose di casa, questo breuemente s' e scritto.
2. Quanto al resto tutte le domeniche dopo pranso, da tre
mesi in qua, si e ripigliata la lettione, nella estate passata per
1' indispositione del P.e Rettore intermissa, et tanto a questa let-
tione, quanto alla predica della matina uiene buon numero di
auditori. L'esserciti,j soliti della Gompagnia non si lasciano. Si
uisitano carceri e 1'hospitale. Tanto in chiesa nostra, quanto
in diuersi luoghi di infermi s'odono molte confessioni, dalle
qualj quanto frutto si ne caui, da questi essempij si potra co-
gnoscere. Vn certo huomo hauendo lasciato la moglie nella pro-
pria patria, uenne qui et non essendo conosciuto, ne prese
un'altra, facendo con quella figlioli et amandose ambedoi tene-
ramente. Operd con tutto cio la diuina bonta per li nostri che
questo matrimonio (che cossi era da essi nominato) si separasse.
Staua un altro in fin di morte e gia per le grandi dolori hauea
perso la fauella da tre giorni, al quale essendoli dato da un
fratello nostro vn grano a di quelli del P. Dauid l, essortato
accio si sforzasse nominare il dolce nome di Jhu., et della glo-
riosa Vergine, per la cui prolatione si liberasse dalle pene del
purgatorio, subito gridando chiamo Jhu. M.a Dopo hauendo al-
cune altre cose detto, rese lo spirito al suo creatore. Fu questo
hauer possuto parlare dalli circonstanti tenuto per euidente
miraculo. In questi quattro mesi in diuersi tempi il summo
Iddio si degno per li nostri liberar' tre che erano malamente
dal demonio tormentatj. [Quaedam simplex femina Fratrum mo-
nasterium ingredi cupiens imprudentibus verbis agnoscitur].
3. Referiro qui anchor questo; sogliono i catanesi oltre le
pompose essequie a pena far altro per loro defunti, et per cio
a Supra vers. alia manu benedetto. Exenipl. lat. fol. 184 habet granu-
lum (ut dicitur) benedictum.
1 Videtur indicari P. David Wolfe, cui in Hiberniam proficiscenti anno
1560 multa eiusmodi grana benedicta summus pontifex dederat. Gf. Polanci
Complementa, I, 222-223.
}f>4. — Monteregio 7 Ianuabii 1561 35
dalli Dostri si procuro si comenciasse un ordine molto buono.
Se e fatto che alcuni principali di questa cita per 1'anima di
lor padre morto si radunano ogni mese nella chiesa doue e il
defunto sepolto, faceudo iui celebrare una messa solenne, dando
insieme molte elemosine: la qual cosa esperiamo non solamente
sara utile al defunto, ma ancho essempio alli altri citadinj.
4. La fabrica nostra per 1* Iddio gratia ua inanci e presto,
come speramo, saran finite otto camere, per hauerci soccorso
una gentildonna con 250 fiorinj. La reputatione delli nostri non
solamente appo li catanesi, ma ancho appresso a luoghi conui-
cini, e grande, come potra V. P. R. da questo intendere: li giorni
a dietro il P. Rettore fu mandato a chiamare discosto da qui
appresso due giornate per accordare certe differentie dalle quali
posseano nascere molte ruine, e piacque alla diuina bonta che
con la presentia et buoni consegli del detto Padre ogni cosa si
acquieto. Concedici Iddio gratia che ueramente tali noi siamo,
quali i forasterj ci reputano; il che accio sia, con tutto il cuore
preghamo prima la R. P. V. et dopo tutti i Padri et fratelli nel
Signor nostri che nelli suoi santi sacrificij e diuote orationj ne
habbino per ricomendati. Da Catania a 7 di Gennaio 1561.
Per commissione del R.do Pre. Sancio Nauarro, rettor' nostro.
Della R. P. V. seruo inutile et inobediente [sic] figliolo
Angelo Sibilla l.
464
P. FRANCISCUS DE LARA
MONTEREGIO 7 IANUARII 1561 2.
1. Sociorum valetudo, numerus, occupationes. — 2. Alumnorum
mores. — 3. Scholasticae exercitationes privatae et publicae.
— 4. Excursus ad vicina oppida. Nostrorum existimatio
apud vulgus. Pia opera.
1. 7 Ihs. Al muy R. Padre nuestro en X.° Pax X.1 [Scribit
ex oboedientia. Valetudo sociorum satis bona. Omnes bene fun-
guntur officio.] De onze que somos, los seis se ocupan en leer;
1 Cf. Litt. Quadrim., VI, 877, annot. 2.
2 Ex origin. in cod. Hisp. 98, 2 ff., nn. 21, 22; prius 234.
•')<» LlTTERAE QlJADRIMESTRES
los quatro con maior mimero d'estudiantes que en otras e es-
crito a V. P. leen gramatica; el quinto lee las artes, el tercer
libro de phisicos; el sexto lee casos de conciencia, la materia
de matrimonio. El Padre Rector l pasa todo el tiempo en ser-
mones y platicas particulares spirituales. Los demas se enpiean
en el exercicio de Marta, y en sus oras senaladas se exercitan
con Maria.
2. Procurase que los estudiantes se confiesen a menudo, avn-
que por ser los sacerdotes pocos, no se puede conplir con to-
dos. En el oir de la misa se tiene special cuidado, porque avia
poca costunbre en esta tierra en el oir misa. Algunos dellos di-
zen en sus lugares la doctrina christiana ; y otros se mantienen
con dezilla los domingos y fiestas por los lugares 2. Ay grande a
obediencia a los preceptores, y tan grande sujecion en los oien-
tes, quanta nunca se spero en esta tierra.
3. En casa se lee la tercera parte de santo Thomas b, de sa-
cramentis ; tienense conferencias sobre la leccion c, y los domin-
gos tienen los nuestros conclusiones. El mes de Dezienbre pa-
sado se tubieron vnas conclusiones generales, donde se trataron
las materias de restituciou, homicidio, de legibus y juizio, que
fue cosa nueva d y nunca vista nesta tierra. Llegaronse para ar-
gumentar los theologos de la comarca, y los legistas, que ay
muchos en este pueblo, por estar en el la justicia suprema del
condado. Argumentaron todos agudamente y con gran satisfa-
cion del rrespondiente ; porque cierto rrespondio doctamente.
Duraron quatro oras; comencaronse con vn dialogo de quatro
ninos, que declaraban las conclusiones en verso exametro, con
su miisica en comienco y fin ; lo qual fue no menos nuebo que
grato a todos.
4. Salen los Padres a predicar a los lugares cercanos, y es
tanta la afficion que los muestran, que los dias pasados yendo
vn Padre de casa camino, no le dexaron pasar adelante sin que
primero predicase en un lugar questaua en medio del camino.
Otra vez en otro lugar no le quisieron dar rrecaudo para misa,
sin que primero les prometiese el sermon. De vn lugar, ques
vna de las principales villas deste reino, questa siete leguas de
a grando ms. — b Litt. h add. snpra vers. — c sobre lacion ms. —
tl Priits nueba.
1 P. Ioannes de Valderrabano.
3 Gf. Litt. Quadrim., VI, 517.
4tt5. — Patavio 8 Ianuarii 15(51 .!/
aqui, enbiaron la pascoa pasada de nauidad por un Padre, el
qual predico y confeso con grande aceptacion de los del pueblo,
tanto que no les paresce oir sermon sino es de los de la Com-
pania : agora an escripto otra vez de nuebo pidiendo con instan-
cia vn Padre (no senalando particular) que les predique a lo
menos los domingos de quaresma a. Avnque somos pocos, se abra
de condescender a su devocion y istancia. En casa se an tenido
dos confesiones generales de personas vien apartadas dei uso
deste sacramento. Comunmente en enfermedades peligrosas son
llamados los nuestros de los de la tierra. Visitamos algunas ve-
zes la carcel, lleuandoles alguna limosna, y dezimosles la do-
trina christiana. Lo mesmo se haze a los enfermos del ospital,
ayudandoles con medicina corporal y espiritual.
Al presente uo se ofrece otra cosa que scribir a V. P., sino
que en las deuotas oraciones de los chari[ssi]mos hermanos y
Padres nos mande V. P. encomendar para que en esta India de
Calicia vamos adelante en el trabajo y aprouechamiento. De
Monte Rey a 7 de Henero de 1561.
Ex commiss. P. rectoris. Tuus R. P. seruus et subditus in X.°
Franciscus de Lara *.
465
PROSPER MALAVOLTA
PATAVIO 8 IANUARII 1 56 1 2.
1. Sociorum numerus. — 2. Profectus in litteris et virtutibus.
— 3. Societatis candidati. — 4. Oratio in Sti. Lucae et me-
dicinae laudem. - — 5. Magistrorum existimatio apud exter-
nos. Alumnorum numerus. — 6-7. Sermones ad populum.
Concursus ad paenitentiae et eucharistiae sacramenta. Fruc-
tus inde manans. — 8. Vesperarum cantus. Caritatis opera.
1. y Pax Xpi. Molto R.,io in X.° Pre. [Solahts imprimis spe
maioris fervoris scribit.] Siamo in questo collegio fra tutti uintotto
a Emend. er coresraa.
1 Cf. Litt. Ouadrhu.. V. 909'.
2 Ex autogr. in cod. Ven. 100, i> ff'., nn. 48, 49; prius 173, 174. Aliud ex-
emplum italuro in ff. 46-47: et bina exemp. latina in ff. 50-53.
38 LlTTERAE QUADRIMESTRES
persone, de li quali sono cinque sacerdoti, tre maestri, tredici
scolarj, tutti de la rhetorica, et li altri coadiutorj, et fra essi ui
e un ortolano, che si e condotto, non essendo egli de la Gom-
pagnia, accio che possiamo con piu frutto godere si bello et
grande giardino, poiche hormai con il muro che fu fatto questa
estate passata, resta securo da ladri.
2. II fruto de nostri scolarj in lettere e stato et e tuttauia
grande, et ueramente che li exercitj che hanno de ogn'otto giorni
di recitare una oratione in refetorio et de le cotidiane repeti-
tioni, et diligentia de precettori et superiori che nou si perda
il tempo, non puo lasciare di aiuttarli assai. Et quello del a
spirito, spero che, come e ragioneuole '', sia molto raaggiore,
essendo aiutati oltro 1'exortationi che il R.do Padre Rettore *
ogn'otto di comunemente fa sopra le regole, cauate da le consti-
tutioni, somamente con la rinouatione de' uoti et confessioni
generali che si feccero un puoco auanti il Natale, essendo stati
con somma allegrezza spirituale di tutti uisitati dal nostro R. P.
prouinciaie 2, che a tutti con le sue exhortationi communi et
particulari fece rinouare il desiderio di crescere nel seruitio
d' Iddio. Si renouorno pero anchora essi uoti il primo di de
1'anno, si perche, quanto piu si rinouano, tauto meglio si scul-
piscono nel core, si anche per conformarci con tutta la Gompa-
gnia nostra, che in simil tempo si dedica tutta al diuin seruigio.
Et non si manca de li altrj aiutti, che si come sono communj
a tutta la Compaguia nostra, cosi anche sono piu necessarij et
utili, sforzandosi di conseruarsi tutti ne la charita, tanto da
nostrj superiori raccomandataci, nel che essi riceuono sorama
allegrezza. Pur preghiamo V. P. che c' inpetrj dal S. N. ch'egli
supplisca quello in che manchiamo, et ci faccia perseuerare nel
bene cominciato.
3. Non si e riceuuto in questi quattro raesi niuno per la
Compagnia, essendo pero richiesto il Padre da diuersi. quali si
sono o del tutto licentiati per non esser atti, o uero se li e pro-
longato il tempo per uedere la loro perseuerantia. Fra quali ui
e uno schorar [sic] nostro di buone pafrtij c. et spero chel Pa-
dre nostro prouinciale presto 1'admettera.
a Prius quanto al. — b Emend. ex ragioneuol.t'1 — c Consumpta charta
p.rtremis versibus.
1 P. Franciscus Adorno.
3 P. Benedictus Palmio.
465. — Patavio 8 Ianuarii 1561 39
4. Quesfanno non si sono fatte dimonstrationi et essercitij
publici nelle scuole nostre; ma essendo il maestro de la rheto-
rica dal presidente del collegio de medicj, che qui e honoratis-
simo et grandissimo, richiesto che componesse un'oratione in
Jode di santo Lucca et de la faculta de la medicina, che si suole
ogn'anno recitare ne la chiesa di santa Justina, che e de le prin-
cipali di Padoua, doue si ritroua un gran numero di persone
dotte. essendone questa citta ripiena, la fece et dette a recitare
a uno de nostrj scolarj forastieri, quale a con tanta sadisfatione
de tutti la disse, che a una uoce dissero esser stata la piu bella
et piu dotta ohe hauessero mai in quel luogo sentito.
5. Molti altri uengono da nostri precettori a farsi componere
orationi, epistole proemiali, et emendar conclusioni b, essendosi
etiam fra li lettori publici de la lingua lattina et greca sparsa
la eruditione et buona dottrina loro. Et cosi stanno le scuole
nostre ben fornite de scolarj, che sono la magior parte nobili
padouani et venitiani. Ariuano al numero di 80, quali tutti sono
prouetti ne li principij di gramatica; che, se si ammetessero
principianti, sarebbero piu di 200; et ci e gran fatica licentiare
cotali che ogni di uengono. Hanno li maestrj cura di farli ser-
uar le lor regole, massime del confessare, et de li buoni costu-
mi : et li padri istessi sentono questo frutto in essi, del che ne
uengono ben spesso a darci gratie.
0. Ma lassando le scole, et uenendo a li essercitij spirituali,
il R.(l° Padre rettore continua leggere il 5° et sexto capo di
S. Matteo, et per quanto dal concorso si puo giudicare, con so-
disfattione et frutto mediocre. L' auditorio cresce sempre, di
modo che la chiesa nostra e piena, et tal uolte con una gran
calca et stretezza, et ui e un buon numero de scolarj, che molti
di questi gentilhuominj se ne marauigliono, uedendo tanti gio-
uaui c stare si attenti et modesti. Et ueramente che chi sa la
dissoluta et sfacciata liberta di questi scolari, non puo lasciare
di merauigliarsi uedendone tanti uenire et continuare il uespero
et le d lettioni.
7. Questo giubileo che concedette ultimamente il S. N. P.
papa Pio IIII \ in questa citta si e riceuuto da infinita gente,
a Del. orone. — 1> DeJ. essendosi et. — c Del. et ueram.te — d et et let-
tioni ms.
1 Indulgentia concessa die 15 Nov. lofK) pro continuatione concilii gene-
ralis. Vide Litt. Quadrim., VI, 964 a.
40 LlTTERAE QUADRIMESTRES
et a noi tocco di confessare uaa gran parte, maxime de scolarj,
che poi s1 inuitauono Y un Paltro a uenire a la chiesa nostra,
et si fece in queste confessioni frutto grandissimo ueramente,
reducendo alcuni heretici sacramentarij et altrj a la unione de
la chiesa romana ; et altri frutti, che sono anexi a le confes-
sioni che da nostrj fare si sogliono. Prima, li scolarj, secondo
mi referirono alcuni, haueuano uergogna di uenirci in casa o
in chiesa per non essere chiamati chiettini. Adesso liberamente
uengono. Anzi il rettor de li studij il piu de le uolte uiene a
le lettioni et messe di nostra chiesa. Si cominciassero li scolari
a domesticarsi con noi, speraressimo con la gratia del Signore
gran frutto, essendo tra essi molti attissimi per seruire Iddio N. S.
8. II nostro vespero si dice con grande sodisfattione, essen-
doche piu si attende a la deuottione et simplicita, che a la per-
fettione de la musica; benche hauendo a il Pre. Domenico l, che
e molto pratico nel cantare, si dica etiam con assai buon modo.
II numero di quelli che ne la chiesa nostra si sogliono confes-
sarsi et comunicarsi spesso, benche non ariuj a quello che
nelPaltrj collegij intendemo essere, pure egli e tale, che in que-
sta citta el pare cosa noua; et ua pur tuttauia augmentandosi,
benche adagio. Si uisitano malati, et si uano a confessare quando
sono richiesti, et si attende ad altre opere pie. Ma ueramente in
questo ci cognoscemo freddi et negligenti, et perd domandia-
mo, prima a V. P.a, et poi a tutti li Padrj et fratelli nostri che
sentiranno leggere questa, che ci diano 1'aiuto de le loro ora-
tionj accio che cogliamo piu abundante frutto per Tauenire a
gloria del Signore b. Di Padoua a li 8 di Geunaio 1561.
D. N. R. P. indegno rigliolo
Prospero Malauolta -.
a DeJ. per il. -- b JjeJ. a li.
1 Hunc ita describit catalogus collegii patavini exeuntis Aprilis 1560:
* P. Domenico italiano da Fabriano della Marcha, sacerdote auanti che en-
trasse nella Corap. a . di eta di 30 annj : entro nel coll.o de Loreto, et e stato
nella Comp.a 4 annj ». Cod. lnform. antiq. n. 60; prius 317.
- Vide 2>*«. Quadrim., VI. 622 '.
466. — Vercellis 8 Ianuarii 1561 5-1
466
P. LUDOVICUS DE COUDRETO
VERCELLIS 8 IANUARII 1561 l.
Valdenses vallium de Angrogna, Sti. Martini, Perasae haere-
sim abiurant.
... Et per dare adesso vrTallegrezza grande a V. R. P. et a
tutti gli R.di Padri et char.mi fratelli, sappia eorae nanzi hieri,
che fu domenica, nel duorao di questa terra in presenza del se-
reniss.mo S.or duca 2. et de molti vescoui et sig.ri abiurorono
1'heresie loro i procuratori delle valli d'Angrogna. di S.'° Mar-
tino, della Perosa et di tutti quei popoli, in mano di Monsig.ore
R.mo vescouo di Gineua Nuntio 3, et promessero obedientia alla
S.,a sede apostolica, et di tenere la S.,a fede catholica; et nanzi
1'abiuratione per ordine del duca il S.or commendatore 4 fece
uno ragionamento d'un'hora, mostrando le loro heresie essere
contra la parolla d' iddio, et la fede catholica esser' la vera.
Questi sono stati valdensi da 400 aoni in qua et sono molte
milliaia di persoue in quelle valli. Onde molto ci dobbiamo al-
legrar' che tornino alla fede; et 1'inquisitore debbe andare a
quelle valli accio ogniuno in particolare abiuri; et di qui a doi
o tre jorni dobbiamo andar la parechii a predicar; et io ho
scritto al P. Renato che mi venga a trouar. V. R. P. se degni
pregar' et far pregar Idio per noi, et continuar le orationi per
il duca et il nuntio, il quale diede hieri a disnar' a tutti gli
abiurati et essi s'edificorono assai ; et io gli serui a tauola ; et
essi dimandorono a Monsig.ore R.mo Nuntio che mi mandasse a
tutte la valli, accio tutti essi ne potessino goder' : et questo per
1 Ex autogr. in cod. ltal. 117. f. 17. Cum epist. non sit quadrimestris,
mittimus ea, quae de spiritualibus ministeriis non agunt. P. Ludovicus de
Coudreto iam anno 1559, P. Renato Fuselier comite, in dioecesi gebenensi
laborarat. Vide sis Litt. Quadrim., VI, 55, 537. Vide etiam Lainii Monum..
V, 460.
2 Emmanuel Philibertus, Sabaudiae dux.
3 Franciscus Bachodi.
4 Antonius Possevino. Vide pag. 4.
42 LlTTERAE QUADBIMESTRES
qualche affettione che haiino pigliato. perche spesso ho ragio-
nato con loro et insegnatoli le cose della tede...
Vercelli 8 di Genn.° 1561.
LUDO/" DE GOUDRETO l.
467
P. ALOISIUS NAPI
MUTINA 9 IANUARII 1561 2.
1. Collegii res temporalis aucta. Sociorum numerus, quorum
existimatio apud cives in dies crescit. — 2-3. Contionum et
aliorum laborum frnctus. Inimicus in amicum et fautorem
mutatus. — 4. Iuvenis a daemone illusa resipiscit. —
5. Episcopus, quicumque sacris initiari volunt, nostris in-
stituendos committit. — 6. Urbis gubernatoris illustre hu-
mititatis exemplum. — 7. Festum circumcisionis D. N. Iesu
Christi sollemniter actum. Sociortim amici et fatdores.
1. f Yhs. Pax Xpi. Quantunque, molto in X.° P. R.do, gia
molti mesi non si sia scritto a vostra R. P., come in la Compa-
gnia si suole ogni quatro mesi, le cuose qual il S.re si degna
operare per mezo de quelli della Compagnia in generale, per al-
cune cause; non dimeno, accio che il Sig.re sia ancora glorifi-
cato nelle cose qual sua diuina Maiesta si degDa operare in
questo minimo collegio di ModeDa, et che consequentemente
esso collegio sia piu aiuttato per le oratiooi di V. R. P. et de
tutti quelli, che seutiraao queste: e parso beoe al oostro R. P.
Rettore 3 dare geoerale informatione a V. P. di tutto 1'anDo del
1560 di quel che al preseute occorre alla meote et pare espe-
dieate. Et primierameDte delle cose domestiche. Quaoto al tem-
porale si e visto per gratia del S.re tanto aumento in questo
anno di elemosiue, che si sono pagati molti debiti, et fatto vna
fabrica di piu di cento vintecinque scudi, senza far niuno de-
bito; oltra il viuere assai abondante, quantunque sia stato estre-
1 Vide Litt. Quadrim., VI, 59.
9 Ex autogr. in cod. Venet. 100, 4 fl\, nn. 2«-29: prius 322-325.
3 P. toannes Gurrea.
467. — Mutina 9 Ianuarii 15*51 43
ma carastia in questa terra, ma non appresso di noi; et anco
prouisto per 1'anno sequente delle cose principali copiosamente.
Et questo tanto piu e di admiratione, quanto piu si considera
la piccoleza della citta, la malevolenza delli cittadini verso la
Compagnia \ et li tempi tanto estremi. Habbiamo casa per do-
dici persone e chiesia capace di 300 persone et horto et loco
per schuole. Quanto al a numero, siamo quatro, doi sacerdoti
et doi laici, quali tutti. Dio gratia, stiamo bene, et siamo in
tanta buona opinioue et riuereuza alla citta, etiam alli prioci-
pali di essa, al presente, che pare vn miracolo di tanta repen-
tiua mutatione, quod a Domino factum est. In modo che in loco
di fugirci, ci vengono a trouare sina a casa ; et di biasmarci,
ci laudano; di bertezarsi et schernirci, ci salutano e fano ho-
nore, et ci mostrano molti altri segni di beneuolenza, et buona
opinione.
Quanto al spirituale protitto delli domestici, lutti Dio gratia
stano saldi in la sua vocatione: et anco cercano di protittare
in quella, et esteriormente dal canto suo dar bono essempio a
tutti, et tirare anco graltri alla bona strada.
2. U P. Rettore predica le feste dopo il vespero, et il venere
fa vn sermone sopra la dottrina christiana, et doi volte il mese
fa vna predicha il venere alle meretrice per ordine del vescouo -
et gouernatore in la nostra chiesa et il mercore dichiara li sette
salmi nella chiesa delle conuertite, et oltra cio taceua anco vn
ragionamento famigliare le feste a certi huomeni, qual per la
breuita de li giorni adesso e interposto. Delle quale prediche
et ragionamenti molto frutto n' ha cauato il S.re in molte per-
sone de diuerse conditioni. De quali alcuni hanno lassato la
mala vita et catiui costumi et si sono datto a la virtu et vita
christiana et frequentatione delli S.u Sacramenti. Oltra di cio
va anco alle volte ad alcune schuole a leggere la dottrina chri-
stiana pregato dalli maeslri di quelle, quali per li sopradetti
rnezi si sono guadagnati et tirati alla frequentatione delli sa-
crameuti; quali fano imparare la dottrina christiana a suoi scho-
lari, et le feste li mandano a recitarla et esercitarla da noi. et
anco a confessarsi. Alli quali et altri si distribuiscano certe dot-
trine christiane, quale il vescovo fece stampare a requisitione
a Del. spirituale.
1 Vide Poland Chron.. V, 147: VI, 207, 769.
2 Aegidius Foscararius, 0. P.
14 LlTTERAE QUADRIMESTRES
di detto P., et si dano gratis; dal che puo giudicare V. P. qual
frutto si possi espettare da questa giouentu per questo mezo.
Li sacerdoti attendono alle eonfessioni, nelle quali si e visto
gran frutto sino adesso per gratia del Sig.re, alle quali confes-
sione concorrano uon solo li deuoti et spirituali, il numero de
quali passa cento, ma anco gente nuoua et di mala vita; de
quali alcuni sono legati di grandi peccati, altri di molti anni
non confessi, altri machiati di heresia ; et de questi tre almeno
cognoscendo et confessando il suo peccato, dando giuramento
di stare praeceptis Ecclesiae et portando li libri mali che teue-
uano, sono tornati al grembo della S.la chiesa catholica. Altri
ancora si sono aiuttati iu questa parte per altri mezi. Alcuni
ancora sono venuti alla confessione. quali in molte confessioni
haueuano tacchiuto alcuui graui peccati, quali poi con molta
contritione hano manifestati. Alcuni immersi in netandi peccati,
per mezo della confessione si sono aiuttati. De tutti li sopra-
detti alcuni ogni mese; altri ogni quindici o otto giorni, altri
etiam piu spesso, si confessano et communicano deuotamente.
Fra questi sono molte virginelle, quale in virginita seruono al
Sig.re; de quale alcune entrano in religione. Altie vedoue et
maritate, etiam nobile, viuouo in castita et santa vita, et con
desiderio della perfettione, et cupiunt dissolui et esse cum Chri-
sto L Quali oltra il ben proprio, anco cercano quel del prossimo,
pero si essercitano in molte opere pie ; et 4 de loro. fra le quali
e vna cauagliera, hano cura de andare ogni settimana a visitare
li infermi poueri della terra, et quelli consolarli, essortarli alla
confessione et darli qualche elemosina, qual hano dal vescouo.
oltra la propria. Cercano anco di tirare le anime dal peccato
alla bona vita et santi costumi.
3. Oltra li sopradetti, alcuni parimente delli principali de la
terra si confessano con quelli della Compagnia, cioe il R.mo ve-
scouo di Modena con la sua famiglia; il vicario, il S.1' gouerna-
tore della citta ed altri : le conuertite. vna congregatione de cit-
tele. Si occupano etiam li Padri in molte opere pie, come in
lar fare pace fra li discordanti, fra le quali fu vna di grande
importanza tra doi cittadini, peroche gli andaua la vita de una
parte et la robba delLaltra, et gran confusioni fra molti. Nella
quale intromettendosi il vescouo con molti altri, non potero fare
quel chel Sig.re ha fatto per quelli della Compagnia. cioe la
pace et accordo. Si distribuiscono anco danari a persone biso-
Cf. Philipp.. I. 23.
467. — Mutina 9 Ianuarii 1561 15
guose, datti da terza persone. Et simelmente si va alie volte al-
1'hospitale delli infermi. Si va parimente alli amalati nelle case,
et non senza frutto notabile. De quali vno solo diro d' una gin-
tildonna maritata, figliola d' un cauagliero, delle piu vaghe et
ponpose della citta. La qual visitata et confessata da vn della
Compagnia in tal modo si dispose et rimesse al voler diuino,
spiccandossi totalmente da ogni amore et affetto terreno, etiam
del marito giouane riccho et singolarmente amato, che diceua
quella sententia : omnia reputaui vt stercora, vt Christum lucri-
facerem '. Qual fece vna morte marauigliosa et di stupore a
tutti, che pareua cosa incredibile a chi non 1' haueua visto. Ne
la qual morte oltra 1'aiutto di costei, il marito anco ne fu in
tal modo aiuttato. che perdonando a certi suoi nemici capitali.
et confessandossi di molto tempo, piglio il S.mo Sacramento con
la moglie et altri di casa ; si muto in nouo huomo ; et lassando
molti vitij, abbracio le saute virtu et vita christiana. Qual pri-
ma era nemico della Compagnia nostra, adesso si e fatto amico,
benefattore, defensore et procuratore della Compagnia, in modo
che dice di non voler usare il fauore de molti suoi parenti no-
bili in altro, che per la Compagnia, et con fatti lo mostra, et
tira anco altri suoi amici.
4. Adesso diro d' una giouane, quale iilusa, come lei dice,
dal demonio, faceua cose assai per le quali vene in grande opi-
nione non solo a quelli di Modena, ma anco d'altre citta, doue
la fama sua e volata; et era tenuta, chiamata et reuerita come
santa : in modo che alcuni, anzi molti, si reputauano beati po-
terla vedere, toccare et far toccar la corona, o pigliare alcuna
cosa di quella per reliquie. Le cose che faceua, erano che mo-
straua vna certa purita, simplicita, humilta et abstinenza non
mangiando quasi niente ordinariamente, et stette da 60 di senza
mangiare continui, et andaua in estasi quasi ogni di per tre o
quatro hore, et prediceua alcune cose future, et nelli giorni santi
mostro segni manifesti nel suo corpo de le stigmate et della co-
rona de spine nella fronte: et molte altre cose fintamente fa-
ceua, per le quali inganaua molti, et piu se stessa : frequentaua
anco spesso li S.u Sacramenti et esteriormente daua tanti segni
di santita et gran charita, che faceua stupire ogni persona. Co-
stei finalmente non potendo piu patire il rimorso de la conscien-
tia, si era determinata di fugirsene di Modena vestita da huomo
et andarsi a confessare doue non fusse cognosciuta de questi
Cf. Philipp., III, 8.
46 LlTTERAE QUADRIMESTRES
suoi ingani. 11 che venendo a orechie del vescouo, non volse
per boni respetti, ma la fece mettere nelle couertite, doue si
cominciorno a scoprire alcune sue simulatione; et il P. Rettore
per volerla aiuttare, comincio a darli li essercitij, et nella di-
chiaratione o essortatione che faeeua sopra li salmi, toccaua
alcuni ponti per lei, vnde da questi o altri mezi vene in tanta
confusione et pianto, che si risolse di volere restare iu Modena.
et manifestare li suoi ingani et illusioni del nemico uon solo
alli suoi superiori, ma a tutta Modena, et a V. P. et tutti della
Compagnia, il che ha cominciato a fare, dicendo hauer finto cio
che ha fatto, et quelli segni delli stigmati et corona essere stati
artiflciosi et non reali. Ma si fregaua tanto il costato et poi con
1'onghie faceua vscire il sangue et parer infocato. La corona la
fece con vna stampa; ma di tutte queste et altre cose, quando
ci sarano piu chiare, il che adesso sla in atto, si dara piu am-
pia informatione a V. P., alla quale in questo mezo ce la raco-
mandiamo, accio aiuttata dalle orationi, possi piu chiaramente
scoprire questi ingani.
5. Non lassero dire anco a V. P. che il vescouo suole man-
dare quelli, che si vogliano ordinare a qualche ordine sacro,
da noi a costumarsi, confessarsi et essere esaminati se siano atti
per tal ordine; per il che oltra gli altri commodi che di qua
nascano, quello e notabile, che li preti moderni si fano amici
alla Compagnia, et quella se ne serue in molti occorrenti, et de
questi sino adesso ne habbiamo parechi, quali si mostrano
molto affettionati.
6. Vltimamente diro a V. P. quel che notabilmente in questo
Natale e occorso, et prima chel S.re Gouernatore della citta vene
alla casa nostra (non ostante la longa strada et fangosa et chel
P. Rettor voleua andare a casa sua) con tanta humilta a con-
fessarsi et communicarsi in la nostra chiesiola, nou volendo
ponersi nel luogo a lui parecchiato ; ma si ingenochio nella
nuda terra con li infimi, et cosi stette a tutta la messa con
grande deuotione et humilta, in modo che fu di grande mara-
uiglia et edificatione alli circonstanti. Vene anco vn cauagliero,
il piu riccho di Modena, a confessarsi, et altri gentil huomini ;
il che fu di gran consolatione nostra et edificatione alli altri,
et massime alli nostri deuoti, il che sia a gloria diuina.
7. Di poi nella festa della circoncisione facessimo la festa
del Giesu, secondo il costume della Compagnia, et per essere la
prima volta, et anco per estirpare tanti nomi che chiamano li
467. — Mutina 9 Ianuarii 15bl 47
nostri, et publicare il proprio nome, si fece vn bello apparato
di ricchi panni di seta et altre materie et molte imagine, in
modo che tutti se ne marauigliauano ; si sonorno aneo le cam-
pane, et a instantia delli deuoti, e.t per piu comodita al popolo,
si disse il vespero la vigilia et festa cantato da cantori a con
molta sotisfattione delle persone. La matina volendo venire il
vescouo alla predicha, qual aucora lui predico nel domo, bisogno
temporegiarla doppo quela del vescouo per intertenere il popolo,
et pero si fece cantare vna messa auanti la predicha. Alla pre-
dicha vene il vescouo, il S.r gouernatore con molti altri S.ri et
nobili della terra, et del vulgo numerus infinitus. La predicha
fu del nome di Giesu et del instituto della Compagnia; doppo
il vespero anco si predicho, et tutto fu con gran satisfattone et
consolatione del popolo, non solo delli amici, ma anco de li
nemici; imperoche fra gli altri vi uene vn gentilhuomo nemi-
cissimo et maldicente della Compagnia, piu tosto per schernire,
che per ascoltare et imparare: qual toccato dal S.re comincio
con alta voce a laudare et predichare la Compagnia et offerir-
segli schiauo, et per la citta disdicendossi di quel che haueua
per il passato falsamente detto della Compagnia. In modo che
per concludere, P. R., si vede manifestamente, et molti ne dano
testimonianza, essersi da un tempo in qua tanto mutato 1'opi-
nione del popolo verso la Compagnia, che e cosa da laudare
Iddio. Li segni di cio sono, che li principali ci mostrano amore
et riuerenza, come il vescouo, vicario, gouernatore, podesta,
conti, cauaglieri, capitanei, et altri Sig.ri ; di poi il vulgo in luo-
gho di bertezarsi, et tirarci pomi, ci honorano et cauano la ber-
reta, li cittadini ci dano molte elemosine; li preti, quali non
ci poteuano vedere, ci reueriscono, et spesso conuersono con
noi de quelli, et quasi tutta la citta si mostra pronta in farci
a piacere. Molte altre cose si potriano dire, qual per breuita lasso,
et questa sia la conclusione, che questo collegio sta al presente
tanto bene, quanto forsi sia stato auanti, et di nouo se gli offe-
riscono occasioni di aumento. Iddio autore d'ogni bene sia del
tutto sempre laudato et glorificato, et ci dia gratia che in tal
modo caminiamo per la nostra vocatione, che diamo a tutti buono
odore et non siamo ostacoli a li diuini consegli et dispositioni :
il che tanto meglio potremo fare, quanto piu saremo da le ora-
tioni di V. R. P. et di tutti di costi aiuttati, alle quali tutti hu-
a da cantori in marg., deleto v. qtwd Jegi non potest.
1N LlTTERAE QUADRIMESTRES
milmente si racomandiamo. Di Modena alli 9 di zenaro 1561.
D. V. R. P. indegno in Xpo. figliolo
Aloisio Napi l.
Sigilli vestigium .
468
P. IOANNES RETHIUS
COLONIA 10 1ANUARII 1561 2.
1. Disciplina domestica viget. Scholastici Societatis ab externis
convictoribus separati. — 2. Socii alio missi. Quorundam
valetudo. Academici gradus. — 3. Archiepiscopi maior fa-
vor exquiritur. De schola Andernaci erigenda. De schola
dusseldorpiensi et universitate duisburgensi.
1. -]- Pax Christj. Scripturus quadrimestres literas, R. P., ni-
hil eorum quae Treueris, Moguntiae seu Franctbrdiae gesta per
nostros sunt, commemorabo. Ea enim omnia ex P. Prouincia-
lis 3 literis R. T. cognouit. Paucis igitur tantum illa attingam
quae de coloniensi collegio scribenda fuerunt. Fratrum et con-
uictorum et discipulorum numerus, in eo frequens est; omnium
habetur ratio, vt in literis pariter ac christianis moribus et vera
pietate progressum faciant. Discipuli proinde in festis celebrio-
ribus per peccatorum confessionem se Christo reconciliant ; et
ipsum, omnis profectus authorem, in sacrosancto eucharistiae
sacramento deuote suscipiunt. Gonuictores autem id longe frae-
quentius faciunt, tertia, aut secunda quaque septimana, aut
singulis etiam octo diebus. Vt de fratribus nihil referam, qui
in obedientia, humilitate, mortificatione, modestia, charitate,
aliisque virtutibus non segniter progrediuntur; pacifice atque
1 In catalogis coaevis dicitur mediolanensis, ingressus Societatem anno
1550. Vide Epist. Mixtae. IV, 580. In catalogo collegii patavini ab ipso scripto
die 4 lunii 1557 dicit : « lo son nato in Lombardia appresso a Milano ; sono
sacerdote indegno... » In cod. Inform. ant., n. 57.
2 Ex origin. in cod. Germ. 39, f. 55; prius 129 (154). Est aliud exemplum
in f. 59. Edita est ab Hansen: Bheinische Akten... 378-379; non pauca tamen
ille omisit, quae nobis non inutilia videntur.
3 P. Everardus Mercurianus. Cf. Lainii Monum. V, 167 sqq., 333 sqq. '
468. — Colonia 10 Ianuarii 1561 49
amice inter se viuunt, et Societatis regulas atque constitutiones
pro viribus obseruare nituntur. Obseruabunt autem deinceps
commodius, quoniam sic domus eorum a collegio, tabulis et
ianuis nunc separata est, vt conuictores a se excludere possint.
Ofticia praeterea distributa sunt, et minister constitutus est a.
Eogamus autem vt singulorum officiorum regulas E. T. mittere
velit. Nam licet tarcle, speramus tamen quocl omnia tandem
hene Coloniae fient. Diligens enim P. Leonardus l est et nihil
intentatum relincpiit.
2. Spero paulatim non pauci binc mittentur. M. Joannem
Berkelium et F. Jacobuin Somalium Komam ad V. R. peruenisse
contidimus. M. Balduinus autem, M. Andreas Boccatius, et
P. Andreas Valkemburk et M. Nicolaus b et F. Jacobus Tyla-
nus nunc in treuerensi collegio agunt 2. Et vt speramus, dein-
ceps multo plures hinc ad V. R. et ad alia collegia ibunt. Nam
cireiter c 13 ex fratribus ante testum pasche in magistros pro-
mouebuntur; iuuenes quidem sunt, sed ad inferiores classes in
aiiquo collegio forte inepti non erunt, et intra annos pauculos,
etiam ad superiores scholas accommodati fient. R. D. Gaudanus
apud R.dm episcopum leodiensem 3 et eius fratrem marchionem
Bergensem 4 fuit, et collegiorum louaniensis et leodiensis nego-
tia sedulo egit. R.dus episcopus feruet et negotia haec cordi ha-
bet. Pr. Gaudanus autem, paulatim ad superos tendit 5. M. Fran-
ciscus Hemerolus febri quartana laborat, reliqui (laus Deo) sani
sunt. Pr. Henricus Dyonisius et P. Franciscus Costerus, S. theo-
logiae doctores creati sunt: sumptus eorum d amici fecerunt ;
archiepiscopus bouem ei doleum vini dedit. Ad prandium vene-
runt consules, multi praelati, senatores, doctores et honesti viri:
atque omnia cum aedificatione transacta sunt. Sit benedictus
Dominus. D. Henricus pergit in summo templo concionari, et
suis concionibus plurimum reipultlicae et huic ecclesiae confert,
auditoribus in dies gratior creditur.
a est stijtra vers. Sequuntur aliqua cancellaia. quae iialicis litteris
exprimimus. — b " rr. praee. acldita iti marg. — c Praec. r. sttjtra rers.,
deleto inter. — d Del. amis.
' P. Leonardus Kessel collegii superintendens.
a Cf. Lainii Motiuin.. V. 370 sqq.
3 Robertus de Berghes.
4 Ioannes de Glymes.
5 Iterum valetudinem recuperavit et vixit ad diem 10 Novembris 1565.
Cf. Sacchinum: Ilistoriae Soc. Iesu part. 3. lib. I. n. 88.
LlTTERAE QUADRIMESTEES. — TOM. VI]. i
50 LlTTERAK QUAORIMESTRES
3. Fauor archiepiscopi, senatus et aliorum, solito maior est.
Putant nonnulli, si archiepiscopus quid faceret, senatum non
defuturum. Occasiones igitur quaerimus saepius et familiarius
cum archiepiscopo colloquendi. Atque ipsa die epiphaniae, cum
hic esset, duo ex nostris Patribus eum conuenerunt, erga quos
se valde amicum exhibuit, atque putamus sumptum esse initium
Societatem apud archiepiscopum promouendj. Nam quantum ex
eo colloquio colligere licuit, vellet vnum ex nost[r]is doctoribus
secum ad concilium assumere. de quo alias ad V. R. scriptum
est, et responsum Patres nostrj expectant. Ad haec visus est
Societati velle assignare ad scholam triuialem erigendam rno-
nasterium franciscanorum Andernaci, de quo et cum quibusdam
locutus est. Nam doctor quidam R.simum D. archiepiscopum id
in animo habere se intellexisse, nobis indicauit. Haec, quamuis
ad proximas literas potius quam ad istas pertineant, scribere ta-
men volui, vt an V. R. collegium in eo loco placeret, breui
scire liceat, quo vlterius cum archiepiscopo de eo tractaretur.
Idem ad R. P. prouincialem scribimus, et eius consilium, auxi-
liumque expetimus. Oppidum istud ad Rhenum tria miliaria in-
fra Contluentiam situm est, accommodum satis triuiali scholae
propter collegia coloniense, treuerense et moguntinense, in quo-
rum medio est a l. Esset autem occasio Societatem quoque Colo-
niae magis promouendi et stabiliendi; quare si V. R. placet, hac
occasione vtemur. Impetrari, credo, posset, vt Rdus. D. redditus
monasterio assignaret, et de transferendo ad Societatem cum
summo pontiflce ageret, et a V. R. collegium peteret. quemad-
modum moguntinus et treuerensis archiepiscopi fecerunt. Spe-
rarem quod colonienses aliquot praeceptores possent suppeditare.
atque Duisseldorpiae et in noua duisburgensi vniuersitate non
multi, credo, remanerent quos haeretici illi praeceptores sedu-
cerent. Nam Monhemius, Duisseldorpensis scholae rector, nunc
plane silet, et in magnam ducis indignationem incidit post ae-
ditam catechismi confutationem a nostris theologis 2 ; atque (vt
audimus) prolixior contra eum liber a louaniensibus paratur.
a est supra vers.
1 Non videtur comlitum collegium Soc. Iesu in urbe Andernach. Non enim
invenitur eius mentio nec in catalogo anni 1710 apud Iuvencium (Hist. Soc.
Iesu part. quintae tom. post. Romae MDCCX), nec in catalogo Romae edito
anno 1749.
2 Cf. tamen Haxsen, 1. c. p. 378, annot. 1.
468. — Colonia 10 Ianuarii 1561 51
De duisburgensi vniuersitate etiam nunc tacetur ! ; intelligimus
intestina suorum dissensione paulatim eam concidere. Confidi-
mus Domino irritum illum conatum futurum, adolescentesque,
eo gymnasio relicto, ituros Treuerim, Moguntiam Coloniam, aut
Andernacum. Quae de suis lectionibus aediderunt treuerenses,
Dusseldorpium misimus : suo malo duiseldorpenses discent in
medio catholicorum non esse aedificandam scholam haeretico-
rum. Has ditiones et haec collegia atcpie nos omnes R. P. T.
et aliorum sanctis sacriticijs et precibus commendamus. Colo-
niae IIII idus lanuarij MDLXI anno a.
R. P. T. indignus tilius
.lOAXXES RETHIUS 2.
Ex commissione R. P. Leonardi.
a Quae sequuntur sunt autographa.
1 Huius universitatis fundatio post longas cum romana euria tractationes
in aliud tempus dilata est. Cf. Hansex. 1. c. 349, 371. De hac re scribebat
Stus. Carolus Borromeus, die 23 Martii anni 1561, ad Hosium cardinalem,
qui in curia imperatoris versabatur: « Petierat a S.mo D.no N. dux Clevensis
facultatem erigendae academiae in oppido Diusberga ditionis suae, quam fa-
cultatem S.tas eius, pro suo perpetuo desiderio demerendi omnes eos qui
imperatorem afflnitate contingunt (quemadmodum hic dux qui eius gener
est), concedere sane libenter instituit, bullaeque de ea re expeditae fuerunt;
sed cum deinde multis sane ex partibus et regionibus cognoverit S.'as S. id
oppidum Diusbergae asilum quoddam esse baereticorum, atque ex hac inibi
erectione academiae magnum fidei catholicae damnum posse proficisci, proinde
eam facultatem quam dederat est coacta revocare. quam revocationem ne ille
dux aegre ferat, s ribit ad eum breve quod his litteris iunctum est, mihique
iniunxit ut illud cum eius exemplo in manus Rev.m.ie D.nis T. mittam, ut
eo viso communicare cum imperatore rem possit. atque ab eo postulare ut
huic brevi adiungere velit suas litteras » Apud S. Steixherz : Ntmtiatur-
berichte aus Deutschland — Zweite Abtheilung 1560-1572 — Erster Band.
333-234.
a Cf. Litt. QuadHm., V. 237.
52 LlTTERAE OUADRIMESTRES
469
GASPAR ASTETE
METHYMNA CAMPI 10 IANUARII 1561 l.
1. Sociorum numerus. Domestica disciplina. Latini sermonis
stadium. — 2. Seholasticorum numerus auctus. Acta in
studiorum innovatione. Scholastici magistros in docenda
christiana doctrina comitantur. — 3. P. Rectoris contiones.
Earum fructus. — 4. Adventus fr. loannis Dominici. Obse-
quium erga fratres franciscanos comitia celebrantes. Mari-
tus et uxor conciliati; fitius et pater. — 5. Doctrina chris-
tiana non sine quorumdam invidia docetur. — 6. Aedium
exstructura. — 7. Nativitatis Iesu Chr. et circumcisionis
festa sotlemnius acta.
1. 7 Jhus. R.'1' plurimum io Ch.° P. N. Pax Ghri. [Ex oboe-
dieutia et aedificationis causa scribit]. Hic uiuimus (ut ex aliis
T. P. notum ac compertum esse reor) numero 14: sacerdoctes
4.0r; tres qui maosuetiores, quas dicunt, musas docent : reliqui
domesticis negotijs operam nauant diligentem. Nullae fuere ijs
temporibus (Christo laus) aegritudines, quae studia et exercitia
nostra ualuerint retardare: quo fit, ut uostri omnes suum ar-
denter expetaut a spirituale emolumentum. Silentium praecipua
cura (ut interim de alijs taceam) obseruatur. Qui latini sermonis
peritiam callent. adeo b familiarem et quasi uernaculam eam sibi
linguam effecere, ut nobum illis diuerso uti idiomate uideatur,
si quando nonnullorum poscat conditio, ut romanus sermo de-
beat intermiti. Fratres inter se alij alios c, ut latine agant co-
hortantur, permitente tamen nullo, se ab altero in buius rei
obseruatione superari. Triclinium ab unoquoque, cum poeniten-
tijs alijs, tum maxime verberibus uisitatur; sed hoc presertim
uidere est in die sancti, quem est sortitus unusquisque; qua in
a Emend. e.r expectant. -- h Sequuntur -V /•/•. prorsus obliterata.
c Del. allij allios.
1 Ex origin. in cod. His[>. 08. ff. :)2. 33; prius 304, 305. Ex multis mendis
aliqua tantum notavimus.
469. — Methymna Campi 10 Ianuarii 1561 53
die, ut cuique a per Rectoren licet, sic sanctum ueneratur. Pater
Rector l, statuta quadam hora, constitutiones interpretatur, et
latinas regulas, quae nuper allate, non mediocres nobis animos
ad inceptam b uiam in spiritu Societatis prosequendam addi-
derunt.
2. In studi.js (uoleute id D. bonitate) non sine incremento
pergitur; ante festum diui Lucae generalia scholasticorum ha-
buimus examina. ut in classes diuiderentur quibus essent uer-
saturi. Septem octoue ex selectissimis c Salmanticam, insignem
academiam, disciplinas alias discendi gratia petiuerunt. quorum
uice multos alios rependit nobis Deus, in his monachos tres,
sacerdotem unum, et alios conditionis haud inflmae, qui lucrum
et artes quibus dediti erant post habendo, pueris adiungunt se,
imo poscunt suppliciter sibi easdem quae pueris poenas irrogari.
Hoc praeterea in anno, ingens scholasticorum uisus est nume-
rus e pagis uicinis aduenientium ; horum patres, cum a nostris
uicos et oppida doctrinae dicendae gratia frequenter abeuntibus,
gratis apud nos suos liberos erudiri posse cognoscerent, eos no-
bis lubenti animo traddiderunt, diebusque fere singulis nouos d
excipimus aduenientes. Ex Vlisipolli [sic] quidem uenit unus,
remotissima lusitania [sic] urbe; et multi alij satis huc peregre
conuenerunt. Festo diui Lucae nostri scholastici studiorum prin-
cipium solenni magistrato [sic] celebrarunt, ubi magistrorum
unus in templo habuit ante meridiem orationem, studentium
alij dixere e carmina, declamarunt alij ; alij argumentis in ad-
uersos condiscipulos sunt inuecti. Praeceptor alter, post meri-
diem, presentibus innumeris, uerba fecit, postquam scholastici
poemata f quedam recitarunt, cum aemulis nonnulli contende-
runt. Germana lingua * condi aliqua oportuit quae latini s ser-
monis imperitis arriderent : pro diuerso enim audientium genere
haec uaria et diuersa fuit necesse commiscere. Pueri essent ad
uiginti qui iocundum hoc spectaculum ediderunt. Libenter scho-
lastici magistros in dicenda et canenda per calles urbis aut pa-
gorum uicos doctrina comitantur. Horum unus cum ludentes
pueros offendisset, ex illis quemdam ut ad doctrinam traheret
a Prius quique. — b Emend. ex inceptantam (?). — c Emend. ex sellec-
tissimis. — 'l Del. nobos. — e dicere ms. — f Prius paemata. — g Etnend.
ex latinis.
1 P. Ioannes Paulus.
2 Ut ex contextu apparet, intelligi debet lingua vernacula, seu hispana.
54 LlTTERAE QUADRIMESTRES *
apprehendit ; reliqui sociuiu uindicaturi irruunt, plagas incu-
tiunt, ictus frequentant, quos bonus scholasticus inuicte pertulit
ac libenter. Gum festis diebus ad uillas Methynnae proximas
docende doctrinae causa nostros amandat Pater rector praecep-
tores, letanter a rusticis excipiuntur. Saltantes cum uiris fae-
minae, choreasue ducentes, non repugnanter accipiunt, si a
gaudio retrahantur; porro timpanista suauiore etiam modulo
cum nostros uidet, auditum pergit, quem (ut par est) sonitu
agricolae destituti subsequuntur.
3. Nostra erga exteros exercitia. Coutinue sunt P. R.is con-
ciones, quas a die S. Michaelis uno quoque festo habuit, partim
ante meridiem in externo aliquo templo, partim domi nostrae
post cantatas uespertinas horas. Exortationes istae domesticae
emolumenti multum afferunt oppidanis. Tam domesticis, quam
externis P. R.lis concionibus, intersunt scholastici. His diebus
multi uiri cum nostris peccata confitentur, quippe quos sacrae
iam contiones animauerint a. Festo omnium sanctorum, quamuis
solitum defuerit iubileum, solique duo extiterint confessarij,
non tamen defuerunt 80 plures, qui Christi corpus venerabundi
susciperent; qui numerus ne tuae P., oppidi huius animaduer-
sis moribus, exiguus b uideatur. Hoc tamen iubileo potiti sumus
festo conceptionis V. M.; hoc est 2.a aduentus dominica; quo
die P. R.or in templo quodam inter alia primo est concionatus,
utque sermonem faceret vespertinum in eodem templo fuit ora-
tus. Rector annuit, refertamque habuit vesperi turbam auditorum.
Conciones aduentus reliquas in templo maximo peregit, et quo-
dam alio. Fructus, ut alia sileam, quem in concionibus experti
sumus, pars nempe fuit prebitas fuisse eleemosinas liberales il-
lico ut Pater egenos quosdam et infortunijs pressos comendauit.
4. Duodecima die Nouembris sanctum oleum nostro sacrario
intulimus, preuio solenni sacro c ; quae sane res maximo cunctis
fuit solatio, cum valde id necessarium nostrae domui censere-
mus. Mense eodem huc appulit romanus frater qui ioannes Do-
minicus dicebatur, cuius nos praesentia exhilarauit, obedientiae
et simplicitatis religiosae exemplum in virtutis edificio confir-
mauit l. Eodem mense franciscani Patres Hyspaniae totius ge-
a Emend. ex animaduertunt. — b exiguis in ms., snpra versnm tamen
est syUaba us. — c v. sacro snpra vers.
1 Vide S. Franc. Borgia, III, 645. Frater Dominicus ex compostellana pe-
regrinatione in Italiam revertebatur. Vide inferius ep. 477.
469. — Methymna Campi 10 Ianuarii 15*51 55
nerale capituluni celebrarunt, cui. qui generalissimus vulgo di-
citur L, prefuit. Lectores nostri suis discipulis constipati per
ruediam urbem non sine intuentium et admiratione et gaudio.
ut eorundem conciones audirent, D. Francisci templum petiue-
runt. Generalis totius ordinis moderator vna cum caeteris se
nobis prebuit studiosum. Inter alia pia negotia quae P. Rector
et caeteri gesere Patres, vnum id silentio non preteribo, quo ad
coucordiam et vitam vnanimem (a qua longe aberant) maritum
quendam et uxorem redegerunt. Qui (ut pote diuites et honorati)
cadere opinione poterant, et in suae famae venire detrimentum.
Praeterea, suadente quodam Patre nostro, matrona summe po-
tens mirandam vestium effeeit mutationem, aurum a, boloserica,
et versicoloria vestimenta deponens, maritum ut id probaret
inducendo. Fuit vir qui nmlto tempore (annus enim cum dimi-
dio efluxerat) patris conspectum euitabat, imo, et cuiuis [sic]
domestici (veritus ne is Pr. esset, quem timebat) rennuebat b
obiare. Sed cum tandem ei c pater occurisset.lachrimis et ge-
mitibus est loquutus, vitae ante actae ductus poenitentia, Pa-
trem suum vitam ac remedium d appellabat; sicque Deus erran-
tem ouem hoc in itinere ad se reduxit.
5. Multoties parrochiam quamdam doctrinam canendo inui-
simus, ubi propter latam planiciem, lusores multos inuenimus
qui libenter, vt nos vident, ab illo cessant opere; et quae a
nobis dicuntur. attente ac beneuole audiunt. Verum cum detrac-
tores non desint, qui nos exerceant, velut aurum igne proban-
tes, semel accidit, ut Patribus nostris templum quodam [sic]
ingredientibus ad extraendos pueros, qui se inibi occultauerant,
sacerdos quidam in haec verba prorrumperet : « quorsum ista hy-
pocrisis, cui est usui e mendax traducendi pueros et ficta deuo-
tio? prestiterit ocyari pueros et gaudere ». Nostri Patres, quas
posunt, audiunt confesiones; ad audiendos tamen aegrotos, fre-
quenter aduocantur.
6. Quod ad aedificium domus attinet, nostris fundatoribus •
idem durat animus inchoatum opus fastigiandi ; maximo sacel-
a Prima litt. u add. supra vers. — t> Primum n add. supra vers. —
c is ms. — d Seq. 2 vv. prorsus obliterata. — e 2 vv. praec. add. supra
vers., deleto alio verbo.
1 Ab anno 1559 ad 1565 supremus moderator 0. F. M. fuit Franciscus Za-
mora de Cuenca. Cf. Holzaffel: Manuale Historiae Ordinis Fratrum mi-
norum. 621.
a Petrus Cuadrado et Francisca Manjon, eius uxor.
56 LlTTERAE QUADRIMESTRES
lo a multis iauj diebus utimur, residuo templi nondum b coroni-
dem adijci licuit propter hyemem. Impedimento etiam deambu-
latorium fuit, quod perfectam [sic] iam nobis est usui.
7. Sancta natiuitatis nocte matutinas horas, et galli sacrum.
fratres et Patres cantauerunt; post quod, multi vitalem Christi
cibum asumpserunt, deinde P. R.or loquutione breui audientes
recreauit. Nostrum omnium gaudium fuit ingens, quod nox ea
non iocis, sed actibus frugiferis laberetur. Nostrum circuncisio-
nis festum peregimus, franciscano Patre (quem tota fere urbs
sequitur) concionante. Haec et alia custodis franciscanorum erga
nos studium testantur. Eo die fundator noster vna cum concio-
natore et alijs decem duodecimue sunt a nobis ad prandium
inuitati. Fundatori in dies crescit amor; comperit enim et quo-
tidiannis discit experimentis se non incasum et frustra laborare.
De his actenus R.de P. Super[e]st P. T. suppliciter exorare ut
nos Deo in sacrificijs commendet ac precibus, ut sanctissime
eius uoluntati pareamus. Methynnae c Gampi 10 lanuarii 1561.
P. M. Joannis Pauli comisione. T. P. filius indignissimus
Y Gaspar Astete f l.
In angulo. 1561 Medina del Campo. Quadrimestra di 10 di
Genaio. Diuersi Quadrimestri.
470
P. IOANNES FERNANDEZ
VALLISOLETO 10 IANUARII 1561 2.
Socii viginti sex, quorum octo sacerdotes. Caritatis opera erga
eos qui in carcere detinentur, erga graviter aegrotantes.
Multi ad sacramenta accedunt. Homo qui ficto animo spi-
ritualia exercitia peragere inceperat, resipiscit. Quidam
morti damnatus, cum prius sacramenta respueret, tandem
peccata sua sacerdoti aperuit. Frequens ad contiones con-
a saello ms. — b Seq. ad del. ? -- c Primum n addit. supra vers.
1 Vide Litt. Qnadrim., VI, 357.
2 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 30, 31 : prius 251. Praecedunt in ff. 26-
27, 28-29 duo exempla latina data Pintiae 5 idus Ian.
470. — Vallisoleto 10 Ianuarii 1561 57
ctirsus. Xobilis feminae conversio. — 2. Scholasticae exer-
citationes, tum domi, tnm apud atios religiosos. Sociorum
valetudo. — 3. Festum circumcisionis sollemnius actum,
et compturinm retigiosorum, et P. Provinciatis praesentia
cohonestatum. Votorum renovatio. Retigiosa disciplina flo-
rens.
1. f lhs. Muy Reuerendo P.e nro. en Xpo. Pax X.' [Ex prae-
cedenti quadrimestri cottegii augmentum cognitum est.] Lo que
ay de nueuo qne auisar a V. P. es que en casa ay 26 enlre
Padres y hermanos, y estan en la viha del Sehor ocupados cada
vno segun el talento que el Sehor le communico. Los Padres
son 8, los quales entiendeu ;l en las confesiones y administrar
los sacramentos, y en predicar y visitar los encarcelados, y vi-
sitar enfermos y aiudar a morir. Para este transito comunmente
son llamados de personas principales, y assisten hasta el tiempo
que quieren espirar : y en ver a los nuestros con tanto deseo de
la saluacion de las almas, se esfuercan los enfermos a bien morir,
y los presentes quedan muy edifficados del zelo y charidad que
muestran los nuestros tener para saiuacion de las almas; y en
ver que de este santo exercicio, ni el frio, ni calor no los aparta,
ni por estar toda la noche con los enfermos no se cansan ni
dejan de aiudar a los proximos, y no andan tras interesses, ni
los pretenden, sino solo el que el Sehor nos tiene aparejado; y
este pienso que es vno de los mas eficaces argumentos que tie-
nen los seculares para amarnos y querer bien. De aqui vienen
muchos a confessarse a nuestra iglesia, tanto que acuden de las
partes mas remotas deste pueblo en busca de confessores por la
fama buena que oien de los de la Compahia. A auido estos dias
muchas confessiones, y algunas de mas de 24 y 40 ahos, y con
mucho cognoscimiento de su ceguedad. A auido algunos exer-
citantes; algunos se han determinado para la Compahia, special-
mente vn hro. b bachiller en leyes y mancebo abil. Otros se de-
[terjminaron para frailes. Vno vino a hazer los exercicios con
spiritu blasfemo, tanto que venia a hazer burla. Fue el Sehor
seruido que su coracbn enpedernido se ablandase, y entendiese
su error. El salio muy aprouechado por la bondad del Sehor.
Los nuestros tanbien son llamados a confessar a los sentencia-
dos por los alcaldes de la chancilleria, algunos de los quales
a Praec. v. supra v., deleto se occupan. — b Praec. verbum obscun
exaratum.
58 LlTTEHAE QUADRTMESTRES
se confiesan en casa. Y por no ser prolixo, dejando otras parti-
cularidades, contare a V.u R.a lo que el otro dia acontecio ; y es
que vu hombre estaua sentenciado a uiuerte, y nunca pudieron
acabar con el que se confessase, tanto que quando le dezian
« confesaos », dezia que era moro, y como tal queria morir.
Estuvieron dos de los nuestros con el desde las 7 de la manana
hasta las 4 de medio dia. Fue nuestro Sehor seruido que al pie
del palo se confesso con vno de ellos, y buelto a la justicia y a
todos los demas presentes, pidio perdon, y dijo que el era chris-
tiano y como tal queria morir, y que le encomendasen al Sehor.
Edificaronse mucho en ver que por ei ministerio de los nuestros
auia hecho ei Sefior aquella obra, y ansi se va la devocion de
la Corapahia en aumento en los sacramentos de penitentia y
comunion estas pascuas de Navidad y otras fiestas principales.
Los sermones se continuan los domingos y fiestas en nuestra
iglesia. Acude a ellos mucha gente de lustre; los parrochianos
ordinarios son los condes de Osorno l y la marquesa de Alca-
nizes 2 y otras personas de titulo. Fuera de estas se confiesan en
casa muchos principales, y estan muy contentos de los sermo-
nes; y porque digo de sermones, dire a Vra. P. lo que acontecio
en dias pasados, de vn sermon que predico vno de casa. Y es
que vna doncella noble, de buena parte, se hallo en el ; la qual
paresce que tenia grandes peligros de la perdicion de su anima,
y fue nuestro Sehor servido de herir de tal manera su coracon,
que luego el mismo dia se vino a confessar con el Padre que
predico, y se determino ella de meterse nionja en vn monaste-
rio. Acompaharonla muchas sehoras illustres y principales, y
eilas la dotaron en verla tan herida del diuino amor.
2. Los studiantes somos 10 ; oymos dos lectiones de theologia ;
la vna en casa, del Padre doctor Pero Sanchez, y la otra en
S. Gregorio 3. Tenemos nuestras conferencias cada dia, y conclu-
siones cada semana, conforme a la regla. Aprouechanse los slu-
diantes mucho en spiritu y letras, y se sehalan en las publicas
conclusiones que ay cada mes en S.1 Pablo y S.' Gregorio, por-
que train las conclusiones para que las estudien y se vaian a
arguir. Van algunas vezes a las scuelas y a S.1 Francisco, y
1 Petrus Manrique et Maria de Velasco.
3 loanna de Borja (de Aragon), S. Francisci de Borja filia. Cf. <S. Franc.
Borgia, I, 648.
3 Collegium studiosorum 0. P., quod conventui Sti. Pauli eiusdem Ordinis
contiguum erat.
4/0. Vallisoleto 10 Ianuarii 1501 r>9
se edifican en Ja modestia. en los meneos y aprouechamiento
de letras y spiritu de los nuestros. En casa ay algunas vezes
publicas conclusiones, y vienen a ellas los lectores de S.1 Pablo
y S.' Gregorio, y algunos doctores y maestros de la vniversi-
dad, y colegiales del collegio del cardenal L y otras personas;
van muy contentas del exercicio de letras y modestia de los
nuestros. Ay dos theologos pasantes ; los demas hermanos estan
en las occupaciones solitas entendiendo. Enfermos ay dos, y
tres convalescientes, los quales piden la bendicion de V.a P. y
el socorro de sus sacrificios. maxime el P.e ministro, que por
estar enfermo no escriue a V. P.
3. El dia de la circuncission se hizo la fiesta con mucha
solemoidad al nifio Ihs. Fueron combidados muchos religiosos,
y se hallaron a bisperas en la vigilia, y el dia a missa predico
frai Philipe de Meneses 2, lector de S.* Gregorio. Vuo mucho
concurso de gente, y quedaron muy contentos de la fiesta y del
sermon. Comieron todos los couibidados en el refitorio. y fueron
aedificados. Tanbien se hallo en ella el P. prouincial Haraoz 3,
con cuia presencia fue doblada la fiesta para todos. Los dias
que a estado aca, con su doctrina, plaetieas y exemplo nos ha
deiado muy contentos. Fuese para Toledo por mandado del Pa-
dre Francisco *. El dia de los Reyes hezimos todos los votos,
renouando los deseos de la vocacion. A auido y ay cada dia
mortificaciones y disciplinas publicas, y venian, pidiendo licen-
cia para ello, a despojarse de todo lo que traian a cuestas, y
dejavan sus libros y cartapacios para que el superior dispusiese
dellos, y quedasen fuera de toda afiction, sicut modo geniti in-
fantes 5. Ay grande obseruancia de las reglas y constituciones;
y mortificaciones ay tantas que si el superior les abriese la
puerta, avria aun mas y mas. Bendito sea el Senor que con
tales vientos haze navegar a esta navezita de su minima Com-
pania, la qual el Sehor la lleve adelante, y nos de a todos su
copiosa gracia para sentir el spiritu della, y aiuda para guardar
con perfection sus reglas. En Valladolid en diez de Enero 1561.
De V. P. hijo indignissimo
Joan Fernandez 6.
1 Gollegium Stae. Crucis.
' De quo cf. sis Nic. Antonio : Bibliotheca scriptornm Hisjmniae ; et
Altamura: Bibliotheca Ord. Praedic. ad ann. 1572.
3 P. Antonius Araoz.
* P. Franciscus Borgia.
5 Cf. I Petr., II, 2.
6 Vide Litt. Quadrim., V, 809.
60 LlTTERAK QUADRIMESTRES
471
P. HENRICUS BLYSSEMIUS
PRAGA 11 IAXUARII 1561 l.
1. Viget in collegio disciplina religiosa : et quamvis pauci sint
socii, multorum laborem explent. — 2. Convictorum domus
angustiae. Selecti iuvenes initio soli admittuntur. Novum
collegium persecutiones patitur, praesertim ob alnmnum ex
hussita catholicnm factum. — 3. Discipulorum in litteris
et bonis moribus progressus. — 4. Crescit inter cives sa-
cramentorum paenitentiae et eucharistiae usus. Aliqui, inter
qnos vitenbergensis quidam, ad catholicam fidem convertun-
tiir. — 5. Caritatis et misericordiae opera a sociis exerci-
tata. — 6-7. Bohemiae proceres sociis ad graves causas
expediendas utuntur. Senatus benevolum se erga socios
ostendit.
1. f Pax Christi etc. Quis etiamnum, R. Pr., utriusque,
nostri uidelicet, ac noui studiosorum pauperum collegij 2 status,
quae scholae nostrae facies, quae ratio templi, qualis item hoc
quatuor mensium spacio fructus in hac boemica, quantumlibet
sterili ac deserta Domini messe, sint a pragensibus R.dae P. T.
filijs, diuina gratia collecti ; quanta fieri potest breuitate literis
his perscribo. Collegium igitur nostrum quantumuis exiguum,
optime tamen constitutum, quin in dies plurimum spirituali
uocationis nostrae profectu crescere uidetur. Nam cum simus
pauci, nimirum 13 in uniuersum, ex quibus nonnunquam duo
decumbunt infirmi, et schola postulat octo, qui legendis lectio-
nibus suam operam praestent, et collegium etiam nouum duos
nobis sustulit, nec tot inueniuntur personae, quot domestica
sunt officia (de praecipuis tantum loquor), ut Deus nostram om-
nium diligentiam, promptitudinem ac magnanimitatem probare
uideatur; ita tamen omnes diuina benignitate comparati sunt,
' Ex autographo in cod. Gerni. 139, ff. 51-52; prius 574-575 (531; 362-363).
Est aliud exeraplum (B) in eodem cod. ff. 57-58. Secundum Hansen, p. 765,
est etiam apogr. in arch. colonien. Exstat etiam apogr. Vindobonae in Bi-
blioth. nation., cod. 13601.
2 De pauperum collegio vide Litt. Quadrim., VI, 812.
471. — Praga 11 Ianuarii 1561 (»1
ut quilibet officia plura, maxime quae sunt humilia, subire con-
tendat, atque sic unus sit instar multorum; et quod non parui
momenti uidetur, quae s. obedieotia committit, tanta tide et di-
ligentia praestant. ut in duobus sat magnis profecto collegijs
nihil a omitti uideatur, quod diligens ac prouida gubernatio,
uel eiusdem fidelis executio desideret. Ecquid obsecro pulchrius
ac nostrae quidem uocationi magis consentaneum existimari pot-
est, quam quod hic non raro cernitur. ut eadem persona nunc
uerbi diuini praeconem iu templo. iam in schola grauiorum lec-
tionum professorem, deinde paruulorum doctorem in minima
classe, postea domi in culina coquum, uel in refectorio minis-
trum, uel (ut de ali.js taceam) apud ostium ianitorem agat"? Quid
dicam quod foris negocia collegij curet, quod uisitet carceres,
quod in hospitalibus intirmos aut pauperes cousoletur.' Atque
haec licet multa, nec exigua ministeria sint, adeo tamen eos,
in quos simul incidunt, non grauare uidentur. ut ipsi non mi-
norem hinc consolationem. quam uel caeteri domestici spiri-
tualem aediticatiouem, uel extranej pauperes tam animae quam
corporis utilitatem frequenter sentiant. Ad quarum sane rerum
foelix incrementum non parum speramus profuturum, quod om-
nes huius Gollegij Patres ac fratres generaliter confessi sua uota
in huius anni principio, tanto procul dubio fructu et consola-
tione, quanto feruore (laus Deo) innouarunt.
-2. Nouum autem collegium. praeter conuictores, iam stipen-
diarios selectissimos et singularis expectationis iuuenes 12 ha-
bet, ac multo quidem plures haberet, si R.flus Pr. Rector ' in
his collegij primis initijs admittere quoslibet, ac uotis omnibus
satisfacere posset. Vnde cum institutum illud paulatim ac sua-
uiter crescere debeat. nec ipsa domus maiorem iam numerum
capere b facile queat, nonnulli nec intimae sortis homines. licet
non sua tantum autoritate, sed aliorum etiam interpellatione
nos urgeant, rudioribus tamen principijs cedere coguntur, do-
nec maior, quam cito fore speramus, sit habitandi commoditas.
Et cum R. D. Praepositus 2 diu multumque nobiscum egisset
de suscipiendis grandioribus. qui scilicet mox ad sacerdotium
a nihil supra vers. — l> numerum infra rer.s.. deleto alio rerbo: capere
in marg.
1 P. Paulus Hoffaeus.
2 Dr. Henricus Scribonius, ecclesiae pragensis praepositus, et archiepisco-
patus administrator.
V)J2 LlTTEBAE QUADRIMESTRES
promouerentur, nec posset satis persuaderi a nobis id huic in-
stituto multas ob causas non conuenire; tandem appellauit
R. Prem. Prouintialem l, qui tamen suis literis apud eum, quod
cupiebamus, effecit, ut iam R. D. Praepositus nobiscum sentiat
non admittendos esse qui nimis adulti uel intractabiles, uel non
satis honestae conuersationis uideautur. Qui uero iam in eo
uiuunt, non mediocriter diuina gratia in literarum ac pietatis
studijs proflciunt. Quamquam ut pijs institutis euenire solet.
persecutiones sat graues ac fraudulentae non desint, quibus pri-
ma a collegij huius constitutio non nihil agitatur. Verum cum
diligentibus b Deum omnia cadant in bonum 2, non modo nihil
hinc illa debilitari, sed mirabili Dei prouidentia plurimum etiam
stabiliri uidetur. Nam ut unum eius rei proferatur exemplum.
cum puer quidam annorum quindecim maximis animi corporis-
que dotibus excellens, sed hussita, mulieris hussitae et lutbe-
ranae filius, ac ser.mi principis 3 alumnus, diu de suscipienda
tide et communione catholica, quamuis secreto meditaretur c,
mater eius modis omuibus filij conuersionem ac salutem impe-
dire conata est. At puer ubi uidit se hic uoti sui compotem fieri
non posse, et matre et nobis inscijs d fugit. Quod ut mulier au-
diuit, ad nos accurrit subito. tilium suum postulat, uos illum
peruertisse et in aliud amaudasse collegium constanter affirmat.
nullam uerbis nostris fidem habet, nobis per suos amicos, per
senatum pragensem, per principem, per imperatorem minatur.
supplicationes parat, spargit rumores, quosdam ser."1' principis
aulicos aduersus e nos excitat, collegio nouo maledicit, cupit
rem istam in concionibus uniuerso populo denunciari, diuina-
tricem accedit, quae falso diuinauit puerum esse Pragae. pro-
misitque se daemonum praestigijs effecturam, ne Praga disce-
dere posset. Tandem diuina clementia factum est, ut et mulier
placaretur, ac puer ad nos catholicus rediret, atque ipsa facile
puerum totum nobis traderet, uel hic enutriendum in pietate
catholica, uel etiam Romam amaudandum. Dominus puerum
a pria. ms. — b /Jel. omnia. — c Litt. re siipra vers. -- d Praec. det .
idem verb. male scriptnm. — e aduersus supra vers., deleto contra.
1 P. Petrus Canisius. Cf. Can. Epist., II, 7J(5 ubi haec epist. quadrim.
adhibetur.
2 Rom. VIII, 28.
3 Ferdinandus, Ferdinandi imperatoris tilius Bohemiam gubernabat.
471. — Praga 11 Ianuarii 1561 63
contirmet, niatrem coauertat, ac tandem omnia ad suam glo-
riam a et nostram aliorumque salutem foeliciter dirigat.
3. Scholae nostrae profectus in eo potissimum apparet quod
non solum iam studiosi consuetis exercitationibus et studijs,
quam antea, melius satisfaciant, uerum etiam eo progressi ui-
deantur, ut poemata suo Marte componere. publiceque recitare
possint. Id in ferijs b natalitijs exemplo probatum est, quando
praeter cominunia Natiuitatis Domini ac sanctorum Stephani et
loannis encomia, uenustam quandam nec indoctam eclogam c
de Bethlehemitis pastoribus. non minore frequentia, quam audi-
torum applausu exhibuerunt. Cuius quidem exercitationis foelix
euentus. cum ad alios qui abfuerant, neque paruae authoritatis
homines, quorundam relatu peruenisset. uehementer cupiuerunt
illi rerum earum sibi copiam fieri, quo illud absentiae damnum
lectione saltem instaurare possent. Neque minus etiam iuuen-
tus nostra pietate quam literis promouetur, cum iam quidam,
praesertim adultiores, aliquoties in mense confiteri soleant, qui-
bus antea siugulis mensibus semel confiteri nouum ac difficile
uidebatur.
4. Quae uero spectant ad cultum diuinum ac templi ratio-
nem, in dies plurimum uidentur omnia crescere. Nam auditorum
numerus per aliquot iam menses in concionibus plurimum auc-
tus est, et illi qui ueniunt, sacro, quod alioqui non admodum
curant, gratia concionis libenter intersuut. Quaedam etiam per-
sonae deuotae praeter quotidianas candelas, nonunquam offe-
runt donaria, quibus ornentur altaria. Et quamuis huic genti
nouum nec ualde necessarium uideatur frequentius, quam semel
in anno, confiteri, his tamen ultimis qualuor mensibus circiter
100 confitentes habuimus. inter quos lutherani 5, abiurata hae-
resi. fidem catholicam amplexi sunt, et 2 qui sine confessione
sub una specie communicare solebant, se posthac non modo
confessuros ante communionem. sed et frequentius confessuros
promiserunt : et quidam alij qui multis annis confessi non fue-
rant, rectius uitam suam instituerunt. Caeterum hic praeterire
nequeo quendam AVitenbergensem d, doctum et insignem inue-
nem. qui in summa constitutus inopia, petendae eleemosinae
causa collegium nostrum adijt; ubi rogatus cuias esset? se mo-
guntinensem : an esset in proxima quadragesima confessusf Maxi-
me; an lutheranorum libros legisset? Nequaquam, respondit.
a gloriam in marg. — b ferijs supra vers. — c Ernend. ex eglogam.
d Litt. ber. supra vers.
<>£ LlTTERAK QUADRTMESTRES
Duin uero eleemosinam sumeret, ac de sua paupertate conque-
reretur, quidam ex nostris explicauit illi quemadmodum Deus
soleat peccata eo modo punire, ac proinde necessarium fore, ut
Deo per confessionem reconciliaretur, si uellet prosperiorem re-
rum suarum successum experirj, etc. Haec familiaris exhortatio,
quam acceperat cordi, cum abiuisset, eum ad nos redire, suam-
que fateri culpam coegit. Nam reuersus humiliter ueniam peti-
uit, quod antea quoties interrogatus fuisset. toties mentiendo
peccasset, cum natione witenbergensis, ac Lutheri et Philippi
discipulus a primis annis a, contessus nunquam fuisset. Hic ille
narrabat quales Melanthon (proh dolor) blasphemias, praesertim
in sacrosanctum Missae sacrificium, conijcere consueuisset. Hic
multa de lutheranorum dissensionibus et abusibus referebat :
disputabat quoque multa, sed discendi studio, praecipue circa
missae sacrificium, confessionem et communionem catholicam
argumentis, quae a Philippo didicerat, impugnans. Verum mul-
tis hinc inde uehementer agitatis, ueritati tandem cessit men-
dacium, et Christus intellectum illi dedit. ut saperet et intelli-
geret, utque conuerteretur ac uiueret; nam catholicas explica-
tiones non solum probe intellexit, ac modis omnibus approbauit,
sed magno quoque desiderio amplexus est, adeoque orthodoxae
et romanae ecclesiae debitam in omnibus obedientiam promisit.
Quod ne leuiter aut fucate promittere uideretur, statim flexis in
terram genibus, interposito iuramento, detestatus haereticam
perfidiam, Ghristo inseri supplex petiuit: unde postridie reuer-
sus, facta generali suae uitae confessione, per Dei gratiam est
ecclesiae restitutus. Confirmet in eo Dominus quod operatus est l.
5. R.dus D. praepositus fructum quem nostri Patres in au-
diendis confessionibus colligunt, sentire uidetur, cum suos sacer-
dotes frequenter huc mittere soleat, ut nostris confiteantur.
ac Directorium R.di Patris Polanci 2, et R. Patris Canisij cate-
chismum emant. Vocauit nuper etiam pia quaedam matrona
unum ex nostris Patribus, ut infirmum cuiusdam lutherani fa-
mulum confitentem audiret; quod ubi hospes intellexit, confes-
sarium noluit admittere, ne suis in aedibus in eiusmodi, scilicet
papistica, consentire uideretur. Uerum cum infirmus nihilomi-
«i annis supra vers.
1 Cf. Ps. LXVII, 29.
8 Breve Directorium ad confessarii ac eonfltentis mnntis recte obeiw-
dum. Romae 1554 sqq. et alibi.
171. Praga II Ianuahii 1561 65
nus instaret. quo eonfitendi daretur facultas, expectatum est
tempus oportunum, quo morosus hospes abesset, et sic infirmus
pij desiderij compos effectus est. Caeterum nec externa charita-
tis opera segniter nostris proximis impenduntur. Nam quantum
fieri potest. dominicis ac festiuis, uel quando festa non incidunt,
mercurij diebus nostri in carceribus captiuos, in hospitalibus
pauperes, et passim, ubi uouerunt. infirmos, adeunt, consolan-
tur, instruunt, ac petitis eleemosinis recreant. Nam uni captiuo
nuper a a quodam mag.c0 D. prandium et coenam, donec car-
cere liberaretur, alijsque raultis saepe pecunias, quibus cibos ac
uestes emerent. impetrarunt. Hinc ad hospitalia saepius quam
statis diebus inuitamur, et ad carceres nonnunquam uocamur
iiteris. quibus captiui testantur se post Deum nullos fideliores
patronos experiri, quam eos qui de Societate nominantur. Sic
alij religiosi, quando subditos uinctos detinent. nostros accer-
sunt. ut eos ad obedientiam. ad pietatem, et ad b meliorem ui-
tam iustituant et adhortentur.
6. Vtuntur etiam opera nostra suis in rebus praecipui tam
seculares. quam ecclesiastici, Boemiae rectores; nara serenissi-
mus princeps noster duo grauissima negocia c (ut quae minoris
sunt moraenti omittam) nobis perficienda superioribus diebus
imposuit: unum erat ut componeremus controuersiam antiquam
et difficilem, quae inter pragenses praelatos ac serenissimi prin-
cipis primarium sacellanum de iure patronatus extitit, nec ad
uiris alioqui magnis potuit conciliari: quin eo deducta fuit, ut
non solum appareret causae controuersia, sed etiam personarum
simultates et criminationes scandalosae sereniss. principis atque
aliorum aures offenderent. Verum per suos seruos quant[umli-
bet inu] tiles e D. Deus efficere dignatus est, ut pars utraque ue-
ritatem intelligeret et [amplecteretur]: quin facto contendendi
fine, libenter in mutuam ac christianam f animorum reconcilia-
tionera [consentirent ; ut] factum esse docet experientia, cum
iam familiariter conuersentur. ac simul prandeant, [qu]i antea
raro, nec sine contentione colloqui consueuerant. Hic alias ego
simultates et dissensiones, quas per nostros tollere dignatus est
Deus, causa breuitatis omitto. Alterum negocium quod praela-
torum ac s nostra simul opera perfici uoluit h serenissimus prin-
a nuper in marg. — b ad supra vers. — c Seq. v. del. — d a supra
vers. — e Hoc loco et in tribus seq. lineis abscissa est chartae pars. Yerba
quae desiderantur supplemus ex exemplo B. — f Praec. v. in marg. —
g Bel. simul. — h uoluit in marg.
LlTTERAE QDADRIMESTRES. — TOM. VII. 5
66 LlTTERAE QUADRIMESTRES
ceps, ad Boemiae totius utilitatem pertinebal. Nam cum insig-
nis quidam et per Boemiam nominatissimus picardus, aliorum
picardorum episcopus l, qui multa hominum millia seduxisse
dicitur. iam cuperet liberari carcere, quo propter haeresim et
seditiones tredecim iaui annis detentus est, atcjue banc ob rem,
scripta quadam. sed lutberana, confessione, euaugelicam eccle-
siarn ac purum Dei uerbuni profiteretur, abiectis picardorum
erroribus : respousio per Dominos praelatos ac nostros talis est
eomposita, quae eum in carcere detinere possit, donec syncere
confessionem omnino catholicam aedat : quaniquam lateat ipsum
nos huius rei authores esse.
7. Sic etiam barones in rebus praesertim literarijs expetunt
nostra ministeria: nam cum nuper Summus Pontifex et R.1"""
legatus D. Hosius literas dedisset ad prothonotarium regni Boe-
miae, statim ille literis huc missis, Conuenientem a nobis re-
sponsionem conscribi efflagitauit. Quae sane responsio, cum of-
ferretur, adeo a placuit ipsi. ut non modo nihil in ea desideraret,
sed et palam testaretur aptiorem se responsionem optare non
posse. Vnde uicissim obsequia sua (quae plurimum ubique ua-
lent) magna cum gratiarum actione nobis intimo cordis affectu
promisit. R. D. Praepositus, et qui Pragae sunt uiri religiosi.
conscientiae casus ad nostros magna humilitate referunt, nec
minore quicquid hinc respondetur, ueneratione suscipiunt. Se-
natus pragensis iam nobis impensius quam anlea fauet, cum
istis diebus b aquam per caualem subterraneum in collegium
nostrum tkientem iusserit nobis quam primum restitui, quam,
nescio quaies homines, quas ob causas subtraxerant. Effecit
etiam primas ciuitatis pragensis c, ut impudicae quaedam mu-
lieres nobis uicinae cogerentur in gratiam collegij infra trium
hebdomadarum spacium aedibus cedere, ne possent nostris fra-
tribus incommodare. Et cum alium uicinum habeamus rebus
nostris non admodum fauentem, qui templi nostri fundamento
damnum intulisse credebatur, quaedam pragensis matrona id
nobis significauit, quo, ut factum est, huic malo per iudicem
prouideretur. Hussita quidam, M. Gallus s, nostrum Directorium
a Prius arteoque. — b diebus supra vers. — c pragensis in marg.
1 Ioannes Augusta. De his quae postea acta sunt, frustra tamen, ut is
catholicara fidem amplecteretur, vide Kroess : Geschichte der bohmischen
Provinz der Gesellschaft Jesu, I, 217-222. Vide etiam inferius epist, pragen-
sem die 25 Augusti datam.
2 Gallus Gelastus. Vide Litt. Quadrim., VI, 303, et Kroess, 1. c. 204.
il± — Ocania 12 Ianuarii 15tjl ()/
eonfessionis in idioma boemicum foeliciter ac gratis transtulit,
seque a obtulit ad alios Societatis libros transferendos. Dominus
ipsum quoque in fidem catholicam transferat.
Hi fructus praecipui uidentur, R. Pr., quos diuina bonitas
per istos paucos et inutiles R. P. V. filios in hac messe boe-
mica colligere uoluit. Gommendamus autem nos omnes sanetiss.
R. P. V. atque aliorum R. Patrum ac fratrum sacrificijs ac pre-
cibus, quo foelieiter per bune nouum annum in omnibus, quae
sunt nostrae uocationis, crescere, et posthac meliores hinc fruo
tus Romam mittere possimus. Pragae, in collegio Societatis
IESV apud S. Glementem 11 ianuarij 15(51. R. P. V. subiectis-
simus in Ghristo filius
Henricus Blyssemius l.
Alia manu. f Quadrimestres e Praga Bohemiae.
472
IOSEPH GUIMERA
OCANIA 12 IANUARIl 1561 "2.
1. Sollemnis SSmi. sacramenti translatio in novas aecles. Ea-
runi brevis descriptio. — 2. Sociorum numerus. Populi
concursus acl sacramenta suscipienda. — 3-4. Sociorum
existimatio. Fructus ex Patrum ministeriis percephis.
5. Scholarum statas. Alumnorum ingenia. Quinam cmcio-
res praelegantur.
1. f Ihus. Muy R.do en Ghr. P.e Gratia et pax Chr. Algunas
veces b dende Burgos me mandarou escrebir a V. P. 3. Despues,
imbiado por la sancta obedientia vine a este pueblo de Occaha,
y como el P.e Garcia, el qual solia tener este cargo, aya sido
a Prius seseque. — '> veces supra vers.
1 De epistulae auctore vide Litt. Quadrim., VI. 817, annot. 1.
3 Ex originali in cod. Hisp. 98, 2ff., nn. 38, 39; prius 267 (?). Praecedunt
duo exempla latina in ff. 34-37.
3 Vide Litt. Quadrim., V, 672.
68 LlTTERAK QUAURIMESTRIIS
enbiado por la obedieiicia a Alcala por hallarse inal en esta
tierra, fueme a mi mandado, aunque indigno, diese cuenta a
V. P. de lo que la diuina bondad se a dignado obrar por estos
inutiies sieruos. Y por comenzar del principio destos quatro me-
ses, la vispera de la natiuidad de nuestra Senora nos pasamos
a esta casa l con gran solemnidad y aplauso de todo el pueblo.
Aquel dia se bazia vna procession muy solemne concurriendo
todo el pueblo a y clerecia, trayendo miisica de Toledo, celebran-
dose con grau aparato, asi de cautores como ministriles, con to-
das las parrocbias, cruses y pendones; y diose orden como pa-
sando por delante nuestra casa en que morabamos, se pasase
aquei dia el sanctissimo sacramento, por llebarlo con solemni-
dad; y asi se trayeron las mejores andas y custodia de la pa-
rrocbia mas principal, las quaies auia dado una reyna, y ata-
biadas muy bermosamente, se puso en ellas el sanctissimo
sacramento, auiendo 'adornado la casa con tapiceria, heno y
otras cosas para semejantes fiestas. Quando llego la procession
a nuestra casa, entrando el preste con la clerezia que podia ca-
ber, y la miisica, lomaron quatro sacerdotes las andas, saliendo
los de casa con sobrepellices para acompafiar el sanctissimo
sacramento, cantando la rnusica hymnos, canciones y motetes
desde que salimos de la una casa hasta que llegamos a la otra;
y aunque abian de arrodear algo, y parescia impedimento para
las cruces y la gente, mayormente auiendo llovido aquel dia,
todo lo tubieron por bien, por el amor que tenian a la Compa-
fiia, aunque despues se a lebantado alguna persecution. Tenia-
mos tanbien aparejada en esta casa en que agora estamos, una
iglesia o capilla, la qual muy en breue se abia hecho. Despues
de nuestra Senora, se comenco a ordenar y acomodar la casa,
reparando algunas cosas, diuidiendo apartamienlos, retitorio,
cozina y lo demas necessario. Hicieronse aulas y escuelas aparte,
con su patio y puerta a la calle, apartados de casa y de la igie-
sia, sin dar la menor pesadumbre ni desasosiego a la casa ni
iglesia. El collegio esta en el mejor sitio de la villa para ei
concurso de la gente, el qual es tanto, que muchas veces no
caben en la iglesia; y esta muy acomodado para los estudios
por estar en medio del lugar con su placa delante. Es muy
a vv. Aquel - pueblo add. stipra vers.
1 Hu usque in aedibus Ludovici de Calatayud fundatoris, habitaverant.
irl. - Ooania 19 Ianuarii 1561 69
grande y capaz, y tan bueno, il que algunos Padres, pasando por
este collegio, le praefieren a muchos otros que son tenidos por
inuy buenos. Tiene lugar para iglesia y aposentos suficientes
para quantos aqui estubieren; entre otras piezas algunas tiene
grandes y doradas, en donde se aposentauan los grandes y per-
sonas principales quando residia aqui la corte. Mas ya que no
tenemos falta de casa. tenemosla grande de gente.
2. Estamos aora onze; dos Padres solos, y 9 hermanos; los
quatro lectores, los -1 estudiantes, y 3 coadjutores temporales;
y segun los muchos que acuden, no se puede satisfacer a todos.
Esperamos cada dia que el P.e prouincial nos prouea de gente.
Las confesiones acuden mas que se puede cumplir, por ser so-
los dos Padres. Los sertnones de los nuestros son muy deseados
x pedidos. asi de la gente, como de los curas deste pueblo y de
los lugares coniarcanos. por la buena opinion que tienen de la
Compahia, y por el prouecho que ueen que se hace con ellos.
'■>. Entre olras cosas. contare algunas, las quales declaran
bien la reputacion en que a los nuestros lienen. Gomo este
pueblo tubiese un negocio de mucha importantia con el rey, y
perteneciente al bien comun, determinaron que algunas perso-
nas fuesen a liablar a su Mag.1 de parte del pueblo. y elegieron
a nuestro Padre rector junlamenle con otros religiosos de Sant
Francisco y Sancto Domingo, a los quales, abiendole hablado,
respondio benignamente. diciendo que ternia respecto en aque-
Jlos negocios a su intercession. Ansi mismo enbio a llamar al
P.1' rector un maiordomo del rey. cayendo en una graue enfer-
medad. y aun(|iie estaua lejos deste pueblo, le hizo ir para con-
fesarse. y ordenar su alma. poniendose en sus manos, some-
tiendose a su parescer, con el (jual estubo algunos dias con
gran consuelo del enfermo. Del tractar y conuersar con los de
casa. tanto en confesion como fuera deJla, se halla tamJMen claro
fructo, dexando algunos el mal viuir en que muchos ahos auian
estado. J^ntre otros un sacerdote distraido, recogiendose con edi-
fication de ios que antes le conocian : y apartandose algunos,
los quales mucho tiempo auian estado amancebados: y por ser
mucJios, no digo de alguno en particular.
4. Vna muger muy dada a uanidad, afeites y galas det mun-
do, mouida de Dios en un sermon de los nuestros. mudo total-
mente su modo de uiuir. mostraudo despues mucha honestidad.
Otros se an recogido a hacer los exercicios, personas principales,
;i buena ms.
/0 LlTTERAE QUADRIMESTBES
y especialmente un sacerdote deste pueblo del qual pensarnos se
siruira Dios; y otros se muebeu cada dia para hacer lo mismo.
Yltra desto se entiende en hacer paces con grande edification
del pueblo, creiendo poder alcanzar por alguno de la Compa-
hia, lo que por otra uia parecia no poderse hacer. Entre otras
dire dos o tres notables, por no pasarlo todo de corrida. Estando
herido uno de muerte, uiendo al enfermo en lo ultimo de su
uida, se tubo refugio a vn Padre para que perdonase antes que
muriese. por euitar el mucho daho que dello podia uenir. Y
plugo a la diuina bondad, que con facilidad se alcanco, mu-
riendo el enfermo despues. Otro caso no menos graue a tanbien
acontecido entre un padre y un hijo, los quales indiguados en-
tre si. el padre cegado de la passion contra todo affecto y amor
paternal, tird una saeta ai hijo, aunque herro el golpe. Pusose
la justicia en medio, hechando al padre en la carcel preso, y
nunca ubo remedio del perdon, ni por ruegos de personas prin-
cipales y qualidad. ni por medio de un prior de una religion,
muy tenido en este pueblo. Mas despues veniendo en manos de
un Padre, no solo se alcanco le perdonase, mas aiin, el hijo a
quien se abia tirado la saeta, fue a la carcel pidiendo perdon
al padre de auerle dado ocasion para ello. Por el mesmo Padre
se estoruo un pleito que una persoua auia benido a poner de
cien leguas deste pueblo, haciendo se uoluiese la tal persona a
su tierra, quedando todos en paz.
5. De.jo otras cosas por dar tanbien cuenta a V. P. de los
studios que tiene a cargo la Compahia. Los maestros son qua-
tro: tres de grammatica y uno de artes. Los estudiantes de Oc-
cana siempre son 120, pocos mas o menos; tienen buenas habi-
lidades. y son de tan buenos entendimientos, que en dos ahos
salen algunos bueuos grammaticos; y aun en un aho salio uno
buen latino y buen poeta, el qual tiene espantado todo el pue-
blo; y este aho con otros estudiantes fue a oir artes. Procurase
de exercitarlos en praeceptos, y muy especialmente en hablar
latin, haziendoles decir las sentencias de los libros cjue oyen, en
latin y amplificadamente deiante los maestros; componen epi-
grammas y orationes. asi en prosa como en uerso, y estas lar-
gas para a conclusiones o reparationes generales de cada mes,
conforme a la orden de los estudios; para lo qual se procura
de leerles buenos libros y poetas. a quienes puedam imitar. En
maiores se lee Lucano y unas epistolas de S. Hieronimo selectas
a Del. reparationes.
473. — Billomo 13 Ianuarii 1561 71
agora en Cordoba por los nuestros. Ultra desto, la quantidad y
arte uersificatoria, sin los exercitios de hablar y componer. En
medianos se leen las familiares de Giceron, con Ouidio de
Tristibus, y la sintaxis. En menores, unas selectas de Giceron
con los rudimentos de grammaiica. [Preces poshtlat.] De Occafia
a 12 del mes de Henero de 1561.
D. V. P. indigno hi.jo y minimo en el Sefior.
Por comission del P. e Carrillo, rector.
JOSEPH L.
Sigilli vestigin m .
473
P. LEONARDUS MASERUS
BILLOMO 13 IANLARII L5G1 2.
1. Epistulae ratio. Scholasticorum fiuzquentia. Bona indoles. —
2. Litterariae disputationes cnm laude habitae. Comoedia
exhibita. — 3. Quidam socius in cJericorum magno con-
venttt contionatur. — 4. GiiiJelmi Pratensis erga Societa-
tem benevoJentia et liberalitas. Moriturus animi constantiam
patefecit. P. Hieronymum Bassium absentem desiderat ; qui
tandem ad mortem usque ei adest. Testamento Societati le-
gavit, quae sitfficerent ad tria collegia stabilienda. -5. Con-
cursus ad sacramenta .
1. f Ihs - Pax Ghristi. etc. [Epistulae ratio ac divisio.] Audi-
torum 1'requeutia ea semper est. vl si vnum vel alterum ex su-
perioribus ordinibus demas, potius de augustiis scolarum. quam
1 In catalogis huius collegii ann. 1560 (ut videtur). 1562, L563 recensetur
Ioseph Guimera, de quo in catal. anni 15(50 dicitur : « El hr.o Joseph Guimera,
de Valencia \iuteJJige del reino de Valencia, nam ex aliis catalogis constat
eum esse ex Villarreal dioeceseos dertusensisj, de veynte y vn anos, se>^
aiios fde Compania], lector de gramatica de medianos. [habilidad] mediana.
special para letras humanas, y tiene principios de griego : dos anos [de vo-
tosj, el curso de artes ». In cod. ToJet. 12.<h f. li"!.
2 Ex origin.. ut videtur, in cod. Gal. 53, fif. 168, 1(59: prius ioi. 153 (315,
316), in paucis locis a Polanco emendato. cuius emendationes in annotatio-
nitms damus. notatis in textu verbis a Polanco deletis aut mutatis. litteris
inclinatis.
72 LlTTERAE QUADRIMESTRES
de a imminuto ingeniosae juuentutis numero videatur esse con-
querendum. Omitto optimorum iuuenum. tum ad pietatem, tum
in nos institutumque nostrum quam maxime propensos ani-
mos. Quibus aedes nostrae dudum refertae essent, ni rerum
necessariarum non usquequaque supeditata copia angustiusque
domicilium, vix ad nos capiendos aptum, obstitisset. In poste-
rum tamen Dei Optimi ope potior (utsperamus) offeretur occa-
sio, ut quemadmodum publico hoc docendi munere scolasti-
corum numerum exaugemus, sic domesticum, iis quibus nostra
Societas consueuit inuitamentis, maiorem cumulatioremque red-
damus; quod quam facillime posse fieri indicio est. iuuenum
(quorum exiguus non esl numerus) beneuolentia qua in suos
sunt praeceptores, a quorum consuetudine et familiaribus col-
loquiis vix abduci possunt.
2. More buiusce scolae non multo post ferias diuae Magda-
lenes l, publicae institutae sunt disputatioues. Editis naraque
ex variis disciplinis assertionibus, iisque typis b mandatis. et
harum exemplaribus in proxima oppida, eaque iu aruernico agro
celebriora (hanc enim in initio offenderamus consuetudinem)
distributis, ut externos professores in concertationem prouoca-
remus; frequentes adfuerunt, tum nobis amicissimi, tum doc-
trina commendatissimi. Si de theologia disputatio fuisset. R. in
Xpo. P. Hieronimus - propulsator erat * : sin in eas, quas e
variis philosophiae partibus prompseraraus, agebatur. qui phi-
losophiara profitetur, assertor erat ac deffensor. Maxitna cuni
laude tuin scolae. tum professorum. confectum est certaraen.
Antecesserat taraen comoedia, in qua plerique carminis elegan-
tiam, ali.j arguraenti subtilitatem, nonnulli persouatorum venus-
tatem adrairabantur. Erat extructura theatrura, si non ut rei
grauitas ferebat (erat enim de homine occultis insidiis demonis
illuso, deque Messiae venturi promissis), at certe ut bvliomei
oppidi humiJitas tenuitasque postulabat.
3. Tribuerat cancellarius claramontanus cuidam nostrorum d
in illo omnium Jiuius dioeceseos curionura conuentu orandi lo-
cum. Quo loco, quamuis nocte quae antecesserat. clarissimus
a te ms. — '» typis supra vers.. eodem verb., obscure scripto, delelo.
c 2 vv. praec. in marg. — «' Del. de.
1 Dies 22 Iulii.
a P. Hieronymus Bassius.
i-73. — Billomo 13 Ianuarii 1561 73
episcopus excessisset e vila ', eadem tamen illud canonicorum
collegium in nos vidimus fuisse beneuolentia, qua fuerat dum
antistes viueret. Etenim pari comitate ac familiaritate oraturum
excepit, orantem audiuit, dicendi munere perfunctum dimisit.
Quj huius scolae, quotque siot ordines, quos in singulis profi-.
tearaur scriptores ex horum omnium exemplaribus, quae ad te
perferenda curauimus, cognoscere poteris 2.
4. Nunc ad preclara facta Guillelmi Pratensis, viri tum de
probis omnibus. tum de nobis, hisce temporibus, quam optime
meriti. Is enim nominis ac jnstituti nostri acerrimus propulsa-
tor fuit, affinibus ac plerisque aliis aduersantibus. Dum viueret.
Lutetiae et apud Aruernos nostris domicilium sumptusque su-
peditabat. Et ut eum natura, atque adeo supremus Deus, pietatis,
liberalitatis ac demissionis aniini ornamentis honestauerat a, sic
cum Lutetiae quomdara apud nostros coenaret b : « fili.j (iuquit)
mihi estis charissimi, meque patrem vicissim vestri omuium
protiteor amantissimum : fratres mihi estis intimi. me quoque
fratrem vobis esse opto ». Apud Aruernos primas tribuebat nos-
tris: farailiares nobilium eougressus. adeunte aliquo nostrorum.
dimittebat; nostrorum rommeudabat eruditionera ; si quando
dialogo uel poemate, opera nostrorura alicuius conscripto c, re-
creabatur, id illi erat iucundissiraum. Pronunciauit saepe sibi
ipsi potius necessaria denegaturum, quam commissurura ut ca-
rereraus unquani rebus ad viclum cultumque uitae necessariis.
Ea ri fuit inter aruernos nostrorum. eo viuente. authorilas, ut
foelices propemodura haberentur illi apud quos nostri agerent.
quique possent illorum uli opera. In hac dioecesi sacerdotium
nullus ante inibat. quam iudicium subisset censuraraque nostro-
rum. Omitto scolae nostrae eruditionis doctrinaeque famam longe
lateque propagatam. Haec, R. P., longeque plura sumus com-
moda consequuti ex huius clarissimi viri liberalitate. Quae
quanto magis e diuinae prouidentiae confidimus, tanto minus eo
mortuo putamus extincta f. Is igitur cum morbis obnoxium se
videret, et perinde excessum e uita non longo temporis abesse
interuallo. inque rerum aftluentia constitutum : cumque supreino
a Emend. ex honnestauerat. — *' coenaret supra vers. — c conscripto su-
pra vers. -- «1 Fa s/ipra vers., del. A. — e magis supra vers. — f Emend.
ex extinctam.
1 Obiit Guilelmus du Prat die 2^-2:3 Octobris 1560.
- Haec exempla non vidimus.
74 LlTTERAE QUADRIMESTRES
iudice Deo, iis secus il distributis, rationem ineundam esse : dum
valetudine utebatur integra, mensque suo vigeret cognoscendi
officio, testamentum condidit, ut non secus atque optabat, am-
pla illa siippellex distribueretur ''. Vsu tandem uenit, ut grauis-
simo, qui et interitum altulit, impediretur morbo, in quo ea
fuit animi constantia, ut qui illi aegrotanti aderant, id tantum-
modo proloquentem audierint, se tanquam martirem (aliquanto
enim spacio, antequam animum exbalasset, uehementius. langui-
dum corpus ac prope extiuctum vis morbi diuexabat) vitam cum
morte commutare. Quo extincto, non c ea pompa funus effere-
batur. quam inter populares ditissimus Aruernorum episcopus
requirebat; sed binc nostri, inde qui vocabantur Minimi, inse-
quebantur, perinde quasi filij funus patris comitarentur. Abie-
rat per id temporis R. in Xpo. P. Hieronimus, literis vocatus
clarissimi cardinalis Tournonensis. ut cum eo de collegio illo
percelebri nostrae Societati adiungendo ageret, quod collegium
ut sit nostrum, sola superest mittenda colonia l: quem idem
ainantissimus episcopus absentem conquerebatur: crebroque nunc
literis, nunc nunciis de eius aduentu querebat. Id preter cetera
significans, ut simul atque aduenisset, sese viseret. Quod sedulo
a Patre nostro, cum Byliomum remeasset, effectum est. Neque
enim eum deseruit quoad animam eftlasset. Quem et extremo
oleo sacro inunxit. [n eo morbo, qui non admodum diuturnus
fuit, narrabat Pr. uirum pietati deditum sacro eucharistiae pane
sese quater (l corroborasse. Nunc quae e illius in nos fuerit f li-
beralitas. quamque re comprobarit quod persaepe de suo in nos
amore animique propensione dictitabat, paucis accipe. Societati
nostrae bona ea testamento legauit, quae tribus collegiis collo-
candis -, siue annuos commeatus, siue fabricae aediticationem
spectes, abunde sufficiant : quorum unum h Byliomi; secundww '
Lutetiae, tertiww k in oppido moriaquensi. Pro fabrica nostri
sepUes mille ' et quingentos aureos legauit ; proque commea-
tibus annuis mille quingentos •" hac lege tamen, ut 19 " pau-
a Seq. del. atque secus. -- b amplae illae facultates distribuerentur. —
«■ Emend. ex. nom. -- d quater supra vers. -- e Prius quam. -- f Det. in-
discihilis proj)e. -- g constituendis. -- h primo. — i secundo. — k tertio. —
i septem inillia. - m praeter septingentos aureos. quos prius destinauerat.
lere mille alios. — n 18.
1 Mense maio 15(il missa iani illuc erat colonia (cf. Polanci Compl., I.
:2b9) et die 25 Iunii nostri, veteribus magistris recedentibus. litteraria studia
auspicati sunt. Cf. Sacchinum : Hist. Soc. Iesn. p. II, lib. V, n. 190; Fouque-
ray : Histoire rie la Compagnie de Je"sus en France. I, liv. 2, chap. VIII.
473. — Billomo 13 Ianuaru 1561 /•">
perum nostri educationein suscipiant : ut Lutetiae collegiww
aliud extruatur a, bis mille quingentos; pro fructibus annuis,
mille ac trecentos, ea tamen conditione ut sex b pauperes alan-
tur ac instituantur a nostris. Tertium est collegium quod apud
moriaquenses esse uult: pro quo condendo c bis mille septin-
gentos aureos uult d nostris tribui, anuuos uero fructus ad sep-
tingentos aureos producit. Supellectilem quoque argenteam, qua
in faciendo sacro utebatur, plerosque etiam libros nobis usuj
futuros, ex sua bibliotheca nobis eodem legauit testamento; et
quod eius in nos amoris argumentum est maximum. in nostro
sacello sibi sepulturae locum stadiit. Sed quoniam adhuc in-
choata est fabrica, nec sacellum uel ad coodenda corpora. uel
ad reliqua obeunda, quae in loco sacro tiunt e, est eompositum,
ad uernum usque tempus eius cadauer iu summa aede oppidi
Beauregard asseruatur, inde id temporis ad nos transferendum *.
5. Terlium nobis propositae narrationis caput esse videha-
tur, ut de horum hominum inter quos agimus, relligione pie-
tatisque cultu ageretur: qua in re illud explicandum occurrit,
crebras tum relligiosorum, tum secularium hominum fuisse con-
fessiones: atque in dies opera confessariorum nostrorum ' rudes
ac pene ohcaeeatas hominum mentes, et nimia rerum diuina-
rum iuscitia, erudiri adque pielatis cultum aptiores reddi. [Pre-
ces postulat.]
Ihs. Ex byliomea academia idibus Ianuarij, anuo domini
millesimo quingentessimo sexagesimo primo. Tuus indignissi-
mus filius
Leonardus Maserus 2.
Inscriptio desideratur.
In margine. Biliou. 61.
a collegii edificium instauretur. -- b sex supra vers., deleto septem. -
c extruendo vel augendo. -- d iubet. -- e Del. adhuc. — < ln marg. add.
Polanci manu et verfoi diuini praedicatorum vel lectorum.
1 De Gulielmi du Prat in Societatem amore et liberalitate cf. etiam Epist.
PP. Proet... 155; Lainii Monum., V, 324-325; Fouqueray, 1. c. 188 sqq. ;
PiiA : Guillaume du Prat dveque de Glermont. Discrimen quod esse videtur
inter diversos auctores eirca pecuniae summam pro diversis collegiis relictam.
forsan ex hoc explicatur quod alius francos, alius libras, alius denique au-
reos numerat. -- Quaenam sacrificia offerenda, et quaenam preces ad Deum
fundendae pro tanto benefactore Lainius praep. generalis sociis iniunxerit.
vide sis apud Fouquekay. 1. c. 191 : Pra, 1. c. 124.
2 « Status Aquitanicae Provinciae 15(if5 » recenset epistolae auctorem inter
sacerdotes non professos, et de eo dicit : « P. Leonardus Mazerus. Societati
addictus anno 1550, vota emisit deinde : natus annos 32 : patria italus, par-
mensis ; doctus philosnphiae et humanitatis *. (In cod. Aquit. 9, f. 11; prius 9).
7t) LlTTERAE QUADRIMESTRES
474
P. RAPHAEL RIERA
LAURETO [13] IANUARII 1561 l.
1. Lauretanae domus donum eximium. Peregrinorum frequen-
tia, praestantia, fructus et eleemosynae. Nostrorum coope-
ratio. - - 2. Xostroritm numerus et religiosa disciplina. —
3. Societatis candidati. Acta in pago Monte Santo. —
4-9. Smae. Virginis miracula.
1. -j- La pace e gratia rle Ghristo. etc. [Ex instituto, licet res
sint prioribus similes, scribit.] Tra gLaltri a nobillissinii donj,
li quali il Sig.r ha concessi al genere humano, questo mi pare
molto singulare e a tutti molto neeessario ehe lj ci habbia la-
sciato questa santissima camera della gloriosissima Vergiue
nella quale il verbo eterno si uestette della nostra morlalila '
e conuerso con grhuomini. non solamente per memoria della
sua smisurata carita uerso di noi, ma anchora per lasciarci un
pegno della eterna bealitudine: per tanto non senza misterio
sole il Sig.1' N. tirare i cuori de gl' huomini aU'amor di queslo
santo luoco, e da po hauerli chiamati, li sole prima giustifi-
care, e dopo impire di molti altri suoj santissimi donj. il che
questi quattro mesi passati s'e uisto: percio che da po li grandi
caldi della estate e uenuta una graud* moltitudine di pellegrini
alle cui confessioni e stalo necessario attender di continuo per
poterli spedir (l presto cou la loro dcsiderata consolalione. Tra
questa cosi nobil e deuota moltitudine sono stati molti prin-
cipi e signori d' iinportanza et alcuni III."1' e R.mi Gard: e al-
cune signore molto nobile con le loro corti : alli qnali luttj
eramo debitori uolendo sodistare all' iDstituto di nostra Gomp.a
e alla loro diuolione e grande oppinione e hanno di quella; si
eonfessorno adunqne con grande loro sodisfattioue dalli nostri
;v Emend. ex gli altri. - b che supra vers. — c immortalita nts. —
<l Prius spedirli. — e Syll. ni supra vers.
1 Ex origin. in cod. liom. 120 A, "2 ft'., nn. 108, l()y. Est aliud apographum
itaium in ff. 106-107 ; et latinum. datum idihus ianuariis in ft'. 104-105. Exem-
pla itala diei notatione carent.
£74. — Laureto 13 Januarii 1561 77
quanti potettero. e alcuni uolsero particularmente esser' amae-
strati nella vita cristiana, del che quanta utilita n' habbia sa-
puta cauare la diuina sapientia (che e principio. mezzo e fine
d'ogni nostro bene) chi lo potra esprimere? Questo pure in ge-
nere si puo dire del a frutto delle cose di Loreto. che da po
che la Comp." e in questo s.to loco e grandemente cresciuta la
diuotione per tutto. e particularmente uerso questa alma casa ;
e gia si uiue molto meglio di prima. Si uede anchora esser'
cresciute le elemosiue e intrate di questo santissimo loco; esser
ampliati li edifitij. riceuersi b ogni giorno molti presenti; e tra
quelli. vigne. campi. oliueti e alcune intiere heredita e; accioche
sia tolta dal cuore degl' iuuidi quella uana sospitione e falso
giuditio, che faceuano dicendo che insiemi con noi era entrata
in questo s.to loco la miseria, e che la Madonna non poteua al-
limentare tanta moltitudine; iJ che pure adesso si fa con augu-
mento de tutte le cose di questa alma casa e con grande so-
disfatione di quelli che a essa uengono. Li popoli e terre vicine
gia uiuono con piu religione e santita di prima: trouono an-
ehora, che li da sodisfatione. quelli che d'altri paesi e regni
lontani uengono, potendosi confessaie e consolare nelle loro
lingue e pigliar alcuna instrutione delle cose spirituale, oltre
che alia maggior parte. massime di persone pouere, li e admi-
uistrata etiam la elemosina corporale (che si sole dare in questo
s.t0 loco) per mezo d delli nostri, del che ne uengono molti beni
e particularmente che molte persone disperate si reuedono ; al-
tri inuiiuppati in enormi uitij sono di continuo incitatj a las-
sarli e cercare da douero la propria salute con 1'honor e gloria
del commune Creatore. [Rem aliquibus exemplis confirmat.]
2. Le cose nostre priuate uanno con quel medemo ordine
quale scrisse neiraltre a V. R. P. Siamo tuttauia in questo col-
legio alquanti piu di 40; 15 sacerdoti, un maestro d'humanita,
un'altro di grammatica, e il terzo che tiene cura e delli putti
piccolj. Tutti 1'altri (da pochi f in fuori che serueno de coagiu-
tori) sono scholari di boni parti e uirtuosi, li quali insiemi con
tutti gl'altri de continuo si essercitano non meno nello acquisto
delle solide virtu, che delle letere; e cosi, si uede grande agu-
mento d'esse in loro; hanno qui in casa tutte le cose molto
ben ordinate, con tanta commodita delle cose corporale e spiri-
a Prius delle. — b Praec. v. supra versum, deleto ricieuerse. — c Prius
videtur scriptum hereditadj. — d mezo supra vers., deleto mano. — «* cura
add. in marg. — f pochi supra vers., deleto eod. v. ?
78 LlTTERAE QUADRIMESTRES
luale. quanta lor stessi ponno desiderare per uiuere eonforuie
al nostro instituto.
.*>. Tra inoiti li quali banno fatto instanza d'esser accettati
nella Cornpagnia in questo santo loco, se ne sono accettati cin-
que o sei aila probatione, delii quali tre di bona aspettatione
si sono niandati a V. K. P. alli giorui passati, accioche meglio
fussero prouati in cotesta scola delle virtu: gLaltri si prouano
al solilo e dauno di se alcuna espettatione. E perche Laltre cose
nostre si retrouano nel medemo stato di prima, lassaro di scri-
uere piu alla lunga d'esse e dirro qualraente alli giorni j>assati
furno doi delli nostri a Monte Santo doue tutta una settimana
forno molto occupati in confessare una grau parte di quel po-
polo. e confirmarlo nelli boni costumi, che gia molto tempo per
mezzo delli nostri hanuo pigliati, e tutla uia seguitano con
grande agomento di molta virtu e editicatione d'i prossimi :
s' haueua da publicar alF hora quel s.to giubileo che S. Beatitu-
dine ha concesso per il bon successo del sacro consilio oniuer-
sale, il che facendo, fu tanta la motione delli animi che pare
siano restati pochj che a non 1' habbiano pigliato. Si diede ordine
che in quattro altre ciese b fussero confessori per agiutarci,
che si facesse per tutti quelli giorni publica oratione, digiuni,
elemosine e altre opere pie, che da po d'essersi communicato il
populo (quale e molto bene compartito in certe compagnie che
chiamano confraternite) conuenisse nella ciesa principale e dojx)
la messa del Spirito Sauto facesse una publica e diuota proc-
ciesione, il che insieme con molte altie opere bone si esegui c
a gran gloria del Sig.'" e utile deH'anime.
4. Resta scriuere alcuni nuoui miracoli della glorisissima [sic]
Vergine a consolatione delli mei in Gesu Ghristo carissimi fra-
telli. Vn gentil huomo spagnolo uenne jiochi giorni sono a que-
sto s.t0 loco, e ci conto qualmente essendo lui retenuto in pre-
gione per un caso che li accadette, e aspettando d'hora in hora
la sententia di alcuua crudel morte, si ricordo della gloriosissi-
ma Vergine de d Loreto. alla qual posto in oratione fece uoto
di uenirla a uisitare a piedi e senza uiatico, si per sua inter-
eiessione di tanto pericolo si potessi liberare: e cosi dopo fatto
il uoto in spatio di tre hore fu del tutto liberato; ma per la
troppo prosperita delle cose si smentico della promessa. E cosi
pochi giorni da po casco d' un alto loco in sua casa e si fece
a che supra vers. — b Emend. ex giese. — c Prius e eseguita? — d Prius
dell'.
474. — Laureto 13 Ianuarii 1561 79
solameute male a un piede. il quale dopo di hauer rinouato il
uoto, miraculosamente li fu sanato: e non recognoscendo anche
questo nouo iniraculo. per singular prouidenza del Sig.r li ac-
cadette che hauendo un archebugio in mano in compagnia di
molti altri con li quali tiraua al bersaglio, li crepo in mano
senza danno suo ne d'altra persona : mosso lui de tante gratie
a grande conipuntione se ne uenue del mezzo della Spagna a ;|
Loreto, come haueua promesso.
5. In le parte di Sauoia fu un arehitetto ai qual accadette
questo miraculo. Haueua finito di editicare un nobil palazzo e
uedendo 1'opera casco delTaltezza d'un muro 170 cubiti, e diede
sopra una forcina di ferro dalla quale fu grauemente ferito, tal
che fu trouato tra le b pietre tutto quanto fraccassato e come
morto: ma perche cascando inuoco !a Madonna di Loreto, fu
miracolosamente agiutato ; percioche uedendosi abandonato da
cinque medici e di ogn'altro humano agiuto. mai cesso di rico-
mandarsi col cuore al meglio che potte : e cosi in pochi giorni
si ritrouo talmente sano, che a piede se ne uenne a questa s.ma
casa.
6. Vn altro dopo d'esser stato molti anni in mano di turchi
posto tra molti affanni e lachrime fece uoto alla Beatissima
Verg. di Loreto de uenire a uisitare questo deuotissimo orato-
rio, e cosi adormentatosi uidde li ferri spezzati e confortato si
mesfse] c in uiaggio e senza impedimento alcuno se ne uenne
a fl Lorelo.
7. Vn gentil huomo gaetano ci ha contato qualmente essendo
lui in una pregione di Roma accusato falsamente d' un homici-
dio e gia condannato alla inorte, si confesso da un Padre della
Compagnia ch'iui all'hora si ritrouau[a] e con eccessiuo dolore
della sua disgratia, e essendo confortato da quel Padre di resi-
gnarsi tut[to] ' nelle mani del Sig.r e racomandarsi alla Beatis-
sima Verg., posto in oratione se li racomando con grandissimo
cuore, e hebbe una apperta uisione d'essa gloriosissima Verg :
la quale li comtnandaua che stesse di bon animo, che presto
sarrebbe liberato; e cosi per mezzo d'un sacerdote della istessa
casa doue fu fatto 1' homiccidio furno scoperti doi ch'erano li
ueri mal s fattor[i] quali lui stesso uidde pochi giorni dopoi
esser' giustitiati.
a Prius all'. — •> le supra vers., delet. un muccio di. — c Constimpta
cftarta. — d Emend. ex all'. — e Oonsumpta charta. — f id. — g mal su-
pra vers., delet. doi al.
cSO LfTTERAK QUADRIMESTRES
8. Vn grandissimo peccatore pieno di ricchezze e piaceri es-
sendo nna notte in peccati carnali si recordo della purita del-
1'immaculata Verg., del che gli nacque tanto odio di quel pec-
cato e amore della castita, che posto ingionocchioni a nel istesso
letto fece uoto alla beatissirna Verg. di Loreto di uenirla a ui-
sitare e confessarsi e emendar la sua vita, il che fece per mezzo
d'uno delli nostri.
9. Vn marinaro di Sardegna ueniua iu una grossa naue di
Leuante, e arriuato che fu a Mileto, ch'e una antiqua citta di
Grecia non molto lontana di Hodi, fu assaltato d' una grandis-
sima tempesta, a tal che ne poteuano pigliar porto, ne ardiuano
mettersi a tanto risico di nauigare; si che la notte di S. An-
drea prossimo passato dopo grandissimi stenti trouorno che la
naue faceua acqua senza poterci loro rimediare; all' hora posti
tutti ingenoccioni uerso le sette o otto hore di notte con molte
lachrime abbraciandosi e confessandosi l'un 1'altro, fecero uoto
alla Beatiss: Verg: di Loreto di uenirla a uisitare, se in alcun
modo potessero campare tanto pericolo. Subito si sentettero tutti
confortati e presero il battello e ueddero alla destra d'esso bat-
tello un grande lume il quale li and[a]ua auanti e seguitandolo
sul principio ueddero la naue andare al tondo, e da poi (6 stu-
pendo miracolo) in spatio di sei hore di mezzo di Grecia arri-
uorno in Ancona, doue gionti, subito disparue il detto lume, e
loro ch'erano da trenta sei anime se ne uennoro all'Loreto. [Pre-
ces postulat.] Di Loreto alli b di Genaro 1561. Per comissione
del N. R. P. Rettore l. De V. R. P. indegno in Giesu X.° figliolo
Rapael Riera -.
a Prius ingionochone. — b Spatiunt vacuunt in nt.s.
1 P. Oliverius Manareus.
2 Vide Litt. Quadrim., VI, 68.
475. — Florentia 15 Ianuarii 1561 81
475
MARCUS PELATIUS
FLORENTIA 15 1ANUARII 1561 l.
1. Tncolarum numerus. Disciplina religiosa viget. Urbis collu-
sores a sociis corripiuntur. — 2. Et inclusi carceribus et
triremibus damnati ad sacramenta vitamque christianam
incitantnr. Cives promiscue, occasione praesertim iubitaei,
dd confessionem et eucharistiam accedunt. — 3. Pia opera
cuiusdam sodalitatis. — 4. Iuvenis ad rectam fidem redit.
- 5. Collegii benefactores. — 6. Ingressi in Societatem. —
7. Paetlis derelictis et aiiis christiana doctrina explicatur.
1. f [hs. Maria. Pax X.1 Molto R. in Xpo. P. [Tarditatem
litterarum et rerum exiguitatem excusat.] Li fratelli che al pre-
sente qua stanno. sono cinque, vno de quali e Mro., perche in
questa cita sono pui dediti alla mercantia che alle lettere; de-
graltrj quatro. doj gline sono scolari, graltrj doj sono coadiu-
tori. Li sacerdoti con il P. Rettor - sono cinque, et tutti tanto
li fratelli, quanto li Padri molto diligentemente fanno gPufficij
a loro impostoli per la s.la obedientia. et non solamente nel'o-
bedientia. ma ancora nelL humilita. patientia et altre virtu fanno
non picolo profitto, et con grande diligentia et cura atendono
alle mortificationi, domandaudo spesse volte mentre si cena fare
delle discipliue per asomigliarsi in qualche parte a X.° N. S.
Et questo molto piu li giorni passati circa la testa delPAepifania,
nel qual giorno secondo il costume della Gompagnia, si da li
P. come da li fratelli si rinouorono li uoti con grande diuotione
et alegreza spirituale de tutti. Sogliono anchora li nostri alcuna
uolta andando per la cita trouar' quelli che giochano alle carte,
ei s' ingegniano de rimouer' li tali da si pestifero gioco, tal che
molte volte lor medesimi danno le carte alli nostri per romperli
in loro presentia, et per questo moltj dj loro temeno li nostri.
Ma souo alcuni che non sono di cosi bon animo verso la Gom-
pagnia. che li danno la baia et dicono : « vogliamo fare a Pri-
1 Ex autogr., ut videtur. in cod. Bom. 126 .1. ff. 110-111 : prius 62-63. Se-
•quitur aliud exemplura in ff. 112-113.
J P. Didacus de Guzman.
LlTTERAE QUADRIMESTUES. — ToM. VII. ♦>
83 LlTTERAE QUADRIMESTRES
niera? da qua le carte, giochiamo un poco »; et fano vista di
giocare. Et al manco seue caua questa utilita, che gl'altrj che
vegono, cognoscono che molto ci dispiace il gioco. Questo e
quel tanto che ci occorre dire a V. P. de quelli de casa.
2. Hora diremo alcuna cosa delli forestieri, et incominciare-
mo dalli prigioni, nelli quali si fa assaj frutto per gratia dil
Siguor. per che tutti quelli che sono conrtennati alla galera,
si confessano da vno de nostri Padri, al quale e datto questo
carico, fra li quali sene troua molti che per molti et molti anni
non si erano ne confessati ne eomunicati; et delto P. li porta
molte corone quale si comprano d'elimosine. accio non stiano
fra il giorno ociosi, ma alendino alPoratione, quale accetano
molto vohmtieri. Et il medesimo P. a coufessato alcuni de 30
et 22 anni, et molti altrj se ne sono confessati da questo nu-
mero in giu, tanto in chiesa. como nelle pregioni, quali maj si
erano confessati ne comunicati. Di tal sorta che in vna certa
prigione, doue sogliono stare li puoueri, se accade meterui ai-
cuno che intendano non essere confessato. lo sforzano a con-
fessarsi. se vole famigliarmente habitar con esso loro, et non lo
lasciano riposar fin che sia confessato: el a questo modo molti
si confessano che non si confessauano altrimenti. Moltj allri
ancora si sono confessati generalinente tanto nelle pregioni,
quanto nella chiesa, che per il passato non si erano ben con-
fessati. chi per malitia. allrj per vergogna haueuano lasciato
alcuno graue peccato, prometendo confesarsi spesso et far me-
glio. Nella nostra ehiesa si suole ogni domenica comunicare in
circa 100 persone, et alcuni fra la settitnana. et in quelli giorni
ehe si publico il giubileo, per tre settimane continue fu tanto
il concorso delle eonfessioni, che alcuna volta si cominciaua
per doj hore auanti giorno et si duraua per in sino alle tre
hore de notte, che non restaua tempo de mangiar, ne dir offi-
eio. et si comunicorono in nostra chiesa in quelli giorni da 854
persone. et fra il giorno del Natal del Signor et la domenica
sequente furono 550. Tutti li puoueri, quali pare che da tutti
siano scacciati, ricorrono a noj et si ascoltano le lor confessioni
con quella charita che il Signor s'e degnato concederci, con-
solando li tali a suportar pacientemente le miserie de questa
uita: tal che gli ne sono alcuni tanto inferuorati, che non cu-
rano ne roba, ne altro, et ii pare far grau male se per qualche
occupatione lasciaseno la domenicha de confessarsi et comuni-
carsi. Alle prediche che qua si fanno, non uiene molta gente,
per essergline molti altrj predicatori d'altre religioni de gran
175. — Florentia 15 [anuabii L561 83
nome: nientedimancho con quelli che veugono si i'a non picolo
frutto, si dalli diuoti de casa, si anchora da gPaltrj, tal che
dobiamo dar laude al Signore che si degna raandar molti ope-
rarij alla sua mese.
3. Si reducono qua al nostro collegio ogni giorno de festa
certi buoni huomini artegiani ehe sono stati raunati apoco apoco
dalli nostri, alli quali habiamo asignata vna clase, li quali sono
veri israelitici senza inganno l, per che Idio e protector de puo-
ueri. Sogliono. aiutati pero da alcuno de nostri, spender tutti
li giorni de festa in cantar laude et recitar l'officio deila Ma-
donna. sentir le prediche, comunicarsi ogni otto giorni et ogui
quindeci fanno la disciplina con moita diuotione et lachryme.
4. Diro anchora quel che acade li giorui passati a gloria dil
Signor. Capito qua in Fiorenza vn giouanetto sciciliano, il quale
da picolo fu menato dalli parenti lutherani in Geneua, asylo
de heretici, et con molta diligentia lo instrusero in quella pe-
stifera heresia. nel qual si veriticaua quel detto d'Oratio («quo
semel est a imhuta recens, seruabit odorem testadiu»)2, perche
staua molto pertinace: et accadendo parlarli vno de queili ho-
mini che sogliono uenir al collegio nostro, il quale lo exhortaua
sentir mesa spesso, et che si confessase, il ehe sogliono far spesso,
parte con parole, parte con 1'esempio huono1': al qual rispose
il giouane esser ogni cosa vana. et messa e! comunione et altrj
sacramenti, et essendo riferitto questo al P. Rettor, procuro che
li fussi menalo, et con le orationi che si fecero per luj da tutti.
et con le exhortationi, concorendo !a gratia dil Signor, si re-
stituj al gremio della S.,u madre chiesa con gran consolatione
de tutti. et. poi si conlesso col detto P. Kettoi de tutta la vita,
et si comunico. et in tal modo s'aiuto, eh.e se hauesse potuto,
saria uolentieri entrato nella Compagnia. II Signor lo conseruj
nelta sua gratia.
5. Vna persona aeclesiastica de questa citta per eharita et
amore che porta alla Gompagnia, ci fece vna elimosina de •")<>
scudi et altre cose. Ci sono anche certe donne le quali tanto ci
sono affecionate, come se ci hauesero partoriti, et ci amano in
tal modo, che non hauendo lor' che dar', domandano elimosina
•i est add. supra vers. — b Obscure exar. in nis.; forsan voliiit muta-
re in sno.
1 Gf. Ioann. J. 47.
3 Horat. Epist. lib. I. ep. -2. vv. (>9-70.
84 LlTTEKAE QuADKIMESTRES
ad altrj per noj. La signora duchesa l anchora, la quale sustenta
questo collegio dando ogni anno 200 scudi, intendiamo essersi
molto piu affetionata, non solo in sustentar questo et quel de
Siena, ma anchora desidera farne vn altro a Pisa. Degnasi il
Signor conseruarli quello che gl'ha operato con li ragiona-
menti fattoli dal R. P. N. G. il quale intendiamo hauer parlato
a sua Ecc.a in Roma de cose utili per 1'anima sua 2.
<). Vn certo giouanelto, nostro scolare, de 15, o, 1(5 anni, il
quale ha hon principio de latino, a perseuerato quasi vn'anno
in domandar' desser admeso nella Gompaguia; ma per non de-
monstrare tanta eta, non si piglio cosi presto; et questo non lo
desideraua solamente luj, ma anchora li proprii parenti. per che
il patre suo ueniua spesse uolte a domandar quando si piglia-
rebbe. Finalmente poj si piglio quasi al fin del anno con grande
consolatione et alegreza delli pareuti, et pochi giorni doppo che
fu entrato questo nella Gompagnia. vn'altro tigliuolo a che gline
restaua, passo al Signor; tutta uia si ralegrano che queslo sia
entrato. et lo exhortano alla perseueranza. Si admisse anchora
doppo questo vn'altro giouanfej napolitano di nobil casata, de
24 anni incirca, il quale era mastro de casa del signor Fabiani
de Monte, nepote della felice memoria de papa Iulio III, dal
quale era molto amato, et nelle cose agibili dimostra molta pru-
denza, et e de non mediocre iugegno, et ha bon principio de
letlere latine. Se studiara, si fara dotto, per quel che si puo
congetturare, et ha assaj bon talento de predicare, ornato de
virtu. Hora si e mandato a Loretto. Per esser questo collegio
alquanto stretto, non ci e comodita per li nouitij, ma mentre
che e stato qua da nqj, ci ba datto gran exempio d'obedientia,
patientia, humilita et altre virtu. Ho uoluto scriuer questo ac-
cioche ringiatiamo il Signor che fa partorir simili tigliuoli alla
Gompagnia. Degnasi la diuiua bonta farla abondar ogni di piu
de simili tigliuoli.
7. Se insegna anchor' la dottrina christiana ogni domenicha
et festa da vno de nostri all' hospital b de S.'° Nicolo. nel quale
si riceuano le fauciule abaudonale che c andauano per la cita
con pericolo delFanime loro ; alla quale sogliono audar' altre
persone, et sene spera gran frutto a gloria del Signor. Vltima-
a figliuolo add. in rnarg. - '> all' hospital in marg. — <■ elie clie uis.
1 Eleonora de Toledo.
- Vide sis Lainii Monmn.. V, 351; Polanri (Jompl., I. u253.
476. — Noi.a 15 Ianuarii 1561 85
mente s" insegDa la dottrina christiana alli scolari nostri ogni
giorno de sabato, et 1' imparano alla niente con molto frutto
loro, et li giorni passati la recitarono doj volte in nostra chiesa
publicamente; la prima volta con tanta satisfaiione delli audienti,
che tii viraltra volta desiderata. \Preces postulat.] I)a Fiorenza
alli 15 de Genaio 1561.
D. V. R. P. seruo et tigliolo indignissimo in Jesu Christo.
Marco Pelatio l.
Inscriptio: f Al mollo R. in X.° F. il P. M.r0 Pietro Riba
Denira [sic], Prouincial de Toscana. A Genoua.
476
P. THOMAS RAGGIUS
NOLA 15 IANUAR1I 1561 2.
1. Socii numero quindecim. P. Christoph. Madrid collegium vi-
sitat, et quaedam utilia ordinat. — 2. Studiorum innovatio
sollemnms habita. Subsidia ad scholasticos iuvandos adhi-
bita. — 3. Contiones et catecheses. — 4. Frequens accessus
ad sacramenta curatur. Qui, invitante praesertim iubilaeo,
notabilis exstitit. — 5. Clericorum institutio. — 6. Sacro-
1 In « Lista delli fratelli della Conipagnia in Fiorenza » a di 22 de Iuglio
1559 (cod. lioiii. 76'b , n. 189) haec de epistulae auctore dicuntur : «M.o Marco
Pelatia [sic] di Monferrato e stato nella Compagnia cinque anni et piu d'un
mese, ha prima insegnato alli putti odendo qualche uolta qualche lettione,
et poi ha studiato un anno continuo senza far altro si non esser' intermario.
E di eta di 29, o, 30 anni. Ha assai buon ingegno et meraoria, et huona in-
elinatione, et assai forze corporali, non senza le spirituali. Questo mi par'
sara atto a tutte le cose della Compagnia et a esser sacerdote et potria odir'
come Oddo [alius socius de quo prius loquutus est] et di piu ». De eodem
alia habentur in nn. 192, 194 et in cod. Inform. antiquae, n. 105. In epi-
stula P. Ioannis B. Peruschi data Florentiae die 29 Iulii 1564 (cod. Informa-
tiones antiquae, n. 110 bi*) dicitur Marcus Pelatio esse ex oppido Casalfer-
rato [sic]. Ex duobus locis potest intelligi illum fuisse ex urbe nunc dicta
« Casale Monferrato » .
8 Ex autogr., in codice Neap. 193 (Neap. Litt. Ann. 1557-1584), 2 ff.,
36, 37 (340. 341). Sequuntur duo alia exempla itala in ff. 38-42, et exemplum
latinum in f. 43.
8<) LlTTERAE QUADRIMESTRES
rum ordinum candidati a nostris, mandante episcopo, pro-
bantur. Morti proximis spirituale auxilium fertur. —
7. Socii civibus cari. Collegii praecipui henefactores. —
8. Socii vinum emendicant. — 9. Aedium ampliatio.
1. f Ihs. Molto Rev.do Padre. Pax Xpi. etc. [Grato animo
scribit.] Qui adonque siamo iD tutto quindeei : tre sacerdoti, doi
maestri, che uou sono sacerdoti, sei scolari, et quattro che at-
tendono alle cose di casa. Tutti per 1'Iddio gratia sanj. Hora
per seguitare quelo ch' io haueua incomincialo, hauemo (dico)
chiaramente ueduto con quanta carita V. R. ci tenga riposti
dentro del core, poiche, non hauendo lei, per le molte occupa-
tione che tiene di maggiore importanza. potuto uisitarci perso-
nalmente, come hauemo inteso era il suo desiderio, V ha 1'atto
per altro. che e stato il R. P. D. Madrid l, la cui presenza ne
ha tutti rallegrati grandemente nel Signore. ma piu la sua molta
prudenza, medianie la quale assai cose si sono ridotte a mi-
gliore stato che prima non haueuano, non senza editicatione di
tutti. S. R. si trattenne in questo collegio per otto giorni, parte
de li quali spese intorno alle cose appartenente al hene spiri-
tuale di tutti, parte in ordinare alcune altre cose, che giudico
importare alla salute corporale, pur per seruitio diuino. In uti-
lita de le anime nostre prima ordino che ognuno si confessasse
geueralmente a esso, come si fece. cominciando dalla confes-
sione generale che ultimamente si era fatta, secondo 1'instituto
de la Gompagnia. Appresso con alcuni ragionamenti, tanto pu-
blichi quanto priuati. ci essorto a caminare nella nostra uoca-
tione con quello spirito con che siamo tenuti di caminare. Et
poco dapoi la sua partita si rinouorno li uoti. De le cose ordi-
nate circa la salute corporale ne parlero al fine, seguitando per
hora a dir di quello che si appartiene allo spirito. Vno de li
Padri ogni otto giornj, come suole accostumarsi nella Compa-
gnia nostra, fa una essortatione dirizzata ad animarci et ecci-
tarej a procedere tuttauia con maggiore feruore et desiderio di
patire alcuna cosa per amore di coluj, che per noi uolse humi-
liarsi sino alla morte de la croce; et cosi in tutti si uede ecci-
tato tale desiderio, essendoche hor 1' uno, hor 1'altro instante-
mente addimanda penitenze di discipline o d'altre mortificationj ,
henche non sempre gli e conceduto quel che addimandano per
santi et giusti rispetti, indirizzati sempre a maggiore seruitio
1 P. Christophorus Madrid.
476. — Xola 15 [anuarti 1561 81
diuino. Poiche adonque tutti hanno li medesimi desideri.j et
feruori, si puo facilraente conoscere quanto amore si portino
1' un l'altro nel Signore, et conseguentemente con che allegrezza
piglino le fatiche imposteli per il diuino seruitio, poiche 1' u-
nione degli anim.j in carita fa che non si senta la fatica, sol-
leuandosi il peso per la participatione de li meriti.
°2. Nelli studi.j parimente con 1'agiuto del Signore si procede
assai hene; et non solamente da li nostri. ma ancho da li fo-
rastjeri che qua uengono ad imparare, et massimamente dopo
la rinouatione, hauendo tutti pigliato nuouo desiderio di fare
profitto, agiutati etiandio con alcuni modi di procedere circa di
cio, come poi si dira. Daro adonque mo' ragguaglio a V. R. di
quello che si e fatto nel rinouare li studij in questo collegio.
Prima si accommodo la scola nella quale cio si doueua fare,
con aicuni ornamenti. Poi uenuti alPhora determinata si co-
mincio con un poco di prologo latino ad captandam attentio-
nem, quale recito uno scolaro uestito conuenientemente. Ap-
presso uenne 1'oratione latina in lode de la sapienza, quale fo
recitata da uno de li nostri con assai buona attione et gratia,
stando in una sedia erainente. Finita questa, uscirono doi altri
scolari forastieri sopra di un palco, fatto a foggia di scena af-
finche meglio potessero essere sentiti, uestiti ciascheduno se-
condo richiedeua la persona che rappresentaua : et in tal modo
per un buon pezzo ragionorno con attentione et delettatione di
tutti li circonstanti. Finito il dialogo (quale era de contem-
nendo honore) usci sopra del medesimo luogo un'altro scolaro,
pur uestito come fu giudicato conuenire alla sua persona, il
quale con un poco di ragionamento faceto, diede licenza agli
auditori, che si partirno molto ben sodisfatti. Tutto sia a gloria
del Signore. a cui solo si serue. II giorno a uenire, essendo
prima essaminati li scolari, si diede principio alle nuoue lettionj.
Li maestri sono tre : 1' uno insegna li primi rudimenti de la
grammatica; il secondo legge alcune lettionj et precetti de la
medesima arte; il terzo 1'humanita et greco, si conie piu chia-
ramente V. P. R. potra uedere per il catalogo che con questa
si manda x. L'agiuto che si e dato alli scolari (come di sopra
ho detto) affinche faccino maggiore profitto nelle lettere, e stato
che in ciascuna classe si e attaccato 1'ordine che in quella si
ha da tenere nelle cose che iui si fanno, et ancho a ciascuno
particolarmente si e monstrato quello che ha da fare circa di
1 Hunc catalogum invenire non potuimus.
88 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
cio in casa sua. Oltra di questo si e posta in commune una
carta che contiene quello che tutti in commune sono tenuti di
osseruare, tanto nelle cose appartenente alle lettere, come in
quelle che spettano alla salute de Tanime loro. Et questo basti
de le scuole, passando alle cose che si sono fatte nella chiesa
nostra et fuori per edificare il prossimo et agiutarlo in ispirito.
3. Le prediche in giorno di festa mai si sono intermesse.
La lettione de la dottrina cristiana, che si faceua la domenica
dopo il uespero, si e di nuouo ripigliata, essendosi tralasciata
quasi per doi mesi, nelli quali questo popolo sta occupatissimo
nelle uendemie. Et fra gli altri che uengono in quelLhora alla
nostra chiesa e uno il vicario di Monsignore di Nola: et mena
seco molti altri preti.
4. Quegli che si confessano et communicano ogni otto gior-
ni, uanno con 1'accrescimento de le uirtu dimostrando alla gior-
nata quanto sia necessaria per la salute de 1'anima questa santa
e molto lodeuole consuetudine. Alcuno di questi ha fatta con-
fessione generale di tutta la uita sua con non poca consolatione
spirituale. Quelli poi che sono uenuti a confessarsi et commu-
nicarsi nelli giorni di feste principali, come e stata la natiuita
della Madonna et Ognisanti, sono stati assai, et il medesimo
saria stato nella natiuita del Signore, se con 1'occasione del
giubileo (quale fu publicato da uno delli nostri nel domo), la
domenica auanti non 1' hauessero fatto. Et ueramente pareua
che quello fosse il giorno di Pasqua : tanto era il concorso
della gente alla chiesa; la strettezza de la quale faceua che molti,
quali altrimenti si sarebbono iui communicati, si partissero,
et andassero ad altre chiese, come anchora il poco numero de
li sacerdoti che qui sono, fece che molti uenuti per confessarsi
alli nostri, si partissero sen/a essere di cio cousolati.
5. Li XII riiacoui (che cosi chiamano certi giouani scielti da
Mons.re R.in0 l, figliuoli di buoni padri, et li fa insegnare let-
tere et buoni costumj, affinche poi ne sia seruita la chiesa mag-
giore) uanno tuttauia perseuerando in confessarsi ogni otto
giornj, non senza frutto de 1'anime loro.
6. Hauendo Mons.re gia detto hauuto sentore di un non so che
graue delitto in uno monasterio di monache sottoposte alla
sua giurisdittione, et uolendone far la debita inquisitione, et
etiandio correggere, se ui fosse stato il bisogno, senza scandalo.
1 Antonius Scarampo.
i7b\ Nola 15 Ianuarii lobi 89
S. S. non uolse con esso seco altrj che uno de li nostri ; et
eosi la cosa con 1'agiuto del Signore hebbe assai buon successo.
L'ordine parimente che il predetto Mons.,e gia fece che quelli
quali uogliono pigliare ordini sacri, uengano ad essaminarsi al
nostro collegio. non si preterisse. Molte uolle anchora e acca-
duto in questi quattro inesi che li nostri sono stati chiainati ad
udire confessionj di ammalati, tanto di giorno, quanto di notte,
si nella citta come difuori. a' quali mai si e mancato in nissun
tempo. Et oltra 1' udire le confessioni, si sono ancho agiutati a
ben morire quelli, che il Signore ha uoluti chiamare a se. Co-
me a accaduto a una gentildonna moglie ad uno de li primi di
questa terra et nostro benefattore, la cui felice morte ha edifi-
cata tutta questa citta; imperoche fra Paltre cose nelle quali
essa ha mostrata molta uirtu, e stata una questa : che se bene
lei haueua intorno di se il marito con molti figliuoli et figliuole,
fratelli et altri parenti, nondimeno mostraua di curarsi tanto di
douergli lasciare presto tutti, quanto se mai gli auesse ueduti
o conosciuti ; ma altenta solo alle cose di Dio, di che li ueueua
parlato da uno de li nostri, quando ui si trouaua, daua segno
manifesto di desiderare di partirsi di questa uita per andarsene
alla migliore. Questa era una di quelle che frequentauano li
santi sacramenti assai spesso nella chiesa nostra.
7. Quauto aH'opinione che questo popolo ha de la Compa-
gnia, e tale, che non potiamo dire fermamente che nissuno le
porti odio; anzi piu presto tutti mostrano di amarla, et parti-
colarmente la signora contessa fondatrice 4, anzi madre amore-
uolissima di questo collegio, come con continoui effetti lo di-
mostra. La signora donna Caterina, sua sorella, quale essendo
uenuta qua alli giorni passati, molte uolte uolse confessarsi,
communicarsi et udire la parola di Dio nella chiesa nostra.
Questa medesima signora similmente, in segno de la diuotione
che tiene alla Compagnia, ha fatto a questo collegio uua buoua
limosina, parte de la quale gia si e hauuta, et parte presto se
n'aspetta. II signore regente Albertino - (questo e uno delli
quattro collaterali del vicere) parimente ci si mostra mollo af-
fettionato, ne mai uiene qua di Napoli, che non ci uisiti perso-
•
1 Maria Sanseverino.
2 Hic fuisse videtur Hieronymus Albertinus, nolanus, qui anno 1545 a
Paulo III avellin. episcopus creatus, post tres annos, non consecratus, libere
nuncium episcopatui remi^it. Cf. Ughelli: Italia sacra, VIII, 201; Remon-
dini : Della nolana ecclesiastica storia, III, 214-215.
90 LlTTKRAE QUADRIMESTRES
nalmente et con molle et uarie limosine. Vrraltra signora na-
politana, contessa di S. Valentino. quale mo' sta ad un suo
castello qui presso, mostra molta deuotione uerso quelli de la
Gompagnia: et pero molte uolte e accaduto in questo tempo che
habbia mandato a chiamare alcuno di questo collegio per udire
confessionj, tauto di lei, quanto di tutta la sua fameglia. Ne
lasciero di parlare de la beneuolenza del gouernatore di questa
citta, et finalmente di tutti li nobili. a gloria sempre di Gristo
nostro Sig.lc al quale piace di fare tutto questo.
8. Per la quadrimestre prossima passata potra hauere inteso
V. R. P. de la limosina del grano che li nostri cercorno L: per
la presente intendera che si e cercata anchora quella del uino,
ne con manco frutto.de la prima: perche li nostri hebbero
molta occasione di essercitare la patienza, per la molta liberta
che hanno in questo paese li uendemmiatori di dire parole in-
giuriose, massimamente contra li religiosi ; et anchora perche
il S.re con questo mezo ha proueduto abondantemente il colle-
gio di uino per uso suo.
9. Resta finalmente ch' io dica alcuna cosa de la fabrica,
quale per ordine dell' ubidienza si principio auanti la partita
del R.do P. commissario, et Dio sa con quanto poca prouisione
di danarj. Tuttauia, si come il Signore 1' haueua ordinata per
tale mezo, cosi essi degnata S. diuina M.ta condurla al fine con
molta edificatione di tutti quelli che mo' uisitano alcune uolte
questo luogo, et a maggiore commodita del coliegio. [Preces
postulat et valedicit.] Di Nola li XV di Gennaro MDLXI.
Per commissione del R. P. Rettore 2.
Di V. P. R. seruo indegno
Thomaso Raggio
1 Vide Litt. Qnadriiii.. VI. 789.
3 P. Ioannes de Montoya.
3 Vide Litt. Quadrim., VI, 619.
i77. - Lucronio Iti Ianuarii 1561 91
477
P. PETRUS MARTINEZ
LUCRONIO 16 IANUARII 1561 l.
Difficultatibus, quae in fundationis primordiis evenerant, supe-
ratis, laeti iam primi laborum fructus arrident, tum in urbe,
tum in vicinis pagis, ad quos socii identidem excurrunt.
7 Muy Rdo. en X.° P.e nro. La paz y aiuor de .Ihesiis sea
siempre eon V. P. El poco exercitio que fasta aquj a auido en
este collegio. a causado el silentio que abra alla auido de el en
estos dias ; y esto por el pequeno numero de los Padres y
hermanos que a auido fasta aqui, allende de las ocupaciones
de el edificio y deudas que de el resultaron. que an sido muy
prolixas y embaracosas, aunque ya por la gracia de nuestro
S.or ay mas paz. Porque el edificio a ya cessado, y esta la casa
quasi puesta en perfection. y quasi todas las deudas y quentas
estan ya rematadas. Comienca la gente de la cibdad a entrar en
calor y afitionarse a los exercitios de la Compania, que fasta
aqui auia auido grande tibieza. aunque maior la necessidad. Xo
han faltado fasta agora emulationes y contradictiones tacitas
por la poca noticia de la intention y zelo que nuestro S.°' a
puesto en estos ministros suyos; mas despues que por la gracia
de nuestro S.or la practica y experiencia a mostrado ser sin fun-
damento las opiniones contrarias, toda la azedia pasada paresce
conuertir nuestro S.or en fuerca de aficion. Muestrase aficionada
y fauorescedora quasi toda la gente de mas qualidad. y e^perase
en el Senor que se ha de coger buen fructo, viniendo el numero
de los operarios que se dessea; pues aun abiendo solos dos, son
tan buenas las primicias en la frequeutia de las confessiones.
Tienese tambien cuidado de ir a visitar a sus tiempos el pueblo
de Soto, que tenemos anexo por cierta donation de su hazienda
que hizo vn Padre cura de el, que aun viue. Rescibese grande
1 Ex autogr. in cod. Hisp. 98, ff. 47, 48; prius 286. Desideratur in epi-
stula annus, quo scripta est. In fol. 48 v coaeva manus scripsit : 1561. Lucro-
nense collegium ineunte anno 1559 coeptum est condi. Cf. 6'. Franc. Bor-
gia, III, 429-430, 458-459; Lainii Monum., IV, 333. Hucusque tamen nullam
epistulam quadrim. ex hoc collegio datam invenimus.
9i2 LlTTERAE QUADRIMESTRES
consolation con nuestra visita, y tambien otros pueblos comar-
canos a donde salimos a tiempos a predicar a instantia suya;
y rescebirianla mas encarescida, si tuesen mas ordinarias las sa-
lidas. Nuestro S.or cuyo es el probeer y guiar este negocio, em-
bie los que son menester para salud de los suyos, y en todos
fortalezca su zelo rescebido daudo a su voz, voz de virtud l.
De Logrono 16 de Euero. El hermano Juan Dominico 2, que es
el portador de la presente, podra dar a V. P. mas extensa re-
lation de la orden y disposition de la casa, que tambien por
otra se a ya dado.
Indigno hijo y minimo de V. P.
Maestro Martinez 3.
478
P. AMBROSIUS PIREZ
OLISIPONE 16 IANUARII 1561 4.
De sociornm numero et raletudine. De PP. Serrani et Sousa
professione, deqne humilibus exercitiis quibus se ad eam pa-
raverunt, tum eleemosijnas ostiatim petendo, tum fidei ru-
dimenta pueros docendo. — 2-4. Ludovici Segurado, Gaspa-
ris Afonseca, et alius tironis mors et elogium. — 5. Fratrum
humilia exercitia. — 6-7. Principum ct urbis magistratuum
erga socios benevolentia. 8. Civium concursus ad con-
tiones et sacramenta. Varia erga proximos min-isteria. —
9-12. Missio in urbem Brigantiam. Collegii divi Antonii
status. Scholasticorum mpres. Quanti hoc collegium a prin-
1 Cf. Ps. LXVII, 34.
2 Frater hic peregrinabatur per id tempus in Hispania. Cf. S. Franc.
Borgia, 1. c. 645. Superius, p. 54.
3 P. Petrus Martinez ex oppido Rivafrecha, collegii rector. Cf. Polanc.
Chron., V, 513, annot. 4. Obiit anno 1564, dum pestifera lue infestis inservit.
Cf. Lainii Monum., VIII, 203, 248.
4 Ex origin. in cod. Lus. 51, ff. 210-212; prius 74-76. In annotationibus
indicavimus praecipua errata auctoris aut scribae; alia facile corriget pru-
dens lector. In aliquibus clausulis sensus imperfectus remanet, licet facile
subintelligi possit.
478. — Olisipone 16 Ianuarii 1561 93
cipibvs et maguatibns fiat. — 13. De Ioanne ceylanensis
reguli filio. — 14. Sollemnis studiorum instauratio.
15. Antoniani collegii fratrum humilia exercitia.
1. f Ihus. Admodum Reuerende in X.° Pater, etc. Pax Chri-
sti. Faciam te his literis certiorem, Reuerende Pater, tura de
i.js, quae hoc proximo quadrimestri per huius domus operarios
acta sunt, fauente Spiritus Sancti gralia, tum de ualetudine eo-
rumdem a mense septembrj quo ad te proximae datae sunt, us-
que modo. Omnes qui in hac diui Rochj domo agiuius, tum
sacerdotes numero 17, tum qui sacris initiatj non sunt 30, me-
diocriter ualent: mediocriter, inquam, quia nullus est, sacerdo-
tinn maxime. qui propter imbecillitatem suslmere tantum onus
possil: qui. licet Lecto non detineantur, lamen premuntur pon-
dere occupatiouum. et nisi pharmachum harum exercitationum
Christus Opt. Max. delinisset et mitigasset suauitate sui amoris,
non dubium. quin undique succumberetur oneri. Sunt enim per
multa in hac ciuitate quae iu nostris flrmiorem ualetudinem ui-
resque requirant. quibus non poterit satisfieri, nisi qui id co-
nantur, cum Dei gratia, tum ualitudine fuerint robustj. Vota
nuncuparunt in nostra ecclesia praeteritis diebus doctor Geor-
gius Serranus, quj theologiam in eborensj academia protitetur.
et MichaeJ de Sousa. cui commissa regenda collegia duo couim-
bricensia l, quibus incredibiliter satisfacit. Hj ostiatim eleemo-
sinam per totam urbem mendicantes quaesiuerunt, qua in re
non mediocrem fructum et sibi et uniuerso generi hominum
qui in hac urbe sunt, collegerunt. Gum enim propter nobilita-
tem et consaguinitatem quibus multos attingebant, noti essent,
tum notiores et nobiliores se in opere uirtutis exhibuerunt : ne-
que etiam sine fructu mediocri rerum a necessariarum tantum
perfecerunt exercitium. Alter enim, Michael scilicet de Sousa,
nec regem nec reginam nec principes, nec alios huius regni
proceres praetermisit, quin adiret, qui in ea urbis parte essent,
quae ilii sorte obtigit. Datae sunt eleemosinae non paucae nec
paruae. nec sine paruo dantium fructu, et spirituali profectu et
consolatione. Per id tempus quo hic commoratj sunt, se exer-
cuerunt in pueris doctrina christiana erudieudis, quorum mag-
na multitudo conueuit in porticum, quae in platea publica e
a Delet. fortunarum.
1 Hi duo PP. sollemnem professionememiserunt die 15 Septemltris anni 1560.
94 LlTTERAE QUADRIMESTRES
regione nostri templi est, eeleemosiDarum petendarum gratia,
cum quibus multi etiam aetate prouectj simul erudiuntur, qui
etiam ea de causa ad nos ueniunt; nec dedignantur multi, qui
eo tempore nostrum templum frequentant, cum audire, tum di-
scere, quae non nouerunt praecepta seruare: quae res in huius
urbis hominibus magnam gignit admirationem et mentem addit,
ut laudent et magnificent Deum, qui tecit haec omuia. Hoc mu-
nus exequitur modo Pater Antonius Correa, professus, qui etiatn
eleemosinam ad eorporalem refectionem postquam spiritualem
tribuit, impertit, prius recitatis aliquot orationibus coram sanc-
tissima eucharistia. qnod non mediocrem audientibus consola-
tionem parit.
*■!. Fuerunt nonuulli apud nos Patres. qui Gonimbrica et
Ebora valitudinis causa in haec loca uenerant : est eniin baec
ciuitas non concreto et erasso coelo. sed temperato et tenui. et
ob eam causam salubris. Accedunt etiam medici non ignobiles,
pharmachorum copia et optima, quae non parua sunt adiumenta
a<! salutem. Data est opera ut curarentur, adhibitis remedijs et
diligentia, non cum minori charitate fratruum. Dei beneficio
pristinae sunt restitutj sanitalj : licet charissimum Iratrem aos-
trum Seguratum J diuina bonitas dignata sit securum reddere
ab huius uitae periculis, et in regnum suum, ut eius summa
misericordia semper pollicetur, ab hac concretione mortalis cor-
poris euocare. Venerat hic frater Ebora, ubi nalus et educatus,
propter sanguinis. quem nonimquam ore euomebat. grauem mo-
lestiam ; factum est periculum de eius ualitudine, adhibita re-
media necessaria, locus commodus quaesitus ad id ; missus enim
est in antonianum collegium. quod commodior ille locus existi-
marelur propter bortum et scholasticorum frequentiam, quorum
erat studiosus, datumque tempus et opportunitas curationi;
praeualuit tamen uis morbi, et sic eum debilitauit, ut intra
paucos dies non homo, sed bominis simulachrum appareret :
exedit enim mollis illa tlamma febris continuae debile corpus-
culum. et tandem accessit mors, quae iilum nobis eripuit. Ita
puer aetale 18 annorum, bona indole, aegregia facie, nobili in-
senio, rara facilitate, tiulli eius aetatis secundus in uersuum
1 In catalogo collegii olisiponensis anni L565, ad calcem, notatur: « Luis
Segurado pareye que faleveo no fln do anno de 1560». Post nornen alia ma-
nus addidit supra versum: « natural Deuora entrou a 13 de Maio de 555».
(Cod. Ltts. 43, f. 254). Desideratur tamen eius nomen in eatalogo eorum qui
Eborae in Societatem ingressi sunt. (Ibid. i'. 332).
478. — Olisipqne Ki Ianuarii 1561 95
compositione. nobilis moribus, nobilior uita et multo in morte no-
bilior se ipso nobilissimo al> hac uita discessit, et cuj nullus \sic\
propter aegregios mores inuidebat mundi tbrtuna, praeuidit qui-
dem, et quasi ex specula aduentantem mortem, Dei omnipoten-
tis nuntium, prospexit; et fcum] a iam esset in extremis, ap-
propinquassetque iam b illud tempus, quod ipse Dej beneficio
nouisset (praedixit namque quo die esset moriturus), petiuit ut
sanctorum imaginibus et Cbristi Opt. Max. eiusque Uirginis
Matris, cui erat ualde addictus, circundaretur ; ut oculos illo-
rum depictis imaginibus pasceret, quorum uitas et exempla es-
set imitatus, dum potuit; quorumque labores, dum ualuit. esset
contemplatus. tunc oculis contemplaretur imagines; quibusque
in coelo concupisset frui, et speraret se fruiturum, eorundem in
terra. duin uiueret, frueretur conspectu, quo posset.
3. Duos alios. utrumque nouicium. Deus Opt. Max ad se
uocare dignatus est. alterum nomine Afonsecam S qui licet in
tempore nbuicius, in uirlute exercitatus; et licet tyro in exer-
citu. ueteranus iu ferendis buius militiae telis; in boc enini
maxime. ut olim Ghristi martyres, se exercebat hic nouicius
miles, et in bac solum tolerantia cxistimabat se de bostibus
uictoriam reportaturum. Huic cum aposthema, ut cancer. in
dextro latere emersisset, apertumque esset iam saepe ferro, in-
ualesceretque malum in dies, nunciatum est aduentare mortem,
pararet se, nil cogitaret amplius, spes omues locaret in Deo ;
laetaretur, quod esset cito cum angelorum coetu futurus. Ita
est laetatus hoc nuntio, sic reuixit ad haec uerba. ut reuiuisce-
ret, cui nunciaretur contrarium. In omnibus suis cruciatibus boc
babuit solatij, ut nulla remedia postulauerit, auxilium nullum
inuocauerit, praeter uulnera Ghristi crucifixi; his delectabatur,
haec uolutabat. his deliniebat dolores, ad haec oratiouem conuer-
tebat, implorans gratiam ut dolores patienter ferret, quos singu-
los mortes uocabat: a Ghristo auxilium petebat: suos cum Ghristj
doloribus dolores conferens, minora estimans supplicia quae pa-
teretur, quam quae mereretur; haec eo uultu et animi submis-
sione, eo modo, ut nihil uideretur sentire. cum re uera homin.j
cuiuis exercitatissimo dolores pateretur durissimos: mirabantur
medici, stupebant chirurgi. fratres exemplum sibi proponebant
patientiae imitaudum ; praedicabant medici et chirurgi haec fo-
a Videtur liocv. ad sensum perficiendum necessarium. — b iaiu supra
versum.
1 Gaspar de Afonseca. (Ibid. f. ~2, v ).
9() LlTTERAK QUADRIMKSTKKS
ris exteriora, sed nunc merito possent interiora. In obedientia
clarus, tum praefecto ualetudinarij, tum reliquis. quibus data
esset cura domus; in mansuetudine insignis, in submissione
animj prae caeteris excellens. Erat hic filius unicus patris sui,
nobilis uiri ex equestri ordine; obijt diem anno aetatis suae 17,
et, ut speramus, cum Christo uiuit. Praemebatur interim fasti-
dio ita ut aegre posset quid accipere; uerum iussus nihiJ non
faciebat, ita ut existimaretur magno cum appetitu nonunquam
commedere, cum ipse suam naturam tentaret uincere. Intellexe-
rat hic quendam Patrem desiderare adesse, cum ille pranderet,
ut leuaret aliquo modo fastidio, et cogeret ea, quae apponeren
tur, sumere. Quoties non aderat, petebal ut uocaretur, ut contra
suam uoluntatem cogeretur comedere. Accidit ut quidam frater
ei aliquando dederit aqua plenum poculum absque Patris copia;
quod cum exhausisset, rogauit utrum sibi ex Patris uoluntate
exhibitum esset poculum : cumque rescisset fratrem nullo ad-
monito dedisse, respondit, sibi id graue fuisse, quod bibisset,
petere se et rogare ne iterum absque facultate exhiberetur, iis
uerbis, ut facile posset intelligi et coguosci mansuetudo et puri
animi uera obedientia. Quoties, si quando rogabatur qui uale-
ret, non respondisse compertum est quicquam, quam : bene,
laus Deo. Ex his licet conijcere quantus esset futurus, nisi prius
morte praereptus ab incepto cursu destitisset.
4. Alter qui fuit ultimus, de quo supra cum de duobus men-
tionem fecj, ex sacrario Deus uocauit templi in terra constitutj,
ad sacrarium coelestis. Gum esset edituuij socius diligens et
assiduus, confessionumque mirum in modum studiosus, ad quas
audiendas sacerdotes uocabat eo animi ardore, ut nusquam re-
linqueret, quin prius pollicerentur, licet extra lempus, se itu-
ros; sic nullus absque criminum expfatione discedebat. Dum
his detinetur exercitijs, morbo corripitur ita, ut nuuquam somno
posset satiari: sic eum affecit pestis illa (sic enim uocant nos-
tri morbum illum quasj pestis principium, aut reliquias), ut in-
tra paucos dies consumptus corpore, cum esset robustus. ex
Societate hac Iesu nomine uocata in terris, ad societatem coe-
lestem fuerit translatus, cum paucis ante diebus esset admissus.
His omnibus remedia omnia exquisita sunt pro re nostra, qui-
bus aut liberari aut leuarj aliquo modo morbo possent ; nec de-
fuerunt animae etiam sua remedia, quae, quanto est praestan-
tior, eo diligentius in eius remedijs et pharmacis laborabatur,
tum interim dum in terris uixerunt, tum postquam ab hac con-
cretione mortali soluti corporis uinculis euolarunt. Krant. hi de-
478. — Olisipone 16 Ianuarii 1561 97
biles, et fortes facti sunt in bello a Domino; aegroti, et sani
facti sunt; erant subiecti, et liberi facti sunt: et tanto liberio-
res, quo magis se subijecerunt pro Deo. Nunc experiuntur quid
sit, qui se humiliat, exaltabitur; nunc intelligunt, quam beatj
sint pauperes spiritu, quando illorum est regnum coelorum, quo
modo fruuntur. Nunc non quasi in specie aut aenigmate aspi-
ciunt quanta sit gloria, quantum pondus, honor et diuitiae obe-
dientiae; nunc perspiciunt, quid sit obedire et non sacrificare.
Benedictum sit nomen tuum, Domine, qui praeuenistj eos in
benedictione dulcedinis tuae, qui laborauerunt pro nomine tuo.
Quid, Domine, prius quam perficiant opus suum operarij, sol-
uis mercedem? Existimarant hj, Domine, multum adhuc super-
esse sibi temporis, quo in uinea tua laborarent; quid, Domine,
in meridie inuentutis eorum uocasti eos, ut solueres? Nunquid,
Domine, quod animo deciderent in laboribus? Nunquid quod
abundares operarijs? Nunquid quod essent graues suis fratribus"?
Quid, ergo, Domine? Quia consumatj in breui explerunt tem-
pora multa ; placitae enim erant mihi animae illorum l.
5. Exerceutur fratres nouicij, ut reliqui omnes, in obedientia,
submissione animj, oratione, poenitentijs, ut cum nostris loquar,
mortificationibus, tum in disciplinis publicis in coenatione, tum
particularibus ; conceduntur nonunquam, nonunquam etiam ita
petuntur, ut saepe necessarium sit ministro effugere et latebras,
ne inueniatur, exquirere; tum aliae propter regularum obserua-
tiones tribuuntur, in quo non mediocres fructus aperte uidentur.
Nonnulli comitantur obsonatorem, ut obsonia domum referant
ipsi; sic exercentur, ut in dies fiant fortiores; plerique enim
sunt ex hac urbe oriundi, noti a parentibus, fratribus, consan-
guineis et amicis ; vnde et sibi animi libertatem consecuntur, et
reliquis quibus noti admirationem et occasioneru Deo gratias
agendi praebent; et in huiusmodi exercitijs mirum est quam
liberaliter Deus Opt. Max. gratiam suam infundat; proponunt
sibi labores, ignominias, confusiones pro Christi amore; petunt
sibi concedi facultatem propositj perficiendi ; nonnulli perigri-
natum missi sunt, quorum successus longum esset narrare.
6. Exercentur sacerdotes huius domus diuersis in rebus, non
tamen diuersis ab ijs quas solet amplecti nostra Societas. Est
a nati ms.
1 Gratum nos lectori facturos putavimus, si a notandis tot Sacrae Scrip-
turae locis ad quos in praecedentibus fit allusio. abstineremus.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 7
98 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
enim hic magna messis; et licet opetarii 30 essent, non facile
posset satisfierj, cum nobilibus, tum plebeis, tum domesticis.
Regia pene tota familia nostris confitetur ; expiant etiam crimina
cum nostris principis utriusque etiam familia, et nonnullorum
nobilium uniuersae domus. Omnes in hac urbe sibi quasi spe-
culum Societatis nostrae operarios sibi proponunt imitandos, et
sese nobis saepe offerunt ; unde intelligere est non paruos fruc-
tus ex animis hominum huius urbis, licet in multis iam colli-
gantur, colligendos. Cum enim ex littore essent diebus praete-
ritis curribus deportandi lapides ad templi constructionem, quo-
rum numerus esset magnus, ingens magnitudo, maiores sumptus,
si essent afferendi a bajulis, quod nostra domus longe distet ab
ora maritima; petitum est a magistratibus, ut liceret per urbem
curribus a fluminis ripa usque in nostram domum deferri ;
cumque difficile esset propter cloacas subterraneas, quibus plu-
uiales aquae liquantur in mare, quodque essent iam saepe labe-
factatae, et tunc essent refectae a quodam qui pollicitus fuisset
earum incorruptum usum per decem annos; explicantes quan-
tum Societati deberetur ab uniuersa ciuitate, magna cum amoris
erga nos significatione, receptis Patribus, qui id petiuerant, hu-
maniter concesserunt ; cum antea conuenissent omnes, ut nullo
modo id concederetur cuique, neque liceret currum per eam par-
tem urbis ducere. Mirabilius quod dicam erit adhuc ; quod cum
persuaderentur a nostris ut concederent hoc, quidam perfusus
lacrymis, assurgens respondit. merito debere nobis concedi hoc,
et multo maiora alia, si peterentur, licet ea, quae peterent, ita
essent difficilia, ut facilius esset concedendum [sic] a magistra-
tibus magna pars sumptus, quo deportarentur. Mirari se et con-
fundi quam praesto essent nostri ut subuenirent, qua hora es-
sent uocati. necessitatibus spiritualibus, quarum est magna copia
in hac urbe, non modo nobilibus, sed etiam libentius infimis,
tam diligenter sibi, quam suo seruo et famulo, ob quae de-
bere nobis jure optimo concedi omnia quae peterentur; seque
reliquos admonuisse paucis ante diebus, ut quaedam, quae
ab antoniano collegio petebantur, concederentur. Volui haec,
Pater, narrare, quod non mediocriter sim animatus his ser-
monibus, quodque etiam uiderim et expertus sim non parum
nobis esse deditos, a quibus haec uniuersa respublica guber-
natur.
7. Quam faciles nobis habeamus principes non facile literis
poterit mandari, praesertim cum opera eorum, quo minus ex-
478. — Olisipone 16 Ianuarii 1561 99
plicentur, prohibeant. Regina * enim exercetur in texendis au-
reis telis et siinilibus operibus, ut postea in uostri templi sa-
crario Deo dicet. Princeps domina Elisabeth 2, e.jus affinis, magna
cum contentione petijt a praefecto templi nostri, qui filias ejus-
dem audit de peccatis confitentes, et fainulas, ut concederet sibi
et filijs hanc facultatem, quando a Summo Pontifice muoere hoc
consecutae essent, ut possent lauare corporalia, quae nos uoca-
mus, in quibus Sanctissimum Christi corpus dum res sacra fit,
deponitur; petere se ut mitteret aut deferret, ut illae, munere
concesso, in rebus nostris possent fungi. Et cum semel male
haberet, quod dum lauasset, diu in aqua manus detinuisset, ro-
gauit filias et famulas ne Patri munciarent, ne priuaretur illo
exercitio. Verum quae est natura virtutis, ut semper occultata
appareat, intellectum est. Nounulli etiam nobis ualde addicti,
ornamenta quibus altaria cooperirentur tribuerunt. Rex uero
Sebastianus in die festo circumcisionis Domini ad nos uenit,
cum quo multi uiri primarij, ut mos est, qui cum ingressi es-
sent cum rege sacrarium in quo praesepe fratres statuissent, ut
Dominus pauper se cum illis communicaret, et in quo fratres
uota renouassent eodem festo, mirati et stupentes Deo laudes
supplices deferebant.
8. Fit magnus concursus ad doctriDas, conciones, confessio-
nes, maiorque factus esset, ni impediti templi angustia prohi-
beremur. Verum posthac, Dei subueniente auxilio, utemur nouo
templo et uetere simul, donec perficiatur quod inceptum est.
Cum enim necessarium esset ut rumperentur parietes ueteres,
ut nouum templum perficeretur, constitutum est ut tergeretur
interim, fierentque duo altaria in ueteri templo, ut sic capacior
locus remaneret; sunt omnia jam facta; cito, uolente Deo, mu-
tabuntur in nouum necessaria, et ita facilius qui uenerint, lo-
cum habebunt, ob commoditatem et temporis et loci. Hoc festo
Natiuitatis communicarunt apud nos 1200, ut uidere est ex nu-
mero formularum. Eunt nonnulli ad carcerem publicum causa
audiendarum confessionum, nonnunquam ut consolentur et ad-
dant animos ijs, qui suspendio, aut alio genere mortis, necandi
sunt. Frequentantur nonnunquam etiam, quando uocantur Patres
ab jnquisitoribus, carceres et domus a eorum qui causa infide-
a domos ms.
1 Catharina Austriaca, Ioannis III vidua.
2 Cf. Litt. Ouadritn., VI, 119, annot. 2.
100 LlTTERAE QUADRIMESTRES
litatis a aut haeresis detenti sunt. Reconciliantur homines, qui,
fracto neeessitudinis jure, amicitiam uiolarunt. Eunt nonnulli
ex nostris in proxima municipia et colonias, et trans fretum,
ut ihi uerhum Dei nuntiantes fructum praedicationis percipiant.
Multa sunt alia in quibus peculiariter Deo Omnipotenti seruitur,
de quibus non est scribendi locus.
9. Profecti sunt diebus praeteritis Pr. Dominicus Gardosus
et Pater Lionelus de Lima Brigantiam cum alio fratre, qui non
paruum pro Ghristo subeunt onus, in quo magnum etiam Deo
fructum colligunt. Verum de his cum ijs, quae de prouintia an-
golensi et brasiliensi, de quibus multa nunciata fauste sunt,
existimaui alius esse muneris; quare in praesentiarum nullam
de his mentionem faciam ; sed cum iam iam his literis impo-
nendus esse finis [sic] arbitratus sum, admonitus decere non
nihil de his, que in diui Antonij collegio acta essent, breuiter
te admonere. cuius operarij, Dei munere, magnam, ut aiunt, ae-
dificationem uniue[r]so huic populo praebuerunt. Magno cum
ardore tum in literas, tum in uirtutem huius collegij operarij
incumbunt, nec minore cum fructu scholasticorum. Sunt et scho-
lastici numero 500, et sic exercentur in literis ut uirtutj b maior
sit locus; student enim diligentius, ut uirtute praediti non modo
sint, sed etiam appareant, quam ut literati. Quod, ut compro-
betur, hoc solum proponam, quo rej finem faciam. Dicebat enim
diebus praeteritis quidam scholasticus alij de quodam suo fami-
liari, quem subtristem uiderat: illum subtristem et quasj fa-
tuum, quod sanctissimum Ghristi corpus in festo Natiuitatis non
recepisset. Omnes tempore statuto confitentur de peccatis; non-
nulli etiam octauo quoque die, et decimo quinto, et qui aetatem
habent, corpus seruatoris nostri suscipiunt. Obseruantur ab illis
diligentissime collegij instituta, et praecepta ad unguem. Prae-
ceptoribus singularem exibent obedientiam; sunt in omni loco
quietj, ut facile cognoscantur inter alios antoniani collegij scho-
lastici, qui nostris dant operam ; ob quam causam qui filios
procreant, eo magis mouentur ut nostris filios suos erudiendos
tradant. Maior in dies augeretur numerus, si loci angustia pa-
teretur. Praeter eas quas singuli praeceptores in suis gymnasijs
habent doctrinas, habetur etiam in templo eiusdem collegij doc-
trina die dominica post meridiem, quo munere Pater Marcus
Nonius, qui anno proximo uenit ex India, fungitur, non sine
magna animorum commotione. Ad eum audiendum, cum scho-
a infedilitatis ms. — b uertutj ms.
478. — Olisipone 16 Ianuarii 1561 101
lasticis a, omnis ordinis uiri conueniunt. lnuisit saepius idem
collegium doininus Antonius, cuius pater Lodouicus regis loan-
nis tertij fuit frater, qui cum praeteritis diebus in eodem colle-
gio uellet audire sacrum (quod saepe accidit), cumque iam non
esset, qui eo in loco ministraret sacerdotj, indueretque [sic] ut
fieret sacrum, quod frater cui b id erat curae, eo tempore ibi
non esset, ille genibus flexis accessit, submitens se, eodem mu-
nere functus est. Eius pedagogus, uir nobilis genere, nobilior
moribus, solet dicere muito magis se commouerj cum uidet fra-
trem aliquem nostrum. licet coqum, quam si audiat ornatissi-
mam et patbeticissimam c, ut ita dicam, concionem.
10. Episcopus miraodensis l, qui regi est a consili.js, episco-
pusque algarbiensis - cum pluribus ali.js nobilibus solent adire
boc collegium et nonnuuquam ibi confiteri d. Quidam uir nobi-
lis, qui est praetor cuiusdam insulae, cui nomen est insula pro-
monteri.j \sic\ uiridis, quae adiacet e regione tractus guinensis,
est huius collegi.j Patribus p addictissimus. Gum praeteritis die-
bus ad insulae administrationem esset profecturus, accessit ad
collegium, cumque uellet alloqui rectorem et reliquos fratres,
prae desiderio et lacbrimis nullum potuit uerbum proferre; et
ita sine ullo f sermone habito discessit. Alter eius Irater, re-
lictis suis aedibus, huius collegij uiciniae commigrauit; incolit
modo aedes fratris, et quodammodo haereditatem uirtutis fra-
terno iure uidetur accipere. Frequentat rector huius collegij 3
cum reliquis fratribus regium xenodochium ^, sternit lectos, so-
latur aegrotos eo conatu et amore, ut speciem angeli, quoties
ingrediatur, dicant praefecti ualetudinarij se existimare uidere.
Nonnulli nostrorum exemplo commoli facultatem a confessari.js
petiuerunt. ut liceret idem lacere, postulantes ut aperirent uiam,
qua possent in uirtute id facientes proticere. Abeunt nonnulli
etiam ab hoc collegio ad carcerem auditum confessiones, inui-
sum multos nobiles qui solent domi suae confiterj ; respondent
ad interrogata de ijs, que attinent ad confessionem.
11. Quidam nobilis affecerat iniuria alium, etiam non inferiori
conditione ; qui cum esset iussus a quodam Patre huius colle-
a scholastici uts. — b cui supra vers., deleto qui. — c Sic. in ms., emen-
datum ex patetissimam. — d Priiis confitentur. — e Praec. v. supra rers.
— f ulo ms. — g senadochium ms.
1 Iulianus de Alva.
J Ioannes Mello et Castro.
3 P. Gaspar Alvarez. Vide Litt. Quadrim., VI, 728.
102 LlTTKRAE QUADRIMESTRES
gij, ut ab eo quem iniuria afficisset [sic], ueniam peteret, re-
spondit se non solum sponte et bono animo facturum, uerum
non aliter quam constitutum iussumque esset ; quod opere a com-
pleuit; qua in re non parum diuinae maiestati satis factum est.
12. Impenduntur nonnulla huic collegio ad diuinum cultuin
necessaria, ut uestimenta, calices et reliqua similia; rescipiuntur
[sic], quae existimantur necessaria, atque conducere ad commu-
nem profectum et aedificationem. Quaedam foemina cum haberet
tabulas quasdam aureas, et panni serici purpurej quandam co-
piam, ut sibi iuberet uestes fieri, attulit ut ex his uestimentum,
quo sacrum fieret, componeretur. Regina nonunquam erogat
eleemosinas huic collegio; fauet quantum potest eiusdem ope-
rarijs, ut nobis addictissima b. Praefecit Pater doctor c, ut con-
cederet quaedam magni ponderis et momentj, quae ad iustitiae
spectabant officium, in quibus arbitror non parum Deo Omni-
potenti placuisse.
13. De domino loanne, regulo insulae Ceylan l, unde cyna-
momum asportatur, qui in hoc collegio agit, scribam mirum
quam sit obediens rectori ; nihil enim absque eius facultate fa-
cit ; solet cum a fratribus uerruntur domus, sumere scopas et
simul idem tentare; cumque semel rogaretur cur id faceret, re-
spondit non mirum si uerreret, quando Dej domum uerreret, cum
ab hoc munere in domo Dej magnus proficiscatur honos. Solet
etiam praedicare se, si csset futurus religiosus, nunquam futu-
rum nisi Societatis.
14. In principio huius anni, qui in die diui Remigij 2 sum-
psit initium, recitata est oratio et acta comedia, humana satis
et faceta; affixa su[u]t epigrammata, ad quae omnia magna mul-
titudo conuenit nobilium, equitum et aliorum : inter quos mar-
chio de uouis turribus 3 nomiuatus, episcopi, magnates, doc-
tores in uarijs facultatibus ; fuit magnus apparatus, ornabantur
enim tapetis parietes et sericis pannis. magna copia cantorum.
a operae ms. — I* addictima ms. — c Ita nis.. forsan auctor voluit scri-
bere Patrem doctorem [Torres].
1 Cf. Litt. Quadrim., VI, 727. Hic princeps postea in Indiam redux femi-
nam lusitanam uxorem duxit et obiit Goae anno 1587. Cf. G. Schurhammer
et E. A. Voretzsch: Ceylon zur Zeit des Koriigs Bhuvaneka Bahu und
Frans Xavers 1539-1552, p. 76 annot. 1; p. 601, annot. 1.
3 Dies prima Octobris.
3 Videtur hic fuisse Georgius de Lencastre. Cf. Sousa : Historki genea-
logica... liv. XI, cap. III [Vol. XI, p. 67].
479. — Burgis 17 Ianuarii 1561 103
non defueru[njt musica etiam instrumenta ad singulos actus co-
mediae. Omnes admiratj et aedificatj (molliamus enim necesse
est hoc uerbum et ad nostrum usum nouemus) mi.rum in mo-
dum discesserunt ; laudes Deo a quo omnia bona procedunt,
deferantur ubique.
15. Fratres nonnulli ex hoc etiam collegio eunt in forum,
quasi baiuli, ut non solum a nostris conducantur, ut, quae
emuntur, deferant; uerum etiam ab alijs, a quibus etiam pre-
tium laboris accipiunt : et nonnulli etiam nostrae domus faciunt,
cum non cognoscantur ab externis propter uestium dissimilitu-
dinem, et sic discunt uiuere Christo et mori mundo, nihil hi
eius faustus ducentes; denique onmes fideles Deo seru.j ma-
nentes, om[n]ibus omnia uolunt fierj. [Preces postnlat et vale-
dicit].
Ex diuj Rochi 17 calendas Februarij auno 1561. Ex com-
missione Patris Gondicali Vaz l.
Ambrosio Piz -.
Sigilli vestigium.
479
P. GASPAR DE DUENAS
BURQIS 17 IANUARII 1561 3.
1. Sociorum numerus. Cives freqtientes ad sacramenta accedunt.
— 2. Cuinsdam conversio. — 3. Paces initae. — 4-5. Af-
flicti et pene desperati quietem inveniunt. — 6. Retigiosus
ad claustra redit. — 7. Votorum renovatio. — 8. Contiones
P. Rectoris et aliorum in diversis tocis. Alia opera pia. —
9. In beUimarensi cotlegiolo viget disciplina domestica. Ati-
qui retigiosa vota emittunt. Sacerdotes ad vicina oppida
excurrunt; quamplurimos peccata confitentes audiunt. Bur-
1 Praepositus doraus professae olisiponensis, paulo post praepositus Pro-
vincialis.
2 De epistulae auctore vide sis Epist. P. Nadal, I, 524, annot. 4.
3 Ex autogr. in cod. Hisp. 98, ff. 49, 50: prius 311, 312. Subsequuntur tria
exempla latina in ff. 51-56.
104 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
gensis episcopus sese illis benevolum ostendit. Collegii fun-
dator valetudinem recuperat. Aliqui clerici mores in melius
mutant. Iudaeus a nostris fidei rudimenta accipit.
1. f Ihs - Muy R.do P.e nuestro ea X.° [Scribit ex gratitudine
erga Deum.] Los que eu este collegio auitan al presente son 11 ;
quatro Padres y 7 hermanos y todos por la bondad del Sehor
bien occupados. Los Padres tienen mucha mie» que el Senor
enbia de confessiones, que en ninguna manera se puede cum-
plir con todos. Anse hecho muchas confessiones generales, y
algunas de muchos ahos, y algunas de las dichas personas que
acian las confessiones generales, an continuado adelante con
sus confessiones con grande aprouechamiento de sus almas.
2. Vuo vna persona que muchos anos auia que estaua enga-
hada del demonio en muchos generos de uicios y peccados, y
que auia muchos ahos que no se confessaua, y si se confessaua,
no estaua en estado de podella absoluer. Fue el Sehor seruido de
tocar a esta peccadora (de quien se puede decir bien que hecho
el Sehor siete demonios della), y se confesso con muchas lagri-
mas, la que antes estaua dura como vna piedra, y proseguiendo
sus confessiones a menudo, vino a tanta ternura de corazon,
que casi nunca se confessaua que sus ojos no fuesen fuentes.
3. Vno vino a rogar a un Padre de los nuestros que ablase
a dos hijos de una sehora principa[l] con quien se auia casado,
que le andauan por matar, sintiendose muy afrentados por se
auer casado su madre tan bajamente, y no le queriau dar su
acienda; y ablandoles el riicho Padre con amor y temor. los
uino a haeer concertar; y ansi estan en paz y sosiego. Vn
hombre casado andaua por matar a otro que le auia hecho
adulterio, y uiniendo algunos hombres onrrados desta ciudad a
encomendar a un Padre deste collegio que entendiese en ello, y
entendiendo en dicho negocio, fue el Sehor seruido que se dio
tan buena diligencia, que le hizo les perdonase a los adulteros.
4. Anse hecho algunas paces fuera de las dichas, que por
no ser largo, no me paresce decendir a tantas cosas en parti-
cular. An uenido algunas almas a la confession tan atligidas y
tan mouidas a desesperacion, que les parescia que no auia otro
rrefugio, sino desesperar; y fue el Sehor seruido que por me-
dio de alguno de los nuestros se sosegasen y fuesen aliuiados
sus trabajos.
5. Vna muger uuo que andaua algun tiempo procurando de
poner en obra como se aorcase, o se ahogase; y una uez le
479. — Burgis 17 Ianuarii 1561 105
quitaron la soga que tenia para se aorcar. Esta se confesso, y
dandola el Sehor su gracia, le fue quitada aquella tentacion.
Otra auia, la qual auia sido muy gran peccadora, y uiendo que
no se hacian algunas cosas como ella queria, la allaron hechada
vna soga para se orcar; y al tin ablaudola vn Padre de los
nuestros, se quieto.
6. Vn religioso professo se auia salido de su orden, y comu-
nicando con vno de los nuestros deste collegio, y dandole a
entender lo que couuenia a para su alma, se uolui6 a su mo-
nesterio.
7. En estas fieslas del nacimiento del niho Iesiis renouaron
sus uotos los Padres y hermanos cod mucha deuocion y con-
suelo de todos.
8. Predica el P.e Gaspar de A^ebedo, rector deste collegio,
en nuestra yglesia algunas fiestas y domingos; y aunque
Ia yglesia nuestra es pequena, y no cabe mucha gente, esa que
uiene, es de la mas princjpal de la cjudad. Tanbien predica
otro Padre en la carcel, y enseha la dortrina. Y otro suele hir
a predicar vna legua de la cjudad, doude se a hecho mucho
prouecho. La doctrina christiana no se a dicho, como solia, por
las calles, porque en esta tierra son los frios muy regios, si los
son en toda Espaha, y pasarian los ninos gran detrimento en
su salud. Tanbien va adelante lo de las mugeres arrepentidas,
que en esta ciudad se an comengado a rrecoger por medio de
una muger onrrada, y de los de la Compahia. [Religiosa disci-
plina viget.] Lo que se sigue es del de Vellimar.
9. Todos los del collegio de Bethieen de Vellimar tienen sa-
lud corporal, gloria al dador della, y asi gran aparejo para
exertitarse promptamente en la obedientia, y para en todo pro-
curar mortificationes, y negar su voluntad en todo. En este
aduiento particularmente mouidos con nueuo heruor de su
aprouechamiento espiritual, pidieron muchas mortificationes, y
entre otras uenir a esta ciudad, y lleuar a cuestas carne y vi-
no, etc. como suelen a^er ganapanes : consedieronseles algunas,
las quales cumplieron muy perfectamente. Vn hermano coadju-
tor temporal despues de muchas muestras de su aprouecha-
miento hizo los uotos. Tanhien vn Padre del mesmo collegio
auiendo estado mas de quatro ahos despues de los exertitios
tratando con los nuestros y mirando si a el conuenia nuestro
a 3 vv. praec. supra vers.
UX) LlTTEBAE QUADRIMESTRES
modo de uiuir, se moui6 a eutrar con gran suauidad y consuelo
en el Senor. Pero despues de entrado estuuo casi tres anos sin
hazer los uotos, y en todos ellos indeterminado de ser de la
Compania, y siempre procurando entender mas del modo de
proceder della; y finalmente el dia de los Reyes pasado le mo-
uio a tanto el Senor, que con grande determinacion los hizo, y
del todo se ofrecio para seruille perpetuamente en la Gompa-
nia, de coQinero l. Salen todauia los de aquel collegio a predi-
car, y ensehar la doctrina christiana, como suelen, por todos
los pueblos comarcanos a aquel donde estan, haciendo esto cada
fiesta en tres o quatro lugares, y no tomando substentation de
ninguno, sino lleuando de casa su pobre comida. Tanbien vn
Padre del mesmo collegio suele en los lugares donde predica
por la mafiana, tomar unas alforjas y lleuando consigo al cura
del pueblo pedir limosna para los pobres del mesmo pueblo, y
despues repartirse. Todo lo qual es causa que toda aquella gente
le sea muy aficionada, y que no desee otros predicadores sino
los de aquel collegio. Procuran en esto los nuestros mouer a
los curas a que hagan lo mesmo. Confessiones an tenido co-
munmente tantas en el pueblo donde estan, ansi del mesmo
pueblo. como de otros que alli uan a se confessar, que no an
podido hir a confessar a algunos lugares que con grande ins-
tancia pidian que fuesen. An tenido tanbien muchas confes-
siones generales. Y cierto, es grande el fructo que alli se haze,
lo qual creo yo entre otras cosas a mouido al cardenal y obispo
deste obispado 2 a que les tenga y muestre muy particular afi-
clon, como antes paresciese estar muy poco deuoto ; y ansi en
el mes de Nouiembre pasado dio aquei collegio vna cruz de
esmeralda doiada, muy rica ; en un braco de la qual estaua
vna partecilla de la mesma sanctissima cruz en que nuestro
Dios murio ; y por tener la cruz esta sanctissima rreliquia, fue
sin duda grande el don enbiado, y grande la afficlon del que
lo embio. A una persona eclesiastica muy priuada suya enbio
a lleuar esta cruz a aquel collegio, por no poder el mesmo lle-
uarla, como teuia determinado. [Reliquia haec magna pompa a
a le uouio ins.
1 Fuit is P. Balthassar Quadrado. qui ingressus erat Societatem Salman-
ticae mense Martio 1558, ut annot. in cod. Salmantic. I, et in catalogo quo-
dam collegii Montisregii, in cod. Cast. 13, f. 198.
a Franciscus de Mendoza et Robadilla.
479. — Burgis 17 Ianuarii 1561 107
nostris excipitur; Cf Litt. Quadrim. VI, 958-59]. El fundador
de aquel collegio l estaua tan emfermo, que fue menester aquel
dia lleuarle em bracos a a la yglesia. Y plugo al Senor, segun
creo, por medio de la sanctissima reliquia que desde aquel dia
estuuo bueno, y aora lo esta tanbieo. Se a mouido el cardenal
a hacer vna casa junto a aquel collegio a donde se recoxan
los clerigos que por sus culpas fueren condenados a cierto
tiempo de carcel, para que por medio de los de aquel collegio
sean aprouechados en sus almas ; y mientras que la haze, a
enbiado ya quatro o sinco, los quales se rrecogen en una casa
que para ello el fundador le offrecio. Destos clerigos an salido
dos cumplidas sus penitencias, vn canonigo y un cura de al-
mas : y cierto fueron tan aprouechados. que se espera en el
Sehor seran exemplo de otros, los quales voluiendo al carde-
nal a sus negocios no acaban de loarle a los nuestros de aquel
collegio ; y asi uiniendo vn judio muy bien entendido de Cons-
tantinopla a esta ciudad de Burgos con deseo de ser christiano,
siendo presentado al cardenal, el lo eubio a los nuestros de
aquel collegio para que le instruiesen en la fe, y le ensehasen
costumbres christianas : y le dixo quando le embiaua que mi-
rase que iua a tratar con unos muy buenos christianos. En otras
cosas particulares a mostrado el cardenal la aficion que tiene a
los nuestros de aquel collegio. Plega al Sehor sea todo para su
maior seruicio. Esto es lo que ai b que dar auiso a V. P. del
collegio de Vellimar. [Preces postulatf.
De Burgos y de Enero a 17 de 1561. — D. V. P. sieruo en
el Sehor, por comission del P.e Rector.
DUENAS ".
a bacos iiis. — 1» Seq. de del.s
1 Benedictus Uguccioni.
2 Vide Litt. Quadrim., VI, 630.
108 LlTTERAE QUADRIMESTRES
480
P. IOSEPHUS FABRICIUS
NEAPOLI 18 IANUARII 1561 *■".
1. Sociorum numerus. P. Madrid collegium visitat. — 2. P. Rec-
toris et aliorum humilia exercitia. Duo sacerdotes cum
multorum solacio primum litant. — 3. Canditati. — 4. Scho-
larum status florens. Sollemnis studiorum instauratio. —
5. P. Salmeronis contiones. Proregis erga eum benevolen-
tia. Doctrina christiana explicatur. — 6. Concursus ad
sacramenta frequens, maxime iubilaei occasione. — 7. Socii
tum aegrotis, tum incarceratis solacium et spirituale au-
xilium ferre conantur. — 8. Civium erga socios benevo-
lentia.
1. t Ihs Pax X.1 Molto R.'10 in X.° Padre. Poiche non po-
temo scriuere a V. R. P. il nostro quadrimestre di molte cose,
come uorriamo, farenio che quello sia di poche parole, quanto
piii potremo. Quiui ci trouamo al presente in tutto circa 40 :
diece sacerdoti, sei maestri, et undeci scolari : li altri bene oc-
cupati in altri essercitij della Compagnia. Et si come questo e
facile dire del numero, cosi non e possibile dire quale uirtii
sono di tutti i fratelli charita, obedientia, humilita, patientia
et altre simili. Quale ancora il R.do P. Madrid 2 ha conosciuto,
non senza consolatione sua et di tutto questo collegio, quando
fu quiui a uisitarci questo anno in nome di V. R. P., et stete
con noi piu o meno di uno mese, edificandoci con parole et
con essempio in tal modo, che non cosi presto la memoria di
esso in questo collegio ha da mancare.
±. Hor, per uenire alle cose nostre, il P. Rettore 3 ha dato bono
1 Ex autogr. ut videtur, in codice Xeap. 193 (Neap. Lift. Ann. 1557-
1584) 2 ff., 22, 23 (215, 216). Praecedit aliud exemplum italiim in ff. 20-21. Est
versio latina in cod. Ital. 117. ff. 36-37. Est etiam exempl. in archiv. co-
lonien. (Hansen, 1. c. 766).
2 P. Christophorus Madrid. Mensem Octobrem 1560 Neapoli et Nolae fuit,
Cf. Epist. P. Salmeronis, I, 406, 417.
3 P. Christophorus de Mendoza.
480. — Neapoli 18 Iaxuarii 1561 109
principio all' anno nouo, che per tutta una settimana ha uoluto
seruire alli fratelli in tauola : quale non gli e stata meno utile
lettione, che quella che gli fa priuatamente il uenerdi ogni set-
timana. Et in questo seguitano li altri sacerdoti, reputandosi a
gratia non piccola 1' ottenere tal'officio. Ne passa quasi giorno
che non si facci publicamente fra noi alcuna penitenza per
diuotione del santo che ogn' uno tiene et muta di mese in mese
con quella pia usanza della Compagnia. Di piti tutti hauemo
rinouati i uoti nel giorno del Natale del Signore, fatta la con-
fessione generale con il soddetto P. Rettore. Et doi sacerdoti
noui di nostri hanno cantato la messa noua nelle altre due
feste seguenti, il P. Ludouico ' et il P. Gioan Aloisio 2. Due
cose sono state queste di grande allegrezza spirituale : 1' una
nostra solamente ; 1' altra nostra et delli diuoti nostri, che non
in poco numero, ne con poco affetto si trouorono presenti alle
primitie di cotanto sacrificio.
3. Alcuni boni soggetti sono di lettere et costumi, ch' cer-
cano intrare alla probatione della Compagnia, quali ancora non
sono stati presi per maggior loro probatione, fuori ch'uno, che
sara coadiutore temporale, assai atto nel seruitio di Dio et sua
uocatione, per quanto fin hora se dimostra.
4. Circa le scole nostre, buono numero et bono profitto e
delli scolari forestieri ; onde li maestri hanno tutti che affatti-
care ; et non affaticano in uano per gratia del Signore si come
altre uolte se ha scritto a V. R. P. Et hora di nouo questo e
solo, che nella classe della retorica sono doi professori : 1' uno
della mattina. che interpreta 1' oratione di Tullio ; 1' altro della
sera, che legge i precetti di Quintiliano, con il greco ; il che si
comincio dopo la rinouatione delli studij che fu nel principio
di Nouembre ; et alPhora M.° Leonardo 3, nostro fratello, recito
1 Nullum dubium esse videtur quin hic Ludovicus de quo pluries fit men-
tio in Epist. P. Salmeronis (I, 303, 305, 429, 481, 488-489) sit Ludovicus
Massellus ingressus in Societatem mense Aprili 1558, ut dicit Sacchinus (ann.
1558, n° 68). Hic nobilis postea fuit in Provinciae neapolitanae fastis. Deeo
quaedam habentur in catalogis collegii neapolitani 1558, 1559, 1560 (Cod. Si-
cul. 59, nn. 10, 11 j 18), qui cognomen omittunt.
2 Hic fuisse videtur P. Ioannes Aloisius Guarini. In catalogo neapolitano
anni 1560 (Cod. Sicul. 59. n. 18) dicitur Luisi Guarini : in catal. collegii
nolani anni 1565 (ib. n. 30) P. Luisi Guarino. Ipse in epistula ad Lainium
data Nolae 23 Sept. 1563 subscribit Gio. Loisio Guarino (Cf. Lainii Monum.
VII, 377).
3 Leonardus Ferraro. Cf. Epist. P. Salmeronis, I, 304, 390.
110 LlTTERAE QUADRIMESTRES
in chiesa nostra una oratione latina, assai bene composta. et
quatro de' nostri scolari forastieri recitorno, uno in greco certa
prosa, tre altri uersi latini di suggetti diuersi, con molta satis-
fattione delli auditori.
5. Che diro del R.do P. nostro prouinciale l, che tutta questa
inuernata ha letto nella chiesa nostra tutte le feste alcuna cosa
della prirua canonica di S. Gioanni, et ancora non ha finito il
secondo capitolo ? Cosa e in uero di ringratiar' molto il Signore
come e ammirata in questa citta et (quello che piu importa) cre-
duta la dottrina sua generalmente fra piccoli et grandi. Et per
non dire de altri, la marchesa del Guasto 2, ch' per lo adietro
mai era stata nella chiesa nostra, questi giorni passati doi uolte
ha udito il Padre, et hora mostra de esserci non poco affet-
tionata. Et esso vicere di Napoli 3 non potria mostrare miglior
animo uerso il Padre, che mostra, uedendolo sempre uolentieri
et con grande fauore, et conciedendoli tutto cio che dimanda, il
che non e raro, ne di poca importanza. Oltra di questo non si
lassa Tessercitio che doi sacerdoti di nostri fanno in leggere
continuamente la dottrina christiana : 1' uno tutte le feste alli
diuoti nostri nella classe maggior' ; 1'altro tutti i uener[d'i] alli
scolari nella chiesa. E ancora uno Padre, che la mattina predica
nella chiesa al popolo tutte le feste; et un'altro Padre, che legge
i casi di conscientia tre giorni alla settimana.
6. Le confessioni et communioni che ordinariamente si fanno
nella chiesa nostra, molte sono in ogni tempo ; ma inanzi il
Natale del Signore per il giubileo sono state tante, che per doi
feste ha bisognato intermettere la predica della matina, come
si suole fare il giorno della Pascha di Resurrettione.
7. Non mi pare che sia da tacere questo, che e di grande
gloria di Dio : che doi di nostri fratelli sogliono andare tutte
le domeniche a predicar nelle prigioni, et uanno altri giorni
spesso alcuni di Padri a confessare ; nel che fin' hora se ha fatto
grande frutto, et si spera che nell' auenire si fara maggiore.
II medesimo ancora s'usa nelli hospitali, che piu uolte sono
uisitati d'alcuni di nostri ; et in altri lochi, doue e il bisogno,
quanto si puo s' aiuta il prossimo a ben uiuere et a ben morire.
1 P. Alfonsus Salmeron.
2 Elisabeth Gonzaga, Ducis Mantuae fllia, uxor Alfonsi de Avalos, mar-
chionis Piscariae et del Vasto. Cf. Epist. P. Salmeronis, I, 427-428; Lopez
de Haro: Nobiliario, I, 125.
3 Petrus Afan de Ribera, dux de Alcala.
481. — Abula 20 Ianuarii 1561 111
8. Per queste et altre siinili opere. nelle quale se essercita
la Compagnia nostra, Dio, che e V autore de ogni bene, ci
conserua quiui in buon credito appresso il popolo. Et con tutto
che non manchino li emuli, sono pero adesso, secondo la opi-
nione de alcuni, in menornumero che mai siano stati. Et insieme
il medesimo Signore ha dato ad alcuni principali di questacitta
special cura circa la fabrica della chiesa nostra, quale si se-
guita di continuo, et presto (come speramo) si finira. [Preces
posiulatj .
Di Napoli a 18 di Genaro 1561.
Per commessione del P. nostro Prouinciale.
De V. R. P. seruo indegno.
IOSEFFO FaBRICIO l.
481
P. ANTONIUS LAREZ
ABULA 20 IANUARII 1561 2.
1. Sociorum valetudo et occupationes. — 2. Viri nobiles in dies
ad sacramenta in templo nostro frequentiores. — 3. Magni
momenti paces compositae. — ■ 4. P. Rectoris reditus et
valde desideratus, et utilis exstitit. — 5. Festum titularis
Sti. Aegidii sollemniter actum; at longe sollemnius Christi
Dni. circumcisi, Patribus Dominicanis mirifice concurren-
tibus, atque uno eorum perinsigni (sed prius Societati in-
festo), egregie contionante. — 6. Post effectus paupertatis ,
civium providentia.
1. f Ihs. Mui R.d0 en Christo P. — Pax Christi etc. — Por
esta sabra V. P. algunas cosas de las que en estos 4 meses a
sido seruido el S.01' obrar por medio de^los P.es y H.ros que en
1 Cf. Litt. Quadrim. VI, 866, annot. 1. Societatem ingressus est prima
die Ianuarii 1556. Cf. Monum. Ignat. ser. U X, 450-451 ; Polanc. Chron. VI,
5. Ex responsis autographis quae exstant in cod. Inform. antiqtiae, n°115;
prius 499, novimus illum esse ex urbe Udine.
s Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 58, 59 ; prius 389, 390. Subsequuntur
duo exempla latina, subscripta a Ramiro, in ff. 60-63.
112 LlTTERAE QUADRIMESTRES
este collegio tiene aiuntados la obedientia, para prouecho suyo y
de las almas. A auido salud siempre, y negocios en que poderla
ocupar bien ; vnos en sus confesiones, otros en estudios, y todos
juntamente en obseruancia de las reglas ccn mucha obediencia,
oracion y mortificacion interior y exterior.
2. A los P.es que contiesan, que de ordinario son 3, da nues-
tro S.or, y comunica mucho zelo del aprouechamiento de las
almas, en cuio bien ningun dia pasa que no esten muy ocupa-
dos, y mas en aquellos dias que consigo traen maior ocupa-
cion. De cada dia se ua mas aumentando este santo ministerio,
en especial con personas de mucha qualidad. Las quales por la
fama que algunos con ignorancia auian sembrado, diziendo ser
escrupulosos los confesores, no osanan uenir ; y ya que ue-
nian, era de modo que no podian ser conocidos de sus confe-
sores. Ya, gloria al Sehor, uan perdiendo este miedo, y quitan-
dosele a otros temerosos. De lo qual se espera no poco fruto por
caber esto en las principales personas desta ciudad.
3. Tambien se suele ofrecer continuamente el hazer amis-
tades ; pues siempre tiene el demonio por officio el deshazerlas.
La una dellas fue muy importante a la paz y sosiego desta
republica, sobre la qual auiendo entendido no solo lo mas prin-
cipal desta cibdad : pero tambien fuera della algunos grandes
del reino, no auian hecho nada; porque lo auia el Senor guar-
dado para que por medio de un P.e deste collegio se acabase.
Porque rogando el a un principal cauallero entendiese en ello,
no lo auiendo hecho a ruego de muchos senores, lo hizo a
ruego suio. Y ansi entendiendo ambos en el negocio, se acabo
con mucha alegria y satisfaction del pueblo, no solo perdo-
nando el ofendido la iniuria, pero tambien muchas costas en
que el ofensor estaua condenado. Otras algunas amistades entre
personas principales y entre hermanos y cunados harto dificul-
tosas se an concluido mui bien con el fauor del S01'.
4. De sermones ay poco que escreuir, porque el P.e Rector a
estado mas de 5 meses absente con el P.e Fran.co L. A auido
sobre esto muchas y amorosas quexas de todo el pueblo, en
especial de nuestros deuotos, que era aiuda para que los de
casa pasasen con patientia tan larga absentia, viendo que tantos
les acompahauan en el deseo de su uenida, que, aunque no se
j
P. Dionysius Vazquez, rector, evocatus erat a S. Francisco de Borja in
Lusitaniam. Cf. Litt. Quadrim., VI, 896.
481. — Abula 20 Ianuarii 1561 113
ordenara mas de para ver la deuocion de todos con su doctrina
y letras, a sido necesario pasar tan largo destierro. Ya, gloria
al Sehor, le tenernos en casa, y con el nos vinieron muchos
bienes para el augmento deste collegio, y prouecho deste pue-
blo. Fue tam bien recebido, como auia sido deseado. No le
dexan descansar, que ya le tienen pedido sermon en la iglesia
maior y en otras partes, y se comiencan a tratar negocios im-
portantes de personas particulares, en los quales siempre le
aiuda el Sebor particularmente. En casa tambien parece auer
despertado el Sehor nuevo espiritu y fuercas para emplearse
todos mui de ueras cada uno en lo que la sancta obediencia le
encarga : vnos en confesar, otros en estudiar, otros en la ob-
seruancia de las reglas y sus officios.
5. En este tiempo an pasado las dos fiestas principales que
en nuestra yglesia se celebran. La vna fue la vocacion de ella,
que es S. Gil. Esta se celebro con grande ornato de doseles y
guadamacis muy ricos: y con la missa y sermon de un P.e de
la Compahia, a quien tiene nuestro Sehor communicado spiritu
y letras. El qual vino aqui para predicar aquel sermon con
otros mui buenos que hizo : porque aun no era uenido el P.e Rec-
tor. Para la 2.a fiesta, que fue la Circuncision, ofrecio N. S. una
ocasiou. que luego dire, para que con mucho fructo y edifica-
tion se celebrase su fiesta. Avia aqui, y se esta aora, vn reli-
gioso P.e de la orden de S. Domingo, en letras y pulpito y otras
bueuas qualidades bien sehalado, y tras esto de mucha auto-
ridad. Este P.e auia predicado algunos sermones en los quales,
a dicho de todo el pueblo y de algunos nuestros que le oieron,
predicaua contra los Exercitios y otras cosas de la Compahia,
de lo qual auia nacido escandalo y turbacion para muchos; de
los quales algunos, no sin pasion, lo venian a dezir a nuestra
casa. Llegandose, pues, el dia de nuestra fiesta, tratando de
solennizarla lo mejor que se pudiese, y teniendo respecto a la
edificacion del pueblo, le parecio al P.e Rector y a otros Padres
se combidasen los Padres de S. Domingo, que aqui tienen uno
de los insignes conuentos, que dizen auer en su orden, para
que dixesen la missa. y que el serrnon se encomendase al pre-
dicador que nos era contrario. Con esta determinacion fueron dos
de los nuestros a su casa y al primero que hablaron fue al
predicador con mucha humildad y modestia, haziendole muchos
ofrecimientos, y pidiendole nos honrrase aquel dia con su ser-
mon. El cierto no deuia esperar tan blanda respuesta, ni tanto
comedimiento a las cosas pasadas, que bien sabia las sabiamos
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 8
114 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nosotros ; y asi boluiendo sobre si, dio respuesta de mucha
humildad y amistad, diziendo que si le mandaran barrer nues-
tra casa, y otras cosas humildes, que ninguna dificultad tuuiera
en ponerlo por obra, pero una cosa de tanta qualidad y honrra,
que se le hazia aspera, especialmente auiendo en casa quien
tam bien lo pudiese hazer, como el P.e Rector. Tornando los
nuestros a suplicarselo, lo acepto con mucha voluntad y hu-
mildad. De alli se fueron los nuestros con el mismo P.e a rogar
al Prior, que tambien es otra persona mui principal, nos vi-
niese el con otros Padres de su casa a dezir la missa. El lo
acepto no con menos voluntad que el otro P.e el sermon: y asi
vinieron aquel dia 6 Padres, que fueron el Prior y el predi-
cador y otros 4 cathedraticos de artes y theologia. Vino aquel
dia lo mas principal de la cibdad y otra mucha gente a nuestra
iglesia. Y aunque del sermon y de todo lo demas quedaron edi-
ficados, viendo a su parecer cosas tan contrarias en obras y
palabras de las que antes auian visto, pero mui en especial lo
quedaron notando el medio que se procuro para el amistad y
paz que la Compahia quiere con todos, en especijal] con quienes
tanta razon ay para ello, como son los religiosos de la orden
de S. Domingo. Acabada la missa y sermon se quedaron 30 y
tantos combidados, entre los quales auia de la yglesia maior
algunas personas, las de mas qualidad que en ella ay. De la
ciudad uuo vn cauallero, el mas principal, con otros mui nobles
y deuotos nuestros, y tambien se quedaron con nosotros los
P.es que a honrrarnos auian venido. Mientras comieron oyeron
una oracion in laudem nominis lesu, la qual hizo vn Padre de
casa. Ansi se acabo nuestra fiesta con mucha satisfaction y
alegria de todos. Esperamos en el S.or que aun se an de seguir
otros bienes desta obra, sin los que ya se an visto.
6. Y porque no estoruara a la breuedad, con la qual tengo
cuenta, acabare esta con vna merced que el Sehor hizo a los
desta casa en ofrecerse ocasion en la qual se pudiesen experi-
mentar los amadores de la pobreza que tienen prometida. La
qual, aunque con mucha facilidad se pudiera remediar, todos
vinieron en que algunos dias se dissimulase, para prouar a
que sabia el faltar lo necesario y conimun, que para el corpo-
ral mantenimiento la Gompania usa, faltando carne, vino y
otras cosas que pudieran suplir la falta desto. A todos se dezir
que les supo mui bien, pues sufrieron algo por Ghristo con
mucha alegria de spiritu, disponiendose a cosas maiores que a
los de la Compania pueden acaecer. Fue esto no solo prueua
482. — Sassari -10 Ianuarii 1561 115
de los spiritus de casa, mas de la charidad de los de luera, la
qual fue mui grande en limosnas y muchas, quando llego a su
notitia lo que auia pasado. A ellos pague N. S. tanto amor y
buenas obras como dellos recebimos, y a nosotros de el Senor
gracia con que siempre nos empleemos en el seruicio y aproue-
chamiento de sus almas y de las de todos, no oluidando el
nuestro propio, pues tanto importa para el ageno. [Precum po-
stnlatio etc.].
De Auila a 20 de Kenero de 1561 — D. V. P. indignissimo
sieruo en el Sefior.
Axtoxio Larez l.
482
P. FRANCISCUS ANTONIO
SASSARI 10 IANUARII 1561 2.
1. Sociorutu numerus, valetudo. Disciplina religiosa. — 2. P.
Rector Societatis institntum populo exponit. — 3-4. Fructus
laborum apparens in sacramentorum frequenti usu, prae-
sertim Xativitatis Domini et iubUaei tempore. — 5. Socie-
tatis sctiolae desiderantur. — 6. Candidatus Romam tendit.
— 7. Usurarii contractus paulatim tolluntur.
1. -|- Ihs-Muy R.d0 P.e nuestro en Chro. Pax Xi1'. etc. — Por
auer poco mas de dos meses que en otra di cuenta a V. P. del
1'ructo que por la bondad de Dios N. S. se auia cogido el estio
passado 3, sere breue en esta. Y primeramente quanto a lo que
toca a la casa, somos aqui al presente los tres sacerdotes y vn
hermano que ya V. P. sabe ; y tenemos todos buena salud cor-
poral, gloria al S.or. aunque el her.° Juan Ambrosio ha tenido
vnas callenturillas, pero no han sido nada. En lo spiritual to-
dos proceden bien, por la diuina gracia, en la observancia de
1 Cf. Litt. <)uadrim., V, 152.
2 Ex autogr. in cod. Sardin. 13, ff. 73-74: prius 505-506. Secundum Han-
sex (1. c. 767) est apogr. datum die 17 Ian. in archiv. colonien.
3 Vide Lift. Quadrim. VJ. 941. ubi etiam sociorum nomina invenies.
116 LlTTERAE QUADRIMESTRES
las reglas, en la humildad, obediencia y mortificacion, teniendo
mucha cuenta con dar buen exemplo a los proximos, y traba-
jando cada vno en el ministerio en que por la S.,a obediencia
esta puesto, siendo en todo ayudados con las platicas spirituales
los viernes, con la lection del refitorio y con poenitencias de
las culpas y faltas.
2. El dia de la Qircuncision hezimos la tiesta en nuestra
yglesia, donde vinieron el gouernador * y jurados y otros prin-
cipales, que no cabian en la yglesia. Predico el P.e Rector ',
declarandoles la fundacion y instituto de la Gompania de Jesiis,
y por que razon se le auia puesto este nombre, de que todos
se ediflcaron y holgaron mucho, por auer en algunos harta
ignorancia del modo de proceder de la Gompahia ; y ansi creo
que aura sido vn freno para los murmuradores y calumniado-
res, que nunca faltan. El mismo dia para consolarnos mas en
spiritu renouamos todos nuestros votos con nueuos desseos de
crecer y augmentar en virtudes en la sancta vocacion que el S.or
se ha dignado llamarnos, haziendo para el mismo ftn nuestras
confessiones generales conforme a nuestras constituciones.
3. En el predicar en la yglesia mayor, y en nuestra casa la
platica de la doctrina christiana, visitar las carceles y hospital,
ensenar la doctrina a los nihos en nuestra capilla, y a los gran-
des en la placa en sardo, siempre se ha continuado hasta agora,
conforme al modo que ya por otras he significado a V. P., y
no se saca dello poco fructo por la diuina bondad, segiin se
vee por la freqiiencia de los sacramentos en que muchos per-
seueran, recibiendolos cada mes, otros cada 15, y otros cada
8 dias, y particularmente esta pascua de Nauidad hemos tenido
tantas confessiones, que comencando 8 dias antes, y continuan-
dolo algunos otros 4 6 5 dias despues, no fue possible cumplir
con todos : y no parecera esto mucho a consyderando de vna
parte que no somos mas de dos confessores, y de otra parte la
grande afficion y desseo que toda esta gente tiene de coufes-
sarse con los de la Compahia, que cierto, tengo para mi que
aun no bastarian seis confessores aqui en casa, como claro se
collige de muchos que confessandose en otra parte. vienen a
a Del. si.
1 Alvarus Madrigal.
2 P. Balthassar Pinas.
188. — Sassari 20 Ianuarii 1561 117
reconciliarse y cornulgar en nuestra yglesia ; y esta freqiiencia
y concurso no es solo la quaresma y pascuas, pero aun en
otras ruuchas fiestas: de modo que pues la cosa es ya tan or-
diuaria, por amor del Senor que de los muchos P.es que por
alla hay. reparta V. P. con esta isla ; pues tanto fructo se sa-
cara dello : porque segun es la ignoraucia de los confessores,
aunque vno se confiesse a menudo con ellos, allende de no
quedar tan consolados en el spiritu, siempre les queda mucho
que barrer y limpiar en las consciencias : mittat eis Dominus
auxilium de sancto '. El numero de los que hemos confessado
esta pascua 2 (segiin que se ha podido contar) passa de 300
personas, que fue para nosotros vn particular consuelo y rego-
zijo spiritual acordandonos que el aho passado por este dia,
como eramos rezien venidos, solamente confessamos 4 6 5 per-
sonas, y agora verlos venir a centenares ; lo que nos da muy
cjerta confian^a de sperar mucho aprouechamiento y reformacion
de muchos vicios y abusos desta tierra : plega a la diuina Mag.1
dar sus copiosos dones para que de todos sea mas y mejor
seruido.
4. Luego, passada Nauidad, hemos tenido aqui vn jubileo en
el qual ha auido tanta freqtiencia de confessiones, que seria bien
largo de screuir ; porque auiendole publicado el P.e Rector vn
domingo predicando en la yglesia mayor, luego el lunes comenQo
a venir tanta gente, que empecando a las 6 y a las 5 de la
manana, y estando hasta las 7 y las 8 de la noche, eran mu-
chos mas los que se yuan sin confession, que no confessados ;
porque demas de los que se yuan sin auer recaudo, auiendo
estado vno y dos y tres dias sperando, otros muchos que ve-
nian y hallauan la multitud de gente, y otros que sabiendolo
dexauan de venir, se boluian harto desconsolados a buscar re-
medio a otras partes. En otros fue tanta la deuocion de confes-
sarse con los nuestros, que han querido mas voluer a ayunar
y hazer las otras cosas la 2a semana. que no yrse a otras par-
tes : y aun algunos auiendose confessado con otros a la pri-
mera semana, han buelto a nosotros la 2a por no tenerse por
muy seguros en sus conscienQias ; y ans[ los dos domingos
a con otros supra vers. eaclem manu.
1 Cf. Ps. XIX, 3.
- Intellige festa Xativitatis Domini.
118 LlTTEBAE QUADRIMESTRES
fueron tantos los centenares en nuestra iglesia para comulgar
que por ser ella muy pequeha, se boluian algunos ; y otros
muchos por no irse, se holgaron de sperar hasla las postreras
missas : y lo que en esto daua grande animo y edificacion a los
proximos, era ver toda la tlor de la ciudad en nuestra capillica,
scilicet, gouernador, jurados, caualleros, ciudadanos, merca-
deres y todas las demas suertes de gentes. Finalmente vna
cosa sacan de aqui todos, y es que si en Sacer hay P.es de la
Gompania en ahundancia, apenas aura quien en otra parte se
confiesse (lo que para algunos no es muy dulce ni sabroso),
y ansi todos dan bozes diziendo : VTengan, vengan mas P.es, y
no se pierda el fructo que por falta dellos se pierde en muchas
almas. V. P. consyderando lo mejor, hara lo que mas le pare-
ciere in Domino conuenir.
5. Este credito y deuocion con la Gompahia crece siempre
en esta tierra, no solo en Sacer, pero por todo el reyno; y no
tienen otro mayor pesar sino ver que se les passa este tiempo
sin aprouecharse de los studios de la Gompania: y cierto no
yerran nada en ello, porque demas que vendran de toda la isla
a studiar aqui a Sacer (specialmente por auer agora prohibido
el rey que ninguno vaya a studiar a Italia ni a Francia), y se
aprouecharan mucho : hay tambien otra cosa, que es los buenos
subjectos y habilidades que aqui se hallan, y se podrian ganar
hartos para la Compania, segun que los veo deuotos y afficio-
nados, y por no veer aparejo ni commodidad, se detienen.
N. S. les embie el remedio que tanto dessean, y les es ne-
cessario.
6. Los meses passados regibio aqui el P.e Rector vn sacer-
dote aragones que se dize Juan Gil (del qual creo ya sabra
V. P.), de buenas partes y harto buen subjecto a, cuya vocagion
creemos aura sido de la mano del Sehor ; porque andando de
algun tiempo antes con este desseo de entrar en la Compahia,
hallandose el verano passado en la Goleta, y oyendo alli cotno
en Qerdeha auia ya collegio de la Compahia, offreciendosele pas-
saje, se embarco y vino a Caller, donde saliendole los moros
al vaxel, como N. S. le trahia para tan sancta obra, se saluo
nadando: y ansi desbaratado, sin temer los calores y peligros
de la isla, la atrauesso hasta Sacer, y de aqui muy consolado
a subjecto supra vers.; prius buena persona (?).
482. — Sassari -20 Ianuarh 1561 119
se fue a embarcar al Alguer para yr a Genoua y de alli a
Roma. Confio en el S.or sera su vocacion tirme y fructuosa l.
7. De muchas particularidades pudiera dezir, pero seria cosa
harto prolixa; baste saber generalmente que todos se aprouechan
mucho, vnos en hazer amistades y perdonar injurias, otros en
venir a ]a confession de muchos ahos dexada, otros reiterando
las mal hechas, otros haziendo confessiones generales de toda
su vida, etc: y specialmente con los mercaderes y tratantes
ha obrado Dios mucho, porque quasi todos los mas andan tan
atemorizados, que no osan hazer contrato alguno sin que pri-
mero vengan a consultar si es licito o no, y dexan los tratos y
mercadurias sardescas, que eran illicitos, y van buscando otros
mas seguros donde no peligren las consciencias, vnos criando
ganados, otros haziendo labrera [sic] de trigo y legumbres etc.
Y estos dias passados, solo para apartarse de malos tratos, se
han juntado en compahia 24 mercaderes, y en vna parte desta
isla, en la marina, hazen a sus costas tres torres para que sin
temor de turcos puedan alli sacar mucho coral y harto pescado ;
al fin cada vno va buscando el modo con que pueda biuir y
mantenerse sin hazer vsuras manifiestas ni palliadas. A ellos
y a todos alumbre el Spiritu Sancto para que acierten a cum-
plir la ley de Dios y saluar sus almas. [Preces postulat].
De Sacer a 20 de Enero de 1561. Porcommission del P.e Rector.
— De V. P. indignissimo sieruo en Xpo.
Fran.co Antonio '-.
1 De eoderu loquitur P. Pinas in epistula die 20 Sept. 1560 data (Lainii
Monum. V, 233). Nullum vero vestigium de eius in Societatem ingressu in-
venire potuimus. In catalogo collegii calaritani anni 1574 recensetur P. Ioan-
nes Giles; sed neque patria (Calanas Hispalis) neque a?tas (33 aut 34 anno-
rum) cum huius patria et «tate concordant.
2 Vide Litt. Quadrim. VI, 214.
120 LlTTERAE QUADRIMESTRES
483
N. N.
FERRARIA 21 IANUARII 1561 *.
1. Sociorum numerus, valetudo. In temporalibus angustiis Deum
providum et beneficum experiuntur. — 2. Votorum reno-
vatio magnos fructus fert. — 3. Scholasticae exercitationes
in festis nataliciis Domini sollemnius habitae. — 4-5. Sa-
cerdotum erga proximos ministeria. — 6-7. Numerus ci-
vium ad sacramenta accedentium, praesertim iubilaei tem-
pore. — 8. Piae sodalitatis exercitia et fructus.
1. f Pax X.1 Molto R.do in X.° P. [Scribit ex oboedientia] .
Cominciando dalli nostri che siamo stati 15 et hora siamo 14,
cioe cinque sacerdoti, dui mastri, 4 scolari et 3 coaiutori; ben-
che si hauesse mancamento di molte cose necessarie al vitto,
non dimeno la diuina Prouidentia ha talmente a suo tempo
prouisto a nostri bisogni che siamo stati tutti sani ; et buona
occasione ne ha data Iddio S.r N. di sempre seruirlo, confidarci
in lui et insieme di molto glorificar sua diuina maesta. Et
quanto al spirito che piu importa, si e uista unione in Domino,
abnegatione de uolunta, et buoni desiderij in tutti di andare
auanti nel diuino seruitio, aiutati molto dalla renouatione de
santi voti, delli recordi ch'ogni uenerdi suol dare il P. Ret-
tore 2, et da altre mortificationi che li fratelli sogliono doman-
dare et fare.
2. II primo di dell' anno, per ordine di N. P. Prouinciale 3,
renouammo tutti li santi uoti precedendo le confessioni generali
delli 6 mesi et uarie mortificationi ; il che produce tanti buoni
effetti ch'airaltri ch' alli nostri pareriano forsi incredibili. Sia
del tutto laudato 1'autor d'ogni bene.
3. Circa le scuole, maestri et scolari non hauiamo che dirli
de piu che nelli ultimi quadrimestri fu scritto, eccetto che ha-
1 Ex apogr. coaevo in cod. Venet. 100, ff. 18-19; prius 280-281. Secundum
Hansen, 1. c. 766 est apogr. in archiv. colonien.
2 P. Fulvius Androtius.
3 Ferrariense collegiura tunc ad Provinciam Longobardicam Soc. Iesu per-
tinebat, cui praeerat P. Benedictus Palmio. Cf. Polanci Complementa, II, 350.
483. — Ferbaria 21 Ianuarii 1561 1-21
uendo il P. Prouiuciale nelP ultima uisita detio si facesse al-
cuna eosa publica per il sacro S.t0 Natale, fu nel secondo di
esso recitata in nostra chiesa una oratione latina per uno delli
nostri et una greca da uno scolare forostiero de nostre scuole,
et poi un dialogo latino da alcuni putti, con che dettero alli
nostri et alli altri non poca consolatione, trouandouesi il Sig.r
Vicario di Mons. il Vesc. °, 1' inquisitore, il podesta et alcuni
dottori inuitati et altri scolari, di che pensamo se sia seruito
lesu X.° Sig.1' N. per il cui honore et gloria tutto fu fatto.
4. Li sacerdoti se sonno esercitati in questo tempo nelli so-
liti esercitij di nostra Compagnia, et massime in confessar' buon
numero di pregioni per il santo jubileo, alcuna uolta nel' hospi-
tale, et altri infermi, aiutare a ben morir' quelli che sonno
iustitiati, et predicare ogni settimana a una uolta alle pregioni
et a un monastero de monache. N. S.r si serua del tutto a sua
maggior gloria.
5. Seguitasi la lettione in nostra chiesa ogni festa doppo
uespro con auditorio, et nella prima parte di essa se dechiara
la dottrina christiana b et nella 2a 1' euangelio, cauandosi di
esso alcuni punti per escitare alle sante uirtu, alla frequentia
de sacramenti et al'odio contra il peccato, di che si aiutano
quelli che frequentano li sacramenti a perseuerar' et guardarsi
dal male.
6. II numero di quelli che frequentano li sacramenti, quan-
tunque alli nostri amicj para molto in questa citta, pure a noi
deue meritamente parer poco, come e, communicandosi ordina-
riamente la domenica in nostra chiesa il numero di cento per-
sone incirca, la cui perseuerantia meritamente e degna di esser
laudata; poiche quelli che frequentano nostra chiesa, sonno
tanto derisi etiandio dalli loro domesticj, come altre uolte si e
scritto l.
7. Per il giubileo passato si confesso et communico notabil
numero di gente in nostra chiesa, et non manco forsi il Santo
Natale, et molti il primo dell'anno, et si sonno fatte molte con-
fessioni generali, et tanti buoni effetti sonno di cio successi che
molta occasione hauiamo hauta tutti di magnificar' la diuina
a 7.na niS. — b x.na ms.
1 Vide Litt. Quadrim. VI, 69 sqq.
I±^ LlTTERAE QlJADRlMESTRES
bonta et insieme di admirar' la otnnipotentia sua che del male
recaua tanti segnalati beni.
8. Non inancaremo dir' a V. P. come quella compagnia di
huomini seculari ' tuttauia piu augumenta con molta nostra
consolatione per la loro mutatione de uita, prontezza di fare
ogni cosa per la diuina gloria, et per le opere de pieta spiri-
tuali et corporalj. frutti gratiosi del perseuerar' nella frequentia
da sacramenti, et per la spetial cura che sogliono hauere a un
luogo di orphani da loro spesso uisitati et aiutati ; et sperasi
con 1'augmento di questi huominj et col santo odore di loro
uita, che non poco sia per seruirsene Iesu X.° S.r N. in questa
citta massime per far conoscer' la uerita di nostra minima
Gompagnia; perche molti che prima diceuano mal di noi, et si
uergognauano quasi d' intrar' in nostra chiesa, come hanno co-
minciato a conoscere la verita, diuentano tanto nostri amic.j,
che e bene da lodarne Iddio S.r N., et uolendo sodisfare al
passato, la manifestano alli altri senza respetto alcuno, rendendo
molte attioni de gratia a sua diuina Bonta di hauerli fatto co-
noscere nostra Compagnia, della quale restano incredibilmente
inamorati et tirano delli altri. Et come questo par' molto ne-
cessario in questa citta, essendo molto oppressa daFamor
proprio, et pero cerca 1' antiquo serpente di leuarne ogni credito
per conseruar' suo regno appresso quelli che potriano molto
aiutar' il ben commune; cosi et questa citta, come douemo,
con tutto cuore raccomandiamo alli santi sacrifitij et orationi
di V. P. et de tutti che queste odiranno, et insieme anco questo
nostro collegio accio siamo instrumenti puri, ne pretendiamo
altro in tutte le nostre attioni che la diuina gloria, et perseue-
riamo in fedele et buona Compagnia di Iesu sino alla morte.
Amen. Di Ferrara alli 21 di Gennaio 1561.
Inscriptio. Ferrara. Per Genoua, Fiorenza, Siena. Montep."",
Perugia et Amelia.
1 Vide Litt. Qtiadrim. VI, 69 sqq.
484. — Foro Livii i>3 Ianuarii 1501 1-23
484
PAULUS BILLACQUA
FORO LIVII 23 IANUARII 1561 l.
1-2. Sociorum numerus. Domestica disciplina et mutua caritas
viget, qnae Patrum adhortationibus augetur. Tiro recens
admissus aliis bono exemplo est. — 3. Scholastici ita in
litteris et bonis moribus progrediuntur, ut eorum paren-
tibus et aliis magistris admirationi sint. — 4. Scholasticae
exercitationes coram episcopo et aliis proceribus in studio-
rum instauratione habitae. — 5. Sociorum contiones. Con-
cursus ad poenitentiae et eucharistiae sacramenta, praeser-
tim iubilaei tempore. Fructns. Pauperibus et aegrotantibus
auxilium fertur. — 6. Societatis existimatio apud proceres
et cives. Paces graves initae. — 7. Templum exornatur.
1. 7 Pax Xpi. Per esser' gia passati 4 raesi, molto R.do Pa-
dre, che non e stata auisata V. R. Paternita, di quel che il
nostro Sig.ie Iddio opera per raezzo de Padri et fratelli di que-
sto collegio di Forli ; mi par' conueniente che hormai debbia
scriuerli quanto sin adesso ci e successo. Et per corainciar'
breuemente diro, come sono in questo collegio 3 sacerdoti et 10
fratelli, li cui nomi et officij si sonno scritti nel catalogo, che
si manda 2. Tuttj per la bonta di Dio nostro Sig.re se ritruouano
sani, quanto al corpo, et meglio quanto al spirito; il che chia-
ramente si uede per la loro grande deuotione nelle cose spiri-
tuali ; nelle quali pongono tuttj e suoi pensieri per crescere ogni
di piu neFamore di Dio et nelle sante et solide uertu. II mede-
simo caldamente dimandano nelle sue orationi, per adempir' e
suoi buoni desiderij. Oltra di questo non mancano di spesso
fare instanza al R. P. Rettor' che gli conceda di fare discipline
1 Ex originali in cod. Venet. 100, ff. 24-25; prius 316. In ff. 22-23 praecedit
exemplum latinum, easdem res continens, cui subscribit die 31 Ianuarii Io.
Baptista Mainerius.
2 Hic catalogus, ut adiuncta suadent, ille esse videtur qui nunc exstat in
cod. Rom. 78 b, n° 221 ; prius f. 293 (385). Quamvis concordat etiam cum
Litt. Quadrim. mense Maio scriptis.
124 LlTTERAE QUADRIMESTRES
et altr' penitenze, che suol' usar' la Compagnia nostra; et in
tal niodo osseruano le regole, che e da lodarne inolto Dio No-
stro Signore. A questo anchora si agiunge che prontarnente et
uoluntieri a un' minimo cenno del superiore obediscono et fanno
molta diligenza per non partirsi mai in cosa ueruna dal uoler
di quel che tenghono in luogo de Xpo. nostro. Sig.re. Sonno an-
cora tanto congiunti nel uincolo della charita, che nissuna
cosa li possi disiungere, ne separare.
2. Hora che raggioniamo de nostri fratelli, non uoglio lasciar'
di dir', come un' di loro entro nella Gompagnia questo Agosto
passato, et ha fatto sua probatione cou gran spirito et deuo-
tione di che ha dato a tuttj buon' odore di se, et ogni di si
ritroua piu stabile et fermo nella sua uocatione. Delli sacerdoti
ui e un' che ogni otto giorni suol' far' un'utile et deuota essor-
tatione a tuttj li fratelli, per confirmarli et accrescerli nel spirito
et nella deuotione. Oltra di questo il R. P. Rettor' £ suol' far'
il medesimo animando tuttj alla pronta et santa obedienza, et
alla abnegatione propria di se medesimi.
3. Quanto all' schuole, ui sonno 3 maestri, che hanno cura
di amaestrar' la gioventti nelli costumi et parimenti nelle let-
ter'. Et per il desiderio che hanno del frutto loro s' affatichano
somamente per farli peruenir' a qualche grado di bonta et di
dottrina. Onde se marauigliano molti et insieme pigliano grande
edificatione di tanto studio et sollecitudine de maestri, che pon-
ghono intorno alli scholari, li quali s'inflamano marauigliosa-
mente nelle letter', si greche, come latine 2, uedendo aperta-
mente quanta diligenza usino li maestri per promouergli ; per
questo gli odono uoluntieri, et con molta attentione: spesso
auiene che se incontrino con scholari delle altre schuole, et gli
inuitano a disputar', con dimandarli delle cose che imparano ;
si che e tanto il frutto che fanno in ogni cosa, che moue molti
a marauigliarsi, et sono di quelli che dicono, che le nostre
schuole anderanno tutta uia innanzi ; et che si riusciranno de
molti huomini ualenti nelle letter' lodando grandemente il modo
si tiene nel'iusegnare. Vn' maestro di questa citta hebbe a dir'
che nui hauemo receuto da Iddio una gratia molto particolar',
perche quelli, che uenghono alle nostre schuole non solo supe-
1 P. I.eonettus Clavonius.
2 Latinum exemplum addit: « ut cum prius hujus urbis adolescentes lit-
terariis exercitationibus bellum indixisse uiderantur, nunc eas auide... arri-
piant... ».
484. — Foro Livii 23 Ianuarii 1561 125
rano gli altri di dottrina et di costumi, ma etiam di timore et
di reuerenza che ci portano. Dimandando in che modo gli lac-
ciamo tanto solliciti in apprender' le vertu ; medesimamente
uolse intender' da noi la maniera che seruiamo nePinsegnar'
per poter' egli ancora servarla. Non tacero come li padri de
scholari ogni di pigliano maggior contentezza et consolatione
per ueder' il irutto che continuamente lanno e suoi figliuoli :
onde non a mancano spesse uolte di farci molte offerte dimo-
strando gli sara gratissimo tutte le uolte che si seruiremo di
loro. E tanto grande la fama delle schuole, che ci sonno stati
di quelii, che di queste citta et castelli uicini si sonno mossi a
mandar' e suoi figliuoli sotto la nostra disciplina. Non mancano
di portar' quel' rispetto et quella reuerenza alli maestri, che
sono tenuti a far' ; et alcuni sonno tanto fermi et stabili che
etiamdio uengono contro il uoler' de loro parenti. Sonno tanto
accostumati et dediti all' deuotione, che molti dicono esser' non
poco differenti gli altri dalli nostri scholari. II cui numero sappi
V. R. Paternita arriua a cento quaranta, cioe 140. Non lassaro
di dir' che dui giouani de nostri scholari di buona creanza et
espettatione sonno entrati con non piccolo feruor' nella Com-
pagnia. Gi sonno delli altri ancora, che uogliono entrar', ma
non gli e anchora concesso. II medesiuio dico de molti di loro,
che uogliono intrar' in diuerse religioni, per seruir' a Dio no-
stro Signore. Vno dellj Padri nostri dechiara a tuttj una uolta
la settimana la dottrina christiana.
4. Verro hora al dialogo, che hanno recitato nella renoua-
tione delli studij nella nostra chiesa, doue concorsero de molti
auditori, spetialmente il vescouo l con senatori et altre persone
di qualita. Vennero anchora monachi de diuerse religioni. Onde
tuttj restarono sodiffatti et gli piacque sommamente di udire
una simil' cosa, et massime gli recitanti che hebbero molta
gratia et seppero fare il debito suo. Prima si recitasse il dia-
logo, furono attaccati dellj uersi assai, si grechi come latini,
nell' porte delle chiese; medesimamente si recito un'oratione
nel domo con molta audientia et attentione, si de dottori come
a non non tns.
1 Episcopus foroliviensis ab anno 1551 erat Petrus Ioannes de Aleottis :
sed huic in curia romana degenti datus est anno 1555 coadiutor cura iure
successionis Simon de Aleottis. Eubel: Hierarchia.
126 LlTTERAE QUADRIMESTRES
di altri huomini di qualita, dal maestro della prima classe l. II
quale ultimamente fece una lettione a in lode della lingua gre-
cha nell' chiesa nostra, doue fu presente il vescouo con altri
huomini di auttorita et di reputatione, et ui concorsero ancora
dellj scholari delli altri maestri. II medesimo nella schuola il
giorno seguente tratto in un' lettione dell' lingua latina con
non piccolo numero di auditori. Seguirono poi due orationi che
furno recitate nel domo da nostri scholari in diuersi tempi,
doue oltra il vescouo, gouernatore, conseruatori, concorsero di
molti auditori di qualita.
5. Hora e tempo, che si uenghi agli altri essercitij che usa
la Compagnia nostra. Diro prima come il R. P. Rettor' tutte le
feste predicha in nostra chiesa, doue non manca dell'audienza
di molte persone di qualita; et ogDi uolta ua cresciendo il b nu-
mero. Delli nostri fratellj alcuni suogliono andar' spesse uolte
a predicar' in diuersi monasterij de monache; dalle quali uen-
gono chiamati per desiderio che hanno di udire la parola di
Dio. Quanto all' confessioni nell' domeniche et feste suol' ctp-
scere il numero de confitenti et communicanti, et molto piu in
questo giubileo; et in questo Natale del Signore e stato tanto
il concorso, che fu bisogno li nostri Padri stessero ad udir' le
confessioni insino all' cinque hore di notte, partendosi molti di
quelli che uoleuano confessarsi, per non esser' tanti confessori.
che potessino supplire. Da quelli che si sonno confessati dalli
nostri ui sonno stati molti che per le male lingue de nostri
contrarij ci portauano odio et non intrauano mai in nostra
chiesa; non dimanco in questi giorni hanno riconosciuto et con-
fessato il mancamento loro; specialmente tra questi ui e stata
una persona nobile, che apertamente et quasi come prencipal"
inimico ci oppugnaua, uenne a manifestar' et discuoprire tutt.j
e peccati, che haueua fatto in vita sua. II medesimo fecce un' altro
che confessa non sentir' raai diuotione in udire la messa. se
non quando ode celebrarla da nostri Padri ; onde ha procurato
che tuttj di sua casa uenghino a confessarsi dalli nostri. et tutte
le uolte che gli si offerisce 1'occasione, non cessa di lodar' et
essaltar' grandemente la Compagnia. Circa le confessioni. non
■i Del. de. — '> Emend. ex in.
1 In catal. superius citato dicitur magistei primae classis I. Baptista (Mai-
nerius).
484. — Foro Livii 23 Ianuarii 1561 127
si puo explicar' con parole il frutto che si e fatto : perche al-
cuni hanno lasciato le concuhine, doppo che sonno confessati
dalli nostri; parimenti certe donne che molti anni haueuano
lassato di communicarsi per perseuerar' nella loro mala uita
incominciata, per mezzo de nostri Padri il Signore Iddio 1' ha
riuocate al ben' fare; cosi anchora dico de molti altri, chehanno
emendato la uita sua, che saria troppo longo a dirlo : benche
non manchero di scriuer' a V. R. P.ik come due donne, che
per ignoranza et negligenza del suo confessor' si erano andate
a communicar' ritrouandose in un' peccato grauissimo, subito
furono confessate dalli nostri, connobbero il fallo loro. Vna certa
donna si e fatta monacha per mezzo nostro, non hauendolo po-
tuto ottener' dui anni sonno un' suo zio con mezzi humani, et
questo si e solo ottenuto con farla ricorrer' a Iddio per aiuto.
II che per auanti non haueua fatto, ne era per far', et hora ri-
conosce tal beneficio solo dal nostro Signore Dio. Vno huomo
molto afflitto et quasi desperato hauendo raggionato con un'
de nostri di cose pertinenti all' salute sua, s' ritrouo molto con-
solato et promisse di uoler' fare come noi gli consigliauamo
per bene del' anima sua. II che fece, percioche per mezzo de
uostri spese di molti scudi in elemosine. Non sonno mancati di
quelli, che per opera de nostri hanno stracciato le carte da
giocar'. Visitiamo spesso Thospitale di questa citta, doue si
uiene a prouedere a molte cose, si delTanima. come del' corpo.
Alcuni de nostri parimenti hanno operato che una persona no-
bile facessi elemosina alli poueri amalati in che spese de molti
scudi. Suol andarui spesso un' nostro Padre per confessarli et
e auenuto alle uolte che alcuni subito sonno stati confessati, se
ne siano passati suauemente all' beatitudine (come piamente si
crede). benche non si lascia di andar' nelli giorni di festa, per
consolarli tutti nel Sigre. Li nostri medesimamente hanno fatto
paci di grande importanza, che se non si faceuano, era per na-
scer' de grandi inconuenienti.
6. Non e dunque marauiglia. se il vescouo, il presidente, il
gouernatore et altri huomini nobili fauoriscono et lodano molto
la Compagnia nostra, vedendo loro quante cose uenghono fatte
dalli nostri in seruigio di Dio et in giouamento del prossimo,
et tuttauia crescie il numero di quelli che conoscono et inten-
dono il nostro procedere. Questo chiaramente si uede perche
molti aggrauati da qualche infermita dimandono con prieghi il
nostro aiuto per confessarsi et udir' ragionar' di cose spirituali.
Spesse uolte anchora siamo chiamati et preghati per agiutar' quelli
128 LlTTERAE QUADRIMESTRES
che stanno per morir'. Molte persone haimo fatto ricorso a noi
per la charistia del' uiuere, accio gli prouedessimo per qualche
uia; onde alcuni cittadini nobili alli quali e data la cura de
poueri, per un' instituto de un' compagnia detta « la charita »
ricorrono a noi che agiutamo 1'opera loro. In ultimo raccontero
una cosa da esser' molto ben' considerata; doue si uede quanto
uaglia 1'auttorita dell' Compagnia. E stato un'huomo che si
trouaua molto trauagliato et afflitto per una a graue scelerag-
gine fatta da vn' suo figliuolo che si era per tutto diuolgata,
et hauendo pensato far' ricorso al vescouo, gouernator' et ad
altre persone nobili di questa citta, per liberar' suo figliuolo
non solo dell' pena di quel' fallo, ma etiam del debito, final-
mente non gli parue miglior' remedio che di ricorrere alli no-
stri, li quali supplicheuolmente pregho che lo uolesseno per
pieta agiutar' in tale negotio ; onde li nostri mandarono a chia-
mar' quello huomo in cui danno era fatto quel' fallo, che in
quel mezzo cerchaua di metter' in man' dell' giustitia questo
suo inimico, che gli b haueua fatto quello danno, accio graue-
mente fusse punito; si che non si poteua operar' con tuttj i
modi possibili accio gli perdonasse. Al fine il Sig.re lddio per
opera de nostri lo mosse subito a perdonarglL- et cosi la cosa
hebbe assai meglior fine, che non desiderauamo. Perche colui
che era ricorso da noi del dolore, et suo figliuolo della pena
furono liberati, et insieme riusci tal pace tra loro, che il padre
et figliuolo, che era incorso in cosi graue errore, et tutta la sua
famiglia si confessorno dalli nostri, et bora frequentano gli san-
tissimi sagramenti. Gi sonno finalmente alcuni, che si confessano
da altri confessori de importanza, che quando hanno qualche
dubio, uenghono alli nostri per esser' bene risoluti. Et quan-
tunque le cose passino in questo modo, non mancano pero di
quelli, cbe hanno mala openione de fatti nostri, o uero per non
conoscer' 1' instituto dell' Compagnia, o per menar' uita loro
contraria ad esso, auchora ci portano odio: ma spesse uolte
auiene, che quando uogliono piu oscurare c la fama dell' Com-
pagnia nostra, al' hora tanto piu 1' fanno chiara et illustre.
7. La nostra chiesa che prima pareua un' spelonca, hora si
uede ornata di bellissime statoe; ueramente si puo dire, che
hora sia casa di Dio. Resta che V. R. Paternita faccia con i
suoi santi sacrificij et feruenti orationi che il tempio delLanime
a Emend. <x un. — b Emend. e.r egli. — c oscurare snpra vers
485. — Bellomonte 2b' Ianuarii 1561 129
nostre ogai di piu si adorni di buone et sante uertu, il ehe tuttj
supplicheuolmente et humilmente dimandiamo. Di Forli a 23 di
Gennaio 1561.
D. V. R. P. seruo indegnissimo.
Paolo Billacqua da S. Genesio l.
Inscriptio: f Di Forli. Per Italia citra Romam.
485
P. PETRUS SEVILLANO
BELLOMONTE 26 IANUARII 1561 2.
1. Crebrior in dies multitudo ad sacramenta. Tres praesertim
viri, (inrisperiti duo, tertius ludimagister) fervore fidei,
pietatis operibus eminentes. Paces initae. Contiones et cate-
1 Magister secundae classis dicitur in catalogo supra citato. In catal. anni
1560 (cod. Rom 78 b, n. 224) de eo dicitur : « M° Paolo Beuelacqua di Mace-
rata, il quale ha qualche grammatica, pur non si dimostra molto inclinato
ni a grammatica ni alPhumanita, pur hauera qualche talento in predicare.
Quanto alli costumi e l)uono, pur molto semplice ».
Subiungimus scholarum ordinem, prout in catalogo superius citato (cod.
Honi. 78b, n. 221) habetur:
« In prima classe. Matutino tempore Ciceronis de senectute libellus et Epi-
stolae ad Q. fratrem eiusdem alternis diebus enarrantur . Hora 16 a
Isocratis oratio de Regno ad Nicoclem et Despauterianae Grammaticae leges
declarantur . . ...... Hora 18;«
Pomeridlano tempore. 6.us Virgi. Aenei. et Commentaria Caesaris de bello ci-
uili, alternis item diebus exponuntur .... Hora 21 a
Grammatica Clenardi Graeca explicatur .... Hora 22«
In 2a glasse. Mane. Epistolae Ciceronis familiares enarrantur Hora 16 a
Pomeridiano tempore. Bucolica Virgilii exponuntur . . Hora 21 a
Traduntur quaedam Grammatices praecepta . . . Hora 22 a
In 3a classe. Mane. Recitata doctrina xpiana. discipuli diu sese exercent
in declinationibus et coniugationibus. Id postea consequitur explicatio car-
minum Catonis. — A prandio. Discipulorum compositionibus legendis magna
temporis pars impenditur. Vacant postea reliquo tempore disputationibus di-
scipuli ».
2 Ex autogr. in cod. Hisp. 08, ff. 68,69; prius 292,293. In ff. 70,71 est epist.
quadrimestris latina subscripta a Ioanne Quadra 6 Kalend. Februarias, et in
ff. 381, 382 est aliud exemplum sic datum : « Belmonte 6 calendas Ianuarias
anno salutis nrae. sesquimillesimo sexagesimo primo ». Re concordant cum
exemplo hispano. Notandum est auctorem scribere frequenter j pro i.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 9
130 LlTTERAE QUADRIMESTRES
cheses. — 2. Augetur discipulorum numerus, profectusque
cum in litteris, tum in bonis moribus. Quorum aliqui reli-
giosos ordines ingressi sunt. — 3. Temporalis status do-
mus. — 4. Quaedam de conchensi collegio.
1. f Ihs. Muy R.do en X.° P. La gracia y paz de Jesii X.°
N. S. sea siempre en el continuo favor y ajuda de V. P. Pues
tenemos a obligacion de dar a V. P. en esta mas larga qiienta
de lo que la Mag.1 de Dios N. S. se sirue de los Padres y her-
manos deste collegio, digo que en lo que toca a las confesioues
y comuniones, van con la gracia del Senor siempre adelante,
ansi de los que acostumbran confesarse y comulgar cada ocho
y quinze dias, como los de cada mes ; entre los quales ay dos
letrados que an tenido cargos muy principales en el reyno, y
aora estan aqui muy recogidos, y los negocios que hazen son
de mucha edificacion, tanto que an venido a mi algunas perso-
nas, y como hablando de plazer, me an contado dellos algunos
negocios y obras de charidad en que an entendido y entienden ;
en lo qual dan bien a entender, que solo buscan la onrra de
Dios y no la suya ; y todo con mucha satisfacion de las perso-
nas que nos an sido y son contrarias. Tanbien ay vn maestro
de ninos que se confiesa y comulga cada ocho dias, y demas
de ser muy grande oficial de su oficio, hazele muy conforme al
instituto de la Gompania, porque el es muy afecto a ella; y
ansi despues que a cumplido con los ninos, a las tardes y tan-
bien todos los dias de fiesta, se viene luego a nuestra casa, por-
que dize que no halla en otro lugar paz ni contento alguno ; y
nosotros nos consolamos mucho, ansi por su aprovechamiento.
como por el de los ninos que tiene a su cargo ; y es harta parte
el cuydado que el pone en quitalles las ruindades para que
quando vienen a oyr a nuestro collegio, traen andado el medio
camino. Mugeres tanbien ay algunas muy aprouechadas, y que
la mudanca y recogimiento suyo a sido y es de mucha edifica-
cion, y siempre se procura tratar con ellas con la consideracidn
y recato que la Gompania acostumbra, por la misericordia del
Sehor nuestro. Tanbien se atiende siempre entre los demas
exercicios nuestros a hazer amistades, y entre otras que se an
hecho estos dias, esta semana pasada se concluyeron vnas que
avia hartos ahos, que por estar vna de las partes muy indig-
a teraos ms.
485. — Bellomonte 26 Ianuarii 1561 131
nada, nunca se avia podido acabar con ella con ningiin medio de
los que se avian tomado. Fue nuestro Senor seruido que se
encargo a vn Padre de los nuestros, y por su medio se con-
cluyd luego. En los sermones taubien se procede, ansi en la
yglesia major. como en la nuestra. y tanbien la doctrina chris-
tiana; todo en su tiempo y orden, segiin que en otras a V. P.
mas largo tengo escripto.
2. En lo que toca a los estudiantes de nuestro collegio, van
de cada dia mucho mas aprouechando, ansi en sus estudios,
como en las virtudes, y en el niimero tanbien se van mucho
avmentando, porque son ya nouenta y siete, y todos . se con-
tiesan a lo menos cada mes, otros cada quinze dias, otros cada
ocho dias; y reciben el santissimo sacramento, segiin que son
capazes. Prociirase con ellos mucho que guarden sus reglas, y
vese dello gran prouecho, porque se an mucho desterrado los
juramentos y maldiciones y otras ruyndades que antes a cada
palabra dezian. Rezan sus oras de nuestra Senora o rosario,
y su examen de conciencia etc. Otros no se contentan con esto,
sino que tienen cada dia sus dos oras de oracion, sin las de-
mas devociones; y todo esto hazen de manera que no pierden
de sus estudios, antes a los tales se les demanda mas estrecha
qiienta, y ellos la dan mejor que todos los demas, y tienen sus
declamaciones, y componen sus oraciones con los demas exer-
cicios, y en todo se senalan sobre los demas. Algunos destos
an pedido con harta instancia ser recebidos en la Gompaiiia, y
ninguno se a recebido, tiniendo qiienta con guardar la regla
en esta parte con toda exaction, avnque quatro dellos se an ydo
a otras religiones de pocos dias a esta parte.
3. Estamos en casa todos muy consolados de ver el prouecho
que en esto se haze, y asi parece que quiere Dios N. S. mucho
seruirse desta obra, pues sin otro fundador alguno se va fun-
dando de manera que terna presto a lo menos la renta nece-
saria, como mas largo por otras tengo a V. P. escripto; y desta
manera podra con harta facilidad el fundador que viniere, lleuar
esta enpresa bien adelante. En casa estamos todos, gloria ai
Senor, con salud y consolados en el S. nuestro; y aunque no
somos en numero mas que los que en la pasada escreui a V.
P. £, pudieramos aver recebido quatro o cinco que an hecho y
1 In huius collegii litteris quadrimestribus quae in praecedenti vol. editae
sunt, solum constat sociorum numerus in litt. 4 Iulii 1559 in quibus quin-
que recensentur. Cf. sis Litt. Quadrim. VI, 262, 503, 559, 689, 826. Catalo-
132 LlTTERAE QUADRIMESTRES
hazen todauia harta instancia por ello; y aunque son muy hue-
nas abiiidades, y harto capaces para la Compahia, todauia por
justos respectos se entretienen hasta su tiempo.
4. Pues tenemos obediencia de screuir a V. P. lo que aqui
supieremos del collegio de Cuenca, digo que lo que me a escripto
el P.e Leon, rector de alli, es que despues que alli fue el
P.e Martinez J, a mucho mouido aquella ciudad con sus ser-
mones, y aumentadose las confesiones y ios demas exercicios
de la Gompahia; de manera que no bastan a cumplir los que
alli estan con ellos. Tanbien me escriue en vna, fecha en pri-
mero deste mes de Henero, que el canonigo Marquina tomacon
mucho calor lo de la fundacion de aquel colegio, y ofrece qui-
nientos ducados de renta, y que si Dios le da uida, dara mucho
mas; y que a enbiado dos mensajeros al P.e Francisco 2, y al
P.e prouincial 3, y que como lo acepten, hara y acabara el edi-
ficio del collegio en dos ahos, avnque anden cada dia quinientos
hombres en la obra. Esto escriue el P.e Leon 4. Nuestro Sehor
lo guie todo como mas convenga al su maior seruicio, y para
todo a V. P. siempre nos guarde con la salud y vida que todos
en este coilegio le suplicamos. De Belmonte 26 de Henero 1561.
Minimo y indigno hijo y sieruo D. V. P.
P.° Seuillano 5.
Sigilli vestigium.
gura huius anni invenire non potuimus. In catalogo. qui anno 1562 scriptus
videtur (cod. Tolet. 12 a, f. 164) recensentur novem, quorum duo tirones
paucorum mensium.
1 P. Petrus Martinez, qui post aliquos annos in Florida occisus est. Hoc
manifestum fit ex responsis P. Petri Martinez ad interrogationes Pris. Natalis.
[IV, 553].
2 P. Franciscus de Borja, in Hispania commissarius.
3 P. Antonius Araoz.
* De hac re vide sis ea quae habentur in Epist. P. Nadal, vol. I et II sub
verbo : Marquina, Petrus.
s Gollegii rector. Cf. Litt. Ouadrim., V, 391, 438.
486. — Segovia 28 Ianuarii 1651 133
486
P. ANTONIUS DE TORRES
SEGOVIA 28 IANUARII 1561 l.
1. Collegii status prosper. Sociorum numerus. Disciplina reli-
giosa ftorens. Votorum emissio et renovatio. P. Provincialis
visitatio. — 2. Concursus ad sacramenta numerosior. —
3. Rectoris contiones gratae. — 4. Caritatis opera erga
vinctos, aegrolantes, et morti damnatos. — 5-7. Aliqui viri
nobiles spiritualibus exercitiis exculti. Paces inter dissi-
dentes compositae. Clericus resipiscens. — 8. Fidei rudi-
menta, exsultantibus civibus, per vias decantata. — 9. Scho-
lasticorum profectus, cum in litteris, tum in bonis moribus;
litterariae et piae exercitationes.
1. f Ibs. Muy R.do P.e q.10 en Chr.° Pax Christi etc. Los mi-
nisterios de nuestra Cooipahia por la misericordia del Senor, asi
en lo spiritual, como en lo temporal, procedeu con todo aug-
mento en este collegio de Segovia, eu el qual estamos al pre-
sente quatro Padres y seis hermanos ; muy pequeno numero
respecto de la mucha mies que ay. Hemos tenido siempre sa-
lud, y aora tambien, sea bendito el dador della, la tenemos.
En todos se hecha de uer el feruiente deseo de seruir fielmente
al que fue dignado llamarlos a su adniirable lumbre 2, y pro-
curanse en todos aquellas cosas que son necessarias para res-
ponder a este singular beneficio ; y particularmente este ad-
uiento se prepararon todos con diuersas mortificaciones para re-
nouar con uerdad el dia de nauidad los uotos, como se acos-
tumbra ha hazer en nuestra Compania ; de que todos sentimos
no pequeho consuelo. Hanse demas desto, el dia de la conuer-
sion de S. Pablo rescebido los uotos de dos Padres y dos her-
manos con gran alegria de todos ; en special nos ha consolado
en estos dias el P.e provincial 3, visitando este collegio la pri-
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 74, 75 ; prius 537, 538. Iuxta Haxsen
1. c. 768, est exeraplum in arch. colonien. Scriba saepe point ha pro a.
2 Cf. I Petr. II, 9.
3 P. Antonius de Araoz.
134 LlTTKRAE QUADRIMESTRES
niera uez, del qual inostrb lleuar mucho contento por el buen
modo con que en el se procede.
2. Las confessiones y communiones son muchas y muy fre-
qiientes, y de cada dia crecen eu niimero con gran aprouecha-
miento en las almas de toda suerte de personas, porque la ac-
ception y credito que en esta ciudad tiene la Gompahia cierto
es mucha, la qual acrecientan mas algunos que salen de traues,
quanto mas procuran a entihiarla.
3. Los sermones del P.e Rector l se an siempre proseguido
en las principales parochias desta ciudad, con la solita accep-
tion y coucurso de gente. Hale pedido el cabildo de la yglesia
mayor (que asimesmo muestra torla afficion a las cosas de nues-
tra Compahia) para esta quaresma los sermones de los uiernes.
4. Demas desto se exercitan los de casa en visitar los hos-
pitales, y confesar los enfermos dellos, y los demas que ay por
la ciudad, para los quales, y para ayudar a morir somos fre-
qiientemente llamados. Acudese tambien las fiestas a la carcel
y dicese la doctrina christiana a los presos, y el P.e Rector les
suele hazer, quando tiene lugar, algunas platicas; y quando ha
de ser alguno justiciado, llamannos para confesarle y acompa-
harle. Uno destos, como nunca quisiese perdonar al teniente,
porque le auia sentenciado, y estuviese ya para le quitar la
escalera, tanto tinalmente hizo con el un Padre de los nuestros
con el fauor del Sehor, que le reduxo a penitentia y a confe-
sarse con muestras de mucho arrepentimiento ; de lo qual se
edifico en gran manera el pueblo.
5. Los exercitios se han dado y se dan a personas principa-
les, como canonigos y otras desta qualidad, con mucho aproue-
chamiento de sus conscientias. Entiendese juutamente con esto
en otros negocios de mucha importancia y edificacion cou que
freqiientemente acuden a nosotros. Estos dias, en special, dos
casados, persouas muy principales que estaban desauenidos y
apartados muchos dias auia. ha sido nuestro Sehor seruido por
medio de los nuestros reducirlos en amor y gracja, lo qual re-
dunda en gran paz y concordia desta ciudad. por ser muy em-
parentados.
6. Otra persona b asimesmo por sospechas estaba apartada
a procuran arfrl. supra vers. -- b Praec. v. stipra rers.
1 P. Ludovicus de Santander.
486. — Segovia 28 Ianuarii 1651 135
de su muger, y andaba por matalla, y a sus padres, y final-
mente enemistado con gran escandalo del pueblo con todos los
parientes de la muger, y con todos los que interuinieron en el
casamiento; y ni podian con el ruegos de personas religiosas.
ni carceles, ni amenazas, ni cosa alguna, hasta que fue nuestro
Seftor a seruido que por inducimiento de un Padre deste collegio,
uoluio en gracia con su muger, y se uinieron entrambos a casa
a coufesar y comulgar, y cada mes asimismo bienen y uiben
aora b en mucha paz.
7. Acaecio tambien poco ha vna cosa harto scandalosa de
un elerigo que inducio a un hombre ha dar bebedicos ha una
cierta persona; lo qual como se effectuase, y entrambos fuesen
presos, siendo el dicho clerigo visitado en la carcel por los
nuestros, se confeso y reduxo de tal manera ha bien uiuir, que
vn dia destos uendra ha hazer los exercicios. Tienenos grande
afncidn, y ayudanos con su limosna, que es persona que la
pueda hazer.
8. La doctrina christiana se prosigue cantandola por las
calles con gran consuelo nuestro y aedificacion de los que la
oyen, que no cessan de nos llamar benditos y bienauenturados.
9. A los estudios de humanidad, que por algunos pocos
dias auian cessado, para que los estudiantes con mas calor uol-
uiesen a ellos, dio principio el dia de S. Lucas con vna oracion
que duraria vn hora el hermano que lee la tercera classe, a la
qual se hallaron presentes el corregidor de la ciudad, y otras
muchas personas de mucha suerte, asi eeclesiasticas, como se-
glares. Mostraron todos gran contentamiento y satisfaction, por-
que en ella se les encarecio la importancia grande de la buena
educacion de los ninos, y del assumpto de nuestra Gompahia
en esta parte. Van los estudiantes en el aprouechamiento, asi
en letras, como en eostumbres, muy adelante; y el numero
dellos crece cada dia. Han llegado ogaho ha ciento y cinqilenta:
entrellos ay algunos ya hombres, y principales, los quales en
la obediencia y sugecion a los maestros, en la obseruancia de
reglas, son los menores de toda la schuela. El dia de S. Nico-
las (en el qual los estudiantes suelen hazer tantas liuiandades).
despues de se hauer todos confessado, y comulgado los que
pare^io que lo podian hazer, juntamente con el P.e Rector y sus
maestros se fueron al hospital, donde con gran alegria suya y
Senor supra vers. — t> aora supra vers.
136 LlTTERAE QUADRIMESTRES
consolacion de los pobres, se emplearon todos en barrer las en-
fermerias, limpiar los seruicios a, bazer las camas, decir la
doctrina a los pobres. Despues desto fueron de alli al sermon
a S. Nicolas, donde predicaua el P.e Rector. A la tarde tuuieron
sus conclusiones generales, a las quales uinieron muchos de
los padres que tienen aca sus bijos; los quales fueron muy
contentos de uerlos tam aprouechados en tam breue tiempo.
Han tambien los sabados deste aduiento uisitado el hospital
con mucha edificacion de todo el pueblo. Esperase el obispo \ que
ha mostrado mucha uoluntad a la Gompahia, y tener deseo de
se aprouechar della en la iustruction de sus ouejas. Su prouisor
communica sus negocios con los nuestros, y desea ser ayudado
en ellos. [Preces postulat ac valedicit]. De Segovia y de Enero
a XXVIII de 1561 ahos.
Por comission del P.e Rector.
D. V. P. indigno hijo y sieruo en Christo.
f TORRES f 2.
487
P. FLAMINIUS RICCHIERUS
VENETIIS 30 IANUARII 1561 3.
1. Sociorum numerus et ordinariae occupationes. Fratrum
coadiutorum industria. P. Rector sollemnem prufessionem
vovet. Caius et Patris Provincialis exemplo permoti
socii in virtutibus progredinntur. — 2. Recens admissi in
Societatem. — 3. Vesperariim officium in templo recitatur.
Cives ad sacramenta frequentes accurrunt. Multiplex fruc-
tns inde proveniens. — 4. P. Provincialis S.H Pauli epi-
1 Emend. ex exereieios.
1 Martinus Perez de Ayala.
3 Vide Litt. Quadrim., V, 70.
8 Ex apogr. coaevo, in cod. Venet. 100, ff. 58-61 ; prius 393-396 (563-566).
Est in eodem cod. ff. 97-99 exemplar latinum, quod notatione diei caret.
487. — Venetiis 30 Iaxuarii 1561 137
stulas populo exponere incipit. Idem scandalum quod time-
batur, removet. — 5. Virgimim periclitantium refugium.
— 6. Socii civibus cari. Andrece Lippomani munificentia.
— 7. Templum et domicilium amplificantur. Sacerdotum
penuria.
1. f Pax X.' Molto R.do P.ie [Scribit ex obosdientia]. Siaino
adonque, per cominciar di qua, in Venetia, oue habbiamo for-
ma di casa e non di collegio, come sa V. R., non tenendosi
ne maestri, ne scolari, cinque soli sacerdoti (non computando
il R. nostro Padre prouinciale l, che per li bisogni d'altri col-
legij spesso ci convien lassare), con forsi noue fratelli coaiutori.
E tutti questi diligentemente attendono a suoi ministerij, pro-
curando el Padre rettore 2 con la solita a charita sua et amo-
reuolezza che la casa camini bene in quello che tocca al spirito,
e che nel temporale sia prouista. Perseuera anchora tuttauia
in legere qualche lettione della scrittura in uostra chiesa dopo
pranso essendo qua il Padre Prouinciale, o la matina non ui
esseudo. E con questo non manca d' udire coufessioni in che si
troua per la frequentia occupatissimo tutta la settimana, non
senza grande aiuto per gratia del Signore di molte anime. Gli
altri saeerdoti del continouo quasi si trouono occupati in udire
confessioni in chiesa, o d'infermi a casa de particolari, et in
hospitali. Oltra di questo studiano casi di conscienza, e tuttauia
eonferiscano insieme. senz'altre sue lettioni et ordinarij esser-
citij ; talche sempre o per se o per altri s' occupano molto util-
mente, per gratia di Dio N. Signore. De li coaiutori sono tre
muratori, che uanno accommodando la casa noua di stanze.
Li altri anchora quasi tutti sono assai industriosi in diuerse
arti, in che seruono non poco a questa casa, con molta utilita
loro, fugendo insieme 1'otio. II primo di del anno il P.re Ret-
tore fece sua professione solenne 3 in mano del P.re nostro
Prouinciale che prima in una sua predica, tolta 1' occasione da
a Del. diligenza.
1 P. Benedictus Palmio.
2 P. Caesar Helmi.
3 P. Helmi professionem trium votorum vovit, ut habetur in catalogis qui
sunt in Cod. Histor. Soc. 32, et in catalogo domus venetae 1564 (Cod. In-
format. antiq. n. 101) ab ipso P. Helmi scripto. Cf. Litt. Quadrim. VI, 45.
138 LlTTERAE QUADRIMESTRES
questa professione che si douea fare, hauea deehiarato con
molta cornmotione s/ia, e lachrime de tutti li auditori 1' iusti-
tuto di nostra Compagnia. Dil che ne restorno editicatissimi
nel Signore nostro. Et essendo la chiesa piena fu fatta e riceuuta
detta professione, con tanta deuotione e lachrime da li nostri,
che molti ancho delli circonstanti si mossero a molte lachrime,
e tutti a grande affetto di deuotione. La matina istessa innanti
che s'apprisse la chiesa, a bon hora noi altri haueuamo rinouato
li uoti nostri, dandoci il Signore per sua bonta, in quello atto
estraordinaria consolatione spirituale, essendoci premessa, se-
condo 1' institutione di nostra Compagnia, la confessione de sei
mesi con alcune altri preparationi secondo la deuotione che
Dio N. S. dette a ciascuno. Et anchor che in ogni tempo, spe-
cialmente pero dopo quest' ultima renouatione de uoti, s'e uisto
ch'el Sig.re per sua bonta ha eccitato un certo singolare desi-
derio di uera mortificatione et annegatione di se stessi, si ne
sacerdoti, come ne laici. Onde s' allegrano li sian fatti capelli,
e cercano essere essercitati ne piu bassi ufficij di casa con certa
prontezza. et allegrezza, che par tutto proceda da un certo uero
desiderio, ch'el Signore da a ciascheduuo d'andare auanti nella
sua santissima uia. Sono anchora tanto uniti fra loro a n'el
amore del Signore, e tanto soggetti alli superiori suoi con ale-
grezza e simplicita di core, che in tutte le nostre occupationi
questo ci basta per la b consolatione e recreatione nostra. A
questi beni n'ha aiutato, e di continouo n'aiuta la bonta diuina
con la gratia e buon spirito che concede a N. P.re Prouinciale,
il quale non manca tutta uia non solamente con sue amoreuo-
lissime essortationi, e spesso accompagnate da lachrime, che in
particolare a ciaschuno, et in commune tutta uia ci fa. ma
etiamdio con boni essempij di humilita e charita che a tutti
ci porta, inuitandone spesso a tenere questo uinculo santo e
della unione, della quale in primis si mostra sollecito : et a cre-
scere con 1'aiuto diuino ne le solide uirtu, tenendo per costume
etiam nella conuersatione cotidiana introdure alcuni ragiona-
menti, che ci sono e di edificatione e recreatione insieme. Pa-
rimente il P.re Rettore con simili cose ci suol anchor lui molto
edificare, massime nella conuersatione humile e piena di grande
amoreuolezza, che con noi tutti tiene, e con le molte fatiche,
che fa in seruitio di Dio N. Signore.
a Del. nell' am. — b la supra vers.
487. — Venetiis 30 Ianuarii 1561 139
2. In questi mesi si sono riceuuti tre nouitij, vn sacerdote
di mediocre talento, et assai di buon spirito; vn giouane ancho
di 16, o, 17 anni, di buonissima presenza, accompagnato da
buono ingegno et assai modestia, del qual speriamo assai bene
nel Signore. Questi doi sono stati mandati a Ferrara. et il Ret-
tore di la ci scriue tutta uia lodandosi di loro assai. II terzo,
che corre penso li uentidoi anni, e stato ritenuto qua per co-
aiutore ; perche essendo buonissimo mastro al torno, et esser-
citato nelle altre cose delfarte de faligname, ce ne seruiremo
in fare il balaustro per il S.m0 sacramento et altre cose neces-
sarie e per la casa. e per la chiesa. Hora serue nella cucina, e
si diporta per gratia de! Signore molto bene, con grande sodis-
fatione a di tutta la casa.
3. II giorno di Natale comenciamo di dire vespero nella
nostra chiesa noua l, che molto prima era stato da molti desi-
derato e dimandato ; et hora gli ha molto piaciuto; et in gran
modo si sono consolati nel Signore. II numero delli penitenti
e di quelli che frequentano li sacramenti in nostra chiesa, e
grande. Lascio, che nel tempo del jubileo, che fu qua doi set-
timane auanti el Natale, per molti giorni continoui li nostri
sacerdoti hebbero a tutte 1'hore concorso de penitenti, che sta-
uano dal leuare del sole fino a doi, e tre hore di notte a udire
confessioni senza hauere tempo per le necessita loro corporali:
ma dico che in tutti li tempi ogni giorno hanno confessioni da
udire, e le feste per tutto il giorno hanno simile concorso. Tal-
che molti dappoi che hanno aspettato lutto il giorno, si par-
tono senza potere essere uditi ; e molti per questa difficulta
per non potere essere sodisfatti. si retirino dal uso dei sacra-
menti. Per il mezo delli nostri e da queste conftssioni fatte alli
nostri sacerdoti, per bonta diuina, sono riusciti molti buoni
effetti : come restitutioni d' importanza, sposate concubine de
molti anni; brugiati libri heretici e dannosi ; alcune meretrici
si sono redotte a buona uita, et in molti si e remediato b a
a Priiis sodisfattione. -- i> Emend. e.r si sono remediati.
1 Post catalogum anni 1564 paulo ante eitatum. scribit P. Helmi aliqua
de historia domus venetae. Pauca exscribimus: « La gente nostra comincio
ad habitar vna casa che hauea attaccata vna chiesiola membro del Priorato
della S.ma Trinita... La chiesa nostra e stata ampliata mettendo parte della
casa in chiesa... La chiesa si chiama di S.ta Maria deirhumilta presso alla
doana di Mare al ponte delli Saloni... ».
140 LlTTERAE QUADRIMESTRES
molti grauissimi peccati. Le confessioni generali sono state fre-
quenti, e con abondanza di lachrime. Hanno anchora li nostri
sacerdoti, per gratia diuina, proueduto ad alcune uergine, che
stauano a gran pericolo di perderse. E cio ancho per altra uia
che per la casa delle citelle, che non puo supplire anchora a
tante : oltra che non e per orfane, quali erano queste, essendo
che per doi hospitali a queste si prouede; ma per la moltitu-
dine anchora essi a tutte non ponno sodisfare. Hanno parimen-
te indotto alcune matrone nobili a uisitare alcune pouere iu-
ferme e souenire sue necessita corporali. U che hanno fatto
souenendole a sofficienza per molti mesi. Hanno aiutato alcuni
a ben morire, et hanno consolato et udito molti infermi et in
casa de particolari, e di persone qualificate et hospitali.
4. Tutto questo conosciamo essersi operato per la bonta e
gratia di Dio N. Signore seruendosi delle orationi di V.ra R.a per
le quali pensiamo di continouo essere aiutati appresso sua di-
uina Maesta a operare quel poco che faciamo iu gloria sua: e
dalla buona a cura e fatiche di N. P. Prouinciale che non manca
aiutarci in casa come ho detto, e di seruire anchor al ben pu-
blico in questa citta in diuersi modi, come di contiuouo fa. E
qua non lasciero di dire alcuna cosa delle sue leltioni, hauendo
lasciato di predicare per liberarse in parte dalla molta fatica
che in cio facea, come V. R. sa, non senza poco detrimento di
sua sanita, massime essendo spesso molestato dal suo catarro
uecchio, che quesfanno piu del solito gli hab dato impazzo, et
ancho non e libero. Talche hora seruira, con 1' aiuto diuino.
come speramo, con equal frutto e con minor suo pericolo e tra-
uaglio. In questi mesi ha fatto certi discorsi molto uehemenli
contra li uitij carnali ; et ha procurato con gran forza dMnano-
marare [sic\ li auditori della castita santa, materia molto conue-
niente in Venetia, piu forse che in altra citta dTtalia. E ne sono
reusciti per gratia del Siguore molti buoni effetti, che teniamo
per certo lo moueua con tanta efficacia a simili ragionamenti.
Haueua ultimameute, essendo qua, cominciato a dechiarare l'e-
pistola a' Romani ; et retornato da Padoua, doue hora si ri-
troua per rihauerse alquanto dal suo catarro, crediamo la con-
tinuera per tutta la quadragesima. E prima che uenesse all'es-
positione del testo, propose certi capi per alcune lettioni : nei
quali comprendeua tutta la dottrina dell'epistole c del Apostolo.
•i cura supra vers. -- b JJel. datto. — < Yidetnr emend. ex epistola.
487. — Venetiis 30 Ianuarii 1561 141
11 che tendeua a rendere facile 1'intelligeoza di quelle et a di-
mostrare di che si puo errare nel legerle : che fu di molta uti-
lita e contentezza a tutto 1'auditorio, ch' e grande e de princi-
pali di questa citta. E nel espooere il testo si serue assai del
medesimo apostolo, facendo che lui stesso si dechiari, giongen-
doui come suole, 1'espositione delli Padri. E tutti i suoi ragio-
namenti finaloieote gli accommoda a disfare le noue dottrine
de heretici moderni, a riprendere li mali costumi, a reedificare
nelli animi la uera e buona dottrina et a mouere li auditori al
uiuere bene, et a opere pie. E questo fa con tanto aiuto della
diuina gratia, che in gran modo si mouono li auditori, come
apare dali buoni effetti che ne sequono. Si sforza anchora di
pigliare tempo per odire confessioni, che n'ode molte. Molti
concorrono da sua R.a a pigliare conseglio : e li uengono alle
mani, con queste occasioni, cose di molta importanza. E ne diro
una in particolare, che poco fa li auenne. Hauea 1' inimico
acceso un gran foco, e forse con fondamento, per rouinare un"o-
pera de le piu importanti di Venetia, con pericolo di grauissimi
inconuenienti e scandoli di tutta questa citta : onde ueuendo
questo a notitia di sua R.a ordeno qui in casa continue ora-
tioni e sacrificij : e comincio in nome del Signore a traltare per
rimediare alla cosa. e tutto ha fatto Idio nostro Sig.ie seruen-
dosi della prudenza et authorita, che li ha dato, che succedesse
a quel felice esito, che per suo seruitio si desideraua, e 1'ini-
mico e restato confuso. Talche doue si temeua gran rumore,
con molto detrimento dell'honore di Dio e scandolo di molte
anime, non s'e sentito pur una parole, col ridurse a gran peni-
tenza quelle istesse persone, delle quali principalmente el de-
monio pretendeua seruirsi per fare si gran male.
5. L'opera delle citelle tanto necessaria in questa citta, pro-
posta dal sodetlo Padre e per le sue essortationi ancho ioco-
minciata, con 1'aiuto della bonta diuina, ch'el tutto opera, per
le medesime ancho sequita, e ua molto inanti : attendendoui
con magior diligenza, che mai quelle persooe de quali altre
uolte si scrisse alla longa l.
6. Per questi boni effetti, che si degna operar Idio per noi
in questa citta, quantunque per noi istessi siamo inutilissimi
instrumenti in suo sant.mo conspetto, tuttauia pero uolendosi
per sua misericordia seruirse di noi, fa che ogni giorno cresca
piu il buono odore e fama di nostra Compagnia : e diuenta
1 Vide Litter. Quadrim. VI. 43-44 : 889-890.
142 LlTTERAE QUADRIMESTRES
niagiore la a fede e diuotione di questa citta uerso di quella.
Talche rnolti nobili e principali si seruono di essa in consigliare
le sue cose et in uso de sacramenti. Fa il medesimo Sig.re
anchora con queste poche nostre fatiche b, che qua per gratia
sua facciamo in suo seruitio, ch'el nostro Monsig.re della Tri-
nita l cresce tutta uia in amore e charita uerso di nostra Com-
pagnia, percioche hauendogli proposto questa estate il P.re Pro-
uinciale che in questa casa se incominciasse a uiuere mendi-
cando, come si fa nella casa di Roma, e questo anchora in
gran parte per sgrauar la sua Sig.,ia dalla gran spesa che tutta
uia fa per noi, hauendoci dato hora queste noue case per nostra
habitatione e chiesa, doue ne cauaua una buona entrata, in
niun modo uolse consentire: anzi ci prouede piu che mai, e
non si stracca in douentare piu pouero per aiutare nostra casa :
che certo 1'ama piu che la sua: doue gli siamo molto obligati
di raccommandarlo tutta uia a Dio N. Sig.re.
7. La chiesa nostra si ua tuttauia accommodando meglio, e
si prepara un bel altare e tabernacolo di marmo, che sara spesa
di quattro cento scudi, et tuttauia sono donati da diuerse per-
sone diuersi c adornamenti per essa. Si ua accomodando ancho
la casa, tal che presto si spera haueremo camere buone per
molti piu assai de quelli, che hora d siamo. E desideramo, si
per la necessita grande che tutta uia qua si uede de sacerdoti,
e per la contentezza di nostro Monsig.re della Trinita, che V. R.
ci possi prouedere e almeno per adesso d'altri doi sacerdoti,
che habbino talento d'udire confessioni e predicare in alcuni
monasterij : ai quali essendo con gran modo richiesti, si fareb-
be con la gratia del Signore non poco frutto, e nei carceri et
hospitali, i quali manco si frequentano per non potere questi
pochi che qua siamo, suplire a tante cose. [Stili tenuitatem
excusat et preces postulat.] Di Venetia, alli 30 di Gennaio 1561.
Per commissione del R. P. Rettore. Di V. R. indig.mo seruo
in Giesu X.°
Flaminio Ricchiero 2.
Alia manu. Per Genova, Fiorenza, Siena, Montepulciano,
Perugia et Amelia.
a Del. fama. — b Del. qua. — c Del. belli abeli. — d Del. ui. — e Se-
quuntur aliqua vv. quae legere nequimus. Exemplar latin. ait : « ...oramus,
ut quemadmodum alias spem dedisti, aliquos [del. duos saltem] sacerdotes...».
1 Andreas Lippomanus.
2 In catalogo (informatione) domus venetae mensis ianuarii 1564 de eo
scribit P. Helmi : « II P. Flaminio Ricchier D.or in leggi, da Pordenon del
488. — ameria 31 Ianuarii 1561 14-']
488
P. SUETONIUS DE CRESCENTIO
AMERIA 31 IANUARII 1561 l.
1. Civium amor erga socios in dies crescit ; unde in multis ne-
gotiis ad eos accurrunt. Lis matrimonii causa exorta
componitur. — 2. Concursus ad sacramenta auctus. —
3. Doctrina christiana populo iucundius enarrata. — 4. Mo-
rum edncatio in scholis nostris data valde aestimatur. —
5. Pia matrona collegio pretiosa dona largitur. — 6. Dome-
stica disciplina.
1. f Pax X.> Molto R.do in X.° Padre: Quello che el S.or se
e degnato operare in questj quattro mesj, per li soj indegnj
instrumentj in questa sua vigna, e, per breuemente compren-
dere molte cose, il esserse uisto, et uederse continuamente dal-
1' ultima uolta che scripsi, grande mutatione in questo popuio
uerso la Gompagnia, quale in questo breue tempo non poco cre-
dito par habbia pigliato appresso di esso, tanto nobile quanto
ignobile, di sorte che si e corainciato a seruire di essa Gom-
pagnia con hon poco fructo, tanto spirituale, quanto temporale,
di modo tale che como a quaisivoglia di esso occorre qualche
trauaglio o bisogno qualunche, tanno ricorso alla Compagnia.
Per il che, quasi di continuo ii nostro R.do P. - ha hauuto et
ha assaj da fare, che appena li e tempo in tutta la settimana
de studiare la lectione della doctrina christiana, quale ogni do-
minica se lege. In quello che si e per insino adesso occupato,
Frioli, entro nella Comp.a 1' anno 1557 nel mese di -- [Ottobre, ex catal. anni
1558] et e d* eta di 37 anni. Doppo essersi essercitato in officij humili per al-
cuni mesi fu fatto sacerdote : et ha atteso alle confessionj con molto concor-
so et ediflcation de molti : e stato alquanti mesi in Padoa vicerettor in ab-
senza del P. Franc.° Adorno : doue ha dato bona edificatione in quel colle-
gio et tornato a Venetia va inanzi nella via di Dio ». (Cod. Informat. an-
tiq., n. 101). Anno 1571 die 14 Aprilis professionem trium votorum vovit.
(Cod. Venet. 36, f. 46).
1 Ex autogr. in cod. Rom. 126 A, ff. 98-99: prius 263-264.
3 P. Georgius Passiu.
144 LlTTERAE QUADRIMESTRES
per dire alcuna cosa in particulare, e de raolte paej che se sori
composte; fra le quale vua de tanta importantia, che tutta la
terra ne ha che dire, et ne sta marauigliata tenendo oguiuno
impossihile maj se potessero accordare, secondo la humana spe-
ranza, per la ostinatione che era fra di loro, nel che par che
il S.ore habhia uoluto diraostrare che quello che alli huominj e
difficile, essere molto facile appresso sua diuina maiesta, quale
era fra certj fratelli carnali e madre, delli prim.j di questa terra.
Ha anche il S.ore per mezo di sua minima Gompagnia vniti al-
cunj, che per alcun tempo, erano statj in diuorsio. Si e pari-
mento occorso a gran male che era per occorrere in certo ma-
trimonio clandestino de vna giouane figliola de vno delli principali
cetadinj di cqua a vno artisciano. Al che alcun.j religiosj per
impulsu delli parentj della detta giouane, suadeuano farse
diuorsio, il che molto caldamente tractauano, tanto dalfuna
parte, quanto dal 1' altra, con far che la donna se facesse mo-
nacha negando esser uero del matrimonio; al che uolendo li
parentj della donna interponere il nostro Padre per suadere alla
giouane el medesimo, sello ferno un giorno chiamare sotto specie
de uolerla far confessare. Alla cu.j dimanda, andato il nostro
Padre, examinata diligentemente la giouane, senza altramente
confessarla, trouando esser uero il matrimonio et anche consu-
mato, suadette tutto il contrario che li parentj intendeuano,
cioe che hauesse confessato la uerita e sequisse il raarito, il che
per gratia de Iddio se e gia faclo con assaj pace et senza offesa
nisciuna per insino adesso de sua Maiesta, et se spera non
hauerne a sequire altro male, per quanto il marito della donna
con tutti li soj se lasciano uolontierj guidare, et non moueriano
un piede inconsulto nostro Padre. Finalmente, alcunj amano
tanto la Compagnia et dimonstrano hauerlj tanta reuerentia et
deuotione, che uolendosj maritare, uogliono il parere del nostro
Padre, tanto se in loro sia ben che se mariteno, quanto della
moglie che han da pigliare, se siano persone da bene et honeste,
dicendo non uoler fare se non quanto a sua R. pare. Certo non
potria dire con lingua quanto conto par comincia a faredi essa.
Prega sua R. P. che il S.01* li dia gratia de cus.j dotarla, che ce
possa uiuere, come di essa se serueno, accio siano piu seruitj
et meglio, a magior sua laude et gloria.
2. Circa le confessionj tutta uia il numero se ua crescendo,
non solo de donne, ma anche de huomini, tanto di quelli de
ogni mese, delli quali se e questo Natale assa.j accresciuto,
quanto de quelli de 8 in otto giornj. E questo Natale penseria,
488. — ameria 31 Ianuarii 1561 145
senza dir buscia, essersj confessatj passa ducento, fra 1' uno e
1'altro sexo, solo in nostra chiesa; et inoltj piu se serriano, se
piu confessori ci fussero statj, delli quali assai promessero de
confessarsi ogni mese. quali per insino ad esso perseuerano con
bonissimj desiderij di uolersi aiutare. In questo anche se uede
in loro particulare affectione che hanno uerso la Compagnia,
che la piu gente nobile et giouentu, tanto de huominj (quali
primo molto ce fugeuano) quanto de donne, se uengano a con-
fessar' da essa. Anzi non pochj uolendosj ben confessare et
consolarsi in essa, senne uengono dalla Compagnia. Alli quali
tuttj il S.or dia gratia di exequire li loro bonj desiderij a magior
sua gloria et salute de loro anime, et a noj altrj di posser fare
uerso di loro, mediante sua sancta gratia, quello selli conuiene.
Non potria dire certo numero delli nostrj penitentj ordinarij,
perche non se communicano tuttj nella nostra chiesa per causa
de non possere expectar' le messe che se dicono troppo tardo
per esserci pochj sacerdotj. Basta esser' cresciuto del numero
che nelle altre passate scripsj, e speriamo che ogni giorno cre-
scera per li bonj desiderij che in loro se uedeno.
•1. Ogni dominica se lege la doctrina christiana in chiesa.
dal nostro Padre. Speriamo che non serra senza fructo, et
maxime cominciando il S.ore a darlj qualche gratia in esso, che
per il passato non ha troppo hauuto per saperse explicare al
populo con fructo. Adesso con la sua mutatione anche se muta
il populo a esser' un poco piu frequente del solito. et maxime
de huomini, quali prima erano molto rarj. Speriamo anche che
quando li tempi serranno un poco piu indolcitj a, che possano
lassare il foco. ueniranno piu. De donne ce uene sempre in
grande numero, et tutta uia ua piu crescendo.
4. Circa le nostre schole, tuttauia uanno crescendo, uenendo
li cetadinj a poco a poco a cognoscere la differentia della nostra
schola a quella del commune per il fructo che uedeno aperta-
mente piu nelli nostrj che nelli altrj. Tuttj al solito della Com-
pagnia odino ogni giorno missa et se confessano ogni mese et
alcunj di loro se communicano ogni otto giornj con grande
fructo e deuotione. Ogni dominica et festa recitano la doctrina
christiana, e la odino in chiesa ogni dominica.
5. Delli nostrj penitentj continuj de otto in otto giorno (pri-
ma che passa ad altro) ce sono 4, o, 6 che doi uolte la settimana
a Emend. ex indulgiti.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 10
146 LlTTERAE QUADRIMESTRES
se confessano con grande fructo; fra le quale ce e una nobile
matrona senza figliolj, quantonque habbi marito, quale ha pi-
gliato grande affectione alla Compagnia a, per il che non lascia
monstrallo con effecto quanto la brama e desiderj perseuere in
questo loco, in hauer dato questj annj passatj alcune ueste per
fare paramentj de altare alla nostra chiesa ; e questo mese cenne
ha dato vn'altra de raso negro, molto bella, con la quale se
pensa uendendola acconciare la chiesa. Non li manchano anche
bonj desiderij de far piu. II S.ore Iddio li dia perseueranza a
magior sua gloria et salute de sua anima.
6. In quanto alli fratellj che cqui stiamo, se po dire breue-
mente, che ognuno se aiuta al possibile de aiutarsi in vtroque
homine. Questo mese il giorno della Gircuncisione tuttj habiamo
renouato b li uotj, premessa, come se sole, la confessione ge-
nerale, nella quale parse ogniuno receuesse noua gratia de
aiutarsj piu in ogni cosa, et maxime nella obseruatione delle
regole, non mancando quasi conti^ 'lamente ad animarce ad esso
el nostro P. Questo e quant- ..reuemente me ricordo il S.
habbia oprato in questo tempo. Sua R.da P. se degni pregare
per no.j e per questo populo che uenga da uero a recognoscere
la Compagnia, accio dia ad essa da posser uiuerce con tutto il
corpo, accio et nqj et loro siano piu aiutati. Da Ameria al c
ultitno di Gennaio 1561. D. S. R. P. obediente tigliolo.
SUETOXIO DE CRBSCENTIO. '
Per commissione del nostro R.do P.
Sigilli vestigium.
a Del. et non. — 1) Eiiiend. ex renouati. — c Del. dil.
1 Vide Lilf. Quadrim. VI. 913: Epist. P. Salineronis,!, 551: 11,46, 48,
749. Ex quibus locis colligi posset illum ex regione neapolitana esse. Cete-
rum ex qua urbe fuerit, adhuc invenire non potuimus.
489. Bivona 2 Februarii 1561 147
489
PETRUS BELLONIO
BIVONA 2 FEBRUARII 1561 l.
1. Religiosa discipiina viget. Xostri stipem pauperibus colligunt.
Densior cottidie civium accursus ad contiones et sacramenta.
— 2. De scholis et litterarum exercitiis. — Sociorum nu-
merus. — 3. Pauca de cotlegiolo caiatabeltotensi.
1. 7 Iesus Maria. — La gratia e pace del Saluator nostro
X.° Iesu sia sempre con tutti. Amen — Molto R.do in Xpo. Pa-
dre osseruandiss.'» [Scribit ex officio.] E prinia qnanto tocca al
protitto nostro spirituale (perche malageuolmente aiuta altro
collui che non e 1)uodo per se) tutti se sforzano di crescere
nelle virtu ; et in segno di questo domandorno, tanto li Padri,
quanto li fratelli con grande instantia. penitentia al Padre
Rettore 8, per li difetti commessi contra le regole et constitu-
tioni. et 1' hebbero : il che molto si consolorno. 1'uno uedendo
1' altro (et maxime li Padri) fare tanto allegramente le loro pe-
nitentie: fra i quali c'era il Padre Carlo 3 tutto biancho per la
uecchecza, et ancho il Padre Rettore fece la sua. Questo Xatale
hanno rinouato li uoti loro. Di qua uiene che sono poi piu atti
alPaiuto del prossimo, il che s'ha dimostrato in questo aduento;
perche doi sono andati ogni domenica a domandare elemosima per
li poueri vergognosi et carcerati ; alli quali hanno non solo dato
il cibo corporale, ma ancho il spirituale facendo alloro essor-
tatioue spirituale, et li confessorno quasi tutti; della qual cosa
ne restorno tutti edificati. Oltra di questo s'aiuta il prossimo
non puoco con le continue prediche et lectione de doctrina
christiana; alle quale sempre cresce 1'auditorio; et oltra delle
1 Ex autogr. ut videlur, in eod. Sic. 1H1-Sic. lS2.fi. 177-178: prius 137.
2 P. Petrus Venusto.
s Videtur intelligi P. Carolus (de Valentia) neapolitanus, de quo in cata-
logo huius collegii, ineunte anno 1564 ut videtur, scripto, dicitur esse 64
annorum (Cod. Sic. -59 n. 304). Idem erui potest ex catalogo provinciae sicu-
lae anni 1567, in quo unus invenitur P. Carolus. nimirum. P. Carolus de
Valentia neapolitanus aetatis 67 annorum. (Ibid, n. 163).
148 LlTTERAE QUADRIMKSTRES
prediche di nostra chiesa, si predica ancho a vno monastiero de
monache, le quale sonno ridutte a tanta osseruanza della loro
regola, ch'e cosa per lodare Iddio. II numero di penitenti ua
crescendo, et Dio sia lodato, sempre ni seguino buoni effetti;
perche alcune persone hanno fatto ristitutione non di puoca
ualuta; et altri ridotti a migliore stato di uita ; et altri hanDO
confessato peccati, li quali in tutta la loro uita mai confessorno,
comunicandosi con quelli. Pare che quando uengono alla nostra
chiesa, piglino animo et il diabolo perde le forze; s'hanno
ancho fatto confessioni generale assai, con molto aiuto delle
loro anime.
2. Quanto tocca alle schuole, sonno tre; et in ogn' una buon
numero di scholari ; et si sforciano li maestri di di in di accio
diuentano uirtuosi et dotti, et se vede non puoco protitto. Que-
sta festa di santo Sebastiano, per esser il titolo di nostra chiesa,
nella qual habbiauio, oltra le altre reliquie, vno be) pezzo d' osso
di detto santo Sebastiano, et per questo ogn' anno si fa vna
bella processione publica vscendo di nostra chiesa con dette
reliquie tutto il clero et conuenti et confratie et populo: nella
qual chiesa il vicario della cita con tutto il clero cantorno ve-
spro et messa; et li maestri tacorno uersi alla porta, composti
in honore di santo Sebastiano, et il maestro della rettorica re-
cito ima oratione in honore del santo ; la qual fu molto accetta.
si per esser dotta. si per il bel modo ch' ha questo fratello
in recitare.
Qua al presente siamo duodeci, 4 sacerdoti; 3 maestri ; uno
schuolaro et 4 per li seruitij di casa, li quali Dio gralia tulti
stanno bene.
3. Mi resta auisare V. R. P. del frutto del colleggio di Cala-
tabellotta, per esser membro di questo collegio. nel quale stanuo
sette persone, 3 Padri, 3 maestri et vno per li seruitij, delli
quali molto se ne serue Dio nostro Signore, perche oltra che tutta
la terra ne resta edificata, per mezod'uno de fratelli s'ha fatto
una pace non di puoco momento. et ha ridotto li doi capi alla
confessione; il medesimo hanuo fatto con vno ch' haueua tale
inimicitia, ma con Dio, che mai voleua andare alla messa, et
adesso ua alla messa et si confessa, laus Deo. In questa Nati-
uita del Signor nostro hanno hauuto molte confessione, piti de
300; il che e cosa rara in quella terra; fra i quali fu il S.or Du-
cha l. II coucorso alle prediche ogni di cresce; uanno li uostri
1 Videtur indicari Petrus de Luna, Bivonae dux.
190. — Senis 9 Februarii 1561 149
a piscare per le piazze e sempre fanno captura, intanto ch' alle
uolte ne oienano 15 a confessare insieme alla chiesa. Li scho-
lari uanno bene, et oltra li coutinui ricordi che li danno li
maestri ogni giorno, le feste, doppo pranso, uno di loro sempre
lege a quelli alcuna cosa spirituale.
Di Biuona alli II0 di Februaro 1561.
Di V. R. P. figliuolo et seruo indegno. Per commessione del
Pe Rettore.
PlETRO BeLLONIO l.
490
GASPAR CANTAGALLINIUS
SENIS 9 FEBRUARII 1561 ~.
1. Collegii incrementa. Meclia acl religiosam perfectionem pro-
movendam aclhibita. — ■ 2. In rei familiaris angnstiis di-
vinum auxilium experiuntur. — 3. Viduae cuiusdam be-
neficentia. — 4. Patris rectoris in animarum salutem
lahores. Canius suavis cives ad templum allicit. — 5. Scho-
larum status et litteraria exercitia. — 6. In carcere detenti
mores in melius mutant. — 7. Concursus ad sacramenta.
Fdbri cuiusdam virtus laudatur. — 8-9. Florentina ducissa
collegio opitulatur, praesidique urbis commendat. Cives
apud ducem pro collegio intercedunt.
1. f Ihs. Maria. — Gratia et pax X1 semper animis nostris
insideat [Breviter scribere conabihir.] Paucis ante mensibus de-
cera numero fratres collegium hoc senense incolebant, scholasti-
corum uero dumtaxat quatuor in presentiarum facta est accessio,
maiorem propediem fore omnes laboramus, speramusque. Ex
his nempe tres sunt sacerdotes, praeceptores duo, quos octo
1 Vide Litt. Quadrim. VI, 831.
3 Ex apogr. coaevo in cod. Bom. 126 A. ff. 118-119, prius 2-3. Aliqua
emendata sunt ab scriba, alia a Polanco. Huius emendationes in annotatio-
nibus exhibentur, retenta in textu prima scriptione. Deleta in textu, italicis
litteris notamus.
150 LlTTERAE QUADHIMESTRES
discipuli sequuntur, una cuiii coadiutoribus duobus, quoruin
profecto nerao non prospera fruitur ualetudine, aniraique trau-
quiliitate. Inde fit, ut pro se quisque doctriua, labore, precibus,
proximo praesto esse studeat; nec non industria sua, quoad eius
fieri potest, [eum] a scelere et ab incoepto perperara cursu ad
salutem reuocare. Omnes qui hic degimus, faesto diui Thomae
ad uberiorem gratiam ex thesauro diuino depromendam, qua
Ghristi consilia atque iniuncta nobis munia ab obedientia facilius
exequamur, geuerali nostrorum peccatorum confessione instau-
rati sumus; supplices deinde uota diluculo alta uoce repetiui-
mus, praeeuntibus tamen orationibus, corporisque castigatione.
Opinor fore, ut P. T. non mediocri afficiatur gaudio, si. quibus
nos proxime studijs exercuerimus, breuiter significauero tibi.
Visura est P. Rectori l ante Christi Domini nostri natale aliqua
spiritali exercitatione ad fratrum uitia, si qua sunt, extrahenda
uti. Eductis itaque sortibus, quem quisque sortiebatur, habebat
in suggestu uerbis castigare, eius defectus leniter, aspereue,
prout cuique uidebatur, detegendo, reliquis accumbentibus.
Vt autem ad hoc agendum tum facilior, tum expeditior aditus
pateret, a singulis singuli fratres, quibus id negocij erat iniunc-
tum, inquirebant, scrutabantur, omnibusque uestigijs indagabant
peccata, culpas, ignauiam fratris a obiurgandi : quare ea adhibita
fuit diligentia. ut fucosa omnia et desidia infecta, pronunciata
publice fuerint, nulla [cui]usquara l} habita ratione. Atqui ne
scandalura subsequeretur aliqua imprudentia, antequam iu con-
cionem ascenderetur, iusserat Pater sibi chirographum afferri,
ut si qua reticenda commutandaue essent, litura tollerentur.
Vnde imposito reprehensioni fastigio, ultro citroque ambo ara-
plexantur, porrigitur obiurgatoria scheduia conuitio honesto
uerberato, ut suo cominodo perlegat eam. adraonita caueat;
sic ordine succedebant reliqui donec incepto impingerent coro-
nida. Ex qua re compertum habeas, quam maxime colende
Pater, non solum a cunctis maximam consolationem perceptam,
sed plurimum quoque emolumenti haustum c. Unus etenira
quisque iuxta beati Apostoli sententiam ~, ueteri homine depo-
sito, nouo uidetur indutus, quando salutis initium a peccati
a fratris supra vers. — b cuiusquam add. in niarg. — c Prins exhaustum.
1 P. Hieronymus Rubiola.
3 Cf. Ephes. IV, 22.
490. — Senis 9 Februarii 1561 151
notione pendet. Praeterea minime desuat qui iu triclinio tla-
gellis caeduntur, qui sui ipsius contemptu, qui pijs coeteris
studijs, quae a Societate nostra adhiberi soient ad maiorem Dei
gloriani fratrumque progressum, signa probitatis mirae, humili-
tatis, obedientiae quotidie prae se ferant, nec non in regularum
obseruationem, quae cuique uostrum cordi maxime esse debet,
omni diligentia incumbunt. Laus Deo omnium bonorum authori.
% Quod ad rem familiarem attinet, id perhibere ualemus, Ma-
iestatem diuinam nunquam nos a destituisse, quin in primis
fuerit nobis diuina sua opitulata gratia, deinde re, uictum sup-
peditando, et alia cuncta quae spectant ad conseruationem eor-
poris. Eoque magis aeterna Prouideutia elucet, quamuis omni
tempore appareat immensa; cum nulluin enim uectigal preter
triginta aureos nummos annuos huic Collegio reddatur, nihilo-
minus tamen re ipsa confirmare licet nec uestitum nec uictum
unquam nobis defuisse. Quamobrem dictum iilud : « Nihil ha-
bentes, omnia possidentes » \ non mentiri, nemo nostrum non
uidet. In paupertate itaque laeta (quae quidem si laeta, habenda
non est amplius paupertas) uitam traducimus, ita cum illa bene
conuenimus, ut iam quodamodo uideatur b , ut sic loquar, nos quasi
fides defecisse; cum etenim fides sit eorum quae sub aspectum
non cadunt, in senensi collegio inter omnes constat, et fere
oculis cernimus diuinam adesse Prouidentiam, omnibusque non
sibi, at benignitati eius confidentibus uehementer suffragari.
3. Eleemosinae quae nobis interdum in c summa indigentia
uersantibus exhibentur a quibus praecipue minime putaramus,
ita opportunae existunt, ut nihil supra. Ex omnibus qui benigne
nobis faciunt. animaduertimus mulierem uiduam insignem sancti-
monia, pietate ac peculiari cura in hoc collegium affectam, in
Societatem deque nobis bene meritam, quam qui maxime.
Auderem ferme affirmare maiori ipsi nostra curae esse, quam
nobis ipsis; haec suas fortunas collegio impertit cum iam sup-
pellectile totam domum d ornauerit. Ad hoc accedit quod sta-
tuturn habet animi nostri e gratia fundum mercari; ante obitum
uero suum omnium bonorum collegium haeredem se scripturam
testamento confirmauit 2. Non secus ac alteri in animo est
a nos supra vers. — b Emend. ex uidetur. — c in supra vers. — d do-
mam ms. — e nostri supra vers.
1 Cf. II Corixth., VI, 10.
2 Ad hanc piam feminam videntur referenda. quae habentur in antiquo ms.
sub hoc titulo: « Historia del Collegio di Siena ». « Dopo un'anno 6 doi che
1">:> LlTTEBAE QUADRIMESTRES
centum aureos nobis legare: fiat uoluntas Dei quem penes a
coelum est terraque.
4. P. Rector tot tantisque curis distinetur (nam basilicam
habere uidetur), ut uix aliqua diei pars, cum non admodum se
respiciat, otio concedere ualeat : accersitur saepius ad paces
componendas, confessiones aegrotantium procerumque interdum
excipiendas, ciuium lites dirimendas ; cuius opera multi reconcilia-
ta gratia, in pristinam beneuolentiam rediere. Diebus dominicis
ac faestis sub uesperas concionatur, et cum bene magna concio-
nem auditum confiuat caterua, tum aequissimis auribus audi-
torum utitur. Nuper in aliquot dies uesperae (deposito quodam
sono quasi lugubri, quo prius utebamur) coeptae sunt recitari
modulatione dulci, cum adsint musici. Hinc coniectura facilis
est hoc melos apprime omnibus arrisisse : quoniam familiares
quidam nos adijerunt id comprobantes, et ita se uesperis in-
tentos esse fatebantur, ut prae nimia suauitate, cum sibi ferme
in coelis angelorum cantui adesse uiderentur, ullus precibus
locus nequiret b relinqui. Alij se malle pane non uesci, quam
huiuscemodi priuari melodia, dicere non dubitabant. Sed quando
faesta defluxerunt, hoc postposito cantu, concinere duntaxat
more, ut uulgo nuncupatur, gregoriano c , sumus auspicati.
5. Duae hic classes tantummodo aperiuntur; in una rheto-
rica, Horatius, Ciceronianae orationes una cum grammatica grae-
ca praeleguntur; in altera grammatices praecepta, Virgilius, Tul-
lius de Amicitia; et cum multitudo puerorum perampla existat.
duobus fratribus tanquam hyppodidascalis res est cum abece-
darijs primaque erudimenta imbibentibus. Pater tametsi N. Prouin-
cialis S qui proxime huc atkigit d, cuius aduentus omnibus
gaudij cumulum attulisse uidetur, alium ludi magistrum a P. T.
a penes supra vers. — b Prius nullus... quiret. — c gregoriano supra
vers. — d venit Pol.
la Compagnia fu in Siena Madonna Frasia Orlandina raoglie del q[uondam]
Capitano Geraldo Saracenj, commincio a frequentare la nostra chiesa, et
agiuto molto il collegio nolle cose temporali, sendoche per molti mesi diede
carne per tre giorni la settimana, diede quasi tutte le masseritie per la cu-
cina et rifettorio; diede molta biancheria et paramenti per la sagrestia, et
finalraente si prese cura di tenere finito il collegio di biancherie a tal che il
collegio come a singolare benefatrice se li truoua molto ubligato ». In cod.
Bom. 126, f. 258.
1 P. Petrus de Ribadeneira. Legi potest epistula quam Ribadeneira scripsit
ad Lainium die 29 Decembris 1560. Cf. Ribadeneira, I, 347 sqq.
490. — Senis 9 Februarii 1561 153
se cito petiturum dixit. Scholasticorum numerus, qui lectioni-
bus audiendis sunt maturi. potius mediocris apparet, quam am-
plus; spe tamen ducimur iu dies auctum iri, quando quidem
bene moribus compositis se exteris a prebent exemplar. Haud
desistunt singulis quoque mensibus, sicut in more positum est,
sua peccata sacerdoti aperire, grandiores uero natu saepe acce-
duut ad sacrum eucharistiae sacramentum humili animo sumen-
dum. Habentur praeterea in nostris scholis disceptationes, affi-
gunturque diebus ueneris rhetoricae assertiones; studi.jsque
hisce mirum in modum discipuli ad humaniores litteras ample-
xandas inflammantur ; ideo eo magis datur opera, ne ulla
intermissio nostri fiat officij. Calendis Nouembris de sapientiae
laude orationem pronunciauimus in schola instructa peripetas-
matibus praesentibus extraneis b. Postulatum non multis die-
bus ante ab humanitatis legisque professoribus fuit, ut quid
grec[i] c in publico gymnasio enuclearetur; ea re decreuit Pater
Rector magistrum Joannem Maiorium l, admfodum] d in grae-
cis litteris uersatum, hunc subire laborem. Pridie igitur iduum
Nouembris aristotelicam rhetoricen cum auditorum applausu
inchoauit. Nec debet ulli mirum uideri, si post aliquot hebdo-
madas omissa fuerit lectio de sententia P. Prouincialis; absen-
tia enim magistri Joannis non poterat prorsus nostrae classi,
cufi] malumus, ut tenemur, satisfacere quam paucis alijs morem
gerere, non esse in aliqua parte detrimento. Quamobrem omni
culpa haec cessatio caruit, nam ad tempus quasi quid eueuerit
prospicientes, suscepimus prouinciam. Nostri scholastici exer-
centur crebris declamationibus habendis: aliquando ex impro-
uiso latine concionantur inter coenandum.
6. Inuisuntur saepius in carcerem conjecti ; et hos, uerbum
Dei aperiendo, tum recreare, tum a uitae curriculo obliquo retra-
here diligentissime studemus; id consequi uidemur, cum omnes
uno e ore protulerint praeter hanc conciunculam alio nihilo rele-
uari. Non modo a carceris custode mihi fuit relatum, sed ab ipsis
etiam captis accepi, se omnes quotidie genibus flexis laetanias
coronamue, uel aliud generis huiusce pie recitare lucente lampa-
de f prae altari. Nil aliud ibi antea audiebatur, quam obtrecta-
a Prius externis (?). — b Duo verba praec. cleleta sunt. — c Consuiu-
pta charta in fine versus. — d Consumpta charta. — e omnes uno supra
vers. — i Prius lampada.
1 Ioannes de Maioribus. Cf. Litt. Quadrim. VI, 4S4.
1-"H LlTTERAE QUADRIMESTRES
tiones, obscena dicta, ac in ijs uolutabantur, quibus nullurn
inter custodiam et luslrum discrimen esse uidebatur. Ad pau-
perurn bospitia quoque duo fratres ad consolandum infirmorum
coetum, perorata concione, dirigunt iter; qui graui morbo affecti
familiari colloquio resipiscere uidentur.
7. Nunc ueniamus ad alia. Gomplures utriusque sexus crebro
ad nostrum fanum confluunt, quo sacramenti altaris sumptione
sua crimina deleantur a: siugulis 8 b diebus alij, uel saltem
decimo quinto quoque die angelorum sanctissimo pane refici
solent. Qui uero longius in spiritu uidentur prouecti, positis
omnino in minimis caducis, quotidie communicant. Impresentia
satius esse reor a laudanda c probitate aliquorum qui se obe-
dientiae credidere supersedere d, quam de ea scribere parce;
sat commemorare opinor unius uirtutem omnibus fortasse com-
muni opinione praestantis : optimis etenim quibusque ad beate
uiuendum aspirantibus in ipsum unum oculos conijcere licet.
Quanquam obscuro loco sit natus, nam faber dicitur, ueruntamen
admirabilem prae Dei conspectu preciosumque ducimus. Preter-
mitto modo bumilitatem eius, quae maxime egeret narratione,
sed dumtaxat promptissimam obedientiam significandam P. tuae
putaui; in qua adeo infixus uidetur, ut qualiacunque quamuis
perardua, bilari animo subire minime recuset e. Accidit quadam
die, mirabile dictu, quod duos panes dederat emptori, quasi recte,
ne sentiret Pater Rector, a quo uetitus erat ne exiguum ' qui-
dem munus, nedum magoum afferret ad collegium. Id uesperi,
sicut fert consuetudo, Patri nunciatur, mane ludibrio fabrum
biduum edere negat ", decedit laetus; biduo ita inediam sus-
tinuit, ut nihil sumpserit cibi, sed nequidem aquae guttam
degustauerit. Et boc grauiorem inediam fuisse constat, quo cor-
poris ingratus labor extiterat diuturnior; conductus enim a
primo mane ad supremum usque solem assiduo defatigabatur
labore h. Ecce biduo post Patrem reuisit bonus uir, penitentiam
refert, quae longe maior fuit culpa, prout potuit se egisse. Hanc
simplicem obedientiam admiratus Pater e uestigio discolorem ac
titubantem comesum ' ire iubet. Alias reficiente ipso fastigia
tecti, delapsum est saxulum quasi scrupulus, forteque fortuna
a sacramento confessionis... deleant. PoJ. — b 8 supra vers. — c a lau-
danda add. PoJ., sed videntur necessaria ad sensum complendum. —
d Del. in fine vers. quam. — e Prius recusaret ("?). — f exiguum add.
Pol., deleto aJio verbo, quod legi nequit. — g quasi ludens... non edere
iubet PoJ. — I' Enwd. ex dolore. — i ad comedendum PoJ.
190. — Senis 9 Februarii 1561 L55
apparitoretn uiatoribus stipatum suboffendit ; et hic furore cap-
tus fabruru illico descendere iubet, cui bene quidem barbato
offerenti se iili, acriter ei insultando uellebat barbam ; ille i'u-
rere, hic insons aequo animo probra, conuitia, contumelias
perpeti ; ille minacia proferre uerba, hic Deum rogitare ut
asperrimo conuitiatori crimen condonaret. Ingenti hic flagrat
desiderio Societatis, ad quam si eaelebs esset, nulla mora aduo-
laret; quandoquidem filius eius adhortatione impulsus hanc,
uno forte abhinc anno, est ingressus. Minime id tacirtunitati
[sic\ concedam a. Isthuc se filium conferentem, iter unius diei
comitatur, postera die discessione dirimunt societatem, sed cum
uix pater prae nimio Vrbis desiderio iter supprimere posset,
prostratus tandem in coeno forte ad filii pedes, supplex bene-
dictionem petit : Da, inquit, fili mi, benedictionem mihi tuam.
tu enim iam in Ghristi seruis numeraris, ego uero sordes mundi
sum. Qua re hinc inde lachrimis genibus curuis alter ab b altero
benedictionem postulat. Plura de homine auribus digna com-
memoranda essent, nisi studerem breuitati. Sat reor fbre id
unum de ipso perhibere, ea esse probitate, animi humilitate,
obedientiaque, ut neminem. quantum iudicium facere fas est,
in hac ciuitate [Narrantur aliquae peccatorum conversiones*
quas omittere satius visum est.]
8. Gum extremam quasi manum his literis imposuissem. mi-
nime reticendum uidetur, quod euenit noui. Dux florentinus
una cum coniuge sua J, post Roma discessum, sunt hic Senis
ad uigesimum diem commorati. Inuisit continuo Pater ducem,
quam totos dies obseruare oportebat, ut sibi ad eam aditus,
qui quidem in initijs difficillimi erant, darentur. Introducitur
tandem, ineunt colloquia, interque loquendum ea beneuolentiae
signa prae se tulit, ut maxime animata in Societatem uideretur.
Pater etenim Rector tam maxime c in ipsius gratiam uenit, ut
ipsi obseruatores autumabant d ducem uno omnium Patre fami-
liarissime uti. Vnde saepius petentem ipsum e facultatem se
domum recipiendi, cum in aula stetisset diutius, abire amice
negauit: quoniam non mediocri uoluptate arhciebatur propter
circumspectam orationem Patris, cui semel serio dixit inter om-
a taciturnitate praeteribo PoJ . — 1j ab supra vers. — c adeo PoJ.
'1 dicerent Pol. — e Yidetur prius seriptum petenti ipsi.
] Cosmas de Medicis et Eleonora de Toledo.
156 LlTTERAB QUADRIMESTRES
nes omnium gentium constare religiosos Societatis nostrae om-
nibus probitatis exemplum esse. Multa missa facio de Societatis
laude dicta, cum impeditum sit se ipsum laudare. Praeterea
sex et triginta aureos nummos a exhibuit buic collegio ad oleum,
fruMientum, lignaque coemenda. Ultroque sese obtulit atque pol-
licita est, se aliquid praesidij hoc primo uere nobis donaturam ;
et proficiscens Pisas poposcit a Patre nostro, ut uel Fiorentiam,
uel ubi gentium fuerit, adeat illam, cum aliquid opus fuerit.
9. De domo autem stabili habenda, quid dicam, cum b nihil
adhuc certi sit statum, incertus sum. Spes tamen optima est;
nam ipsamet coram Patre delegauit vrbis praesidi ut curae
max.ae hoc negocium esset, eique uehementissime nos commen-
dauit l. Praeter haec frequens habitus est senatus quadam die.
deque re nostra transigenda retulit. utque quam primum id ad
exitum perduceretur, ex magistratibus quatuor grauiores, pres-
tantioresque Duci supplicarunt, atque eo studio, quod diligen-
tissimum esse potuit, petierunt ne grauaretur decem duodecimue
aureos in singulos menses c nobis reddere ad sustentandam
uitam d, confirmantes Societatem cum utiliimam e, tum neces-
sariam f esse. Ad id hoc amplius accessit. eum gratissimum
facturum toti ciuitati, id si effecerit; quibus benignissime res-
pondit se eorum causa nobis opem allaturum. Res est in herba;
faxit Deus ?. [Preces postulat].
Senis quinto idus Februarij M. D. LXI. Ex mandato Patris
Rectoris. T. R. P. indignissimus seruus in X.°
Gaspar Cantagallinius 2.
Desideratur inscriptio.
a [mag]nam pecu[n]iae summam Pol. — b cum stipra vers. — c menses
supra vers. — d assignare Pol. — e utillissimam Pol. — f summe necessa-
riam Pol. — g quod gratissimum ipsi futurum est. Pol.
1 Paulo post Iacobus Mignanellus, grossetanus episcopus, templum Sti.
Vigilii eique adiunctam domum collegio precario donavit, quae anno 1567 in
collegii proprietatem transierunt. Cf. Lainii Monum., VI, 432, 491, 500;
Polanci Conipl.. I, 650; II, 680, 694. Sacchinds (Histor. Soc. Iesu part. II,
lib. V, n. 119) dicit hoc anno 1561 templum domumque Sti. Vigilii concessam
esse collegio ab episcopo grossetano.
2 In cod. Roni. 169 annotatur ejus ingressus in tirocinium romanum die
27 Februarii 1557. Exstat autogr. votorum Romae emissorum die 4 Martii 1557.
Obiit in patria (Perusia) anno 1565, ut habetur in cod. Hist. Soc. 42, f. 3.v
491. — Vindobona 14 Februarii 1561 157
491
P. CAROLUS GRIM
VINDOBONA 14 FEBRUARII 1561 l.
1. Sociorum valetudo. Mutationes. P. Auer Commendoni legati
socius. Sacerdotes occnpationibus obruuntur. Plures deside-
rantur. — 2. Schotastici in titteris et moribns proficiunt. —
3. Civium ad sacramenta concursus in dies augetur. Gre-
gorius Rosseffius pro P. Auer concionatur. Laborum fruc-
tus. — 4. Difficultas inveniendi domum coltegio novo et
convictui. Domestica quaeclam. — 5. Cives viennenses erga
socios melius affecti. Pauca de retigionis statu Vindobonae
et in circumiacentibus oppidis.
1. Ihs. Gratia et pax Christi repleat corda uostra. Quod ultra
tempus iniuuctum mihi scribendi offitiutn intermiserim, causa
fuit quod iam ab aliquo tempore aduersa ualetudine usus fue-
rim, aftligente me graui tussi, a qua quidem, etsi non ex toto,
maiori tamen ex parte sum liberatus: laus Deo. Reliqui omues
Patres ac fratres prosperae satis sunt ualetudinis. Quid interea
temporis in collegio gestum sit, perstringam breuiter. Non dubito
euim quin omnia quasi iam a R. P. Rectore ad R. P. V. sint
perscripta. Ad instantiam episcopi ac legati Comendon 2, an-
nuente etiam caes. M. 3, D. Lambertus 4 cum illo ad principes
Germaniae profectus est. Ne tamen interea uacaret lectio theo-
logica, aut ab alio occuparetur, D. Christianus 5 ultra suam lec-
1 Ex autogr. in cod. Germ. 130. f. 60: prius 15. Epistula non est quadri-
mestris, ut ipse auctor circa finem innuit. Ita potuit in ea quaedam scribere,
quae in litteris quadrimestribus omitterentur. Sed quoniam in ea dicuntur
multa litterarum quadrimestrium propria, et litterae quadrimestres vindo-
bonenses huius temporis desiderantur ; eam in lucem edere decrevimus.
a Ioannes Franciscus Commendone, Zacynthi episcopus, ad Germaniae
principes a Summo Pontifice pro rebus concilii tridentini mittebatur. Cf. Pas-
tor : Geschichte cler Pdpste. VII, 170 sqq.
3 Ferdinandus.
4 P. Lambertus Auer. Cf. Lainii Monum. V, 433-34.
s P. Christianus Rivius. Ihid. 434.
158 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tionem, et D. Lamberti suscepit ad tempus, aut ad a reditum
D. Lamberti usque b, et ut commodius illuc [sic] praestet atque
satistaciat, ab omnibus reliquis liberatus est offitijs; licet cuni
incommoditate nonnulla collegij. Gum enim pauci hic sint sacer-
dotes, et ampla interea messis, alij ex hoc plures labores
participant ; quae quidem onera, etsi quoad fleri potest mitti-
gentur, multa tamen quomodo honeste ab humeris nostris ex-
cuti possint, non uidemus. Illi duo nostri theologi, D. Lamber-
tus et Christianus, cum debiles satis sint, indigerent sane ter-
tio theologo, ne si quando unum contigeret per debilitatem
deficere, ut interea alius illius suppleret locum. D. Lambertus.
spero, non parum iuuabitur in isto itinere, et speramus
illum fortiorem reuersurum ; multis est hic acceptus et chaius,
et suspicitur a multis propter singularem illius in couuersando
gratiam, atque doctrinam, nec facile hinc remouendum censerem
ad alium locum. P. rector l, etsi legere iu vniuersitate possit,
atque legendo omnibus etiam placeat, tamen collegij atque alia
diuersa negotia uix admittunt hoc ; imo parum admodum tem-
poris habet quod aliquando iuuandis hispanis tribuere propter
negotiorum multitudinem possit. Vnde saepe, sicuti adhuc, de-
sideramus sacerdotem aliquem hispanum, qui in audiendis hispa-
norum confessionibus operam suam locare possit, cum certe
hispani maiori ex parle nostrum templum exoment c, promo-
ueant atque germanos ad pietatem similiter excitent. P. Gorne-
lius 2 qui omnium Patrum et fratrum est confessarius, atque
templi praefectus, satis negotij habet, ut ista duo bene admi-
nistrare pergat. P. Dauid Eckius et P. Thomas, bohemus 'J, soli
germani sunt, qui ita quotidie in audiendis confessionibus. tum
in uisitandis infirmis distrahuntur, ut uix lectiones illas theo-
logicas duas in vniuersitate audire queant. Ego quidem subinde
in templo iuuo, tamen offitij mei ratione 4 saepius auocor. Sunt
a ail supra vers. -- h usque supra vers. — c Bel. atque.
1 P. Ioannes de Victoria. hispanus.
2 P Gornelius Brogelraann.
3 P. Thomas boheraus (Hedl) missus fuerat Roma Viennam mense Septeni-
bri lofiO. Cf. Braunsberger : B. P. Canisii Episf. II, 728. Obiit mense Februa-
rio 1561. Ibid, III, 94; Lainii Monwm., V, 436.
4 P. Grim minister domus erat, seu prorector, ut dicit catal. anni 1561.
191. — Vindobona 14 Februarii L561 159
quidein et alij duo sacerdotes \ ut est P. Bartholouieus, sed ille
imperfecte adhuc loquitur germanice; alter P. Henricus, ille
gallicam potius calet linguam; deinde cum adhuc studiorum
cursum non absoluerint, P. rector parcat illis ne in illo impe-
diantur, et nonnisi in magua necessitate reliquos iuuant; et
iminente iam quadragesima, non parum augebuntur in templo
labores, sed benedictus Deus qui in :l tantam b messem nos
misit, ut ocij non detur locus. Ad succurrendum nonihil istis
necessitatibus cogitauimus non inutile fore. si adhuc duo alij
ex fratribus in sacerdotes ordinarentur, ut Adamus atque Pirin-
gerus c; illi cum germani etiam sint, poterunt paulatim col-
legium magis iuuare.
2. Preceptores et magistri nostri diligenter satis pergunt in in-
stituendis nostris fratribus, atque omnibus reliquis discipulis.
Multum meo iuditio profecerunt phisici atque logici; horum dili-
gentia excitantur non parum pluresstudiosi, ut desiderent nostro-
rum lecliones audire d ; malunt aliqui dignitates illas graduum.
bacalaureatus, aut magisterij diferre, aut quasi negligere, quam
nostras lectiones deserere, si modo parentes semper permiterent:
sed quia uere omnes ad gradus aspiraut, schola nostra saepe
detrimentum et recessum illorum sustinet, nec modum uidemus
contiuendi illos, donec habeamus facultatem promouendi illos.
Proficiunt interim in pietate multi ex nostris scholaribus. Gum
his elapsis diebus preceptores de triduano ieiunio ad e iubileum
percipiendum fecissent mentionem, etiam ex infimis classibus
et admodum paruulis, pueri f plures inuenti sunt, qui nulla
ratione induci a parentibus s poterant, ut illis diebus come-
derent carnes, sed sicco pane contenti esse uolebant. Alius illis
tribus diebus ad cognatos catholicos fugit h.
3. Templum nostrum P. rector omnibus modis exornare con-
tendit. ex quo nitore et omnium rerum bono ordine populus
a in supra vers. — t> Del. nobis. — c Prius Adamum... Piringerura. —
d Del. ita. — e ad supra vers. — f Prius pueris. — g Del. induci. — h fugit
supra vers., deleto iuit (?).
1 Hi erant Barth. Bedula, helvetius grison, et Henricus Rickman, leodien-
sis, ut colligitur ex catalogis collegii viennensis anni 1559 et 1561 (Cod.
Germ. 131, ff. 215, 216 b, 250).
2 Adamus hic esse videtur Adamus Holler (Hellerus, Hollerus) qui anno
1557 Vienna Romam missus est (Cod. Gertn. 131, f. 244 v) et anno 1560 ex
Urbe Viennam remissus. Cf. Braunsberuer. 1. c. II, 596.
100 LlTTERAE QUADRIMESTRES
multum ad deuotionem pietatemque excitatur, ita ut modo fre-
quenter, etiam alijs diebus comunicantes habeamus, non tantum
dominicis ac festis diebus. In loco D. Lamberti concionatur
M. Gregorius \ qui ut satis bonam gratiam habet, ita populo
etiam non parum placet. D. Lambertus tamen propter doctrinam
magis desideratur. In festo purificationis et dominica sequenti,
quando etiam iubileum percipiendum concedebatur, ultra 300
personae, nostris exceptis, confessae atque communicatae fue-
runt; nec dubito si plures adfuissent confessarij, quin in duplo
comunicantium extitisset copia; multi enim ob confessariorum
penuriam, aut intermiserunt, aut alio se contulerunt; quod
sacristanus etiam in alijs festiuitatihus factum saepius animad-
uertit. Istis diebus, baro quidem bohemus, qui in uita sua
nunquam erat confessus, et multis erroribus atque piccardorum
labe infectus, per confessionem Ecclesiae filius est effectus.
Alius quidam bohemus, etiam qui per 18 annos confessionem
intermiserat, nostrorum opera confessionem resumpsit. Similia
possem plura referre, sed breuitati studendum et literis quadri-
mestribus reseruanda huiusmodi censeo.
4. Laborauit P. rector hacteous plurimum, ut collegio no-
uo 2, simul ac conuictoribus domum acquireret, et esset iam
in hunc usum parata pecunia: sed quoniam hospitia et domus
in ciuitate hac propter hominum frequentiam difficile inuenian-
tur, adhuc desiderij compos fieri non potuit; non tamen depo-
nitur spes; forte post multos labores consequetur desideratum.
Collegium nouum atque conuictores bene modo se gerunt, et
bona signa futurae pietatis in pluribus apparent. Gonuictores
a P. Thoma 3 qui istorum praefectus est, non parum sunt
adiuti, ac facti mansuetiores. Lazarus, italus 4, qui nuper Au-
gusta huc missus est, absolutis spiritualibus exercitijs, modo
in culina exercetur, ut probetur eius spiritus. M. Gregorius,
cum magis idoneum hoc tempore non habeamus, domum noui-
tiorum regit; sed cum agat etiam concionatorem, deinde non
absoluerit cursum, omnino alium et maturiorem. et a negotijs
alijs liberum nobis exoptaremus.
1 Gregorius Rosseffius. Cf. Lainii Monum. V, 434; Braunsbeiu;er, 1. c.
II, 559.
2 Cf. Lainii Monum. V, 19; Duhr: Gesclticlite der Jesuiten... I, 295, 316.
3 Vide pag. 158, annot. 3.
4 Lazarus Spinola, genuensis, qui paulo post a Societate defecit. Cf. Lainii
Monnm. V, 437; Braunsrerger, 1. c. III, 90.
491. - Vindobona 14 Febbuarii 1561 161
5. Exteri atque viennenses, inagis ac niagis melius de nostris
sentire et affici uidentur. Rariores sunt post nos clamores in
plateis; frequentius et familiarius nobiscum incipiunt agere.
saepius petunt cousilia et opem nostrorum pro infirmis, quam
antea. Magnates etiam aliqui catholici plurimum desiderant So-
cietatem in diuersis Austriae locis ad celeriorem populi reduc-
tionem. Retulit mihi etiam uir quidam a non paruae authoritatis,
quod modo multi dubitare iucipiant qui superioribus annis per-
tiuaciter suos errores defendere conabantur, atque disputationes
de fide in dies decrescere. Viennae omnia iam sunt satis quieta,
quantum ad catholicam religioneru, nec attentare palam here-
tici quicquam audent; occupata sunt omnia templa a catholicis,
ut alijs non detur locus. Episcopus viennensis l, post confir-
mationem acceptam. etiam iam animosior et diligentior est effec-
tus. Extra tamen ciuitatem, in circumiacentibus uillis, pagis ac
oppidis, maior est miseria, et non aliam ob causam, quam
quod non inueniantur sacerdotes boni, qui errores refellere, et
populum alioquin simplicem, infbrmare possint; vnde uelint
nolint, multi mali admittuntur qui pro libitu agunt et docent,
atque sub utraque saepe spetie plures comunicant. Vellent ob
id ut nostri subinde excurrerent et concionarentur in diuersis
oppidis: sed quid faceremus. cum tyrones adhuc fere omnes
sint, et si qui sunt qui aliquid praestare possint, ita pauci sunt,
ut nec Viennae satisfacere possint. Sed Deus, spero, ita omnia
disponet, ut tandem aliquid fiat. Non possum non scribere de
quodam mouasterio Scotorum nomine ~, quod Viennae in ciui-
tate est; illi cum pagos prope ciuitatem sibi subiectos habeant,
audio quod quandoque sinistre agant, praesertim in admini-
strando eucharistiae sacramento. Ferunt quidem, et de alijs pluri-
bus monasterijs, quod monachi, praeter quam quod male uiuant,
etiam diuersis erroribus sint infecti, ita ut loca sacra multum
ita turpiter prophanentur. Deus misericordiarum pater extrahat
a quidam supra vers.
1 Antonius Brus (de Muglitz)
- A saeculo XII hibernici (scoti etiam dicti) monachi monasterium Vin-
dobonae habuerunt : quod quamvis postea in benedictinorum germanorum
potestatem transierit, priscorum incolarum nomen retinuit. Eius historiam
scripsit E. Hauswirth O.S.B. Cf. Heimbucher: Die Orden uncl Kongrega-
tioiiem der Katholischen Kirehen, I, 260, 261.
LlTTERAE QtADRIMESTRES. — TOM. VII. 11
L62 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tandem istas prouincias ex omuibus malis. Haec sunt R. P.
quae mihi scribenti se modo offerebant. R. P. V. dignetur no-
stri esse memor in suis sanctis sacrificijs ac orationibus, ut eo
magis Dei uoluntas in nobis expleatur. \ienna 14 die Feb.
anno 61.
K. P. V. indignus filius.
Carolus Grim l.
492
P. BALDUINUS AB ANGELO
TREVERIS 16 FEBRUARII 1561 2
1. Collegii primordia. Archiepiscopi et aliorum de sociis con-
cepta expectatio. Archiep. omnia ad vitam necessaria dis-
ponere iubet. Sanctorum etiam reliquias ad sacelli ornatum
prcebet. Episcopi suffraganei benevolentia . — 2-4. Catalogis
lectionum prius per diversa loca distributis, sollemnis stu-
diorum inauguratio habetur, in qua tres orationes recitan-
tur. Haud exiguus auditorum numerus. — 5-6. Domestica'
res. Contiones ad frequentissimum populum habentur. Reli-
giosoe disciplince et lingua} studio intenditur. Vota ad fervo-
rem augendum renovantur. — 7. Faber aurarius a dmmonis
vexatione liberatur. Pecunia a quadam matrona oblata rei-
citur. — 8. Benevolentia ex sacris extra nostrorum templo
factis conciliatur ; paro?ciae tamen curam accipere recusant
socii. — 9. Domus ab scholis seiuncta aliquid incommodi
affert, quod tempore sublatum iri speratur.
1. f Ihs. Pax Xpi. Vt expectationi qua de statu noui collegij
treuerensis certior fieri fortasse desideras satisfaciamus, R.de
et orseruande in Xpo. P., paucis ea referemus, quae duobus
1 Vide Litt. Quaclrim. VI, 390.
3 Ex autogr. in cod. Germ. 139, ff. 62, 63 ; prius 193, 194 (206, 207). De
initiis collegii trevirensis vide Lainii Monum. V, 333 sqq., 369 sqq. Cf.
etiam Hansen : Rheinische Akten... 352 sqq. ; Reiffenberg : Historia
Soc. Jesu acl Bhenum inferiorem 1. IV; Duhr : Geschichte... I, 95. sqq.
W-2. — Treveris 16 Februarii 1501 163
hisce ruensibus, quibus hic vixitnus, ad Dei gloriam acta fuisse
cognouimus. Vt igitur a nostro in hac sancta ciuitate aduentu,
scribendj initium sumamus, postquam omnes (qui partim ex
[talia, partira ex Flandria vocati sunt), buc incolumes venimus,
singularem Dei prouidentiam erga nostram Societatem haud
obscure cognouimus, qui R.mum archiepiscopum l, abbales, ca-
nonicos ac vniuersum senatum, ita erga nos beneuolos reddidit,
et ad tantam de nobis expectationem euexit, ut nostrorum opera
religionis ac ciuilis facultatis statum, maximum incrementum
accepturum, sibi persuasum habeant, quin et ampliora publice
fatentur se a nostris a expectare, quam in hac labanti republica
prestare possimus; afflrmant enim, non solum huius ciuitatis, sed
vniuerse religionis statum, pene collapsum, ad pristinam fidem
et maiorum pietatem esse reuocandum. Quam bonae spei cogita-
tionem, cum abbates et huius ciuitatis optiraates, tum imprimis
R.mus hic archipresul raaximis beneuolentiae significationibus
declarauit. Is enim cum initium familiae instituendae arduum
futurum esse cognosceret, maxime si statim promissam illam
pecuniarum summam annuam numeraret, magna cum liberali-
tate domum, quam inhabitamus, omni commoda suppellectilj
instruj iussit. Patribus et fratribus vestes honestissimas tribuit,
ac deraum voluit ut ipsius aere b, antequam annua pensio con-
signaretur, viuereraus, et de omnibus nostris vsibus prouidere-
mus. Quamobrem, ne familiae quicquam initio deesset, vinum,
frumentum. boues, ac porcos ad collegium misit, quin et patrio
more, in maxime charitatis testimonium, hoc profesto natiui-
tatis Domini aprum syluestrem nobis dedit. Nec hoc tam libe-
ralj principj satis visum est, nisi alio quoque raaximo beneficio
nos afficeret; nam Domino decano confluentino, ipsius fratri ac
Societatis amico singulari, iniunxit, ut libros cuilibet profes-
sionj necessarios et vtiles, emi nobis curaret, quos sane non
paucos a R. P. J. Retio emptos, Colonia expectamus. Et ne do-
mesticarum tantum rerum rationem habere videretur, adiunxit
etiam aliud, coeteris beneficijs longe excellentius et illustrius;
iussit enim per R.dum Dominum suffraganeum ~ nobis dari plu-
rimas sanctorum reliquias, ad sacelli nostri ornamentum, ex
a Bel. accepisse (?). — b aerae ms.
1 Ioannes de Petra (von der Leyen).
3 Gregorius Virneburg, episc. Azoti.
164 LlTTERAE QUADRIJIESTRES
quibus ^O capita speciosissima sodalium sanctae Vrsulae ma-
gnum decorem sacrario afferunt. Duarum virginum capita, cum
plurimis ossibus, proprijs nominibus notata sunt: vni nomen
est Intemerentia, alteri uero Credula. His adiunctum est magnuni
et integrum os bracbij sanctae Barhare V. et M. cum aposto-
lorum quorumdam et plurimorum sanctorum reliquijs. quorum
omnium nomina presenti bac epistola vix comprebendere possem.
Tam itaque collegium hoc, istorum sanctorum omnium praeci-
bus, aduersus omnium hostium impetum, tanquam firmissimis
presidijs, munitum esse speramus. Quandoquidem vero, tem-
pore dissentionis inter principem et ciues, has aedes nostras
inhabitarunt heretici et milites, omnis pietatis hostes; quo omnis
prophanationis ac violationis scrupulus ex animis nostrorum
tolleretur; voluit R.ini episcopi suffraganeus sacellum cum altari
cerimonijs consuetis pristinae sanctitati restituere : quoque id
maiori cum celebritate fieret, nobis penitus ignorantibus. vene-
rabilem D. abbatem S.li Matbiae cum nonnullis alijs viris reli-
giosis secum adduxit, qui cantu suo (in quo minime nos ver-
satos cogitabat), boc sacrum officium ornarent. Vix possem
literis explicare huius R.rli D. suffraganei beneuolum erga nos
animum, qui nullam oportunitatem preterire potest, qua nos
apud omnes summis laudibus non efferat, ac pietatis et erudi-
tionis graciam commendet; id quod cum in publicis suis ad
populum concionibus, tum in sacerdotum ordinationibus facit.
Idem nobis bisce diebus retulit, se in mandatis a R.mo presule
accepisse ut diligenter prospiceret ne quid collegio deesset, ita
enim nobis affectum esse asserit R.mum, ut in omnibus fere ser-
monibus suis familiaribus nostri mentionem cum gaudio faciat.
2. Superest nunc, Rde. in Xpo., ut studiorum noslrorum
institutionem ac domesticam consuetudinem declaremus. Ante-
quam igitur lectiones in hac academia inchoaremus, curauit
R.mus antistes catalogum a nostris conscriptum typis mandari,
ac per ciuitates Germaniae, Galliae, et Flandriae distribui,
quorum aliquot exemplaria iam Romam misimus. Illis autem
catalogis huius academiae collapsae restaurationem, tempus etiam
orationibus recitandis ac lectionum initio assignatum aperieba-
mus. Itaque 3°. Februarij cum duobus subsequentibus diebus,
in scbola buius vniuersitatis amplissima, et honestissime ornata,
in hominum maxima multitudine, a tribus professoribus ora-
tiones tres recitatae sunt ; quarum prior veterum treuerensium
laudes et studiorum scopum complexa est. Secunda latinae et
grecae linguae commendationem ; tertia vero tbeologiae encomia
492. — Treveris 16 Februarii 1561 1(>5
continebat ; quae onmes cum tanta compositione oris et vuitus
pronuntiatae sunt, vt et imperiti attentione magna intelligere
viderentur. et eruditi plurimum admirarentur; nam exemplaria
orationum multi abbates et canonici vehementer a nostris im-
petrare contenderunt l.
3. Coeterum, ipso die, quo prima oratio recitanda erat, prima
statim luce auspicij bonj gracia, solemne missae sacrificium de
Spiritu Sancto, in Carmelitanorum fratrum templo decantatum
est; cui officio interfuerunt rector vniuersitatis 2, illustres ma-
ioris ecclesiae canouici, praepositus, decanus, scholasticus, archi-
diaconus cum ali.js coeterorum collegiorum canonicis; quatuor
abbates ac ciuitatis consules. cum magna hominum diuersae
couditionis frequentia, quorum omuium praesentia. magnam
nobis leliciae et spei occasionem attulit.
4. Lectionum porro nostrarum initia publice a auspicati su-
mus 10 Februarij, cum haud exigua (ut initio fieri solet) audi-
torum multitudine, quorum plurimj adhuc assidui sunt, nec
vulgares quidem, sed honore ecclesiastico prefulgentes, inter
quos (preter suffraganeum), sedulus in theologicis lectionibus
est quidam abbas cum aliquot ex suis fratribus. Speramus plu-
res huc venturos, ubi hiemis asperitas, quae regiones has diu
iam vexauit. remissa fuerit. Rumore enim ad nos perfertur
multos in scholis triuialibus, temporis oportunitatem expectare,
maxime vero Dusuldurpi.j, quae schola iam ad interitum tendit,
propter moderatoris illius suspectam tidem 3.
5. Sed iam, P. obseruande, domesticae rei rationem accipe.
Nos post R.di P. prouincialis 4 a nobis diseessum (qui fuit 12
huius) in hoc collegio 12 numero reliqui sumus; inter quos est
quidam adoiescens P. prouincialis conterraneus, qui peracta
prima probatione, in secunda iam versatur, ac coqui officio tun-
gitur. piobus admodum videtur, et ad omnia munera subeunda
paratus, mediocriter etiam in humanitatis studijs est institutus.
publicae ///*.
1 Orationes recitatae sunt a PP. Balduino ab Angelo. Aegidio Fabro et
Hermanno Thyraeo. Gf. Laini Monum, 1. c. 418.
- Ioannes Houstius (1. Guast von Luxemburg). Hansen, 1. c. 353 ; Dchk,
1. c. 98.
3 Is erat Ioannes Vlonheim. Cf. Hansen, 1. c. 349.
4 P. Everardus Mercurianus, qui etiam de scholarum inauguratione scrip-
sit. Cf. Lninii Monum. V, 417-419.
166 LlTTERAE QUADHIMESTRES
R.dua p rector l, preter domesticas occupationes, aliam quoque
non paruam suscepit, qua Ecclesiasten a in scholis enarrat.
Duo concionatores nostri P. Haermannus et P. lonas "2 in con-
cionandi munere diebus dominicis et sacris strennue versantur,
nec paruus ex eorum concionibus speratur fructus; nam tantus
est huius populj treuerensis in audiendo Dei verbo feruor, ut
interdum 4000 vtriusque sexus ad ecclesiam conueniant. Hoc
naliuitatis Domini festo, multi nostris confessi sunt, quin multo
plures idem desiderasse conspecti sunt, si ex nostris idonei
aliqui sacerdotes fuissent qui germanicum sermonem calluissent.
6. Res domesticorum ita moderantur, ut ad obseruationes
constitutionum et regularum nostri institutj diligenter attenda-
tur, et vnusquisque in commisso sibi ex obedientia munere
studet non necligens inveniri: datur etiam opera, ut qui lin-
guam ignorant, eam addiscant. Nostri omnes qui in hoc viuunt
collegio, ipso die b purificationis Beatae Mariae Virginis, iu
nostro sacello, publice vota sua renouarunt, R. P. prouincialj
celebrante, a quo singulj sacram eucharistiae communionem
deuote perceperunt, prout fieri solet, quando scholastici ap-
probati admittuntur. Quod ut fieret ex P. prouincialj impetra-
runt nonuulli magistri quo studia inchoanda foelicius et synce-
rius ad Dei gloriam et proximorum vtilitatem tractarent.
7. Neque hic praeterire possum illa quae maxime ad Dei
gloriam commemoranda censeo. Erat hic faber aurarius, inter
plebeos non infimus, qui a demone grauiter vexatus mentis
expers reddebatur; hic postquam domi suae vni ex nostris animi
sui secreta aperuit, et venerabile Christi corpus in conspectu
amicorum cum vxore sibi grauiter antea offensa reconciliatus c
percepit. ita confirmatus fuit, ut pristinos vitae errores dete-
staretur, ac corporis valetudinem qua impotens factus erat,
consequeretur. Huius exeraplo comraoti ciues, nostros Patres
ad alios siraili calamitate laborantes interdum vocant. Fuit
preterea quaedam matrona houesta. quae nostris magnam pe-
cuniarum sumraara pauperibus distribuendam obtulit, quam
constanter recusarunt, lum quod de pecunijs illis nihil certi
a Seg. v. prorsus obliteratum. — b diae ins. — c Emend. ex reconsi-
liatus.
1 P. Antonius Vinck. Hujus iudicium de collegii incolis vide sis apud Lai-
nii Monum. V, 369 sqq.
3 PP. Hermanus Thyraeus et lonas Adler.
491 — Treveris 16 Februarii 1561 L67
nobis constaret, tum maxime ne fructus ille apud multos mi-
nueretur, qui a nostris expectatur.
8. Magnam ex monialium monasterijs beneuolentiam nobis
conciliamus a,quod subinde in eorum ecclesijs sacrum missae
officium celebremus, quo alioqui propter sacerdotum inopiam
aegre admodum carere cogerentur. Multo tamen maiorem apud
ciues gratiam iniremus, si administrationem cuiusdam celeber-
rimae parrocbiae suscipere vellemus, quae profecto sui pul-
cbritudine ac loci commoditate (utpote collegio proxima, et in
foro medio sita) nos invitare videtur. Sed quoniam norunt ciues
nos pastoralem curam non suscipere, perquam benigne nobis
claues ecclesiae obtulerunt, petentes ut commoditatis nostrae
ratione babita, quandoque in ea celebrare vellemus, quod cum
facimus, cum magna deuotione, frequentes intersunt sacro; id
quod ipsis invsitatum multo ante tempore fuit.
9. Quod vero ad babitationem nostram et gymnasi.j domum
attinet, speramus breui futurum, ut maiori commoditate frua-
mur, nam cum aedes quedam cum bortis intra domum nostram
et gymnasium interiectae sint, quae modo nos per publicum
ad scholas prodire b cogunt, consulum ciuitatis opera effectum
est, ut permedium bortum liber nobis ad gymnasium transitus
pateat. Nec tamen diffidimus quin breui aedes bas cum bortis
nostro collegio R.mus archiepiscopus adiungere debeat. Atque
haec sunt, R.de et obseruande in Xpo. Pater, quae de collegij
treuerensis initio scribenda esse duximus, quod precationibus
R. tuae aliorumque omnium Patrum et fratrum quam commenda-
tissimum esse vehementer desideramus, ut orationibus vestris
adiuuantibus, hanc Xpi. vineam. a feris pessimis pene deletam
cum magna totius ecclesiae vtilitate c excolere valeamus. Tre-
ueris ex collegio Societatis 16 Februarij anno 1561. Ex commis-
sione R.di Patris Rectoris. Reuerendae P. T. indignus filius.
Ralduinus ab Angelo l.
Emend.ex consiliamus. — b Seq. deJet. faciunt. — c vtitate ms.
1 Leodiensis. Vide Lainii Monum. 1. c. 370 et Epist. P. Nadal, II. 542.
168 LlTTERAE QUADRIMESTRES
493
MARTINUS HERNANDEZ
HISPALI 28 FEBRUARII 1561 l.
1. Sociorum numerus. Disciplina religiosa. Recens admissi in
Societatem. — 2. Fratrum scholasticorum exercitationes. —
3. Multi cives nostrorum scholas desiderant, praesertim
postquam praecipuus urbis ludimagister ab inquisitoribus
comprehensus est. — 4. Contiones Patrum vehementer expe-
tuntur. — 5-11. Fructuosus cuiusdam Patris in pacensem
dioecesim cum generali Vicario excursus. Vicarii elogium.
Quae ibi acta sunt, exponuntur. — 12-13. Alii excursus
per dioecesim. — 14. Caritatis opera quae a sociis in urbe
exercentur.
1. t Ihs- Muy R.''° en X.° Padre. Pax X.* etc. Lo que a
V. R. ay que hazer sauer deste collegio destos quatro meses,
es que estamos al presente en el veinte y cinco : los nueue son
Padres; y lodos, gloria a Dios, con salud. Trauajase muckoen
el aprouechamiento spiritual con mortificagiones muchas que se
hazen, en la obseruancia de las reglas, ayudandose de las con-
tinuas platicas y conferencias spirituales, aprouechandose en la
fratema charidad, humildad y otras virtudes, eu las quales les
da nuestro Sehor deseos de crecer y aprouechar. Anse recebido
en este tiempo quatro subjetos; el vno es doctor en theulugia, de
hedad de treinta ahos, que a comencado a predicar, de buena
sufieiencia y salud. Otro es diaeono, mediano latino para leer
vna clase de mas que menores; los otros dos son coadjutores
temporales. Piden muchos la Gompania. senaladamente dos sacer-
dotes, buenos confesores, que algunas vezes predican; entretie-
nense hasta estar bien saneados de su salud; algunos otros
se despiden.
u2. Ay cinco estudiantes theologos, los quales oyen sus licio-
nes con mucho cuydado; tienen ordinariamente sus conferencjas ;
asiste a ellas el doctor Auellaneda.
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 103, 104; prius 18i, 185. Exstant duo
exempla latina in ff. 117-119.
493. — Hispali ;>8 Februarii 1561 L69
3. Grande es el deseo que tiene esta eiudad que tubiesernos
leetores de latin en vnas aulas que tienen en esta casa eomen-
cadas, y avn quasi acabas a, y ansi instan mucbo en ello, ma-
yormente despues que prendio la inquisicion a vn preceptor de
gramatica llamado Malara, que bera el principal de los desta
ciudad, despues del auto que antes de nauidad se hizo, del que
a V. R. [se] b escreuio ! ; creese auer sido por vnos papeles que
se echaron por la ciudad en alaban^a de los herejes, y en espe-
cjal de Costantiuo - condenado, y por lo mas que no sabemos.
Tratalo en especial el sehor prouisor 3 para enbiar aqui mueho
niimero de clerigos que penitencio a estudiar, despues de vn
examen general que hizo de todos los del arzobispado el aho
pasado: y no con menos instaneia lo piden alguuos nobles y
principales que rigen la ciudad, pareciendoles que sus hijos
estariau en la Compania mas bien doctrinados y ensenados eon
doctrina sin sospecha 4.
4. Instan por los sermoues vn mes y dos antes, de muchas
yglesias, avnque en esto, por no dexar a ninguno descontento,
se les satisfaze diziendo que al prouisor esta dada iista de los
que predican, y de los sermones que pueden predicar para que
los reparta.
5. Los dias pasados pidio el prouisor de Vadajoz 5 vn Padre
de los que aqui residen para que fuese con el a la visita de al-
gunos lugares de aquel obispado, de que sesiruio nuestro Sehor
i Sic ms. pro acabadas. — it Praee. v. desideratur in ms.
1 Hanc epistulam non vidimus. Ue illa haereticornm punitione vide sis
Menendez Pelayo : Historia de ?o< Heterodo.ros espanoles (Madrid, 1880), II,
cap. IX. § V, p. 448 sqq. ; Schafer : Beitrdge sur Geschichte des spani-
schen Protestantismus und der Tnquisition in sechsehnten Jahrhundert
(Giitersloh, 19(12), I, 388. sqq., II, 290 sqq. Aliquanto tempore post apparuit
verum carminum auctorem fuisse Sebastianum Martinez, qui sequenti anno
capite mulctatus est. Cf. Schafer, 1. c. I, 389 sqq., 453; II, 385.
2 De quo vide Menendez Pelayo, 1. c. p. 431 sqq.
3 loannes de Ovando. Ibid. 746 sqq.
4 Mense Xovembri huius anni initium datum est scholis humanitatum, ut
videre est in epist. 28 Decembris.
5 Ex actis capituli eccl. cathedralis pacensis constat eum fuisse licentiatum
Gundisalvum Jlelendez de Valdes, qui postea Soc. Iesu ingressus est, in
eaque obiit. De eo agunt Porres : Historia del colegio de la Compahia de
Jesus de Madrid, lib. V, cap. I : Santivanez : Historia de la Provincia
de... Andalucia, p. 1, I. 3, c. 31; Astrain : Historia de la Compania de
Jesus... III, 55 sqq.
l'u LlTTERAE QUADRIMESTRES
mucho, en special en sermones publicos, donde concurrio mu-
cha gente, y se entendio auerle nuestro Senor consolado y ayu-
dado con las muchas confisiones que vinieron.
6. Mouio nuestro Sehor los clerigos con platicas particula-
res, que se les hazian a ellos solos juntos, algunos dias de la
semana, y asi se les via en el dezir de las misas honestidad de
sus personas, y buen exemplo; y dezian que hasta alli pensauan
que heran clerigos, y que agora que an entendido a que es ser
clerigo, mas se tenian auer sido legos, que clerigos. Auia
conferencias en otros algunos dias de casos de conciencia de
los mas ordinarios y principales que se pueden ofrecer, confor-
me a la qualidad de la tierra. Hizieron instancia mas de quinze
o veinte que les diesen exercicios, y de doze o quinze que se
aceptaron, curas y vicarios, an comencado algunos a venii a
esta ciudad, y dado por muy hien empleado el camino, y mu-
cho mas que fuera; estan esperando los demas, deseando ser
cada vno el primero que fuese auisado que podia venir.
7. Del zelo, cuydado y piedad que todos vian en el prouisor
en la visita, estauan muy edificados, dando muchas gracias a
nuestro Senor porque tal perlado les vuiese enbiado, que asi
se les mostraua padre y pastor, poniendo mas los qjos en las
ouejas y su me.jor pasto, que no en la lana y leche; y asi se
paraua mucho mientes en que las peniteucias de algunas cosas
que auia que corregir. heran en que se confesasen algunas vezes
entre ano con algunos confesores mas sehalados, siruiesen y
ayudasen en algunos hospitales, y pobres y en algunas otras cosas
menores, con correctiones particulares, comunicando con el Padre
los medios que con mas suauidad y prouecho se podian vsar: y
en otras cosas mayores y escandalosas, con penitencias publicas,
cosa mas temida en aquella tierra que ninguna pena de dinero;
como hera que oyesen vna misa descalcos y em pie y vna bela
en la mano, y otras cosas semejantes; y los clerigos que tenian
mas necesidad particular, lleuandolos consigo. visitandolos en la
carcel y ordenandoles las vidas y modo de biuir christianamente;
de manera que con la pena publica de carcel satisfiziesen el escan-
dalo que a la republica auian dado, y con esto y otros medios
fuesen curados y mejorados en sus animas, sacandolos quando
le parecia de la carcel, y dandoles por companeros otros clerigos
recogidos, para que de la compahia y buen exmplo que viesen,
;< 3 vv. praec. supra vers. eaclem nia>t?<.
493. — Hispali °28 Februarii 1561 171
se aprouechasen, y avituasen mas a la virtud ; en lo qual se a
visto notable aprouechamiento, y esperamos de que yran ade-
lante en lo comencado.
8. Visitaudo los maestros de las schuelas, se les ordenaua
el modo y buenas costumbres que auian de ensenar a los nihos,
escusandoles y quitandoles los libros de cosas torpes y desho-
nestas. Tambien se entendio en apaziguar algunos que estauan
discordes.
9. Desta manera se a entendido que se aiudo el prouisor en
las demas visitas, comunicando con el dicho Padre las cosas
de mas importancia, porque por a el presente no le pudo acom-
pahar, deseando en todo ayudarse de la Gompahia, y pidiendo
con iustancia a nuestro Sehor que le dexe morir y acabar en
ella.
10. De conocer los subditos en el entrahas de padre, acuden
a el con sus llagas y necesidades clerigos y legos, pidiendo que
los confiese y remedie; pues les a hecho nuestro Sehor merced
de les dar a entender quan de veras desea su saluacion, sin te-
ner respecto a ninguna otra cosa.
11. Tiene quenta muy particular con los confesores, hazien-
doles juntar muy a menudo paia tratar de como mejor exerci-
taran su officio, y asi admite y da Hcencia a pocos, y menos
para ordenarse ; y asi se entendio que de buen numero dellos
que viuieron a ordenarse en las ordenes pasadas, no auia admi-
tido sino siele o ocho, examinando a cada vno primero las in-
tenciones e intentos con que venia a receuir tal o tal orden,
ensenandoles lo que no sabian y sehalandoles tiempo para
que lo deprendiesen, si querian ser ordenados, parando mucho
mientes en la vida e costumbres y inclinacjones de cada vno,
no oluidando la ciencia y lo demas necessario; y asi los que
merecieron ser admitidos, despues de ordenados los tuuo el
obispo l a su mesa, creo que con licion y toda edificacion,
mostrandoles el particular contento que tenia, animandolos
a la virtud y a exercer bien sus ministerios; que no a sido
poco estimulo para los demas.
iu2. Otros Padres an salido algunas vezes; y por la bondad
de Dios, no an buelto vazios. El vno dellos fue a vn lugar
a por snpra vers.
Christophorus! Rojas Sandoval.
1/-2 LlTTERAE QUADRIMESTRES
deste arzobispado quinze dias, donde por la bondad de Dios
se hizo mucho fructo, porque del primer sermon que hizo acu-
dieron tantas confesiones, y algunas generales; y solo el oyo
mas de sesenta. Hera tanta la ireqiiencia de las comuniones,
donde sola la quaresma las suele auer, como si fuera casa de
la Gompahia. Fue tanta la deuocion que a los sermones del
Padre se tuuo aquel pueblo, que vn guardiau de frayles fran-
ciscos le rog6 predicase en su casa vn domingo, donde con-
currio tanta gente, que allende del coro y claustro, que estaua
lleno, estaua mucha gente de fuera de la yglesia. Dixo el guar-
dian ese dia a sus frayles que le auia Dios tocado en aquel
sermon, y que tenia determinado de ser muy otro de alli ade-
lante, y que por amor de Dios todos hiziesen lo mismo. Mucho
hizieron en aquel pueblo por detener algunos dias mas aquel
Padre, y asi a causa de tener comuniQacion con la Compahia,
tratauan hazer vna casa para conualecencia de genle cansada,
que por la dispusicion y templanca de la tierra es muy convi-
niente para ello.
13. Otro Padre salio a vna contesion general de vn deuoto
de la Compahia, con cuya ocasion se hizieron en aquel pueblo
otras muchas, y mucho fructo con los sermones que alli hizo.
14. Con los de la ciudad se haze lo que se puede en sus
hospitales y carceles, ayudandolos en sus necesidades, y ani-
mandolos a la paciencia, y ayudandoles a bien morir. Haze en
la carcel cada domingo vna platica vn Padre; otro la haze a
los morenos ; los hermanos en dos yglesias. allende de los ser-
mones que en la yglesia mayor, y on otras yglesias princlpales
se hazen. Para los enfermos somos muchas vezes llamados,
avn de gente que pocas vezes nos veen, por el congepto grande
que, por la bondad de Dios, esta tierra tiene de la Compania.
Plega a la diuina Magestad nos dar su sancto amor y temor
para que todo elJo vaya siempre adelante. Por charidad V. R.
con sus santos sacrificios y oraciones nos ayude y con los de
nuestros charissimos Padres y hermanos. De Seuilla a 28 de
Hebrero 1561 ahos. De V. P. indigno sieruo in X°.
Marti'n Herxandez l.
1 In responsis ad Interrogationes P. Nadal dicit se 53 aetatis annum per-
fecisse die 9 Augusti 1561 : ortum in urbe Talavera, dioecesis toletanae : in-
gressum Societatem Toleti die 7 Aprilis 59 votaque emisisse Hispali 26 Fe-
bruarii 1560, ubi 3." classi moderatur. (Inform. P. Nadal, IV, 113).
491. — Palantia l27 Marth 1561 (?) 173
494
P. FERDINANDUS ALVAREZ
PALANTIA "21 MARTII 1561 (?) l.
Sociorum numerus. — Cives frequentes ad nostros, sacramenta
suscipiendi gratia, accurrunt. — Fidei rudimenta exponnn-
tur, et contiones habentur a sociis. — Collegii benefactores
aucti. — Religiosi Sti. Francisci, et Sti. Dominici ad con-
vivium in festo circumcisionis D. N. Iesu Christi invitati.
f Ihus. Admodum R.de Pr. [Quinque socii, quorum duo sa-
cerdotes, optima utentes vaJetudine, propriae adquirendae per-
fectioni, et proximorum saluti incumbunt.\ Quam crebra sit
sacramentorum administratio, res ipsa indicat. Quia cum in hoc
nostro collegio non sint nisi tantum duo sacerdotes, ob id tamen
nunquam defuit qui fere in tota hac quadragessima sacramen-
tum eucharistiae acciperet. Vnde si operarij plures fuissent,
nulli dubium est quin fructus abundantior esset.
Singulis quibusque diebus quadragessimae hujus, articulos
tidei, mandataque legis et alia que pueri tenentur post qua-
tuordecimum annum scire, ipsos vnus ex nostris docet. Postea
tantum hoc iddem fit (ut nobis mos est) festiuis diebus.
In quauis hebdomada hujus quadragessimae 3 habuit con-
tiones a Pr. Camora 2, quarum vnam in nostra domo, domini-
cis diebus, finitis vesperis, fecit. Reliquas vero in duabus prin-
cipalioribus hujus ciuitatis parochijs, magna tamen astantium
auditorum copia.
Hu.jus collegij benefactores Deus, qui vere dominus. vere
misericors, qui nunquam sperantes in se deserit adhuc dupli-
a conseiones ms.
1 Ex originali jn cod. Ilisp. 99, ff. 116, 117 ; prius 224 inter epist. anni
1562. Annus quo scripta sit, deest in originali. Aliud [exemplum omnino
idem subscriptum a Laurentio Jaimes, est in cod. Hisp. 97, f. 90, prius 183,
inter epist. anni 1560. Si hanc cum aliis epistolis comparabis, potius ad an-
num 1561 pertinere videbis. Cf. Litt. Quadrim. VI, 487, 935 sqq. : et inte-
rius epist. 2 Junii 1562.
2 P. Garcia de Zamora. Cf. sis Litt. Qnadrim., V, 700.
174 LlTTERAE QUADRIMESTRES
cauit: quamuis dona •' quedam claris natalibus orta, que singulis
mensibus sexaginta argenteos nobis donabat, jam nostram nol-
luit gratiam. Hujus rei rationem non immerito tacuj, cun nulla
sit (quia proul voluntas ejus tullit, ita factum est), quamuis
non omnino amissa est spes, cum chirograpbum ejus apud nos
sit l.
Nonnulli tamen ex eclesiasticis nos intimo consequntur af-
fectu, qui etian nobis eleemosinam impartiuntur; licet fere
semel in anno, tempore messis.
Nostrum vero circumcisionis festum, quia satis copiose, so-
lemniterque celebratum fuit, ideo non opus est ad illud laudan-
dum multum consumere temporis. Tamen quia boc satis dignum
est scitu, opere precium duxi illud non omittere. Videlicet fra-
tres franciscanos, ac S.H Dominici, anno preterito nos ad suas
solemnitates minime advocasse. An lis hujus rei causa fuerit,
me latet -; nobis tamen vissum est (ne forte illud mundanum
dictum sequeremur, si non tuus fuero conuiua, nec tu meus
eris) illos ad nostrum vocare ; qui libentissimo dixere animo :
aderimus. Hoc quam bene vissum tan ipsis, quam populo fuerit,
non opus est dicere.
In presenti quid amplius ad te scribam, non occrruit. [Preces
postulat, ac valedicit.] Palantiae sexto chalendas Aprilis. Tuus
in christo filius minimus b.
Hernandaluarez 3.
a Sic pro domina. — b Prius intimus.
1 Cf. Litt. Quadrim. VI, 936.
2 Cf. ibid. 937.
8 Cf. Litt. Quadrim., V, 441 ; VI, 487. Ex responsis ad interrogationes
P. Nadal, ineunte anno 1562, scriptis, intelligimus P. Alvarez del Aguila esse
collegii palentini rectorem.
495. — Tornaco 30 Martii 1561 175
495
P. IOANNES MORTAIGNE
TORNACO 30 MARTII 1561 l.
Ante duos annos Tornacum missus, laborum fructus iam col-
ligere coepit. P. Max. Capella socius ei datus sacram Scrip-
tnram exposuit contionesque habuit, quibus boni confirmati
sunt. Solus nunc iterum cum fructu laborat, crescentibus
in dies auditoribus et iis qui octavo quoque die euchari-
stiam sumunt. Crescit etiam desiderium collegii Societatis.
Multi diversae conditionis homines ad collegium fundandum
bona afferunt. Eationes exponit, quae coUegium Tornacnm
mittendum suadent. Grana benedicta postulat.
Pax Chri. Iesu Domini nostri exultet in cordibus nostris.
Ut eorum, quae Ghristus Iesus per suum minimum et inutilem
seruum Tornaei dignatus sit operarj, V. R. P. semel rationem
reddam : abhinc circiter duos annos Pater noster Prouincialis 2
verbi Dej hamo me piscatum misit primo ad pagum quendam,
postmodum Tornacum. Etsi per aliquot dies ac noctes laborans,
non vsque adeo multum ceperim 3; verum quando placuit ei,
qui potens est omnia facere superabundanter quam petimus aut
intelligimus 4, laxatis in verbo suo retibus, impleuit 5; nam a
sesquianno multiplicatus est numerus nobis confitentium a vix
decem, qui raro admodum communicabant, vsque ad sexaginta,
quibus singulis dominicis apposuimus Domini nostri Iesu Christi
mensam. Cuius gustu alliciuntur in dies multj ; quamobrem
motus Pater Prouincialis a Louanio in messem nostram misit,
non sine magna catholicorum consolatione, Mgrum. Maximilia-
1 Ex autographo in cod. Germ. 142, f. 310, 311 ; prius 307, 308 (332-333).
2 P. Everardus Mercurianus. De initiis et fundatione collegii tornacensis
vide sis A. Poncelet : Histoire de la Compagnie de J4sus dans les anciens
Pays-Bas, I, 60 sqq., 142 sqq ; qui pag. 144 hac epistola utitur. Vide etiam
Lainii Monumenta, V, 342, 426, 430 ; VI, 163, 165.
3 Gf. Luc. V, 5.
* Cf. Ephes. III, 20.
6 Luc, ibid.
176 LlTTERAE QOADBIMESTRES
nuin Capella. Ipse enim cum dominorum canonicorum admis-
sione in summo templo primam et secundam ad Timot., et illam
ad Tit. latine, non minus docte quum pie, cum totius cleri aedi-
ficatione exposuit. Deiude aliquot concionibus in diuersis pagis
cum animarum consolatione exercitatus, habuit Tornac.j aliquot
de sacramentis per modum concionis, lectiones, quibus profecto
piae mentes non parum confirmatae sunt. Gum autem videre-
mus in dies numerum nobis deuotorum augeri, nec locum nostro
exercitio commodum haberemus, impefrauimus a capitulo admitti
in suo templo. in quo cum totius populi aedificatione in opere
Domini laboro solus, expectans donec a Domino auxilium veniat
mihi. Nunc vero a dominica in quinquagesima a meridie sum
concionatus in templo sanctj Petri, in quo concionarj solebat
Pr. Prouincialis, cuius absentiam lamentantur piae animae
vsque hodie; ipse enim suis non minus doctis, quam pijs pre-
dicationibus et consolabatur mestos et reuincebat viuaciter here-
ticos. Crescit numerus meorum auditorum, crescunt verbi Dei
et sacramentorum vis et fructus; quoniam a his singulis do-
minicis quadragesimae, mense Domini nostri lesu X.1 mecum
accubuerunt plures quam centum; accederentque plures, nisi
quod eis solus satisfacere non possum. Hic mos singulis do-
miuicis communicandj in his partibus inauditus multos in ru-
morem simul ac stuporem inducit; hinc concurrunt multj ut
videant, et sic capiuntur nonnullj ; hinc cruciantur heretici.
hinc confirmantur catholicj ; hinc consolantur huius mense deuoti,
quorum constantia cum deuotione, quam testantur pie lacrimae,
tanta est, vt Sathanam cum suis confundat. Crescit quoque in
dies in Societatem animus Tornacensium, a quibus ab anno pre-
terito expectabatur collegium nostrum *■; tum quia ipsum vo-
cabat vnanimiter tam celebre capitulum, quod hactenus nun-
quam fecerat b, tum quia multj familiares omnem opem of-
ferunt; et quamuis nulla fundatio modo certa habeatur, offertur
tamen aliqua per singulos annos certa summa donec Dominus
de alio prouideat : capitulum enim offert suam scolam satis
amplam cum supellectilibus, offert et ducentos florenos, plu-
raque pollicetur. Offert et R.mus episcopus - centum florenos;
a Dubia lect. — b4vr. praec. addita ht marg.
1 Cf. Lainii Monum. V, 426, 430.
3 Garolus de Croy.
495. — Tornaco 30 Martii 1561 177
offerunt doiuiaus decaous et cauooicorum quidarn quiogeotos
florenos ; offert R.dus abbas Saocti Martiui noo parum; offert
aliquid etiara abbas Saocti Nicolai; polliceotur aliquid et Car-
tbusiaoi, idipsum pollicentur multj alij amicj ; denique prepoteas
est bec ciuitas, cui si notum esset nostrum institutum, ipsuni
omnino complecteretur. Cupiuisset Pr. Prouiocialis vt boc ipsum
ad V. R. P. scriberet capitulum, sed de hoc iterum ia capitulo
meotionem facere, non videtur Dno. Decano expedire, tum quia
domini canonici baberent aliquid aduersum nos propter responsi
nimiam, quam egre tulerunt, dilationem; tum quia boc nego-
tium oobis omoioo comiseraot. Proiode V. R. P. obsecramus
in nomine Iesu, vt suis Tornacensibus suae Societatis col-
legium mittat. Sed cogitabit forte V. R. P. num nos, pre multis
alijs in diuersis partibus idipsum etflagitantibus, exaudire de-
beat? Quod si baec nobiscum sentiat a V. R. P., flet; in primis
quia bec ciuitas multis diuexatur beiesibus et sectis, a quibus,
Deo propitio, per vnum collegium nostrum liberari posset h.
Deinde quia bec ciuitas omoium priina Societatem admisit, re-
cepit et alit. Preterea quia Dominus potius in bac ciuitate,
quam vsquam in Flandria in vinea sua operandi ostium aperit.
Postremo quia bec patria Societati multos impertita filios, tan-
dein plures videtur parere non velle, nisi prius remitlantur vt
pariant, qui geniti sunt ex ea. Hijs addam. quod non prius
occludentur nobis aduersantium ora, neque etiam nos vnquam
perfecte amplexabitur bec patria, donec experimento prius di-
dicerint quid Cbristus Iesus per suam Societatem in biis par-
tibus operari voluerit. Ideo c V. R. P. amore Cbristi iterum
exoramus boc primo vere d nos exauditos iri, et quam primum
intellexerimus, viaticum abundanter remittemus *. Ceterum sum
hic solus cum nostro fatre Iuliano. qui mecum ex Loreto venit.
et Dei beneficio sumus sani, tamquam nibil babeotes, io oullo
tameo deficientes. nihil a quoquam petentes viuimus tamen ex
hiis eleemosinis, quas nobis domum diuina Prouidentia mittit.
Salutamus, amplectimus et osculamur V. R. P. cum omnibus
suis romanis in visceribus Cbristi Iesu, quem deprecemini pro
a Emend. ex sensiat. — b posset supra vers. — c Del . iterum. — <1 3
w. praec. supra vers.
1 Scholae eollegii Tornacensis anno 1562 initium habuerunt. Vide Lainii
Monum. VI, 339, 340; A. Poncelet, 1. c.
LlTTEBAE QUADKIMESTRES. — TOM. VII 12
178 LlTTERAE QuADRIMESTRES
me miserimo peccatore, ut sim stabilis et immobilis, abundans
in opere Domni semper. V. R. P. incolumem nobis diu con-
seruet Ghristus Iesus, qui est super hec omnia sit semper be-
nedictus l. — Tornacj 30 a Martii 1561 — V. R. P. indignus
seruus in X.°
IOANNES MORTAIGNE '
Rogamus amore Ghristi ad nos mittj grana rosaria etc. bene-
dicta cum thesaurj declaratione. Ostendi has litteras domino
Decano et canonicorum quibusdam, qui eis plurimum congra-
tulatj fuerunt, et eas ad R. V. P. mittj iusserunt. Postea etiam
ostendi praesentes litteras pluribus aiijs canonicis, in primis
domino Dolgnye 3, qui designatus episcopus, nunc autem cano-
nicus coadiutor et vicarius est episcopj. Horum omnium com-
missione has mitto ad V. R. P. quam ipsi in Dno. summopere
salutatam cupiunt, omnem et opem et fauorem Societatj offe-
rentes. — Si R. V. P. placuerit, licebit secure et expedite scri-
bere ad nos per hunc b postam.
Sigilli vestigium.
496
P. LUDOVICUS DE COUDRETO
E VALLE DE STURA 5 APRILIS 1561 4.
1-3. De litteris ultro citroque missis. Nihil certi de futuro colle-
gio Montis Regalis clicere potest. Dialogi contra bacchanalia
Romae exhibiti exemplum habere cupit. P. Renatus aegrotat.
— 4. In vallibus de Stura et Barcelona contionatus est. Ali-
qui haeretici convertuntur ; dubii confirmantur ; boni catho-
lici in fide solidantur.
a 30 supra vers., deleto 12? -- i> Ita videtur scriptum in ms.
1 Cf. Rom. IX, 5.
2 De epistulae auctore vide Epist. P. Nadal, II, 564 ; et A. Pongelet,
1. c. I, 144 et sqq.
:i Gilbertus de Olgnies, qui anno 1565 Carolo Croy in episcopatu successit.
4 Ex autogr. in cod. ltal. 117, ff. 156-157 : prius 355-356.
496. — E valle de Stura 5 Aprilis 156t L79
1. f Molto R.do in Ghristo Padre. La gracia dj Giesu N. S.
sia seinpre nel continuo fauor' dj tuttj noj. Ho riceuto quella
dj V. R. P. de rultimo dj Febraio et sono circa dj 15 giorn.j
ch' io scrissj a quella * per uia di Genoua et hauero secura-
mente con 1'aiuto d'ldio le letter' che mi si manderanno per
quella uia indrizzandole al comm.'e Posseuino.
-2. Quanto a quello desidera saper' V. R. P. del collegio del
Mondeuj ch' cosa ricerchi dalla Compagnia il Sig.or Duca 2, jo
non ne saperej ragionar' con fondamento, perche questa cosa
ha trattato S. A. con il comm.re Posseuino, il quale m'ha scritto
hauer' risposta a quelle particolarita ch' desidera saper' V. R. P.
Penso pur che sua Altezza desiderj alcuni lettorj dj gramma-
tica, humauita, rhetorica et greco et alcuni per predicar' et far
frutto spirituale ; et penso che potranno star' commodamente
15 persone con la prouisione de 400 \/ , de qualj se ne da 60
per la piggione della casa questo primo auno 3.
3. Ho auto cousolatione che si sia rappresentato il dialogo
contra carnouale in Roma et che ne sia seguita edificatione spi-
rituale 4. Idio ne sia laudato. Harej molto a charo se V. R. P.
se degnasse farmene mandar' vna copia dj quella forma nella
quale si e rappresentato a Roma, dj hauerla : et jo non ne ho
nessuna copia; se non i primi scrittj in diuerse carthe confusj.
Jo ringratio molto da cuor' V. R. P. delle orationi fatte et
messe dette per me, et a la suplico a coutinuar' secondo la
commodita sua. II Padre M. Renato e sempre [a] Annessj ama-
lato della rogna 5.
4. Ho predicato con 1' aiuto d'Iddio (juesta quaresima in
queste due vallj del Sig.or Duca che dependono dalla vicaria dj
Barcelonetta : 1'una e di qua della montagna uerso il Piemonte,
che se chiama la ualle dj Stura, nella quale ho predicato in
lingua italiaua, perch' non intendano il francese; 1'altra e di la
della montagna uerso la Prouenza et Delphinato. ch' si chiama
a et supra vers.
1 Vicle Lainii Monum. V. 460.
2 Eramanuel Philibertus Sabaiuiiae dux.
3 Die 11 Aprilis seribit Lainius Ludovico de Coudreto ut in Montem Re-
golera se conferat, et rectoris incipientis collegii munere fungatur. Cf. Lai-
nii Monum., V. 472.
4 De huius dialogi exhibitione confer Polanci Conipl. I, 267 (n. 41).
s P. Renatus Fuzelier. Vide Lainii Monum. 1. c. 462.
180 LlTTERAE QUADRIMESTRES
la valle dj Barcelona, nella quale ho predicato in lingua fran-
cese, perche non intendono 1' italiano. Per tutto, gratia al Sig.,e,
si e fatto molto frutto ; quantunque habbiamo trouato pochi
hereticj, i qualj paiono tanto amorbatj ch' non si possano sa-
nar', ma adesso paiono molto pochi a a rispetto dj quello ch'era
prima. Perche adesso sono duoj annj che la ualle dj Bareelona
pareua vn principio d'un'altra Geneua ; et hora per gratia d'I-
dio non hanno ardire dj dir' niente, se non in vno luogo doue
cominciauano a uoller' mantener' le ragioni heretice : et vno
giorno doppo la predica, jo chiamaj in chiesia vna parte de
sospettj ; et gli interrogai del loro creder', et essj mi risposono
che credeuano le cose che crede la S.ta Chiesia confessando in
particolare glj articolj b che negano i luteranj. Ben puo esser'
che alcuni dj loro forsi lo feciono per paura della giustitia :
ma al manco fu quello atto dj grande consolatione a buoni.
Gli interrogai in publico, perch' haueuo gia admonito in se-
creto alcuni, qualj haueuo trouato ostinatj, et altrj non erano
uolluto uenir' ; et altri di loro diceuano che jo predicauo cose
che non erano uere, et non ditneno sono persone ignorantj che
a pena sanno legger', et si uogliono presumer' d'intender' la
Scrittura : et fu una uolta vna donna ch' uenne con ii nuouo
Testamento uolgar' per disputar' nanzi dj molte persone contra
me, et lej non sapeua leggere, o con grandissima difficulta.
Questo scriuo accio uega V. R. P. quauto siano acecatj costoro
dalio spirito dj superbia et presontione. Sono statj alcuni pero
che si sono rauedutj da questi loro errorj per gratia d'Idio et
molto piu si rauederebbouo, se non fusse che quando vno ha
buoua uolonta dj conuertirsi, trouandosi poi dentro nelle case
con glj altrj hereticj sono dissuasj da loro. Moltj dubiosi si
sono confirmatj nella lede catholica et moltj ehe comiuciauano
ad adherir' a luterani, si ritirano aila Chiesia per gratia d' iddio:
et ne glj catholici si fa grande frutto, j qualj si sono consolatj
grandemente et uengono per tutto con grande auidita, come pe-
corelle fameliche, et ascoltano con grande attentione ordinaria-
mente le due et 3 hore per uolta ; et molte uolte con grandj
lachrime et emendatione dj vita, dandomi molte benedittioni
quando passo appresso a loro; et per tutto desiderandomi ri-
tener' moltj giorni; et quando sauno che debbo predicar' in
vno luogo, vengono da altrj castellj lontani do miglia et tre per
a Del. se non fus. — 1> Prius articolare.
497. — Velitris 9 Aprilis 156i 181
udir' la predica: et ringraciano molto il duca che m'habbia
mandato qua. Ho patito assaj incommodita per questj luoghi
dj montague per causa de uenti et neuj, ma la consolatione
che ho dj ueder' la diuotione dj questj populi mi recrea gran-
demente. In Barcelona. doue hanno vno predicatore, quale di-
cono esser' dottor' dj Parigi, mi uolleuauo ritener' per tutta la
quaresima; ma per non alterar' le prediche dj detto dottor', il
quale e catholico. et per predicar' nellj altrj luoghi, non mi uj
sono uolluto fermar' : uj ho fatto pero 3 prediche nell' hore che
luj non predicaua: et luj mi ha mostrato molta beniuolentia et
m'ha inuitato due o tre uolte. Questa settimana santa ho pre-
dicato in tre luoghi la passioue et con grandiss. pianti de glj
auditorj : del tutto sia ringratiato il benigno Idio liberaliss.0 do-
nator' dj suoj benj, quale prego se degni conseruar' lungamente
V. R. P. in buona prosperita per seruiggio dj S. D. M., et cosi
tuttj glj R.di Padri et char.mi fratellj, alle orationi et sacrificij
dj qualj tuttj molto humilm. et da cuore mi raccomando, et
parimentj duoj sacerdotj a qualj con 1' aiuto d' Iddio debbo dare
doppo pasqua gij esercitij.
Dalla valle dj Stura, il sabbato santo 1561. — D. V. R. P.
seruo mi.m0 et fig.10 indegno in Christo.
LUDOUIGO DE COUDRETO l.
497
IOANNES IGNATIUS
VELITRIS 9 APRILIS 1561 2.
Peragratis Albano, Aricia et Genzano, errataque Civitatis
Laviniae via, missionarii in nrbe Velitris snbsistunt. —
2-8. Ibi a primoribus viris benigne accepti, contionibus
habendis et confessionibns audiendis per plures dies labo-
rant. Fructus laborum et sociorum desiderium latius expo-
nuntur.
1 Vide Litt. Quadrim. VI, 59.
8 Ex autogr. in cod. ltal. 117, ff. 162-164 : prius 32-Si. Paucae correctiones
quae in annotationibus indicantur, videntur factae ab ipso auctore dum
scribebat aut scriptum relegebat.
182 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
1. f Ihs. Pax Ghristi. - Oss°. Padre. Questa e la summa et
gli capi de vna gran multitudine3 et varieta di cose che ci sono
accadute et dil frutto che Dio benedetto per mezo di noi duoi
debolissimi instromenti suoi si e degnato racoglier doppo che
fussimo partiti dalla dolce et amoreuole presentia delli nostri
Padri et dilettissimi fratelli. Caminando verso Albano, nella via
ci messimo a ragionare con alcuni persuadendogli le cose apper-
tinenti a la loro salute, et essortandogli a la confessione. Alcuni
sono stati facili et subito mollificati gli cuori loro. si resolsero
et ci promessero di confessarsi presto in Roma : vn'altro molto
obstinato et alieno da tal pensiero, tanden si resse ; vn' altro
pastore da duoi anni non confessato hebbi molto a charo che
il Pe. Petronio * lo confessasse liui nel campo appresso le sue
pecorelle ingenochiato, soffiando un gran vento et cascaudo vna
bona borrasca d' aqua che gli percoteua in faccia. Gessata la
piogia, aprimo il libro per studiar' qualche predicheta et spesso
alzando i occhi in cielo, laudauamo la prouidenza di Dio be-
nedetto, imperoche uedeuamo per tutti gli luochi intorno di noi
cader borrasche impetuose d'aqua, solamente sopra di noi guar-
dauamo 1'aria netto dalle nubole a guisa d'vn capello cheb co-
prisse il campo nostroc; et questo per longuissimo tempo, et
cosi la passamo studiando nel libro. Arriuati in Albano et non
trouando quell'huomo a chi andaua la lettera, ne sapendo quello
a Del. di. — 1j Del ui. — c 3 vv. praec. supra vers., deletis le teste.
1 P. Petronius, pisauriensis, admissus est in Societatem cum tribus fratri-
bus anno 1555 (Polanci Chron. IV, 145; Monum. Ignat. ser. l.a , VIII, 100, 244,
289, 335, 613); anno 1561 missus est Ameriam rector collegii (Lainii Moniim.,
V, 596; Sommervogel : Les J4suites de Bome et de Vienne en M. D. LXI,
p. 6, col. 2); obiit Romae anno 1565 (Polanci Compl. I, 550). De eo saepe
tit mentio in nostris Monumentis, et semper dicitur Petronius, sine addito.
Quod autem P. Gonzalez de Camara in suis Commentariis scripsit, bunc Pe-
tronium post mortem parentis in Societatem ingressum (Moniuu. Ignat. ser.
4.a I, 166), in hoc fefellit eum memoria ; exstat enim epistola P. Theodorici
Amsterodami seu Gerardi die 29 Augusti anni 1558, Arimini, et quidem ad
ipsum P. Gonzalez de Camara, data (Cod. ltal. 113, ff. 51-52) ex qua pauca
haec exscribimus : « Eodem die [25 Augusti] P. Petronii pater, Fredericus Pe-
tronius, confessione peracta cum R. P. Canisio, etiam de manibus ipsius
V. Eucharistiam domi suae suscepit, quippe qui gutta (vt vocant) laborans,
domi se semper contineat. Vir ille vero bonus et fidelis... Ipse Fredericus et
mater P. Petronii summe desiderant filiorum suorum literas, et illas quoque
quas Lancilotus et Job Romam aliquando scribunt... » Huius epistulae par-
tem edidit Braunsberger : B. Petri Canisii Epistnlae... II, 826.
497. — Velitris 9 Aprills 1561 183
giorno della sua tornata, ci auiamo in casa del cominissario,
con il quale molto amoreuolmente cenamo parlando delle cose
di Dio; et per non hauer'esso letto commodo, vn giouene che
si trouaua al hora presente, ci allogio commodissamente [sic].
Quando misi vos sine pera, nunquid aliquid uobis defuit? Re-
sponderunt ei, non l. Domenicha mattina vedendo che questa terra
d'Albano fosse assai prouisa della parola di Dio, et di confes-
sori, abbrazamo il conseglio di questo giouene di partirci in vn
altro luoco, accioche il nostro pane donassimo a persone biso-
gnose et affamate. Caminando donche uerso la Riccia - et non
trouando il P.e liui commodita per dir' la messa, andamo in
Gianzano 3 doue siamo stati molto benignamente dal arcciprete
accettati, et detta la messa et communicato io in essa a, ci diede
a mangiar' dicendo che ci hauea apparecchiato poco da mangiar',
perche in omni modo noi erauamo santti. Poi uedendo che an-
chora il pane spirituale non mancaua in questa terra, per es-
serci il predicatore, et capuccino, et lui anchora che predicaua,
et preti per confessare, tornamo a Riccia, doue b predico vno
di noi nella chiesia, et 1'altro circondato dalla gente nella strada
longamente ragiono famigliarmente con loro. Venuta la sera,
vn gentil' huomo di questo palatio dil S.or Camillo 4, patrono di
Riccia, ci prouedette con gran charita d' vna bona stanza et letto,
et il S.or Camillo ci mando la cena. Lunedi mattina, vedendo l'o-
pera nostra non esser tanto necessaria a questa terra, ci parti-
mo per Ciuitta Lauinia (peregrini enim sumus coram te, et
aduenae, sicut omnes patres nostri 5), et ci accadette cio che a
Giona propheta, imperoche hauendo caminato vn pezo, creden-
doci andar' verso la proposta Giuitta Lauinia, errata la strada
d'assai lontano, ci trouamo nella strada di Belletre, et ci risol-
simo (gia che Dio cosi V hauea permesso) d'arriuar in Belletro,
et lasciar Ciuitta Lauinia.
2. Gionti donche in questa citta di Belletro, fatta oratione in
vna chiesia della gloriosa Vergine. essa come pietosissima madre
a Seq. oblit. Ignatio, ut videtnr. — b Del Ignatio (?).
1 Cf. Luc. XXII, 35.
3 Ariccia.
8 Genzano.
4 Tunc temporis tam Albanum quam Aricia ad Savelliorum familiam per-
tinebant.
5 Cf. I Paralip. XXIX, 15.
184 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
nostra ci prouedete subito delle cose necessarie al anima et al
corpo; imperoche usciti fuori della chiesia ci confrontamo col
S.or Arciprete di questa citta, homo uirtuoso et molto nobile.
et ragionando il P.e Petronio secondo il suo solito zelo et fer-
uore, s'accostorno altri gioueDi de i primi della citta, et non
senza loro guadagno, percioche vn di loro si confeso subito
alhora col P.e a, et lui confessato, successe vn' altro assai ter-
ribile. Gonfessati costoro, ci accompagnorno molti in casa dil
S.or Vicario dil vescouo * col quale parlamo offerendogli la
nostra opera et informandogii dil nostro instituto. Egli ci de-
monstro tanto amor' et beniguita et prompteza ad ogni nostro
bisogno, che saria difficile scriuerlo qua; comando che fussimo
allogiati et acharezati; e che accettaua molto uolontieri il ag-
giuto nostro, et che gia egli era informato dil modo nostro di
uiuer'. Lasciato il S.or Vicario, vn nobile cittadino delli primi
di questa citta, chiamato M. Sulpitio, s'offerse ad abbrazar
questa cura nostra, et ci meno in casa sua, dandoci vna bonis-
sima stanza et tutte le cose necessarie, benche circa il mangiar'
alcune uolte siamo stati inuitati, hor dal S.or Arciprete, hor
d'altri gentii' huomini, li quali in tauola molto allegri diceano :
adesso e Dio con noi, adesso e Dio in mezo di noi, essendoche
siamo qua ragunati nel nome suo, parlando delle cose sue.
Questo donche M. Sulpitio sta molto edificato di noi, et molto
contento per esserui aggiutata assai la sua famigiia, massime
hauendo esso di alcuni loro poca sodisfattione. 11 giorno di
pascha confessati molti di loro dal P.e Petronio, si communi-
corno nella sua messa. Dice questo gentil'huomo che quando
verra a Roma, vuole uenir a far' riuerenza a V. P.,a et offrirse
per deuoto et hospite in perpetuo di tutti quelli della Gompagnia
che capitarano in questa citta. Visitamo il S.or loco tenente, il
quale ci fece grande charezze, et poi mando in casa nostra vn
seruitore accioche io audassi in vna certa chiesia per confes-
sarlo; parlatogLio, et ditogli, che io non potea confessarlo,
aspetto al P.e Petronio, il quale trouandose impedito nel con-
fessar, non potette uenir' cosi presto ; et sua signoria non po-
tendo tanto aspettar per le sue, credo, grande occupationi, si
a Del. et egli.
1 Episcopus ostiensis et velitrensis erat cardinalis Franciscus de Tournon.
Gams: Series episcoporum ecclesiae catholicae, p. VI; Eubel: Hierarchia,
III, 63.
497. — Velitris 9 AphiLis 1561 185
confesso con vn' altro religioso. Visitamo poi gli segnori priori
di questa citta, li quali informati del P.e Petronio dil nostro
instituto et molto ordinataiuente et eou grau destreza offeren-
dogli la nostra faticha, loro furuo inolto edificati et contenti
prestandoci parolle di gran fauor' et affettione, la quale hanno
poi demonstrata a mandandoci vn presente. Visitamo anchora il
maestro di schola, huomo di molta authorita, cou il quale ci
accadete il metlemo quasi.
3. Coeterum, ne diutius quam res exigat. in huiusmodi b rerum
leuium narratione commoremur: quae grauiora sunt. quaeque
nostrae Societatis instituti metam coucernunt. iam nunc tua
P.,as percipiat. II medemo giorno in vna chiesia di Sta. Maria,
delle piu principale di questa citta, et secondo dicono piu fre-
quentata ch' il domo, per esser' essa in vna piaza, et nello
cuoi'e della citta, fecero questi cittadini sonar' la campana et
ragunati molti huomini et done, il Padre Petronio gli fece vn
ragionameuto spirituaie, et gli diede ad intender la causa della
nostra veuuta; et non era di marauigliar' se al P.e gli mancasse
il fiato et la voce, conciosia cosa che gia il sole uoleua andar-
sene in letto, senza aduertir che sua R.a non hauea presso pur
vn c hoccone di pane quello giorno. Finito il ragionamento,
alcuni di questi cittadini fecero prepararil pergolo con vnpanno
intorno; et ii martedi mattina cominciasimo da zapar la vigna,
hauendo pigliato vn di noi la zapa dii verbo di Dio; et 1' altro
la zapa della confessione. Et s'ha predicato per tutti gli giorni
della settimana santta et gli tre giorni di pascha, eccetto il sab-
bato santto, et con grande concorso d'homini et donne princi-
pali della citta, et con grande satisfattione, admiratione et frutto
de gPauditori, augmentandose sempre quasi 1'audienza, benche
quiui fussero doi altri predicatori. Ci disse vn medico di questa
citta : « vogliamo dimandar questo fratello per vna quadrages-
sima al P. General »., et la moglie di questo cittadino con chi
allogiamo, disse che gli piacceua costui piu d' vu' altro predi-
catore di questa citta; et che se lei fusse stata vna gran mae-
stra, o signora lo vorria tener' sempre per suo predicatore.
Nelle confessioni s'e raccolto tanto frutto et tanto inesperato,
che la citta sta grandemeute marauigliata et a vn certo modo
attonita, vedendo come alcuni obstinatissimi da tanti anni senza
confessione, et molto lontani da tal proposito auanti la nostra
a Emend. ex demonstrando. — b Seq. duo vv. oblit., quae legere
nequimus. — c pur vn supra vers. — d Emend. ex cominciamo.
lHfi LlTTERAG QlJADRIMESTRE.S
venuta, dipoi si soao confessati. humigliati etdiventati agnelli,
quali priina erano tori et cani rabiosi. Vno tra questi non solo
non hauea animo di far bene, ma etiamdio hauea determinato
d'amazar et far' vn' gran tumulto. hauendo gia disposta la ma-
teria egli insieme con altri per' hauer' da introdurre vna cosi
abhomineuole forma. Gostui tocato da Dio vene a confessarse
col P.e , et fu cosi transfigurato, che rincrescendogli il peccato
suo grauissimo, scrisse subito alcune lettere a quelli con chi
hauea fatta la trama, et gli comando che cessassero dalli ho-
micidij, imo adusse vn di quelli a la confessione, il quale erano
duoi o tre anni che non era confessato; et hauendo egli certi
breui superstitiosi gli porto subito al P.e Petronio che gli bru-
sciasse, et cosi fu fatto. II S.or Arciprete con certi altri ci me-
norno certe persone d'authorita desperate insin' a la camera,
doue disnando il P.e lasso star' il disnare, et si messe a con-
fessar' vna persona, la quale loro haueano per terribile et molto
braua, che non si sarebbe confessata se noi non fussimo stati :
la quale ha fatta tanta mutatione, ch' ogni vno sta marauigliato,
et costui e andato per le piaze persuadendo le persone che ve-
nessero a confessarsi ; et ha a frequentato le prediche. Ha con-
fessato il P.e 1'Arcciprete, et il Vicario dil Vescouo, et circa
20, o vinticinque dei primi di questa citta ; li quali hanno fatto
gran mutatione. Alcuni gioueni di questi gentil' huomini uole-
uano andar' in Roma a confessarsi et guadagnar' le indulgentie.
li quali diceano poi, gia non voler' andar in Roma per la con-
solatione che sentiuano con la nostra presentia et cosi sono
restati nella citta. Altri portauano certi breui et libri b scritti
a mano di superstitione, quali loro haueano molto a charo, et
furno brusciati in presentia dil P.e Altri gentil' huomini dicea-
no esser' inamorati di noi. Vn'altro nobile disse : qua in
questa terra habbiamo certa religione di frati quali solamente
attendono a se, volendo darci ad intendere quanto gli piacesse
vna religione nella quale si trouasse Magdalena et Martha. Noi
li rispossimo che anchora loro molto ci aggiutano con le loro
orationi, quali sono di tanta importanza appresso Dio. Vn' altra
donna era a vn certo modo fuori di se stessa per la grande al-
legreza che sentiua per hauerse vn certo suo figliolo confessato
col P.e , quale d'alcuni anni non era confessato; et essa an-
chora confessata venne a congratularsi molto col P.e c. In
a Seq. v. oblit. — b ljbri supra vers. — c Del. e stato.
497. — Velitris 9 Aprilis 1561 187
soinrna e stato tanto il feruore circa le confessioni, che hauendo
gustato il padre d'vna famiglia il melle. si partiua dalla presen-
tia dil P.e lecandosi gli ditti, et publicando la dolceza del melie
al resto della sua fameglia et a incitandogli, gli menaua dal
nostro P.e dicendogli a guisa della Samaritana b : Venite et
videte hominem qui dixit mihi omnia quaecunque feci l. Nun-
quid ipse est ex Societate Iesu? Exierunt ergo de domo et
veniebant ad Patrem Petronium et multi crediderunt propter ser-
monem eius, et confessi sunt et mulieri dicebant, quia noniam
propter tuam loquelam credimus; ipsi enim audiuimus et sci-
mus, quia hic est vere ex Societate Iesu. Si che vna gran mul-
titudine di gente s'e confessata dal P.e , il quale duraua dalla
mattina sin' a un' hora di notte ogni di confessando et ascol-
tando tali confessioni che arriuauano agli sette anni. Altri ve-
neuano per confessarsi di nuouo dal P.e dicendo che gli altri
confessori non gl' haueano satisfatti, et cosi molti si riconfes-
sorno, et si acchiarirno degli dubij suoi. Altri che non s' erano
communicati questa pascha, se bens'erano confessati, et questo
per certi intrighi et discordie, parlando col P.e si risolsero
pigliar la sacra communione. Dico che tante sono stati le oc-
cupationi nostre, che non habbiamo hauto tempo di scriuer' piu
a buon hora la presente, se ben fusse vna gran volunta di
farlo c.
4. Habbiamo uisitato la pregione et consolato tre ch' iui si
trouauano, duoi delli quali 1' haueano molto bisogno. Habbiamo
uisitato 1'hospedale menati d'alcuni gentil' huomini, li quali
restorno molto edificati vedendo il nostro conforto, et gli poueri
ci ringratiorno molto. Altri di questi gentil huomini hanno
detto al P.e Petronio ch'ogni uolta che uerrano in Roma, si
uogliono confessar' con sua R.a .
5. Hieri siamo stati inuitati d'vno de i principali di questa
citta, il quale ci tratto molto bene, et ci demonstro grande
amore. Doppo di pranso il P.e fece vna essortatione a gli suoi
figlioli; vn dei quali ci recco inanzi vn certo breue pieno di
superstitioni et dentro hauea inuoltate certe bagatelle tra le
quali erano duoi quatrini, quali diceua esser' la prima offerta
dil crucifisso; io straccia d il breue et gli dissi che di quelli
a et supra vers. — b Samaratina ms. — c Del. onde qu. — d L)el. lo ("?).
1 Cf. Ioas. IV, 29 sqq.
188 LlTTERAE QlJADRlMESTRES
duoi quatrini cornprasse vna insalata; et lui resto contento et
molto edificato, credo, d'ogni cosa. La sera a cena ci inuito
vn'altro de i principali, padre dil medico, il quale ci fece molte
chareze et hauendo egli assai de i figlioli, si come hauea a quello
che ci hauea inuitati la matina: tutti duoi ci hanno detto vo-
lesse Dio ch'alcuni di questi nostri figlioli uolessero intrare in
questa vostra Compagnia, noi ui b gli dariamo volontieri. Ci
hanno tutti vn gran rispetto, et ci fanno grande reuerenza, et
passando per le strade questa dimonstrano con le barretate che
ci fanno. Vno di noi nel ultimo giorno di pascha doppo la
prima parte della predica, essendo presente vn gran populo.
gl'ha resso molte gratie per la grata ef buona raccoglienza, et
per 1'amore et affettione loro inuerso la Compagnia nostra: et
cosi piglio licentia. Finalmente per non tratener piu la V. P.,a
solamente gli decchiararo vn segno manifestissimo per il quale
dimonstrano chiarisimamente costoro tutti la grande affettione
ch' habbiano presso a nostra Compagnia, et e la uoce viua di
tutti quanti che resona per domos, per uicos, et per plateas
clamantium et dicentium: vtinam disrumperes coelos et venires
in nostram ciuitatem, Societas lesu : Quis mihi daret pennas et
volarem ad Patrem Geueralem huius Societatis et requiescam
respondendomi egli : fiat tibi sicut vis, vade in pace l. Credami
V. P.ta che tutta questa citta e infocata con vn feruente desi-
derio d'hauer' qua per sempre alcuni della Compagnia, et non
si sente altro per la citta; et per questo ci hanno monstrati
molti luoghi c; la citta mi piace assai, la gente mi piace assai,
1'aria mi piace assai, il sito mi piace assai, per esser nel passo
di Neapoli, et solamente lontano da Roma vinti miglia, che di-
cono costoro farsi in meza giornata ; d' anona e molto abun-
dante; di uino molto fruttifera, di fromento assai copiosa, si che
perfectum est, cui nihil deest 2. Nel terzo giorno di pascha,
questa citta fece il conseglio, et si tratto molto caldamente d'
dimandar' vn collegio delli nostri, et gli signori priori et molti
altri gentil' huomini de i primi di questa citta ci fecero chia-
mare; et retirati tutti in vna certa stanza, ci dissero d come loro
a hauea supra vers. — b ui supra vers. — c Bel. et. — d ci dissero
supra vers.
1 Cf. Isai. LXIV, 1; Ps. LIV, 7; Matth. XV, 28; Marc. V, 34.
2 Cf. D. Thom.: Summ. Theol. p. 1. q. 4, art. 1.
497. — Velitris 9 Aprilis 1561 189
haueano trattato in conseglio di voler proueder' vn luoco et
prouisione per alcuni de i nostri; et di voler scriuer' a V.
P.,A l et mandar' anchora a posta vna viua uoce. II P.e Pe-
tronio hehbe per buono il loro desiderio, et gli diede raguaglio
d'alcune cose dil nostro instituto. ingegniandosi anchora di
persuadergli a la frequentatione delli santissimi sacramennti,
et questo fece il P.e con tanta efficaeia et con tanta sua solita
et santta eloquentia, che tutti stauauo attoniti, intentique ora
tenebant 2. Vn' huomo di gran nome in questa terra, essen-
dogli referito cio che li segnori in conseglio haueano fatto circa
la fundatione dil collegio, disse con gran vehementia di spiritu :
« Hoggi e quel giorno nel quale Ma questa eitta conseguito la
salute dil anima; hoggi e quel giorno nel quale questa citta
ha trouato etiam la salute dil corpo suo » 3. Vn' altro
gentiT huomo disse significando il grande affetto suo : « se
li segnori constituissero che io douessi ad esser' quella
viua uoce, che loro hanno determinato mandar" in Roma per
questo negocio, io vorrej andar' dal P.e Generale et far'
tanto ingenocchiandomi per terra, et pregando con tanta
instantia et tante volte che etc » ; come si volesse dire, ego
perseuerassem pulsans ita diu, ut si non vellet mihi dare sur-
gens, eo quod amicus eius sim, propter improbitatem tamen
meam surgeret et daret mihi quotquot habeo necessarios ex
fratribus huius Societatis lesu 4. Non voglio prolongar' piu la
lettera. In tutti chiaramente si cognosce che ex abundantia
cordis os loquitur 5. Hoggi e mercordi della settimana di
pasca a; dil messe non so quanti di si siano; il anno e dil
61. Domaue ci auiaretno verso Albano per veder quello loghe-
to 6. II venerdi, Deo duce, crediamo ritornarci in casa di nostra
a 4 vv. praec. supra rers.
1 Id sequenti die fecerunt. Cf. Lainii Monuin. V, 471. Nunquam tamen.
quod sciamus, fuit domus Societatis Iesu Velitris.
2 Vergil. : Aeneid. II, 1.
3 Cf. Luc. XIX, 9.
* Cf. Luc. XI, 8.
5 Matth. XII, 34.
6 Etiam Albani, licet frustra, exposcebatur collegium Societatis. Cf. Po-
lanoi Cotnpl. I, 278, 659.
190 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
mama, quale teniamo per certo che ci aspetta con la mamella
scoperta dil amore et con gli braccia aperti della dilettione.
Seruo minimo di V. P.,a.
f Ignatio f l.
(3. Uei perfecta sunt opera 2, et pero ha uoluto, accioche il
pasto fusse perfetto, darci al vltimo il pospasto et assai sa-
porito, imperoche, hoggi mercordi sera scritta gia questa lettera
vno, et huomo d' importanza et grande authorita a, persuaso
dal P.e Petronio, il quale per molti anni, forse da duodeci, e
stato obstinato nel peccato; landem tirato dal P.e per la capa,
quasi per forza, si risolse, et si confeso con gran contritione et
fermo proponimento di mutar vita. Buon pospasto questo. sa-
poriti gli sarano assai questi confetti a V. P.,a. II fratello di
costui per la allegreza grande che hauea per esserci confessato
questo suo fratello, egli ci inuito a cena.
7. Vrn' altroda tutti molto estimato in questa citta disse
publicainente con gran vehementia di spiritu, che vna sola cosa
principaltnente tra 1'altre gli facea stupir in nostra Compagnia.
cioe il esser egli intratto spesso in cotesto collegio di Roma et
veder la allegreza di tutti i nostri Padri, et 1'amor' et incredibile
concordia che tra loro resplende; questo, dice, mi edifica grande-
mente in questa Compagnia. Deo gratias. qui semper triumphat
nos in Christo Iesu, et odorem notitiae suae manifestat per nos
in omui loco, quia Christi bonus odor sumus 3.
8. P. '' , ecco vn'altro pospasto assai anchora suaue et grato
al gusto di V. P.,a. Volendo io serrar' queste lettere intro nella
stantia nostra vn certo piscatore per voler parlar' con il hospite
nostro, cfTera con noi alhora. II P.e Petronio coinincio a dar*
a et huomo — authorita supra rers.
1 Epistulae auctor videtur esse loannes Ignatius hispanus, qui in cata-
logo romano anni 1561, superius citato, recensetur inter metaphysicos qui
etiam theologiam audiunt. Anno 15(53, iam sacerdos, missus est Neapolim
(Lainii Monum. VII, 64), unde, cum intemperanter se gereret (ibid. 166,
i206), remissus est in Hispaniam (ibid. VIII, 248, 309). In catal. collegii So-
riani anni 1577 (cod. Castell. 13. f. 211) invenitur quidam P. Ioannes Igna-
cio, de quo non audemus dicere num idem sit qui huius epistulae auctor.
3 Deuteron. XXXII, 4.
3 II Corinth., II, 15.
198. — Syracusis io Aprilis 1561 l'.)l
parolle a quest' huomo, dicendogli, voi sette pescatore di pesci,
et noi siamo piscatori d'huomini; ditemi vi sette voi confessato
questa pascha ? et lui tacceua : 0, chi tace, consentire si dice.
Venite, venite meco, che vi uoglio pescare; et cosi lui subito
con gran consolatione degli circonstanti casco nella rette, et si
sta adesso confessaodo mentra che io sto queste linee scriuendo.
Inscriptio. Al molto R.do in Ghro. P.e M.° Iacomo Laynez
preposito generale della Gompagnia di lesu in Roma — In piaza
degl' Altieri nella Comp.a di Iesu — Gito, Cito.
Sigilli vestigium.
In margine alia manu. Sine anno (sic). Lra. editicat. de
cose del contado di Roma.
498
CAROLUS REGIUS
SYRACUSIS 15 APRILIS 15(31 l.
1. Litteraria exercitia publice habentur, et in mathematicis
disputationibus ab extraneo habitis, nostrorum quidam ar-
gumentatur. Contiones ad confertam multitudinem, quam
templnm capere non potest. Excursus P. Rectoris ad vicina
oppida. Paenitentiae sacramenti fructus. — 2. Opera nos-
trorum femina nobilis et pia nionasterium sub regula
Stae. Clarae erigendum curat.
1. f Pax Xpi. etc. [Licetscribenda parva sint, ea tamen ex
oboedientia scribitj. Primum igitur, in scholis consueta Societati
nostrae exercitia fiunt. Nuper uero in festo D. Iosephj, cui
dicatum est nostrum templum, sustinuit quidam e nostris prae-
ceptoribus conclusiones rhetoricae artis et grammaticae, prae-
sente magistratu ac reliquo populo; contra quas argumenta
multa opposita fuere. Sequenti uero die dominica contra nos
incitatus nostro exemplo, quidam externus praeceptor proposuit
et ipse in summo templo ciuitatis positiones suas ex mathema-
ticis scientijs depromptas; aduersus quas nostrorum quispiam
1 Ex autogr. in cod. Ital. 117, ff. 177-1/8: prius 131.
192 LlTTERAE QUADRIMESTRES
strenue arguinentatus est, cum magno astantium uirorum ap-
plausu. Hoc iam proxime elapso quadragesimae tempore habitae
sunt quotidie in nostro templo conciones; diebus uero festis non
solum in quadragesima, sed etiam post pascha, et conciones
ante prandium habentur, et pomeridianis horis praelegitur lectio
decem praeceptorum. Impletur autem nostrum templum tanta
hominum multitudine, quantam non potest aliquando capere;
et interdum coguntur plerique prae loci penuria discedere;
adeo ut multi desiderent maxime augeri templum, quo sit ca-
pacius. Praeter autem solitas in templo nostro conciones, etiam
alibi concionamur, non sine fructu et utilitate animarum, ut
speramus. Noster autem P. Rector l profectus est nuper ad
uicinas aliquot urbes, ubi nobilium uirorum confessiones au-
diuit, et exhortationibus usus est spiritualibus. Porro ad sacras
confessiones creberrimj accedunt, et fere semper noui adduntur.
Et maxima ciuitatis a pars in confessionibus nostros mauult
quam alios religiosos : imo alii sacerdotes aliarum religionum,
si quid insit difficultatis, ad nostros remittere solent confitentes
suos. Inter eos autem, qui confessi sunt peccata sua apud nos,
duo fuerunt, qui licet aetate iam essent prouecti, nunquam
tamen usque ad id temporis peccatorum fecerant confessionem.
Sed et tres uel quatuor meretrices, quae Patribus nostri collegij
conscientiam suam omnem aperuerunt, ad saniorem uiuendi
modum sese receperuut, a peccatis dehinc remouentes se ipsas,
quibus autea maxime deditae eraut.
2. Sed illud certe non est relinquendum, quod opera nostro-
rum Patrum quaedam nobilis mulier, quae cum nostris semper
confessa est, nouum quoddam sanctarum mulierum monasterium
instituitsecundum regulam S. Clarae. Pro principio autem huius
monasterij, ex multis uirginibus, quae cum nostris in nostro
tempio per multos iam anuos confiteri solitae sunt, et singulis
hebdomabibus sanctissimam eucharistiam sumere. electae sunt
octo, quae uitae suae, magnaeque sanctilatis indicia dederant
nobis apertissima; quae cum iam a multis annis desiderassent
incipi boc monasterium, et in illud admitti, nunc tandem uoti
compotes effectae, simul congregatae communiterque uitam de-
gunt; iamque bonus odor et huius rei fama, per ciuitatem dif-
a Emend. ex ciuitatibus.
1 Videtur fuisse P. Ioannes Philippus Casini.
499. — Turribus 15 Aprilis 1561 193
fuudi coepit, praesertim quod multa huius ciuitatis monialium
monasteria statutas sibi leges minime seruent. Speramus omnino
fore omnibus aliis optimum exemplar. [Rerum tenuitatem ex-
cusat et valedicitj. XVII calendas Maij 1561. Ex mandato R. P.
Rectoris.
Carolus Regius l.
499
P. FRANCISCUS ANTONIUS
TURRIBUS 15 APRiLIS 1561 8.
1. Doctrina christiana populo in templo et in platea exponihtr.
Qui in carcere detinentur, et aegroti invisuntur. Pater rec-
tor per quadragesimam singulis diebus, magna auditorum
frequentia, et maximo frtictu contionatur. — 2. Aliqui pu-
blici abusus corriguntur. — 3. Cives frequentiores ad pae-
nitentiae sacramentum accurrunt. Aliquae peccatorum con-
versiones cxponuntur. — 4. Crescit in dies apud cives bonns
Societatis odor ; qui multis argumentis demonstratnr.
1. f Ihs. Pax Chri. etc. [Breviter se scripturum dicit. Qua-
tuor socii domi sunt, qui bona utuntur valetudine et perfectioni
religiosae, regularumque observationi, quantum licet, student.]
Quod ad extraneos attinet, nullis vnquam parcitur laboribus ac
vigilijs, ut proximos, juxta nostrae Societatis ministeria, in spi-
ritualibus adjuvemus; sicque vnus ex nostris inceptam decalogi
explicationem in nostro templo singulis dominicis diebus post
prandium est prosequutus. A traditione doctrinae christianae
tum in platea, tum domi nostrae. minime cessatur. Inuisuntur
frequenter a nostris carceres et xenodochium, proximosque inibi
detentos passim adjuuant; tum in edocendis ijs, quae ad chri-
stianam doctrinam pertinent, tum in eorum confessionibus au-
diendis, tum etiam eisdem de salutari remedio multoties proui-
1 De epistolae auctore vide Litf. Quadrim. VI, 240.
2 Ex autogr. in cod. Sardin. 13, ff. 85-86 ; prius 472-473.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — ToM. VII. 13
194 LlTTERAE QUADRIMESTRES
dendo. Ab inlirmis et in extremis laborantibus non raro accer-
suntur nostri, quo et eorum audiant confessiones, et in transitu
eis aduersus daemonum insultus aliquo patrocinio esse possint.
In euangelij promulgatione perpulchre suo munere fungitur
Pr. Rector ! in summo templo, maxime autem hoc quadragesi-
mali ieiunio singulis diebus ; maguus quippe continuo aderat
auditorum. plurimas centurias excedentium concursus, maior
vero erat eorum omnium applausus, maximus denique spiri-
tualis fructus, quem ex tali ministerio fere omnes eliciebant.
Horum namque causa fuerunt robustae vires mentis et corporis,
quas immensa Dei bonitas eidem Patri communicauit; exitus
enim, vt aiunt, acta probant. De spirituali profecto [sic] nemo
est qui ambigat ; de corporali vero valetudine, nec ex nostris, nec
ex externis vllus unquam iudicauit posse eum eiusmodi quoti-
dianum cursum ad metam producere ; idque non leuis quaedam
stomachi indispositio mox in ipso congressu subsequuta, coepe-
rat confirmare. Sed pijs (ut credi datur) plurimorum orationibus
eum Deus Opt. Max. pristinae, quin et saniori valetudini re-
stituit, et ad finem vsque conseruauit. Potissimum tamen id
effectum opinor precibus cuiusdam Dei serui, qui salutem ani-
marum valde sitiens, cum Pris. Rectoris aegritudinem audiret,
vigilijs ac disciplinis Deum obnixe deprecabatur, vt quae infir-
mitas ipsi Patri obuentura erat, in ipsummet deprecantem con-
uerteretur. Exauditam credo charitatis plenam orationem, cum
Pr. mox incolumitatem sentiens, ipsum per S vel decem dies
febribus laborantem inuiseret. Sit nomen Domini benedictum.
2. Fructus autem, qui huiusmodi conciones (Dei gratia) con-
sequuntur vberrimi, explicari vix queunt; prout ex arcanis
confessionibus deprehenditur, et nonuulli sublati abusus aperte
testantur: quorum vnus erat non modicum afferens animabus
preiuditium, quo introductum erat antiquitus, vt si cui feminae
pater vel mater, filius, maritus, frater, sororue, etc. e vita subla-
tus esset; huic, vulgi murmur euadere cupienti, necesse erat
per integrum saltem annum domi clausis fenestris remanere.
Effectum est tandem diuina ope, vt, cum publicis concionibus,
tum priuatis etiam exhortationibus, huiusmodi corruptela eua-
nuerit; et qui duos annos aliquando quasi carceris domestici
sustinebat, nunc duos menses vix queat sustinere. Quae res
quantum aedificationis ipsimet vulgo, alias solito oblatrare,
1 P. Balthassar Pinas.
499. — Turribus 15 Aprilis 1561 195
attulerit. nemo non videt. Vigebat et alia in hac ciuitate pes-
tilens et quasi incurabilis plaga (prout alias T. R. P. est litteris
expositum) J incautationum, diuinationum, aliarumque super-
stitionum varij generis diabolica inuentione exquisitarum; quae
quidem plaga adeo omnes infecerat, tam vulgares, quam nobi-
les, tam doctos, quam ignorantes, vt vix crederetur esse pec-
catum. Denique cum huiusmodi pestiferum virus in publicis
concionibus nostri saepe saepius abhominarentur [sic], arguere-
turque praelatorum incuria in eo corrigendo, effecit Dei bonitas,
vt generalis vicarius populum publice (ut moris est) trinis vi-
cibus a admonendum curaret, sententiam excomunicationis mox
ferendam in eos qui similia exercerent, vel exerceri procura-
rent; qua solummodo monitione praehabita, antequam ad cen-
surae promulgationem deueniretur (nunquam enim est deuen-
tum), eo fuerunt omnes timore perculsi, et quadam honesta
verecundia correpti, vt jam nunc nedum talia non exerceant,
sed aegre ferant illarum vanitatum sibi amplius mentionem
fieri. Faxit Dominus lesus, vt quae restant adhuc publica et
enormia peccata, funditus auferantur.
3. Qui hoc quadragesimali tempore apud nostros suas exone-
rarunt conscientias, tot ac tanti fuerunt, vt perdifficile fuerit
numerum colligere, provt ex proxime missis quadrimestribus
poterit deprehendi. Illud tamen nunc addam, auctum videlicet
esse nobilium ac primatum numerum ad nos confluentium pro
sacramentis suscipiendis, adeo vt hac vice vix vnus remanserit,
qui nostris non sit confessus; auctum quoque numerum fre-
quentantium sacramenta ; auctum denique eorum omnium spi-
ritualem profectum. Et vt particularius aliquid referam (omissis
multis pecuniarum restitutionibus, multisque confessionibus diu
omissis, nunc vero factis), extitit quaedam conjugata foemina,
quae per 17 annos in publico concubinatu cum quodam reli-
gioso, separata tamen habitatione, perseuerauerat ; adeoque
lapideum cor habebat, et in peccato obstinatum, vt plane
affirmaret impossibile sibi ab eo discedere, prae nimio amore
quo amasium suum prosequebatur. Placuit tamen ei qui potens
est de lapidibus suscitare filios Abrahae 2, spiritum eidem foe-
a trinis vicibus supra vers. ■ adem manu.
1 Vide Litt. Ouadrim. VI, 74.
3 Gf. Matth. III, 9.
L96 LlTTERAE QUAPRIMESTRES
minae compuQCtionis infundere, factumque est cor ejus tanquam
cera liquescens l, et feruenti dolore sacramenta suscepit, susci-
pitque frequenter; et quanto carnis delitijs antea oblectabatur,
tanto nunc eiusdem carnis castigationetn exquisitis poenitentijs
procurat. Fuit et quidam vir 30 annos natus, qui in tota vita
nec poenitentiae nec eucharistiae sacramenta susceperat : is Dei
lumine perfusus suamque velut brutalem vitam agnoscens ad
fontem sacrarnentorum sitiens accurrit, lauitque peccata sua in
sanguine Agni 2, sacramenta suscipiendo. Plura alia his similia
Iesu Xpi. Domini nostri singulari pietate effecta possem referre,
sed quia nunc memoriae non occurrunt, et ne epistolae modum
excedere videar, supersedeo: qualia forent perplures inimicitiae,
condonatis injurijs, nostrorum interuentu reconciliatae, et id
genus alia, quae Deus in omnibus operatur: Ipsi honor et gloria.
4. Quantum autem in dies crescat bonus Societatis nostrae
odor apud huiusmodi insulanos, quantamque de nostris opinio-
nem conceptam habeant omnes, (exceptis religiosis et ecclesia-
sticis non parum nobis infestis) quis enarrabit? Testantur id
communiter omnes ad nostros confugientes in suis laboribus,
angustijs, necessitatibus ac scrupulis; adeo ut cum in aliquo
dubio, siue tribulatione versantur, pro recursu ad nostros fa-
ciendo dicere soleant: « Patres istos sanctos adeamus, ad fon-
tem nitidissimum accedamus », etc, plane communi voce vna-
nimiter fatentes, minimam hanc Societatem Iesu ipsius miseri-
cordia missam in hanc insulam ad reducendas oues quae perie-
rant 3. Testantur etiam nonnulli ex vicinis oppidis pro suscipiendo
poenitentiae sacramento ad nos venientes. Testatur et id ingens
desiderium quo tlagrant omnes nostrarum scholarum, adeo vt
et ex alio hujus insulae fine, literas receperimus certiores facti
paratos plures illinc ad nostra studia, vbi primum inchoata fue-
rint, accessuros. Testatus hoc idem est deuotus quidam ci-
uis a, qui pro huiusmodi faciliori effectu, nobis nunc concessit
30 annuos aureos b donatione inter viuos celebrata. Testantur
insuper varij varia in nos conferentes beneficia : duos quippe
calices argenteos dono dudum accepimus et varia ecclesiae or-
a Emed. ex ciues. — b &er/. aliquod v. imperf. del.
1 Gf. Ps. XXI, 15.
3 Cf. Apocal. VII, 14.
3 Cf. Luc. XV, 4 sqq.
500. — Neapoli 16 Apbilis 1501 L97
nameuta. De reliquis autem ad sustentationem necessarijs tam
abunde nobis prouidet Dominus per hujus vrbis incolas, vt, vi-
gente non modica panis ac carnis inopia, nos ex residuo non-
uullas pauperum casas (collata secrete eleemosyna) sustente-
mus. Det illis omnibus Deus pro terrenis coelestia, et pro tem-
poralibus sempiterna. Denique testatur illud idem niaximus
principum bujus insulae fauor, proregis, videlicet, totius regni
visitatoris, huius turritanae prouinciae gubernaloris, aliorumque
nobilium; qui omnes magnum deferunt nostrae Societati hono-
rem, atque autoritatem, nostros saepe in arduis negotijs et ali-
cu.jus momenti consulentes. Maxime tamen his diebus illustris
prorex. pro reformando hujus ciuitatis xenodochio, Societatis
opem inuocauit, eaque aliquando usus, speramus (Dei gratia
fauente) huiusmodi negotium, eum finem, qui magis ad Dei glo-
riam spectet, consequuturum. Dignetur pius et misericors Do-
minus suae gratiae nos participes facere. quatenus de nobis opi-
nioni conceptae respondere valeamus; idque facilime (credo)
concedet misericordiarum Pater sacriiicijs ac precibus T. R. P.
necnon et charissimorum Patrum ac fratrum, quorum suffragio
indiget aduiodum nouum hoc collegiolum, humiliterque implo-
rat. Vale. Turribus ' Sardiniae 17 Kall. Maij 1561.
Ex comissione R.(li P.ris Magri. Pihes Rectoris. — T. R. P.
minimus et inutilis seruus in Dno.
Kranciscus Axtoxius 2.
Quadrimestre de Cerdena de 15 de Abril 1561.
500
P. EMERIUS DE BONIS
NEAPOLI 16 APRILIS 1561 3.
P. Emerium de Bonis Lavellum contionandi causa missum,
aliqui cives a contionibus habendis prohibere volunt, alium
contionatorem obtendentes. Suo tamen munere fungitur per
1 Sassari : quae urbs aliquo modo Turrihus successit.
2 Vide Litt. Quadrim. VI, 214.
3 Autogr. in cod. Ital. 117, ff. 182-187, prius 232-237. Summam huius epi-
stulae dedit Polancus in litteris die 21 Maii 1561 ad universam Societatem
(Ct. Polanci Compl., I, 270-277), et Sacchinus (Historiae Soc. Iesu, p. II,
I'.)N
LlTTERAE QlJADRlMESTRES
quadragesimam magno audientiuni concursu et fructu. Sa-
cram devote peractum ad contiones allicit. Comes de Vic-
caro et Prior fratrum Sti. Francisci contionatorem laudant.
Lavellensis marchio eiusque uxor benevoli fiunt. Parum
lib. V, nn. 78-80. Integram (mutata nonnihil orthographia) edidit Tacchi Ven-
turi in Storia della Gompagnia di Gesii in Italia, I, 468-476 (in altera
edit. T, part. II, 76-85). Ideo eam omittendam duximus. Indicamus tamen
pauca loca in quibus lectio edita differt a lectione autographi. In hac colla-
tione paginae et lineae referunt pag. et lin. secundae editionis. Utimur lit-
teris inclinatis ut lectiones variantes facilius videantur.
Edit.
p. 77. 1. 13. [il] Marchese
p. 79 1. 33. diceva che mai 1' ha-
veva...
p. 79 1. 34. devotione
» » diceano tutti, e che
mai frequento...
p. 80 1. 11. mi adomando. Aven-
do pensato insieme...
30.
7.
p. 80 1
p. 82 1
duto
p. 82 1. 28
p. 83 1. 4
perch'
p. 83 1. 19
» 1. 20
se'l non piovesse
tanto tempo ho per-
di predicare
benche poca cosa,
et agli altri
et alle donne
» 1. 25-26. con ttttta devo-
tione
p. 83 1. 35. veder»e
p. 84 1. 4. il marchese havea
tanto credito
rato
84 1.
llavevano deside-
p. 84. 1. 7. ma non potevo
» 1. 12. ai suoi
» 1. 15. potessi sctivervi
p. 85 1. 10-11. Queste sono spa-
tiosissime ; indi & piii difficile
p. 85 1. 12. e mancato il fervo-
re in tutti. Omnes
p. 85 1. 20. D. V. R.
Autogr.
Monsignor'
dicea in absentia del marito:
credo che Iddio benedetto ui hab-
bia tnandato qud per il marche-
se ; et questo diceua lei perchd
mai 1' hauea...
deuotione et feruor'
diceuano tutti che mai l'ha*
ueano uedutocosi tuutato.etque-
sto confinuattano che mai fre-
quento...
mi adomando haueudo pran-
sato insiema...
se ben piouesse
tanto bene ho perduto
di predicatore
benche pocca, percli*
et a quelli altri
et ancho alle donne
con tatita deuotione
veden/ze
il M. mi hauea tanto credito
Ilaueriano desiderato
ma non potero
alli suoi
ui potesse scriuere
Queste sono spatiosissinie Iu-
die piii difficile.
e, mancato il feruore in tutti,
omnes
D. V. R. Paternita
501. — Genua 23 Aprilis 1561 199
afiiit ut homini blasphemo lingua marchionis iussu transfi-
geretnr. Aliis tamen poenis multatur. Consulitur decenti
custodiae sacramenti corporis Christi. Instituitur sodalitas
ad frequentiorem eucharistiae usum promovendum et ad
pauperes sublevandos. Societatis nostrae desiderinm apud
mnltos excitatur. Clerici contionatoris reprehensione cor-
recti divinam psalmodiam reverenter canere incipiunt. Unde
concionatori existimatio conciliata. Marchio exulem in gra-
tiam recipit. Hnmiles homines pauperem nudum, corrogatis
eleemosynis, vestiunt. Nobiliores cives pro tabernaculo et
custodia faciendis stipem petunt. Grana benedicta in magna
veneratione habentur. Xenodochium ob Patris Emerii aegri-
tudinem imperfectum relinquitur . Benevolentiae signa con-
tionatori proficiscenti exhibita. Cui Episcopi vicarins labo-
ranti et aegrotanti fraterne subvenit. Pauca de Apuliae
religioso statu.
501
P. VINCENTIUS TONDA
GENUA 23 APRILIS 1561 l.
Quae in itinere e Sicilia Genuam usque acciderint, narrat.
Occasione exortae procellae nautae paemtentiae signa ednnt,
et mores in melius mutant.
f Molto R.do in Christo Pater. Pax X.' Essendo per ordine di
V. P. partiti tutti noi quatri 2 da Sicilia per Portugallo, per di
puo con la gratia del Signore passar nelflndia, et per esser gionti
qua in Genoua a saluamento a, mi a parso satisfar al obligo
in scriuer et auisar a V. P. di quel tanto (abenche poco) che il
Signore in questo nostro poco viagio, si e seruito di noi b suoi
a Bel. par. — l> Prius questi.
1 Ex orig. (autogr. ?) in cod. Ital. 117, ff. 205, 206 ; prius 157. Hac epistula
usus est, ut videtur, Polancus. Cf. Polanci Compl., I, 278-279. Aliqua tamen
ibi supponuntur, quae in ea non narrantur.
3 Scilicet epistulae auctor, Scipio Comitoli perusinus, Michael Beltran his-
panus Valentinus, et Vincentius Cavorno salernitanus Cf. Polanci CompJ.
1. c. ; Cod. Lns. 43, f. 147.
200 LlTTERAE QUADRIMESTRES
inutili serui nell' naue, nell' quale siamo condotti qua. Sapera
V. R. P. qualmente di puo di esser per piu uolte imbarcati et par-
titi in vna naue genouessa per Spagna, la cui gente comincian-
do del capitano con assai de suoi marinari et tutti ij pasagerj
contessati et comunicati iu Palermo, per causa di fortuna fos-
semo piu volte ritornati in Sicilia, la onde il capitano. la cui
speranza solamente era nelle orationi di quelli dell' nostra Gom-
pagnia, vedendo per tante volte esser ritornato in detta Sicilia.
pensando cosi esser la volonta de Dio non andar in Spagna,
mutto di parere, et ci aconsiglio passassimo in Genoua in vna
naue grosa et ben armata nell' quale di puo di imbarcati a cosi
come nel exterior dimostraua esser potente et forte per causa
delP artelleria, cosi anche nel interior b era debile et fiaca et
pouera di buone opere. De tal maniera che essendo prospero il
viagio, il frutto era sterile et ben sterile: pero volse Iddio be-
nedetto che tanta gente non giongesse all' pascha sensa con-
fessarsi c, et cosi il sabbato sancto ci mando tanto vento, essendo
in vn porto di Sardegna, che nisuno haueua speranza delF sua
vita; finalmente nell' detta notte ci confessorono tutti quelli
casi dell' naue, et ci perdonorono inolte offense, et ci fecero altri
bene, che per breuita non scriuo, et ci furono confessioni di
grande importanza, de molto tempo, coine de 28 anni d et altri etc.
et in persone di authorita : et anchorche nell' naue ci herano
religiosi di bona vita. tamen tutti par che haueuano deuosione
a confessarci con quelli dell' Gompagnia. Fu tanta finalmente
la edificationj tanto di marinari, quanto di pasagerj verso quelli
dell' Compagnia, che di puo non saneuano che farci incomin-
ciando del capitano deli' naue fin al minimo, in tanto che essen-
doci necessita in naue e dell' cose bisognosse al vitto, comando
alli suo spensieri ed altri ofticiali dell' naue che nisuna cosa ci
mancasse; ed abenche hauessemo al frateilo Scipione Gomitoli
molto amalato, mai cosa veruna li manco, et herano grande-
mente edificati in vedere che potendo senza domandare hauer
ogui cosa necessaria per il corpo, voliamo esser' priu.j et hauer
necessita de ogni cosa. Quando in naue intramo, non ci sen-
teua ed odiua altra cosa che biasteme. Quando di naue uscis-
semo. non solamente non ci biastemaua, pero ne anche dicendo
il vero ci juraua, pero tutti laudauano Iddio; et cosi il laudamo
noi, poiche ci degna di seruircj di tanto vili strumenti, et prae-
a Bef. tanta era. -- b Videtur emend. e.r exterior. — c confesaci uts.
■I anni adri. supra vers. — e in naue supra vers.
50-2. — Thbviris -26 Aprilis L561 201
cipue di me. il qualle de ogni cosa che nelli altri reprehendo,
potrebbe esser ripresso, o al presente, o per il passato ; et questo
solo hauia di esser causa che le mie o amonicioni, o reprehen-
sioni non haueuanb di esser acceptate, et tamen il misericor-
dioso Signore non riguarda la mia mala vita passata ; ma desy-
dera che per il aduenire mi emende, et uuole che cosi come he
consumato le mie forze et o posto industria in offenderlo, cosi
anche habbia di farlo in seruirlo et amarlo et patir per il suo
dolce nome. Molte altre cose scriuirebbe a V. R. P., pero parte
per non quella fastidiare, parte per la mia debilta a causa di
alcune febre che qua ho hautto, faro fine pregando quella ci
uoglia (come altra volta o domandato) de costi mandar a tutti
quatrj suoi minimi figliuoli la sua benedictione et pregar al S.re
per noi siamo tideli serui come sono necessarij in quelle parte
de la India. Di Genoua a 23 a di Aprile L561. — D. V. R.da P.
s. indegno et figliolo in Xpo.
VlNC. TONDA l.
502
BALDUINUS AB ANGELO
TREVIRIS 26 APRILIS 1561 '-.
1. De prima et altera studiorum instauratione. Concursus acl
scholas. Convictus desideratur. Lectionum catalogi longe
lateque sparguntur. Regulae ad scholasticorum profectum.
Litterariae exercitationes. — 2. Domesticae res. Duo can-
didati, quorum unus sacerdos, admittuntur. P. Rector de-
canus facultatis theologicae eligitur. — 3. Contiones cum
auditorum plausu et profectu in duobus templis habentur.
a praecedit alius num. plane deletus.
1 Hispanus valentinus. Anno 1562 e Lusitania in Indiam navigavit, unde
rediit anno 1570.
3 Ex apogr. coaevo in cod. Germ. 139, ff. 64-67 : prius 208-211 (195-198).
Auctor repetit non pauca quae sunt in litteris die 16 Februarii datis. - Ea
hic oraitteraus, lectore ad superiores litteras remisso. Vide etiam Lainii
Monum., V. 497 sqq.
202 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
Adhortatio ad Patres Cartusianos. Oratio de laudibus Divi
Thomae Aquinatis in novi universitatis rectoris electione.
— 4. Fructus ex paenitentiae sacramento perceptus. —
5. Archiepiscopi, suffraganei et aliorum erga socios bene-
volentia.
1. 7 Pax Ghristi. [Ex oboedientia scribit, quae quatuor men-
sibus in collegio acciderunt. - Studiorum inauguratio. Vide
pag. 164-165]. Recitata etiam sunt cartnina de eadem materia
per quendam ex illustri familia adolescentem, quibus multum
recreati et in magnam spem excitati vniuersi fuerunt, quemad-
modum ex multorum sermonibus auditum est... His ita cum
totius ciuitatis letitia peractis, nostrarum facultatum lectiones
publice a profiteri coepimus 10 Februarij, in quibus auditorum
frequentiam et assiduitatem sumus mirati, maxime propter bie-
mis asperitatem, quae studiosis inimica esse solet. Nam in theo-
logicis lectionibus.vix vnquam absens fuit R. D. suffraganius et
D. abbas S. Martini, qui duo in hac ciuitate gratia et autoritate
plurimum valent. Neque vero hac temporis iniuria cohiberi po-
tueruut plurimi alij in scolis triuialibus studiosi, quominus
posthabitis ali.js studiorum locis, Treuerim venirent, maxime
autem ex scola duisseldorpensi, que inter triuiales a multo
tempore celeberrima habita est, et studiosorum multitudine com-
mendata. Hoc cum illius scole moderator l (qui heretice labis
contagione infectus dicitur) obseruaret, ac b multos ex discipulis
suis Treuerim veoire animaduerteret, longe plures quam antea
scolasticas exercitationes assumpsit, quibus tamen discipulos suos
vix retinere potest. Gum autem multis persuasum sit primam apud
nos curam esse vt primum bene viuendi, deinde bene studendi ra-
tionem studiosis nostris tradamus, ne scientiarum fructus morum
turpitudine offendatur; fit vt mulli nobiles ac clari viri vehemenler
nos rogent pro conuictoribus suscipiendis, neque existimo Patrem
rogare desinent, donec eorum postulationi satistiat. Caeterum
quo studiosis illis fieret satis, qui post studia inchoata huc ve-
nerunt, hoc festo paschatis secundam studiorum renouationem
instituimus, in qua a principio ea omnia in singulis classibus
tradere coepimus, que ad curriculum artium emetiendum neces-
a publicae ms. — *> ac snpra vers., deleto ad.
Vide p. 165, annot. 3
502. — Treviris 2(5 Aprilis 1561 203
saria sunt. Quaniobrem curauimus a deuuo catalogum lectiouum.
quas hac aestate professuri sumus. tipis mandare. ac per cele-
briores ciuitates mitti, ex quo multorum expectationi satisfactum
esse accepimus. Multi enim qui propter hiemis seuitiam venire
nou poterant, hac studiorum innouatione audita, ilico Treuerim
venerunt. Nunciatum etiam uobis est Gonfluentiae plurimos esse
sacerdotes, qui composita omni supellectili huc studiorum gra-
tia venturi sint: quod faustum iucundumque ecclesijs Germa-
niae futurum speramus, quae propter sacerdotum ignorantiam
vastissimis errorum tenebris circumfuse. veritatis lumen intueri
non valent. Hac porro secundi catalogi promulgatione effectum
est, vt Societatis nomen louge lateque diuulgatum sit, ac illis
homiuibus gratum esse incipiet, qui vtilitatem, quam ex Socie-
tatis Patribus vniuerse reipublicae manare sentiant, iam clara
luce intueantur. Fuit autem Societatis nomen in primo catalogo
suppressum certas ob causas, quibus R. archiepiscopus adduc-
tus fuit. Antequam vero studiorum hanc innouationem inchoa-
remus, publicum omnium auditorum examen instituimus, quo
commodius pro cuiusque eruditionis conditione discipulos clas-
sibus idoneis distribuire possemus; quibus etiam regulas aliquas
nostris Gonstitutionibus accommodatas proposuimus, ex quarum
obseruatione in literis et uioribus non exiguum fructum conse-
quentur l. Hoc vero studiosorum examine finito, presente rectore
vniuersitatis, abbate preterea S.' Martini, cum nonullis alijs
claris ac nobilibus viris, oratio publice habita est ab vno ex
studiosis adolescentibus. de diligentia in studio comparandae
virtutis adhibenda. Carmina quoque ab alio nobili puero de
eadem materia recitata suut. Lectiones porro huius secunde
renouatiouis auspicati sumus 20 Aprilis, iu quibus sex profes-
sores cum magna diligentia versantur. Duo in theologia, toti-
dem in philosophia. ac postremo alij duo in rhetorica et huma-
nitate; ex quibus duo proxime a R. P. Prouinciali 2 huc missi
suut ; quorum vnus est R. P. Maximilianus 3, theologiae li-
centiatus et professor, qui lectiouum suarum initio assertiones
a Iteratum v. curauimus in ms.
1 Has regulas vide ad calcem huius epistulae. Vide Lainii Monum.
1. c. 499.
3 P. Everardus Mercurianus.
3 P. Maximilianus a Capella (de la Chapelle). Vide Lainii Monum., V,
636, 419, 481, 497.
:»()'(. LlTTERAE QUADRIMKSTKES
theologiae de Christi ac nostra satisfactione, presente rectore
vniuersitatis, ac nostri archiepiscopi fratre, ahbatihus quoque
duobus, et ali.js plurimis audientibus, cum magna commenda-
tione defendit. Alter vero est magister coloniensis l, qui rheto-
ricam protitetur. Atque haec de studiorum renoualione sufficiant.
4. Nunc, R. et obseruande Pater, rei domesticae rationem,
ea qua potero breuitate et perspicuitate, perstringam. Sumus in
hoc collegio 17 a nuinero, qui omnes optima mentis et corporis
incolumitate affecti sunt, vti ex obedienliae studijs, in quibus
diligenter incumbunt, et totius corporis constitutione licet co-
gnoscere. Inter quos (praeter decem sacerdotes et tres fratres,
qui partim ex Itaiia, partim ex Flandria huc missi suut) duo
ad Societatem admissi sunt, quorum [unusj b coqui officio a qua-
tuor iam mensibus fungitur, et quotidianis in spiritu incremen-
tis ita vertitur, vt in dies melior et perfectior tiat; alter vero
est sacerdos et canouicus ex familia honesta, qui, abiecta cano-
nicatus commoditate, in magua hiemis asperitate Treuerim ad
Societatem venit. Hic ad omnia ofticia domestica subeunda ita
paratus est, vt nobis multum alacritatis et edificationis adferat
cum magna hilaritate. Modo sacelli nostri custodem agit. R. P.
Rector - eo die quo nouus vniuersitatis rector electus est, theo-
logiae facultatis decanus presentium suffragio designatus est.
Idetn R. Pater in re doinestk-a administranda et scolasticis stu-
dijs dirigendis cum magna sednlitate et cura versatur. Nam res
familiares ita moderatur, vt ad obseruationes Constitutionum et
regularum nostri Iustituti diligenter attendatus-; ad quarum
sedulam obseruationem excitamur per reguiarum expositionem.
qua 6.a feria P. Rector diligenter incumbit. Vnusquisque in of-
ficio sibi ex obedientia commisso studet non negligens inueniri.
Omnes preterea, tam sacerdotes, quam layci, ips<5 statim stu-
diorum principio vota sua renouarunt, quo in ofticijs ab obe-
dientia impositis alacrius et sincerius versari possent. Poeni-
tentias etiam sibi dari humiliter petierunt.
:\. Duo concionatores nostri in ecclesijs amplissimis muuere
suo assidue funguntur, vnus in summo et metropolitano ciui-
tatis templo, alter vero in ecclesia B. Mariae Virginis; qui ambo
a 17 iter. supra vers., <tni>t obscure primum exaratum. >» Desideratur
r. unus in ms.
1 Ioannes Herhetius. Laiiiii Monum. I. c. 498.
- I'. Antonius Vinck.
502. - Theviris i>(i Aprilis 15<>l 205
iia grati populo existunt, vt tnaximus speretur fructus. Nam a
doininicis ac festis diebus tanta solet esse populi frequentia. vt
nou paruatn nobis admirationem adferat. Omnes vero gratos
sibi esse concionatores non obscura obedientiae significatione
declararunt. Etenim cum b die quodam concioni interessent. sci-
retque concionator ciuitatis populum diem illum potationibus
consumere consueuisse (qui sane dies non raro sunt in Germa-
nia), iu media concione eos hortari coepit, vt Spiritus sancti
gratiaui implorarent, qua adiuti peccata haec euitare possent.
llico omnes (quod admiratione dignum fuit) humi prostrati cum
maxima animi submissione se velle ab hoc intemperantiae vitio
abstinere testati sunt. Petierunt hoc quadragesimo tempore Car-
tusiani Patres vti aliquis nostrum exhortationem spiritualem
apud eos haberet c; quod eis concessum est a Patre Rectore
propter morem quem a nostris Coloniae obseruatum esse affir-
marent; cui exhortationi duo abbates cum nonnullis sacerdo-
tibus honestis interfuerunt. Pronunciata est preterea oratio de
laudibus D. Thome Aquinatis a quodam ex nostris fratribus,
quemadmodum fieri consueuit in noui rectoris vniuersitatis de-
lectu. Assumptus autem est in rectorem generosus dominus pre-
positus summi templi l, nobis addictissimus, qui autoritate sua
vniuersi[ta]tem hanc promouere et tueri poterit.
4. Neque hic vberrimus fructus, quem ex confessionibus cre-
bris collectus est, supprimendus videtur. Hoc Natiuitatis festo
inter multos qui nostris confessi sunt, tres fuerunt peregrini ex
pagis ciuitati proximis, senes admodum et aetate profecti, qui,
eum a quodam ex Patribus nostris audili fuissent, et honesto
prandio recreati, ad propria sunt remissi, quod non satis accu-
rato iudicio longiorem peregrinationem suscepisse videbantur.
[De fabri aurarii caratione. Vide pag. 166]. Hoc ieiunij tem-
pore magna fuit confitentium multitudo, nec ciuium tantum,
sed externorum maxime d, qui nomine Societatis audito, per
magnum itineris spatium Treuerim venerunt, vt nostris quedam
conscientiae arcana detegerent. Plures sane cum ingenti eorum
fructu confessi fuissent, nisi propter huius idiomatis imperitiam
ceteri sacerdotes prohibiti fuissent. Nec pauci quoque fuerunt,
qui libros hereticorum charissimos a nobis exuri passi sunt.
a Oblitt. v. in ms. — b cuui cuin ins. — c haberent ms. — d maxiinae ms.
1 Godefridus a Walderdorf (Wallendorf). Reiffenberg : 1. c. 87, annot.m ;
Hansen, 1. c. 417.
-JIW) LlTTERAE QUADRIMESTRES
P. Andreas \Yalkenburgius, qui iu audiendis confessionibus se-
dulus fuit, Popardiarn his diebus missus est, vt noinine pasto-
ris l, qui spiritualia hic suscepturus est exercitia, agrum Do-
mini ad tempus excolat.
5. Superest nunc, R. in Ghristo Pater, vt beneuolentiam, qua
vniuersus hic treuerensis populus, atque in primis R. archipre-
sul nostram Societatem prosequitur, declaremus; ex quibus co-
gnoscere licebit quanta clementia Deus Opti. Max. res Societatis
curet, administretque. A nostro igitur in hac vrbe aduentu re-
uerendissimus archiepiscopus, abbates, canonici et vniuersus
denique Senatus ad tantam spem sunt erecti (cum prius de inte-
ritu huius reipublicae metuerent), vt nostrorum studio religionis ac
ciuilis facultatis statum in pristinam pietatis formam restituendum
affirment, publiceque fateantur; quam bone spei cogitationem in
primis illustrissimus hic princeps plurimis beneuolentiae signifi-
cationibus declarauit. [ Vide sup.pag. 163]. Libros etiam cuilibet
professioni vtiles ac necessarios emi nobis curauit, qui non minus
trecentis aureis constiterunt.... Idein R. dominus [suffraganeus]
his diebus iussu reuerendissimi archiepiscopi in prandio nobis
adfuit, in quo ex lectione literarum quadrimestrium, quas tunc
ex vrbe acceperamus, ita recreatus fuit, vt, tinito prandio, eas
denuo legere voluerit.... Neque hic aliorum praeclarorum viro-
rum beneuolentiam erga nos preterire possum, qui studium pro-
mouendi hoc collegium, quod semel amplexi sunt, nouis in dies
beneficijs declarant ; inter quos sedulo in hoc incumbit genero-
sus et venerabilis dominus prepositus maioris ecclesiae cum
nonnullis alijs archidiaconis et canonicis. Is enim statim atque
catalogos renouationis studiorum accepit, priuatum quendam
nuncium in Galliam misit, cui etiam literas ad quendam clarum
virum in nostram commendationem deferendas tradidit. Miran-
tur sane quamplurimi totius societatis statum a nostro aduentu
ad tantam concordiam tranquillitatemque renouatum esse. Mo-
nasteriorum abbates multis verborum ac beneuolentiae signifi-
cationibus declarare contendunt eorum religionis constitutio-
nem a poene collapsam, nostro labore restituendam esse. Quam-
obrem assidue operam suam nobis offerunt rogantque sepius
Patrem rectorem vt aliquem ex nostris ad eorum monasteria ad-
mittat, qui suos monachos ad instituti sui prelectionem[?] co-
a contitionem ms. sine ullo abbrev. signo.
1 Is erat Petrus Phae. Vide Lainii Monum. 1. c, 500.
502 bis. — Regulae Scholasticorum Trevirensium 207
bortetur. Omnium librorum quibus initio studiorum egebamus.
liberalissime copiam nobis fecerunt. [De benevolentia ex sacris
in aliorum templis peraciis, et de aedibus. Vide pag. 167].
Treuiris ex collegio Societatis 26 Aprilis anno 1561. Ex commis-
sione Patris Rectoris.
Balduinus ab Angelo '
Desideratur inscriptio .
Alia manu in marg. Treuer. 26 Aprilis 1561.
502 bis
REGULAE SCHOLASTICORUM TREVIRENSIUM \
1. Ad bonum studiosorum et Vniuersitatis statum pertinere
videtur vt quilibet studiosus lectiones frequentare volens, exa-
minj studiorum prefecti se subijciat, ab eoque inscribi postulet,
ex cuius arbitrio eas audiet lectiones, quae ei praescriptae fue-
rint, ac habitationis domum indicabunt, etiam quando ex eis
ad alias migrabunt.
2. Determinato a preceptore tempore Rectorem Vniuersitatis
conueniet, et ab eo matriculae ascribatur, quo preuilegijs et
prerogatiuis gaudere possit.
3. Diebus singulis missae sacriflcio intersint, ac feriatis die-
bus sacras conciones in Ecclesia et explicationem Euangclij in
scholis audient, et reliqua pietatis et religionis christianae exer-
citia suo tempore adimplebunt.
4. Nulla iuramenta, nec iniurias, aut rixas vel quid inho-
nestum aut dissolutum in scholis et extra scholas exercebunt.
] Vide p. 167, annot. 1.
3 Ex apogr. coaevo in cod. Germ. 142, f. 253; prius 196 (182 a) Has re-
gulas significat P. Vinck in epist. die 27 Aprilis 1561 data, cum dicit se
jllarum apographum Romam mittere. Easdem elegantiore stilo effert Sac-
chinus (Ilistor. Soc. Jesu, part. II. 1. V, n. 173), ex quo eas mutuatus est
Reiffenberg (Histor. Soc. Jesu ad Uhenum lnferiorem, lib. IV, cap. III).
Qui tamen auctores falluntur, dum sciibunt has regulas aflixas esse in pri-
ma studiorum instauratione, cum ex litteris quadrimestribus et ex Patris
Vinckii epistula appareat eas in altera affixas. Iuvabit eas cum praescriptis,
quae habentur in Constitutionibus s<<c. lesu, part. IV, cap. 16 et 17 con-
ferre.
208 LlTTERAE QUADRIMBSTRES
5. Gum arrnis, et militarj aut indecoro habitu ad scholas
nullus accedat.
6. Ordinem studiorum a preceptore praescriptum diligenter
obseruabunt, neque a lectionibus aut disputationibus se absen-
tabunt, aut post pulsum venient, nisi preceptoris venia prius
impetrata.
7. Diebus dominicis et festis, hora statuta declamantem la-
tine, aut graece audient.
8. Ecclesiae praelatos ac coeteros viros honestos, debita re-
uerentia prosequentur.
9. Gatalogum librorum quos habent, praeceptorj ostendent,
ne libris vtantur nisi vtilioribus.
10. Qui in premissis negligentes fuerint, mulcta pecuniaria
afficientur, aut alia pro arbitrio Rectoris, quae conseruabuntur
a discipulo a praeceptore designato in vsum ipsorum auditorum,
vti ipsis praeceptoribus et Rectori collegij visum fuerit.
Ement cathecismum caesa. Maiest. et ediscent *.
A tergo. f Hec auditoribus postquam examinati sunt, obser-
uanda proponuntur.
Alia manu. 1561. Treuere. Regole per li scholari.
503
MICHAEL GARCIA
VALENTIA 3() APRILIS 1561 2.
1. Cives frequentes ad sacramenta suscipienda accurrunt. —
2. Sociorum numerus. Complures in Societatem admissi;
qtios inter sacerdos doctrina et virtute clarus.
1. 7 Muy R.do en Ghro. P.e Pax Ghristi etc. [Commtinibns
rebus relictis, specialia scribet. Socii bona fruuntar valetadine.]
Estos dias passados vino vn julibeo, y assi en el julibeo como
en la quaresma, a venido tanta gente a confessar a nuestro
collegio, que bien claro muestra toda la ciudad el gran credito
1 Intelligitur catechismus a P. Petro Canisio compositus.
3 Ex autogr. in cod. Hisp. 08, f. 148; prius 361. Praecedit exemplura la-
tinum in ff. 146, 147.
503. — Valentia 26 Aprilis 1561 209
de la Gompania y de los confessores de ella. Entre ano freqilen-
tan muchos los sacramentos en nuestro collegio. De los grandes
males que por confessiones que han oido los Padres se han re-
mediado, y de los grandes prouechos que se han a seguido de
esto al bien comun de la ciudad, y de la grande admiraci6n
que muchos de la ciudad an tenido de ver remediados mu-
chos males, del remedio de lOs quales estauan desconfiados,
no me parecio escreuir en particular, por ser tantos, qne fuera
difficil cossa escreuirlos.
2. Todos los Padres y hermanos de este collegio son 22.
Padres ay 7; dos de ellos predican freqiientemente en diuersos
templos de la ciudad, y agora se ensehara la doctrina christia-
na, haziendo en cassa platicas de ella. Entre los hermanos ay
4 the61ogos, y 3 artistas. Estos 4° messes se han recebido 6;
todos buenos subiectos en fuercas, erudicion y virlud, entre
ellos vn sacerdote docto y muy exemplar. Muchos an quedado
espantados de su entrada, y otros con su exemplo se han mo-
uido a dessear y pedir la Compahia, porque su prudencia en
aconseiar proximos, y su caridad en fauorescerlos, y la sancta
vida quo hazia, estaua en lengua de toda la ciudad; y con
auer estado toda su vida apartado de ser religioso, el dia del
glorioso sanct Ignacio, teniendo el sanctissimo sacramento en
las manos, le dio desseo de ser de la Compahia, y luego lo
puso por obra: Dios nuestro Sehor de perseuerancia en lo co-
mencado J [Preces postulat.]
De Valencia a 26 de Abril aho de 1561. Indigno hijo y
sieruo de V. P.
Garqia 2.
a ha ms.
1 Fuit is P. Petrus Gascon ex oppido Savifian, Societatem ingressus die 2
Februarii 1561. De eo late agit Alvarez, in Historia ms. Prov. Aragoniae
S. I. lib. IV, cap. 30.
2 In catalogo coll. valentini, qui ex contextu apparet scriptus exeunte
anno 1561 (cod. Aragon. 15, f. 59) de eo dicitur: « El hero. Miguel Garcia,
de nacion castellano, natural de Uillanueua de la Xara, obispado de Cuenca,
es de edad de 25 afios. Entro en la Gompafiia en Valencia ha 3 afios. Es buen
latino. Oye al presente artes y sefialase mucho en ellas; tiene capacidad para
todas letras, asi por tener buen juizio, corao por ser de claro ingenio. Esta
bien aprouechado en las uirtudes; es afficionado a oracidn etc »... Cum his
concordant responsa ad interrogationes Patris Nadal (IV, 272).
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 14
210 LlTTERAE QUADRIMESTRES
504
P. PETRUS NAVARRO
GRANATA 29 APRILIS 1561 4.
1. Sociorum numerus. Valetudo. Tironum exercitationes. No-
varum aedium exstructio. Philosophica et theologica studia.
— 2. Fidei rudimenta tum carcere inclusis, tum mauris
neochristianis, tum vulgo promiscue per plateas traduntur.
— 3. Contiones in diversis templis urbis habentur. — 4-5.
Frequens ac frugifer ad sacramenta concursus, immani
praesertim terrae concussione animos territante. Femina-
rum virorumque conversionum exempla.
1. f Ihs. Muy R.do en Chro. P.e N. — Pax Christi etc. Las
cosas que se ofrecen escreuir de este collegio a V. P. de estos
4° meses son estas: Estamos en esta casa y en el Albaizin 47,
y bien de salud corporal: gloria al Senor. Los de la probacion
se ocupan en oficios bajos, ayunos y disciplinas y otras morti-
ficaciones, y en la guarda de las reglas; en lo qual todo apro-
uechan medianamente, y esperamos en el S.or que aprouecha-
ran mas quando estemos en nuestra casa 2, que sera para el
fin de este Agosto que viene, placiendo a el S.or, por la commo-
didad mayor que haura para estar distinctos los nouicios de los
que no lo son. Los estudiantes, artistas y theologos, continuan
sus estudios con mediano aprouechamiento en ellos, y edifica-
ci6n de los estudiantes con quien tratan; tienen tanbien sus
conclusiones en casa, y uienen a ellas sus condiscipulos ; en lo
qual tanbien se aprouechan los vnos y los olros.
1 Ex origin. in cod. Hisp. 96, ff. 87, 88; prius 489. Exemplum hispanum
anni notatione caret, et inter epist. anni 1558 collocatum est. Alia manus
scripsit initio: « Dopo 1'anno 1559 »; et tertia, in flne: « sine anno ». In cod.
Hisp. 98, ff. 154 a, 155, exstant duo exempla latina huius epistulae, sine
auctoris nomine, sed in quibus annus clare exprimitur. In primo : « Granatae
tertio Callendas Mayii anno nati seruatoris nostri 1561 »; in altero... « anno
nati dni. nostri seruatoris 1561 ». Est etiam Coloniae apogr. latinum datum
29 Apr. 1561.
a Cf. Litt. Quadrim., VI, 130 (n. 10).
504. — Granata 29 Aprilis 1561 211
2. Platicas de la doctrina se han hecho ordinariamente los
domingos a los presos de la carcel de la cludad y de la chanci-
lleria; y juntamente con la refection spiritual toman la corporal,
que los deuotos les hazen, y les dan tanbien rosarios ; y los presos
dan los naypes con que juegan, que ellos a mesmos ofresQen
de su uoluntad. Tanbien se ha comencado a dezir a los moris-
cos presos la doctrina christiana en arauigo, y se continuara
con el fauor del S.or, y vno de los hermanos que aprenden el
arauigo, les ha comencado a ensenar la doctrina, como tengo
dicho. Tanbien otro P.e va las fiestas a vna placa, y llega a los
que estan en ella, y les haze vna breue platica, y de alli los
lleua diziendo la doctrina a vna yglesia donde les haze platica
de la mesma doctrina.
3. En esta quaresma salieron algunos a predicar fuera de la
ijiudad a vna hermita de S. Lazaro, a la qual yuan los viernes
hombres y mugeres en tanta cantidad, que en el domingo de
Lazaro * fueron 3, y predicaua cada vno en su puesto, y aun
toda la gente no podia bien oyr. Lo que en estas salidas se
pretendia, fue estoruar las ocasiones que auian de ofensas de
Dios, y lo otro despertallos del suefio de sus vanidades, y tra-
tasen de seruir a el Sefior. Otros 3 Padres, fuera de los dichos,
han predicado en diuersas parrochias de la ciudad. Kl P.e maes-
tro Baptista, en 3 parrochias ; el P.e Rector en dos o tres ygle-
sias; y el P.e maestro Albotodo, por las parrochias de los
moriscos; y aunque en los sermones de los dos se ha sentido
fruto en las almas y mocion y mudanca de vida; pero en los
sermones del P.e Albotodo se ha notado mucho la atencion con
que los moriscos le oyen, y rnocion y lagrimas de algunos a
quien el S.or despierta por el.
4. Por auernos proueydo el S.or de copia de confesores, a b
sido mucha mas la mies de estos 4° meses, que en otros tiempos,
que no auia tantos. Ha hauido muy muchas confesiones gene-
rales, y muy particular fruto en ellas, y perseuerancia en la
frequencia de los sacramentos; y la causa de esto a sido los
a ellos supra vers., deleto, ut videtur, eodem v. — b Emend. ex ha.
1 Sic etiam in exempl. latin. « ...quo feriis sextis tanta hominum ac mu-
lierum copia confluebat, vt diui Lazari dominico die... ». Evangelium vero
de Lazari resurrectione legitur feria sexta post dominicam quartam quadra-
gesimae, seu biduo ante dominicam passionis.
213 LlTTERAE QUADRIMESTRES
temblores de tierra grandes y muchos que a auido, tanto que
la gente se salia a los campos y placas a dormir de noche te-
miendose de que las casas los auian de tomar debajo; y para
que los cogiese la muerte apercebidos confesauan, como digo,
generalmente y a menudo.
5. De las muchas cosas particulares que se han ofrecido de
edificacion dire algunas para que de ellas se collijan las demas.
Vn hombre mouido de una platica que hauia oido a vn P.e de
los nuestros, se vino tras el y su companero, diziendo que auia
4°, o cinco ahos que no confesaua, y estaua apartado de su
muger, y que lo confesasen ; y se confeso y determino de boluer
con su muger y dexo el grande odio que contra ella tenia, y
hizo gran mudanca de vida. Otro que en 50 ahos no se auia
confesado bien, despues que oyo a vn P.e de los nuestros vna
platica, vino hincandose de rrodillas y diziendo que era gran
pecador, y que se queria confesar con el, y se confeso general-
mente. Otro que auia 5, o seys anos que biuia en grandes pe-
cados, que auia ya llegado en desesperagion de alcancar perdon
dellos, oyendo que oyo vna platica a un P. e , se vino tras el, y
contandole lo que pasaua se confeso con el, y conuertio con
gran mudanca de vida. Otro que biuio muy distraydo toda su
uida, se recogio tanto despues que se confeso con los nuestros,
que dio muy buen exemplo a los que antes auia scandalizado
con su mala vida. Otro auia ansi mesmo biuido muy descon-
certado, y se confeso generalmente, y despues de auer perseue-
rado en freqiientar los sacramentos, le dio el Sehor deseos biuos
de servirle con perfection, y para hacerlo se metio en religion.
Otro a este tono se metio en la Cartuxa. Otro hombre casado
auia 8 6 diez ahos que tenia por manceba a otra casada, cuyo
marido estaua absente ; y era su ceguedad tal que se leuantaua
de con su muger y se yua a estar con la manceba, y no auia
quien le persuadiese a que la a dexase dos o tres b dias; y se
confeso en casa generalmente, y nunca mas a buelto a ella, y
se confiesa de en 8 en 8 dias, y a traido a otros a confesar,
poco menos perdidos que el, y anda muy feruoroso y alegre, y
biue muy contento con su muger, llorando sus pecados pasa-
dos, pidiendo a el S.or perdon de ellos. Otro auia mas de 20
ahos que a sabiendas no confesaua vn pecado, y vino a casa y
confeso muy bien. Otro auia mas de 40 ahos que no confesaua
a derechas, y el S.or le dio tanto conoscimiento, que se con-
a la stipra vers. — b tres supra vers., deleto 8.
504. - Granata 29 Aprilis 1561 213
feso muy bien y con muchas lagrimas. Muchas otras cosas
semejantes a estas auia que dezir, que por euitar prolixidad
no dire, saluo algunas de conuersiones de mugeres que son
de notar. Vna doncella, hija de persona principal, a quien
su padre queria casar, y le daua grande dote para su casa-
miento, porque era rico, vino vna senora de arte a uisitarla,
y la madre de la donzella enbi6 a su hija a dezirle a que se
aderecase y saliese a rrescebir a quella visita ; y la doncella
se vistio vn mongil negro, y se puso vnas tocas largas, y
salio a su visita; la senora y su madre, de que vieron aquella
nouedad, confundidas se espantaron y anduuieron de aca para
alla hablando sus padres a vnos y a otros a que hiziesen con
su hija que no les diese tal pesar, si no que tomase b el estado
que ellos le dauan: y ella a los vnos y a los otros a rrespon-
dido que no quiere otro estado, si no es de religiosa; y ansi
se esta en el. Otra doncella, y vnica de su madre, y bien rica,
con quien personas de harta qualidad se querian casar, y que
andauan en ello, vinose a confesar, y en el mesmo confesonario
se corto ella mesma los cabellos, y yendo a casa dexo sus ves-
tidos ricos, y se vistio de negro, y se puso vnas tocas largas
de religiosa, y con este habito salio a su madre; a la qual le
lastimo tanto, que no an bastado muchas personas a aplacar.
Estas dos mudaron el estado por sermones que oyeron a vno
de los nuestros. Vna otra muger auia mas de 20 ahos que
estaua apartada de su marido por auer sido el trauieso en su
mocedad; y el, arrepentido de su mal biuir, quiso boluer con
ella ; y de que no la pudo persuadir a que boluiese con el,
pusole pleyto; y uiendo que ni el pleyto aprouechaua, hablo
vn P.e con ella, y se persuadio a boluer con su marido, y biuen
con mucho contento arrepentidos de su vida pasada, y ambos
a dos confiesan en casa. Otra muger enamorada, que se traia
como cortesana, a la qual seguia gente de manera c, vino por
persuasion de vn deuoto a hablar a vn P.e de casa, y se determino
de seruir de ueras a Dios, y dio de limosna mucho de lo que
tenia, y se quito todos las galas con lagrimas y mucho senti-
miento, y la lleuaron a el recogimiento de Jaen. A otra truxo
de Jaen vn deuoto que fue por ella, que estaua ganando, y con
mucho sentimiento se corto los cabellos, y se metio con las
recogidas de esta ciudad. Otras muchas personas an salido de
a dezirle supra vers., deleto dezile. — b Prius tomasen. — c manera
supra vers., deleto forsan eodem v. male exarato.
214 LlTTERAE QUADRIMESTRES
mal estado, y an confesado, que auia muchos anos que no
confesauan, mouidas por los sermones y platicas de los nuestros.
Restituciones se han hecho algunas ; vna vvo a de 300 ducados ;
otro perdono 140 ducados. ExerciQios se han dado a algunos;
y algunos enemistados se han reconciliado. [Preces postulat.]
De Granada y de Abril 29.
De V. P. hijo indigno en el S.
T
Nauarro 4- L.
Por commission del P. D.or Placa, vice provincial
Sigilli vestigium.
505
HISPALI 29 APRILIS (?) 1561 3.
1-2. Sociorum numerus. Disciplina domestica. — 3. Contiones
Patrum; fratrum catecheses; carcerum visitationes. Copiosi
fructus inde collecti. — 4. Clericorum pacensium accursus
Hispalim ad exercitia spiritualia. — 5. Quibus etiam opera-
tur qiiidam philosophiae magister. — 6-7. Mandante ar-
chiepiscopi vicario, clerici nonnulli peccata apud nostros de-
ponunt, ceteri ex urbe hortationibus et moralibus colla-
tionibus assidue intersunt. — 8. Ducissa de Bejar confes-
sarium e nostris sibi suaeque familiae instanter procurat.
— 9-10. Cives hispalenses filiis timent a perversis doctrinis
scholasque nostrorum ardenter expetunt. Itemque gaditani.
— 11. Andreas Gasco, inquisitor, dies conlinuos apud nos-
a Videttir emend. ex ovo.
1 Vide Litt. Quadrim., VI, 295.
2 Qui etiam collegii rector erat.
3 Ex apogr. coaevo in cod. Hisp. 102, ff. 85, 86; prius 373, 374. Est exemplum
latinum in cod. Hisp. 98, ff. 156, 157. Exemplum hispanum, quod edimus,
subscriptione et temporis nctatione caret. In fol. 85 posterior manus scripsit:
« Di Siuiglia l'anno 1558, o seq.te» Et in f. 86 v. alia manus: « Degli anni
1557 fino all' anno 1564». Et inter epist. anni 1564 collocatum est. Exemplum
vero latinum ita finit: « Hispali 3 Kalendas maias 1561. R. P. Goncalez man-
dato, tuus in Dfio. seruus f Martinus Hernandez ». Cf. etiam epist. 493.
505. — Hispali c29 Aprilis (?) 1561 215
tros familiariter degit. — 12. Concursatio ad sacramenta
per iubilaeum. Publicae de impetranda pluvia supplicatio-
nes. — 13. Conversio meretricum. — 14. Fraternitas in-
carceratis iuvandis instituta. — 15. Inquisitorum erga nos-
tros benevolentia. — 16. Frequentia civium ad eucharistiam.
1. f Ihs Muy R.do en Chro. P.e nro. Pax X.1 etc. Lo que
ay que hazer saber a V. P. deste collegio, destos quatro meses,
es que estamos en el veinte y tres. Los nueue dellos sacerdotes,
y todos, gloria al Senor, con salud. Tienese mucha qiienta con
el aprouechamiento spiritual ayudandose con algunas mortifi-
ca§iones en la obseruancia de las reglas, en el silengio y vnion
que vnos con otros procuran tener ; para lo qual ayuda mucho
los recuerdos y platicas spirituales que se hazen, de las quales
sacan animo para cada dia crecer mas en las virtudes,
2. Los studiantes theologos, que son quatro (porque el vno
se embio a su tierra por falta de salud por ordeu del Padre vice
prouincial) £ oyen con cuidado sus lectiones, tienen ordinaria-
mente sus conferencias, como se escriuio a V. P. ; a las quales
asiste el P.e D. Auellaneda.
3. Hanse exercitado los Padres en predicar y confessar,
specialmente en esta quaresma el P.e D.or Madrid 2 los lunes en
la yglesia mayor con mucho concurso de gente principal. Ha
sido nuestro Sehor seruido de darle alguna mas salud de la
que suele tener, y ansi ha sido mucho el fruto que se ha hecho
en sus sermones ; grande mocion y lagrimas ordinariamente.
El P. D. Auellaneda ha predicado en vna yglesia principal desta
Qibdad los domingos, y en casa los viernes ; otro Padre en otras
dos yglesias, sin la doctrina que haze en casa el P.e Rector 3
los domingos en la tarde, a la qual acude mucha gente, y se
vee claro el fruto por las muchas confessiones que acuden. Van
quatro hermanos scholares a dos yglesias a ensenar la doctri-
na a los ninos ; lleuanles rosarios para dar al que mejor la
sabe, lleuandolos alguna vez en procession de vna yglesia a
otra, pidiendo al Sehor nos prouea de agua por la mucha falta
que della ay. Denos el Sehor la de su gracia. Vn Padre va a
la carQel real, y otro a la eclesiastica a hazer platicas a los pre-
sos los domingos. Dan su rosario a quien sabe mejor la doctri-
1 P. Ioannes de la Plaza.
a P. Antonius de Madrid.
3 P. Gundisalvus Gonzalez.
216 LlTTERAE QUADRIMESTRES
na. Otro Padre va a ensenarla a los morenos que estan majan-
do esparto ; al qual le auisaron que cerca de alli estaua vn
hombre que auia 14 anos se auia salido de su tierra, siendo
casado, por aver gastado mal su hazienda, y jugadola ; el qual
auia andado en guerras, y muy perdido, sin saber nueuas del
en su tierra ; tenia buena hazienda ; truxole a casa el Padre,
donde estuuo algunos dias mientras se daua auiso a su muger
y parientes. Confessose generalmente, y muy consolado y alegre ;
vinieron por el y le truxeron muy buenos vestidos, porque an-
tes andaua muy roto y con mucha misseria. Representoseme el
hijo prodigo, por la alegria que rescibieron los que por el ve-
nian. Fuesse con mucho contento, espantado de lo que por el
auia sucedido, dando muchas gracias al Sehor y a los Padres
por averle sacado de tanta misseria, y puesto en camino de sal-
uacion. Otro hombre que auia estado captiuo mucbo tiempo,
el qual nunca se auia confessado en toda su vida, por aver
sido captiuado nino, fue a manos del sehor prouissor *, el qual
nos le embio a casa para que le confessasen e instruyesen en
las cosas del diuino seruicio.
4. Despues de lo que se escriuio en la pasada a V. P. de lo
que el Sehor auia obrado en Badajoz 2, han venido dos vicarios
de dos pueblos principales del obispado, y vn cura de la ygle-
sia mayor de Badajoz, y otros clerigos y legos, de que sierapre,
ha auido 4 y 5 en exercicios ; han ydo muy edificados ; y el vn
vicario determinado para la Compahia, sino que fue necessario
yr a disponer de ciertos bienes y despues boluer. Escriuenos el
prouissor 3 el feruor que traen sus clerigos, la qiienta con el
ganado que tienen a cargo, que es para alabar al Sehor ver la
impresion que hizo en ellos la palabra de Dios.
5. Esta aora en exercicios vn collegial de M.e Rodrigo 4, col-
legio principal, de hedad de 24 ahos, es bachiller en theologia,
ha leydo las artes en el collegio, y comienca a predicar. Esta
determinado para la Compahia. Creo se embiara a la probacion
para ver si aprueua bien.
] Ioannes de Ovando. Vide p. 169.
3 Vide p. 169 sqq.
3 Lic. Gundisalvus Melendez de Valdes.
* Exeunte saec. XV, Rodericus Fernandez de Santa-Ella collegium Hispali
fundavit sub invocatione Sanctae Mariae a Iesu, quod vulgo « colegio de
Maese Rodrigo » vocatum est. Cf. Antonio (Nicolas): Biblioth. hisp. v.o Ro-
dericus etc. ; Lasso ue la Vega: Ilistoria... dela Escuela podtica sevillana
de los siglos XVI y XVII; v.o Santaella.
505. — Hispali 29 Aprilis (?) 1561 217
6. El sehor prouissor ha embiado algunos clerigos reclusos a
que se confiesseu generalmente, y se aprouechen, en los quales
se ha visto aprouechamiento.
7. Por or[den] del mismo se han juntado en su casa, y al-
gunas vezes en parochias, los curas y beneficiados desta cibdad,
vn dia en la semana, que seran hasta 60; a donde el Padre rec-
tor les ha hecho alguuas platicas cerca de las costumbres y
modo de curar las ouejas que tienen a su cargo; porque en ne-
gocio de tanto peso vayan todos conformes en vna cosa; to-
manlo de buena gana y cobrannos afkjion. Otras vezes se han
tenido conferencias de casos de concjencia, durando lo vno y
lo otro por espacio de dos horas. Hase hallado algunas vezes
en ello el sehor prouissor y vissitador y edificado mucho de
ver ei modo de tratar de la Gompania. Lleua consigo el P.e Rec-
tor al P.e D. Auellaneda ; hanse propuesto casos dificultosos, y
encargado a algunos de los que alli se hallauan, que los truxe-
sen estudiados para otra conferencia; toman nueuo anitno de
studiar y mirar mas las cosas para saber gouernar las animas
que tienen a su cargo. Confio en nuestro S.or que se ha de
seruir mucho dello, y sacara el fruto que su Mag.d pretende.
8. La sehora Duquesa de Bejar * pidio con mucha instancia
la confesase vn P.e de la Compahia, por aver preso por el santo
officio al P.e M.° fray Domingo de Baltanas 2, de la orden de
santo Domingo, que auia sido su confessor muchos ahos avia,
diziendo que no se auia de confesar sino con vno de la Com-
pahia; y que por amor de Dios lo tuuiesen por bien, y que le
diesen a quien quisiesen: y respondiole el P.e que lo encomen-
dase a nuestro S.or y que lo mismo se haria en nuestra casa, y
que se le responderia sobre ello despues de pasados algunos
dias, en los quales se comunico con algunas personas de qua-
lidad y letras y frayles dominicos, por auer fundado ella vn
monasterio de la mesma orden. Les parescio a todos que conue-
nia que el P.e Rector la oyese, y ansi la ha confessado cinco o
1 Erat tunc temporis Teresia de Zuniga et Guzraan. Cf. Salazar y Castro:
Historia genealogica de la casa de Lara, II, 144-145; IV, 305; Lopez de
Haro: Nobiliario, I, 194: Burgos: Blason de Espana, II, 64.
3 P. Dominicus de Baltanas coniectus est in carcerem ineunte anno 1561
(Cf. Sghafer: Beitrdge... I, 84; II, 387), in quo mansit usque ad diem 25 men-
sis Februarii 1563, quo die ad poenam, qua multatus est, persolvendam, re-
legatus est in oppidum Alcala de los Ganzules (Gazules) in conventum Sti.
Dominici. Sententiae authenticum exemplum invenitur nunc Matriti in Archivo
Hist. Nation. : Inauisit. leg. 2943. Eius summam exhibet Schafer, 1. c. II, 401.
218 LlTTERAE QUADRIMESTRES
seis vezes. Espero en nuestro Sehor se seruira mucho dello por
ser persona tan principal. Esta mouido todo el palacio, y mu-
chos dellos desean confessarse en la Compania, y se an confes-
sado. Hales hecho el P.e Rector a todos juntos, creo que dos
vezes, platica de la doctrina christiana para que ellos la apren-
diesen despues, lleuando para esto sus cartillas con deseo de
aprouechar.
9. Estan muy temerosos los padres de ver la doctrina que
ensehan a sus hijos, por aver preso otro preceptor de gramatica
por el sancto Officio, y piden con instancia se lea en casa. No
falta sino quien lo haga, porque los quatro generales para ello
ya estan acabados. El Senor por su misericordia lo prouea,
pues vee que tanto conuiene para el prouecho deste pueblo l.
10. De la cibdad de Gadiz vino vn sacerdote de parte de la
mesma cibdad y cabildo de la yglesia a hablar al P.e Rector
sobre que auia fallescido vn preceptor de grammatica, y que
valia la cathreda dozientos ducados de renta; que por amor
de Dios fuesen alla algunos de la Compahia, y que los darian,
y casa, y demas desto ayudaria la cibdad y el cabildo de la
yglesia con alguna otra cosa. Es el pueblo donde no ay nin-
guna Religion, ni nunca la a querido aceptar 2. Respondi61es
el P.e Rector que no auia comission de aceptar ningiin collegio,
y que lo auisaria a nuestros Superiores.
11. Ha estado en nuestra casa el licenciado Gasco 3, inqui-
sidor mas antiguo, por aver tenido que hazer en la cibdad ne-
gocios del sancto Officio y biuir el en Triana lexos, ocho o diez
dias; comia en refitorio, tenia la quiete con los hermanos; ha-
llose en las platicas de los viernes: vna que se trato de la hu-
mildad, y otra del spiritu con que se auian de hazer las cosas.
Consolose y edificose mucho de ver la vnion y conformidad en
los hermanos; trato algunas cosas particulares con el P.e Rector,
mostrando la amistad que tenia con la Gompahia, dando algunos
avisos, como fueron : que huyesemos de comadres ; y las con-
fessiones de mugeres en lugares muy publicos, y pocas, y los
confessores mas ancianos; que huyesenios mucho de querer y
ser tenidos de gentes ; con tanta voluntad y charidad, que hera
para alabar al Sehor. Edificose mucho el pueblo de verlo estar
1 Vide infra epist. hispalensem 28 Decembris.
2 Intellige: domum religiosorum nunquam admissam esse intra urbis
moenia.
8 Andreas Gasco.
505. — Hispali 29 Aprilis (?) 1561 219
tantos dias en casa, cosa no acostumbrada, especialmente en
estos tiempos.
12. Publicose el jubileo esta semana santa : acudieron en el
confessiones de personas principales, espegialmente tres hijos
de la duquesa de Bejar, y otros veinte y quatros * de los que
rigen. Hemos conoscido en todos gran deseo de freqiientar los
sanctos sacramentos ; que pienso se vsa mas aora en este lugar,
que 30 aiios ha. Esta comunmente el pueblo muy mouido y
vnido, de lo qual no ha sido la menor causa la mucha vnion
y mocion que se a visto en todos los predicadores y los que
presiden : y ansi tenemos gran confianca en nuestro Senor que,
purgadas las heregias tan solapadas que en este lugar auia,
correra y valdra la doctrina llana, clara y piadosa de la s.ta
yglesia catholica romana. Ha ayudado mucho las muchas pro-
eessiones generales que se an hecho (y en vna dellas que se
hizo por la a falta que ay de agua, predicaron dos de los nues-
tros, pedidos por el prouissor y arcediano de Seuilla), el mucho
clamor y muestras de penitencia, tanto que hasta muchas horas
de la noche no se oya otra cosa por las calles hasta los nifios
pidiendo misericordia al Sehor, invocando los santos. Etc.
13. A las mugeres publicas predico vn Padre vn dia donde
mouio nuestro S.or a honze o a doze que dexasen su mal trato ; y
repartiendolas entre las personas muchas que se hallaron nobles
al sermon, se ha tratado de ponellas a recaudo ; dellas casadas,
dellas en religion ; tomando desto y de otras cosas el pueblo
ocasion para dezir que los de la Compahia los ha embiado nuestro
S.or por padres de los peccadores. Otro Padre fue llamado para
que hablase a vna muger piiblica, y Ja persuadiese a que saliese
de su mal estado; la qual salio, y otra con ella. Encargaronse
ansimesmo dellas algunos de los mercaderes que fueron con el
Padre, para ponerlas en estado.
14. Para el remedio de los pobres presos que no tienen quien
haga por ellos, leuanto nuestro S.or spiritu en alguna buena
gente de los mas granados que tratan en casa, para que, vnidos
a modo de cofadria, que se llaine de la charidad, soliciten sus
pleitos, y fauorezcan hasta sacarlos de alli; teniendo dos dipu-
a la supra vers.
1 Hispali, Cordubae, alibi, civitatis rectores nomine « veinticuatro »
(« veinte y cuatro ») appellabantur.
220 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tados cuidado de tomar la memoria de los presos, y repartir a
cada vno de los cofadres el suyo, midiendo la necessidad del
preso con la posibilidad del cofadre. Visita cada vno a su
preso dos vezes en la semana auisandole que se confiese vna
vez cada mes, dandoles sus rosarios y lo demas que la nece-
sidad del preso pide a la charidad de cada vno; y ansi an
sacado mas de 40 a desde tres semanas a esta parte. Ay numero
cierto dellos. Ha concurrido gente muy principal que los re-
ciban en ella, nueue o diez caualleros ; y toda la demas gente
es mercaderes, cibdadanos y gente desembaracada de officios,
de manera que tengan tiempo y possibilidad para fauorecellos.
No tienen mas obligacion ni juramento de lo que la charidad
les obliga ; tienen su asiento en la carcel a donde el P.e Rector
les ha hecho algunas platicas al principio de la instituyion, y
despues, y ansi les da nuestro Sehor tanto animo y calor. que
desean muchos principales tener parte en ella, sino que el nu-
mero de 50 ya esta creo que cumplido. Escusase no sean mas,
por escusar la confussion. Piensase sera cosa de que mucho se
seruira nuestro S.or y durara mucho, porque todos los cofadres
comunmente se conflessan a menudo; y a parescido a todos que
las quatro vezes que se juntan en la carcel, las tres pascuas y
nuestra Senora de Septiembre, traygan todos cedulas de confes-
sados, y como han rescebido el Smo. Sacramento.
15. Esta semana sancta estuuieron en casa el licenciado
Garpio l y el licenciado Soto 2, inquisidores : hizo el vno de-
llos el officio, y consolaronse y edificaronse mucho de ver la
freqiiencia de los sanctos sacramentos y silencio que ay en nues-
tra yglesia.
16. Ha auido muchas confessiones generales, y entre otras
personas que se an venido a confessar, se ha conoscido notable
mudanca, y se an recogido a religion algunas dellas. Nuestro
S.or nos de a nosotros perseuerancia en su sancto temor y amor.
Amen.
a de 40 in marg.
1 Michael del Carpio.
a Lic. Franciscus de Soto Salazar.
506. — Corduba 30 Aprilis 1561 221
506
P. PETRUS ACEVEDO
CORDUBA 30 APRILIS 1561 l.
1. Domesticae res. Religiosae perfectionis cura humilibus exer-
citiis monstrata. Festum nominis Iesu sotlemnius actum.
— 2. Scholasticorum ingenium; progresstis in litteris et
bonis moribus. Scenicus ludus tempore bacchanalium actus.
Diversa schotasticorum condicio. — 3. Qui miram pluviae
impetrandae supplicationem instituunt. — 4. Cathedrale ca-
pitulum sollemniores contiones nostris sicut aliis retigiosis,
commendat; episcopus vero bonus evincit ut nostri, quas in
nostro templo ordinarias habebant, in cathedrale transfe-
rant. Ibi iam P. Rector fidei rudimenta exponit. — 5. Fruc-
tus ex paenitentiae sacramento manans. — 6. Nostri mo-
rientibus saepenumero assistunt. — 7. Iuvenis quidam spi-
ritualia exercitia cum fructu peragit.
1. f Ihs. Muy R.do en Chro. P.e Pax Christi etc. [Breviter
scribet. Socii valent et in spiritu proficiuntj . Todos de mui
buena uoluntad hazen penitencias por las faltas, freqiientando
el refectorio, donde unos postrados a los pies de los hermanos
con intimo afecto de charidad y humildad los besan; otros
comen en tierra, otros a exercitan otras obras de penitencia,
piden y alcancan disciplinas publicas, y las hazen con grande
alegria spiritual b y incitamiento para la imitacion de los de-
mas. Y por seguir el orden de las cosas, el primer dia de Enero,
que es la circuncision del Senor, se celebro nuestra fiesta del
sacratissimo nombre de Jesii como se a de costumbre. Hallose
presente el sehor inchisidor a la misa y sermon, cujo studio y
amor a la Compania auemos siempre experimentado, junta-
mente con otros caualleros desta Qiudad. Estubieron tambien
buena parte de nuestros estudiantes, cujo nuniero ua siempre
creciendo.
a Del. se. — b Del. et.
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 158, 159; prius 154, 155. Est exemplum
latinum, datum die 1 Maii, in f. 172.
222 LlTTERAE QUADRIMESTRES
2. Entre estos (por enpegar a dar cuenta de la scuela) pocos
son los que dan molestia a los maestros, no aplicandose a los
estudios. Los que estudian logica animados a la theologia, no
se que nueba forma an tomado, que tratan muy diligentemente
de su aprouechamiento en las letras y uirtud, por el buen modo
con que el maestro los aficiona y anima ; porque los theologos,
muestras dan, no liuianas, de que saldran uarones doctos y
buenos. Los que estudian latin con exercicios continuos, parti-
culares y publicos, uan adelante. De todo sea gloria al Sefior
nuestro Jesus. Quatro de los estudiantes maiores declamaron en
aquellos dias de carnes tolendas. Mostraron en el dezir fuerca,
y causaron no pequeiia admiracion. Estaua el Padre frai Lo-
rengo a, prior de S. Pablo *, presente, y juntamente algunos
sehores canouigos, y caualleros. Fue sacada a juizio Sarcophi-
la b, porque aquellos dias de carnes tolendas auia malameDte
tratado al alma, su ama; tuuo de su parte el alma dos pa-
trones, la criada otros dos en su defensa. El juez, desterrados
los que hazian por la Sarcophila c, reprehendiendo aceruamente
al alma, la mando reprimiese a la sierua con acotes d, aiunos
y otras cosas, auisando a los circunstantes cada qual tomase
por si el juizio. Agrado mucho esta action a los oientes. Por
seguir lo ya comencado, muchos, y los mas, trabajan en lo que
toca a las costumbres, confessandose a menudo, uacando a la
oracion, examinandose, algunos sufriendo trabajo de pobreca
por no dejar los estudios comencados. Esta uno, entre otros, en
esta nuestra escuela de mucha bondad, y dado al estudio;
leuantase muy de manana, y ua a cardar pafios, que este of-
ficio sabe, algunas horas para poder mantener a si y a una
pobrecita madre que tiene. Lo demas emplea en esta nuestra
escuela, estudiando con diligencia ; de manera que parece que
tenemos ya en nuestros tiempos otro Cleantes, que de noche
sacaua agua para poder estudiar entre dia 2. A la posada deste
mancebo se recojo [sicj otro que por parecerle trabajoso estu-
diar con pobreca, estaua desesperado de las letras; y uiendo la
manera de uiuir del otro, se animo a de ueras uoluer a estudiar.
a Locenco ms. — b Prius Sacorphila ; post add. est supra vers. r, altero
non deleto. Ut est, legi debet Sarcorphila. — c Vide annot. praec. — d Del. y.
1 Agitur de P. Laurentio Suarez de Figueroa, 0. P., conventus Sti Pauli
priore.
a Cf. Val. Max. 8, 7, ext. 11; Senec. ep. 44.
506. — Corduba 30 Aprilis 1561 223
Ai otros ya hornbres, que entre los pequenitos que a de la in-
fima clase andan con grande modestia estudiando sus principios,
y exercitanse en otras cosas de virtud que los nifios tratan.
Tiene tanbien nuestra escuela muchos estudiantes nobles de los
mas abiles y mas bien inclinados. De aquestos procura y tra-
baja el Padre rector * se tenga particular cuenta, entendiendo
ir mucho en que los tales sean bien instruidos; pues la bondad
suia se a de estender al probecho de muchos, o si no son tales,
hazer mucho dano. Esto a los padres suios causa ser mui
nuestros.
3. Los dias pasados, porque este es negocio tanbien de estu-
diantes, se huvieron muchas y continuas procecjones por el agua,
de que ay gran falta. A cada vna de las Ordenes se senalo su
dia, para que fuese a la yglesia maior en procecion, do se hazia
sermon por la tarde. Nuestro patrono 2 y el cabildo pidieron
hiziesemos b lo mesmo ; y por ser fuera de nuestro estudio, no
se concedio, mas hizose cosa con que todos los de la ciudad
quedaron satisfechos, porque se juntaron nuestros estudiantes,
que son mas de quatrocientos, y por sus clases distribuidos
fueron en procecion a la iglesia, yendo cada qual de los maestros
con su clase. Fue vna procecion mui agradable a todos, la qual
hazia mas el orden y concierto de los estudiantes, y la modestia
con que iuan ; de los quales vnos con sus rosarios en las manos
recauan; otros iuan cantando la letania. Ansi llegaron a la
iglesia maior, do el Padre rector predico, a quien de buena
gana oieron todos, auiendo ya sobre la mesma materia hecho
otro sermon, que fue el primero, quando trujeron vna imagen
de nuestra Senora de fuera desta ciudad 3. Oieronle con mu-
chas lagrimas y atencion grande, porque el Sehor le a dado
fuerca en el dezir y en tratar los negoejos muy de ueras, en-
trando muy en lo interior.
4. Ahadire, pues e venido a los c sermones, es costumbre
en todas partes se den los sermones de quaresma por tabla,
que dizen, a las 4 Ordines 4, a las quales se ahadio aqui la
a Sic ms., sed redundat. — b hiciemos ms. — c k> ms.
1 P. Alphonsus Zarate.
B Dominus Ioannes de Cordova.
8 Ex Villaviciosa, ait Gomez Bravo in opere Obispos de Cordoba, II, 467.
4 Agustiniani, Carmelitani, Dominicani, Franciscani.
224- LlTTERAE QlJADRIMESTRES
Gompania, llamado para ello cabildo, y seiialandole sus dias,
sin saber los nuestros cosa alguna, ni creo pasadoles por el
pensamiento; lo qual, porque se cree suceda a en gloria de
nuestro Senor y en aprouecbamiento de algunos del cabildo, a
quien por esta uia concilia assi b la Gompaiiia; parecio no
auerse de estimar em poco. Tenemos al R.mo senor obispo desta
ciudad ' muy propicio, y a su prouisor mas que a todos fauora-
ble; de aqui no se les pudo negar lo que pidieron tan justa y
piamente, que los sermones que en nuestra casa se bazian, se
pasasen a la iglesia maior, porque el fructo grande de la doctrina
cbristiana se estendiese a mucbo mas ; y ansi, a gloria de nues-
tro Sefior sucede prosperamente, porque acude de toda condicion
de jente copioso niimero, y esperamos cada dia irse acrecentando.
Declara la doctrina cbristiana el Padre Rector, el qual con su
dezir y zelo en el Sefior atrai y afectiona a si mucho la gente,
a quien el Sefior tenga por bien dar fuercas para lleuar la carga,
y a los demas, de los quales unos oien confessiones, otros pre-
dican, otros leen, cada qual exercitandose en la uina del Senor.
5. Esta quaresma a auido confissiones generales, y mucbas,
proueiendo de midicina a almas que estauan como desesperadas
de remedio, especialmente de vna muger, a quien ni la uergiien-
ca, ni la fe del matrimonio, podia apartar de su ruin uiuir.
Por medio de los consejos de vn Padre a empecado a tomar
tal forma de uiuir, que a la clara parece auer sido mudanca
de la mano del Senor. Esta freqiienta abora la confession, y ni
pobreza, ni trabajo basta ba bazerla apartar del camino de pe-
nitencia comencado. Tanbien uienen a confesarse algunos caua-
lleros, y ueinte y quatros 2 desta ciudad, y dellos freqiientan la
confession y comunion.
6. Van los nuestros mucbas uezes c aiudar a los agonizantes.
Estos dias pasados vna seiiora murio, a quien visito vno de los
nuestros, con cujas piadosas exortaoiones esta sefiora, que era
algiin tanto dura de condicion, y estaua como fuera de si con
la graue enfermedad y rauiosa que padescia, uoluio del tal ma-
nera en si, y con tal uaronil animo comenco a dolerse de sus
a Emend. ex sucedan. — b Sic. ms. pro a si, tit videttir. — c Seq. a del. (?).
1 Didacus de Alava et Esquivel, cuius vicarius (provisor) erat Franciscus
de Soto, qui post fuit episc. salmantinus. Gomez Bravo, 1. c. 465.
3 Id est: civitatis rectores, qui hoc nomine appellabantur.
507. — Salmantica 30 Aprilis 1561 225
culpas, y a sufrir con paciengia las molestias de la enfermedad,
y a ofrecerlas al Senor tan de buena gana, que puso en admi-
racion a todos. Vn mancebo, creo pariente desta senora, viendo
esto se mouio tanto, que llegandose al Padre le pidio lo con-
fessase, y ansi se hizo. Finalmente murio aquella senora, y
piadosamente creemos tuvo felice fin. De su marido se a enten-
dido estar mouido a entrar en religion, y de la CompafAia.
7. Los officios desta semana sancta se hizieron conforme a
nuestro instituto ; en ella dos caualleros mancebos se recogeron
[sicj aqui para confessarse, los quales aiudados de algunos
exerci^ios spirituales, se uoluieron para su tierra, do apenas
auian llegado, quando el uno dellos scriuio diziendo que le
daua en rostro su patria, y que no podia reposar ni tener [?]
quietud alguna, y que deseaua uerse en la Compafiia. Sus deseos
tenemos no ser uanos, porque ya este a muchos dias que con
auisos de los Padres freqiienta la confession, y se da a la ora-
cion. [Valedicit et preces postulatj. De Cordoua y de Abril pos-
trero de 1561.
D. V. P. indigno hijo y sieruo en el Seiior.
f ACEUEDO f l.
507
HENRICUS LOPEZ
SALMANTICA 30 APRILIS 1561 2.
1. Sociorum numerus. Florentis disciplinae specimen. Preces et
corporis afflictationes ad impetrandam pluviam. Scholasti-
corum profectus et exercitationes. — 2. Doctrina christiana
tum a P. Bectore, tum ab aliis diverse per urbem traditur.
Spirituale auxilium carceribus detentis praestitum. Sacra-
mentorum frequens usus, praesertim ob iubilaeum. Excursus
in viciniam. Societatis candidati. — 3. Bifficiles paces
initae. Sociorum apud externos existimatio.
1 Cf. Litt. Quadrim., V, 471. Exstant eius responsa ad interrogationes Pa-
tris Nadal (IV, 508).
3 Ex origin. (autogr.?) in cod. Hisp. 98, ff. 161, 162; prius 216. Est ibidem,
ff. 164, 165 exemplum latinum subscriptum a Ximenez. Est etiam in ff. 121,
122; prius 220, epistula ob eodem Henrico Lopez die 12 Aprilis huius anni
data, in qua nonnulla quae in quadrimestri dicit, iam scripserat.
LlTTERAB QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 15
226 LlTTERAE QUADRIMESTRES
1. f Ihs. Muy R.do P.e nro. en Ghro. Pax Chri. etc. Lo que se
ofrece que auisar a V. P. destos 4 meses passados, es que han
residido en este colegio 32: los ocho sacerdotes, y poco ha se
embio vn Padre, que era ministro deste colegio y auia algunos
aiios que auia acabado su curso de theologia, a otro colegio
para el mesmo ministerio *, ordenandolo asi el P.e M.° Nadal 2,
que aqui estuuo de passo por auer de boluer mas de espacio
por aqui; y dexando a parte el cuydado en guardar las reglas,
y de cada vno en su officio y aprouechamiento en las virtudes,
que en los nuestros se vee ; hanse sehalado estos dias muy parti-
cularmente en la mortificacion, y asi dando el P.e rector 3 ge-
neral licencia que deutro del octauario de la epiphania pudie-
se cada vno publicamente mortificarse, corrian tras esto con gran
alegria, soltando los grandes deseos que tenian represados de
mucho tiempo, que hasta entonces no auian brotado por el fre-
no de la obediencia, que en esto les tiene puesto tassa; y con
ella, asi en esto, como en lo demas, se tiene gran cuenta. Des-
poiaronse de muchas cosas de que con iusto titulo vsauan, y
aun de las necesarias, por desarraygar de si la aficion de lo
criado. Mostrauan con esto la perfecion en la pobreza, renouando
los deseos y execucion della y de los demas votos que todos los
que aquy residen tienen hechos, y los renouaron la 8.ua de pas-
cua de resurrecion. En la quaresma huuo mas feruor, por
pedirlo asi aquel santo tiempo; y a las noches, antes de co-
lacion, se dezia vna ledania, y tres dias en la semana auia dis-
ciplina comun para que Dios, Padre de misericordias, acudiese
a la necesidad temporal que, por falta de agua, amenaza a to-
das estas partes. En la semana santa se dixeron las tinieblas y
los demas officios a nuestro tono, y se hizo vn monumento muy
rico y atauiado en nuestra yglesia. Los estudiantes van cada
dia mas creciendo en sus letras, y se tiene gran credito dellos
en la vniversidad; y desto dan buenas muestras en las conclu-
siones que en casa sustentan y arguyen, y en las conferencias
de cada dia, y daquy a poco tendra vno dellos vn acto mayor
de theologia en las escuelas; lo qual por la gran habilidad del
sustentante, esperamos se hara con mucha satisfacion.
1 Exemplum latinum dicit Patrem hunc missum fuisse Methymnam. Iam
vero in catalogo collegii methymnensis ineuntis Septembris 1561 recensetur
« el Pe. Anto. Alvarez de 27 anos de edad y de Compa. 7, ministro, artista,
theologo, confiessa ». (In cod. Cast. 13, f. 111).
3 P. Nadal in Lusitaniam tendebat.
3 P. Bartholomaeus Hernandez.
507. — Salmantica 30 Aprilis 156 L 227
2. El P.e Rector predica cada domingo la doctrina christiana
muy a prouecho de los oyentes, y se ha alabado por los piilpi-
tos harto este a trabajo que toma. A los nifios se ensefio la
doctrina christiana cantada cada dia de la quaresma hasta el
domingo de ramos en cinco yglesias L, con algunas preguntas y
respuestas prouechosas ; y se aprouecharon harto, asi los ninos,
como alguna gente mayor que acudia a ella; y agora se les
conserua lo ensenado continuandola cada domingo en tres
yglesias. Tambien en la carcel se predico a los presos, y les
fueron a confessar para que ganasen el iubileo que vino por
este concilio 2, en el qual acudio tanta gente a nuestra casa
que acaecio estar confessando gran parte de la noche, y se
hizieron muchas restituciones. En las demas fiestas no faltan
estudiantes y personas de la ciudad, que freqiientan los santos
sacramentos de la confession y comunion. Hanse predicado
algunos sermones en pueblos cercanos daquy, que pedian los
curas con instancia. Hanse dado los exercicios a muchos estu-
diantes y personas de qualidad, y algunos salieron determinados
para ser ieligiosos, y inclinados a nuestra religion, pero no ha
entrado ninguno en este colegio, aunque a dos dilata el P.e
rector para que acaben ogano el cursu de artes. V. P. nos haga
encomendar a Dios para que embie obreros a esta su vifia de la
Compafiia; pues es esta vna de las partes principales donde se
pueden y suelen coger; pues se descubre por alla tanta mies y
tantos colegios que han menester muchos y grandes subiectos.
3. Hanse hecho muchas amistades y de gran importancia; y
aunque cada vna dellas tenia particular cosa de edificacion que
contar, por ser breue, dire solo de vnas que hizo el P.e Rector.
Auiendo vno recebido vna gran afrenta 3 de otro sin auer dado
causa, y podiendo, como lo queria hazer, vengarse iustamente,
hizolos el P.e rector venir a nuestro colegio, y despues de con-
fessados. recibieron b el sanctissimo sacramento, aviendose pri-
a Emend. ex estos. — b Prius y recibido.
1 Modum convocandi pueros ita describit exemplum lat. : «... ad quos
[pueros] in ecclesiam congregandos vicos et calles peragrabant [fratres] : quo-
rum vnus eam interdum circumstantibus pueris decantabat; alter vero tin-
tinabulo pulsans, eos qui domi latebant, euocabat ».
2 Tridentinum scilicet.
3 Exempl. lat. : « Cum vnus non mediocris sortis ab alio nobili iniuria af-
fectus esset, pugnoque immerito percussus in publicis scholis. . . ».
228 LlTTERAE QUADRIMESTRES
mero abracado y pedido perdon. Fue cosa de mucha edificacion
para muchos que lo entendieron, porque si pasara adelante, se
siguiera gran escandalo y dano, por ser entre personas de qua-
lidad. Gon esto y con otras muchas obras que comunmeDte se
hazen en este pueblo por medio de los nuestros (de las quales
por no repetir lo que en otras tengo escrito, no hago aquy
mencion), se augmenta el credito y buen odor de nuestra Com-
pania; y estamos muy hermanados con todas las religiones sin
auer ya quien contradiga a nuestro instituto * ; de lo qual todo
se den infinitas gracias a Dios, de cuya mano procede todo lo
que en esto reluze de bien. El por su misericordia lo lleue
adelante con augmento de sus diuinos dones, y para los alcan-
§ar, deseamos que V. P. con los suyos nos encomiende a Dios
en sus sacrificios y oraciones. De Salamanca vltimo de Abril
de 1561. De V. P. indignissimo sieruo en Christo.
Henrique 2.
1 Exemp. lat addit: « His autem dominicis diebus fructus metitur qui
quadragesimae tempore confessionibus et communicationibus fuit seminatus.
Non enim minori cura poenitentium animos ad sacramentorum inter annum
frequentationem allicere nostri satagunt, quam a praeteritis peccatis expur-
gare eorum conscientias ». Denique ex epistula diei 12 Martii superius citata
haec iuvat excerpere : « vna capa muy rica nos han dado ciertas personas deuo-
tas nuestras para salir a incensar en las fiestas principales; y agora tratan
de hazernos vn incensario de plata... Vn clerigo principal auiendo de dezir
missa nueua, se vino a recoger en nuestra casa, y le regalo mucho nuestro
Sehor; y dixo la primera missa en nuestra capilla, pareciendole que (como
era verdad) la dezia entre clerigos de su habito : que por esto no somos nada
estranados de los clerigos de fuera...
El prouisor por el credito que del P e . rector y de nuestra religion tiene
(que es muy grande), dio en penitencia a vn sacerdote que estuuiesse aqui
recogido algunos pocos dias; y avnque luego al principio se le hizo de mal,
pero exercitandose en algunas meditaciones, se ha aprouechado mucho, y
reconoce por muy particular beneficio de Dios aveile traydo a este conoci-
miento tan sin pensar ; y si no fuera por enfermedades suyas, se quedara en
nuestra Compahia ».
3 Vide p. 10.
508. — Compluto 1 Maii 1561
508
IOSEPHUS DE ACOSTA
COMPLUTO 1 MAII 1561 l.
1. Sociorum numerus. Publicae supplicationes siccitatis causa,
duraeque ftagellationes. Fratrum peregrinatio optimi exem-
pli. Valetudo firma. — 2. Contionum fructus. Viri complu-
res in secessu exercitiorum. Paces initae. Occulti peccatoris
conversio. — 3. Nobilis sculptor ingreditur Societatem.
1. f Ihs. Muy R.do P.e nro. en Christo. — Gratia et pax
Christi. En este collegio estamos como cinqiienta, y dellos los
doze sacerdotes ; los quales demas de exercitarse con mucho cuy-
dado en la obediencia y obseruacion de nuestras constituciones
(de que a V. P. en otras hemos escrito, y con al fauor diuino
confiamos tener siempre que escreuir en esta parte), tanbien
han procurado todos en este tiempo ayudar a la comiin necesidad
de las gentes, que por ser estrafia la sequedad deste ano, y
temer mucho la falta de temporales, han venido con procesiones
y disciplinas a nuestra iglesia muchas vezes, y assi en casa,
viendo su trabajo, se han alargado las oraciones, ayunos y otras
penitencias pidiendo al Sehor fauoreciesse a su pueblo. Han
ydo a perigrinar de nuestros hermanos siete con desseo de
probar la santa pobreza, los quales sabemos cierto que por
donde quiera que han ydo, han dexado muestras de toda hu-
mildad y virtud. De salud ha dias, alabado sea Dios, que nos
va bien; porque, aunque en el pueblo han enfermado muy
muchos, y muerto hartos, en nuestra casa no ha auido quien
haya estado con peligro. De los estudios no se ofreze que
escreuir de nueuo a V. P., mas de que los oyentes de fuera han
crecido, y assf se trata de tomar otra sala mayor para general.
2. En lo que toca a los proximos, con los sermones del
P. Rector 2 y de los otros Padres, entendemos se ha hecho mu-
1 Ex autogr. in cod. Hisp. 98, f. 166; prius 203. Sequitur aliud exemplum
hispanum in fol. 167; et exemplum latinum in ff. 168-169.
a P. Emmanuel Lopez.
230 LlTTERAE QUADRIMESTRES
cho prouecho toda esta quaresma pasada aqui y en otras partes.
Ha auido tantos exercitantes, que apenas ay a quien se acuerde
auer visto mayor copia en casa. Hanlos hecho juntamente doze
o treze, siendo hartos mas los que por falta de aposentos o se
despedian del todo, o se les dilataua hasta auer desocupacion ; y
con esto duran hasta agora. En confesiones tanbien parece auer
auido augmento, especial de personas illustres, y entre ellos al-
gunos que hasta aqui no auian mostrado tanto amor a las cosas
de la Compahia. Es para alabar a Dios los pecados que se han
remediado de almas enuejecidas muchos pares de anos en ellos,
que por su mala condicion no sufren escreuirse ; y por medio de
los nuestros se han acabado algunos negocios bien dificultosos
y importantes a la salud de las almas, en que nuestro Senor se a
seruido mucho, de lo qual pondre uno o dos exemplos. Vol-
uiendo un dia del campo hazia la tarde dos de los nuestros,
vinieron a saber que unos hombres por cierto desafio se estauan
aguardando para matarse, de la qual ofensa de Dios mouidos,
se fueron al uno dellos, que era sacerdote, y estaua ya aguar-
dando cerca del lugar concertado, rogandole que no cometiese
tan graue ofensa contra Dios y su alma; y como para esto le
hallasen mas recio de lo que fuera razon, hincados de rodillas
al cabo le conuencieron a que, dexadas las armas, quisiesse
tratar de las pazes; lo qual por otra parte acabaron con el
contrario de la misma manera, y trayendoles a hablarse, les
mouio Dios de suerte, que abrazandose se pidieron perdon, he-
chandose cada uno la culpa a si ; y sobre todo se determinaron
ambos a hazer los exercicios. Vbo cierta persona que auiendo
unos quarenta anos que secretamente se daua a todos vicios,
por otra parte se sustentaua en toda reputacion, la qual oyendo
un Padre de casa predicar, tocada del sermon, voluio en si
de manera, que a la hora se fue a los pies del Padre, y des-
pues de auerse confessado generalmente con muchas lagrimas,
se puso en sus manos para que le mandase lo que mas fuese
conuiniente a su alma.
3. En casa ha entrado un hermano que en obra de imagineria
y talla es estremadamente diestro l, el qual ofreziendole otros
a ay supra vers.
1 Fuit is Dominicus Beltran, de quo haec dicit Castro in Historia ms.
collegii complutensis, lib. 10, cap. 2 loquens de iis qui anno 1561 Soc. ingressi
sunt Compluti : « El otro fue el Hermano Domingo Beltran natural de Victoria,
509. — Ebora ineunte Maio 1561 231
muy principal partido, dixo que nias queria seruir en la Com-
pania que en otra parte usar de qualquiera ventaja. Esto es lo
que por agora se ofrece que escreuir a V. P., en cuyos sacri-
ficios nos encomendamos humilmente todos sus hijos — De
Alcala, primero de Mayo 1561. — Por commission del P. Rector.
D. V. P. sieruo minimo en el S.or
f lOSEPH DE ACOSTA l;
509
BLASIUS GUOMEZ
EBORA INEUNTE MAIO 1561 2.
1. Concursatio ingens ad confessiones iubilaei tempore, tum in
nostro templo, tum aliis in locis. — 2. Contiones habitae.
Fidei rudimenta docentur. — 3-5. Missi ad Pacem Iuliam
el qual entrd a los 21 de Abril. Era insigne escultor, y exercitd su arte en
la Comp.a haziendo en ella vnas ricas piezas, porque hizo el retablo del col-
legio de Murcia y el de Madrid, y algunos crueifixos y otras piezas de mucho
valor. Su particular gracia era sacar vn crucifixo muy al viuo, en lo qual le
reconocian todos los pintores, escultores y retratadores del Rey catholico
Philippe 2°. que le tratauan y respectauan por esta causa, como se vee en
el que hizo en el collegio de Madrid, y el que esta en este, en el altar
mayor. Did desto testimonio el mesmo Rey quando le lleuaron a ver el que
hizo en Madrid, que se le loaron sus artifices, y el quedd del bien contento
y satisfecho, y con deseo de lleuarsele a S. Laurencio el Real para que alli
le hiziera algunas piezas que honraran con las demas aquel sumptuoso templo.
Era extrafiamente sencillo y por tanto muy amado de todos, y especialmente
de senores y Principes que gustauan de ir a su officina por velle labrar y
oir sus razones. Vino de Madrid a este collegio de Alcala a hazer el retablo
de nuestra iglesia, y quando comencaua a poner manos en el, se le lleud
N. S.r a ponelle a el en el retablo de su gloria a los 27 de Abril de 1590 anos ».
In catalogo collegii methymnensis, die prima Ianuarii 1565 scripto, haec
babentur, unde fratris Reltran aetas erui potest: El her.no Domingo Reltran
ha que entrd en la Comp.a 3 anos y m.° ; hizo los votos m.o ano despues.
Es de Victoria didcesis de Calahorra. Antes de entrar en la Comp.a era muy
buen escultor, y en esto mismo se ha exercitado despues. Es de veynte y
nueue anos y m.o Tiene mediana salud ». (Cod. Cast. 13, f. 122.v ). Cf. etiam
Cean Rermtjdez: Diccionario historico de los mds ihistres profesores de
las Bellas Artes en Espana, t. I, 126; VI, 116.
1 Vide Litt. Quadrim., VI, 353, annot. 1.
2 Ex origin. in cod. Lus. 51, ff. 205, 206; prius 80, 81. Sunt tria exempla
latina huic similia in ff. 199-200; 201-202; 203-204.
232 LlTTERAE QUADRIMESTRES
et ad aliud finitimum oppidum strenue et cum fructu la-
borant. — 6. Scholae litteris et bonis moribus fiorent. Scho-
lasticae exercitationes. — 7. Henricus cardinalis universi-
tatem invisit, et festive excipitur, indubiaeque benevolentiae
signa ostendit. Aedes perficiuntur. — 8. Sociorum valetudo,
quorum pauci graviter aegrotant. — 9. Recens in Societa-
tem admissi.
1. f JESVS — Mui R.d0 en Xpo. P.e — La gracia y amor
de Xpo. N. S. sea siempre en nuestras animas. Lo que se ofrece
para screuir a V. P. destos 4 meses passados, procediendo con-
forme al tiempo, es que por el iubileo passado, que aca se re-
cibio en Febrero, uuo en nuestra iglesia mucbas confessioDes,
y dellas se saco, por la gracia del Senor, grande fructo, porque
uenia la gente bien dispuesta para ello; la qual fue tanta, que
nunqua, segiin dezian, se uio recibirce iubileo de tantos, y con
tanta deuocion. En aquellos dias estauan serca de ueinte con-
fessores tan occupados, que desde mui de mannana hasta dos horas
de noche no hazian otra cosa, ny se salian de los confessionarios
sino a tomar refecion corporal. El fructo no se puede scriuir par-
ticularmente, por ser cosa de confessiones. Con todo, sabese que
es mucho para loar a N. S. lo que se hizo en restituciones, li-
mosnas, etc. Estauan tambien occupados todos los confessores
que se podian auer por las otras iglesias y monasterios. Pro-
cession hizimos particular en nuestra casa con la deuocion
que nuestro Sefior nos communico, como tambien la hizieron
los otros religiosos. El primero domingo receberian en nuestra
iglesia el sanctissimo sacramento ochocientas personas, poco
mas 6 menos. Fueron por el mismo iubileo a confessar los
nuestros a los presos, de los quales commulgaron 40. Tambien
confessaron los lazaros y los de la carcel del arcobispo, y les
fue un Padre de casa a dezir missa, a la qual comulgaron
todos; y de la misma manera se hizo en la carcel de la santa
inquizision, de los quales commulgaron muchos. Otro de los
nuestros anduuo por la ciudad confessando los entreuados L y
otras personas desamparadas, y hizo con el prouisor que se les
1 entrevado = tolhido dos membros, membris captus. Entrevado na cama
sem se tirar della, como os paraliticos, clinicus. Bluteau: Vocabulario por-
tugues e latino. Exempla latina habent: « missus est praeterea alius qui
elefantiacos et debiles et quicumque in urbe ab omni ope destituti essent,
confltentes audiret ».
509. — Ebora ineunte Maio 1561 233
lleuase el sanctissirno sacramento. Quizo Dios N. S. por su
inflnita bondad, que todos participasen de tanto bien.
2. En la quaresma, como es ordinario, uuo tambien siempre
asas que hazer en las confessiones. En casa se predicaua los
domingos y miercoles, y en la misma ciudad iuan los nuestros
a las uezes a predicar en monasterios y otras partes que lo
pedian. En perrochias del termino de la ciudad iuan a predicar
dos a los domingos, y en una uilla cerca de aqui, otro; lo que
hizieron, loado Dios, con grande prouecho de las animas. Mii-
chos mas pedian predicaciones, mas no se les pudo satisfazer,
quedando ellos mui desconsolados. Fuera de la quaresma siempre
ay bien que hazer en las confessiones, assi de los studiantes
y otros que uienen a casa a confessarce, como en las que se
oien en la iglesia maior y otras partes de la ciudad; conuiene
a saber : en los monasterios, carceles, y de enfermos, etc. No
se dexan de tener los sermones los domingos con las doctrinas
que se hazen a los penitenciados de la inquisision, y otras pla-
ticas y sermones extraordinarios que se hazen en la ciudad y
fuera, y de todo se saca mucho fructo, bendito sea N. S.
3. A peticion del cardenal * se mandaron dos predicadores
a dos partes para residir alla toda la quaresma. El uno dellos
a una uilla del maestro de Santiago, con el qual fue hun con-
fessor; el otro a la ciudad de Beia, lleuando por companero un
hermano, porque se podia alli escusar confessor. Estos dos lu-
gares estan no muy lexos el uno del otro : donde todos com-
munmente son mui afficionados a la Compannia, porque es
tierra a donde, aunque no aia collegio, an sido embiados Pa-
dres otras uezes a predicar y confessar, por los quales hazia
nuestro Sehor mucho fructo en las animas. Y assi quando alla
llegaron, los recibieron con mucha alegria, y se aprouecharon
bien de su doctrina con la gracia del Sennor. Y de las muchas
cosas que su diuina maiestad dellos se siruio, contare algunas.
Primeramente el camino a no lo passaron sin fructo, porque
oian algunas confessiones de personas que recebian el iubileo,
y se lo pedian mucho que las confessacen, teniendose por di-
chosas passar los nuestros por alli en tal tiempo.
4. El Padre, que residia en la uilla, predicaua ordinariamente
a Iterum repetit el camino.
1 Henricus, cardinalis.
234 LlTTERAE QUADRIMESTRES
en ella los domingos y fiesta, y los miercoles en una perrochia
una legua de alli, y los uiernes en otra uilla que estaua tambien
otra legua, con mucho contentamiento y satisfecion de todos.
Y assi era mucha la gente que concurria, porque donde quiera
que predicaua, hasta dos leguas le uenian a oir ; y como fuesse
gente algo suelta en iuramentos y impaciencias por qualquiera
pequenna aduersidad, attribuian ser fructo de los sermones la
paciencia com que communmente tomauan la sterilidad del
tiempo, que a sido por aca demasiadamente seco. El qual fructo,
no solamente en esto, mas en otras cosas se experimentaua. El
Padre confessor, por su parte, tenia bien trabaio que hazer, y
no pequenno trabaio en acudir a las muchas confessiones que
auia, ajudandoles muchas uezes el predicador el tiempo que le
dauan lugar los sermones. Hizieronse muchas confessiones de
quasi toda la uida, y otras de mucha parte della, y se confes-
sauan mui freqiientemente, y commulgo mucha parte de la uilla ;
cosa no acostumbrada en aquella tierra. En quanto alli estuuie-
ron, los puseron en esta buena costumbre. Plega a nuestro
Sennor conseruarla. Visitauan los encarcelados, que en aquella
tierra son muchos, haziendoles algunas platicas, y adusiendolos
tres o quatro uezes a se a confessar y commulgar. Occupauasse
tambien el confessor en uisitar los enfermos para los confessar
y consolar y edificauasse mucho la gente en uer la diligencia
y modos que N. S. da a los de la Gompannia para ajudar a
bien morir. Porque acaecio alli dar a una muger de mas de
sien annos un accidente mortal, de que quedo luego sin habla ;
a la qual el Padre uisito muchas uezes consolandola hasta que
N. S. le dio fuercas para por sennas se confessar antes que mo-
riesse. Hazia tanbien el mismo Padre la doctrina a los ninnos
en la iglesia cada dia, y era para alabar a Dios uellos andar
cantandola por las calles y en sus aiuntamientos. Hizieronse
algunas amistades y consiertos, y otros, como sabian que los
auian de traer a ello, antes de se llegar a la confession se
hazian amigos. Dubdas y casos de consciencia occurian muchas
uezes, que sacerdotes y otras personas uenian a preguntar. Estas
y otras cosas obra Dios N. S. por sus instrumentos.
5. El Padre que fue embiado a la ciudad, fue tambien mui
accepto. Predicaua tres y quatro uezes en la semana, y siempre
con grande niimero de ojentes; y el tiempo que podia excusar
del studio, gastaua en oir confessiones, las quales occurrian
a asse ms.
509. — Eboba ineunte Maio 1561 235
tantas, que era necessario baxando del piilpito ponerse luego a
confessar. A casa uenian muchos a tratar con el de casos de
de consciencia, o preguntarle como repartirian limosnas, etc,
o a a llamarle para ir por la ciudad a entender en deshazer
inimistades de muchos annos ; y entre otras muchas, acabo con
el fauor diuino con hum hombre honrado y rrico que per-
donasse a un prezo, que le tenia eniuriado, y por esso deter-
minaua persegirle, aunque por uia de justicia; ni auian podido
otras personas ablandarle; y tenia ia el pobre prezo gastada su
hazienda. Plugo a N. S. hazerlo por medio del Padre. Acabando
una uez el Padre de predicar, auiendo tratado de los odios, ya
que se iua acabada la missa, uinose a el una muger diziendo
que ella estaua en odio con una duenna noble, su sennora, que
alli estaua en la iglesia, y por esso que le queria pedir perdon,
rogando al P.e que quisiesse aiudarla a alcansarlo, porque en-
tonces parecia tiempo mas conueniente; y como el fuese para
hablar a la sennora, lleuantoce ella diziendo con humildad y
lagrimas: « quien soi io peccadora para que V. R. me pida
lo que io deuo hazer ». Y assi hizo N. S. esta y otras amizades
de mucha gloria suia. Eu estas y otras semeiantes obras se oc-
cupaua, para las quales era llamado; y muchas uezes no tenia
tiempo para comer y studiar. Vltra de los sermones que hazia
en la principal iglesia de la ciudad, predicaua algunas uezes en
monasterios que se lo pedian ; y a los presos hazia los domingos,
a la tarde, platica quitandoles de iuramentos, iuegos, etc, dan-
doles libros deuotos con que occupassen el tiempo, y ordenando
que rezasen cada dia unas ledanias ; pidioles que le diesen todos
los naipes con que yugauan, y assi todos quantos auia le en-
tregaron para hazer dellos lo que quisiesse. Lo mismo acaecio
aqui a un otro Padre que hazia platicas a los encarcelados,
que se le dieron todos los naipes ; y sabiendo esto un canonigo,
les mando libros deuotos en que occupassen bien el tiempo. El
hermano, companneiro del Padre, se occupaua en ensennar la
doctrina a los ninnos, a que uenian muchos en qualquiera parte
que la hiziesse; y no solamente los ninnos, mas tambien los
hombres y mugeres. En todo se hizo, benditoN. S.. mucho fructo.
6. Lo que pertenece a la uniuersidad ua bien, assi en lo
que toca a las cosas de uirtudes, como de letras. Perseueran
muchos estudiantes en se confessar a menudo, y en los studios
andan con feruor, y aprouechan bien. Los de theologia se ordeno
a a supra vers.
236 LlTTERAE QUADRIMESTRES
que tengaa sus conclusiones publicas los iueues, quaudo no ay
sancto en la semana ; y assi las tienen una uez de la 3a parte, y
otra de la primera, presediendo cada doctor en la materia que lee.
Argumentan los condiscipulos, y los otros doctores porsigen los
argumentos, de lo qual los theologos sacan mucho prouecho.
Tambien en las artes y latin a su heruor necessario. No dexan
de uenir studiantes de nueuo, y algunos se acresentaron al pri-
mer curso despues de la quadrimeste passada. Perseueran en
uisitar el hospital y encarcelados, los que esto empessaron 4,
mouiendosse otros muchos de nueuo a hazer las mismas obras;
y como en la quaresma y despues de pascoa se hiziessen en esta
ciudad de dia y de noche muchas procissiones por el tiempo, que
no llouia y se perdian los panes, todos los studiantes hizieron
una mui deuotamente; y despues los sacerdotes solamente hi-
zieron otra, uestidos con sus sobrepellizes, y descalsos. Demas
desto, se confessaron y commulgaron un dia todos los studian-
tes aqui en nuestra iglesia por la misma entercession, y todos
los dias que duro la necessidad se dizia en el fin de su missa
una ledania a que ellos respondian. En casa tambien teniamos
cada dia ledania y otras deuociones por la misma necessidad,
que fue mui grande.
7. Tambien este anno fuimos a rrecibir al cardenal a su
casa, de donde uino con todos los studiantes de la misma ma-
nera que el anno passado 2 hasta el collegio ; mas esta ues
iua la cosa mas para el holgar de uer por ser tantos los
studiantes, scilicet, ochocientos, poco mas o menos, y todos los
graduados con sus insignias. En este recibimiento le hizo una
buena oracion el P. Doctor Ferrer 3. El tiempo que aqui estuuo,
uino como acostumbra muchas uezes al colegio a comer y a
dormir ; parece que no se harta de uer y hablar de las cosas
del, y segun dizia, su uenida a esta tierra no fuera sino a re-
crearce en la uniuersidad. Parece que N. S. le aumenta siempre
la affecion que tiene a la Compannia. Porque sabiendo que un
nuestro Padre no quiso hablarle sobre un cierto negocio de un
su hermano carnal, quedo mucho edificado desto, y dixo que
corao no amaria a los de la Comp.a , pues tanto dauan de mano
al mundo, que aun con sus parientes no tenian cuenta en se-
meiantes cosas. Visito las classes, y en todas lo recibieron,
1 Cf. Litt. Quadrim. VI, 981.
2 Ibid. 587.
s P. Petrus Paulus Ferrer, hispanus, S. Scripturae lector.
509. — Ebora ineunte Maio 1561 237
como se acostuinbra, con muchos epygrammas y oraciones en
uerso y prosa. De ambos los cursos tuuieron conclusiones de-
lante del y muchas uezes los dias que aqui stuuo se tenian a
su mesa conclusiones de theologia, que sustentauan los que
aqui oyen ; y tambien de los casos de concientia, presidiendo
sus maestros, y argurnentando los condiscipulos, con instar
tainbien algunos doctores de casa y de fuera. De todo recibio
el cardenal mucho gusto. Y como una de las octauas de pasqua
fuesse a estar a una huerta que tiene fuera de la ciudad, alla
le fueron a representar algunos studiantes pequennos un dia-
logo que compuso el maestro de la primera l, de mui buena
materia a ; y aunque los studiantes fueron solos sin lleuar
quien los animasse, lo hizieron muy bien, y gusto tanto el car-
denal, que uoluiendo, lo alabo mucho al que lo compusiera.
Assi que mui contento quedo de todo. Plega a N. S. que sea
para su maior gloria y siruicio. El pateo de las classes esta
quasi acabado ; queda mui hermoso, y con classes bastantes.
Pariece que por las uacaciones estara del todo hecho. Pienso
que quiere el cardenal que aya colegio de porcionistas, de ma-
nera que ai en otras universidades, y tratan agora de se poner
en effecto. Mas desto se scriuira a V. P. segun sucediere.
8. Las cosas de casa estan bien, loado sea N. S. ; proceden
los hermanos assi en las cosas del spiritu, como de los studios,
con los exercicios que en la passada scriui. Tenemos, bendito
sea N. S., algunos dolientes ; uno dellos es el P. Don Francis-
co 2, que desde el principio de la quaresma tiene febre continua,
y esta en mucho peligro de quedar etico. El otro es el hermano
Matheo, germano 3, que teniendo el anno passado lancado por
la boca mucha sangre em Coimbra, y mudandolo para aqui,
por se b allar mejor en esta tierra, se le solto agora otra uez,
a Emend. ex manera. — b Prius ser.
1 ln catalogo coll. eborensis ultimo Aprilis 1561 scripto (Cod. Lus. 43, f. 140)
recensetur « Mr. Simon Vieira professor primae classis, siue Rhetorices. Lu-
sitanus ».
2 P. Franciscus Enriquez (Anriquez), navarrus, tyronum magister, qui
paulo post obiit. Cf. litter. quadrim. eborenses subsequentes et Telles: Chro-
nica, II, 475 sqq.; Franco: Imagem da virtude em o Noviciado .... de E-
vora, 72 sqq.
3 Matheus Xebius Germanus dicitur in catalogo paulo superius citato.
Anno 1563 remissus est in Italiam et paulo post in patriam, et solutis votis,
in domum suam. Cf. Lainii Monum. VI, 367, et apud Bradnsberger :
B. Petri Canisii Epistulae, IV, loca citata sub voce Schapius, Matth.
238 LlTTERAE QUADRTMESTRES
e a muchos dias que esta en la cama ; esta tambien en peligro.
Otros ai enfermos, mas de enfermedades leuianas.
9. De nueuo se recibieron dos hermanos en este colegio,
uno por coadiutor temporal, que tuuo aqui la primera proba-
cion ; ya agora le mandaron ir para Coimbra. El otro, studiante
de la primera classe, que auia mucho tiempo que lo pedia. Am-
bos uirtuosos, y de buenas partes para seruir a N. S. en la
Compannia. Otros muchos lo piden con grande instancia. N. S.
los recoia, se fuere seruido, y a los recibidos consierue en su
sancta uocacion.
En la sancta bendicion de V. P. nos encommendamos to-
dos. Deste colegio de Euora al principio de Maio de 1561. Por
commissiom del P. dom Leon d. Minimo hijo em Xpo. de V. P.
+
Blas Guomez 2.
Ad calcem catalogi coll. eborensis ultinio Aprilis 1561
scripto (Cod. Lus. 43, f. 140. v.) haec habentur :
INDEX PRAELECTIONUM QUAE AESTATE HABENTUR
Tu sacra theologia praelectio p.a q.° 23 de praedestinatione
Praelectio 2.a ex 3.a parte S. Tho. de sacramentis
3.a Euangelium Mathei
4.a Summa Caietani de verbo ludo
5.a Summa Caietani de excommunicatione
In 2.° cursu 2.us physicorum, 3.us Etichorum (sic)
In p.° praedicamenta Arist.
In p.° gymnasio 2.us liber de oratore, 12 Vergilij, primus
lib. p.ae decadis Titi Liuij, grammatica graeca.
In 2.° Commentariorum Caesaris lib. p.us, Ciceronis de
inuentione lib. p.us, rudimenta linguae grecae, 10 Vergilij.
In 3.° 5.us Vergilij. Oratio post reditum ad Qui., primus
liber rhetoricorum ad C. Herennium.
In 4.° Familiarium lib. 4.us, de ponto 4.us Syntaxis
In 5.° Familiarium 12.us lib. ; genus et praeterita
In 6.° rudimenta grammatices.
1 P. Leo Henriquius (Anriquez), rector.
3 Vide Litt. Quadrim. V, 619. Praeterea in catalogo coll. eborensis anni
1565 haec habentur : « P. Baz Gomez sacerdote natural de Vediguera [Vidigueira]
arcobispado de Euora ha 8 anos que esta en la Comp.*, [entro] a 17 de Marco
510. — Forolivio 1 Maii 1561 239
510
PAULUS BELLACQUA
FOROLIVIO 1 MAII 1561 l.
1. Beligiosa disciplina viget. — 2. Alumni in tres classes dis-
tributi in moribus et litteris proficiunt. Ante bacchanalia
publicae disputationes habentur. Primae classis magister
in summo templo orationem habet. — 3-5. Numerus ad
paenitentiae et eucharistiae sacramenta accedentium in
dies crescit, tam pauperum, quam nobilium. 6-7. Laborum
fructus. Paces initae. Excursus ad viciniam. Lusus et sal-
tationes impediuntur. — 8. Aegrotis consulitur. — 9. Pia
virorum confraternitas in vitam revocatur. — 10. Orbarum
miseriae per matronas subvenitur. — 11-12. Crescit civium
et episcopi in socios benevolentia. — 13. Templum ornatur.
1. 7 Pax X.1 Molto Rdo. in X.° Padre. [Domesticae res bene
procedunt.] Hora siamo in questo collegio quanti erauamo nelle
quadrimestre passate, cioe 13 2, et per la Iddio gratia sani.
Tuttj li Padri et fratelli fanno molta diligenza, non solo quei
che studiano, per far' progresso nelle lettere, ma etiam tuttj in-
sieme per acquistare le solide vertu et perseuerar' nel' incom-
minciato seruiggio di Dio. Spessissime uolte fanno instanza alli
de 57; ha 6 que hizo los uotos, acabo de oyr el curso quando entro en la
Comp.a en Coymbra, y despues de estar en ella se hizo maestro y oio el
curso de theologia; aora lee una licion de casos, predica y confiessa; para
todo esto tiene talento. Es de 29 afios, y un poco flaco. En casa se ordeno ».
In cod. Lus. 43, f. 262 (prius, 615).
1 Ex originali, ut videtur, in cod. Venet. 100, ff. 78-79; prius 323. Praece-
dit aliud exemplum italum in ff. 76-77. Est exempl. in archiv. colonien. —
Hansen, 1. c. 766.
2 In cod. Rom. 7#b ., f. 221 ; prius 293 (385) est catalogus collegii forolivi-
ensis, qui videtur hoc tempore scriptus. In eo socii sic recensentur: Sacer-
dotes 3. P. Leonettus Italus Rector. P. Gaspar [Rodriguez] Hispanus. P. An-
toninus [de Antoninis] Italus, qui etiam in 3a classe praeceptoris fungitur
munere.
Praeceptores 3. M. Joannes Baptista Italus primae classis. M. Paulus Ita-
lus secundae classis. Discipuli. Joannes Baptista Italus. Hieronymus Italus.
Claudius Gallus. Jacobus Italus. Coadidtores. Vincentius Italus. Caesar Ita-
lus. Leonardus Italus. Sebastianus Italus.
240 LlTTERAE QUADRIMESTRES
loro superiori gli concedino licentia di far' discipline et altre
simili penitenze priuatamente et publicamente per mortificarsi
et assimigliarsi in parti a Giesu X.° , nostra guida, nella pouerta
castita et obedienza, nella abnegatione di se medesimi et nel-
1'altre uertu; di onde nasce tra di loro grande unione et cba-
rita, et cbe gli uni et gli altri s' infiammino all' uita uirtuosa,
di modo cbe uengono a conrrespondere alla buona oppinione
che gli fuorastieri banno della Gompagnia, medesimamente a
raffrenar' le lingue di coloro cbe cercano di oscurar' il buono
nome di essa.
2. Et tra il numero de Padri et fratelli ui sonno tre maestri
cbe banno cura delle scbuole, cbe non mancano di far' ogni
sforzo accio li scbolari apprendino la buona dottrina insieme
con li bonesti costumi et santa deuotione, la qual cosa da questo
si puo comprender', cbe il numero di essi crescie non medio-
cremente, et gli padri loro ne pigliano gran contentezza et so-
disfattione per accorgersi cbe i suoi figliuoli fanno non piccolo
progresso nel timore di Dio et nel' imparar' parimente ; perche
gli scholari portano grande amor et riuerentia alli suoi a maestri,
et insieme ogni giorno diuengono piu diligenti et affettionati
afimparar', si lettioni greche come latine. Particolarmente ui
sonno alcuni, i quali, come desiderosi di satiar' una longa sete,
molto auidamente fanno frutto, et pongono tutto il lor' tempo
in uolgere, et legger' libri; onde per la grande utilita che ne
cauano, fanno che questa buona fama si diffonda tra gli huo-
mini; et e ancora cagione che molti gioueni frequentino nostre
schuole. Si essercitano parimente nostri scholari in odire et ri-
petter' le cose che hanno inteso da suoi maestri, et disputano
tra loro spessissime uolte, a che prouocano caldamente gli altrui
scholari, che lo recusano. Nondimeno per uenire al particolar',
tre giorni auanti il carneuale, quando gli huomini mossi da
un' certo furore, et dediti a tutte le sceleraggine, et pensano
sia lecito commetter' qualsiuoglia peccato, son' state fatte da
nostri scholari le disputte, alle quali concorse non piccolo nu-
mero, si de padri de scholari, si etiam de altri huomini, i quali
presero grande allegrezza per hauer' uisto con effetto quanto
habbino ingegno et altre buone parti. Pochi giorni dapoi il
maestro della prima schuola * recito una oration' nella chiesa
a suo ms.
1 Vide praecedentem annot.
510. — Forolivio 1 Maii 1561 241
maggior con assai piu audienza dell' altre uolte, di huominj
dotti et nobili, che appena ui poteuano capire, et fu udita con
bonissima attentione. Ma sin qui detto sia delle cuose [sic] di
casa et delle schole.
3. II numero di quelli che si confessano da nostri et che si
communicano ogni otto giorni, o uero ogni mese, non solo
crescie, ma etiamdio la deuotione ha tanto augumentata, che
molti, specialmente uergini, appena si possano tener' che non
afflighino i loro corpi, o con degiuni, o con discipline. Onde
nelli giorni festiui si ragunano alla nostra chiesa insieme con
molte altre persone ad udire la predica del nostro-R.do P. Ret-
tor' l, nella quale confermano i suoi buoni propositi, et si fanno
forti con le armi spirituali contro 1' impeto de suoi nemici.
Benche delli altri, che nella quadragesima passata si son' con-
fessati da nostri e stata tanto grande la moltitudine, che per
quanto li nostri Padri si possono riccordar', mai ui e stato tanto
il concorso, et massime auanti alla Pasqua di Resurrettione,
gli tre nostri sacerdoti (perche non sonno piu) attesero tanto ad
udire confessioni di giorno et di notte, che appena haueuano
tempo di mangiar' et di dormire.
4. Tra il numero de penitenti, per non far' mentione alcuna
di certe persone nobili di questa citta, ui fuoronno molti, che
per non trouare chi gli confessassi (perche erano poueri), et per
questa medesima cagione 1' anno passato non si confessorno,
fecero riccorso ad un' de nostri Padri, che non solo gli ri-
ceuette benignamente a, et odi le loro confessioni, ma ancora
gli persuase et conforto che gli menassero degli altri loro pari.
5. Son stati etiam delli altri, che essendosi confessi altroue,
per non esser' bene sodisfatti, et, come diceuano, mossi daila
buona fama della Compagnia, hanno fatto ricorso alli sacerdoti
nostri, et hauendo inteso il modo de uiuere che doueuan tenere,
giubilando et rengratiando Dio nostro S.re, si partiuano molto
sodisfatti. Alcuni honorati sacerdoti hannosi confessato gene-
ralmente. Alcuni di buona eta, et alcuni gia uecchi, non essen-
dosi mai confessi ueramente et integramente per ignoranza et
per malitia, hauendo fatto esperienza de 1' opera et industria
della Gompagnia, lasciarono in tutto il grauissimo peso de peccati.
a Del. ma.
1 P. Leonettus Clavonius.
LlTTBRAE QtJADRIMESTRES. — TOM. VII 16
242 LlTTERAE QUADRIMESTRES
6. Dalle continoe fatiche a de vostri figliuoli, R.do in X.°
Padre, quanto grande honore ne risulti a Dio nostro Sig.re,
giouamento alla citta, et authorita et buona fama alla Gompa-
gnia, non ho animo di esplicarlo piu diffusamente. Pure non
lasciaro di scriuer' alcune cose, che so piaccera sommamente a
V. R. P., et accio ueda apertamente quanto frutto faccino quei
che si confessano da nostri, porro 1'essempio de un' solo,
per non esser' molesto in raccontarne piu. E stato uno che
desiderando disordinatarnente di accumular dauari, et essendo
per grande auaro riputato, poi che si fu confesso da nostri
Padri, in tal guisa mutto la uita sua, che da iui a pochi giorni,
essendosegli offerta 1'occasione di guadagnar' gran somma di
danari, per opera de nostri la lascio, et del tutto la rifiutt6 per
esser' alquanto contra la conscientia.
7. Son' fatte etiam da nostri molte paci. Et specialmente
certe inimititie sonno state pacificate, non solo nella citta,
ma ancor' nelli altri luoghi uicini, doue quasi ogni dome-
nica di quaresima tre de nostri sonno andati a seminar' la
parola euangelica, et ad insegnar' il Pater et Aue Maria, etc,
con non piccolo frutto di quelle persone, che haueuano carestia
di quel' cibo spirituale. E stato prouisto pure da nostri nelli
istessi luoghi che non si giocasse alle carte, ne si ballasse,
accio Dio nostro S.re non ne restasse offeso et biastemato, per
la qual cosa ui concorreua grandissimo numero di gente; che
li nostri alle uolte ritrouandole a far' simili feste et giochi,
non ancora faceuano fine di ammonirle, riprenderle, et diman-
darli (rechiedendolo la cosa, percioche li nostri haueuano por-
tato seco lettere del R.mo Mons.re il uescouo 4 a questo effetto),
che lasciauano il ballar', giocare, etc, il che sempre haueuano
fatto, dicendosi tra loro parole dishoneste, et mettendosi a molti
incommodi b del corpo, et alle uolte al pericolo della uita per
il sfrenato et non domato furore degli huomini.
8. L' hospitale si serue grandemente del' agiuto della Compa-
gnia, essendo che per prieghi de nostri appresso il vescouo et
gli altri che hanno cura di esso, si facci che non manchino
cose necessarie al uiuer' a' poueri ammalati, benche li nostri
ui uanno spesso per consolargli, o per odire loro confessioni, o
per animargli alla patientia.
a Del. che. — b incommodi supra vers., deleto pericoli.
1 Simon de Aleottis.
510. — Forolivio 1 Maii 1561 243
9. Molti anni sonno che molti buomini nobili entrorno in
una certa compagnia, la quale insieme con le altre cose, appor-
taua gran' giouamento alla citta; et specialmenle haueua cura
di souenire a poueri. Questa, essendo stata guasta et roinata da
fondamenti dal crudelissimo nemico del gener' humano, di che
riceuendone la citta di molti danni et incommodi, assai huo-
mini dottj et di buona uita, et particolarmente certi predicatori
pensando et consultando, et non attendendo ad altro che a cer-
car' di rinouarla, ne facendo profitto nissuno, persero tuttj la
speranza ; et li nostri, i quali ultimamente presero questa cura,
et con publiche prediche et priuati raggionamenti appresso i
primi della citta, si affaticorno ; benche da principio paressero
solamente (come dire si suole) di batter' 1'aere; tanto hanno
fatto, che non solo la sia restituita nel primo stato, ma etiam
in miglior' forma et ordine. Gonciosiache quei, che si riceuono
in quella siano tenuti a confessarsi et communicarsi ogni mese,
che per auanti non si faceua, et molti sonno che per far' bene
il debito suo. promettono di spendere le proprie ricchezze non
solamente, ma etiam il proprio sangue. Se alcuno dunque du-
bita se serueranno quanto hanno promesso, et se si deue cre-
dere alle loro parole, da questo lo po congietturar', che quando
gli e imposto, lasciata ogni paura et uergogna, uanno a cercar'
il uiuere per i poueri, etiam a porta per porta, ancorche siano
nobili.
10. Per prieghi et esshortationi de nostri si son' mosse delle
donne di non minor' qualita a far' il medesimo per le orfane,
delle quali essendone stata hauuta in Forli mala opinione, fi-
nalmente con 1'agiuto di nostra Compagnia si e lasciata et si
e prouisto alli bisogni loro, che erano condotte in estrema ne-
cessita.
11. Li cittadini da queste buone opere si son' mossi non
mediocremente a fauorir' et amar' la Compagnia, et special-
mente conosciuta la beneuolentia et charita di essa quanto lar-
gamente sia aperta a tuttj ; fanno grande instanza accio andiamo
a confortar' et recreare quei che stanno per passar' di questa
uita, et alle uolte gli e tanto grato il ragionamento de nostri,
che desiderano di retinere con esso loro alcuno della Compa-
gnia finche 1'infermo, sciolto da ligami del corpo, se ne uoli
aLTaltra uita.
12. II vescouo ci diuenta ogni giorno piu fauoreuole et affet-
tionato, et massime in questo anno, che ha uoluto seruirse
deFopera et giuditio de nostri per dar' gli ordini sacri.
244 LlTTERAE QUADRIMESTRES
13. Iq questi quattro mesi si e fatto non piccolo ornamento
di colonne di legno per la nostra chiesa, et hauemo speranza
che ogni giorno piu si adornera di altri bellissimi ornamenti.
[Preces postulat.]. Di Forli il prirao di Maggio 1561.
Per coramissione del R. P. R.
Di V. R. P. indegno in X.° a figliolo
Paolo Bellacqua l.
In fol. 79. j Per Italia extra Romam. 1561. Per la prouincia
di Toscana.
511
INNOCENTIUS SPATAFORA
GENUA 1 MAII 1561 2.
1. Sociorum numerus. — - Adventu P. Petri de Ribadeneira,
provincialis, disciplina religiosa reflorescit. Praesulum
humilia exercitia. — 2. Candidati Societatis. — 3-4. Fructus
ex contionibus, sacramentorum tisu, et aliis erga proximum
ministeriis. — 5. De scholasticorum institutione .
ainXo. supra vers.
1 Maceratensis.
ln catalogo supra citato, post sociorum nomina, recensentur auctores
qui in scholis explicantur, hoc modo:
In prhna classe. — Matutino tempore. Ciceronis de senectute libellus et
Epistolae ad Q. fratrem eiusdem alternis diebus enarrantur — Hora 16 » .
Isocratis oratio de Regno ad Nicoclem et Despauterianae Grammaticae
leges declarantur — Hora 18 a .
Pomeridiano tempore. 6us. Virgi. Aenei. et Commentaria Caesaris de
bello ciuili, alternis item diebus exponuntur — Hora 21 »
Grammatica Clenardi Graeca explicatur — Hora 22 a .
In secunda classe. — Mane — Epistolae Ciceronis enarrantur — Hora 16 * .
Pomeridiano tempore. Bucolica Virgilii exponuntur — Hora 21 a .
Traduntur quaedam Grammatices praecepta — Hora 22 * .
In 3a classe. — Mane — Recitata doctrina christiana discipuli diu sese
exercent in declinationibus et coniugationibus. Id postea consequitur expli-
catio carminum Catonis.
A prandio. Discipulorum compositionibus legendis magna temporis pars
impenditur. Vacant postea reliquo tempore disputationibus discipuli.
3 Ex apogr. coaevo in cod. Med. 75, ff. 26, 27; prius 161, 162. Subsequitur
in fol. 28 exemplum latinum ab eodem subscriptum.
511. — Genua 1 Maii 1561 245
1. Ihs. Molto R.do in Xpo. Pre.nro. — Pax Ghristi. [Ex more
scribit.] — II numero di quelli che stanno in questo collegio e
alquanto cresciuto, perche hora siamo 17 *; et fra quelli sei
sacerdoti, et di piu n'harebbe bisogno et potrebbe sostentare
il collegio, se la strettezza del luogo lo permettesse. Nel prin-
cipio di questo anno uenne il R.d0 Pre. Pietro a Ribadineyra,
il quale poco auanti era stato fatto da V. P. Prouinciale di
questa Prouincia di Thoscana, che chiamano Italia citra Romam;
la cui uenuta ci fu causa di non poca allegrezza et utilita spi-
rituale; imperoche subbito che fu arriuato comincio a trattare
che non si manchasse punto da quello al che ci b obliga la no-
stra uocatione, et oltre 1'essortationi che fece per aiutarci al
sopradetto fine, ordino che '1 giorno di S. Ignatio renouassimo
li uoti, secondo il costume della Gompagnia '-, hauendoci prima
egli stesso c confessati tutti generalmente delli sei mesi passati ;
et accioche questo si facesse con maggior profitto di tutti noi,
ordino che in due nottj d precedenti tutti facessimo le discipli-
ne, et mentre che 1' una parte si disciplinaua, 1'altra recitaua
le letanie : et accioche pigliassimo maggiore animo, 1' istesso
P. Prouinciale con il P. Rettore 3 uolsero esser capitani. Si
dette anche licenza a ciaschuno che facesse particolarmente quel
che s'era fatto in commune, et cosi per molti giorni si fecero
molte mortificationi et molto piu si sarebbono fatte, se li nostri
superiori hauessero condesceso alle dimande delli fratelli. Pochi
giorni dopo, quando li altri sogliono attendere a piaceri, giochi
et a darsi buon tempo, li fratelli nostri molto altramente uol-
sero celebrare il carneuale, imperoche per molti giorni auanti
et massime quelli tre ultimi auanti la quaresima, sempre furono
alcuni che ueniuano in refettorio disciplinandosi, et alcuni tuti
nudi, hauendo pero riguardo alla honesta. Nella qual cosa ben
demostrorno quanto siano lontani dal mondo et dalli suoi cat-
a Praec. v. add. in marg. — b ci add. supra vers. — c 2 vv. praec.
add. in marg. — d Emend. ex notte.
1 Ineunte anno 14 socii numerabantur. Vide sup. p. 1.
2 Hoc ita intelligendum videtur, ut secundum Societatis morem bis in
anno vota renoventur; non vero ut die festo Sti. Ignatii haec renovatio fiat.
Secundum Constitutiones Soc. Iesu (Part. IV, cap. IV, n. 5) vota renovari
deberent circa festa Resurrectionis ac Nativitatis. Usus tamen iam ab an-
tiquis temporibus invaluit ea renovandi ad Natalem Domini et festum divi
Petri vel circiter. Cf. Epist. P. Nadal, IV, 621.
3 P. Gaspar Loarte.
!246 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
tiui a costumi. Girca il medesimo tempo li tre Padri Superiori
nostri per alcuni giorni seruirno alli fratelli in tauola, et il
P. Rettore uolse oltre di cio lauare i piedi a tutti li fratelli,
dopo che hebbero rinouato i uoti.
2. In questi 4 mesi non s'e riceuuto nessuno per la Compa-
gnia nostra, pur li mesi passati maudorno i Padri in Roma un
sacerdote che per la strettezza del luogo non fu qua riceuuto.
Nel principio di quaresima uennero da Bologna due giouani di
buona aspettatiua domandando con grande instanza di esser'
riceuuti nella Gompagnia. L' uno de quali, che apena haueua
18 anni, e nato in Roma et ha studiato in cotesto collegio.
L'altro e fiorentino, di eta piu matura. ' Crediamo sara buono
per coadiutore. Da quel tempo in qua hanno seruito in due
hospitali di questa citta agli ammalati, et hanno fatto assai buona
probatione, et non desiderano altro se non di esser' riceuuti
con licenza di V. P. Due giouanetti genouesi desiderano anchora
molto tempo fa esser' della Gompagnia nostra, et si han fatto
scriuere nella compagnia delli deuoti che b si confessano nel
collegio ogni festa, accioche attendano a confessarsi et commu-
nicarsi spesso finche uengha il tempo de esser' receuuti; il che
han' fatto sempre con grande consolatione nostra. Et lasciando
molti altri che desiderano esser' de nostri, questo diro in ge-
nerale che sono quasi innumerabili quelli i quali entrarebbono
nella Compagnia, se segl' aprisse la porta.
3. Et per uenire a quel che se e fatto in utilita de prossimi,
delli sei sopradetti sacerdoti, tre sono predicatori, fra quali non
metto il P. Prouinciale, il quale per la sua indispositione non
ha potuto seguitare le sue prediche comminciate \ ma il frutto
che gli altri fanno, V. P. potra intendere da quel che hora
diro. Certe donne che udiuano le prediche de nostri, mosse (co-
me crediamo) dalla diuina parola liberorono a sue spese sei
pregioni per debito, sodisfacendo a' creditori. Nelle confessioni
si fa tanto frutto, che sonno circa 400 persone fra huomini et
donne che spesso si confessano et communicano per mezzo de
nostri ; fra quali ci sonno alcuni qualificati, i quali si confes-
sorno questa pasca dal P. Rettore, et hora perseuerano in farlo
spesso. II che farebbono molto piu, si huomini, come donne,
se hauessimo un luoco commodo. La qual cosa ci causa al-
a Primum t add. supra vers. — b che supra vers., deleto et.
Cf. Ribadeneira, I, 373, sqq.
511. — Genua 1 Maii 1561 247
quanto dispiacere, uedendo che una abondantissima racolta che
c' e posta auanti gl' occhi si perde, non so per cui ingiuria, o
del demonio, o di cattiui huomini, imperoche e tanta la repu-
tatione (Dio laudato) che hanno qua della Compagnia, che se
piacesse al Signore donarci un luoco a proposito per 1'instituto
nostro, si racoglierebbe frutto centesimo, o maggiore, se e pos-
sibile, da questa uigna del Signore l.
4. Et per uenir' alle cose particolari, era qui una donna
adultera, concubina d'uno huomo parimente adultero, et hauendo
molto tempo uissuto iD questo scelerato vincolo, finalmente la
donna si confesso da uno de nostri, per la cui diligentia et
charita ciascuno ritorno al suo consorte di prima. Vn altro,
dopo che si confesso dal P. Rettore sposo una concubina che
haueua tenuta longo tempo. Vna donna spagnuola, abbandonati
i parenti et gittata a terra la vergogna, se ne fuggi d' Ispagna
con uno dishonesto giouane, et essendo qua capitata, venne al-
1' orecchie di una diuota gentildonna, la quale non lascio di far
cosa nesuna per leuarla dalle mani del demonio, et finalmente
cauandola con buono modo dalle mani dello adultero, la messe
in una casa uicina a se; ma essendo la spagnuola ammalata
penso quella esser' buona occasione di leuarla afatto dal pec-
cato, et cosi lo fece intendere al P. Rettore, dal quale hauen-
dosi la spagnuola confessato con gran dolore della uita male
spesa, poco dopo passo di questa uita, et ci persuadiamo
che Dio, padre di misericordia, 1' habbia uoluto togliere da
mezzo dell' inimici et condurla al suo regno. Vn' altro che per
tre anni era stato luterano, facendosi beffe delle ceremonie et
riti della santa Chiesa, si confessd da nostri con gran penti-
mento di sui peccati, et retrattandosi giuro (come si suole) di
stare ad obedientia della chiesa romana, et non tornar' piu a
quella scelerata setta. Et accioche i sacerdoti nostri siano piu
idouei per questo essercitio de udir confessioni, il P. Rettore
legge loro una lettione di theologia, nella quale suol dechiarare
la materia del matrimonio secondo S. Thomaso. Li fratelli nostri
che non sonno anchora sacerdoti, non sonno otiosi in questa
uigna del signore; imperoche, oltre il uisitare spesso gli infer-
mi nelli hospedali, et li prigioni, consolandogli anche con qual-
che prediche, pochi giorni fa menorno certi giocatori dal giuoco
al nostro collegio, alcuni delli quali si confessorno nel medesi-
mo giorno, et altri, pochi giorni dopoi da nostri Padri. Et se io
1 De angustiis domus genuensis vide Ribadeneira, 1. c. 360 sqq.
248 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
uolessi dire una per una le confessioni di coloro che hauendo
le conscienze molto aggraua[te] a si sonno scharichati nel col-
legio nostro, non finirei mai di scriuere. Pur diro in gener' che
molti che per auanti non se erano mai bene confessati, parte
per uergogna, parte per ignoranza di confessori, si son qua con-
fessati generalmente di tutta la uita. Molti altri hanno restituito
quello che ingiustamente possedeuano; molti altri hanno fatto
pace con quelli che prima odiauano.
5. Nelle schuole nostre habbiamo 180 scholari, diuisi in
4 classi; et delli nostri, 3 studiano nella prima classe della
rhetorica, et uno altro nella seconda, li quali fanno tanto profit-
to nelle lettere che danno essempio et emulatione agli altri.
Non mancano dispute et altri essercitij domestici, con li quali,
et li maestri et Ji scholari si aiutano l'un 1'altro a studiare. Li
scholari nostri di fuora fanno assai profitto in greco et lattino,
et si essercitano con dispute et componere orationi et recitarle
nella capella nostra. II P. Ministro 1' ha fin' hora letto la dottrina
christiana parlando delli sacramenti, ma dipoi che V. P. rnando
le regole delli scholari, che sentono le lettioni nelli collegij della
Compagnia l, riceuute con alegrezza et da noi et dalli scholari,
ha parso piu espediente che se li leggessero. Sonno questi fan-
ciulli et giouanetti tanto lontani da ogni uitio, che fanno ma-
rauegliare coloro che hanno praticato li giouanetti d' altri paesi.
[Preces postulat.] Da Genoua al primo di Maggio 1561. — Per
commissione del P. D.or Gaspar Loarte, Rettore nostro — Di
V. P. indegno figliuolo in Ghro.
Innocenzo Spatafora 2.
a Consumpta charta in extremo vers.
1 Cf. Monumenta Paedagogica, 454.
2 Vide Litt. Quadrim. V, 590.
512. — Mbthymna campi 1 Mau 1561 249
512
GASPAR ASTETE
METHYMNA CAMPI 1 MAII 1561 *.
1. Res domesticae. — 2. Scholae status florens. — 3. De contio-
nibus P. Rectoris, et de frequentatione confessionis occasione
iubilaei. — 4. Plerique fratrum peregrinahim mittuntur.
— 5. Votorum renovatio. — 6. Caritatis opera. — 7. Quae-
dam de templi et sacrarii exstructione.
1. f Ihs. Muy R.do P.e n. en Chro. Pax Chri. Como ayamos
de dar cuenta a V. P. de nuestras cosas de edificacion que en
estos 4 meses a auido, no menos aran al caso las que se conti-
niian y proceden con augmento, segun en otras se a scripto,
que las que de nueuo ay que scriuir. Deste collegio a salido
vn hermano que leya la primera classe, y despues an sucedi-
do 3: vn Padre y 2 hermanos, que con todos somos 16: los
cinco sacerdotes y honze hermanos. Tienese mucha qiienta con
la guarda de las reglas, asi para la edificacion y mutuo animo
de los otros, como para el particular aprouechamiento de ca-
da vno, haziendo el P.e Rector 2 para esto prouechosas exorta-
tiones, ayudandose del examen particular, como una de las
mejores armas que tenemos, trayendolo sobre la pregunta que
en la conferencia spiritual del domingo se ha preguntado. Ay
algunos que an pedido la Compahia, los quales son detenidos
por las causas que nuestros superiores entienden que conuiene.
2. De los studios y studiantes, lo que ay que scribir, es que
da N. S. a este ministerio tan buen suceso que desde la qua-
drimestre 3 pasada asta agora a crescido tanto el numero, asi
de studiantes, como de ninos de leer y scribir, que a sido nece-
sario despedir los ninos de leer por agora, por no poder satisfa-
cer a todos, como quisieramos, dexando aquellos con quien se
vee que ay mayor speranca de fructo. El pueblo continuamente
1 Ex orig. in cod. Hisp. 98, f. 176; prius 307. Praecedit exemplum latinum
a Ioanne Bonifatio subscriptum, in ff. 174, 175.
2 P. Ioannes Paulus.
3 4.e ms.
250 LlTTERAE QUADRIMESTRES
agradesce este beneficio que a sus hijos se haze, porque de
donde solian salir abroxos y spinas, por estar la tierra mal
labrada, veen agora salir fructa muy sabrosa ; y segun este pue-
blo tiene falta de ministros del altar tan doctos y exemplares
como deuen seer, no tenemos por pequeno este trauajo ; porque
con algunos arto aremos en que se persuadan solamente a de-
prender la lengua latina L. A auido los exercicios de letras,
como otras vezes ; pero en las asserciones que se tienen cada
mes, se conoscen y descubren ias abilidades de los studiantes,
a las quales se allan muchos de sus padres, y letrados que
ay, cuyo gozo es muy grande, y mayor creo el de nuestro fun-
dador 2, que con su presencia las honrra.
3. La quaresma pasada comenco el P.e Rector a predicar
4 sermones cada semana en diuersas yglesias, y por no tener
quien le ayudase a llebar la carga, no le dio lugar la salud a
proseguirlos, y estubo al medio della tan enfermo, que el medico
tenia duda de su salud ; mas N. S. que saue el mucho fructo
que con ella se haze en este collegio, se la dio, y esta ya bue-
no. Fueron todas las fiestas de la quaresma algunos hermanos
a diuersos lugares, con cuyas salidas an traydo a muchos a la
confesion, y a la noticia de la Compahia. Vbo vn jubileo por
la semana santa, por el ayuntamiento del concilio general, y
concurrio la comunion del con la de la pascua ; y asi aquella
semana los Padres tubieron arto trauajo en asistir a las con-
fesiones, y los hermanos al monumento y a los acostumbrados
officios de la semana santa. En este se allo aqui el P.e Nadal,
avnque por yr entonces a Portugal, gozamos del muy poco, se-
guo nuestro deseo.
4. Pasada la quaresma salieron siete hermanos a peregrinar
a diuersas partes tan rotos y desechos, que bien pudieran ser
ascondidos de los que les quisieran hazer alguna honrra, sino
diera a algunos noticia dellos auerles visto otras vezes en
semejantes avitos. Muchas cosas les acontescieron de edificacion,
y alguna[s] reprehensiones de que sacaron arto fructo para si
mismos; y en los lugares por donde pasaban, ensehaban la
doctrina christiana, como acostumbran. De todos eran bien resci-
1 Exerapl. latinum ita habet: « Nos quidem (quae oppido huic altaris mi-
nistrorum idoneorum ac exemplarium penuria est) hunc non flocci pendimus
laborem: cum aliquibus foeliciter agi putabimus, quod hortatu nostro ut
linguam latinara calleant adducantur ».
2 Petrus Cuadrado.
512. — Methymna campi 1 Maii 1561 251
bidos, mas olgaban mas de comer vn poco de pan seco y tomar
el suelo duro por cama, que tomar otros regalos que pudieran.
5. En las 8.as de pascua l renouamos los votos, precediendo
vna platica suludable del P.e Rector, y despues rescibimos todos
de su mano aquel Seiior a quien auiamos ofrescido la ofrenda
de nuestros votos.
6. Los Padres an echo negogios importantes y de seruicio
de N. S., asi por los presos de la carcel, como por otros que
se an venido a poner en sus manos para algunas amistades y
conciertos. Y abiendo necesidad de yr a ablar a la justicia, a
mostrado deseo de hazer lo que se le pide; y el corregidor a
venido algunas vezes a nuestra casa ofresciendose a todo lo que
del vbieremos menester. Vn Padre me dixo que vn hombre es-
taba determinado de se vengar de otros, y yrse a viuir a otra
parte ; y tratando dello, les hizo amigos, y le dieron su palabra
de estar en amistad y paz. Otros semejantes negocios se tratan
por los Padres, de que se saca fructo y opinion de la Compania.
Auiendo de justiciar a vn hombre, le acompano vn Padre, que
para ello fue llamado, y le animo y esforco mucho para bien
morir, como murio. En estos tiempos nos ha N. S. visitado con
algunas murmurationes y ablillas del pueblo, que a los mal
afectos qualquier cosita les vasta para decir lo que quieren;
pero todo sera para mayor bien, y para que nosotros saquemos
fructo dello, y nos humillemos pensando que no nos an de su-
ceder las cosas muy prosperas.
7. La yglesia se comenco a cubrir por principio de quaresma,
y estava cubierta para la semana sancta; y asi estaba muy
commoda para el concurso de la gente, que vbo mucho, porque
algunos tienen escusa de no visitar tantas vezes nuestra casa,
por estar fuera de los muros, y enuarazada con los materiales
de la obra: agora esto les da alguna occasion de la visitar en
las confesiones, misas y officios diuinos. Acabase aora de labrar
la sacristia, que el inuierno pasado quedo comencada. Lo que
resta es pedir humilmente la ayuda de los sanctos sacrificios
y orationes de V. P., para que el Sehor nos aga verdaderos
hijos y ministros de la Compania. Deste collegio de Medina
del Campo, 1 de Mayo 1561.
Por comision del P.e M.ro Juan Paulo, rector. D. V. R. sieruo
en Christo
7 Gaspar Astete 2.
1 Paschatis 8° die... Exempl. latin.
2 Vide p. 56.
252 LlTTERAE QUADRIMESTRES
513
MONACHIO 1 MAII 1561 K
1. Septemdecim socii quorum quinque sacerdotes. Viget disciplina
et mortificationum studium. Adiumento fuerunt, inter alia,
spiritualia exercitia. Socii sacris initiati. P. Provincialis
visitatio. Candidahts ad probationes admissus. — 2. De
scholis et scholasticis exercitationibus. Comoedia exhibita
periucunde, frequentissima plaudente corona. — 3. Aedes
scholasticis pauperibus quaeruntur. — 4. Habitatio simul
cum reditibus aucta. — 5. Nostrorum contionibus multi
ad confessionem accedunt; alii, abiuratis erroribus, ecclesiae
reconciliantur. — 6. Principis Bavariae laus, eiusque pro
catholica fide sollicitudo. — 7. Principis mater et coniux
sociorum necessitatibus prospicere curant. Principis erga
matrem reverentia. — 8. Aliorum erga socios studium aut
odium.
1. f Jhs. Pax Ghristi nobiscum, Rde. Pater. Quae de statu
monachiensis huius collegij quadrimestribus istis scribenda oc-
currunt, breuiter sic habeat Rda. P. tua. Sumus hic in uniuer-
sum numero 17, ex quibus quinque sunt sacerdotes, coadiutores
tres, reliqui uel praeceptores, uel discipuli. Sunt autem sua
singuli sorte Christi gratia contenti, et strenue perfectionem ad
quam uocatos se intelligunt, sectantur. Regulas proinde suas
et intelligere et studiose curant obseruare : et si quando negligen-
tiores in earum obseruatione se fuisse deprehendant, ultroneis
hunc defectum castigationibus compensare, neutiquam dubitant.
Cernere id maxime fuit sacro quadragesimae tempore, quo fre-
quentioribus humilitatis exercitijs ad confessionem generalem
rectius peragendam, et uota maiori deuotione renouanda, ope-
ram singuli diligentem dedere. Solet autem ad spiritualem nos-
trorum profectum non paruum habere momentum, frequens
1 Ex apographo coaevo in cod. Gerni. 143, ff. 31-32; prius 230-231 (224-225).
Aliud exeraplum est in cod. Gerni. 139, f. 68. Tertium in arch. colonien.
Hansen, 1. c. 765. Particulara edidit Braunsberger: B. Petri Canisii Epist.,
III, 691.
513. — Monachio 1 Maii 1561 253
superiorum ad uirtutes omnes, iuxta instituti nostri rationem
exhortatio, mutua etiam ipsorum de rebus spiritualibus collatio.
Ad hunc ipsum finem commodissima semper R. Patris nostri
sanctae memoriae spiritualia illa exercitia instituta sunt: unde
et ijsdem plerosque omnes ante generalem confessionem iuuari
curauimus. Hoc quadragesimae tempore tres ex nostris ad sa-
crum hypodiaconatus ordinem promoti, ad maiores alios breui
promouendi sunt. Mirifice inter caetera Rdi. patris prouincialis
nostri * praesentia in Domino nos est consolata, qui, tametsi prop-
ter alia negotia huc uenisset, euocatus scilicet ab illustriss. prin-
cipis matre 2, pro sua tamen singulari in nos charitate, neuti-
quam ad omnimodam nos perfectionem excitare, tum uerbo,
tum exemplo suo praetermisit. Vnus ex nostris sacerdotibus
post lectiones et responsiones suas cum laude peractas, in
ingolstadiensi uniuersitate baccalaurei theologiae titulo est in-
signitus. Vnicus est ad probationem dum adesset hic Pater pro-
uincialis admissus, sed Viennae probandus. Adolescens est spei
bonae, ingenij niediocris, natura facilis, natione germanus, na-
tus ad pietatem. Speramus huius exemplo prouocatos alios,
quamuis propter persecutiones non pauci hactenus a meliori
proposito uideantur retardari.
2. Qui domi rhetoricen audiunt, egregios in eo studio faciunt
progressus, et tum repetendo, tum componendo diligenter se
exercent. Casuum conscientiae lectio iustis de causis ad tempus
intermissa, paulo post instaurabitur : nam ea in Germania nos-
tra cum primis est necessaria, propter casuum incidentium
tum multitudinem, tum perplexitatem. Publica porro exercitia,
quae in scholis habentur, ex catalogo lectionum, quem una cum
istis mittimus, plenius cognosce[re] a licebit 3. Sunt autem qui
in scholis nostris exercentur exteri plus minus 300, qui quidem
in sex classes distributi, singulos habent in classibus singulis
praeceptores. In pietate et doctrina diligenter omnes instituun-
tur b et proficiunt; sacro quotidie intersunt, frequentant con-
fessionem, nonnulli etiam sacram comraunionem, doctrinam
christianam bis septimanis singulis audiunt, eamque memoriae
a Consumpta cliarta. — b institutuuntur ms.
1 P. Petrus Canisius.
9 Alberti V, Bavariae ducis, mater erat Maria Iacoba, Philippi Marchionis
badensis filia.
3 Hunc catalogum non invenimus.
254 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
mandant omnes. Egregium sui profectus specimen superiori
mense praebuerunt in quadam insigni comoedia exhibenda, quae
dominicae resurrectionis historiam pertractabat ; exhibita ea pri-
mum est in area monasterij, cui vicini sumus, cum tanto appa-
ratu, deuotione et diligentia, ut in admirationem spectatores
merito rapuerit. Fuerunt autem spectatorum aliquot milia, ut
locus etiam alioqui capacissimus, omnes qui adesse cuperent,
continere non posset. Adfuerunt inter eos ad finem usque muiti
tam ecclesiastici, quam seculares primarij uiri, et omnibus
abunde speramus satisfactum, cui uel hoc argumento esse pos-
sit, quod illustriss. princeps noster omnino eam coram se sua-
que familia tota denuo uoluerit exhiberi ; et tantam quidem
gratiam haec actio habuit, ut et lachrimas deuptis multis excu-
teret, et illustriss. princeps usque ad finem perseuerando, uix
tandem satiari spectando potuerit: actoribus autem ipsis tum
mane, tum uesperi in aula sua cibum praeberi iussit l.
3. Ad rectius scholam nostram constituendam, adeoque ad
sacrosanctam et catholicam religionem per hanc prouinciam foe-
licius tuendam et propagandam, diu multumque institimus apud
illustriss. principem, ut delectus haberetur eorum pauperum,
qui ad nos discendi gratia plurimi confluunt, tum ut qui aptiores
uiderentur, domicilium aliquod proprium haberent, ibique fru-
galiter, honeste et pie conuiuerent, sub certa videlicet, ac fu-
turis ecclesiarum ministris conuenienti educatione. Nam ita
fieret sane ut multi praeclarae indolis adolescentes, magno rei-
publicae commodo in studijs retinerentur. Et illust. quidem
principi, quae eius est singularis erga Deum pietas, summe sem-
per haec nostra placuere consilia; uerum fecerunt incidentes
nescio quae difficultates, quo minus desideratum haec res sor-
tita sit hactenus effectum ; promisit tamen non ita pridem illust.
princeps cordi negotium hoc sibi futurum : coeptum autem est
commodum in hunc finem aedificium quaeri.
4. Nunc de rebus temporalibus pauca. Aucti sunt his men-
sibus annui redditus nostri ; cum enim sexcentos tantum florenos
rhenenses superiori anno nobis numerauerint, hoc certe et se-
quentibus annis mille in uiginti personarum sustentationem nu-
merari iussit illust. princeps. Scholis et aedificio nouo extrema
hoc mense manus addetur : capax est locus uiginti quinque
personarum, ut summam singuli habeant commoditatem, et breui
spero iste nostrorum numerus ad Bauariae utilitatem hic foue-
1 Cf. Dohr: Geschichte der Jesuiten... I, 341.
513. — Monachio 1 Maii 1561 255
bitur. Dicunt quinque millia florenorum rhenensium in aedifi-
cium hoc insumpta, quo magis tam pio et beneuolo principi
obligati sumus. Sed transeo ad ea nostrorum exercitia, quibus
foris in proximorum uacant auxilium.
5. Conciones in nostro templo dominicis et festis diebus pro
more habitae sunt in maxima semper auditorum corona, et in-
genti cum fructu. In quadragesima uero quotidianum fuit hcc
concionandi exercitium; unde magnus fuit numerus eorum qui
concionibus illuminati et corde compuncti. confessi sunt nostris;
et relictis abiuratisque haeresibus, corpori sanctae Ecclesiae in-
serti, et per nostrorum ministerium sunt restituti. Dies certe uix
ullus toto quadragesimae tempore fuit, quo non plurimi con-
fessionis gratia ad nos accesserint, et tanto subinde numero, ut
tres ex sacerdotibus, qui soli inter nostros linguam hanc callent,
minime omnium potuerint uotis satisfacere. Qui ab haeresi con-
uersi, et per nostros Ecclesiae sunt reconciliati, 20 plus minus
esse putanlur. Multi alij peccatis et luxuriae et usurae liberati,
alij simoniaca labe purgati ; alij alijs beneficijs affecti. Supra
mille non dubito nostris praedicto tempore confessos, et plures
fuissent haud dubie confessi, si sacerdotes fuissent plures. Ha-
bentur a nostris praeter ordinarias in templo nostro, et aliae
extraordinariae a conciones, saepe quidem coram illust. prin-
cipe, non raro etiam in pagis uicinioribus. Fiunt et priuatae ex-
hortationes apud aegrotos in xenodochijs cum magna eorum in
Domino consolatione. Vinculis detentos uisendi libera nobis po-
testas necdum facta est, sed superioribus diebus pollicitus est
iilustr. princeps, se publico diplomate eam nobis facturum. In-
firmos alios praesertim in extremis constitutos non grauatim
accedunt uocati nostri, et magno saepe cum fructu, propterea
quod adesse subinde contingat eos, qui in fide minus sunt sin-
ceri, quique uanis morientes lactant verbi Dei (ut ipsi uocant)
consolationibus, nullam interim poenitentiae et aliorum sacra-
mentorum memoriam ingerentes. Extra quadragesimam, etsi
rarior, non infrequens tamen apud nos est confitentium et com-
municantium numerus, in solennioribus praesertim festis, et
maior in dies, Christo dante, erit.
6. De illust. quidem principis nostri summo ergo nos studio
nihil hic uideretur dicendum, cum saepius alias prolixe etiam
hac de re sit scriptum : ea certe est optimi principis erga Deum
religio, ea erga sanctam Ecclesiam obseruantia, ea demum erga
a Del. habentur.
256 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nostrain Societatem animi propensio, ut si maxime uelim, omnino
tamen laudes eius tacere non possim. Solus fere hic est princeps
in tota Germania nostra, qui catholicam hactenus fidem reti-
nuerit, pro qua etiam ab erroribus, quibus plena passim sunt
hic omnia, uindicanda tantum adhibet studij et operae, ut ipsi
etiam me[rito] a mirentur aduersarij. Cumque neglectus passim
iaceat cultus diuinus in hac Germania, tantis ipse eum sumptibus
conseruare, ornare et promouere in dies studet, ut huic soli rei
uacare uideatur; sacrum a musicis suis decantatum quotidie ex
more audit, et nescio si catholicorum principum quisquam ei in
exornandis altaribus, eorumque ministris, comparari hoc tem-
pore possit. Auidissime conciones quae a nostris fiunt, expetere
et audire solet; vude saepius in aulam suam nostros huius rei
gratia euocari iubet. Hebdomada certe sancta cum ad uicinum
huic urbi monasterium se animi colligendi gratia recipere ex
more statuisset, unum ex nostris qui sancto illo tempore a sa-
cris ei esset concionibus, omnino uoluit comitari. Habet et hoc
pro more idem pius princeps, ut omnia urbis monasteria in per-
sona aliquando uisat, prouidensque ex aula sua de necessarijs
prius omnibus, cibum in ijsdem locis sumat. Octaua quidem
paschae primum omnium ad nostrum diuertit templum, ubi so-
lenniter ab ipsius musicis decantato sacro, sacram etiam pome-
ridiano tempore audiuit contionem. Absoluto autem sacro,
priusquam ad prandium pergeret, omnes nos in unum locum
congregati ordine eum salutauimus, quos b ipse quam aman-
tissime resalutauit, singulisque manum perhumane porrexit:
aderat unus ex discipulis, qui gratulatorio carmine latino eum
exciperet, quem libenter recitantem audiuit. Sumpto deinde
prandio, concioneque audita, una cum charissima et illust.
matre, atque illust. coniuge sua l, imperatoris nostri filia, simul
cum duobus principibus filijs iunioribus, omnes pene huius col-
legii angulos scholasque omnes maxima cum humanitate et
animi laetitia perlustrare dignatus est: alius interim accessit
adolescens, qui graeco carmine tanti principis celebraret uirtutes,
et qualescumque pro tantis eius in nos, adeoque Ecclesiam totam,
meritis persolueret gratias. Quae omnia cum attente percepisset,
tandem ita nos, qui praesentes aderamus, alloquutus est: grati
a Consumpta charta. — b quos supra vers., deleto post.
Anna Ferdinandi imper. filia.
513. — Monachio 1 Maii 1561 257
mihi estis filij et perplacent omnia uestra; pergite porrho, ut
coepistis, et optimum semper ut hactenus me sentietis patronum,
imo patrem. Porrecta deinde iterum atque iterum manu, in
aulam suam magna stipatus nobilium et aliorum caterua est
reuersus. Multa praeter haec sunt alia, quibus suum in nos con-
testari solet amorem, et nihil ab eo petiuimus hactenus, (quamuis
neque pauca neque parua petierimus) quod non clementer con-
cesserit. Est uero tantus eius erga catholicam religionem zelus
et amor, ut nec in praecipuis aulae suae nobilibus ab orthodoxa
fide alienas ferat opiniones, argumento est, quod sub paschae
festum, duos eosque illustres hac sola causa aedibus suis expu-
lerit, suspectis alijs simile minatus exilium, nisi breui resi-
piscant. Totum cuiusdam a suspectae ciuitatis senatum accersiri
huc nuper iussit, multisque diebus detineri in carceribus eos
ob notatam in eis haeresim et rebellionem curauit, seuerius
etiam in eos animaduersurus, nisi et seditionis timor prohi-
buisset, et emendationem illi promisissent. Ad haec nouum ab
officialibus suis iuramentum per prouinciam bauaricam exigi
praecepit, quo sacrosancte promittant catholicae se religioni
usque patrocinaturos. Et cum lutheranae cantilenae paucis ante
diebus per compita passim et plateas ciuitatis audiri coepissent,
tanta continuo seueritate senatum super hac re admonuit, ut
nullas eiusmodi nunc audire in hac urbe contingat. Assolet
etiam optimus princeps, si quos magni nominis et authoritatis
uiros, uel alioqui charos sibi in aula habeat, qui in fide su-
specti putentur, solet inquam nihil non tentare, ut recte illi
instituantur, et ab erroribus reducantur. Hinc et uerbo et scripto
eorum consuli saluti curat, et nostra quidem non semel in hanc
rem opera uti uoluit: fit demum sancto principis exemplo, ut
plurimi in fide catholica confirmentur, multi etiam, ut con-
stanter lertur, ad eam reuertantur, haereticorum uero, quorum
non minimus hic est numerus, studia et conatus impediantur:
sola facit haereticorum principum, quibus circumseptus undique
est uicinitas, et corruptorum hominum in seditionem pronitas,
ut omnia ista ex agro dominico funditus euellere non ausit
catholicus princeps.
7. De principis illust. matre eiusque illust. coniuge multa
hic scribi possent, sed breuitatis gratia praetereo. Hoc unum
dixisse sufficiat, diuino cultui utranque esse deuotissimam, et
ad collegium hoc nostrum tantopere affectam, ut nunquam non
a usdara supra vers., delet. iustam.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 17
258 LlTTERAE QUADRIMESTRES
earum experiamur beneficia; et crebro quidem ad nos mittunt,
qui explorent num re aliqua nobis opus sit. Accidit nuper, ut
cum domina Fuggera augustana l, sanctissima et clarissima
matrona, atque optime de nobis merita, quae collegium nostrum
uisura accesserat, adessent aliae illustres matronae ex principum
praedictarum aulis, quae rimantes diligenter singula, quae de-
essent domi, nobis inscijs utrique principi omnia exposuerunt;
at illae non ita multo post liberaliter nostrae ultro succurrere
inopiae. Mater uidua tota est in praestandis misericordiae ope-
ribus, quam usque adeo reueretur et obseruat filius illust. prin-
ceps noster, ut eum nunquam nisi aperto capite illam uiderim
alloqui, et huius instinctu multa in communem Ecclesiae utili-
tatem a filio fiunt, propterea quod et sincerissima et prudentis-
sima sit uirago.
8. Reuerendissimus frisingensis 2, qui huius est loci ordina-
rius, singularem nuper sui erga nos amoris, praeter omnem
etiam expectationem nostram, dedit significationem. Gum enim
Frisingam D. Nicolaus Lanoius, collegij ingolstadiensis rector,
profectus esset, ut nostros commendaret ad sacros ordines statis
temporibus promouendos, reuerendissimus aliquos ex nostris,
numquam forte in eo loco antea uisos, adesse intelligens, e
uestigio nobilissima quaeque uina, et uaria ciborum genera ad
hospitium, ubi nostri agebant, deferri iubet, et suo nomine
nostris illa offerri: nec his contentus, ad coenam etiam illos
uocari, et mensae suae iubet assidere: quin etiam post familiaria
colloquia proprio curru suo Monachium eos postridie uehi man-
dat, et benigne nostrorum petitioni annuit, adeoque plura quam
postularent, obtulit. Reuerendissimi similiter eius suffraganei,
nec non eiusdem vicarij propensissimum in nos animum experti
sumus. Plurimorum aliorum et clarissimorum uirorum animos
habemus nobis deuinctissimos, populi etiam tantus erga nos est
amor, et de nobis existimatio, ut nusquam libentius quam in
templo nostro sacrum peragant cultum, et suae conscientiae
consultum uelint. Persecutiones interim non desunt. Rumor
enim aliquando publicus fuit post triduum IESVITAS (hoc enim
nomine nos appellant) Monachio exigendos: fuerunt et ex eccle-
siasticis qui pro concione nostris obstreperent sacris studijs;
ausi sunt et sacram denegare synaxim, qui nostris essent con-
1 Fuggera haec videtur fuisse Ursula de Lichtenstein, Georgii Fuggeri
uxor. Cf. Braunsberger : B. Petri Canisii Epist. III, 691.
a Mauricius a Sandizell.
514. — Montepolitiano 1 Maii 1561 259
fessi. Confictae sunt famosae contra nos cantilenae, foedissimis
demum flagitijs famam nostram aspergere conati sunt: sed non
est consilium contra Dominum l. [Preces postulat pro collegio
et principibus bavaricis]. Monachij calendis Maij 1561.
In fol. 32 v. 1561. Litterae quadrimestres Monachii. Per la
Prouincia di Toscana.
514
IOANNES BTA. VITALIS
MONTEPOLITIANO 1 MAII 1561 2.
1. Sociorum numerus. Domestica disciplina viget, foveturque
Patris Bibadeneirae visitatione. — 2. Angeli Politiani ne-
pos mire conversus et in Societatem ascriptus. Alii candi-
dati. — 3. Scholastici, numero pauciotes, in litteris et bonis
moribus proficiunt. — 4. Contiones in urbe et in vicinis
pagis. Fructus. Militum nobiles conversiones. Paces ini-
tae. Virginum et viduarum castitas fovetur. — 5-6. Socii
graviter calumniis impetuntnr. Ex qtiibtis apud nobiles
existimatio Societatis crescit. — 7. Domus angustiae. Hor-
tus bellus paratur. — 8. Preces postulat et valedicit.
1. Jhus. Molto R.d0 in X.° P. nro. Pax X.1 etc. Jo daro
conto breuemente come potro di tutto quello che per diuina
bonta si e fatto in questo nostro collegio di Montepulciano que-
sti passati mesi, secondo il costume della Compagnia nostra,
benche nel uero non ui sia cosa di molto momento. Et per co-
minciare dalle cose famigliari et domestice dalle quali pare che
tutte Taltre dependono, al presente qui siamo noue solamente:
ma fin'hora siamo stati dodeci, et taPhora piu, auanti che al-
cuni per ordine di V. R. fossero mandati costa, in cambio de
quali aspettiamo che V. R. habbia a mandare, si come di Roma
siamo stati auisati. Tra questi ch'hora si truouano qui, tre
1 Prov., XXI, 30.
3 Ex apogr. coaevo (origin?) in cod. Bom. 126 A, S. 140-143; prius 238-241.
Exstant in eodem cod. tria exempla latina in ff. 128-131; 132-135; 136-139. Est
exempl. in archiv. colonien. Hansen, 1. c. 766.
260 LlTTERAE QUADRIMESTRES
sono sacerdoti, altre tanti maestri, et uno scolare et due coaiu-
tori temporali. Tutti per la diuina gratia (per parlare general-
mente) si portano bene ne i loro officij et sono molto pronti et
diligenti nel diuino seruitio, et secondo 1'instituto della Gom-
pagnia uiuono talmente, che non solo danno di se Tuno all' al-
tro chiaro essempio di uirtu in collegio, ma fuori etiamdio a
forestieri; percioche tra questi si possono uedere alcuni i quali
non molti mesi auanti, essendo assai nobili per sangue, et ric-
chi di beni temporali, con tutte le forze loro s' ingegnauano nel
secolo di pascersi di vento di uani honori et di glorie mondane
et transitorie, et si sforzauano quanto poteuano di salire a qual-
ch'altro grado di dignita temporale; adesso nella casa di JESV
illuminati et mutati dalla mano d'lddio eccelso, sono tanto lon-
tani da questi fumi del mondo, che non ui ha alcuno cosi uile
et abietto officio nel quale essi non si essercitino piu uolentieri
et lietamente ch' in qualsiuoglia altra impresa graue et honore-
uole. Et oltre di cio, quell' antico loro modo di uiuere, il quale
quasi a tutti i secolari par molto degno d'essere desiderato et
seguitato, essi et nei priuati et nei publici ragionamenti tal-
mente biasimano, che niuno altro piu miserabile, ne piu alla
tranquillita deh" animo contrario et da essere abhorrito confes-
sano manifestamente non ritrouarsi. II che necessariamente suol
parere a coloro i quali, dispreggiate le lusinghe della uita mon-
dana, hanno un poco assaggiati i dolcissimi frutti di questa
nostra religione. Altri si mostrano molto studiosi della perfet-
tione et pronti ad esseguire con ogoi diligentia et fatica tutte
1' opere di pieta et charita. Chi s' occupa in udire confessioni,
chi in amaestrare in pieta christiana gli scolari et inuiarli et
incitarli con grande ardore d'animo alla perfettione. Altri poi
attendono con allegreza et piacere all'occorenze di casa, in ma-
niera che ogni uno con molta diligenza procura di conformare
la uita et i costumi suoi alla sua professione, et a concordare
1'interiore con 1'esteriore. Al che fare molto ci inanimo et in-
fiammo tutti gia alcuni mesi il P. Pietro Ribadeneyra, percioche
essendogli per diuina inspiratione stata da V. R. commessa la
cura di questa prouincia, tan tosto ch'egli uisito questo a no-
stro collegio, tutti con la sua presenza ci rallegro et recreo nel
Signore, et con particolari et con generali ammonitioni confirmo
et ingagliardi ciascuno nel suo buon proposito et uocatione, et
opero con molta distreza che ciascuno per lo inanzi fosse piu
a questro ms.
514 — Montepolitiano 1 Maii 1561 261
pronto et desto in tutto quello che se gl' appartiene fare. Et a
fin' che niente mancasse alla piena sodisfattione et consola-
tione nostra, per quelli otto giorni ch'egli dimor6 con noi, si
prese fatica d' udire la generale confessione di ciascuno del
tempo corso daH'ultima generale sino alPhora; talmente che
per questo non solo gPanimi di tutti s'inalzarono a caminare
inanzi nella uia del cominciato seruitio diuino, ma pareuano
gia del tutto rinouati l. Ne mi pare di tacere che spesso hor
1' uno, hor 1' altro di fratelli pregha il P. Rettore che dia loro
alcuna penitenza per gl' errori loro : et molto piu spesso ne do-
mandarebbono, se la prudenza et discretione del superiore o
del confessore non li ritenesse, percioche il superiore risguar-
dando alle molte fatiche che si durano giornalmente, si nelli
studij, come in opere diuine, ua alle uolte moderando il troppo
loro feruore. A questo si aggionge ch' il primo giorno dell' anno
tutti reiterarono, secondo 1' usanza della Compagnia, i uoti con
molta pronteza.
2. Dopo che nella Compagnia entrarono quei due nepoti di
Papa Marcello bo. a m. 2, un solo e stato riceuuto, scolare di
humanita et nipote d'Angelo Politiano, il quale gia non molti
giorni fu mandato alla R. V. con lettere del suo proprio padre
ch'il raccommandaua 3. Et questo giouanne ha datto grande-
mente da marauegliare a tutta questa terra, et ogn'uno ne e
stato sbigottito, percioche era giouane prima tanto sfrenato, che
non daua luogo a correttione alcuna, ne il padre stesso, il quale
e homo d' ingegno et di grande animo, non bastaua a correg-
gerlo, et gia staua quasi disperato della salute di questo gioua-
ne ; ma subito che comincio a frequentare le nostre scuole b, et
che da i nostri si presse cura della conscientia sua et di farlo
a Obscure exarat. in ms. — b Emend. ex scole.
1 P. Petrus Ribadeneira Montispolitiani collegium invisit paulo ante festa
natalicia anni 1560. Cf. Bibadeneira, I, 341 sqq. Quae ibi Ribadeneira dicit,
iuvabunt ad epistulam plenius intelligendam.
3 Robertus Rellarmino et Richardus Cervini. Hi die 16 Septembris 1560
Montepolitiano Romam versus profecti erant. Cf. Fiocchi: S. Boberto Bellar-
mino della Compagnia di Gesu Cardinale di S. Bomana Chiesa, cap. III,
p. 49.
8 Hic fuisse videtur Rartholomaeus Mancini, cuius adventus in domum
romanam annotatur in cod. Bom. 169 ad diem 26 Aprilis 1561, et in votis
die 3 Calend. Sept. huius anni emissis Politianum se dicit.
262 LlTTERAE QUADRIMESTRES
spesso eonfessare et communicare, quello che prima nou haue-
uano potuto far gl'huomini, il fece colui che puo il tutto; onde
ricorrendo egli spesso al santissimo sacramento, fonte di tutte
le gratie, si accesse di desiderio di darsi tutto a Ghristo et di
seruirlo nella Gompagnia nostra, nel quale proposito perseue-
rando egli per alcuni mesi constantissimamente, ultimamente
fu accettato, et la lode sia di chi ha tanto potuto. Sono oltra
questo altri giouani delle nostre scuole nobili et di primi di
questa terra et di ottimo ingegno, i quali sono assai animati a
uolere seguitare il detto giouane, et due di loro sono retorici et
studiosi della lingua greca, i quali in breue diuenterebbono atti
ministri nel seruigio diuino, percioche uagliono d' ingegno et
di giuditio. L'altri due sono mediocremente per l'eta loro esser-
citati ne' studi d'humanita, ma hanno maraueglioso ingegni
[sic] et quantunque sieno giouanetti, mostrano una constantis-
sima uolonta di uolere seguire la diuina inspiratione, et in loro
apparisce una purita angelica. Questi due sono accessi di tanto
desiderio d' intrare nella Corapagnia, che mostrano uolere ad
un minimo cenno di alcuno d'i nostri, o nascosamente, o con-
tra uolere d' i lor parenti, uolarsine a Roma. Ma e manifesto
ch' i loro padri, o non li daranno mai licenza, o con grandis-
sima difficulta. I nostri nondimeno trattano con loro che fac-
ciano opera d'impetrare da i loro padri licenza. Faccia X.° ch'essi
inuitti trionflno di tutti gl'auersari loro a maggior gloria di sua
diuina M.ik.
3. Quanto alle scuole, sono tre classi et altre tanti maestri,
com'e detto di sopra. Nell'ultima 1'insegnano i principi di gram-
matica, nel secondo [sic] humanita et la gramatica greca et
1'arte metrica; nella prima 1'arte oratoria, et lettere grece. II
numero delli scolari, quantunque non sia molto da che habbia-
mo lassate le scuole publiche della communita, nondimeno
posso affermare a gloria di Dio essere rimasi nelle nostre scuole
i principali scolari, si di nobilta, si ancho d'ingegno et dottri-
na; da i quali col diuino aiuto speriamo non piccolo frutto,
percioche sono giouani di natura accutissimi, et oltra il credere
d'ogni homo, mansueti et modesti et a noi affettionati. Si con-
fessanno co' i nostri Padri ogni mese una uolta, et molti piu
spesso, et in alcune feste solenni si comunicano, et alcuni il
fano ogni 15 giorni. Tutti imparano a mente la dottrina chri-
stiana, et anco i grandi, et la odono ogni venerdi esporre et
leggere nella chiesa nostra. Attendono ad essercitarsi nella lin-
gua latina, parte componendo le epistole, parte orationi, parte
514. — Montepolitiano 1 Maii 1561 263
uersi; dalle quali essercitationi, lodato il Sig.re, si ne tra assai
buou frutto. Nel domo si e recitata una oratione da uno de i
nostri scolari, la quale ha sodisfatto non poco a gl'auditori.
Et questo tanto basti intorno gli studi. Hora uerro a dire bre-
uemente quel che appartiene all'altri pij essercitij et diro pri-
mamente del frutto delle prediche.
4. 11 Padre Paolo ha sempre predicato con mediocre audienza,
ma specialmente questa quaresima con grandissimo concorso,
talmente che la chiesa nostra era alle uolte cosi piena, che piu
non ne capeua. Questo Padre e molto grato, percioche non meno
con essempio di virtu che con parole, mostra la strada di pia-
mente et christianamente uiuere. Vengono anco molti, cosi
huomini, come donne, il venerdi ad udire la dottrina christiana,
et sono huomini principali di questa terra, di dignita et pru-
denza, i quali affermano niun' opera fare la Compagnia nostra
piu lodeuole, ne di maggior importanza, n'a maggior salute di
prossimi, che procurare ch'i giouani sieno bene instituiti nella
pieta et religione christiana. Piaccia a Dio che tanto et cosi
graue et ueramente diuino officio facciamo, si come all'insti-
tuto della Compagnia nostra e richiesto, diritamente et con di-
ligenza, in che consiste non piccola speranza di ristorare le
ruine della repubblica christiana. Apresso ha predicato spesso a
uno delli nostri, si in un religioso monasterio di monache, si
anche in vicini castelli, doue riprendendo agramente alcuni
communi peccati di contadini, quanto fossero i cuori loro tocchi
et punti dallo Spirito Santo, ii manifestauano le lagrime loro
che sparsero in gran copia et con molti sospiri. Essendo stato
il medessimo mandato a predicare ad un castello dell' ill.mo s.re
Aless.0 Ceruini, dopo hauer molto confortati quelli contadini
alla frequentatione delle confessioni et della santissima eucha-
restia, gl'inuito ad essere diuoti della gloriosa Vergine, pro-
ponendo loro d' entrare nella compagnia del rosario. et cosi ui
entrarono tutti ; al quale luogho essendo il medessimo ritornato
per le ieste di Pasca, et hauendo per tre mattine predicato, et
due uolte dopo disnare, in vn castello vicino, opero con i paro-
chiani dell'uno et dell'altro luogo che facessero imparare a
mente a' fanciulli le cose piu necessarie della dottrina christia-
na, et che la festa in presenza del popolo due fanciulli diman-
dassero l'uno all'altro quello ch'haueuano imparato, accioche
quelli huomini rozi almeno con sentire molte uolte reiterare le
a spesso supra vers.
264 LlTTERAE QUADRIMESTRES
medessime cose, le apprendessero, se non in tutto, al meno in
parte. II quale consiglio quelli due buoni sacerdoti accettando
volentieri, il nostro si sforzo di persuadere a quei popoli che
douessero con diligenza et attentione dare opera a questa salu-
tifera impressa, et datti loro due libretti volgari della dottrina
christiana, comise tutto il negocio a i loro parochiani, rac-
comandandolo anco caldamente a molti di principali di quei due
luoghi; il che promisero d'essequire con ogni diligenza. Ma di
questo basti hauerne detto fin qui. Se io a uolessi raccontare
tutto quello che la diuina bonta si e degnata di operare per
mezo d' i Padri nostri intorno alle confessioni, non ne uerrei a
capo senza partorire col mio scriuere fastidio; la onde diro in
somma alcuni piu importanti, le quali mi souengono, et lasciaro
da parte molti i quali si sono confessati con i nostri essen-
dosene al quanti anni prima senza confessarsi. Questo nondi-
meno non tacero, che essendo un soldato uisso gran tempo in
grauissimi peccati uenne a confessarsi con uno de' i nostri con
tanta contritione et compuntione di core, che dopo confessato,
prima che partisse dal collegio uolse nella stanza del confessore
fare una disciplina non con altro stromento che con la cintura
della sua spada piena di ferri pungenti et accuti, et oltra cio
ogni uolta che cadeua nel uitio della bistemia, il quale egli
haueua in mal uso, subito correua a confessarsi, et fornita la
confessione, uoleua fare la solita disciplina, et andaua portando
scoperta publicamente la corona, et riprendeua grandemente et
si adiraua, se b sentiua alcuno bestimiare, in guisa tale, che con
1'essempio suo piu di uinti soldati uenero a confessarsi, i quali
senza questo stimolo si crede non si sarebbero confessati, et egli
conduceua tutti alla confessione, et cercaua quelli che erano piu
infermi dell' anima, et ch' haueuano maggior bisogno di tal santa
medicina, tal che erano huomini di pessima uita, et i quali non si
erano chi per dieci, chi per uenti anni confessati. Et in somma
questo homo era fatto un specchio di buona uita non solo a tutti
i soldati ch' all' hora erano qui, ma anco a cittadini medessimi,
et a tutti predicaua, et tutti confortaua al bene et christiana-
mente uiuere.
Appresso un capitano nobile * et di molta auttorita, forestiero,
a io supra vers. — ^ In ms. videtur script. io.
1 In margine scriptum est alia manu antiqua: « Gualtero Gualteris — Vid.
sup. 229 ». Fol. istud 229 est nunc in cod. Ital. 117, f. 195. Exstat ibi epist.
514. — Montepolitiano 1 MAII 1561 265
il quale per longo tempo era perseuerato in accerbissime nimi-
citie, et per molti anni si era astenuto dalla sacra medicina
della confessione et communione, mosso del nome et della deuo-
tion della Compagnia nostra, se ne uenne dalla sua patria fin
qui per confessarsi con li nostri et pacificarsi con Dio, et cosi
essendosi diligentissimamente confessato, et con molte lagrime
et con molto dolore, ritornato all' albergo, butto con molta com-
puntione la spada per terra, et riuolto a suoi seruitori disse :
leuatemi V arme dinanzi, ch'io non uoglio piu arme ; gia ho
perdonato a tutti i miei nimici, et non ho piu guerra con al-
cuno, et chiamati tutti di casa sino le fantesche, a tutti chiese
perdono con grande humilta. Et dapoi con grandissimo feruore
et incredibile consolatione si comunico. Questo capitano ha
preso tanto amore alla Compagnia nostra et 1' ha in tanto gran
concetto, che subito ritornato alla sua patria 4, ha procurato di
fare adunare il consiglio, et ha persuaso a quel popolo che
faccia opera di hauere li un collegio d' i nostri, et la comunita
a sua richiesta ha gia ordinato certa quantita di denari da
darsi ogni anno a questo fine. Si e anco confessato coi nostri
uno altro capitano, et si e paceficato con alcuni suoi nimici, i
quali prima egli era deliberato di offendere grandemente. Ne
sono mancati alcuni, i quali hauendo ritruouato le mogli in
adulteri uoleuano uendicarsi contra gl' adulteri, et a persua-
sione de' i nostri hano loro perdonato. Molti hanno lassate le
concubine, et cacciatele di casa propria doue prima le teneuano.
Si sono fatte anco alcune restitutioni. Si sono fatte alcune paci.
Vltimamente, altre opere di pieta simili a queste si e degnato
P. Ioannis Gambaro ad P. Lainez data ex Montepolitiano die 18 Aprilis hu-
ius anni, in qua haec inter alia dicit: « II capitano Gualtero di Gualteri
fratello del vescovo di Viterbo... mi ha scritto come, dopo molti anni (che
manco si era confessato) communicatosi questa pasqua et fatta la pace con
tutti i suoi nemici, ad instantia sua tece congregare il conseglio, et con santo
fervore et zelo tratto della Compagnia nostra et utile professione sua che
nullo discrepante da tutti i cittadini di quel consiglio fu deliberato si pro-
curasse un collegio dalla P. V. in Orvieto, ordinandogli cento scudi d'oro
Panno et del resto tutto quello di piu che paresse a certi signori Conserva-
tori. Mi disse il capitano ch'in quella citta si farebbe gran frutto per il bi-
sogno et pur buona disposizione et natura di quella gente, et tanto pare a
me cognoscer da piu orvietani huomini et donne... ».
1 Supra vers. et in marg. scriptum est alia manu antiqua: « Oruieto ». In
epistula data Romae 21 Maii 1561 (Cf. Polanci Complem. I, 273) dicitur col-
legium Societatis exposci ab urbevetanis ; non tamen tunc fundatum est illic
collegium, sed anno 1620. Cf. Cordara: Histor. Soc. lesu, part. VI, lib, V. n. 5.
266 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nostro Signore Dio operare per questi indegni et minimi suoi
serui, il che tutto si dee riconoscere dalla sua alta misericor-
dia. Si uisitano spesso et si confessano infermi da i nostri, si
nell' hospetale, com' altroue. Si porge anco aiuto quanto si puo
a bisognosi, et si souiene a gl'aff]itti con ogni charita, perche
spesso cosi fatte genti riccorrono a i uostri chiedendo aiuto
nelle loro tribulationi, chi per essere accordati di qualche lite
ch'hanno con maggiori et piu potenti et piu richi di loro, chi
perche ueoga souenuto alla pouerta et necessita loro. Altri per-
che si prouegga di allogare le figliuole pouere con 1' aiuto d'al-
cune elemosine, o maritandole, o mantenendole in monasterio.
Altri quasi diffidenti a uengono da i nostri a buona speranza
soleuati, et negl' affani loro consolati. Sono entrate in mona-
sterio et fatte religiose dodeci vergini in quel torno di quelle
che frequentauano la nostra chiesa nello spatio di due anni, et
molte n'hano buona uolonta di fare il medesimo. Molte uedoue
anco si sono confermate nel loro buon proposito di perseuerare
uedoue, la onde uno cosi ridendo (ma parlando percio da uero),
disse in publico : da che questi preti sono in Montepulciano ne
vergini ne uedoue uogliono piu intendere di maritarsi. Molte
altre cose simili si degna il Signore per sua clemenza adope-
rare per mezo di questi minimi serui suoi et di vostra Ri.tia,
il che tutto si ha da riconoscere dalla sua larga et potente mano.
5. Ma per ritornare alle cose di casa delli quali si e comin-
ciato il ragionamento, quello non mi par da tacere, che essen-
dosi a i di passati per mezo d'alcuni eccitata contra noi una
graue persecutione, a guisa di fiera tempesta nata da rabbiosi
uenti, il fine della quale era di cacciarne di questo collegio et
di questa terra, dopo quei terribili et breui mouimenti e seguita
una gran tranquillita, et gl' auersari sono rimasi uinti dalla
pacienza et toleranza de i nostri, non senza molta maraueglia
degl'amici nostri, i quali sono restati stupiti della constanza
de i nostri, dal che ne e proceduto che molti, pentiti de i loro
proponimenti, sono uenuti a chiedere perdono di essersi opposti
alle cose nostre, prometendo per 1'auenire 1'aiuto et il loro
fauore. La onde uno amico et deuoto nostro marauegliandosi
della gratia che nostro Signore fa alla Gompagnia, disse al
Padre Rettore : donde procede che desiderando ancor noi seruire
et piacere a Ghristo, comun signore, non potiamo sostenere pa-
cientemente alcuna molestia di queste che tolerate uoi molto
a diffirenti ms.
514. — Montepolitiano 1 Maii 1561 267
minore, et uoi pare che non possiate da alcuna perturbatione essere
superati? Lodato sia il Signore, il quale si degna pigliare beni-
gnamente le uostre difese et farne tutte le cose auerse resultare
in prospere; percioche a quasi miracolosamente ha operato sua
diuina Maesta che questo collegio et questa chiesa, la quale
prima haueuamo a beneplacito di chi ce 1' hauea datta, ne fusse
conceduta perpetua. II che non e auenuto se non per importu-
nita di quelli che cercauano di cacciarne, si che con quelle armi
con che uoleuano ferire ce hanno sanati; che uedendo i gouer-
natori di questo collegio et chiesa le gran persecutioni ch'ha-
ueuamo, et com'altri cercauano di cauarne di questa terra, essi
n' hano per questa uia uoluto confermare maggiormente, il che
parea al giuditio humano impossibile ad auenire. Et per non
trappassare con silentio quello che il demonio, a guisa di leon
che rugge d' intorno alle anime nostre l, ua sempre machinando
di uolere fare per mezo d'i suoi ministri in pregiuditio di esse
anime, accio che conosciute le insidie sue diuentiamo piu cauti
et uigilanti, V. R. sa pur' essere uno in questa terra, il quale
portandone odio morlale e desiderando di scacciarne di qua con
alcuna infamia, propose ad una astuta meretrice di uolerli dare
buoni scudi se ella induceua alcuno di nostri a peccare seco ; il
che pareua che comodatamente [sic] li poteua succedere, s' il vigi-
lantissimo pastore et custode nostro, Ghrisio Iesu, il quale mai
non dorme, non hauesse proueduto che la malitia della quale
colui uoleua segnar noi, hauesse tanto lui medessimo col uenire
scoperta la maluagita sua et le sue insidie ; quantunque prima
ancora erano stati sparsi da uno altro alcuni rumori che uno
dei nostri haueua seguitata correndo un' altra meretrice che
fuggiua; il quale fu posto in prigione, et scoperta la uerita et
come egli falsamente ci hauea apposta questa calunnia, sareb-
be stato grauemente punito, se i nostri propri 1' hauessero tole-
rato et non hauessero fatta resistenza.
6. Da questi et simili tramuti la Gompagnia nostra e n'e
diuentata piu chiara, et n'ha aquistata meglior nome, non che
ella per questo sia diuentata piu oscura. Per la qual cosa,
molti nobilissimi huomini et honestissime donne frequentano
la chiesa nostra. Di maniera che questa chiesa, la quale per
a Emend. ex perche.
1 Cf. I Petr., V, 8.
268 LlTTERAE QUADRIMESTRES
1'adrieto, com' alcuni affermano, staua quasi sempre chiusa, et
parea abandonata, hora non sia punto, ma frequentata et ce-
lebrata di qualsiuoglia altra di questa terra ; et concio sia cosa
ch'auanti la uenuta nostra le due saluberrime medicine del-
1'anime nostre, dalla nostra Gompagnia molto usate et adope-
rate, di rado si usassero et riceuessero in questa terra, hora
non solo nella chiesa nostra, ma nelTaltre anchora per l'es-
sempio della nostra si pigliano et frequentano assai spesso, la
confessione dico et la santissima eucharestia. La onde da questo
fonte della Compagnia nostra penso molti riui di religione et
pieta christiana esser entrati nelLanime di molti, i quali entrando
nella chiesa nostra, pare che specialmente piglino un certo spi-
rito del colto diuino, et si desti in loro gran riuerenza uerso le
cose sacre, et per usare le stesse parole lo[ro], pare che le mura
stesse della nostra chiesa porgano certa santita et inuitino a
piamente et religiosamente uiuere. Vltimatamente per restringere
le molte parole in una, questo nostro collegio se ua tuttauia
riuogliendo tra infamia et buona fama, tra cose prospere et
contrarie. *. Nondimeno, da tutte quantunque tra se molto diuer-
se et al primo incontro contrarie, tanta utilita ne caua la diuina
sapienza, che molto malageuole e a discernere, se elle piu tosto
ci sieno necessarie, che fruttuose. Sono molti che ci perseguitano,
sono dall'altra parte molti altri nobilissimi et principali in
questo loco, i quali restano di noi satisfatti, et ci diffendono et
accarezzano grandemente, di maniera che par quasi che per
diuino consiglio gl'uni ci siano dati a fine che non habbiamo
occasione di troppo innalzarne, et gl'altri accioche la despera-
tione non ci atterri et abbatta del tutto, et accioche a queste
due contrari il uiaggio della nostra peregrinatione uenga sicura-
mente dirizzato al fin suo. Del che ne sia pregato il S.re. Questo
solo non uoglio restar di dire a V. R. ch' hora uniuersalmente si
ha megliore opinione a di noi che per lo passato, et la Gompa-
gnia e salita in maggior nome et fama b da che essa Gompagnia
trauagliata della aspresa della tentatione et tribulatione ha di-
mostrato la sincerita et inuitta pacienza sua, la quale si e af-
focata a guisa d'oro nel foco; dal che la beneuolenza et os-
seruanza di questi huomini uerso noi apparisce maggiore,
a opininione ms. — b fame ms.
1 Cf. II. Corinth. VI, 8.
514. — Montepolitiano 1 Maii 1561 269
•
percioche adesso incontrandone per la strada, amicheuolmente
et riuerentemente ci salutano et con noi si accompagnano, il che
non faceuano prima. Pregato sia il S.rfi ch' il tutto resulti in
molto honcre et gloria di sua diuina Maesta et in salute del-
1'anime l.
7. Resta ch' io aggionga alcuna cosa del nostro esteriore. Noi
qui sopportiamo mediocre a pouerta, percioche quantunque 1' en-
trate del collegio sieno molto minore della bastanza, pure il
S.re, dalla mano del quale depende ogni nostro essere, non
manca di souenire delle cose necessarie. Siamo anchora stretti
di stanze, perche la pouerta non ha fin qui comportato che si
sia potutto dar flne alla comminciata fabrica del collegio, quan-
tunque le mura si sieno alzate sino al tetto, 1' horto per la
maggior parte espianato, et di monte ridoto in piano; la qual
opera non e stata piccola, et non solo e fatto in buona parle
piano, ma detto piano e ripieno di herbe assai utili al collegio,
et ui si sono poste alquante uiti et alcuni fruttiferi alberi. L' hor-
to e assai spatioso et grande, percioche e longo il intorno a 150
cubiti, et largo 62. et ha una prospetiua et una ueduta maraui-
gliosa ; ch' oltra che la terra da se e posta in alto, questo horto
e in una parte della citta assai alta, et mira molte miglia
intorno, et un paese amenissimo, percioche uede una grandis-
sima et fruttifera ualle, uede molti ameni et fruttiferi colli,
uede (benche da lontano) il famoso lago Trasimeno, ch'hoggi
si chiama il lago di Perugia. Di maniera che fornito che sara
tal horto, credo poter dire con buona pace dell' altri collegi
d' Italia, che egli tutti trappassera di bellezza et uaghezza et di
comodita et di bonta di frutti.
8. Questo e quanto ci e parso di far sapere a V. P. di questo
collegio di Montepulciano, il che si e fatto con piu parole che
non si richieda, ella 1' attribuisca alla loquacita mia, et si
contenti perdonarmi questo fallo, et si non correspondono al-
1'ardenti desideri che V. R. ha dell'aiuto de prossimi, conuien
a Emend. ex magiore.
1 Non tamen impetus inimicorum et calumniae contra socios subsequenti
tempore cessarunt; quare P. Lainez generalis anno 1563 collegium dissol-
vendum decrevit (Cf. Sacchindm: Histor. Soc. Iesu, part. II; lib. V, n. 107
sqq.; lib. VII, n. 20 seqq). Quod non nisi annis 1606-1607 iterum erectum est
Cf. Iuvencium: Histor. Soc. Iesu, part. V, tom. posterior, lib. XV, n. 23;
Fiocchi, 1. c, 59-61.
270 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
darne la colpa, parte al loco, che non e molto grande, et parte
all' insufficienza et debolezza d'i ministri. Et accioche rap-
portiamo per 1'auuenire maggior frutto delle fatiche nostre, ci
sono necessarie le sue da noi desideratissime orationi, et di
tutti i Padri et fratelli, del che la preghiamo sommamente,
pregando Christo S.re nostro, auttore di tutti i beni, che si degni
longamente conseruare V. P. sana et in stato che possa se-
condo il volere di sua Maesta gouernare questa sua Compagnia.
Stia sana. Al primo di Maggio 1561. Da Montepulciano.
Per ordine del R. P. rettore l, minimo et indegno in Chro.
figliuolo.
Gio. Batt. Vitale 2.
515
P. THOMAS RAGGIUS
NOLA 1 MAII 1561 3.
1. Sociorum numerus. Canditati laus. Consueta erga proximos
ministeria exercentur. Ad viciniam excurritur. Quidam ludi
magister nostrarum scholarum leges imitari contendit.
Templi ornatus in hebdomada sancta. Curatur ut iuvenes
ecctesiae ministri ad sacramenta frequenter accedant. Paces
ineuntur. Retigiosis feminis succurritur. Impatiens scho-
lasticus per iudicem punitur. — 2. Altaris ornamenta col-
legio donantur. Hortus arboribus conseritur. Impluvium
ornatur. Societas apud cives in honore habetur.
1. Molto Reu.do Pre. Pax Xpi. etc. Questa sara per ragguaglia-
re V. P. R., secondo il solito, di quel che habbiamo dal primo
di Gennaio per sin all' infrascritto giorno. Li nostri sono quanti
1'altra uolta, cioe XV, non contando un nouitio che poco fa
uenne di Napoli et mo sta nella seconda probatione, hauendo
1 P. Ioannes Gambaro.
3 Vide Litt. Quadrim. VI, 11.
3 Ex autogr. in codice Neap. 193, ff. 49, 50 (348). Sunt duo alia exempla
itala in ff. 44; 47-48; et duo item latina in ff. 45-46; 51-52.
515. — Nola 1 Maii 1561 271
passata la prima con assai edificatione. Si spera che fara buona
riuscita per le cose temporali. Fuor di questo, tutti gli altri fra
1'ottaua di Pasqua hanno fatta la confessione generale, et ri-
nouati li uoti loro, non senza frutto ; al che si erano assai ben
disposti col continouo feruore che per auanti hanno tenuto;
di maniera che etiandio nel tempo de la ricreatione doman-
dauano di potersi affaticare, lasciandoda parte 1'altre mortifi-
cationj et penitenze uolontarie. Fra li nostri scolari ue n' e uno,
che fa instantia di essere riceuuto nella Compagnia. E giouane
di buone parti, ingenioso, modesto et costumato. Da che egli
uiene qui ad imparare, ne ha condotti molti altri del medesimo
castello di doue egli e; onde sono cresciute le scole. Alle quali
mai si manca, come ne anco alli soliti essercitij spirituali di pre-
dicare le domeniche et feste principali, far 1' essortatione priua-
tamente alli nostri il uenerdi, insegnare la dottrina cristiana le
domeniche et li uenerdi, ministrare li sacramenti, uisitare li pri-
gioni et infermj, consolandoli et souuenendo agli uni et agli altri
nelli loro bisogni spirituali ; et tutto questo non senza frutto.
Fuori de la citta ha predicato uno de nostri non so che domeni-
che di quaresima con sodisfattione, facendolo restare 1' infirmita.
Ghiamati etiandio andorno doi ad un castello qui uicino a con-
fessare la fameglia del signore di quello, che e molta. Lasciando
di dire che il concorso de la gente alla nostra chiesa nelli giorni
santi per confessarsi e stato quanto mai per 1' addietro, onde
si crede che quasi tutto questo popolo si confessarebbe da li
nostri, se ui fosse chi 1' ascoltasse. Questo pero non mi pare da
tacere: che uno de li maestri di questa citta, intendendo che
un giouane, uenuto di nuouo alle nostre scole, n' era stato dopo
alcuni giorni cacciato, non uolendo egli seruare le regole circa
il confessarsi, temendosi non facesse danno agli altri, si propose
di uolere esso anchora con li suoi scolarj seruare tale instituto,
cominciando insieme con esso loro a metterlo in essecutione. II
monumento che si fece questa settimana santa fu tanto diuoto,
che non manco chi dicesse essere stato il piu diuoto di tutti ;
auengache gli altri fossero assaj belli. Appresso si e procurato
che quelli XII giouani, chiamati diaconi, dicano l'ufficio de la
Madonna insieme, et si communichino ogni otto giorni. Oltra
di questo uno de nostri fece un accordo di non poca importanza
fra uno de li principali signori de la corte et il popolo di uno
di questi casali, nel quale molto si era affaticato il gouernatore
di questa citta senza potere ottenerlo. II medesimo parimente
ando ad una terra, pur qui vicina, per fare col signore di quella
272 LlTTERAE QUADRIMBSTRES
si che un monasterio di donne pouere nella istessa terra fosse
proueduto del necessario; et fo riceuuto con molta accoglienza,
con buono successo del negocio; et con la medesima grata ac-
coglienza altre uolte e stato riceuuto da altri signori, alle cui
terre e andato per trattare con esso loro negocij concernenti il
diuino seruitio. Accasco alli giorni passati che uno scolaro fece
dare da un suo fratello alcune guanciate a un' altro scolaro, dal
quale esso n'hauea riceuuta una spalmata per ordine del mae-
stro, di che si giudico douersi, a terrore degli altri, fare alcuna
dimostratione col brazzo de la giusticia ; et fu che il delinquente
si fece mettere in prigione, di sorte pero, che ne restorno edi-
ficati etiandio li parenti suoj.
2. Dopo 1'ultime sono stati dati a questo collegio doi parati
da altare : 1' uno di molto ualore et bellezza da la signora con-
tessa di Nola, fondatrice l; 1'altro non cosi bello da una gin-
tildonna diuota. Sonosi parimente piantate fin a dugento piante
di uarie sorte di frutti con assai bello ordine nell' una parte
del giardino ; il che si spera, oltra 1' utilita, sara di non poca
ricreatione, tanto alli nostri, quanto alli forastieri. Et il Signore
gli ha dato si buon successo, che etiandio molti de li pali,
postiui per reggerle, hanno gettate frondi. Si sono anchora ac-
commodate le strade molto bene. II cortile che e molto spazioso,
et prima era tanto dissuguale, che offendeua la ueduta di quellj
ch'entrauano, si e ridotto a un bel piano. Hora quanto al cre-
dito de la Compagnia in questa terra, in somma dico che tutti,
in publico et in priuato, mostrano nel ragionare loro di hauerne
assai buona opinione. In particolare molti addimandano messe
alli nostri in tanto che non si puo sodisfare a tutti. Si racco-
mandano similmente alle orationi, mostrando nel modo di parlare
che quegli de la Gompagnia possino ottenere quel che uogliono
da Dio. Monsignore di Nola 2 et il suo vicario ci adoprano
uolentieri nelle cose loro, come nell' essaminare quegli che cer-
cano gli ordini, et in altre cose simili. E uisitato questo luogo
da uarie persone nobili, et in particolare dal predetto monsi-
gnore, dal gouernatore, dalli signori conti di S. Valentino, che
habitano in un loro castello qui presso, et dal signore regente
Albertino 3, il quale fa tanta stima del R. P. Prouinciale 4, che
1 Maria Sancta Severina (San Severino).
2 Antonius Scarampo.
8 Vide pag. 89, annot. 2.
4 P. Alph. Salmeron.
516. — Parisiis 1 Maii 1561 273
parlando 1'altro giorno di luj, disse che era un'huomo onni-
potente. [Rerum exilitatem excusat et preces postulat.] Di Nola
il primo di Maggio del LXI.
Per commissione del R. P. Rettore l.
Di V. P. R. seruo indigniss.0
Thommaso Raggio 2.
516
P. NICOLAUS LIETARD
PARISIIS 1 MAII 1561 3.
Consuetae sociorum occupationes. Non desunt iuvenes candi-
dati, qui tamen ob domus angustias admitti nequeunt. —
Socii bona utuntur valetudine praeter P. Robertum Clays-
sonium. — Adversantur Societati praeter haereticos, senatus
parisiensis, sorbonicus consessus, academia tota, parochi,
religiosi, alii demum, nec pauci, qui legata ab episcopo
claromontano Societati relicta habere vellent, ut pauperes
claromontani, billiomaei cives et canonici. — Ex parte So-
cietatis laboratur quantum fieri potest ut in Gallia admit-
tatur. Cuius admissioni parisiensis episcopus consentit, sed
iniquis condicionibus ; non vero senatus, quantumvis ad id
et regiis litteris, et multiplici interventu ac supplicatione
cardinalium Lotharingii, Turnonensis, Borbonii, Arminiaci
sollicitetur . — Denique preces pro admissione postulat.
1 P. Ioannes Montoya.
2 Vide Litt. Quadrim. VI, 619.
3 Antogr. in cod. Gall. 53, ff. 54, 55; prius 372, 373 (226, 227). Quae in ea
dicuntur, fere omnia habentur in epistulis PP. Broet et Cogordani per id
tempus datis, quae editae sunt in Epist. PP. Broet... 161, sqq., et in Lainii
Monum., V, 402, 475. Ideo summam tantum damus.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 18
274 LlTTERAB QUADRIMESTRES
517
ALVARUS DE ORIVE
VALLISOLETO 1 MAII 1561 4.
1. Sociorum numerus. Disciplina religiosa. — 2. Scholasticae
exercitationes. — 3-6. Nosocomia visitata. Contiones in
diversis locis. Quo fructu.
1. f Ihs. Muy R.do P.e nro. en Chro. Gratia et pax Ghri. etc.
Pues la sancta obediencia ansi lo pide, razon sera escribamos
a V. P. lo que nuestro S.or se a dignado obrar por los ministros
de la Gompahia en estos 4 meses. En este collegio son 28, y
todos con salud por la mysericordia diuina, enpleandola en
los ministerios en que la obediencia los pone, con mucha faci-
lidad y prontitud. Su aprovechamiento se ve en esto, y en que
procuran andar diligentes en el exercicio de la mortificacion,
saliendo con disciplinas publicas al refitorio, y en que dessean
padezer trabajos por Christo, y hazer peregrinaciones largas,
lo qual por ventura se avria hecho, sino fuera por no inte-
rrumpir el hilo de los studios ; sobre todo esto, es el muy par-
ticular amor con que todos se aman, y la vnion en los parezeres
y juicios, que cierto es para alabar a N. S. de ver el recelo que
entre si traen de no offender con palabra alguna vnos a otros.
V. P. ruegue a nuestro S.or nos conserbe en este amor, porque
trajendo esta librea, seamos verdaderamente de su bandera.
2. En lo que toca a los estudios, no ay cosa nueba que
hazer saver a V. P., sino que los hermanos estudiantes oyen
dos leciones en S. Gregorio 2, y vna en cassa, porque, como ya
vayan todos mas adelante, con ahadir vn poco de mas cuydado,
faeil les sera dar cuenta de tres lectiones, principalmente que
es este su principal asumpto por agora.
3. Lo que los nuestros han hecho con los proximos, es lo
siguiente; y por decir en suma lo que despues dire vn poco
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 180, 181; prius 257. Praecedit in ff. 178,
179 exemplum latinum «per Loreto, Amelia, Frascati ». Exstat exempl. in
archiv. colonien. Hansen, 1. c. 768.
a Vide p. 58.
517. — Vallisoleto 1 Maii 1561 275
mas largo, todos los Padres, que son 9, con grande alegria se
ocupan en el seruicio de los proximos; y ansi acaege algunas
vezes velar con ellos, quando es menester, toda la noche ; hazen
amigos a los que saben que estan discordes ; visitan las carceles,
y procuran de animar a todos a la buena vida, y algunos a
perfecta. Tres Padres estan diuididos para tres hospitales a, y
cada vno tiene cuenta con confessar y consolar los pobres que
le caben. 4 Padres an tenido cargo de predicar esta quaresma,
sin el P.e D. Pero Sanchez, que predico tres sermones en Sy-
mancas esta semana santa entre tanto que no avia lectiones, y
dio en este mismo tiempo a dos los exercicios spirituales: el
vno era doctor en theologia y chatredatico en esta vniversidad ;
y el otro era vn estudiante. Tenemos esperanga que an de
hazer mucho bien con el buen exemplo que dan. El P.e Rector *
a predicado cada semana tres sermones, y algunas seys, y no
con pequena acceptacion del pueblo, ansi por tener doctrina
acomodada a las costumbres, como porque ven en el gran zelo
de aprobechar. Sonle bien deuotos muchos principales, como la
marquesa de Alcahices 2, marquesa de Viana 3, y los condes de
Osorno 4, los quales nos embiaron su tapizeria y imagines con
las quales se hizo vn monumento, que segun se decia, no avia
otro mas deuoto. El conde dio el iuebes de la cena de comer a
los nuestros, serbiendolos el cehido su delantal con mucha hu-
mildad, ansi como tambien lo avia hecho el aho pasado.
4. Los penitenciados por la sancta ynquisicion tienen tanbien
afficion al P.e Rector, y van a oyr su doctrina con sus b san-
benitos, no estimando en nada la honrra del mundo ; anse todos
confessado generalmente con el P.e Rector, lo qual no poco
declara averse convertido de veras a la verdad de la yglesia
romana. Estaba predicando en vna parrochia el P.e Rector, y
vio que le oya vna persona yllustre, que tenia grande ene-
mistad con vn su hijo, y como acabo el sermon, fuesse para
donde estaba, y rogole quisiese perdonar a su hijo; y no lo
quiso conceder por aquella vez. Viendo esto el P.e Rector, hin-
cosele de rrodillas, y con instancia le pedia que tubiese miseri-
a Praec. v. supra versum, deleto monasterios. — b su ms.
1 P. Hieronymus Ruiz del Portillo.
2 Vide p. 58.
8 Maria Manrique.
* Vide p. 58.
276 LlTTERAE QUADRIMESTRES
cordia de si, y al fin el Senor le toco el coracon, y mando
llamar a su hi.jo, abracandose, se hizieron publicamente amigos,
y quedaron de se confessar con el P.e Rector luego, y hizieronlo
ansi, y comulgaron en nuestra yglesia.
5. El P.e Gutierrez l, rector del collegio de Plasencia, a es-
tado aqui esta quaresma entendiendo en cierto negocio de aquel
collegio, y dando al negocio lo que le era necessario, le sobraba
tiempo para poder predicar 4 sermones cada semana, vltra de
otras platicas que hacia a personas particulares. Agrado mucho
en este pueblo, porque luego que fue conoscido, acudia a le oyr
gente noble y letrados mas que a ningun predicador, aunque
los ay en esta villa buenos. Tiene muy abundante y copiosa
doctrina, y iunto con esto gracia en el decir, y lo que mas
admira, es que habla con el coracon, como si le viesse: esto
salen diciendo del los que le oyen. Luego que supieron esto los
canonigos y otros perlados de la yglesia mayor, le pidieron
sermones para su yglesia, y ansi les predico tres sermones: el
de la Magdalena, passion y ressurrection, y el domingo que
viene, les a de predicar otra vez. Otros Padres an sido llamados
de otros pueblos comarcanos a este, en donde an sido bien re-
cebidos.
6. El fructo de los sermones cojen los Padres que confiessan ;
anse hecho muchas confessiones generales, y an salido muchos
de peccado y mala vida, y muchos se an confessado que avia
20 y 30 afios que no se avian confessado bien. Vn hombre dijo
a vn Padre que en ninguna manera le podria decir peccados
tam abominables como tenia, y el Sehor, por la amonestacion
del Padre, le esforco a los confessar. Otro avia muchos anos
que estaba amancebado, y vn Padre trato con el que dejase la
mala vida, y confessandole, lo hizo ansi. Otro estaba cercano
a la muerte (porque luego passada media ora murio), que estaba
descomulgado, y fue llamado vn Padre para que le hablase, y
declarando en quanto peligro estaba, salio de la excomunion a,
y se confesso; y ansi dio el alma luego. El mismo Padre hizo
amigos a otros que tenian grande enemistad por la muerte de
vn hombre. Cierta persona recojia y encubria en su casa dos
que vivian en el peccado de la desonestidad, y permitiendo el
a comunion (!) ms.
1 P. Martinus Gutierrez.
518. — Vindobona 1 Maii 1561 277
Senor que de repente muriese quien con su possada favorescia
el peccado, los otros se apartaron de la mala vida, y el vno se
vino a eonfessar a nuestra casa muy atemoricado, al qual ins-
truyo el Padre en que se apartase de los lacos del demonio.
Confiesanse algunas personas de quien depende mucha parte de
la gobernacion del reyno, en lo qual creo se sirbe el Sefior
mucho. Era tanta la gente que concurria a se confessar, que
creo no bastaran doce confesores a cumplir con todos; y ansi
se admitian aquellos en quien se esperaba hazer mas probecho.
Aviase de sacar a quemar vn clerigo por atrocissimos casos,
como parecio por su sentencia, y embiaron a llamar vn Padre
para que le esforgase a llebar con buen animo la muerte. Estubo
toda la noche velando con el y tardo siete horas en le confesar
generalmente de toda suvida; y acabada la confesion, le dio
tanto dolor de sus peccados, que parescia rompersele elcoracon.
En todo el proceso de su condenacion, le acompano el Padre
hasta que le dejo ya muerto; acabo con tan feliz muerte, que
con aver sido hombre muy pestilencial, dexo en todos grande
esperanca de su salud, que parescia ser mayor su dolor que los
peccados cometidos. [Preces poshdat.] De Valladolid a 1°. de
Mayo de 1561.
De V. P. minimo y indigno hijo en Christo Seiior
T
Oriue £.
518
HENRICUS RICKMAN
VINDOBONA 1 MAII 1561 2.
1. Sociorum numerus. Valetudo. Conatus religiosae perfectionis
adquirendae. — 2. Festum nominis Iesu, Hosio cardinali
sacrum celebrante, legato Delphino, archiepiscopo strigo-
1 Vide sis Litt. Quadrim., V, 887.
2 Ex apographo coaevo (A) in cod. Germ. 143, ff. 33-36; prius 38-41. Aliud
apogr. (B) est in cod. Germ. 139, ff. 70-73; prius 34-37. Tertium denique in
eodem codice ff. 136-139, per errorem inter epistulas anni 1562 collocatum.
Aliqua verba quae neglegenter scripta erant in A, emendavimus ex B.
278 LlTTEBAE QUADRIMESTRES
niensi, episcopis viennensi et matrutiensi, aliisque primariis
viris adstantibus, sollemnissime peragitur. Tanti hospites
post prandium ingenioso lusu recreantur. — 3. Duodecim
socii peregrinatum mittuntur : et felici quidem saccessu.
— 4. Caritatis opera in sublevandis pauperibus, aegrotis,
incarceratis. Paces initae. — 5. Per bacchanalia et qua-
dragesimam socii turmatim palamque se flagellant, quos
alumni fervide imitantur. — 6. Quattuor socii sacris ini-
tiantur. P. Rector sollemnem professionem vovet multiplici
praemisso exercitio humilitatis. — 7. De noviciis eorumque
institutione. — 8. De collegio novo. Plures convictores
admitti cupiunt, quam quos aedes angustae capere posunt.
— 9. De scholis et scholasticorum in litteris et virtutibus
progressu; quorum aliqua egregia opera enarrantur. Iosephi
comoedia cum ingenti applausu agitur. — 10. Viri et fe-
minae frequentes ad sacramenta accedunt. Curatur ut ae-
groti et impediti iubilaei gratiam assequantur. Abusus tol-
luntur. — 11. Contiones cum fructu habentur. — 12. De
Caesaris, de Maximilliani et aliorttm erga socios bene-
volentia.
1. Exacta quadrimestris spatij periodus postulat vt caesarei
huius collegij res, Deo Op. Max. duce gestas, breuiter ac per-
spicue R. P. explicemus. Doctore Ioanne Zeidel a et Authonio
Flandro exceptis, qui Tirnauiarn nouj in Hungaria fundandi col-
legij causa, missi sunt, vniuersi numero quinquaginta duo hic
sumus: inter quos 11 sacerdotes b existunt c , vt nouitios omit-
tamus. Quod ad spiritualem omnium profectum attinet, curatur
diligenter, vt in omnibus ydavxla ex nostris animis euulsa,
in preclara obedientiae, submissionis ac paupertatis studia
incumbamus. Ad quod non poenitentiae tantum publicae, cre-
braeque exhortationes ; verum etiam votorum, quibus ex insti-
tuto Societatis astricti sumus, instaurationes, atque in peregri-
nationem, carceres et ad xenodochia missiones, plurimum mo-
menti adferunt. Singuli confessiones, quas generales appellamus,
instituere, alij disciplinas, alij alias poenitentias, quibus ante-
actae vitae defectus diluerent, sibi concedi vehementer postu-
larunt.
2. Festum Circumcisionis Dominj, in quo sacra vota ex more
renouauimus, hoc est, festum nominis lesu, apud nos raaximi
a Zeidl B. hic et inferius. — b Del. sumus. — c Del. curatur.
518. — Vindobona 1 Maii 1561 °279
viri decorarunt. Illustrissimus enim a cardinalis Hosius, qui
eo b tempore Pont. Max. ad Caesarem legatus erat Viennae,
solemne in nostra aede missae sacrificium celebrauit, tanto cum
apparatu, quanto nunquam in hoc templo ante res diuina forte
peracta est. Aderat et Reue.dis D. Delphinus eiusdem quoque Pont.
legatus; tum Re.dis Archiepiscopus strigoniensis l, praeterea vien-
nensis 2 et matrusiensis 3 episcopi, necnon dominus Martinus
Cromerus, regis Poloniae orator. aliique nonnulli primae nobi-
litatis viri; qui omnes apud nos, Rectore nostro 4 illis cum
maxima omnium edificatione inseruiente, eodem die pransi sunt.
His multum voluptatis attulerunt epigrammata graeca et latina,
tonj haebraici, atque oratio de nominis lesu laudibus a nostris c
e suggestu pronunciata. Prandium clementiss. imperatoris nostri 5
decreto et impensis apparatum fuit. Sublatis iam mensis, quae-
ritur e primarijs illis viris, quos dixi, num relaxare nonnihil
animos, chartis partim pictis, partim albis velint. Astabant
multi ex illorum primatum familia arrectis auribus nobiles,
magnoque videndi lusum istum desiderio tenebantur. Adfertur
tandem lusus; tres, inquam, adferuntur stanneae honestae scu-
tellae et nouae, in quarum vna eorum, qui fuerant eo die in-
uitati, in altera sanctorum quorundam nomina habebantur; in
tertia demum chartae, partim albae, partim pictae, id est
scriptae, in quibus pia opera quae quisque in venerationem
illius sancti, quem sorte fuisset et gratia consequutus, obire
debebat, continebantur. Ponuntur leges lusus pio affectu exco-
gitatae, quibus recreari viri illi tanti honeste poterant; quas
leges promittunt omnes se obseruaturos. Vbi vero singuii quid
agendum sibi esset ex chartis illis pictis intellexissent, ita pie
(dictu sane mirum) fuerunt affecti, vt quanto quisque vel cre-
briores eleemosinas pauperibus erogare, vel grauiores mortifica-
tiones exercere, vel asperiores poenitentias subire d moneretur,
tanto amplius in Dno. gaudere videretur; vnde factum est, vl
a enim supra vers. — b eo supra vers., deleto pro (?). — c Del. de.
— d subire supra vers.
1 Nicolaus Olahus.
a Autonius Brus de Muglitz.
3 Dionysius Pioppi 0. P. electus est die 17 Iulii 1560 episcopus urbis Mo-
druss, in Croatia. Cf. Eubel: Hierarchia... III, 264.
* P. Ioannes de Victoria.
8 Ferdinandus.
280 LlTTEBAE QUADRIMESTRES
is sacer ludus ad multorum principum aures cum magna eorura
aedificatione peruenerit a. Adeo vt regina Bohemiae Maria 4,
eum b ipsum edocta nuper in sua quoque aula pie vsurparit.
Lusu illo absoluto, vesperis et laetaniis omnes pie interfuerunt.
3. Sed vt ad nos redeam, duodecim praeter omnem huius
collegij morem sine pera et sacculo, imo etiam absque vllius,
praeter quam Rectoris nostri literis, ad quatuor diuersas Aus-
triae huius prouinciae partes ablegati sunt, vt aliquod suae
paupertatis, aut potius pietatis specimen aederent. Terni autem,
vno semper inter eos concionatore designato, omnes emitteban-
tur; alij Hungariam versus; alij ad alias Austriae vrbes. Se-
cundus sane (Deo honor esto) huius peregrinationis fuit suc-
cessus; nam etsi haeretici saepe blasphemijs eos, aut se potius
fatigarent, persaepe carceres, saepe eis mortem atque alia id
genus minarentur; eo tamen animo fuerunt, vt nunquam fere
de salute animarum bene moereri destiterint. Praeter quam quod
conciones frequentes habuerunt, congregabant c nonnunquam
in plateis pueros; quos docebant signum sanctae crucis aedere,
symbolum apostolorum atque orationem Dominicam pie ad Deum
fundere, ac praeterea clausulam illam « Sancta Maria mater Dei
ora pro nobis peccatoribus d », a qua haeretici omnes abhorrent;
visitabant crebro aedes aegrotorum, in componendis dissidiis et
conciliandis animis proximorum valde laborabant. Vnde cum
audissent inter '' parochum quendam et eiusdem ciuitatis iu-
dicem graues intercedere simultates, et alterum in alterius de-
formanda spoliandaque vitae ac dignitatis causa, nihil non
facere; repente nostri domos illorum adierunt, illudque sunt
assequuti vt inimicitias capitales tollerent, quas nunquam se
illi, nisi cum alterutrius oppressione, deposituros iurauerant.
Obuios fere quosque ad confessiones et nieliorem viuendi ratio-
nem exhortabantur; iurandi, iurgandi, potandi, Deumque id ge-
nus vitiis offendendi, mores corruptissimos vbique pro sua virili
abolere contendebant. Illud volgo f mirabile visum est, spreta
omni stipendij et victus oblata spe, nulla pietatis officia per
nostros negligi, imo eos vt in mandatis dederat Rector, antequam
spiritualia seminarent, ostiatim mendicare; quod nouum pere-
a peruerit A. — b eum supra vers. in A., deleto. pro(?). — c congrebant
A. — d ... ora pro nobis etc. A. — e inter supra vers. A. — f vulgo B.
Maxirailliani uxor.
518. — Vindobona 1 Maii 1561 281
grinationis genus gratissimum audio patronis nostris fuisse,
pluribusque nominibus ita apud vrbis huius primarios commen-
datum, vt vehementer idem a nobis saepe fieri optent.
4. Nec defuerunt nostris efficaces et feruentes in custodiis
publicis a ac xenodochiis visitandis occupationes, vt videas no-
uam b passim horum locorum faciem consequj. Praetereo reos
quorum plures, non modo eleemosinis hinc inde cura nostrorum
emendicatis, horrendos carceris squalores c euasere ; verum etiam
vitam in melius commutarunt: nihil dico de aleis, chartis luso-
riis et libris haeresi, incantationibusque pollutis, quos multj,
eorumdem quoque opera, Vulcano tradiderunt. Taceo conciones d,
quas plures in supremo huius ciuitatis templo diuersisque mona-
steriis, paroeciis ac vtroque xenodochio, magno cum euangelij
fructu habuerunt. Cum percelebres viri in mutuam famae digni-
tatisque perniciem, signis tamen nondum omnibus certis conspi-
rasse viderentur, curauit vnus e nostris vt in pristinam gratiam
illi reducerentur ; quorum alter cum non multo post vnj ex
nostris Patribus de peccatis suis confessus esset, sacramque de
eiusdem manibus synaxim sumpsisset, animam Greatori suo,
oleo prius sancto inunctus e, reddidit.
5. lllis vero feriis quibus hominum volgus f iosanire ac
veluti debachari soiet, nostri fere omnes laruati coenae tem-
pore flagellis sua corpora in nostro triclinio conciderunt, pro-
deuntibus simul duodecim aut 14 in modum processionis, quibus
vnus ex iis, qui collegij *curam gerit, velut capitaneus aderat.
Pr. Cornelius * qui caeteros praecedebat, dextera crucifixi, altera
vero manu mortis simulacrum gestans, pios quosdam de mundi
contemptione versiculos, alij psalmos singulari deuotione ad
flagella excitantes recitabant. Hoc nouo bacchanaliorum genere
collegiales exteri et nostri potissimum conuictores, qui tunc*ibum
nobiscum sumebant; perterriti, ali.j facies tegere, alij fusis per ora
lachrimis a commestione abstinere; sequuta est tanta eorum a
coena e sacris quibusdam colloquijs antistrophe, vt singuli pene
idem penitentie genus se quam ocissime obituros pollicerentur :
idque factum est, praecedente primum episcopo ab eis constituto,
et duobus velut angelis psalmos recitantibus ; deinde, praesente
a puplicis A, B. — b nouam supra vers. A. — c Emend. ex dolores.
d lteratur v. conciones in A. — e inuctus A. — f vulgus B.
1 P. Cornelius Brogelman, flander.
282 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Rectore nostro, quem sibi adesse postularant, et eorum quoque
praefecto comitante. Sequuti sunt conuictores, alio die, Patre
Rectore etiam ab alijs exorato vt adesset cum alijs quibusdam
fratribus. Ac fructum ex illa corporum percussione consecutum
esse, vel inde cernimus, quod praesentes illi velut ex lupis in
agnos mutati mansuescere, tum praeceptorum, quos ante non-
unquam flocci pendebant, imperiis solito magis morem gerere,
et denique ex agresti inciuilique vitae consuetudine ad buma-
nitatem et pietatem sese effinxisse videantur. Hoc bacchanalio-
rum genus multi probarunt magnates. Institutae praeterea per
quadragesimam fuerunt carnis mortificationes, tum generalis
celebrandi concilij, tum votorum aliorum et pietatis promouen-
dae causa.
6. Quatuor ex uostris hac quadragesima sacris ordinibus
sunt initiati ; tres facti sacerdotes, quartus vero subdiaconus, ac
nuper diaconus effectus est. P. Rector quatuor vota (vt voca-
mus) professurus, vna cum doctore Zeidel xenodochia et huius
vrbis carceres petiit", vbi poenitentiae et'eucharistiae sahctiss.
sacramenta miserrimis illis hominibus administrarunt, re sacra
ibidem ornato in loco peracta. Vbi vinum, panem et caetera ad
victum necessaria, corrasis hinc inde eleemosinis, affatim ad
dies aliquot ambo suppeditarunt, et, veluti suscepta pauperum
cura oeconomica, lineis praecincti pannis, et detecto (si recte
memiDJ) capite, eorum mensis inseruierunt. Deinde vero idem
Rector ac doctor b Ghristianus l, saccis quibusdam prominen-
tibus humero impositis, egregie in petendis per ciuitatem eleemo-
sinis sese exercuerunt. Qua in re id assequuti sunt, vt, quam-
uis scomatibus non raro, magna tamen aliorum admiratione
reuerentiaque singulari, fuerunt excepti, priusquam eleemosinis
ouusti domum redierunt. Omitto alias probationes, quas P. Rec-
tor nunc in culina, nunc in refectorio humiliter expleuit, prius-
quam solemnem aedidit professionem, episcopo hungarico tunc
rem diuinam peragente 2 cum ingenti celebritate hominumque
a petiit acld. supra vers. — b dominus B.
1 P. Christianus Rivius.
3 P. Ioannes de Victoria professionera solleranem quatuor votorum vovit
die 20 Aprilis in manibus Georgii Drascovitii, episcopi quinque ecclesiensis,
ut ex autographo constat. Quod modestiae modum in apparatu adhibito ex-
cesserit, a P. Generali suaviter reprehensus est et levi poena multatus. Gf.
Lainii Monum. V, 527.
518. — Vindobona 1 Maii 1561 283
frequentia. Vnus nostrorum verba fecit eo die de huius nostrae
Societatis nomine, authore, fine atque ratione.
7. Quod ad auctum a nostrorum numerum pertinet, 13 opti-
mae spei adolescentes se hoc quadrimestri nobis adiunxerunt.
Omnes iam in ea domo, quae pars est collegij (neque enim hac-
tenus alia haberi plane a nobis seiuncta potuit), sub Societatis
Iesu tirocinio viuunt. Eorum praefectus est M. Gregorius l,
sub quo pijs quotidie meditationibus, pingendis lileris, et dis-
cendo catechismo, tonis item et officiis humilibus, concionibus
atque aliis id genus exercitationibus sedulam operam nauant.
Horum omnium exercitamentorum M. Gornelius 2 rationem
habet, ne eorum praefectus supra vires oneretur. Ingenuj sunt
omnes, atque, ut apparet, Societatis instituto aptissimi, qui non
ad verba tantum, sed ad nutum etiam non raro obtemperant.
Census annuj ad eorum sustentationem ex parte empti sunt;
sed nostrum tamen collegium omnia illis necessaria modo sub-
ministrat, donec census, Deo duce, plures emantur. Itaque rudia
saltem iacta sunt domus nouitiorum fundamenta, quae magnam
sane colligendae messis spem nobis adferunt. Quinque aut sex
optimae indolis iuuenes, vt prioribus aggregentur, vehementer
aspirant. Fratres nostri in hanc curam gnauiter incumbunt, vt
multos a peccatis ad pietatem reuocent, et e mundi pelago ad
religionis portum transmittant.
8. Iam vero, vt de collegio illo, quod nouum vocamus 3,
pauca dicantur, duodetriginta in vniuersum illud foeliciter in-
colunt, inter quos multi eleemosinis nostrorum industria collectis
sustentantur; ali.j vero propria viuunt quadra; de quibus omni-
bus non possumus non optime sperare. Ciues et viri nobilissimi
suos tilios illis adiungere crebro contendunt, verum loci angustia
ne augeamus numerum impedit. Idem de conuictoribus dicere
possumus, cum et ipsis angustior sit domus, quam ut admit-
tamus germanos, polonos, hungaros et nobiles et illustres ge-
a austum(?) A.
1 In catal. collegii viennensis mensis ianuarii 1561 (Cod. Genn. 131,
f. 250) sub numero 26 recensetur « M. Gregorius praefectus domus probatio-
nis, lector linguae Germanicae domi, concionator frequens, sive in templo
nostro modo, absente D. Lamberto, siue alibi ». Ex aliis locis constat esse
P. Gregorium Rosseffium.
2 P. Cornelius Brogelman.
3 Vide Litt. Quadrim. VI, 90, 176.
284 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nere, qui subinde nobis ob.truduntur, neque citra intermina-
tionem.
9. Verum vt ad gymnasii nostri messem accedamus, profes-
sores classici sunt 10 suoque docendi munere sedulo funguntur,
ita vt progressus auspiciis respondeant, seu potius initia supe-
rent. Nostras scholas a frequentantium b numerus quingentos
attingit, aut superat, qui in dies vehementer augetur. Ex Pan-
nonia et Bohemia discipuli frequentes ad nos confluunt. Ex
wittembergensi, et norimbergensi, et aliis miserae Germaniae
scholis, non pauci, et maguae quidem nobilitatis, adolescentes
huc se transferunt, qui magnos non in re tantum literaria, sed
etiam in pietate atque christiana c religione progressus faciunt.
Ex his quidam annos vix 10 natus a parentibus schismaticis
domo, quod sacrosancti jubilei tempore d ieiunare decreuisset,
durissime expulsus, in suo pio proposito perstitit. Inde ad auiam,
honestam in primis et catholicam matronam, mox sese confe-
rens cum ea triduo clam ieiunauit. Alius aetate paulo prouectior
cum grauiter ferret matrem suam ab ecclesia Dei turpiter desci-
uisse e, ira quadam sancta percitus ijs verbis eam aggressus
est: « Mater, nisi commenticias tuas opiniones, atque impia
Martini Lutheri decreta propulsaueris e tuo capite, non modo
morem tibi amplius non geram, sed nec matris loco te vnquam
venerabor ». Quibus verbis ita commota illa, vt non longe post
poenitentia vitae anteactae permota, apud nos syncere acintegre
confessionem instituerit. Sunt qui omnem mouere lapidem viden-
tur, vt hi quibuscum agunt, rebus caducis valedicant, ac sese
totos aeternis consecrent. Adde quod hoc quadragenarij ieiunj
tempore, suo quisque pro modulo, diuersa pro foelici generalis
concilij sucessu munuscula pie (vt ex indice ad T. R. P. antea
misso constat), ac libentissime Deo Opt. Max. obtulit, nimirum
eleemosinas, ieiunia, cilicij deportationem, aliasque castigationes.
Visitabant multi xenodochia, confluebant turmatim ad carceres,
suasque pauperibus, qui id poterant, pecunias syncere et maximo
cum animi solatio erogabant. Hi gnauiter laborant in epigram-
matis, tum in soluta oratione dominicis festisque diebus reci-
tanda ; vnde fit, vt ipsi, et qui audiunt, in dies magis ac magis
ad pietatem inflammentur. Ad haec multi saepius quolibet
mense sua peccata confiteri solent. Acta est Iosephi commoedia
cum ingenti spectatorum episcoporum, magnatum, nobilium,
a scolas A. — b frequententium A. — c cristiana A. — d tempore supra
vers., deleto ergo, quod est in B. — e dessiiuisse A, B.
518. — Vindobona 1 Maii 1561 285
doctorum, religiosorum, ac omnium denique vtriusque sexus, ac
omnis conditionis hominum applausu et frequentia, vt supra
centum extra fores collegij astiterint procul. Acta est, inquam,
per quinque horarum spatium l.
10. Vt ad sacramentorum atque diuini verbi ministerium
procedam, fuit his mensibus ingens confitentium atque eucha-
ristiam suscipientium numerus, maiorque futurus fuerat, si
regina Bohemiae non alio commigrasset 2. Plurirai qui semel
duntaxat, aut iterum, quolibet anno confitebantur, modo saepius
id fecerunt diebus solemnibus; nec pauci ex vicinis parochiis
ad nos confluxerunt. Mulieres honestae ad suos parochos re-
missae fuerunt ob nostrorum confessariorum penuriam, et vt in
suis parochiis sacram eucharistiam a susciperent. Vnde, ut fer-
tur, lachrymas vberes fundebant. Aliae, quibus ablata erat
communicandi in nostra aede facultas, quamuis nostris essent
confessae, modis omnibus contendebant, vt, nobis quasi etiam
inuitis, hic, et non in suis parochiis communicarent. Aliae
rursus irascebantur, ac durius tulerunt se quasi per nos a sacro
altari repelli causantes tamen minis quibusdam, quod amplius
non essent ad nos rediturae agere visae sunt. Adeo placet illis
templi nostri cultus, nitor ac reuerentia. Itaque in mandatis
dederunt cardinalis Hosius et viennensis b episcopus ne amplius
negemus istis horum sacramentorum, etiam paschae tempore,
administrationem. Feriis purificationis beatae Mariae trecenti,
exceptis nostris et studiosis omnibus, dominicum corpus in
templo nostro susceperunt. Xenodochiorum et Academiae pau-
peres, quos volgo hic aureo montanos appellant, et qui in no-
socomiis, vel imperatoris vel ciuitatis, aegre vitam agunt, denique
qui aut horridi carceris sunt angustiis circumsepti, aut pro fo-
ribus nostri templi eleemosinas emendicant; coelestem illum
panem, quo augustissimos jubilei fructus consequerentur, a
nostris perceperunt. Circa idem tempus consilio Rectoris nostri
non paruus est abusus de medio sublatus. Quidam enim, nescio
quo pretextu pietatis, multo tempore absque vllo scrupulo tantum
nefas c perpetrabant, vt hostias non consecratas pro consecratis,
panem merum pro vero Christi corpore quibusdam paschatis d tem-
a sinaxin B. — b vienensis A. — c nephas A. — d pascatis A.
1 Cf. Ddhr: Geschichte der Jesuiten... I, 332.
2 In urbem nimirum Wiener - Neustadt. Cf. Lainii Monum. V, 438.
286 LlTTERAE QUADRIMESTRES
pore porrigerent, ac porrigere clam iuberent. Adhibuit praeterea
Rector operam sedulam, vt quadrimestri boc tempore grauia
quaedam mala, et ex quibus non parua poluissent oriri scan-
dala, impedirentur, vt etiam, Cbristo duce, factum est; qui et
alia pleraque tum priuata, tum publica negotia non parui mo-
menti promouit.
11. Quantum ad euangelij ministerium attinet, M. Grego-
rius a, qui in D. Lamberti locum suffectus est £, eclesiastae
officio apud nos fungitur cum tanta semper auditorum et gratia
et frequentia, quanta ab annorum quatuor spatio, vt audimus,
nunquam fuit. P. Piringer dominicis diebus, bora pomeridiana,
cbristianae doctrinae elementa vtiliter tradit. Matrona quaedam
non infimi apud viennenses ordinis, sed sacramentaria, ac lu-
teranismo b prorsus infecta, nobili (vt suspicor) rumore, qui
longe lateque de P. Gregorio iactabatur, ducta, cum eius con-
cionem audisset, tanta eam de anteactis flagitiis poenitudo
inuasit, vt altero statim die ad poenitentiae asylum c confugerit.
Altera admodum nobilis virgo, cum multis iam diebus melan-
cholia vexaretur, ac in furorem pene esset, desperationemque
conuersa, sic quodam eiusdem Patris sermone excitata est, vt
sopitis omnibus perturbationum procellis, eidem magno cum
fructu confessa fuerit. Duo quoque germani et senio et foedis-
sima lutheranae haereseos contagione annos quatuordecim, aut
forte plures, infecti, cum nunquam poenitentiae sacramentum
adiissent, P. Piringer d consiliis confessionem syncere ac integre
peregerunt, et vere catholici nunc viuunt. Idem praestiterunt
nuper duo non infimae sortis bohaemi, quorum alter hussita
peruersissimus, alter picardus (hoc enim est sectae nomen) in-
signis erat. Nonnulli praeterea qui tres aut quatuor annos, velut
athei, vitam ferarum ritu degebant, nostrorum opera ad meliorem
mentem conuersi amaram suorum scelerum fecerunt exomolo-
gesin e . Aliquot etiam studiosi, qui turpi haereseos labe im-
buti, apud nos tamen adulterina quadam pietatis imagine or-
thodoxae fidei religionem simulauerant, abiuratis suis erroribus,
a Georgius A. — b lutranismo A. — c asilum A. — d Ita B„ in A du-
bia lect. — e exomologesen A.
i
P. Lambertus Auer, contionator, cum episcopo Commendone, apostolico
nuntio, profectus erat. Vide supra p. 157. Pro quo P. Gregorius Rosseffius
suffectus est.
518. — Vindobona 1 Maii 1561 287
ad sacrosanctum matris ecclesiae gremium redierunt. Taceo de
studiosis aliis, qui ad nos confluentes, ad meliorem se frugem
receperunt. Praeterea non pauci publicis et occultis carnis pec-
catis mirandum in modum contaminati, vitam infamem in cas-
titatis studium commutarunt. Sunt quaedam in hac vrbe ma-
tronae diuini cultus percupidae, ac Societatis nostrae studiosis-
simae, quae singulari quadam industria tam viros, quam foeminas
ad confessionis atque eucharistiae sacramenta pellere a conten-
dunt. Quaedam cum maritum haberet, qui et ipsi et nostris
esset infestissimus, eo illum adduxit tandem, vt is ad nos ve-
niens confessionem instituerit, ac promiserit se cum coniuge
deinceps tranquille ac catholice victurum. Altera, cum pet.ulan-
tem quemdam haereticum, a quo maximis propter nos conuitiis
proscindebatur, nec exhortationibus nec minis ad idem pietatis
studium pertrahere vlla ratione posset; vicit hominem tandem
tum modestia, tum patientia. Fuit quae et ancillas suas ad
confessionem et pietatem frequenter non solum exhortaretur,
sed comitaretur etiam cum magna aliarum matronarum admi-
ratione.
12. Hic supersedemus exponere, quod sane longum esset b,
de praeclaris variorum principum, et maxime caesareae maies-
tatis in hanc minimam Iesu Societatem studiis et admirabili
beneuolentia, clementia, liberalitate. Commendat Gaesar nos,
collpgiumque nostrum sedulo primariis viris, qui de nobis be-
nemereri c volunt, et possunt. Multum pecuniae largitus est ad
nouam scholarum fabricam, et ad instituendam rectius typo-
graphiam ; nunc bis mille florenos in collegij sustentationem
annuatim dependit, paulo post, vti promisit, firmos etiam pro-
uentus addet. Ad haec, si vnquam alias, libenter et frequenter
audit P. Rectorem de grauioribus etiam negotiis admonentem,
neque sane frustra, vti nos docet experientia. Rogatus Gaesar
a Rectore an audiret aduersus nos ingratum aliquid : « Non
est, inquit, quod dubites, quin moneremus vos, si quid in uo-
bis et Societatis vestrae exercitationibus reprehendendum vide-
retur; at quia vos, inquit, amamus, non iubemus quidem, sed
tamen tanquam amicos monemus, vt quod ad famam vestram
pertinet, vti hactenus fecistis, diligenter prospiciatis. Nos, enim,
nulla vnquam ratione vobis deerimus, vestrique curam cle-
mentissime geremus ; imo non modo res vestras, verum aliorum
a Etnend. ex pellicere, quod manet in B. — b Emend. ex est, quod ma-
net in B. — c benemoereri A.
288 LlTTERAE QUADRIMESTRES
etiam, commendatione vestra intercedente, quo ad fieri queat,
promouebimus, multisque argumentis planum omnibus faciemus
quantopere vos virtutesque vestras, et pia studia diligamus ».
Gum idem Gaesar audisset, quod tamen falsum erat, Doc. Lam-
bertum in itinere grauj vulnere affectum occubuisse, de illo
solicite quaesiuit, seque non permissurum dixit, vt nostri post-
hac adiungantur dominis in longinqua et incerta peregrinatione.
Paulo post cum arcbiepiscopus strigoniensis apud Gaesarem
magnis precibus contenderet, vt Rector in Hungariam profici-
sceretur, vix id tanden obtinuit, et ad breue tempus, tum
propter synodum celebrandam, tum propter collegium nostris
apud Huugaros erigendum. Omitto quod magnae authoritatis
viri vt, quae volunt, obtineant, in nostrorum apud Gaesarem
intercessione spem magnam collocant. Hoc rursus anno Gaesar
vna cum filio Carolo archiduce dominicum inuisit sepulchrum,
quod erat in nostro templo sub paschatis ferias magnifice con-
structum. Rex Maximilianus solita erga nos beneuolentia vtitur,
nostrosque perquam clementer excipit. Rector saepe cum eo lo-
quutus est, cuj petenti nihil negat, et quocum agit satis fami-
liariter. Probat is constitutiones Societatis nostrae, et libellos
a nostris oblatos libenter accipit. Haec de rege isto idcirco a
non inuiti scribimus, vt ostendamus temere quosdam effutire
talia, quae boni princicis huius famam labefactant, et plus ae-
quo suspectam reddunt b ; de quo illud etiam affirmare possu-
mus, quod monachorum et aliorum catholicorum, sed et con-
cilij generalis causam strenue promoueat *•■. Regina Maria, regis
vxor, solita nostros charitate prosequi non cessat, in ornando
nostro templo pie solicita, quae nunc praeter caetera donauit
praetiosum et insigne velamen ad contegendum sanctissimi sa-
cramenti tabernaculum. Deinde quaedam, vt vocant, tapetia
splendidissima ad diuinum cultum illustrandum largita est.
Tali exemplo permoti nobiles quidam de ornando nostro choro,
eiusque sedibus, pauimento atque altari summo, consilium
inierunt. Verum haec satis et plus satis fortasse pro epistola.
a idcirco deest in A. — b vv. et plus — reddunt desunt in A.
1 Haec fere sensa per id tempus Maximillianus Stanislao Hosio, legato,
et aliis ostendebat. Cf. Stein: Nuntiaturberichte aus Deutschland (Zweite
Abtheilung), I, 168-169, 209, 218.
519. — Conimbrica 4 Maii 1561 289
Deo sit omnis gloria, qui per sacrificia et preces Reuerendae
Paternitatis tuae confirmet et augeat in nobis suam gratiam.
Viennae Austriae Calendis Maij 1561. R. P. T. indignus in
Christo filius
Henkicus Rickman Leodiensis K
519
FRANCISCUS DE MONCLARO
CONIMBRICA 4 MAII 1561 ~.
1. Sociorum numerus et bona valetudo. — 2. Disciplinae reli-
giosae fervor. Contiones tum in urbe, tum in vicinis oppi-
dis. Fructus. — 3-4. Inimicitiae compositae. — 5. Votorum
renovatio. — 6. Ingressi in Societatem. — 7. Alumnorum
numerus. Exercitationes. — 8. Convictores. Externorum
erga nostros benevolentia. — 9. Missi ad Indos. — 10. Ad-
ventus Pris. Nadal exspectatur. — 11. Aedium ampliflcatio.
1. f Jesiis. — Muy R.d° en X.° P.e — La summa gratia
y amor aeterno de X.° nuestro Senor sea siempre en nuestras
almas, amen. Lo que en esta ai para escreuir a V. P. destes
proximos 4.° meses es acerca del augmento en todas las uirtudes
de los de casa, y ser muy grande el cuidado que se tiene en
todo lo demas que toca a la obseruancia de las constituciones y
reglas. Este ano an caido muy pocos enfermos, que con sermos
entre Padres y hermanos 142, nunqua a auido mas de uno o
dos enfermos hasta aora per el mes pasado en que an caido
quatro, que por todos los que al praesente ai, son cinco, y
todos ellos se uan hallaudo meior: mas como el tiempo, prin-
1 In responsis datis anno 1562 (aut ineunte 1563) ad interrogationes Pris.
Nadal, dicit se natum annos, 23 aut 24, ingressum in Societatem Coloniae
ante 8 annos, votaque emisisse circa flnem anni 1554: et habere tantum qua-
tuor ordines minores. In indice eorum qui sunt in collegio viennensi Socie-
tatis Iesu prima Ianuarii, anno MDLXI (cod. Germ. 131, f. 250) recensetur
sub numero 28 inter philosophos primi anni : Henricus Leodiensis.
- Ex origin. in cod. Ltis. 51, 2 ff., nn. 188, 189; prius 46, 47. Exstant in
eodem cod. tria exempla latina in ff. 184-185; 186-187; 190-191.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 19
290 LlTTERAE QUADRIMESTRES
cipalmente en la entrada del verano, fue tan trabaioso, tenemos
auernos nuestro Senor guardado a muchos a que no enfermassen
por los grandes calores que an passado. Y fueron muchas las
processiones que se hizieron en esta ciudad por el tiempo, que
auia muchos meses que no llouia. Vinieron a este collegio de
algunas parrochias, en que tuuieron sermones de casa, y por
ser la gente mucha, y la yglesia pequenha, se les praedicaua fuera.
2. Ase uisto muy particularmente el aprouechamiento grande
de los hermanos, y muestras de los desseos que tienen de ir
adelante en las uirtudes, porque muchas uezes piden mortifi-
caciones al Padre, y an hecho algunas buenas publicas con
mucha aedificacion, como en ir por los coliegios a pedir limos-
nas a con los otros pobres y con uestidos differentes, de manera
que no pudiessen ser conocidos, y con todo siempre ai quien
los conosca, por andaren en el estudio. Estos feruores se en-
cendieron mas en el tiempo que aqua se publico el iubileo,
porque tomaron occasion los hermanos con lo que en el uenia
de se occuparen los que lo ganassen en obras pias. Fueron
muchos a uisitar enfermos por la ciudad, y puesto que esto por
todo el tiempo se haze, pero no es sino quando son llamados;
entonces los andauan los nuestros specialmente buscando. Y por
auer muchos que tenian necessidad, les andauan pidiendo li-
mosnas por las calles, sin los que se las dauan saberen lo para
que eran, sino despues b que se la veyan lleuar a los pobres; y
era mucha la edificacion que desto recebian. A los prezos de la
carcel y lazaros uisitauan tambien en este tiempo mas a menudo,
y les hazian muchas platicas, y esto tambien durante el tiempo
de la quaresma. En la qual no solamente se estendio la charidad
con los de la ciudad con los sermones de casa, a que concorrian
siempre muchos estudiantes, mas tambien por los pueblos comar-
canos; y en siete o ocho dellos, en que auia mas copia de gente,
tuuieron siempre sermon por los nuestros a los domingos: los
companheros que con estos iuan, por no quedar sin alguna
parte que en los proximos se hazia con los sermones, aiuntauan
por la tarde los nifios con la campanilla, o sin ella, quando
no la auia, y les enseiiauan la doctrina christiana en la yglesia.
Y porque con los nihos concorria mucha mas gente, les hazian
una breue platica, de que se consolauan mucho todos. Acabada
la quaresma, como ellos tenian por costumbre a dar por la
pascoa a los otros religiosos que los anos atras les predicauan,
a Emend. ex lismosnas (?). — b Prius despes.
519. — Conimbriga 4 Maii 1561 291
allende de su salario, praesentes que siempre ualdrian algunos
ducados, parecioles que ia que de casa no querian dineros, ac-
ceptarian aquello, y assi de algunas partes a donde no auia
tanto oonocimiento de casa, embiaron aqui gallinas y otras co-
sas semeiantes, y quando uieron que en ninguna manera se las
querian tomar, ni aun para dar a pobres, como ellos pedian,
se boluian de alguna manera desconsolados, porque es gente
de a qualidad, que huelga mucho de mostrarse agradecida, aunque
le coste algo de lo suyo ; y en el tiempo que los hermanos alla
iuan, andauan todos a quien los lleuaria a comer a sus casas,
haziendo ellos instantia de querer pedir limosna, lo que en
ninguna manera pudieron consentir. Fueron muchas las amis-
tades y otras obras de seruicio del Senor, que en esta simple
gente hizieron ; y era tanta la consolacion que los nuestros tra-
yan de conuersar con ellos, que a los domingos por las tardes
que llegauan, por seren los lugares muy cercanos, no acabauan
de contar cosas que les acaecia con ellos de mucha edificacion.
Otros fueron tambien a las iglesias a donde ay obligacion del
collegio, como a S. Fins, y al Pedroso y S. Ioan de Bien spera.
Seruiose nuestro Sehor tambien mucho dellos en su seruicio.
3. En esta ciudad andauan unas personas de las mas prin-
eipales della en odio auia algunos meses, y una dellas estaua
muy iniuriada, y como la causa era grande de donde esto nas-
cia, temiasse mucho no se seguiesse algun alboroto, porque
ia se empecauan a hazer bandos, de manera que, como ellos
eran ea la tierra muy aparentados, no podia dexar de seguirse
alguu mal, si nuestro Sehor no lo ataiara; y andauan todos
los principales del pueblo, a que esto do tocaua tanto, con gran
deseo a que se hiziesen estas amistades ; y quisolo nuestro Sehor
ordenar de manera que lo supiesse el P.e Rector, que con otro
Padre de casa trabaio tanto en ello, poniendo tantos medios,
principalmente para con el iniuriado, que despues de passados
algunos dias, se uuieron de acabar, y se uinieron a nuestra
yglezia para la pascoa a pedir perdon los que auian sido causa
del odio al iniuriado, y el mismo hincado de rodillas con los
otros se abracaron todos con mucha alegria suya y de los cir-
cunstantes.
4. Otras se hizieron poco a entre unos studiantes de la vni-
uersidad que tenian herido a otro, y este querellado dellos a
a de supra vers.
293 LlTTERAE QUADRIMESTRES
la iusticia, y fueronse abracar y hazer amigos en el collegio
nuestro en que estan los estudios.
5. En estos y semeiantes exercitios se occupan los nuestros
tomando el tiempo que vaca de sus estudios para ello. Por la
semana santa se hizieron los officios, como es costumbre por
la Gompania, con mucha deuocion, y por la pascoa se renouaron
los uotos, teniendose hecha una platica para ellos al dia de
antes. Tienese uisto por experiencia quanto tambien se renueuan
los buenos propositos por estos tiempos, y quanta consolacion
nuestro Sehor por ello comunica a los suyos.
6. En estes quatro meses se tienen recebido siete hermanos
de buenas partes. Vno dellos fue collegial de los que tenemos
a cargo; es natural de las Islas, y hijo de personas honrradas,
y entre otras muy buenas partes que tiene, es muy buen scri-
uano. El padre, quando supo que su hijo le pedia licencia para
la Gompahia, se uino a esta ciudad muy apriessa estando para
se embarcar en Lisbona para las Islas, y uiendo los buenos y
flrmes propositos del hijo, con no tener mas del solo, le dixo :
que nunca Dios quisiesse que el le fuesse empedimiento en cosa
de tanto seruicio del Sehor, que el le daua para ello licencia;
y no estuuo aqui mas de un solo dia, en lo que mostro mucho
quanto puede mas el amor de Sehor, que lo de parientes l. Ghris-
to nuestro Sehor que los llamo para su seruicio, les de per-
seuerar en el. Muchos otros andan pidiendola les reciban, mas
unos por falta de edad, y otros por mas firmeza, se detienen;
y siempre dellos se recibiran algunos.
7. El orden de los estudios se obserua a conforme a las
constituciones y reglas; esto no solamente con los hermanos,
mas aun con los de fuera. Son todos mui freqiientes, y este
aho a sido grande el numero dellos, porque sin los nihos de
leer y escreuir, que son aora muy cerca de quatrocientos, pas-
saran los de latin de mil y cinquoenta. A la missa que se les
dize siempre a la manhana, son muy continuos, y en las con-
fessiones de cada mes, que son obligados a hazer, acaece no se
confessaren por entonces muchos por auer pocos dias que lo an
a Emend. ex obseruan.
1 Forsan indicatur fr. Barbosa, de quo in cod. Lus. 43, f. 253 dicitur:
« Jacome Barbosa da ilha da Madeira entrou na Companhia aos 20 de Abril
de 1561... »
519. — Conimbrica 4 Maii 1561 293
hecho, sino uan dar razon al confessor coino se confessaron
tal dia con el o con otro Padre de casa. A muchos dellos llamo
nuestro Sehor tambien en estos dias para otras religiones. Agora
se empiecan de aparejar para hazeren a los mas prouectos las
oraciones y declamaciones, que se suelen hazer en publico, te-
niendo ya los de las classes mas altas compuestas muchas, y
recitadas en las mismas classes, y esto specialmente en la pri-
mera y segunda a donde se ensenan mas copiosamente los prae-
ceptos de rhetorica. Los estudiantes que oien en el 3.° curso
de artes, an tomado el grado de bachileres, en que tambien
entraron nueue hermanos; salieron todos con mucha satisfac-
tion en sus examenes. Los del 4.° curso, despues de unas con-
clusiones que llaman magnas, que se tuuieron por la quaresma,
se apareiaron para el examen b de licenciados, que agora se
tienen. Estan ia de los nuestros, que son por todos 13, exami-
nados 4; a fuera uno, que anda enfermo, que por la indispo-
sicion no se si se podra examinar por aora. Los estudiantes
deste curso se apareiaron para comulgar el dia en que auian
de oyr la ultima licion, y comulgaron todos a la missa que les
dixo su maestro el P.e P.° Dafonseca, y despues les hizo una
platica muy propria a los terminos de sus studios, y muestran
tanto amor a sus maestros, specialmente en este tiempo c en
que de todo se despiden del collegio para las otras facullades,
que es mucho para alabar al Sehor. Y siempre los que an es-
tudiado con nos, andan muy conocidos entre los otros, y ellos
mismos dizen que no se saben entender con los otros. El Sehor
que los principio en tan buenas costumbres, los conserue para
su seruicio. Los examinadores son cinco; vn doctor en theolo-
gia, y otro maestro en artes que pone la vniuersidad, y tres
maestros de casa.
8. Con los collegiales * se haze tambien notable fructo; ay
agora muchos, y hijos de personas muy principales del reino:
andan muchos entre ellos muy mouidos, que por no teneren
licentia de sus padres, se no reciben. En la communicacion que
se tiene con personas de qualidad, se siente mucho el amor a
la Compahia, specialmente con el obispo 2, quando aqui estaua,
a Emend. ex hazieren. — b Prius examene. — c Prius estes tiempos.
1 Id est convictores.
2 Ioannes Soares, 0. S. A., qui tum Tridenti erat.
294 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
y con el substituto puesto por el, el qual se offresce mucho a
los Padres, y uese en las cosas de su ministerio, en ordenar
los nuestros con mucha afabilidad. Dos solo se an ordenado de
praesbiterato. Vno se llama el P.e Mauricio *, otro Gaspar Pla-
no ; los quales ya dixeron sus missas nueuas con la consolaci6n
que en tal ministerio es de creer que a el Sehor les communi-
caria. El rector y lentes de la vniuersidad se muestran muy
afficionados a casa, assi en cosas de sus consciencias, communi-
candolas con los nuestros, como en lo que b toqua al collegio.
9. Este aho se partieron deste collegio dos para la India, que
se aiuntaron con los mas en Lisboa, puesto que iuan otros dos
offrecidos a ello, pero nuestro Sehor ordeno que fuessen los
otros. Uno dellos se llamaua Ioan Modenes, que uino con el
P.e Mir6n, desa santa casa; es italiano de nacion. El otro se
llama Esteuan Denis, natural de Euora. Era muy grande el fe-
ruor y alegria con c que se partian, y salieron algunos herma-
nos con ellos hasta un buen rato fuera de la ciudad, a donde les
rezaron sus letanias, y se despidieron dellos, no con poca d em-
bidia de les no caer a ellos la suerte.
10. El P.e Doctor Torres, con el P.e G.° Vaz, y otros dos e
Padres Ilegaron a este collegio despues de la pascoa, y daqui
se partieron luego para la ciudad del Puerto, donde esta el
p e Yr.co 2, y hallando alli al P.e Nadal, que auia pocos dias
que tenia llegado de Castilla, se partio el P.e Nadal para el col-
legio de Monterei, en el reino de Galizia, y el P.e Doctor con
su compahero, el P.e G.° Vas, despues de llegaren a Braga, a
donde se a acceptado un collegio, se boluieron a este, a donde
speramos todos cada dia al P.e Nadal.
a Del. nro. — b Del. se les. — c Emend. ex com. — d poco ms. —
Exem.pl. lat. Duo hinc in Indiam hoc anno sunt profecti (praeter alios qui
Olyssipone sunt impediti, et quorum locum alii occuparunt), alter natione
italus... — « dos supra vers.
1 Hic in subsequentibus monumentis et catalogis semper nominatur
P. Mauricius. In catalogo coll. conimbr. mensis Iulii 1559 dicitur Mauricius
Serpe (cod. Lus. 43, f. 75 v.); in catal. mensis Octobris 1559 Mauricius
Cerpa (ib. 71 v.). Primitivum eius nomen erat Gaspar Serpe, ut habetur in
eodem cod. f. 3. in catalogo eorum qui in collegio conimbr. ingressi sunt
Societatem, aut, iam ingressi, in illud colleg. pervenerunt a mense Iunio 1542
ad mensem Ianuarium 1553.
3 Stus. Franciscus de Borja.
520. — Praga 4 Maii 1561 295
11. El material del collegio uaa muy adelante; estan hechos 54
cubiculos en un buen lanco, que esta hecho del dormitorio.
Agora se andan guarneciendo las paredes y forrando las camaras.
[Preces postulat.]
De Goimbra 4 de Maio de 1561 annos. Por comission del
P.e Miguel de Sosa. Indigno hijo de V. P.
Francisco de Monclaro l.
520
P. HENRICUS BLYSSEMIUS
PRAGA 4 MAII 1561 2.
1. De religiosa disciplina egregie florente. De pauperum colle-
gio et de convictoribus. — 2. Alumni a principe et senatu
benigne recepti, illorum laudes recitant. — 3. Litterariae
exercitationes. — 4-5. Spiritualia auxilia proximis collata
eorumque fructus. Concursus ad sacramenta suscipienda.
Libri haereticorum derelicti. Templi ornatus civium bene-
volentiam sociis conciliat. Occasione sollemnis professionis
PP. Hoffaei et Blyssemii plures ad sacram eucharistiam
accedunt. Quidam aulicus spiritualia exercitia cum profectu
peragit. Captivi et aegroti adiuvantur. — 6. Magnatum erga
socios benevolentia. — 7. Pauca de oibinensibus sociis.
1. f Pax Xpi. etc. R.de Pater in Christo. [Epistulae ordinem
indicat.J Quantum igitur singuli in singulis nostrae uocationis
1 Vide Litt. Quadrim., V, 251.
a Ex autogr. in cod. Germ. 139, ff. 75-76; prius 266; sequitur aliud exem-
plum in ff. 77-78. Tertium exemplum est in cod. Histor. Soc. 170 (Epist.
Quadrim. 1547-52), n. 17. In tribus exemplis desideratur annus; sed
nullum dubium quin anno 1561 scripta sit epistula, cum aliunde certo constet
P. Blyssemium hoc anno sollemnem professionem emisisse. Est etiam apogr.
in archiv. colonien. (Hansen 1. c. 765), et Vindobonae in Biblioth. nation.
cod. 13601. In aliquibus locis charta consumpta est, sed litterae, quae desi-
derantur, facile suppleri possunt. Eas inter quadratas parentheses inclusimus.
296 LlTTERAE QUADRIMESTRES
institutis progressum feceri[u]t, uel hinc abunde a constare
potest, quod omnes non modo contemptis mundi ac rerum
caducarum illecebris ad religiosam perfectamque paupertatem
certatim contendant, neque solum extinctis curruptae carnis
ac uoluntatis propriae desiderijs magna simplicis obedientiae,
puraeque conuersationis exempla, cum nostris domesticis, tum
extraneis hominibus praebeant ; uerum etiam singulari pietatis
zelo, tam corporum multiplici diuturnaque castigatione, quam
suspirijs ac precibus, proximorum abusus tollere, uirtutesque
promouere nitantur. Illud alias saepissime, sed nuper prae-
sertim apparuit in bachanalibus, quando praeter alias poeni-
tentias, quas magno feruore petebant, per ultimum illud triduum
disciplinas, adhibita suaui quadam melodia, subirent, quo Deus
christianorum hominum mentes illuminaret ad cognoscendos ui-
tandosque temporis illius abusus. Apparuit idem quotidianis
di[sci]plinis ac litanijs, quas Deo per quadragesimam obtulerunt,
ut grauissima quaedam nostri collegij negocia, quae modo R.dus
Pr. Victoria cum S. G. M. nostro uel potius Boemiae nomine
tractat, foelicem tandem euent[um] sortiantur ; cuius rei gratia
letanias etiamnum quotidie collegium nostrum persoluit. Auxit
mir[um] in modum hanc internam omnium pietatem duplex
uotorum innouatio, quae profecto non minore totius [colle]gij
gaudio, quam deuotione, circumcisionis b ac paschalibus ferijs
paracta est. Et quamuis haec omnia lateant homines extraneos,
diuina tamen prouidentia fieri uidetur, ut qui uiuunt in collegio
nouo *, 26 c singular[is] expectationis adolescentes, christianum
illum nostrorum fratrum zelum in promouenda hominum alio-
rum salute diligenter imitentur. Nam inter alios, quidam 8 an-
norum puer matrem hussitam sua sponte frequenter et magno
feruore causa religionis aggreditur, soilicitat, obsecrat, urget.
Ait, enim : si pater meus et ego catholici sumus, etiam oportet
matrem esse catholicam. Vnde cum mulier spem aliquam con-
uersionis promittit, mirabili gaudio puer perfunditur. Verum
quando illa duriuscule respondet, uel differt confessionem, ipse
dolet, lachrymatur, nec matrem agnoscere uel inuisere uult
amplius. Eadem pietate in suos parentes quorumdam hussitarum
a abunde supra vers. — b circumsionis ms. — c Del. autem (?)
1 De Collegio hoc novo, sive pauperum, vide sis Litt. Quadrim. VI, 101,
150, 459, 474, 812.
520. — Praga 4 Maii 1561 297
filij praediti sunt, qui cum in eodem collegio quatuor hussitae
fuissent, sed nuper omnes incredibili desiderio fidem catholicam,
Ghristo aspirante, susceperint, a suae conuersionis tempofre]
nihil iutentatum reliquerunt, quo suos etiam parentes et ami-
cos in eundem orthodoxae pietatis tramitem adducerent ; quod
adeo frustra conati non a sunt, ut tres maximam de suorum
parentum conuersione spem habeant. De alijs collegij noui con-
uictoribus, qui 13, et alumnis qui sunt 14, et habitum, qualis
isthac in germanico collegio geritur, ipsis Ianuarij calendis
magno affectu, quamtumuis hic inusitatum, susceperunt, hoc
solum dixerim, quod omnes in summa concordia, modestia,
obedientia, pietatis ac literarum studijs diligenter inuigilent,
adeoque nusquam libentius quam in eo collegio uiuant. Quam-
uis enim nuper unus e praecipuis tantae commoditatis per-
taesus illinc mallet ad aliquem familiarem dominum com-
migrare, atque, eum, cum aliter persuaderi non posset, nostra
commendatione reperisset; simul atque tamen eam conditionem
una hora fuisset expertus, priorem foelicitatem suam agnouit,
atque e uestigio, relicta paedagogia, supplex ad nos redijt, ac
modis taDdem omnibus effecit, ut reciperetur, maiorem deinceps
obedientiam, facta generali confessione, et adhibitis intercesso-
ribus ac testibus, promittens, quam sane obedientiam ab eo tem-
pore longe diligentius, quam antea praestitisse uidetur.
2. Visitarunt omnes collegij istius alumni serenissimum prin-
cipem nostrum l, qui tam carmen encomiasticum, quod recita-
runt, quam germanica biblia quae donauerunt, benignissime
suscepit b, se suaque patrocinia uicissim ipsis clementer offe-
rens. Neque minorem senatus pragensis fauorem senserunt,
quando laudes eius publice docto quodam carmine celebrarent,
quod adeo placuit omnibus, ut etiam primas ciuitatis sibi
illud c donari uehementer cuperet.
3. Studia porro d nostra siue priuata siue publica, Deo fa-
uente, sic procedunt, ut in utrisque e Iructus aliorum hominum
iudicio (ut de nobis taceam) maximus appareat. Quatuor diebus
ante proximam studiorum innouationem theologice, oratorie,
a non supra vers. — b Emend.ex suscepisset (?) — c illud supra vers. —
d Auctor scripsit studia nra. porro, sed post signa add. ut duo postrema
vv. commutarentur. — e utriusque ms.
1 Ferdinandus, imperatoris fllius, Bohemiae gubernator.
298 LlTTERAE QUADRIMESTRES
ethice atque grammatice foeliciter atque maguo doctorum ho-
minum applausu disputatum est, uno magistro Societatis in
theologia, et tribus studiosis e nouo collegio in caeteris disci-
plinis respondentibus. Et quo paruuli qui nutriuntur in eodem
collegio, sui profectus aliquod specimen aederent, dialogum
quendam de scientiarum utilitate in magno hominum etiam ru-
dium auditorio, nec absque multorum admiratione exhibuerunt.
Rhetores etiam studiosi, qui sunt 14 eximiae spej iuuenes,
praeter disputationes atque exercitationes tam ligato, quam so-
luto dicendi genere, dominicis praesertim quibusque diebus, uel
pie Sanctorum ac uirtutum laudes, uel controuersas ethicae phi-
losophiae quaestiones publice declamant.
4. Neque uero pia nostrae uocationis ofticia, quibus haec
Iesu Societas aliorum quoque hominum salutem passim ac se-
dulo promouere consueuit, hic omnino praetermissa uidentur.
Quanquam enim boemi et germani qui Bohemiam incolunt, uel
nunquam uel raro soleant confiteri, nos tamen hoc sacro tem-
pore circiter 500 habuimus poenitentes, e quibus 16, abiurata
lutherana et hussitica perfidia, ecclesiae Dei restituti ; et tres
alij de fidei quibusdam articulis dubitantes, adeo confirmatj sunt,
ut pro religione catholica, si res sic postularet, oppetere mor-
tem paratissimi uiderentur; et duo per biennium, unus per
septennium, tres aetatis grandeuae nunquam per omnem uitam
confessi fuerant; ita hic instructi sunt, ut certam uitae melioris
spem nobis promitterent, nedum praeteritam salutis propriae
negligentiam detestarentur. Multi quoque multos haereticorum
libros, ut cognouerunt prohibitos esse, nobis comburendos tra-
diderunt, pluris animae salutem quam pessimorum librorum,
quamuis magnum precium, aestimantes. Gonciones item a nos-
trae frequentiores cernuntur in dies. Et cum hoc tempore con-
ciliorum et ecclesiae ratio atque authoritas multis ignota con-
temnatur, placuit serenissimo principi, ut ille cuius sua celsitudo
conciones audit l, alteram semper concionis partem in ecclesiae
declaratione consumeret. Quam sane rem nec etiam populo minus
utilem, quam gratam fuisse constat. Cultus templi nostri diui-
nus, non solum catholicis, sed et hussitis tantopere placet, ut
quidam illorum nobis aliquoties dixerint officia diuina longe
a item supra vers.
Ipse epistulae auctor. Cf. Litt. Quadrim. VI, 472-73.
5U20. — Praga 4 Maii 1561 299
rectius et honestius in nostro, quam in suis templis peragi, ac
proiude se templum aliud quam nostrum frequentare nolle, dum-
modo nos in utriusque speciei communionem consentiremus.
Sepulchrum Domini, quod certe gloriosum ac magnificum fuit,
cum serenissimus princeps a pijs precibus per mediam fere ho-
ram flexis in terram genibus, et liberali 10 talerorum eleemo-
syna honorauit, tum uniuersa Praga [tjantopere commendauit
ut, quantum intelleximus, per Boemiam et quasdas Germaniae
prouincias uulgatissima fama spargatur nunquam his in parti-
bus sepulchrum tam honorificum et admirabile uisum esse. Vnde
quidam peregrini, qui eo tempore hinc abfuerant, prae ni-
mia admiratione cupiuerunt e nobis intelligere quanam arte
constructum fuerit, qua [?] per Boemiam adeo celebretur. Plu-
rimum etiam populi deuotionem auxit illa processio qua diebus
festiuis ac dominicis letaniae figuratiua melodia decantantur, quo
Deus futuro concilio foelicem euentum concedere uelit.
5. Et quoniam incidit mentio de hominum extraneorum erga
nostrum templum deuotione, non possum hic dissimulare, non
dico solum frequentiam, sed singularem quoque pietatem eorum
qui ad nos confluxerunt, quando R. Pr. rector b et ego, licet
indignissimus, nostram professionem aederemus l. Sacrum so-
lemne R. D. praepositus 2, adhibitis ecclesiae suae ministris,
celebrauit. Praeter germanicam nostram, etiam boemicam con-
cionem dominus decanus de Societatis origine, fine, institutis
ac laudibus in auditorio frequentissimo habuit. Interfuerunt
omnes protectores et amici nostri cum alijs baronibus ac nobi-
libus multis; et quanuis praecedenti dominica propter indulgen-
tias plenarias catholici homines communicassent, nihilominus
tamen, quod hic inauditum est, in gratiam nostrae professionis,
quae sequenti dominica celebrabatur, 60 personae rursus com-
municarunt. Quo tempore quidam etiam serenissimi principis
aulicus, uir authoritatis non exiguae, spiritualibus apud nos
exercitijs ita uacauit, ut ipsemet aliquoties per illa sibi primum
nunc oculos cordis apertos confiteretur, ac nobis uitae perfec-
tioris spem daret. Quamquam enim ad aulam consulto redierit,
a Sequitur v. oblitt. — b Rector supra vers.
1 P. Paulus Hoffaeus, rector, et P. Blyssemius professionem sollemnem
emiserunt die 16 Martii 1561, ut ex profess. autographis constat.
a Henricus Scribonius.
300 LlTTERAE QUADRIMESTRES
propositum tamen habet ingrediendi Societatem, cuius etiam re-
gulas sibi dari obseruandas summopere cupiuit. Vocantur etiam
nostri sacerdotes tam ad nobiles personas, quam ad captiuos,
praesertim eos qui morte plectendi sunt, audiendae confessionis
causa; ac nuper unus e nostris Patribus rogatu domini capita-
nei quendam captiuum, cuius prius confessionem audierat, ad
locum usque supplicij comitatus et consolatus est. Ghristiana
quoque pace multi sunt nostrorum Patrum opera reconciliati,
qui diuturnis odijs in mutuam pernicien conspirauerant ; ex
quibus unus manifestum periculum alteri minabatur, alius ini-
mico suo clandestinas mortis insidias parabat; alij duo, qui
uanis omnino mundi huius illecebris inmersi uidebantur, a nos-
tris persuasi, plumas quas gerebant, caeteraque leuitatis insi-
gnia non difficulter abiecerunt. Qui porro captiui detinentur
carceribus, uel in hospitalibus pauperes, uel passim infirmi
sunt, nostri collegij charitatem saepenumero experiuntur et
commendant, quorum exempla subijcerentur, nisi breuitati con-
sulendum esset.
6. Quamobren neque magnorum hominum erga nos fauorem
hic multis prosequor. Serenissimus princeps pro redimenda domo
noui collegij nuper a S. C. M. nobis impetrauit 700 taleros,
quos alioquin persoiuendos a nobis fuisse praeter serenissimi
principis ac nostrum omnium opinionem regia camera literis
quibusdam demonstrabat. Saepe nos etiam sua celsitudo consulit
in conscientiae casibus, nostroque stat iudicio, quamuis alij, nec
indocti, nonnunquam aliter sentiant, ac persuadere conentur.
Hinc petito a nobis consilio, non permisit ut iudaeorum paruuli
inuitis parentibus baptizarentur, quantumuis aliud quidam con-
sulerent. Hinc iudaeorum orphanos congregatos omnes ad nos
misit, quo paulatim ad suscipiendam Christi fidem instituerentur,
licet eos postea dimiserit, quod iudaei nimis importune ad eos
redimendos solicitarent. Libri quidam germanici, quos R. Pr.
Prouincialis serenissimo principi miserat, ita placuerunt, ut diceret
se ipsum gratias pro tam gratissimis muneribus acturum. R.dlss
Commendon a nostris studiosis eleganti carmine exceptus apud
nos magna populi deuotione celebrauit, nosque, ut fratres am-
plexus, aliquoties suae mensae adhibuit. R. dominus praepositus
in nostram ac collegij noui gratiam nihil non pro sua facultate
libenter ac sedulo facit. Istis diebus cum illi commendaremus
studiosos pauperes, praeter consuetas eleemosinas donauit nobis
10 taleros, quibus possemus eis necessarios libros emere. Pri-
mas ciuitatis pragensis quibusdam donarijs nos aliquando salutat,
521. — Burqis 6 Maii 1561 301
magnaque dat signa magni erga nos fauoris. Quidam ducis
Bauariae legatus, quod in carmine quo fuit exceptus illustris il-
lius principis mentio fieret, nostram ac noui collegij causam
apud eundem principem se diligenter acturum promisit. Catholici
quidam praelati sua scripta, quae quidem in publicum sint ef-
ferenda, censurae nostrae subijciunt, et a nobis orationes sibi
nonnunquam componi desiderant, quas ipsi recitare possint.
7. De fratribus nostris, qui uersantur in oybinensi monasterio,
unum illud appendicis instar adijcio, quod nimirum, cum istis
mensibus grauiores, quam hactenus, persecutiones propter iusti-
tiam passi sint, Deus etiam maiorem cum tentatione prouentum
fecerit. Nam lutherani rustici uoluerunt eos aliquoties lapidare,
et concionatorem nonnunquam e templo, quod tamen iam com-
missum nobis a est, eiecerunt ; et quamuis eum admittere tandem
cogerentur, prohibuerunt tamen plebeculae ne conciones eius
audiret. Verum ex istis persecutionibus uerbum Dej minime
uacuum redijt, cum hac quadragesima non unum uel allerum
duntaxat, ut alias, sed 10 communicantes, exceptis nostris
habuerint b. [Preces postulat et valedicit.J Pragae 4 nonas
maij [1561].
R.dae P. V. indignissimus filius
Henricus Blyssemius l.
f Quadrimestres pragenses.
521
P. GASPAR DE DUENAS
BURGIS 6 MAII 1561 2.
1-2. Sociorum numerus. Candidatus. P. Rectoris contiones. La-
borum fructus. Cives frequentes ad sacramenta in nostrum
templum accurrunt. Reo supplicium subituro quidam ex
a nobis supra vers. — b Emend. ex habuerunt.
1 Vide Litt. Quadrim. VI, 817.
8 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 185, 186; prius 321. In ff. 200-205 exstant
tria eiusdem exempla latina data VIII idus Maias.
302 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nostris adest. Desperatus requiem invenit. Mulier peccatrix
ad bonam frugem se recipit. Monachus ad suos redit. Spon-
sus sponsae reconciliatur . Doctrina christiana iterum per
vias docetur. — 3-4. Fratres humilibus experimentis exercen-
tur, at mediocri fruuntur valetudine. — 5-7. De bellima-
rensi collegiolo. Sacerdotes tum Bellimare, tum in vicinis
oppidis contionantur ; fidei rudimenta docent; quamplurimos
peccata confitentes audiunt, et reliqua consueta ministeria
exercent. Iudaeus a cardinali episcopo baptizatur.
1. \ Ihs. Muy R.do P. nro. en Chro. Pax Ghristi, etc. [Pauca,
ex multis quae acciderunt, se scripturum dicit.] Quanto a
lo primero tocante a las cosas spirituales, por la bondad del
Senor, siempre ban en aumento. En lo que toca a los de casa,
estamos los mesmos 10 que scriui a V. P. en la pasada l, y
mas otro questa en exercicios, que avnque de su parte el desea
entrar en la Gompahia, no se si la Gompania le resciuira. Todos
por la bondad del Sehor se hexercitan en aquellos ministerios
para que fueron llamados a la Compania de Jesiis. Los Padres
estan siempre muy ocupados en sus confesiones, las quales son
tantas y tan ordinarias, que no pueden cumplir con todos. Dicen
en Burgos que con auer hartos monesterios de religiosos, que
son seis, que en todos ellos no se confiesan tantos como en
nuestra cassa ; y mas dicen los mesmos religiosos, segun me an
contado, que despues que los de la Compahia de Jesiis vinieron
a Burgos, no tienen ellos gente que confesar. Y es cosa para
alauar al Sehor que, sacado el Padre Rector 2, los tres confe-
sores ordinariamente todo el aho estan emfermos; y en especial
esta quaresma a acudido casi la mas prencipal gente de la ciu-
dad a se comfesar con los nuestros; y descendiendo en parti-
cular, anse hecho muchas comfesiones generales. Esta quaresma
a predicado el Padre Rector con gran concurso de la gente
pretncipal de la ciudad. Anse hecho algunas paces, y en espe-
cial se hicieron vnas entre marido y muger y cuhada. Tambien
auia vn fraile apostata, el qual vino a los nuestros, y al fin
fue el S.or seruido que trato su negocio con vno de los nuestros,
y le resciuieron en su orden. Tambien auia vna persona que
auia 9 ahos que no se comfesaua, y si se comfessaua, no hacia
la comfesion yntrega, y al fin se confeso bien con vn P. de la
Vide p. 104, ubi dicit socios esse undecim.
P. Gaspar de Acevedo.
521. — Burgis 6 Maii 1561 303
Compaiiia. Tambien a auido muchas restituciones. A vno ahor-
caron aqui, con el qual fue vn Padre deste collegio, y comfesole
generalmente, y tuuo tan gran moyion en su anima que se
marauillauan grandemente todos los que alli se hallaron, y los
prouocaua a deuocion con sus palabras y con sus muchas la-
grimas; y quando allegaron donde le auian de ahorcar, fue
muy grande su heruor y sentimiento que el Sefior le dio a la
ora de su muerte. Despues que le ahorcaron predico el mismo
P. en la escalera, avnque estaua bien cansado. Creo que la pa-
labra diuina obraria en las almas de los presentes a tal spectaculo.
2. Vna persona auia ya tenido por dos veces cosas con que
se desesperase, y espirando el Seiior en ella, se vino a comfe-
sar, y se le quito aquella tentacion. Tambien auia vna muger la
qual auia mucho questaua en peccado mortal, y ordenando su
Mag.' questa oueja no se perdiese, se dio corte como entrase
con las mugeres arrepentidas, de las cuales escriui a V. P. en
la quadrimestre pasada que auia en esta ciudad. Otro auia que
siendo desposado, no pudiendo ver a la sposa por muchas
causas l, y queriendose yr por el mundo y dexalla, como hom-
bre desesperado, se quieto dexando su negocio en manos de su
comfesor, y ansi por la bondad del Sefior estan en paz. La doc-
trioa christiana, de la qual auia scrito a V. P. que se auia de-
xado por los frios, y porque la quaresma los niftos de la doc-
trina la decian en las perrochias, agora se a tornado a decir
como de antes.
3. Quanto a los hermanos se hexercitan mucho en mortifica-
ciones, ansi dentro, como fuera de cassa. Vna vez fue vno en
calcas y en cuera 2, y con vna spuerta a pedir por la ciudad;
y otro traya la carne del rastro a cuestas descubierta. Tambien
en el rastro se mortifican en vender la asadura y. los demas me-
nudos a del carnero, y ban a traer agua de la fuente; y dentro
de cassa ymbentan mortificaciones para mas mortificarse, y todo
con alegria y desseo de su aprouechamiento.
4. Quanto a lo que toca a lo corporal, no ay mucha salud
al presente en los Padres y hermanos; porque los muchos
trauajos desta cassa no dan lugar a los flacos a poder arriuar
a Praec. v. obscure exaratum.
1 Exempl. latin.: « propriam sponsam erat supra modum exosus ».
2 Exempl. latin. « tantum coracino thorace cum caligis relicto ».
30i LlTTERAE QUADRIMESTRES
para hecho destar buenos y sanos, avnque hasta agora, por la
bondad del Sefior, ninguno a muerto en este collegio. Esto es
lo que al presente se ofrece que scriuir a V. P. tocante al col-
legio de Burgos. Lo que se sigue es del de Villimar.
5. Los Padres y hermanos del collegio de Villimar an tenido
salud corporal, y con ella se an ayudado grandemente para
guardar las reglas, y hacer perfectamente los oticios en que la
ouediencia a les a puesto. Y aunque comunmente se exerci-
tan b en las mortifica^iones que en la Compania se acostumbran,
esta quaresma con nueuo heruor se exercitaron en otras muchas,
asi en casa, como fuera. Predicose en aquel collegio toda la
quaresma, miercoles, viernes y domingos por las tardes, y aunque
los labradores es gente ocupada, venian a oyr los sermones,
que heran breues, porquellos no perdiesen sus trauajos. Tu-
uieron los Padres de alli muchas comfesiones, porque de dos
leguas alderredor venian muchos a comfesarse con ellos. Tu-
bieron muchas dellas generales, algunas dellas por deuocion, y
otras pOr nescesidad; que por ser labradores, gente ignorante,
y no muy diligente en hacer lo neszesario a la comfesion,
acaesce comunmente muchas veces. Continuan los nuestros de
aquel collegio a salir por los lugares, como suelen, y declarar
el euangelio: por la manana pedir limosna para los pobres del
mesmo pueblo, y ensenar la doctrina christiana a mahanas y
tardes, haciendo platicas sobrella en diuersos lugares. Asi mismo
visitan los ospitales y emfermos, quando los ay, a los quales
tambien ayudan a morir, quando se offrece occassion. En todo
lo qual se sirue mucho nuestro Seiior y se hedifican mucho los
labradores.
6. En la quadrimestre pasada J di cuenta como estaua en
aquel colegio vn judio, que auia venido de Constantinopla a
esta ciudad a hacerse christiano, y por el cardenal obispo deste
obispado auia sido encomendado a los nuestros de aquel col-
legio para que le ensenasen lo que auia de creer, y como auia
de viuir para ser christiano. Este se aprouecho mucho con los
nuestros y el mismo cardenal fue desta ciudad a aquel pueblo
a bapticarle; y cierto hera gran consuelo ver su aprouecha-
miento y deseo que tenia de resciuir el baptismo, y fue muy
a ouj.a ms. — b Prias hexer^itan.
1 Vide p. 107.
522. — Placentia 6 Maii 1561 305
mayor verle baptizar. Para maior solenidad fue su padrino el
mesmo cardenal, y el fundador de aquel collegio * con otro hombre
desta ciudad, muy prencipal; y fue su madrina vna hermana
del dicho fundador.
7. La obra material de la cassa, que auia cesado, se prosigue
ya con mucha prisa. Esto es en general lo que ay que scriuir
de aquel collegio. [Preces postulat etc.] De Burgos y de Mayo
6 de 1561 anos. — D. V. P. hijo y sieruo en el Senor.
Por comission del Padre Rector
f Duenas 2.
522
P. IOANNES FERNANDEZ
PLACENTIA 6 MAII 1561 3.
1. De numero sociorum, et religiosa disciplina. — 2. De stu-
diis. De profectu in litteris et bonis moribiis scholasticorum,
quorum pietas maxime enituit in publica supplicatione ad
pluviam impetrandam. — 3. De frequenti usu sacramen-
torum, et de fructu inde manante. De contionibus et aliis
piis erga proximos ministeriis. — 4. De sociorum valetu-
dine. De novi templi exstructione cuius inauguratio iam
proxima est.
1. -j- Ihs. Muy R.do Padre en Xpo. Pax Christi, etc. La obe-
diencia me encargo que diese en esta quenta a vuestra Pater-
nidad de lo que en estos quatro meses passados se ha dignado
el Senor obrar por los suyos en este collegio, y ansi escriuire
em breue algunas cosas de las que he visto, o por relacion de
algunos he sabido. Somos en este collegio cinco Padres y diez
y seys hermanos, los quales procuran exercitarse en la guarda
de las reglas y mortificacion de sus proprias voluntades ; salen
1 Vide p. 107.
2 Litt. Qttadrim. VI, 630.
8 Ex origin. in cod. Hisp. 98, f. 187; prius 348. Exstat exemplum latinum
ibid. ff. 194-195. Scriptor utitur saepissime j pro *, quod in transcriptione
negleximus.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 20
306 LlTTERAE QUADRIMESTRES
a menudo al relitorio a dezir sus culpas, y con disciplinas, pi-
diendo con instancia que les digan sus faltas ; y ansi piden
perdon dellas, y besan los pies a todos con humildad. Gada
dia tienen lection espiritual, y todos se dan a la oracion, y
preguntando las fiestas dubdas spirituales, y ayudandose de las
platicas de los viernes a, procuran de yr siempre adelante en el
camino del diuino seruicio.
2. Los lectores que son tres, porque ansi le parescio por
ahora al Padre Francisco l, ensenan con diligencia a sus studian-
tes, instruyendoles junto con las letras en el camino del diuino
seruicio. En la classe menor se canta cada dia, acabadas las
lectiones, por la tarde, de la doctrina christiana, y vienen a oyr
algunas vezes otros nihos de fuera. En las otras classes se
declara algo mas estendidamente en aquella hora en voz baxa
la doctrina, segun la capacjdad de los studiantes. En este aho
se nos han venido muchos estudiantes del otro studio. y dizen
que estan casi todos movidos para lo mismo ; y ansi ha cres-
cido el niimero de los oyentes notablemente en las classes. A
los mayores, por estar ya mas adelante en el latin, se les lee
vna lection de rhetorica, y traen cada dia algunos que sehala
el maestro, vna compossigion, y exercitanse en hazer oraciones,
o colloquuciones a modo de colloquios, de repente, y assi se
parece bien el fructo que sacan de los tales exercicios 2. Pero
a Praec. v. obscure exaratum.
1 P. Franciscus de Borja, commissarius generalis Societatis in Hispania.
3 Non ingratum lectoribus futuruni iudicaraus scire quae de lectionibus
babentur in cod. Tolet. 12a , f. 138, post catalogum collegii placentini ineuntis
Ianuarii 1561.
« Ihs. Cathalogo de las lectiones que se leen en nuestras schuelas.
Prim.a En la priraera classe se leen a la maiiana de 8 a 9 fabullas de
Esopo, y se haze exercicio hasta las 9 y m.a , y de ay a las 10 serecitan las
lectiones de coro, y passan la lection.
De 10 a 3 quartos se trae conjugacion y exercicio.
A la tarde
De dos a 4 se lee del segundo libro de Antonio [de Nebrija], y se haze exer-
cicio y se da latin o se corrige el que se did el dia passado. Despues de 4 a
5 se passan las lectiones de todo el dia.
2.a En la 2.a classe se leen a la raafiana a la misma hora las Eglogas de
Virgilio, y se haze exercicio y lo demas; y despues de diez a tres quartos
se lee la sintaxis.
5°22. — Placentia 6 Maii 1561 307
de tal manera se dan a las letras, que no se olvidan por esso
de piedad, confessandose a menudo, y guardando sus reglas ;
y particularmente han mostrado sus buenos deseos y devocion
en vna procession muy devota que hizieron por el agua, pocos
dias avra; porque como estas partes, y principalmente en Estre-
madura, aya avido tanta sequedad por no aver llouido muchos
dias ha, comencaronse a hazer procesiones con disciplinas, por
el agua. Los studiantes, pues, paresciendoles que era razdn que
tambien hiziessen algo para supplicar a nuestro Sehor los oyes-
se en esta necessidad de la tierra, pidieron a sus maestros con
mucha instancia licencia para salir vna noche todos juntos en
procession disciplinandose por las calles, con vn crucjfixo de-
lante, y que ellos trayrian algunos clerigos que fuessen cantando
las letauias, pero que algunos Padres fuesen con sus sobrepe-
llices con los clerigos de fuera, y los acompanassen ; y alcan-
cada la li^encia, salieron casi todos, vnos disciplinandose, y
otros con cyrios y hachas en las manos por su orden, y visita-
ron cassi todas las yglesias desta gibdad. El corregidor, sabien-
dolo les hizo compania con grande multitud del pueblo, que
salieron con ellos ; de modo que yuan las calles llenas de gente,
y venian muchos con sus disciplinas y tuoicas disciplinandose a
bueltas ; y fueron estos tantos, que no llegando a ciento (se-
giin creo) los que salieron de nuestros estudiantes, se contaron
trezientos, poco mas o menos, que yuan disciplinandose en la
procession. Fue cosa de mucha deuocion para todo el pueblo, y
derramdse por las calles aquella noche mucha sangre. El Sehor
sea loado por todo. Entre los studiantes piden algunos la Gom-
pahia, pero entretienensse aconsejandolos perseueren en la fre-
qiiencia de los sacramentos.
3. Y porque digo de la freqiiencia de los sacramentos, es tanta
la jente que en nuestra yglesia se confiessa de ordinario, que
aunque oviesse mas sacerdotes, les darian que hazer. Ay per-
sonas que perseueran en oraciones y ayunos, y se ayudan en
todo del consejo de nuestros sacerdotes, y hanse confessado en
este iubileo 4 muchos, y algunos canonigos y dignidades de la
A la tarde se lee Ciceron «de Senectute », y se haze lo demas como arriba
se ha dicho.
3.a En la tercera. Se leen a la manana Tragedias de Seneca. A las diez
se leyd hasta Nauidad prosodia, y aora se leen los progimnasmas de Aphtonio.
A la tarde se leen comentarios de Caesar, y se haze lo demas como esta
dicho. etc. »
1 Iubilaeum pro felici concilii tridentini exitu.
308 LlTTERAE QUADBIMESTRES
yglesia que tienen deuocion de se confessar con los de la Com-
pania. Los dias passados vn hombre andaua muy indignado con
sospechas de zelos contra su mujer, y no avia cosa que le ase-
gurasse, ni bastauan amonestaciones ; y quiso Dios que pudo
vn Padre acabar con el que oyese vn sermon de vno de los
nuestros, y fue tan subita la mudanca que sintio en su coracon,
que luego se vino a confessar con muchas lagrymas, quitando
de si toda mala sospecha; y ansi ha perseuerado viniendose a
confessar a nuestra casa con mucha deuocion. Ay muchos que
de ordinario se confiessan y commulgan cada ocho dias, y en
las fiestas principales; permanescen en sus buenos propositos,
no moviendose por las lenguas desenfrenadas que no faltan ni
enmudecen para murmurar de los que procuran seruir a Dios.
Los sermones de los Padres son oydos en el pueblo con volun-
tad y freqiiencia de gente. Hase predicado esta quaresma en
nuestra casa y en algunas perrochias e yglesias desta cibdad,
y tambien en algunos pueblos, que con mucha instancia lo han
pedido, y se edifican y consuelan con la doctrina que se les
propone, dando muestras dello en el afficidn que tienen a los
de nuestra casa. Del P.e Rector l hemos tambien sabido que
en Valladolid, a donde fue por causa de algunos negocios neces-
sarios deste collegio, a sido oydo con mucha a acepcion y deuo-
cion del pueblo; y dizen que parece su doctrina apostolica. Los
demas Padres deste collegio, allende las confessiones en que se
occupan en nuestra yglesia, van tambien, quando son llamados,
a confessar los enfermos, y a visitarlos, y a las carceles, procu-
rando de exercitarse en los exercicios acostumbrados de la Gom-
pahia con aedificacion de los proximos.
4. En lo que toca a la salud corporal, todos estamos buenos,
bendito el Sehor, saluo vno o dos que andan a vezes algo in-
dispuestos. Pero no dexare de dezir a V. Paternidad de nuestro
aedificio material, que ya la yglesia se acaba; de modo que para
el dia de San Bernabe, que sera como de aqui a vn mes, poco
mas, passamos alla el sanctissimo sacramento con mucho reguo-
zijo que se spera, y fiesta del pueblo, porque tienen gran de-
uocion con S.a Anna 2, y tienen mucho desseo de vernos alla
a mucho ms.
1 P. Martinus Gutierrez.
2 In loco ubi collegium cum templo novo exstructum est, fuerat prius
templum divo Vincentio et divae Annae dicatum, quibus etiam novum di-
catum est. Historia ms. collegii placent. cc. 11-14.
523. — Monteregio 7 Maii 1561 309
mudados, por estar aquella yglesia mas commoda para la gente
de la cibdad l. El Spiritu Sancto se infunda en nuestros cora-
cones, y nos apareje morada en el cielo, donde siempre con sus
angeles y sanctos le alabemos, y a V. Paternidad guie y con-
serue para bien de todos nosotros en su sancto seruicio. Amen.
De Plazencia a seys de Mayo aflo 1561.
Por comision del P.e rector, sieruo de V. P.d
f Ju.° Feunandez f -.
523
P. IOANNES DE VALDERRABANO
MONTEREGIO 7 MAII 1561 3.
1. Guratur' a sociis ut in bacchanalibus diebus lucli tollantur.
Domus ubi scholastici habitant, invisuntur a magistris.
Excursns ad vicina oppida. Christiana doctrina passim
inculcatur. Studiorum ordo. — 2. Fructus ex paenitentiae
sacramento excepti. Male iuncti legitime iunguntur. —
3. Mulieri desperatae auxilium fertur. — 4. Quidam ex
comitis aula tocum cotlegio aptissimum parat. Qui in car-
cere detinentur, et aegroti in nosocomio a sociis iuvantur.
Scholastica specimina exhibita. Acta a P. Nadal generali
Societatis commissario.
1. f. Ihs. Muy R.do P. N. in X.° — Pax X.* Despues de la
quadrimeste pasada se an hecho a gloria de Dios alguDas cosas,
cuio cogooscimieDto creo que sera grato a V. Pateruidad. Los
1 Vide inferius epist. diei 2 Septemhris, in qua translatio Smi. sacramenti
in novum templum describitur. Quod templum adhuc exstat inlocoqui nunc
dicitur « Casa-Hospicio ».
2 In collegii catalogo ineuntis Ianuarii 1561 (in cod. Tolet. 12.a , f. 137)
recensetur: « EI P.e Ioan Fernandez. Theologo. 5 anos de Comp.ia Vino para
praefecto de los studios en lugar del P.e Gaspar [Hernandez] que hazia lo
mesmo ». Recensetur etiam in catalogo ineuntis Maii (ibid. f. 139). Cf. Litt.
Qiiadrim. V, 809, annot. 2.
3 Ex originali in cod. Hisp. 98, f. 188: prius 239. Subsequuntur in ff. 189-
191 duo exempla latina, alterum subscriptum ab eodem Valderrabano, alterum
a Francisco Lara. Epistulae pars satis magna edita est in Epist. P. Nadal,
I, 801-802. Vide etiam epist. Didaci Ximenez, ibid. p. 451-454.
310 LlTTERAB QUADRIMESTRES
dias de carnestollendas se procuro por los nuestros el recogi-
raiento de los studiantes, y se quitaron iuegos y salidas, que
fue exemplo para los otros de fuera del studio; y uisitan los
maestros freqiientemente los lugares do uiuen los studiantes,
y se informan de su manera de uiuir, castigando los culpados,
y aedificando a los moradores. La quaresma pasada salian cada
domingo quatro Padres a predicar a los pueblos cercanos, y a
las ueces dos y tres leguas, y por las tardes decian la doctrina
christiana en otras partes. Salian tambien dos o tres herma-
nos despues de comer a la doctrina iuntando los nihos y algunos
hombres, tahendo con vna campanilla; de suerte que de once
que estamos en casa, siete salian comuumente a este exercitio.
Los demas se occupaban en casa en sus ministerios. Los quales,
bendicto sea el Sehor, aunque siempre bien occupados, ninguno
a caido enfermo. Destos, los quatro en ensehar grammatica, y
otro en casos de conscientia se exercitan. Leese en casa vna
licion de matrimonio, y tienese cada dia vna hora de conferentias
sobre la licion.
2. En las confesiones se a echo gran fructo. Yban los
Padres a confesar a los lugares cercanos, y uenian a casa peni-
tentes de dos y de tres leguas, y con todos se cumplio. Estaban
cinco Padres ocupados en este officio. Hicieron algunas resti-
tutiones, y reducieronse algunos que estaban en mal estado,
principalmente vnos idalgos, que pasaua de veinte ahos que
estaban amancebados, y eran tenidos por marido y muger; y
muchos que lo sabian de aqui y de Portugal, procurabau apar-
tarlos; y el mismo obispo, abia tres ahos que entendia en este
negocio, y nunca avia podido con el, o que se apartase, o se
casase. Este mes de Maio vino a casa, y pidio confesion y se
tracto sobre ello, y se casaran in facie ecclesiae vn dia destos.
Sera cosa donde se sirua Dios mucho. Anse hecho algunas
amistades, principalmente en los sermones.
3. Yendo vn P.e a vn lugar a le fue auisado como todos
auian confesado, [excepto dos] b, vn hombre, porque andaba en
mal estado y enemistado, y vna muger principal y muy apa-
rentada que, muerto su marido, auia tenido conuersacion con vn
hombre, lo qual sospechando los parientes, la aguardaban y
procuraban la muerte, y ella desesperada se intento ahorcar
a luger ms. — b ])uo vv. praec. videntur necessaria ad perficiendum
sensum. ExempJa latina habent duobus demptis.
5°23. — Monteregio 7 Maii 1561 311
y matar la criatura. Despues del sermon fue el sefior seruido
que se confeso, y se dio remedio a todo, y se ganaron dos al-
mas, la madre y la criatura. Y el hombre enemistado perdono
y prometio de uenir a confesar a casa.
4. Gonfiesanse en casa todos los criados del conde l, y los
principales de aqui, y las iusticias, que es causa de gran rec-
titud en los officios. Vn criado, el mas principal 2, del conde,
viendo el fructo de tantos estudiantes, que cierto es grande,
ansi en uirtudes como en letras, y es de uer el exercicio que
ay en uerso y prosa, que ya no parece ser Galicia; mouido, pues,
el criado del conde con esto, nos a procurado vn sitio para la
casa, que contento mucho al P.e Nadal, commissario general, y al
P.e Bustamante; y a prometido, y ansi lo hara porque puede y
quiere, comprar las heredades cercanas, y meterlas en el sitio.
Sera despues de acabada, cosa muy alegre, porque cae sobre
el rio y alamedas; y sana, porque esta bien en alto, y comoda
harto para el ministerio de la Gompania. Tienese cuenta con la
carcel, ansi en predicarles, como procurarles alguna cosa para
la sustentacion. Visitase el hospital procurando lo necessario a
los enfermos. [Qnae sequuntur, edita iam sunt in Epist. P. Nadal,
I, 801 ; ideo omittenda hic duximus.] De Monterey a 7 de
Mayo de 1561. — D. V. P. hijo y siervo in Xpo.
f Valde Rabano f 3-
1 Comes de Monterrey.
2 Exempl. lat. « quaestor comitis ».
3 Collegii rector. Sequenti anno 1562 primus Provincialis toletanae Pro-
vinciae creatus est. Cf. Epist. P. Nadal, I, 671. In catalogo provinciae tole-
tanae ineunte mense Ianuario 1565 scripto, de eo dicitur: « P. Iuan de Val-
derrauano de 45 anos, de Valladolid, dioces. Palent. ; antes de entrar se ocupo
en estudiar hasta acabar todo el curso de theolo. Entro a 14 de Agosto de 46.
Ase ocupado en todos los officios y ministerios de la Compania, excepto leer.
Hizo profess. en Vallad. a 13 de Henero de 60 anos. Aora es prouincial ». (Cod.
Tolet. 12.* , f. 31). Cf. etiam Epist. P. Nadal, I, 713, annot. 1.
312 LlTTERAE QUADRIMESTBES
524
P. GULIELMUS ELDEREN
AUGUSTA 8 MAII 1561 l.
Duo sacerdotes Augustae versantur cum P. Provinciali Cani-
sio, qui fere biennio illic contionatur. Pauci aiii contio-
nantur catholice; tredecim vero aut quatuordecim haeretice,
unde abundant in urbe haeretici; catholici autem, praeser-
tim tenuiores, despectui habentur. Magna mutatio quae
P. Canisii contiones subsequuta est, describitur. Non pauci
ad catholicam fidem convertuntur . Scholastici pauperes,
aliique egeni sublevantur. Esus carnis in quadragesima
tollitur. Ieiunandi consnetudo instauratur. Spiritualia
exercitia aliis cum fructu communicantur. Aliqui studiosi
domi christianam docfrinam edocentur. Liber precatorius
et catechismus, apposito P. Canisii nomine, eduntur; ve-
tatque Caesar ne alii catechismi in sua ditione edantur.
Curat insuper P. Canisius ut libri catholici ab aliis edan-
tur, aut veteres recudantur. Haeretici contionatoros Iesuitas,
ut illi dicunt, et P. Canisium insectantur. Lutherani doc-
tores Canisium contionantem Augustae audiunt. Patris
Canisii praesentia et opera Augustae, non solum illi civitati,
sed atiis etiam utilis.
525
IOSEPHUS GUIMERA
OCANIA 14 MAII 1561 ~.
1. Sociorum numerus auclus. Candidati . — 2. Scholastici paulu-
lum in malum declinantes, in rectam viam revocantur. Qui
1 Exstat originalis in cod. Germ. 13'.) ff. 79, 80; prius 112, 113 (105, 106)
Aliud exemplum est in cod. Germ. 143, ff. 41, 42. Fere integra edita est
apud Braunsberger: B. Petri Canisii Epist., III, 593-596, et 800-801. Ideo
eam hic omittimus.
2 Ex apographo coaevo in cod. Hisp. 08, f. 208; prius 523. Exstat apogr.
in archiv. colonien. (Hansen. 768).
525. — Ocania 14 Maii 1561 313
in pluviae generali penuria Deum ptiblica obsecratione et
sui verberatione placare contendunt. Iunioris socii adhor-
tatio omnium animos commovet. Carmen ab alumno reci-
tatum scholis benevolentiam parit. — 3. lnsectatio in socios
sedata, Lites compositae. — 4. Aliqui spiritualibus exercitiis
exculti.
1. f Ihs. Pax et gratia Ghristi, etc. [Breviter se scripturum
dicit.] Fratrum numerus post superiores litteras ad P. T. missas *
satis auctus est : quindecim namque hic modo degimus, quinque
Patres, reliqui uero fratres, quorum ijdem *, de quibus iam te
certiorem fecimus, erudiendis scholasticis incumbunt. [Cuncti
religiosam perfectionem adquirere curant.] Nunc autem duo prae-
ceptores, expleto probationis biennio. cum semper optimum reli-
giosae uitae specimen dedissent, triplici scholasticorum uoto So-
cietati se addixerunt. Ex i.js etiam. qui in scholis nostris gramma-
ticae insudant, cum alij Dominicanorum institutum sint amplexi,
ali.j uero ad franciscanam religionem aspirent, sunt etiam qui
in nostra Societate admitti et desiderent et efflagitent h; at iustis
de causis nondum cuiquam eorum concessum est. Deus Op. Ma.
qui tam pia uota eorum mentibus suggessit, sua clementia
ipsorum uotis satisfaciat.
°2. Cum sermo ad scholasticos sit delapsus, rationi consonum
uidetur, Deo fauente, studiorum nostrorum reddere rationem.
Hactenus cum confessariorum penuria scholastici audiri a Pa-
tribus minime possent, maiores praesertim natu, et ab studijs
et a uirtutis uia aliquantulum declinauerant, sed postquam a
Patre Prouinciali 2 huic morbo adhibita medicina est, ita mores
mutarunt, ut ad pristinum statum eos redijsse credam. Sunt
etenim bonae indolis, et qui facile a uiti.js confessione reuocan-
tur, nec iniquo animo non solura singulis mensibus crimina
confessario aperiunt, quem amore prosequuntur magno, uerum
saepe crebrius confitendi ueuiam a magistris exposcunt. Hoc
unum referam, quod in tam tenera aetate commendatione di-
gnum uidetur maxime esse. Cum uniuersa fere Hispania (ut ab
alijs te iara suspicor accepisse) propter pluuiae penuriam in
a Del. quorura. — 1> Prius desiderant et efflagitant.
1 Vide p. 67 sqq.
2 P. Antonius Araoz.
314 LlTTERAE QUADRIMESTRES
maximo famis periculo sit constituta, et iam anni maiore parte
transacta, omnes animum despondissent, propter hominum pec-
cata Dei furore accensam iudicantes diuinam iusticiam precibus
et orationibus et poenitentia placare exorsi, aliquando uniuerso
populo conuocato, aliquando singulis curionibus cum clericis suis
nostram et alias ecclesias adibant diuinum auxilium implora-
turi ; atque ex nostris scholasticis nonunquam aliqui tenella
corpora flagellis caedentes huiusmodi pompas comitabantur;
postremo tandem Patrem Rectorem £ petierunt, pro tanta totius
populi afflictione, sibi omnibus liceret die dominico disciplinis
diuinam clementiam exorare: quibus a Patre uenia concessa,
quo animis a peccatis immunibus flagella et orationes Deo gra-
tae forent, statim Patribus suut confessi : ijs a populo auditis,
tanta hominum frequentia eo die ad nos confluxit, ut neminem
Olcadibus nec ecclesiastici nec saecularis ordinis fuisse exis-
timem, qui scholasticorum uotis fauere non studuerit : sed et
disciplinantium numerus auctus est plurimis alijs etiam et nobi-
libus iuuenibus cum a scholasticis nostris accedentibus. Accessit
pompae cuiusdam fratris decimum septimum annum agentis
ad scholasticos exhortatio, quae haberi non potuit, quin a gu-
bernatore, clero, alijsque omnibus, quos domus atrium coepit,
audiretur: illius autem aetas uniuersam concionem in sui admi-
rationem rapuit, uisque dicendi et in mouendis affectibus acri-
monia cunctorum oculos in lachrymas dissoluit; nec paruus de
eo postea sequutus est rumor, tautam spem et exleris et uobis
de se dedit. Aliud etiam addam, ne exercitia nostra sileutio
inuoluam. Est recitatus dialogus in quo scholasticus proprio
Marte per treis horae partes carmine perorauit, quod quidem
non parum declarauit quam uberrimos apud nostros scholastici
in litteris facerent progressus, cum praesertim ante Societatis
aduentum uix ullus Olcadibus grammatices praecepta perfecte
contigisset. Laus Deo a quo omnis cognitio dimanat. Haec sunt
quae de studijs, Deo fauente, scribenda habuimus.
3. Patres uero audiendis confessionibus et concionibus ha-
bendis insudantes plurimum nobis omnium animos conciliant,
quo effectum est, ut persecutio illa, quam in superioribus at-
tigimus, faciie fuerit sedata : iurisperitis et doctoribus, quibus
a cun ms.
P. Didacus Carrillo.
525. — Ocania 14 Maii 1561 315
negotium fuerat demandatum, Societatem iusta exposcere as-
seuerantibus, quorum sententia ac huius oppidi senatus consulto
pro nobis etiam lato, ad congregationem seu generalem synodum
equitum diui Iacobi (quos alio nomine commendatores appellant)
adductis, in quara totius Hispaniae principes, atque adeo rex
ipse * conuenerant, abunde uotis nostris est factum satis. Tanta
est apud omnes de nostris in discordum animis ad concordiam
reducendis, concepta opinio, ut uix simultates, tumultus et lites
exoriantur, quae per nostros pacari statim omnes non studeant.
Id quidem generis possem permulta referre, si hoc unum non
satis illud arbitrarer aperire: ut cum sexaginta abhinc leucis
uir truculentus hominem quendam interfecturus adductus foret,
quo impune (autore tanti sceleris incognito) posset crimen pal-
liari a, huic malo facile a Patre fuerit obuiatum. Addam et
inter primates duos b acerbissimas simultates exortas, multis
uitae discrimen subeuntibus, quae precibus nullis, nullisque
modis leniri posse uidebautur, aduocato etiam ex curia regia
censorio iudice in sontes animaduersuro, a Patre tamen, rebus
omnibus paccatis, pro uotis omnium, omniumque consensu,
beneuola lata sententia, recessit.
4. Iis item diebus tradita sunt uiris quinque spiritalia exer-
citia, cuidam praesertim mercatori de Societate bene merito, qui
hac solummodo de causa Toleto huc accessit. Faxit Dei bonitas,
ut nos qui in ipsa uiuimus Societate, tales nos exhibeamus,
quales ipsius institutum exigit, tuosque in Christo dilectos filios
decet. [Preces postulat.] Olcadibus 2 pridie idus Maij 1561. R.
P. T. minimus et indignus in Ghristo filius
Iosephus 3.
R. P. Rectoris iussu.
Inscriptio.
Ihs. Toscana — Olcadibus — Para la Prouincia de Italia
citra Romam.
a paliari ms. — b duo ms.
1 Philippus II.
2 Varie nomen urbis « Ocaiia » scribebant: Olcania, Ocania, Ocannia,
Ocile, Olcades.
s Vide p. 71.
316 LlTTERAE QUADRIMESTRES
526
P. ANTONIUS LAREZ
ABULA 15 MAII 1561 l.
1-2. Ob quadragesimae sanctitatem, Patrumque Vdzqtiez et Ld-
rez contiones, et ministeria apud proximos crebriora fiunt,
et concursus ad sacramenta frequentior, alieno contionatore
nequidquam contradicente. — 3. Cum sociorum apud cives
gratia crescit collegii res temporatis. Optimi benefactoris
mors. — 4. Rectoris mutatio.
1. f Ihs. Muy R.do P.e nro. en Chro. Pax Christi etc. Los
solitos exercicios de la Compafiia se han con el fauor del Sehor
exercitado mas en estos quatro meses pasados que en otro qual-
quier tiempo del aho, por encerrar en si la quaresma, que es
quando mas el tiempo de suyo combida a los hombres a renouar
sus vidas y dexar costumbres viejas, para lo qual se les ha
ayudado con sermones del P.e Dionisio 2, rector pasado, cuya
vida y doctriua de cada dia era mas estimada y tenida; y ansi
con auer principales predicadores, clerigos y frayles, ha auido
gran freqiientia, y mayor que nunca, en nuestra yglesia a los
sermones. Otro sacerdote 3 ha predicado la doctrina christiana,
como otros afios se ha hecho, los domingos y tiestas por la
tarde. Venia siempre gente a oyrla, y mostrauan quedar edifi-
cados los mas sabios, y ensenados los que de ello tenian neces-
sidad. Tambien se han visitado los presos, y consoladose con
dezirles la doctriua, y predicadoles vn rato sobre el euangelio.
Offresciose concertar algunos en pleitos y enemistades, que
alli auian, y alguuas dellas se acabaron con edificacion.
1 Ex origin. (autogr. ?) in cod. Hisp. 98, f. 209; prius 392. Sunt duo ex-
empla latina ab eodera A. Larez subscripta (8 kal. Iunias 1561) in ff. 225,
226; et aliud exemplar a Ramiro subscriptum (idibus Maiis), quod per erro-
rem inter epist. anni 1564 positum est in cod. Hisp. 101, f. 167. Exstat
apogr. in archiv. colonien. (Hansen, 767).
3 P. Dionysius Vazquez.
0 Exemplum latinum a Ramiro subscriptum ait: « Pater Larez doctrinam
christianam exponebat, vt moris habet, pomeridianis horis Dominicarum
aliorumque festorum ».
526. — Abula 15 Maii 1561 317
2. Los sanctissimos sacramentos de la confession y comunion
se han frequentado mas que nunca, assi por auer auido mas
confessores, como porque la gente va de cada dia entendiendo
mas el fructo de tan altos medios, no obstante que en algunos
sermones ayan oydo cosas que les estoruasen esto; mas ha
placido a nuestro Sehor que con algunos medios que se han
puesto, no aya hecho dano, antes prouecho, porque dello se
tomo ocasion para conoscerse la verdad, y de afficionarse mu-
chos a obrarla. A esta sacon vino vn jubileo, que para ganarlo
vuo tanta gente, que desde que amanescia hasta bien de noche
estaua la yglesia llena, con no faltar quasi siempre todos los
confessores. Entiendo auerse offrescido en este ministerio oca-
siones grandes, en las quales mucho se han ayudado las al-
mas. Plega al Senor conseruarlas en el bien comencado.
3. Otras obras pias, como son hazer amistades, ayudar a
bien morir, boluer por los pobres y necessitados, se offrescen
cada dia en que mucho suelen trabajar los que a ello attienden,
de que resulta el augmenlo spiritual deste collegio en ser muy
amados y estimados los del, gloria al Senor a quien se le deue
toda, y no menos en lo temporal. Poco ha se lleuo para si
nuestro Sehor vn muy verdadero deuoto, que como en vida
lo auia sido, pasando muchas maneras de contradictiones con
differentes personas por la Compahia, en su muerte no se oluido
de hazernos limosna, dexando a esta casa parte de su hazienda,
que con otras cosas que tiene, ayudara mucho al augmento
della ; y assi como a benefactor de la Compahia se le represen-
tamos a V. P. para que le mande encomendar a nuestro Sehor
en las oraciones y sacriticios de los nuestros de essa prouincia.
4. Despues de pascua de resurrection se partio el P.e M.° Dio-
nisio, rector de este collegio para Valentia por orden del P.e
M.° Nadal. Dexo los de este collegio muy solos, y a los de la
ciudad muy desconsolados y tristes. Dezian cosas que bien
mostrauan el afficiou y credito grande que del tenian, lo qual
aun mas se confirmo con su partida, que fue acompanada con
mucha mortificaciou y pobreca, y ala proueido nuestro Sehor
de consuelo para todos con la venida del P.e Gaspar de Salacar
a ser rector. Muy de veras nos ha consolado el Sehor con el,
que aunque no ha mas de 12 dias que vino, paresce que tiene
los coracones de muchos. Ha predicado el primer sermon en
nuestra yglesia; el 2° sera en la mayor, a peticion del cabildo.
Assi para este ministerio, como para otros, le ha el Sehor co-
municado mucho spiritu y letras. Esperamos en su Mag*. ha de
318 LlTTEHAE QUADRIMESTRES
ser gran medio para el augmento deste collegio, y edificacion
desta cibdad. Juntandose a esto las oraciones y sanctos sacrifi-
cios de V. P. [etc.] De Auila y de Mayo 15 de 1561.
D. V. P. indignissimo sieruo en el Sefior
-j- Antonio Larez l.
527
P. IOANNES QUADRA
BELLOMONTE 15 MAII 1561 2.
1-2. Sociorum valetudo et religiosa disciplina. Cives frequentes
ad sacramenta suscipienda concurrunt. — 3. Populi ma-
gistratus nostris benevoli. — 4. Ad vicina oppida itur,
atque ex illis ad nostros consilii capiendi et sacramento-
rum causa confluunt. — 5. Scholasticorum profectus in
litteris et bonis moribus. Eorum multi ex vicinis oppidis
veniunt. — 6. Societatis existimatio. — 7. Aedium ampli-
ficatio.
1. f Ihs. — Reuerende admodum in X.° Pr. — Gracia et pax
Christi etc. [Socii bene valent et ad perfectionem aspirant]. Exo-
mologesin peccatorum faciunt 8° quoque die bona pars hominum
ac mulierum, et sacratissimam comunionem suscipiunt. Sacro
tempore quadragessimae confessiones auditae sunt generalles,
maximae [sic\ quorumdam, qui diuturno silentio 30 annorum,
et interim per totam uitam, peccata celarant, qui, pristinae vi-
tae penitentes, et peccatorum pondere deposito, vere et ex animo
rescipuisse uidebantur.
1 Vide Litt. Quadrim. V, 152.
3 Ex autogr., ut videtur, in cod. Hisp. 98, f. 211 ; prius 297. Praecedit
aliud exemplum latinum in f. 110. Tum hae litterae, tum subsequentes a
P. Quadra scriptae parvi momenti sunt, et parum accurata orthographia
exaratae, et correctionibus ab ipso auctore, ut videtur, factis scatent. Pauca
tantum ex illis exscribemus, nec in correctionibus annotandis inmorabimur.
Exstat apogr. in Archiv. Colonien. (Hansen, 1. c. 767).
527. — Bellomonte 15 Maii 156! 319
% Multi ex precipuis huius municipi.j persouis inuitati boni
nominis odore, quo nostri confessari.j apud omnes bene audiunt,
ex eo quod audiendi confessiones ofticium exacte praestant, con-
scientias suas pandere et gracia aperiendi peccata sua ad nostros
confluebant; quamquam primum ab eo studio recessissent falsa
quadam persuasione deterriti, quod confessarios nostros plus
aequo regidiores putarent. Goeterum vnus quidam inter alios
intestino nostram Societatem odio persequebatur, ita ut iuraret
per sancta nihil non acturum, quo res nostras funditus demo-
liretur: is aliquando afflatu Spiritus attactus, subito in aliura
convertitur, et ad domum nostram se recipiens, facta peccato-
rum coufessione, nostri vehementer studiosus effectus est.
3. Memini me in superioribus epistolis ad te scribere quem-
admodum occasione cuiusdam magistratus, ac gubernatoris
nobis uehementer infensi, qui prouinciam istam susceperat gu-
bernandam, quorumdam opidanorum in nos studium ac deuocio
ex parte refrixerit, qui etiam eleemosynam nobis annuatim con-
ferri solitam, summis votis impedire contenderet. Hi nuper ad
publicum populi regimen asciti propicios sese nobis demonstra-
runt, et per se ipsos extraordinariam eleemosynam in paschate
dominicae resurrectionis, ex parte rectorum populi attulerunt.
4. Interira etiam inter proximos dissidentis animi consensio
conciliatur. Conciones ad populum domi et in ecclesia populi
habentur, et in quadragessima crebrius, ut assolet; lectiones
etiam quas de casibus conscienciae appellant, magno clericorum
concursu, nec minori cum fructu, quemadraodum spero. Ad po-
pulos etiam vicinos interdum uerbi diuini praedicandi gracia
diuertimus, in quibus illud praecipue memoratu dignum uide-
tur, quod nonnulli simplicitate sua matrimonium contraxerant,
et haud a sese ligatos putantes, ad aliud matrimonium, aut vi-
tae propositum suscipiendum anhelabant; ab errore reuocati ad
priora uota migraturos sese policiti sunt. Ex his etiam opidis
causa suscipiendi super dubia consilij confluitur ad nos, et
confessiones etiam faciendi : quibus ex rebus non parum pro-
ximis emolumenti proficiscitur, et in suis honor Christo paratur.
Elementa doctrinae christianae in graciam puerorum tra-
duntur b publice, vti fieri assolet, in nostra Societate.
5. Scolastici nostra gymnasia frequentantes in dies proficiunt
in melius; literas vna cum probitate ac deuocione coniungunt;
a aut ms. — b traditur ms.
320 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nonnulli prae ceteris ingenio pollentes ad nostram Societatem
vehementer inhiant et ardenter sucipi [sic\ eflagitant, desiderium
virtuti copulantes; nam et deuocioni totos se dedunt, et ad xe-
nodochia uisitandi, consolandi ac iouendi pauperes Ghristi gratia
ueniuut. Interdum quoque puhlicas, quemadmodum ipsa res et
personarum condicio patitur, mortificaciones faciunt. Externis
e populis, et interdum longe abhinc dissitis, bona pars scola-
sticorum prouenit.
6. In dies magis ac magis Societatis nostrae puritas et veri-
tas sincere conprobatur, et perspecta omnibus eflcitur, et ca-
lent omnes quanta cum utilitate et profectu filiorum suorum
recta institucio nostrae Societatis commendatur.
7. Domus externa paucis abhinc diebus ad comodiorem ha-
bitancium usum dilatata est; ad hortulum nostrum accessio
facta. [Reliqua consueto ordine pfocedunt, etc]. Belmonte idibus
Maij anno salutis nostrae 1561.
D. V. P. indignus in X.° filius.
Quadra l.
528
FRANCISCUS STEPHANUS
MESSANA 15 MAII 1561 2.
1. Sociorum numerus. Valetudo. — 2. Scholae florent. Correc-
toris laus. Curatur ut gens dissoluta e viciniis collegii
arceatur. — 3. Inde sociorum existimatio apud cives crescit.
— 4. Spiritualia ministeria erga proximos. Fructus exem-
plis demonstratur. Pecuniae restitutiones. Paces. — 5. Ob
contionatoris obiurgationes comoediae et ludi lascivi, recla-
mantibus non paucis, prohibentur. — 6. P. Provincialis
montem pietatis, ut dicunt, in urbe Calatagirona instaurat.
1. -j- Iesus Maria — Pax Christi etc. — Le cose nostre per
la Iddio gratia uanno bene, tanto quelle di casa, come le altre
di fuora. Sono in questo collegio di Messina diece sacerdoti et
1 Vide Litt. Quadrim. VI, 505.
9 Ex origin. in cod. Sic. 181 — Sic. 182, ff. 229-230 ; prius 99-100.
528. — Messana 15 Maii 1561 321
vintinoue fratelli, de quali diciotto attendono allo studio, et gli
altri alli seruiggi di casa. Gi sarebbe molto maggior numero,
ma ne sono mandati alcuni per gli altri collegi e per insegnare
et per imparare. E tutti al presente stiamo bene di sanita, et
cosi siamo stati sempre d'assai tempo in qua, forsi risguardando
in questo nostro S.re al bisogno che questa cita haue di questi
suoi minimi instrumenti. Possiamo anco attribuir questo alla
diligenza et charita delli nostri Padri, li quali con honeste ri-
creationi, et essercitij procurano a maggior seruitio del S.re con-
seruarei sani. II che e a non piccol aiuto a far profitto nello
studio et anco nello spirito, per la prontezza e facilta maggior
che s'acquista in esseguire quanto appartiene a l'uno et a 1' altro.
2. E cominciahdo dal fruto delle scuole e delle piu basse,
li fanciulli in quelle, oltra 1' espetatione che ci danno per la
loro eta e per la diligenza che usano nelPimparare, e cosa di gran-
de consolatione uederli cosi pronti ad alcune diuotioni, come a
dire delle corone et rosari, et ogni giorno a odir la messa, et
ancor alle feste al uenir alla dottrina christiana. E di questo
buona parte, n' e caggione la diligenza et charita d' un nuouo
correttore b ; il quale, oltre d'esser persona graue et spirituale,
e ancora d'esistimatione c : e per questo e di bonissima ediflca-
tione a tutta la cita. Gli altri delle scuole maggiori attendono
con la solita diligenza alli studij ; et anco fanno fruto nello
spirito. Alcuni d'essi gia ne sono entrati nella Gompagnia; et
altri (che credo siano circa a X) in un medesimo tempo con
gran uoluota hanno domandato d'entrare. E per che dalli buoni
costumi e facile (e massime alli giouani) uoltarsi alli mali, ha-
uemo procurato, et lo procuramo sempre che bisogna, di leuar
alcune male occasioni alli scolari, come sono di far star disco-
sto dalle nostre scole alcune persone dissolute et nemiche de i
buon costumi : e questo si ottiene con facilita e sodisfatione de
i goueroatori, i quali inpongono graui pene contro a quelli
tali; et 1' esseguiscono intieramente. Ma di molto maggior con-
teutezza e sodisfatione e alli padri delli scolari questa nostra
diligenza; e per questo tanto piu ci portano affettione, et tanto
piu uoluntiermente ci mandano li loro figlioli.
3. E cosi per questo et per altro questa cita e forzata por-
tarci affectione et hauerci credito, e per questo in molte cose
tanto appartenenti al gouerno publico, come alla consientia,
a e supra vers. — b Emend. ex. crottore. — c Emend. ex estimatione.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 21
322 LlTTERAE QUADRIMESTRES
suoleno pigliarne risolutione con il consiglio et approbatione
delli nostri. Questi giorni essendo presentato un priuilegio al
vicario et alli canonici da un greco, per il qual si mostraua
conuenirgli [?] un otfitio di non piccola dignita tra gli altri
greci suoi; ma per esser in lingua greca, li giudici uolesero a
risoluersi secondo la nostra interpretatione ; et cosi fu concessa
quella dignita al detto. Similiaente li giorni passati hauendo
una lite vn b vescouo de greci, che per esser le sue scriture in
greco, non poteua essere ispedito nella corte ; per oppera nostra
consegui 1' ispeditione, ch'e di cosa molto importante, tal che
senza 1' aiuto nostro le cause di questi due e di altri saria stato
cosa longa e difficile a ispedirle.
4. Hora dalle scuole me ne uengo alle fatiche della nostra
chiesa, nella quale quanto utilmente s' affaticano li nostri Pa-
dri, da quello che hora breuemente diro, si puo facilmente
intendere. Ne uoglio dire ogni cosa per minuto, ma quel solo
ch'e accaduto di piu importanza, si come mi souuerra. E prima
di tutto mi pare douersi comminciare da questo, che tutti li
giurati di questa cita, in fuor d' uno, si sono confessati da li
nostri nelle feste di pasqua, et ancora alcuni delli nuoui giurati,
li quali al principio di questo mese hanno soccesso in luogo
de gli altri, un giorno innanzi che entrassero nel gouerno uen-
nero da nuoi per confessarsi. Molti parrocchiani e quelli che
hanno cura di monasterij, si confessano da i nostri, et in tutte
le cose loro si gouernano per il consiglio nostro, tal che se ne
puo aspetar per questa uia gran bene, tanto nello stato eccle-
siastico c, eorue nel secolare. E di cui si pu6 gia conoscere la
stima in che da tutti sia tenuta la nostra Compagnia; impero-
che etiamdio molti monaci di diuersi ordini uengono da noi a
risoluersi de li loro dubbij, et tra gli altri certi Padri domini-
chini hauendo per le mani un caso che importaua una grossa
ristitutione di otto milia scudi, non se ne uolsero risoluere se
non intendendo prima il parere di noi altri. Circa due anni
sono e uenuto un certo monaco in questa cita per fondarci un
monastero nuouo del suo ordine, tenuto per huomo di buona e
religiosa conuersatione, ma pero e di poca dottrina. Tutta uolta,
essendosi da lui confessati alcuni, fu fatto a sapere alli nostri
che in tali confessioni erano fatti alcuni errori, tra li quali ci
fu una ristitutione d'alcuna somma che s' haueua ritenuta esso.
a Prius si uolero. — b vn supra vers., deleto il. — c ecclestiastico ms.
528. — Messana 15 Maii 1561 323
come douendosi dar a poueri. si conuertisse per la edificatione
del suo monasterio. E cosi dalli nostri fraternamente ammonito,
doppo alcuna resistenza, si risoluette a ristituire li denari a cui
si doueuano. E stato uno che dodeci anni continui haueua te-
nuta la concubina non curandosi di tanto pericolo nel quale
staua; con il consiglio delli nostri, per gratia del S.re, s'e ri-
dotto finalmente a leuarsi dalle mani del demonio et a pigliar
quella donna per moglie. Vn altro per aiuto et a persuasione
d'un nostro Padre ha fatta un opera di gran uertu et essempio.
Gli era stata fatta una ingiuria grandissima b e delle piu diffi-
cili da comportare, essendo stato leuato 1' honore ad una sua
sorella da persona contra la quale harebbe potuto uiodicarsi;
tuttauia dall' essortationi et persuasioni di detto Padre si ridus-
se ad acquietarsi e del tutto liberamente a perdonare. Vn gentil
huomo delli principali di questa cita, al qual per il passato era-
no come in odio fe cose spirituali e sopra tutto 1'institutto della
nostra Gompagnia, e piaciuto a nostro S.re per oppera d' un Pa-
dre talmente mutarli 1'animo, che gia d'alcunimesi in qua ha
cominciato con altri gentil huomini a uenir ogni festa alla pre-
dica, et alli sacramenti ogni mese; nella quale persona, se non
ci fosse altro che la mutatione della uita, si potria ben questo
tener per cosa signalata. Ma pure diro breuemente c quello che
intendo esserli auuenuto non senza miracolo; partendosi un
giorno dalla sua casa per uenire alla chiesa nostra per confes-
sarsi, gli accade tratenersi in ragionamenti con un suo amico,
col quale mentre parlaua, lo uidero certi che per il passato li
furo nemici ; et hormai si ralegrauano d'hauer trouata occasione
con la qual potessero uindicarsi. Ma pero non hebbero ardire
di far palesemente quello che sperauano di poter fare sacreta-
mente; imperoche sapendo essi che allhora allhora in quel me-
desimo luogo s'haueua da far da altri una quisti[one] d contra
un parente del detto, e pensando essi malitiosamente che lui
non haurebbe potuto mancare di concorrerui per caggion del suo
parente; ordinorno che comminciata la quistione si douessero essi
intramettere fra gli altri, accioche fra quelli remori potessero
occultamente preualersi contra quel gentilhuomo. Ma Iddio uolse
che esso fugisse tanto pericolo, e non solo quello presente, ma
degli altri ne i quali per 1' auenire harebbe potuto incorrere,
percioche con 1'occasione di uenire al hora determinata a con-
a aiuto et supra vers. — b Del. et. — c Duo vv.praec. iter. et del. in
))is. — d Consumpta cJiarta.
324 LlTTERAE QUADRIMESTBES
fesarsi, quel suo amico con cui parlaua no'l pote intratenere
piu al longo; appresso poi hebbe notitia del tradimento.
5. Doppo tutte queste cose dird uolentiermente ancor quest' al-
tra. In questi giorni delle rogatioui fu chiamato il nostro pre-
dicatore ad honorare questa festa con fare per ciascun giorno
uua predica in la chiesa doue audaua quel giorno a finire la pro-
cessione; onde pigliata occasioue del auditorio, nel quale ritro-
uandosi quasi tutti li principali della cita, e particolarmente il
straticd * che ammioistra la giustitia, e tutti li giurati, il no-
stro predicatore dimoslro nella predica quanto male fusse a
permettere nella cita che si facessero queste comedie publi-
che, et altre representationi di giochi lasciui. E cosi molto
riscaldandosi nel predicare contra queste occasioni di tanto
danno alla giouentu, e di corromper tanto i costumi, si mos-
sero questi gouernatori, et il di medesimo proibiro[n] sotto
graui pene che quelle tali persone non douessero in questa cita
essercitar piu simil arte di rapresentationj et giuochi. Ma ecco
subbito le a reclamationi di molte sorti di genti, e prima uanno
al stratico et alli giurati e di poi a noi et al R.do P. Prouin-
ciale *. Non hanno potuto far niente, che la proibitione sta pur
ferma, e speriamo che stara. Minaccie molte e uarie contra di
tutti noi b non mancano; ma queste nou ci fanno paura; et que-
sto si procuro nella prima predica. II secondo di si disse assai
delli mali che nascono dal giuoco delle carte, e che non meno
circa di questo si doueua prouedere, e che dei tutto si doueua-
no proibire li artefici di esse carte. In questo s' offerse subbito
uno delli giurati a procurarlo con molto animo.
6. Hauemo hauuto qua questi giorni da Palermo il nostro
R. P. Prouinciale, il quale nel ritorno oltre d' hauere, secondo
il costume, uisitato li collegij di questo regno, haue aucora con
ordine del vicere 3 fatta un'opera d'gran seruitio di Dio in
una di queste cita, chiamata Calatagirona c, hauendoui fatto
rinouare il monte della pieta, oppera molto neccessaria a quella
cita, et di molto aggiuto et consolatione per li poueri. E con
a le supra vers.. del. alle. -- b noi supra vers. — c Emend. ex Cala-
tagiona.
1 Ex voce graeca ozQarrjyo?, dux, praetor.
2 P. Hieronyraus Domenech.
3 Ioannes de la Cerda, dux de Medinaceli.
529. — Bononia 16 Maii 1561 3°25
questo faccio fine, pregando uostra R. P.ta ad hauer per rac-
commaudate le cose uostre nelle sue orationi. — Da Messina
alli 15 di Maio 1561.
D. V. R. P.ta figlio et seruo indegno.
Francesco Stefano l.
Inscriptio. Messina 1561, 15 Maij. Per la Provincia di To-
scana.
529
LUDOVICUS GAGLIARDUS
BONONIA 16 MAI 1561 2.
1. Epistulae ratio. Aedes satis commodae paulatim aedificatae,
adiuvantibus archiepiscopo, civitate, aliisque privatis. No-
bilis matronce beneftcentia. Etiam in annonae caritate sociis
necessaria suppetunt. Aedicula Stae. Reparatae et templum
Stae. Luciae collegio donantur. Perfectionis studium viget
iuter socios, st fovetur Patris provincialis exhortationibus.
Idem P. Provincialis ter in templo cum auditorum admi-
ratione contionatur. — 2. Scholastici non multi, sed selecti.
Eorum progressus in litteris. Publicae exercitationes. Scho-
larum existimatio apud cives. Scholasticorum progressus in
bonis moribus. Aliqui suos ad pietatem variis industriis
allicere conantur. TJnus Societatem ingreditur. — 3. Fractus
ex ministeriis erga proximos. Numerus accedentium ad sa-
cramenta. Effrenati peccatoris mutatio. — 4. Concursus ad
contiones auctus. Exhortationes privatim habitae. — 5. Au-
xilium indigentibus et virginum coenobiis collatum. Archie-
piscopus auxilio Patris Rectoris in dioecesis visitatione et
in candidatis ad sacros ordines examinandis utitur. Alii
clerici consiliis eiusdem Patris acquiescunt. — 6. Curant
socii ut Stae. Beparatoe festum honestius celebretur.
1 Vide Litt. Quadrim. V, 375.
8 Ex origin. in cod. Venet. 100, ff. 64-66; prius 199-201. Praecedit aliud
exemplum in ff. 63-63.
•
326 LlTTERAE QUADRIMESTRES
1. -j- Ihs. Molto R.do et honorando in X.° Padre. Pax X.1 Ben-
che li giorni passati con alcune lettere fu auisata V. R. Pater-
nita delle cose che per raezo delli nostri si operano in questa
citta nel seruigio di Dio, nientediraeno, perche alcune lettere di
questo collegio non sonno state lette in molti lochi della Com-
pagnia, et massime circunuicini, mi ha comesso il R. P. Ret-
tore ch'io in una lettera breuemente raccolga tutto quello che
occorre a scriuere circa questo nostro collegio, abbraciando in-
sieme quello che questi quattro mesi passati si e operato. Co-
minciando adunque dalle cose domestice temporali, quanto ap-
partiene alla fabrica materiale, alcuni anni sonno che il R. P.
Rettore la comincio, et hora sta in tal termine, che si ritrouiamo
hauere casa buona et commoda, di molte stauze, ed anche
assai mediocremente ornata, la quale, oltre 1'altre stanze, tiene
tre classi assai capaci et buone. Si spese in detta fabrica gia
piu di due milla scudi d'oro, i quali si hebbero per limosina,
parte da Mons.or R.mo vescouo di questa citta *, che e protettore a et
benefattore del collegio, parte dal senato di Bologna, che si
chiama il Magnifico Regimento delli quaranta, et il restante da
molti gentilhuomiui et altri benefattori et deuoti della Compa-
gnia nostra. Et con tutto che in cio et in altro si sia speso
molto, mai pero per gratia d' Iddio e mancato cosa alcuna ne-
cessaria in casa per il uiuere et uestir di 14, o 15 tra Padri et
Fratelli che di continuo si mautengono iu questa casa, oltre
molti altri che alla giornata di qui passano. Et ha proueduto
il Signor Iddio d' una gentildonna uecchia, uedoua senza figliuo-
li 2, la qual' con tanta charita s' affattica per li nostri, che e
molto da lodar' Iddio N. S. Et si e osseruato che quest' anno
passato, nel quale tanta fu la carestia del uiuere, che molti di
fame morirono, mai nel collegio nostro si pati, anzi alcuna
uolta, essendo gia hora di pranso, et non si trouando in casa
a Del. di.
1 Ioannes Campegius. Mense Augusto anni 1560 nominatur legatus S. Se-
dis apud Cosimura Florentiae ducem ; ad finem anni mittitur legatus in
Hispaniam, et sequenti anno in Lusitaniam. Cf. Biaudet : Les Nontiatures
permanentes, 258.
3 Vidua haec fuisse videtur Margarita Gigli et Fantuzzi. Vide eius epi-
stulam die 1 Aprilis 1559 ad P. Generalem datam (Lainii Monum. IV, 271,).
Uxor fuerat loannis Francisci Fantuzzi. Cf. Menchaca : Epistolae Sti. Ignatii
Louolae, p. 101.
529. — Bononia 16 Maii 1561 327
cosa alcuna per mangiare, accadeua che, prima di esser finita
1' oratione che dalli nostri fratelli si suol' fare inanti pranso, era
portata robba in grande copia per limosina. Presto sara un'anno
che Mons.re R.mo vescouo dono a questo collegio alcuni campi di
terra insieme con una casa et chiesa, intitolata santa Reparata,
fuori della citta due miglia, in un' bpnissimo aria; di modo
che seruira per un locho di ricreatione per li fratelli, facendo-
uisi giardino et uigna, si come con il tempo si puotra. Di piu,
essendo noi insino a questo tempo stati nella citta senza chiesa
nostra, et hauendo essercitati li ministerij del' instituto nostro
nella chiesa di santa Lucia, uolse nostro Signore ultimamente
che un gentil'huomo bolognese, rettore di detta chiesa, si mosse
a ressignarla nelle mani della Compagnia nostra; et adesso si
tratta che sia perpetuamente unita alla Gompagnia per uia del
sommo pontefice, et gia la cosa sta in bonissimo termine l. E a
chiesa molto buona, et capace, et (che molto importa) frequentata
grandissimamente dal populo ; et di piu ha congiunto un casa-
mento, il quale medesimamente sara della Compagnia, et facil-
mente si puotra unir' col collegio doue al presente habbitiamo.
Quanto alle cose spirituali di casa, uedesi nelli Padri et fratelli
(per la Iddio gratia) grandissimo feruore et desiderio di perue-
nire alla perfettione religiosa, et grande studio de intendere et
osseruare perfettamente le regole della Compagnia, essortandosi
a cio spesso l'un' 1'altro in priuato et in publico. Al che fare,
et a rassignarsi in tutto et per tulto nelle mani di Dio, molto
caldamente ci esorto il R.do P. Benedetto 2, prouinciale, il quale
passo di qui quesfOttobre passato, et ci consolo grandissima-
mente con alcune esortationi sue feruentissime. Predico ancora
detto Padre tre uolte nella chiesa nostra con tanta admiratione
di tutti et aiuto di molti, che non si potrebbe dire piu. Sola-
mente diro che lascio tanto desiderio di se stesso, che dicono
alcuni non uolersi acquietare prima che non ottengano che sua
R.a un' anno uenga a predicare in questa citta. Doppo la partita
di detto Padre si fece la rinouatione delli uoti dalli fratelli nostri
con quella consolatione et piacere dell' animo che Iddio bene-
detto suole in queste operationi communicare.
a Et ms.
x Sequenti anno 1562 templum hoc Stae. Luciae collegio Societatis attri-
hutum est. Cf. Sacchinum : Historiae Soc. lesu p. II, 1. VI, n. 22.
2 P. Benedictus Palmio.
328 LlTTERAE QUADRIMESTRES
2. Quanto alli studij stanuo qui di continuo in questo col-
legio, come bene sa V. R., tre mastri: il primo di rhetorica et
graeco; il 2° d' humanita; il 3° di grammatica. II numero delli
scholari adesso passara cento, et sarebbe molto maggiore, se noi
fossimo piu liberi nel riceuerli; ma perche non riceuiamo ordi-
nariamente se non quelli, che con intentione buona d' imparare
et di a perseuerare uengono b, pero non sonno piu. La maggior
parte pero di loro sonno flgliuoli di persone nobili, dotte, et
da bene, et fra gLaltri ui sonno tre nipoti del R.mo Mons. ve-
scouo di Ragusi 4, et due altri della casa sua. Item il figliuolo
del c s.re Francesco Robortello 2, il quale tiene il primo loco
delli professori di lettere latine et grece in questa citta, et e
persona dottissima. Oltre di questi ui sonno molti cittadini et
figliuoli di gentil' huomini bolognesi. II profitto che fanno tutti
nelle lettere e grande, percioche quelli che sonno un poco piu
inanzi nelle lettere compongono belle orationi, et alcuna uolta
hanno disputato publicamente nella chiesa nostra, doue conco-
reuano molti huomini dotti, et religiosi di diuersi ordini, i quali
restauano ammirati della prontezza et dottrina loro; et s' in-
citauano molti per cio a mandare gli suoi figliuoli alle nostre
schole. Fra li quali fu uno, che, hauendo un' figliuolo di bello
ingegno, il quale andaua ad altre schole, uolse che disputasse
con li nostri scholari, percioche haueua disputato con molti altri
et li haueua superati. Ma subito che con li nostri disputo, fu
uinto; et cosi il padre suo, incitato daTistesso figliuolo, lo misse
nelle nostre schole. Per li tempi passati si sonno recitate molti
dialoghi di materie bellissime et molto accomodate alli christiani,
composti dalli nostri che qui si trouauano. Et a questi concor-
reuano, prima, tutti li magistrati quasi della citta; item tutti li
professori di tutte le scientie delLuniuersita; et altre persone
forastiere nobili d che al' hora qui si trouauano ; et dopoi infinita
multitudine d' ogni sorte di gente, i quali tutti prendeuano gran-
dissimo piacere et non picciolo giouamento. Doppoi nelle rino-
a di supra vers. — b uengono supra vers. — c Del. eccellentiss.mo —
d Del. et illustri.
1 Ludovicus Beccatelli, bononiensis.
3 De Francisco Robortello vide sis Tirabosghi : Storia della Letteratura
italiana, VII, part. II (Roma 1784), 209 sqq.
529. - Bononia 16 Maii 1561 3-29
uationi delli studij, che ogn' anno si faauo, si soao recitate
diuerse oratioui, secoodo il costurne della Gompagnia nostra,
alle quali sono state presenti persone di qualita et dottrina, et
quesfanno a s'e fatto il simile, et la oratione piacque grandis-
simamente a tutti li huomini dotti, i quali diceuano non hauer'
udita una piu bella et meglio pronunciata quesfanno, con tutto
che si erano trouati a tutte quelle che nell' uniuersita si reci-
torno: di modo tale, che, per queste et molfaltre ragioni le
nostre schole sono in grandissimo credito, massime appresso
gl'huomini di dottrina. Et questo si accresce grandemente con
la buona relatione che di noi in publico da il sopradetto s.re
Fran.co Robortello. Cosi molti, parte eccitati da questa fama,
parte mandati da altri scholari nostri, che sono stati instituiti
nelle nostre schole et gia odono le lettioni in publico, lasciano
li proprij mastri et con grandissima speranza et alegrezza uen-
gono da noi: et per la Iddio gratia non si trouano ingannati.
Fassi nelli medesimi scholari grande frutto spirituale con la
lettione della dottrina christiana, la quale ogni settimana odono,
et con le prediche che nella chiesa si fanno, et altri aiuti che
si sforzano li loro mastri darli. Et sono alcuni, li quali priua-
tamente in casa dichiarano la dottrina christiana, che hanno
udita, alli loro padri et parenti ; altri li mandano a confessarsi;
altri, non bauendo ardire dirglielo apertamente, li pregano che
uadino dal mastro a intendere se loro fanno frutto nelli studij ;
et dipoi auisano il mastro, che, quando uerra il suo padre, lo
riprendi delli uitij, et lo facci confessare. Altri sonno che, uo-
lendo li suoi padri mandarli ad altre schole, uicine a casa sua,
per nissun' modo uogliono lasciare le nostre. L' affettione che
loro portano alli suoi mastri et alla Compagnia, in molte cose
si mostra; ma principalmente in cio, che, quantunque accada
alcuna uolta intermettere le lettioni, o uero che il tempo cosi
porta, o per indispositione d'alcuni delli mastri, niente dimeno
loro non mancano di uenire al collegio, dicendo che non sanno
doue andare in miglior loco. Non lasciaro ancor de dire questo,
che par' cosa notabile : cio e che alcuna uolta si sonno trouati
alcuni di loro in classe sopra delle banche predicare: il che
non d' altro nasce, che dal piacere che loro pigliano nel raggio-
nare delle cose de Iddio. Si che, in somma, la consolatione che
loro adesso ci danno con li suoi buoni deportamenti, compensa
a Verba quae seq. usque ad con tutto in marg.
330 LlTTERAE QUADRIMESTRES
il trauaglio et fattica che altre uolte c' hanno dato. Et questo
basti quanto alle schuole. Vltimamente un scholar' nostro di
retorica, che era il miglior sugetto di tutte le schole, fu rice-
uuto a li giorni passati nella Compagnia. Questo giouane e cit-
tadino bolognese di buoni parenti ; et facendoli loro qualche
resistentia, si che il nostro R. P. Rettore non lo uoleua riceuere,
lui per il gran feruore che haueua di iutrare in nostra Compagnia,
fece tanta instantia al suo padre, che lo meno da nostro Padre
accio lo pregasse che fosse contento di accettarlo la domenica
prossima; et cosi entro cou grandissima consolatione nostra et
de suoi, la quale ogni giorno cresce piu negl' uni et negl'altri,
per la grande bonta sua, et espettatione anchora che ha di fare
profitto grande nelle lettere.
3. Resta a dire del frutto spirituale che si fa con il populo
bolognese per mezzo delli altri essercitij della Compagnia nostra.
Et quantunque di grandissima importanza sieno le confessioni
frequenti che si fanno, pur perche questa e cosa solita di farsi
in tutti i collegij, pero saro breue in questo, contentandomi so-
lamente di dire il numero delli penitenti. Quelli adunque che
ogni domenica del niese b si confessano et communicano, sono
circa ceuto. Ogni prima domenica del mese, 200. Le feste prin-
cipali, come il Natale, quest' anno sonuo stati 500. Et la Pascqua
sonno passati il numero di 1500; molti delli quali hanno fatto
confessione generale. Et tra questi e stato un'huomo, il quale
e molto cognosciuto in questa citta, et per le sue grandi scele-
ratezze tenuto per infame. Questo tale un giorno uenne a pre-
gare un' delli nostri Padri che facesse oratione per lui, perche
uoleua fare una confessione generale, et desideraua di raccor-
darsi tutti li peccati suoi, et doppo essersi confessato, pigliar' il
santissimo sacramento per le mani di quel sacerdote, quale lui
chiamaua santo et benedetto. Et cosi fece la confession' gene-
rale, et adesso lui perseuera confessandosi ogni settimana, stu-
diando di emendare feruentemente la sua uita : il che e di gran-
dissimo essempio a tutti. Vn' altra persona fu che, essendo an-
data dinanci al confessore, comincio a dire che non era uenuta
la per confessarsi, et che per niun' modo uoleua farlo ; ma che
era uenuta per forza ; et nientedimeno piacque a Iddio di com-
mouerla in tal modo per le parole del confessore, che prima che
di la si partisse, si confesso generalmente di tutta la uita sua.
a Prius riceuto. — b Verba del mese lihea subducta notata sunt in ms.
Videntur superflua.
529. — Bononia 16 Maii 1561 331
4. Sempre si e predicato nella chiesa nostra ogni festa dal
R. P. Reltore con auditorio mediocre ; ma da certo tempo in
qua e cresciuto 1' auditorio, non solo in numero, ma etiam in
qualita di persone. Perche, doue che prima ueniuano pochi
huomini, adesso uengano molti, dotti et nobili, i quali poi,
quando si trouano in compagnia d' altri, publicamente esaltano
la Gompagnia, laudando grandemente le prediche che hanno
udito. Quest' auno si comincio a fare una esortatione priuata
da uno delli nostri Padri nella capella nostra a certi huomiui
che si congregauano ; et adesso tanti concorrono, che non pos-
sono piu capire ; et penso passaranno spesso il numero di 70.
Quali quauto siano auidi di udir la parola d' Iddio (special-
mente da quelli della Gompagnia) molto beue lo mostrano in
cio che, dopo d'hauer udita la predica del R. P. Rettore in
chiesa, et anchora le uespere che dalli nostri si cantano, uen-
gono poi subito con grandissima diligenza et diuotione ad udire
1' esortatione ; alla quale alcuna uolta sonno uenuti anchora
delli primi professori publici della citta, et sonno restati molto
sodisfatti.
5. Per li tempi passati quando che in questa citta fu grande
carestia, il nostro Padre fece si con quelli che nel nostro uici-
nato si trouauano, che si unirono insieme, et souennero con ele-
mosine alli poueri che in esso si trouauano. Et similmente pro-
curo nostro Padre che si tenesse cura delle anime de mendichi
di questa citta, insegnando le cose necessarie alla salute, et
distribuendo delle corone della Madonna a chi non n' haueuano.
Dopoi per mezzo di detto Padre si sonno fatte molte paci, cosi
dentro della citta, come fuori. Item aiutati molti monasterij de
monache con prediche et essortationi et altri buoni officij, et
alcuni si sonno in tutto et per tutto riformati et ridotti alla
frequente confessione et communione ; di modo che tale e la
fama delli nostri Padri appresso le monache, che quando al-
cuna desidera esser' admessa in qualche monasterio, domandano
se si e confessata con quelli della Compagnia ; et se non e, la
mandano alla chiesa nostra, et poi 1'accettano molto uolentieri.
Per tutte queste cose, si serue molto nostro Signore del gran
credito che ha il nostro Padre appresso di tutti di questa citta,
et massime di Mons. Reuerendissimo, il quale si e serui[to] di
lui in cose di molta importanza, et fra 1' altre ha uoluto che
molte uolte andasfsi] a a uisitar' tutta la sua diocesi, la quale e
a Consumpta charta in extrema linea.
332 LlTTERAE QUADRIMESTRES
molto grande, rapresentando la persona sua con autorita di
scacciar' tutti quelli sacerdoti, che non li pareuano idonei a
tener' cura d' aoime. La qual cosa, benche fosse di grandissima
fattica et disturbo, pure arreco grandissimo frutto. Perche se
rimedio a molti disordini che causaua 1' ignoranza et malitia
delli preti, percioche quasi nessuno sapeua la forma del' abso-
lutione, et una gran parte si trouaua in peccati publici. Oltre
di cio uuole ii medesimo Mons. vescouo che il Padre, o chi da
lui harra tal cura, essamini tutti quelli, che in Bologna s'hanno
da promouere alli ordini sacri ; et se da lui non sonno admessi,
non ponno per altra uia o[ttenerJ a il grado che ricercano. Di-
poi quello che adesso, in absentia del R.mo vescouo, e vicario
di questa citta ; item li vicarij di tutti li monasterij di monache
si reggono tutti per conseglio del Padre nostro, ne uogliono
deliberare cosa alcuna senza saper' prima il parer' suo, et che
e merauiglia, molte uolte uengono in persona a trouarlo in
[casa] b per alcun' negocio d' importanza.
6. Vllimamente mi resta di dire che questo anno passato,
il giorno che si celebra la festa di santa Reparata l, alla quale
e dedicata quella chiesa, la quale e fuori della terra, et ci fu
donata da Mons.re R.mo vescouo di Bologna, concorse la piu
di cinque o sei milla persone, percioche hanno una grandissima
deuotione a detta santa ; et pero fu rinouata la chiesa et molto
ben ornata ; et doppo quel giorno li due uolte si predico ; dil
che restorno edificati tutti ; perche gl' altr'anni soleuano trouar'
la chiesa molto mal acconcia et disordinata. Poi, perche li in-
torno si erano radunati molti huomini et donne in diuersi luo-
ghi a sonare et ballare, cantare et giocare, mando il P. Rettore
due, o tre fratelli che predicassero ; et cosi si turborno tutti li
canti et giochi con dispiacer' d' alcuni, ma pero con edificatione
uniuersale di tutti. Di modo che, solendosi fare gLaltri anni in
quei luogo molti disordini, come di questioni et homicidij, que-
st' anno per la diuina gratia la cosa passo molto pacificamente
et religiosamente.
Questc e quello che occorre di scriuere a V. R. P. di questo
collegio. Speraremo per 1' auenire scriuerli cose maggiori et
a Ob atramenti maculam non potest verbum bene legi. — b Vide annot.
praeced.
1 Eius festum die 8 Octobris celebrari solebat.
530. - Toleto 16 Maii 1561 333
migliori, se sarernmo raccomandati nelle sante orationi et sa-
crificii di V. R. P., la quale il Signore Iddio si degni conser-
uare a maggior gloria di sua diuina maiesta. Di Bologna alli
16 di Maggio MDLXI.
Di V.ra R.da P.ta — Per commissione del R.do P. Fran.co
Palmio, rettore di questo collegio. Minimo in Jesu X.° figliolo.
Lud.c:o Gagliardi l.
Indigniss.0 della Gompagnia di Jesu.
530
P. RAPHAEL PEREGRIN
TOLETO 16 MAII 1561 2.
Sociorum numerus. — Cives frequentes, et cum fructtt ad nos-
trorum templum accurrunt. — Civitas et aliqui privati se
erga socios beneficos exhibent.
■j- Muy R.dj P.e en X.° Pax Gbristi etc. [Scribit ex oboedientia.J
Estamos en este collegio onze, de los quales cinco son sacer-
dotes que entienden en confessiones, y vno dellos en predicar.
Ay en esto para gloria del Sefior ansi concurso en los sermo-
nes, como en las confessiones. Ay vna cosa de que particular-
mente dar cuenta a V. P. : que la maior parte de los que fre-
qiientan esta casa, son hombres, y de buena estimation en el
pueblo, allende de que muchas mugeres tambien concurren ;
1 Hic circa finem anni 1559 Societatem ingressus est ; nara in catalogo
collegii patavini ineuntis Ianuarii 1560 de eo dicitur : intro questi di passati.
Celebris fuit eius ingressus in Societatem cum duobus aliis germanis fra-
tribus Achille et Leonetto. Cf. Sacchinum, 1. c. lib. III, n. 35. In « Informa-
tione delli Padri della Compagnia di Jesu, che si trouano nella Prouincia
di Lombardia 1' anno 1573 fatta nel mese di Marzo » de eo dicitur : « P. Lu-
douico Gagliardi Padouano d'anni 30 entro in Padoua nella Compagnia sono
anni 14 ; fece professione di 3 uoti 1'anno 1571 in Roma per esser fatto sa-
cerdote ; ha studiato il corso et Theologia ; ha buon talento di predicare ».
(cod. Venet. 36, f. 46 v.).
2 Ex autogr. in cod. Hisp. 98, f. 215 ; prius 140. Est exemplum latinum
in f. 216.
334 LlTTERAE QUADRIMESTRES
vienen los vnos por la freqiientia de los sacramentos, otros a
oir missa con toda edification y deuotion ; de lo qual se conoce
fruto en crecimiento de virtudes, porque muchos de los que
aqui freqiientan la confession, se exercitan a en la oration ; que
aunque casados parece que aspiran a la perficion de su estado,
lo qual por la bondad del Senor, es notorio en toda la ciudad
del aprouechamento de los que en casa comunican.
Pocos dias a, que como los regidores deste aiuntamiento nos
hiziessen limosna de ochocientos ducados para aiuda a comprar
vna casa, algunos sintiendo de otra manera, quisieron reuo-
carlo, y llamando otra vez a ayuntamiento, tornaron a hazernos
la misma limosna ; lo qual no solamente resulto en prouecho
desta casa, pero tambien en vn poco de mas credito para gloria
del Senor ; porque como algunos de los que contradezian for-
massen scriipulo de applicar los dineros de la republica para
otra cosa que obras publicas, quisieronse assegurar de personas
de scientia y cooscientia, los quales dieron su parecer, diziendo
quanto era meritorio, y aprouando en todo la Compaiiia y a
los subiectos della, mostraron el deseo que tenian estos varones
graues, que en esta ciudad aya collegio con fundamento. Otros
ay que nos prometen aiudarnos, y otros nos offrecen sus fuer-
cas ; y aun algunos, siendo personas de calidad, que pediran
para ello limosna entre los principes desta corte. Vno prometio
que daria 500 ducados ; otro se offrecio tambien a otra gruessa
limosna ; por lo qual se conoce la deuocion que el Senor les da
con la Compahia, al qual plega darnos fuercas con que satisfa-
gamos al credito que tienen, y a ellos pagarles esta caridad, y
nos de ansi mismo a nosotros agradescimiento a su diuina bon-
dad, de quien todo lo bueno procede, lo qual esperamos alcan-
car, si V. P. se acordare de nosotros en sus sanctos sacrificios
y orationes, lo qual tambien pedimos a los charissimos Padres
y hermanos dessa casa.
De Toledo a 16 de Maio de 1561.
D. V. P. indigno hijo y sieruo en el Senor.
Raphael Peregp.Lv !.
Inscriptio : Quadrimeslre para nro. Padre General.
s
a exerciten nis.
1 Cf. Litt. Quadrim., VI, 809.
531. — Caesaraugusta 19 Maii 1561 335
531
HIERONYMUS ROS
CAESARAUGUSTA 19 MAII 1561 l.
1. Duo adulescentes in certamen singulare de vita iam iam di-
micaturi a nostris conciliati. — 2. Genitor ex filii morte
furiosus pacatur. — 3. Aliae conciliationes. Caedes coniu-
gum imminens vitatur, utroque in religionem ingresso. —
4-6. Ministeria apud aegrotos, reos, pueros, populum pro-
miscue et loca vicina. — 7. Confessionum frequentia et
fructus. — 8. Concubinarius suae conscientiae consulit. —
9. Populi de nostris opinio; et ad eos frequentior in dies
accessio ; norma meditandi pluribus data. — 10-11. Nostro-
rum status, valetudo, virtates. Casuum conscientiae stu-
dium. Templum ornatius, bibliotheca locnpletior, domus
amplificata. — 12. Tres Societati adiuncti. — 13. Per heb-
domadam sanctam in nostro templo assidna frequentia, et
adoratio pergrata. — 14. Episcopi oscensis erga Societatem
benevolentia. — Abbas Patres postulat qui verbum Dei
praedicent in sua dicione, cui P. Rector annuit. — 15. Vo-
torum renovatio.
1. f IHS. — Admodum R.de in Cbro. Pater [Epistulae ordi-
nem proponit]. Duo nobiles adolescentes sese in singulare certa-
men prouocarunt, et socium vterque vocans in arenam descen-
derunt. Res ad nostros statim delata est, ac illuc duo ex Patribus
illico properant (coeteris qui domi manserant, Deum pro eadem
ipsa re deprecantibus), et licet locus pugoae deslinatus fere tria
millia passuum distaret a ciuitate, ad eum tamen Patres oppor-
tune peruenerunt; jam enim simul omnes aderant, et necdum
ad congressum ventum luerat: segregarunt eos Patres ab inui-
cem, et cum de pace inter ipsos concilianda ageretur (quod ipsi
libenter audiebant), ecce adest regni praefectus, Patrum eorum-
dem diligentia de re certior factus, qui homines compraehendens,
pacem inter ipsos composuit. Res, ut notissima fuit omnibus,
ita non modicam animorum excitauit aedificationem.
1 Ex autogr. in cod. Hisp. 98. ff. 218, 219 ; prius 290.
336 LlTTERAE QUADRIMESTRES
2. Alius quoque ex equestri ordine agens in oppido quodam
hujus regni cum genero quodam suo, duobus ejusdem ordinis
viris bella indixit, quod existimaret eorum causa filio vulnus
intlictum fuisse: cumque melius iam se habere coepisset fllius,
facile pater amplexatus est pacem, ira deposita; at uero cum
iuuenis postea morti esset proximus, et pater ejus ingenij esset,
vt inde maxima incotnmoda timerentur, praeses regni cum Patre
nostro Rectore egit, vt simul cum alio nobili sibi conjuncto
sanguine, ad locum ubi is homo erat, proficiscerentur; eo autem
peruenientes, efficiunt hominem suis monitis quietissimum, adeo
vt promiserit Patri se non plusquam in diem sequentem confes-
sionem dilaturum, vnde factum est vt, mortuo filio, omnia pacis
ac concordiae plena fuerint. Hoc etiam negotij multis arrisit plu-
rimum; et officium praefatum in eos collatum est, qui nobis
magno affectu haerent, quique ejusmodi sunt, vt culpa eos va-
care merito credantur [sic].
3. Multi fuerunt et alij, qui nostrorum studio in pristinam re-
diere amiciciam, inter quos quidam nobilis fuit, qui non latenter
gubernatoris regni inimicum agebat; is, cum aliorum suasu et
Patris cujusdam ex nostris praesidem ipsum amice fuisset allo-
cutus, firmauit postea se nounisi a Patre fuisse persuasum vt
id tandem ejus causa tantum perficeret. Neque tamen existiman-
dum est potissimum Palris, sed Dei amore id effecisse. Laudauit
iJle plurimum modum quo secum egerat dictus Pater; neque
enim pluribus adhibitis calcaribus, sed suauius agens id obtinuit.
Sit Deo gloria. Iuuenis quidam infimae conditionis clandestinum
matrimonium et contraxit et consummauit cum puella quadam
genere nobilissima, resque eo deducta est, vt si in consaugui-
neorum puellae aures peruenisset, certe periculum erat, vt ipsa
cum juuene vitae discrimen subiissent : curauit quidam Pater ex
nostris, vt, deposita praua consuetudine quae iam multis prae-
bebat offendiculum, vterque religionem ingrederetur, quod vtique
salutis eorum vnicum erat medium, atque id ex corde se pro-
miserunt facturos; et res a Domino foelicem hac via exitum
sortita est, multisque imminentibus obuiatum est malis.
4. Patres frequentius quam antea ad aegrotos et in extremis
agentes uocari solent. Proxime elapsis diebus Pr. Rector vocatus
adfuit cum altero Patre morti cujusdam comitis, cujus habitatio
ab hac vrbe non modico spatio distabat, quo facto et defuncti
vxor et successor, vt illo deuincti officio, gratitudinem non
vulgarem exhibuerunt.
5. Dominicis ac festiuis diebus doctrina christiana (vt solet)
531. — Caesaraugusta 19 Maii 1561 337
pueris explicatur, xenodochiumque infirmorum et publica reorum
custodia, vt antea, ita et nunc saepius inuisuntur. Singulis
hebdomadis ipso in carcere concionem habet vnus ex Patribus;
atque audiunt ibidem multorum confessiones Patres, eosque co-
mitantur qui extremo supplicio afficiuntur. Haec ipsa quidem
obsequia Deo grata esse confidimus, animosque populi non me-
diocriter confirmantia.
6. Pater quidam singulis diebus dominicis in ecclesia nostra
ecclesiastem agit, populo satis gratus; alter cum fratre saepius
missus est (inquisitorum etiam accedente auctoritate) ad varios
populos, vt concionibus et doctrinae christianae explicatione,
hujus regni neophitos informarent. Hactenus peragrarunt populos
nobilium quorumdam, qui et beneuolentia, et multis beneficijs
de nobis optime meruerunt; modo vero versantur in oppidis
ducis Villaeformosae l, qui sane rem multum expetierat, atque
efflagitauerat, concessamque vt gratissimam admisit a. Pater ille
singulis fere diebus concionatur, et frater eisdem doctrinam
explicat: fructus sane vberrimus inde percipitur, qui non pa-
rum populorum dominos consolatur simul et aedificat.
7. Tempore quadragesimae ingens fuit omnigenae gentis apud
nos confessionum numerus; in causa fuit tum operariorum nu-
merus auctus, tum etiam quod ad opinionem, quam de Socie-
tate nostra caesaraugustani conceperant, plures in dies fiant
accessiones. Eo tempore nostrorum studium fuit diuersis homi-
num conscientijs a vitijs oppresis adhibere remedia, alijs quidem
aliena restituentibus. alijs vero occasiones peccati fugientibus,
alijs etiam sese a varijs labyrinthis extricantibus, diuersa de-
mum alijs vitantibus mala. Generales confessiones auditae sunt
plurimae, et nonnulli beneficiarij sacerdotes, qui injuste eccle-
siae redditus possidebant, temporalis commodi cura posthabita,
justitiae ac conscientijs simul consuluerunt ; quorum quidam,
atque ex alijs non pauci ad nostros accedentes, petere veniam
ex ijs solent, quae de nobis antea sinistre concipiebant : qui
quidem, cognitis iam a se, quae experiuntur in nostris, suscep-
toque animorum eorum conuersatione leuamine, exprimentes
apud alios, quae nunc sentiunt, reparant ea, quae ex veri igno-
rantia antea his contraria dictitabant.
a Praec. v. obscure exaratum.
1 Martinus de Gurrea et Aragon, Sti. Francisci de Borja levir. Cf. S. Fran-
ciscus Borgia, I, 420.
LlTTBRAE CjCADRIMESTRES. — ToM. VII. 22
338 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
8. Homo quidam inter coeteros, qui per longum tempus, con^
cubina domi retenta. singulis annis peccata confitebatur, ad
quendam ex nostris sacerdotibus ad hoc ipsum accedens, Dei
gratia malum vitae statum in bonum mutauit ; contraxit enim
cum muliere matrimonium. Et haec dixisse ex his sufficiat, ne
plus ad particularia descendens, tempus teram.
9. Ea apud populum de nostris opinio est, vt multi etiam ex
primaria gente conscientiae casus ad Patres deferant deciden-
dos, nec ex hac solum ciuitate, sed ex alijs etiam locis : ijs
autem, vt plurimum, Pater Rector satisfacere solet. Ex his a, qui
frequenter Patribus confiteri solent, (quorum multus est nume-
rus), non pauci in meditandi exercitio instructi suDt, et sic per-
seuerantes multum in spiritu profecisse videntur. Frequentissi-
mus autem eorum numerus est, qui in festis anni praecipuis
ad confitendum et sacram sumendum sinaxim ad ecclesiam nos-
tram veniunt, festaque ipsa per aliquot etiam dies non pauci
praeuenientes, confessarijs suis negocium facessunt.
10. Vt autem ad res iam domesticas me conuertam, de nobis
habeat R.da T. P. quod, qui ad praesens hoc habitamus collegium,
numerum tredecimum attingimus : e quibus Patres nimirum
septera sunt ; fratres sex ; et ex his scholares duo, et tempora-
les coadjutores quatuor. Nonnulli cum P. Rectore in quadrage-
sima et post festa resurrectionis Domini aduersa laborarunt va-
letudine, sed iam omnes Dei gratia beue valent, et vnusquisque
injunctum sibi a sancta obedientia munus libenter exequitur :
atque omnes ex animo student regularum observantiae, volun-
tatum mortificationi, virtutumque profectui : non solum autem
earum conseruationi, quas adepti sunt. Nec in hoc deest eorum
et non modica diligentia, quibus hoc munus praecipue incum-
bit, quo fit, vt omnes nos et vnanimes simus, et dilectione non
vulgari conjungamur. Atque vltra solita, et priuata et publica
auxilia, non parum b conferunt mutua colloquia, quae de rebus
spiritualibus noctu tempore quietis certis quibusdam diebus in
septimana haberi solent ; neque etiam modicum praestare credo
conciones quae festiuis diebus in refictorio fiunt, cum solito
sermone sextae feriae de virtutibus.
11. Omnibus profestis diebus a prandio Patres cum fratribus
scholasticis de conscientiae casibus inter se conferunt, propo-
nente vno ex Patribus quaestionem sua hebdomada, eodemque
decidente, postquam suam vnusquisque sententiam dixit ; atque
a Prius iis. — b parunt ms.
531. — Caesaraugusta 19 Maii 1561 339
ex hoc fructus elicitur non exiguus. Templutn nostrum his
mensibus optimis ornamentis auctum et decoratum est ; sunt
etiam qui plura se daturos obtulerint. Bibliotheca etiam locu-
pletior effecta est ; quidam enim nobilis, qui nos amore prose-
quitur non vulgari, libros non paucos, eosdemque non exiguae
aestimationis, itidemque nostris vsibus acommodatissimos, do-
nauit nobis. Domus praeterea materialis incrementum aedificio-
rum suscepit, non euim apte auctum iam fratrum nostrorum
numerum capiebat, susceptura in dies plures, fauente Deo.
12. His mensibus multi sese nobis adjungere cupierunt, sed
repulsi sunt quidam non satis instituto nostro apti, nec voto
aequales. Admissi sunt tres, vnus sacerdos, qui id per multum
iam tempus optarat, quique confessarium aget idoneum ; duo
etiam optimae indolis juuenes haud obscuris parentibus orti,
alter grammaticem, alter dialecticem cum philosophia medio-
criter edocti \ Speramus etiam, fauente Domino, fore vt non
multo abhinc tempore nonnulli ad nos transeant, nostro satis
idonei instituto, qui iam saepe suorum in hoc votorum signa
explicarunt.
13. In sancta hebdomada templum nostrum cum monumento
egregie ornata fuere, hospitatusque est apud nos vnus ex do-
minis inquisitoribus, qui sacra trium dierum peregit officia cum
deuotione simul et aedificatione astantium non vulgari. Accessit
tunc praeter popularium magnum numerum, procerum etiam
multitudo ; dictitabant plurimi gratissimam sibi esse eo tem-
pore ecclesiae nostrae tranquillitatem, modum etiam illis plu-
rimum arridere, quo in persoluendis sacris officijs vtimur.
14. R.mus Oscensis episcopus 2 solito nos fauore et beneuo-
lentia prosequitur, bisque in templo nostro missam solenniter
1 In cod. Aragon. 15, ff. 90-91 exstat « Catalogo de todos los P.es Hr.os que
han sido rescebidos o han muerto en este coll.° de Carag.a hasta los vlt*.°sde
Junio 1567 ». In hoc catalogo, in quo iam fortasse aliqua errata irrepserunt,
sequentes recensentur admissi anno 1561: Franciscus Deca, mense Martio ;
Fr. Petrus Palacios, eodem mense ; P. Ioannes Fernandez, mense Iunio ; Fr.
Philippus de Arcos, mense Septembri ; Fr. loannes Aguirre, Fr. Ioseph Gon-
calez, Fr. Hieronymus Spinel, mense Octobri ; Fr. Petrus de Vera, mense No-
vembri.
3 Petrus Augustinus, qui, ut Alvarez in Historia mss. prov. Aragoniae
cap. 75 asserit, in festo SSmae. Trinitatis, die 9 Iunii 1560, collegii templum
consecrarat. Cf. etiam Litt. Quadrim. VI, 774. Hinc sequitur aut irrepsisse
errorem in notatione temporis quo haec epist. data dicitur, aut anniversa-
riam commemorationem non esse factam die 9 Iunii, nec die festo SSmae.
Trinitatis, qui anno 1561 in diem 1 Iunii incidit.
340 LlTTERAE QUADRIMESTRES
celebrauit, semelque in anniuersaria die consecrationis ejusdem,
quam ipse elapso anno confecerat. Alio etiam die festo, Abbas
quidam ex primarijs bujus regni l qui et nos diligit, sacrum in
templo nostro solenniter fecit. Is cum Patre Rectore instanter
egit, vt sibi duo ex Patribus darentur ad verbum Dei praedi-
candum et christianam edocendum doctrinam in populis ditionis
ipsius, qui in montanis siti sunt, et gens illa quidem indigen-
tissima sacrae doctrinae esse cognoscitur, et Pater Rector votis
illius libenter annuit, cum intelligat Patrum missionem Deo
Opt. Max. gratissimam esse futuram.
15. Sub festis paschalibus vota nostra solitis et consolatione
et modo renouauimus, postquam omnes generalem suorum
peccatorum confessionem praemiserunt. [Preces postulat]. Cae-
saraugustae 14 Kalen. Junij an. 1561. R. P. T. filius et seruus
in Ghristo. Ex commissione Patris Romani Rectoris.
i
Desideratur inscriptio. Hibronimus Ros -.
532
IOANNES PAULUS OLIVA
PERIISIA 23 MAII 1561 3.
Sociorum numerus. Scholastici in litteris et pietate progres-
sus faciunt. — 2. Sacerdotes contionando, confessiones au-
diendo, aliisque laboribus non spernendum fructum colli-
gunt. Odia exstinguuntur. Inopes adiuvantur. Desperatus ad
pacem, redit. — 3. Excursus ad vicina loca. Parum hones-
tae saltationes impediuntur. Detenti in custodiis publicis
sublevantur. P. Rector in virginum coenobiis contionatur
et confessiones audit. — 4. Cives benevolentiores erga socios
effecti. Episcopus in dioecesi visitanda et clericis exami-
nandis Patris Rectoris auxilio utitur. — 5. Duo in Socie-
tatem admissi ; duoque alii cito admittendi videntur.
1 In epist. Caesaraug. die 12 Ianuarii 1562 data, dicitur illum esse abba-
tera monasterii assanensis, seu Sti. Victoriani, qua dignitate tum temporis
insignitus erat dominus Ioannes de Pomar. Cf. Sainz de Baranda : Espaila
Sagrada, 48 (Sta. Iglesia de Barbastro), p. 168.
3 Vide Litt. Quadrim. VI, 465.
8 Ex autogr. in cod. Rom. 126 A, f. 144 ; prius 164.
532. — Perusia 23 Maii 1561 341
1. | Yhs. M.a — Molto R.do in X.° Pre. Pax X.1 [Bre-
viter se scripturum promittitj. Siamo donque sedici, quattro
Patri [sic], li altri fratelli, li quali tutti secondo 1'istituto nostro
fanno molto profitto nel spirito, et corrono secondo le sue forze
alla perfettione. II numero delli scholari si accresce, et si usa
ogui diligentia accio si nelle lettere, si anco nelli costumi fac-
ciano profltto, ne pensamo d' hauer speso indarno quest' opera,
essendo che uiuooo assai modestamente ; et nella prima classe
(per non dire hora delle altre) sonno alcuni giouani, li quali
sonno in tal modo andati auanti nelle letere, che se entrassero
nella Compagnia, (il che Iddio si degni operare) gia potriano
affatigarsi nella uigna del Signore.
2. Nella chiesa li nostri Padri hanno hauuti li solitj esercitij
della Gompagnia, cioe di predicare. dichiarar la dottrina chri-
stiana, et udir confessione, dalle quali si e cauato non puoco
frutto; perche alcuni, fatta la confession generale, si son ridotti
a buon stato di uita; alcuni che nutriuano in casa sua la causa
del peccato, 1'hanno da se discacciata; alcuui altri, che prima
non haueano conosciuti molti suoi brutti peccati, hanno rino-
uato le confessioni de molti anni. Molti ancora, huomini di non
uil conditione (tra li quali ci sonno stati alcuni parenti, li quali
haueuano tra se grand' odio et inimicitia), per opera de nostri
si sonno reconciliati et ridotti in pace. Ci e stato uno che ha-
ueua deliberato ammazzare non so chi sacerdote: costui essendo
uenuto nelle mani d'un nostro Padre, mosso dairadmonitione
et conseglio di quello, si leuo dal suo cattiuo proposito, et libe-
ramente perdono alPinimico. Si sonno agiutati molti poueri,
delli quali la nostra casa mai sta uacua, anzi par che tutti
quelli che allronde uengono in questa citta, siano indrizzati a
noi. Vn certo huomo che piu uolte haueua cercato darsi la
morte, anzi una uolta si era buttato giu da una feuestra, et
un'altra uolta in un' fonte, menato da nostro Pudre, et da quello
piaceuolmente trattato, ritorno a sanita. Hauemo scritto queste
cose in sucuma, perche si potrian scriuere molte, le quali me-
glio s' imaginarauno da queste. Pur qualunche sonno. le rico-
noscemo in tutto dalla pietosa mano d'Iddio, senza 1'aiuto del
quale non a potiamo pensare cosa di buono, non dirro fare.
3. Questa quaresima un Padre li giorni di festa ha pre-
dicato in un castello doue ci fo un gran concorso delli populi
uicini, con gran sodisfattione; et b attese ancora ad udire con-
a Seq. del. posser. — b Del. udir.
34^ LlTTERAE QtJADRIMESTRES
fessioai, et ordino che li giorai di festa (il che prima non sole-
uano) tutti udissero il uespro, et institui ruult' altre opere pie.
Nel medesimo luoco fo mandato li giorni passati, accio leuasse
un cattiuo costume che li era inuecchiato, perche soleuano la
notte dell'ascensione del S.re (nel qual giorno li si fa gran
festa) li huomini mesciati insieme colle donne ballare, et far
molte cose non molto honeste ; et con la gratia del S.re, hauendo
fatta una breue essortatione, opero che al meno all' hora cessas-
sero da tali balli et feste, et con piu cura et sollecitudine che
prima attendessero al diuino seruitio. De qui uediamo ch' il
Signore non solo se uol seruire dell'opera delli nostri in casa,
ma ancora fuori, puoiche in questo tempo ancora si sonno uisi-
tate le pregioni, celebratosi in quelle messe, et uditosi molte
confessioni. Oltre a questo, il nostro Pre. Rettore J e stato chia-
mato in molti mouasterii di donne, doue molte uolte ha predi-
cato, udite confessioni ct fatto molt' altre cose, che il stato di
quelle ricercaua, et erano conuenienti et necessarie al diuino
seruitio.
4. Penso sia bene hormai auisare vostra R. P. del grand'
amore che tutta questa citta ci porta, il quale s' accresce ogni
di piu, et tutta quella maleuolentia et odio che prima ci a di-
mostrauano, si e conuertita in grande beneuolentia et amore;
anzi il modo dell' insegnare che prima tanto riprehendeuano b,
adesso molto li piace et e lodato. Questo oltre che c li cittadini
particolarmente il dimostrano, ancora tutta la citta insieme li
giorni passati cil confirmo. Imperoche essendoci bisogno di doi
sue potteche per poter edificar la nostra chiesa, hauendo li magi-
strali congregato tutto il popolo, li proposero se uolesse d con-
cedercile; il qual tutto insieme, sen/.a che niuno repugnasse,
delibero se ci douessero donare, et cosi hauutole speramo presto
uedere incominciata la fabrica et della chiesa et del collegio,
della quale per 1'altre lettere piu copiosamente auisaremo vo-
stra R. P. E marauigliosa et da non possersi dire 1' affettione
et charita che il R.mo Monsignor vescouo di questa citta - ci
dimostra, ne potria credersi in quanta stima et autorita tenghi
a Del. portau imperf. — 1) riprehendeuamo (?) ms. — c oltre che supra
vers., deleto benche. — d Del. se ci do imperf.
1 P. Ioannes Nicolaus de Notariis.
a Hippolytus Corneus.
533. — Panormo 26 Maii 1561 343
il nostro Padre, seriza il conseglio del quale non fa cosa alcuna;
anzi ha uoluto che di continuo li sia stato compagno nella ui-
sita che ha fatta nel suo uescouato, et Diuno promoue alli or-
dini sacri che prima non sia stato ben da quello esaminato.
5. Si sonno riceuuti doi nella Compagnia, li quali hanno
data buona speranza di se; l'uno attendeua alle letere, et l'ha-
uemo mandato a Loreto ; F altro e coadiutore, et potra occuparsi
nelle cose di casa. Sonno anco doi altri li quali presto, come
penso, se riceueranno ; imperoche V. R. P. par che 1' habi con-
cesso a nostro Padre. Questo e quanto ci e parso de scriuere
delle cose che con la gratia del S.re si sonno operate. Resta
solo che ci ricommandiamo alF orationi et sacrificij de V. R. P.
— Di Peruscia li 23 di Magio 1561.
Per commission del P.re Rettore.
D. V. R. P. indegno in X.° figliuolo.
Jo. Paolo Oliua l.
533
ANTONIUS MACTO
PANORMO 26 MAII 1561 2.
1. Sociorum munera et occupationes. — 2. Alumnorum nu-
merus, quontm non pauci Societatem ingredi cupiunt. — ■
3. Contiones in nostro templo et in aliis. Aegroti invisun-
tur. Concursus ad paenitentiae et eucharistiae sacramenta
occasione iuhitaei. Laborum fructus peccatorum conversione,
dissidentinm conciliatione, pecuniae abtatae restitutione,
vitae perfectioris proposito demonstratur. Crescit in dies
Societatis apud cives existimatio.
1. f Molto R.do in Ghro. P.re Pax Christi [Brevi se scripturum
dicitj. Siam (per la Dio gratia, che qui n'ha condotto e mantiene)
da cinquanta alF ordinario, senza quattro che stanno nel podere
1 Vide Litt. Quadrim. VI, 968.
2 Ex origin. in cod. Sic. 181 — Sic. 182, ff. 242-243 ; prius 18-19. Sequi-
tur aliud exemplum in ff. 244^245.
344 LlTTERAE QUADRIMESTRES
di questo collegio; stiam tutti sani, di modo che ognuno puo
attender bene all'esercitio dall'obedientia impostoli. Delli noue
sacerdoti che qui abbiamo, due gouernano il collegio; altri doi
son maestri delle due ciassi inferiori delli scolari; tre ordina-
riamente attendono a confessare; de gli altri duo, 1' un predica
nella chiesa nostra, 1'altro ha cura delli nouiti.j. Delli laici quattro
leggono nell' altre classi con buono concorso de discepoli, come
di sotto se dira ; sedeci sono nouitij che studiano, e s' esercitano
con molta diligenza in componere, disputare e leggere tanto in
schola, come in casa, si che ogni giorno si risolueno meglio in
quel che imparano, e non minor profitto fanno nello spirito per
quanto dimostrano co'l desiderio ch'hanno di mortificarsi perfet-
tamente, e d'acquistar le uirtu. N. S.re autor di questo e d'ogni
altro bene, li promuoui ogni di nel suo santo seruigio, accio si
compijsca in essi sua diuina uolunta. II resto delli fratelli alcuni
fanno gli offitij di casa, alcuni han cura della uigna che que-
sfanno s'e comprata.
2. Li scolari fuorastieri che uengono alle nostre schuole, sono
da ducento cinquanta, e li maestri si forzano con patientia e
charita aiutarii nelle lettere e costumi christiani, fra quali molti
d'assai buone parti desiderano intrar nella Gompagnia, ma
s' intertengono, si per prouarli meglio, si perche hora non u'e
commodita di tener piu persone di queste; pur'alcuni che cio
il R. P. prouintiale li promese, presto si riceueranno. Questo e
quanto hor m'occorreua di scriuere a S. M. R.da P. circa li fra-
telli nostri e delli nostri scolari. Resta ch'in breuita 1'auuisi
delTaltre cose che si son fatte per aiuto de prossimi.
3. S'e cantato 1'offitio questa settimana santa nella chiesa
nostra con gran sodisfatione del populo, come piu uolte da molti
s'e inteso, et habbiam' ancho possuto cognoscere per la frequentia
delJa gente ui concorreua, fra quale ui uennero alcune uolte
quelli che gouernano la cita, il pretore, li giurati, che qua chia-
mano. Puoi pregati da molti nostri deuoti habbiam seguitato
dell' hora in qua de dir' il uespro tutte le domeniche e feste
priucipali, e fenito il uespro, il P. Reftore l legge 1'epistola di
S. Jacouo in loco del R. P. prouintiale 2, il quale se parti da
qui circa la meta d' Aprile per uisitar gli altri collegij. Legge
anchora il P. Rettore la dottrina christiana ogni uenerdi per li
scholari, et oltra quelli, ui uengono molti del populo ad udirla.
1 P. Paulus de Achilles.
a P. Hieronymus Domenech.
533. — Panormo 26 Maii 15<51 345
II P. Garlo Faraone ha predicato ogoi di la quaresima passata
et hor tutte le domeniche e feste occorrenti. II nostro anche P.
prouintiale alcuni gioroi fra la settimana per tutta la quaresima
predico in un principale monasterio; un'altro P." alPhospitale
de gli incurabili, doue confessaua molti deir infermi. Vd fratello
ha dechiarato la dottrina christiana in una delle prime parrochie
di questa cita ; e da tutte queste prediche e lettioni s' e cauato
sempre per gratia de Dio N. S.r molto frutto spirituale, e molto
maggior si caua di per di dall'ordinarie confessioni e com-
munioni, percioche nel giubileo concesso per il conseglio da
farsi l si confessorno e communicorno nella nostra chiesa da
domila persone, e fra loro ui son stati molti che longo tempo
erano stati in diuersi errori. fSequuntur conversionum exempla
quaedamj. S'e procurato anchora che se siano fatte alcuue re-
stitutioDi de beni altrui. Molti cittadini che sin qui si portauano
poco bene con noi altri per la mala informatione che n' haueauo,
gia sodo molto Dostri deuoti, e si coDfessano coa li nostri, mo-
straodo ua'aDimo molto amoreuole uerso la Compagnia. Si pu-
blico anchora il giubileo, che di sopra habbiam detto, nelle
priggioni, et udissi la maggior parte delle coofessioni; ma non
potendo sodisfare a tutti, per non lasciar la nostra chiesa, pro-
curorno li nostri con l'arceuescouo - li mandasse alcuni d'altre
religioni, il che s'esegui con molto frutto loro. Per mezo ancho
delli nostri alcuni infermi che u'erano, n'haueano commodita
di sanarsi, se mandorno a gli hospidali sin che ricoperassero la
sanita. Altri se liberorno dalla prigione con 1'elemosine che li
Dostri li trouoroo. S'e aiutato et aiuta molto col medesimo mezo
un monasterio che qui e delle repentite. Ordinariamente nella
chiesa nostra (come di sopra ho tocco) si confessa e communica
gran numero di persone e spetialmente nelle feste principali e
le domeniche anchora, di guisa tale ch'a pena si puo loro so-
disfare, onde per la frequentatione di questi santi sacramenti
molte persone principali han fatto notabile mutation di uita e
danno molto buono odore de se stessi e della Compagnia per
tutta la citta. Si son dati gli essercitij ad alcune doooe, tra
quali tre uergiui haD da iotrare io religiooe, altre che gia eraoo
maritate, uiueoo molto meglio cod li lor mariti. secoodo allo
stato loro coooieoe. Hora si daooo ad alcuoe altre et ad alcuui
homioi, duo de quali sou geatilhoiniDi di cooditiooe, e speriamo
1 lntellige iubilaeum pro concilio tridentino continuando.
2 Franciscus Orozco de Arce.
346 LlTTERAE QUADRIMESTRES
gioueranno a molti. Vna giouene nobile che frequenta la nostra
chiesa, essendo constretta molte uolte da suoi che se maritasse,
accesa dall'amor del sposo celeste, si taglio e capelli per non
esser piu molestata, e sin' ad hora sta molto constante nel suo
proposto di seruir al suo creatore in santa purita. Ma che diro
in generale de tutti e nostri deuoti? Grande certo e il desiderio
e zelo ch' hanno d'aiutar gli altri, come in opera spesse uolte
dimostrano, del che seria longo a scriuerne. Gloria ne sia al-
1'origine de tutti e beni. Non si manca al tempo suo, come gia
han per costume li nostri, aiutar a ben morire li prossimi. II
credito della Gompagnia (come altre uolte s'e scritto) cresce
assai in queste parti, onde molti nelle loro occorrenze ricorreno
alli nostri per conseglio, e se ne partono molto satisfatti et al-
legri. [Exilitatem fructuum excusat et preces postulat].
Da Palermo alli 26 di Maggio 1561.
'fiC
Di V. M. R.a P. indegno seruo
Antonio Macto l.
534
P. IOSEPHUS FABRICIUS
NEAPOLI 28 MAII 1561 ~.
1-2. Sociorum numerus. P. Balthassaris de Torres mors. — 3.
Perfectionis religiosae studium. — 4. Vatetudo. — 5. Socii in
litteris proficiunt. — 6. Candidati ad Societatem, quorum
unius vocatio singutaris exstitit. — 7. ScJtolastici externi
numero crescunt et existimatione. Etiam grandiores ad
tinguam graecam addiscendam accedunt. — 8. Novae exer-
citationes parantur. — 9. Patris Provincialis contiones. —
10. P. Rector aliiqne socii doctrinam christianam in scholis
exponunt, ad quam ediscendam multi homines cum fructu
concurrunt. — 11-13. Idem fit ab aliis sociis in templo et
1 Vide p. 33.
2 Ex origin. in cod. Neap. 193, ff. 28-31 ; prius 243-24H. Praecedit in eo-
dem cod. exemplum latinum ab eodem subscriptum in ff. 24-27. Scriba saepe
scripserat ch pro c; quod in plerisque locis iam in ms. correctum est; in
paucis adhuc manet.
534. — Neapoli 28 Maii 1561 347
in aliis urbis locis. — 14-15. Dominicis diebus socii aegro-
tos in nosocomiis visitant, consolantur, instituunt. — 16.
Vinctis in carcere, etiam cum magna incommoditate et la-
bore, subvenitur. — 17. Nostri ad contionandum in qua-
dragesima expetuntur ; sed unus tantum concedi potuit. —
18. Socius in insulam Capri mittitur. — 19. Cuidam soda-
litati adhortator conceditur. — 20-21. Societatis, et maxime
Patris Provincialis existimatio apud proceres exemplis
ostenditur.
1 . IHS. Pax Xpi. Molto R.do in Xpo. Pre. II Signor nostro Iesu
Xpo. come per li altri, cosi per questi quattro vltimi mesi non
ha lasciato manchare alli suoi serui occasione di esercitarse
nel' suo santo seruitio. Onde ci a fosse al' presente alcuna cosa
da scriuere a V. R.da Pat.ta, secondo 1'vsanza della Compagnia
nostra, il che si fara con questa piu breuemente che si potra, *
et al meglio che la memoria ci seruira in ricordarci parte delle
cose che sono occorse nel' spatio di detto tempo.
2. Et primo, il numero di quelli, che hora si trouano in
questo collegio, arriua a 40, fra quali sono sacerdoti dieci, mae-
stri sei, scolari tredici, con tutto che sette o otto siano partiti
di qua (come sa V. P.) per diuersi luoghi, et vltimamente il
P. D. Torres l per il cielo, quale questi giorni rese 1' anima aP
creator' suo, doppo 1' hauer' visto in esso grande patientia, et
in quelli b che lo gouernauano c grande charita uella sua longa
et fastidiosa malatia.
3. Della vnione fraterna, et della cura di osseruare le regole
nostre, che quiui communemente si uede in tutti, e cosa che
ogniuno puo restar' molto aedificato, et mouersi a lodare sempre
Dio nostro Sig.re Oltra la diuotione et il sentimento che ognun'
monstra nelle orationi, communioni et altri essercilij ordinarij
della Compagnia, estraordinariamente appare grande desiderio
in tutti de discipline et altre penitentie et mortificationi, quale
si fanno molte con licentia de superiori, et molte ancora si la-
a Emend. ex si. — b Emend. ex questi. — c Emend ex giouernauano.
1 P. Dr. Balthassar de Torres. Obiit die 9 maii. (Cf. Epist. P. Nadal, I.
465 : Epist. P. Salmeronis, 1, 429, 455). Hic fama optimi medici et mathematici
antequarn Societatem anno 1553 ingrederetur, gaudebat. (Cf. Epist. Mixtae,
III, 239-240: Polancum : Chroti., III, 219-220).
348 LlTTERAE QUADRIMESTRES
sciono di fare per non' poter' hauere detta licentia. Et se bene
ogni giorno alcuno de fratelli o sacerdoti aiuta il cuoco nella
cucina a lauare i piatti et le scotelle, nondimeno questa setti-
mana sancta et la sequente in Albis, nel' qual' tempo non si
tenne schuola per i forestieri, tutti i maestri et scolari, et al-
cuni di sacerdoti, vn' giorno per vno intiegramente passorno
sotto 1' obbedientia di detto cuoco in tutte le cose che all' offitio
suo perteneuono, non senza raolta consolatione spirituale, che
per cio accresceua in quelli giorni sancti et festiui.
4. E occorso in questo terapo che duoi sacerdoti et vn' fra-
tello sono stati infermi di mali grauissimi, onde assai et non
poco si temeua della vita loro ; quali, raccommandati alToratione
delli fratelli sono subito megliorati, et adesso stanno sani per
poter fare tutto quello che prima faceuono, massime i duoi sa-
cerdoti, insieme con tutti li altri del' collegio, fuori d'un' fra-
tello, che tiene la febbre terzana, et sta debole alquanto, gia
sono circa 15 giorni.
5. Li studi.j ancora delli fratelli noslri vanno bene in lettere,
tanto graece, quaoto latine per la diligeotia che si vsa circa
questo, si in pubblico con altri scholari che di fuori uengono,
come aocora in particolare, di lettione, dispute et declamatione,
quali continuamente fra noi si fantio con frutto delli studenti
et consolatione di tutti li altri.
6. Alcuni sono che vorriano entrare alla probatione della Cora-
pagnia, suggietti buoni di spirilo et di lettere, et gia quattro sono
entrati : duoi giouani di 20, o 22 anni, quali sono della terra
di Otronto [sic], et studiauono quiui in legge, doppo hauer perse-
ueratoalcun' tempo in confessarsi et communicarse nella chiesa
noslra, di buone parte secondo il mondo, ma piu secondo Dio.
Onde (come fin' qui dimostrano), tengo[no] a molte conditioni
buone di animo et di corpo per seruir' S. M.sta nella vocatione
della Gompagnia. II terzio e vn' giouene de anni 1S, o 20, di
bello ingegno, ch[e] e stalo noslro scolare, et ha vdilo nel' collegio
nostro humanita et relorica alcuni anni con alcun' frutto. Que-
sto era vnico al padre suo, del quale non voglio tacere vna
cosa. che mi par' notabile a gloria di Dio. Per molto terapo ha
hauto il buon' giouane questa buona intentione di essere della
Corapagnia ; et accio potesse meglio essequirla, se parti dalle
schuole nostre, raa non dalla chiesa nostra, continuaudo al so-
lito i sacrameuti et la parola di Dio. Con tutto questo parue
a Consumpta charta.
534. - Neapoli 28 Maii 1561 3i9
al P. nostro prouinciale * (faceDdo il giouane molta instantia
per essere riceuuto) che egli (per euitare alcuni romori) par-
lasse con il padre suo, cercando di hauere da esso huoua li-
centia di questo. Parea primo la cosa difficile et quasi impos-
sibile, per esser' figliolo vnico al padre. II giouane, raccoman-
datose a Dio, fece 1' obbedientia. II che sentendo il padre, in
piu uolte fece resistentia a tal' volonta del figliolo. Ma in fine
sollecitato di continuo, in tal modo si rese vinto alla gratia
diuina, che esso in persona vn' giorno uenne in collegio in-
sieme con il figliolo, et trouato il prouinciale, offerse, come
vn' altro Abraham, con le proprie mani il figliolo alfholocausto
della religione, dicendo queste parole: Padre, io dono questo
mio figliolo, primo a Dio, et poi alla R.tia V. II quarto final-
mente e ancora allieuo delle schuole nostre antiquo, giouane di
anni vinti, che tiene mediocri principij di lettere graece et la-
tine ; et in tal modo atto al seruitio di Dio, si per tutto questo,
come per la modestia et bonta che ha dimonstrato longamente
nel conuersar' con li nostri ; che, essendo solito il Padre pro-
uinciale di ricercare assai probatione nelli suggetti che si ri-
soluono per la Compagnia, non ha dubitato di pigliar' questo
in casa subito che se ha inteso la volonta sua ferma et con-
stante circa tal' stato di viuere religioso.
7. Quanto alli forestieri, le schuole crescono in numero et
profitto, et se intende che appresso alcuni tengono tal' credito,
che, quando un' giouene si parte di qua per vdire altre scientie,
o di legge, o di philosophia (come molti sono partiti vltima-
mente doppo queste feste di Pasqua), e giudicato atto per ogni
lettione, solamente per dire d' essere stato scolare nel nostro
collegio, senza essame, come in altri si suole fare. Et di questi
forastieri sono alcuni di eta grande, che odono il greco con
molta modestia et diligentia et affettione al' luogo nostro, stu-
denti in altre scientie maggiori. Fra quali vn molto ben' creato
et nobile (come appare) secondo il mondo, hauendo cominciato
a prattichare nelle schuole nostre, per la molta satisfattione che
piglia da quelle, ha fatto questi belli uersi in lode di questo
collegio, la copia de quali si manda a V. R. P., che e questo:
« Iam mihi frondosus Capimontius atque Patulcis
Sordet cumque suis Antiniana rosis.
Nec me Pausilypi colles, nec caerula Naesis
Nec Mergelline, nec iuuat Aegla nitens.
1 P. Alfonsus Salmeron.
350 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Quaeque placent alijs et jucundissiuia habentur.
Sunt loca Partenopes cuncta molesta mihi,
Postquam uestra, Patres venerandi, claustra frequento,
Et licet angelicis semper adesse choris ».
8. Non sono mutati li essercitij da quello che m scrisse nelle
altre lettere circa le declamationi, dispute et simil' cose scola-
stice, saluo che per quest' istate si prepara vna lectione buona
delfarte metrica con desiderio di molti scolari, che gia vengono
alle schuole nostre, et di molti che verranno per questo fine
et con speranza di assai profltto di tutti che vdiranno, tanto
domestici, quanto forastieri, teoendo per duce nostro, non vn'
fabbuloso Appolline, ma Cbristo fesu saluator' del mondo.
9. Sono altri essercitij di grande importanza, nelli quali quiui
i nostri si affatichono con quella gratia che il Signor si degna
concedere alli operarij et ministri suoi di buona volonta et in-
tentione. Et primo, cominciando dalli capi, il Padre nostro pro-
uinciale, tralasciando la lettione della Epistola di santo Giovanni,
che leggeua ogni festa doppo vespro (come per altre nostre e
stato scritto), ha predicato tutta questa quadragesima ogni di
sopra li 3 comandamenti della prima tauola, et il psalmo 119,
« Beatus vir, qui timet Dominum » etc, con tanta consolatione
et vtilita di tutto lo auditorio, che sempre e stato nobilissimo
et pienissimo, che, essendoche il Padre habbi letto et predicato
in questa citta per spatio di anui otto, o 10, pare nondimeno
sempre nuouo a tutti. Et questo massime e stato questa quadra-
gesima circa le superstitioni et altri casi di conscientia, che
molti ha trattato, assai pratticati et tanto poco intesi dal po-
pulo, che facilmente si potria condiscendere in quella oppinione,
che alcuni tengono, che forse le prediche di quest' anno sono
delle prediche piu fruttuose, et piu necessarie che habbi fatto
il Padre in Napoli et altroue.
10. II P. Rettore J ancora doppo queste feste di Pasqua ha
cominciato a esercitare il talento in dechiarare la doctrina cri-
stiana ogni domenicha nella classe o schuola maggiore alli di-
uoti nostri, che soleano uenire molti ogni festa ad impararla
da pranso insino al vespero, et adesso ua crescendo il numero
di continuo, perche tutti mirabilmente sono restati edifficati,
vedendo la cura che di cio si tiene in casa, per questa fatticha
che si piglia vn superiore nostro, insieme con tre altri sacerdoti
1 P. Ghristophorus de Mendoza.
534. — Neapoli 28 Maii 1561 351
et vn' fratello, quali parte dechiarono nell'altre feste della setti-
mana la medesima doctrina, parte hanno cura di farla recitare alla
mente da quegli che piu piccholi sono, o meao essercitati. El tutto
questo ueramente non si fa in vauo, perche (quanto appare)
questo e vn' esercitio delli migliori che si possono fare in aedif-
ficatione del prossimo nel modo che quiui si fa con ordiue et
charita, non solo dalli nostri di casa, ma dalli forastieri ancora,
quali si recitano et iustruischono uno et 1'altro, et passano cosi
santamente i padri con i figlioli, et altri amici con li amici
suoi tutto il giorno della festa. Non dico altro sopra cio, saluo
che ha bisoguato far' tre classi di quegli che uengono a tal' esser-
citio continui, non potendo tutti commodameute star' in vna
classe, con' tener' riguardo alla capacita di ciaschuno. Et spe-
ramo che in breue questa citta ha da vedere tutte le altre schuole
nostre non meno nelli giorui festiui piene di suggetti dati al
studio di cose diuine, che nelli giorni di opera di quelli che
attendono a scieuze humane. Sia laudato nostro Sig.re iesu
Xpo. di ogni cosa.
11. Vu' altro sacerdote nostro seguita la predicha ogni festa
nella chiesa nostra, si come faceua innanzi quaresima ; il che
ancora e un' trattenimento non fuori di proposito per li deuoti
nostri et altri. Medesimamente e vn' altro Padre, che ogni sexta
feria legge la doctriua christiana a tutti li scolari nostri forestieri,
pur' nella detta chiesa, con molto frutto di essi scolari, et edif-
ficatione d' ogni uno che cio uede, o intende. Ma di questo altre
uolte e stato scritto.
13. Vna cosa e di nuouo che non bisogna in modo alcuno
tacerla, et e questa: che li superiori nostri hanno pensato che
saria assai vtile che 1' esercitio della doctrina christiana, che si
fa ogni festa nel collegio nostro, se introducesse in molti altri
luoghi di questa citta, si per instruir' quegli che non sanno,
delle cose piu necessarie alla salute, come per dare occasione
a tutti, et massime a' figlioli, di spender' bene quel' tempo della
festa. Et cosi per mezzo di alcuni nostri deuoti fu mandato vn'
Padre con un' fratello delli nostri a vna chiesa alquanto di-
scosta dal loco nostro, doue, dato il segno della campana, ven-
nero alcuni per la nouita della cosa ; et non contento di questi
il fratello nostro, ando inuitando per la via tutti alla doctrina
christiana, et massime alcuni che stauono a giocare alle carte,
quali subito, lasciando il giocho, andorno alla chiesa, che al
fine si trouo in buona parte occupata. II Padre, che pensaua di
douer hauere solamente figlioli, o non tale audientia, senza
352 LlTTERAE QlJADRlMESTRES
esser' preparato di fare sermone, o altro ragionamento longo,
confidato nella obbedientia sancta, et in quello, qui dat verbum
euangelizantibus uirtute multa l, disse alcune parole tanto ac-
commodate, et edifficatiue, come ci ha refferito il fratello che si
trouo presente ;1, che non manco sono restati instrutti, quegli
che odirno, della buona dottrina, che noi altri aedifficati del
buono essempio, quanto vaglia nelli bisogni la virtu della ob-
bedienza, et il diffidarsi di se medesimo, et il confidarsi in Dio.
Infin' fu dato 1'ordine che se hauea da tener circa tal'essercitio
ogni festa, et si distribuirno alcuni libbretti della doctrina chri-
stiana, onde si seguita in questa chiesa tal' essercitio d'esporre
alcuna cosa della dottrina christiana ogni festa, et di farla
imparare alla mente et recitare. non solo a figlioli, ma etiamdio
a homini grandi, con speranza di molto frutto mediante la gratia
del nostro Signor Iesu Xpo.
13. II medesimo si cerca fare in altri luoghi, che piu com-
modi per questo pareranno nella citta, et gia se ha trouata
un'altra chiesia, vicina al merchato, doue poi che una uolta
comincio andar' un'altro Padre delli nostri, non e restato de
andare tutte le feste. Et la prima uolta che ando, il fratello che
li fu dato per compagno, fece il medesimo che di sopra si e
narrato, onde tale fu la moltitudine delli huomini che si con-
gregorno insieme, quali parte in ocio, parte in giochi perdeuono
il tempo nella via, che arriuorno in numero circa 200. Et non
potendo esser' inteso da tutti, il Padre, che da luogho basso ra-
gionaua, si tratto fra essi che nello aduenire si preparasse un
luogho piu alto, donde egli piu commodamente facesse il ser-
mone al populo, che ogni giorno haueua da multiplicarse b. Di
piu ancora in quel' giorno occorse questo : che un' delli nostri
diuoti, persona semplice, et di eta matura, staua fra quella
moltitudine; et non potendosi contenere per la molta allegrezza
che sentiua per 1' honore di Dio, proroppe in queste parole con
alta et chiara uoce, dicendo: Vditemi, fratelli. Io, se hauesse a
leggere la dottrina christiana come sta in libro, non saprei dire
vna parola, perche non conosco una sola lettera; et con tutto
questo, hauendomi proposto di sapere quanto pertiene al chri-
stiano, con la gratia del Signore in poco tempo c l'ho imparato,
a vv. come — presente in marg. — b multiplicasse tns. — c r supra vers.
1 Cf. Ps. LXVII, 12.
534. — Neapoli 28 Maii 1561 353
et tuttauia la tengho alla mente. Et detto questo, tacque. II che
fu come vn' oraculo a per mouere tutti ad abbrazzare quanto li
nostri diceuano et essortauano.
14. Oltra di questo, chi saria che non si edificasse con vedere
li fratelli nostri quasi tutte Ie domeniche doppo il vespro (perche
1'altre feste si attende in casa all' essercitij delle lettere sopra-
detti) andare per li hospitali con tanta charita confortando quelli
poueri infenni alla patientia, et donandoli rosarij, o libbretti
della dottrina christiana, che l'obbedieotia suol' concedere a essi
fratelli nostri quando vanno in simili luoghi, et alle uolte in-
segnando il Pater noster et altre simili coseaqueglichenonsanno?
15. Ancora tutte le feste ordinariamente un fratello nostro
ha il carico di fare un' sermone in commune a tutti 1' infermi
nell'hospitale, che qui si chiama dell' lncurabili, grande et ce-
lebre, il che e stato richiesto al Padre rettore con grande in-
stantia da quelli che hanno la cura di detto hospitale, quali sono
persone di conditione et ben' merite del collegio nostro.
16. Appresso le prigioni non si lassano, doue e mandato
vno nelle feste, che fa qualche predicha, o sermone, in consola-
tione di quelli che iui stanno, et doue si fanno alcune confes-
sioni per i sacerdoti nostri, che a questo pur' sono mandati in
detto luogho tanto spesso, quanto patono 1'altre occupationi,
che non si puonno tralasciare. II fin' nostro principale era, et
e, d'aiutar' 1'anime, ma e stata occasione che li corpi ancora
si hanno aiutati. Imperoche occorse quesfanno innanti la qua-
dragesima che tanti cascorno ammalati nelle prigioni, che uera-
mente pareua una peste. Fu parlato circa questo da un' Padre
delli nostri con uno delli signori reggenti, quale si confessa
nel' collegio nostro, et cosi poi si uide che molti infermi heb-
bero licentia di vscire dalle pregioni, onde ne veniano duoi
beni : che questi si risanauono, et quelli che erano sani non si
infettauano con il mal' d'altri. Ognuno che in quel tempo ue-
dea li nostri andare alle prigioni, si potea marauigliare. et essi
prigionieri gli diceuono: Non uenite qua, Padri, che ui amma-
lerete, perche qua e la peste. Ma dicendoci il Padre nostro pro-
uinciale che e sententia di santo Gregorio Nazzanzeno b , che
ne in hospitali ne in prigioni, ne in altri simili luoghi, doue
praticha 1' huomo per 1'amor di Dio (et massime interuenendo
a oraculo in marg., deleto spione (?) — b Duo vv. praec. in marg.
LlTTEBAE QuADRIMESTRES. — ToM. VII 23
354 LlTTERAE QUADRIMESTRES
1' obbedientia) piglia alcima mala contagione l, sempre si e an-
dato dalli nostri con animo et senza timore. Et un' giorno,
stando due di nostri sacerdoti nella infermeria di esse pregioni,
doue erono circa 100 infermi, posti tanto spesso, che non si
poteuono ascoltare nelle confessioni, si procuro che in duoi
letti, piu discosti dalFaltri, fossero condotti tutti quegli che si
uoleano confessare, quali erono molti; et cosi li medesimi Padri
pigliauano li infermi sotto le brazza, et li aiutauono a passare
da un' luogho nefaltro, insieme con altri che di cio ha-
ueano la cura. Et vn' Padre, vedendo che non staua capez-
zale nel letto (come sono tutte le iucommodita in simili luo-
ghi), si spoglio la propria veste soprana, et la messe per
capezzale alli poueri infermi, insino che li ascolto nelle confes-
sioni, che assai furono. Doppoi questo Padre torno a casa con
un' buon' paghamento di quelli amici addosso, quali, secondo
1'vsanza loro, credo che forsi li diedero da meritare per alcuni
giorni.
17. Questa quadragesima d'alcune parti erano dimandati li
nostri a predicare dentro et fuori della citta ; ma non si ha po-
tuto far' piu, massioie per 1'innrmita de alcuni de nostri (come
di sopra si e detto) saluo che in vn' monasterio di monache ha
predicato vn' fratello con molta satisfattione, per testimonio
non solo di esse monache, ma etiamdio d' un' Padre nostro, che
con esso ando alcune uolte, che meglio intende et sa cio che e
ben' predicare.
18. II vescouo di Capri, che e un'isola non molto discosta
di Napoli a , ha impetrato per 3, o 4 giorni dal Padre nostro
prouinciale vno delli nostri sacerdoti per predicare nella sua
diocesi, doue si fa una certa festa ogni anno in questo tempo
doppo Resurretione del Signore, non hauendo potuto obtenere
questo prima per tutta la quadragesima con tutto che 1' hauesse
richiesto piu et piu uolte, et con iostantia.
19. Vltimamente tre sono uenuti nel' collegio nostro, per-
sone honorate, et capi d' una certa compagnia di secolari ch' e
de alcuna importanza nella citta, supplicando de hauere vn'
delli nostri che ogni domenicha gli facesse alcuna essortatione
a Del. et.
1 Cf. Sti. Gregorii Nazianzeni orat. XIV [De pauperum amore], n. XXVII :
Migne, PG. 35, 894.
534. — Neapoli 28 Maii 1561 355
spirituale, nel qual' tempo si sogliono congregare in un' luogho
suo certo. Et hanno ottenuto 1'intento suo, che uno de nostri
Padri gli visiti, non pero tanto spesso come voleano, ma una
volta il mese, per altre occupationi che hanno li nostri.
20. Tiene a gloria di Dio la Compagnia nostra buon' cre-
dito, tanto fuori di Napoli, doue e desiderata, et domandata in
alcuni luoghi, quanto dentro di Napoli, et di questo ne rende
testimonio la frequentia, che e grande, di quelli, che continua-
mente si confessono et commuuicono nella nostra chiesa, fra
quali sono de principali del regno in uno et 1'altro sesso. An-
cora quello e buono argumento della buona opinione nella
quale quiui sta la Compagnia nostra, che molti al' spesso uen-
gono a domandare dalli nostri risolutione di casi di conscientia,
risoluti in se medesimi prima, che in niun' luogho puonno
hauere miglior' consiglio et risolutione di quanto uogliono et
dimandono.
21. Alcune cose restano del Padre nostro prouinciale, che in
poche parole spediro. quale pur' fanno a questo medesimo pro-
posito, di che ragioniamo. Primo, il vicire di Napoli *, oltra i
grandi segni di amore che spesso monstra al detto Padre, nelli
giorni passati lo mando a chiamare, et con instantia li domando
quattro de nostri per mandarli in una parte del regno a rime-
diare alcuni disordini circa la religione et fede christiana, si
con la doctrina, come con la uita buona. Et rispondendo il
Padre che cio non poteua fare, et che, se uolesse S. Eccl.,ia esso
saria andato in persona per seruirla in opera di tal maniera,
disse il vicire, che non uoleua che esso si partissi da Napoli ;
et non potendo mandar' alcuno de nostri, lo pregho che almeno
facese elettione di quattro, che a cio li paressero atti de 1'altre
religioni, che sono in Napoli. Appresso il Card.le d'Aragona 2,
douendo partire di qui per Roma, mando ancor' egli a chia-
mare il Padre noslro. La causa di questo fu per uolerse infor-
mar con esso come haueua da portarse in Roma in quella di-
gnita nuouamente hauuta, di cardinale ; nel che hebbe 1' intento
suo cou molta consolatione, et molto credito nel Padre et nella
Compagnia, dicendoli che, hauendo egli con seco alcuni ve-
scoui, non con quelli, ma con esso, se hauea uoluto consigliare
circa questo ; et pregandolo che scriuesse una sua a V. R. P.
1 Petrus Afan de Ribera, dux de Alcala.
2 Inicus de Avalos. Cf. Eubel, III, 41, 43.
356 LlTTERAE QlJADRlMESTRES
(come penso hauera scritto) a per hauer cognitione et praticha
della Compagnia iu Roma, come dicea che in ogni modo volea
hauere. Oltra cio occorse nelli giorni passati che, trattandosi
d' una cosa di grande importanza nel' consiglio collaterale, con-
siglio supremo, parue al vicere sopradetto ch' el Padre nostro
si trouasse presente ; et cosi chiamato da S. Ecc. tia, si trouo ;
doue non entrono se non pochissimi, che sono i principali,
quali hanno da gouernare tutto il regno. Questo forsi tanto piii
da occasiooe di marauiglia ad alcuni, quanto meno e stimato
dal Padre, secondo il mondo. Non mancono finalmente quelli,
che tuttauia desiderono et cercono le prediche del Padre, et gia
e stato ottenuto d' alcuni, a' quali con difficulta si poteua ne-
gar' questo, che predicasse due uolte b nella chiesa dell' hospi-
tale dell' Incurabili, come ha predichato c, che f'u 1'Ascensione
del Sigoore, et d il secondo giorno della Pentecoste. Hor que-
sto basti.
22. Le cose nostre temporali vanno come di quelli che met-
tono il pensier suo neP Signore, et esso li notriscie S o come
di quelli che niente hanno et possedono il tutto 2. La chiesa
nostra, per essere di gran spesa quello che resta, che e quasi
la meta, non e ancora finita. Lauorasi tuttauia, et il Padre ha
determinato che non si leui mano insino che non e finita, spe-
rando in Dio che egli si puo fare una casa tale, et altre molte
maggiori senza difficulta quando uuole.
Altre cose sariauo da scriuere a V. R. P., quale si lassono,
si per non occorrere adesso a la memoria. come per non hauere
ocio, per altre occupationi. Tutto cio che e, desideramo humil-
mente che sia riferito alla gloria deli' autore d'ogni bene, Iesii
Xpo. N.r0 Sig.re, et insieme raccomandato alla benedilione di
V. R. P., onde nelLaduenire si moltiplichi et uada di bene in
meglio alla giornata. Di Napoli alli 28 di Maggio 1561.
Per commissione del Prouinciale.
De V. R. P. seruo indignis.0
IOSEPFO FABRITIO 3.
Desiclera tur inscrip t io .
a Emend. ex. scripto. -- b Seq. del. in passato (?). — c Seq. del. pro-
mettendo di far'. — d vv. che fu — et scripta sunt partim in marg., partim
supra alia verba deleta, et difficilius legi possunt.
1 Cf. Ps. LIV, 23.
a Cf. II Corinth. VI, 10.
3 Vide sup. p. 111.
335. — Ameria 2 Iunu 1561 357
535
P. SUETONIUS DE CRESCENTIIS
AMERIA 3 1UNII 1561 *.
1. Societatis adversarius in meliorem vitam mutatur. — 2. Spi-
ritualis fructus in virginum coenobio. — 3. Ministeria erga
proximos ob Patris Rectoris discessum nonnihil remissa,
novi rectoris adventu reftorescere incipiunt. — 4. Scholastici
in litteris et bonis moribus proficiunt. — 5. Socii bene va-
lent, etsi nimiis occupationibus obruuntur.
1. f Pax X.' Molto R.do in X.° Padre. Per dar breuemente
raguaglio a sua R. di quello che cqui questi quattro mesi si e
adoprato, cominciaro prima (essendo anche prima accaduto) dalla
conuersione de un cetadino a di cqua, tanto grande et capitale
iuimico della Compaguia, che non ha maj cessato di darcj la
caccia, oltra di b ccio persona tanto religiosa che (secondo la
opinione de moltj et secondo suj porlamentj et suo parlare), re-
doleua molto de quel morbo germanico (forsi solo in tutta que-
sta terra), non dicendo niente de altre specialj c sue dotj et
ornamentj de animo, come essere stato in diuorsio tantj annj d;
il resto delle uirtu lasso da queste considerarle a sua R. La
sua vita flnalmente e stata tale, che ce ha dato occasione faces-
semo oratione continuamenne per luj, per il che per gratia et
bonta de Dio, qui non uult mortem peccatoris, sed magis vt
conuertatur et uiuat 2, fo tocco dal S.re di tal sorte che ritro-
uandose con alcunj noslrj deuotj et familiarj, parlando delle
cose della Compagnia, poi de hauer decte molte laude de essa,
dette ad intendere che uolentierj se sarrebbe confessato dalla
Compagnia, ma che non sapeua in che modo pigliare occasione ;
al che respondendo alcunj delli dettj nostrj deuotj et amicj, che
a Emend. ex cedadino. — b Del. ccio. — c Prins speciale. — d Seq. del.
e concubinario.
1 Ex autogr. in cod. Bom. 126 A, ff. 120-121 ; prius 276-277.
3 Cf. Ezech. XVIII, 23; XXXIII, 11.
358 LlTTERAE QUADRIMESTRES
loro harriano tractato destramente la facenda, se resto cusj per
qualche giorno che non si intese niente di esso. Delli poj ad
alcun giorno uisitato dal S.re de vna infirmita, mando vna matina
per il nostro R. P. Georgio 4, quale ritrouandose in chiesa con-
fessando, imperoche era vna dominica, con tutto che 1' hora era
tarda et non fusse preparato per leger' la doctrina christiana,
lassata ogni cosa, senne ando, et tinalmente fece el suo debito
tanto bene, che le lacrime che il lasso buttando, et le parole che
disse innanzi che il nostro P. se partisse, testificorno 1' hauesse
grande dolore de sua mala vita passata, dicendo che temeua
molto non morisse senza far poenitentia de sui peccatj. II no-
stro P. il visito spesso in sua infirmita, et sempre il trouo con
bonissimi desiderij de aiutarsj, in tal modo che adesso ce uede
molto uolentierj et monstra essercj molto affectionato. Dio
benedecto sia quello li dia perseueranza in far sempre sua sancta
uolunta.
2. L' altro me occorre esser sequito poj di questo, e stato il
frutto grande si era principiato in vn monastero de monache,
quale sua R. haueua dato al decto R. P. Georgio le hauesse
confessato doj volte: quale ancorche trattando con le decte mo-
nache prima le confessasse se haueuano animo da aiutarsi, mon-
strandosi molto duro nelle parole, ritrouo con effetto piu che
quello che prometteuano, che erano preparate a fare qualseuo-
glia cosa che selli fusse commandata. Per il che nella prima
uolta li fe lassare quanto haueuano di proprio et porre in com-
mune, et gia erano per rinouar' li uotj secondo le regole di
San Benedetto del cuj ordine sono, ma che non se sia andato
piu innanzj e restato dal nostro P. Georgio che e mancato 2.
Lasso de dire de molte terribilj che in altro tempo non se ser-
riano curate ne de scommuniche, ne di cosa alcuna per far sua
uolunta, che confessandole il nostro P., subito non cedessero a
qualsiuoglia, sottomettendosj a quanto commandaua la madre
abatessa, quale non era per preterir' un jota di quanto il nostro
P. decto li commandaua.
3. Del nostro P. Georgio quasi tutta questa terra se seruiua,
non solo in far pace, quale molte per Dio gratia ne ha recon-
ciliate, ma anche in altre opere de charita. Vltimamenteinnanzi
che si partisse, vn predicatore de sancto Augustino haueua
1 P. Georgius Passiu, tunc collegii rector.
a Nempe P. Georgius Passiu in Sardiniam insulam missus est. Cf. Lainii
Monum., V, 622.
335. — Ameria 2 Iunii 1561 359
messo su con el potesta et communita se componessero tutte le
paci di questa terra, per il che haueuano facta electione de
moltj piu sufficientj della terra; fra li quali era il nostro
P. Georgio, et a ogniuno si era dato suo numero. Fra tutti li
altri se uedeua euidente fructo in colloro con li quali tractaua
il nostro predecto Padre. Tutto me pare adesso essersi lassato.
Non dico gia niente delle confessionj fora della nostra chiesa '
che faceua, et altre opere de charita verso li infermj, et assi-
sterli in extrema necessita, et aiutar' incarceratj, qual medesi-
mamente si e faclo poj sua partita. II fructo anche grande che
faceua con alcune exortatioD.j nelli monasterij et nella nostra
chiesa legendo la doctrina christiana, circa 1'aumento delle
confessionj et communionj. Finalmente han tanto reluxe le bone
opere del sopradetto Padre apresso de tuttj a, che tuttj per in-
sino alli inimicissimi se son dolutj et resentitj de sua partita.
Pur con tutto di ccio con la venuta del nouo rectore * per gratia
de Dio non si e andato niente in drieto in quanto al fructo spi-
rituale, et maxime circa le confessionj, anzj poj sua partita son
cresciutj assaj piu penitentj, non solo di ogni mese, ma de otto
in otto giornj, et tutta uia uan crescendo. Se e uisto anche in
questo mese di Magio euidente fructo facto questa pasca nelle
confessionj che moltj che haueuano promesso de uoler confes-
sarsi ogni mese, non han mancato, ma hanno grande animo de
perseuerare, che hormaj uien tanto crescendo il numero, che
bisognera habiamo coadiutorj, perche li doj che continuamente
cqui sono, non possono bastare, contutto che se ne mette molto
tempo di nocte, et questo maxime accadera se colloro che ce
han promesso questa pentecoste, perseuereranno, delli quali e
stato un grande numero, tanto di huomini come de donne. An-
che e stata tanta la moltitudine che si e confessata in queste
feste, che me ha parso la pascha della resurrectione : di modo
che, benche non tuttj quelli che cqui se sonno confessatj se
siano in nostra chiesa b communicatj, nondimeno, secondo il
iudicio di tuttj questi fratelli che l'han uisto, serran statj li
communicantj in nostra chiesa incirca ducenti persone, tanto de
donne, come homini, et delli piu nobilj della terra, fra li quali
e stato il magistrato. Anche sono moltj delli principalj cetadinj
a de tuttj supra vers. — b in nostra chiesa supra vers.
1 P. Petronius. Vide p. 182.
360 LlTTERAE QUADRIMESTRES
che han cominciato per a confessarsi vna uolta il mese: il che
se succedera come spero, questa terra serra come vna religione,
stando la difficulta, per quanto se po comprender', che alcunj
cominciano, per far che altrj sequiteno, et sarremo constrettj ad
hauer' altrj sacerdotj. Ad questo non poco han giouato alcuni
familiarj ragionamentj che il nouo rectore ha facto tanto cqui
in casa a quelli che in essa ueneuano a spasso et per uisitarcj,
delli quali alcunj non se partiuano prima de esser' confessi,
ma anche per la terra dandoselj la oportunita. II Padre Mi-
chaele * ha predicato tuttj li tre dj con grande auditorio et sa-
tisfactione de tuttj non poca; se spera non serra anche stato
senza grande fructo. La beneuolentia et affectione li hanno, e
grande, per il che desiderauano fosse stato cqui al manco al-
cunj altrj giornj, et il magistrato uoleua scriuer' a sua R.ma,
il P. Michaele cello leuo del animo dandoli speranza de altre
uolte ritornarebbe.
4. Le nostre schole vanno tuttauia impiendose, et pigliano
molta authorita apresso di tuttj ; per il che se pensa con el tempo
non hauerce ad esser' altra schola della nostra. Odono missa
ogni giorno, se confessano ogni mese, al solito, et li magiorj et
apti ad communicare nelle feste maggiorj se communicano, et
alcunj ogni otto di si come nelie altre si e scripto, sono ordi-
nate al modo de prima. Le feste imparano la doctrina christiana
et recitano l'officio in chiesa.
5. II nostro P. Petronio, nouo rectore, va tutta via pigliando
familiarita con questa gente et cognoscendo li humorj di essa,
per posser' piu aiutarla in Dno., al che se sforza ogni dj. Le
cose nostre familiare vanno sempre al suo solito, come in altre
ho scripto. Tuttj (de Jo. Castro in parte) stiamo bene, non senza
pero grande miraculo de Dio, per la faticha doppia che ogniuuo
bisogna che piglia, per il che se patiscono molti dissagi, quali
il corpo non troppo uolintierj sostiene; tutte pero per non pos-
ser far de manco. Per tanto sua R. Paternita specialmente ce
offerisca al S.re in suj sanctj sacrifitij et orationj, et faccia fare
1'istesso ad altrj Padri et fratellj, accio ce habbj misericordia,
a per supra vers., deleto forsan eod. v. male scripto.
1 Probabiliter hic erat P. Michael Botello, qui tum temporis in collegio
Romano theologiae studio operam dabat, ut apparet in catalogo collegii a
P. Sommervogel edito (Les Jdsuites de Bome et de Vienne en M. D. LXI).
536. — Colonia 4 Iunii 1561 361
et non risguarda alla tepidezza nostra, ma alli nostrj bonj de-
siderij, poiche non sonno minorj a di quelli delli altrj de aiutar'
prima a noj stessj, et poj far fructo asaj nelli altrj secondo cesse
conuiene a maggior sua laude et gloria. De Ameria a di 2 de
Junio 1561. Per commissione del nostro R. Padre.
D. S. R. P. obedieute figliolo et seruo indegno.
SUETONIO DE CRESCENTIIS l.
Sigilli vestigium.
536
HENRICUS SOMALIUS
COLONIA 4 1UNII 1561 2.
1. Sociorum numerus ; valetudo. — ■ 2. Praecedentis curriculi
exitus. Multi ad gradus litterarios cum laude promoti :
quantae spei iuvenes ab ingenio et virtute. — 3. Contiones
frequentes in sitmmo templo habentur. — 4. Becens admissi
in Societatem. — 5. Socii Colonia in alia loca missi. —
6. De parando futuro collegio moguntino. — 7. Sociorum
occupationes. — 8. Convictorum et reliquorum alumnorum
numerus; exercitationes. — 9. Legati pontificii adventus
Religioni et Societati perutilis. — 10. De numburgensi
episcopo. — 11. De quodam libello in catholicam doctrinam
et in Societatem germanica lingua edito.
1. j IHS Pax Christi. Admodum Reuerende in Christo Pater.
Quadrimestris spatij rationem breuiter explicaturus, ab eo pri-
mum ducam initium, cuius imprimis T. R. P. desiderio teneri
a Bel. delli.
1 Vide superius, p. 146.
2 Ex autogr. in cod. Germ. 139, ff. 81, 82 ; prius 172, 173 (155, 156). Ma-
gnam partem edidit Hansen in opere : Rheinische Akten stir Geschichte des
Jesuitenordens., pp. 393-395.
362 LlTTERAE QUADRIMESTRES
existimo. Sumus hic Societatis plus minus 42, quorum nouem
sunt sacerdotes, magistri artium 12, baccalaurei sex: caeteri
vero linguae tum latinae, tum etiam graecae vel rebus domes-
ticis suam operam impendunt. Omnes summo Dei beneficio et
corpore et animo recte valent, praeter R. Prm. M. Franciscum
Hemerolum, qui, antegressa hyeme, quartana febri laborauit ;
quem tamen valetudini pristinae, quod aere patrio fruatur, re-
stitutum arbitramur *.
2. Superiori quadragesima philosophiae cursum absoluimus,
ex quo nostrum gymnasium 25 artium magistros produxit, inter
quos Societatis erant duodecim, adolescentes quidem praeclaris
dotibus ornatj, et ad salutem proximi propagandam satis in-
dustrij ; item artium etiam baccalaureos 27, in quibus sex ex
nostris fratribus erant bonae indolis et ingenij. Hi porro tales
in examine, atque (ut hic loquimur) tentamine, sese exhibuerunt,
vt prae aliorum collegiorum studiosis magnam laudem et glo-
riam, idque non a nostris modo, verum etiam ab alijs profes-
soribus, sint consecutj. Studia sua ita persequuntur, vt semper
sint suae vocationis memores, ac perfectionis consequendae. Adeo
pij sunt, modestj, charitateque coniunctj, vt mirentur plerique in
iuuenibus tantam animorum coniunctionem. In obedientia exe-
quenda, et prompti sunt et alacres. Nec eliam verentur aut ex-
horrescunt, si quae grauia imponantur : imo sponte Superiorem
odeunt, ab eo poenitentias expetiturj, quibus partim negligen-
tiae notam, si quam incurrerint, deleant; partim etiam ad ma-
iora contendant. In regularum obseruatione, quae saepius ex-
plicantur, sunt saeduli et diligentes. In festo Deiparae Virginis
Mariae denuo Vota singuli innouarunt, non absque magno cu-
iusque consolationis incremento.
3. Vt autem de concionibus, quae octauo quoque die et frae-
quentius subinde in summo templo a R.do P. D. Henrico Dio-
nysio fiunt, aliquid dicam, tanta est in ijs hominum fraequentia
vt plerique non vereantur affirmare plures interesse, quam ho-
minum quatuor milia. Nam cum non euangelium modo, sed
etiam catechismum explicet, omnes accurrunt, et ad illius expli-
cationem quodam studio feruntur, qua non parum imbecillium
animi (quorum longe maximum numerum in his Germaniae
i
P. Hemerolus (Homerolus, Emerulus, Dachverlies) ortus erat in urbe
Buscoducis (Bois-le-Duc ; 's Hertogenbosch) ; die 28 Iulii adhuc in patria ver-
sabatur ; sub finem vero mensis Augusti iam Colonia Moguntiam missus est.
Cf. Hansen, 1. c, 395, annot. 4 ; 399, annot. 2.
536. — Colonia 4 Iunii 1561 363
locis reperies) confirmantur. Singulis enim fere de rebus catho-
lice audiunt, quae passim haeretici, aut dubia faciunt, aut por-
tenta hominum acclamant. Hinc a auide admodum ac studiose
catholici audiunt, tum quod multis retro saeculis nihil tale au-
dierint, tum quod fides quam sumus a parentibus maioribusque
edoctj non sint anilia quaedam et stulta hominum, vt haeretici
mentiuntur, commenta. Idem Pater in scholis nostris de pas-
sione Dominj contionem die ipso palmarum in quartam vsque
horam diduxit, quam putamus non fructum exiguum tulisse
auditoribus.
4. Hoc praeterea quadrimestri septem in Societatem praeclarj
adolescentes admissi sunt, quorum tres suut leodienses, egregia
forma et indole. Et in ijs quidem vnus, cum a parentibus ad
negotia causasque forenses esset admotus, coepissetque ab ijs
exhorrescere, ex magno salutis discrimine, in quo id hominum
genus versatur plurimum, iamque expeteret Ghristi potius ves-
tigijs pauper insistere, quam in causis tractandis rebusque
forensibus versari, clam a parentibus sese subducens, huc pro-
fugit tanquam ad quoddatn suae salutis asylum, et ad extremam
post naufragium tabulam. At vbi parentes eius studij, et cuius
in Societatem esset animj, tandem ab eo factj sunt conscij, vo-
cationi nullo pacto repugnarunt. Ad culinae ministerium pri-
mum admissus est, in qua vili et sordida veste indutus, tanta
animi submissione atque diligentia suo perfunctus est officio,
vt insigne suae indolis specimen nobis reliquerit, quod et ad
Societatis munia obeunda sit futurus idoneus, et ecclesiae Dei
quaudoque vtilis et accommodus. Annos forte natus est 19, aut
20 ad summum. Alter est nobilibus ortus parentibus, inter fra-
tres natii maximus, ad quem, si saeculum fuisset amjtlexus,
paterno et patrio iure quidam dominatus deuoluebatur. Hic an-
num 22 excessit, vt opinor; militiam iuuenis primum secutus
est; post cuiusdam abbatis, tum nobilis, tum opibus affluentis,
factus est oeconomus. Quem demum vbi vitae saecularis tederet,
ad Societatem animum adiecit, et postquam non nihil rbetoricae
studuisset, in Societatem adoptatus est. Verum parentibus, qui
Leodij commorantur, dum animi sui propensionem, cum ad
religionem, tum vel maxime ad Societatis institutum aperiret,
ita eos suo sermone commouit, vt lachrymis profusi, summam
ei libertatem fecerint Christum insequendi, et eo se nomine
a Del. enim.
364 LlTTERAK QUADRIMESTRES-
solari et gaudere plurimum testati sunt, quod Societatem esset
ingressurus. Neque hic ea in re conquiescit; fratrem post exactis
aliquot mensibus ad se euocat, qu[o]cum ;| ita religiose vixit, vt
dutn in Germaaiam cum quibusdam mitteretur (quorum postea
meminero), frater iunior seniorem a se distrahi atque diuelli
non passus, Monachium vna congressus est; idque factum est,
vti contidimus, accepta a Deo Opt. Max. prius benedictione,tet
angelo etiam comite: iuuenis enim est, cuius indoles praeclara
nobis visa est. Tertius, vt forma est egregia, ita animo est prae-
stanti, natus annos 17. Speramus illum aliquando non parua
praestiturum. Nam animi candor, et corporis forma, nescio quae
nobis magnifica de illo polliceantur. Duo superioribus diebus
adolescentes Moguniia ad nos a Patre Iodoco ' adducti sunt, qui
nunc cum humilitate et alacritate culinae inseruiunt, postmo-
dum literis operam daturj, vt Germaniae, magna praecipitia
minantj, opem ferant. Sexfus est quidam adolescens animo et
corpori venustus. Hic cum multis mensibus non quiesceret. nisi
in Societatem esset admissus, tandem ea 1111 ratione factus est
liber ingressus, modo parentibus id fieret conscijs. Quod vbi
intellexit, nihil cunctatus, mox in patriam festino quodam gressu
se rapuit, a patre facultatem impetraturus. Pater quidem id pri-
mum aegrius tulit, vt fere solent omnes principio parentes esse
difficiles, quod ab ijs non tam malo, aut iniquo animo, quam
Societatis instituti ignoratione fierj existimo. Goeterum, vbi et
viuendi Societatis rationem, et quo eiusdem conatus et studium
ferretur, a filio audiuisset, petitioui annuit perlibenter, ea porro
lege, vt Leodium proticisceretur, obtenturus etiamasuo auunculo
veniam, qui iam pluribus eum literis Colonia exciuerat, vt aliquo
beneficio ecclesiastico donaretur. Hic patris dicto audiens, Leo-
dium petit, auunculo animi sui desideria retegit. Sed vbi eum
difficilem animaduerteret, et iam se esse deducendum (sic a-
uunculo crebris sermonibus hortante, et quodammodo impellente)
ad quemdam virum illustrem, a quo beneficio ecclesiastico do-
nandus erat, clauculum ab eius aspectu se subducens, Coloniam
redit. Quod vt ab eo factum praeclare audiuimus, ita in So-
cietatem admissus est. Is partim officijs domesticis, partim
rhetoricae et graecae linguae incumbit. Annum iam 18 excessit.
a Consumpta charta.
1 P. lodocus Carcineus (Carcaeneus). Cf. Lainii Monum., V, 483.
536. - Colonia 4 Iunii 1561 :',<>.">
Septimus demum quidam anglus est, sacerdos et artium ma-
gister, qui se propter haeresim in Anglia grassantem longius a,
et saeuientem grauius, in has partes importari iussit. Vir est
sua lingua disertus, in philosophia lnediocriter versatus, quam
in oxoniensi academia aliquo tempore professus est, et in sacris
literis quaedam iecisse initia videtur 4.
5. Verno tempore missi sunt plerique, partim in Germaniam,
tum superiorem, tum inferiorem; partim etiam in Vrbem. Tor-
nacum quidem vnus e sacerdotibus, artium magister hoc anno
effectus, ad confessioncs audiendas missus est 2, qui non modo
ad id futurus est vtilis, sed etiam ad multa alia Societatis offitia,
ad quae illum natura propensum aduertimus; duo Louanium,
R. Pr. D. Nicolaus Gaudanus cum fratre vno valetudinis seruan-
dae gratia; Treueros tres, quorum duo sunt artium magistrj. ter-
tius vero logicus 3; Monachium quinque in quibus unus b artium
erat magister, reliqui adolescentes sunl, humanioribus liteiis
operam daturj, qui eam ob rem a R. Pre. D. Theodorico Ga-
nysio fuerunt expetiti ; tres demum in Vrbem profecti sunt;
vnus M. Petrus Coloniensis; secundus. anglus sacerdos; tertius,
adolescens, qui primum logicae studuit, deinde factus est culinae
adminisler 4.
6. R. Pr. Ioannes Rhetius, nostri collegij rector. adiuncto
sibi ex fratribus nostris comite et socio Moguntiam profectus est.
pluribus a R.disiimo archiepiscopo mogunlino 5 literis excitus
a lteratum, sed del. longius, et. — b unus supra vers.
1 De quo plura seribit P. Mercurianus in epistula die 16 Aprilis data.
(Cf. Lainii Monutn. V, 486-87), nomen vero omittit. Romam cum duobus
aliis sociis (de quibus paulo inferius) ineunte Iulio pervenit (ibid. 601-602).
In cod. Bom. 78b n°. 21 exstat catalogus sociorum qui in Urbem venerunt,
aut ex Urbe alio missi sunt aestate et autumno 1561. Hic sub numero 21
recensetur « II P.e Thomas Inglese che uenne di Colonia ». Videtur esse
P. Thomas King (Kinge) de quo agitur in Epist. P. Nadal, II, 587-88; et
apud Foley (Eecords of the Eni/lish Province of the Society of Jesus),
vol. VII, Part the first (London, 1882) pag. 419 : Part the second (London,
1883), p. 1437-38.
2 P. Henricus a Quercu. Cf. Hansen, 1. c. 396, annot. 1.
3 Iuxta Hansen, 1. c. p. 394. annot. 2, hi fuernnt M. Iodocus Septi, M. Pe-
trus Michael et Iacob Mtintz.
4 Praeter sacerdotem anglum. de quo supra in annot. 4diximus, nominantur
in Lainii Monnm., V, 601-602, Petrus Coloniensis, seu Petrus Hauptius, et
Petrus leodiensis, quem ex his quae P. Braunsberger (B. P. Canisii Epist.
III, 358) collegit, apparet esse P. Bracherium.
5 Daniel Brendel de Homburg.
366 LlTTERAE QUADRIMESTRES
vt domum instruat futuro Societatis collegio, et aduenturis
Roma fratribus, et pluribus, quorum operam flagranti studio
boui omnes expetunt.
7. Quid autem singuli, qui apud nos sunt reliqui, profiteantur,
item quibus offitijs occupentur, qui vocentur, et ad quae viden-
tur munia obeunda accommodj, alijs literis, quae cum bis per-
feruntur, sigillatim R. Pr. D. Leonardus scribet l.
8. Praeter fratres, conuictores nobis commorantur 52 a, in
quibus quamplurimi sunt genere uobiles; plures autem multo
ad collegium commigrarent, nisi loci angustia nos premeret.
Nam statim atque discedit quispiam, non tam discedere b,
quam alteri cedere videtur. Post festum paschae pro huius
scholae consuetudine studia instaurauimus, quo non parum
ad studia studiosi inflammatj sunt. Quae porro lectiones in
singulis classibus praelegantur, et qui praeceptores profitean-
tur, R. Pr. Leonardus seorsim cum catalogo expressit, qui vna
cum his literis mittitur 2. Discipulorum autem, si T. R. P. quae-
rat numerum, physici sunt 25, logici 32, rhetores 52, poetae
seu humanistae 96, grammatici superiores 110, grammatici de-
nique rudes et inferiores 160; quos si in summam contrabas.
futuri sunt vniuersi 475. Tanta his quatuor mensibus facta est
discipulorum accessio. vt non meminerim me maiorem hic aut
vidisse vnquam, aut audiuisse. Comperio enim rectoris catalogo
112 hoc quadrimestri ascriptos. Omnes gnauiter tum in pietate,
tum in literis ac philosophia instituuntur. Confessi sunt a Fe-
bruario singuli quinquies sacerdotibus nostris ad id constitutis,
qui in ijs audiendis quatriduum c fuerunt occupatj, in quibus
plurimi fuerunt qui uon sola confessione contenti ad sanctissimae
etiam eucharistiae sumptionem accesserunt. Nullus dies neque
dominicus, neque festus praetermittitur, quin aliquis aut car-
mine, aut prosa, aut vtroque genere, in omuium discipulorum
et magistrorum conuentu declamet. Vix etiam vlla vnquam
a 52 supra vers. - b discere ins. — c Eitiend. ex quadriduum.
1 Has litteras invenire non valuimus.
2 Hic Catalogus lectionum et praeceptorum editus est simul cum aliis
catal. antiquis a P. Duhr apud Mitteilungen der Gesellschaft filr deutsche
Erziehungs - und SchuJgeschichte (Jahrgang VIII [1898J, Heft, 2-3, S. 130-
146) sub titulo : « Die altesten Studienplane des Jesuitengymnasiums in Koln ».
Aliud exemplum huic simillimum invenitur in cod. Germ. 142, f. 223; prius,
171 (154).
536. — Colonia 4 Iunii 1561 367
recurrit B. Virginis Mariae festiuitas, aut aliquis festus dies
celebrior, quin parietes ad id apparati carminibus graecis et
latinis onerentur. Sed de fratribus, conuictoribus et discipulis
hactenus.
9. Nunc quae sunt reliqua breuiter expediarn, ne diutius
quam par sit, T. R. P. detineam. Paulo ante festum paschae
huc appulit R.mus suae Sanctitatis Nuntius vna cum legato cae-
sareo, et R. P. D. Lamberto l; cuius R.mi aduentus, vt reipu-
blicae fuit gratus, ita nobis non parum vtilis. Nam, vt Socie-
tatem hic promoueret, magnam semper operam posuit. Et in
primis quidem cum ad se venisset episcopus Osnaburgensis 2,
vir et genere clarus, et doctrina illustris, adeo de erigendo So-
cietati collegio a cum ipso egit, vt is se id facturum non modo
reciperet, sed etiam affirmaret se daleros 500 in promptu habere
pro primis collegij initijs ac censibus, et interim se despectu-
rum, vt commoda domus iuuenum institutionj apparetur. Cum
autem ad R.sinmm archiepiscopum Coloniensem 3 se contulisset,
ita cum eo de nobis est locutus, vt is se deinceps nobis de aede
aliqua sacra prospecturum illi affirmaret. Apud consules etiam
et reipublicae coloniensis senatores, cum esset in prandio, post
multa de Societate encomia, dixit illos [sic] se nescire qualem
et quantum in sua ciuitate habeant thesaurum, quem tandem
agnoscerent, vbi templum nohis donarint ad Societatis functio-
nes libere obeundas. Praeterea voluit sua etiam praesentia nos-
trum collegium cohonestare, iu quod, postquam esset scholam-
que aliquam ingressus, finita breui quadam oratione a puero
pronunciata memoriter, is ad nostram domesticam iuuentulem
sermonem habuit, hortans eos, vt ecclesiae sua studia consecra-
rent, quam viderent hoc tempore haereticorum telis grauiter
impetitam. Ante tamen nostros fratres adierat in sacello ipsum
praestolantes, apud quem cum de loci angustijs quereremur;
imo, inquit, angustus est locus, quem ita Dominus hoc summo
a collegio supra vers.
1 Indicantur hic Ioannes Franciscus Commendone, Gaspar von Sehonaich
et P. Lambertus Auer. Plura invenies apud Hansen, 1. c. n° 265 (p. 385 sqq.)
Cf. etiam Lainii Monum. V, 433, 487.
2 Ioannes de Hoya. Collegii tamen fundatio ad effectum perducta non est
nisi anno 1625. Cf. Duhr : Geschichte der Jesuiten in den Landern deut-
scher Zunge. Zweiter Band, Erster Teil (Freiburg i. B. 1913), p. 84 sqq.
a Ioannes Gebhard.
3(38 Litterae Quadrimestres
iuuenum Societatem iogressorum delectu ;l auget, et ornat. Ma-
xima nos semper, quanto hic fuit tempore, amoris significatione
priuatim et publice est prosecutus. Et ne hoc silentio praete-
ream, cum R.mus noster archiepiscopus ad suam Dominationem
duo plaustra vini misisset, mox altero voluit nos et ornare et
nostram inopiam leuare. Pauperem quoque apud nos alit>ado-
lescentem, quem cupit Germaniae esse subsidio, quod eum foe-
licius praestiturum existimat, si Societatis instituto sese addi-
xerit, in quam maxime, si nobis vtilis fuerit, cupit ingredj.
Multa sunt quidem et praeclara huius viri monumenta et faci-
nora egregia, quae spero longo tempore suspiciet tota b Ger-
mania.
10. Scripsit superioribus etiam diebus episcopus numburgen-
sis J ad R. P. rectorem id sibi gratiae a nostris concedi expe-
tens, vt adolescentfs quos suae destinabit ecclesiae, velimus in
contubernium et conuictores admittere. Vir autem tanta huma-
nitate praeditus, et non mediocri eruditione oruatus, vt facile
ab eo nobis collegium polliceamur.
11. Prodijt his diebus quidam libellus haereticus germanico
idiomate scriptus -, qui eo videtur institutus, vt Societatis fa-
mam proscinderet, eamque in odium apud vulgus traheret ; ve-
rum dum rem expendimus, plus laudis et gloriae nobis tribuit,
quam velimus agooscere. Nos etenim, et colonienses maxime.
ecclesiae romanae columen vocat, nosque esse praedicat autho-
res, quod papistica adhuc religio in orbe cohaereat ac retiueatur.
Haec sunt, R.de iu Ghristo Pr., quorum T. R. Paternitatem
consciam esse voluimus. Praecamur aulem obnixe singulj, vt
cum fructu vberiorj in vinea Domioj versari possimus, vestrae
imprimis P. ita etiam fratrum ac Patrum precibus et sacrificijs
iuuemur. Goloniae 1561. 4 Junij — T. R. P. filius iudigous.
HENRICUS SOMALIUS 3.
Desideratur inscriptio.
a Emend. ex delectat. — l> tota supra vers.
1 Iulius Ptlug, quo mortuo, anno 1564, cessavit ille episcopatus. Eubel,
III, 279.
2 De hoc libello vide sis quae habentur apud Hansen, 1. c. n° 268 (p. 391),
et Bradnsberger, 1. c. III, 813.
3 Vide Litt. Qaadrim., V, 141, annot. 1.
537. — Patavio 10 Iunii 1561 369
537
PROSPER MALAVOLTA
PATAVIO 10 IUNII 1561 l.
Licet res parvae sint, eas tamen ex mandato scribit. — Socii,
viginti quinque numero, ad religiosam perfectionem alacres
tendunt, oboedientiae praesertim operam dantes, adhortatio-
nibus Patris rectoris, et identidem Patris Provincialis ani-
mati. — Iuvenis in Societatem admissus ; alios admittendos
speratur. — Scholae consueto modo procedunt. Magistri
bona apud cives existimatione gaudent. Domtis a publicis
scholis nimis distans impedit quominus scholastici qui u-
trasque scholas frequentare vellent, ad nostras accedant. —
Solita erga proximos ministeria exercentur. — P. Rector
evangelium secundum Matthaeum populo exponit. Societatis
fautores numero crescunt. Speratur fore ut hortus muro
concludi possit.
Pax X.1 [Licet res parvae sint, ex oboedientia scribit]. Qua
adunque siamo 25, i nomi et ufficij de quali per comandamento
di quella in questo indice, che qua si li manda, sono conte-
nuti 2. Tutti, la Iddio gratia, non meno con prospera salute del
corpo, che con diligente desiderio in dar opera a quel tanto che
la raggion de 1' instituto nostro richiede, si trouano...
Ne la Compagnia entro a li giorni passati uno de scholari
de le nostre schole, il quale hora con rara humilita et ubidienza
da saggio del buon proposito suo nel refetorio, ministrando a
li fratelli, a quali excita non piccola espettatione di se...
Li mastri, che qua sonno 3, (laudato Iddio) con ogni laude
exercitano 1' ufflcio et charico loro, i quali non solo a li scho-
larj, ma a moiti graui et dotti huominj, che per diporto uen-
gono alcuna uolta a sentirli, satisfanno molto; et sapiamo che
una uolta il publico dottor de la rhetorica in non poco numero
1 Exstat origin. in cod. Venet. 100, ff. 88-89 ; prius 186-187. Sequitur exem-
plum latinum in ff. 90-91. Res in epist. contentae nimis generaliter enarran-
tur ; ideo praeter summam pauca tantum damus.
2 Hunc indicem non invenimus.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — ToM. VII. 24
370 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
de nobili auditorj hauer 1' ingnegno del professor nostro ne la
istessa faculta, il modo di dire, et la facilita nel insegnare,
molto et laudato et esortato li suoi discepoli a uenirlo a udire.
Gio nientedimeno molti sprezano, poiche (come per relatione
d' alcuni s'e inteso) la nostra casa e troppo remota, et a pena
niuno da opera a tal scienza, et quelli che 1' odono, poiche non
la studiano sola, per piu ageuolezza et comodita loro accio d'una
faculta possino passar aPaltra, piu tosto la uogliono intendere
nel gymnasio publico.
Da la disciplina de li altrj doi maestrj e fama peruulgata
uscir li discepuli et piu dotti et migliorj di qualsiuogli altra;
per il che, essendo li autorj da loro si ueramente et dottatnente
interpretatj, et continuandosi le lettioni de la dottrina, et exer-
citationi de tali ufficij di pieta christiana, tanta e la multitu-
dine de quelli che qua menano li figliuoli suoj per essere amae-
stratj, che [parej questa casa quasi una botega di grande ex-
pettatione, belle uirtu et optime lettere...
Cresce ogni giorno piu in questa citta la uecchia estima-
tione et autorita de la nostra Compagnia, et si aumenta ogn'hora
il numero deli amici nobili et potentj, con la beniuolenza et
liberalita de quali, essendo che s'e hauuto da la casa di Ve-
netia bona quantita de danarj, se si riceueranno anchor li cento
scudi del R. P. Paulo Candij, potremo ageuolmente quesfanno
serar il giardino con 1'altro pezzo di muro per tal effetto R
manca...
Di Padoua a li 10 di Giugno 1561.
D. V. R. indegno seruo et filio.
Prosper Malauolta l.
Inscriptio : Per la prouintia di Thoscana.
a affetto ms.
1 Vide p. 40, annot. 2.
538. — Montalto 1-2 Iunii 1561 371
538
P. LUCIUS CRUCIUS
MONTALTO 12 IUNII 1561 l.
De haereticorum punitione in urbe Montalto, et de iis quae
PP. Crucius et I. Xavierre acl illos cum catholica ecclesia
reconciliandos egerunt. Consilia in posterum.
f Pax X.' Non habiamo scritto piu presto per non hauer auta
comodita. Arriuassimo iu Cosenza la domenica 2 tutti sani, doue
stessimo un solo giorno, et non trouando il vicerre 3 in Cosenza,
mi parse con parer de altri ch' il P. Sciauer andasse a trouar
il uicere, il quale staua in Moltalto, 12 miglia discosto de qui,
et portasse le litlere del sig.or uicere di Napoli 4. Subito arri-
uato, fo receuto con molte carezze, et adomandanno [sic] del
compagno. li disse ch' restaua in Cosenza. Subito mi mandd una
littera pregandome ch' al alba la matina sequente con Monsig.or
suffraganeo 5 mi trouasse in Montalto. Arriuato, mi fece molte
carezze, pregandoci ch' uolessemo aiutare questi poueri ho-
mini accio moressero c ittolicamente. Andassimo nel castello,
doue il P. Sciauer et io li facessimo alcune exortationi. Piacque
al Sig.or ch' tutti questi ch' sonno stati sententiati mentre sia-
mo stati qui, si sonno ridotti; et dopoi li habiamo confessati
et accopagnatili al supplitio uno per uno, forno tutti scan-
nati et squartati ; oltra de quelii che prima forno abrusciati, et
1 Ex autogr. in cod. Ital. 117, f. 286 ; prius 41. In Arcliivio Storico ita-
liano, IX (1846), p. 193-195 editae sunt tres epistulae anonymae datae ex
Montalto diebus 5, 11 et 12 Iunii 1561, quae agunt de eadem haereticorum
punitione. In enumerandis his de quibus poena capta est, satis cum hac et
sequenti concordant. De tota hac re cf. inter alios Sacchinum : Histor. Soc.
lesu part. II, lib. V, n. 81-82 ; Balan : Sioria d"Italia, (Ed. 2* Modena 1896),
VII, 20-21 ; Amabile : 11 Santo Offtzio della lnquisisione in Napoli (Vol. I),
233-257. Ex quibus solus Sacchinus has nostras litteras novit.
2 Dies 8 Iunii. PP. L. Crucius et Ioann. Xavierre Roma disceserant die
25 Maii, ut habetur in cod. Rom. 78.b f. 18.v Vide sis in Epist. P. Salme-
ronis, I, 457, litteras quibus eos Polancus commendat die 24 Maii datas.
3 Ut ex sequenti epistola satis apparet, erat is marchio de Bucchianico,
Narinus Caracciolo.
* Petrus Afan de Ribera, marchio de Alcala.
5 Episcopus lesinensis, ut dicitur in sequenti epistola. Episcopus vero
Cusentinus erat Thaddaeus de Gaddis, S. R. E. cardinalis.
372 LlTTERAE QUADRIMESTRES
altri precipitati de una torre delia altezza della nostra torre rossa l;
altri li quali non si uolsero rendere, forno amazzati nella cam-
pagna a. II numero delli presi tra donne et homini b, me dicono
che passono mille et seceDto, delli quali sonno stati sententiati
ceDto cinquanta, delli quali hieri ne morsero octanta et octo, li
quali tutti sonno stati redotti et confessati da noi. Quello che piu
uolte ci diceuano li pouerettj, era che si fossemo arriuati doi
mesi auanti, non se uederehheno in quelli termini, et se ha-
uessero hauto per il passato chi li hauesse iustrutti, dod se ser-
rebeoo lasciati sedure cosi facilmeDte. Subito che questi siaoo
expediti, facciamo cooto di aodare a Coseoza doue soddo tutte
le doune et putti, doue procuraremo de aiutarli con quelli me-
glior modi che sapremo; ma pensamo non fermarci molto in
Cosenza perche per quel poco che habiamo uisto et per quel
che tutti ci dicano, e terra molto mal sana, et sono pochi li
anni che non ci sia una spetie di contagione doue more molta
gente, la quale e gia incomiaciata. Per questo rispetto la corte
del vicere fa conto non accostarsi questa estate. Monsig.01' suffra-
geneo ci ha detto che dopo alcuni giorni che serremo stati in
Cosenzi uole uisitare c la diocese et desidera grandetnente me-
narci seco, spetialmente accio predicamo in certi castelli doue
c'e suspitione de heresia. L' habiamo detto che farremo quel
tauto che sua Sig.ria R.ma ci commandara. Altro non dico, parte
per non hauer tempo, mala penna et pegio iochiostro; como hab-
biamo piu tempo, procuraremo scriuere piu miDutameote le cose
successe et quelle che succederauDO. Nelle oratiooi di V. P. et
de tutti li altri Padri et fratelli molto ci racommaodamo, et d
che preghino per queste pouere anime, le quali stanno in
grandissima necessita. Di Montalto alli 12 di Iunio 1561. Di
V. P. indignus filius.
Lutius Crucius 2.
a compagna ms. Sequit. delet. et perche il P. Sciauer scriue piu copio-
samente, no conto in particulare del numero. — b homini supra vers., de-
leto poueri. — c Del. el Arce imperf. — d et supra vers.
1 Turris domus romanae Societatis Iesu, quae amplius non exstat.
3 De hoc legimus in catalogo domus venetae ineunte Ianuario 1564 :
« II R. P. D. Lucio Croce da Tiuoli nostro soprastante intro in Roma nel
mese di 7bre. 1' anno 1549. Era giouane quando intro di eta di anni 16, o, 17
nella Compa. Ha fatto sua professione nell'anno 1560 alli 15 de Agosto nella
festa dell'Assup. della Mad^. E ben conosciuto da tutti li superiori di Roma
etc. » (In cod. lnform. antiquae, n. 101; prius 300). De difficultatibus, quae
eius in Societatem ingressum subsequutae sunt, agit Polancus in Chron.
II, 16.
539. — Montalto 12 Iunii 1561 373
539
P. IO. XAVIERRE P. SALMERON
MONTALTO 12 1UNII 1561 *.
1. Cum sociis Consentiam sanus pervenit. A vicario cardinalis
de Gaddis peramanter excipiuntur. Inde Montaltum profi-
ciscitur, quo socii paulo post eum sequuntur. — 2. Morti
damnatos tota nocte consolari nituntur^ et peccata confessos
absolvunt ; tum iugulandos P. Crucius ad horrendi supplicii
locum assiduo levamine comitatur. — De collegio Societatis
Consentiae fundando. — Poenae remissio a prorege impe-
tranda ducibus et Patribus videtur ; orphanisqne pueris pro-
videndum.
1. f Ihs. Muy R.do in X.° P. Pax X.1 Ayer con la estafeta
que se partio, escreui a V. R. no mas de lo que el tieuapo me
concedio, contentandome con que V. R. supiesse nuestra llegada,
pensando de hacello mas largamente el domingo, con el per-
cacho. Todavia diziendonos el S.r Marques que escriuiessemos,
que siempre hauria estafeta, por esta hreuemente dire lo que se
offreze. Y por comenzar de nosotros, digo que el P. Lucio, Do-
minico y yo estamos muy buenos, gracias a Dios nuestro Senor.
Llegamos a Cosenza el doraingo ~ a las 24 oras, y por no tener
lugar el Dean de Cosenza para recogernos, y el factor del Car-
denal estar fuera, nos estuuimos aquella noche en la hosteria.
EI otro dia viniendoncs a buscar el Dean a parecio al P. Lucio
y al Dean que yo deuia venir a Montalto adonde b el S.r Mar-
ques por respeto de los pressos estaua. Los cuales con las mu-
geres llegauan c al numero de 1600. Despues de comer fuimos
a visitar a Mons.1' de Lesina 3, vicario del Cardenal de Gadi, el
a Del. les ; pro quo adcl. supra vers. al P. Lucio y al dean. — b Script.
supra vers. et del. estaua. — c llegaual ms.
1 Ex autogr. in cod. ItaJ. 117, ff. 288-289; prius 42. Vide epist. praec.
2 Dies 8 Iunii.
s Episcopus lesinensis erat tunc Horatius Graecus. (Eubel, III, 240).
374 LlTTERAE QUADRIMESTRES
qual nos recibio con muy grande alegria, que ya hauia sabido
de nuestra llegada. Haze con nosotros cosas que para lo poco
que ha estamos aqui, y que conosce la Gompania, parecen in-
creybles. Me contentare por aora con dezir que adonde nosotros
ymos, dize que quiere ir ; y en effeto lo haze. Dize mas : que
hauia imbiado a pedir licentia al Gardenal para irse : pero que
aora que nosotros hemos venido, aunque el Gardenal se la
diesse, no se ira a hasta que nosotros nos vamos. Dize mas :
que quiere visitar todo este arcobispado, que son mas de 90, 6,
100 b casales, con nosotros c. PareQio tambien al mesmo Mons.01'
que yo deuia venir a ver lo que el S.r Marques mandaua, y
que si era menester, que scriuiesse al P. Lucio, que luego ven-
dria. Pero quiso que viesse antes las mugeres y nifios y ninas
presas, que creo pasauan de seiscieotas, que no poca compa-
siou nos dieron. Creo, cierto, ques es de las cosas grandes que
espero ver, aunque sera mayor aora por hauer hallado otras
dozientas. Visto esto, yo me parti con vn hombre, criado del
Dean, dex.mdo al P. Lucio (por no ser venido el fator) en casa
de vna S.a tia suya, vna de las mas principales S.as y rica de
Cosenza, a grande importunacion del Senor Camilo Sarzala,
marido desta S.a ; el qual no quiso salir de la hosteria hasta
que yo tuuiesse caualgadura, y la rop.i huuiesse imbiado a su
casa, y que el P. Lucio fuesse coh el. Yo me parti lunes para
Montalto adoude del S.1' Marques fui con muchas caricias y
mucho contento recibido, y no menos, antes por conoscerme
el S.r Escanio Carachulo, y ser deuoto de nuestro P. y de V. R. y
de la Compagnia, mostro mayor contentamiento. Lo mismo hi-
zieron estos sehores, y en particular el S.r Auditor Vaion, so-
brino del S.r Rigente Albertino, el qual nos d hizo muchos of-
frecimientos. Parecio el S/ Marques que para la justitia que
aqui se hauia de hazer, no solamente uiuiesse el Padre Lucio,
mas juntamente con el Mons.r el Vicario y asi luego despacho
vno con cartas. La cel P. Lucio contenia estas palabras : R.do
S.or : Gon mia gran sodesfatione ho iuteso la venuta de V. S.
Sara contenta per l'amore del S.r Iddio, et per far gratia a me,
domatina per tempo esser qua col S.r Vicario, al quale scriuo,
et cosi aspetando con desiderio anche a V. S. mi raccomando
di cuore. Di Montalto a 9 di Giugno. 61. Al comando di V. R..
il Marqs. di Ruchianico.
a no se ira supra vers. — b o 100 supra vers. — c con nosotros in
marg. — d nos supra vers.
539. — Montalto 12 Iunii 1561 375
2. Venidos Mons.r el obispo y el P. Lucio, y con muchas
carigias el P. Lucio recebido, porque se speraua que se haria la
justitia aquella tarde, que era el martes, despues de hauer des-
pues de comer reposado vn poco, nos fuimos al castillo a
confessar. Pareciendo al P. Fray Valerio l, ques aqui comis-
sario a (el qual juntamente nos ha hecho muchos offrecimientos
y mostrado allegrarse con nuestra venida), que confessassemos
algunos que a el parecia hauer mayor necessidad de ayuda, los
demas imbiaron a S.to Domingo (a donde, segun me dixo oy vn
frayle dellos, ay quinze sacerdotes) y a S. Fran.<0 de Paula ; de
manera que a las 23 oras se hallaron confessados en vna yglesia
60 personas, sin seis que nosotros confessamos en el castillo,
y por ser tarde, diffiriendose la justitia al miercoles, estuuimos
con los dichos sesenta conortandolos toda la noche, hauiendoles
hecho, por mandado del S.r Marques, como fueron todos con-
fessados, vna essortacion, con la qual demostraron mucha con-
solacion, y tanto aquella tarde, come aquella noche, dizian mu-
chas vezes: « o P., si fuerades venidos antes, mucho nos hu-
uierades ayudado ». El miercoles se comengo aqui a hazer la
justicia, confessandose otros 22, 6 23: de manera que con los
que fuera lleuaron, fueron el n°. de 88 personas, y treze se
hauian justiciado, y otros 50 muertos: seran todos hasta ciento
y cinqiienta. Ay sin estos quasi 157, cosa cierto de gran con-
sideracion. El P. Lucio aqui a los que degollauan contbrtaua
con gran caridad, y el mesmo dia confesso algunos. Ha sido
la justicia tal y tan rigurosa, que no solo pondra espanto a los
desta tierra, mas aun a donde quiera que se oyere. Si con esta
no van los arliculos que estos pobretes tenian, con lo demas
que se hauia de escreuir en esta los imbiare con el primero 2.
No dire por esta mas de que ay gran disposition de hazer co-
legio en Cosenza, por lener el P. Lucio los parientes tan prin-
cipales, y hauerse ya hablado otra vez, y deterrninado se hi-
ziesse 3. V. R. con el P. don Cristobal 4, y todos essos Padres
a Del. en este.
1 Secundum Araabile 1. c. hic erat Fr. Valerius Malvicino 0. P.
2 Haec non vidimus.
3 De collegio Societatis Iesu Consentiae fundando agebatur mense Iulio
1560 (Cf. Epist. P. Sahneronis, I, 384) ; sed res nondum perfecta erat, nec
nisi multis post annis ad effectum deducta.
4 P. Christophorus de Mendoza collegii neapolitani rector.
376 LlTTERAE QUADRIMESTRES
y hermanos nos tengan por muy encomendados. El P. Lucio y
yo muy particularmente a V. R. nos encomendamos.
En esta ora nos imbio a llamar el S.r Marques, porque
viessemos vno que hauian tomado, que cada hora (como hay
tassa) se toman. Oy, despues de comer, tomar[on] a otro, que
era entre ellos de los b mas principales.
Creo que se holgarian aca si V. R. alcancasse de su Ex.ia
alguna remission; que si an de morir, siendo con los muertos
mil y seiscientos o mas, es gran cosa. V. R. haga lo que en el
Sefior juzgare ser mas su seruicio, y a mi esta caridad de de-
mostrar esta a Mons.re mio Samano y al S.r dottor Castillo; a
los quales no escriuo c. — De Montalto a 12 de Junio de 1561 —
D. V. R. menor sieruo.
Joan Xauierre l.
Porque el P. Lucio escriue breue a nuestro P., y desear dar
estas al S.r Marques, porque nos ha demaodado si hauiamos es-
crito, V. R. nos hara esta caridad de imbiar esta a N. P. A las
orationes y S.,os Sacrificios de su R. y del P. Madrid, P. Po-
lanco, P. Estrada y de todos los P. y hermanos nos huinil-
mente encomendamos.
Porque estos S.res demostraron se holgarian nosotros hi-
ziessemos esto, se escriue a su Ex.ia 2 pidiendo misericordia con
personas principalmente [de las que] d no se puede esperar
mal ; y que se diesse orden para que los niiios y nihas que-
a Del. vno. — b de los supra vers., del. in textu iisdem vv. male
scriptis. — c Emend. ex a los quales escriuo breuem.te. — d Haec tria ver-
ba ad faciliorem textus inteUigentiam addimus.
1 Quaedam personalia de epistulae auctore inveniuntur in tribus catalogis
collegii patavini [cod. Inform. Antiquae, nn. 49 (381v), 50 (380), 52 (382)],
quorum priraus et tertius anni notatione carent, alter est mensis Augusti
1564 ; et in catal. domus romanae anni 1574. Ex quibus colligitur P. Io. Xa-
vierre natum esse circa annum 1522 in oppido Daroca dioecesis caesaraugu-
stanae, in Hispania ; et ingressutn esse Societatem anno 1557. De eius voca-
tione agit Polancus in Chron. VI, 142. Eius cognonem varie scribitur; saep»
Xavier. Sed nihil est cur ab auctoris scriptione recedamus : praesertim cum
non unum Aragoniae oppidum ita appelletur.
a Intellige proregem neapolitanum Perafan de Ribera. Has litteras non vi-
dimus, neque quem successum habuerint proprie novimus. Vide tamen in-
ferius quae dicuntur in epistula die 25 Iunii data.
540. — Gandia 13 Iunii 1561 377
son en muy gran numero, tengan algun remedio y sean en-
seiiados. Aca no se si esto haura; pero esta ay Santa Maria
de Loreto l. Obra es a esta, a mi parecer, de grandiss.a impor-
tantia, porque creo llegan al numero de b.
Inscriptio. — Al muy R.do P. mio en Jesu X.° el P. Alfonso
Salmeron Provincial del Reyno [de Napoles]. Napoles.
540
P. IOANNES GARCIA
GANDIA 13 IUNII 1561 2.
Cuncta prospere procedunt. Contionum fructus. Peccatorum
conversiones. Fratres doctrina christiana pueros instituunt.
Unus e nostris theologiae doctor, atter artium magister
creatur. Mox artium cursus praelegetur.
f Ihs. Muy R.do P. nuestro — Pax X.1 — Lo que en esta qua-
drimestre ay que hazer saber a V. P. de las cosas deste collegio
es, que por la bondad de nuestro Sehor vam prosperamente.
Todos los Padres y hermanos estan buenos de salud, y de cada
dia les crece el deseo de yr adelante en el diuino servicio, como
se vee por experiencia en las publicas y secretas penitencias
que hazen, y desean hazer, pidiendolas amenudo. Ay en todos
gram pax interior y exterior, y entranable amor vnos con otros.
Los Padres entiendem en confesar y comulgar y predicar, ansi
en nuestra iglesia, como en la mayor deste pueblo. En lo qual
se vee bien el fructo que se haze de cada dia, apartandose mu-
chos de grandes peccados; entre los quales vna muger que
muchos anos avia estaua en torpe peccado mortal, y no solo
se a apartado del, pero ase recogido tanto, que freqiienta mu-
a es supra vers. — b Sic, spatio vacuo relicto.
x Doraus pueris et puellis orphanis sublevandis, quara anno 1537 loannes
de Tapia sacerdos hispanus, corrogatis eleeraosynis, fundarat. Cf. Sigismondo
(Giuseppe) : Descrizione della cittd di Napoli e suoi Borghi, III (1789), 201.
9 Ex origin. in cod. Hisp. 98, f. 238 : prius 338.
378 LlTTERAE QUADRIMESTRES
cho los sacramentos, y tiene ordinarias tres horas de oration
eada dia; donde se manifiesta hien el toque de nuestro Senor,
porque siempre que se contiesa muestra gran sefial de contri-
cion derramando lagrimas en ahundantia. Otra muger avia
hartos ahos que estaua con vn homhre puhlicamente, avnque
con aparente matrimonio: confesose con vn Padre, y apartose
del peccado, y el honhre se ahsento, y ella procede muy hien
en diuino seruicio: gloria al Sefior por todo. Otras muchas
cosas semejantes questas se podrian escreuir, y dexanse por no
ser prolijo. Los hermanos ensehan la doctrina christiana a los
ninos deste lugar, y agora se a ordenado que vm Padre en-
tienda en predicarla a nihos y a mayores. Estos dias se gra-
duaron dos Padres de los nuestros; vno en doctor en theologia,
y otro en maestro en artes. Mostraron sus letras y hahilidad
tam bien, que dieron mucho contentamiento a los nuestros y
a los de fuera. Este mes de Agosto primero, leera vm P.e las
artes, y se juntaran a oyrle algunos de los nuestros, y otros
de fuera que oyen aqui agora latinidad. Nuestro Sehor se sirua
de todo, y nos guarde a V. P. para que por medio de sus rue-
gos passen sus indignos hijos adelante en el diuino amor. De
Gandia a XIII de Junio de 1561. — Indigno hijo y sieruo de V. P.
GAKCiA l.
Fol 238.v Quadrimestra del collegio de Gandia.
541
P. LAURENTIUS SCORZINI
TUSCULO 16 1UNII 1561 2.
Tuscalani frequentiores iam ad sacramenta accedunt, et nostris
peccata confiteri malnnt. Monita clericis data. Benevolen-
tiae signa a Priore coenobii cryptoferratensis, a cardinali
Aragoniae, a Rmo. domino Rufino edita. Frater Ordinis
P raedicatorum nostros pro contione valde commendat. —
Quid fieri possit cum pueris.
1 Cf. Litt. Quadrim., V, 796.
a Ex autogr. in cod. Ital. 117. ff. 297-298 ; prius 109.
541. — Tusculo 16 Iunii 1561 379
Molto R.fl° in X.p° P. Pax X.P' — Poce cose sono che potro
anisare de nostri fatti, le quali mosso dalla solita obedientia
diro. Quanto alle comunioni dal Natale fino a hoggi, rara festa
e stata che nella nostra chiesa non siano comunicati quando
poci, et quando assai, secondo il loco; et se molti restano, e per
li negotij delle biade; et a questi par hora miracolo che tre
uolte 1' anno si confessano assai, perche inanzi credo che poci
si confessauano ogni anno al suo tempo, come i medesimi pu-
blicamente dicono; onde spero per V auenire si uada in meglo.
Tutti quasi della terra hanno cominciato a confessarsi con noi
altri, et quelli che restano, e per non potere sodisfare a tuttj
nella quaresima, nella quale io et il R.do P. Niccolo fiandrese l
confessassimo circa a 500 persone, cominciando io a confessare
la seconda settimana di quaresima fino al giouedi santo, oue
non potei piu per il mio mal del stomaco che mi acresce, pur
nelle feste di pasqua ne spedi alcuui altri; et come ho inleso
da piu persone, dicono cbe mai hebbono piu satisfatione nel
confessarsi che coi nostri, onde quando alcuno s' amala, son
chiamato a confessarlo et esortarlo: et alcune persone che sta-
uano assai male, uennero cosi amalate a la nostra chiesa a
confessarsi per sua deuotione, il che li dissi uon mi parer
bene per il pericolo che ne potea succedere. Poci si confessano
con i proprij curati, et di qui e che il peso uiene a noi a. Fui
auisato da certe persone da bene che io amonissi i lali curati
che facessino V officio suo in piu cose b, come doueano; il che
fatto al suo tempo, si hanno da poco in qua cominciato c a
confesare con meco. Ho dato alcuni buoni auisi al R.do Prior
di S. Basilio et a i suoi monaci 2, il qual si suol confessar
meco, quando io uo al suo loco, et ama motto i nostri et li
acarezza, quando uanno li a ricrearsi. II cardinal d' Aragona s
a Del. et. — b in piu cose snpra rers. eaclem niann. — c Prins cominciati.
1 Ex iis quae de illo dicuntur in Epist. P. Salmeronis, I, 302, et ex eius
responsis ad interrogationes Patris Nadal (IV, 303), constat illum esse dio-
nantensem (Dinant), ingressum Societatem anno 1551. Familiae nomen omit-
tihir.
2 Intellige monachos vicinae abbatiae Cryptae Ferratae (Grotta Ferrata),
cui praeerat tunc temporis Iacobus Sicilianus. Cf. Sciommari : Note ed os-
servasioni istoriche spettanti alV insigne Badia di Grotta-Ferrata... 114.
3 Inicus de Avalos, cardinalis renuntiatus die 26 Februarii 1561. Eubel, III,
41, 43, 91.
380 LlTTERAE QUADRIMESTRES
che stette qui circa a quatro di, molte carezze mi fece, quando
lo uisitai, con abracciarmi et far assai proferte, et poi uenne
con assai humilita nella nostra pouera casa con tutta la sua
corte, monstrando buono amore allj locj nostri. II R.mo Mons.or
Ruffino * mi fa carezze assai, et specialmente dopo che mi
mando a chiamar per confessarssi, che spero sempre si fara qual-
che bene. Li nepoti del cardinal di Montepulciano 2, et altri a
suoi fin che stanno qui a recrearsi, si confessano e comunicansi
con molto contento. Questi della terra par che siano assai amici
da la quaresima in qua, et massimo con certi maleuoli, i b qualj
il R.do P. della Minerua che predico qui, li riprese bene, et
nelle sue prediche ci racomando molto. Io et altri spesso tiriamo
alle confessioni di questi homini grossi danioli dotrine a chi
sa leggere, et corone et cosi a questi figlolini della citta, se
ben non nostri scolari, i quali se fossero, si faria gran fatto,
perche tutti sariano nostri, et par che nella loro scola io non
possi far alcuno frutto per il maestro che non si contenta con
timore che non li sia leuata. In casa quei poci di fratelli che
ci sono, si portano bene in tutte le cose. All' orationi di V.
R.da P.a sempre mi racomando, et Dio nel suo prossimo uiaggio
la conserui.
Di Frascati alli 16 di Giugno 1561 — Di V. R.da P.a sempre
minimo in X.p° seruo.
LORENZO SCORZINJ 3.
a altri supra vers. — b Emend. ex ai.
1 Intelligi videtur Alexander Rufini, episcopus melfiensis (coadiutor cum
iure successionis) ab anno 1548 ; S. S. cubicularius secretus. et dominus vil-
lae « Rufina » (dictae post « Falconieri »). Eubel, 1. c. 258; G. Biasiotti e
G. Tomassetti : Tusculana (Roma, 1912), 39-40.
2 Cardinalis politianus erat Ioannes Riccius a die 20 Novembris 1551.
3 Vide, sis, quae de illo dicuntur in Epist. P. Salmeronis, I, 300. Anno
1567 ob afflictam valetudinem licentiam a Sto. Francisco de Borja habuit
vivendi extra domos Societatis cum obligatione iterum redeundi, si sanitatem
recuperaret, ut constat ex eius autographo in cod. Vota simplicia.
543. — Segovia 23 Iunii 1561 381
542
P. ANTONIUS DE TORRES
SEGOVIA 23 IUNII 1561 l.
1. Sociorum numertis et valetudo. — 2. Mors P. Alfonsi Car-
dona, hospitis. — 3. Sacramentorum frequens usus. Cari-
tatis opera erga eos, qui in carcere detinentur. — 4. P. Rec-
toris contiones. — 5. Scholasticorum mores. — 6. Urbis
confessarii a P. Rectore, episcopi rogaiu, examinantur.
1. f Ihs. Muy R.do P.e nro. en Christo. Pax Ghristi etc. [Scri-
bit ex consuetudine] . Somos por todos diez, cioco Padres y otros
tantos hermanos ; todos, bendito sea nuestro Seiior, sanos,
avnque a la entrada del verano ubo algunas terclanas, mas
todas muy ligeras, y que ninguna duro ocho dias.
2. La pascua de resurrection fue seruido nuestro Senor dar-
nosla mezclada de dolor y alegria, lleuando para si al P.e Car-
dona 2, rector que era de la casa del Villar 3, el qual llego
aqui de camino ei miercoles antes de la dominica in passione.
Auiale dado vn dia antes que llegasse vn dolor de costado, lento
al parecer, mas que al fin le acabo, avnque fue curado con toda
la diligencia, regalo y charidad que nos fue possible. Murio el
segundo dia de pascua 4 a las diez del dia ; fue lleuado el mesmo
dia en la tarde ha enterrar en vn atahud en hombros de dos
Padres y dos hermanos, a vna parochia ^erca de nuestro col-
legio. La pompa fue mui mo 'erada, pareciendole asi cumplir al
P.e Rector al diuino seruicio, que no quiso que se dilatasse el en-
tierro, ni se diesse parte sino algunos deuotos, personas principa-
les, para atajar la occassion de murmurar a los poco beneuolos a
la Compahia, que en menores cosas paran. Hizose el officio mui
cumplidamente por el cura y clerigos de la parrochia; y antes
fue menester irles a la mano, porque no excediesen. Edificonos
1 Ex autogr., ut videtur, in cod. Hisp. 98, ff. 246, 247 ; prius 280. Est
etiam exeraplum latinum in f. 245.
a P. Alfonsus Cardona. Cf. Litt. Quadrim., VI, 234.
8 Ibid. 675, annot. 3.
* 7 Aprilis.
382 LlTTERAE QUADRIMESTRES
el bendito Padre en toda su enfermedad con su mucha pacientia
y obedientia, que era tanta, que en algunas agonias en que le
venian grandes temores, diziendole el P.e Rector que no temiese,
dezia que se lo mandase en obediencia, y quedaba con aquello
grandemente consolado. Fue siempre grande el deseo que tubo
(siendo la voluntad de Dios nuestro Senor) de morir. Fuenos
materla de consuelo y de alegria tener quasi certidumbre de
que nuestro Seiior Dios le lleuaba a gozar de si, porque le
agradaba, y porque la malicia del mundo no le peruirtiese ; y
no con menos verdad se pueden dezir del las palabras que ba
estas preceden ; conuiene a saber : que en breue tiempo negocio
bien con nuestro Senor l. Con este vibo exemplo se animaron
los de casa al trabajo que a los fieles mnistros en la vifia del
Seiior se les offrece, viendo que el premio del no se libra muy
a la larga. Y ansi todos, bendito sea nuestro Senor Jesu Christo,
proceden adelante en el camino del diuino seruicio, sacriflcando
cada vno al Senor su voluntad y quereres ; para consecucion
de lo qual, se suelen ayudar de los remedios ordinarios de pe-
nitencias, mortificaciones, guarda de las reglas y demas cosas
que a esto ayudan.
3. Las confessiones y communiones se continuan y freqiien-
tan con mucbo aprobechamiento de las almas, especialmente el
jubileo pasado - fue grande el concurso que bubo de penitentes.
Padre ay que tiene ordinarias cada mes docientas personas de
confession, sin los estudiantes, lo qual es mucho para esta
ciudad, donde tan poco a se corria esta mercaduria. Ansi mesmo
se acude frequentemente a ayudar los que estan en el transito
y enfermos, a hazer paces y otros semejantes ministerios. De-
mas desto se ha acudido a la carcel a dezir la doctrina chris-
tiana las fiestas y confessar; y el dia de pascua de Espiritu
Sancto fue alla vu Padre, que les dixo missa, y les b comulgo,
auiendo antes cumplido con el mandamiento de la Iglesia; y
quando se canta la doctrina, responden todos de qualquier
condicion que sean, que cierto nos consuela mucho. La doctrina
christiana se canta todas las fiestas por las calles con gran
concurso de ninos.
a tampoco ms. — b Itel. dixo.
1 Cf. Sap. IV, 11 sqq.
2 Iubilaeum pro felici exitu concilii tridentini.
543. — Montalto 25 Iunii 1561 383
4. El P.e Rector ha procedido siempre con sus sermones con
gran satisfacion del pueblo y aprobechamiento de muchas almas.
Predico esta quaresraa los viernes alternatim con otro Padre de
la orden de S. Francisco en Ja iglesia mayor, y otros dias en
las tres mas principales parochias deste pueblo.
5. Los estudios de humanidad van prosperamente creciendo
en numero de estudiantes, los quales se aprobechan en letras
y costumbres, y dan en todas partes buen exemplo de si. Al-
gunos dellos piden la Compafha, los quales al presente, por
justos respectos, no se admiten. Visitaban esta quaresma los
sabados el hospital, y seruian a los pobres con gxan alegria
suya y consuelo dellos.
6. El R.m0 sehor obispo l, el qual se espera que entrara en
esta ciudad esta semana, que hasta aqui no ha entrado, se quiso
esta quaresma comenQar a ayudar de los de la Gompania, y
assi embio a rogar al Padre Rector, se quisiese encargar de
examinar los clerigos que hubiessen de confesar por las pa-
rochias de la cludad, lo qual se hizo ansi con toda la satisfa-
cion que fue possible. [Preces postulat ac valedicitj. De Segouia
y de Junio a XXIII de mil y quinientos y sesenta y vn ahos.
Por commission del P.e Santander, rector. D. V. P. sieruo
indigno en el Sehor nuestro.
f Antonio de Torres f 2.
543
P. IOANNES XAVIERRE
MONTALTO 25 IUNII 1561 3.
1. De P. Crucii aegrotatione. De marchionis de Bucchianico hu-
manitate in Patres. — 2. Qui haereticis nuper in custodiam
datis Ecclesiae reconciliandis instant. — 3. Reliquorum
supplicium usque ad archiepiscopi rheginenis adventum
differtur. Hic multos Ecclesiae conciliat, et erga Societatem
1 Vide p. 136.
2 Vide Litt. Qnadrim. V, 70.
3 Ex autogr. in cod, Ital. 117, ff. 326-327 ; prius 44. Vide superius epist.
538, 539 de hac missione agentes.
384 LlTTERAE QUADRIMESTRES
benevolentiam ostendit. PP. Crucius et Xavierre superstites
cives instituere et in vera fide confirmare satagunt. Ex-
cursio in oppidum Baccarizso.
1. f IHS. Molto R.d° in X.° P. N. Pax X.1 Per quella
ch' il P. Lucio a V. P. scrisse l, hauera inteso la giustitia che
qui s'ha fatto insieme con 1'altre cose ch' all' hora s' offeriuano.
Dipoi io ho vna hreue scritto 2 sopra il modo che qui se potria
tener et 1' occasion che c' e di far vn buon collegio. Per questa
sera V. P. auisato di quello che questi giorni qui s'ha fatto.
Et per cominciar da noi, diro come noi stiamo per gratia de
Dio nostro S.or bene di sanita, eccetto il P. Lucio che si sente
anchor vn poco fiachetto; et per questo si ricercara, che non
s' affatiche troppo, accio si possa conseruar. Del uiuer nostro
habbiam sempre magniato nilla tauola dil S.r Marquesse, vicere
di questa Prouintia ; fuor del teinpo ch' il P. Lucio ha hauuto
male, ch' in camara se gl' ha datto largamente tutto quanto e stato
dimandato dal medico, et le medecine con molta diligentia et
amoreuollezza ; e questo S.r tanto benigno et cortesse verso di noi,
che ne ha a datto occasione di confunderci, etalla partita mandan-
doci a chiamar, disse che se pur volessimo andar con lui, che non
ce manchariano tutte le cose necessarie, et che se non volesimo
mangar nella tauola sua, che ce faria dar il piato in camara
nostra: et offerendoci altre cose, anchora ce offerse il bracchio
seculare per le cose che hauesemo da fare. V. P. per amor de
Dio nostro S.r faccia che s' habbia memoria di lui : chiamasi il
S.r Marquesse di Buccianico.
2. Fatta quella gran giustitia di quelli 88 homini che parte
qui et fuora sono stati morti; perche ne restauano molti altri,
questi S.ri matina et sera non faceuano se non essaminar et dar
corda tanto a questi, come a donne che di Gosenza fecero venire,
insino al numero di cinquanta o sesanta. Noi in questo tempo
non cessamo mai di consolar a tutti con grande loro contenteza
et satisfattione : et perche se ne pigliauano ogni di per esserci la
tassa, et andar a caccia di loro, non manchaua sempre di nuouo
occasion de essercitarci. Fra tutti questi ne habbiam trouatto
ostinati dui : et dubij tre che non mostrauano in tutto non D
a Seq. del. posto. — b non supra vers.
1 Vide epist. 538.
2 Hanc invenire non potuimus.
543. — Montalto 25 Iunii 1561 385
voler cognoscer la verita, ne mancho la pigliauano. Et fra que-
sti era vn predicator loro, che a chi lo vedeua, pareua piu tosto
zappatore, che predicatore : il qual hauea di taglia cento scudi :
che si s' hauessi a vendere, con difficulta se ne trouaria trenta :
e ignorante, ne sa, secondo lui dice, latino. II P. Lucio li parlo
il primo giorno et gli rispose alli articuli che colui proposse,
di manera che non sapendo respondere, disse che quello ch' il
P. gli diceua, gli pareua bene: non pero non si risoluete al-
tramente, ne dimostra saper altro che quelli quatro parole, le
quale perche credo che le dicessi molte volte et studiasse bene,
per esser tutto quello che lui insegnaua, li sapeua bene. Io 1' ho
parlato, et lui mi ha detto: io non sa niente; et dimandandoli,
che facceui donche tu? respondeua: legeua il Euangello in vuol-
gare, et non altro ; et alle cose ch' io li proposse et disse, non
mi risposse mai. La dominica passata ne mandarono in Go-
senza ottanta, o nouanta, che di questi si pensa pochi viuiranno.
Andandol' io a visitare, mi disse: P. mi dispiace che non ce
vederemo ; s' io 1' hauesi saputo, ce hariamo piu comunicato ;
io 1'animai dicendo ch' in Cosenza trouaria homini che lo con-
solariano.
3. Intessa in Napoli la giustitia, scrisse 1' Ex.ia dil S.r Vicere a,
che seguitando pur d'esseguirla in quelli che la meritauano,
1'altri che restassero, tanto homini, quanto donni, ce fussero
datti a noi per esser instrutti nella fede: et questo scrisse su
Ex.ia tanto al S.r Vicere, o, S.or Ascanio Caracciullo, come al
P. fra Valerio l. Insieme si scrisse come Mons.r 1'arceuescouo
di Regio * veniua, et con 1'autorita che su S.ta et su Ex.ia l'ha-
ueano datto ; et per questo parse a questi S.ri differir la giustitia
insino alla venuta di su S. R.ma. Venuto il S.r Arceuescouo, il
S.r Ascanio se parti, et anchor che la partita per respetto di
fuorusciti fussi secreta, tutta via su S. venne nella camara a
visitar al P. Lucio, et a offerirsi, et dirci come la partita seria
la matina. Io andai a vesitar il sudetto Mons.or, il quale mostro
rallegrarsi asai, et mi disse dui uolte: P. mi ralegro di hauerui
trouato qui, perche haueua commissione di Mons.or 111. mo Ales-
a Del. scrisse.
1 Vide sup. p. 375.
a Gaspar de Fosso. Ord. Minim. translatus die 17 Iulii 1560 a dioec. Calven.
ad Rheginensem. (Eubel... III, 302).
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — ToM. VII. 25
386 LlTTERAE QUADRIMESTRES
sandrino * che trouandoci a Napoli, ui dicessi non passassino a
inanzi ; et hoggi mangiando con su S. Rma mi disse : ho scritto
al Car.le: a V. S. 111. ma non pareua che questi P. venessero, et
pur c' e statto necess.0, perche fanno questo bene, etc. Sia V. P.
certo che parla molto b bene della Comp.a et dimostra gran af-
fettion, como 1' ha fatto qui, che essendo la camara sua piena di
gente, disse le opere della Comp.a et la necessita che c' e delli
homini d' essa in ogni locho. Lunedi passato (hauendo mandato
li pregioni ch' s' hanno di giustitiar o mandar in galera a Co-
senza) se parti il S.1' Marquesse c, et in questi dui giorni hanno
fatto abiurar quelli che restarono con le donne, et liberato a
pregeria tutti. Noi siam restati qui a Montalto per instruire
tanto li tramontani che sono qui, como altri di certi casali, et
questo per questi dui messi : che per esser 1' aria di Gosenza
mal sana, seria pericolo 1' andarci hora ; questo si fara con gran
diligentia, come s'ha cominciato a fare, perch' hieri, che fu il
giorno di S.t0 Gio., io andai a vn casale che si chiama Bacca-
rizzo, doue haueano a venire, et venero li homini et donne de
altri dui casali d. Disse la messa; dopo la messa se li disse
qualche cosa, con la quale dimostrarono esser consolati ; et per-
che le donne, come intrauano nella chiesa, si sedeuano, si fece
che se mettessero in ginocchione, et a cosi dicessero il Pater nos-
ter et Aue Maria ; et li homini con dui ginochi e lo fecero molto
volentieri. Et perche in questi reuolutioni sono statti sacche-
giati insino alla chiesa, mi parse proporli che la prima cosa si
mettesi in ordine la chiesa de Dio, et facessero vna casetta per
il suo capellano; et perche sono poche case, et diuise in tre
parte, gli disse che saria bene si ragunasero tutti in vn luocho,
cioe in Baccharizzo. A tutti parse tutto questo bene, et dimo-
strarono di volerlo fare. Dopo magnar' si lesse la doctrina chri-
stiana, dilla qual cosa restarono tanto contenti, che non lo po-
tria fac lmente dire; et mi diceua il principal (il quale me hauea
datto da magniar con tre altre che di Montalto erano venuti) :
Padre, se ce fussi stato appresso di noi di vostri pari, hariamo
tutti fatto bene. Sia V. P. certo che la colpa e delli operari.
Letta la doctrina christiana, mi pregorono mi restasi a cena,
a Ob textus emend. non apparet utrum legendum sit passassino an
passassimo, an soltim passassi. — b molto supra vers., deleto tanto. —
c Tria vv. praec. in marg. — d 4 vv. praec. in marg. — e Emend. ex
ginochione.
1 Michael Gislerius, 0. P., summus Inquisitor ; post S. Pius V.
543. — Montalto 25 Iunii 1561 387
perch' il caldo era grande. La quale ce dettero con molta amo-
reuolezza et asai a bene da inagnar. Tornato a Montalto b, Mons.r
il arceuescouo si rallegro di sentir quello che s'era fatto. Noi
in questo tempo ch'ho detto, intenderemo non solo ajutar questi
casali. ma altri piu lontani. II S.r Saluator Spinelli, tio carnalle
dil S.r ducha di Seminara, et dil S.r duca di Gastro Uillare,
morto, mandando vn suo gentilhomo al S.r Marques, venne a
noi, et da parte da sua S. 111. a ce prego che uolesimo farli tanto
piacere d'andare da lui. E signore della Guardia eh'e il prin-
cipal luogho di questi dui brusciati; et dipoi con questi che sono
scapollati ce ha mandato a dimandar la promessa. Lunedi che
viene, vltimo di questo, penso andar a Paula a vesitar alla
S.ia duquessa di Castro Villare, che per vna sua da dimostrato
rallegrarsi con la nostra venuta, et piu con la promessa che le
fece di visitarla; et di la andaro al S.r Saluatore, et essendo
necessario, mi fermaro con quelli pouerini alcuni giorni. Quello
che io posso dire di questa terra e che c'e tanta necessita di
buoni et veri operarij, non solo per questa gente et setta, che
di questa quasi in ogni luogo dicono ce n'e; ma per la refor-
matione de ogni genere de persone; et fra tanti dua possono
far poco; pur si ricercara de lasciar a quelli che con questi re-
starano, tale ordine che si riformarano bene; et homini pij s'in-
tende ch'in vna citta di questa prouintia, chiamata Tauerna,
ce ne sono tali, li quali si farano venire ; li quali venuti, facil-
mente li reformarano; et fuorsi piu facilmente che le altri chri-
stiani ; perche questi poueretti, fuor della peste, circa le costumi
erano mirabilmente instrutti. Xon si vedeua mai biastemare; la
robba la lasciauano per la strada; non faceuano fra loro que-
stione, ne se accusauano 1' vno al altro ; et cosi dell' altre cose
et virtii morale; de manera che se tengono buoni mastri della
religione, con poca fatica seran c bonissimi christiani. Dio no-
stro Signor che qui 1' ha lasciati, li conceda gratia che possano
abbracciar la sua vera et santa fede; et a noi de gratia pos-
siamo far cose che siano a maggior gloria sua et vtilita delle
sue creature. Tutti noi, et io, come piu bisognoso, mi racco-
mando nelle orationi et santi sacrificij di vostra Paternita et
delli P. et fratelli di Roma. Di Montalto a 25 di Giugno di 1561.
Di V. P. minor in X.° seruo et indegno figliuolo.
Gio. Xauierre l.
a Seq. del. compli. — b Bel. il. — c sera ms.
1 Vide p. 376.
388 LlTTERAE QUADRIMESTRES
544
P. LUCIUS CRUCIUS
MONTALTO 5 IULIl 1561 l.
Contiones ad populum. Lectio doctrinae christianae et casuum
conscientiae. Excursus ad vicinum oppidum. — Patres co-
nantur sacramentorum frequentationem illis in locis inso-
litam inducere.
f Pax X.i Molto R.do in X.° Padre. Dopo ch' siaino in Ga-
labria habiamo scritto ongni settimana; non sapemo se siano
arriuate a saluamento. Questo dico perch' non habiamo hauta
risposta de niuna. Quello ch' al presente mi occorre di aduisare
a uostra Reuerentia, e come se e incominciato a predicare. II
P. Xiauier predica ongni domenica et festa con molta satisfa-
ctione et concorso, secondo ch' mi e referito. Dopo mangiare
legge la doctrina christiana, et tra la settimana alli putti et
altri ch' iui uengono 3 uolte. Io uo a un casale discosto di qua
un poco piu di un miglio, doue ci conuengono genti de doi
altri casali circumuicini, et li dico messa cosi le domeniche,
como feste. Dopoi li fo un ragionamento sopra la festa, o euan-
gelio. Dopo mangiare li lego la doctrina christiana. Tra la a
settimana qui in Montalto lego casi di conscientia doi uolte la
settimana, doue uengono preti, frati et altri gentilomoni fsicj.
E cosa grande 1'affectione ch' tutta questa terra ci porta. In-
cominciamo ad exortar la gente alla frequentatione delli sa-
cramenti, la qual cosa e quasi inaudita in questi paesi. Non
dimeno alcuni incominciano, et habiamo speranza nel Signore
introdure la compagnia del sanctissimo Sacramento, et ch' li
confrati se confessino spesso, et cosi alcuni hanno promesso di
farlo. Altro non ci occorre al presente, si non racommandarci
alli sacrifitij et orationi di V. R.tia et delli altri Padri et fra-
telli di Roma. Di Montalto alli 4 di Julio 1561.
Di V. R.tia indignus filius.
Lucius Crucius 2.
a Emend. ex nella.
1 Ex autogr. in cod. ltal. 118, f. 15 ; prius 38. Vide sis epist. 338, 339, 343.
3 Vide p. 372.
545. — Montalto 10 Iulii 1561 389
545
P. LUCIUS CRUCIUS
MONTALTO 10 IULII 1561 l.
De litteris Romam missis. Haereticorum negothim finitum.
Proregis neapolitani hissu PP. Crucius et Xavierre super-
stites cives in fide catholica erudiunt. P. Xavierre Paulam
excurrit. Societas Iesu in magna existimatione apud vul-
gus est.
f Pax Christ'. Molto R.do in X.° Padre. Dopo ch' siamo in
queste parti, habiaino scritto ongni settimana aduisando V. R.tia
de tutte a le nostre occupationi, ne mai ne habiamo receuta ri-
sposta. Dubitamo non siano arriuate a saluamento. Questi giorni
si e dato fine alli negotij de questi heretici, delli quali una parte
ne e stata iustitiata, altra in galera, 1'altra non tanto colpeuole
e stata lassata con pigiorie [?] ingiongniendoli diuerse sorte di
penitentie ; non dimeno e stato facto un statuto ch' non possino
piu rehabitare le terre brusciate, et quasi tutti son stati priuati
delle loro robbe. Questi di passati scrisse ii Sig.or Vicere di
Napoli al vicere di questa Prouintia ch' li Padri della Compagnia
del Iesu uenuti in Calabria per su ordine si occupassero in
istruir questi ch' restauano, como sonno putti, donne et altre
persone, et cosi si e fatto, et ongni di si continua; le feste et
domenica si predica le matine in doi lochi et dopo mangiare
legemo la doctrina christiana nelli medesimi lochi. Tra la set-
timana il P. Xiauier 3 uolte legge la doctrina christiana, io lego
doi uolte casi di conscientia, et cosi continuaremo li nostri
exercitij fino a tanto ch' ce sia detto altro. II P. Xiauer e andato
a tutta ms.
1 Ex autogr. in cod. Ital. 117, f. 284 ; prius 39. Epistula data dicitur die
10 Iunii ; sed si comparatur cum epistulis praecedentibus PP. Crucii et Xa-
vierre, clare apparet hanc esse illis posteriorem. Ita v. g. P. Xavierre in epi-
stula die 25 Iunii data dicit se iturum Paulam ad ducissam de Castro Villar
invisendam : in hac vero dicitur « il P. Xiauer e andato a uisitar la duchessa
di Castro Villar » etc. Vide epist. 538, 539, 543, 544.
390 LlTTERAE QUADRIMESTRES
a uisitar la duchessa di Gastro Uillar, la quale desideraua ueder-
lo; sta in una terra discotto di qua 9 miglia, chiamata Paula, io
son restato accio li nostri exercitij non se interponessero. II P.
Xiauier andaua con intentione di predicare, et al tornare uoleua
uisitare un altra terra et fare il medesimo per auerci fatta in-
stantia piu uolte. Siamo spesso inuitati et pregati de molte terre
qui circunuicine ch' uogliamo uisitarle, et cosi pensamo farlo
con alcune, tanto piu ch' il Sig.or Vicario di Gosenza ci ha
pregato ch' lo uogliamo fare. E tanta la opinione ch' tutti questi
populi tiene fsicj della nostra Compangnia ch' mi confondo a
intendere le cose ch' de noi se dicono doue si uoglia ch' andamo :
beneditus Dominus. Questo e quello ch' al presente mi occorre
di scriuere; ci racommandamo molto nelli sacrifitij et oratoni
di uostra R.tia et delli altri Padri et fratelli di Roma. Di Montalto
alli 10 di Giuugno fsicj 1561 — Di V. R.,ia indignus filius.
Lutius Grucius l.
546.
P. FERDINANDUS ALVAREZ
PALANTIA 27 IULII 1561 (?) 2.
1. ReUgiosa disciplina viget. Cives frequentes ad sacramenta
apud nostros suscipienda accurrunt, quos inter externi
scholastici. Grammatices magister nostris sese adiungere
1 PP. Crucius et Xavierre cum socio Dorainico per totura mensem Iulium
et Augustum in Calabria permanserunt. Sed tum quia ad flnem fructus la-
bori non respondebat, tum quia subsidii satis non dabatur, tum aliis fortasse
de causis, e missione redire iussi sunt. (Cf. Epist. P. Salmeronis. I, 486,
491, 493). Interea P. Crucius gravissime aegrotavit ; frater vero Dominicus
febribus correptus obiit (ib. 499 ; Lainii Monum. VI, 35, 44). Episcopus lesi-
nensis, Cardinalis de Gaddis vicarius Consentiae, pulcrum elogium de horum
Patrum laboribus edidit (Lainii Monum. VI, 34-35).
3 Ex origin. in cod. Hisp. 97, f. 234, prius 84, inter epist. anni 1560 ; sed
probabilius ad annum 1561 pertinere dicenda est, quando pluviae defectus
Castellam et alia Hispaniae loca vexavit. Cf. superius p. 307.
546. — Palantia 27 Iulii 1561 391
cupit. Feminae meretricis conversio. — 2. Publicae suppli-
cationes ad pluviam impetrandam. — 3. Festum Smi. Cor-
poris Christi, opera clericorum certatim praestita, sollem-
nissime in templo nostro celebratum.
1. f Ihs. Admodum R.e P.r Gratia et pax X.» etc. [Breviter
ex oboedientiae praescripto scribet. Religiosae disciplinae cura
vigetj. Vt a confessionibus ergo initium sumam, quae per totum
annum fere nunquam dessunt, idque precipue tempore qua-
dragessimali magna multitudo promiscui sexus rationem nostris
suae concientiae dedit, maxime cum ciuitatis huius non pauci
ex proceribus idem fecerunt. Porro ex vrbis huius literario gram-
matices studio, cuius scolastici trecenti et eo amplius continen-
tur numero. horum maxima pars apud nos etiam confessi sunt,
quorum preceptorum vnus valde nobis conjunctus est; de quo
aliquando furtiue accepit auris mea velle se perjungere a nostris,
imo iam fixo stat animo se aliter minime rem haberi. Nec dan-
dam obliuioni existimaui quandam meretricem que preteritis
nunc diebus de morte migrauit ad vitam. Haec etiam vni ex
nostris sub confessionis sigillo suam aperuit mentem; pre-
camurque Deum optimum maximum, vt ea se et benefitium sibi
collatum cognoscat ; ita enim fiet vt Dominus ipsi suum tribuat
auxilium perseuerantiae, ob cuius gratiam a noua vita quam
nunc cepit agere, nunquam desistat.
2. Plurime etiam procesiones, que hac in vrbe, vt Dominus
plubiam tribueret congruentem, facte sunt, etiam nostram pe-
tiere basilicam, precipue due sancti Lazari ac sancti Michaelis;
altera etiam solennis satis, quae exijt a dibo Paulo, domo S.u
Dominici fratruum, etiam ad nostram peruenit domum, licet
haec templum non sit ingressa nostrum ; ad januam tamen
subsistens ecclesiae, inde suas preces obtulere Domino. Omitto
enim illam celeberrimam que a multis fundentibus confratribus
sanguinem tempore dominicae pasionis fit. Haec etiam ad nos-
tram venit ecclesiam per vnam ipsius januam intus ingrediens,
per aliam vero foras egrediens. Deo creatori maximo debite
reddantur laudes.
3. Nostrum tamen corporis Christi festum cuius solemnitas
me compellit vt nonnulla referam, non pretereundum duxi ; quia
certe tam solemniter tamque jocunde celebratum est, vt astan-
a Praec. v. obscnre exaratum.
392 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tium animis magna fuerit exultatio ; at quia Domini festum est,
ipsi laus et honor sit, qui semper pauperum est adjutor in
oportunitatibus l. Sed ne videar omnia generice enarrare, aliqua
scitu digna speciatim tangam. Sit ergo primum : templum nos-
trum ita ornatum esse, vt omnium oculis nimis gratum apa-
reret; quia pendebant in ipso ex omnj parte tentoria versi co-
loris [sicj. Maiori sacro vnus ex nostris dedit operam, diaconi
vero duo ex canonicis maioris basilicae; auditores qui adfuere
contioni, quam vnus ex nostris satis ac satis omnibus perutilem
fecit, excedebant numero, ita vt ipsos vix caperet ecclesia. Ve-
nerunt preterea tam multi ex ecclesiasticis maiorum edium,
quam ex sacerdotibus duarum parrochiarum, de quarum vna
organa traxere, ob cuius gratiam maioris templi adfuit citharoe-
dus, qui ita suauiter citharizabat a vt audient;um animos fere
in extasim teneret; nec defuere alij sex predicte ecclesiae can-
tores; et quod hac in re magis stimandum perpendendumque
apparet, hos omnes gratis ac libentissimo animo aduenisse. Pro-
cesio, que domi apud nos facta est, per consuetam portam exiit
fbras ; viam quam sanctissimum X.1 corpus pertransijt, mira
varietate pictura decorabat, in qua erant altaria, in quibus ali-
quantulum sanctissimi X.1 corpus morabatur. Tandem peruenit
ad nostrum templi altare, vbi cum maxima animorum alacritate
ad laudem et gloriam omnipotentis Dei nostrum solemne festum
finem obtinuit. [Preces postulat, ac valedicit.J
Palantiae sexto calendas Augusti.
Minimus in X.° filius.
Ferdinandus Alvarez -f- 2.
a zitaredus... zitarizabat ms.
1 Cf. Ps. IX, 10.
■ Vide p. 174.
547. — Sassari 21 Augusti 1561 393
547
P. FRANCISCUS ANTONIO
SASSARI 21 AUGUSTI 1561 l.
1. Sociorum numerus. Religiosa disciplina. — 2. Sassaritani
crebrius in dies ad sacramenta accedunt. — 3. Et fructus
inde perceptus exemplis demonstratur. — 4. P. Passiii op-
pidanos per vicina loca sardice erudit. P. Rector in urbe
Algher sermones ad populum habet. — 5. Calaritanus ar-
chiepiscopus cupit ut P. Rector eo se conferat de collegio
acturus. — 6. In nosocomio et in carceribus detenti invi-
suntur a sociis.
1. 7 Ihs. Muy R.d0 P.e nro. en Chro. Pax Chri. etc. [Epi-
stulae ordinem indicat/. Somos al presente 7 por todos (cuyos
nombres y naciones pondre abaxo) en este collegio; scilicet 4
Padres y 3 hermanos, de los quales vno con el fauor diuino
pienso se ordenara presto, por tener harto buen talento y ha-
bilidad para ello. Cada vno assi de los Padres, como de los
hermanos, attiende segun sus fuercas, a lo que les es enco-
mendado, con buena voluntad y desseo de aprouechar algo en
esta vina del Senor, y de padecer mucho por su diuino amor
y reuerenQia. Hemos teoido todos (bendito Dios) buena salud
corporal, y en la spiritual todos cregen y se aprouechan cada
dia mas, applicandose bien a la guarda de las reglas y a la
mortifica^ion de sus voluntades y juizios; y se tiene gran di-
ligencia en que todos den de si buen exemplo y edificacion a
los proximos. Para lo qual ayudan mucho las platicas de los
viernes que se han comencado a hazer sobre las reglas, y los
auisos particulares y generales y tambien las penitencias pu-
blicas del refitorio. Plega al Sefior con el soplo de su diuina
gracia inspirarnos y henchirnos de su Santo Spiritu para que
de cada dia mas nos aprouechemos, no buscando otro que su
gloria y honrra y la saluacion de las almas redemidas con la
preciosa sangre de Jesu Christo.
1 Ex autogr. in cod. Sardin. 13, ff. 120-121 ; prius 481-
394 LlTTERAE QUADRIMESTRES
2. Quanto a lo de fuera puedo dezir a V. P. que riega ya
tan prosperamente el Sefior con el rocio de su gracia la miez
de buenas almas que tiene en esta ciudad, que marauillosamente
vemos crecer el augmento de virtud y deuocion tanto en los ya
ganados, y aun granados, como en muchos que cada dia se
ganan para el diuino seruicio. Hase conoscido todo esto ge-
neralmente en las confessiones destos 4 meses passados: porque
en ellos quasi todos los domingos y iiestas apenas podian bastar
dos Padres, y algunas vezes tres : lo que en a los otros meses
passados no solia ser sino vna vez al mes; en lo que se vee
la perseuerancia y augmento de los antigos en freqiieutar cada
ocho dias lo que no solian sino cada treinta ; y veese tambien
la nueua gente que de ordinario suele acudir, tanto de la ciudad
como de las villas circunvezinas, y aun de algunas bien lexos de
aqui se han venido a confessar con los nuestros dos o tres sa-
cerdotes y, segun creo, se han consolado y aprouechado mucho.
Particularmente han sido muchos los que se han confessado y
comulgado por pasqua de Spiritu Sancto, por la visitacion de
Sta. Elizabeth, y agora por la Assumpcion de N.a S.a
3. Del particular aprouechamiento de todos estos quien podria
explicar la humildad, castidad, deuocion, simplicidad y llaneza,
abstinencia, el dexar los jurameatos, juegos, murmuraciones
etc? Finalmente ay algunos que dan harta b admiracion, y que
hablar al pueblo, auerlos visto poco antes lo que eran, y verlos
agora io que son : y eu estos 4 meses han hecho marauillosa
mudanca algunas personas, y entre otras vn sacerdote que pu-
blicamente era tenido por vno de los no muy recogidos ni de-
uotos : a este quiso N. S. de subito inspirar, y con vu nueuo y
biuo coracon buelto en si, y aparejado como conuenia con las
armas de la penitencia, vino a hazer vna confession general de
toda su vida, y perseuera siempre de bien en mejor; y estos
dias ha tomado la cura y gouierno del hospital desta ciudad,
en donde con gran aprouechamiento suyo, aliuio y regalo de
los pobres enfermos, da muy buen exemplo y edificacion de si
a todos los que tan poco ha le conoscian harto ageno de se-
mejante assumpto. Tambien ha auido vn mercader viejo c en
dias y en aigunos publicos malos tratos, el qual andando de
muchos dias mouido a mudar vida, y restituir, si algo tenia
mal ganado, todavia le retiraua el amor mundano y carnal :
a Del. todo. — b harta supra vers., deleto tanta. — c viejos tns.
547. — Sassari °21 Augusti 1561 395
denique tocado vna noche de la mano de Dios con vn siibito y
fuerte accidente, fue forcado a media noche embiar a llamar
vn Padre, y assi creo su alma aura sido libre de los lazos en
que tan enredado le tenia tanto tiempo ha el demonio. Otro
tambien ha venido a pedir consejo en que manera podria satis
hazer por sus pecados y vsuras que auia hecho, ofreciendo res-
tituir usque ad nouissimum quadrantem, y antes de mas que
de menos : y assi ha comencado ya a poner por obra y en ef-
fecto sus buenos desseos, y de cada dia spero en el Sehor vra
mejorando. Estos y otros semejantes toques suele dar la ma-
gestad de nuestro buen Dios en esta tierra, y muchos mas
serian los tocados, si no los tuuiesse el demonio tan ciegos y
atados con la vejez y antigiiedad del peccado nunca castigado ni
repreheodido, y con el mal exemplo de grandes y pequenos ; de
suerte que para este negocio es menester muy particular ayuda
de oraciones de los sieruos de Dios ; y assi V. P. haga se tenga
siempre memoria desta vina del Senor tan estragada, que en
lugar de vuas, facit labruscas l.
4. Despues de la venida del P.e Jorge Passiu 2 se ha ydo
alguuos domingos a predicar a dos villas cercanas, porque la
calor no daua lugar para yr muchas vezes, ni muy lexos ; y
creo no sera poco el fructo que dello resulta, porque como se
les predica en lengua sarda, gustan mucho, y entienden bien lo
que se les dize y enseha ; y ansi quedan todos muy consolados,
y querrian tenello siempre de ordinario. Por ventura refrescando
el tiempo, y augmentando el Sehor el numero de los operarios,
no se dexara de yr por algunas villas de largo a coger la mucha
miez que de madura parece estar dando bozes a los segadores.
Tambien ha ydo el P.e Rector dos vezes a predicar a la ciudad
del Alguer (que esta 20 millas de aqui) donde se han todos
harto consolado y aprouechado, y halos dexado tan mouidos y
tan ganadas las voluntades, assi de ecclesiasticos, como de los
principales de los seglares, que dessean harto hazer vn collegio
o casa de la Gompahia ; y ansi pedian al P.e Rector les qui-
siesse predicar la quaresma que viene : lo que no pudo con-
cederles por auerla ya offrecido, y dado la palabra a los jurados
de aqui de Sacer, que mucho antes ellos mismos en persona,
acompahados de otros ciudadanos principales, auian venido
1 Cf. Isai. V, 2, 4.
3 Vide sup. p. 358.
396 LlTTERAE QUADRIMESTRES
hasta casa a pedirle con mucha instancia; no faltando pre-
dicadores a que harto la andauan procurando.
5. Dende la ciudad de Caller tambien ha scrito vn deuoto
nuestro al P.e Rector, de parte del arcobispo l, que quisiesse
yr hasta alla para predicar y tratar de fundar alli algun pe-
quefio collegio de la Compania; por ventura este inuierno se
dara por alla alguna buelta ; porque seria gran seruicio de N. S.
que la Compafiia tomasse alguna entrada en aquella ciudad,
por ser como cabeca deste reyno, y donde siempre reside la
corte y muchos caualleros. Ordene el Senor lo que mas fuere
su gloria y honrra y prouecho de sus ovejas; y de todo lo que
succediere se dara largo auiso a V. P. En esta ciudad, aunque
con los calores, no ha cessado de predicarles tambien algunos
domingos el P.e Rector; y tanto gustan de oyrle, que jamas
parece que se cansan. De lo qual todo se collige bien a la
clara quan grande sea el credito y accepcion de la Compahia
en estas partes; que cierto es tanta, que no se si hay quilate
mas alto a donde pueda subir. Sit benedictus Dominus.
6. Las visitas del hospital y carceles siempre se han con-
tinuado, y muchas vezes se confiessan los que alli son detenidos
y algunas vezes son ayudados en lo temporal. La doctrina chris-
tiana y platica se ha dexado por los calores, y en refrescando
el tiempo, con la ayuda del Sehor, se boluera a todo ello.
[Preces postulatj.
De Sacer de Cerdena a 21 de Agosto de 1561.
Los que al presente somos en este collegio son:
El P.e M. Balthasar Pinas, Rector. Catalan.
El P.e Jorge Passiu. Sardo.
El P.e Pedro Spiga. Sardo.
El P.e Fran.co Antonio. Portuguez.
El Her.° Fran.c0 Garcia. Siciliano.
El Her.° Juan Aml)rosio. Nauarro.
El Her.° Juan Ignacio. Andaluz.
Por commission del P.e Rector. De V. P. minimo y inutil
sieruo en Christo. Francisco Antonio *.
fol. 121.v f Quadrimestre de Cerdena de 21 de Agosto 1561.
a Bel. de.
1 Antonius de Castillejo. Anno 1564 initium datum est collegio Societatis
in urbe calaritana. Vide sis Polanci Compl., I, 482, 485.
2 Vide Litt. Quadrim. VI, 214.
548. — Praga 25 Augusti 1561 397
548
P. HENRICUS BLISSEMIUS
PRAGA 25 AUGUSTI 1561 '.
1. De domestica disciplina. De sociis. De Patris Provincialis
visitatione. — 2. Novi collegii alumni laudantur ; quorum
aliqui ad Societatem aspirant. Parantur scholae superiores.
— 3. Navant nostri operam hussitis et iudaeis ut hi catholi-
cam veritatem capiant. — 4. Paces inter ecclesiasticos viros
cum aliorum, etiam lutheranorum, aedificatione componun-
tur. — 5. Ferdinandi principis erga socios studium.
1. Pax Christi R.de in Ghristo Pater. [Ex consuetudine scri-
bit.J In hac igitur Bohemica Domini messe, exceptis illis quos
oybinense monasterium habet, sacerdotes tres et fratres 15, om-
nes per Dei clementiam utroque homine sani uersamur. Et quo
praecipue confirmetur interior animi sanitas, assidua constitu-
tionum nostrarum declaratione R. P. rector 2 plurimum satagit.
Ex fratribus autem septem spiritualia Societatis exercitia tanto
fructu, quanta diligentia, nuper absoluerunt, quorum unus,
licet suae probationis biennium nondum omnino transegisset,
eo tamen in hac uocatione progressus est, ut sensu quam ae-
tate maturior existat, ac proinde, quod uehementer desideraue-
rat, a R. P. prouinciali sit consequutus, ut emissis uidelicet
simplicibus uotis a, arctius cum Ghristo in hac Societate con-
iungeretur 3. Idem quoque beneficium diuina gratia R. P. rec-
tori, et mihi, licet omnium iudignissimo, contigit ; cum b uota
nostra simplicia 4, nobis in R. P. prouincialis manibus, cum
»• uotis supra vers. — b Bel. nra.
1 Ex apographo coaevo in cod. Germ. 139, f. 85 ; prius 270 (286). Aliud
apogr. invenitur in cod. Germ. 143, f. 134. Exstat etiam apogr. Vindobonae
in Biblioth. nation., cod. 13601. Particulam edidit Braunsberger : B. Petri
Canisii Epist., III, 720.
2 P. Paulus Hoffaeus.
3 Fuit is Alexander Voyt. Cf. Braunsberger, 1. c.
* Intellige vota quae professi quattuor votorum emittunt post sollemnem
professionem, quam hi Patres die 16 Martii voverant. Vide p.
398 LlTTERAE QUADRIMESTRES
summa et communi omnium consolatione. Deo licuerit offerre.
Goeteri denique fratres, cum uirtutibus omnibus, tum ea praeser-
tim uiuendi ratione, quam baec postulat Societas, plurimum, et
quasi certatim, adiuuante Domiuo, proficiunt, adeoque commu-
nem Ecclesiae causam et statum, sed praecipue grauissima illa
catbolicae religionis negotia, quorum gratia summus pontifex
R. P. V. in Gallias misit, non precibus modo, sed quotidianis
etiam corporum maceratiouibus, Deo commendant ; ne peccatis
hominum tantus tantae legationis fructus impediatur. Haec alia-
que similia eo certe maiori alacritate et feruore praestant om-
nes, quo R. P. prouincialis ea nobis diligentius, quanti nimi-
rum sint momenti, declarauit. Cuius, licet paucorum dierum,
praesentia nobis omnibus, ac nostris patronis et amicis ita
grata et utilis tamen extitit, ut tam cito non fuisset binc dis-
cedere permissus, nisi magna quaedam negotia, quae nomine
illustriss. cardinalis augustani * susceperat alibi expedienda, uel
omnibus inuitis, eum binc auulsissent ~.
2. Qui modo uiuunt a in collegio nouo suut saelecti ac mag-
nae spei adolescentes, qui nescio magisne b literis, an pietate,
progrediantur : utrisque certe reliquam, quantumuis florentis-
simam iuuentutem nostram, multis parasanguis \sic\ excellunt.
Ex illis, et quidem praecipuis, qui singularibus animi corporis-
que dotibus pollent, quiuque studiosi, ac sartor unus, modis
omnibus ad Societatem aspirant, anhelant, atque ut quamprimum
admitantur, contendunt. Deus piorum uotorum eos faxit com-
potes, simulque confirmet in eis quod operatus est. Studis [sic]
etiam siue scholasticis, siue domesticis, incrementum non me-
diocre iam accidit, quod praeter lectiones, repetitiones, disputa-
tiones et declamationes consuetas, nouae, uidelicet linguae he-
braicae, mathematicae, logicae atque ethicae, lectiones ad fu-
turam studiorum innouationem sint auspicandae. Gum enim
assiduitate magna scholae nostrae discipuli per aliquot iam an-
nos inferiorum disciplinarum diffieultates apud nos superarint,
suo quidem iure postulant et obtinent altiora studia, quae Deus
ad suam gloriam Bohemiaeque salutem prosperare dignetur.
3. Quod uero spectat ad externa pietatis opera, quibus per
Societatem Deus proximi salutem promouere solet, penitentes
a uiunt ms. — b Del. in.
1 Otto Truchsess. Cf. Braunsberger, 1. c. 721, annot. 2.
a P. Petrus Canisius, provincialis, fuit Pragae a die 11 ad 15 Iulii. ibid. 718.
548. — Praga 25 Augusti 1561 399
his quatuor mensibus circiter 200 habuimus, quanquam hic
pauci sint a catholici, sed pauciores qui frequenter confiteri
soleant. Quinque insuper hussitas Deus per nostrorum indus-
triafmj ad uerum Ecclesiae tramitem reduxit, ut taceam de alijs
pluribus, qui per nostros ita sunt instructi, ut certo promitte-
rent, se fidem catholicam propediem amplexuros esse. Nec alij
desint, qui per humilem poenitentiam Deo et Ecclesiae apud
nos reconciliati b sunt, quorum unus a quinquennio, alius a
septennio, alius rursum propemodum decrepitus, per totam uitam
non fuerat confessus; nec solum confiteudi rationem, sed etiam
sub una uel utraque specie communicandi c discrimen penitus
ignorabat, licet interim se catholicum esse putaret. Augetur
etiam paulatim hominum bonorum pietas et deuotio, ut d non
solum plures quam antea templum nostrum frequentent, uerum
etiam nonnulli donaria, nimirum imagines et pecuniam offerant.
Doctrinam christianatn non in templo nec in schola tantum, sed
in aedibus etiam nostris priuatim quibusdam neophytis hebraeis
serenissimi principis e iussu aliquandiu professi sumus; ac ne
quid omitteretur quod ad judaicae gentis conuersionem faceret,
etiam nobis celsitudo sua coram iudeis semel in hebdomada
concionandi munus delegauit, quae conciones nihilo minus a
christianis, quam ab hebraeis frequentatae sunt. Quin etiam
pickardos duos apud nos sereniss. princeps institui uoluit, quo-
rum unus magni nominis pickardorum episcopus per Bohemiam
celebratur l. Qui, cum sincere nollet amplecti sanam doctrinam
a sereniss. principe iuxta consilium et instructionem nostram
retrusus est in carcerem, quauiuis nonnulli potentes ac catholici
homines, ut uidebatur f, nescio quo pietatis affectu liberatum
cuperent. Sic in alijs quae pertinent ad conscientiam ac spi-
ritualem proximorum profectum, solet celsitudo sua, ut alij
multi, tam pauperes quam magnates, opera ac consilio nostro
frequenter uti.
4. Quamuis, quod hic s omittendum non uidetur, per nostros
frequenter animi dissidentium hominum fraterna concordia et
christiana pace compositi sunt, nuper tamen, ut multi testaban-
tur, magna Dei prouidentia factum est, ut cum in quadam
a Emend. ex sunt. — b Priiis conciliati. — c Praec. v. dbscnre exarat.
in ms. — d Del. plures.. — e Prius princeps. — f uidebantur (?) ms. —
g hic supra vers.
1 Vide p. 66.
400 LlTTEBAE QUADRIMESTRES
Bohemiae ciuitate tres capitales inimici, homines tamen eccle-
siastici, diuturnum atque intestinum odium hahentes, sese co-
ram seculari ciuitatis domino mutuis conuicijs ac minis impe-
terent ac proscinderent ; dominus ille, quarauis lutheranus, quen-
dam ex nostris accerseret, atque obnixe rogaret ut exacerbatis
et litigantibus hominibus concordiam persuadere conaretur. Hoc
ille quidem adeo foeliciter, fauente Ghristo, conatus et conse-
cutus est, ut eadem hora, depositis rixis, sese, qui inimici fuerant,
amplecterentur, illatas iniurias sibi mutuo remittentes. Propter
quod pacis beneficium, non ipsi solum qui reconciliati fuerant,
sed dominus quoque ciuitatis cum tota familia uehementer ga-
uisi, dicebant, nostros Spiritu Sancto illuc adductos esse, ac se
suasque facultates Societati offerebant.
5. Hic nihil attinet, credo, dicere de sereniss. principis nos-
tri J fauore, quo collegium hoc sedulo promouet. Nam Rdo.
P. prouinciali nuper currum dedit, quo hinc Augustam uehe-
retur. Pro fabrica nostra quoque 800, et ad ampliorem collegij
sustentationem 300 thaleros quotannis addendos, donec causa
redituum oybinensium sit absoluta, a S. C. M. nobis impetrauit,
quamquam duo postrema negotia R. P. Victoria, pro consueta
sua in pragense collegium charitate atque industria, uehementer
iuuerit, ut causas nostras apud S. C. M., etiam nobis inscijs,
diligenter agere solet. [Preces postulat et valedicit.J Pragae e
caesareo Societatis Iesu collegio apud S. Clementem, 25 Augusti
anno Domini 1561.
Rdae. P. V. indignissimus in Christo filius.
Henricus Blyssemius 2.
549
EMMANUEL GOIS
EBORA 26 AUQUSTI 1561 3.
1. Sociortim valetudo. Obitus et elogium P. Francisci Enriquez
et fr. Simonis Corderii, cuius parens per occasionem lau-
datur. — 2. Pris. Nadal adventus et infirmitas. — 3. P. Ton-
1 Ferdinandus, imperatoris fllius.
2 Vide p. 67.
3 Ex orig. in cod. Lus. 51, ff. 207, 208 ; prius 77, 79. Aliqua quae in epi-
stula habentur, edita sunt apud Epist. P. Nadal, I, 802-803.
549. — Ebora 26 Auqusti 1561 401
da in Indiam profechirus Eboram cum sociis venit. Alii
huc adventantes. — 4. Humiliora officia vacationum tem-
pore. — 5-6. Caritatis opera erga carcere inclusos, erga
aegrotantes. Contiones. Laborum fructus. — 7. Scholasti-
corum mores. Profectus in studiis. Litterariae exercitatio-
nes. Praemia collata. Examina. — 8. Aedium perfectio.
Henrici principis benevolentia.
1. f Iesus. Venerande admodum in X.° Pr. Pax X.1 Cum ad
calcem proximarum litterarum ad te, venerande Pr., scriptum
fuerit a, esse quosdam ex nostris, qui periculose aegrotarent *,
congruere uidetur, ut. his litteris primo de eorum successu ex-
plicemus ; postea uero ad alia transeamus, quae se hoc tempore
tuae P. scribenda offerunt. Vnus erat ex aegrotis Matthaeus ger-
manus, qui cum decem, aut octo dierum spatio, magnam san-
guinis copiam euomuisset, grauiter aliquandiu laborauit. Reualuit
tamen X.° gratia, et iam plane confirmatus est. Alius erat Pr.
D. Franciscus; hic etiam iam pridem sanguinem euomuerat, et
calculos etiam quosdam initio huius extremi morbi, ex tenaci
crassaque pituita ui caloris in b pulmone concretos, ore emit-
tebat. Visum est diuino numini eum ex huius corporis uinculis
ad caelestem patriam euocare ea nocte, quae sacrosancti X.1 cor-
poris festum proxime secuta est 2, cum tres menses, et amplius
magnis laboribus doloribusque conflictatus esset, quibus illum
Deus Op. M. aliquantulum uexari uoluit, tanquam filium dilectis-
simum, et aeternis praemijs egregias eius uirtutes copiosius
remunerare: renunciauerat enim hic plane omnibus rebus hu-
manis c, atque huius uitae uanitati pene mortuus et sepultus,
nihil praeter Dei gloriam et honorem quaerebat, hunc sibi sco-
pum in omnibus uitae actionibus proposuerat, suoque exem-
plo fratres ad quam perfectissimam officij rationem incitaue-
rat. Erat enim ille nobis omnibus, tum sanus, tum aegrotus,
uiuum quoddam d exemplar omnium uirtutum, maxime uero
obedientiae et patientiae, quibus praeterquam quod caeteros ad
imitationem inflammabat, omnes etiam pro tam eximijs uirtu-
tibus ad immortales gratias Deo agendas impellebat. Gaeterum
a Emend. ex fuit. — b in supra vers. — c Videtur emend. ex humani-
bus. — d Unum d supra vers.
1 Vide p. 237.
2 Anno 1561 festivitas Corporis Christi incidit in d. 5 Iunii.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 26
402 LlTTERAE QUADRIMESTRES
quae in eius obitu scitu digna acciderunt, quia temporis et epi-
stolae breuitate excludimur, uisum est in praesentia omittere;
illud unum satis sit affirmare iudicio Patrum, qui res Societatis
ab ipsius incunabulis perspectas habent, raram fuisse illius uir-
tutem, ingenium, reliquasque dotes, denique uitam atque obitum.
Defunctus est etiam ex eodem morbo 11 calend. Septembris fr.
Simon Corderius, qui nos etiam sua uirtute et patientia non
mediocriter recreabat; iactabatur enim iandiu continuis febribus,
quanquam lecto non decumberet. Vtrique iuxta morem Societatis
iusta persoluimus. Quo uero die fr. Simon Corderius sepultus
est, qui ex hac urbe erat oriundus, adfuit sine lacrymis, aut
ullo doloris signo, ipsius pater, ut pius ac uere christianus, cui
etiam filius alter in Societate Conimbricae ante aliquot annos
mortuus fuerat; atque hoc ipso die mane in nostro templo, ex-
piatis confessione criminibus, sacrosanctum X.1 corpus sumpsit.
Nec mors duorum filiorum quidquam effecit, quominus reliquos,
atque etiam se ipsum, nisi matrimonij ius obstaret, in Socie-
tatem admitti magnopere exoptet. Cum uero de eius uirtute
multa Pr. Natalis accipisset, illum efflagitantem Societatis nos-
trae participem effecit. Sit soli Deo laus et honor in omnem
aeternitatem. Hoc eodem tempore Pr. Leo *, duos menses, et
semissem, ut solet, grauiter admodum morbo colico, et calculo
laborauit. Nunc uero tum ipse, tum reliqui aegroti, ad pristinam
ualetudinem restituti sunt.
2. Quanquam Deus Opt. Max., qua est bonitate, ardens quod-
dam profectus, et perfectionis spiritualis desiderium nostris
semper inijciat et renouet; tamen id maxime apparuit aduentu
P. Natalis, cuius opera, et uiam, quam aggressi sumus, ma-
nifestius et docemur, et ad progrediendum totisque uiribus in
uinea Domini elaborandum, non mediocriter omnes accendimur.
Peruenit ille in nostrum collegium ad quintum decimum calend.
Augusti; cumque ea interim obiret, quae ad suum munus per-
tinent, nos omnes et uerbis, et exemplo magnopere recreauit.
Sed cum haec agentem febris inuasisset, uisum est medicis ut
Olyssipponem discederet, ne nimio huius urbis aestu morbus a
ingrauesceret ; cumque singula gymnasia percurrisset, praecepto-
res praelegentes audiuisset, interfuissetque promotioni cuius-
dam magistri, et publicis etiam theologiae disputationibus, in
a morbus supra vers.
1 P. Leo Henriquez, rector.
549. — Ebora 26 Augusti 1561 403
quibus unus e uostris assertiones quasdam tuebatur, condisci-
pulis et doctoribus easdem impugnantibus [sic]. ltaque secutus
medicorum consilium recepit se Olyssipponem, ubi coepit melius
habere; hinc iterum est inuisurus hoc nostrum collegium, et
mox in Hispaniam citeriorem discessurus. Egit ex animi sen-
tentia cum Gardinale de his quae ad hanc academiam spectant,
quam cum eidem significasset sibi magnopere placuisse, uix
dici potest, quantam ille ceperit animo uoluptatem.
3. Paucis ante diebus ab aduentu P. Natalis, peruenerunt
in nostrum collegium Pr. Tonda *, et tres fratres, qui e Sicilia
missi fuerant; omnes quidem prospera ualetudine praeter Sci-
pionem, qui ex podraga [sic] laborat. Is et Michael missi sunt
Olyssipponem ; Pr. uero Tonda, et fr. Vincentius magno animi
ardore expeditionem indicam expectantes in hoc collegio interim
degunt. Missi sunt etiam huc a Gonimbrica Rogerius italus * ex
morbo adhuc languidus conualescendi gratia; et Emanuel Lopez,
ut in gymnasio elementario praeceptorem ageret in litteris deli-
neandis. Atque haec sola mutatio tacta est in nostro collegio a
postremis litteris; sumus autem sexaginta et septem.
4. Antequam Pr. Natalis Olyssippohem proficisceretur, exhor-
tationibus excitauit omnes ad maiores in uirtute progressus
faciendos, hoc praesertim tempore, quo ab studijs litterarum
otium erat futurum; proposuitque catalogum mortiticationum,
ut iude unusquisque eligeret, quae sibi in Domino magis pla-
cerent. Quanquam uero fratres hanc feriarum occasionem semper
expectent, ut se in similibus rebus exerceant, tamen hisce ad-
monitionibus, uelut calcaribus quibusdam, accedente X.1 gratia,
maiorem in modum sunt inflammati, atque ita certatim magna
contentione petunt, ut humilibus destinentur ministerijs. et
nonnullis conceditur, ut emptori seruiant, atque ab eo empta
in collegium humeris baiulent. Alij se ad spiritualia Societatis
exercitia colligunt; alij peregrinantur; alij in recreatione publicas
reprehensiones impetrant; alij se ultro publice flagris caedunt.
Neque desunt, qui secundo quoque die ad minirnum deseruiant
a huc supra vers.
1 Vide p. 199.
3 Hic solet dici Rogerius italus, mutinensis (modones). In catalogo coll.
conimbricensis anni 1559 (Cod. Lus. 43, f. 107) dicitur R. Spacinus italus.
Medio anno 1562 remissus est in patriam. Cf. Lainii Monum. VI, 367, et
loca ibi citata sub voce Rogerius mutinensis.
404 LlTTERAE QUADRIMESTRES
ijs, qui in custodijs publicis, et in ualetudinario sunt; quod
etiam (ut alias scriptum est) reliquo anni tempore diebus feria-
rum fieri solet. Domi binae singulis diebus horae, altera tempore
matutino, altera vero pomeridiano, ad caelestium rerum con-
templationem designatae sunt. Sic omnes domi, et foris, in pijs
ac religioso homine dignis actionibus sunt continenter occupati.
5. Quemadmodum animi perfectioni omnes student, sic pro-
ximorum commodis, et animorum profectui a. Nec enim solum
uinctis seruiunt, sed etiam ad eosdem de diuinis rebus sermo-
nes habent; ex quo non mediocris fructus, X.° gratia, perci-
pitur. Adducuntur enim interdum ilii ad peccatorum confes-
sionem, ut his proximis diebus accidit. Idem quoque in ualetu-
dinario fieri solet, nam aegroti nostrorum exhortationibus re-
creantur, et confessione arcana purgant, sanantque animum b.
Habentur etiam nunc plures conciones, quam solebant; tum
quia concionatores a praelegendo uacant, tum quia auditorum
numerus longe maior est, mulieribus toto hoc tempore feriato c
ad nostrum templum confluentibus, quod reliquo tempore non
licet. Habentur itaque in hoc collegio conciones d omnibus festis
diebus, ad quod etiam munus obeundum, tum in urbis huius
templo, tum extra moenia nonnulli e nostris mittuntur. Idem
fit reliquo anni tempore, sed parcius pro maioribus nostrorum
occupationibus. Efflagitantur enim nostri ad idem ministerium,
ut ex eorum concionibus, quas uehementer approbant auditores.
multum fructum percipiunt.
6. Gontinenter sanorum, aegrotorumque hominum confes-
siones a nostris audiuntur, et qui eius rei curam habent, ubi
quenquam egestate premi intelligunt, illum omni ope iuuare
conantur. Multi uero his exemplis ad rectam uiuendi rationem
incitautur. Graues quorundam etiam inimicitiae e nostrorum
opera extinctae sunt. Erant enim ex illis nonnullae primariorum
uirorum, qui inter se capitali odio dissidebant. Gautum est etiam
ne sibi quidam uiolentas manus inferret. Praeterea dissipatum
est dissidium f multorum uicinorum, de quo uir quidam nobilis
intelligens quanta mala ob eam rem imminerent, ad Patrem
Rectorem scripsit obsecrans eum, ut ijs perditis hominibus suc-
curreret. Alia quoque huiuscemodi officiose perfecta sunt, et
tum ij qui ad amicitiam redibant, tum caeteri qui aderant, ad
a Del. magnopere student. — b aniraura supra vers. — c feriato supra
vers. — d Emend. ex concionibus. — e Praec. v. add. in marg. — f Emend.
ex dissipatum est iteratum.
549. — Ebora 26 Augusti 1561 405
confitendum deinceps peccata apud nostros adducebantur. Haec
sunt quae Deus Optimus Maximus suae Societatis opera in his
locis effecit; faxit idem. ut haec ad ipsius gloriam et honorem
maiora in dies incrementa surnaftt.
7. Quod attinet ad studia litterarum, augetur adhuc numerus
scholasticorum, seque nostrorum institutionibus in dies liben-
tius assuefaciunt, ac studiose utuntur ijs, quae ad ipsorum pro-
fectum Societas a adhibere solet. Plurimi sepenumero ad sacro-
sanctam synaxim accedunt. Alij totius uitae crimina confessione
eluunt; alij quoque optima spe adolescentes in Societatem ad-
mitti maguopere exoptant; ex quibus unus mediocri aetate, pe-
ritus linguae latinae, id iam diu magnopere contendens, idoneus b
ad institutum Societatis, his proximis diebus fuit admissus. Ver-
satus est ille biennio in primo gymnasio ea uitae moderatione,
et morum probitate, ut caeteris condiscipulis exemplum quod-
dam esset, et incitamentum ad uirtutem l. Alij quoque cito, ut
arbitror, recipiendi sunt. Hoc anno in studijs litterarum magni
progressus facti sunt, quod et ex ipsis praec^ptoribus constat,
et scholastici in litterarijs exercitationibus, maxime in exami-
nibus et orationibus, quas praemiorum causa composuerant,
satis ostenderunt. Qui dialecticae operam dant, praesertim tyro-
nes, multum etiam profecisse uidentur, et plerique magnam
sui praebent expectationem fratres qui in eadem facultate uer-
santur; etiamsi his ferijs litterarijs se quoque in humilibus
ministerijs exerceant, tamen singulis diebus statuto c tempore
conferunt inter se quae audierunt, accedente etiam disputatione ;
quod etiam externi tyrones coram magistro suo in quodam
gymnasio faciunt d. Habitae fuerunt publicae hoc anno ab ado-
lescentibus, qui maiores in lingua latina progressus fecerant,
ornatae et elegantes orationes, tum prosa, tum carmine. A cae-
teris autem inferiorum classium tres dialogi, quos etsi priuatim
in suis quique gymnasijs exhibuerunt, ut litterarum amore in-
cenderentur, tanta hominum, atque etiam nobilium multitudo
ex urbe adfuit, ut publicum quoddam spectaculum uideri pos-
set ; magnam certe ea ex re omnes spectatores ceperunt uolup-
a Emend. ex Societatis. — b idoneus supra vers. — c Prius stato. —
d Prius fuerint.
1 In quodam catalogo eorum qui ingressi sunt Societatem in collegio ebo-
rensi (cod. Lus. 43, f. 332) dicitur sub num. 47 : « Antonio Mendez fue ad-
mitido a la pr.a probacidn a los 21 de Agosto de 1561 ».
406 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tatem. Quo die publica praemia scholasticis distributa sunt, ad-
fuit Pr. Natalis. Habitae sunt initio duae orationes praesenti
celebritati accommodatae ; altera ligata, altera uero soluta. Deinde
eximio quodam apparatu uictoribus praemia data sunt. Nam
praeterquam quod spectatorum numerus ingens erat, ipse etiam
locus, nempe peristylium internum collegij, miriflce instructus a,
atque ornatus ex modulatis cantorum uocibus et instrumentorum
per interualla repetitis concentibus, multum gratiae, et celebri-
tatis accessit. Vltimo exhibita est quaedam ecloga non aliena ab
eodem instituto ; quam auditores primi gymnasij composuerant.
Secuta sunt statim scholasticorum examina, et ex ijs qui apud
nos idonei sunt inuenti (sunt autem hi non pauci), et qui aliun-
de, ut assolent, uenturi sunt ; dialecticam hoc anno audire inci-
pient. Superioribus etiam diebus orsus est quidam ex nostris
docere pueros characteres literarum delineare. Sunt hi supra
ducentos, inter quos nonnulli etiam uirorum nobilium liberi
censentur. Essent uero longe plures, si sine discrimine quotquot
uellent, admitterentur ; quod hactenus non b est obseruatum ;
solum enim admissi sunt, qui ante hac in ludo elementario,
Cardinalis opera et sumptu excitato, erudiebantur : sic enim
expedire uisum fuit. Quo tempore studia c intermissa repeti
solent, omnibus patebit aditus. Quantus sit huius ministerij
futurus fructus, ex his initijs, uelut ex herba cepimus intelli-
gere ; solent enim parentes magistro gratias agere ob indolem,
et nouae cuiusdam uirtutis semina, quae in liberis deprehen-
dunt.
8. Quod ad huius collegij et academiae structuram pertinet,
ultima fere manus utrique iam imponitur, perficiunturque non-
nulla, quae necessaria uidebantur, ut honestior esset, atque com-
modior habitatio. His peractis, sic erunt omnia absoluta, ut nihil
sit defuturum, quod et ad ornatum, et ad commoditates domesti-
cas pertineat. Externum peristylium continet duodecim gymnasia,
praeter aulam quandam publicae bibliotecae, et domum aliam,
in qua pueri prima scribeodi rudimenta edocentur. Est etiam
iuxta ianuam paruum quoddam domicilium ianitori externo de-
stinatum. In nostro templo deinceps promouendi sunt scholastici
ad publicos gradus, quandiu aliud maius non extruitur, cum
quo etiam quaedam cubicula nostro usui necessaria excitanda
sunt. Singulari enim cura prospicit Cardinalis, ut hoc suum
aediflcium quam perfectissime absoluatur. Nec minus ea curat,
a instruetructus ms. — b non supra vers. — c studia supra vers.
549. — Ebora 26 Augusti 1561 407
quae ad diuinum cultum pertinent; nuper enim ornamentum
quoddam candidum undulatum, attalicis limbis distinctum, ad
Virginis Genitricis festa, tres nempe sacerdotales uestes, toti-
demque altaris ornamenta et unum suggesti Olyssippone misit :
nec cessat multis nos alijs donis afficere ; ea enim re summopere
deleetatur. Peculiaris quaedam ratio nos ad perfectissimam ratio-
nem, et proximorum utilitatem in hoc collegio uidetur impelle-
re, quandoquidem ex diuina liberalitate prouenit, ut et hic prin-
ceps, et omnes alij singulari quodam a studio, et beneuolentia
erga Societatem afficiantur; quod sane non parum confert, ut
proximos in Domino iuuare possimus. Magnam spem habemus
immortali Deo [sicj suam nobis gratiam benigne concessurum,
ut id perfecte exequamur, eamdemque tu nobis, uenerande Pr.,
sacris tuis precationibus impetrabis. Reliquum est, ut a b re-
uerenda c P. T. omnium huius domus Patrum, fratrumque
nomine summis precibus contendam, ut nobis usque insthinc
[sicj bene preceris. Ex hoc collegio eborensi VIJ calend. Sep-
tembris anno 1561. De mandato Patris D. Leonis.
Indignus filius in Domino T. P.
Emmanuel Gois *■-.
Inscriptio. Mittendae in prouinciam Italiae citra Romam.
a quoddam tns. — b a supra vers. — c Prius reuerendam.
1 De epistolae auctore cf. sis Sommervogel : Bibliotheque... sub v. Goes.
Mira videri possent quae de hoc viro in priscis catalogis invenimus. In ca-
talogo eorum qui Societatem ingressi sunt Eborae ab anno 1553 ad 1568 (cod.
Lus. 43, f. 332 sqq.), qui certe originale album novitiorum non est, sub
n. 41 dicitur admissus ad primam probationem die 31 Augusti 1560. In catal.
mensis Sept. 1560 et mensis Iulii 1561 (ibid. ff. 117, 141) ponitur inter coad-
iutores ; in catalogis vero mensis Maii 1562, Ianuarii 1564 (ibid. ff. 2O0.v,
215.v) et in catal. conimbricensi mensis Augusti 1564 (ibid. f. 213) recensetur
inter theologiae auditores. Litterae Quadrimestres latinae ab ipso subscriptae
iam sunt die 2 Sept. 1560 (Cf. Litt. Quadrim. VI, 841, annot. 2). Quae om-
nia explicari posse videntur, si ponimus illum post artium studia ingressum
esse Societatem, et tirocinii tempore humilioribus officiis dicatum fuisse.
408 LlTTERAE QUADRIMESTRES
550
SEBASTIANUS DE CORDUBA
HISPALI 28 AUGUSTI 1561 *.
1. Sqciorum numerus. Valetudo. — 2. Laborum fructus. — 3.
Cuiusdam clerici ei mulieris conversio. — 4. Cives fre-
quentes ad sacramenta. Perditae mulieris fuga. — 5. Mer-
catores spiritualia exercitia peragunt . Quae res ab aliquibus
impugnatur. — 6. Sacerdotes duo et iurisperitus in Socie-
tatem admissi. Candidati. — 7. Duae sorores Patris Avel-
laneda religiosam perfectionem sectantur. — 8. P. Rectoris
excursus in montana clericis praecipue utilis. Divitis laici
mutatio. — 9. Duorum Patrum in gaditanam dioecesim
excursus. Acta inter eos qui ad thunnorum piscationem
accurrerant. — 10. P. Avellaneda archiepiscopi vicarium
in dioecesis lustratione comitatur. Acta in hac lustratione. —
11. Conversio iuvenis, qui captus a turcis puer, et in mahu-
metana secta educatus, cum ad captivos faciendos venisset,
captus ipse est et a matre post viginti annos cognoscitur.
1. f Ihs. Muy R.do P.e nro. ea X.° Pax X.' Estamos al presente
en este collegio treinta : los doze sacerdotes, y los demas her-
manos ; y tres Padres que an estado mal dispuestos, van con-
valeciendo, gloria al Senor. Exercitanse en lo acostumbrado,
de que en otras hemos escripto, procurando cada vno y todos
ayudarse en la obseruancia de las reglas, y prompta obediencia
en lo que se les ordena.
2. De los sermones publicos y doctrina christiana que en
casa a se haze los domingos en las tardes, se vee notable fructo.
Seran los que ordinariameute freqiientan los sanctissimos sa-
cramentos, mas de quatrocientos, paresciendoseles la frequencia
en el concierto, honestidad y buen exemplo que dan de si.
a en casa supra vers.
1 Ex orig. in cod. Hisp. 98, ff. 279, 280 ; prius 174, 175. Praecedunt duo
exempla latina (ff. 273-278) a Ioanne a Leon quinto calend. Sept. subscripta.
550. — Hispali u28 Augusti 1561 409
3. Y entre las personas que nuestro Senor a mouido en este
tiempo, a sido vn beneficiado no de los menores de la yglesia
mayor, del qtial se avian visto muchas y muy malas costum-
bres publicas; y apretandole nuestro Senor en vna enfermedad,
le parescio vn dia que los demonios le lleuauan visiblemente,
y no hallando de quien se valer, pareciole que esfauan al re-
dedor de si Padres de Ia Compania, y dize que se comenco a
trauar de las faldas, pidiendo que le tfaliesen ; y asi a quedado
desde estonces tan asido, que pocos dias son los que falta de
casa. Recogiose a confesar generalmente luego despues, de donde
resulto el tenerle a ya puestas b muy en concierto sus cosas, y
averse hordenado de evangelio y missa, dichola en nuestra
casa el dia que hezimos la fiesta del SSmo. Sacramento, con-
curriendo a ella muchos de los primjipaleS de la yglesia mayor,
solenizandola cada vno como si fuera propia. Vino la musica
de 1& yglesia con otra representacion muy sehalada (que hizie-
ron los ninos del choro) c de la guetra que ay entre los vicios
y virtudes; y ansi hechauamos de uer, avn aca en la tierra, lo
que el evangelio dize: « Quoniam maius gaUdium est super vno
peccatore penitentiam agente, quam supra nonaginta nouem
iustis, qui non indigent penitentia » *. De donde a resultado el
aver quedado mouidos algunos beneficiados de la misma ygle-
sia, para se recoger y mejorar las vidas. Van tratando dello, y
a su tiempo se escriuira. Anse edificado tambien mucho de que
vna muger, asaz vana y profana, y bien ocasionada para en-
lacar a muchos, que publicamente tenia el dicho, se a recogido
en vn monasterio por orden de los Padres, y se a confesado
con notable sentimiento, dando muestra de su arrepentimiento
e[n] la mucha penitencia que haze ; que no a sido pequeno con-
tento para el consorte, el qual vno del los mayores cuidados
que aora tiene, es atraer a todos cuantos pudiere a la Compahia.
4. Confessiones generales se an hecho en este tiempo mas
de ciento, mudandolos nuestro Senor las vidas en mejores por
este medio con notable edificacion de que los veen y conocian
antes. Y dexadas otras cosas particulares, aconteQio a vn Padre
que trayendo consigo vn hombre perdido de muchos anos, y
viendolos venir juntos vna persona, se lo fue a dezir a vna
a le supra vers. — b 2 vv. praec. in marg., deletis aliis in textu. —
c Emend. ex coro.
1 Luc. XV, 7.
410 LlTTERAE QUADRIMESTRES
perdida a muger que tenia b. Fue tanto el miedo que le cayo,
que luego tomo todas sus halhajas, y se mudo, de manera que
boluiendo el hombre alla c, hallo la casa dessierta, boluiendo-
selo a dezir al Padre con gran alegria.
5. Exercitantes siempre emos tenido tres, quatro, y entrellos
tres mercaderes de los principales de Seuilla, los dos casados,
y el vno soltero, que con aver visto los demas lo mucho que
se aprouecharon en ocho o diez dias de recogimiento, an de-
seado y desean hazer lo mesmo, teniendo mas embidia a sus
buenas vidas, que no a las grandes haziendas; avnque otros
mas olvidados de Dios que acordados de si mesmos, no an de-
xado de poner en qiiestion, si licet al casado poner algun mejor
recaudo en su conciencia por este medio ; como sino fuera obli-
gado cada vno a mirar por si primero que no por su muger y
hijos, mayormente no se oluidando lo vno por lo otro; y por
auer sido esta condicion vieja deste lugar so titulo de libertad
evangelica, dar largas licencias a los hombres y ensancharles
mucho el camino del cielo, llamando estotras estrechuras y no-
vedades, no nos a espantado nada, aunque algun graue de los
que predicauan, dezia que no podia acabar de entender como
podia caber en vno tanta christiandad y mercaderia d, como si
para el que bien negocia estuuiera cerrado el reyno de los
cielos; y holgarame yo de seruir al Padre 8 dias e en exerci-
cios, que luego creo que lo entendiera.
6. Dos sacerdotes y vn lego, buen jurista, de veinte y quatro
anos, se an rescebido. El vno de los sacerdotes a leydo dos cur-
sos de artes en Xerez, y oydo toda su theologia, y predicara
bien ; y el otro sacerdote confesara bien, por aver sido cura 10
afios en vn lugar cerca de aqui. Es licenciado en artes, y oyo
su theologia f. Otros sacerdotes y legos que la piden, se entre-
tienen hasta ver su perseuerancia.
7. Dos hermanas del P.e doctor Avellaneda que estauan ahos
avia s en casa de la marquesa del Valle, aconsejadas por el
que continuasen los sermones, se confesaron generalmente, y
pocos dias despues, dexaron el regalo y fauor del mundo, y
entendieudo la vanidad del, se entraron ambas en religion con
mucho contento suyo y del monasterio, que a sido cosa que [ha]
admirado a los que las h conocian y no conocian.
a perdida supra vers. — b JJel. perdida. — c Emend ex halla. — d Obscure
emend. ex alio verbn. — e 8 dias supra vers. — f Seq. del. sin. — g Prius
avian. — h In ms. la et supra vers s; quare videtur auctor voluisse emen-
dare in las.
550. — Hispali -28 Augusti 1561 411
8. Dos meses deste verano a estado el P.e rector * en algunos
lugares de la sierra de Gostantina y Cacalla etc, y con los
sermones los mouia y consolaua nuestro Senor, en especial con
algunas platicas que entre semana hazia solos a los clerigos,
comunicando y conferiendo con eJlos (en horas sehaladas que
para ello se juntauan) los casos y contratos, que mas a hordi-
nariamente les podrian venir en las confessiones b, conforme a
la qualidad y costumbres y negogios de la tierra, de lo qual
quedauau muy animados y deseosos de vnirse en las confessio-
nes, tratando de medios y remedios como poder mas fructuosa-
mente oyrlas, y remediar las necesidades spirituales que a sus
manos viniesen, deseando que el Padre les dexase para suplir
la memoria algunos breues avisos de lo que avian conferido;
lo qual comunicado primero en casa, y con el sehor prouisor 2
podria ser que se les diese, porque an tornado a hazer instancia
por ello; y porque los buenos deseos que nuestro Sehor les comu-
nicaua se les asentasen mas de rraiz, y no se cayese lo comenca-
do, con^erto con los que le parecieron mas capaces (vicarios,
curas, confesores etc. que seran catorze o quinze) para que se
viniesen a rrecoger vnos dias a casa, diziendoles quan bueno
seria para cumplir mejor sus ministerios, y quan buenas nueuas
para el S.or prouisor, quando del Padre lo entendiese; y ansi a
recebido c en sabello contento muy particular, repitiendo mu-
chas veces : si, Padres mios, demonos priesa a hazer buenos cu-
ras y clerigos, que luego abra buenos legos, y comencemos por
la matriz, pues Dios a comencado a habrir los ojos de algunos
della ; dando por memoria al P.e algunos de los mas principales
para que primero fuesen ayudados. A despertado este nueuo
animo en averse visto notable mudanca en la vida en vno de
los principales, que ei Padre comunico en vn lugar de los di-
chos de la sierra, que se avia ydo alla por ciertas yndisposicio-
nes, a donde despues de aver mejorado dellas, se rrecogio d
algunos dias, y hizo su confession general con los exercicios de
la primera semana, y le troco nuestro Sehor tan trocado por
este medio, que a puesto admiracion a toda la giudad, grandes
y pequehos, de uer mudado vn hombre que tan sobre si avia
a Emend. ex muy. — b Bel. tratando. — c Bel. contento. — d rrecojo tns.,
ut videtnr.
1 P. Gundizalvus Gonzalez.
2 Ioannes de Ovando.
412 LlTTERAE QUADRIMESTRES
biuido hasta halli, y tantos malos exemplos tenia dados; y co-
miencalos a dar tan buenos, que casi no se habla en otra cosa.
Aora tiene en su casa mucho concierto; a hecho confesar a todos
los mas a della en presencia suya ; en su coro y yglesia no a
de pasar cosa yndecente al culto diuino, porque preside en ella
algunas veces. Anle hecho grandes platicas sobre que pare
mientes lo que comienca, poniendole delante las caydas de mu-
chos; que no quiera hilar tan delgado; y lo que les parece
delgadeza, es desear vn hombre saluarse y escoger el camino
mas seguro para esto; y porque no le veen murmurar, ni ma-
tar, ni biuir sueltamente, creen que ya esta todo hecho; cosa
que a todos nos admira y haze lastima, de uer que este tal el
mundo, que de cosas tam pocas se marauillan : Dios nuestro
Sehor le ayuda; calla y haze, y quando conuiene responder,
satisfaceles con dezir que ya que no vaya adelante, hallara
menos en su cargo estos dias que desea biuir como eclesiastico ;
pienso dexara quatro o cinco beneficios simples; y aunque los
dexe, le quedaran de su preuenda y otras cosas mas de mill y
quinientos ducados de renta, fuera de su patrimonio que tiene.
Vna cosa no dexare de dezir, que puso admiracion a todos los
frailes que estauan en vn monasterio a donde se recogio a ha-
zer los exercicios, y es ver que los primeros dias no cabia b en
todo el monasterio ; y despues que comenco a entrar en si, no
avia quien lo sacara de vna celda, llorando con tantos sollocos,
que a la media noche nos despertaua; y asi les fue forcado a
dezir, viendo vna tan subita mutacioo: vere digitus Dei -est iste l.
Y aunque al principio dauan muy buenos consexos al P.e de
como avia de tratar al exercitante alla c, al fin se los venian a
pedir para como tratarian a si mesmos, como con Dios y con
los proximos, excusandose el Padre de la mucha instancia que
le hazian por esto, diziendo que el no avia venido sino a de-
prender de los buenos exemplos que avia visto de sus Reue-
rencias. Otra quasi semejante mudanca, como la dicha, obro
nuestro Seiior en esta mesma salida con vn cauallero muy
principal y rico desta ciudad, y veinte y quatro della 2, que
tanbien a puesto admiracion al pueblo, que nunca acaba de
a Prius demas. — b Emend. ex caufa. — c alla supra vers.
1 Cf. Ex. VIII, 19.
3 Hoc nomine « veinte y quatro, veinticuatro » appellabantur civitatis hi-
spalensis rectores.
550. — Hispali 28 Augusti 1561 413
dezir los bienes que Dios le a hecho por la Compafiia, y espera
le hara, diziendo muchas veces: « esta, esta es religion de
fructo » ; y otras cosas, que es menester yrle a a la mano : desea
traer a todos etc. A dado muy buenas muestras senaladas de
su niudanya de vida, que todos an visto. Dixoseles la doctrina
a los ninos en estos lugares ; acudieron muchas confesiones,
avnque no se podiaa oyr todas. Hazen mucha iustancia por vna
casa en vno de los mas frescos, que es Gonstantina. Sale el
lugar al edeflcio *, y dos o tres particulares hombres ricos para
la doctacion [sicj suficiente para diez o doze : a su tiempo se
escriuira.
9. Tanbien fueron otros dos Patres en peregrinacion al obis-
pado de Gadiz, sufraganeo a este, en el qual estuuieron dos
meses. Mouio nuestro Sefior ansi en la matriz, como en las
demas yglesias, a la clerecia con platicas particulares que les
hazian, conferiendo cosas de conciencia, al modo que arriba se
dixo, exercitando los modos de aprouechar al proximo conforme
al horden que lleuauan del Padre rector; estuuieron en cinco o
seis puebtos, para los vicarios de los quales el S.or prouisor
de aquel obispado, con quien primero communicaron a lo que
yban, les dio cartas, en las quales les encargaua les oyesen y
se aprouechasen de su doctrina y buen exemplo; y asi se siruio
nuestro Sefior mucho dellos en cosas particulares de las b que
la Compania acostumbra. Confesaronse muchos clerigos gene-
ralmente. Asentauan comunmente en cada lugar la cofradia de
los juramentos, con que se refrenauan mucho; exortandolos al
cumplimiento de los mandamientos, en las placas a veces, ha-
ziendo procesiones con los ninos, visitandoles sus escuelas,
dauan algunos auisos a los maestros dellas, para que con mas
fructo hiziesen aquel ministerio. Nunca les faltauan confessiones
de hombres muy necesitados ; a mugeres oyan raras veces. Lo
mas particular de lo que se siruio nuestro Senor dellos, fue en
dos lugares de las almadrauas, donde se pescan los atunes 2,
a le supra vers. — h las supra vers.
1 ld est : populus aediflcium se daturum promittit.
3 Haec thunnorum piscatio flebat in littore, quod est inter Gades et Ta-
rifam. Oppida vero, quae frequentius in litteris de hac re agentibus (nam
per multos annos haec missio facta est) nominantur, sunt Conil et Vejer,
quae ad ducem de Medina Sidonia pertinebant. De hac missione agit Roa :
Hist. de la Prov. de Andalucia, lib. 2., c. 6 ; et Santibanez : Hist. de la Prov.
de Andalucia, lib. 2., c. 13.
414 LlTTERAE QUADRIMESTRES
y concurren sobre dos mill personas, y los mill de ellos gente
bagabunda y perdida y la hez de toda esta tierra. Entre estos se
andauan ensenando la doctrina, predicandoles, confesaudoles, y
ayudandoles a tirar de las redes, los deshenrredauan de sus
grandes misserias. Ayudauanles muchas veces para el dolor y
satisfacion de sus peccados con disciplinas, cilicios y otras cosas
de penitencia que ellos tomauan de buena gana. Hizieron vna
procesion general con ellos el dia del Corpus X.', nunca vista
en aquellas partes; en la qual comulgaron mucho numero dellos,
que estauan ya aparejados para ello, y procurauan muchos dellos
sacar su invencion para yr delante del SS.mo sacramento ; y por
no hallar otros instrumentos de musica mas a mano, con la
gana de bendezir a Dios por la merced que les avia hecho,
y solenicar la fiesta, le bendecian con flautas hechas de cana,
que aunque no serian muy finas, devian de sonar muy bien a
las orejas de Dios y de los angeles. Ya de ay adelante, ellos
mesmos se venian a acusar delante de los Padres de los descui-
dos, si algunos hazian, en lo que se les avia hordenado, ma-
yormente en el no blasfemar y jurar. Bendecianles la mesa, y
ensehauanles como lo avian de hazer ellos de ay adelante. Em-
biaron muchos hombres a sus mugeres, que dellas se avian
venido con otras perdidas a aquel lugar de la pesqueria; muchos
hijos de hombres de bien a casa de sus padres, que por gozar
del mundo se vienen perdidos. Trauajaron de dexar en estos
lugares algunas personas de mejor exemplo para que lleuasen
adelante algo de lo en que nuestro Senor se auia seruido dellos,
y boluiendo a por el lugar do reside el sehor de aquella tierra,
se confesso, y con el b mucha gente de su casa, dando por todo
infinitas gracias al Sehor c, auctor d de todo.
10. Tanbien acompaho al S.or visitador general deste arcobis-
pado, el P.e doctor Avellaneda con vn hermano en la visita
de algunos lugares que tenian mas necesidad. Siruiose nuestro
Sehor de su ministerio muy mucho, especial en los clerigos,
con las platicas particulares y casos de conciencia que les leya;
y ansi an benido algunos a exerciyios, y creo se recibiran dos
dellos. Confesso a otros generalmente; y finalmente se ocupo
mas de dos meses en los mesmos exercicios arriba dichos, ayu-
dando al S.or visitador en dar orden algunas cosas de mayor
a Del. se. — b PHus videtur seripttim se confessaron y con ellos muy. *-
c S.or supra vers. — d Del. dello.
550. — Hispali 28 Augusti 1561 415
necesidad, como en a que oyesen misa los esclauos y esclauas y b
criados, domingos y fiestas; en la doctrina de los nynos c, y des-
pertar vn poco de mas spiritu en los monasterios de las monjas
con platicas, confessando algunas dellas, y ensenandolas a
recogerse y mortificar sus propios quereres, y a las que lo
vsauan, como lo harian mas fructuosamente; de donde quedaron
mas animadas algunas que en ahos pasados avian tractado con
algunos de la Gompania, y procurando biuir recogidamente, avian
sido perseguidas por ypocritas y amigas de nouedades, no so-
lamente de las de casa, pero de las que las visitauan ; lo qual
avia sido causa que algunas se auian resfriado en sus buenos
propositos. Pero viendo que el Sr. visitador Ueuaua Padres de
la Gompania consigo, anse animado mucho para pasar adelante
en lo comencado, y quedado confusas y avergoncadas las que
las aviaa desanimado: ansi quedaron todas con mucho feruor
y cuidado en el cumplimiento de sus estatutos, oracion y mor-
tificacion, tanto que escriuen al visitador que, segiin piden todas
officios humildes, ay mas falta de officios que de quien los haga.
11. Eutre otras cosas de que en esta ciudad nuestro Seiior
se a seruido, an [sic] sido vna esta, que a todos nos a puesto
admiracion, y es que por orden de los sehores inquisidores nos
embiaron a casa vn moco d de hedad de hasta 25 anos, el qual
siendo de hedad de 4 ahos, fue captiuado por turcos, el y su
madre, y otro su hermano. Rescataronse la madre y su hijo, y
quedo este captiuo; y lleuaronle a Gonstantinopla a presentar
al turco con otros ; y como se crio entre ellos, tomo su ley,
como si oviera nascido en ella, y a cabo de 17 ahos o mas que
estaua desta suerte, vino en vn vergantin a captiuar a algunos
christianos con otros sus companeros, como suelen, y captiua-
ronles a ellos los cristianos. Estuuo al pie de 4 ahos captiuo
en vn puerto, y no aprouechaua con el se tornase christiano,
y el avia procurado de tractar de su rescate, a lo qual fue a
aquel mesmo puerto a concertarlo, que se lo enbiauan donde
avia estado; y vn dia topose en la calle con este moco vna
muger, y luego le reconocio, diziendole que hera su hijo, el
qual la dezia que se fuese, que el hera turco; y ella instaua
mas, fasta que se fue a la justicia, y les dixo como hera su
hijo aquel moco, y que le haHarian en su cuerpo dos lunares,
vno al lado derecho y otro al hizquierdo, que a cabo de veinte
a en supra vers. — by supra vers. — c Obscure exarat. — d mogo su-
pra vers., deleto hombre.
41(5 LlTTERAE QUADRIMESTRES
y vn ahos que no le avia visto, con entrahas de madre no se
le avian holuidado; y la justicia le miro, y se los hallaron, y
con otros yndicios que dio, se le entregaron, y a luego sin otra
cosa se torno christiano, viendo que su madre lo hera, y la
obedecia como si se ouiera lj criado con ella siempre, no bastando
hasta alli sus amos ni clerigos a conuertille, riendose de quien
se lo dezia ; y quiso c de ay adelante, siendo christiano, quedar
mas captiuo de su amo, que no ser rescatado y libre. Embia-
ronle los senores inquisidores a nuestra casa para que le ense-
nasemos la doctrina christiana, y ansi la aprendio toda y tan de
buena gana, que es para alabar a nuestro Sehor. Ase confesado
generalmente, y otras muchas veces, y da gran priesa por la
santissima comunion. Alabado y glorificado sea el Sehor en
todo y por todos. Amen. De Seuilla 28 de Agosto 1561 ahos.
Por comission del P.e Goncalez, rector. D. V. P.d indigno
hijo en el Senor nuestro.
t
Sebastian l.
Inscriptio. f Ihs. Quadrimestre del collegio de Seuilla de
Agosto 1561 ahos para Roma.
551
P. GASPAR DE DUENAS
BURGIS 39 AUGUSTI 1561 2.
1. Beligiosa disciplina viget. Aegroti invisuntnr. Cives frequen-
tes ad sacramenta, praesertim in festo B. V. Mariae as-
sumptae. Maritns iratus placatur. — 2. In bellimarensi
a y supra vers. — b Emend. ex huuiera. — c Etnend. ex quixo.
1 In epist. die 28 Dec. data idem ipse subscribit Sebastian de Cordoua.
Exstant eius responsa ad interrogationes Patris Nadal [IV, 663] scripta Hispali
die 11 Novembris huius anni, ex quibus colligitur illum esse toletanum,
annum vigesimum sextum aetatis exegisse. ante sex annos cum dimidio So-
cietatem ingressum; et variis officiis antea occupatum, nunc litterarum stu-
diis serio vacare.
2 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 269, 270; prius 326. In ff. 306-309 exstant
duo exempla latina, data die 1 Septembris.
551. — Burgis 29 AuguSTi 1561 417
collegio mediocris valeUtdo. Per viciniam cttra nostroram
frumentum inopibus suppeditatur, litaniae Sanctorum pro
Ecclesiae pace recitantur.
1. f Ihs — Muy R.do P.e nro. en Chro. — Pax Chri. etc.
fScribit ex consuetudine. Socii undecim. Cuncti, praeter Recto-
rem, qui ex febri convalescit, et alium fratrem, mediocri utuntur
valetudine ; regularum observationi incumbunt et humilibus exer-
citiis]. En lo que toca a los proximos, los Padres procuran todo
lo que pueden de no perder ocasion en que aprouecharles puedan ;
y ansi se visitan los enfermos con alegria y diligencia, ayudase
a morir, confiessan de contino, y hazense muchas confessiones
generales. El dia de la Assumcion de nuestra Senora se comul-
garon dozientas personas, entre la vispra y el dia. Tambien se
tiene cuenta de hazer amistades, siendo nuestros P.es llamados
para ello. Vno aborrescia mucho a su muger, tanto que para
matarla, puso debaxo la cabecera de la cama vna espada ; pero
tratando vn P.e de su amistad, la concluyo, y biuen en paz. En
suma los exercicios solitos van siempre adelante con augmento,
% En el collegio de Bellymar estan todos con mediana salud,
tal que no impide que no se exercite en su ministerio a cada
vno. En donde tambien prosiguen con crecimiento los ministe-
rios spirituales. Hacense confessiones, y algunas generales. Son
embiados a llamar de los clerigos que estan en los lugares cer-
canos, para tratar sus cosas con ellos. An tratado los P.es en
estos pueblos a donde van a predicar, y hazese ansi que vn
hombre, el mas rico de cada pueblo, allegue b algun trigo de
lymosna, y lo guarde en su casa, para que al tiempo de la ne-
cessidad sean fauorecidos los pobres. La letania que se ordeno
se dixesse por la paz de la Yglesia, se dice en nuestra yglesia
piiblicamente, adonde acuden los que pueden ; y los que no
pueden, en oyendo la campana, rezan, por amonestacion de los
Padres, hincadas las rodillas, los que pueden. Esto mismo se
a procurado que se haga en los pueblos adonde van a pre-
dicar, y succede todo bien. [Preces postulat etc.]
De Burgos a 29 de Agosto de 1561 ahos. — De V. P. in-
digno hijo y sieruo en Chro.
T
Por comision del P. Rector. Duenas l.
a Priiis exerciten en sus ministerios. — b allege ms., prius hallege.
1 Vide p. 107.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 27
418 LlTTERAE QUADRIMESTRES
552
P. PETRUS NAVARRO
GRANATA 30 AUGUSTI 1561 l.
1. Res domesticae. — 2. De domo albaicinensi. — 3. Patris
rectoris in urbem Guadix fructuosus excursus. — 4. Man-
dante archiepiscopo granatensi Nostri mauricos pueros or-
bos in domo albaicinensi collectos instituunt, quo postea
suis utiles esse possint.
1. f Ihs. Muy R.do P.e n. en X.° Pax Christi etc. Lo que ay
que auisar a V. P.ad acerca del stado de este collegio des-
tos 4 meses, es lo que sigui [sicj. Aqui estamos 34 : los diez
Padres y los demas hermanos; y hemos tenido salud corporal
en este medio tiempo, hasta aora que ay dos henfermos, el
vno peligroso, y el otro no. En el Albayzin ay 12, los tres
Padres, y los nueue hermanos. Los de la prouacion se ocupan
en su exercicio solito de oracion y mortiticacion con algiin
aprouechamiento suyo, y edificacion de todos. A hauido ser-
mones ordinariamente de quatro Padres, y platica de la doc-
trina en las carceles, coino de antes se solia hazer, y se a
scripto a V. P.ad otras uezes; de lo qual el Seiior se a seruido
mucho, y en las conffessiones y comuniones a avido la fre-
quentacion solita, y al modo que por otras e antes scripto.
% Del Albayzin se ofrece, que acuden los morisquitos a nuestra
scuela, como solian; y en este estio a auido mas de ellos que
el afio pasado, y en el exercicio que con ellos hazen, aproue-
chan, por el gran cuydado que tienen los nuestros con ellos. Lo
que nos consuela mucho, es que muchos de los mas principales
moriscos confiessan y comulgan en nuestra casa algunas vezes
entre a ano, y esperamos en el Seiior que yra creciendo el
numero dellos.
a ente ms.
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 281, 282; prius 330. Exstant duo exempla
latina in ff. 285, 286.
55°2. — Granata 30 Augusti 1561 419
3. Los dias passados el Sr. obispo de Guadix * a scriuio al
P.e Rector pidiendole por charidad se llegase hasta alli para
comunicar con su R. ciertos negocios que tenia que tratar. Y
pidioselo esto tantas vezes, que no pudo dexar de condescender
con la peticion de su S.a, y ansi fue con otro Padre, a los
quales recibio con grande amor y charidad ; y en obra de quinze
dias que alli estuuieron, el Padre por mandado de su Senoria
predico ciertos dias, en los quales vuo muy grande auditorio
de gente, y se edificaron y consolaron mucho de su doctrina;
y muchas personas mouidas de los sermones se confessaron con
el otro Padre, algunas generalmente ; y fue el Senor seruido que
algunas salieron de peccado. Tambien ciertas personas princi-
pales de aquel pueblo quedaron que auian de procurar de hazer
vna casa de la Gompania en el 2. Junto con esto se hizo mucho
prouecho en algunos clerigos; y de todo esto, y de la comu-
nicacion que tuuo su Sefioria con el Padre, se consolo tanto,
que no queria dar licencia para que se uiniese hasta que uio
su S.a la gran falta que hazia, por lo qual lo dexo venir.
4. El senor arcobispo 3, antes que se partiesse de aqui para
el concilio, ordeno que se buscasen morisquitos pequenos, que
no tuuiesen padre ni madre, los truxiesen a nuesta casa del Al-
bayzin, para que los nuestros los instruyesen de doctrina y cos-
tumbres, y los que saliessen habiles, pudiessen aprouechar a
los de su nacion, y para ello mando que se diese b lo que ho-
uiesen menester; y que fuessen tantos, como al P.e Rector le
paresciesse. Ahora andamos buscandolos, y se hazen las dili-
gencias c que se pueden: plega al Sefior succeda para mayor
gloria suya. [Preces postulat.] De Granada 30 de Agosto de 1561.
De V. P. hijo indigno en el Senor.
Por commission del P.e Doctor Placa, rector.
Sigilli vestigium.
-J- Nauarro f 4.
a Gradix ms. ; exempla latin. episcopus guadixensis. — b Emend. ex
diesen. — c diligencia ms.
1 Melchior Alvarez de Vozmediano.
3 De fundatione domus Societatis in urbe Guadix anno 1592 sqq. vide As-
train, III, 228 sqq.
3 Petrus Guerrero.
4 Vide p. 214.
420 LlTTERAE QUADRIMESTRES
553
P. IACOBUS PUELLAS
BARCINONE 31 AUGUSTI 1561 l.
1-2. Sociorum numerus. Admissi in Societatem. Candidati. Con-
tiones P. Bamirez et aliorum. Earum fructus. Morum re-
formatio. 3-4. Societatis existimatio apud cives, et regios
iudices, qui litem contra collegium intentatam impediunt.
— 5. Maioricensis collegii initia. — 6. P. Provincialis
doctrinam christianam pueros, magna civium admiratione
docet.
1. f Ihs. Muy R.do Padre en Chro. Pax Ghri. etc. [Scribit ex
oboedientia]. Los que al presente estanios, somos quinze: los
diez sacerdotes y los cinco hermanos. Estamos, gloria al Sehor,
buenos de salud; y en lo que toca a la guarda de las reglas y
diligencia en el seruicio de nuestro Sehor, se tiene el cuydado
que vsa la Conipahia; principalmente agora con la venida de
nuestro P.e Prouincial 2, se a encendido mucho el heruor en
penitencias y otras mortificaciones. An entrado tres subjectos
buenos, con otros dos que estan para entrar; tambien a entrado
vn predicador, buen letrado, theologo y artista de buenas partes
naturales con buena. edad, que da esperanca de buen obrero.
Tambien a instado mucho vn sacerdote viejo, y que avnque en
el mundo es virtuoso y tiene bien lo que a menester, a impor-
tunado mucho que lo reciban para gastar su vejez en la Com-
pania. No se a recebido por sola la edad, avnque a sido de
mucha edificacion su importunidad. El P.e doctor Ramirez 3
aura tres meses que llego aqui, y a sido muy accepto en la
ciudad ; siguele toda la mas gente principal, et a con gran
a et add. supra vers.
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, 2 ff. nn. 283, 284 ; prius 344, 345. Exstat
exemplum latinum sine anni notatione in cod. Hist. ISoc. 172, f. 329, inter
epist. quadrim. anni 1555 praepostere collocatum.
3 P. Antonius Cordeses.
3 P. Ioannes Ramirez.
553. — Barcinone 31 Augusti 1561 121
concurso de gente, predica los domingos y fiestas; y los do-
mingos en las tardes la doctrina christiana en sancta Maria de
la Mar, que es la mayor parochia desta ciudad. Carga tanta
gente, que admira ver tanta junta. Anse sentido grandes se-
nales de fruto en lagrimas y motiones de personas que salen
de peccado, y que vienen a nuestra casa por remedio, pidiendo
consejo. et a confiessase mucha gente principal en nuestra casa
y comulga a menudo.
2. Otro Padre a predicado a la puerta de la mar, donde se
a juntado en cada sermon mas de tres mil animas, porque an
sido en fiestas en la tarde, y sale alli gran parte de Barcelona.
Conuirtiose alli vn moro en vn sermon con vna motion ma-
rauillosa, que le dio vn gran temblor con vn trasudor pares-
ciendole que se via en h1 infierno ; y assi vino a nuestra casa
a que le instruiessen, donde se haze cathequizandole para que
se baptize. Vase tambien a la carcel, donde se les predica la
doctrina christiana. Aqui se an visto grandes senales de fruto,
porque se an confessado gran numero de presos, y b anse re-
frenado de juramentos. Tambien se predica a monasterios, donde
tambien paresce gran prouecho, porque se allegan muchas re-
ligiosas a la oracion.
3. Ay tanto heruor en la ciudad y tantas loas de la Com-
pahia, que es para alabar al Senor, porque antes auia grandes
murmuraciones. Vn sefior de titulo dixo que auia oido el mesmo
en sermones dezir a personas, que nunca auian sido christianos
hasta agora. De aqui a succedido algun fauor en la gente, y
muchas pkiticas de como se ayudara la Compania, por ser esta
casa pobre. Entre otras cosas sucedio que tratando el P.e Pro-
uincial con el P.e doctor Ramirez de labrar vn pedaco de vn
quarto con quinientas libras que auia dado vna persona, ha-
llaron que eostaria mil libras, y por esso lo dexaron; y sabiendolo
vn cauallero, porque lo supo por alguno de los obreros con
quien se trataua, embio ofrescimiento, de arte que es cierto :
que el daria las otras quinientas, que se edificasse.
4. El audiencia real embiando cierta limosna, envio a llamar
a vn Padre, y hablandole vno en nombre de todos, se le ofrescio
que la Compania tuuiesse a todos los de la audiencia por her-
manos, y que auian entendido el mucho fruto, y que asi su-
piessemos que ellos ternian particular cuenta de fauorescernos
a et add. sapra vers. — b y add. snpra vers.
432 LlTTERAE QUADRIMESTRES
y defendernos, como paresceria quando se ofresciesse, y pidio
que nos pedian que vuiessemos de nuestro Padre general vna
patente de hermandad para que se ayudassen de las oraciones
de la Gompania l, y se ofreseieron a embiar vn embaxador (como
lo haze aqui el audiencia en cosas graues) al obispo 2 para que
nos sea muy propicio; y esto no nascio de que en el obispo
aya desgracia ninguna, porque tambien nos ama mucho, sino
para mostrar el amor que nos tenian a. Este fauor se tiene en
esta tierra en mucho, por ser aqui el audiencia muy poderosa;
y asi como lo ofrescieron, lo an comencado a mostrar ; que su-
cedio desde a poco, que vn monesterio del Garmen de claustra-
les nos mouio pleyto por su maremagnum sobre que estauamos
dentro de las canas, y para vexarnos mas sefialaron juez en
Girona, jornada y media de aqui, y citaronnos que parescies-
semos alla ; y como esto se entendio por el audiencia, citaron
al juez, y haziendole venir aqui, toman ellos el pleyto, por
cierto breue que tienen para esto, y de tal arte le an metido
en el audiencia, que nunca mas se perseguira; y asi esta ve-
xaeion se les boluio en harto trabajo a los del monesterio b,
sin ningun estruendo de entredichos y trabajos que suelen su-
ceder en las tales cosas. Agora andan los jurados y giertos se-
nores muy encendidos en auernos vn priorato con vn moneste-
rio, que si se alcanca, sera mucha cosa El Sefior haga en
todo su uoluntad.
5. Tambien a su^edido que cierto collegio, que se trataua de
fundar en Mallorca, se a concluido agora; y asi an ydo de aqui
tres Padres y dos hermanos. El vno dellos es el P.e maestro
Verdolay 3. Ase hecho la dotacion de trecientas libras con vna
yglesia y casa, donde se puede habitar hasta veinte, y en el
mejor sitio de la ciudad de Mallorca. An sido c reQebidos los
nueslros con grande fauor, porque el mesmo visorey 4 salio tres
a Emend. ex tienen. — b add. supra vers. et fu fatto. — c Emend. ex
sidos.
] Cf. Lainii Monum., VI, 396.
3 Gulielmus Cassador.
3 De initiis collegii raaioricensis agit epist. scripta die 1 Augusti 1562 ab
Iosepho Goncales. Vide etiam Alvarez : Historia de la Provincia de Aragon
de la Compailia de Jesus, I, cap. 83 ; Astrain : Historia... II, lib. I, cap.
III, n. 9, ubi nomina sociorum illuc missorum invenies. De P. Verdolay cf.
Polanci Chron., IV, 345, annot. 4., et Litt. Quadrim. V, 36.
* Guilelmus de Rocafull.
554. — Murcia 31 Augusti 1561 4-23
leguas a recebirlos, y toda la ciudad a dado grandes muestras
de alegria.
6. Nuestro P.e Prouincial a comencado la doctrina christiana
de los ninos aura quinze dias en nuestra iglesia, y el mesmo la
enseiia a los ninos. Cargan tantos, que es para alabar a nuestro
Seiior. Gomencose a ruego del rector de la vniuersidad, que
vino a pedillo en nombre de los conselleres. Viene mucba gente
a uerlo con grande edificacion por ver al Prouincial baxarse a
hazerse nino con los ninos. Esperase dello mucho prouecho.
Plega al Senor de darnos gracia para que siempre le siruamos,
y que no seamos desagradescidos a sus beneficios.
Nuestro P.e Prouincial y el P.e Rector, y todos los desta
casa se encomiendan en las oraciones de V. P. De Barcelona,
vltimo de Agosto 1561.
De V. P. hijo y sieruo en el Senor, indigno.
Puellas *.
Inscriptio. IHS. Quadrimestre en romance para Roma. [Et
alia manu] Es de Barcelona.
554
FRANCISCUS XIMENEZ
MURCIA 31 AUGUSTI 1561 2.
1. Socioram numerus. Religiosa disciplina. Contiones Patris
Govierno populo valde acceptae. — 2. Excursus per varia
dioecesis oppida. Episcopi gaudium. — 3. Pia opera in urbe.
Doctrina christiana per vias et plateas docetur. — 4. Scho-
lasticorum profectus in litteris.
1. f Muy Reuerendo. Padre en Xpo. Pax Xpi. etc. [Breviter
se scripturum dicit. Sacerdotes septem; laici fratres octo. Viget
regularum observatio, et orationis, mortificationis oboedientiae-
' Vide Litt. Quadrim., V, 5, annot. 2.
2 Ex orig. in cod. Hisp. 98, f. 289 ; prius 378. In ff. 287-88, 345-346 sunt
duo exempla latina eiusdem, quibus subscribit Ioannes Legatius. Alterum
datum est pridie idus Sept.
424 LlTTERAE QUADRIMESTRES
que studium]. Entre los Padres ay tres que predican; todos
aceptos, por la boadad del Sehor; mas el uno, que es el
P.e M. Gouierno, mas que todos los de casa y los demas pre-
dicadores de esta ciudad, por ser seguido de todo el concurso
del pueblo, y con mucba razon, por auerle nuestro Senor comu-
nicado mucbo a talento en este miuisterio.
2. El P.e M. Xuarez l, con otro companero confesor, andan
por el obispado predicando la doctrina cbristiana y confesando b.
Esta es una de las obligationes que este collegio tiene. El fructo
que se baze es muy grande, que para escreuirlo seria menester
particular carta. Esta en cada pueblo 15 dias en vnos, y tres
semanas en otros. Es tanto el prouecbo que se baze, que antes
que acabe con mucbo en vn pueblo, otros pueblos con santo
zelo procuran qual le lleuara primero. El S.or obispo 2, funda-
dor de este collegio, esta muy alegre y consolado por este mi-
nisterio, porque los curas de los pueblos le vienen a dezir con
grandes encarecimientos el fructo que se baze.
3. Los confesores se ocupan en yr a la carcel y ospitales,
donde hazen platica cada 8 dias, y se paresce el fructo en las
confesiones que oyen. En casa ay gran coucurso de gente al
uso de los sacramentos, y con aprouechamiento. Vn Padre y
vn hermauo de casa andan todas las flestas cantando la doctrina
christiana por las calles con grande multitud de ninos, y
acaban en vna iglesia donde particularmente se les ensena,
animandolos a la obra de ella. Por esto y por los demas mi-
nisterios que en la Compania se usan, somos queridos en el
pueblo, y nos aman con particular affiction.
4. Los studios uan adelante : ay tres maestros muy sufficien-
tes, y muchos discipulos muy aprouechados, specialmente en
screuir en verso, y bablar en prosa, y hazer orationes por sus
preceptos de rhetorica, en la qual se exercitan mucho, porque
el Padre M.° Bartolome 3 es muy docto en esta facultad, y alos
aprouechado mucho. Todo esto redunda con mucha gloria de
Dios nuestro Sefior y contentamiento grande del sehor obispo,
que se muestra muy bien en acabar el collegio, que ha comen-
a Prius muncho, sed n cancell. est : et sic pluries inferius. — b Delet.
a los que se quieren confesar.
1 P. Didacus Xuarez. Vide sis Litt. Quadrim. VI, 945 sqq., 960 sqq.
2 Stephanus de Almeyda.
3 P. Bartholomaeus Coquius.
555. — Salmanttca 31 Augusti 1561 425
cado, y edificar vna iglesia, en la qual pensamos dentro en vn
ano celebrar los sacramentos por la mucha furia que en edificar
pone. Los calores de esta tierra son grandes, y aprietan mucho
a los nueuos moradores de este collegio; pero con los muchos
aliuios de la tierra, y el mucho esfuerco que nuestro Sefior les
da, los pasan, y con alegria. [Preces postulat.]
De Murcia y de Agosto 31 de 1561.
De V. P. hijo indigno en el Sehor.
Ximexez *.
Manet integrum sigillum.
555
LUDOVICUS DE VICTORIA
SALMANTICA 31 AUGUSTI 1561 l.
1. Sociorum numerus. Valetudo. Fratris Philippi mors. — 2.
Admissi in Societatem. Unius constantia probatur. Tiro-
num humilia exercitia. — 3. Scholasticorum in litteris pro-
fectus. — 4. P. Bectoris labores. Qui enixe curat, ut omne
hominum genus in christiana doctrina instruatur. — 5.
Festum Corporis Christi sollemnius a nostris agitur. — 6.
Contiones. Paces initae. Sublevantur afflicti. Particulares
casus narrantur.
1. f 1HS. Muy R.d0 P.e nro en Chro. Gratia et pax X.1 etc.
Por esta en breue entendera V. P. lo que nuestro Sehor se ha dig-
nado obrar en estos 4 meses por medio de los que aqui estamos,
que son al presente 32, de los quales 10 son sacerdotes. Algunos
enfermos hemos tenido de tercianas y quartanas. Eslau ya libres,
gloria al Sehor. Otros 3 de dolor de costado; dos dellos sesca-
paron ; el ultimo, que hera vn hermano lego, cuya virtud hera
1 In cat. Provinc. toletanae anni 1565, inter « Hermanos scholares aproua-
dos con uotos », recensetur : « Francisco Ximenez de 28 [afios], de Sancta »J<
de la Qarca, dioces. Toledo. Antes siruio a senor. Entro en Marco de 56 ; ase
ocupado en offlcios, y estudiado latin, que lo lee aora en Murcia. Muestra
buena abilidad para leer, maxime latin ». In cod. Tolet. 12 a, f. 33.
2 Ex autogr., ut videtur. in cod. Hisp. 98, ff. 291, 292; prius 224, 225.
Sunt duo exempla latina in ff. 293-294, 295-296.
426 LlTTERAE QUADRIMESTRES
arto conoscida, murio al 8.uo dia de la mesma enfermedad, el
qual asi con lagrimas y dolor interno de sus culpas de las quales
muy de corazon pidio perdon a todos, como con la gran pena
que dezia tener de aber a su juyzio aprouechado tan poco en la
Gompania, dio grandes muestras de su buen fin ; el qual fue,
recebidos ya todos los sacramentos, con frenesia que le duro un
dia y vna noche. Pidio ser encomendado a nuestro Senor, y asi
con harta deuocion offrecio a Dios en satisfaction de sus culpas
todo lo que por su alma se hiziese. Dignese la inflnita bondad
de nuestro Dios darle el eterno descanso L. No nos traxo a todos
poco prouecho la muerte deste hermano para caminar con mayor
cuydado y diligencia en el camino del diuino seruicio, princi-
palmente para conseguir la perfecta obediencia, a la qual dos
dias antes que muriese, como el que en tal stado conozia bien
el ualor della, con mucbo feruor nos incito. [Floret religiosa
disciplina, multis postulantibus mortificationes etc.].
2. Dos se han rezebido a probacion, canonistas de dos y 3
anos ; el vno de 24, y el otro no tiene cumplidos 18 ahos 2. El
menor dellos es rara habilidad, y muy bien inclinado y virtuoso.
El qual despues que entro a probacion, lo qual muchos dias an-
tes con arta instancia el habia pedido, fue importunado el P.e
Rector de algunos caballeros principales y del Rector de la vni-
uersidad, pidiendo que le depositasen en algun lugar fuera de
casa, donde biendose libre, pudiese claramente entender si estaua
perseuerante en su proposito, o si habia sido mouido a entrar
solo por ruegos de los de la Compahia : lo qual entonces no
se les concedio, porque entendiamos estaban muy afficionados
al hermano. Empero con esto uian en le P.e Rector voluntad
de que lo hiziera, si le pareziera conuenir. Concedioseles esto
despues que le hablasen en casa a, y el hermano quedo quieto,
a vv. que le hablasen en casa in marg.
1 Collatis inter se catalogis defunctorum collegii salmantini, qui exstant
in cod. Cast. 13, ff. 80, 82, solum apparet fratrem hunc domesticum adiutorem
vocari Philippum.
3 In cod. Salmant. I recensentur Alfonsus de Segura ex urbe Guadix
admissus in coll. salmanticensi die 11 Maii 1561, et Ioseph de San Julian,
ex urbe Medina del Campo, admissus die 17 Iulii eiusdem anni. De quibus
in catalogo collegii salmantini die 17 Ianuarii 1562 scripto (cod. Cast. 13, f.
75) paulo aliter quam in quadrimestri epistula dicitur : « El her.no Alonso de
Segura. veinte y seis afios [de edad], ocho meses [de Compania], dos anos
y medio de canones ». « El Hro. Josepho de S. Julian diez y siete anos [de
edad], seis meses [de Compania], dos anos de canones ».
I
555. — Salmantica 31 Augusti 1561 427
y ellos fueron satisfechos. Otro se ha recebido para coadiutor
temporal, el qual uino huido de sus padres, de mas de 60 leguas
de aqui, por solo esto l. Estos 3 con dos que en casa estaban,
que aun no habian acabado el tiempo de su probacion, proce-
den con mucha edificacjon y prouecho de sus almas. Reciben
con alegria los officios bajos, como la cozina y refitorio y los
demas; y fuera de casa a acompaiiando al comprador ban con
pobres uestidos y con vna spuerta ; huelgan pasar por las scue-
las para que siendo vistos de los amigos que alla fuera tenian,
mas se mortifiquen. Sea Ihus. bendito por todo.
3. De los 32 que dixe, 3 que han acabado sus studios, se
exercitan en confessar, uisitar enfermos y otros ministerios de
la Compania. Ban a las scuelajs] 13 theologos, y 4 artistas ;
los quales studian con mucho cuydado, aunque el tiempo por
ser al tin del aiio, y de muchos calores, no pida tanto en tos
studiantes de fuera. Ay entre ellos muy buenas habilidades, y
otros de quienes se spera lo mesmo. Tienese muy buena oppinion
de sus letras y ingenios en las escuelas, la qual no poco
augmentaron dos actos b publicos que se tubieron en las
scuelas, de los quales quedaron muy satisfechos los maestros de
la vniuersidad. Ueyse esto tambien en las conclusiones ordina-
rias de artes y theologia que en casa se tienen, a las quales
uiene mucha gente.
4. Procura el P.e Rector 2 conseruar este buen nombre, lo
qual no puede hazer, si no es con muy gran trabajo suyo,
porque tiene todo el asumpto de proueer en lo spiritual y tem-
poral sin tener ayuda alguna de renta, y muy poca de limosnas,
y muchos los que tiene de proueer. Es mucha la ayuda que da
a los caballeros desta ciudad, asi con exortaciones y conuersa-
ciones, como con continuas confessiones ; porque muchas uezes
a la condesa de Monte Rey, y a la mayor y mas principal parte
dellos confiesa. Tienele el conde muy particular afficion 3. Tra-
a Del. ban (?). — b Del. mayor.
1 Ut ex eisdem locis colligitur, is fuisse videtur Emmanuel de Tavares,
ex oppido Roje in dioecesi conimbricensi (nunc Roge in recentiore dioecesi
aveirensi), qui admissus est in coll. salmanticensi die 7 Iulii 1561.
3 P. Bartholomaeus Hernandez.
3 Comes de Monterrey erat eo tempore Hieronymus de Acevedo et Zuiiiga,
cui uxor erat Agnes de Velasco et Tovar. De hoc comite dicit Lopez de Haro
solitum esse commorari in urbe Salmantica, aut in oppido Bavilafuente, non
procul ab ea distanti. Vide Litt. Quadr., VI, 752.
428 LlTTERAE QUADRIMESTRES
baja con mayor cuidado por aprouechar al nueuo obispo * (al
qual es muy grato), porque entiende quanto sea mayor el
fructo que en el se biziere, que en otro alguno, por ser mas
uniuersal. El qual huelga mucho ser abisado de lo necessario,
y lo mesmo hazen sus ministros; y no solo esto, raas aun,
queriendose partir para el santo concilio, le encargo mucbo
tubiese qiienta de ayudar en lo que pudiese a sus obejas. La
mesma ayuda da a los caballeros que moran en sus aldeas en
el contorno de esta ciudad, particularmente en exercicios, por
ser mas apto aquel lugar para esto, que otro alguno. Comuni-
canle muchos los negocios tocantes a sus almas, y se huelgan
y satisfacen con su parezer. No con poca diligencia insiste en
ensenar la doctrina christiana a toda suerte de hombres, por ser
muy grande y comun la necessidad que ay deste su trabajo;
porque aunque algunos la digan de meinoria, empero faeilmente
se entiende que la dicen ore tenus, sin entender a que significa
lo que hablan; y por esto a puesto cuidado en que entiendan
todos, dandoselo el a entender que estan obligados a saberla de
suerte que la entiendan, a lo menos los articulos de la fe, man-
damientos de la ley de Dios y de la Iglesia, y sacramentos y
oracion dominica; lo qual se ha recebido con grande acception,
no solo de la gente popular, mas aun de los caballeros y per-
sonas de lustre ; y asi como el P.e Rector es tan accepto entre
ellos, se suele yr a los lugares donde ellos comunmente se
juntan a sus conuersaciones, y tratarles desto de la doctrina;
y esto no solo lo toman (como dixe) con gran respecto, raas
dicen serles cosa muy importante, y que no se les habia de
tratar otra cosa, y que a nadie han uisto tomar este assumpto
sino a los de nueslra religion; y no pocos dellos dicen haber
estado en muchas ignorancias azerca del entender las 4°. cosas
dichas. Qua re ex his multi y sus mugeres ban despertado y
tomado temor, y traen platica dello, diziendo a otros que miren
como la saben y entienden, y traen consigo los libricos della,
y los dan a otros. Lo mesmo a hecho con personas eclesiasticas
y dignidades; los quales con ser personas de mucha edad, han
confessado no entender los articulos de la fee. Lo mesmo tam-
bien ha hecho en dos monesterios de monjas, en las quales es
comun este deffecto con la demas gente. Finalmente ha hecho
a ententlender ms.
1 Petrus Gonzalez de Mendoza.
*
555. — Salmantica 31 Augusti 1561 4^9
de raodo que asi estas, como las demas gentes, compren ruuchos
libricos de la doctrina christiana que compuso el P.e M.° fray
Domingo de Soto; porque alli pone muy bien la doctrina, y
pone vna breue declaracion de las quatro cosas que dice estan
todos obligados a saber so pena de peccado mortal, no solo de
memoria, pero entendiendo la substancia dello.
5. Hizose con mucha solemnidad la 8.aa de Corpus X.1 en
nuestra iglesia, la qual con sedas y otros pafios estaba muy
bien atauiada. Tambien los lugares por do habia de andar la
procession fuera de casa, por forzarnos a ello la grande strechura
de nuestra iglesia, estaban muy bien aderezados con brocados,
sedas y ricos tapizes y altares muy bien adornados con vasos
de oro y plata; parte dellos hazian algunas personas sin ser
llamados (por ser grande la deuocion que ay a esta fiesta), y
trayan consigo lo necessario para ellos. Hubo gran concurso de
caballeros y senoras, entre las quales hubo dos condesas que
aqui ay, y de studiantes y gente del pueblo. Uinieron tambien
religiosos de san Francisco, y el prior de la orden de santo H
Domingo, y otros maestros y catredaticos de la Vniuersidad.
Fueron muy contentos del sermon y musica de cantores y otros
instrumentos. Gomieron con nosotros algunos caballeros, maestros
y catredaticos, y los religiosos de las ordenes que dixe, los
quales con las demas ordenes nos tienen muy buena uoluntad.
La costa de la comida hizo vn deuoto nuestro.
6. Los sermones ordinarios se continuan los domingos. los
quales han sido por la mayor parte de la doctrina. Algunos han
hecho los exercicios, y sacado el fructo que deseauan. Tienen los
nuestros gran concurso de penitentes, maxime de scolares, a los
quales coeteris paribus primum se satisface. Confiesan algunas
monjas, las quales son dechado de sus monasterios; porque
entienden que los nuestros b ban por aprouechar a sus almas c ;
y asi la que pretende confesarse con ellos, determina tambien
de caminar camino derecho, y de obedescer a los consejos que
los nuestros las dieren; las quales dan muestra de su aproue-
chamiento en la buena uida que hacen. Anse hecho algunas amis-
tades. Dire dos o tres dellas. \ n hombre traya pleyto con su
muger 7 aiios habia, con la qual en conciencia estaba obligado
casarse, del qual pleyto se seguian muchos pecados mortales,
a Prius scriptum erat san Fr.co ; eadem manus delevit Fr.co et add.
to etc. — b Del. mas. — c Del. que por conuersar con ellas.
430 LlTTERAE QUADRIMESTRES
y iba de arte que pensaban no se acabaria en otros tantos.
Eoipero con el ayuda de Dios, por niedio de vno de los nuestros
sacerdotes se acabo se casasen ; y agora uiuen en paz. Otro que
tambien estaba desposado con vna de mas baja suerte sin con-
sentimiento de sus padres, por lo qual corria peligro su uida,
y el no lo osaua descubrir, vm P.e lo declaro a los padres del
mozo, y bizo que consintiesen en el casamiento. Esto solo afia-
dire, que creo sera para dar gracias a Dios, que vn manzebo
estando aqui estudiando, sin saberlo su padre, que estaba
algo lexos, se caso. Desde algunos dias, sospechando el padre
lo que habia, le scribio se ordenase de misa ; el moco temeroso
no osso resistir al mandato. Hazelo. Despues de algunos dias
mouido del remordimiento de la consciencia, uase a su padre ;
qiientale lo que pasa; el padre, aunque lo tomo con pena, man-
dole que uiniese por su muger. Uenido el mozo, los padres della
no se la quieren dar, temiendo no la quieran matar, para poder
libremente husar del sacerdocio. No sabiendo coino quitar esta
falsa sospecha, stando sin consejo ni ayuda alguna, aconsejanle
algunos otros que uenga a los nuestros, a vno de los quales
conto lo que pasaua. Va a nuestro sacerdote con el a los padres
de su muger, y satisfaceles ; quitales la sospecha ; finalmente
hizo de suerte, que dandole al manzebo su muger, prometida
la emienda de la uida, habitasen vnos y otros en paz l. Son
llamados los nuestros para ayudar a morir, y confessar enfer-
mos. Los quales quedan tan contentos y agradescidos, que no
saben con que les pagar b, pues la comun paga no toman ; desto,
aunque quedan con pena, no es sin mucha edificacion. Visitan
los ospitales donde dan el ayuda que pueden, asi a los cuer-
pos, como a las almas de los enfermos, consolandolos y ani-
mandolos a la paciencia, y ensenandoles la doctrina. Varrenles
tambien los aposentos, y hazenles las camas y lo demas. Son
fauorescidos algunos pobres secretos. Especialmente uiniendo
aqui c vna sehora honrrada, que se habia uisto muy rica y
de muy buen linaxe, con vn padre sordo y vna hija y un nino
a Sttpra va et satisfaceles est depictus apex, quasi auctor scribere vo-
luisset van et satisfacenles. — b pager ms. — c aqui obscure exarat.
1 Matrimonium in ecclesia catholica latina impedit susceptionem ordinis
sacri, et suscepti ordinis exercitium. Quare hic iuvenis ut uxoratus, non
vero ut sacerdos se gerere debebat. Cf. Decretal. Gregor. IX, lib. III, tit. III,
De clericis coniugatis, cap. I, II ; Cod. Iur. canon., cc. 968, 987.
I
556. — Valentia 31 Augusti 1561 431
pretendian pasar a Seuilla, y por falta de dineros no lo hacian.
Estaba en gran peligro de entregar su hija a muchos que an-
daban tras ella; mas nuestro sehor la remedio abundantissi-
mamente por donde no pensaua. Vino a nuestra casa y propuso
su necessidad al P.e Rector y conliesanse y comulganse con
un P.e , y en tanto el P.e Rector les allego para su despacho
12 ducados. Otras mugeres honrradas muy pobres, por inter-
cession del P.e Rector son ayudadas. Vn religioso de cierta
orde[n] pasando rauy pobre, por el gran trabajo del camino en-
fermo. Siipolo el P.1' Rector, y hizole ayudar con dineros y al-
gunos regalos para la enfermedad. [Preces postulat.J
De Salamanca, ultimo de Agosto de 1561. — D. V. P. in-
dignissimo hijo en el Senor.
LUIS DE VlCTORIA 4.
556
P. IOANNES PAULUS MOXICA
VALENTIA 31 AUGUSTI 1561 2.
1. Sociorum numerus. Religiosae disciplinae adiumenta. Ad-
missi in Societatem. Candidati. Scholasticae exercitationes.
— 2. Fructus ex contionibus et sacramentorum ministra-
tione. Aegroti et vincti invisuntur et iuvantur.
1. f Ihs. Muy R.do P.e nro. Christo. Gratia et pax Christi
etc. [Breviter se ad Dei gloriam scripturum dicit.] Al pressente
estan en este collegio nueue Padres y quinze hermanos. De los
quales los quatro son legos, harto agibles, modestos y deuotos.
Los nueue studiantes, diligentes en approuecharse, praecipue
1 In catal. paulo superius citato, de eo dicitur : « El Hro. Luis de Victo-
ria ; va para veinte y vn afios [de edad] ; va para seis afios [de Compafiia] ;
va en el 3° afio de artes ». Cum his concordant eius responsa ad interroga-
tiones P. Nadal (IV, 65) die 14 Ianuarii 1562 data. Natus est Burgis, fratrem
habuit P. Ioannem de Victoria. Ante ingressum in Societatem mercaturam
exercuerat. Polancus (Chron., VI, p. 585) dicit eum non perseverasse in So-
cietate.
2 Ex autographo, ut videtur, in cod. Hisp. 98, 2 ff. nn. 301, 302; prius
366. Praecedunt bina exempla latina in ff. 299 ; 300.
432 LlTTERAE QUADRTMESTRES
los que vau a las scuelas; de manera que siempre se senalan
enlre otros muchos. El Padre Rector * ordinariamente haze
platicas tres vezes en la semana acerca de las reglas a todos
los de casa con grande approuechamiento. A los nouicios en
casa tambien se hazen particulares platicas tres vezes en la
semana, declarandoseles cosas con que se approuechen en el
spiritu y caminen a la perfection; y se tiene grande qiienta en
que no se les passe el tiempo sin hazer algo. Hanse recebido
en dste tiempo quatro huenos subiectos : dos sacerdotes exer-
citados en virtud y letras, con buenas hahilidades ; de los quales
el vno, de nation catalan. es theologo y praedicador 2. El otro.
castellano, es buen latino, que por ser tal, leyo algun tiempo
antes que entrasse en la Gompaiiia latinidad. De los legos el
vno ha oydo su curso de las artes; el otro, avnque solamente
es latino, tiene empero buena pluma, y es moco de quien se
tiene grande expectation 3. Todos ellos hasta ahora, loado sea
el Senor, estan quietos y con grandes desseos de seruir a Dios
en la Compahia. No faltan algunos que estan mouidos para la
Compahia, a los quales el Senor trayga a ella, si para mayor
gloria suya ha de ser. Gonclussiones se tienen por los stu-
diantes nuestros en casa, tres dias de la semana, para que con
este exercitio se aclaren mas las cosas difficilles, y se auiue el
entendimiento, y la memoria confirme.
2. Vn Padre solo es el que en este tiempo ha praedicado en
casa los domingos, haziendo platieas sobre algunos psalmos de
Dauid, y fuera de casa por la manana en las yglessias con ac-
ceptacion. Es muy seguido, segiin son muchos los praedicadores
en esta ciudad. Conocesse el fructo que haze en los sermones,
por los muchos ,que se vienen a confessar a nuestro collegio.
1 P. Antonius Ivanez.
2 In catal. coll. valentini exeuntis anni 1561 (cod. Aragon. 15, f. 59) re-
censetur P. Antonius Menant, ex oppido Puigcerda, cui hic dicta conveniunt.
Cf. etiam catal. collegii maioricensis anni 1565 (ibid. f. 44). Ea, quae pro-
xime sequuntur, conveniunt P. Ioanni de Olmeda, de quo rector collegii gan-
diensis die 18 Novembris anni 1561 scribit : « El P.e Olmeda. Es natural de
Uilla nueua de la Xara, en Castilla. A 31 anos ; fue recebido en Valentia
aura 5 meses. Entiende bien latinidad. Es cuerdo y edificatiuo ; procede bien
segiin nuestro instituto. Es buen confesor *. In cod. Aragon. 15, f. 27. v
Similia de eo dicuntur in catal. coll. sassaritani anni 1565 in cod. Sard. 3.
f. l.v
3 Haec quadrant cum his, quae in catal. citato dicuntur de Antonio Me-
rino, ex oppido Iniesta. Alter fuit Vincentius Bru ex urbe Tortosa, ingressus
die 10 Augusti, ut dicitur in catal. coll. maioricensis 1565 (ibid. f. 44).
556. — Valentia 31 Augusti 1561 433
Praedicando vn dia, mouio Dios a vna muger peccadora de
harto tiempo, y se confesso con grande sintimiento, la qual se
casso y viue ahora muy recogida. Con esta se conuirtieron otras
tres. Vna persona de diez y seys anos de confession a se mouio
en vn sermon, y vino luego a nuestro collegio con grandes la-
grimas para hazer vna confession general ; y echandose a los
pies del que praedicaua, dixo que la hauia herido en su co-
razon, y que no podia resirtir a Dios. A otras personas tam-
bien ha mouido el Senor por medio de los sermones y platicas
a confessar, que hauia mucho tiempo que no lo hazian, y viuen
ahora recogidas, las quales seria largo screuir. No menores
fructos haze el Sefior en las confessiones por medio de los
nuestros, apartando a muchos de peccados en los quales estauan
enrredados mucho tiempo hauia, quitando muchas occasiones
propinquas de peccado mortal en todo genero de personas.
Hazense pazes por los nuestros no pocas vezes entre casados y
otras personas. Vase dos vezes a la carcel en la semana, y
muchos de los praessos se confiessan, y se procura en que se
prouean sus necessidades corporales y spirituales. Tambien se
vissita el hospital otras dos vezes con grande aediffication y
prouecho de los pobres. [Preces postulat.] De Valencia a 31
de Agosto de 1561. Por comission del Padre Rector.
D. V. P. indigno hijo y sieruo en el Senor.
Moxica l.
a quae per sexdecim annos a confessione cessauerat Ex. lat.
1 In catalogo coll. valentini anni 1560 (cod. cit. f. 58) recensetur : « £1
her.o Juan de Muxica » ; non tamen iam invenitur in cat. anni 1561 paulo
superius citato. In catal. coll. caesaraugustani, qui videtur scriptus mense
septembri anni 1561 (ibid., f. 78) haec dicuntur : «El P.e Juan Paulo alias M6-
xica natural de Aragon del lugar de la Almunia de Sant Juan junto a Mon-
con, de edad de 28 afios, tiene tres afios de Compafiia ; ha oydo su curso
de artes y vn afio de theologia. Es de subjecto algo fiaco ; tiene talento
bueno para confessar, y para predicar razonable. Es ministro deste collegio».
LlTTBRAH QUADRIMESTRES. — ToM. VII.
434 LlTTERAE QUADRIMESTRES
557
P. IOANNES QUADRA
BELLOMONTE 1 SEPTEMBRIS 1561 l.
Confitentium et communicantium frequentia et fructus auctus.
— Contiones ad populum habentur, tum in nostro, tum in
maiori urbis templo. — Scholae florent. — Nostrorum
hortatu quidam vir vindictae propositum deserit ; alius ad
consortium cum uxore quam dereliquerat, redit ; alius,
multis exosus, cum iis quos iniuriis affecerat, reconcilia-
tur. Adolescens puellam seductam in uxorem accipit. Fiunt
aeris alieni restitutiones. — Eeligiosa disciplina viget. —
Populi erga socios affectus, donatis pulcris ornamentis ad
cultum divinum aptis, ostenditur.
558
PETRUS DE SYLVA
CONIMBRIGA 1 SEPTEMBRIS 1561 2.
1. Sociorum valetudo. Numerus. Antonii Valente mors. — 2-3.
P.is Nadal adventus. Acta ab eo per duos circiter menses.
— 4. Iubet inter alia ut tempore vacationum humiliora
opera fiant. Ordinis exsecutio. — 5. Recens admissi in So-
cietatem. — 6. Patris Nadal industria novum templum
exstruitur, et aedes, regina adiuvante, amplificantur. —
1 Exstat originalis in cod. Hisp. 98, f. 304 ; prius 294. Visum est solam
summam dare. Vide p. 318 annot. 2.
a Ex origin. (duabus aut tribus manibus scripto) in cod. Lus. 51, 3 ff.,
nn. 103, 104, 105 ; prius 60, 61, 62. Exstant duo exempla latina a P. Michaele
Venegas subscripta, in ff. 192 sqq. In exemplo hispano ponitur data anno
1560 ; sed ex his quae narrantur de Patris Nadal visitatione, constat irrepsisse
errorem pro 1561. Geterum error iam emendatus est in ipsa inscriptione, et
in exemplis latinis. Non pauca verba more plus minus lusitano scripta sunt.
Ex exemplo latino multa iam edita sunt in Epist. P. Nadal, I, 803-807.
558. — Conimbrica 1 Septembris 1561 435
7. Horologinm in nova aedium parte collocatur. — 8. Pie-
tatis opera erga proximos. Rectoris universitatis et episcopi
benevolentia. — 9. Studentium mores. Exercitationes . Dia-
logus, dum praemia distribuuntur. — 10. Festum Btae.
Elisabeth de more sollemnius celebratur. — 11. Summi
PontipZcis legatus festive excipitur. — 12. Litterae ex lndia
accipiuntur.
1. f Ihus Mui R.do eu X.° P.e Pax X.1 [Ad Dei gloriam
scribere intendit.] Comencando por las cosas de casa, lo que
priraeramente me occurre dezir, es que estamos al presente de
salud buenos, gloria sea al Sefior; porque auiendo sido los
aiinos passados bien trabaiosos en esta parte de las enferme-
dades, y esto en mucha parte por causa de los excessiuos ca-
lores, que en esta tierra auia ; este aniio ha sido tan templado
dellos, que todo el nos ha parecido como si fuesse el mes de
Marco o de Abril. Vuo todauia algunos enfermos, aunque pocos,
y no mui peligrosos, de los quales algunos ia conualescieron ;
otros que aun de las enfermedades son detenidos, se uan allando
mejor. Vn hermano se morio, y tuuo tal muerte qual fue su
uida a; morio tomados todos los sacramentos. Lhamauase
Ant.° Ualente. [Mira caritas inter socios viget].
2. El P.e maestro Nadal lhego a este collegio en el fin de
Maio, y estuuo aqui dos meses poquo menos. Los Padres y
hermanos le recibieron con tanta consolacion y alegria en el
Senor, quanto era el deseo que de su uenida auia dias tenian;
y con razon, pues que ultra del ser medio por el qual N. S.or
tantos bienes auia de communicar a todos ellos, su misma
uirtud y santidad lo merecia todo, y mucho mas ; porque uer y
considerar su profunda humildad y llaneza, y de otra parte su
facilidad y alegria admirable en los excessiuos y continuos
trabaios, y con todo esto pensar su charidad, y zelo de la
honrra de Dios, y prouecho y augmento de la Compania; es
cosa de que quedamos mui marauilhados. Y ansi empeco luego
en lo b que uenia hazer, y a tomar cuenta y uer todas las cosas,
etiam las minimas desta casa, ordenandolas todas c segun
nuestras constitutiones, y manera de proceder dese colegio de
Roma, dandonos por scrito muchos auisos que ya se comiencan
a poner en platica, y succeden mui bien ; y esto ansi en lo que
a Del. porque. — b Prius. en o. — c 2 vv. praec. supra vers.
436 LlTTERAE QUADRIMESTRES
toca al spiritual, como tambien a lo temporal del collegio. En
este tiempo que aqui estuuo, hizo ueyente y dos platicas, iuntos
los Padres y hermanos todos; y estas con tanto spirito, zelo, y
feruor, como V. P. bien entendera a, considerada su uirtud, y
intelligencia en las cosas de Dios y de la Compahia. Gon ellas
dio mucha lus y claridad de las cosas de nuestro instituto,
declarando la gracia de la Compania y su modo de proceder,
los trabajos y perseguciones della, la conuersion, uida y costum-
bres de nuestro Padre, de gloriosa memoria, y specialmente
tratando mui largamente lo proprio y particular de cada stado
de la Compahia, y de que manera cada uno se auia de aiu-
dar en el, ynflammando los animos de los que le oyan en viuos
deseos del maior seruicio diuino, y amor de las cosas de la
Cornpahia, y zelo de la perfection suia y de los proximos. Diose
orden como se escreuiesen todas, y ansi nos quedassen, y pen-
samos tener en ellas un gran tesoro L. Y no solamiente com-
municaua con los hermanos en estas platicas generales, pero
tambien se iuntaua con ellos muchas uezes en los reposos, y
les contaua muchas cosas de la Compahia y de algunos par-
ticulares della, con los que mucho nos consolaua y instruia;
y para mas los conocer y conuersar en particular, hizo que
todos los de casa se confessasen con el quasi generalmente,
repartiendolos por los dias de la semana, sin otras communi-
caciones particulares que con ellos tenia, haziendolos comer
consigo 2, quando unos, quando otros, con que tambien los
corrio todos por orden. Ansi que, como digo, aora con platicas
y exhortaciones publicas, aora con auisos y amonestaciones
particulares que a cada uno hazia, trabaiaua de encenderlos
todos en el amor diuino, ordenando algunos buenos medios
para esso, como fue que b cada semana el uiernes ouiese por
espacio de una ora platica o conferencias de cosas spirituales
alternatim, y esto a todos en general, y a los nouicios en c
particular mas a menudo, dos o tres ueses en la semana. Ha
a entendera supra vers., deleto sabra. — b que supra vers. — c en supra
vers., deleto mas.
1 Harum adhortationum exstat apographum hispanum coaevum Matriti in
bibliotheca nationali. Cf. Epist. P. Nadal, 1. c, p. L.
a Hinc apparet P. Nadal, commissarium generalem, non in triclinio cum
communitate, sed separatim cibum sumere solitum, prout Superioribus ma-
gnarum domorum commendaverat Stus. Ignatius. Cf. Congregat. gener. pri-
mae decretum 76.
558. — Conimbrica 1 Septembris 1561 437
tambien ordenado que uayan ensehar los nuestros la dotrina
christiana a los ninos por las parrochias desta ciudad, y hase
ia comencado en algunas dellas ; de lo que resulta no menor
edificacion en los de fuera, que consolacion en los de casa. El
P.e queriendo hazer fiesta a los hermanos, determino hazer dis-
tribucion de las reliquias que para ellos traya, y de algunas
ymagenes; y hecho un gran orden de mesas, se dispusieron
por su orden las mismas reliquias, y despues de todo prepara-
do, y iuntos los Padres y hermanos, empecaron inuocar el au-
xilio diuino y sufragios de los santos con unas letanias canta-
das que causauan mucha deuocion, y ansi se empecaron a dis-
tribuir, escogendo cada uno de las reliquias y ymagenes lo que
por suerte le caya; y consolaronse los hermanos mucho con
este exercicio, specialmente por no se auer aun aqua acostum-
brado.
3. Ordeno tambien el P.e que renouassen todos los uotos
en dia de S. Pedro y S. Pablo, precediendo para ello tres dias
de letanias delante del sautissimo sacramiento, confessiones
generales, y disciplina, como se acostumbra en Roma ; y ansi
se partio de aqui el P.e tan afficionado a este collegio, y el
coliegio tanto a el, que parece que no menos lleuaua el a todos
en su pecho y en su anima, de lo que quedaua &n el coracon
de todos y entranhas. El Sehor que a estas tierras le embio
para tanto bien de nuestras animas, y prouecho, y augmento
de la Compahia, El segun su infinita clemencia y bondad le
conserue y dee fuercas para que esta obra que trae en sus ma-
nos de tanto su seruicio, y de la qual tanto fruto speramos, la
pueda lleuar adelante (como speramos lle dara) a maior honor
y gloria de su diuina Magestad.
4. Dexo el P.e ordenado que en tiempo d^ uacaciones se
proposiesse a los hermanos una lista de mortificaciones, para
que aquel tiempo que uacan de los studios, pudiesen atender
mas particularmiente a su prouecho spiritual ; y ansi algunos
dias antes que ellas comencasen, el P.e Miron hizo una platica
a los hermanos, y en cabo della publico la lista de las mortifi-
caciones, y la hizo poner en diuersas partes de la casa, para
que cada uno pudiese uer despacio aquello a que el Sehor mas
le inclinaua *. Y fue tanto el feruor con esto en los hermanos,
y deseo de su aprouechamiento, que todos querian todas las
1 Quaenam essent hae mortificationes colligi potest ex catalogo edito in
Epist. P. Nadal, IV, 447-
438 LlTTERAE QUADRIMESTRES
mortificaciones, y tuuo bien que hazer el P.e en reprimir sus
deseos ; y cierto cosa era de admirable consolacion uerlos occu-
pados y aun inflammados en desear, pedir y hazer cosas tan
repugnantes a la humana naturaleza. Muchos poniendo la carne
y sangre debaxo de los pies, abracauan con todo affecto los mas
baxos y humildes officios de casa, aiudandose a si a mismos en
spirito, y edificando a los demas que los mirauan ; quien ser-
uiendo en la cozina, quien en la despensa, quien en officio de
comprador, etc. Otros hazian disciplinas en el refectorio, pi-
diendo con humildad perdon de su defectos y faltas en la
obseruancia de las reglas, quien aiunando, quien con silicios,
etc. Muchos que eran antigos, biuiendo a modo de nouiQios con
sus policas *, y se faltauan en ellas, les b dauan sus disciplinas
como a los otros. Muchos c pedian, et se les concedian, que
em el tiempo de la quiete les d dixessen sus faltas ; otros con
reprehensiones piiblicas en el refectorio.' Muchos con ropas baxas
y viejas, yendo con las bestias de casa, leuando en ellas por la
ciudad a una parte y otra lo que es menester. Muchos traba-
iando en las obras del collegio, saccando de una parte a otra,
quando tierra, quando piedra, quando madera. Otros muchos se
recoyan por algunos dias a hazer los exerci[ciJos spirituales, y
estos serian 50, poco mas ; 30 fueron a peregrinar e a diversas
partes; y eran muchos mas los que lo pedian se el Padre lo
quisiera conceder. Porque son los hermanos muy afficionados
a este exercicio f como proprio de toda su vida; y no les s
faltaua alla sus mortificationes y buenos capelos. A algunos
quisieron echar en la carcel, diziendo que eran vagabumlos, y
que no querian trabajar h, y assy les dio el Sehor diuersas oc-
casiones de merecimientos. Ia son uenidos la major parte dellos ;
uienen muy consolados y contentos. Finalmente cada uno por
su parte trabajaua no perder tan grande thesoro, como se of-
frecia ajudandose todos a una mano destos medios, y aspirando
a su mayor perfection en el Sefior nuestro.
5. Anse admitidos en la Comp.a en estos meses passados 18
subiectos, y de buenas partes para nuestro instituto. Esperamos
que se seruira nuestro Senor dellos en la Compahia segiin las
muestras que de aquesso mismo hasta ahora se han uisto nellos.
a ansi (?) ms. — b le ms. — c Del. que. — d le ms. — e Prius pelegrinar.
f excertio ms. — g les supra vers., deleto lhe. — h trabragar ms.
Vide ibid. 497.
558. — Conimbrica 1 Septembris 1561 439
Algunos eran collegiales de los que biuen en el collegio, otros
studiantes forasteros, y otros dellos pera coadiutores tem-
porales a.
6. Viendo el P.e Nadal la gran necessidad que auia de una
iglesia en este collegio, por la que hasta aora teniamos ser muy
pequenha, y por esta causa no se poder bien exercitar en ella
nuestros mynisterios ; dio orden como se hiziesse luego otra in-
terim que no se hazia la propria, que segiin la tra^a del col-
legio uiene tarde y es muy costosa. Esta es muy capas y ancha
y hecha la propria, queda esta seruiendo de dormitorio, sin se
perder nada. Pienso se acabara para todos Santos. Estauan
cerca de nosotros unas casas de un canonico que entrauan en
la traca de nuestra obra. y a mucho tyempo que fueron apre-
ciadas b por mandado del rey en 1200 ducados c, y no se to-
mauan por fatta de dineros, y por aiin aora no lhegar alha
la obra; uyolas el P.e Nadal, y pareciole muy necessario que
se tomassen para apozentar alha d la gente de seruicio que ay en
este collegio, para con esto quedaren los hermanos mas quietos
y con mas recogimiento ; y antes que se partiesse deste collegio
quedaron compradas. Ya pagamos a su dueno parte de los di-
neros, de una limosna que la reyna nos hizo pera esso. Tambien
entendimos aora de Lisbona que lhegado alha el P.e Nadal, se
a dado cuenta a la reyna de la iglezia que se haze, y de la ne-
cessidad que ay de acabar de guarnecer el aposiento que se hizo
el anno passado, pera mas comodamente e lo habitar los her-
manos, pidiendole que aiudasse pera ello. A dicho que era con-
tenta, y esperamos que nos de una buena aiuda.
7. Tenia el rey Don Juan, que esta en gloria, fundador deste
collegio, mandado hazer en Flandes un relox f para el ; el qual se
acabo agora. Ia nos seruimos del ; es muy grande, y tiene quar-
tos; costaria al rey con dos campanas de los quartos y horas
mas de 600 ducados ? ; y con estos nos dio tambien la reyna
otra campana asas grande para tanher a las missas y predica-
tiones. Ase assentado este relox en una parte del edificio nueuo ;
y como es la mas alta parte de la ciudad, y el es muy grande,
sirue no solamente a nosotros y al collegio h de abaxo, que se
rigen por el ; pero tambien a la maior parte del pueblo.
a Del. Viendo. — b apreciadas in marg., deleto verbo quod legi non pot-
est. — c ducados stipra vers.; prius cruzados. Seq. del. y no se tomauan
por falta de dineros. — (i Del. los esclauos y. — e 2 vv.praec. in marg. —
i Videtur emend. ex relogio. — g ducados supra vers., deleto cruzados. —
h al collegio supra vers., deleto a los.
440 LlTTERAE QUADRIMESTRES
8. Con los proximos se ocupan los P.es y hermanos en los
acustumbrados exerci[ci]os conforme a nuestro modo de proceder.
Continuanse las predicationes los domingos en nuestra iglesia;
y confessiones en cada uno de los dos collegios, y adminis-
tracion de los sacramentos. Muchas uezes son lhamados los
P.es para confessar enfermos, y aiudarlos a bien morir, en lo
que se haze mucho seruicio a nuestro Sehor. Tambien son pe-
didos los nuestros para praedicar, assy en la ciudad como en
lugares cercanos, y a todos se satisfaze con assas fructo y edi-
ficaci6n ; los de las carceles son muchas vezes visitados de los
nuestros, y especialmente cada dominguo va un Padre despues
de comer hazerles una platica, y dos o tres hermanos lheuan
una limosna de casa, de lo que se custrumbra dar a los po-
bres; y en quanto ellos la reparten entre sy, no estan los her-
manos ociosos, porque les toman todas las vazijas a que elhos
tienen, y se las van enchir de agoa, que b creo ellos tanto
estiman, como la limosna ; porque estan algunos dias sin beber
por no tener quien se las traiga; y con esto nos son muy be-
neuolos los de la ciudad, especialmente el obispo ' y el rector
de la uniuersidad 2, que son las dos personas mas principales
que aqui ay. Iendo los nuestros uisitar al obispo al tiempo que
se auia de partir para el concilio, entre otras cosas que les
dixo, fue una dellas que el se partia muy consolado y quieto
con pensar que dexaua con sus oueias ios P.es de la Comp.a de
Iesu, declarando en esto el concepto que dellos tenia y el
amor com que los amaua; y dexo orden a un canonico a quien
dexaua encargado su obispado, que en las cosas de importancia
recorriesse a los P.es y se aiudasse dellos; y ansi mismo a
dado este y otros anhos passados c los praemios que cada anho
se soelen dar en el collegio; en lo qual todo muestra el buen
animo que tiene para con nos otros.
9. A auido este anho en nuestras escuelas gran niimero de
studiantes y mucho mas que los otros passados, y anse apro-
uechado muy bien en las letras, por el mucho cuidado que los
maestros tienen dellos; y lo que nos daa maior consolacion que
todo, es que de tal manera floreee la uirtud y honestidad entre
a vazijas supra vers., deleto uasilhas (?) — 1> Emend. ex y, et iteratum
que creo. — c Del. a dado.
1 Ioannes Soares, 0. S. A.
2 Georgius de Almeida.
558. — Conimbrica 1 Septembbis 1561 441
ellos, como se en otra cosa no studiassen. Testigo desto son
sus buenas costumbres y freqiientacion de los sacramentos
y mudanca del stado de uida, assy a la Gomp.a como a otras
religiones ; y ansi lo dizen los otros religiosos de todo el reyno,
que no tuuieron gente y personas que poblacen sus casas y
monasterios, sino quando los nuestros empecaron a ler y doc-
trinar en este collegio. Ni esto es causa de que en las letras no
uaian adelante, antes al contrario, pues es uerdad que buscado
primeramente el reyno de Dios y su iusticia, lo demas elk) por
si mismo se uiene l ; y ansi en los mas prouectos, que son los
de la primera y 2a classe, se uee esto, specialmente quando
a la imitacion de los antiguos se exercitan unas vezes en decla-
mationes fingidas, y no menos lepidas que utiles, y otras uezes
en oraciones de prosa y uerso en loor de los Santos, estando
el collegio todo congregado a oirles; lo que no es poca re-
creacion de los que oyen, y prouecho de los que se exercitan.
Los actos publicos que cada anfio se tienen en este collegio, se
bizieron bien, scilicet las conclusiones generales de los tres a
cursos d' artes, a los quales se alho presente el P.e Nadal, y los
examenes de los lecenciados. Los premios se dieron como cada
anno se acostumbran, muy bien; y porque el tiempo que se
gasta en destribuirlos es largo algun tanto, y que puede causar
algun bastio a los que estan presentes, ordenose bum dialogo
breue y artificioso, con el cual se destribuiessen. Los interlocu-
tores eran quatro, scilicet: la justicia para dar a cada uno lo
suio segun lo mereciessen, y la uictoria para mas particular-
mente tener cuenta de premiar a los uencedores, y la speranca
para con su uista y presencia animar a los uencidos; la 4a fi-
gura era bum nino que lo bizo muy bien y con mucha gracia ;
este pregonaua los uencedores dando los premios por cada uno.
Costaron los premios ueyente ducados.
10. Dia de S. Ysabel 2, reina que fue de Portogal, se hizo
la fiesta del collegio, uestiendo los studiantes las paredes del
con sus composiciones de prosa y uerso, trasladadas en buenas
y grandes cartas, mui lindas y hermosas, pintadas de oro y
diuersas colores. Vuo 7 enigmas, todos ellos de mucho precio.
Ni faltaron buenos Aedipos que con su sotil ingenio leuassen al-
a tres supra vers.
Cf. Matth., VI, 33.
3 Secundum exempl. lat. « Quinto nonas Iulii », seu die tertia Iulii.
442 LlTTERAE QUADRIMESTRES
gunos dellos. La oracion de la reina santa tuuo un hermano, y
estuuo presente el retor y la vniuersidad; tuuo mucha gracia,
y recitdla muy bien, de que todos se mostraron mui contentos.
11. Al fin del anno l, pocos dias antes de las uacaciones,
passo por esta ciudad el legado de su santidad, Prospero de la
Gruz, que uaa a Francia ; y aunque buena parte de los scolares
estauan absentes por seren ia cerqua las uacaciones ; y tambien
auia mui poco tiempo, porque no se supo sino ocho dias antes
que ueniesse; con todo ordeno el P.e que se ordenasse alguna
fiesta para quando uiniesse uisitar el collegio. Lhegado a esta
ciudad, le fueron los P.es a visitar, y el los recebio con mucho
amor y benignidad, mostrando gran afficion a la Gomp.a ; y
dandole los epigramas que le tenian echo, los leyo algunas ue-
zes, y se espantaua de auer tan buenos poetas en el collegio;
y despues fue una tarde uisitar nuestro collegio, el qual estaua
bien aderezado a para lo recebir; donde dos hermanos de casa
sustentaron conclusiones, y cada uno le hizo su oracion, uno en
prosa, otro en griego y otro en uerso. Acabadas las conclusiones,
se le represento un dialogo, hecho y acommodado a su uenida;
y aunque uuo poco tiempo para se lhe aparejar, era tan bueno
y de tanta gracia, y las personas tam bien instruidas y uestidas,
que dixeron algunos doctores de la vniuersidad que era uno de
los buenos actos que se auia hecho en nuestro collegio. Estuuo
a todo esto presente el retor y toda la uniuersidad. Dio el Nuncio
a los mochachos que represeotaron este dialogo, 10 ducados, y
legitimoo uno o dos dellos. Pedio tambien el treslado de las
oraciones, epigramas y el dialogo que le hizieron para lleuarlo
todo consigo. El Nuncio dezia que deuia mucho todo Portugal
a la Comp.a por el gran fruto que en el se haze.
12. Muchas cartas nos an uenido de la India, las quales se
tresladan para se embiaren a esas partes. Son de mucha conso-
a aderecedado ms.
1 Intellige annum scholasticura. Prosper Santa Croce, romanus, episc.
chissamen., post paucos menses in lusitana legatione transactos, in Galliam
non parvo suo dolore ire iussus, brevibus itineribus illuc contendebat. Die
enim decimo tertio Iulii Olisipone discedens, Parisios sub finem mensis Sep-
tembris pervenit. Cf. Della vita e delle varie Nunziature del cardinale
Prospero Santa Croce edite la prima volta ed annotate per cura di Giovam-
battista Adriani, pp. 530, 531, 560, 959, 1168, 1170 (Apud Miscellanea di
Storia patria, tomo V). Vide etiam Eubel, III, 182 ; Biaudet : Les Nontia-
tures...
'
559. — Corduba 1 Septembris 1561 443
lacion per las buenas nueuas que cuentan asi de nuestros P.es
y hermanos que alla andan, como tambien de la conuersion de
los gentiles. Esto es lo que se me ofrece screuir destos 4 meses
passados. [Preces postulat.] De Coymbra al primer de Setiembre
de 1560 *.
Por comission del P.e D.tor Miron. Hijo en X.° de V. P.
Pedro da Sylua 2.
Inscriptio. f Literae quadrimestres Collegii Conimbricensis
calend. Septemb. anno 1561, mittendae Romam.
Alia manu: Volgar del 1561.
559
P. PETRUS ACEVEDO
CORDUBA 1 SEPTEMBRIS 1561 3.
1. Sociorum numerus. Quibus mediis religiosa disciplina fo-
veatur. — 2-3. Alumnorum numerus, mores. Quidam eo-
rum alios ad virtutem trahere conantur. Litterariae exer-
citationes. Praemia diligentioribus collata. Festum SSmi.
Sacramenti et Sti. Ioannis Bapt. carminibus et ludis sce-
nicis celebratur. — 4. Frequens civium concursus ad sa-
cramenta in nostro templo. Nostri aegros cum in nosoco-
miis, tum per domos privatas visitant. Fidei rudimenta in
carcere docent. — 5. Bini excurrunt ad urbem Cabra.
f Ihs. Muy R.do P.e nro. en Chro. Pax Chri., etc. [Licet
parva sint quae evenerunt, scribetj . Los que al presente esta-
1 Vide annotationem initio epistulae positam.
2 In catalogo colleg. conimbricensis mensis Sept. 1561 (cod. Lus. 43, f.
136) censetur inter eos qui secundo cursui artium student. In cat. mensis
Iul. 1559 (ibid. f. 82) dicitur 17 annorum et ingressum in Societatem mense
Augusto 1556. Demum in cat. eborensi anni 1565 ibid. f. 262 v.) vocatur oli-
siponensis. Quae conflrmantur ex responsionibus ad interrogationes Patris
Nadal (IV, 392).
3 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 1, 2 ; prius 160, 161. Exstant duo exempla
latina in ff. 310 sqq. ; 313 sqq.
444 LlTTERAE QUADRIMESTRES
mos en este collegio son 29 : los 9 Padres y los demas hermanos.
Dellos son scholares a y lectores, dellos coadiuctores. Vno oye
en la clase de mayores ; 5 oyen philosophia, y 5 theologia, con
approuechamiento para si, y edifica^ion de los que de fuera
vienen a nuestras scuelas. El P.e rector 4 tiene dado orden como
en casa los studios se traten de manera que se emplee bien y
frutuosamente el tiempo a gloria de N. S. ; y en las cosas spi-
rituales se ayudan vnos a otros con la vnion y fraterna cha-
ridad que el Sehor tiene por bien aya siempre entre todos. Mucho
nos ayuda el buen gouierno y zelo del P.e rector, que aunque
anda quebrado de salud, con la gracia del Sehor se esfuerca
en su ministerio con alegria y consolacion de todos, y particu-
larmente en las conferencias de los domingos, donde respondien-
do a las dubdas, nos enseha, anima y consuela b muncho en el
Sehor; y ansi ay cada dia mortificaciones en que sin detrimento
de la salud, los Padres y hermanos se aprouechan, incitandose
vnos a otros con el buen exemplo. El Sehor lo lleue adelante,
de cuya mano viene.
2. Acerca de nuestra scuela, las plantas della llegaran a
quatrocientas, poco mas o menos, repartidas en quatro clases
de gramatica, vna de philosophia y otra de theologia. Destos,
los mas con la doctrina y buen exemplo de los nuestros y exor-
taciones particulares, cre^en en virtud, y se uee en ellos fruto
grande, y en la cibdad dan muj buen olor, visitando los hos-
pitales freqiientemente, lleuando consigo a otros de la cibdad,
exortandolos a la confession. Entre estos, vn mocito de fasta
14 6 15 ahos se sehala en modestia, en frequentar los sacra-
mentos, en cuydado de atraer a munchos a la confession. A tres
o quatro hombres perdidos c tomo a pechos dissuadirlos que se
apartasen de mal, que estauan dentro en su casa, y no se aparto
de su proposito con iniurias que le hazian hasta que los co-
nuencio y Jleuo a los hospitales y cargel, y induciendolos a se
confesar. Este mesmo a hecho confesar a sus padres y a toda
su familia, y es como despertador de los studiantes que en cosas
de virtud se descuydan. Munchos ay zelosos y de gran virtud,
que con toda diligencia procuran reduzir al camino de nuestro
Sehor a otros munchos studiantes que sienten andan fuera del,
a schorares ms. — b consula ms. — c perdidos supra vers.
1 P. Alfonsus Zarate.
'
559. — Corduba 1 Septembris 1561 445
trauando con ellos amistad, pasando las lectiones ; y desto a en
algunos se a experimentado fruto; y asi se toma por vno de
los medios para los que son discolos. En las letras trabajan con
diligencia y aprouechamiento, por el particular cuydado que
nuestro Senor pone en los maestros, a quien los studiantes
aman y tienen reuerencja. Tienense disputaciones cada sabado ;
el principio de cada mes generales; en las quales se animan
muncho con premios que se proponen, asi a los que sustentan,
como a los que arguyen; vnas vezes libros, otras cartapacios,
otras ymagines y rosarios, haziendo entre las preguntas de gra-
matica algunas de la doctrina christiana. A las de los philo-
sophos y theologos vienen religiosos de otras ordenes, y van
de todo muj satisfechos. Sea el Sehor por ello bendito. Amen.
Los mayores an hecho exercicios conforme a las preceptiones de
retorica, y cada lunes por la manana, juntos en vn general, se
pronuncia vna oration hecha por vno de los prouectos, dandole
alguna materia tocante a costumbres, con que muncho se ani-
man los demas a trabajar.
3. En la fiesta del sanctissimo sacramento, que se hizo junta
con la de Sant Juan Baptista, mostraron los studiantes muncho
calor de deuocion, haziendo cada classe su altar en el patio de
las scuelas, con muncha vnion y concordia entre si, ayudandose
vnos a otros, y prestandose cosas para que todo estuuiese muj
ornado. Hizieron vn monte Galuario que puso grande deuocion
a la gente. Hizose la procession con muncho orden y quietud,
aunque vuo grande concurso. Ocho dias antes se puso vn edicto
para versos latinos y hyspanos, propuestos themas del S.t0 sa-
cramento y de Sant Juan. Estuuieron los dos patios ornados
de munchos versos y coplas. Los de casa hizieron buena parte
en vna lengua y otra. Pocos dias despues, examinados los scrip-
tos, se dieron los premios, que fueron vn Testamento nueuo,
Horas de N.ra S.a, Contemptus mundi, vna tabla de N.ra Senora,
con algunos de los libros que este ano se an de leer, epistolas
de S.or Sant Hyeronimo, Lucano, Suetonio Tranquillo ; haziendo
a todos juntos primero vna platica. En la tarde, dia de Sant
Juan, se represento vna comedia, a que se hallara presente el
R.mo S.or obispo l, si su enfermedad no lo impidiera. Hallaronse
a Del. se.
1 Didacus de Alava et Esquivel.
446 LlTTERAE QUADRIMESTRES
presentes los senores inquisidores, prouisor * y visitador, mu-
chos caualleros, religiosos de algunas ordenes ; de Sant Pablo,
el P.e prior, fray Lorenco 2, con algunos de sus frayles; de
gente de la cibdad vuo grande niimero, mas que ninguna otra
vez. Oyose con grande attencion, mocion y lagrimas, que con
sus affectos verdaderos sacauan los representantes, porque el
argumento de la comedia fue de penitencia. Vuo en el proceso
della pasos que causauan grande aduertencia, y dauan grande
aviso. Rematose con vn alma de los impenitentes en el infierno,
y otra en el cielo, pasando primero por purgatorio. Los actores
se confesaron y comulgaron, los de edad, aquel dia, y ansi lo
recitauan muj de ueras. Hizose en munchas almas fruto, por-
que despues se uinieron algunos a confesar, a quien el Sehor
alli toco. El S.or obispo y cabildo de la yglesia embiaron a
pedir con instancia al P.e rector se representasse en la yglesia
mayor; y asi se hizo. Hallaronse a ella todos los sehores de la
yglesia, y gente de todo orden, doblada que en nuestra casa,
por ser el lugar muj mas capaz. Oyose esta segunda vez con
mas atencion y no menor mocion, ni creo que fruto. Conuirtie-
ronse en romance algunas scenas, y lo que las dos almas dixe-
ron, que fue lo que tuuo el auditorio mas suspenso. Sea al
Sehor gloria por ello, a quien se deue. Concluyo con los stu-
dios, do uenido el dia de las vacaciones, se tuuieron vnas con-
clusiones generales de las 4 classes. Di6se orden como los scho-
lares vnos con otros en este tiempo pasasen lo oydo, y ansi lo
an hecho.
4. Vengo a lo de las confessiones y sermones, que aunque
ay pocos obreros, hazen con el fauor del Sehor hazienda. Siem-
pre ay confessiones entre semana. Los domingos y fiestas co-
mulgan munchos en nuestra yglesia. A auido, por exortaciones
de los nuestros, munchas restituciones, vidas de personas muj
perdidas reduzidas al seruicio de nuestro Sehor y a que se
confiessen. Vn Padre da buelta por los hospitales, confesando
gente, specialmente por los de las bubas 3, do se a hecho mun-
cho fruto. Anse confesado todos, y el dia de la Assumption de
nuestra Sehora, recibieron el santissimo sacramento. Animanse
a padecer aquella enfermedad con muncha paciencia, que es tan
trabajosa. A la carcel suele aqueste mesmo Padre acudir, donde
1 Vide p. 224 annot. 1.
2 Vide p. 222.
3 « Qui gallico morbo laborant ». Ex. lat.
559. — Corduba 1 Septembris 1561 447
vna vez hallo a vno con la candela en la mano, que por no
poder confessar ni recebir el sacramento, le auian dado la ex-
trema vncion. Visitdlo este Padre luego otro dia muj de maiiana
encomendando a nuestro Seiior el negocio, y confeso muj en su
juizio y bien, y recibio luego el sanctissimo sacramento, y
ansi desde a un rato murio. Afiadire a esto otra cosa particu-
lar. Vn hombre ciego em pleytos 24 anos, en que avia gastado
toda su hazienda, que era muj gruesa, y el ya de mas de se-
tenta afios. No auia quien lo apartase. Este mesmo Padre tra-
tando con el familiarmente algunas vezes, hizo que pusiese fin
a tantos pleytos, y mirase por su alma; y ansi lo ha hecho
puniendo en manos del Padre todo su negocio, y diziendo que,
aunque el era el agrauiado, se queria prostrar a a los pies de
sus aduersarios. Al Sefior sean dadas gracias por ello. De los
hermanos que estudian theologia vno ua los domingos a la
carcel a dezirles la doctrina. Esta constituydo vno, con vo-
luntad de todos los presos, que tiene cargo de auisar de los
juramentos, para que hagan alguna senal de arrepentimiento,
o rezando, o besando la tierra, y otro que les repita la doctrina
christiana. A los que justician, conflesan los nuestros, y ayudan
a bien morir. Lo mesmo se haze en la cibdad, siendo freqiien-
temente llamados para enfermos, y algunas personas de quali-
dad. Particularmente vn cauallero, veynte y quatro *, conienco a
freqiientar la confession con el P.e rector. Vino a morir, y fue
deJ Padre muncho ayudado en las cosas de su conciencia. En
sus honrras predico vno de casa; hallaronse presentes munchos
caualleros. Otro sehor, canonigo desta yglesia, que al presente
esta enfermo, se ayuda del consejo del P.e rector para su con-
ciencia, embiandole a pedir con instancia y ruegos sea visitado.
5. Dos Padres, ordenandolo asi el P.e prouincial, fueron
embiados a la villa de Cabra, donde an estado algunos dias
predicando y confesando. La S.a marquesa de Gibraleon 2 a sido
de su doctrina y consejos muj aiudada em platicas particulares,
de a do ella con toda su gente se confeso, holgando de tomar
auisos de los Padres para el gouierno de su casa y de los de-
mas, y de las cosas del seruitio de nuestro Sehor. Y ansi queda
a Del. se queria.
1 Vide p. 412, annot. 2.
3 Francisca Fernandez de Cordova y de la Cerda (1521-1597). Cf. Fernan-
dez de Bethencodrt: Historia genealogica... VII, 101-104.
448 LlTTERAE QUADRIMESTRES
muj afficionada a la Gompania. En el mismo pueblo se hizieron
munchas amistades, specialmente entre personas algunas de
qualidad, entre quien auia enemistades tan grandes y tan tra-
uadas, que se speraua grande dano de vna parte y otra. La
S.a marquesa auia tratado de hazer las amistades, y no pudo
alcancarlo. Los nuestros, con el fauor del Sefior, tomando el
negocio entre las manos, con facilidad los reconciliaron y die-
ron orden como se confesasen, para que iuntos recibiesen el
sanctissimo sacramento; que fue testimonio firme de su verda-
dera amistad. [Preces postulat et valedicit.J
Deste collegio de Cordoua, y de Setiembre primero de 1561.
Por commision del P. rector.
D. V. P. indigno hijo y sieruo en el Sehor.
f Acbuedo j- l.
560
N. N.
FERRARIA 1 SEPTEMBRIS 1561 2.
1. De sociorum numero, domestica disciplina, valetudine. — 2.
Scholae et aedes amplificantur. — 3. Commoratio Patris
generatis Ferrariae quantum animarum saluti, et bonae
existimationi Societatis incrementum attulerit. — 4. Crescit
frequentatio sacramentorum. Cuius consequens fructus ex-
emplis monstratur.
1. Pax X.i Molto R.do in X.° Pre. Per eseguir' 1'ordine della
santa obedienza auisaremo V. P. quanto e successo nelli 4 mesi
passati in questo collegio di Ferrara, doue siamo stati 16, cioe
cinque sacerdoti, delli quali uno fu mandato in Franza, due
mastri, sei scolari, et resto coaiutorj. Et tutti renouammo per
la festa della santa Pentecoste li uoti, precedendo le confessioni
generali de sei mesj, et ciascuno mostro farlo con molta pron-
1 Vide p. 225.
2 Ex apogr. coaevo in cod. Venet. 100, ff. 74-75; prius 306-307. Praecedit
aliud exemplum italum in ff. 72-73 ; prius 304-305. In utroque exemplo desi-
deratur subscriptio et inscriptio.
560. — Ferraria 1 Septembris 1561 449
tezza d'animo, come uarie mortificationj in parte lo mostrauano.
Et in questo tempo siamo stati tutti sanj de corpo per la diuina
gratia. Et si e seguita la solita esortatione de otto dj per il
P. Rettore l, et si e uisto in tutti desiderio d' andare auanti
nelle uirtu et santa uocatione.
2. Delle scuole potemo dirlj come del nostro refettorio se
ne fecero 2, che riescano nella uia publica, et pero con tale
commodita si da occasione a di accrescer' piu numero di sco«
larj et far conoscer' nostro instituto. Et nel medesimo tempo
fu alquanto fabricato in nostro collegio, et bonificate alcune
cammere, di che, oltre la commodita, si e leuata occasione de
infermita per 1'anguste cammere et altre cause, come V. P.
uidde quando passo di qua, con cui uisita tutto questo collegio
mirabilmente si consolo con tutti 1' amicj et benefattori nostri.
3. Li uostri sacerdoti si sonno in questo tempo occupati in
confessar iu chiesa et fuori, massime nel' hospitale, et [aiutar']
a ben morjr' molti, et in trattare ogni dj insieme di casi di con-
scientia, esercitio molto utile per nostro instituto. Ne manca-
remo dirlj come ogni dj piu la nostra Compagnia e conosciuta
qua, alla qual cosa ha data buona occasione la passata di V. P.
col R.mo legato in Franza 2; et era talmente commossa questa
citta, et desiderosa di uederla et odirla in pulpito, come gle ne
fu fatta instantia, che e da lodarne Iddio Sig.r N., massime per
li buoni effetti de cio resultatj, come fu di far battezar quella
putta marrana, che per le cauillationj et importunita di tale
generatione si prolongaua talmente, che era in grande pericolo;
et de quel signore illustre, il quale, sendosi infirmato graue-
mente, ne bastando 1'animo alli suoj ricordarli la confessione
per 1'humanj respetti, pensorno li suoi che uno de nostri an-
dasse a uisitarlo in nome de V. P., et cosi fu fatto ; et per
il buon concetto che di lej hauea detto signore, con tale uisita,
in nome suo fatta da uno de nostri et esortatione a confessarsj,
se propose uolersi confessare, il che fece con uno de nostri
Padrj, quale abbracciaua molto teneramente, et per sue esorta-
tioni anco se communico, et due di doppo, hauendo da se stesso
domandato 1'estrema vntione, et molto instantemente detto suo
a si da occasione supra vers.
1 P. Fulvius Androtius.
2 P. Lainez cum Hippolyto Estensi, Cardinali ferrariensi, in Galliam tendens,
primis mensis Augusti diebus Ferrariae fuit. Cf. Lainii Monum. VI, 1 sqq.
LlTTERAB QUADRIMESTRES. — TOM. VII 29
450 LlTTERAE QUADRIMESTRES
confessor\ rese 1'anima al suo creatore ; et la notte prima, in
alcuni deuoti colloquij che facea al crucifisso, prometteua, re-
sanando, lassare le uanita del mondo et seruir' Iddio benedetto
in nostra Gompagnia. Della cui a mutatione tutti quelli de casa
restorno marauigliatj ; et si causo che doppo alcuni di detta
casa si confessorno conlli nostri. Et de tutto crediamo se sia
seruito 1'autor d' ogni bene. Et alla buona opinione non poco
anco giouorno le due prediche fatte in quel tempo dal nostro
Padre prouinciale l nel duomo, poiche V. P. per la sua infir-
mita non lo potette fare ; perche sendouj molto auditorio, ha
lassato tanto buono odore et opiuione de nostra Compagnia, che
doppo la partita de V. P., il vicario, che tuttauia seguita confe-
sarse con li nostri, per commissioDe del vescovo, che e il R.mo
card.le giouene 2, facea instantia douesse questo anno restar
qua, et preparauansi scriuer' al R.mo legato in Eranza, et ap-
pena con molte ragionj 1'hauiamo impedito, doueudo quesfanno
predicar' a Padoua per ordine de V. P. Et se uede che di tal
buono odore spesso si serue Iddio Sig.*' N.ro che altri se muo-
ueno a coufessarsj con noi, altri a domandar consigli, altri per-
dono del male che de noi hanno detto, et altri ad hauerne in
buon concetto et farne rivereuza, del che pare ne douiamo ale-
grare in Domino, poiche tutto torna in sua maggior gloria. Ne
poco aiuto a cio da il buono odore che si da dallj nostri in Roma,
in Uenetia et in Loreto, delli quali luoghi suole la gente tor-
nare molto edificata ; tal che molte uolte con tale occasione al-
cuni sonno uenuti a posta in nostro collegio a offerirsene ; et
sappiamo che, doue loro stanno, non possono patir si dichj
male di noj. Ne lassaro dirlj come sendosi saputo che V. P.
procuraua che li marrani fussero leuati de qua, o almeno che
insieme colli giudej portassero il segno, non poco ha consolato
questo popolo, che cio molto brama, et spera che alla tornata
sua de qua lo eompira. come dallo istesso R.mo card.le legato
li fu data intentioue.
a cui supra vers, deleto luj.
1 P. Benedictus Palmius.
3 Episcopus ferrariensis ab anno 1550 erat Ludovicus Estensis, natus anno
1538, cardinalis creatus die 26 Februarii 1561 ; qui, ait Ughellus, « usus suf-
fraganeo est in Ferrariensis Ecclesiae administratione Alphonso Rossetto,
Episcopo Comaclensi, in quem post duodecim annos sacerdotium illud con-
ferendum curavit ». (Italia Sacra, II, 557). Cf. etiam Eubel, III, 43, 212.
560. — Ferraria 1 Septembris 1561 451
4. Quanto al frutto spirituale, si e letta la lettione ordinaria
il di delle feste fino alli caldi grandj; et nella Pasqua de Pen-
tecoste, Ascensione et Corpo de X.o si e confessato et commu-
nicato in nostra chiesa buon nutnero di gente, et fattesi molte
confessionj generali; et tuttauia se e piu accresciuto il numero
di quelli che frequentano i sacramenti, fra quali e quasi tutto
il nostro vicinato, de quali altri se confessano ogn'otto dj, altri
ogni mese, altri 4 uolte 1' anno ; la qual cosa da a noi occasione
di lodar 1'autor d'ogni bene, et ailj nostri amicj de respondere
a quellj che de noj mormorano, che, se tali fussemo, li uicinj
che meglio possono sapere i fatti de vicinj, non si confessariano
con noi, con tutti di casa loro, nelle qualj se uede mirabil pace
et mutua charita. II frutto di dettj che frequentano i sacramenti
e stato in questi 4 mesi per glorificar' la diuina maesta, perche
li huominj seguitano a congregarsj ogni festa in nostre scuole
doppo la lettione, doue dicono alle uolte il rosario della Ma-
donna, alle uolte le letanie, et poi trattano fra loro di cose pie
prouedendo a molte occorrenze di molto piacere a Dio Sig-r
N. Tra essi e stato uno, che hauendo 4 figlioli, et essendo stati
senza causa assaltati da uno, quale feritto un' suo minor figliolo
d' acni 9, et 1' altri stati in molto pericolo, il sequente di, re-
cercato di far la pace, uolentierj la fece per amor de Dio, di
che noi stessi siamo restati molto marauigliatj. Vn'altro a
cui a fu amazzato un suo figliolo d'anni 26 incirca, oltre il
non hauer mai lassati sue confessioni et communionj ogni 7.na ,
subbito che da suoi inimicj, o dal figliolo fu recercato di pace,
con hilarita de animo gle la fece per instrumento publico.
Hauea insemo uno tre nepote in un monostero de suore, doue
sendouesene stata accettata una per suora senza saputa di suoi
parenti, ta[ato] se ne alterorno, che quanto piu presto con as-
tutia cercorno farle tutte tre tornare a casa, doue non cessauano
persuader' la detta accettata nel monostero a maritarsj, pensando
che non con buona intentione si facesse suora, o uero a intrare
in altro monostero, per il che li parenti delle altre suor' se ne
cominciorno a resentir', et far chiamare et trattar tal cosa in
judicio seculare li sodetti altri parenti, li quali per defensione
loro, sendosi resolutj uoler dir' molte cose ch'erauo per tor-
nare in molta infamia di quel monostero et d' altri religiosj,
furno da uno de nostri ritenuti, et finalmente doppo alcuni
a a cui a cui »«.s.
452 LlTTERAE QUADRIMESTBES
esercitij dati a detta, che uolea esser' suora, et confessione ge-
nerale, restando in suo proposito, furno suoi parenti consigliati
dal rnedesiino Padre a metterla in detto monastero, et cosi hanno
fatto doppo molte fatighe ; et oltre sua conteotezza et del mo-
nostero, si leuo 1'occasione di molti malj et dicerie, inconue-
nienti in questi miseri et calamitosi tempi. [Iuvenis quidam
vehementem et periculi plenam tentationem superat] .
De Ferrara il primo de Settembre 1561.
561
MICHAEL LAURETANUS
FOROLIVIO 1 SEPTEMBRIS 1561 l.
1. Sociorum numerus. Optima valetudo. Viget religiosa disci-
plina. — 2. Socii in proximorum auxilium sese impendunt.
— 3. Difficiles paces componuntur. — 4. Orbae puellae
mores in melius mutant. — 5. Vir extremo supplicio affi-
ciendus resipiscit. — 6. Iocis inhonestis relictis, festa pie
celebrantur. — 7. Nobilis puella a maligno spiritu libera-
tur. — 8. Desperatus homo ad cor redit.
1. f Pax Xpi. etc. Molto R.do in X.° Pre. \Scribet breviter.]
Et per comminciar' dalli nostri, li quali sonno 13, per gratia
di Dio et bonta di questo aere, si come per il passato, cosi
adesso si ritrouano tutti sanissimi, per il che senza impedi-
mento alcuno, tutti con gran' diligenza se danno alla cura de-
1'anima, manifestando cio nella obseruanza delle regole et buono
procedere nella uia del seruitio diuino secondo 1' instituto della
Compagnia con desiderij di mortilicationi et peregrinationi, le
quali instantemente dimandano. Particolarmente con 1' amore
et fraterna charita dimostrando 1' amore et affetto qual' hanno
uerso Dio N. S.re.
1 Ex originali in cod. Venet. 100, ff. 80-81 ; prius 334-335. Sequitur exem-
plura latinum in ff. 82-83. Exstat apogr. in archiv. colonien. Hansen, 1. c. 766.
561. — Forolivio 1 Septembris 1561 453
2. Circa di quello che in aiuto delli prossimi si fa, breue-
mente diro che il tempo che dalli studij di ciascuno e concesso,
tutto si spende in aiutar' 1'anime con uarij essercitij pij ; parti-
colarmente li nostri Padri, pigliando pochissimo tempo per la
necessita del corpo, il resto spendono in uarie cure, prese per
la a salute di questo et di quello. Et il nostro R.do P. Rettore l,
predicando le domeniche nella chiesa nostra, aiuta di molte
anime, uedendosi cio nel crescere de deuoti della Compagnia,
et de penitenti, per il numero de quali alcune uolte non ba-
stando li nostri, fa bisogno chiamar' confessore forastiero. Dalle
qual cose Pistessi nostri inimici pare si muouano; perche uno
cittadino, spinto dal' odio che ci portaua. hauendo fatto quel
che seppe et puote contra di noi, riconoscendosi, et mandando
il suo figliuolo alle nostre schuole, per gratia de Dio queP
grandissimo odio si e mutato in molto maggiore beneuolenza,
qual' hora ci porta.
3. I grandissimi frutti che dalli santissimi sacramenti rice-
uono li deuoti, lassando molti essempi, con un solo mi bastera
dichiarargli. Vn huomo b fra quelli che per consiglio de nostri
Padri uiueno christianamente, inscontrandosi in una persona,
la uita et costumi della quale erano molti diuersi, et Panimo
uerso di se poco amico, si lamento d'alcune iagiurie che a
torto gli eran state fatte. Poi dal contrastare essendo uenuti
alle ingiurie, questo huomo c da bene ui receuette un' grande
schiaffo, del che grandemente sdegnatosi (per esser' persona,
che per il passato del honor' mundano haueua fatto gran sti-
ma), d ricordandosi della frequentatione delli santissimi sacra-
menti, difficilissimamente si astcnne di non fare subitamente
la uendetta, determinando pero faie questo per mezzo della ju-
stitia publica. Ma scontrandosi poi in una persona da bene, gli
fu*detto che tal cosa non si doueua fare senza conseglio del
suo confessore. Lui adunque, uencndo subito al collegio, et
hauendo con grande affanno narrato il caso, domando presto
resolutione. II nostro Padre con il quale parlaua, hauendo
come Dio uolse nelle mani i sacri euangelij, legendo, in quel
a per la supra vers., deleto della. — b humo ms. — c huomo supra vers.
d Del. pure.
1 P. Leonettus Clavonius.
454 LlTTERAE QUADRIMESTRES
punto era uenuto alle parole del Signore : « Si quis te in unam
maxillam percusserit, praebe illi et alteram » * ; rengratiando
la prouidenza di Dio, li porse il libro, dicendoli, che non da
se, ma dal Signore pigliasse conseglio et conforto del suo do-
lore. Poi, essendogli dechiarate a le parole, domando quel che
bisognaua fare. Gli fu risposto che del tutto bisognaua perdo-
nar' la ingiuria; et se hauesse tanto spirito, farebbe christia-
namente se chiedesse perdono d' ogni occasione che hauesse
dato di questo all'inimico. Lui commosso dalla uolonta de
Dio, senza replicar' altro, si parti; et, ritrouato 1'aduersario,
ingenochiandosegli auanti, ottenne da lui perdono, et insieme
la pace. Maggiore cosa non poteua accadere a nostri tempi in
questa citta tanto seditiosa, et nella quale la gente fuor' di
modo e inclinata alle ingiurie et questioni.
4. Delle cose b che fuor' di casa son' fatte scriuero anche
uno o doi essempi. La casa delle orfane per li pessimi costumi,
da tutta la citta era tanto odiata, che, domandando loro l'ele-
mosina, non solo non gli era data, ma con ingiurie et uillanie
erano riprese et schacciate; et per abreuiarla, fu dato il carico
alli Padri della Gompagnia accio prouedesseno a tanto male.
Li quali con grande fatiga, hauendo leuate finalmente le cause
di tanta peruersita, dandogli poi un' modo di uiuer', per mezzo
delli santissimi sacramenti hanno riformato in modo i loro co-
stumi, ch' hanno (come speriamo) racquistata la gratia di Dio
et delli suoi cittadini. Le quali cose uedendo una donna nobile,
et molto religiosa, con consenso del R.do P. Rettore e intrata
al gouerno loro, doue sta con grande utilita di quelle anime,
essortandole alla perseueranza nella renouatione della buona
uita, et gia per gratia de Dio questa opera e in tanto accresci-
mento, che tanto grande multitudine di donne, etiam nobili,
desidera esser' admessa nel' numero di quelle, dalle quali poco
auanti abhorreuano, che al desiderio di tutte sodisfar' non
si puo.
5. Vn huomo dalla justitia condennato a morte, fu essortato
da persone da bene a pentirsi della sua mala uita ; ma lui, mo-
strando non saper' quel' che fosse confessione, et quando fosse
a Prius dechiarite. — b Prius cuose.
1 Cf. Matth., V, 39.
561. — Forolivio 1 Septembris 1561 455
fuor' delli presenti mali, non pareua curarsi dell'auenire, non
essendoci piu speranza di ridurlo, et gli nostri Padri per il pas-
sato non essendose in questa citta essercitati in quel ufficio,
per ultimo remedio furno chiamati ; et con la gratia di Dio fec-
cero tanto, che quella anima non solo si ridusse a penitenza,
ma a tanta cognitione de suoi peccati, che intese essere grande
beneficio di Dio che lo castigasse in questo mondo delli suoi
peccati. Essendo poi menato alla morte fuori della citta, hauendo
impetrato un grano benedetto dal confessore, fu tanto constante
nel osseruar' quello che gli fu insegoato, che non cesso di chia-
mar' Iesus, benche fusse essortato dalla gente che dicesse altre
orationi.
6. Ma gli nostri, non solo nella citta, ma anche nelli campi
et uille si studiano redurre 1' anime al suo creatore. Imperoche
ad una chiesa, essendosi radunati molti contadini a con giochi,
balli et canti de nostri tempi, piu presto offendeuano Dio, che
honorauano il santo, la cui festa iui si celebraua ; doi delli nostri
disturborno quelli inconuenienti, stracciando le carte piu uolte,
et insegnando con grande attentione et utilita di quelle anime
quali fussero le feste delli christiani, et come si honoraua Dio
nelli suoi santi. Et questo bastera di quel' che publicamente si
e fatto.
7. Finiro, scriuendo prima doi essempi per mostrar' quanto
Dio nostro S.re priuatamente ancora e stato honorato. Perche,
lassando per adesso che di et notte li Padri sonno chiamati alle
confessioni delli infermi, fu vna giouanne nobile in questa citta,
alla quale per alcuno tempo vn' spirito (che chiamano folletto)
soleua quasi scherzando dare impaccio, et in processo di tempo
commencio leggiermente nuocergli. Li parenti, pensando questo
esser' ignominia della sua casa, tennero la cosa in secreto; ma
crescendo il male, perche quel spirito gia affoccaua la giouane,
spinti dalla necessita, corsero a domandar' aggiuto dalli nostri
Padri. Et andandoui un' a uedere quel' ch'era, et gli altri ri-
tirandosi in chiesa a fare oratione, subito uenne uno dicendo
che la giouane non poteua piu parlar', et che, se ui era rimedio,
non bisognaua tardar'. II Padre subito ch' aggiunse, inuoco il
nome del Saluatore, et fatto il segno della santa croce, la gio-
uane con grandissimo stupor b, delli circonstanti, subitamente
a Emend. ex cittadini. — b Prius stuppor.
456 LlTTERAE QUADRIMESTRES
fu libera; et confessandosi con quelli di casa, non senti piii
trauaglio alcuno.
8. Vltimamente scriuero un' essempio, per il quale 1' infinita
pieta del nostro Signore uerso gli peccatori mirabilmente si ma-
nifesta. Vn cittadino (come nei trauaglij di questa uita piu uolte
accade), essendo afflitto da diuersi mali, determino uiolentemente
finir' la sua uita, la quale nel suo pensiero era piena di tanti
affanni, che la morte di piu crudeli non hauea. Vna sera adun-
que, stando con gli suoi di casa, subito si leuo, et ritirandosi
in una camera nella suprerna parte della casa, apparecchio un
capestro per appicarsi. Ma il naturale timor' della morte, raf-
frenando 1' impeto della desperatione, et il demonio temendo
perder' quell' anima, gli apparue con spauentosa figura, quasi
aiutandolo et essortandolo a finir' 1' impresa, se uolesse uscire
da continoa morte, la quale patiua nelli continoi et infiniti guai.
Ma la misericordia di Dio e pur' grande. Imperoche li suoi di
casa, marauigliandosi della subbita partita, dubitando di qualche
male, commenciorno cercarlo; et uenuti alla camera, et non
essendoli aperto, benche picchiassero, si pensorno che fusse quel
che in effetto era. Adunque buttata in terra la porta, ueddero
quel' infelice huomo, che gia pendeua, ma ancora non era morto.
Li uicini, sentendo il rumore, et pianti della famiglia, concor-
sero a ueder'. Li nostri Padri, auisati del caso, et pregati a
dar' aggiuto, subbito ui andorno, et trouorno quel huomo con
occhi et faccia tanto spauentosa, che piu simiglianza haueua
di demonio che di huomo. Facendo il segno della santa croce,
essortandolo et benignamente parlandogli, finalmente con diffi-
culta feccero che chiamassero a il nome di Giesu, il che hauendo
fatto, quasi suegliandosi dal sonno, marauigliosamente commen-
cio tornar' a se et conoscer' 1' inganno del demonio. Vltimamente,
conosciuto 1'error' suo, et la grande misericordia di Dio, con
gran' dolore si confesso, et ordino la sua uita christianamente.
Et queste sonno, molto R.do in X.° Padre, le cose b che mi
occorrono al presente delle schuole; del' hospitale che uisitano
li nostri, delle prediche in diuersi monasterii, nelle passate si c
dette pieno auiso. [Preces postulat.] II primo di Settembre 1561.
Di Forli.
a Sic ms., videtur error pro chiamasse. Exempl. latin. ut Jesum invo-
caret. — b Prius chose. — c Emend. ex di.
561. — Forolivio 1 Septembris 1561 457
D. V. R. P., per conitnissione del R.do P. Rettore, seruo in
Christo indignissimo. Michaele Lauretano i.
] Hic ab anno 1573 ad annum 1587 in quo obiit, collegium germanicum
Romae sapienter rexit. Cf. inter alios Sacghinum : Hist. Soc. Iesu, part. V,
tom. prior. lib. VII, n. 9 sqq. ; Cordara : Coll. Germ. Hungar. Hist. lib. II,
n. 14 sqq.: Steixhuber: Geschichte des Coll. Germ. Hungar. in Bom.,l,9b,
102, 116-119; Sommervogel : Bibliographie... IV, 1566. Cum vero in his auc-
toribus diversa inveniantur circa annum et locum quo Michael ingressus est
Societatem et circa locum nativitatis eiusdem, breviter indicabimus quae no-
bis securiora, secundum antiqua documenta, videntur. Nullum dubium esse
videtur quin Michael noster sit ille Michael a Gaspare de Doctis, lauretanae
Domus gubernatore. commendatus, qui mense novembri 1555 in romana domo
Soc. Iesu spiritualia exercitia peragit, et in Societate vivere statuit ; in col-
legium romanum die 3 Ianuarii 1556 venit. et die 12 Sept. eiusdem anni Pa-
tavium mittitur. Cf. Monum. Ignat. ser. la, X, 90-91, 152, 184,230,231,383,
391 ; Polanci Compl., II. 582, 589. Quod Romae Societatem ingressus sit,
confirmatur ex epigrammaie quod paucis ante mortem mensibus sub titulo :
« Virgini Matri Gratiarum Votum » scripsit, in quo haec habentur :
Virgo Recineti bivia quae valle quiescis,
Gratia cui merito Nomina tanta dedit.
Huc mea me genitrix primis tibi duxit in annis,
Parvulus hic didici prima elementa puer.
Dein Lauretani colui miracula Templi,
Et cecini laudes inclita Virgo tuas.
Hinc ad Romani processi Tybridis Arcem,
Et Vaticanae limina sacra Domus.
Hic me terrenae meditantem gaudia vitae,
Ad bona tu Virgo non peritura vocas.
Errantemque animam radiis coelestibus imples,
Et servum Nati me facis esse tui...
Hoc epigramma invenitur in cod. Vocat. illustr. I, f. 158, simul cum
litteris P. Petri Ant. Spinelli, Patris Michaelis in regendo collegio germanico
successoris, datis Neapoli die 20 Augusti 1610, ad P. Octavium Lorenzini
Romae degentem, in quibus multa de P. Michaele narrat. Michael Laureta-
nus censetur in catalogo collegii patavini mensis Iunii 1557, in catal. mensis
Ianuarii et mensis Aprilis 1560 (cod. Informat. antiq., nn. 57. 60, 61).
In catalogo scripto sub finem mensis Aprilis 1560 (ib. n. 60) de eo dicitur :
« M.° Michele italiano da Reccanati maestro d'humanita di eta di 24 anni [in
catal. mensis Ianuarii dictum erat illum habere 22 aetatis annos], entro nella
Compagnia in Roma et e stato in quella circa 5 anni ». P. Petrus Ant. Spinel-
lus in epist. superius citata dicit : « Lui era de origine da Dalmatia, ma nato
in Italia Recanati ». P. lacobus Rorghesius in epist. data Laureto die 19 Sep-
tembris anni 1601 ad P. Oct. Lorenzini (cod. Vocat. illust. I, f. 159) dicit : « II
P. Michael e nato in Recanati di parenti Albanesi ». Et hic quidem dicit se
fuisse discipulum P. Michaelis Forolivii circa annum 1562, et postea novisse
quemdam illius germanum fratrem Laureti. Qui dicunt P. Michaelem natum
in Dalmatia, nescimus quibus fundamentis fulciantur. In quadam notitia de
eius vita et moribus scripta circa annum 1577 (nam asserit eum esse recto-
rem novi collegii germanici iam a quatuor annis) dicitur illyricus et ingres-
sus Societatem Laureti anno 1554. (Cod. Bom. 78.b n. 117).
458 LlTTERAE QUADRIMESTRES
562
INNOCENTIUS SPATAFORA
GENUA 1 SEPTEMBRIS 1561 l.
1. Sociorum numerus. Religiosa disciplina floret, praesuhim
hortationibus et exemplis fota. — Anniversarius dies in-
gressus in Societatem ab aliquibus speciali modo celebratur.
— Preces pro Galliae salute. — P. Rectoris excursus in
Montemregalem. — P. Francisci de Borgia transitus sociis
bono exemplo est. — 2-4. Fructus ex contionibus, sacra-
mentorum usu, et fratrum colloquiis. — Peccatorum conver-
siones. — Lusores correpti. — 5. De institutione schola-
sticoriim, quos inter non pauci nobiles inveniuntur. Socie-
tatis canditati.
1. f Jhs. Maria. Molto R.do in Chro. Pre. nro. Pax Ghri. Gon
questa V. P. intendera il frutto che in questi quattro mesi s'e
raccolto in questa uigna del Signore. Siamo in questo collegio
fra tutti 16, sei sacerdotj, 4 maestri, et gl'altri, parte schoiari,
parte coadiutori temporalj. Fra li quali non metto un fratello,
il quale hauendo una infermita incurahile, e stato mandato a
casa sua per curarsi, ch'e di qua lontana due giornate, et per
la pouerta de parenti segli manda da questo collegio quel che
li bisogna pe '1 uiuere 2. Tutti gl' altri per la Dio gratia stanno
assai sani. E '1 P. Simone 3 (ch'altroue sempre quasi e stato
infermo) in questo sanissimo aere s'e a rihauuto ch' aiuta a por-
tare il peso de sanj. Et gia che ho cominciato a scriuere delle
cose domestiche, dico in genere che coloro che stanno in questo
collegio, mostrano grandi desiderij di andar' innanzi nello spi-
rito, et percio uanno molto auanti nell' obedientia, humilta, ab-
negatione di se stessi, etc. 11 che in gran parte riconosciamo dal
R. P. Rettore 4, il quale con parole et essempi in tal modo edi-
a Delet. di tal sorte.
1 Ex autogr., ut videtur, in cod. Med. 75, ff. 30, 31; prius 182.
3 Videtur indicari Ioannes Biano. Cf. Bibadeneira, I, 362.
3 Simon Rodriguez.
*■ P. Gaspar Loarte.
562. — Genua 1 Septembris 1561 459
fica quelli che ha in sua cura, che pare spinger con spronj a quelli
che da se stessi assai corrono. L' essortationj etiandio del R. P.
Prouintiale * auanti la sua partita, grandemente c' aiutorno. Alle
quali son succedute quelle del R. P. Rettore non con minore
utilita. Alcuni de nostri pigliorno diuotione di celebrare il giorno
ch'erano entrati nella Compagnia con qualche penitentia otte-
nuta da superiori, per dar segno di gratitudine, et accendersi a
uiuere meglio per 1'auenire. Al che ci fece la strada il R. P.
Rettore, il quale uolse celebrare il giorno dell' Ascensione (nel
quale egli fece professione) con seruire in tauola, et essercitarsi
in b opere basse. II medesimo fece pochi giorni fa, quando ri-
nouammo i uoti ultimamente, nel qual tempo assai apertamente
si poteua uedere quanto gran desiderio hauessino i nostri di
uiuere secondo 1' instituto della Compagnia, i quali dopo la con-
fessione generale di sei mesi, come si suole, domandorno e con
grande instanza ottennero penitenze per li mancamentj commessi
contra le regole; et certo fu di grande edificatione uedere che
ciascuno haueua domandato per singolar benefitio quella mor-
tificatione, nella quale sentiuano maggior repugnanza. Hora la
cousolatione che segui dopo queste penitenze, quando rinouammo
i uoti dopo un' essortatione del R. P. Rettore, la lascio consi-
derare a coloro che questa leggeranno o ascolteranno. Li mesi
passatj hauendo noj inteso che a V. P. non dispiacerebbe che
li nostri con penitentie et orationj piegassero Iddio nostro Si-
gnore a spegnere questa pestifera heresia, ch'ha infettata quasi
tutta Francia, con grande allegrezza di tuttj fu dal R. P. Ret-
tore dato ordine che dui di noi ciascuno giorno facessero disci-
pline, et gl' altri dicessero le litanie. Nel principio di questi 4
mesi il R. P. Rettore ando al Mondeui (che e due giornate da
qui lontano) per assettare le cose del nuouo collegio, ch' ha
fondato l'Ill.m0 S.or duca di Sauoia, et apparecchiar il luogo per
quelli fratelli che di Roma s' aspettauano. Non posso lasciar di
scriuere la consolatione, e spirituale edificatione che ci arreco
la uenuta da Spagna del R. P. Francesco Borgia, il quale in
quei pochi di che si fermo in questo collegio, con una essorta-
tione ci animo mirabilmente all' amor di Dio, et dispreggie delle
cose terrene. Et questo basti delle cose di casa.
a 2 vv. praec. supra vers. — b Beh altre.
1 P. Petrus Ribadeneira.
460 LlTTERAE QUADRIMESTRES
2. Quanto alle confessionj, prediche et altri essercitij di no-
stra Gompagnia, s'e fatto gran frutto nei prossimi per la Dio
gratia. Et accio meglio et con piu frutto a possan farsi quesfuf-
fitij, legge il R. P. Rettore a sacerdotj di casa una lettione di
casi di conscientia. II P. Battista Vellatj, (che V. P. ha qua
mandato per predicare), predica in una delle principali paroc-
chie di questa citta ad instanza et prieghi di certi cittadini et
preti che in quella chiesa stanno. II che certo c'e stato causa di
grande marauiglia, ricordandoci ch' altre uolte s'era fatta gran
resistenza ch' i nostri non predicassero in quella chiesa, et hora
1'hanno da se stessi domandatj. II medesimo accadette al P.
Francesco Adorno, il quale fu instantemente pregato da un
principal cittadino (ch' auanti c'era stato molto contrario) che
per quelli pochi giorni che doueua fermarsi in questa citta,
dopo desinare facesse una lettione in S. Siro, il che fece con
gran concorso, massime di persone principalj. Gl' altrj predica-
tori nostri han pur qualche uolta predicato nelle sue chiese,
benche non si spesso come prima, per questi caldj. Gon l'es-
sempio di nostri, altri religiosi si son mossi a far' il simile.
Tal che in alcunj monasterij si predica ogni festa et domenica.
II numero di coloro che si coufessano da nostri ogni festa et do-
menica, non e poco cresciuto in questi 4 mesi. Et io credo che
passino di molti b il numero di 300, che nell' altra quadrimestre
si scrisse. Non potrei dire il numero quasi infinito di coloro
che nella Pentecoste et Assontione della Madonna si sonno qua
confessatj. Fra quali habbiamo ritrouatj molti, i quali, o uero
non s' erano per molti anni confessatj, o uero non intieramente ;
tal che bisognaua farli confessare generalmente. Molti che per
1' adietro attendeuano ad altri religiosi, tirati dalla buona fama
che per la diuina bonta di nostri corre, uengono qua per aiuto
et consiglio, et restano molto sodisfattj. Vno il quale era stato
in galera otto o piu annj senza maj confessarsi, subito che fu
liberato uenne al collegio nostro, et hauendo lasciata c la soma
de peccatj, promise d' andar in peregrinatione alla Madonna di
Loreto. Un' altro, che sette anni incirca era stato parimenti in
galera, liberato per mezzo di nostri, rese gratie a Dio et a noj.
Non mancano etiandio li nostri di aiutar' a ben morire quelli
che sono in extremis, et pochi giorni fa, ch' essendo un di de-
uotj nostri in tali termini fece chiamare un Padre di nostri suo
a 4 vv. praec. supra vers. — b 2 vv. praec. supra vers. — c Emend.
ex scasciata.
562. — Genua 1 Septembris 1561 461
confessore, dal quale confortato s'armo corue buon christiano
de tutti i sacramentj, et stando presente il suo confessore in-
sino a molte hore dj notte, rese lo spirito a Dio. La compagnia
di deuoti, ch' ogni festa et domenica si ragunano in questo col-
legio, e a cresciuta grandemente, cosi di spirito, come di nu-
mero. Molti di loro uolentieri passarebbono da quella compa-
gnia alla nostra, se fussino admessi. Alcuni de quali s' intrat-
tengono con speranza finche si mostrino degni della Compagnia
nostra. Altri non potendo aspettar tanto, et non parendo idonei
per la Compagnia, si mandano ad altre religionj.
3. Le donne che si confessano da nostri, non cedono a
gl' huomini ne di numero, ne d'andar' innanzi nel spirito; et
lasciando star molte che son state ridotte dalla deshonesta uita
a confessarsi et communicarsi spesso, vna donna ch' haueua tre
figliuole da marito, era stata molti annj sotto falso nome di
matrimonio con un scelerato huomo che fingeua di non hauer
moglie, et benche dopo alcun tempo s' accorse dell' inganno,
niente di meno non poteua distaccarsi da lui, il quale non con-
tento di quel peccato, uendeua etiandio b 1' honore delle figliuole.
Finalmente per la diuina bonta accadette che la madre et le
figliuole furono menate da nostri Padri, et si confessorono
da loro, et da 1'hora in qua, abbandonata la uita dishonesta
de prima, danno grande edificatione con la lor uirtu et deuo-
tione, dando infinite gratie a Dio, et a nostri Padri che 1' hanno
cauate dalla gola del crudelissimo leone. Due altre ch' erano
state molti annj concubine, hora lasciato il stato di prima, si
confessano da nostri ogni otto giornj con grande frutto loro et
edificatione de gl'altrj. Si sono anche accordatj due consortj et
ridottj ad habitare insieme, il che prima non faceuano.
4. 1 fratelli nostri che non hanno anchora ordini sacri, non
mancano di aiutar' i prossimi con parole et essempi, imperoche
spesso uisitano le prigionj et hospedalj, et se per auentura s'in-
contrano con giocatorj, rompon loro le carte ; la qual cosa rie-
sce tanto bene alli nostri, ch' hauendo certi fratelli nostri c rotto
le carte ad uno de sbirri o (come qua dicono) caualierj, che
giocaua nell' istesso palazzo, et ripresolo perche castigando
gPaltri che giocauano, esso faceua il medesimo, coluj che gio-
caua seco, rispose che diceua la uerita. Pochi giornj dipoi lo
sbirro incontrandosi co'l medesimo fratello che gl' haueua strac-
a Emend. ex ha. — b Praec. v. supra vers. — c Delet. ch'h.
462 LlTTERAE QUADRIMESTRES
ciate le carte, lo ringratio molto, et promise d' emendarsi per
1'auenire et confessa[r]si et coramunicarfsi] a ogni mese.
5. Quanto alle scuole nostre, habbiamo in 4 classi circa 200
scolari, i quali imparano et s' approfittano nelle lettere, costumi
buoni et dottrina christiana ; et il P. Hieronimo l, ministro di
questo collegio, ogni otto giorno dichiara loro i sacramenti. E
grande (laude al Signore) in questa citta 1' opinione ch' hanno
della dottrina de nostri, per la qual cosa il marchese di Vigeui b
di casa Triuultia (il quale se bene e nato in Milano, gran parte
dell'anno sta in questa citta), mosso dalla fama de nostri, uenne
qua, et ci dette i suoi figliuoli accio F insegnassimo, i quali
quasi tutto'1 giorno stanno nel collegio, et non altrimente sot-
toposti al maestro, et obedienti che qualsiuoglia de gl' altri.
Ad essompio di questo marchese altri principali cittadinj di
questa terra han fatto il medesimo. Vno de nostri scholari della
casa de Centurionj molti mesi fa ch' ha gran desiderio d' esser
della Compagnia nostra, et hauendo inteso dal R. P. c Rettore
che nessuno de nostri scolari puo esser admesso nella Compa-
gnia senza licenza di parentj, ha fatto tanta instanza a sua ma-
dre (conciosia che non ha padre), ch'e stata constretta a uenir
a trouar il R. P. Rettore, et offerir' il figliuolo suo al seruitio
diuino, com' un altra Auna Samuele, et hora non s'aspetta al-
tro, se non che il figliuolo sia di eta piu matura. I fratelli no-
stri che studiano rhetoriea nella priraa classe, uanno auantj a
tutt.j nel studio et diligenza ; et oltre le communi lettionj ch' o-
dono in scuola, hanno anchora dispute domestiche et altri
essercitij di lettere. [Preces postulat.]
Da Genoua al primo di Settembre 1561.
Per commessione del R.do P. D.or Loarte, Rettore nostro.
Figliuolo indegno in Christo de V. P.
[XNOCENZO SPATAFORA 2.
a Consumpta eharta. — b Praec. verb. in marg., cleleto Bujgeuj'
c Litt. P. supra vers.
1 P. Hieronymus Galvanellus.
2 Vide p. 6.
563. — Ingolstadio 1 Septembris 1561 463
563
P. HENRICUS ARBOREUS
INGOLSTADIO 1 SEPTEMBBIS 1561 *.
1. Sociorum valetudo. Nwmerus. Ingressi in Societatem. — 2.
Disciplina religiosa floret. Pro felici concilii tridentini exitu
preces Deo funduntur. — 3. Fructus ex sacramentorum
administratione. — 4. Comoedia ab scholasticis exhibita. E-
piscopi eistatensis benevolentia. — 5. Aedes perficiuntnr. —
— 6. In catholicorum coemeteriis sepnltura haereticis ne-
gatur.
1. j- Ihs. Transacto nunc quatuor proximorum rnensium cur-
riculo, Reuerende in X" Pr., ea paucis aperiam de quibus Reue-
rendam Paternitatem vestram iuxta receptum ac lauda*bilem
nostre Societatis morem conuenit certiorem fieri. Primo omnium
(quae Dei est gratia) nos omnes, tam Patres quam Iratres, in
hoc collegio prospera sic satis fruimur valetudine. Sumus autem
16, quorum quinque sacerdotij, tres autem dyaconatus eminent a
dignitate, reliqui adhuc in minoribus aut laicali statu sunt con-
stituti; ex his tres sunt nouitij, quorum 2 nuper huc Colonia
venerunt, tertius autem Salisburga a 1'ratre suo, dominicani in-
stituti doctore italo, nomine Feliciano b (qui apud Salisburgen-
ses c agit episcopum) 2. missus, vt et ipse nostrae Societati
adiungeretur, qua de re iam aliquoties cum Pre. Rectore nostro
per literas egerat. Gum autem is sit vir doctus et pius, nostrcr-
rumque Patrum, adeoque Societatis nostrae amicus haud vul-
garis, noluit d 1'ratrem, alioquin pro ratione aetatis animo
a eminent in marg., deleto v. quod Jegi nequit. — ^ In ms. videtur le-
gendum Felicoano. — c Prius rectius Salisburgensem. — d In ms. legitur
voluit; supra v scriptum est alia manu n, ut legeretur noluit, quod contexta
oratio postidare videtur. In utroque ex. codicis Germ. 143 legitur noluit,
sed in alt. correctum ex voluit.
1 Ex originali in cod. Germ. 139, f. 87; prius 279 (298). Est aliud exem-
plum in cod. Germ. 143, f. 142; tertium, ibid. fol. 143.
2 Felicianus Ninguarda a Morbenio 0. P., qui post fuit episc. Scalae, S. Aga-
thae et Comensis, consiliarius erat episcopi salisburgensis. Gf. Concilium
Tridentinum.... (edidit Societas Goerresiana), VIII, 504 sqq. De eius fratre,
tirone nostro, nihil potuimus-invenire.
464 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
el corpore satis praestantem ac mediocriter doctum, ab eo sancto
proposito, quod pridem Viennae uostrorum in schola discipulus
conceperat, dehortari et ad suum ordinem suscipiendum pellicere,
quemadmodum suis ad dictum Reuerendum Prem. Rectorem lit-
teris testatus est.
2. Prebent se omnes in hoc nostro collegio in rebus ab obe-
dientia iniunctis faciles ac morigeros; si quid tamen humana
fragilitate erroris fuerit admissum, aut aliquid secus quam dictat
ratio gestum, facile Societatis medicina curatur. Hoc tempore
quo tridentinum concilium fertur ac speratur propediem instau-
randum, sacra precationesque quotidie fiuut, non sine corporis
afflictionibus, ad impetrandum foelicem eiusdem concilij pro-
gressum, et ad propulsandas, Deo miserante, graues istas eccle-
siae calamitates. De concionibus vtriusque linguae pariter et
lectionibus publicis, cum parum aut fere nihil immutatum vi-
deatur, nisi quod auditorum numerus in omnibus lectionibus
potius auctus, quam diminutus sit, nihil scribendum duximus.
3. De fructu autem administralionis sacramentorum id bre-
uiter dixerim, quod licet hic moris non sit vt saepius homines,
quam semel in anno, confiteantur, neque promptum sit illos ab
ista tam inueterata consuetudine reuocare; nunquam tamen de-
fuerunt aliqui, potissimum foeminei sexus, homines quorum alij
siugulis mensibus, alij vero crebrius id facerent, maxime in
praecipuis anni, ac a solemnibus festis, quando etiam admodum
reuerenter sacram comunionem suscipiunt.
4. Quantum vero ad scholas nostras attinet priuatas, ille magis
magisque in dies florere videntur, adeo vt viri apprime nobiles
suos filios nobis, quam alijs, instituendos libentius tradant.
Suntque hoc tempore nonnulli baronum aliorumque nobilium
filij in nostram disciplinam admissi. Proximis diebus isti scho-
lastici nostri publice exhibuerunt comoediam non minus venus-
tam quam piam, qua in re sic perfuncti sunt illi egregio suo
munere actores, vt dubium non sit actionem mirum in modum
omnibus placuisse ; complures etiam ex terrificis verbis ac spec-
tris illis permotos, de fugiendis vitijs ac virtutibus amplectendis
serio cogitasse, quod deprehendere licuit tum ex spectandi aui-
ditate, tum ex persistendi constantia. Omnes enim, vix vllo
excepto, per quatuor plus minus horarum b spacium, quamdiu
scilicet ipsa durauit actio, constantem cum silentio ac modestia
a ac supra vers. — b horarum supra vers.
563. — Ingolstadio 1 Septembris 1561 465
praebuere attentionem. R.diss episcopus eystattensis *, nobis vi-
cinus, et huius accademiae cancellarius, a nostris superioribus
nuper contendit, vt collegium hoc susciperet curam alendi et
instituendi 12 juuenes studiosos, quos in studio fouet futuros
ecclesiarum suarum ministros seu pastores. Multum enim ipse,
vt et alij fere Germaniae praelati, tribuit nostrorum et doctrinae
et fidei in erudienda et excolenda juuentute; is igitur quo suum
erga nos amorem testaretur, praecioso et peruenusto missali nos
donauit, et alia pleraque beneuolentiae signa declarauit.
5. Scholae veteres, in quibus hactenus nostri pueri solebant
institui, commodum praebent nobis refectorium, cui adiecta est
noua culina, a fundamentis nuper extructa, cum nonnullis aedi-
ficijs habitationi nostrae multum accommodis; nouae siquidem
jussu illustrissimi principis nostri 2 iam sunt nunc ad vmbili-
cum perductae; vnde factum est, vt collegium hoc nostrum longe
aliam nunc habeat faciem atque prius, et maiores illi sint com-
moditates, quas hic attexere non est opere praecium.
6. Postremo illud vnum addam, anno superiori, quod, mortuo
quodam medico doctore, ingens contentio nostris theologis exti-
tit cum nonnullis, quibus res commisse sunt vniuersitatis, vtrum
in loco sacro, an prophano, deberet cadauer sepeliri. Causam
vero isti controuersiae prebuit potissimum suscepta, paulo prius
quam obiret morte, sub vtraque specie sacra communio, quam-
uis alioquim constans fama esset hominem fuisse a fide et reli-
gione catholica alienum, sed multis contradicentibus, tum iacuit
nostrorum theologorum sententia; hoc tamen videntur illi effe-
cisse, vt iam non amplius in hac ciuitate locum habeat mos
humo promiscue condendi in terra sacra haereticorum et ca-
tholicorum corpora. Nam cum nuper filius consulis, viri oppido
catholici, haereticus pertinacisshnus, vitam cum morte commu-
tasset, cunctis pastoribus ipsi sepulturam negantibus, apud lu-
theranos in Palatinatu pater non sine dolore et lachrimis filium
humo tradere est coactus. Idem quoque proximis his diebus
contigit exemplum ; cum enim baroni cuidam, contra morem
ecclesiae sub vtraque specie communicato ac mortuo, sepultura
in coemiterijs ab amicis opportune importune frustra petitafuis-
set, tandem postquam fere octo diebus in agro Dei (quem vo-
cant) 3 insepultus iacuisset, in campo et agro prophano, iuxta
1 Martinus a Schaumberg (1560-1590).
a Albertus V, Bavariae dux.
3 Germanice « Gottesacker », coemeterium.
LlTTERAE QUADRIMBSTRES. — TOM. VII. 30
466 LlTTERAE QUADRIMESTRES
oppidum (sepultura scilicet asini) a terre conditus est. Haec
sunt, R.de in X.° Pr., quae nobis sese nunc offerunt tue R.dae
P. scribenda. Precamur, vt eadem R.da P. tua nos filios suos
in suis orationibus et sacrificijs vsque Deo commendet. Ingol-
stadij Galendis Septemb. anno 1561. In Christo filius.
Henricus Arboreus l.
Quadrimestres ingolstadianae.
564
STEPHANUS TUCCIUS
MESSANA 1 SEPTEMBRIS 1561 2.
1. Sociorum numerus, munera, valetudo, disciplina religiosa.
Alacriter omnes in scholis et in templo laborant. — 2. At-
que unius hortatu filius occissori matris suae ignoscit. —
3. Aliae paces componuntur. — 4. Concubinarius mire a
peccato recedit. — 5. Aliqui viam perfectionis ineunt. — 6.
Aegroti et milites pro confessione exaudiuntur. — 7. Resti-
tuuntur male parta. — 8. Contiones continuantur . — 9-13.
Prorex, Patre provinciali excitante, opera non pauca in
communem utilitatem exsequitur. — 14-15. Annituntur
quoque socii ut monachae religiosam disciplinam et commu-
nem vitam observent.
1. f Jbs. Pax Cbristi. etc. [Epist. ordo.] Ci ritrouiamo in
questo collegio da quaranta tre, dei quali noue sono sacerdoti,
et di questi uno e b il P. Rettore 3, 1'altro ministro, un altro
a sepulturam (.s. asini) ms. — b e supra vers.
1 In responsis datis anno 1562 ad interrogationes P. Nadal (II, 612) dicit
se esse ex oppido Peer dioecesis leodiensis, 30 aetatis annos habere, et 6 in
Societate vixisse : esse sacerdotem et linguae graecae professorem. Confer sis
Epist. P.Nadal, II, 554-555; Braunsberger : B. Petri Canisii Epist., II, 454,
annot. 1.
3 Ex origin. in cod. Sic. 181, ff. 231-232; prius 101-102. Sequuntur duo
exempla latina in ff. 233-236.
s P. Pantaleo Rodino.
564. — Messana 1 Septembris 1561 467
predicatore, tre confessori ordinarij, vn mastro di nouitij, il
quale anche legge 1'hebreo, due maestri. Del'altri, quattro in-
segnano nelle schuole, tredeci sono studenti. Quelli che restano,
fanno li essercitij di coadiutori temporali, chi in collegio, chi
nella vigna. [Cuncti, duobus exceptis, bona utuntur valetudine;
et progredi in religiosa perfectione conantur. Scholae ftorent.
Confitentium et communicantium in templo nostro numerus
augetur, praesertim in sollemnioribus festis. Fructus exemplis
ostenditur.]
2. Vna persona la quale erano dodeci anni che haueua cer-
cato uno che li vccise a la madre, per gran parte della Spagna
et d' Italia per uindicarsene, nel qual tempo haueua mancato
dalla communione et confessione, essendo b essortato da un della
Compagnia, non solamente perdono a quello, et riceuette li
sanctissimi sacramenti, ma anche promesse di confessarsi al
meno ogni mese. [Alii similes casus enarrantur.]
3. Si hanno fatto fare alcune paci, ben che hauessero pre-
cesso morti d'amici o parenti. Molti altri simili si potriano
contare, li quali ben che siano frequenti, pur non sonno di poca
importanza. Altri sono che hanno reiterato le confessioni, le
quali per alcuni mancamenti non giouauano; altri si confes-
sorno generalmente di tutta la sua uita. Altri essendo infermi
fanno instantia di morir nelle mani delli nostri. Altri per il
bon odore et bon esser delli nostri promettono di emendar la
uita sua.
4. Non lasciaro pur di raccontar un caso, il qual non mi par
douersi tacere a maggior gloria di Dio, per parer quasi un mi-
raculo. Uno delli nostri Padri trattando d' un negotio con due
gentilomini, riuolgendosi uide un altro che li staua appresso,
col qual non haueua niente da fare per non conoscerlo; et non
so come il detto Padre mosso da Iddio (il qual come un bon
padre usa diuersi modi a ridur li suoi figlioli a se), si messe a
ragionar con quel terzo, et ben che di lui niente ne sapesse,
pur 1'essortaua a confessarsi et lasciar la concubina; il qual
F intendeua uoluntier, et hauendosi partito, doppo alcuni giorni
mando a chiamar a casa sua detto Padre, dimostrandoli esser
deliberato c lasciar la concubina, et confessarsi ; et mandando-
seli un altro, disse, non uoglio altro se non quello il qual
a Prius vcisse. — b J)el. essendo iter. — c Emend. ex delliberato.
468 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tni seppe a dir il mio interiore, come auenne alla donna satna-
ritana l.
5. Vn Padre nella confessione essortando alcuni b alla reli-
gione, due sono andati a Sto. Placito 2, tre altri alli Scappu-
cini c, tra li quali ui fu un caualier di Rhodo d.
6. Vanno frequentemente li nostri a confessar ammalati, et
tra 1' altre uolte essendo uenuti molti soldati spagnoli fu bisogno
che anche alcuni delli nostri si occupassero in confessarli chia-
mati dal spedalero. Essendo morto un gentilomo, et essendo
congregate molte e donne a far il pianto, o il repulo f (che
chiamano), il che in questa cita e molto usitato, essendo iui
andato un delli nostri Padri s' incommincio a sdegnar contra
questo abuso, di modo che alcune con bone parole lascio con-
solate, altre con riprensioni li mando uia.
7. Si han fatte molte restitutioni, delle quali alcune con bona
edificatione della citta. Si han procurate anche molte ellemosine
non senza dar buon e odor et essempio a gli altri.
8. Perseuera il nostro Padre predicator 3 predicar le dome-
niche, et doppo il pranso nella matre chiesa dichiara li salmi
di Dauid, et ogni venerdi espone la dottrina christiana alli scho-
lari et alli altri che uengono, et in tutti questi essercitij con-
corre gran numero di persone, et di pochi giorni in qua alcuni
gintilomini delli principali uengono alla chiesa nostra frequen-
tando le prediche, et si confessano et communicano una uolta
il mese, mediante le quali prediche et essortationi de gli altri
Padri, di nuouo si sono mossi parechi al intrar nella Com-
pagnia et altre religioni, et molti giouanetti di buono ingegno
et anche nobili, fanno grande instantia per esser' riceuuti, delli
quali tre gia sono stati admessi, due altri uenuti di Gatania et
uno da Siracusa. II medesimo Padre essendo andato a certe
terre e casali uicini, con la predicatione ha fatto non poco fruto
et ha lasciato un buono h odor deila Gompagnia, et in molti un
gran desiderio d' hauer alcuni de i nostri.
a Prius sepe. — b alcuni supra vers., deleto due. — c unum p add. sti-
pra vers. — d h add. supra vers. — e raolte supra vers., deleto piu di tre-
cento. — f Ita in ms. Videtur error scribae pro reputo aut repito (repitu,
reputu), quae duae formae in Sicilia usurpantur. Cf. Pasqualino: Voca-
bolario siciliano italiano. — g Emend. ex bon. — h Prius bono.
1 Cf. Ioann., IV, 1 sqq.
a Monasterium ordinis Sti. Benedicti. Cf. Buonfiglio: Messina descritta, f.3.
3 P. Hieronymus Otello.
564. — Messana 1 Septembris 1561 469
9. Et questo basti in general hauer detto delli esercitij di
casa, hor resta di dichiarare quel che li nostri han fatto in ut-
tilita di tutta V isola, o di questa cita, et in quanto bon con-
cetto stiano li nostri appresso tutti. Quasi in tutte le opere pie
di questo regno si fa ricorso al R. Padre Prouintiale *>, et con
il credito che ha sua Excellentia 2 in essi, per mezo suo si fanno
molte opere pie.
10. Particolarmente ha procurato si dessino mille scudi d' una
compositione per comprar tanta rendita, et dar principio a un
hospitale delli incurabili di Catania.
11. Ha fatto anche che la corte pagasse altri mille scudi
per le conuertite di Palermo, douendoli dar piu anni sono, delli
quali se ne comprera rendita che sara gran sussidio a quel
monasterio. Procuro il medesiino Padre che si pagasse un certo
debito, il qual si teneua per perso, di cinque cento scudi al
monte della pieta di qua ; et ducento cinquanta per la fabrica
d' una chiesa.
12. Questi giorni passati per la molta neccessita che patiuano
li poueri per la carestia. uolse sua eccellentia che due princi-
pali cercassero la ellemosina per loro, comminciando da esso et
dandoci una grossa ellemosina ; poi la dispensatione uolse che
fusse fatta per mezo d' un coadiutor nostro, il qual la dispenso
con gran edificatione et aggiuto delli poueri bisognosi. Volendo
far sua eccellentia un' hospitale per li soldati et curiali, al modo
di quel della corte di Spagna, hauendo hauuto una pensione di
sei a cento scudi sopra una abbazia di questo regno, et poi
d'ogni paga delli soldati leuando un tarino (che uenera a esser
una buona somma) per dar ordine che li soldati et curiali siano
ben curati, si ha dato il carigo di questo negotio al detto Padre.
13. Oltre di cio, quando pare ad alcuni che in alcuna cosa
sia agrauata la consientia di sua eccellentia, riccorono al detto
Padre accio che lui ce lo dica, se ben sanno ch'il detto Padre
non ha cura della consientia d'esso, ma per conoscer il gran
credito et respetto che sua eccellentia porta al detto Padre,
credono che tanto fara, quanto il Padre ci dira esser per ben
farse.
a sei supra vers., deleto siete.
1 P. Hieronymus Domenech.
2 Siciliae prorex erat Ioannes de la Cerda, dux de Medinaceli.
470 LlTTERAE QUADRIMESTRES
14. Tre o quattro monasterij han fatto ricorso al medesmo
Padre pregandolo che li uoglia aggiutar, perche uorrebheno re-
formarsi et far' a 1' osseruancia ; per tanto il detto Padre ha
datto carigo ad alcuni de i nostri che con le prediche et essor-
tationi si sforzassero di redurle a buon b stato ; et benche tal
sorte di gente suol esser molto ostinata, pur sempre sene caua
alcun fruto per la Dio gratia, per che in un di quelli nel qual c
quasi tutte soleuano mangiar in camera sua, hora tutte si sono
redutte a mangiar in refetorio. Nel medesimo auenne ch' una
monaca, mossa dalla parola di Dio, subito se ne ando alPabba-
dessa offerendoli quanto haueua et spogliandosi d'ogni cosa
dicendo che la cura del suo uiuere la lasciaua alle mani di Dio
et della sua superiora.
15. In un altro monasterio reprendendo il Padre ch' iui pre-
dicaua, il mal costume delle monache, le quali nel suo entrar
nella religione, della dote (come la chiamano) che portano, la
minor parte la lasciono al monasterio, et la magior se la riser-
uano per se, ci fu una ch'inspirata da Iddio, et mossa per que-
ste parole, di subito fe chiamar il notaro, et doue era scritto :
tanto per me et tanto per il monasterio, uolse che fusse scritto :
tutto per il monasterio. et niente per me.
Potrei moite altre cose simili qui narar, se io non mi ha-
uesse proposto di piu tosto dir in breuita li capi delle cose, che
fermarmi in ogni cosa particolare. [Preces postulat.] Di Messina
al primo di Settembre 1561.
Della V. R. P. indignissimo in Xpo. figliuolo.
Stephano Tuccio l.
a far' supra vers. — b Prius bon. — c qual supra vers.
Vide Litt. Quadrim. VI, 684.
565. — Monachio 1 Septembris 1561 471
565
CHRISTOPHORUS LYNDAURUS
MONACHIO 1 SEPTEMBRIS 1561 l.
1. Octodecim socii, ex quibus quinque sacerdotes. — Alii ex-
spectantur. — 2. Piae Superiorum industriae ut subditi ad
perfectionem excitentur. — 3. Spes est aliquos adulescentes
Societatem ingressuros. Hebraeus iuvenis ad catholicam
fidem conversus. — 4. Be domesticis alumnis ac praecepto-
ribus. Discipulorum in litteris ac bonis moribus progressus.
— 5. Novae aedes perficiuntur. Bibliotheca munificentia
principis ornatur. — 6. Accessus ad sacramenta non in-
frequens : quid obsit. Doctrinae christianae expositio. — 7.
Principis et aliorum magnatum erga socios benevolentia.
1. -J- Jhs. Gratia et pax Christi sit semper in cordibus nostris.
Amen. Temporis ratio a nobis efflagitat, R.de in Ghro. Pater,
ut paucissimis uerbis ea perstringamus, quae diuina clementia
hisce quatuor elapsis mensibus per seruos suos, licet indignos,
in vinea Christi filij sui operari dignata est. Vt autem primo
loco ea, quae de rebus priuatis et domesticis scribenda occur-
runt, significem, commorantur in hoc ducali collegio nostrorum
octodecim, ex quibus quinque sunt sacerdotes, tres coadiutores,
reliqui autem aut praeceptores aut classis rhetorices discipuli.
Exspectamus autem quotidie sex aut septem alios Colonia ad
nos uenturos. Omnes se diligenter exercent dictis superiorum
morem gerendo, ea quae incumbunt agenda, suo loco et tempore
ex ordine persolueudo, cordi sui secreta spiritalibus Patribus
pandendo, et eorum doctrinis et consilijs acquiescendo, passio-
nes fraenando, vitia extirpando, diabolicas tentationes et assi-
duas malignantium spirituum pugnas patientiae clypeo et fidei
galea superando, exteriores etiam sensus a suis uagationibus
et delectationibus cohibendo ; corpusculum subinde flagellis cas-
tigando; obseruantias quoque et regulas Societatis nostrae di-
ligenter seruando; Deum denique toto corde synceriter et con-
1 Ex originali, aut apogr. coaevo, in cod. Germ. 139, ff. 88-89; prius 233-
234 (232-233). Particulam edidit Braunsberger: B. Petri Canisii Epist., III, 692.
472 LlTTERAE QUADRIMESTRES
stanter quaerendo. Sedulam interim superiores nauant operam,
vt in officijs humilioribus omnes contineant, et explorent mores,
diligentiam constantiamque singulorum in arrepto vitae propo-
sito, num scilicet praediti sint ijs dotibus, quas haec sancta
Societas summopere desiderat.
2. Vt uero ad uotorum adimpletionem, ad charitatis diuinae
et fraternae perfectionem, expeditius possimus pertingere, solent
superiores nostri saluberrima nobis quaedam et compendiosis-
sima, eademque ex sanctis Patribus desumpta, proponere incita-
menta, quibus horis et quasi momentis singulis fructuose occu-
pari nos deceat; et hactenus quidem non sine egregio spiritus
emolumento ista amplectuntur et sectantur plerique omnes. Ad
haec, in more apud nos poni coeptum est, vt quae quisque nos-
trum ex lectione ad mensam habita memoriae mandauit, statim
a prandio alicui sacerdotum (cui illius septimanae cura com-
missa) coram omnibus reddat, ut hora alioquin recreationi cor-
porali concessa, collatis pijs sermonibus et bonis conceptibus
in medium prolatis, cum vtriusque hominis vtilitate transigatur.
R.dus etiam Pater Rector noster * non cessat octauo quoque die
fratres (nisi legittimis distineatur impedimentis) suis cohortatio-
nibus ad culmen perfectionis incitare ac inflammare. Mirum
autem in modum animos omnium in hoc sancto vitae instituto
confirmauit annua illa, quae a P. prouinciali 2 iuxta regulas
fit collegiorum visitatio. Hac enim factum est, vt quae suis
sunt officij plenius singuli intelligerent, scrupuli multis exi-
merentur, perturbationibus non leuibus nonnulli liberarentur,
et in meliorem multa ordinem redigerentur.
3. Hoc quadrimestri nulli in probationem sunt admissi. Fuere
quidem nonnulli qui diu multumque, vt nostrorum possent as-
scribi numero efflagitarint ; sed quia non admodum uidebantur
ad nostrae vitae rationem et consuetudinem idonei, repulsam
passi sunt. Spem interim non paruam concepimus de quibusdam
praeclarae indolis et magnae exspectationis adolescentibus, quos
Christo in hac sui nominis Societate nomina aliquando daturos
plane confidimus. Affuit nobis superioribus diebus adolescens
quidam non contemnendae indolis, genere hebraeus, et hebraicae
linguae non ignarus, apud germanos tamen et natus et educatus.
Hic paternae perfidiae perlaesus, ante quinquennium ad christia-
nos clanculum confugit. Verum ut sunt haereticorum hic plena
1 P. Theodoricus Canisius.
3 P. Petrus Canisius.
565. — Monachio 1 Septembris 1561 473
omnia, in hereticos incidit catechistas a, a quibus et institutus
et demum est baptizatus. Cum autem, Deo ordinante, catholicos
semel conuenisset, quod et ipsi hebraei genere b (ni fallor) erant,
et ex ijs discrimen in quo propter haeresim uersaretur, didi-
cisset, orthodoxos illico praeceptores quaerendos sibi putauit.
Dum eius c rei gratia hac in Italiam transire cogitat, instinctu
et suasu quorundam nostras accessit aedes, suique nobis con-
silij rationem aperuit. Nos adolescenti decepto, et humano iam
omni praesidio destituto, compatientes, ad dies aliquot susten-
tandum eum curauimus, ut et catholicam interea fidem doceretur,
et plenius eius nobis intentio innotesceret. Tandem vtcunque
exploratum et probatum isthuc mittendum putauimus, vbi re-
motior a scandalis et erroribus, securius uerae religionis im-
bueretur rudimentis.
4. Fratres nostri qui operam dant literis, bonos tam in grae-
cis, quam in latinis fecerunt progressus. Hi praeter quam quod
octauo quoque die in coenaculo nostro orationes et contiones,
tam latinas, quam germanicas, frequentes quoque lectionum
repetitiones et disputationes intra domesticos parietes ex ordine
et habeant et audiant ; publice etiam ad discipulos, quando ordo
illos attingit, latine perorant. Praeceptores, qui classibus prae-
sunt, sunt numero octo. Omnes pro uirili dant operam vt officio
suo satisfaciant, et talentum sibi a Deo concreditum bene col-
locent et expendant. Dantque operam, ut non secus atque patres
discipuli ipsos suspiciant atque obseruent; et eam sane apud
omnes existimationem habent et authoritatem, quam possunt
habere maximam. Quo quidem fit, vt nouorum discipulorum
magna semper ad scholas nostras fiat accessio, et ipsi qui di-
sciplinae nostrae scholasticae impatientes turpiter aliquando nos
deseruerunt, mirum quanta humilitate, quot et quantis melioris
vitae promissionibus nobis factis, quot denique intercessoribus
subornatis, denuo a nobis recipi postulent. Qui uero ex ijs in
gratiam sunt recepti, eiusmodi mutati in melius animi specimen
praebere pergunt, vt nulli dubium esse possit, quin aequissime
nunc de suis praeceptoribus sentiant, quos temere aliquando
contempsisse videbantur; et non praeceptorum, sed propria ip-
sorum culpa factum, quod a scholis aliquando nostris defecerint.
Discipuli vnanimiter omnes impense anxieque student ut palae-
strae literariae milites exercitatissimi euadant. Speramus eos
a Emend. ex cathecistas. — b Del. erant. — c Emend. ex huius.
474 LlTTEHAE QUADRIMESTBES
hunc (si suo numine dexter affuerit Deus) ardorem animi tandem
aliquando expleturos. Classis certe rhetorices discipulis (qui
octauo quoque die disputationes in scholis, orationes publice
habent) vnum id est propositum, vt summa cum gratia, nec
minori verborum elegantia atque sermonis venustate, sua aliis
sensa explicare queant. Reliquarum uero classium auditores in
hoc vnice incumbunt, vt sua epistolia sint quam elaboratissima l.
Quantum porro in pietate et bonis moribus progrediantur, haud
facile dixerim. Lubenter equidem mensibus singulis peccata sua
sacerdoti detegunt, nonnulli etiam crebrius. Eucharistiae quoque
sacramentum non raro sumunt, vbi praesertim solennior dies
aliquis occurrerit. Augustissimo altari sacrificio quotidie mira
quadam deuotione intersunt; vbi hoc inter alia uidere iucundis-
simum est, nobilissimos quosque sancta quadam ambitione de-
seruiendi officio, dum sacris sacerdos operatur, inter se conten-
dere. Quid quod multi auitam, sed pene iam sepultam, pietatem
reuocantes adolesceutuli altaria domi suae, parentum consensu,
extruunt, imaginibus ornant, preculis frequentioribus honorant?
Sed desino minima quaeque persequi. Verae religionis omnes,
germanaeque pietatis solidam et expressam prae se ferre uiden-
tur effigiem.
5. Nouo collegij aedificio, quod a fundamentis superiori
anno auspicatum fuit, extrema iam manus accessit. Curauimus
autem illud a R.'10 P. Prouinciali praecedenti mense, solennibus
adhibitis ceremonijs, benedici, et iam bona eius pars a fratribus
nostris coepta est habitari. Benedictus vsque Dominus qui adij-
cit nobis affatim omnia, vt custodiamus iustificationes eius, et
legem eius exquiramus. Deerat collegio locus commodus vnde
aquam vsibus quotidianis necessariam peteremus. Iussit ilico
illustriss. princeps 2 puteura in aedibus nostris parari, ne lon-
gius petendo grauarentur nostri. Bibliothecam insuper habemus
selectissimis quibusque authoribus ornatissimam, non latinis a
tantum, sed et graecis et haebraicis ; et si qui forte nobis de-
sunt, liberrime eos ex opulentissima atque praestantissima il-
lustriss. ducis bibliotheca depromendi potestas nobis facta est.
a non latinis in marg., deletis non lectis (?).
1 In cod. Germ. 142, f. 224 exstat ordo scholarum coll. monacensis tem-
pore autumn. 1561, et discipulorum numerus.
3 Albertus V, Bavariae dux.
565. — Monachio 1 Septembris 1561 475
6. Numerus confitentiuni et communicantium apud nos, tam
in festo Penthecostes, quam in Assumptione B.ae Virginis Ma-
riae, non infrequens pro ratioue huius noui collegij fuit. Et
pauci occurrunt festi dies quibus non externi aliqui a nobis
sacram percipiant communionem. Vnum est quod pijs nostris
conatibus potissimum hactenus obsistit, nimirum iniquior quo-
rundam ex clero in nos animus ex falsis suspitionibus et ru-
moribus, vt credo, profectus. Speramus tamen, Domino operante,
syncere eos aliquando Societatis procedendi modum intellectu-
ros, et nostra deinde studia omnibus etiam modis prouecturos.
Est collegiurn hoc afflictorum et desolatorum omnium ueluti
asylum vnicum et perfugium, et cum salutis vix ulla spes re-
liqua esse putatur, ad nos tanquam ad sacram anchoram con-
fugitur. Concionatori nostro non deest gratia et frequens audi-
torium. Doctrina christiana non multo post Spiritus Sancti festa
publice a nobis populo proponi coepta est, concesso in eum
vsum nobis ab Illustriss. principe insigni quodam templo, ae-
dibus nostris vicino. Habet haec lectio auditores plurimos, et
noui quotidie accedunt. Exornat autem eam mirifice cantus sua-
uissimus nostrae scholae discipulorum, qui ipsi lectioni praemitti
et subiungi solet. Litaniae etiam et preces vespertinae nonnun-
quam adduntur, ut modis omnibus ad maiorem Dei gloriam
auditoribus satis fiat. Quam uero haec eis placeant, facile in-
telliget qui assiduam et constantem ipsorum in his percipiendis
deuotionem obseruauerit. Verum ne nimis a longa summatur
oratio, haec de domesticis obiter dicta sufficiant.
7. Nunc ad externa veniamus, quae quidem cursim breui-
terque attingam. Et primo quidem pauca dicenda occurrunt de
illustrissimo principe nostro, cuius quidem animi erga nos pro-
pensio, etsi T. R. P. antea satis sit perspecta, non tamen si-
lentij velo hoc tempore omnino inuoluenda. Illustrissimus itaque
princeps noster. vti alias semper, ita et hoc quadrimestri sum-
mam erga nos beneuolentiam non semel declarauit, principibus
quibusque viris, et uerbis b et scriptis, vbi ita ferret occasio, nos
commendando ; pretiosis aliquot casulis collegio huic dono da-
tis, diuinum apud nos cultum promouendo, esculentis etiam
animalibus. duce tanto dignis, subinde nos honestando. Cumque
superioribus mensibus quinque reginae, clementissimi impera-
toris nostri filiae, animi gratia Oeniponto huc venissent, et ad
a nimis supra vers., deleto alio verbo. — b uerbis supra vers.
476 LlTTERAE QUADRIMESTRES
varia deinde castra, illustrissimum principem comitatae, sese
contulissent ; iussu et uoluntate illustrissimi principis secundo et
tertio, unus ex nostris euocatus fuit, qui coram eis et frequen-
tissima nobilitate diuini verbi ecclesiasten ageret. Alia sunt
huius generis quam plurima, quibus praeclaram illam suam,
quam de nobis concepit opinionem, omnibus facit testatissimam.
Experimur etiam non uulgarem aliarum honestissimarum per-
sonarum erga nos propensionem, cum uidelicet nunc casulis,
nunc pannis elaboratis, nunc statuis et imaginibus deauratis,
alijs id genus ornamentis, altare nostrum decorare student.
Rdiss Delphinus, nuncius apostolicus dignissimus, cum Mona-
chium elapsis mensibus ad concilium illustriss. principem vo-
caturus accessisset, eximiam quandam sui erga nos amoris de-
dit significationem ; et post multa familiariter nobiscum tractata,
omnia tandem se nostri causa facturum benigne promisit. Ad
haec curaturum se recepit, vt labores et studia nostra, quae
iuuandae ter miserae huic Germaniae impendimus, ad vnguem
intelligat summus pontifex. Sunt permulti alij primates viri,
quos recensere nimis longum foret, abbates etiam, qui omnibus
modis suo nos fauore fulcire, suaque authoritate tueri et pro-
mouere contendant. Haec sunt, R. P., quae hoc quadrimestri
tibi significanda censuimus. Quod reliquum est, tibi res nostras
omnes nosque totos tuis sacriflcijs et orationibus sanctis com-
meudamus, atque tradimus. Vale. Monachij 1561 Galendis Sep-
tembris. T. R. P. indiguus filius.
Ghristophorus Lyndaurus l.
Inscriptio. Literae quadrimestres monachienses pro prouin-
cia Italiae citra Romam.
1 Dicitur etiam Lindauer. Humaniores litteras in collegio docebat. Anno
praecedenti ex Italia in Germaniam remissus (Cf. Bracjnsberger, B. Petri
Canisii Epist., II, 596, 730), anno 1562 iterum in Italiam missus, a Societate
defecit (ibid. III, 418, 443, 452, 45i, 460, 461).
566. — Nola 1 Septembris 1561 477
566
P. THOMAS RAGGIUS
NOLA 1 SEPTEMBRIS 1561 l.
1. Terraemotus nihil sociis nocet. — Vota cum spirituali pro-
fectu renovantur. — 2. Pro communi Ecclesiae bono pre-
ces et mortificationes fiunt. — 3. P. Provincialis collegium
visitat, et publice contionatur. — Frumentum emendicatur.
Quidam Societatem ingredi cupiunt. — 4. Curant magistri
ut alumni a pravis sociis avertantur. — 5. Alia solita mi-
nisteria exercentur. — 6. Haereticus episcopo traditur. — 7.
Instantibus sociis episcopus iubet ut pro animabus in pur-
gatorio detentis campanae pulsentur ; ut curiones doctrinam
christianam inter missarum sollemnia doceant. Curatur
etiam ut dioecesis ab episcopo lustretur. — 8. Civium erga
socios benevolentia.
1. f IHS. Molto Reu.do in Cristo Padre. Pax Xpi. etc. \Sperat
litteras gratas fore. Omnes bene valent.] La sera di quel terre-
moto (che in questo regno ha guastate alcune terre) cascorno
pietre molto grosse del tetto nel cortile, sopra il luogo de la
porteria, doue suole sempre stare alcuno; ma all'hora (Dio lo-
dato) non ui si trouo niuno.
La domeuica fra rottaua dell' Assontione, fatta prima la
confessione generale, si rinouorono li uoti non senza frutto.
2. Si affaticano nell' andare auanti nelle uirtu et nelle lettere
con ogni loro sforzo, agiutati all' uno et all' altro con essorta-
tioni in commune et in particolare; benche molto si dogliono
di non fare tanto frutto, quanto si desidera. Et dopoi che a
V. P. R. ordino si pregasse per la Francia et altre necessita de
la santa chiesa 2, non si e mancato di fare tale ufficio in com-
mune et in particolare; et di piu si sono fatte ordinarie disci-
a Emend. ex poiche.
1 Ex autogr. in cod. Neap. 193, f. 55 ; prius 356. Est aliud exemplum ita-
lum in f. 53, et latinum in f. 57.
» Cf. Lainii Monum., V, 530, 536, 539, 543.
478 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
pline, compartite di uiodo, che ad ognuno tocca di farla una
uolta la settimana.
3. E stato uisitato questo collegio dal R. P. prouinciale l, la
cui uenuta ci ha sommamente rallegrati, et e stata di molto
frutto, si nel collegio, come di fuori. Predico il giorno di
S. Bartholomeo nel uescouato, et sodisfece molto al popolo,
come sempre esso suole.
Si e ancho fatta la cerca del grano con edificatione 2.
Alcuni di buone partidesiderano entrare nella Compagnia^
fra quali ue n'e uno fuori di questa terra, che solo per la fama
si e mosso.
4. Li maestri si affaticano affinche li loro scolari faccino
profitto si nelli buoni costumi, come nelle lettere; et fra 1'altre
cose attendono a prohibirli le male pratiche, come cosa pesti-
fera per la gente giouane. II giorno de S. Giouanni, passando
auanti la porta nostra la processione, si recitorno da li scolari
alcuni uersi latini con un dialogo in uersi uolgari, et tutto con
molta sodisfattione del popolo; tal che, se bene molti erano
molestati dal sole, tuttauia per udire, uolentieri soffriuano il
dissagio. Alli di passati, essendosi inteso che un giouane, quale
gia ueniua ad udire tutte le lettioni a questo collegio, ma al-
1' hora solamente greco, haueua subornato uno scolaro dell' in-
feriori, et tiratolo alla scuola che alcuni mesi sono egli ha po-
sto, li fu dato comiato de le scole.
5. Si e perseuerato con li soliti essercitij cli predicare, inse-
gnar la dottrina cristiana, et confessare nella chiesa nostra; et
fuori de la citta sono etiandio andati li nostri ad udire confes-
sioni, chiamati, non solamente da quelli signori che sono solili
chiamargli, ma anchora da altri di maggiore titolo; et da essi
riceuuti con molta accoglienza.
6. Accasco questo mese di Giugno che, hauendo uno delli
nostri, quale attendeua alle cose domestiche, fra due o tre uolte
parlato con doi giouani forastieri, uenuti qui alla fiera, raccon-
tasse poi in casa ad un' altro il ragionamento hauuto con li
detti, et parendo alPaltro che eglino hauessero opinioni he-
retice, lo uolse riferire al superiore. II quale, cio intendendo,
ordino che amendue insieme cercassero di abboccarsi con li
predetti giouani. Et uenuta fra poche hore 1' occasione, nel pro-
gresso del ragionare si scopersero assai piu che prima, massi-
1 P. Alfonsus Salmeron.
8 Cf. Litt. Quadrim., VI, 789.
566. — Nola 1 Septembris 1561 479
mamente 1? uno, che poi si trouo essere il peruertito, al quale
Taltro era solamente compagno in quel uiaggio. All' hora pero
si partirono liberi; benche poco dopoi tornassero, meuando seco
una iumenta che haueuano comprata nella flera, affinche gli
fosse dato ricapito per quella notte in collegio. Ma il ricapito
fu che ando subito uno de li nOstri, uscendo per un' altra porta
a dare di cio auiso a Mons.re R.mo vescouo ' ; et alcuni altri
in quel mezzo gli tratteneuano con parole. Vennero adonque li
ministri et menorongli prigioni ; benche quello che non era
machiato, presto ne usci. L' altro fu essaminato, uolendo Mons.re
predeto che uno de li nostri sempre si trouasse presente a gli
essaminj. Et auengache nel principio negasse, tuttauia poi
confesso gli errori suoi, scoprendo etiandio molti altri de la
medesima farina. Onde gia fbrmato il processo, insieme co '1 reo
fu mandato in Napoli a requisitione del signor vicere 2, quale
ordino si prouedesse a gli altri. Auenne anchora che, andando
li nostri fuora de la terra, trouorno in una capella presso un
casale una creatura, la quale auengache fosse ueduta da molti
altri, la lasciauano pero stare, et forsi (per essere quella gente
grossa) 1' hauerebbe lasciata senza battesimo : onde se li pro-
curo rimedio.
7. Oltra di cio si e procurato che Monsig.re R.mo ordini che
per tutta la sua diocesi si osserui 1' usanza di sonare per l'a-
nime del purgatorio, et che tutti li piouani la domenica a mezo
la messa insegnino la dottrina cristiana al popolo ; et finalmente
che si faccia la uisita per la diocesi, la quale per molti anni
auanti non si era fatta. Et speriamo nel Signore che di quella
riuscira non piccolo frutto.
8. Hora ci resta ch' io dica de la beneuolenza et diuotione di
tutti uerso di questo collegio, la quale pero alcuni de li prin-
cipali piu particolarmente dimostrano con suoi presenti. Due
gintildonne de le prime, con hauer uoluto pigliare assonto di
far bianchi li panni; vn'altra, pur nobile religiosa, con dare
tutto 1'olio necessario per la lampada che continuamente si
tiene accesa auanti il S.mo Sacramento; et di piu una signora
napolitana, di casa illustre, con hauerci dati 50 ducati di limo-
sina. Molti anchora sono quelli che con molta instantia ricer-
cano 1' orationi de li nostri ; ma molto piu saranno quegli che
amino la Compagnia per la loro salute, quando il Signore sara
1 Ioannes Scarampa.
3 Perafan de Rivera.
480 LlTTERAE QUADRIMESTRES
seruito con la sua copiosissima gratia disporgli a riceuere mag-
giore lume et piu chiara cognitione dell' instituto di quella. II
che preghiamo V. P. R. uoglia impetrare a loro da la diuina
bonta, et a noi di sempre essere un uiuo essempio di uirtu et
uita cristiana alli prossimi, desiderando et procurando la loro
salute per 1' honore et gloria di Dio. Di Nola il primo di Set-
tembre MDLXI.
Per commissione del R. P. Rettore nostro l.
Di V. P. R. indegnissimo seruo in Christo.
Thomaso Raggio 2.
567
ERASMUS VOLKERO SAXO
PANORMO 1 SEPTEMBRIS 1561 3.
1. Sociorum numerus. Omnes suo munere diligenter fungi co-
nantur. Fiunt preces et corporis macerationes pro Ecclesiae
et patriae bono. — 2. Noviciorum sedulitas in religiosa per-
fectione acquirenda. — 3. Contiones et catecheses. — 4. Fruc-
tus ex sacramentis aliisque ministeriis perceptus. Spiritualia
exercitia a diversis, cum viris, tum feminis singulari pro-
fectu peracta. — 5. Pia sodalitas a sociis instituta numero
et spiritus fervore crescit. — 6. Pauca de collegio Montis-
regalis.
1. -j- Pax Ghristi. [Promittit se breviter et clare scripturum.]
Gi retrouiamo in questo collegio 55, li quali con le rendite del
preditto collegio uiuemo. Fra li quali un sacerdote con tre laici
sta nel nostro fego; li altri 51 qui in Palermo, parte nel colle-
gio, parte in casa delli nouitij, parti anchora nella nostra uinea,
la quali li mesi passati comprammo. Tutti, per gralia del Si-
gnore, stanno bene, benche alcuni per questi caldi siano stati
1 Ioannes Montoya.
a Vide Litt. Quadrim. VI, 619.
s Ex originali (A) in cod. Sic 181, ff. 246-247 ; prius 38-39. Subsequitur
aliud exemplum (B) in ff. 248-249. Ab auctore italicae linguae parum perito
scripta epistula soloecismis scatet.
567. — Panormo 1 Septembris 1561 481
al quanto deboli, et anchora alcuni habiano hauuto febre, tutti
pero in for di doi, uno delli quali da questa uita passo nell'al-
tra, et il secondo anchora non e guarito per hauere un poco
di febre, benche ligera, recuperate le pristine forci, se ritrouano
bene. Li sacerdoti son dieci, delli quali tre sonno solamente
occupati nelle confessioni, duoi altri nelle classi piu basse in-
segnano li primi elementi della grammatica, li altri si exerci-
tano in offitij tanto di casa come di pieta. Tutti pero quanti
sonno, mentre che non sono occupati in altroT soglino odire le
confessione, et specialmente le dominiche et feste principali,
doue ci concorre tanto gran numero dei penitenti, che apena
bastano li confessori udirli et satisfarli. Fra li laici quattro sono
maestri, li quali nelle sue schole molto diligentimente si de-
portano, donde succede che li scholari non poco profltto faccia-
no nelli studij, ne minore nelli boni et santi costumi. Perche
tutti li maestri a molto si sforzano, et si ingegnano che non
solamente nelle litere deuentino dotti li scholari, ma anchora
impiano li loro uasi di uertu et pieta. Quelli li quali attendino
alle lettere sonno 21, delli quali sedici stanno in casa di no-
uitij, li altri 5 nel collegio. Li altri sonno quoadiutori tempo-
rali, li quali fanno le facende di casa, et le cose necessarie.
Tutti per gratia di Dio Segnor nostro contenti della uocatione
tendano al suo fine. che e la perfectione, et si sforzano a os-
seruare molto deligentimente li reguli; et quanto si apartiene
alla obedientia, tutti quella esequiscano con gran pronteza et
alacrita di animo. Da sua spontania uolunta domandano peni-
tentij spesse uolte, e quelle alloro concessi, o b iniunte, multo
allegramente et con gran modestia le fanno. Ma che diro delle
opere humili nelle quali tutti molto si esercitano, et che e piu
1, uno si sforza uincer 1' altro ; nelle quali opere e stato un gran
sperone et stimolo alli fratelli il Re.° Pr.e Rectore ? tanto nella
cuzzina lauando le scutelle, quanto anchora in refectorio ser-
uendo in tauola a quelli che magniano; et che e piu opera di
charita, lauando li piedi alli fratelli nelle lor camere. La qual
cosa anchora il ,Pr.e Alpidio 2 l'a fatto. Ogni giorno si recitano
li letanie nella chiesa, et ogni mercordi si fanno disciplini per
a Del. tutti. — b Prins ho.
1 P. Paulus de Achilles.
2 P. Elpidius Ugoletto.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 31
482 LlTTERAE QUADRIMESTRES
la conuersione delli heretici et anchora per il felice stato della
chiesa. II simile alcuni fanno il uenerdi per questo regno, ac-
cioche dalli turchi non qua siamo offesi, ma liberati.
2. Li nouitij, per dire alcune cose di loro, son 16, li quali
come sonno ben nati et anche di nobil sangue, cossi anchora
tanto nelle littere, come nello spirilo, uanno auanti et nobil
profitto fanno. Et quel che piu e da marauiglarsi, essendo tutti
juueni, il piu grande delli quali appena deidotto [sic] anni po
hauere, e multi dai suoi parenti delicatamente alleuati, nenti-
dimanco con totto questo ne pur uno se mai e curato di uisitarli,
ma con ogni studio, allegreza et diligenza cercano di imparar
le littere et bone costumi, si corne per li nostre constitutioni
sonuo informati ; et questo tanto diligentimente si sforzano fare,
che ogni uolta che io li uedo, non poco di loro mi edifico, ne
minore allegreza mi piglo. Dio Signor nostro, il quale si bon
principio li ha dato, si degni farli ogni giorno profittare, et in
sino al fine nel suo santo seruitio perseuerare. Nel mese pas-
sato di Augusto son stati reciuuti per la Compagnia tre, delli
quali duoi son iouene mediocrimente nelle littere esercitati, ma
il terzo e calzolaro ia di eta matura, e per la sua arte a noi
molto necessario. Molti altri sono anchora li quali molto cal-
dameute domandano et supplicand per esser receuuti, li quali
mentre intertenemo dandoli speranza, si perche noi uediamo si
son constanti, si anchora per potere sustentare, la qual cosa
per ora, per la gran multitudine che ci e, non far si po.
3. II Pr.e Carlo Pharaone predica nella nostra chiesa le do-
miniche et feste, doue concorre assai gente. Perche multo me-
glo adesso che prima si sa accomodare al populo. Sole anchora
in un monasterio di monache ragionare. II R.° Patre Rettore
fra molte occupatione nelli quali e occupato, le domeniche dopo
li uesperi, li quali habiamo sequitato, si come inanzi a V.a R.a e
stato scritto, sequita esplicare la epistola di Santo Jacumo, et
la doctrina christiana il uenerdi della nostra chiesa con grande
satisfatione di tuti et molto piacimento. Vn altro Padre nello
ospitale delli incurabili et in un monasterio di sacre virgini,
dalle quali molto e stato pregato, ogni settimana racconta il
uerbo diuino, nel quale offitio cossi si porta, che li malati con-
sola, et le monache a ben uiuere esorta. Le esortationi, le quali
il R.° P.e Rettore il uenerdi far soleua, mai da lui son stati
intermessi. Ma la dottrina christiana la quale il Patre ministro
haueua incominciato explicare le domeniche et feste alli quoad-
iutori, adesso per li sue occupationi ha lasssate. la quale il
567. — Panormo 1 Septembris 1561 483
R.° P.e Don Alpidio alli medemmi esplica. Oltra questo aiuto
spirituale, anchora li giorni passati son stati dechiarati le con-
stitutioni della nostra Compagnia dal R.° P.e Rettore.
4. Le confessioni sonno molto spesse, tanto nella nostra
chiesa, quanto fora di quella. Spesse uolte sonno chiamati li
nostri sacerdoti per confessar ammalati forastieri, delli qualli
ci ui e un gran numero per li gran caldi della esta che qui
sono. Nelle feste della Pentecoste et Assuntione della Beata
Vergine, tale e tanta fu la multitudine delli penitenti nella
nostra chiesa, che il desiderio di tutti satisfar non si potti,
benche tutti molto si siano affatigati in questo, donde non si
po sperare altro che bene, se non un grandissimo et uberrimo
frutto del anime. [Narrat aliquem casum.]
Molti anchora del uno et 1'altro sesso si confessorno gene-
ralmente di tutta la uita loro, di tal bona et honesta uita si
son redotti. Molte elemosine da deuerse persone sonno dalli
nostri procurate, et ogni giorno si procurano. Dieci matrone
piu nobile di questa cita, alcuni delle quali erano stati alla
nostra chiesa, hanno hauuto dalli nostri li essercitij spirituali,
dalle quali aiutate hanno incominciato a motar la uita passata,
et cominciando loro sequitare piu santa regola di uiuere et piu
aplicarsi alle cosi spirituali, piu spesso nel mese nella nostra
chiesa si confessano et communicano, benche alcune siano state
inpedite dalle loro mariti, amici et parenti. Similmente sei gin-
tilhomini persone, nelle medesimi esercitij si essercitano, altri
de i quali hanno animo de intrare nella religione di San Be-
nedetto, altri nella nostra, et tutti finalmente quasi ogni gior-
ni otto si communicano nella nostra chiesa. Sonno oltra di
quelle, altre pie matrone, le quale da noi hanno richiesto li
preditti essercitij, pur al loro desideria non si e anchora sa-
tisfatto per Ji gran caldi di questa esta ; ma per 1'auenire piu
commodamente ce se satisfarra. In questo mezo si intertengano
con questa speranza, et non cessano frequentare li santissimi
sacramenti. Vna sol cosa tacere non uoglo, la quale per mezo a
deli nostri mediante la diuina gratia si e fatto che gia cessi
una molto brutta b et disonesta usanza che le donne, non so
con che unguenti et colori (li quali uolgarmente chiamano ros-
setto) soleuano machiare et mettere a la fachia, et tbrma na-
turale. Molte monache di diuersi monasterij desiderano et si
a nezo A. — b butta A.
484 LlTTERAE QUADRIMESTRES
sforzano essere dalie nostri aiutate grandimente, pur a tutti per
mancamento di sacerdoti, et perche e cosa molto dificile per
stare cossi male qui li monasterij, non si puo satisfare. Pur
nondimeno si sono udite le confessioni d' alcuni, donde si e
cauato alcun frutto, et si caueria magiore, si a quelle attendere
potessimo. II R.° Monsignor Vicario e molto affetionato uerso
di noi, et fa gran conto della nostra religione, la qual cosa da
questo si uede manifestamente, che nelle cosi di importanza di
spesso li da il suo loco et piena licentia di far quel che alloro
pare.
5. La compagnia dalli nostri instituta, della quale altre
uolte e stato scritto a alla R.a V.a, ogni giorno tanto b ui e
[sic] numero, quanto il feruore cresce, et tutti che sonno in
essa allegramente essercitano 1' opere della misericordia nello
ospitale. Tutti anchora (si come comandono le loro constitutio-
ni) al minimo si confessano et communicano ogni quindeci
giorni nella nostra chiesa c. Fra le nostre deuote molte con
animo generoso et pio remettono le iniurie, sopportano oppro-
brij, sprezano queste cose frale et caducbe, consolano li afflitti,
uisitano li infermi, et finalmente aiutano li poueri. Alcuni an-
cbora son tanti accesi et zelosi dell' anime, che niente altro, et
piu presto far uorriano, quanto tirar gli altri alla confessione.
Molti sono che uengano al nostro collegio, et con le nostri
delle cose dubie si consiglano ; tutti certo con grandi allegreza
et contentimento si partino.
6. Per ora non resta altro dire, si non che breuimente ra-
colte a V.a R.a alcune cose del Regio Montano collegio l, nel
quali fra tutti stanno dieci fratelli, tre delli quali son sacer-
doti, tre maestri, due scholari, duoi altri fanno li esercitij di
casa, tutte le cose che le son commesse diligentimente et con
grande alacrita d'animo esequiscano, et alla perfetioni aspi-
rano. Le domeniche et feste mai mancano delle prediche, alle
quali gran concorso di genti sol uenire; il gouernator an-
cho della cita spesse uolte con li patri conscritti, li quali
tutti con gran desiderio ascoltano la parola diuina. Sono molte
frequente confessioni, non tanto le domeniche et feste, ma an-
chora li di di lauoro, donde e successo che multi, li quali uita
a Desideratur hoc verbum in A. — b Del. che. — c Del. fra.
1 Intellige collegium in urbe Monreale.
568. — Parisiis 1 Septembris 1561 485
profani rninauano, adesso loro costumi motassero, et piglas-
sero piu santo modo di uiuere. Li scholari, li quali sono circa
cento quaranta, moito fanno profitto, tauto nelle boni costumi
et pieta, quanto nelli suoi studi.j, mando a fra loro gioueni di
molta l)ona indole, li quali con molti preghi domandano es-
sere accett iti nella nostra Compagnia, pur per certi cause non
si receuono, ne anchora e stato alcuD di loro preso. [Preces
postulat.]
Da Palermo Calendis Septembris anno 1561.
De V.a R.a P.la indegno figlolo in Xpo.
Erasimo Volkero Saxo l.
568
IOANNES RINATTUS
PARISIIS 1 SEPTEMBRIS 1561 2.
1. Ut oboedientiae satisfaciat, scribit citius quam voluisset. —
2. Adversarii et fautores Societatis in regno Galliae de-
scribuntur. — 3. Billiomenses erga socios mitiores fiunt.
Cardinales Lotharingius et Turnonensis pro Societatis ad-
missione, in concilio cleri gallicani verba faciunt. — 4. Pris.
Pontii Cogordani opera. — 5. Eomanorum imperator pro
Societate ad Galliae reginam epistulam mittit. — 6. Labo-
res P. Provincialis et aliorum sociorum. — 7. Socii Ro-
mam missi. Pestis Parisiis grassatur. Precum postulatio.
1. Gratia et pax Dni. nostri Jesu Christi cum omnibus nobis.
Amen. Libenti quidem animo, R.de in Chro. Pater, has quadri-
mestres tardius misissem ad R. P. T., nisi hoc ipsum facere
a Sic in utroque exemplo ; forsan legendum sit trouandosi.
1 Thuringius. Circa annum 1541 natus, Societatem mense Septembri 1559
Romae ingressus, rhetoricam et litteras graecas Panormi docebat. Anno 1564
in Germaniam remissus est. Cf. Braunsberger : B. Petri Canisii Epist., IV,
527-528.
3 Ex origin. in cod. Gal. 53, ff. 56, 57 ; prius 328, 329 (229, 230). Aliud
exemplum in ff. 58, 59. Secundum Hansen, 1. c. est exemplum in archiv. co-
lonien. Ea usus est Fouqueray : Histoire..., I, 253.
486 LlTTERAE QUADRIMESTRES
sacrae obedientiae praescriptum vrgeret. Gupiebam enim eam
certiorem reddere de ijs omnibus, quae acta essent in concilio
boc (quod nationale quidam uocant) L, et in secretiori regis con-
silio, necnon et in senatu parisiensi circa Societatis nostrae ad-
missionem; sed quoniam tardius baec omnia geruntur, quam
essem arbitratus, paucioribus nunc agemus, reliqua dicturi
proximis literis.
2. Atque boc in primis non praetermittendum puto, quod
institutum scilicet nostrum summopere Deo Opt. Maximo pla-
ceat, quoniam daemon omnibus quibus potest modis, efficere
conatur ne boc in regno, in quo est magna messis et pauci ope-
rarij 2 (pauci enim sunt qui quaerant ea, quae sunt Jesu Cbristi) 3
radices figat. Optime Deus, quot habet bic bumanae naturae
inimicus satellites, qui eius regnum diiatare satagunt? Quam
vero paucos Christus, qui eius dominationi subesse, et ecclesiae
catholicae obedire uelint? Qui sunt ex Deo, nobis utique fauent;
qui sunt ex parte illius homicidae qui ab initio peccat, aduer-
santur. Qui instituti nostri rationes norunt, prae gaudio exul-
tant, quod hisce temporibus Christus Dominus noster Societatem
hanc in lucem eduxerit, cuius ministerio subortae tenebrae luce
perfundantur; ij vero quorum infinitus est numerus 4, et qui
diligunt magis tenebras quam lucem, ut non arguantur opera
eorum 5, omnibus neruis, et manibus, ut aiunt, pedibusque co-
nantur, ne quid Societati a nostrae deferatur honoris, neue in
regno hoc recipiatur. Qui claudicant in fide, imo uero qui non
ecclipsim modo, uerum caecitatem patiuntur, antropofagorum
more nos libenti animo non solum deuorarent, sed et deglutirent.
Scribae uero et pharisaei (qui et sanctitatis et scientiae se nor-
mam prae omnibus b habere contendunt) non minori nos odio
prosequuntur, arbitrantes a nobis status sui pendere periculum.
Sed licet in cubiculis obmurmurent, necnon in concionibus pu-
blicis nonnumquam aliquid euomant, cum tamen maiorem car-
dinalium partem, plurimos qui sunt ex secretiori consilio regis,
reginam matrem, et supremae curiae nonnullos praesides ac
a Emend. ex Societatis. — b Del. se.
1 Concilium ad Poissy congregatum.
3 Cf. Matth., IX, 37.
8 Cf. Philip., II, 21.
* Cf. Eccle., I, 15.
8 Cf. IOANN., III, 20.
568. — Parisiis 1 Septembris 1561 487
consiliarios partibus nostris audiunt fauere, ancipites redduntur,
nosque nonnunquam amicorum more salutant, aliquando vero
nec auere dignantur. Nos vero quid? Bonum pro malo reddentes,
oramus obnixe Ghristum dominum ut auferat ab eis uelamen,
quod positum est super cor eorum l, ne cum hoc mundo dam-
nentur 2, gratiasque agimus ei qui uocauit nos in sortem (ut
pie arbitramur) a sanctorum, educens nos de tenebris et caligine
huius seculj, humili animo tantum eius in nos agnoscentes be-
neficium, quod sua dignatus sit dignatione, in militum nos suo-
rum coaptare numerum. Haec forte nonnulli uiderentur praeter-
mittenda, quod magis tribulationes nobis instare, quam conso-
lationes prae se ferant ; sed qua de re magis gloriatur ille Christi
praeco Paulus quam de infirmitatibus, quam de tribulationibus,
quas pro Christo suo patitur? Haec sane est via illa regia per
quam imus ad astra, ut compatiamur scilicet cum Christo, si
cum Christo uolumus conglorificari 3. Vnde miseros eos, omnique
lamentatione dignos esse arbitror b, qui cum Christi regnum
tantopere significent uerbis se quaerere, opere tamen et via crucis
nihil nimus faciant.
3. Biliomenses qui aduersus nos cristas erexerant 4, hisce
proximis diebus vna cum Pre. Bap.a Violaeo ad nos venere
mitiores facti, nihil amplius petentes quam quod Societas nostra
in hoc regno admittatur; eaque de re supplicationem (quam
vocant) R.mis car.bus a Lothoringia 5 et turnonensi 6 porrexerunt
(ij enim sunt inter praecipuos concilij huius), eos autem adeo
benigne ac obuijs vlnis excepere ij R.mi Patres, ut nihil supra,
addentes et hoc: o vos beatos quos diuina maiestas hisce tem-
poribus horum probissimorum uirorum munere sit dignata.
Vtinam eius misericordia fieret ut singulae huius regni prouin-
ciae tanto potirentur bono. Quare amplexamini sodalitium hoc
Jesu Ghristi, eius imitamini vestigia, nos vero et nomine uestro
nostroque operam dabimus, ut Gallia tanto Dej dono non
a Del. pie. — b Del. eos.
1 Cf. ii Cor., III, 14-16.
2 Cf. i Cor., XI, 32.
3 Cf. Rom., VIII, 17.
1 Billiomaei contendebant ut legata quae Guilelmus de Prato, episcopus
claromontanus, collegio billiomaeo reliquerat, ipsis administranda traderen-
tur. Cf. Lainii Monum., V, 404.
6 Carolus de Guisa.
6 Franciscus de Tournon.
488 LlTTERAE QUADRIMESTRES
priuetur. Cum huic vero spectaculo adessent nonnulli eorum,
quos testamenti sui reliquit executores foel. mem. episcopus
claramontensis, uel pietate moti, uel uerecundia suae ignauiae,
ijsdem R.mis car.bus eiusdem sententiae supplicationem dedere;
quos eadem humanitate ijdem Patres exceperunt, et ad munus
suum obeundum sunt hortati. Postridie eius diej, conuentu Pa-
trum facto, insignis ille et admirabilis ingenij vir ill.s car.lis a
Lothoringia, suscipiens in se patroni nostri causam, orationem
in sodalitij nostri gratiam apud Patres habuit, illudque a quibus
potuit modis, laudibus omnibus exornauit, eiusque admissionem
in hoc regno petiuit. Hunc subsecutus est antiquus ille dierum
card.1'9 turnonensis, qui quantum fructus adferat haec Societas
non solum in regnis christianorum, uerum etiam apud Indos,
publice retexit. Hoc vnum, inquit, inter caetera uos ignorare
nolo, nempe me ipsum (ob eorum vitae probitatem sanctioremque
doctrinam) collegium illud meum, quod apud meos non sine
magnis sumptibus aedificaueram, cum b vniuerso prouentu suo,
huic sodalitio perpetuo munere concessisse. Tres alij card.les,
D'Armagnac £ scilicet, Guisianus * et ille qui de Borbonum
est familia 3, in horum sententiam iuere. Ex episcopis plurimi
eiusdem fuere sententiae. Aderant nonnulli scribae et praelati,
qui alio oculos conuertebant. Nondum lata est sententia. Qua-
propter R.mus a Lothoringia, et sanctissimus ille senex turnonen-
sis, bono animo nos esse jubent; futurum (inquiunt) speramus
vos tandem admittendos, uelint, nolint et scribae et pharisaej,
et qui non sunt purioris farinae 4.
4. Pater Pontius 5 a latere istorum cardinalium et pontificum
non discedit, expectans negotij finem, eoque fit animosior, quo
plures sibi obijciuntur aduersarij. Vtitur perpetuo consilio eorum
car.lium quos paulo ante commemoraui, Rmi. episcopi de Mira-
poys 6, et doctoris Vincentij Laurej, qui omnes negotium hoc
nostrum suum esse reputant, eamque ob rem digni existimandi
sunt qui omnium Patrum et fratrum orationibus commendentur.
a Prius eamque. — b Del. reditibus suis.
1 Georgius cTArmagnac.
8 Ludovicus de Guisa.
3 Carolus Borbonius.
* Quibus conditionibus admissa sit Societas vide sis apud Fouqueray,
c. I, 253 sqq.
5 P. Pontius Cogordan.
6 Petrus de Villars.
568. — Parisiis 1 Septembris 1561 489
5. Hisce diebus Romanorum imperator ' ad reginam matrem
dedit literas, quibus nititur persuadere sodalitium nostrum in
hoc reguo admittendum esse. Accepit illa literas, legit a, ac
Patri Pontio omnem suam operam promisit.
6. Pater Paschasius 2, rerum Sccietatis nostrae optimus pro-
curator et pater, nullum non mouet lapidem ut Societas reci-
piatur, maiorque pars diei hac in re ab eo absumitur; reliquum
quod superest temporis, confessionibus audiendis et oecono-
miae b impendit; adeoque nullus ei datur locus, quo senescens
corpus aliquantula recreatione conquiescat. Reliqui Patres con-
fessionibus quotidie audiendis occupantur in proximo templo, et
diebus festis in aede D. Germanj ; reliquum temporis inpendunt,
sicut et fratres domestici, literarum studijs et orationibus sacris.
7. Binos jamdiu fratres itineri romano destinauimus, quos
iam prope Romam esse arbitramur 3. Hisce diebus elapsis ma-
gistrum Nicolaum Lietardum et alium fratrem domesticum cum
quatuor alijs qui Societatem ingredi cupiunt, ad R. P. T. mi-
simus 4; quorum iunior facile in regis consiliarium erat coap-
tandus absolutis legum studijs. Interea quoniam uiget Lutetiae
ac crassatur [sic] in dies magis morbus is (quem pestem vocant),
ne fines nostros, immo nec alienos ulterius inuadat, petimus a
R. P. T. iubeat orationes a Patribus et fratribus fieri. De peste
illa quae animos obsidet et non corpora, nullam hic mentionem
facio, sperans cuilibet christiano id negotij satis esse commen-
datum, si modo diligit proximum suum aeque ac se ipsum. Bene
valeat R. P. T. in Chro Dno. Jesu, quam nos c omnes precibus
et sacrificijs suis, ut iuuet obsecramus. Cal. Septemb. 1561.
R. P. T. indignus filius.
Jo. Rinattus 5.
Ex mandato Patris prouincialis.
Fol. 57v . Quadrimestres collegii parisiensis.
a Emend. ex perlegit. — b Praec. v. in marg., deleto in textu, quia
obscure exaratum. — c Prius nosque.
1 Ferdinandus I.
2 P. Paschasius Broet, Galliae prov. praepositus.
3 Cf. Epist. PP. Broet..., 189.
* Ibid., 192.
5 In responsis ad interrogationes P. Nadal (III, 237) datis Tornaci anno
1562, dicit inter alia se esse ex dioecesi viennensi in Delphinatu, triginta et
duos aetatis annos natum et ingressum Societatem Romae ante quattuor
annos, et fuisse Parisiis et Tornaci.
490 LlTTERAE QUADRIMESTRES
569
P. IOANNES ROGELIUS
TOLETO 1 SEPTEMBRIS 1561 l.
1. Disciplina religiosa. — Novitiorum institntio. — 2. Cives
frequentes ad sacramenta. — Pauperibus, vinctis, graviter
aegrotantibus assistitur. Mulier a peccato ; maritus ab uxo-
ris damnatione procuranda avertitur. — 3. Socii sedulo
in theologiae studium incumbunt. — 4. Domus in media
urbe emitur.
1. f Jhs. Admoclum R.de in Chro. Pater. Pax Christi etc.
[Dicit se breviter scripturum.]
Ac primum, sumus hoc tempore pauci, sed hene, gloria
Christo, occupati. [Cuncti ad religiosam perfectionem aspirant.]
Sunt nonnulli nouitij domi, quos quidam sacerdos quotidie
vna congregatos instruit, quodam spirituali lihro eis exponendo ;
quorum fructus in tolerandis laborihus perspicue enitescit. Pro-
ponitur etiam ipsis meditandi materia, cuius deinde rationem
reddere consuescunt ; edocti nihil tentationis debere occultum
retineri, quod sit in ipsis detegendis vtilitas amplissima.
2. Sacerdotes quoque se in suis ministerijs perpetuo exer-
cent, tanta confitentium copia concurrente, quantam alijs literis
intelligere T. P. potuit; et cum hinc discesserint contionatores
famosissimi 2, quibus hoc frequentiae beneficium acceptum ferri
posse videbatur, et praeterea curia ex hac vrbe iam disces-
serit 3, ex qua plurimi ad nos confluere solebant ; tamen nihi-
lominus tantus est concursus, vt omnibus diebus nobis occupa-
tionem praebeant non exiguam. Xenodochia praeterea inuisuntur
a Patribus, vbi pauperes corpore et spiritu recreantur, mundatis
eorum animis et corporibus, exercendo officia hutnilia ad eorum
munditiam, et confessiones audiendo. A vinctis etiam vocantur,
partim vt ipsos consolentur, et confitentes audiant, partim etiam
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 318 et 321. Subsequitur aliud exemplum
latinum in ff. 319, 320.
a Celeberrimus fuerat P. Ioannes Ramirez. Cf. Litt. Quadrim. VI., 486,
670, 832.
8 Matritum discesserat.
569. — Toleto 1 Septembris 1561 491
vt addant deficientibus animuin, quo sint paratiores ad supplicia
patienter toleranda ; quod cupiunt nonnulli vt saepissime fiat,
vt animo firmiori patiantur, et a nostris quid eos oporteat fa-
cere intelligant. Nec vero infirmis ciuitatis negatur nostra opera,
quin saepius ad eos iuuandos nostri sese conferunt ; non modo
confessionibus audiendis, sed etiam morientibus assistitur, do-
nec animam (Deo annuente) exhalauerint ; vnde fructus non
solum morientes a, sed etiam assistentes plurimus consequitur.
Videt enim vnusquisque oculis, et audit, quomodo se ad eius-
modi terminum deceat praeparare, qui nullum est praeteriturus
mortalium. In alijs denique operibus charitatis occupantur nos-
tri, vtpote animas cacodemonis imperio subditas in veram li-
bertatem vendicare [sic]. Quaedam enim mulier alienigena, cum
amatorem sequuta, paternam deseruisset domum, ministerio
nostrorum ad meliorem frugem se recepit, religionis coenobium
ingressa, vbi magna cum aedificatione omnium perseuerat in vir-
tute. Homo quidam praeterea vxorem in vincula coijciendam
curauerat, et eam de adulterio constantissime accusabat, certus
rem ad finem vsque perducere, nisi vnius ex nostris monitis
sententiam mutasset, dummodo ipsa in monasterium aliquod se
reciperet, pollicitus se non vlterius progressurum, quin eam, si
vere resipisceret, recepturum.
3. Inter haec omnia negotia solent etiam nostri quod su-
perest temporis, rei literariae impendere, quo commodius sua
munia exequantur. Conueniunt enim vna singulis diebus, vt
lectionem theologiae a Patre Rectore ' audiant, quam deinde
ipsi inter se ventilare possint, cuius rei fructum optimum fore
speramus.
4. Domus propria in hac vrbe nobis hactenus non fuerat ;
hanc tamen emimus hoc tempore commodissimam ; tametsi,
quoniam eius est generis vt vendi facile nequeat, fuit eius ven-
dendae facultas a rege impetranda, quae iam est ex parte im-
petrata ; quae res fuit voluptati quam plurimis ciuibus, partim
quod nobis omnes bene cupiunt. partim etiam quod est sita in
media vrbe, loco commodissimo 2. Statim a principio (vt in re-
a Emend. ex morientibus.
1 P. Petrus Domenech.
a Vide certiorem situs descriptionem in litt. quadrim. 1 Ianuarii 1562.
Loca in quibus nostri Toleti habitarunt, priusquam propriam domum ha-
buerunt, bene exponit Alcazar : Chrono-historia, I, 366 (an. 1559), II, 39
492 LlTTERAE QUADRIMESTRES
rum nouitate fieri solet) nonnulli ex vicinis religiosis obstare
voluerunt; primuni praecibus, deinde etiam lites minitando ;
nunc vero non solum ab instituto destiterunt, verum etiam aequo
animo nostri se viciniam expectare dicunt, etiamsi templis
templa coniungantur, quod idem sit tinis omnium. Est sita do-
mus, vt dixi, in vrbe media iuxta templum maximum ducentis
fere passibus, qui locus est totius vrbis frequentissimus ; emi-
tur autem praecio quinque millium aureorum.
Faxit Ghristus vt vtraque domus, interna praecipue, extrua-
tur et ornetur non putribilibus auro et argento, sed feruentis-
sima cbaritate perpetuo duratura. Quod vt nobis facilius obtin-
gat, tuae Paternitatis orationibus et sacrificijs suppliciter iuuari
poscimus. — Toleti Galendis Septembris anni 1561. Ex com-
missione R.di P. Rectoris.
T. R. P. indignissimus filius et seruus.
i
IOANNES ROGELIUS J.
570
PETRUS HOLANDUS
VINDOBONA 1 SEPTEMBRIS 1561 2.
1-2. Sociorum numerus. Religiosa disciplina. — 3. Socii alio
missi. — 4. Novicii ultimis mensibus admissi. — 5-7. Can-
didati. — 8-9. Catalogus mittendus promittitur. Inferiores
scholae ob pestem clausae. — 10-11. Superiores scholae flo-
rent, spesque est illas, adiuvantibus principibus, florentiores
(an. 1562). Cum primum nostri anno 1558, mense Octobri, Toletum adierunt,
per aliquot menses hospitati sunt in aedificio quod pueris educandis (« Cole-
gio de los Infantes») archiep. Siliceus exstruxerat. Post in domo Rui Ldpez
de Avalos, quae templo D. Magdalenae contigua erat. (Cf. et Astrain : His-
toria..., II, 43-44). Inde, anno 1560, ut locus daretur domino Ioanni de Aus-
tria, in alias aedes migrare coacti sunt, ubi prius piae feminae habitarant
(Cf. et Epist. P. Nadal, II, 69, 87). Haec domus dicebatur Sancti Spiritus,
et sita erat « al torno de las Carretas », quam postea moniales D. Bernardi
incoluerunt.
1 Cf. Litt. Quadrim., VI, 236.
2 Ex origin. in cod. Germ 139, ff. 90-94 ; prius 64-68. Particulam edidit
Braunsberger in B. P. Canisii Epist., III, 759-761.
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 493
futuras. — 12-14. Contiones aliaque erga proximos ministe-
ria. — 15-20. Fructus ex sacramentorum administratione.
— 21-23. Institutae rogationes et decantatae litaniae in-
stinctu Hosii Cardinalis, qui se nostris benevolentissimum
exhibet. — 24. Corporis afflictationes ad Ecclesiae bona ob-
tinenda. — 25-27. Discidia composita. — 28-30. Carceratis
et aegrotis auxilium fertur. — 31. Curatur ut gravioribus
malis remedium adhibeatur. — 32. Collegii existimatio
apud diversos populos crescit. — 33-35. Acta in synodo
strigoniensi. De collegio Neosolii erigendo tractatur. —
36-37. Patris rectoris ad episcopatum transsylvaniensem
afflictum profectio. — 38. De collegii tyrnaviensis initiis.
— 39. Caesar viennense collegium pecunia iuvat. — 40. De
tyrnaviensis collegii fabrica. — 41-43. Alia Caesaris bene-
ficia. — 44. Civitas viennensis locum horto et rusticationi
accommodum nostris concedit. — 45. Aliqui socii vota vo-
vent. — 46. P. Provincialis exemplo et hortationibus ad
perfectionem excitat. — 47. Cui imperator litterarium nego-
tium commendat. — 48. Sacerdos anabaptista ad Ecclesiam
redit. — 49. Religiosus moravus contendit ut nostri eius
scripta liment. — 50. Ecclesiasticus vir ab animi anxieta-
tibus liberatur. — 51-56. Confessionis sacramentum a sa-
cerdotibus frequentatur ; et vires suas mirabiles in illis et
in aliis exserit.
1. f Ihs. Pax Chri. etc. Referam, Rde. admoduni in Chro.
Pater, vnis his litteris, praecipua quaedam eorum, quae in hoc
caesareo minimae nostrae Societatis viennensi collegio Dominus
Ihus. per inutiles seruos suos, proxime exacto quadrimestri per-
ficere dignatus est.
2. Septem et quadraginta, qui hic sunt, instituti nostri me-
mores ad Penthecostes festum vota sua imprimis, pro more
nunquam satis laudato Societatis, maximo, non dubito, affectu
renouarunt. Circa idem tempus non sine fructu, quod ex effec-
tibus licet colligere, domestica offitia fuerunt distributa; ut et
veterani milites labore leuarentur, et recentiores hac ratione
instituerentur; deinde vero tanta pietate abnegationi propriae
voluntatis student, tantique sunt in refrenandis proprijs animi
aegritudinibus, ut frequenter gradum sistere, frequenter, vt a
a vt snpra vers.
494 LlTTERAE QUADRIMESTRES
dici solet, fractis ceruicibus retrocedere (quae diuina est bonitas)
cogatur antiquus humani generis hostis. Idem hoc temporis in-
fenssissimus, si vnquam ante, sane nobis a atque molestissi-
mus. Continent nos omnes in acie b hac strenue, Deo sit honor,
Rector noster 4, atque magister Gornelius 2, totius collegij con-
fessarius (qui duo soli apud nos sunt professi) et sex alij sa-
cerdotes Domini, quorum vnus Adamus Heller, modo vicerector
collegij, primitias suas Deo Opt. Max. in ipsis Pentecostes fes-
tiuitatibus pie obtulit. Hij [sic] itaque omnes precibus et sacri-
ficijs, verbo, exemploque imprimis inculpatae vitae, ac singulari
quadam industria id, per Dei bonitatem, efficiunt, vt et cada-
mus rarius, et surgamus citius atque feruentius, et pugnemus
libentius, et stemus cautius, et vincamus iucundius. Poeniten-
tias voluntarias multo frequentiores esse dixerim ipsis impositis.
Augescit in dies magis magisque obseruantia erga maiores,
mutua charitas, studium obseruandarum legum nostrarum; et
ut semel hoc dixerim, ita charitate atque fraterno amore in
Chro. Ihesu aestuant nonnulli, ut castigatione corporis vltro
suscepta, plagis sibi ipsis impositis, tanta constantia aliorum
peccata deflere, eorumque restaurare lapsus pia oratione apud
Dominum contendant, quanta uix forte a multis credi possit.
Equidem non dubito quosdam e nostrls illud attigisse perfectio-
nis fastigium, ut etiam anathema fieri a Christo pro fratribus
suis cupiant 3. Exaudiuntur autem pauperes Christi nonnun-
quam; tantoque feruore istis auxilijs ad cor nonnulli redire
videntur, ut pium quemuis hominem, prae nimio gaudio, horum
conuersiones ad Dominum adigere ad lachrymas possint. Sed
de his plura, non dubito, daremus, nisi frequentes, ob rectam
huius collegij, et aliorum, institutionem, distractiones c perne-
cessariae Rectorem, nostrosque alios Patres, quasi furtim a
nobis saepe abducerent.
3. Missi sunt quatuor his mensibus hinc alio, magister Ca-
rolus Grim, dextra, ut ita dicam, rectoris nostri manus d, Oeni-
pontum ; ut illic primo quoque tempore locum et suppellectilia
a nobis supra vers. — b aciae ms. — c Prius distractionem. — d manus
snpra vers.
1 P. Ioannes de Victoria.
2 P. Cornelius Broghelman.
3 Cf. Rom. IX, 3.
•
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 495
his praeparet, qui breui, Deo duce, eo mittentur l. Doctor Her-
mes 2 et Pr. Henricus 3 in Flandriam, breui, ut speramus, ne-
gotijs illic confectis, huc reuersuri. M. Volfgangus Maria 4 et
Vrbanus 5 Pragam. Caspar Labacensis, et Pascualis 6, in Ita-
liam. D. Saidel, Anthonius fiander 7, Palma ad collegium tyr-
nauiense in Vngariam. Pr. Dauid Eckius, qui hinc Au[gu]stam
versus profectus erat, Italiam reuisurus breui dicitur 8. Dirigat
horum Dominus Ihesus et iter et actiones, nosque tueatur om-
nes, pro bonitate sua, semper. Praeter hos quam plures alij de
sententia R.di Pris. prouincialis 9, hinc, circa renouationem
studiorum dimittentur; vt nostra abundantia aliorum sit sup-
plementum collegiorum. M. Ogerius, Volfgangus Arcularius, ac
Orthnerus 10 Augustam sunt profecti.
4. Insignes praeterea magnaeque spei adolescentes tredecim
in nouo illo tyrocinio degunt, de quo alias ad R. P. T. scrip-
simus, a nobis et loco, et mensa, et exercitijs, et conuersatione,
ut probationis ratio exigit, in hoc eodem collegio quidem sepa-
rati. in eo vitae genere nostram sane fere omnium expectatio-
nem exemplo prorsus a superarunt, ac breui temporis curriculo
tantum in virtutibus solidis uidentur profecisse, ut iudicio mul-
torum approbationeque R. Patris Prouincialis ad studia, quae
post vnum atque alterum mensem, Christo Ihesu bene propitio,
restaurabuntur, merito illinc educi debeant. His succedent, paris
expectationis, ut speramus, alij. Ex his tres tantum hocce qua-
drimestri proxime exacto, locum hunc, dignitatemque ac singu-
lare Dei beneficium sunt consecuti ; quorum vnus quidem flan-
der, est diaconus; alter uero tyrolensis, venusta facie, corpore-
a Del. v. separa imperf.
1 Cf. sis Lainii Monum. VI, 231, 233, 235, 353.
3 P. Hermes Winghenius tornacensis, theologiae professor. Cf. Braunsber-
ger: B. Petri Canisii Epist., III, 151, annot. 5; 191, annot. 3.; 272, annot. 2.
3 Secundura Braunsberger, 1. c. 272, annot. 2, erat is P. Henricus Goch.
*■ De eo Cf. Braunsberger, ibid. 186, annot. 5 : 718.
5 Urbanus Frentzel bohemus. ibid. 718.
0 Cf. ibid. 225, annot. 7. In catal. coll. viennensis anni 1559 censetur Cas-
parus Textor labacensis, iuvenis 16 annorum. (Cod. Germ. 131, f. 216. v ).
7 De Antonio Guis flandro vide Litt. Quadrim., VI, 608.
8 De itinere P. Eckii multa invenies apud Braunsberger, III, sub v.o
Eckius.
9 P. Petrus Canisius.
10 De Ogerio Davantiano vide Braunsberger, 1. c. 223 ; Orthero nomen erat
Ioannes (Ibid. 225, et Catal. mensis Oct. 1561, de quo paulo inferius).
496 LlTTERAE QUADRIMESTRES
que ornato; tertius viennensis, non indocti [sic]. Hic autem
matrem, honestam matronam viennensem, multis atque assiduis
pretibus [sic] exorauit, ut a parente imprimis, deinde vero a
nobis rogatu suo impetraret, ne tantum eius tamque assiduum
seruiendi Deo Opti. in Societate desiderium, uel a parente im-
pediretur, uel a Rectore nostro, quem putabat se offendisse, a
quo alioquin, ut filius, ille amabatur in Domino, retardaretur.
Obtinuit matrona illa pia, quod suo ipsius, ac filij nomine,
christiano affectu petebat. Adolescens vero Gabriel dictus, ut
nomen, ita quoque animi puritatem speciemque angeli cuiusdam
Dei immortalis ac Opti. Max. refert l.
5. Fuerunt interea temporis plures qui non dissimili religione
affectuque permoti, maioribus nostris suam hanc ipsorum animi
sententiam notam esse voluerunt, ac, adhibitis etiam interces-
soribus, numero nostrorum asscribi apud eos studiose conten-
derunt. Verum, qu[od] hoc tempore certas ob causas non sunt
assecuti, id ipsum commodiori, Deo fauente, maiorique haud
dubie cum fructu ac animi solatio assequentur.
6. Egit praeterea circa hoc tempus idem serio, cum rectore
nostro (quem summo quodam affectu in Hungariam abeuntem
est prosecutus, ac redeuntem amplexus) 2 vir quidam prima-
rius, natione hyspanus, elate satis maturus, doctrina, prudentia,
atque authoritate ad res magnas expediendas aptus, germani
idiomatis peritus, et, quod ante omnia est commendatione di-
gnum, insigni certe pietate atque religione, iam ab ineunte etate
educatus exercitusque ; serio inquam agit de abrutnpendis hu-
ius mundi nequam tricis, atque pedicis, quibus grauissime im-
pediebatur, quo minus totum sese statim Societati Ihu. traderet,
eiusque fidei committeret gubernandum.
7. Eo autem proximis hisce diebus hac in re ventum est, vt
quesita ac inuenta videantur media accommodatissima a, quibus
et negotia illa grauia admodum quae virum hunc pium quo-
dammodo dilacerant, queque eius sunt generis, vt, citra con-
a Del. eo modo (?).
1 In catal. coll. viennensis mensis Octobris 1561, in ,cai,al. ineuntis anni
1562 et in catal. mensis maii 1563 invenitur Gabriel Hartman, qui anno 4565
est in collegio pragensi (God. Germ. 131, ff. 241, 268. v; Bohem, 89, f. 12).
Exstant etiam eius responsa ad interrogationes Patris Nadal. [II, 334].
2 P. Victoria in Hungariam ad synodum tyrnaviensem profectus est. Vide
inferius.
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 497
scientiae grauamen aliquod deseri posse quibusdam non videan-
tur, citius a rectiusque expediantur, et compos tanti voti sanctius
efficiatur. Faxit b Deus Omnipotens ne interea temporis subortae
nebulae aliquae piae huic menti ex sese offundant tenebras.
8. Nomina, studia, officiaque domestica, quibus nostri hic
omnes exercentur, vt sunt antea priuatis litteris R. T. P. nota,
ita etiam ab alijs cognosci facile poterunt, ex eo indice, quem
breui simul cum romano coniungemus, ac typis, ut alias, non
sine spirituali solatio, ac fructu, fuit factitatum, committemus.
Cuius exemplaria tot numero dabimus, vt harum quadrimestrium
copiae correspondeant l.
9. Inferiores scolae, tametsi aliquot abhinc diebus, ob pestis
exortae timorem, fuerint occlusae quatuor (est enim magnus in
illis studiosorum numerus), tamen neque praeceptores tempus
suum frustra terunt, neque in altioribus classibus cessatum est
a consuetis litterarum exercitamentis. Quorum omnium exem-
plaria c, pariter atque authorum, qui hic praeleguntur, P. T. R.
breui mittemus.
10. Numerus studiosorum et nobilitate et praestantia augetur
in dies magis magisque; nec sane germani modo, sed omniura
fere nationum huc cateruatim, huc aliquando concurrunt. Ex
quibus duo inter alios priraae nobilitatis vehementissime a d car-
dinali reuerendissimo Hossio sunt nobis commendati. Quodsi
noua auditoria quae caessareae maiestatis sumptibus, hic apud
nos exstruuntur, absoluta breui, ut speramus, fuerint; si ex
Vrbe copia nobis fiet gratis eos promouendi, qui in hoc nostro
gymnasio et litteris operam strenue dederint, et doctrina pariter
a cicius ms. — b Facsit ms. — c Del. ad — d a supra vers.
1 Hunc catalogum invenit, et iterum edidit Bruxellis anno 1892 P. Som-
mervogel sub titulo : « Les Jesuites de Bome et de Vienne en M.D.LXI
d' apres un Catalogue rarissime de Vdpoque ». Et quidem catalogus roma-
nus, ut in ipso dicitur, refert statum Societatis romanae sub finem mensis
Maii 1561 ; catalogus vero viennensis mense Octobri scriptus videtur cum
iam in eo recenseatur P. Hurtadus Perez, qui die 25 Septembri adbuc Au-
gustae versabatur (Braunsberger : B. Petri Canisii Epist. III, 233) et die 6
Octobris Ingolstadio Viennam versus profectus est (ibid. 246). Recensetur
etiam P. Ferdinandus Jaen, qui ex Urbe profectus est exeunte mense Sep-
tembri (ibid. 227), et die 18 Octobris adhuc P. Canisius Augusta scribebat :
« Nondum de adventu Doc. Jaen cognovimus » (ibid. 263). Ante finem No-
vembris concinnatus est catalogus, quia illo mense P. Victoria desiit esse
collegii viennensis rector (ibid. 313).
LlTTBRAB QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 32
498 LlTTERAE QUADRIMESTRES
ac pietate, facultatum gradibus, ut ornentur, meriti fuerint; ea
sane est communis plurium sapientum sententia, ut non dubi-
tent, quin sit vndique magnus buc ad nos, totius etiam nobili-
tatis futurus concursus *; illudque diuino tandem fauore maxi-
me futurum sperem, vt, vel hac sola ratione et solertia iila,
qua Societas nostra minima a, pie in boc genere officiorum erga
studiosam iuuentutem vtitur, multae baereticorum scolae stu-
diosis destituantur, ac prorsus desolatae, ut par est, iaceant;
ad quas, procb [sic] dolor, non modo uariae farinae homines,
sed primarij quoque viri, qui catbolici et esse et haberi volunt,
non secundos tertiosque filios, sed primogenitos etiam suos
vndique, parum circumspecte, nescio quas ob paruulas commo-
ditates, mittunt. Neque vident illi sane, quara sint ex hoc in-
gentia subsecutura mala. Sunt enim horum principum filij hi,
qui olim (ut fert huius saeculi nequam conditio) tametsi depra-
uatj moribus et fide fuerint b, ciuitatum tamen, prouintiarum,
regionum apicem clauumque tenuerunt c.
11. Haec mala, quia, quoad fieri poterit, uel sublata omnino,
uel maxima saltem ex parte impedita exoptamus, in illud neruos
omnes nostros intendimus, ut et collegij huius exercitamenta
literaria sint quam optime pijssimeque fieri queat, instituta, et
commoditates aliae plurimae studiosis huc confluentibus suppe-
tant habitationum honestarum, librorum atque expensarum. Hanc
rem D. Ferdinandi primi, domini nostri ac patroni clementissimi,
insignis pietas, zelusque orthodoxae religionis erigendae ac pro-
pagandae, non parum promouent. Et sunt sane, Deo laus, eidem
a consilijs viri primarij, quibus haec ipsa res, nostrique omnes
conatus, et approbati sunt, et cordi. Dicam etiam bic quod ratio
ipsa suadet, quodque mirum baereticis videbitur, ac magno animi
solacio pij contemplabuntur. Praebet profecto non ita raro, no-
bis magnam quamdam spem, huius rei perficiendae serenissimus
rex Maximilianus, qui ut humanissime nostros excipere solet pro
a nostra iter. in ms. — b Del. se. — c Obscure exaratum in ms. Vide-
tur script. tenerfit.
1 Facultatem conferendi academicos gradus suis alumnis Pius IV per
Breve « Exponi nobis » die 19 Augusti 1561 datum collegiis Societatis Iesu
concessit (Gf. Institutum Soc. Iesn, I, 34-37) ; sed tum ob universitatum in-
vidiam, tum ob professorum defectum, magna prudentia in privilegii usu opus
erat; nec viennenses nostri hoc tempore illo privilegio usos esse constat.
Cf. Braunsberger, 1. c, III, 144-145; 151; 306; 313-314.
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 499
sua clementia, ita quoque petitos ab eo fauores, in causa ma-
xime religionis, nec nobis, nec alijs, quod sciam, viris religiosis
denegauit vnquam. Plura hic consulto his omnibus de rebus
omittimus, commodiori tempore, et loco eadem fortasse relaturi
maiori cum fructu.
12. Contiones nostrorum ad populum frequentissime etiam
primarias ciuitatis ecclesias a, toto hoc tempore habitae fuerunt,
tanto omnium applausu, solacio, fructuque, ut certo constet,
maiorem plerumque eo fieri concursum, ubi nostri contionantur,
quam alio. Hinc est quod solemnioribus festiuitatibus, illisque
temporibus quando frequentissimum religionis causa solet esse
auditorium, non alio quam huc ad nos ab illis, qui curam tem-
plorum gerunt, concurratur obtinendorum e nostris contionato-
rum ergo. Neque ideo tamen vsitata erga infirmos atque incar-
ceratos nostrae Societatis officia negliguntur. Magnam siquidem
haec virtutum exercitamenta, quibus ratione instituti nostri se-
dulam impendere operam tenentur, populo huic viennensi aedi-
ficationem peperisse pro comperto habemus. De contionibus
autem M. Gregorij * in templo nostro mira sane, Deo sit laus,
sparguntur. Quidam enim nuperrime (ut de alijs taceam) doctor
nobis amicissimus, ac vir fide dignus, et qui ob fidei catholicae
defenssionem multa ab haereticis passus dicitur, has aliorum
rectori nostro referebat voces: iuuenem hunc nihil aliud praeter
euangelicam doctrinam contionari; mirabili facundia sanctitateque
esse praeditum ; plurimos ab haereticorum figmentis, ad solidam
matris nostrae catholicae Ecclesiae b doctrinam, contionibus
huius, nobis inscijs esse reuocatos ; qua de re ipsimet gloriaren-
tur, quorum aliquos affirmabat idem doctor (si recte memoria
teneo) sibi et antea et nunc etiam temporis esse notissimos. Adde-
bat ille quoque animi sui sententiam : totam nimirum Syllesiam
haereticorum figmenta pedibus conculcaturam, ac ad sanam
mentem redituram, si per annum saltem M. Gregorium Wradis-
lauiae contionari contigeret [sicj. Huius contionibus atque allo-
quio spiritali matronam quandam honestam, quae ab aliqui-
bus c energumina credebatur, grauissima quadam, vt multorum
est sententia, agitatione melancholiae, fuisse liberatam d audi-
uimus.
a Sic. ms., videtur tamen dicendum... in primariis ciuitatis ecclesiis.
b Del. contio imperf. — c aligijs (?) ms. — d liberaratam ms.
1 Gregorius Rossefflus.
500 LlTTERAE QUADRIMESTRES
13. Gum Reuerendissimo viennensi l non vacaret, ut antea
saepe, coram S. G. M. contionari, iussit caesarea ipsius maiestas,
quantum intelleximus, vt hinc aliquem acciperet e nostris, quem
suo substitueret loco. Is vero fuit idem M. Gregorius.
14. Diebus quidem veneris mane in scolis nostris a M. Gor-
nelio pro more latine, ab alijs germanice, dominicis vero, in
templo nostro a Patre Pyringer doctrina christiana a frequen-
tiori solito auditorio, et fructu vberiori, explicatur. Doctor etiam
Christianus 2, contionibus suis gratus populo, frequenter diebus
festis in scolis nostris, nonnulla e suggestu de festiuitatibus ipsis,
deque virtutibus christianis auditoribus nostris proponit, auditu,
factuque digna. Itali quoque, rudiores maxime, exhortationibus
atque colloquijs spiritualibus non raro iuuantur a nostris.
15. Haec itaque atque alia pietatis officia, dum, pro more
Societatis, a nostris solerter geruntur, magni, dubio procul,
atque copiosi in hor[r]eum Domini segetum manipuli colligun-
tur; cuius rei vt multa alia sunt indicia, illud non ita incertum
est, quod quam plurimi ad templum nostrum puro confessionis,
contritionis, satisfactionisque sacramento. diuino beneplacito
instituto, conscientias exoneraturi suas, pectusque inde christia-
num, ac varijs repurgatum vitijs, domum reportaturi b recur-
runt; quorum ita copiosus est numerus, vt, etiamsi plures sa-
cerdotes germani adessent, multi tamen a nobis, vt modo fit,
parum solati cogerentur alio se conferiv. Nunquam interim de-
sunt, qui dominicis festisque diebus, post puram integramque
suorum peccatorum exomologesin, sacra synaxi, proprias qui-
dem sacramentaliter, nostrorum vero atque aliorum, qui specta-
tores sese exhibent, spiritaliter refocillent animas. Admirantur
plurimi nouam hanc methamorphosin ; quidam excitantur etiam
tanto virtutis exemplo; alij, peractis sacris, quibus numerosus
omnis conditionis atque status populus, summa attentione, sum-
maque reuerentia interesse solet, ea, quae in templo nostro,
quasi in abscondito, viderunt atque audiuerunt, vbique supra
tecta praedicant, Societatemque hanc minimam nostram, eiusque
exercitia christiano affectu, laudibus ad coelum usque prouehunt.
16. Est matrona quedam inter alias viennenses honesta, quae,
dum afflictaretur magnis anxietatibus, nullibi extra templum
a christiano ms. — b Privs repurgaturi.
1 Antonius Brus a Muglitz.
a P. Christianus Rivius.
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 501
nostrum (est enim ornatissimum) se posse inuenire solacium,
in tantis suis malis, affirmare non verebatur. Paradisi loco
templum nostrum habet, seseque ab angelis vocari cogitat, cum
signo campanae sacris interesse admonetur. Verum ne leue hoc
videatur, quasi a foemineo sexu productum ; sunt primarij etiam
viri, qui coram Gaesare nostro, ut videor a quodam singulari
nostro patrono audiuisse, ac alijs. affirmare non dubitant,
nos hoc tempore solos quasi e liminio huc diuinum cultum
reuocasse. Quos nisi Deus Opt. Max. solicitudine et pietate in-
clyti nostri Ferdinandi ex Italia huc adduxisset, actum a, aiunt,
iam de christiana pietate, cultuque diuino apud nos fuisset, et
loco Christi non iam haereses, sed impium atheismum, nedum
barbarismum passim haberemus.
17. Fuit item matrona alia honestissima, quae eadem pietate
et affectu permota, insigne holosericum beatissimae Virginis
altari consecrauit antipendium. Quae omnia eo complures per-
mouent, ut diebus fere singulis, quisque pro ratione facultatis
pijque affectus, pulchro aliquo munusculo templum nostrum
exornent.
18. Miles quidam turcica tyrannide liberatus, cum de pec-
catis confiteretur, uideretque tantam rerum in melius mutatio-
nem, ita fuit prae nimio gaudio in lachrymas resolutus, vt neque
proprijs conatibus, neque coufessarij monitis, diu sese ab illis
cohibere potuerit.
19. Nuperrime quoque factum audiui : duos ita pure fuisse
cuidam e nostris confessos, tantaque religione, ut facta debita
erroris abiuratione, ab illo, hylari animo, ad fidei christianae in-
dubitatam veritatem redierint.
20. Communicantium vero numerus, eorumque affectus pie-
tatis multo sane uberior, hoc tempore uidetur, quam anteahac
vnquam. Est tamen flagellum quoddam Domini (sic enim sentio)
quod ita misere germanis sacerdotibus hic destituamur, ut non
raro poenitentibus ipsis fateri inuiti cogamur, nos non habere
sacerdotum germanorum tantam copiam qui pijs eorum votis
facere possint satis. Consolatur interim illud animos nostros,
quod solemnioribus maxime festiuitatibus, tantus apparet feruor
charitatis in illis, qui ad mensam accedunt dominicam, vt quod
ipse proprijs oculis, non sine gaudio conspexi, non desint ex b
astantibus, qui stupere propemodum, prae admiratione tantae
pietatis videantur.
a DeJ. agere. — b ex supra vers.
502 LlTTERAE QUADRIMESTRES
21. lnstitutae fuerunt rogationes in templo nostro feria se-
cunda vniuscuiusque hebdomadae mane suasu Rdissimi. Cardi-
nalis Hosij pro foelici auspicio atque progressu generalis concilij,
proque conseruatione totius Ecclesiae catholicae, ac eorum re-
duetione ad matrem nostram, qui misere a Ghristo eiusque fide
ad sathan ac impia illius dogmata defecerunt. Exaudiat diuina
bonitas preces humilium pro re tanta suorum.
22. Decantantur more solito letaniae, intra ecclesiae ambi-
tum, ab adolescentibus noui collegij, quos quidam e nostris
iuuant atque dirigunt. lnterfuit illis ipsemet Card.lis R.mas, quan-
diu hic fuit, summae cuiusdam religionis ergo, curauitque, vt
alij etiam praelati interessent. Ea vero fuit huius nostri officij
pietas, opinio, atque sententia praememorati R.mi Card.lis, vt
publice diceret : Ecce quamprimum uos laetaniam coepistis, con-
cilij oecumenij causa, decantare, omnia coeperunt recto ordine
procedere; suntque vbertim nobis vndique optima allata noua.
Tanta uero pietate Societatem nostram, nosque omnes praesul
hic optimus prosequitur, ut hin[c] Tridentum discedere non
prius uoluerit, quam collegium nostrum inuiseret, seseque, et
causam religionis precibus nostris commendaret.
23. Excitati praeterea rogationibus istis quantum datur col-
ligi, fuerunt non pauci viennenses, qui forte plus aequo dor-
mierant. Cantabantur antea laetaniae diebus quidem dominicis
et festis, post vesperas; sabbatinis vero atque sanctorum vigilijs
ante nocturnam salutationem angelieam, eamdem ob causam
praecipue, quod etiam uum non sine augmento feruoris christiani
populi obseruatur. Sed tamen visum hoc tempore fuit R.mo su-
perius dicto legato, ac R. P. prouinciali, qui tunc forte pro
more uisitaturus collegium hoc nostrum aderat, vt die lunae
post rem sacram, quam studiosi omnes nostri collegij de more
quottidie [audiuntj a, hoc idem ad destinatum aliquod tempus
fiere[t]. Quamobrem, donec aliud nobis ab eodem P. prouin-
ciali significetur, sanctum hoc institutum mordicus retinemus.
24. Hoc eodem tempore totum collegium viennense coepit
inter priuatos parietes, circa noctis horam octauam, disciplinis,
vt uocant, corpus macerare, ac laetanijs eandem ob causam po-
tissimum, religione ac syncero affectu diuinum auxilium, per
merita et intercessionem sanctorum, implorare, id quod labo-
riosius in hoc genere pietatis uidetur, in singulos collegas nostros
a Hoc aut simile verbum desideratur in ms.
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 503
ex aequo distribuendo. Perstamus, Deo laus, ea in re alacri
animo; nec est sane vllus, quod sciam, qui non libenter tempus
a R. P. T. nobis hac in re praescriptum in longius adhuc pro-
trahi pateretur, si id ita fleri necessitas aliqua casu exigeret.
Sequuntur vestigia nostra hac in parte, a longe quidem, et col-
legiati noui collegij et conuictores; tyrones vero nostri propius.
25. Consulto desyderia quorundam erga meditationes nostras,
quibus a nobis exerceri a petebant, silentio nunc temporis in-
uoluuntur.
26. Gomposita pace inter duas honestas matronas, quae graui
dissidio aliquandiu inuicem exarserant, id sumus consequuti
gratia diuina, ut octauo quoque die iam pure de peccatis con-
fiteantur, ac ad sacram mensam Domini accedentes roborentur.
27. Inciderant primates quidam in periculosissimam quandam
animorum contentionem, odio quodam plenam atque liuore, et
que longo tempore pluribusque occasionibus, eas iecerat radices,
ut desperatum esset fere de eorum recontiliatione [sic]. Et vide-
bantur siquidem graues satis intercedere causae, cur apud sa-
pientes hocce, de re, esset iudicium. Placuit tamen maiestati
diuinae, ut quidam e nostris vtriusque motus animae facili ne-
gotio temperaret, ac ad optatam concordiam reduceret.
28. Garceres more solito ac xenodochia uisuntur a nostris,
pluribusque modis iuuantur. Quamobrem ut sunt oppido quam
grata omnibus nostrorum istehaec [sic] officia, ita in eam quoque
spem uenerunt afflictatim illi miseri, ut, tametsi ab omnibus
destituerentur, non dubitent tamen, quin maximis in suis cala-
mitatibus sint apud nostros alteram refugij petram habituri.
Quod ubi tentatum est ab illis facile, non esse cur dubitent in
huiuscemodi auxilijs spem quamdam esse collocandam, tum
quod propensionem animi nostrorum ad pia haec exercitamenta
omnes nouerunt, tum maxime, quod neminem lateat, quam sint
primatibus omnibus secularibus, ecclesiasticis atque adeo Cae-
sari domino nostro clementissimo, regi reginaeque Bohemiae
serenissimis grati. Hinc nuper, antequam rector noster in Hun-
gariam descenderet, factum est, ut uir quidam, cuius uxor ob
graue quoddam delictum aquis erat suffocanda, cum a primarijs
quibusque in hac aula uiris, quos plurimum sollicitauerat, id
quod consequi cupiebat, minime obtinuisset; huc tanquam ad
sacram, ut dici solet, anchoram concursum fecerat, adductis
a exercere nts.
504 LlTTERAE QUADRIMESTRES
hispanis quibusdam, quos gratos eidem Rectori putabat. Gum
autem Rector nimis tarde hoc a nostris auxilium petitum intel-
lexisset, id tamen efficere nitebatur, quod et factum est, ut sup-
plicij, ac latae sententiae exsequutio aliquot diebus differreretur
[sic] ; donec uerbo tenus, aut scripto aliquo clementissimo Cae-
sari animi sui afflictionem uir ille, desolationem filiorum coete-
raque incommoda plene exponet.
29. Aegrotis ut opem ferrent per ciuitatem nostri frequenter
his quatuor mensibus uocati fuere. Quod ut religiose, ita quoque
cum multorum aedificatione ac solatio nostro fieri solet.
30. Est vir quidam Viennae cum honesta sua coniuge pietati
deditus. Is frequenter melancholia quadam, aut nescio qua alia
infirmitate, cunctaque suppellectili ad desperationem usque fere
laborare solet. Verum tanta est eius pietas, tantusque erga So-
cietatem affectus, ut vel sola praesentia nostrorum atque alloquio
labore hoc molestissimo e vestigio liberetur.
31. Guratum est etiam ut vel mala quaedam grauiora, quibus
passim Germania tota miserrime diuexatur, ex integro tolleren-
tur, uel ijs modus aliquis adhiberetur, ne (ut maxime id an-
tiquus hostis, pro scelestissima illa sua qua in genus humanum
fertur inuidia, conetur) tam multi imprudentes opprimantur.
Qua in re, quamuis non est forte optatis piorum semper pleneque
effectum satis, non est tamen certe, Deo laus, frustra laboratum.
Nam non ita libere aperteue, aut haereses sparguntur, aut gra-
uiora mala perficiuntur. Imo uero acrius solito delinquentes
qu[a]eruntur, et grauius puniuntur. Qui si serio conuertantur
ad frugem meliorem, non admodum difficilem ad consequutionem
veniae inueniunt aditum a.
32. His itaque atque alijs huius generis officijs, quae nostrum
a nobis institutum iure suo exigit, ita collegium hoc nostrum
oppinionem illam ac spem, quam semel de se concitauit, tuetur;
ac authoritatem, gratiamque apud omnes cuiusuis nationis ac
status homines in dies sibi, ac Societati minimae nostrae potius,
maiorem, diuina ope, comparet. Hoc autem in magnum Dei ho-
norem maiusque proximorum commodum cadere, facile hinc
euadet manifestum. Nam non modo austriaci omnes, sed bauari,
bohemi, poloni, hungari, hylyrici, flandri, galli, etiam itali,
hyspani quoque, atque slaui, atque croatae, mediocris altiorisque
conditionis homines, filios amantissimos suos fidei nostrorum
a additum ms.
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 505
litteris ac pietate erudiendos cominittunt. Tot siquidem, tamque
diuersarum nationum studiosi, in hoc nostro collegio inueniuntur.
In magnis uero religionis negotijs componendis ac perficiendis,
nostrorum opera in primis, magni etiam viri nonnunquam hoc
tempore usi sunt Viennae; nonnunquam etiam omnem operam
adhibuerunt, ut hinc alio secum, harum rerum expediendarum
iam a, aliquem e collegio abducerent. Et quo facilius id asse-
quantur (non enim ita ociose panem suum viennenses nostri,
Deo laus, comedunt, ut facile hinc alio, grauissimas etiam ob
causas, proficisci queant), collegia Societati nostrae erigunt, aut
de erigenrlis certe pluribus uerbis cum Rectore nostro ex animo
agunt. Ac ne generaliter admodum hoc dictum uideatur, vnum
atque alterum exemplum huc adferam.
33. R.mus archiepiscopus st[r]ygoniensis 4, summus cancel-
larius, ac a secretis regni Hungariae primarius apud Caesarem
Ferdinandum primum, cum praeterito anno dioecesanam praes-
byterorum tantum synodum Tyrnauiae indixisset, ac quemdam
ex nostris iussu Caesaris hinc eo secum duxisset, ad cuius sen-
tentiam omnia sua consilia, et maiora synodi negotia (ut antea
P. T. R. fuit plene scriptum) 2 efinxit, egit postea serio de
tyrnauiensi erigendo collegio; quod Christi gratia, fabrica ma-
teriali excepta (quae tamen foeliciter iam, Deo laus, coepit exur-
gere) effectui est demandatum.
34. Hoc uero anno, cum pari ratione idem tentasset, ac apud
Caesarem ursisset, descendit iterum quidam ex nostris ad repe-
titam synodum tyrnauiensem, ut R. T. P. Patrique prouinciali
placuerat, vbi, praeter alia multa, quae, Christo laus, praeclare
fuerunt instituta, atque expedita, illud tandem, quod videtur
maximum, post frequentes anni praeteriti, atque huius, Patris
illius, ad clerum latinas exhortationes ; post priuata colloquia
plura, post alia non pauca ad id eiusdem, atque aliorum con-
silio a R.mo aceommodata media adhibita, sumus consequuti,
ut omnes illius dioecesis, vno excepto, qui publice quidem, sed
verbo tenus tantum, fuit depositus, ad catholicam fidem sacer-
dotes curate redierunt fsicj ; qui, abiuratis haeresibus, constan-
tiae et abdicandarum, intra certum spatium temporis, concubi-
a Sic. ms. Fortasse prius scriptum erat causa.
1 Nicolaus Olahus.
2 Cf. Litt. Quadrim. VI, 760-762. Hoc anno idem P. Victoria ad synodum
tyrnaviensem est missus.
506 LlTTERAE QUADRIMESTRES
narurn, quas pro vxoribus, putido ac nephario Luteri dogmate,
habebant, graui praestito iuramento, flexis genibus, maxirno
cum astantium gaudio, absolutionem ab excomunicatione et cen-
suris ab ipso episcopo quidam, alij vero ab eius suffraganeo
susceperunt.
35. Hunc tam uberem fructum, nos quidem imprimis prae-
memorati R.mi insigni pietati ac solicitudinj potius, quam ullis
alijs tribuimus. Lachrymis enim uiuis, altis suspirijs e christiano
pectore ductis, omnes eo, quo diuina opitulante gratia deducti
sunt, reducere contendebat. Ille uero contra, hoc ipsum facilita-
tis genus, propria aliorumque sententia, Societati huic mini-
m[a]e defert. Quo fit, ut de quodam alio Nouisolij * instruendo
collegio, deque prioris augmento, cum nostris non semel egerit ;
quod nulla ratione speret, se posse archiepiscopatuj suo proui-
dere melius, neque haereticos ad Christi fidem reducere citius,
ac facilius, quam si in illis locis maxime collegia Societatis
erigantur, vbi liberius ac periculosius uires suas auernicas exe-
runt illi, qui ciuitates, quas montanas uocant, quorl in montibus
sitae sint, quasque modis omnibus euertere nituntur, incolunt.
36. R.mus quoque transyluaniensis 2, episcopatu expulsus,
modo nitriensis administrator, cum saepe alias opera nostrorum
sit usus, tum maxime hoc tempore voluit, ac modis omnibus
contendit, ut uel soli nostri ecclesiae nitriensi adessent, quando
adfuturi erant aduocati sacerdotes totius illius dioeceseos, inter
quos uenturus dicebatur pessimus quidam trinchiniensis pa-
rochus, reliquorum haereticorum quasi dux et antesignanus,
nescio qua demonis audatia sperans, fore, ut uel solus, uir
aliquando, ut audiuimus, parum doctus, catholicos omnes reuin-
ceret. Egit itaque cum Rectore nostro per litteras instanter pius
ille pater, ut uel ipse solus, uel cum sotio quouis alio, stato
tempore ad se descenderet; uel certe quempiam alium ex nostris
eo, nomine suo, si nulla ratione id ipse praestare posset, mit-
teret synodo adfuturum. Literae uero tanta erant pietate refertae,
ijsque uerbis concinnatae, ut, uel lapideum cor ad fletum mouere
potuissent. Declarabat abunde satis antiquae pietatis atque ma-
turitatis praesul ille, quantum spei in hoc officiorum Societatis
genere collocasset; ac ea pariter Rectori nostro tribuebat, quae
sibi ipse arrogare uix vnquam fuisset ausus. Negauit se, quod
1 Novisolii (Neosolii, Neusohl) anno 1661 tandem collegiura Soc. Iesu
erectum est. Cf. Pachtler : Ratio Studiorum, III, p. XV.
2 Paulus Abstemius.
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 507
petebatur, praestare posse Rector, hoc videlicet negotiorum ge-
nus, non tam suarum partium, quarn prouincialis esse affirmans.
Ille vero contra, negotium per imperatorem vrgere : tandem,
misso, iam secundo, abbate quodam, qui nomine episcoporum
Hungariae electorum preterito anno ad sanctis.m dominum nos-
trum Pium quartum missus fuerat, id a R.do P. Prouinciaii, qui
tunc forte collegium nostrum visitaturus aderat, obtinuit, ut
Rector eo, stato tempore, se conferret. Verum ut sunt res huius
vitae inconstantes, negotium synodi longe aliter, quam crede-
batur, cecidit. Nam cum pijs optatis tanti episcopi, et obedien-
tiae (non tamen citra aliquod huius collegij incommodum) facere
satis ille voluisset, commodo tempore hinc profectus, synodi
desyderatissimae ac pernecessariae uestigium inuenit nullum.
Erat enim nescio quas ob causas, magno sane incommodo, ma-
gnoque episcopi dolore in aliud tempus celebratio illius reiecta.
Placuit interim diuinae maiestati ne Rector frustra illud itineris
perficeret. Nam praeterquam quod illic collegij tyrnauiensis ae-
dificium mediocriter promouit, in tanta mentis desolatione R.m
prememoratum episcopum, tam diuexatum, tamque secum varia
agitantem, ac nescio quae meditantem inuenit, quod uel hanc
solam ob causam, iter multo longius emetiri, ac labores multo
grauiores merito subire debuisset. Recreatus itaque maxime
aduentu Patris R.mus ille in primis fuit; deinde suam totam
animam quamprimum in Patris pectus ultro effudit ; postremo
eius consilijs, ac sententiae, absque vlla detrectatione, uir grauis
acquieuit; nec latum sane, quod aiunt, unguem ab eiusdem
Patris decretis ad hunc usque diem discessit in conficiendis
negotijs illis, quorum consideratione atque grauitate vehementer
angebatur, et quae longe alia ratione, ac ea quidem periculo-
sissima certe pertractare, eodem plane die, quo Rector noster
eo appulerat, secum statuerat. Negotia uero illa, Deo sit laus
et honor, consilio, authoritate, qua non parum apud multos
ualet, et opera dicti Rectoris feliciter sunt confecta. Tanto prae-
terea pietatis affectu Societatem hanc minimam nostram episco-
pus hic uere pius prosequitur, ut non aliam ob causam magis,
regressum in Transyluaniam optare uideatur, quam ut munifi-
centissimum quoddam illic nostrae Societatis collegium statim
erigat. Quodsi nitriensis episcopatus hoc idem ferre posset, de
nulla re prius cogitaret, quam ut vnam coloniam ex Vrbe So-
cietatis nostrae obtinere contenderet. Interim uero summi cuius-
dam beneficij loco reputaret, si precibus a R. T. P. alicuius e
508 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nostris familiaritatem, quocum de rebus animae suae conferre
libere possit, frequenter cousequeretur.
37. His itaque exemplis, ne leuioribus recensendis aequo
simus prolixiores, abunde satis quantum suspicor, constat, R.de
admodum in Cbro. P., quanta cum exaltatioue nominis IESV
ac proximorum fructu collegium boc opinionem spemque de se
concitatam tueatur, et autboritatem maiorem, vberiorem gratiam,
non tam sibi, quam Societati, comparare studeat.
38. Dicam hic etiam quod fere fueram oblitus, initio huius
quadrimestris relictos a Patre Rectore fuisse Tyrnauiae D. Seydll
ac Anthonium Flandrum, ut mittendis circa finem Octobris
proximi, non tam pararent locum, quam paratum disponerent.
Postea uero missum fuisse Palmam, qui illic ageretcocum. Qua
ex re illud, diuina gratia, effectum est, ut totus populus tyrna-
uiensis magno nostrorum teneatur desyderio. Mirum est dictu
quanta sit nobis apud populum illum, eiusque vicinos conciliata
gratia, quantaque authoritas comparata ; partim doctor[is] Seydel
gratissimis toti ciuitati contiouibus, partim modestia, aliarum-
que virtutum insignijs, quae in nostris relucent; partim Antonij
lectionibus; maxime uero, rebus illis, quae uel in hoc geruntur
collegio, quas notas habent uiri illi boni, uel de eodem, deque
tota Societate passim sparguntur, ut facile hinc sit sperare breui
magnam illius populi ad optimam mentem atque frugem conuer-
sionem. Haec sint satis de pijs nostrorum officijs ac de fructu,
quem inde ad proximos emanasse nouimus. Iam vero pauca
alterius generis, pietatis tamen monumenta, adijciemus.
39. Sub ipsis quadrimestris huius initijs, non tam impetrati
sunt, quam ultro fere a M.te caesarea nobis oblati, floreni octin-
genti rhenenses, quibus hoc anno viennense collegium iuua-
retur. Hanc eandem summam octingentorum, ut minimum, flo-
reuorum, annue nobis adiunctum iri, ad mille ducentos, quos
annis singulis ipsius caesarea M.tas antea huic donauerat colle-
gio, vehementer suspicamur. His omnibus floreni item rhenenses
mille additi sunt, quibus fabrica nostri collegij, praeterito anno
incepta, sumere incrementum [possit] a. Verum his de rebus
scriptum antea R. P. T. fuisse suspicor.
40. Collegij item tyrnauiensis fabricae R.mus strygoniensis,
nostrorum suasu poecuniarum imprimis opem huic tulit; deinde
literae Caesaris ad strygoniense capitulum, et tyrnauiensem se-
a Hoc aut simile verbum desiderari videtur.
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 509
natum, per Rectorem nostrum sunt in Hungariam missae. His,
(ut de alijs ad principes quosdam illius regni, eandem ob cau-
sam, missis nihil interim dicam) et affectu singulari, quo nos-
tros tum capitulum, quam senatus prosequuntur, permoti, citra
moram soluta fuit ex integro domus collegio empta. Translati
quoque nostri ad eandem, bonorum auxilijs, eodem die fuerunt.
Quam laetanijs, disciplinis, atque re sacra tunc primum dedi-
cauerunt Deo. Eorundem opera patronorum atque amicorum
empti statim lateres, non pauci simul cum calce domum adue-
hebantur. Muri autem veteres non modo tunc temporis deicie-
bantur, sed per primarium Caesaris architectum, qui eo, iussu
eiusdem, ad hoc fuit missus, futuri collegij designati (cuius
exemplar breui T. R. P. mittemus) fundamenta, ex altero domus
ueteris latere aperiebantur. Promissiones uero magnae a ciuibus
factae, atque ex parte praestitae sunt. Quae si ex integro red-
dantur, ut speramus, decimam, imo uero, ut quidam aiunt,
quartam expensarum partem totius aedificij facile excedent. Ad
haec ursit idem Rector hoc institutum ulterius, non modo apud
capitulum, sed apud alios quoque non absque fructu. Haec,
trium spatio fere hebdomadarum, quibus nuper in Huugaria ille
egit, Chro. Ihu. bene propitio, expediebantur. Neque enim prius
illinc huc regredi ad nos uoluit, quam haec ipsa, quae modo
retulimus, cum illis, que ad spiritualem fabricam, internamque
collegij constitutionem spectant, conficerentur. Qua re cognita
plures aedificati simul atque eorum animi excitati ad maiora
uisi sunt. Quod cum, praeter mentem, scitumque Rectoris, ad
legati apostolici aures, ac aliorum episcoporum peruenisset;
primo quidem maioris hominem facere coeperunt ; deinde uero
Posonij cum huc reuerteretur, singulari humanitate apud R.m
Dnum. Quinque ecclesiensem ' ab ijsdem fuit ad coenam uoca-
tus atque exceptus, non citra quandam eiusdem animi desola-
tionem ; eam maxime ob causam, quod frequenter de rebus
ipsius in eadem mensa, coram pluribus ignotis (quibus propter
semetipsum incognitus fuisset libentius) honorificus nimium
sermo institutus esset. Itaque nocte illa, qua hinc Posonium,
recreationis ergo, R.mus apostolicus nuntius se contulerat, quo-
que Rector ipse illinc huc erat profecturus, ui quasi Posonij
detentus fuit. Sequenti uero die mane, peracta ab eodem re
sacra, difficulter abeundi copiam consequutus, Viennam se
contulit, constitutis, ut melius fieri potuit, rebus Tyrnauiae.
Georgius Draskowich.
510 LlTTERAE QUADRIMESTRES
41. Experti praeterea sunt pragenses nostrorura auxilium
vienuensium caesareamque liberalitatem his quatuor mensibus.
Nara primo quidem octingenti daleri ad fabricam illius collegij ;
deinde uero trecenti annui, donec fundatio eiusdem plene fiat,
et res oibienenses expediantur (quarutn ad rectam dispositionem,
seu comrautationem, aut locationem ad emphyteosym, et mis-
sionem comissariorum, qui bona taxarent vniuersa, non parum
est hoc tempore hic laboratum) a M.te ipsius caesarea tuto
loco fuerunt assignati, ac, ut intelligimus, commodo tempore
illis redditi.
42. Dedit praeterea M.,as ipsius caesarea clementissime ad
reginam Galliae literas, Ferdinandi primi erga hanc nostram
minimam Societatem uera pietate, ac officijs, plusquam paternis,
plenas, quibus res Societatis in Gallia ex animo reginae com-
mendabat L. Qua de re [ad] alios quoque regni illius proceres
libentissime pariter atque clementissime scripsisset, nisi grauis
quaedam causa, quam hic referre minirae licet a, intercessisset.
Expeditae quoque fuerunt sub finem lunij eiusdem caesareae
M.tis literae, quibus archiepiscopo treui[r]ensi collegium illic
Societati creatum uehementer commendabatur.
43. Consequuti praeterea sumus eadem Caesaris libertate b at-
que clementia sectionem centura mensurarum lignorum annue in
proxima sylua : consequuturi non modo plura, si sint opus, ut
reuera erunt, sed integram quoque syluam aliquam, si modo
illa non admodum abhinc longe, atque ad fluminis ripam in-
ueniri queat.
44. Concessit quoque ciuitas viennensis ampliorem locum,
ubi et hortus honestus satis recreationis pernecessarius nostro-
rum, fieri, et domus debilibus atque conualescentibus apta ae-
dificari poterit. Huius constructionera, (quam caesarea liberali-
tate perficiemus spero) ob lignorum poenuriam accommodatorum,
M.tas ipsius caesarea in proximum ver censuit esse reijciendam.
45. Sub idem fere tempus, prouinciali huius collegij absoluta
visitatione, M. Carolus Grim, tyrolensis, trium quidem votorum
solemnem, Saluator uero subminister, Gratianus, atque Ramus 2,
a Aut libet; ms. lt. — b Sic ms. pro liberalitate, ut videtur.
1 Vide p. 489.
2 Hi vota voverunt die 2 lulii. In catalogo de quo supra, Salvator sine
cognoraine ponitur. In catal. anni 1559 (Cod. Germ. 131, f. 210 v et 236) di-
citur S. de Vagune ; in cod. vero Austr. 122, f. 2 v dicitur Guilielmus Sal-
vator Bascos hispanus. Ramos autem nomen erat Iacobus. Erat etiam hispanus.
570. — Vindobona l Septembris 1561 511
coadiutorum, quos formatos vocamus, temporalium professionem,
R.do Patri [sic] prouinciali rem sacram celebrante, pro more ac
instituto Societatis fecerunt, non absque uberi spiritus, religio-
nis, atque pietatis incremento. M. autem Cornelius, iam diu
Romae, quatuor votorum professione a, in Societatem professam
cooptatus 4, eodem die in templo nostro, cum alijs quatuor
praememoratis, vota, fieri solita ab ipsis professis, simplicia
emisit.
46. Egit R.dusPr. prouincialis eo tempore nobiscum quindecim,
aut amplius, diebus, nosque omnes officijs bumilioribus, se[r]-
uiendo mensis. ac exbortationibus tum communibus tum pri-
uatis, ut ad bonestissimarum virtutum perfectionisque apicem,
quod nostrum a nobis institutum iure optimo exigit, contendere-
mus impellere nisus est. Fuit pergratus eius aduentus Caesari
lmprimis, ac alijs deinde primariae conditionis bominibus.
47. Dedit illi M.tas ipsius caesarea tunc temporis negotium
quoddam literarium, ut laboriosum, ita, quemadmodum spera-
mus, non inutile futurum ; cui, antequam binc discederet, finem
imposuit. Suscepit illud imperator grato animo post discessum
P. Prouincialis, ac uicissim librum cuiusdam quasi baeresiar-
cbae nostrorum censurae subiecit.
48. Caeterum, cum adbuc nobiscum R. P. Prouincialis ageret,
quendam sacerdotem anabaptistam apud R.mum Hosium, tunc
apostolicum nuntium, consilio iuuit, atque fauore, ut ad catbo-
licam fidem rediret. Is, cum deposita sacerdotis dignitate, lani-
ficium apud illos aliquandiu, maiori credo studio uirtutis (non
tamen secundum scientiam) quam impij illi ferre poterant, exer-
cuisset, resipuit tandem diuina gratia ille; atque fucos, impo-
sturas, impietatemque anabaptistarum aperte satis agnoscens,
capta, aut potius oblata a Deo occasione, quas diutius quam
debuisset traxerat, moras disoluit, atque ad nos confugit. Con-
fessus est, ut uirum cbristianum decet, de peccatis in collegio
nostro ac abiurata baeresi, bumillime sumpta a R.mo praeme-
morato Hosio imposita poenitentia, in gratiam redijt Seruatoris,
rigore canonum prudenter temperato. Aegerrimo animo tulerunt
illi quod italo cuidam catnolico ad mortem decumbenti opem
a professionem ms.
1 P. Cornelius Broghelman sollemnem quatuor votorum professionem emi-
serat Romae die 10 Februarii 1556.
512 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tulisset. Scilicet: haec illorum est erga Deum et proximum in-
signis pietas, quae ad praeuaricationem, ac defectionem ab illis
ad Chrum., bonum hunc sacerdotem coegit. Seruit iam paupe-
ribus in xenodochio.
49. Girca idem tempus vir quidam Deo dicatus, pietate, doc-
trina authoritateque inter morauos facile princeps, ac insignis,
ut ferunt, seraphici instituti contionator, cum semel atque iterum
huc ad collegium nostrum diuersa opuscula, tam latina quam
germanica, a se composita transmisisset, non acquieuit prius,
quam eadem, quae nostrorum limae humilime submiserat, ca-
stigata reciperet.
50. Gontulit eodem tempore maturus pariter ac pius, eccle-
siastici ordinis, doctus quidam uir de animi sui anxietatibus,
deque conscientiae timoratae scrupulis cum nostris non abque
fructu.
51. Haec sunt, R. admodum in Chro. P., de quibus R. P. T.
certiorem hisce literis reddere statuimus, ea, quae minoris ui-
debantur momenti, prudenter praetermittentes.
52. Extremam his literis imposueram manum cum e nostris
quidam mihi retulit. quae, iam commemoratis ut adiungantur,
non uidentur indigna.
53. Adeo infrequentes uisi sunt hactenus germani catholici
sacerdotes ad sacramentum poenitentiae accurrere, ut quidam
non indoctus alioquin (qui ex haereticismo, in quo fuerat natus,
atque ab utroque, uel altero certe parente eiusdem farinae diu
educatus, ad christianismum, ueritate eum compellente, sese
constanter contulit) persuasum multo tempore habuerit, nullum
esse catholicorum sacerdotum, qui uel conflteretur, uel ad id
faciendum lege teneretur. Attamen effectum est, hoc tempore,
Deo laus, exemplo et exhortatione nostrorum, ut maior sit in
ipsis sacerdotibus, qui haeresim non sapiunt, erga sanctum hoc
sacramentum feruor et reuerentia. Et, ut de alijs taceam, nuper
quidam non est arbitratus se fecisse satis Domino, cui omnia
uiuunt, ac seruiunt, quod frequenter confiteretur de uenialibus,
nisi a confessario suo humiliter impetrasset fieri sibi copiam
instituendi peccatorum totius vitae confessionem, ac maxime
eorum, de quibus, num esset antea confessus, merito dubitaret.
Hoc ubi factum est, contestim (quod alijs, ut est sacramentum
poenitentiae saluberrimum, euenire non raro solet) serui illius
Dei pietas, atque asseruandae animae puritatis cura solicitudo-
que uisa est incrementum satis suscepisse magnum.
570. — Vindobona 1 Septembris 1561 513
54. Alij etiam pij poenitentiae obseruatores, absolutionem
consequuti sacramentalem, confessarium vltro adierunt de me-
dijs ad salutem adipiscendam conuenientioribus consulturi. Alij
serio de restitutionibus quibusdam perficiendis egerunt. Alij ne,
fictili quod portamus oleum spiritus in uasculo, deficeret ; ita
post susceptam gratiam, nouaeque legis sacramentum, vitam
in melius commutarunt, ut mensibus singulis, ac maxime so-
lemnioribus S.mae Virginis totius [sic] festiuitatibus, idem salu-
berrimum, ac medendis animae malis optimum, praesentissi-
mumque remedium lubentis.me se reposituros affirmauerint ;
quod eos facere cepisse alacriter, constat.
55. Fuit inter bos quidam, a turpissimae necis, de a uxoricidij
cogitationibus frequentibus per confessionem, Chro. Dno. laus,
reuocatus. Quidam vero, eodem ariete euangelico, eo pie impul-
sus, ut cuidam quantum suspicor virgini datam matrimonij
fidem, asseruaret.
56. Eodem remedio usus quidam obstiuatam vindictae volun-
tatem, qua aduersarium a quo laetale vulnus acceperat viuere
nolebat, pie deposuit. Is cum vita fere, ut medicis [videbatur] b
fuisset c destitutus; illinito circa tempora per quendam ex nos-
tris aceto, a morte est quasi reuocatus. Gonfessus est tandem
ille, ut melius potuit, deposita vindictae anxietate, ac, eo tem-
pore singulari quadam pietate, religione, atque cultu percitus,
peregrinationem S.mae Virginis ad ipsius domum lauretanam
pure ac sponte uouit. Mirabile dictu, cum demortuus crederetur
ille, eiusque animam Deo per sacrificium missae confessarius
illius commendasset, breuissimo temporis spatio, non citra nos-
trorum admirationem, ad collegij fores pulsat, sanitati restitu-
tus; atque, cum bonesta pariter ac pia uxore paratus ad laure-
tanum iter, votumque Deo et Matri reddendum, vtrumque sa-
cramentum, poenitentiae et eucharistiae, iteruni pro viatico
deuote suscepit, christianaeque charitatis spiritu hac ratione
confirmatus, sequenti, ni fallor, die, hinc Lauretum est profectus.
Superest iam, R. admodum ac nobis semper obseruande
in Chro. P., ut humillime communes Patrum in Chro. ac fra-
trum nostrorum orationes et sacriticia frequentiora pro hac Dni.
Sabaoth viuea a T. R. P. petamus, quod et facimus obnixe.
Dnus. Ihesvs, cuius sumus serui vndecumque indigni, in glo-
a se ms. — l> Hoc ant simile verb. desiderari videtur in ms. — c fuis-
se ms.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII 33
514 LlTTERAE QUADRIMESTRES
riam S.mi nominis sui omnia conuertat. Viennae Austriae ipsis
calendis Septembris, 1561. Ex commissione R.di P. Rectoris.
Indignus filius.
Petrus Holandus l.
Fol. 94v : « Quadrimestres viennensium » Additum alia
manu: del primo di Settembre 1561.
571
P. HIERONYMUS XIMENEZ
PLAGENTIA 2 SEPTEMBRIS 1561 ~.
1. De translatione SSmi. sacramenti in novum templum, et de
ludo litterario hac occasione acto. — 2. De scholasticorum
profectu in bonis moribus, et de candidatis Societatis. —
3. De falsis rumoribus contra socios sparsis.
1. f Ihs. Muy R.do en Christo P.e Gratia et pax Christi etc.
[Scribit ex consuetudinej . Estamos en este collegio diez y nueve:
cinco Padres, y los demas hermanos. Tienen todos salud [et ad
religiosam perfectionem consuetis mediis tendunt, proximosque
usitatis modis iuvare conanturj . El numero de los que frequen-
tan la confession a y communion no ha crescido por aver pocos
confessores, aunque ha crescido la devocion despues que nos
passamos a la yglesia nueva, la qual es tam linda y bien tra-
cada, que pone mucha admiracion a todos quantos la ven. So-
a Emend. ex las confessiones.
1 In indice collegii viennensis ineuntis Ianuarii 1561 recensetur inter
philosophos secundi anni (Cod. Germ. 131, f. 250) ; in catalogo mensis Oc-
tobris 1561 (de quo superius) ponitur inter eos qui Pragam missi sunt ; de-
nique in catalogo collegii pragensis ineuntis Ianuarii 1562 (Cod. Germ. 131,
f. 312 v) de eo haec dicuntur : « M. Petrus Hamersfordiensis vel Holandus
annorum 22. In Societate 6 annis, in votis 4 fuit, corpore vtcumque robus-
tus. In graecis valet et alijs prodest ».
a Ex origin. in cod. Hisp. 98, f. 322 ; prius 354. In ff. 337, 338 exstant duo
exempla latina, quae cum hispano concordant, subscripta ab Alphonso de
Heredia. Octavo idus Sept. 1561.
571. — Placentia 2 Septembris 1561 515
lennizose mucho el dia de la dedicacion, hallandose a ella, no
solamente ios de esta cibdad, pero tambien muchos de los
pueblos comarcanos. Hizimos vna muy solenne procession con
el sanctissimo sacramento, llevando delante la ymagen de
S.a Anna, cuya es la vocacion, y todas las cruzes de las yglesias
de esta cibdad, porque ansi lo mando el senor provisor. Yvan
con nosotros los compaheros, que llaman, de la yglesia mayor;
quatro de ellos con capas y cetros, los demas con sobrepellizes,
y algunos de los canonigos y dignidades con todos los cantores
y musica de la yglesia mayor ; y cierto era cosa de veer las calles
por donde pasava la procession, quam bien entapicadas y en-
rramadas estavan con muy ricos altares y fuentes de agua de
azahar ; y finalmente con tanto aparato, que, segiin dizen, nunca
procession de el sanctissimo sacramento se hizo aqui con ygual
veneracion y solennidad : bendito sea nuestro Sehor, que clara-
mente vimos el amor y devocion que toda esta cibdad tiene a la
Compahia. Hizo mas solenne la fiesta vna tragicomedia que se
represeuto el mesmo dia sobre la reaedificacion del templo de
Salomon y libertad de la captividad de Babylonia. Agrado tanto
a todos, que nunca acaban de loar ansi el argumento y artificio
de la representacion, como los representantes, que fueron los
studiantes de nuestra scuela, los quales dieron mucho lustre a
todo el studio; y ellos quedaron muy mas afficionados a los
exercicios de letras *.
2. Pero porque he comencado a hablar dellos, sepa V. R. que
en lo que toca a las costumbres van cada dia aprouechando,
como paresce en tres dellos que han pedido con instancia la
Compahia, y en otros que estan para entrar en otras religiones.
Dos tambien studiantes han hecho los exerci^ios y salido bien
aprouechados y con buenos propositos. Vn clerigo rico, ya de
dias, los hizo el mes passado, y pide muy de beras ser admitido
en la Compahia. Lo mismo pide con instancia otro sacerdote,
pero todos diferimos para quando venga nuestro P.e Nadal.
3. No dexare de dezir (pues tambien conviene gloriarnos en
la cruz) lo que los dias passados acaescio; y es que el corregi-
dor desta cibdad rescibio vna carta de vn medico del rey, que
estava en Toledo, en que le hazia saber como vn Padre de la
Compahia, grande predicador y muy cognosQido en esta cibdad,
1 Vide p. 308 ad finem. Arapliorem huius translationis et templi novi de-
scriptionem dat Historia ms. collegii placentini, cap. 12 et 13. Ibi etiam di-
citur ludi auctorem fuisse Alphonsum de Heredia, rhetorices professorem.
516 LlTTERAE QUADRIMESTRES
avia sido preso en Sevilla por la sancta inquisici6n. El corregi-
dor, como si se embiara para toda la cibdad, ansi la mostro a
todos, y luego crescio el niimero diziendo publicamente que tam-
bien el P.'' Rector * estaua preso en Valladolid, y que a vn
bermano avian sacado desta casa antes que amaoesciese para
llevarle a la inquisicioo ; y otras mucbas cosas, que dexo por
abreviar. Plugo a nuestro S. que con la diligencia que de nuestra
parte se puso, dentro de pocos dias vino el medico a screvir a
al corregidor, como lo que avia scripto al corregidor era falso,
que avia levantado vn emulo de la Co[rapania] b y que en cons-
ciencia le encargava mostrase esta segunda carta a todos los que
leyeron la primera. Y a[nsi] lo hizo ; con lo qual, no solo se
conservo, pero tambien se aumento la buena opinion que se
tenia de nuestra Gom[pania]. [Valedicit etc.] De Plazencia 2 de
Septiembre de 15[61].
De V. P. indigno bijo en Gbr.°
f HlERONYMO XlMENEZ 2.
In margine [Pla]zentia. 61. 2. Sept.
572
CAROLUS SAGERIUS
BILLOMO 3 SEPTEMBRIS 1561 3.
1. Persecutiones contra nostros fere exstinctae sunt. — 2. Mi-
matensis episcopus cluos socios ad dioecesim lustrandam
petit. — 3. Excursus ad vicina oppicla, ex quibus opera
datur ut haeretici expellantur. — 4. Scholasticorum nume-
rus, mores, litterariae exercitationes. Eorum non pauci So-
cietati ascribi cupiunt. — 5. Aedium exstructio.
a Prius escrevir. — b Consumpta charta hic et inferius in extremis
versibus.
1 P. Martinus Gutierrez.
2 Vide p. 17.
3 Ex autogr. in cod. Gall. 79, ff. 257-258 ; prius 443-444 (303-304).
572. — Billomo 3 Septembris 1561 517
1. Ihs. Pax Christi. [Scribit iussu P. RectorisJ . Nec enim
hoc loco magnopere necesse haheo commemorare quae et quanta
fuerit moecenatis nostri, pie memoriae l, in Societatem vniuer-
sam voluntas; quam se deuinctum illi addictumque moriens
significarit; qui se suaque omnia in illa quidem certe videtur
posuisse; quod exitu magis, quam principio, cuique nostrum
compertum exploratumque satis esse potuit. Dum enim testa-
mentum componeret suum, videbatur nos solos ex omnibus
quasi haeredes scribere velle, meutionem nostri crebro iniiciens.
Deinde cum se a nobis ad alios mente conuertisset, nos ex ani-
mo nunquam deponens, identidem in nostri recidebat memo-
riam ; et quasi eius referbuisset in nos animus, eodem potissi-
mum relababatur oratio. Eius incredibilis in nos benevolentia,
et authoritas in omnes, fecit vt dum viueret, quam honeste
apud omnes audiremus, in honore ac praetio haberemur, cole-
remur omni obseruantia a ciuibus nostris. Admiranda eiusdem
liberalitas. eo extincto, multorum, etiam domesticorum ciuium,
simultates, inimicitias, obtrectationes et odia in nos concitauit.
Nostris itaque in rebus in tantam inuidiam adductis, dum ita a
versaremur, didicimus id quod nouimus ab initio Societati vni-
uerse vsuuenire, nullo videlicet eam loco constantem firmamque
esse posse, nisi sua in cruce fundamenta, salutem atque prae-
sidia collocaret. Videbam mirari nostros quid esset quod initio
sui in Aruerniam aduentus ab omnibus summa exciperentur
comitate, beneuolentia, amicitiae etiam salutationibus; commen-
daretur eorum industria, eruditio, labor, pietas. Mutatis autem
ita fortunae velis, fierent fabula omnibus, irriderentur, omnium
(exceptis perquam paucis) subirent calumnias et inuidiam; nihil
amplius fieret doctrina; vita moresque improbarentur, desertos
denique ac solos in cruce Chri. paterentur omnes. Postea re-
diisse (nostros, inquam) ad sese atque iudicasse hoc ita sinere
Deum b deprimi nos et quasi conculcari ad tempus, qui tot
ante tantisque elati laudibus fueramus, vt et nostra probaretur
modestia, et in Deo defixam potius quam in hominibus spem
ac mentem haberemus. Istas vero tot et tantas tragoedias pe-
cuniae atque facultates nobis ab episcopo legate suscitarunt.
a ita supra vers. — b Del. fieri.
1 Gulielmus a Prato (du Prat) episcopus claromontanus, qui die 22-23 Oc-
tobris 1560 in oppido Beauregard obierat.
518 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Nam durn plerique ex variis partibus in alienam possessionem
conarentur irruere, et illas nobis iure mancipatas opes occoe-
perunt, volunt os cingere, illas quo facilius e manibus nostris
extorquerent, labefactare vitam singulorum, eruditionem, prae-
ceptorum nostrorum paruitatem, institutum etiam criminari ausi
sunt apud senatum parisiensem. Huius totius perturbationis et
calamitatis autbores fuere clarmontani ciues; qui, cum viderent
magnum illud auri pondus legatum nobis, magno fore, si conse-
qui possent, vsui sibi et ciuitati sue commodo, dum se solos
profitentur beredes, nomine pauperum clarmontanorum, Lutetiam
proficiscuntur nouam decreturi contra nos quaestionem, et suis
coeperunt, baud scio quibus et quam iustis rationibus, suam
esse pecuniam affirmare; in quo silentio premam quot et quantas
in nos calumnias produxerint, dum nos incognitos, externos et
ex barbaris vnum in locum coactos nationibus, parum fideles,
rudes et ignaros et pleraque alia a criminum b genera, quae
tacitus praetereo, obiecerunt. His tamen prudens senatus non
ita facile obsequitur atque audit, quin prius diligenter verba
testamenti appendant, et ex illis voluntatem eliciant et conse-
quantur episcopi ; qua tandem cognita, statuit nobis iure eximi
non posse pecunias quas nobis vtendas fruendasque reliquisset
episcopus. Gum itaque vident illas se obtinere minime posse,
cum autem nibil de nobis, at tanturn de facultatibus essent
soliciti, aliam paulo bumaniorem meditantur viam, ac de inte-
gro litem aduersus ciues nostros mouent, vt collegium nostrum
Gergouiam * transferretur; nec tantum de pecuniis, sed de nobis
etiam consequendis agebatur, clarmontani sue ciuitatis nobili-
tatem, situm, commoditatem exponentes; contra nostri ciues
altera ex parte voluntatem episcopi, consuetudinem suasque
alias plerasque rationes asserentes. Tandem vt victi discesserint
clarmontani, ecce vero bilbiomei ciues et canonici easdem pe-
cunias, vt in vsum proprium conuerterent, et clarmontanis earum
spem omnem adimerent, Lutetiam pariter adeunt, suam expo-
nunt in senatu causam; et dum ad nos veniunt nomine fauoris
atque praesidii, omnem vultu simulantes beneuolentiam et opem;
seque se ac suas facultates pro nobis contra clarmontanos expo-
situros; absentes postea, suis vt inseruiant commodis, nos cu-
a alia supra vers. — b criminorum ms. (?)
1 i. e. Clermont-Ferrand.
572. — Billomo 3 Septembris 1561 519
niculis oppugnant, vrgent conuitiis, in suis conuitiis et pu-
blicis coronis produnt, omnes abalienari incipiunt a nobis,
toruis nos intueri oculis, vix digoari loqui, digitis vnumquem-
que nostrum monstrare, nostrum minitari discessum, clamitare
et crebris vsurpare inuidiose sermonibus nos publico senatus
parisiensis decreto reiectos et exactos e Gallia. Ad haec etiam
in causa sua fortius persequenda (sed id maxime in causa a
clarmontanorum) episcopi parisiensis, doctorum, franciscano-
rum, dominicanorum, carmelitarum, augustiniensium, puerorum
etiam quos vulgo rubros vocant l, in nos proferunt b inuidiam,
vt vi maiore nos spe omni disturbarent, suique voti existerent
compotes: neque enim tot tantorumque hominum in nos c con-
sensus et conspiratio d ad debilitandam et infringendam nostram
causam parum habebat momenti. Ita nobis perquam varius ne-
gotii exitus fuit, vt animi penderemus omnes quid agendum
foret. Quare christiana magis et relligiosa, ac saepe in Societate,
talibus in causis, vsurpari solita consuetudine fulti, quam hu-
manis tecti praesidiis, spero, orationibus, abstinentia, perpe-
tiendis flagris, aduersariorum fuisse consiliis peropportune oc-
cursum ; vt cum magne essent aduersae nobis ciuitates, vix
pauci a partibus starent nostris, contradicerent prope omnes,
nullum tutius putauimus quam in Deo perfugium. Quadra-
ginta horarum spatio perpetuate preces sine intermissione ;
multe honestae mulieres cum aliis optimis quibusdam ciuibus
non cessarunt e die quoque veneris ieiunare, flere nostram vi-
cem, aliaque pietatis exercere opera, vt a Deo pro nobis sup-
plices rerum omnium integritatem impetrarent. Sic sensimus
pedetentim opprimi omnem in nos et episcopi, et doctorum, et
mendicantium inuidiam, vt iam Dei beneficio sedatos placa-
tosque existimemus. Atque dum ita se res habet, senatus inte-
rim decreto facto aduersariis omnibus incoeptum cursum inter-
cipit, quo minus progredi longius possent 2; quod cum~per sex
latuisset menses, nec illis venisset in cognitionem nostre cause
dilatio, et illo decreto ad concilium proximum reuocatio, nihil
tale cogitantes (aduersum enim senatum nobis rati decretum f
a in causa supra vers. — b proferunt supra vers., cleleto alio v. quod
legi nequit. - c in nos supra vers. — d et conspiratio supra vers. —
e Del. diebus. — f Praee. v. obscure exaratum.
1 Alumni cuiusdam hospitii parisiensis ex vestium colore ita vocati.
a Vide sis Epist. PP. Broet...
520 LlTTERAE QUADRIMESTRES
quidpiam contra nos suspicabantur fore) a coeptis nihil desis-
tunt, quin etiam pergunt vehementius. Statim vero atque patuit
prodiitque in lucem, iam remisius agere, operamque atque suas
se a facultates inutiliter abuti secum cogitant, sibique fore putant
consultius si, re minime perfecta, cederent nobis. Quando
itaque b vident nos omni ex parte in ius asseri pecuniarum
sententiis senatus, alias machinantur insidias nobis, eamque
fere controuersiae formulam componunt, se pecunias quidem
notle (nec vero eas in iudicio poterant consequi), sed earum
principatum atque dominatum ad se spectare, cum affirmarent
non nobis, sed vrbi ab episcopo esse relictas ; quare, si admit-
teremur quidem in Gallia, fore nos scholarum moderatores, ac
nobis (dum pecunias tenerent apud se) quicquid esset ad victum
cultumque corporis opus c dispertituros : sin nobis ius Socie-
tatis in Gallia negaretur, illas pro anitni sententia praecepto-
ribus aliis in gratiam scholarum collaturos. Has autem addu-
cebant in medium rationes : quia illis abuti et profundere vide-
remur posse, posthabita muneris nostri ratione. Nihilo tamen
magis quam antea proficiunt, sed factis sumptibus magnis in-
cassum, aliqua ex parte suam aguoscunt culpam ; atque quo
honestius se purgarent apud nos, omnique liberarent inuidiae
suspicione et odii, nos conueniuut de re leuis momenti aeturi ;
quorum petitioni facile acquiescendum Patres nostri putaHerunt,
modo nihil episcopi voluntas, quo minus impleretur, impedi-
retur, nec quicquam collegii nostri commoditati officeretur. Fac-
tum itaque tandem, Domini virtute, vt qui.'arnte extitissent ini-
micissimi, sint nunc nobis coniunctissimi, nostramque causam
tueantur. Id maxime mirum plerisque fuit, quam repente nostri
ciues sententiam mutarint, quam cito reconciliati nobis fuerint,
qua postea beneuolentia et studio polliciti sint omnem suam
operam et industriam ; qui cum ante nostrum e Gallia exopta-
rent recessum, nihil nunc habeant in vrbe sua nobis optatius ;
idque vnum maxime metuunt ne in concilio approbetur recipia-
turque Societas. Quare vrbis consules omnem adhibent diligen-
tiam, totaque ciuitas in procurando totius Aruerniae de nobis
testimonio. Haec sane nos vna res vehementer solatur, P. R.de,
quod eorum opera perfectum sit, vt tres ordines pontificius, ci-
uilis atque nobilium, ac tredecim praecipue Aruerniae ciuitates,
vno communique consensu, satis magnifice collatis signis pro
nobis attestarentur, tabellisque confirmarent quid in Aruerniam
a se supra vers. — b itaque supra vers. — c opus supra vers.
572. — Billomo 3 Septembris 1561 521
commodi, laudis et fructus ex Societate veniret ; vt in concilio
collatis vnum in locum, perspectisque tam nobilium quam ci-
uium Ecclesiaeque presidum testiuioniis, nihil vetet quo minus
in Gallia admittamur. Glarmontaui (qui in eo existimantur mul-
tum habere ponderis) suaui etiam nostri gratia vocem dederunt.
Qui eo nos animo et studio prosequuntur (licet ante illis non
fuerint inimici nobis capitaliores), vt nunc dicant a se erecturos
Societati in vrbe sua collegium, ex iis que pauperum reliquae
forent pecuniis, que multe et magne sunt. Nobiles cum regi
pro nobis supplicarent, tantam nostri in Aruernia necessitatem
attestati sunt, vt nisi eos omnes vellet hereticos, b impios, ig-
naros et rudes, Societatem illum probare et recipi iubere opor-
teret, cum concionibus, exhortationibus, lectionibus, confessio-
nibus, visitationibus aliisque piis operibus religiosorum Socie-
tatis vniuersa Aruernia iu ofticio relligionis contineatur. His
omnibus suffragiis facta, opinoi, propensa in nos mater regina,
rex, cardinales quinque magne authoritatis *, multique ex se-
natu parisiensi se praedicant c ad subsidium nostri d paratis-
simos. Haec nostra Societas quo maius est ad retinendam in
fide et pietate Galliam (si recipiatur) momentum habitura, eo
maiora illi sathanas infert mpedimenta. Quam egregios video
ingenio, et doctrina exquisita praeditos animum adiuncturos
Societatiy vbi illain videriut ftorere. Noui ego plerosque eam
ob causanuHuisse a nostra Societate alieniores factos, quod in
Gallia approbata non sit e. Moriaci ciues bilhiomeis se adiun-
xerunt, vt maioribus f opibus ex hac illaque parte, Societatis
nomine quod dudum "optamus, obtinerent. Non videtur aliter
fieri posse, quin (T. etiam-'R.a ad id precibus suffragante nos-
trisque Patribus et fratribus) aliquid in concilio statuatur vnde
iure laetari Deumque animo maiore laudare cebeamus ; licet
tamen parati ad onmem euentum simus -.
2. Episcopus Mendarum 3, moecenatis nostri demortui frater,
scripsit ad Patres nostros se nostrorum teneri vehementi studio,
eorumque magnopere desiderare consuetudinem, duosque postu-
lauit, qui suum obirent episcopatum et concionibus, confessio-
a nunc dicant supra vers., deletis sint polliciti (?). — b Del. et. — c Praec.
v. obscure exaratum. — d nostri supra vers. — e vv. quod-sit in marg. —
f Del. ex.
1 Vide pp. 487-488.
a Vide p. 488, annot. 4.
8 Nicolaus Dangie. Cf. Lainii Monum., VI,
522 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nibusque, omni opinionum prauitate perpurgarent, ea spe vt
nobis aliquando collegium erigat. Ille autem est a secretis et
consiliis regis nauarrensis l, vnde coniecturis auguramur quanto
nobis opere illius beneuolentia et patrocinium adiumento esse
queat. In eo quid facto sit opus, tuae R.e, vt par est, relinqui-
mus iudicandum.
3. P. rector 2 cum esset canicularibus diebus vicissim data
ad breue tempus scbolarum intermissio, nostris concessit prae-
ceptor'bus votiuas legationes, in quibus obeundis sunt magna
cum expectatione et fructu concionati. Saepius vero aliquos in
viciua oppida diebus festis concionatum amandat; ac nostri qui-
dem multis in locis expetuntur, lubenter eos audiunt, multum-
que illis deferunt, plurisque faciunt quam caeteros omnes alte-
rius a generis concionatores, vt illis concionandi iocum adimant,
nostris vt conferant, quaraquam nec cedant illi inuitus [sicj.
Gommendatur in eo Societatis causa Deus, quod iam increbuerit
sermo Tbolosam vsque atque Lutetiam, Aruerniam monstris
carere, iis presertim in partibus, in quibus nostri degunt, con-
cionantur aut consuetudinem habent aliquam. Et vero datur
opera, vt pellantur ex proximis nobis vrbibus heretici. Nam cum
viderunt illi nos nioecenate orbatos, praesentiaque M. Roberti 3,
coeperunt elato animo iusurgere in nos, calumniari, nonnullos
peruertere, populum contra nos irritare, Maroti psalmos 4 palam
canere, noctu lapides in fenestras nostras mittere, laetari quod
sperarent nos omnem amisisse authoritatem. Haec cum viderent
nostri Patres, sententiam de hereticis in vincula coniiciendis, et
iis omnibus in album referendis, qui de iis aliquid nouissent,
ab officiali contenderunt. Quare alii aufugerunt perniciosi om-
nino nostris discipulis. Vnus erat in vrbe maxime infestus nobis,
quem metuebaraus scholas nostras disturbare, qui nisi extremuni
obiisset breui diem, confirmatus, opinor, ante sacramentis, de-
deramus operam vt abigeretur. Nunc ne vnus quidem auditur.
Duos quosdam huius generis homines, quorum alter nobilis octo
annos nec confessus fuerat nec sacrum Domini receperat corpus,
a oranes alterius bis repet. in ms. in fine fol. et initio sequentis.
1 Antonius Borbonius.
2 P. Guido Roilet.
3 P. Robertus Claissonius.
4 Clemens Marot psalmos in linguam gallicam ligata oratione convertit.
Cf. Litt. Quadrim., VI, 953.
572. — Billomo 3 Septembris 1561 523
nisi simulato fictoque animo, in viam spero nostrorum opera
reductos et in fide confirmatos. Tres sunt Patres vna cum rec-
tore, qui confessionibus vacent, quibus scio plerosque a grauibus
periculis tectos fuisse ac sartos conseruatos. Veneruntque nobi-
les quaedam mulieres ex remotissimis locis, vt et confiterentur
nostris et eos consulerent quid faciendum esset plerisque in re-
bus, in quibus haesitabant. Patres quidam inuiserunt monaste-
rium monialium, quarum audierunt confessiones, multarum qui-
dem generales, apud quas etiam sunt coucionati magno certe
ipsarum commodo, cum ante variis agitarentur modis, nec satis
nossent sue rationem professionis atque proposite vite; quare
ex cognitione nostrorum maximis se obstringi Deo beneficiis
dicebant, et illae a certe diu noctuque pro Societate orunt. De
more diebus dominicis concio in magno templo, magno etiam
cum fructu, babetur.
4. De scholis pauca sunt illa quidem, quae dicam, quas ornat
certe et commendat honesta selecte iuuentutis frequentia; vt
etiamsi in proximis ciuitatibus quidam sint et doctrina et vsu
atque exercitatione commendati professores, nomen tamen scholis
nostris non praeripiant, nihiloque videantur deteriores. Sunt au-
tem numero plus minus mille et ducenti ; in quibus erudiendis et
ad omnem humanitatem informandis, lubenter commemorauero
nostrorum fratrum diligentiam (ne me illis et tardiorem negli-
gentioremque moleste feram), quos video insudare et omnem
adhibere operam, studium atque tempus, vt illud suum munus
pro dignitate compleant. Exercitationes scholastice, declamatio-
nes, disputationes, scriptioues crebro exiguntur, cum insigni
discipulorum promotione; et vt illi singulis quibusque mensibus,
aut etiam saepius, confiteantur, prospicitur diligenter. E quibus
sunt plerique qui octauo quoque die id perficiant nobiscum,
quique maguo Societatis flagrant auiore, seque in eam cooptan-
dos tradidere, vbi primum P. Rector id viderit tempus postu-
lare; ac bonis et litteris et moribus iinbuti, cum parentes re-
uisunt, mirum quantum in illis suo exemplo pietatis excitent
studium. Audiui ego dum parentes quidam dicerent mirari se
liberos antea tam petulantes et insolentes, modestissimos et ad
omnem honeslatem informatos ad se redire, vt eorum non pa-
rum mouerentur et pietate et sanctitate. Tres bone indolis et
eruditionis ex nostris discipulis in Societatem admisit P. Rector,
a ille ms.
524 LlTTERAE QUADRIMESTRES
quos Romam vna cum dno. Ludouico l misit a. Plerique alii b
magne expectationis breui sunt eamdem ingressuri.
5. Collegiurn nostrum valde promouetur, templumque nostrum
mense Octobri absolutum iii speramus, vt eo tempore funebres
exequie episcopi perflci queant, atque in ea c aede illius corpus
inhumari. Quo etiam tempore et loco comoedia, disputationes,
declamationesque babebuntur, vt virorum nobilium et littera-
torum, qui tum aderunt, expectationi, quoad fieri possit, cumu-
late respondeamus d. Haec mibi visa sunt tuae R.de Paternit.
scribenda; reliqua coram exactius meliusque ex dno. Ludouico
nouisse poterit T. R.. Vale in Gbro., P. R. d% nosque omnes
incolumes (vt optamus maxime) babe Deo commendatissimos,
quem oramus vt te seruet incolumem. Bilhiomi 3 Septemb. 1561.
T. R. P. inutilis seruus.
Garolus Sagerius 2 e.
Exciderat mihi e memoria id vnum, quo magnopere recrea-
mur in tantis ftuctibus perturbationum, videlicet quod heretici
etiam non modo verbis, sed scriptis libris, in nos inuehantur
suamque exacuant facundiam. Quorurn calumniis non modo non
deprimetur, aut obscurabitur Societatis nomen, sed etiarn auge-
scet splendescetque magis. Rogatus fuit P. Rector a curione isi-
dorensis ciuitatis, que tota deprauata hereticis est opinionibus,
vt aliquem in illam vrbem e nostris concionatorem mitteret, qui
ciues a tanto posset errore abducere, bonos autem in officio re-
tinere. Glarmonte a nostrorum quodam synodalis habita fuit
oratio, magna cum attentione virorum nobilium et eruditorum,
maximeque mirati sunt quod propositum coronatum aureum
vnicuique eam habenti, noluerint vnquam accipere nostri, idem-
que prope fecerint, cum se alii quidam ad publicas disputationes
eodem contulissent.
a Del. multi. — b alii supra vers. -- c ea supra vers. — d Aliquantu-
Jum dubia Jectio. — e Quae sequuntur addita sunt ab auctore in marg.
inferiore, et sinistro.
1 Ludovicus Gerardinus.
2 Vide sis Litt. Quadrim., V, 365.
573. — Compluto 3 Septembris 1561 525
573
IOSEPHUS DE ACOSTA
COMPLUTO 3 SEPTEMBRIS 1561 £.
1. Contiones fructtiose continuantur ; quibas sacerdos inimico
reconciliatur. — 2. Aliqui spiritualia exercitia peragunt ;
quos inter miles, qui ex captivitate redemptus, Societatem
ingredi cupit. — 3. Nostri sacerdotes passim ad iuvandos
aegrotos, pauperes praesertim, vocantur. — 4. Discidia
componuntur. — 5. Puellis periclitantibus et aliis auxilium
fertur. Res domesticae optime procedunt.
1. IHS. Muy R.do Padre nuestro en Ghristo. Gratia et pax
Christi. [Contiones P. Rectoris et aliorum Patrum fructuose
continuantur.J En vna fiesta donde se juntauan todos los curas
y beneficiados de la tierra a una progesion solenne, predicando
un Padre del exemplo que deuen dar los sacerdotes, se mouieron
a confessar con el aquel dia alguuos, y entre ellos el vicario o
superior, el qual demas de auer vuelto en amistad con otro
saQerdote con quien dias auia estaua refiido, quisiera hazer vna
confesion general de toda su vida, si el tiempo diera lugar.
2. Exercicjos se han dado hasta a nueue o diez personas ;
entre estas ha sido un mauQebo de muy buena parte con deseo
de ser admitido en casa. Este hailaudose capitan en Berueria
en tiempo de comen^arse la pelea, hizo voto de ser de la Com-
pafiia, y viendose despues preso de los infieles, perdida por
permission de Dios aquella jornada, trato de su rescate con
desseo de assentar de ay adelante debaxo de ia bandera de
Ghristo nuestro Sehor, y a esta causa viendose libre, se vino
luego a este colegio, pidiendo con mucha humildad ser regebido.
Hasele empero dilatado la entrada por el presente, por ^ierto
respecto, puesto que el tiene buenas partes y sabe bien su latin.
3. En este verano apenas ha auido dia en que los Padres
no sean llamados para confesar los enfermos, y consolallos, o
para animallos en su transito. Y aunque este socorro a ningun
genero de personas se niega, pero lo que mas nos consuela es
ver la multitud de los pobres y necessitados que, conogiendo
la prontitud de los nuestros para semejantes ministerios, acuden
1 Ex autogr. in cod. Hisp. 98, ff. 325,326 ; prius 211. Praecedunt duo exera-
pla latina in ff. 323, 324.
526 LlTTERAE QUADRIMESTRES
en sus trabajos a esta casa, como a propios confessores suyos;
los quales por su pobreza no tan facilmente y a todo tiempo
ballaran este aparejo, o por uentura les faltara del todo.
4. Hanse con^ertado pages mucbas vezes y euitado grandes
inconuinientes entre personas enemistadas, como es auer re-
concjliado dos bombres que sobre cierto enojo andauan a punto
de matarse; y entre estos tratos, por diligencia de los Padres
dexaron los odios y enemistades. De la mesma suerte una perso-
na auia becbo prender a otra por una injuria grande que auia
recebido della, pretendiendo executar su enojo en la afrenta y
miseria de su enemigo. Mas mouido por ruegos y amonestacio-
nes buenas, se dexo torcer a lo que le rogauan los Padres, y
perdono de buena voluntad al contrario. De la mesma manera ay
muchas cosas otras que dexo por bastar por exemplo las dichas.
5. Confessiones, gloria al Senor, no han faltado, conforme al
numero de los Padres que en casa se han hallado y por ellas
se ha hecbo mucbo prouecho, y fuera dellas tanbien, no con-
tentandose con restaurar en las almas los danos regebidos por
los pecados passados, mas aun esfor^andose, con la diuina
gracia, euitar en lo futuro las ofensas a que el enemigo suele
inducir. Saben esto bien dos doncellas honrradas que puestas
a muy grande riesgo de su honestidad por ser grande la po-
breza en que se vian, hallaron remedio en a un sacerdote de
casa, por cuya buena diligencja, se alleguo bastante limosna de
personas deuotas con que no solo euitaron el inconuiniente
presente, mas hasta oy dia siruen al Senor honrradamente
sustentadas, y freqiientan a menudo los sacramentos. Remediose
tanbien otra alma que despues de cinquenta aiios biuidos mi-
serablemente en ofensa de Dios, se reduxo a penitencia y la-
grimas por medio de vno de casa, y se tiene de su verdadera
emienda muy grande satisfacion. Al presente estan recojidos en
exercicjos dos mocos, que piden ser reQebidos para legos; y
creo se recebiran, porque parecen bastantes para ello. [Res do-
mesticae optime procedunt. Valetudo bona. De studiis nihil
novi, etc.J De Alcala 3 de Setiembre 1561.
Por comission del P. Rector l.
D. V. P. sieruo indigno en el Sefior.
f IOSEPH DE ACOSTA 2.
a en en ms.
1 P. Emmanuel Lopez.
2 Vide Litt. Quadrim. VI, 353.
574. — Abula 4 Septembris 1561 527
574
P. PETRUS MARTINEZ A BUXENTO
ABULA 4 SEPTEMBRIS 1561 K
1. Novus Rector populo carus. — Sociorum numerus. Eeligiosa
disciplina vigens. — 2. Rector certatim quaesitus in templo
maximo et alibi magno spiritu contionatur. Fructuose quo-
que alins Pater in oppidum magnum. excurrit. — 3. Paces
initae. — 4. Sacramentorum usus multiplicatur.
1. t Jhs. Admodum R.d,J in Chro. Pr. Pax Christi etc.
Ex literis 4°. abhinc mense ad te missis a cognouisse te b arbi-
tror, vt Pr. Salazarius in hoc collegium Rector aduenerit ~. Ex
his vero intelliges facile quam gratus sit omnibus, et acceptus
ob ejus piam vna cum spiritu coniunctam doctrinam. Vt auteni
a nostro exordiar collegio, sumus vndecim, 5 sacerdotes et 6
fratres 3, quorum duo theologiae vacant, nec sine magno pro-
uentu, ad quod eos maxime juuat felix suum ingenium et cre-
bra lectionum disputatio, et casuum conscientiae (quos vocant)
saepe haberi solita. Spirituali omnium profectui non parum
conferunt spirituales conciones, coliationes et exercitationes
mortificationum *»t obedientiae, quibus nunc exercentur, exac-
tius in his seruato ordine et regula, quam hactenus vnquam
exiguus nostrorum numerus patiebatur; quod in dies Dominus
augeat.
2. Non solum domestici, verum et externi, praesertim magis
pij, qui spiritualibus vacant, nec ex his vnus aut alter, sed
omnes fere nobis noti, ad Patrem Rectorem conuenere, vt de
ijs, quae ad salutem animi pertinent, seorsum cum eo agerent.
A quo (vt conjectari licet) aedificati nimis discessere, et recreati
ob eius erga omnes amorem et humilitatem. Petitur etiam a
a Del. te. — b te supra vers.
1 Ex autogr. in cod. Hisp. 98, f. 332; prius 396. Praecedit aliud exemplum
in f. 331.
2 Vide p. 317.
8 Eorum nomina exhibet catalogus, qui est in cod. Cast. 13, f. 167.
528 LlTTERAE QUADRIMESTRES
monialibus, quibus juxta constitutiones nostras subuentum est.
Horum omnium causam fuisse credimus conciones quasdam
maximo cum feruore ac spiritu ab eodem habitas in ecclesia
principe et alijs ciuitatis hujus; quibus ad diuinis rebus vacan-
dum valde animati fuerunt omnes, atque solatio affecti. Ad hoc
concionandi munus, in rnagno quodam oppido Pater quidam
alter petitus fuit, vbi non parum suis concionibus satisfecit ;
multorum enim animi ad confessiones et magis pie uiuendum
moti sunt.
3. Occasiones resarciendi amicitias non defuere : quibusdam
nanque ex quibus hujus ciuitatis qui[es] et salus pendebat,
quod inter nobiles essent, Pr. Rector operam suam praestitit,
et eas breui confecit. Aliae praeterea ohlatae sunt, quibus alter
hujus collegij Pater occupari solet. Huic tantam Dominus con-
tulit gratiam coram omnibus, vt animos valde dissidentes,
quamuis debiti remissio interueniat, componat facile. Idem
etiam Pater cum alijs et de rebus ad cultum et gloriam Dei
pertinentibus agit, praesertim cum nobili quodam hujus ciuita-
tis principe, cui tam arcta conjunctus est amicitia, vt ex ea
idem nobilis et alij, qui ex huius vita pendent et operibus, ma-
gnum animo suo fructum decerpant.
4. Crescit in dies confessionum numerus, quibus fere semper
confessarij occupati sunt, tam domi cum ijs qui ad templum
nostrum conueniunt (quorum bona pars princeps est), quam
foris cum infirmis et in carcere et hospitalibus; quae loca a
nostris interdum visitari solent. Pater Rector quasdam generales
audiuit, ex quarum exemplo prouentus huic speratur collegio,
in quo (gloria et honor Deo) valemus omnes; Dominum nos-
trum orantes idem tuae P. concedat, vt per te diuina voluntate
imbuti consequamur gratiam, qua eam perfecte impleamus.
Abulae 4 die Septembris. Anno 1561.
T. P. indignus in Chro. seruus.
f Petrus Mjnz. a Buxento f J.
1 In « Cathalogo de los Padres y hros. que ay en este collegio da Auila
en fin de Dizierabre 1562 » (cod. Cast. 13, f. 170) de eo dicitur : « El P.e Pero
Martinez de Bugedo natural de Vayas [Bayas] cabe Miranda de Ebro. De 42
anos de edad; poco mas de 7 de Comp.a ; es bachiller en artes; ha acabado
su theologia : es confessor; es muy humilde y obseruante religioso. Tiene
buenas fuerzas corporales para su ministerio. Entro en Salamanca; rescibiolo
el Pe . Hernandez ». Ingressus est Societatem, iam sacerdos, mense Sept. 1555,
ut annotatur in cod. Salmant. I, f. 3v. Concordant responsa ad interroga-
tiones Pris. Nadal (IV, 473).
575. — Treviris 4 Septembris 1561 529
575
P. AEGIDIUS FABER
TREVIRIS 4 SEPTEMBRIS 1561 l.
1. Sociorum numerus et classes. — 2. Admissi ad probationem.
Aliquorum constantia. — 3. Religiosa disciplina. — 4. In-
dustriae ad germanicam linguam addiscendam adhibitae.
5-6. Scholasticorum numerus. Convictus desideratur. Lit-
terariae exercitationes. Catalogi lectionum per diversas
provincias sparguntur. Religiosa alumnorum institutio. —
7-9. Contiones in diversis templis. Excursus ad vicinum
pagum. Laborum frnctus. Quaeritur templum appositum
Societati. — 10. Ex dissitis locis ad nostros consilii causa
concurritur. — 11-12. Cives varie erga socios affecti.
1. Gratia et pax Dni. nostri sit nobiscum semper. Amen.
[Breviter se scripturum dicit.J Atque vt ab ijs, quae intra
domesticos parietes acta sunt, exordiamur, auctus est a noua
accessione nostrorum numerus, vt nunc omnino XX hic agamus.
Inter hos XI sacerdotes; reliqui vel praeceptores, vel scholares,
vel coadiutores temporales; et in sua quisque functione gnaui-
ter versatur, pia quadam, et vel omuibus aemulanda aemula-
tione ducti, ne quis in muneribus sibi obeundis libenter alteri
cedat.
2. Ad probationem, qua Societas nostra vti solet, admissi
sunt praeter duos sacerdotes gallos, duo iuuenes Colonia huc
missi, alter artium magister, alter logices auditor. Duo item
coadiutores, nou sine summo, vt speramus, et fructu, et inter-
na omnium consolatione. Exercentur etiam in vilioribus demis-
sioribusque exercitijs, cum omnes ex aequo, tum maxime sacer-
dotes qui suo exemplo multos et alliciunt et inuitant. E quibus
a Del. nuraerus.
1 Ex apographo coaevo in cod. Germ. 130, ff. 95-97; prius 93-95. Magna
eius pars edita est ab Hansen (Rheinische Akten... 401-405) ex exemplo quod
exstat Coloniae.
LlTTERAB QUADRIMBSTRHS. — ToM. VII. 34
530 LlTTERAE QUADRIMESTRES
duo recenter admodum Societatem ingressi missi fuerunt ad
parentes, vt de rebus quisque quibusdam suis cum ijs ageret
(erat enim alter et canonicus, et pastor diuersis tamen in locis),
quos cum adhibitis omnibus etiam machinis retinere conarentur,
efficere tamen id non potuere, cum se quiduis potius ferre posse
dicerent, quam illorum aut mores, aut vitae institutum a, qui-
buscum antea suauissime vixerant [deserere] b, nec citra indele-
bile ingratitudinis cauterium eis licere, missa semel ad aratrum
dominicum manu, respicere retro l. Venit etiam Poppardia (id
est oppidum non ignobile in finibus dioecesis treuere[n]sis si-
tum, tridui itinere hinc distans) sacerdos quidam nobis addictis-
simus, qui ibi non pastorem modo, verum etiam et decanum
agit. Is, peractis exercitijs, iterum ad suos reuersus est; interim
tamen, dum hic egit, ne grex suae fidei concreditus solito ali-
mento defraudari posset, ex nostris quidam in eius locum suf-
fectus est, qui vices illius in concionibus, alijsque rebus neces-
sarijs ita obijt, vt pauco tempore non paucos ad meliorem
frugem reuocarit 2.
3. Summo autem studio in hoc ab omnibus incumbitur, ne
quis in regularum aut constitutionum perfecta obseruatione vel
latum vnguem transgrediatur ; quod quo fiat facilius, quoque
recentior illarum memoria omnium oculis obuersetur, singulis
cuiusque mensis calendis eae publice recitantur, ac diebus vene-
ris a R.do Pre. Rectore 3 accurate explicautur. Hinc fit, vt
plerique Rectorem adeant pro remissiore illarum et laxiore
obseruatione poenitentias sibi iniungi postulantes, quas summa
cum alacritate exequuntur.
4. Nullus vero non mouetur lapis, quo eo perueniatur, vt nos-
tri omnes germanicum idioma sonare incipiant. In hunc vsum,
et vt assidua exercitatione solitum fiat, quod erat insolitum,
semper in prandlo ac coena caput aliquod vel ex euangelio,
paulinis epistolis, vel apocalypsi praelegitur, constituto sacerdote
eius linguae perito, qui, si qua inter legendum occurrat adulte-
a Seq. aliquod verb. deh, quod legi nequit. — b Hoc aut simile v. de-
siderari videtur.
1 Cf. Luc. IX, 62.
a Erat is Petrus Fahe (Phae) parochus boppardiensis, pro quo suffectus
est illis diebus P. Andreas Valkenburgensis. Cf. Hansen, 1. c. 401. Petrus
Fahe Societatem Iesu ingressus est anno 1563. Cf. Epist. P. Nadal, II, 470;
III, 45.
3 P. Antonius Vinck.
•
575. — Treviris 4 Septembris 1561 531
rina pronunciatio, in genuinam, et vernaculam subito restituat.
Huic ipsi haec a prouincia insuper demandata est, vt traditis
cuique flandro, vel gallo pijs quibusdam libellis germanicis, quo-
tidie vnumquemque aliquot periodos legentem audiat, quod qui
praestare non potest, is ad orthographiam puerorum more alpha-
betariorum ex literis syllabas, ex syllabis dictiones conglutinan-
tium remittitur. Conciones praeterea, et toni communes eadem
etiam lingua pronunciantur etiamnum ab ijs, qui vix tria verba,
qua decet ratione, possunt proterre. Neue non satis videri queat,
si in ferijs tantum exerceantur, ne eae quidem succissiuae
horulae, quae post sumptuin cibum recreationi concedi solent,
ab hac formula immunes sunt. Est lusus genus, quod globis b
per anDulum ferreum fit, germanis haudquaquam infrequens:
hoc plures quatuor non recipit, sic vt duo duobus, vel siuguli
singulis committantur: victis succedunt alij. Inter ludendum, si
vel commissos inter, vel spectatores alio, quam germanico idio-
mate loqui contingat, non impune id fecerint; sed vel cedere
alijs coguntur ludentes, vel eminentius aliquod saxum conscen-
dere, vel humi sedere, donec aliud imperetur. Si vero spectato-
res ad eumdem impingunt lapidem, perdunt ius succedendi victis,
vel alia poena mulctantur. Ita fit, vt magis magisque omnibus
illa lingua innotescere incipiat. Verum haec hactenus de do-
mesticis.
5. Locus iam postulare videtur, vt, quae in^scholis nostris
aguntur, non relinquamus intacta. Non est (fateor) is scholasti-
corum numerus, qui praeceptorum expectationi, aut pio illorum
quamplurimos iuuandi desiderio faciat omni ex parte satis ; adeo
tamen nihil priori decreuit, quin multis eum iam habeamus
parasangis auctiorem. Schola enim rhetorices, quae posterioribus
quadrimestribus * duodecim habebat, iam ad 24; classis huma-
nitatis a 36 ad 66 excreuit. Habet logicus duodecim. Coeterum
numerus auditorum theologiae ita incertus est, vt vix certi
quippiam a nobis scribi possit. Interdum enim 40, nonnunquam
30, raro autem pauciores habet quam 20. Porro duo praecipue
hactenus remorata sunt ne nos adirent. Alterum est, quod infe-
riores humanitate classes nullas habeamus; quae causa non
parum multos deterruit, quod nostrarum se lectionum capaces
fbre diffiderent ; non paucos magnis etiam itineribus a parentibus
a Del. prouincia (?). — b Del. ferreis (?).
1 Vide p. 202 sqq.
532 LlTTERAE QUADRIMESTRES
huc missos, domum remisit. Alij relictis scholis nostris ad S.
Germauum defecerunt. Ea schola est triuialis (ita enim vocant,
quae vniuersitatis nomine non censentur) non ante multos
annos hac in vrbe, celeberrima, sed hoc temporis articulo vix
ab alijs, quam pueris frequentata, quorum multitudo numerum
400, vt audio, adaequat, ne dicam excedit. Alterum quod nulla
se nobis adhuc occasio obtulerit, vt discipulos in conuictores
admittere potuerimus; quamuis ad id diuersis temporibus non
solum fuerimus prouocati, sed lacessiti potius a tribus, qua-
tuorue abbatibus, summi templi canonicis, ciuibus, ciuiumque
potentissimis quibusque, qui religiosos, filios, nepotesque suos
a nobis recipi multis precibus contenderunt. Quin quod archi-
episcopus ipse * hanc nos rationem iam inijsse ratus, quendam
bonae spei adolescentem ad nos misit, postulans, vt conuictorum
nostrorum sodalicio adiungeretur, theologiae (nam artium cur-
sum Coloniae absoluerat) operam daturus. Vtrumque iam sub
incude versatur, atque omnia ex voto sperare iubemur, etiam
breui. Quae, si semel assequamur, plures, non dubito, huc
confluent discipuli, quam vt de paucitate merito quis conqueri
vel possit vel debeat.
6. Sed dum expectamus, non cessamus tamen. Missis enim
catalogis per Germaniam superiorem, Flaudriam, Lotharingiam,
Galliam, aliasque vicinas prouincias, non omnino operam lusi-
mus, effecimusque, vt nomeu vniuersitatis treuericae (quod late-
bris oblituitdiu) paulatim caput attolleret, et ita a in pristinae di-
gnitatis initium sese assereret, vt relictis celeberrimis academijs,
louaniensi, parisiensi, vicinisque lutheranorum marpurgensi,
duisseldorpiensi, duisbergensi, alijsque tum vniuersitatibus, tum
scholis, quas supra triuiales vocari diximus, quidam illinc huc
se contulerint. Emissi sunt etiam catalogi recentiores, qui ad
renouationem studiorum discipulos aduocent. Nec dubitandum
quin haec quoque diligentia in academiam nostram quam plures
sit adductura. Exercitia, quibus tum ad virtutem, tum ad ca-
pessendas bonas artes extimulantur, diuersa sunt; nec ea qui-
dem infrequentia. Theologi bis legunt quotidie; logicus et rhetor,
ter; humanarum literarum professores, quater. Finita prima
lectione, omnes se conferunt ad sacrum, quod quotitie scholas-
ticorum gratia in sacello nostro fit, In logica singulis hebdo-
a Del. se.
1 Ioannes de Petra.
575. — Treviris 4 Septembris 1561 533
madibus bis fiunt disputationes, conuenientibus eo reliquis prae-
ceptoribus, vt horum praesentia magis inflammentur. Rhetores
et humanitatis discipuli in suis segregatim scholis idem agunt.
Atque insuper octauo quoque die duae illae scholae sese mutuo
prouocant exercentque, idque alternatim, nunc theses affigentibus
rhetoribus, nunc aftixas sedulo defendentibus. Die veneris a
quodam ex theologiae professoribus omnibus ex aequo catechi-
smus Ganisij praelegitur, qui caesareae maiestatis inscribitur.
Ad quam lectionem frequenter etiam et sacerdotes, et monachi,
interdum etiam viri non infimi nominis, commeant. Nec suo se
satis munere functos nostri putauere, si hoc agerent, vt per
hebdomadam, quanta quanta est, probe exercitarentur schola-
stici; verum committere noluerunt, vt dominici et festi dies nulla
ducta linea otiosi praeterirent. Quibus conueniunt ad nos summo
mane: ibi doctor theologiae illius diei euangelium latine expo-
nit; quod ad horam durat. Illinc ad sacellum domus nostrae
deducuntur, vnde, cum prius sacrum audierunt, dimittuntur.
Hora 2.a a meridie, diebus maxime dominicis, omnes iterum in
schola philosophiae (quae reliquis capacior est) conueniunt;
atque ibi duae a discipulis, vt minimum, declamatiunculae me-
moriter recitantur, altera a rhetore, altera a poeta, vel humani-
tatis auditore. Confitentur quoque singulis fere mensibus, quod
germanis valde inauditum fuit in principio; nunc alacri etiam
animo paulatim assuescunt ; adeo vt inter illos non desint, qui
15.°, et 8.° quoque die id praestent. Quidam etiam non raro
sacro altaris viatico reficiuntur. Vt numero dicam, quamuis in
ijs merito desiderare possimus viuacia illa, ac praecocia ingenia,
quae in quorundam regionum iuuenibus cernere est, hac tamen
laude minime defraudandi sunt, quod praeceptorum sint obser-
uantissimi, libenter se et admoneri et redargui patiuntur, atque
etiam culturae patientem praebeant aurem. Ita vt plus illis con-
ferre soleat labor et diligentia, quam alijs quantumuis etiam
foelicia ingenia. Sed sit tua pace de exercitijs scholasticis ac
praeceptorum. qui septem sunt. munere haec dixisse satis. Neque
enim hoc agimus, vt omnia minutim perscribamus (quodquidem
infiniti fuerit negotij, vt quidem existimo, et uel operae precio
cariturum), sed ut ex multis pauca quaedam R. V. innotescant.
Jam dudum enim quid a nostris sacerdotibus, concionatoribus,
ijsque qui excipiendis confessionibus vacant, fructus perceptum
sit, ea qua hactenus vsus sum breuitate, vobis cognitum esse
cupio.
7. Duo ex nostris concionatores germani statas habent diebus
534 LlTTERAE QUADRIMESTRES
festis atque dominicis conciones; alter apud D. Virginem, alter
in metropolitana ecclesia, qui et apud D. Gangulphum, quae
paroechia est in foro sita, admodum celebris, pastoris absentis
vices multo iam tempore in concionando supplet. Confluunt ad
has non parum multi, et maxime ad eam, quae in aede D. Vir-
gini sacra mane flt; ad quam, cum paucissimi, vltra tria ho-
minum miiia promiscui sexus conueniunt ; praeter has, quae
ordinariae sunt, in alijs quoque templis et monasterijs ple-
raeque fiunt, apud carthusianos, S. Gatharinam, Agnetem, Joan-
nem et Martinum; vbi nuper, quodam ex nostris concionante,
sacrae reliquiae (quae ante 19 annos ostensae non fuerant po-
pulo, quod a religione christiana factus alienior, talia vilipendere
videretur) publice demonstratae sunt ; quarum visendarum gratia
in tanta copia populus cateruatim accurrit, vt plures templi an-
gustia arceret, quam admitteret.
8. Elaboratum est etiam, vt rusticorum quoque spirituali
vtilitati, quoad eius tieri posset, consuleretur. Est pagus huic
vrbi vicinus, haud incelebris, eo festis ac dominicis diebus con-
cionator aiiquando mittitur, qui populum doctrinam christianam
paulatim edoceat. Non admodum gratus primus eius aduentus
fuit parocho, qui fortassis suae vel authoritati, vel vtilitati, hac
ratione aliquid decessurum putabat. Verum postquam rem om-
nem penitus cognouit, adeo non inuitus redeuntem postea exce-
pit, vt operam omnem illi suam et offerret, et praestaret vltro,
quicquid habebat rusticana casa deferens. Plebecula vsque adeo
ibi simplex est, et ab omni vafricie aliena, vt posteaquam concio-
nator illam adhortatur ad implorandum D. Virginis suffragium
(quod in exordio concionis fieri assolet), omnes in genua prouol-
uantur; nec prius sese in pedes erigant, vei standi vel sedendi
gratia, donec concioni finem imponat, quae magna ex parte per
horam durat. Quibus in locis conciones fieri soleant, audisti;
nunc audi, obsecro, quid emolumenti hinc in horreum Domiui
peruectum sit. Omitto quod non parum multos ad confessio-
nem ac peccatorum poenitentiam pertraxerint; vt nostrorum
quodam nuper de poenitentia D. Magdalenae concionante, mu-
lier quaedam suggestu descendenti, multis id mirantibus propter
rei nouitatem, confessa est. Taceo quod alij cum alijs in gratiam
redierint nostrorum opera. Praetereo libenter quod virgines ali-
quot ad subeundum religionis iugum a nostris animatae se
comparauerint. Ne loquor quidem non paucos vtriusque sexus
libellos germanicos, aut sphaerulas horarias sibi, vt ex curio-
siore illorum ornatu facile liquebat, charissimos, ad nos com-
575. — Treviris 4 Septemhris 1561 535
burendos detulerint, quia admixta quaedam habere credebantur,
quae citra periculum animae legi non possent, ijsque alia si-
milia. Vnius certe audita est confessio, qui eius solius gratia,
emenso 7000 passuum germanicorum itiuere, ea 25 italica con-
stitueat, ad nos uenit. Is cum nunquam in omni anteacta vita
synceram confessionem suorum criminum fecisset, atque a mul-
tis retro annis in continuo adulterio vixisset, in somnis visus
est illi adesse, qui vt Treuiros se conferret admoneret ; non de-
futuros ibi, qui illum iuuare possent. Nec defuit recte monenti.
Venit huc, nostros adijt, vbi cum omne Augiae stabulum repur-
gasset *, negabat sibi vnquam contigisse, vt tali contritione,
aut animi demissione confiteretur. Mulier quoque nostrorum
fama excitata, solius confessionis ergo, admodum vicina partui,
Treuerim venit, tra miliaria germanica pedibus conficiens. Id
ipsum huc adferri posset de nobili quadam matrona, quae ali-
quot passuum milibus extra Treuerim domicilium fouet.
9. Quod vero ad eas spectat confessiones, quae a ciuibus
fiUnt, non sunt eae quidem admodum infrequentes, multo tamen
frequentiores futurae, si certum aliquod templum haberemus;
ad quod hactenus sedulo quidem aduigilatum est, non a no-
stris modo a, verum et a consulibus b, et praecipue R.mo D. ar-
chiepiscopo, qui hoc ipsum prae coeteris in votis habet. Verum
quia pleraque oblata videri poterant nostris rationibus minus
futura accommodata, fit vt in longiorem diuturnioremque con-
sultationem vocetur, quod statuendum est semel c. Nulla nostro-
rum aut in xenodochijs decumbentibus, aut carceribus d man~
cipatis deesset opera, si sese offerret occasio ; sed et xenodochia
et carceres a multis iam mensibus, quod mirum videri queat,
hominibus vacui sunt.
10. Coeterum nec illud intactum mihi relinquendum visum
est, quod multi tum ex germanis, tum ex vicinis Lotharingiae
sacerdotibus, ad nos confluxerint, alij de casibus, quos vocant,
conscientiae nostros consulturi, alij totius vitae confessionem
patefacturi ; nec rari quid ecclesijs suis expediret, petituri ; qui
a Del. tamen (?) — b Obscure exar. v. in ms.; sed videtur scriptum
coss. — c semel supra vers. — d Del. demandatis.
1 Augias Eliensiura vel Epeorum rex bubile dicitur habuisse tria milia
boum capiens : quod cum per triginta annos expurgatum non fuisset, foedo
tara alti congesti stercoris odore regioni pestilentiam inferebat. Quod Hercu-
les, immisso Alpheo vel Peneo fluvio, purgavit. Cf. Perin: Onomasticon, I, 212.
536 LlTTERAE QUADRIMESTRES
omnes a nobis, vbi sibi quisque factum iudieabat esse satis,
dimissi sunt. Atque adeo nuper admodum e luceburgensi du-
catu, qui Pbilippo regi 4 paret, pastor quidam ab abbate S. Mar-
tini ad nos deductus est, qui postquam peccata sua detexisset,
egit praeterea cum nostris de rebus non minimi momenti, quae
ad gregem suae fidei creditum pertinerent. Confectis quae vo-
lebat omnibus, ouem paulo post, velut communicati consilij
precium, ad nos misit; qua subito remissa (quod pro impertito
consilio munera sibi recipienda nostri negarent), supra quam
credi posset ingentem animo, vt postea didicimus, admirationem
concepit, quod sibi nibil vnquam simile visum fuisse diceret.
Prior quidam cartbusianorum in tinibus Lotharingiae, nostros
adiens, per sanguinem et passionem Ghristi eos obtestatus est,
vt illius tractus hominibus auxilium aliquod impertiri vellent.
11. His alijsque rationibus efficitur, vt collegij nostri fama
longe lateque spargatur, et nostrae parti fauentium crescat tum
beneuolentia, tum numerus ; emulos vero, si non omnino ami-
cos, minus certe inimicos habeamus. Neque enim fieri potest,
vt in tanta ingeniorum diuersitate omnes omnibus placeamus,
hoc maxime in loco vbi nobiles et docti viri non ita multi, im-
peritorum ac rudis plebeculae multitudo maxima est, quae vt
vno verbo, quod res est, complectar, libidine potius, quam vel
ratione vel consilio omnia metitur. Gui quidem rei vel hoc ar-
gumento esse potest, quod ante tres annos doctorem quendam
Gasparum 2 germanum, et nisi fallor, etiam treuerensem, multis
iam annis Gebennae ad pedes Galuini edoctum, qui purulentis-
simum ibi virus hauserat, concionatorem receperint, illum aui-
dissima et confertissima multitudine audierint, qui concio-
natorem catholicum, iuuente archiepiscopo, sanam doctrinam
disseminantem, non admodum frequenti bonorum caterua sti-
patum, armati in templo atque adeo suggestu aggressi, illinc
descendere coegerint, in descendentem impetum fecerint in ipso
etiam templo, quod mente conceperant illum occisuri, nisi Deus
ex eorum manibus, tanquam e faucibus luporum, diuino ac
praesentaneo auxilio eripuisset. Hic se Societati obtulit, quamuis
adhuc certas ob causas receptus non sit 3. Neque sane miran-
dum est, si tales se erga archiepiscopi ministros exhibuerint, qui
ne illi quidem et principi et electori (uide quid faciat vesanus
1 Luxemburgensis ducatus tunc Philippo Hispaniae regi parebat.
3 Gaspar Olevianus. Hansen, 1. c. 334, 404.
3 Petrus Fahe, supra nominatus. Hansen, 1. c.
575. — Treviris 4 Septembris 1561 537
populi furor) pepercerint ; sed uullum nou concitationis, ac con-
iurationis genus contra eum moliti sint, velut contra stimulum
calcitrantes, quae citra horrorem ne referri quidem possunt.
Denique, ne vlluui ad incrementum dementiue suae locum sibi
reliquum facerent, cum non pauci religionis causa solum natale
voluntario exilio permutarint, quod dicerent se quoduis potius
pati posse, quam papisticam tyrannidem (hac euim periphrasi a
summi pontificis potestatem circumloquuntur) ; remanent nihilo
tamen secius in hac vrbe illorum coniuges, liberi, pareutes et
amici. Quin quod et illi quoque interim clanculum vrbem sub-
intrant, suorumque animos, quoad fieri potest, a synceriore
fide abalienare satagunt. Cupit enim lutulenta sus omnes luto
infici. lnter has acerbitates cogilet R. V. quanti negotij sit ple-
bem in officio contineri posse, eam praesertim, quae in medi-
tullio haereticorum, velut lilium inter spinas, collocata est. Nam
ad quamcunque vicinam partem te voluas, lutheranis et calui-
nianis ptena sunt omnia. Dei tamen fauente clementia Treueris
cuncta iam secura videmus; et si qui forte improbiores existant,
vt frequenter accidit in cultissimis etiam agris inter triticum
lolium nasci ; illi suum pus publice euomere non audent, et
contra nostros ne hiscere quidem, certo scientes nos a maiore,
sanioreque parte populi non probari modo, verum etiam magni
fieri. Interim tamen intersunt lectionibus, interdum et disputa-
tionibus nostris frendentes dentibus, prae angustiae spiritus ge-
mentes 4, et oculis tantum non nostros asseclas deuorantes;
praecipue autem sacerdotem quendam Societati addictissimum
suggillant, dirisque deuouent, quod treuerensis ipse, treuerensis
dioecesis proditor fuerit, quodque se illis ducem praestiterit, qui
Societatem nostram in eam introduxissent ; sed haec omnia
velut fulgur e vitro, et vel eo plures contra se armant, qui tam
vmbratili innitantur fundamento.
12. Istud magis dictat quisquis perspexerit quanta beneuo-
lentia, humanitateque abbates, canonici metropolitanae eccle-
siae, ac senatus nos prosequatur, quantum nobis faueant op-
timi quique ciues ac mercatores. Nam de ordinibus mendican-
tium et virginum Deo dedicatarum, quid attinet aliquid hic
commemorare? Cum non obscuris argumentis didicerimus, et
a Del. semper (?):
1 Gf. Sap. V, 3.
538 LlTTERAE QUADRIMESTRES
discamus adhuc in dies, quam illi citra coutrouersiam toti nostri
sint, quibus nihil gratius accidere potest, quam quod aliqua
praebeatur occasio, qua animum erga nos suum declarare pos-
sint. Haec non velut audita narramus, sed comperta. [Preces
postulat et valedicit.J
Treueris 4 ■ Septembris 1561.
R. P. T. indignus in Christo filius.
Aegidius Faber l.
Desideratur inscriptio.
576
IOANNES BONIFACIO
METHYMNA CAMPI 5 SEPTEMBRIS 1561 ~.
1. Epistulae ratio. Sociorum census. Occupationes. Scholastico-
rum concnrsus augetur. — 2. Caritatis opera. Fideles fre-
quentiores ad sacramenta accedunt, praesertim die festo
Assumptionis B. Mariae Virginis. — 3-4. P. Rector etiam
in medio foro contionatur, ubi et christiana doctrina can-
tatur. — 5. Festum SSmi. Corporis Christi sollemnius ce-
lebratur. — 6. Sociorum vatetudo varia. — 7. Penuria
sublevata. — 8. Aedes amplificantur.
1. f Ihs R.de plurimum in X.° Pax Xpi. elc. [Epistulae ra-
tioj. Huius collegij incolae quiudecim numerantur; quinque
sacerdotes, reliqui uero non sacerdotes; qui omnes in spiritu
proficere et in virtule progredi cura non modica satagunt; prae-
cipue tamen circa obedientiam et orationem, quam sibi Supe-
rior praescribit, strenuos et solicitos se praebent. Non minor est
a 4 supra vers., deleto signo vel. v. quod legi nequit.
' Flander brugensis. Societati ascriptus in Sicilia, ubi per annos aliquot
vixit (Cf. Litt. Quadrim. V, 645). lnde anno 1560, mense Septerabri, Treveros
missus (Lainii Monum. V, 371 ; Epist. P. Nadal, II, 339, annot. 3). Exstant
eius responsa ad interrogationes P. Nadal in vol. II, 1.
2 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 335, 336 ; prius 310.
576. - - Methymna Campi 5 Septembris 1561 539
eorum sedulitas, quibus domestica officia suut credita, tametsi
magnus istis impendeat labor; nam pauci cum sint, plurimis
negociis occupantur; nulli tamen Dei auxilio fratres desunt.
Ex coeteris quidam legendae grammaticae dant operam non
sine spectantium gaudio, aedificationeque. Preceptorum laborem
fructus ingens consequitur; curant enim ut scholastici (quorum
numerus crescit in dies) tum literis, tum uirtute clarescant.
2. Confessionibus audiendis uacant sacerdotes; alijs insimul
incumbunt spiritualibus exercitijs, qualia poscit Societas, ad
quae ab exteris inuitantur, nempe ut solatio sint in moerore
positis, utque moribundis assistant; quibus muneribus nostri
funguntur cum maximo (ut reor) proximorum commodo omnium.
Saepissime confltentibus adesse sacerdotes nostros necessarium
est. Fatentium numerus non ita pridem coepit excrescere in
tantum, ut nulla fere dies praetereat, quin qui communicent, et
animam expient domi nostrae videantur. Taceo quod festis die-
bus, maxime in solennissimis, multi contluant. Uidere fuit in
festo Assumptionis beatissimae Virginis nuper elapso, quo dome-
stici Patres confessionem fere ceutum et quinquaginta audiuerunt.
3. Pater rector. praeter quam quod domum regit, et se gnaui-
ter exercet in ministerijs Patrum coeterorum, concionem habere
solitus est, cuius sermoues tam in maximo templo, quam in
coenobijs et medio foro (solet enim aliquando mensam conscen-
dere et, multitudine congregata uirorum cuiusque conditionis,
in celeberrima methymuensi platea contra scelera debachari),
Deo placere nulli non iudicant.
4. Praeterea Christi doctrina, uti mos est, canitur dominicis
et festis diebus, sed postquam fratres calles perambularunt,
deueniunt in plateam ubi super mensam, astantibus paruulis
et adultis, deuote doctrinam modulantur.
5. Festum Sanctissimi Corporis Christi celebratum est uno
intra octauam die, ritu quidem solenuissimo, cui interfuere
plurimi, et in his aliquot religiosi et cantores matricis ecclesiae
non vocati. Templum et loci per quos processio transijt aulaeis
mirificisque tapetijs ornati sunt. Peracta pompa, Pater rector
praedicauit optime. Omnia quae his in solennijs acciderunt,
uenientibus summe placuerunt. Post meridiem celebritatem eam
haberi consilium fuit; quo factum est, ut conuiuij prandijque
molestia uitaretur, quae solita est bonam sibi festi huius par-
tem uendicare.
6. Hoc in collegio salus est et valetudo integra, nisi tantum
uni qui in lecto cubat et graui morbo detinetur. Hactenus do-
540 LlTTERAE QUADRIMESTRES
mestici a ualuerunt (Christo laus). Breues aegrotatiunculae, ma-
xime Patri rectori, non defuerunt.
7. Temporalium poenuria laboramus, remedio haud despe-
rantes; quidam enim nobis beneuoli nonnullos orarunt ex ciui-
bus, ut singulis aedomadibus, vel quando uolent, quicquam
largirentur; inde multi plus solito erogant. Recipiendi cura uni
ex fratribus commissa est ; tta fit, ut nullo cum taedio eleemo-
synae praebeantur. Dominans ille in nobis Deus necessitatibus
nostris prouideat quo modo illi melius et rectius seruiamus.
8. Materiale nostrum aedificium longius prouehitur. Iam tem-
pli fornices extruuntur; praeter hoc, qnae ad domum pertinent
fundator 4 inchoat opera. lacta sunt nuper cuiusdam solarij
fundamenta ampli, aegregij. versus hortum tendentis, a loco
ubi camerae sunt. Dei oculis utinam isthaec sint grata, in quem
finem Deus cuncta dignetur promouere. [Preces postulat.J
Methymnae Gampi 5 die Septembris 1561.
Gommissione P. magistri Joannis Pauli Rectoris.
T. P. seruus indignissimus.
j BONIPACIUS j 2.
577
IOSEPHUS FABRITIUS
NEAPOLI 6 SEPTEMBRIS 1561 3.
1-2. Domesticae res. — 3. De morte Francisci Granata et Ho-
ratii Gentile. — 4. Iuniorum sociorum elogium. — 5. Pre-
ces et corporis afflictationes ad ohtinenda Ecclesiae bona.
a domesti ms.
1 Petrus Guadrado.
2 Natus in oppido San Martin del Castafiar, ingressus Societatem Salman-
ticae anno 1557, aetatis anno 19. Per multos annos humaniores litteras et
rhetoricam magno cura fructu docuit. Obiit in oppido Villagarcia de Campos
anno 1606. In catalogo collegii methymnensis ineunte Septembri 1561 scripto
(God. Cast. 13, f. 111) de eo dicitur : « El hro. Ju°. Bonifacio de 23 anos de
edad y de Gomp.a 4. lector de la 4 classe, de rethorica, griego y humanidad ».
De operibus ab eo scriptis cf. Uriarte-Legina : Biblioteca de escritores de
la Compania de Jesus pertenecientes a la antigua Asistencia de Espana...
I, 525 sqq.
3 Ex autogr., ut videtur, in cod. Neap. 193, ff. 32-35; prius 272-275. Ex-
stat ex. in archiv. colonien. Hansen, 1. c. 766.
577. — Neapoli 6 Septembris 1561 541
— 6. Votorum renovatio. — 7. Tinctor in Societatem ad-
mittitur. — 8-10. Patris Salmeron et aliorum contiones. —
11. Carcerati invisuntur, cum aliquorum maximo profectu.
— 12. Paenitentiae et eucharistiae sacramenta frequentan-
tur; qnibus roborata nobilis matrona abusum abstinendi
ab ingressu ecclesiae ob cognatorum mortem evitat. — 13.
Duo ludimagistri neapolitani frequenter ad sacramenta
accedunt. — 14. Morti proximis auxilium fertur. — 15.
Caritatis opera a piis hominibus exercitata. — 16. Cuius-
dam virginis elogium. Socius navigans nautas a pravis
vocibus continet. — 17. Monialis magni nominis prope
desperata pacem hortante quodam nostro recuperat, et per-
fectiorem vitae ordinem sequi statuit. — 18. Capitales ini-
mici reconciliantur. — 19. Templi fabrica progreditur. —
20. P. Provincialis Romam ire iubetur. - 21. Mors Do-
minici Florentini nuntiatur.
1. f YHS. Pax Christi. Questo quadrimestre, Molto R.do in
Christo Padre, s'haueria da coruinciare con alcuna lamentatione,
poiche siamo astretti scriuerlo a V. R.da P. non sapendo doue
quella si troua l ; ma per fare 1' obedienza semplicemente, las-
sando da parte ogni cosa, verro subito a la breue narratione di
quello che m'occorrera circa il collegio suo di Napoli.
2. II nurnero di quaranta Padri et fratelli, fori d' uno a, non
e scemato, e 1'uno animo di tutti nel diuin seruitio cresce alla
giornata, ne fra noi al presente, per gratia del Signor nostro
Giesu Christo, si troua alcuno grauato d'infermita corporale.
3. Ne li giorni passati ci venne noua de la morte di duoi
nostri charissimi fratelli, Francesco Granata et Horatio Gentile,
quali di Roma erano uenuti a Napoli per rihauersi di certa loro
indispositione, et poi di Napoli andati a 1'aria natiuo, che di
qua non e molto discosto 2, in tine sono gionti alla uera patria,
a fuori d' uno supra vers.
1 P. Lainez profectus erat in Galliam cura Hippolyto Estensi cardinali.
2 Franciscus Granata ex Melphi ingressus erat Societatem Romae die 20
Decembris anni 1556, ut notatur in cod. Rotn. 169, f. 1. Vota emisit, seu
potius renovavit in Montepolitiano. ut ex autographis patet, die 1 Ianuarii
et 15 Augusti 1560. Cf. etiam Epist. P. Salmeronis, I, 442, 455, 472. Horatius
Gentile ex Cajazzo, superatis magnis difficultatibus, ingressus erat Societa-
tem Neapoli anno 1556, et paulo post Romam missus. Vota vovit Romae, die
24 Iunii 1556. De eo vide sis Polanci Chron. VI, 243, 252-53: Litt. Quadrim.,
IV, 261 ; Epist. P. Sahneronis, I, 459, 618.
542 LlTTERAE QUADRIMESTRES
restando questo collegio assai bene edificato de la uirtu loro,
quale hauemo conosciuto tanto in presenza per la quotidiana
conuersatione di piu settimane e mesi, quanto in absenza per
alcune lettere con le quali ci hanno consolati non poco, quando
essi maggior bisogno teniuano di consolatione.
4. Posso questo in generale confermare, che tutti di casa da
douero attendono a questo, che prontamente e fedelmente s'eser-
citano in qualunche ufficio sono posti da 1'obedienza; ma di
cio in particolare risplende grande esempio negli fratelli nostri
di minore eta, che circa sedeci sono scholari, parte in rhetorica,
parte in altre lettere humane, de quali se poco s' ha da dire,
diremo che essi ci appaiono huominj adulti; s' alcuna cosa,
diremo che ci appaiono angeli ; tanta e 1' affettione loro uerso i
suoi maestri, tanta la riuerenza uerso i superiori, tanta la cha-
rita con tutti i domeslici, tanta la modestia fra i scolari che
uengono di fuora, tanta la diligenza nel studiare, tanta e final-
mente la pareita e custodia nel pariare, quale a giouani, e gio-
uani religiosi, principalmente conuiene.
5. Le litanie si dicono fra noi ogni giorno la sera nella nostra
chiesa, e si fanno le discipline vn di si, e un di no, spartito il
numero di Padri e fratelli in tal modo che a ogn' uno tocca la
sua vna uolta per settimana, nel che anchora, come in altro,
interuiene capo il R. P. nostro prouinciale 4. Accetti nostro
Signore questo et ii resto tutto che operano i minimi serui suoi
a gloria di sua Maesta, e per conseruatione de la sua ehiesa santa.
6. Nella natiuita di S. Giouan Bap. si rinouorouo i uoti, se-
condo 1'usanza de la Compagnia, doue si truoua nascosta quelle
manna che non conosce, se non quello che la riceue 2. Quale
altre uolte non in Napoli, ma in Roma, gustata dal sudetto
fratello nostro Horatio, hebbe forza di tirarlo fuori da la casa
paterna in sino qua in Napoli,»per spatio d'alcune miglia, cosi
come debole e fiacco che era, monstrando egli in certo modo
che non uolea perdere questa consolatione e ricreatione spi-
rituale, che ultima in terra douea hauere con gli suoi dilettis-
simi Padri e fratelli in Christo.
7. Vn solo in questi quattro mesi passati e stato riceuuto a
la probatione de la Compagnia, quale pero ci deue essere in
luogo di molti per la grande bonta sua conosciuta da nostri co'
quali ha per lungo tempo pratticato. Costui e d'eta d'anni
1 P. Alphonsus Salmeron.
2 Cf. Apoc, II, 17.
577. — Neapoli 6 Septembris 1561 543
circa 38, e secondo il giudicio che mostra nelle cose agibili,
pare che sara assai idoneo nella Compagnia per coadiutore
temporale. Imperoche egli ha capito bene da che ci conosce,
1'istituto nostro con dire questo spesse fiate, che sendo de-
terminato di far uita religiosa, per alcune cose che spetialmente
uedea osseruarsi fra li nostri, si sentiua spetialmente inchinato
a la nostra religione; onde ottenuto che hebbe 1' intento suo,
offerse e getto a gli piedi de superiori tutto cio ch' hauea gua-
dagnato nell'arte de tingere lane, a fine che non secondo il
suo, ma 1'altrui parere, fosse distribuito per amore di Christo.
[De scholis nihil novi.]
8. II R. P. nostro prouinciale, non ostante che assai lasso
fosse restato nell'animo e nel corpo da la predica di quaresima,
pur tuttauia ritorno all' essercitio tralasciato d' esporre la prima
canonica di S. Giouanni, e l'ha seguita insino tanto ch'ha
potuto per li caldi, che quiui sono grandissimi negli giorni
caniculari, tenendosi in cio riguardo non solo alla persona del
lettore, ma insieme anchora a quelle de gl'auditorj, quali in
uero questa uolta, se mai, hanno mostrato affettione uerso esso
con uenire a gli sermoni suoi apostolici grande numero, sempre
quando piu potea il sole, nella chiesa nostra dopo uespro. Oltra
cio per altri non leggierj negotij il medesimo Padre poeo tempo
tiene di riposo, e questi sono che, o per charita de gli prossimi
e sforzato pigliare con raccomandargli a principali della citta,
o chiedendoli molti risolutione di dubij theologali, non puo
fuggire, o per la cura del grege suo e obligato trattare con
prouedere quanto si puo alla conseruatione e augmento della
Compagnia. Non fa mistieri al presente che m' affatichi in dare
ad intendere a V. R. P. quanto credito egli ha qui appresso
tutte le persone honorate e da bene, si perche di cio altre uolte a
h[o] scritto, come anchora perche V. R. P. senza altrui auisi
lo sa molto bene, e sa cosa che molto piu importa, che o man-
giare alla tauola del vicere, il che ha fatto alcune fiate per
comandamento di sua Ecctia., o hauere sempre facile audienza,
et essere tenuto in cose spetialmente di religione, per uno de
sinceri consultori dal medesimo vicere l.
a Del. s'ha.
1 Perafan de Ribera.
5M LlTTERAE QUADRIMESTRES
9. Quattro altri sacerdoti di nostri fln' hora hanno essercitato
et essercitano tuttauia uirilmente il talento d'euangelizzare
(come con altre lettere s' ha monstrato) tanto con prediche,
quanto con lettioni, tanto nella chiesa nostra, quanto nelle scole,
tanto di festa, quanto di giorni d' opera.
10. Di piu duoi Padri e uno fratello, anchora di nostri, non
poco hanno sudato quest' estate in dichiarare la dottrina chri-
stiana in tre chiese diuerse di questa citta al popolo, che accio
solea ridursi alquanto frequente. Et non solo li due Padri et un
fratello faceuano questo, ma li a compagni che gPerano dati
a ciascuno il suo, pur nostri fratelli ; onde in tutto faceano il
numero di VI b. Non posso ne deuo tacere la charita e obe-
dienza di questi, che a mezo giorno nelli piu grandi ardori an-
dauano per le uie della cilta inuitando a udire la parola de Dio
qualunche incontrauano, e non solamente patiuano 1'ingiurie
de 1'aria con molta consolatione, ma 1' ignominie anchora e de-
risioni de gl'huominj, per amor di Christo e per salute de
1'anime.
11. Fra tanto negli medesimi caldi meno e ratred ta la uisita
degli prigioni, doue anchora s'ha fatto alcuna cosa a gloria di
Dio. Doi disuniti d.' animo per odio capitale stauano uniti di
stanza, ch' erano nella medesima prigione, de quali uno cascato
infermo si confesso con uno Padre di nostri, proponendosi al
tutto di fare la pace con quel suo nemico, il che fu esequito
mediante il detto Padre, onde ad ambiduoj la commune miseria
e fatta piu lieue, e tutti gl'altri hanno hauuto esempio d'edifi-
carsi. Vn'altro, gia condannato alla galera, tanto si risentiua de
questa sentenza, che non si potea consolare, e questo (come egli
dicea) per tal cagione massime che si uedea abandonato da
moglie, madre et da tutti parenti e amicj. Piacque a quello che
solo e la consolatione de miseri, mouere 1'animo di costui a
confessarsi con uno Padre di nostri, che piu spesso uisita le
carceri; il che fece c con si buon proposito e con tale contri-
tione, ch'el medesimo confessore da le lagrime quasi non si
potea contenere, et d in continente ad alta uoce disse che egli
staua preparato a qualuuche grauissimo e atrocissimo supplicio,
et ch' all' hora se pigliaua et per sempre uolea tenirsi Christo
solo in luogo di moglie, madre e tutti quelli negli quali s' ha-
a vv. Et - ma li supra verb., drJetis ma che duoi Padri dico et vno fra-
tello solamente? i. — b Del. niente lianno fatto? — c ilche fece supra vers.,
deleto, il che ; fatto questo ; e fatto. — d et supra vers.
577. — Neapoli 6 Septembris 1561 545
uesse potuto confidare in questo mondo. Staua di piu vno gio-
uane condannato alla morte, quale uisitorno per confortarlo
quelli ch'in questa citta sogliono fare tale ufficio, persone ho-
noratissime e uirtuosissime; ma uedendo questi tali che la cosa
non gli succedeua, perche il reo in modo niuno uolea perdo-
nare a gli suoi aduersarij, o udire alcuna cosa de Dio : « jo
moro a torto », gridando questo solo, « jo moro a torto », pro-
curorono che fosse chiamato vno Padre di nostri. Va il Padre
con vn'altro sacerdote nostro, parla con il giouane, intende la
cosa, et finalmente a non si parte dalla, che (fatta la mutatione
de la destra de 1' Eccelso) l, 1'ascolta in confessione, lo consola,
1'assolue, finalmente fa che pigli il uiatico per mano de 1'altro
sacerdote che nel medesimo luogo disse la messa; doue cosa
degna era uedere quello Padre nostro alPhora, quando il gio-
uane con li ferri a gli piedi e mezo ignudo de la persona, s'ac-
costaua all' altare, mosso a tanta compassione che cominciaua
a spogliarsi la propria ueste, accio con quella lo coprisse per
honesta et per riuerenza del sanctissimo sacramento; il che ue-
dendo gPastanti, 1'impedirono con portare subito vn'altro ha-
bito al giouane, non del tutto sconcio et b assai piu proportionato
per la persona sua. Ridotte le cose in tale essere, o gran bonta
del Signore e uirtu de gli sacramenti di la chiesa, il medesimo
reo auiso il suo confessore et disse c ch'iui staua presente uno
ch'egli insieme con se stesso falsamente hauea accusato nella
corda per il troppo dolore; onde ammaestrato di quello ch'in
cio douea fare, senza tardauza ueruna, piangendo si getto in
terra a gli piedi di quel tale ch' hauea offeso, e gli chiese per-
dono de 1'error suo in presentia di tutti, a cui 1' altro benigna-
mente rispose che li perdonaua, soggiongendo questo: per te
mi rincresce, fratello, che senza causa sei stato causa e a te de
la morte, e a me di tanti fastidij e pericoli. 11 seguente giorno,
che era d V ultimo e in terra al giouane condennato f (perche
gia nullo rimedio era, secondo 1' ordine ciuili, di reuocare la
sentenza), ritorno il Padre al luogo doue esso aspettaua il car-
nefice, e trouollo fermo e costaute nel buon proposito di rendere
in quelPhora 1'anima al creatore suo uolentieri, non potendosi
a et flnalmente supra vers., deleto che piu? — b et supra vers., del. e.
— c et disse supra vers. — d era supra rers. -- e Del. apparue. — f con-
dennato supra vers., deleto condannato.
1 Cf. Ps. LXXVI, 11.
LlTTERAE QuADRIMESTRES. — TOM. VII. 35
546 LlTTERAE QUADRIMESTRES
fare altro, benche per morte non meritata. Hor' il detto Padre
per uedere il fine del tutto (come conueniua), accompagud il
giouane per mezo della citta animandolo e confortandolo insino
al luogo della giustitia, doue egli si riconcilio vn'altra uolta
con il Padre, e detto che hebbe 1' ultime parole a tutti gPastanti:
« non ho commeso il delitto per il quale moro condannato »,
tenendo in bocca sempre il nome dulcissimo di Giesu, nelle
mani del medesimo rese il spirito.
12. Nella chiesa nostra (per cqua tornare) la frequenza de le
confessioui e communioni e assai grande, secondo il numero de
gPoperarij, quale quanto multiplicato si ricerchi per la molta
messe, difficilmente si pud esplicare; ne poco frutto spirituale
da questo appare ne gli diuoti nostri, fra quali vna signora il-
lustre ha dato di cio notabile dimonstratione, che mortoli vn
figliuolo, oltra il moderare piu che e solito di donne il dolor
materno, uolse che nella chiesa nostra il corpo suo fosse sot-
terrato, et essa doi o tre giorni poi si lasso uedere, come prima,
nella medesima chiesa a gli diuinj ufficij, contra 1'abuso inuec-
chiato di questa citta, che doi o tre mesi, e 1'anno anchora
intiero, per la morte d'alcuno di suoi le donne stanno rinchiuse
in casa fuori d'ogni proposito e raggione. Vengono alcuni da
circumuicini castelli insino cqua in Napoli per parlare con li
nostri, e secondo il consilio loro si risoluono d'emendare i co-
stumi e di uiuere christianamente.
13. Parimente doi maestri di scola che qui a stanno in Napoli,
al spesso si confessano con li nostri, e procurano ch'el medesi-
mo faccino i suoi scolari, quale esempio uolesse il Signore che
tutti de la medesima professione seguissero b, perche pare che
cosi in gran parte si rimediaria alla christianita, e in alcuna
parte noi a certo modo haueriamo coadiutori de 1' istituto nostro.
14. Non poco anchora s'aiutano gl'ammalati che stanno
uicinj alla morte, essendo uisitati da gli nostri. Questo in-
teruenne c non molti giorni adrieto, che uno posto in simili
angustie era di tal maniera tentato dal maligno spirito, che con
gli gesti (la fauella gia egli hauea perso) mostraua d'abominare
il segno della croce et il nome di Giesu. Venne a costui vno
sacerdote nostro che fu chiamato, quale uedendo che in pericolo
di tanta importanza era bisogno di subito aiuto, ricorse all'ora-
tione santa con mettersi inginocchioni auanti il letto, e con
a Prius quiui. — 1> Del. corae vn Padre quiui di nostri fra Paltre cose
somraamente desidera. — c Emend. ex interuiene.
577. — Neapoli 6 Septembris 1561 547
comandare a tutti 1' altri che stauano presenti il medesimo.
Non passo lungo spatio di tempo che 1'ammalato diede segno
(benche tutta uia non potea parlare) di penitenza, perche chiara-
mente si uidde ch' egli poi riueriua la croce, Giesu e tutti i
misterij de la fede catolica, e questo iosino all' ultimo sospiro.
15. Lasso di dire le cose notabilissime ch'alcun', pur diuoti
nostri e huominj di rara uita, operauo in questa citta a gloria
di Dio con uisitare gPhospitali, con souuenire a poueri uer-
gognosi, con esortare tutti al studio de la dottrina christiana.
Ne mi trattengo in raccontare questo ch'io so, ch' e usitatissimo
a detti huomiui da bene, che fra loro sogliono raccogliere da-
nari ponendo ogn' uno la parte sua secondo le faculta, con gli
quali ogni mese cauano da prigione cinque o sei al manco di
poueri huominj che lla sono posti per debiti, e lla stanno, con
tanto interesse suo e di tutti i suoi. Fin qui siamo stati dentro
Napoli, hor' usciamo un poco fuori.
16. Fu mandato vn fratello nostro da 1'obedienza per certo
negotio in un castello alquanto discosto di qua, doue vno gio-
uane uirtuosissimo che in Napoli frequenta la corfessione e
communioue nella chiesa nostra, hauendolo uisto, per la molta
allegreza parea che giubilasse, e cosi con vna pia e amoreuole
forza lo costrinse andare a casa sua, e uolse in ogni modo
ch'iui mangiasse e dormisse quella notte, dimostrandoli in tutte
le cose tanta charita e largheza d' animo, che sempre dicea :
« perdonatemi, Padre, se non ui tratto come meritate », con
tutto ch'el fratello nostro riconosceua in esso e confessaua
quasi souerchia cortesia. Iui era presente il padre, iui era pre-
sente la madre, iui erano presenti li fratelli, iui erano presenti
gfaltri di casa, e una uergine sorella del sodetto giouane, come
vn'altra Marta, seruiua in tauola al fratello nostro ; il che cre-
diamo che essa per la diuotione grande che tiene alla Compagnia
impetrasse dal padre e dalla madre, come gratia singolare e
cordialmeute desiderata. Oltra cio le cose che iui intese il fra-
tello nostro della detta vergine sono mirabile; gli diceuauo che
tanto couto tiene d' un Padre nostro, suo confessore, al quale
uiene sino qua in Napoli doi e tre uolte (piu spesso non puo
per la difficulta de la strada) ogn'anno, che un iota non pre-
terisce 1'auisi e comandauienti di quello, e che ogni settimana
si confessa e communica per mezo de gli sacerdoti che iui si
trouano, non obstante che gli medesimi sacerdoti, allegandoli
certa riuerenza irriuerente, 1'habbiano uoluto molte uolte re-
tirare dal suo santo proposito; e de qui e causato 1'honor de
548 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Dio ch'aesempio della vergine degoissima d'ogDi laude, molti
e molte di quel loco hanuo preso feruore grande circa le cose
diuine, e hanno eletto e seguitano il medesimo istituto di uita
regolata e christiana. II medesimo fratello nostro tornandosene
a Napoli per mare, comincio a riprendere li marinari che lo
conduceuano, per alcune parole disshoneste che fra loro rag-
gionauano, e di questi fu uno che li disse: « ben, Padre, sa-
resti uoi forsi vno de quelli Padri santi che in Roma uanno
a Ripa chiamando et esortando i barcaioli a la confessione e a
altre buone opere?» 4. Sono, rispose il fratello, della Compagnia
di quelli; il che hauendo inteso, prese il buou'huomo graod'al-
legreza, e detto che hebbe molte cose di cio che in Roma uisto
hauea de li nostri, coofesso cb/egli era vno di quelli ch'in
Roma a persuasione di nostri fratelli si haueaoo coofessatj nella
chiesa nostra; poi tanto rispetto e come un timore riuerentiale
assali negli animj di tutti quelli che erano nella barca uerso il
detto nostro fratello, che lo chiamauano Padre santo e beato, e
in fine lo pregorono che gli uolesse fare un sermone d' alcuna
cosa a spirituale, il che fece egli il meglio che puotte ; e cio che
fece, basto all' auditori ; oode adesso ci dice questo fratello cosa
che e ootabile, che tutto quel uiaggio per mare, che oe bre-
uissimo, oe ageuolissimo fu, passo seoza biasteme e una parola
meno che honesta. Sit nomen Domini benedictum semper.
17. Occorse auchora ch' un Padre di nostri ando per comaoda-
meato del superiore ia uoa citta uoo iofima di questo reguo,
accioche iui cousolasse uDa monaca di graode autorita e pri-
maria oel mooasterio; il che fu richiesto cod istaoza al Pro-
uiociale oostro d'alcuoi persooagi illustri, che sommaoieote
desiderauaoo la pace e quiete di queiraoima, sapeodo che di
tal maoiera staua aftlitta, che da oiuoo si potea soleuare, coo
tutto che molti huooiioj di grande autorita e dottrioa gPhaues-
sero parlato. 11 detto Padre, auisato solatneote d'uua leggiera
e noo si graue turbatione donnesca, intrato che fu nella chiesa
del monasterio, e uisto ch' hebbe la detta monaca, cognobbe da
gl'occhi suoj quasi infocati, che piu male era di quello che si
pensaua, e cosi mentre s'accosta a luogo deputato a gli col-
loquij di forastieri, raccomanda di cuore a Dio tutto il negotio,
e auisa il compagno suo che non cessi di fare oratione nel
a cosa supra vers.
Vide sis Polanci Complementa, I, 210-211 ; 265-266.
577. — Neapoli 6 Septembris 1561 549
tempo ch' esso sta a raggionare con la monaca. S' affrontano
insieme de una parte il Padre religioso, da 1' altra la Madre
religiosa, e questa prima getto fuori dal petto cio che essa uolse;
il che permesse il Padre con disegno, accio meglio s' inlbrmasse
di tutto il fatto, quale molto male fatto era ; et era questo che
la monaca ardeua di tanto fuoco d' ira contra il superiore del
monasterio per alcune cose ordinate da esso, quali essa non
giudicaua ben ordinate circa esso monasterio, che del tutto staua
determinata d' uscirsene del luogo, e o uero retirarse in casa de
li suoi parenti secundum carnem, o u^ro andare in alcuno eremo;
il che si fosse successo, si pensa ch'haueria posto in bisbiglio
tutto il monasterio e seco haueria tirato in precipitio gran parte
delle monache, si perche ha per a lungo tempo gouernato altre
uolte detto monasterio, si perche assai puo et e molto nobile
per li parenti che tiene al secolo. Or il Padre al tempo suo con
benigne e dolci parole disse che uolentieri daria risposta al tutto,
ma con questa conditione, che mentre parlasse, non fosse in-
terrotto, come esso hauea osseruato mentre la monaca parlaua;
e cosi fattali con difficulta tal promessa, comincio a trattare b
el religioso religiosamente con la religiosa, e tal forza e uirtu
diede alle parole sue quello di che e scritto: « non sete uoi che
parlate, ma il Padre uostro celeste parla in uoi » £, che la
buona monaca non si potea contenere de le lagrime, et essendo c
uinta, disse in continente che staua apparecchiata a fare tutto
cio ch' el Padre in tal caso li consigliasse. A te 1' honore, a te
la gloria, benignissimo Giesu, da la cui gratia riconoscemo la
salute di tutta la famiglia delle vergine a te consecrate, nella
salute di questa sola, che per mezo de 1' humile tuo seruo ti
sei degnato d'operare. In fine la monaca ridotta et confirmata
dal Padre nel buon stato della sua uocatione, lo prego e ottenne
1' intento che li facesse hauere notati in scritto alcuni punti
ch' essa piu necessarij hauea auertito nel discorso dei raggiona-
mento, come de 1'oratione quotidiana, de la semplice obedienza,
di non ascoltare quelli che dicessero il contrario, di conoscere
le tentationi mentali, che non sono peccato, se non ci e il con-
senso nostro, etc. ; le qual cose tutte disse ella che uolea tenere
a per supra vers. — b Bel. ch' (?). — c et essendo supra vers., deleto e
resose (?).
1 Gf. Matth., X, 20.
550 LlTTERAE QUADRIMESTRES
appresso se e custodirMn perpetuo, accio mai se scordasse di
quelle, et accio 1' effettuasse a tutt' il poter suo. Aggiungero
vn'altro fatto non molto inferiore a questo, il che e tale.
18. Erano capitali inimicitie fra certi principali d' una terra
anchora di questo regno, onde si potea temere grande rouina di
molti. Parue al vicere di Napoli mandare vno personagio, pur
principale, di questa citta che uedesse di leuare i scandali e
porre concordia fra ambedue le parti. Questo mandato di sua
Ecc.tia uolse in sua compagnia vn Padre di nostri, non per
simile effetto, ma per altro di non poca importanza. Vennesi al
negotio della pace, nel che si trouorono gFanimj tanto a esa-
sperati, che poca o nulla speranza apparea di poterlo effettuare.
Accorto di questo, all' hora il nostro Padre con bel modo, come
s' altro pretendesse, piglio occasione di farsi amico 1'huomo di
1'una parte con cui s' era trattato di pace; e cosi in vn luogo
doue essi duoi soli stauano, comincio a raggionarli della forza
de 1' amor christiano, e disse egli molte cose in quel proposito,
che 1'altro non ributtaua b, anzi (come apparea) uolentierj ascol-
taua. II giorno seguente da nouo si torno a negotiare circa la
medesima pace da quello che tal carico hauea, et per gratia di
Dio fu cosi facile a piegarsi colui che prima era durissimo,
ch'in continente si chiamo 1'altra parte, e con allegreza e con-
solatione di tutti ambedue si riconciliorno insieme, e si con-
gionsero d'eterno ligame. Or di questo fin qui basti.
Quanto alle cose nostre domestice, quelle ne 1'essere mede-
simo si trouano di che V. R. P. per altre nostre fu gia ra-
guagliata.
19. De la fabrica de la chiesa questo solamente potemo dire,
che non c e finita, ma gia quattro d colonne sono alzate a luogo
suo, e si preparaoo gia le machine per editicare il uolto della
cappella maggiore, come si suol fare in chiese al quanto ampie
e di disegno.
Queste sono le cose, molto R.do in Christo Padre, che li
minimj vostri serui e figliuoli fanno nel bel paese di dampania,
mentre uostra R. P. ua peregrinando per qualsiuoglia terra ; le
qual cose tutte legendo quella douunque si troua, humilmente
la pregamo che tenghi memoria del desiderio ch' hafeiamo di lei,
a tanto supra vers. — b ributtaba supra vers., deleto ripudiaua (?). —
c non supra vers. — d ma gia quattro supravers., deletis il resto giaquat.
578. — Ocania 7 Septembris 1561 551
e se non a se medesiina, al meno a noi altri conserui la sanita
sua. Di Napoli alli 6 di Settembre 1561.
Di V. R. — Per commissione del R. P.re Rectore — Indegno
seruo in Christo.
JOSEFFO FABRITIO l.
20. Essendo gia scritto il quadrimestre, prima che fosse in-
uiato a V. R. P. cominciammo essere senza Prouintiale, quale
il di settimo di Settembre parti de qui per Roma. accio per
comandamento di V. R. P. (come egli ci disse) assistesse iui in
Roma suo uicario in questa sua absenza. Come i forasteri cio
preso habbino, essi se lo sanno, quali son forzatj mancare di
quello che in molte e grandi cose mostrano d'istimare tanto
quanto altri pochi. Noi altri cosi ci consolamo, prima che sapemo
che tale e la uolunta di V. R. P. ; di poi che ci ricordamo delle
parole ch' egli disse a tutti i Padri et fratelli di questo coliegio
esortandoci alla perseueranza nel[la] uocatione e dandoci alcuna
speranza di presto ritorno.
21. Fra tanto anchora e uenuta noua della morte del charis-
simo nostro fratello Domenico Fiorentino, che di qui mandato
in Calabria da 1'obedienza, presto e stato rimunerato dal Si-
gnore dopo alcune fatiche prese iui per la fede catolica insieme
con doi Padri de nostri, quali da Roma gia quesfestate lla
andorono per ordine di V. R. P. a requisitione d'altri contra
certa setta d' hereticj ch' in quelie parti s'era leuata, e ades[so]
de di in di quiui in Napoli s'aspettano con uittorioso e felice
successo de 1' impresa 2.
Laus Deo.
578
IOSEPHUS GUIMERA
OCANIA 7 SEPTEMBRIS 1561 3.
1. Sociorum valetudo et religiosa disciplina. Scholasticorum in
litteris et bonis moribus profectus ; quorum aliqui Praedi-
catorum ordinem ingressi sunt, alii ad Societatem aspi-
1 Vide p. 111.
2 Fr. Dominicus Florentinus missus erat in Calabriara cum PP. Crucio et
Xavierre. Vide sup. Epist. 538, 539, 543, 544, 545.
3 Ex autogr. in cod. Hisp. 98, ff. 339, 340; prius 265. Exstat exemplum
latinum in ff. 316, 317. Exstat exempl. datum 1 Sept. in archiv colonien.
Hansen, 1. c. 768.
552 LlTTERAE QUADRIMESTRES
rant. Ex tragoedia magno plausu acta collegii existimatio
apud externos augetur. - - 2. Sacerdotes consuetis minis-
teriis occupantur. Capite damnati in spiritu iuvantur. Pe-
riculosa taurorum agitatio vitatur. Paces inter discordes
initae.
1. f Jhus. Muy R.dn en Ghro. P.° Pax et gratia Chri. etc.
[Socii bona usi sunt valetudine, et ad religiosam perfectionem
consuetis mediis tendunt.J En los estudios ha auido alguna
remission por el calor. En el curso de artes, que se acaba este
aho, se han aprouechado los que de casa oyan, y entre todos
se an siempre senalado, como suelen los nuestros en donde quiera
que estudian, assi en el arguir, como en estudiar con dilligencia,
y entender las lectiones. De los de fuera, uno que en habilidad,
uirtud y en su facultad a dado siempre mejor muestra que los
otros, espera con gran deseo que llegue Sanct Lucas para en-
trar en la Compahia, por estarle aquel tiempo sehalado por
nuestro Padre prouincial. De los que oyen grammatica, tambien
algunos lo piden con muy gran instantia dando grandes mues-
tras de su perseuerantia y deseos: oya Dios nuestro Sehor sus
sanctas petitiones, quando para mayor gloria suya fuere. Y mu-
chos mas lo pedirian, sino tubiesen entendido con quanta difi-
cultad resciben en la Compahia ; porque son tan propensos y
inclinados a relligion, que despues de los que escrebi a V. P.
en la passada l, an entrado otros tres en Sancto Domingo.
Algunos se confiessan cada ocho dias; otros cada 15, y comul-
gan, conforme al consejo y orden de su confessor ; y entre otras
cosas han mostrado senal de piedad en un estudiante pobre que,
allegada limosna entre todos, le vistieron honestamente. Por
principio de Julio se represento una tragedia de Judith, con
tanto apparato de seda y oro, y olros ornamentos, que ponia
admiration de donde se abian sacado tantos y tales aderecos.
Agrado mucho la grauedad y estilo de la tragedia, y fue tanto
mas de ber, quanto los estudiantes fueron mas pequehos y
nobles; y fue alabada de todos, cresciendo el credito (por dicho
de muchos) de la Compahia en leer y ensehar a los nihos, de
donde se sigue que bienen cada dia mas estudiantes, no solo
del pueblo, mas tambien de lejos de aqui. Queda dar las gracias
a V. P. del gran cuydado que ha tenido en escreuir las reglas de
Vide p. 313.
578. — Ocania 7 Septembris 1561 553
los studiantes l, con las quales ellos puedan aprouechar mejor
en letras y uirtud, y los que les leen, tengan dechado de como
se han de aber en su officio.
% Los Padres han estado ocupados en predicar, y confes-
siones, que an sido uias que solian, confessandose muchos ge-
neralmente y trayendo a otros a la confession. Entre otras per-
sonas, dos mugeres, las quales con su poca honestidad eran
causa de gran daho en otros, han dejado su mal viuir, reco-
giendolas en su casa otras mugeres honestas, que freqiientan
los sanctissimos sacramentos en uuestra iglesia. Vase a confes-
sar y ayudar a bien morir los enfermos; uisitase el hospital y
la carcel, en donde se les ayuda en lo que se puede. Estos dias
auiendo de quemar a uno, fue llamado un Padre para confes-
sarle, el qual le acompano hasta el palo. consolandolo y con-
fortandolo para llebar con pacientia la muerte, y no poco mos-
tro ser consolado de lo que le decia, segun <jl animo que tubo,
y con palabras mostro, quando lo llebauan a justiciar. No que-
riendose otro preso confessar, ni podiendoselo persuadir ni las
amenacas del juez, ni otros sacerdotes que para este fiu alli
abian ido, despues de to;'os fue el dicho Padre a peticion del
juez, y no solo entonces, mas muchas ueces despues el preso
lo a imbiado a llamar para confessarse. A los sermones de los
nuestros acude mucha gente, y son oydos de buena gana, assi
en Ocana, como en los lugares comarcanos, de los quales por no
alargarme, solamente dire dos o tres cosas. Como por estas
partes pocas ueces se corran toros sin muertes de gente y mu-
chas otras offensas de Dios, para euitar tanto mal vn Padre
predico de los peligros y dano de semejante speclaeulo, y plugo
a Dios que se mouieron unas personas a traer una prouision
del rey para estoruarlo ; por lo qual los soltaron, aunque ya
estauan encerrados; y pensamos que se quitaran del todo en
este pueblo. Yendo el mesmo Padre a praedicar a un lugar, fue
oydo ansi a la mahana como a la tarde con muchas lagrimas
y motion de los oyentes, en donde entre otras cosas puso en
paz y concordia a dos sacerdotes y dos legos que con gran
escandalo del pueblo querian proseguir la causa delante del
consejo de Ordenes. Mas fue tanto el sentimiento que les dio
Dios nuestro Senor, que aquel mesmo dia el injuriado pidio
perdon al que le injurio. Otro que abia sido affrentado con una
1 Hae regulae videntur esse quae editae sunt apud Monum. Paedagogica,
454 sqq.
554 LlTTERAE QUADRIMESTRES
de las cinco palabas de que mandan las leyes se desdigan, o
que sean publicamente acotados ', uino dende a dos o tres dias,
y lo puso todo en manos del dicho Padre, del qual se tiene tanto
credito en esta parte, que las mas amistades se hazen por el.
Y auuque me podria bien extender en esto, mas solo dire como
dos casados que viuian apartados el uno del otro, por la mise-
ricordia de Dios han sido bueltos en concordia y vida coojugal,
coofessaodose y rescibiendo el sanctissimo sacramento en nues-
tra casa. [Preces postulat.] De Ocaoa a 7 de Setiembre 1561.
De V. P. hijo iodigoo y mioimo eo el Sehor
JOSEPH GUIMERA 2
Por comission del P.e Rector.
579
P. IOANNES DE VALDERRABANO
MONTE REGIO 10 SEPTEMBRIS 1561 3.
1. Disciputorum humilis condicio ferias protrahit. Sttidiorum in-
stauratio. Socii peregrinatum missi doctrinam christianam
ignarissimos homines docent, et civibus compostellanis bono
exemplo sunt. — 2. Per aestatem mutti tum in Monte re-
gio, tum in vicinis oppidis aegrotant, quibus socii auxilio
esse curant. Parochi mors. Scholastici retigiosae perfectio-
nis cupidi. Pueri rudimenta christianae doctrinae docentur.
Clericorum mores in metius mutantur. Paces inter vica-
rium et iudicem ineuntur. — De collegii fundatione.
1. f Ihs. Muy R.Ho P. nuestro en X.° Pax X.j Despues de la
quadrimeste pasada, cosa particular no se a offrecido que escri-
bir a V.a Paternidad, porque en este colegio an sido uacatiooes
casi siempre. La causa es, como sean los mas hijos de labra-
dores, y uayan ayudar a coger el pan y vba a sus padres ; otros
por las calores, y ser la tierra algo enferma en el verano, to-
1 Cf. Foero Juzgo, lib. 12, tit. 3.
9 Vide p. 71.
3 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 273, 274; prius 245. Sunt in eodem cod.
duo exempla latina eiusdem (ff. 341 , 342-43), alterum subscriptum a Valde-
rrabano, alterum ab Heredia.
579. — Monte Regio 10 Septembris 1561 555
man temprano las uacationes. Comencose a leer vn dia despues
de N.a S.a de Septiembre, y en el entretauto se occuparon al-
gunos de los nuestros en peregrinar a Santiago, ayudando al
proximo por el camino en lo que se offrecia. En algunas partes
hallaron tauta falta de doctrina, que preguntandoles si sabian
los articulos y mandamientos, decian que no se vsaba por
aquella tierra. Eu otras partes decian que les vastaba la ley
vieja, y que en ella morieron sus padres, y quellos tambien
aviau de morir en ella. Preguntandoles que entendian por ley
vieja, respondian que las 4 oraciones de la iglesia. y para dar-
les a entender que eran obligados a saber articulos y manda-
mientos, era menester particular ayuda de Dios. En otras, res-
pondian con mayor ignorantia, que sin saber articulos se po-
dian saluar. Es a gente muy falta de doctrina, y la mas inculta
de toda Gallicia. Alla en Santiago dexaron los nuestros vn grato
odor de si. Confeso vn Padre a vn oydor, deuoto nuestro, y a
toda su casa, y algunas otras persouas. Dexo de contar las su-
perstitiones y abusiones que se intentaron quitar, y trabaxo
grande de los peregrinos por ser la tierra pobre y aspera.
2. Vueltos los Padres a casa, hallaron bien en que se occu-
par, porque son los que mueren y caen enfermos tantos en
esta tierra, que para ser tan poca la gente, es de marabillar.
En visitar los enfermos del hospital, y en confesar y ayudar a
bien morir, an pasado su verano. Iban a los lugares comar-
canos a hacer este officio, con lo qual grandemente se ayudaba
el proxirno, porque morian algunos como saluajes. En casa,
aunque an caido algunos enfermos, pero, gloria al Sefior, anse
leuantado, y su conualecentia a ydo adelante. Muriose el mes
passado el abad b desta villa, que tractaua muy de ueras reco-
gerse en la Compaiiia, y no esperaba mas de pagar vn poco de
pan, y pagar sus deudas, lo qual tenia casi acabado. Era docto
en todas letras humanas, graduado en theologia, y sobre todo
de gran virtud. Entre los estudiantes anda ya un fuego de entrar
en religion, y ansi entran en otras, y si en casa les abriesen
puerta, entrarian algunas buenas abilidades. Continuase el salir
los domingos a la doctrina christiana, aiuntando con vna cam-
panilla los nihos y algunos grandes en la iglesia. Diceseles sen-
cillamente la doctrina christiana, y a los grandes se les declara
el euangelio. Comunmeute salen dos Padres, y algunas ueces
mas, por los lugares cercanos a predicar fiestas y domingos.
a Sequitur v. del., quod legere non valemus. — b Prius abbad.
556 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
de lo qual ansi en amistades, como en doctrina, se experimenta
singular prouecho, principalmente en la reformacion de los
clerigos ; porque, gloria sea al Sehor, de pocos dias aca traen
ya vestiduras sacerdotales, viuen castamente, y andan sin ar-
mas. Procurase que se den las capellanias que tienen cargo de
animas a hombres entendidos y de buena vida, lo qual es in-
centiuo para que los otros estudien y uiuan bien. Y ansi el
obispo * las prouee por la maior parte con auiso 1° de los de
casa ; y si es possible, a estudiantes de este collegio, porque
son tenidos por sufficientes. Pocos dias ha que por sacar vn
delinquente de la iglesia, descomulgo el vicario al juez de este
condado, de donde nascieron odios y discordias entre los dos
bracos, seglar y ecclesiastico ; y llego a tanto, que entre los
mesmos sehores se encendia el fuego de enemistades. Fue nues-
tro Sehor seruido que se [ha] a apagado todo por medio de
los nuestros. Otras cosas cornmunes dexo de escribir a V. P.
por no dar fastidio. V. P. por amor del Sehor nos maude en-
comendar a Dios N. S. en las oraciones de los Padres y her-
manos, para que perfectamente hagamos nuestro ministerio como
somos obligados. Vale in X.°
De Monterey a diez de Septiembre, aho de 1561 b.
Haora speramos cada dia la resolucion del P.e Nadal con el
conde 2, y segun tengo entendido de sus deseos, creo se haran
bien las cosas deste collegio. N. S. lo ordene para su mayor
servicio. Amen.
D. V. P. hijo y siervo en Xpo.
+
f Valderrabano j 3.
Sigilli vestigium.
a se apagado ms. — b Quae seq. sunt autographa.
1 Franciscns Blanco, auriensis episcopus.
3 Vide p. 427, annot. 3; et Epist. P. Nadal, I, 653, 654.
3 Vide p. 311.
580. — Vallisoleto 13 Septembris 1561 557
580
ALVARUS DE ORIVE
VALLISOLETO 13 SEPTEMBRIS 1561 l.
1. Sociontm numerus et valetudo. — 2. Crescit apud cunctos
eorum existimatio, ideoque frequenter ad iuvandos morti
proximos vocantur. - 3. Peccatores convertuntnr. Paces
componuntur. Concursus fit ad paenitentiae et euchari-
stiae sacramenta. Facinus cuiusdam feminae capitis dam-
natae. Omnia pietatis opera, quantum per tempus licet,
exercen tur.
1. f Ihs. Muy R.do P.e nuestro en Ghro. Pax Christi etc. [Bre-
vis erit]. Y en lo que toca acerca de casa, somos al presente en
ella 31, de los quales son los 8 Padres, y 10 studiantes de theo-
logia ; y porque tengo scripto a V. P. por otras cartas el modo
de proceder en los studios y en el aprouechamiento en la obe-
diencia y otras virtudes. por eso aora no dire mas de que todo
se prosigue siempre con mayor augmento, dando el Seiior para
todo fuer^as, ansi interiores, como del cuerpo, porque siempre
a auido salud, avnque vn Padre a tenido algunos dias calentura
continua : ya, gloria a Dios, esta sano, y confiessa.
2. En lo que pertenece a los proximos, todo el tiempo que
sobra de los exercicios de casa, se les da, no con pequeno cui-
dado y amor ; y si mas vbiese, mas se les daria ; porque son
tantas las ocupaciones, que negocios que se offrescen traen,
que no bastaria mucho mas tiempo para cumplir con ellas;
porque quanto mas va la Gompania, tanto mas crece en credito,
asi acerca de los principales, como agerca del pueblo; de aqui
nasce que los nuestros sean pedidos para predicar, asi en la
yglesia mayor, como en otras parrochias. Este verano an pre-
dicado tres Padres; el Padre Rector 2, y el P.e Gutierrez ^, rector
de Plasencia, y otro Padre, cuia acception, como otras vezes
1 Ex autogr., ut videtur, in cod. Hisp. 98, ff. 348; prius 258. Est exem-
plum latinum in f. 347.
2 P. Hieronymus Ruiz del Portillo.
8 P. Martinus Gutierrez.
558 LlTTEBAE QUADRIMESTRES
esta scripto, es grande acerca de todos. Este tiempo an sido
tanibien Uamados para ayudar a morir mas que nunca, no pcr
auer muchas muertes, sino porque los que se mueren, tienen
entendido quan gran consuelo reciben de que los Padres asistan
alli aquella hora; y ansi muchas vezes van los Padres de noche,
siendo llamados de los enfermos. Nuebe noches velo vn Padre
a vn cauallero illustre, y confessandole muchas vezes en este
tiempo, y comulgandole, acabo su vida con grande consuelo de
todos, por dexar gran speranca de su eterna salud. Hizo a este
collegio vna limosna de 500 ducados. Este mismo trauajo se
tubo con la muerte de la marquesa de Alcainicas 4, la qual no
se allaua sin que los Padres de la Compania estubiesen siempre
a su cabecera. Esta senora, como fue eu la vida muger de
exemplo, asi acabo sanctamente. Tambien mando a la Gompa-
fiia todo el adreco de su capilla, que valdria 200 ducados.
3. Dos biuieron cinco anos amaucebados, los quales toco
nuestro Sefior tanto por medio de vn Padre, que hizieron des-
pues buena vida. La muger so confesso generalmente al prin-
cipio de su conuersion, y despues de ocho a ocho dias confes-
saua y comulgaua ; y cada viernes se disciplinaua. Con este
mismo exercicio a perseuera aora. El hombre que cou ella pec-
caua, se confesso tambien generalmente, y se caso con otra,
dentro de vn mes que paso esto: le lleuo Dios de esta vida, y
ansi queda la que era mala muger sin escaudalo. Anse echo
muchas paces entre casados. Las confessiones generales an sido
muchas, y las que estos dias de nueslra Senora se an echo
son tantas, quantas nunca en este collegio fueron. Tiene gran
credito la Compania en esto de las confessiones, y cada dia
crece en esta villa. Por esta causa los oydores y alcaldes se
aiudan de los nuestros quando an de justiciar alguno. Vn hom-
bre que siendo preguutado legitimamente, no queria confessar
su peccado, por persuasion de vn Padre lo confesso. Tambien
este mismo Padre confesso generalmente vna adultera que avian
de sacar a cortar la cabeca. En esta muerte vuo grande edifi-
cacion del pueblo por la grandc conuersion que hizo aquella
a ex°. ms., quod posset etiam legi exemplo. Versio latina haec verba
omittit.
5 Elvira de Rojas et Sarmiento, vidua. Uxor marchionis de Alcafiizas (Al-
canices) erat Ioanna, Sti. Francisci de Borja fllia. Cf. Fernandez de Bethen-
codrt : Historia genealogica... IV, 134.
581. — Olisipone °22 Septembris 1561 559
muger asta confessar publicameote su delicto. El marido que le
corto la cabeca S se vino a coafessar desde a poco con el mis-
mo Padre, y comulgo visitandole nuestro Senor en todo con
lagrimas. Visitanse tambien quanto se puede los hospitales. De
dos que hizieron los exercicios, el vno, que auia acabado el
curso de artes, fue receuido en la Compania, y el otro salio
con proposito de ser religioso, avuque por justas causas lo dif-
fiera al presente. Y finalmente lodas las obras de piedad que
abracar se pueden, se abracan. Nuestro Senor de para todo fuercas,
para que todo lo que se haze, se aga por su amor puramente.
[Preces postulat.]
De Valladolid a 13 de Setiembre de 1561.
De V. P. indigno hijo y sieruo en Christo
f
Oriue 2.
Por comission del P. rector.
581
IOANNES HERNANDEZ
OLISIPONE *M SEPTEMBRIS 1561 3.
1. Epistulae ratio. — 2. Sociorum numerus. Religiosae disci-
plinae studium. Humilia exercitia. — 3. Sacerdotum occu-
pationes. — 4-11. Quarum spiritualis fructus pluribus ex-
emplis ostenditur. — 12. Missio in urbem Brigantiam, et
collegii praeparatio. — 13. De brasiliensi regione bona
nuntiantur. — 14-17. Itemque ex Africa, ex India et ex
maris oceani insulis. Quidam Indiae rex goanum archiepi-
scopum rogat ut doctorem ad se mittere velit. — 18. De
actis a P. Nadal in domus visitatione. — 19. Dona ad
aedes perftciendas et templi ornatum collata. — 20. Socio-
rum valetudo.
1 Antiquae leges Gastellae marito permittebant ut ipse per se de uxore
adultera supplicium sumeret. Cf. Litt. Quadrim.. VI, 61, annot. 1.
3 Vide sis Litt. Quadrim., V, 887 ; Epist. P. Nadal, II, 535.
3 Ex origin. in cod. Lus. 61, ff. 36-41 ; prius 16-21. Multa verba more plus
minus lusitano scripta sunt.
560 LlTTERAE QUADRIMESTRES
1. f Ihus M.a Muy R.do em Xpo. P.e Pax Xpi etc. Paresce
tener alguna escusa escriuirsse esta quadrimestre tan tarde, por
le toraar su tiempo la deseada llegada del P.e Nadal, cuio offi-
cio, medios y fin pedian que todos nos desocupassemos de todo,
para mas enteramente gastar el tierapo en lo que se pretendia
con la tal visitation ; lo que dexare con lo mas que succedio,
para lo tratar en su lugar. En esta avisare a V. P. de nuestro
modo de proceder en los ministerios de la Compania, para que
nos ayude a rogar a nuestro Senor que siempre nos de forcas y
espirito para glorificarle en nuestros ministerios, y como a pa-
dre se guoze con los buenos successos destes sus hijos, que el
Senhor le tiene dado, y da cada dia en esta casa.
2. Los que aqui residimos somos 42 personas, excepto el P.e
Prouincial l que es ido a visitar el collegio de Evora con su
companhero el P.e Fr.c0 Anriquez a. Procedesse suavemente
con mucho aumento en todo el genero de virtud b, buscando
la humildad, entregandosse a la obedientia, y amando la po-
breza, y en todo finalmente resplandesce siempre la charidad y
alegria con que toman los trabajos del seruicio de Dios ; y assi
se aiudan de las poenitentias, que nunca faltan, y disciplinas en
el refectorio y en secreto ; y otros se exercitan en las mortifi-
cationes exteriores, pediendo que los mandeu con el comprador
para que le traigan lo que el comprare; y a las vezes leuan
vestidos que parescen ser de los que tienen esto por officio, que
es de la mas baxa gente, y no se afrentan de se parescer con
ellos en los vestidos, y como a tales les lharaaren ladrones, de
lo que se saben bien aprouechar por gratia de Dios ; y cabe
esta dichosa suerte a algunos hermanos naturales desta ciudad,
que por nias se aiudar, passan por las calles y puertas de sus
parientes. Exercitansse tambien en visitar los enferraos del hos-
pital, consolandolos, haziendoles las camas, y barrendo las en-
fermarias, donde acontescen muchas cosas de edificacion y gio-
ria de la diuina Magestad.
3. Deste numero que dixe estaren en esta casa, los quinze son
sacerdotes, quatro dellos praedicadores, se occupan los domin-
guos y dias sanctos en c praedicar a reuezes en nuestra iglesia,
donde continuamente concorre grande auditorio, entre el qual
a 7 vv. praec. in margine. — b Del. con. — c en supra vers.
1 P. Gundisalvus Vaz.
581. — Olisipone 2-2 Septembris 1561 561
hay mucha gente noble desta corte ; y se occupan en las demas
obras de charidad, para que cumplan por obra lo que praedi-
can, lo qual es el rnas viuo medio para aprouechar y hazer
fructu en las animas; y assi halhan siempre a todos nuestros
Padres continuos en los confessionarios y en casa de enfermos
para los con^olar y confessar y aiudar a bien morir. Van tam-
bien a diuerssas iglesias desta ciudad, y a los luguares comar-
canos, a sembrar la palabra de Dios. Y dexando otras cosas,
contare solamente esta ; que teniendo vna persona daqui a 5
legoas la confrarya del nombre de Jesus y muchos praedica-
dores cerca de alli, dixo que no queria que les praedicasse en
su fiesta sino algun P.e desta casa. En estas obras se occupan
los Padres, de quienes se puede dezir : sed haec quid inter
tantos? ' Siendo esta ciudad tan grande y de tanto numero de
gente, la qual toda generalmente se querria a confessar con los
nuestros, consolar en sus trabajos, socorrer en sus necessidades
y aiudarsse en el peligroso transito de la muerte ; y esto se vee
continuamente seren nuestros Padres occupados en estas obras,
que son proprias de nuestro instituto. Daqui vera V. P. lo
mucho que el S.or se sirue de la Coinp.a, suplindo El lo que en
nosotros falta ; porque estos Padres tienen mucho y muy con-
tinuo trabajo por las muchas vezes que de dia y de noche, de
lexos y de cerca desta casa, vienen buscarlos para estar con
enfermos o para aiudar a bien morir, y no se dexa de proueer
a todas las necessidades por los otros trabajos que han tenido
y tienen ordinariamente, y nuestro Senhor es tan bueno, que
daa fuercas para complir con todo. Hazen amiztades, atajan
a demandas, socorren con limosnas a los necessitados, con-
cuelan los tristes y afligidos, visitan las carceres, confessando
los prezos, y concolandolos, y aiudandolos con algunas plati-
cas. La misma charidad se vee a las vezes con los Jazaros ; y
todos los domingos con los poenitentiandos por la sancta in-
quisicion. Finalmenle se aprouechan los inquisidores de los
trabajos de los nuestros, y dellos solamente lhaman para los
actos, que se halhen en elhos, y quando sienten que algunos
presos estan con trabajo y necessidad.
4. Estos dias passados fue lhamado hum P.e nuestro para
conQolar vna persona honrrada, que estaua en la hora de la
a Del. occupar.
1 Cf. Ioan. VI, 9.
LlTTERAE QlJADRIMESTRES. — TOM. VII. 36
562 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
muerte, y murio aquel mismo dia, y halhandola tanto en el
cabo, le pergunto se tenia re^ebido todos los sacramentos ; res-
ponderau los circunstantes que estaua confessada y tenia to-
rnada la extrema vncion ; pero que no se le auia dado el sanc-
tisimo Sacramento por teuer la lengua grueca, y grande fueguo
en la boca ; pero porque comia otras cosas, lauole el P.e la boca
y alimpiole la lengua, y la a persuadio que tomasse el sanctis-
simo Saeramento. Fue tan grande el deseo que le dio N. S.or
de lo recebir, que uo veia ia la hora en que lo hauia de to-
mar, y ansi le plugo a El darsele por viatico deste destiero
para el cielo.
5. Vna senhora principal desta ciudad, auiendo muchos dias
que estaua enferma, viendosse muy agastada, ia en el cabo,
maudo pedir a esta casa hum P.e para su concolacjon, (puesto
que todo el tiempo atias tuuiera muchos que la concolauan) ;
el qual como la viesse con mas senhales de muerte que de vida,
comenco a desenguanarla persuadiendole que tomasse los me-
dios necessarios para aquel passo, acreQentando la breuedad y
poca certidumbre de la vida que tienen todos los mortales ; y
que se tenia alguna cosa de que se pudiesse hazer conscjentia,
que para esso auia veuido, y para lo mas que fuesse neces-
saryo. En este tiempo los meiicos le tenian dado grandes espe-
rancas de vida y salud, y cou esta confianca respondio que al
otro dia se confessaria ; a lo qual el Padre dixo que el dia de
manhana era incierto, y que lo que oi se pudiesse hazer, que
no conuenia dilatarsse para la manhana; y calhando, pusosse a
penssar en esta verdad y desenganho, y dalli a poco dixo que
se queria confessar, y assi lo hizo. Obro N. S. tanto por lo que
el P.e auia dicho, que lo que oi se podria hazer, que no con-
uenia dilatarsse para la manhana ; y vltra de todos quedaren
muy edificados, no sabia el marido dezir otra cosa a los que lo
visitaban, sino el concejo del P.e, que auia dado a su muger,
la qual entro mucho en si, y le dio nuestro Senor conoscimieuto
de quan cerca estaua su hora, y assi muy conforme con la vo-
luntad diuina dezia at P.e que deseaua ia de se ver libre de la
carne para hir a gozar de su criador; yjunto con esto comenco
a demonstrar quan poca cuenta tenia con la vida y falsas espe-
rancas prometidas, y con las medicinas que los medicos le
hazian ; y con tener alli muchos otros religiosos, mostro re-
a la supra vers.
581. — Olisipone 23 Septembris 1561 563
cebir grau concolacion con estar praesente el Padre nuestro que
la auia confessado, hasta que nuestro Senhor se siruiesse de
lleuarla desta vida ; y ansi se hizo.
6. Estando hum hombre mucho dolente en su casa, como
desemparado, mando vna condessa pedir hum P.e a esta casa
para lo confessar y consejar, y entrando el P.e por la puerta,
vio hum viejo honrrado puesto en el cuelo, embuelto en vna
ropa vieja, las fuercas perdidas, y todo consummido. Vendolo
el Padre tan desfauorescido y desfigurado, empegole a tratar de
su conscientia y dolensgia ; el qual de flaqueza no podia hablar
palabra ; y conosciendo el P.e toda su dolentia ser de hambre,
y que estaua tan flaco que no podia recebir la a confission,
dixo al criado de la condessa estas palabras : « Hid y decid a la
senhora condessa que la confession que este hombre ha me-
nester, es comer bien ; porque todo su mal le viene de la ham-
bre, y que su senhoria provea esto, porque yo lo dare sano ».
Torno luego el criado con vna buena limosna y hum pollo, que
el P.e lueguo mato y desplumo aiuriandole el criado de la con-
riessa, y ansi concertado y assado se lo dio a comer, y lueguo
empeco a hablar, y abrir los qjos, y tornar en si. Despues torno
el Padre a visitarlo, y alholo mejor, echado en una cama, el
que poco antes auia estado en el cuelo ; y las paredes negras
del humo estauan aguora cubiertas con reposteros y panhos de
armar ; y donde no hauia ni hum banco para se poder hombre
assentar, no faltauan muchas sillas de espaldas ; y aquel que
pocos dias antes estaua cercado de la sombra de la muerte y
angustia no poriiendo hablar, alegre y contento no se hartaua
de alabar y loar al Senhor en este su sieruo, que con tan po-
cas palabras hizo tanta gioria y honrra a la diuina Magestad,
de quien todo bien procede.
7. No menos se sirue Dios N. S. en las amistades que los
Padres hazen ; y ansi perssonas que nos conoscen, como saben
alguuas contenrias i discorriias y odios, lueguo lo hazen a sa-
ber. Acontescio que andanrio hunnos caualheros b con determi-
nation de matar a otro cauaihero c por odios y dicenssiones que
entre ellos el riemonio auia sembrado, y como este mal era en
personas principales y nobres, no podia dexar de no traher
danho a muchos, si se efectuasse, vltra de la offenssa que
a Del. comunion. — *> Praec. v. stipra vers., deleto fldalguos. — c Ut in
annot. praec.
564 LlTTERAE QUADRIMESTRES
contra Dios N. S. se cometia. Siendo hum nuestro P.e auisado
desta muerte que se intentaua, fue lueguo hablar a con vna de
aquellas perssonas a quien mas tocaua, y que con ella querer
se acabaria facilmente con los otros. Recebio al P.e con senhas
de mucho amor y cortesia, haziendo mucha cuenta de los con-
sejos que le daua ; y asi acabo con el que dexasse los odios y
malos propositos, y se tornasse a reconsiliar con su Dios, agra-
desciendo mucho al P.e esta charidad, y prometiendo de venir
a Sant Roche tal dia a hablar con el, y a confirmar mas la
paz ; y ansi lo cumplio, quedando el demonio confuso con sus
silladas b, que puesto que las armaua para vna muerte, no podia
dexar de no se hazeren muchas.
8. Hauiendo hum jouen recebido vna bofetada de hum
hombre, ando muchos dias para la pagar con le tirar la vida;
y andando en estos propositos, sobelo hum deuoto, e auiso a
hum P.e nuestro, el qual dio lueguo orden como el escandali-
zado, y el que hizo el escandalo, veniessen a nuestra iglesia, y
despues de le tener hablado en particular a cada vno por si, a
vno reprehendiendole del mal que hiziera, y al otro exortan-
dolo y amonestandolo c a patientia y amor del proximo, los
confessio, y luego ambos de rodilhas con muchas lagrimas se
perdonaron, pidiendo el vno al otro perdon, vno de la iniuria
que le hauia echo, y el otro del odio que le auia tenido con
determinacion de lo matar; y ansi amiguos se abracaron y co-
muigaron junctos.
9. No de menos seruicyo del Senhor fue poner en paz y con-
cordia vnos casados, gente de la mas noble y principal desta
tierra, y ansi se temian grandes escandalosy enemistades. Acodio
hum P.e nuestro, y con la gratia diuina los reconcilio, y agora
viuen en mucha paz y sosieguo; y porque la cosa era tanto
mas difficil de acabar d, quanto las personas eran mas nobles;
y viendo el P.e la dureza en que ia muger estaua, vso de vnas
regurosas y asperas reprehenssiones, tanto que se admirauan
los oyentes del tanto zelo de la honrra de Dios; y mas, creo
que mas rezon ternian de hazer, despues que dellas viran nascer
tanto bien, porque con ellas se molifico toda la passion, y se
destruyeron las falssas razones que por su parte alegaua.
10. Andauan dos primos en grandes odios y por esta causa
se hauian muchas vezes esperado vno al otro con determination
a Prius falar. — b Sic pro ciladas (celadas), insidiae. — c Emend. ex
raouiendolo. — d de acabar in marg.
581. — Olisipone 22 Septembris 1561 565
de se mataren. Lueguo que fue auisado hun P.e de casa, acodio
a elho, y los hizo ajuntar en vna iglesia a pedir perdon, abra-
zandosse y qued imlo amiguos, como la razon y sangre lo pedia.
11. Los poeoitentes dan muchas vezes limosnas para personas
necessitadas, y muchas vezes la piden los P.es , con que se soc-
corre a la pobreza de mucha gente virtuosa y noble; y ansi
indo vno confessar vna persona honrrada, que auia quatro annos
que estaua paralitica y desemparada de todo socorro humano,
despues que la confesso a, fue por los vezinos a pedir limosna
para esta necessidad, y se la dieron mui buena. Tambien con
el P.e que va a los presos, lleuan algunas limosnas para ellos,
de personas deuotas.
12. Ia b por auer mucho tiempo, creo sabra V. P. de la mis-
sion que se hizo a la ciudad de Braganca l, y por esso no con-
tare nada de los muchos seruicios que a Dios N. S. se hizieron ;
pero puede ser que con esta se mande treslado de lo que el
S.or obro alha por medio de nuestros Padres; solamente dire
en esta alguna parte del amor y afficion que la gente de aquella
tierra tiene a nuestra Compania, et praecipue su pastor, el
obispo de Miranda 2. Como aquella gente empeco a gustar de
la virtud, y mudarsse en uida nueua, aboresciendo la vieja, co-
mencaron todos a pedir que se hiziesse vn collegio, y que de
ninguna manera auian de viuir sin el, alegando muchas y pias
razones y bien bastantes, y ia dezian que quando el obispo y
duque 3 no dotassen el collegio, que de sus proprias haziendas
se dotaria, poniendoles vna pencion de quinto. Acerca deste
collegio escreuieron muchas vezes al P.e Franscisco 4, y al P.e
Prouincial, y imbiaron muchos hombres por diuersas vezes a
solesitarlo; y como estos deseos eran verdaderos y de tanto
bien de las animas, y gloria del S.nr , El por su infinita bondad
tiene comencado a efectuar buen principio, y es que la Companhia
lo accepta despues que tuuiere toda la doacion complida. Tiene
ia quinientos ducados cada anno c, y hum collegio echo, que
'i Emend. ex confessio. — b Sequens. paragr. lineola in marg. notata
est et verbo Braganza. — c cada anno supra vers.
1 Vide superius p. 100. Si epist. de quibus paulo post mentio fit, Romam
missae sunt, eas non invenimus.
2 Iulianus de Alva.
s Theodosius, V dux Brigantiae.
4 St. Franciscus de Borja.
566 LlTTERAE QUADRIMESTRES
costo quinze mil ducados en aquiella tierra ; el qual en otras
costara mucho mas. Fue ordenado para hum monasterio de
monjas; tiene su iglesia, crastas, y fuentes y mas officinas
perfectamente acabadas. Para el aduiento puede ser les manden
quien les praedique, hasta que de todo se effectue. Sera este
collegio para veinte personas.
13. Por la disposicion que el guouernador del Brasil * y
nuestros Padres de alha escreuieron este anno paresce quizo
N. S. abrir el camino de la conuercion de tanta gentilidad al
conoscimiento de su criador, jam completis iniquitatibus Morr-
haeorum [sicj 2, y ansi dan cuenta del aparejo que para esso
hay, como fue sujectaren los gentiles, y hazerlos viuir junctos.
Y con estas buenas nueuas quiere su A. fundar y dotar quatro
collegios en aquellas partes, por ser tambien esta region de la
obligacion de la corona ; y en esto se muestra tan liberal, quanto
se huelgua a con las buenas nueuas que de la christiandad le b
dicen : Vno dellos en la Baya, metropolitana ciudad, otro en
Pernambuco, el otro en la capitania de los Ilheos, el quarto
ahun no esta determinado donde se hara, pero paresce se fun-
dara en la capitania de sancto Vincente. En el primer quiere
que esten sesienta personas; en los otros tres treinta en cada
vno; penssamos que se dotaran c todos de las redizimas d de
aquellas tierras, y esperasse con la gratia del Senhor que se
ha de hazer mui gran fructo.
14. Vltra de las nueuas generales, que este anno venieron
de la India, del prospero augmento de la christiandade, cuenta
hum nuestro Padre que la obedientia mando 3, muchas parti-
cularidades de mucha gloria de Dios, N. S., y como carta biua
cuenta esto y las nueuas de las cartas en su realidad ; y ansi
no ha coracon que no se mueua, imo se inflame en ardentis-
simos deseos de hir aiudar a sus charissimos a lheuar adelante
a Prius huelguan. — b Prius les. — c dotaron ms. — d ldem esse vide-
tur quod rediezmo, i. e. secundae decimae.
1 Mem de Sa. Cf. Vasconcellos : Chronica... lib. II, n. 98 sqq (ad ann.
1561); Nuovi Avisi delV Indie di Portogallo, III, 136? sqq. Quo loco guber-
nator, per errorera, vocatur Mendozza.
2 Cf. Gen. XV, 16.
3 In catalogo domus olisiponensis Sti. Rocchi, mensis Augusti 1561, re-
censetur inter alios : « P.e Ant.o de Heredea, confessor. Veo este anno da
India » (cod. Lus. 43, f. 149); qui paulo post a Societate defecit. Cf. Epist.
P. Nadal, II, 151.
581. — Olisipone 22 Septembris 1561 567
la baudera de la cruz que en aquellas partes tantos triunphos
alcanca del principe de las tenieblas, que tantos annos ha
que tiene aquellas miseras animas tiranizadas. Entre otras
cosas encaresse y pondera mucho la impreza de la Cafraria,
en la qual anda el a P.e Don Gonzalo l por ser gente dada a la
policia, tanto que conuersan con los portugeses, porque tienen
pocas ydolatrias y son faciles en el tratar. Fue 2 esta prin-
cipio de se conuerter vna de las partes del mundo por los
reis e emperadores que con ella conflnan, entre los quales es
el gran emperador Menemotapa, senhor de todo el cabo de
Buena Esperanca, cuyo dominio, por lo que se conjectura, con-
fina o lhegua cerca del Preste Juan 3, porque en sus tier-
ras estaa el gran laguo donde nasce el Nilo y otro rio que
riegua toda su tierra hasta se meter en el mar Oceano por
Soffala. Ia, eomo V. P. terna enteudido por las cartas, el
P. Don Gonculo es paitido a se cometer esta foelice empreza,
y no hay duda sino que se conuerteran, assi por serem poco
idolatras, como por florescer entre ellos tres virtudes mo-
rales mas que en ninguna otra gentilidad: a ningiin b feticero
dan la uida, y asi se castigua este crimen con tanta diligentia
y riguor, como laesae magestatis [sic] diuinae; el 2°, no per-
donan a ladron ; y el 3° cou igual crueldad matan los adulteros,
y tienesse en esto tanta cura que creyo que oy que para vno
ser juzguado por adultero, basta halharlo hablando solo en
lugar escuso c con alguna muger. Si este emperador se con-
uertiesse, de aqui mui facilmente se podria dar principio a la
convertion de toda Ethiopia. Tiene uecessidad de ser encomenda-
da esta empreza a nuest.ro Senhor, y el P.e Don Gonzalo que
para lha fue, y el pezo, inportantia y prouecho de las animas,
y honrra de la diuina Magestad 4.
a el P.e supra vers. — b Prius ninguno. — c Sic in ms., forsan voluit
scribere escuro aut escusado.
1 P. Gundisalvus Silveira. Qui medio mense Martio huius anni occisus
iam fuerat; sed eius mors adhuc in Lusitania erat ignota.
2 Sic ms. Potius videtur dicendum : Sera esta principio...
3 Intellige Abissiniara.
4 Multa documenta ad hanc missionem spectantia edita sunt in Nuovi
Avisi III et IV: et apud Paiva ePona: Dos primeros trabalhos dos Portu-
giieses no Monomotapa. Totam ren critice pertractavit P. Laurentius Kilger,
0. S. B. in opere: Die erste Mission unter den Bantustdmmen Ost-Afrikas ;
ex quo opere corrigi poterunt quae in hac epistola de illis Africae regionibus,
minus accurate (utpote tunc parum notis) dicuntur.
568 LlTTERAE QUADRIMESTRES
15. Tambien cuenta la necessidad de huna ilha de 300 leguas
de los Macacares donde ha muchos christianos y tres reis, que
los baptizo hun cleriguo que algun tiempo alhi estuuo, y despues
de su partida, que ha annos, hasta aguora nunca fue quien los
conseruasse y doctrinasse los hechos, y hiziessen los que esta-
uan mouidos y deseosos; piden con mucha instantia que les
manden quien los visite y consuele l. Vltra de estas nueuas seren
generales, las cuenta el P.e muy particularmente por la mucha
cuenta que hun fraile de la orden de Sancto Dominguos le dio,
que veniendo por la China, passo por alli, donde se quedara
si la obedientia que traia, le non obligara venir a a Guoa. No
se pueden oir las lagrimas y lastimas que aquellos reis cris-
tianos dizen; y tanto son de mayor sintimiento, quanto es
mas el tiempo que lo piden; aunque por otra parte no faltan
ceuazes de Majamed, que los acometan y importunen. Es esta
gente de la mas dispuesta que aora se halha. El Senhor los
prouea con la dulcura de su ley y claridad de su gratia, y V. P.
embie muchos operarios; pues muchos o todos los de aquellas
partes lo piden.
16. De otra nagion lhamada Papuas, que estaa passante Ma-
luco, y confina cerca de la Nueua Espanha, no menores neces-
sidades representa, asi de la disposicion de la gente, con ser
muy deseosa de la comunicacion de los Portugeses y de quien
les muestre y ensenhe el camiuo uerdadero, y tambien piden
con mucha instantia que los hagan christianos, y perdensse
estas tan maduras messes por falta de operarios 2.
17. No dexare de dezir vna nueua que vino en esta vltima
a Del. Roma.
1 Quamnara insulara indicare velit auctor, non satis apparet; eo vel magis
quod locutio « de 300 leguas de los Macacares » posset intelligi aut de
insula distanti 300 leucas a Macassaribus. aut de insula quae haberet 300
leucas magnitudinis, et ad Macassares pertineret. Et fortasse ipse auctor
rem distincte non intelligebat. P. Balthasar Diaz in epistola data Malacca
die tertia Decembris anni 1559 (Cf. Nnovi avisi... III, 187 sqq.) loquitur pri-
mum de insula Solor, quam dicit distare 300 leucas ab urbe Malacca, tunc
de Macassaribus (proprie ita appellabatur pars insulae Celebes), ubi dicit
quatuor reges seu principes baptizatos esse ante aliquos annos a Vincentio
Viegas, praesbytero saeculari. Cf. etiam sis Monum. Xaveriana, I, 386 sqq. ;
397 sqq.
3 Eadem fere inveniuntur apud Polanco : Chron. VI, 812. Nec mirum si
illo tempore gentes plus minus affines confunderent.
581. — Olisjpone 22 Septembrts 1561 569
nao, por ser de grande seruico de N. Senhor. Muestran grandes
esperancas de se dilatar la nuestra sancta fee chatholica por
todo hun reyno muy grande, assi de gente, como de riquezas.
Muchas vezes se habla en las cartas de la India « Idalcan * ».
Este nombre es real, como Pharaon, el qual se pone a todos los
reis que reinan en aquel reyno, <!el qual fue la ciudad de Guoa,
metropolitana de los portugeses, y por lueguo estar la tierra
firme deste senhor, y por reliquias de las guerras passadas de
la tomada de la ciudad, y otras diuersas victorias, aun aguora
con el virey, y algunas vezes a quiebras de pazes y tregoas,
las quales tienen aora con los portugueses. Sabiendo este rey
de la ihegada del arcobispo de Goa 2, y de la vniuersal alegria
de los christianos, y del gran recibimiento que le hizo la ciudad,
concebio grandes conceptos; y ansi determino de comencar a
mostrarlos escreuiendo vna carta a su senhoria en la qual le
sertificaua su venida, y que fuesse para mucho bien, con otras
palabras de mucha crianca, y :l cortesia pidiendo que le hiziesse
su senhoria merced de le embiar algun Padre, grande letrado,
con muchos libros, al qual haria muchas mercedes, y tornaria
a embiar con mucho buen tractamiento, tomandolo debaxo de
su emparo. Y como en las scientias el dudar es principio de
saber, paresce que el querer hun moro disputar, es quererse
salvar, visto quan interdicta le sea la disputa de su ley, la
qual concedida, facilmente se muestran sus enganhos y falsedad.
Y como esto sea entre ellos tan guardado, no ha duda, sino
que N. Senhor le inspiraria esta sancta curiosidad. N. S. por
su infiuita piedad quiera acabar estos principios dandole cla-
a Del. senhoria (?).
1 Rem ita explicat P. Franciscus de Sousa (Oriente conquistado... Conq.
I, Div. II, n. 58): « Este norae Idalcao, que foi proprio do Rei, a quem toma-
mos Goa, se accomoda na India entre os Portuguezes a todos os Reis do
Balagate e Visapor, e val o mesmo que Idalxa, porque Idal e o nome proprio,
Can e indicativo de nobreza, como entre nos o Dom, e Xa da dignidade, e
assim ora dizemos Idalcao, ora Idalxa». De modo quo Patres a rege accepti
sunt, legi potest epist. P. Gundisalvi Rodriguez, data Visapore 7 Aprilis 1561,
apud Nuovi Avisi delle Indie di Portogallo... Quarta parte, 120 v. sqq.
Nihil aliud tunc effectum esse videtur. Cf. etiam Heras: Three Catholic
Padres at the Court of Ali Adil Shah I (apud Journnl of the Bombay
Historical Societi/, I [1928] 158-163).
2 Primus goanus archiepiscopus Gaspar de Leam Pereira in Indiam pro-
fectus est mense Aprili 1560, illucque pervenit exeunte eodem anno. Cf.
Almeida: Historia da Igreja em Portugal, II, part. 2a., p. 1013.
570 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
rissimo conoscjmiento de nuestra fee, y desenganho de la maldad
de la ley maumethica. Si este rey se conuerliesse, no se puede
dezir los grandes fructos que desta conuercion nacerian a la
Iglesia, amplificandosse por varios y latissimos reynos, porque
de creer es que los pequenhos se mouerian a hazer lo mismo
con exemplo de su capitan.
18. Paresceme que voi passaudo los limites de las qua-
drimestres; y ansi hiziera ya el fin; mas por ser cosa tan ne-
cessaria dar cuenta de algunas cosas que el P.e Nadal hizo, soi
forcado a me estender mas hun poco l.
19. Puesto que el luguar de lo que quiero dezir quede atras,
no lo dexare, por serem cosas, que realmente muestran el amor
que las personas tienen a la Companhia, para las obras en las
quales siempre se trabaja, dio vna persona quatro pecas de oro
con muchas piedras praeciosas, lo que valeria mil ducados.
Para la iglesia se dieron las piecas seguintes: Vna custodia,
hun toribolo y cruz todo de prata, que costo 298 ducados. La
reyna dio hun borcel con hun frontal para el altar a maior;
panho para el pulpito, vestimenla. dos frontales para los altares
de fuera, y vno pequenho para el altar donde se ponen las
cosas necessarias para el ministerio de la missa; tudo de seda
de hun color, y las guarnitiones de tertiopello, que costaron
275 ducados. Dio el guouernador, que este anno vino de la
India *, hun frontal de hilo b de oro con bordaduras de aues y
animales, echo en la Ghina con mucho primor; valera 200 du-
cados. Dio mas otra persona otra pieca para el altar, que valera
40 ducados. Todo esto se dio de la paschoa hasta aqui, vltra
otras menudezas que dexo por evitar prolixidad.
20. Al praesente tenemos solamente dos enfermos, que vi-
nieron de Conimbrica; todos los demas de casa estan mucho
bien. Algunas febres huuo esto verano, pero duraron poco. En
a para el altar supra vers. — b hilo stipra vers., deleto seda.
1 Quae sequuntur de actis a Nadal edita sunt in Epist. P. Nadal, I, 807-
808; ideo ea hic omittenda duxiraus.
a Franciscus Barreto.
582. — Catania 24 Septembris 1561 571
los sacrificios y orationes de V. P. todos pedimos ser encomen-
dados. De Lisbona, a los 22 de Setiembre de 1561 — Por com-
ruission del P.e Doctor Torres. — Hi.jo indigno de V. P.
Joan Heunandez l.
582
VINCENTIUS DELLE NOCI
CATANIA 24 SEPTEMBRIS 1561 2.
1. Domesticae res. Patris rectoris aegritudo et sanatio. — 2.
Scholarum status. Dialogus in studiorum renovatione. — 3.
Fructus ex contionibus Patris rectoris et ex sacramentorum
administratio n e . — 4. Episcopus catanensis a turcis capitur.
1. f JHS. Molto R.d° in Chro. Pre. Pax X.{ etc. Gia e lempo
che V. R.tia senta il frutto quale questo colleggio per li pochi
operarij han raccolto dalla uigna di Catania. Et primo inco-
minciando dalli nostri, noue stiamo in questo collegio, delli
quali tre sono sacerdoti, tre maestri, gl' altri sono occupati
nelle cose de casa ; tutti per gratia del Signore siamo stati
bene, cosi nel corpo, corue anche neP anima, eccetto il R.fio Pre.
Rettore nostro 3, il quale tanto grauemente questi giorni pas-
sati e stato iniermo, il a quale non solo dal medico, che conti-
nuamente lo medicaua, fu desfidato, ma anchora tutti noi per
alcuni segni euidenti ne credeuamo che molto presto hauea da
partirsi da questa uita ; per il che non senza grandissimo do-
a Prius che (?)
1 In catalogo domus olisiponensis paulo superius citato recensetur inter
fratres: Jo. Hernandez soto ministro. Idem esse videtur qui in Epist. P.Na-
dah I, 629,690 dicitur loannes Fernandez. Exstant eius responsiones ad in-
terrogationes Patris Nadal (III, 363-364) in quibus dicit se esse annorum plus
minus viginti octo: natum in urbe Lamego: nihil fere operam litterisdedisse;
nondum vota emisisse. Ex quo colligi potest illum non multoante Societatem
ingressum esse, de quo silet in responsis.
2 Ex autogr., ut videtur, in cod. Sicnh 181, f. 233; prius 130. Aliud ex-
emplum B est in ff. 221-222; exemplum vero latinum in ff. 219-220.
3 P. Sancius Navarro. De quo videsis Litt. Quadrim. V, 356.
572 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
lore siamo stati, et non solo noi de casa, come anche tutta la
cita, et quelie donne specialmente ehe frequentano la nostra
chiesa, et ch'ogni otto giorni si confessano et communicano,
non si poteano contenere dalle laghrime, a le quali suhito che
fu detto il Padre nostro esser in mal termine, in nissun modo
poteuano fare, che non piangessero grauemente ; et di piu in-
tendendo quello retrouarsi in molto pericolo, con grandi pre-
ghiere domaudauano a Iddio, che si uolesse deguare di ritor-
nargli la prima sanita ; et essendo molto nostre deuote et he-
neuole, grandemeute degiunauano et anche andando a piedi
scalze a diuerse chiese, cosi dentro come de fuori della cita, et
quasi recorreuano a tutti li agiuti delli santi, domandando a
Iddio la salute del detto Padre, per mezo loro. Molte altre cose
fecero, quale per non essere longo non dico a ; una sola non
tacero, esser' stati non pochi, quali anchorche inanzi mai hah-
hino conuersato con noi, non dimeno apertamente hanno detto
infelice dell' in tutto hormai esser questa cita, poiche essendo
uenuti in quella homini uirtuosi et dotti, si presto hauessero a
partir' da questa uita ; pur piacque a sua diuina honta render-
gli la sanita, il che non crediamo esser sucesso, se non per le
importune preghiere di quelle donne. Per la qual cosa siamo
molto ohligati rendere molle gralie al Signore, maximamente
retrouandossi quello adesso molto sano, et faci li soliti esserci-
tij, quali li giorni passati hauea lasciato.
2. Quanto alle sc-huole, tre sono finite, sopra le quale ui sono
le camere. le quale benche al presente non siano fornite, spe-
ramo pure col' agiuto b del Signore, de qui a quatro o cinque
mesi quelle potersi habitare. Sono nelle nostre schuole circa
cento et dieci scholari, che uengono continuamente ; dalli quali
si e recitato un dialogo, composto dalli nostri, in questa reno-
uatione delli studij, che fu grandemente laudato da quelli che
1'hanno ueduto et udito recitare, nel qualle furon presenti molti
huomini dotti et litterati di questa citta, et specialmente lo
111. mo S.or Marchese di Petra Percia, il quale e stato posto dal
uicere de Sicilia, capitan' d'arme in c Catania. Insieme anche
ui furono li padri jurati, li quali diceuano mai hauer' inteso,
et che gli sia cosi piaciuto dialogo, come questo. Et quelli che
lo recitorono, cosi bene et diligentemente si portorono, che a
a Emend. ex taceo (?) — b agito ms. — c in obscure exarat. Ex. B.
capitan d'arme di questa citta...
582. — Catania 24 Septembris 1561 573
molti padri excitorno a mandare li suoi flglioli et altri scho-
lari alle nostre schuole, per uedere loro il manifestissimo frutto
che di qua ne posson' ricolgere, percioche alcuni, quali haue-
uano studiato nelle nostre schuole, hehbero licentia dalli nostri
di potere andare ad intendere et udire altre scientie maggiori,
cosi de logica. come ancho di legge; li altri che restano, fanno
frutto, et nelle lettere et nella pieta, percioche ogni settimana
odono la dottrina christiana, dechiarata da uno delli nostri
Padri, quale anche mandandola alla mente sogliono recitare.
Si cnnfessano ogni mese, et molti di loro ogni settimana. Delli
quali sono doi, che fanno grande instanza per inlrare nella
Gompagnia.
3. II R.do nostro Pre. Rettore ogni festa suole predicare nella
nostra chiesa, alla qualle molti huomini et piu donne uengono.
Presto speriamo che cominciara li salmi de Dauid, in logho
della lettione doppo pranso Li sacerdoti nostri molto si traua-
gliano in udire le confessioni, dalle qualli non poco frutto sene
riporta; imperoche (per dirueue alcuni) un' huomo, il quale
essendo di trenta anni, per quindici anni mai se haueua con-
fessato, et nelli altri quindici dipoi mai haueua detto li suoi
peccati intieramente, finalmente sene uenne alli nostri, et con
molto dolore delli suoi peccati ha fatto la [con]fessione a gene-
rale. Vn altro e stato, il quale per cinque anni hauea tenuto
la con[cu]bina in casa, ma la diuina bonta per mezzo delli no-
stri ha operato tanto, che [non] solo caciasse di casa la concu-
bina, ma anche proponesse con fermo animo di confe[ssar]si al
spesso con li nostri, et 1' istessa concubina promesse al detto
Padre uolere far' penitentia delli suoi peccati, et uolere eligere
uno de doi, o maritarsi con alcuno huo[mo] da bene, o uera-
mente farsi monaca. Similmente e stato un altro, il quale es-
sendo de uinticinque anni mai s' era confessato ; adesso si e
confessato con uno delli nostri ; et certo queste cose non sono
picole, ma maggiori intenderete. Vno molto nobile et gouerna-
tore d'una republica, essendo gia amalato grauemente et quasi
per morir, con niuno si uoleua confessare ne anche far' testa-
mento delli suoi beni (quali erano grandi et di molta impor-
tanza), il quale quantunque fusse essortato da molti suoi [a]-
mici, non dimeno mai si lascio persuader', se non quando parlo
a Consumpta charta in extremis vers. hic et infra. Neque in altero
ex. verba legi possunt.
574 LlTTERAE QUADRIMESTRES
con li aostri. Resto tanto satisfatto et contento, che si deli-
bero a far tutto cio che li nostri lo consegliaua[noj ; il quale
subito ch'hebbe presi li sacramenti, mori. Fu ancho per li no-
stri acquie[tata] una lite, o uero dissensione, d' una donna, che
hauea col suo marito per alcune cose [di] molta importanza.
Molti delli nostri sono andati alle pregioni per udire le confes-
si[oni] ; et in questi quatro mesi molti infermi si sono confes-
sati con li nostri, et non pochi si sono aitati a ben morire.
4. II R.do Mons.1' di Catania l partendosi per Roma, fu pre-
so da turchi (come credo esserui stato referito), il che e suc-
cesso non senza gran mestitia e pianto delle smarite pecorele
senza il suo pastore. Queste sono le cose R. Pre. che questo col-
leggio ha hauute per scriuere a vostra R.tia ; non resta altro
ades[so], se non che n'habbi per reccomandati nelli suoi santi
sacrificij et deuote orationi. Da Catania alli uinti quatro di Set-
tembre 1561.
Per commissione del R.do Pre. Sancio Nauarro, Rettore nostro.
Della R. P. V. seruo indegno et inobediente figliu[olo].
VlNCENZO DELLE NOCI 2.
583
ANTONIUS RAMIREZ
MONTULIA 30 SEPTEMBRIS 1561 3.
1. Sociorum census, officia, valetudo, religiosa disciplina. — 2-3.
Contiones fructuosae habitae Montuliae et in vicinis oppidis.
Alia erga proximos ministeria exercentur a sociis ob qaae
a delibero supra vers., prius determino
1 Nicolaus M> . de Caracciolis. Liber post aliquod tempus interfuit concilio
tridentino. Obiit anno 1567. Cf. Euhkl, III, 174 ; Concilium tridentmum...
(ed. Societas Goerresiana). IX. 607, 653 etc.
a Recensetur inter eos qui erant in domo probationis messanensi die 9 Iulii
1560, deque eo dicitur: « Vincentio delle Noce Syracusano di 16 anni, di sani-
ta di corpo, ha buona habilita per passar inanzi nelle lettere, sta quieto e
contento nella Compagnia, e di buona edificatione. Ha nove mesi che sta nella
Compa. Ha tre mesi che fece li uoti... » (Cod. Sicul. 59, n<>. 106). In catalogo
provinciae siculae ineuntis anni 1567 ponitur inter eos qui tertio artium
cursui student in collegio messanensi ; dicitur litteras humaniores docuisse
Catanae tres annos, esse vero annorura viginti quinque (!) (ibid. f. 159 v.).
8 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 354, 355 ; prius 334, 335. Est aliud ex-
emplum latinum in ff. 356, 357.
583. — Montllia 30 Septembris 1561 575
civibus et collegii fundatrici cari sunt, et a Beato Avila
pro contione laudantur. — 4. Theologiae doctor spiritualia
exercitia cum fructu peragit, eaque maxime laudat. — 5.
Scholasticorum in litteris ac bonis moribus progressus ;
numerus ; litterariae exercitationes. Ab illis fidei rudimenta
per vias decantantur. — 6. Haec vero si cum his quae ex
aliis provinciis narrantur, conferantur, minima videbuntur.
1. f Ihs — Pax Christi etc. — [Brevem se futurum dicit.] A
dornesticis autem (ut sumam scribendi exordium) viginti numero
suDt, qui nunc domum hanc inhabitant; quorum sex sacerdotes,
grammaticae fratres moderatores tres, plus quam mediocri sa-
tisfactione legentes. Pueros alij duo edocent elementa prima
dignoscere, et characteres graphice formare; quattuor humanis
literis sedulam goabant operam. Caeteri domesticis vacant. Qui
omnes munifica Dei liberalitate, cui gratiae habeantur a ingen-
tes, integra corporis in praesentia valetudine perfruuntur; tara-
etsi exacti temporis decursu extiterint b nonnulli morbo aliquo
detenti et afflictati. Quorum in aegritudine signa visa sunt non
vulgaria et singularis tolerantiae, et cum diuina conformatae
voluntatis [Viget religiosa disciplina].
2. Quidam ex sacerdotibus feruentiori charitatis pectore, ac
vere pio in euangelico propagando verbo mirifice affectus (ut
nihil interim de eius eruditione dicam), coram populo non mi-
nus grata, quara salutaria verba facit; ad quem permixti sexus
confluit numerosa turba, huiusque indefessa peruigilantia et
opera habemus persuasum Deum (quae sua est clementia) a tur-
pissimo vitiorum statu ad emendatiorem viuendi rationem com-
plures auocasse.
3. Praeter hic habitas ingenti cum vtilitate contiones, adit
etiam finitima quaedam alia opida, haud vltra leucam distantia,
non infrequentium incolarum, vbi post seminatum verbum,
aliquam temporis partem in c confessionibus audiendis libenter
absumit. Ab omnibus itaque et miro animi affectu desideratur, et
inusitata excipitur beneuolentia. Duo praeterea alij sacerdotes
ad multorum audienda crimina sunt destinati. Reliqui sese con-
fesarijs ad tempus applicant, cum ab alijs ministerijs expedi-
untur. Quibus perstricti nequeunt totam operam in hoc vnum
sanctissimum, perinde atque vtilissimum, conferre. Qui vero
a habeantur supra vers. — b Emend. ex extiterunt. — c Delet. semi-
nando.
576 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nostra in ecclesia conscientias suas reserant ', ac sinus crebrius
nostris effundunt, et octauo quoque die comunicant, sunt plus
minus ducenti. Quam isti omnes, saluberrima frequentantes
sacramenta, ingens fecerint in virtute opere precium, vitae ra-
tione in melius permuttata, vel ex boc liceat potissimum per-
spicere; baud priuato quippe emolumento contenti, alios ad id
ipsum impellere et inflamare festinant; quod dubio procul asse-
quuntur. Qui solemnioribus, et festorum diebus, veluti deiparae
Virginis et Apostolorum, sacramentis indulgent, numerus ac-
crescit. Gbristo sit aeterna laus. qui tam presentissimi remedij
ad comparandam et retinendam sui cbaritatem pervtilem im-
partitur notionem. Hic Patrum nostrorum ad illis subueniendum
animus b paratissimus nullis manifestus non est. Quo fit, ut
marcbio ipsa *, totaque eius et progenies et familia nostris sit
affectione mira coniuncta; necnon et ipse populus, ad quem
cum euangelicus ille preco haud vulgaris, magister Auila,
contionem baberet, foelicem eundem Montillae populum dixit,
cui Societatis collegium in suam recipi rempublicam contigit.
Tot enim, inquit, vos babere mancipia debetis existimare, quot
videtis ante domorum vestrarum ianuas Societatis viros pertrans-
ire. Neque in hoc falli se certe putant. Componuntur enim a
nostris cum Dei gratia ciuium lites, tolluntur jurgia, visuntur
carceres et hospitalia, vbi et officij et pietatis habetur ratio.
Quin c et pro extinguendis pauperum litibus, si quando a diui-
tibus opprimantur, aut egestate laborent, aditur marchio ipsa
a nostris, cuius rei certior facta, nullum non adhibet huiusmodi
calamitatibus remedium. Atque ipsamet, si quicquam forte dis-
sidii d inter se ac filios oriturum subodoratur (quae ipsius est
in sua pignora amoris teneritudo, nunquam id venturum timen-
dum est, eo quod parenti suae indulgentissimae filij sint, ut
magni principes ita et obedientissimi), statim ad nostros recur-
rit e, quasi parens f suis natis efficiens, eaque s manifestat, quae
imo insident h pectori ; bonam nimirum sui solatij partem esse
rata de his rebus cum nostris agere. De maiori autem huius
domus emolumento anxia sollicitaque semper extat. Cum in
a Prius resserant. — b Emend. ex animis. — c Emend. ex quirn — d de-
sidij ms. — e Prius decurrit. — f pares A. — g ea quae ms. — h insidens A.
1 Catharina Fernandez de Cordoba, marchio de Priego, collegii fundatrix.
583. — Montulia 30 Septembris 1561 577
horto situ et amenitate iocundo, cornmodique non aspernendi,
penuria aquarum arbores ac tenellae plantulae emarcescerent,
effectum est huius illustrissimae matrouae copijs, ut effosis
cuniculis operosis scaturigines ebulientes abundantiores latices
effuderint, pristinumque fontem duplicarint.
4. Non multis abhinc diebus percelebris quidam theologus,
doctorisque condecoratus apice, et sacrae facultatis proffesor, a
Baetiae vniuersitate huc se contulit, miro quodam impulsus de-
siderio spiritalia nostra exercitia flagitandi, cuius Pater rector
cum annuisset votis, excipi intra domum iubet. Bone Deus, quan-
tum fructus decerpsisse in singulis meditationibus confessus,
nihilque non mirari cum penitius contemplaretur tantae vtilita-
tis rem, tam omnibus absolutam numeris, tamque ad spirita-
lem viam aggrediendam accommodatissimam : fieri neutiquam
posse affirmans, humanam mentem rationis lumine dumtaxat
suffultam, id valere, vel indagare, vel tam apposite concinare
citra Spiritus Sancti peculiarem afflatura. Huius animum aegrius
sollicitabat nihil, quam degere cum nostris non posse, debito
quidem in matrem ac septem valde pauperes sorores germanas
pietatis ofticio reclamante. Ingressurum tamen Societatem dice-
bat, simul atque ab huiusmodi retinaculis se expedierit, quod
citissime fore putabat.
5. Vt ad literaria exercitia iam tandem perueniam, in qui-
bus curaulatum prouentum parant, quos habet huic operi Ghri-
stus intentos ac fidos operarios, illud principio dicam : spectatae
indolis adolescentes, qui tribus in classibus versantur, octoginta
esse, et eo araplius. Quara ingentes fecerint a permulti in vir-
tute progressus, quam illorum facta christianam redoleant di-
sciplinam, eorum quae regulis prescribuntur sese obseruatores
sedulos prestantes, quamque b fraternae beneuolentiae, animi
submissiouis atque araoris erga magistros non vulgaria prebeant
documenta, scribere nihil morarer, nisi scirem nostra in So-
cietate commune id esse, nihilque allaturum noui. Illud vero
tacitus preterire nequeo : Nullum aduc fere visum, qui vitiorum
. corruptissimorum, quibus effrenata commaculari solet c iuuentus,
sit affectus labe. Assiduus in virtute et indefessus labor haud
quidem literis desidiam parit; quin imo peruigilantiori cura
directiorisque mentis impulsu libris inuigilatur. Qui in prima
classe versantur, scribendi stylo non occitanter incumbunt ; sin-
a Emend. ex fecerunt. — » Ms. potius quamquam. — c 2 vv. praec.
supra vers.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 37
578 LlTTERAE QUADRIMESTRES
gulis namque diebus preter excepta dictata crebra sibi certatim
scbedulas rnissitant, quibus plane tum ad literariam, cum ad
cbristianam militiam iguiculos admouent. Ex didascalis vnus
mibi renunciauit pene omnes, quos habebat discipulos, vitam
expetere monasticam, cui quidam sese hoc iutermissionis tem-
pore adixit. Prius tamen quam baec literarum intercapedo fieret,
nonnulli ex scolasticis duo actitauere colloquia, quorum et ipsi
authores extitere. Gollubuit quam plurimum actionis lepor et
venustas simul et materia, necnon seruatum apposite decorum,
et orationis numerus. Pueri qui legere et scribere discunt, tum
etiam doctrina christiana imbuuntur ; affluit trecentorum multi-
tudo. Quauta sit his morum integritas, quam candida mens, et
ad optima quaeque praecepta imbibenda parata, quis non vi-
deat? Verbum ociosum, aut alioqui non honestum, iusiuraudum,
iniurium, ne auditur quidem : cum vapulant, non clamosioribus
vtuntur vocibus. sed hoc est illis et vociferationis, et in queri-
moniae locum (ob Ghristi amorem hoc fiet) genibus subinde
flexis, quasi pro collato munere, Deo gratias habent. Singulis
dominicis ac feriatis diebus elementarij pueri una cum suis
magistris, bini terniue, ex ordine coadunati, doctrinam christia-
nam per vias publicas, praeeunte crucis vexillo, modulatiori
voce intonant. Vbi ad frequentem aliquem locum peruenerint,
de singulis doctrinae interrogatis, vnus aut alter magistro sci-
scitanti a rationem reddit. Postmodum Pr. rector concendens
aliquo, dominicum semen bona cum b audientium fruge dif-
fundit.
6. Haec sunt, Reuerende Pater, quae proximo semestri [sic]
per Dei gratiam ex hoc Montillae collegio prodiere. Sed quid
haec omnia prae illis quae ex Vrbe nobis innotescunt, quaeque
ibidem omnipotens Deus per Societatis ministerium operatur,
quid, inquam, haec cum bis quae Bilonij [sic], Pragae, En-
golstadij et aliorum collcgiorum ac Prouinciarum literis refe-
runtur? Licet enim paruum sit oppidum Montilla tantis ac tam
populosis (ut ita dixerim) ciuitatibus collatum, ac proinde quod-
vis opus bonum magis sese c hic ostentet ad proximorum aedi-
ficationem, quam alias grandius in grandioribus ciuitatibus,
quis tamen dubitet res ipsas gestas pro sui magnitudine et ad-
miratione hominum animos attolere ad eas cum Dei adiutorio
aggrediendas, aut saltim inuisendas huiusmodi prouintias ac
a Emend. ex sciscitandi. — b cum supra vers. — c Emend. ex se esse.
584. — Tyrnavia 30 Septembris 1561 579
ciuitates, vbi tot tantaque Deus per Societatis homines operatur;
si forte et nobis aliorum comparatione quasi desidiose viuenti-
bus similia capessere daretur : quod sanctae obedientiae iussione
cuiuis nostrorum sperandum est, et de Christi benignitate fiden-
dum, si id vel nobis vel ecclesiae suae sanctae expediens fuerit,
sit concessurus. Ut interim Dei optimi maximi gloriae a redda-
mur amplificatores seduli, ad R. P. tuam confugimus, cuius
sauctissimis sacrificijs et orationibus adiuti putamus posse et
quod nostri officij est praestare, et diuinam nobis clementiam
propitiam reddere. Montiilae pridie Kalendas Octobris. Comis-
sione P. R. l.
R. P. T. indignus seruus in Chro.
f
Ramirez 2.
Inscriptio.
Quadrimestre de Montilla de Agosto b de 1561 aiios para la
Prouincia de c Roma.
584
TYRNAVIA 30 SEPTEMBRIS 1561 3.
Tyrnaviensis collegii initia. Urbis situs, religionis status. Pe-
cunia ad aedificium collata. Primi labores sociorum.
1. Pax Christi etc. Pauca de collegij nostri principijs dicenda
sunt, Rde. admodum in Christo Pater, quae diuina opitulante
gratia ab indignis filijs tuis Tirnauiae d hisce proximis mensibus
gesta sunt. Ad 9 cal. Maij vrbem inuecti sumus; ac primum
quidem in hoc R.mi archiepiscopi strigoniensis, tum vero cae-
sareae mai. pio desiderio e fecimus satis. Sita est haec ciuitas
in campo plauissimo contra Turcam qui huic regioni quoti-
a gloriae supra vers. — b Alia manu supra vers. Octob. — c Del. Fran-
cia. — d ln marg. manii P. Rethii Tirnauia ciuitas Hungariae. — e add.
in marg. manu, P. R thii ac voluntati.
1 P. Ioannes Alcaide Cf. Litt. Quadrim. VI, 678.
3 Cf. Litt. Qnadrim. VI, 710; eiusdem enira est subscriptio.
3 Ex apogr. coaevo (sine auctoris noraine) quod exstat Coloniae in ar-
chivo « St. Maria — Himraelfahrt » in cod. A. II 62, ff. 133-134. His litteris
confirmantur ea quae dicuntur in litteris viennensibus die primo Setterabris
datis. Vide sup. p. 505, 508-509.
580 LlTTERAE QUADRIMESTRES
die a imminet, mediocriter instructa atque moenibus munita,
mira coeli temperies, ager vini, frumenti atque aliarum rerum
quae ad vsum vitae communem spectant, feracissimus. Populus
qui in ciuitate est lingua, moribus, et quod omnium miserrimum
est, religione inter se discrepat. Hungari multitudine caeteris
potiores sunt, proximi Sclaui, sed vtrique aduenae atque e suis
sedibus a Turca nuper expulsi ; Germani numero pauciores,
principes sunt in republica. Plerique ad rem diuinam non parum
natura propensi sunt, sed qui naturae bonitatem adiuuent, de-
siderantur. Ganonicorum quidem capituli strigoniensis buc
translati, ac sacerdotum non exiguus est numerus, sed bi ple-
rumque tales sunt, vt in tanta bominum diuersitate plus no-
ceant exemplo vitae, quam doctrina prodesse posint. Venit vna
ndbiscum R. P. Joannes a Victoria, partim missus ad synodum
sacerdotalem a caesarea M., partim R.mi arcbiepiscopi l rogatu
ad eandem synodum (banc enim R.mus celebrabat), partim de-
nique collegij buius gratia, vt initium aliquod bonum sumeret.
In synodo post multorum declamationes publicas praesente ar-
chipraesule latino sermone factas, R. P. Victoria, sic expetente
R.mo, suas quoque exhortationes ad vniuersum ordinem sacer-
dotalem habuit, quibus omnibus factum est vt antistes praesente
Patre et alijs, omnem clerum ad se vocauerit, errores varios
abiurare, concubinasque quas, inquam, illi vxores suas arbitra-
bantur, relinquere compulerit, recusantes officio simul et bene-
ficio priuare statuens: jurant omnes praeter vnum qui Brentij -
et aliorum insanis dogmatibus venerat instructus. Hunc custo-
diae mandatum diuque examinatum instructumque, dum ad
sanam redire mentem nollet, ecclesiastica dignitate, spectante
omni populo, priuatum, perpetuo exulem dimisit; quem extra
portam statim quidam baeretici curru, pecunijs ac vestibus or-
natum abduxerunt, nuncque in aula principis ciusdam germani
pro martyre babetur.
2. Ad collegium venio. Domus quam ad extruendum colle-
gium R.mus nobis curauit, sexcentis daleris empta ac soluta est.
Ducentos R. Domini capitulares in eius solutionem liberali animo
a Pro quotidie scripsit in marg. P. RetJiius assidue.
1 Vide p. 505, 508.
a Ioannes B. Brenz, suevus (1498-1570) celebris Lutheranismi assecla.
584. — Tyrnavia 30 Septembris 1561 581
contulerunt. Agros habet, qui si a nobis colentur, frumentum
toti collegio forte suppeditare possent. Goeptum est aedificari
collegium ad 15 calend. Septemb., pro cuius foelici principio
R.mus archiepiscopus centum daleros numerauit. R.mus Transyl-
uiensis a paulo post alios quadraginta amplius pollicitus. Et
nos ex redditibus nostris, qui septingentos daleros annuos ex-
cedere possunt, aliquam summam expendimus. Subsidium in-
super cum senatus ciuitatis, tum alij duces et comites nobilis-
simi, qui in proximis locis habitant, liberaliter promittunt;
literisque R.mi ad hoc incitati sunt: his omnibus accedit caesa-
rea[e] M. singularis ac diuiaa prope erga nos et collegium
nostrum propensio. Is nullo modo defuturum se huic collegio
multo ante recepit, atque obtulit b, neque cessat senatus simul
et capituli nos liberalitati commendare. Tres numero hic sumus,
R. P. Joannes Seidel cum coco et vno Iratre l. Is c praesente
adhuc R. P. Victoria in templo germanico cathedrali concionem
iussu R.mi facere coepit; quam deinceps cum altero germanorum
concionatore alternatim magna hominum frequentia prosequutus
est. R.mus antequam a caesarea M. accerseretur, concionibus eius
assiduis interfuit, cuius iuditio magnam laudem Societas con-
secuta est; testatus enim est in tota ditione sua, qui tam docte
concionaretur, reperiri neminem. Nostrorum etiam monitu idem
R.mus haereticos libros, qui tam in schola quam alibi communes
sunt, in ignem mitti imperauit: magnus eorum numerus, maxime
cum Philippus Melanthon iuuentuti scholasticae, nemine resi-
stente, praelegeretur. Rector tunc scholae dilationem petijt donec
alia adueheretur grammatica, sed non obtinuit. Senatus popu-
lusque reliquus multum ijs concionibus affectus: testis est be-
neuolentia quam non obscure nobis exhibent; testis est etiam
mercatorum, qui quamuis ex omnibus circa iacentibus regionibus
ad nundinas contluxerant, approbatio. Vnus enim ex illis cum
ex patria P. Seidel esset, quadringentos taleros annuos idem
promisit si domum redire vellet. Alter norimbergensis nullum
se talem vel regum concionatorem, vel etiam monachum, quos
plures audierat, intellexisse d. Vtinam sicut haeresim et errorem
mercibus circumtulerunt, ita nunc denuo veritatem vendant
a In marg. manu P. Rethii Transyluaniensis. — b Sic ms. Supra re-
cepit tatnen est sign. 2; et supra obtulit 1; fortasse ut loco mutarentur.
— c Seq. P. del. — d Desiderari videtur affirmabat, aut quid simile.
1 Quae de contionibus dicit, ad P. Seidel referenda sunt. Vide Lainii
Monum. V, 554.
582 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Multi certe in populo ad meliora aspirant. Oues Ghristi in fide
patrum suorum et totius ecclesiae confirmat. Haeretici dum de
singulis rebus rationem exigunt, destruuntur, imo conuersari
nobiscum delectantur. Hospitale semel atque iterum uisitauimus,
sed pauci et Sclauj ibidem sunt. Garceres nunquam, quia vel
nullus, vel linguis diuersis ibi detinentur. Confessi sunt 13,
plures fuissent si varijs linguis loquerentur. Ex canonicis et sa-
cerdotibus nonnulli, qui etiam nostrorum exemplo ad rem diui-
nam frequentius faciendam et rectius peragendam in omnibus
vehementer excitantur. Itali breui ad confessionem venturi, inter
quos quidam infernum non credidit, et ideo a Deo homines a
factos dixit, quia opera illorum indigerit [sic]. Habent et alij
huius temporis errores. Scholae necdum inceptae sunt. Interim
tamen Anthonius Flander 4 Rhetoricam ad Herennium cum ora-
tionibus Ciceronis coepit profiteri magno cum desiderio. Scho-
lastici simul ac ciues nostrorum aduentum nobiscum expectant,
qui mense sequenti forte, Deo fauente, aderunt, vbi plura Do-
minus, vt spero, scribenda suggeret, si tamen R. P. T. et pro
indignis filijs suis ac collegij huius foelici successu cum vni-
uersis Patribus ac Fratribus communem Parentem assidue de-
precata fuerit.
Vale. Tyrnauiae ex collegio archiepiscopali pridie calend.
Octobris 1561.
585
P. GULIELMUS ELDEREN
AUGUSTA SEPTEMBRI 1561 2.
P. Canisius cum epistulae auctore et P. Hurtado Pdrez Au-
gustae versantur. P. Canisius, comite P. Lanoyo, Austriam,
Bohemiam, Bavariam peragravit, Societatis collegia invisit,
cum Ferdinando Caesare de gravibus rebus egit. Ferdinandus
a Del. esse.
1 Vide Litt. Quadrim. VI, 608, annot 1.
2 Autogr. in cod. Germ. 139, ff. 98-99; prius 130-131 (118-119). Edita est
fere integra a P. Braunsberger in B. Petri Canisii Epistulae et Acta, 111,
597-99. Ideo eius tantum sumraam hic exhibemus.
586. — Colonia 4 Octobris 1561 583
archidux beuevolentissimum sese illi ostendit, et catholicae
religionis propugnatorem. Elwangae de reducendis haere-
ticis ad ecclesiam egit. Fructns contionum Patris Canisii
Augustae habitarum describitur. Spiritualia exercitia multi
fructuose peregerunt ; alii ab his abhorrent. Atixilium reli-
giosis hominibus praestif n m . Debita reverentia in sacro au-
diendo restitnitur. Munera et sacra paramenta offeruntur,
praecipue a nobili femina ex hitheranismo conversa. Scrip-
tum pro religione catholica apud regem Galliae tuenda
editur. Pauperes sublevantur. Virgines duae pie institutae
aliis admirationi sunt. Datur opera ut duo templa ab hae-
reticis profanata et exspoliata in pristinum statum resti-
tuantur. Saxo quidam ecclesiae reconciliatur. Augustani
cives nostris libentius quam aliis peccata confitentur. Non-
nulli de Societatis collegio instituendo cogitant. Quidam ob
P. Canisium traductum carcere multatur.
586
HENRICUS SOMALIUS
COLONIA 4 OCTOBRIS 1561 l.
Socii 55, in quibus sacerdotes 11, lectores 13, promovendi
ad magisterium post tres menses, 7. Artium vero bacca-
laurei propediem futuri, 8. Reliqui vel rhetoricae vel huma-
nis litteris student, quibus 4 laici adiunguntur. Sociorum
exemplo alii ad religiosam perfectionem incitantur. Novem
adulescentes recens admissi sunt in Societatem ; quos inter
P. Francisci Costeri consobrinus, et quidam sacerdos. So-
ciorum mutationes. P. Lambertus Auer moguntini collegii
rector constitutus. Martyrum ossa et decem integra capita
Treviris in coloniense collegium asportata. Contiones fre-
quentes et fructuosae a P. Henrico Dionysio habentur. Con-
victores 50 a fratribus separati vivunt. Quadringenti scho-
lastici externi scholas frequentant. Civium animi erga so-
cios propensiores ftunt.
1 Autogr. in cod. Germ. 139. f. 100 ; prius 181 (165). Eam edidit Hansen,
1. c. p. 406-407 (no. 280). Ob eam rern, et quia aliqua repetuntur in epist.
die 26 Novembris data, omittendam duximus.
584 LlTTERAE QUADRIMESTRES
587
MARTINUS DE ARRATIA
SEGOVIA 31 OCTORRIS 1561 l.
1. Socii. Valetudo. Disciplinae religiosae cura. E multis candi-
datis unus in Societatem admissus. — 2. P. Rectoris con-
tiones ad tempus intermissae. — 3. Varia caritatis opera
erga proximos. — 4-6. Scholarum status prosper. Novus
episcopus, qui cunctis gratus est, eas non semel invisit,
magistros et parentes adstantes ad bonam iuvenum edu-
cationem adhortatus. — 7. Orbis pueris consulitur. — 8.
Lis de quibusdam bonis collegio applicatis. — 9. Collegii
fundatio et commodior situs speratur.
1. f Muy R.d0 P.e nro. en Gh°. Pax Christi, etc. [Breviter se
scripturum dicit. Duodecim collegii incolae, ex quibus quinque
sacerdotes, bene valent, erga proximos laborant, et ad perfectio-
nem consuetis mediis tendere conantur.J Algunos pretenden con
instancia ser admittidos en la Compania, los quales se entretie-
nen por justos respectos. Vn hermano se a recibido solamente,
a quien nuestro Sehor ha dotado de virtudes interior y exte-
riormente, y en tal opinion ha estado desde su nihez en esta
ciudad. Es de veinte y dos annos, hijo de vn regidor de ella,
noble, y el era el maioradgo. Procuro vn anno entero ser ad-
mittido en la Compahia, dando testimonio de su humildad y
perseuerancia, continuando la coofession y communion, y cono-
sciendo con quanta circunspeccion se reciben los subietos, su
entrada fue de grande edificacion en esta ciudad, porque dan-
dole a entender nuestra regla, que no se reciben los studiantes
de nuestros studios en la Compahia sin voluntad de sus padres,
procuro con el suio que lo tuuiese por bien ; y assi el dia de
nuestra Sehora de Setiembre, vinieron al collegio padre y hijo,
y oyeron missa juntos, y el hijo comulgo. Despues pidio la
mano y bendicion de su padre, y el la dio, aunque con muchas
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 363, 368: prius 281. Exstant ibidem duo
exempla latina eiusdem in ff. 364, 367; 365-366.
587. — Segovia 31 Octobris 1561 585
lagrimas, que le amaua tiernamente. Aora esta en su proba-
cion, en la qual excede a la buena opinion que de el se tenia \.
Y esto quanto a los de casa.
2. Quanto a lo de fuera, el Padre Rector Sanctander a dexado
algunos dias los sermones. Placera a nuestro Sefior que la in-
termission que a hecbo crecer mucho el deseo de ellos en esta
Qiudad, sea para maior gloria suya y vtiiidad de las almas ;
porque como V. P. tiene noticia, est [sicj muy accepto.
3. Las confessiones y communioues son en gran numero
(bendita la diuina magestad, que tanto por estos medios se glo-
rifica), y si vuiesse mas sacerdotes, y la iglesia fuesse capaz,
sin duda avria mayor concurso. El Senor prouea en esto, que
tan proprio es suyo. De mas desto, se visitan los enfermos en
los hospitales y fuera dellos, procurando aliuiar el trabajo de
los afiigidos con spirituales consolaciones. Van a ayudar a bien
morir de dia y de noche, de a que la gente de esta ciudad se
edifica mucho, viendo la charidad, facilidad, y prestega con que
este ministerio se exercita. La doctrina christiana se canta las
fiestas por las calles, despues se recogen a ensenarla en dos
placas, donde se recoge mucha gente de ninos y hombres. De
la carcel se tiene special cuidado en visitar y ensenar la doc-
trina, y hazer platicas todas Jas fiestas. Nuestro es el plantar y
el regar por la gracia del Seiior, y suyo es dar el crecimiento
en las animas 2.
a de supra vers.
1 Is fuisse videtur Eneco (Inigo) de Salcedo, de quo catalogus coll. sego-
viensis anni 1562 (dolendum quod non appositus sit mensis nec dies) dicit :
« El hro, Inigo de Salzedo, refitolero y prefecto de la cozina. 4 meses de Com-
pania. « (In cod. Cast. 13, f. 139). In cod. SaJmanticen. 1 adnotatur eius
adventus in coll. salmanticense, ut philosophiae daret operam, ad diem 12
Octobris 1563. Inter alia dicitur: « Es natuial de Segovia, tiene hechos sus
votos y la promesa de entrar en la Compania; tiene padre, y dos hermanos
por casar, y una hermana monja ». In catal. collegii segoviensis die 5 Sept.
anni 1564 subscripto, iterum recensetur inter huius collegii incolas: « El hro.
Inigo de Salzedo natural de Segovia. de 25 afios, de Compania tres anos. Estu-
dia artes, y aprovecha. Tiene salud y virtud ». (Cod. Cast. 13, f. 140v.) In
cat. coll. abulensis an. 1566-67 (ibid. f. 159v) dicitur ingressus in Soc. die
8 Sept. 1561. Ideo mirum est quod in catalogo collegii legionensis (sine anno,
sed non ante 1577, cum in eo aliqui censeantur, qui hoc anno Societatem in-
gressi sint) dicafur P. Eneconem de Salcedo ingressum esse Societatem mense
Februario 1562, et prima vota emisisse mense Sept. 1564. (Ibid. f. 202).
a Cf. I Cor., III, 6, 7.
586 LlTTERAE QUADRIMESTRES
4. Los studios de latin se continuan con gran prouecho de
los studiantes, entre los quales ay muchos que son horabres
grandes, prudentes y nobles, y estos dan mayor muestra de hu-
mildad y obedieucia a sus maestros. Sou por todos casi 150, y
son muchos, porque deutro de vna jornada ay quatro studios
de latin, de muchos studianles. Anse mudado algunos de las
clases inferiores a a las superiores ; otros han ido a las vniuersi-
dades Salamanca y Alcala, que es de crer se an de senalar
entre los otros, segiin las muestras que aca an dado. An hecho
algunas declamaciones y exercicio de letras, como se dira abaxo.
5. El R.m0 obispo £ entro en esta ciudad por Julio. Todos
los de su diocesi estan consolados (y con razon) por tener tan
buen pastor, que con su admirable exemplo y excellente doctrina
haze gran fructo en sus ouejas. Predica los domingos y fiestas,
visitando las perrochias con gran consolacion de todos. Ha mos-
trado bien la aflicion que tiene a la Compahia y a todos sus
ministerios, porque se aprouecha de los nuestros en las cosas
que se offrecen ; y quando se tardan, los embia a llamar, reci-
biendolos con alegria. Pocos dias despues de su venida nos
vino a uisitar, y fue muy edificado de la pobreca juntamente
con la limpieca que avia en casa. Pasados ocho dias, signifi-
candole que auia asserciones generales b de los studiantes, quiso
venir a ellas con auer predicado aquel dia por la mahana, y
confirmado a la tarde por largo spacio en vna perochia muy lejos
de su palacio, y estuuo mas de dos horas en el general, donde
oyo declamar a ocho studiantes, y argumentar a otros con rau-
cha elegancia c y satisfacion de todos, en lo qual recibio mucho
contento, porque acabado el acto, haziendo sehal a los presen-
tes que sperasen, entre los quales hauia muchos candnigos y
caualleros y personas de suerte, hizo vna platica a todos, en la
qual explico primoro la alegria que auia rescibido, viendo el
aprouechamiento de los studiantes en erudicion y buenas costum-
bres. Despues exhorto a los maestros a la ensehanca de sus
scholares con la rectitud y cuidado que se hazia, mostrando
tener gran voluntad de fauorecer y ayudar cada y quando que
tuuiese possibilidad. Ansi misrao amonesto a muchos padres
a Emend. ex superiores. — b Praec. v. obscure exaratum. Exempl. lat.
assertiones generales. — c elegacia ms.
Vide p. 136.
587. — Segovia 31 Octobris 1561 587
que estauan presentes, que ayudasen a sus hijos para proceder
adelante en sus studios, y que tuuiessen mucha qtienta con lo
que tocaua a las costumbres ; y tracto esto tan particularmente,
que les vino a dezir que los tragessen vestidos honestamente,
pues auian de ser dedicados al culto diuino. Finalmente pro-
metio ayuda a los scholares de nuestra schuela que pasassen
adelante como deuian.
6. Despues el dia de S. Lucas, quando se renueuan los stu-
dios, vino a casa, que se hizo vn dialogo entre dos ninos stu-
diantes, y vna oracion vno de los maestros, elegante y docta ;
y despues se leyeron las reglas de los collegios, sacando en
limpio lo que toca a los maestros y modo del ensenar a los
studiantes a. Auia mucha gente de todos stados, y la justicia
seglar, y quedaron muy contentos, y de las reglas edificados de
uer con quanta perfection la Compahia exercita este ministe-
rio, y quan proprio es suyo : quedolo mucho mas el obispo,
como lo dio a entender con particularidades que para aqui se-
rian muy largas.
7. Haura vn mes que en esta ciudad se a introducido lo de
los ninos huerfanos. que los han recogido a vna casa donde los
ensenan y alimentan. Procurose mucho de nuestra parte, y al
fln con el fauor de nuestro Sehor se a assentado por medio de los
nuestros esta buena obra.
8. Ya V. P. avra sabido el susceso de la lite que tuuimos
sobre lo que su Sanctidad applico a este collegio L, y aunque
a 3 vv.praec. in marg.
1 De hac re pauca habet Colmenares (Historia de Segovia), cap, XLII,
§ II, et Astrain (Historia de la Compauia de Jestis en la Asistencia de
Espaua), II, c. III, n. 7. Valdivia (Colegios de CastiUa. Colegio de Segovia)
f. 179v - 180, ita litera exponit: « En este tiempo se tuvo noticia que don
Juan Arias de Avila obispo que fue de esta ciudad [1461-1497], hauia dexado
renta para hazer en ella vn hospital, el qual nunca se hauia hecho; y pare-
ciendo que se podia justamente pedir a su Sanctidad que aplicase esta renta
a nuestro collegio, coramutando la voluntad del difuncto en esta obra que
era tan buena o mejor, se pidid por parte de la Compania, y de Pedro Arias
de Auila, que era el Patron y successor del fundador; lo qual el Papa Pio 4
concedid benignamente y hizo gracia de la composicidn a la Compania [Per
Breve Sacri Apostolatus ministerio die 8 Januarii 1560datum. Cf. Delplace,
Synopsis Actorum Sauctae Sedis... p. 20-21]. Mas la ciudad no tuvo por bien
este negocio, porque aquella renta se gastase en pobres y se hiziese el hos-
pital, diciendo que sin esta renta no le faltaria sustento a la Compania; y
dio la ciudad noticia dello al Consejo Real, donde siendo llevadas las Bullas,
588 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
por entonces parecio que algunas voluntades de esta ciudad se
resfriaron en la deuocion, ya se uan boluiendo con el fauor del
Senor, que ablanda los coracones. Durante el pleito suscedio
vna cosa que es razon que V. P. la sepa. Daua el consejo real
cierta prouision sobre el negocio, y lleuandose a firmar del
marques de Mondejar l, que es el presidente, vio que decia en
ella teatinos, y la rompio diziendo al secretario que scriuiesse
otra donde nos llamase nuestro nombre, que era de la Compa-
fiia de Jesii : cosa fue que paso muy publica.
9. Aora se procura tomar sitio para este collegio, y comen-
car a labrar. Enderecelo nuestro Senor para seruicio y gloria
suya. El R.do arcipreste desta iglesia cathedral, aceptado por
nuestro fundador 2, esta de muy buen animo. Tiene ya des-
tinados mill ducados de renta para dexar a este collegio em
bienes ecclesiasticos y patrimoniales ; en la labor a gastara bien ;
para esto, como para concluir lo del sitio, speramos al Padre
Nadal 3. El estado de las cosas deste collegio es este ; y por con-
suelo y vtilidad nuestra pelimos a V. P. ser encomendados
en las oraciones y sanctos sacrificios de V. P., a quien la Ma-
gestad diuina de su sancto spiritu. Amen. De Segouia a vltimo
de Octubre 1561. Por comissiou del P.e Rector Santander.
D. V. P. indigno hijo y sieruo en Christo.
f Martin de Arratia f 4.
a Emend. ex en labor.
se mandaron retener, dando orden se hiziesse el hospital no obstante la com-
muta hecha por su Santidad, y la renta se aplico al hospital que decian de
la Misericordia, con tal que se llamase el hospital de obispo don Jnan Arias.
La copia de las bullas y papeles tocantes a esto estan en el arca del depdsito ».
1 Ludovicus Hurtado de Mendoza.
a Ferdinandus de Solier. Cuius tamen cogitata fundatio, ob onerosas prae-
sertim condiciones. tandem admissa non est a Societate. Cf. Epist. P. Nadal,
1, 649 sqq.
3 Qui ineunte anno 1562 Segoviam venit. (ibid).
4 In catal. coll. segoviensis anni 1562. de eo dicitur: « El hro. Martin de
Arratia lector de menores y sindico. 3 anos de Comp.a « (Cod. Cast. 13 f.
139). In catal. anni 1564: « El P.e Martin de Arratia natural de Vurgos, de
26 afios, de cinco de Comp.ia, rescebido en Valladolid. Ha leido la clase de
mayores en los estudios de latin. Esta bien aprouechado, y lo haze bien ; esta
algo enfermo, y ansi ha cessado de leer. Hace officio de procurador, y esta
aprouechado en virtud ». (ibid. f. 140).
588. — Colonia 26 Novembris 1561 589
588
P. HENRICUS SOMALIUS
COLONIA 26 NOVEMBRIS 1561 l.
1. Studiorum sollemnis instauratio. Dialogtis exhibetur, car-
mina parietibus affiguntur ; de philosophiae excellentia dis-
putatur. Munuscula scholasticis distribuuntur. Viginti duo
scholastici baccalaureatus titulo ornantur. Universi qua-
dringenti triginta censentur. Scholasticae exercitationes dili-
genter fiunt. — 2. Socii animose ad religiosam perfectionem
annituntur. Candidati ad S>ocietatem numerosi. — 3. Brun-
svicensis dux P. Henricum Dionysium ad se invitat, ut
catholicis succurrere possit.
1. f IHS. Pax Ghristi. R.de in Christo Pater. Cum hic pro-
pernoduni mensis effluxerit, simulque oportunum nacti sumus
nuncium, qui in Germaniam superiorem proficiscitur, huius
mensis breuiter pensum exoluam, ut obedientiae sanctae obtem-
peremus. Nonis Nouembris studia instaurauimus, ac eo die pri-
mum, matutino tempore, sacrum magno cum gaudio et deuotione
iuuenum mirifice cecinimus. Post vero, hora 2a pomeridiana in
scholis nostris (quarum angustiae permultos excluserunt) duo
adolescentes studiosi dialogum, quem ex classis poeticae audito-
ribus unus composuerat, exhibuerunt ; reliqui uero parietes ua-
rijs carminum generibus obtexerunt ; quae res adeo commouit
aliorum gymnasiorum studiosos, ut spectatum non modo ueni-
rent, uerum etiam corrigerent, si possent, affixa parietibus car-
mina. Deinde ubi exhibitus fuit dialogus, duo rhetores ad clas-
sem philosophiae conscensurj, orationes de philosophia pronun-
ciarunt, quorum alter eam contempsit, alter uero postquam
laudibus sustulisset, et in magnis scientijs eam reposuisset, an-
tecedentis argumenta euertit, adeo ut laudem sit non mediocrem
adeptum illud certandj genus, ac declamandj vtranque in partem
usus. Demum singulis adolescentibus ad superiores classes ascen-
suris, praeter honorem, qui pro uniuscuiusque eruditione tri-
1 Ex autogr. in cod. Germ. 143, fol. 218; prius 187 (174).
590 LlTTERAE QUADRIMESTRES
butus est, muuuscula etiam tribus maxime primis classis cuius-
que donata sunt, ut hoc pacto omnes ad studia deinceps inflain-
marentur. Mensem autem unum in iuueuum examine, tametsi
ad examinanduin octo praeceptores essent instituti, insumpsimus.
Tribus uero post diebus 22 ex nostro gymnasio adolescentes ad
gradum baccalaureatus in pbilosophia euecti sunt, in quibus
sunt nouem nostrae Societatis; atque eo tempore nouum philo-
sophiae cursum instituimus cum 50 iuuenibus, quorum sunt 6
Societatis: et sunt in his plurimi adolescentes, qui sua indole
et iusignj probitate magna, tum nobis, tum Ecclesiae pollicen-
tur. Neque paruo gaudio affecti sumus, quod Dei bonitate scho-
lae nostrae magnum sumant incrementum. In classe physica
adolescentes sunt 25, quos baccalaureos appellamus ; in ijs sunt
9 nostrae Societatis. In classe autem eorum qui tribus post
mensibus donandi sunt magisterio, quos licentiandos appellare
soliti sumus, sunt 20, quorum 7 a suut nostrj iustitutj. In classe
uero rhetorices, sunt 55. In poetica, 90. In classe demum gram-
matica inferiorj, 94. Quos tandem uniuersos si in summam
contrahas, futurj sunt 430 l. Scholasticae exercitationes, quae in
lectionum cathalogo ascriptae suut 2, magna cum diligentia
tractantur. Praeceptores etenim laboribus nihil parcunt, ut iuuen-
tutem suae fidei concreditam cum ad literas capessendas, tum
uel maxime ad pietatem, et iuflamment, et promoueant.
2. Porro fratres, de quibus primo dicere debuissem, obedien-
tiae et uitae simplicitatj consequendae sedulam impendunt ope-
ram. Ad quod b momentj plurimum habet R. P. ministrj 3 in-
dustria, et uis nescio quae paruae mensae 4 insita. Ille quidem
sua in regendis fratribus dexteritate facit, ut uirtutum in fra-
tribus non parua fiat accessio ; haec uero nihil domi inullum
relinquit, nihil abditum, quin mox aut culpae professione, aut
in ea accubatione foras efferat. Miraretur T. R. P., si c coram
spectaret, quantopere in rudibus collegij initijs adolescentes
a Emend. ex 6. — l> Del. plurimura. — c Del. quanto.
1 Ut ex catalogo lectionum in annotatione sequenti citato colligi potest,
omisit auctor auditores classis grammaticae superioris; quae, ut summa vera
sit, 96 auditores habere debuit.
2 Hic lectionum Catalogus editus est a P. Bern. Duhr. Cf. Die dltesten
Studienpldne des Jesuitengymnasiums in KGln, p. 15 sqq.
3 Hoc raunere tunc fungebatur P. Antonius Holletus Hannoniensis. Cf.
Hansen, 1. c. 408.
4 In usu erat ut parva mensa in medio triclinio poneretur pro his qui
aut aliqua poena multabantur, aut sponte paenitentiam agere volebant.
588. — Colonia 26 Novembris 1561 591
primum in Societatem ingressi. proficiant, et ad sui ipsius uic-
toriam guauiter contendant, adeo ut singuli pro gratiae sibi
praestitae modulo ad perfectionem adnitantur. Hic nihil est,
quod de R. P. Doct. Hermanni nouesiaui fratre, qui nunc rhe-
toricae studet, quicquam repetam l. Illud tantum addam, ipso
die diuae Gatharinaein Societatis alumnum cooptatum esse. Sunt
etiam plures, qui ad id magno studio contendunt, ingressum
expetentes: sed licet eis non deuegetur, prorogatur tamen in-
gressus, partim ut eorum animi explorentur, partim etiam ut
ad feruorem et desiderium, quo tenentur. fiat maior pietatis
accessio; et ut ingenue fatear, loci etiam angustiae pluribus
ingressum negare prorsus uidentur.
3. Existimo T. R. P. memorem adhuc esse illustrissimi illius
ducis, cuius superioribus literis ad V. P. memineram -. A sua
celsitudine ante biduum accepit literas R. P. doctor Henricus
Dionysius, ad quas propriam manum admouerat dux illustrissi-
mus, quibus illum ad erigendam fidem, iam grauiter inclinatam,
euocat magna ilii pollicens; licet nihil quod terrenum sit expec-
temus, cum Deus sit in caelis abunde repensurus si quid operae
in excolenda uinea quae a uiperis demolitur, contulerimus. Eius-
dem illustrissimi principis orator, qui legationis munus Coloniae
foeliciter obiuit, ad R. P. Doct. Henricum Dionysium literas
quoque dedit, quibus principis animum ita affectum esse dicit,
ut maxime cupiat scholas erigi, in quibus iuuentus a nobis eru-
diatur. Sic itaque speramus propediem aurigam affuturum, qui
hiuc uidelicet ad principem illum sit aduecturus. Et quemad-
modum nobis renunciatum est, et me scripsisse superioribus
literis opinor. populus est durae ceruicis, et moribus forte agres-
tior. Quare cupimus plurimum suam R.m T.ae R.dae P.,isacalio-
rum precibus atque sacrificijs esse quam commendatissimam, ut
ex hac profectione gloriam Ghristus immensam, et salutem uber-
rimam populus suscipiat, quem simul precamur ut T.am R. P.
diu seruet incolumem. N. R.das P.' Leonardus 3, qui iam me-
liuscule ualet (grauiter enim antea laborauit) praeter salutem,
1 De Petro Thyraeo, Hermanni Thyraei fratre, aliqua dixerat auctor in
epistula die 31 Octobris data, quam vide sis apud Hansen, 1. c. 408. De utro-
que Thyraeo consuli potest Sommervogel: Bibliographie de la Compagnie
de Jesus, s. v. Ex hac epistula solvitur dubium quod est apud Sommervogel,
de anno quo Petrus Thyraeus Societatem ingressus est.
2 In epistula die 31 Octobris data, de qua in annot. superiore.
8 P. Leonardus Kessel.
592 LlTTERAE QUADRIMESTRES
quani impertitur T.ae R.ae maximam, se uestris precibus et sa-
crificijs commeudat obnixius, quod et nos etiam facimus, quam
possumus, humillime. Goloniae 1561, 26 Nouembris. (Ex com-
missione R. P. nostri Leonardj)
T. R. P. filius indignus
Henricus Somalius dionantensis l.
589
IOANNES PAULUS OLIVA
PERUSIA 30 NOVEMBRIS 1561 a.
1. Studium perfectionis hortationibus Patris Generalis et Pro-
vincialis itemque Patris Polanci incensum. — 2. Scholarum
status prosper. — 3-4. Fructus ex ministeriis erga proxi-
mos, apud quos socii magna fruuntur existimatione. — 5.
Admissi in Societatem. — 6. Cardinalis et episcopi peru-
sini benevolentia. — 7. De collegii fabrica.
1. Yhs f Maria. Molto Rdo . in Xpo. Pre. Pax Xpi. [Breviter
scribet. Sociorum numerus circa sexdecim, incertus tamen.J
Tutti pero diligentemente, secondo le sue forze, et alegramente
hanno fatti li suoi offitij, incitati a questo grandemente per
1'esortationi del nostro Pre. Generale et del Pre. Polancho, li
quali andando in Francia, passorno de cqui, et similmente del
R.° Pre. nostro Prouinciale 3, tal che nella renouatione delli
uoti e stata uista in tutti grande prontezza di animo. Ne penso
1 P. Henricus Somalius per id tempus philosophiam docebat. Cf. Duhr,
1. c. 16, 18. Exstant duplices eius responsiones ad interrogationes Patris Nadal
(II, 590 sqq.) quae videntur respondere visitationibus memorati Patris annis
1562 et 1566 factis. In prioribus responsis dicit se esse dionantensem (ex urbe
Dinant); habere circiter triginta annos; ante ingressum in Societatem fuisse
studiosum et in templo concentorem; ingressum vero Romae ante duodecim
annos; a biennio sacerdotem factum Coloniae; habitasse Romae, Florentiae,
Mutinae, Venetiis, Perusiae, Laureti; demum ex urbe Roma missum Coloniam;
docuisse tandem litteras humaniores annos fere quattuor in Italia, et totidem
fere annos philosophiam Coloniae.
a Ex autogr., ut videtur, in cod. Rom. 126 A., ff. 146-147; prius 211-212.
8 P. Petrus Ribadeneira.
589. — Perusia 30 Novembris 1561 593
ch' io in questo debbia esser molto longo, puoiche questo solo
basta per esplicare il tutto, che li fratelli, benche alli suoi su-
periori et alli altri assai satisfactiano, a se stessi non dimeno
non satisfanao. Questo sia detto del profitto spirituale, hora se
dirra alcuna cosa del frutto delli nostri studij.
2. Delli nostri fratelli che cqui hanno studiato, uno e stato
posto in logo d'un maestro in una classe, che per ordine di
V. R. P. e andato in altro collegio, et un' altro e stato mandato
ancor lui in un'altro collegio per esser li maestro. Li forastieri
si nelle lettere, si ancora nelli costumi, hanno fatto non poco
frutto. Tra quelli, alcuni hanno incomiociato ad attendere ad
altre scieutie, come a filosofia, et legge, altri sonno passati nelle
classe magiore. Sonno stati ancora alcuni honesti gioueni non
alieni dal nostro instituto, li quali sonno stati mandati nel col-
legio germanico. Per preghiere de molti, tra li quali ci forno
alcuni religiosi, si sonno incominciate a legere lettione grece,
le quali per alcun tempo prima erano state intermesse. Si e
ancora recitata nel domo un'oratione de studio philosophiae,
la quale per la dottrina et ornamento ha mirabilmente a tutti
li auditori piaciuta. Nel principio delli studij hauendo da espor-
re quel nostro fratello che legge in studio *, il libro intitolato
De Somnio Scipionis, 1'andorono ad udire quasi tutti li ma-
gistrati di questa citta (il che a pochi auenne), et si diuulgo
tanta fama della dottrina di quello, che ci fece beneuoli li animi
de molti ; anzi quelli istessi, che nell' instituto et modo de nostri
studij ci erano molto contrarij, deposto giu 1'antico animo
uerso di noi, si sonno seruiti delPopera et fauor suo in ottenere
una gratia dal vicelegato, la quale per altro mezzo non haueuano
potuto impetrar'. Agiongero qui un'altra cosa, la quale e che
non solo scolari di questa citta, ma ancora religiosi et forastieri
di uarij lochi, uengono ad udire li nostri maestri. Ma questo
basti quanto alli studij.
3. Hora dirro quel che mi occorrera della nostra chiesa, nella
quale li nostri Padri esercitano li soliti offitij di nostra Com-
paguia et il numero de quelli che ci concorreno e tanto quanto
possono sopportare li nostri sacerdoti, che sonno solo tre, et
de quelli uno e il nostro P.re Rettore - molto occupato in altre
cure, et 1'altro legge rhetorica. Non dubitamo pero che non
1 Anno 1560 legere coeperat Lelius Bisoglio (Bisciolus), quem existimamus
adhuc in illa lectione durare. Cf. Litt. Quadrim. VI, 695-696.
2 Ioannes Nicolaus de Notariis.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 38
594 LlTTERAE QUADRIMESTRES
habia da esser' molto magiore il concorso della gente, se ci
sarranno piu sacerdoii, et si questa nostra chiesa, che hora
1' hauemo nella piu alta parte del collegio, uicino alle nostre
cambere, sarra trasferita da bassn al paro della piazza. II frutto
che si caua d' all'opera non e piccolo, come si po cognoscere da
molte cose, ma particolarmente dall' uso de sacramenti, li quali
poi la uenuta delli nostri si sonno cominciati cosi spesso a fre-
quentare, che non ci e quasi chiesa alcuna nella quale ogni
otto giorni non si comuniheno \sic] alcuni ; il che il sapemo
per parole delli istessi cittadini, li quali liberamente confessano
che di questo puoi il Signore Iddio si deue referir gratie alla
Compagnia. Se agiutano li poueri tanto con priuate, quanto con
le publihe [sic] esortationi di nostri Padri, onde quelli ricorrono
al nostro collegio, come ad securissimo alleuiamento della sua
pouerta. Et per lasciar' hora li altri esempij di questa cosa,
diro solo che per il nostro Padre Rettore si e operato che da
un cittadino si desse la dote necessaria ad una pouera. Si po-
triano dire molte cose delle confessioni, ma perche gia e noto
a tutti quanto frutto si raccolga da quelle per li nostri Padri,
lascio ragionar di quelle. Se sonno fatte paci et sedati odij et
discordie, si sonno anco uisitati 1'infermi, non solo di giorno,
ma di notte, et niente finalmente si e lasciato di fare, che fossi
appertenente al nostro instituto.
4. LTautorita della Compagnia et bona opinione in questa
citta cresce ogni di piu, il che prima si puo conoscere per alcuni
segni communi, come per 1' honore che si fa alli nostri, et per
il numero et nobilta di coloro che uengono a dimandar conseglio
da nostri Padri, massime dal Pre. Rettore; poi ancora per alcuni
priuati, delli quali non sara fuor di proposito raccontarne doi,
o al piu tre. Vn cerlo huomo, assai potente in quelle tre cose
che li huomini molto apprezzano, in nobilta, dottrina et ric-
chezze, una cosa solo nou haueua per conseguir 1'humana fe-
licita (si ci e lecito tal nome), cioe la giouenil eta (imperoche
era uechio et haueua speso bona parte della sua uita nella
guerra non molto bene) ; essendo costui incorso in una infirmita,
et uicino alla morte, ne per admonitioni, ne per preghiere de
molti religiosi, haueua potuto indursi a prepararsi (come si
conueniua ad un christiano) all' ultimo fine de sua uita, anzi
non solo haueua solito disprezzar le parole di quelli, ma ri-
uoltare altroue il uolto, dando aperti segni di curarsi poco o
niente della sua salute. Vedendo questo li soi parenti, fero ri-
corso ad uno di nostri Padri, il quale essendoci andato all'in-
589. — Perusia 30 Novembris 1561 595
fermo, fo da quello riceuto molto cortesemente, et con grande
attentione udito, di tal modo, che hauendo assai beue accomodata
la cosa, et ben disposto 1' infermo, parstendosi non desidero di
esser ringratiato, perche fu da quello con molta cortesia li-
centiato. Si ha pero da laudare Iddio nostro Siguore, il quale
habia uoluto per un Padre della Gompagnia operare quel che
altri non haueuano potuto. Ci fo un certo altro, il quale per
opera de nostri, secondo il desiderio di quelli che lo ricercauano,
accomodo et dispose li soi beni. Vn' altro ancora pregato da
alcuni suoi amici che uolesi pigliar per mogliera una, la quale
prima haueua tenuta per concubina, et iu niun modo uolendo
consentire, esortato da uno dei nostri si confesso a et fece per
amor del suo creatore quel che per preghiere delli huomini non
haueua uoluto fare. Ha confirmata et accresciuta questa authorita
nella Compagnia la predica che nostro Padre Generale, pregato
dal cardinale. fece nel domo con gran' auditorio et sodisfatione.
Queste et molfaltre cose simili si sonno operate dentro questa
citta. Ben e uero che il bon odor della Compagnia esce ancor
fuore, imperoche questi mesi forno mandati a nostro Padre
alcuni da una terra uicina a dimandar un collegio per quella.
Oltre a questo, alcuni nostri fratelli essendo andati in peregrina-
gio a Loreto queste uacanze che del mese de settembre forno
fatte nelli studij, ritrouorno la gente tanto amoreuole di quella,
che pensamo fosse molto da lodare la diuina bonta, la quale
habia tanta cura de soi serui.
5. Sonno stati riceuuti quattro nella Compagnia, delli quali
il quarto e stato sacerdote, homo si per la sua bonta, si anco
per il dono di predicare, di molta autorita et di bona fama, et
per questo ancora molto grato al R.m0 vescouo l, onde li haueua
data la cura di una parocchia, la quale colui, aspirando a piu
alte cose, per inspiratione diuina ha lasciata. Et di cio il R.mo
Monsignor si e certo doluto, ma poi per amor nostro (atteso
che e molto amoreuole et benemerito del collegio), assai bene
contentalo. Sonuo ancora altri inclinati alPistituto nostro, ma
per giusti rispetti non si sonno pero ad hora riceuti.
6. Non par fuor di proposito ragionar qui de quel che potra
esser' d' alcuna edificatione, cioe del bonissimo animo del R.mo
cardinale et uescouo uerso di noi. 11 R.mo cardinale - (per non
a confesseso nis.
1 Hippolytus Corneus.
2 Julius Fulvius Gorneus, cardinalis perusinus dictus.
596 LlTTERAE QUADRIMESTRES
dir hora de quel che spende per sostentarci) delli denari spesi
nelle cinque potteche, oltre le doi che la citta ci haueua donate,
et la fabrica gia incominciata a sue spese, mentre e stato in
Perugia ha molte uolte uisitato nostro collegio, et ci ha per
questo generato non poca autorita appresso il popolo, ne mai
ha cessato farci beneficij et fauori, tal che pareua hauesse molto
a caro posserci fauorire et agiutare. II R.mo vescouo ancora
(como altre uolte e stato scritto a V. R. P.) nel uisitare il suo
uescouato, in essaminare quelli che han da pigliar ordini sacri,
et nelle altri negotij che appertengono al culto diuino, si e
sempre seruito et serue del conseglio et opera de nostro Pre.
Rettore, il quale ben che sia molto occupato nel proueder' et
hauer cura del collegio, nelle spesse confessioni, et in molte
altre facende; non diraeno per ritrouarsi in S. R.ia tanta hu-
manita et diligentia, li ha sempre molto benignamente et con
solecitudine sodisfatto.
7. Quanto alla fabrica, le cose per quella necessarie, parte
sonno gia preparate, parte hora si preparano. Le potteche oltre
il sito della chiesa, darranno al collegio comodita di stalla, can-
tina, schole, giardino et d' altre cose che qui n' haueuamo grande
bisogno [Preces et operarios postulat.] Da Peruscia, 1'ultimo
di nouembre 1561. De V. R.a P. — Per commisione del R.° Pre.
Rettore — Indegniss.0 in Xpo. figloolo.
Io. Paolo Oliua l.
590
SEBASTIANUS DE CORDUBA
HISPALI 28 DECEMBRIS 1561 2.
1. Sociorum census. Disciplina religiosa. Patris Avellaneda
valetudo. — 2. Excursus ad vicina oppida. Fratres fidei ru-
dimenta pueros per plateas collectos docent. Cives crebrius
ad sacramenta veniunt, et in moribus proficiunt. — 3. In-
1 Cf. Litt. Quadrim. VI, 968.
a Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 379, 380 ; prius 192. In ff. 387-390 sunt
duo exempla latina eiusdem subscripta a P. Acevedo IV Kal. Januarii.
590. — Hispali 28 Decembris 1561 597
ter plures alios, quidam viri religiosi spiritualia exercitia
peragunt. — 4. Sacerdotes duo, et laici tres in Societatem
ascripti. — 5. Scholarum humaniorum initia nobilium vi-
rorum praesentia cohonestata. Scholasticorum recensio.
1. f Ihs. Muy R.do P.e nuestro en Chro. Pax Chri. etc. Los
que en este collegio estan al presente son treinta y seis: los
quince dellos sacerdotes, y los demas hermanos. [Omnes ad
perfectionem enixe tendunt.J Danos el Senor salud corporal, y
el P.e D.r Auellaneda, que hemos tenido muy enfermo de ca-
lenturas a, anda ya leuantado, y enpieca a exercitar sus solitos
exercicios. El Sefior se sirua con todos. Ainen.
2. Aunque en los sermones y doctrina que en casa y fuera
se hazen, se vee siempre muy particular prouecho en los oyen-
tes, pero specialmente en este aduiento, en el qual con mucho
cuidado se ha atendido a su bien ; y porque mas se estendiese
la charidad, ordeno el Padre Rector, que fuesen de los mas
antigUos con otros nouicios (porque ansi juntamente con ayudar
al proximo exercitasen sus experiencias) a algunos lugares co-
marcanos de a legua y dos, donde entiendo se ha seruido mucho
nuestro Seiior, por estar esta gente como oluidada de oyr doc-
trina; y ansi quando entraua alguno de los nuestros en la
yglesia, todo hera echalle bendiciones, y ansi por las calles, etc.
En vno dellos specialmente, que entre vnas sefioras que al tiem-
po de la missa vinieron a estar discordes sobre sus asientos, y
dellas resulto en sus maridos, tanto que fue necessario baxar
el sacerdote del altar a poner en sosiego la yglesia, el Padre que
auia de predicar, tomo occasion para tratar dello en el sermon,
y acabado querieudolas hablar para que no pasase adelante,
hallo que el Sefior les auia mouido y se auian reconciliado.
Encomendo el P.e vn hospital que no tenia ya sino el nombre,
y estas fueron las primeras que embiaron dos camas para los
pobres, y quedaron con cuidado de visitalle a menudo, y ansi
le han tenido despues aca. A algunos clerigos se les tratauan
cosas particulares de que quedauan mouidos para venirse a
recoger a casa algunos dias. En los juramentos se via notable
aprouechamiento, ayudandose vnos a otros con recuerdos, y
que hiziesen alguna penitencia breue, como en los sermones se
les auia tratado. A las tardes se recogian los ninos de los lu-
gares con vna campanilla, y les ensenauan la doctrina christiana
a 2 vv. praec. supra vers.
598 LlTTERAE QUADRIMESTRES
a la qual se ayuntauan copia dellos y de grandes. El Sefior
por su misericordia se sirua dello, amen : que cierto quedan
con deseo de aprouecharse y confessarse, lo qual hizieron algu-
nos, y otros han venido a ello aqui a casa. Lo mesmo han
hecho seis hermanos este aduiento en tres yglesias de las prin-
cipales, recogiendo los niiios por las calles, y juntos en la
yglesia, despues de dicha la doctrina, tratarles alguna cosa con-
forme a su capacidad. En algunos monasterios de monjas se
hazen platicas a la red. Visitanse las carceles y hospitales,
acompanando los que ajustician ordinariamente. Las confessio-
nes y comuniones van cada dia augmentandose, y tienen bien
que hazer los Padres para cumplir con ellas; porque, como
veen el aprouechamiento de los que vienen, acude gente de
nueuo a buscar remedio para sus necessidades spirituales. Seran
los que ordinariamente se confiessan en nuestra casa mas a de
quatrocientos, sin trecientos y 50 b y mas studiantes. Procuran
los Padres que los mercaderes y ofticiales que con ellos se con-
fiessan, traygan concerladas sus consciencias, y para esto les
amonestan c que tengan las ordenancas y pragmaticas que cada
vno conforme a su officio debe guardar d, y las entiendan bien
y procuren leerlas, a lo menos cada mes, para que desta manera
vayan con mas luz, suadiendoles que de quando en quanrto,
les den razon dellas.
3. Exercitantes nunca faltan por la bondad del Senor tres,
4, 5, y con muy particular prouecho y mudanca en sus costum-
bres; specialmente vnos ciertos religiosos, deseando en lo que
su instituto sufriese, ayudarse de la Gompania, determinaron
de venirse a recoger a casa algunos dias, dandoles licencia su
prouincial, y persuadiendo a todos los de su prouiucia acudan
a las casas mas cercanas donde estuuieren los nuestros, y ya
ha empecado a embiar, y el a venido de los primeros; bueluen e
con particular aprouechamiento y admirados de si mesmos. Espe-
ramos en el Senor ha de ser esto vna cosa de mucha edificacion
para el pueblo, que hasta aora no estaua muy edificado dellos * ;
y ansi lo estan algunas personas que lo han alcancado a saber.
4. Desde la quadrimestre pasada se han rescebido cinco bue-
a mas stipra vers., deJeto §erca. — b y 50 supra vers. — c 2 vv. praec.
in marg. — d debe guardar supra vers. — e Praec. v. partim emend.
supra vers.
1 Probabiliter agitur de monachis hieronymianis monasterii Sancti Isi-
dori prope Hispalim, ex quibus aliqui a catholica flde defecerant. Cf. Menen-
dez Pelayo : Historia de los Heterodoxos espailoles (Madrid 1880), II, 440 sqq.
590. - Hispali 38 Decembris 1561 599
nos subiectos : los dos sacerdotes, el voo licenciado y theologo
que enpecaua ya a predicar con acepcion y edificacion : hombre
de buenas partes. Los tres otros legos, buenos scriuanos, par-
ticularmente el vno que tenia schuela de ninos aqui en Seuilla,
que sera de hasta 20 ahos.
5. Comeucaronse el dia despues de todos sanctos los estudios
de humanidad, tan deseados en este pueblo. Hizose vna oracion
publica en introduction de los studios, donde se declaro el ins-
tituto de la Compafria; luego inmediatamente se siguio vn dia-
logo de las sciencias, representado con muy buena a gracia y
edificacion de vnos ninos, que mas ordinariamente acostum-
brauan confessar en casa. Acudio mucho numero de geute spe-
cialmente los senores obispo de Canaria * , tres inquisidores,
prouissor 2, visitador y otras dignidades de la yglesia, y senores
seglares: marques de Ayamonte 3, asi[s]tente, etc. Concurren a
las lectiones mas de trecientos ordinarios, fuera de otros extraor-
dinarios, entre los quales ay mucha gente noble y clerigos;
parte embiados por el S.or prouissor, que studien; parte mouidos
por su necessidad. Leense 4 classes; proceden los studiantes
mucho mejor de lo que se pensaua, porque se temia de la gran
libertad, que la juuentud deste pueblo tiene, aplicandose bien
a las cosas que ansi por auisos particulares de sus maestros,
como por sus reglas, se les dize. Ayudo mucho la presencia y
doctrina del Padre prouincial 4, porque les enpeco a hazer al-
gunas platicas los viernes, con las quales mucho se ayudo a
la buena introduction de los studios. Esperamos en el Senor
se ha de seruir mucho de ellos y de sus padres, que comiencan
a venirse tras los hijos, diziendo muchas vezes, que aunque
sus hijos nunca deprendan letras, no quieren mas de que
aprendan a ser buenos christianos, y les ayuden a ellos y a
los de su casa a serlo. [Preces postuJat.J De Seuilla 28 de Di-
ziembre 1561 afios etc. Por comission del P.e Gonzalez, rector.
D. V. P.d indigno hijo en el Sehor.
T
Sebastian de Cordoua 5
a Del. erudiction.
1 Didacus de Deza.
3 Ioannes de Ovando.
3 Antonius de Guzman et ZMiga. Cf. Salazar y Castro : Historia genea-
logica de la Casa dr Lara, II, 145 ; IV, 305.
1 P. Bartholomaeus de Bustamante.
8 Vide p. 146.
600 LlTTERAB QUADRIMESTRES
591
ANTONIUS DE FONSECA
GORDUBA 29 DECEMBRIS 1561 l.
1. Domestica. Paenitentiae ; humilitatis exercitia. Sociorum nu-
merus. — 2-3. Scholasticorum specimina. Sollemnis stu-
diorum instauratio. Ioannes de Cordoba, collegii patronus,
mire affectus in nostros ac liberalis. Gradus litterarii. A-
liorum religiosorum benevolentia, quorum aliqui ad nos-
tras scholas accedunt. — 4-5. Alumnorum mores. Eorum
aliqui religiosam perfectionem sectari cupiunt. Admissi in
Societatem. — 6. Fidei rudimenta in diversis locis expli-
cantur, et consueta ministeria exercentur . — 7. Episcopi,
vlcarii, inquisitorum, populi denique erga nostros benevo-
lentia.
1. f Jhs. Muy R.do P.e nuestro en Chro. Pax Christi etc. [Licet
res parvae sint, eas tamen ex oboedientia scribet. Viget disci-
plina religiosa et mutua caritas.]; y a este modo se procede
en la obseruancia de las reglas, procurando de hazerse al modo
dellas y al de las constituciones (que para este effecto se nos
han leydo mucha parte deste tiempo), para que tiniendo todos
vn saber, tengan tanbien vn querer y obrar. Para lo qual les
ha tanbien ayudado mucho las grandes cosas que de los nuestros
de todas partes cada dia oymos, pareciendo que entonces mueuen
mas las constituciones y reglas, quando las oymos tan bien exer-
citadas. De mortificaciones (dexando las que a la deuocion de
cada vno se conceden secretatnente) las que en solo el refitorio
pasan, son que la mesa picola es de tantos pedida, que quasi
es quotidiana. Anse hecho tanbien muchas disciplinas, y en a
las fiestas, a los que predican a la mesa, les hazen dezir de re-
pente los tonos en latin, y aun en griego tanbien, con no saber
mas de quatro palabras, para por buen rato hazer los tres tonos
a en supra vers.
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 385, 386 ; prius 168, 169. Sunt in eodera
cod. duo exempla latina in ff. 383-384 ; 391-392.
591. — Corduba 29 Decembris 1561 601
en ellas. Otros dizen sus faltas, y besan luego los pies a los
demas, y sientanse a lo que queda de la comida. Otros leuan-
tados en la mesa dicen vna palabra de la Scriptura, que basta
por vn sermon a quien bien la entiende ; y estas dos cosas son
tan ordinarias, que no parecen ya mortificacion hacellas. Los
que al presente ay en casa son 27, los ocho sacerdotes, los siete
maestros y los nueue estudiantes ; los demas coadiutores, de los
quales a estado vno enfermo y en peligro, pero todos tienen al
presente salud: bendito sea el que la da. Y esto baste de las
cosas de casa, porque se diga de las de fuera.
2. Los estudiantes, pues, que concurren (cuya ensefianza en
christiandad y letras es casi todo el assumpto deste collegio),
seran poco mas o menos de quatrocientos ; y los mas parece
aprouecharse bien en todos estudios, porque los grammaticos,
que despues de sefior S. Lucas auian de pasar a las clases
mayores, se mostraron bien en sus examenes, cada vno en lo
que de su clase auia oydo; y dellos, los que representaron el
mismo dia vn dialogo a los demas estudiantes y al pueblo, fueron
sin duda muy de ver por ser pequenos, y mostrar vna action de
predicadores de mucho spiritu. Y por dezir aqui lo desta fiesta,
dando con esto prineipio a los estudios, dixeron aquel dia los
nuestros misa cantada, y fue suyo el sermon, todo despues de
hecho el dialogo, a lo qual estuuo presente el sefior don Juan l,
nuestro patron, y el inquisidor mas antiguo desta cibdad, con
otras dignidades y racioneros de la iglesia mayor, y caualleros,
etc. y con musica de la misma iglesia, de cantores y miuistriles.
Hizose todo con edificagion y combido el seiior don Juan a los
ecclesiasticos. Gomieron todos aquel dia con nosotros. Voluieudo
pues a los estudiantes, de los artistas, los mas dellos son bien
sefialados, y los que pudieron, se hizieron bachilleres en Seuilla,
donde suelen pedirles buena cuenta. Fueron y vinieron hechos
22. De los theologos, ay tanbien muchas muestras de su aproue-
chamieuto, ansi por su [diligencia] b, como por la agudeca que
muestran en argiiir y responder y preguntar, de lo que oyen ;
y ansi porque tanbien con esto tratau de virtud, esperamos en
ellos algunos obreros idoneos para la vifia del Senor.
a Corrosa charta, aliqua verba difflcile legi possunt. Exempl. latin. et
ad reliquum prandii ipsi accumbunt. — b Dubia lect. Ex. latin. nunc in au-
diendis lectionibus diligentia, in disputando argutia...
2 Ioannes de Cordoba.
603 LlTTERAE QUADRIMESTRES
3. Eq las conclusiones dellos y en las de las artes de cada
mes, es ordinario el concurso de los Padres dominicos a las
nuestras, y de los nuestros a las suyas, aunque tanbien vienen
de otras religiones; lo qual creo que, dexadas otras causas
principales, deue ser esta vna, de la mucha charidad que se
muestra de vna parte a otra; y asi se hallan siempre a las cosas
que en composicion de comedias se ensenan al pueblo, y asi
las suelen alabar en los pulpitos, como si fuesen sermones,
viendo que de las cosas que el mundo vsa para sus pasatiempos,
el Senor es seruido vsar por los nuestros para edifiearlos y
mouerlos a todo bien. Pero si el Senor por este medio que para
exercicio de los studiantes se toma, mueue a los demas oyentes
hasta derramar lagrimas en publico, y da mas memoria de sus
cosas, siendo vistas, mas que siendo oydas, no es mucho que
en los pulpitos se alaben semejantes actiones. Han tanbien ve-
nido nueuamente quatro religiosos de la Madre de Dios, y oyen
los tres grammatica, y el vno theologia l. Anse mucho conso-
lado los nuestros de que la Madre del Senor se digne recibir
dellos este seruicio en los que [escoge] a por mas suyos ; y espe-
ramos que ellos trayrau a otros.
4. Pero dexando el estudio de las letras, por dezir el de las
almas, tanbien es mucha la diligencia de nuestros estudiantes
en freqiientar las confesiones, porque muchos dellos lo hazen
de ocho a ocho dias, y otros de quince a quince, con muestras
muy claras de la buena guarda de su alma ; porque mandan-
doles que se comulgasen para el dia de S. Lucas, para co-
mencar sus estudios a mayor gloria del Senor, fueron tantos
los que se confesaron y en tan breue tiempo, con solos dos con-
fesores, que para ellos y para todos ay senalados, [que] el her-
mano sacristan dexo de poner en memoria los que se commul-
garon aquel dia, por ver tanta multitud allegada. Pero muy
raros son los que no se ven tan recogidos y tan amigos de tener
su oracion eu la iglesia, como los que en ello se muestran tan
deuotos, como si fuesen religiosos ; para lo qual creo les ayuda
a Diibia lect. Ex. latin. Idque maximura nostris affert solatium B. Vir-
gini in suis posse deservire.
1 Quinam fuerint hi religiosi non satis nobis constat. Per P. Carolum Gal-
vez a domino Iosepho de la Torre, archivi cordubensis « de la Delegacidn de
Hacienda » praefecto, accepimus fuisse olim Cordubae conventura religioso-
rum tertii ordinis Sti. Francisci, qui dicebatur « de la Madre de Dios ».
591. — Corduba 29 Decembris 1561 603
mucho la especial cuenta que el P.e rector ! tiene con todos,
inquiriendo corao biueu, pasando por los lugares donde se
juntan, para que no gasten el tieinpo sin fruto y con dafio,
llamandolos de secreto, y haziendoles platicas en publico, por
los generales, para animar a los que van bien, y poner temor
a los que no son tales; de lo qual en todos se vee particular
recogimiento y muestras de virtud. Y asi los maestros andan
con tan bueu fructo muy consolados, porque ver a un hombre
con barbas querer dar las manos a las palmetas, e importunar al
maestro con mucha humildad que porque no se le da a ellapeniten-
cia quealos otros, si tiene laculpa que ellos"?, grana consolacion
es para los que con ellos trabajan ; pues ver tantos de caualleritos
como de su voluntad toman con los otros sus escobas y barren
el collegio los sabados. y humillar aquella su altiuega para
exemplo de los otros, cosa es para dar mill gracias al Sefior.
Salen tanbien los mismos sabados los ya mayores y barbados,
y despues que en las repeticiones de sus clases an arguido de
su arte, hazen luego al sustentador sus preguntas de la doctrina
christiana, [y muestrau en esto] b codicia de mejor saberla, y
hazer della mejor memoria. Los que dellos estan mouidos a
religion, son muchos ; porque sin los de otros maestros, me
decia vn hermano que conocia 20 discipulos suyos, y vn Padre
que conocia 12; pero entretienense por causa de sus studios, y
por fundar mas su sancto proposito. Pero en los que mas a
podido el deseo que el estudio, se an entrado en este tiempo,
y son 7 : el vno en nuestra Sefiora de la Merced ; y tres en
S. Hieronymo; dos en Santo Domingo y vno en S. Fran.(°; y
aora poco ha, se entro otro en S. Hieronymo. Para la Compa-
hia, me dizen que estan 15 preparandose con estudio ; y sin
duda serian mas, si la puerta viesen mas abierta; la qual creo
que nuestros Padres con grande acuerdo muestran tan gerrada,
porque pues no se pretende, uo quieren que les parezca a los
de Gordoua que se les pone escuela para otra cosa mas, que
para la bueua ensenanca de sus hijos, y para ponerlos en ca-
miuo de todo bien, confoi rae a christiandad. Pero vno de mucha
virtud y singuiar abilidad, no se si con expectatiua de canonigo
desta cibdad, viendo que aqui no le querian recibir, fue a vn
a gan ms. — b Dub. lect. Ex. latin. et divinae legis peritiam piis inter-
rogationibus sibi magis illustrare et memoriae infigere.
P. Alfonsus de Zarate.
604 LlTTERAE QUADRIMESTRES
collegio desta pouincia. donde lo recibieron. porque era muy
de veras y de muchos dias su peticitin: y quiriendole embiar
los suyos a Salamauca a oyr derecho, desde a dos dias antes a
de su entrada. con no auer acabado el curso de philosophia en
que audaua: y como no te pudiesen hallar en Cordoua. siendo
de los suyos muy buscado. en sabiendo de lo que pasaua.
fueron a donde se a dicho. que es donde estaua de partida para
Seuilla. y hallada oceasion, hablaronle con grandes persuasio-
nes para sacarle de su buen camino. lo qual todo vencio facil-
mente el nueuo soldado del Seiior. y partiose con vn Padre de
los nuestros a Seuilla donde esta agora. Conseruelo el Senor.
amen. Y esto baste para lo de los estudiantes.
5. Ay tambien otros que deseau ser recebidos : entre los quales
ay algunos en virtud y letras sahalados. De presente esta en
casa haziendo los exercicios vn sacerdote y theologo. el qual
esperamos sera recebido por tener buenas partes para ello. Y
pocos dias ha fue recebido vn hermano por coadiutor y buen
suieto. Conseruelo el Senor.
6. An salido taubien los nuestros a muchas partes desta
cibdad a ensenar la doctriua con alguna declaracidn della. y
exhortagion a su guarda. En lo qual es para alabar al Senor
el buen affecto con que muestran venir a oyrla. Ynos dexan
los naypes. otros sus bolos. otros su esgrima y otros juegos.
Consuelause en aquesto mucho los hermanos con estoruar si-
quiera algun juramento o otro peccado, mientras que los
detieneu. ya que otra cosa no sacasen. sino que ne iterum sint
crucitigentes filium Dei l. Por cuyo amor escusarles de aquella
manera de muerte que a su Sehor quieren dar. es para ellos
harta consolacion. Ya otro a la carcel. y serian muchas las
confesiones. si vuieseu quien las pudiese oir. De el Senor asi
los obreros. como da la mies. Entre las occupaciones que con
los estudiantes tienen los dos confesores que para ellos y para
todos tenemos sehalados. freqiientan muchos de los del pueblo
los sacramentos. siendo ayudados de algunos de )os demas
Padres las fiestas. Son tambien llamados los nuestros para con-
fesiones de fuera. y para ayudar a bien morir: y particular-
mente quando alguno se ha de justiciar: en la qual ayuda, me
a antes supra vers.
Cf. Hebr., VI, 6.
591. — Corduba 29 Decembris 1561 605
decia un Padre. que con las lagrimas de vn companero que
lleuaua, alcancaron de vno que se quisiese confesar, el qual
hasta el lugar del castigo no auia querido. De otro me decia el
mismo Padre, que acompanandolo para auerle de cortar la mano
y justiciarlo luego. auia sido tanto el dolor y las lagrimas que
mostraua, y las oraciones que hazia. que creia que auia ydo
a la gloria ; lo qual parege que el Senor quiso hazer por medio
de su ayuda.
7. El amor que a los nuestros muestra el senor obispo ' es
muy grande, gozandose mucho de los ministerios que exercitan
con sus ouejas. Y asi lo muestra con alguDas limosnas y con
animo de hazerlas mas continuas. Su respuesta ordinaria es en
lo que de los nuestros se le ruega o communica, dezir que lo
hagan como les pareciere a mayor gloria del Sehor. Su prouisor
y visitador nos muestran tanbien entrahas de padres ; no se si
veen algo por donde el Sehor los mueue a ello. Los inquisidores
deste districto nos aman tanbien muy mucho, segun sus obras
declaran ; y ansi se hallan en nuestras tiestas, y en las actiones
que los studianles nuestros representau. y en otras cosas que
suelen con ellos pasar. El buen affecto de los del pueblo, aun-
que siempre se ha mostrado. particularmente en la mayor nece-
sidad lo a mas augmentado el Sehor. porque auiendola en casa
algunos meses ha por ragon del tiempo tan trabajoso, se an
mouido, sin entender en ello alguno de los nuestros. a ayudar-
nos este aho que viene para el gasto ordinario de la casa con
inas de 450 ducados. Y para esto an sehalado entre si dos per-
sonas que de los deuotos que esto an ordenado. reciban lo que
se ha de dar para cada mes. Bendito sea aquel qui est adiutor
in opportunitatibus 2. por cuyo amor pedimos a nuestros cha-
risimos hermanos quieran ayudar a tan pios bienhechores con
sus oraciones. Algunas cosas otras de mucha alabanga del Sehor
se dexaran aqui de poner. por auer pasado en confesion, pero
la mudanca exterior que algunos han hecho, a sido tan grande.
que se estiende hasta sufrir injurias ; y no solamente de pa-
labras malas, pero aun de obras : como sufrir golpes y cosas
semejantes, con ser antes ellos de semejantes injurias los auto-
res; tan fuera estauan de padecerlas. Pocos dias ha acontecio
aqui vn desastre en que mato vn cauallero a otro. y principal,
1 Vide p. 224, annot. 1
3 Ps. IX, 10.
606 LlTTERAE QUADRIMESTRES
que siendo de uoche encontrado, fue de subito desafiado a, y
asi rauerto dende a poco, no se le pudo socorrer. Despues de
lo qual se temio en este pueblo vn muy grande escandalo, que
ya yua tomaudo principio; y deziarae vn Padre que vuiera en
el muertes de algunos. Fue seruido el Sefior que con la inter-
cesion y ruegos del P.e rector y los nuestros, se puso en ello
paz, y esta todo sosegado. Sea la gloria dello a aquel por cuyo
auxilio sus minimos sieruos lo han alcan^ado; el quel espera-
mos lo continuara y augmentara asi para ello b, como para el
demas seruicio suyo, si con las oraciones de V. P.d y de nues-
tros charisimos Padres y herraanos siempre fueremos ayudados.
De Gordoua y de Diziembre 99 de 1561. Por commission del
P.e rector.
De V. P. indigno subdito en el S.or
ltr>1
t
7 Antonio de Fonseca - £
592
LUDOVICUS RIETINUS
FLORENTIA u29 DECEMBRIS 156 1 2.
1. Socii. Religiosa disciplina florens. — 2. Scholasticorum in-
stitutio. Mariana congregatio inter illos erigitur. — 3. Fruc-
tus laborum erga proximos. Contiones Patris Perusci gra-
tae. Concursus ad sacramenta. Elogium P. Desiderii galli
e vivis elati. — 4. De pia virorum sodalitate. — 5. Socio-
rum mutationes.
a Del. y rauerto. — b Bel. y para otros
1 In responsis ad interrogationes Patris Nadal (I, 226), per id terapus
datis, dicit se agere vigesimum sextura aetatis annura, esse ex provincia 0-
caniae ex oppido dicto La Fuente de Pero Naharro ; ingressum esse Societa-
tem Granatae ante quattuor annos, et nunc Cordubae theologiae operam
dare : et frequenter doctrinam christianam carceratis exponere.
fl Ex apographo coaevo in cod. Rom. 126 A, ff. 126-127; prius 109. Prae-
cedit in ff. 122-123 exemplum latinum sine mensis notatione; et in ff. 124-125
alterum ex. latinum datum III Kal. Dec. Secundum Hansen. 1. c. 766 est ex.
in archiv. colonien. datum 15 Dec.
592. — Florentia 29 Decembris 1561 607
1. f Molto R.'° in Xpo. P. Pax X ' . [Dicit se breviter scripturum]
In questo collegio siarno adesso 11 ; et speriamo ch' quesfanno
haueremo da esser circa a 13, o J4, et tutti (per la Iddio gratia)
stanno sani, quantunque alcuni siano stati alquanto indisposti
in questa estate passata. [Omnes religiosam perfectionem adi-
pisci conantar] Al ch' fare et a rassegnarsi tutti in Dio nostro
Signore, ci essorto molto caldamente il P. Prouinciale ' ch'
passo di qua, animandoci con alcune sue feruenti eshortationi.
Si confessarono da lui tutti li fratelli generalmente, et si ran-
nouorno li voti con molta humilta et sodisfatione et contentezza
in Domino.
2. Quanto al studio, poco ci e da scriuere, per non esserci
qui stato questo anno piu ch' un maestro ch'attende ad inse-
gnar la gramatica et christiani costumi alli suoi scolari, ch' sono
intorno a 30, o 32; et perche ancora la gente di questa citta
non e troppo inclinata al studio delle littere, ma piu presto alle
mercanzie et trafichi. Et questi ch' uengono, si agiutano con la
dottrina christiana, et ch' odino messa ogni giorno nella chiesa
nostra, et le feste uenghino alla predica, oltra di questo ch' si
confessino ogni mese da un Padre delli nostri, ch' di loro ha
cura, et ogni sabato uenghino a cantar uespro con grande alle-
grezza ; perch' si e instituito una lor compagnia ch' si chiama
la compagnia della Madonna ; et speriamo con 1'agiuto del Si-
gnore ch' quest' anno si habia a ristorare ogni cosa persa, per
li noui maestri et scolari ch' dalla V. R. P. aspettiamo 2 ; om-
nia tamen sint ad honorem et gloriam Dei.
3. Quel ch' si ha da scriuere delle cose spirituali et tempo-
rali, e questo : che ogni domenica et festa si suol predicare nella
chiesa nostra la mattina con assai buon concorso et attentione,
cauandosi da esse non poco frutto, il ch' si uede per le confes-
sioni che si odono ogni di ; et adesso predica il P. Perusco 3,
et alle sue prediche concorre si frequente populo, ch' la chiesa
non e capace di piu, et piace grandemente a tutti. Alla giornata
1 P. Petrus de Ribadeneira provincialis fuerat Florentiae mensibus Iunio
et lulio. Cf. Ribadeneira, I, 389, 395.
2 Vide ibid. 397.
3 P. loannes Baptista Peruschi nobilis romanus Societatem Iesu ingressus
Romae anno 1555 (Cf. Polancum: Chron.,\, 53), sollemnem professionem vovit
Romae die 21 Septembris 1566 (Cf. Polanci Compl. I, 612: II, 666). Aliqua
eius scripta citantur a Sommervogel: Bibliographie...
608 LlTTERAE QUADRIMESTRES
uediamo ch' cresce il numero si nelle prediche a, come nelle
confessioni, ch' tutte le feste, li sacerdoti sono occupati in con-
fessare insino al predicatore, et uengono molto uolentieri a con-
fessarsi dalli nostri, perch' molto restano sodisfatti et contenti
per li buoni ammaestramenti che li si danno, ch' alcuni hanno
detto di non hauer piu gran consolatione, se non quando si
confessano dalli nostri, il ch' e causa ch' altre uolte tornino
piu uolentieri ; ma molto piu inuero sarebbeno, se fussero piu
sacerdoti ; perch' molti uengono et non potendo per la penuria
di sacerdoti confessarsi, se ne uanno altroue. U frutto di quelli
ch' riceuono il sanctissimo sacramento, certo e cosa di grande
admiratione et da laudare molto Iddio nostro Signore, ch' non
essendo piu di tre sacerdoti, ogni domenica sogliono arriuare
al numero di 130, et le feste principali intorno a 200. La cosa e
ch' la chiesa non e troppo capace et li sacerdoti son pochi, ch'
molto piu sarebbe il frutto b ; oremus igitur dominum messis,
ut mittat operarios in uineam suam l. Non si resta ancora di
andare a uisitare li prigioni [et] c eshortarli alle confessioni, et
animandoli a patientia, et si cerca la elemosina per comprar' a
[loro] la corona et con molta deuotione la pigliano ; ma spetial-
mente si eshortano quelli ch' per [ioro] peccato sono condan-
nati alla Galera ; il qual offitio haueua prima il P. Desiderio 2,
a prediche supra vers., deleto confessioni. — b Del. pero. — c Consum-
pta est charta in decem extremis versibus sequentibus. Litterae quae de-
siderari videntur, intra parenthesim addimus. Exemplum latin. habet :
Solent quoque nostri invisere coniectos in vincula quos hortantur ad patien-
tiam, eorumque audiunt confessiones, praecipueque moventur ad peccata con-
fitenda qui mittuntur propter scelera in triremes. Hoc munere feliciter hac-
tenus functus est P. Desiderius, qui superioribus diebus ex hac vita migra-
vit ad Dominum: de cuius beato fine libet hic pauca reterre. Hic P. cum
esset 40 annos natus, natione gallus, tanto studio, charitate atque diligentia in
invisendis coniectis in carcerem, aliisque piis operibus utebatur, ut ab om-
nibus amaretur, et observaretur plurimum, nam iuvenes aliique plurimi,
qui ipsum noverant, si quando ei obviabant, statim ab omnibus aperto ca-
pite salutabatur. Hic P. non poterat esse otiosus a bonis operibus, nam dum
progrederetur per vias semper salutationem angelicam, vel dominicam ora-
tionem...
1 Cf. Matth. IX, 38.
8 De hoc Patre, cuius cognomen invenire non valuimus, vide Epist. Mix-
tae, IV, 211, 529, 740; V, 204; Litt. Quadrim. V, 585, 842. Sacchinus (Histo-
riae Soc. Iesu part. II, lib. V, n. 120) qui hac epistula usus videtur, dicit
eum supremum diem obiisse XIV cal. Augusti.
593. Florentia 29 Decembris 1561 609
buona [nie.] che alli giorni passati passo a di questa uita all'al-
tra piu felice; et essendomi occorse [la] occasione, non lasciaro
di dire a V. R. P. qualch' cosa della uita et felice raorte di
q[uesto] benedetto P. Questo P. era di nation franzese, di eta
iotorno a 40 anni, et faceua q[uesto] offitio con tanta diligentia,
charita et humilta, ch' da tutti era amato e riuerito, et con[o-
sciuto] insino dalli fanciulli. Era un huomo ch' mai poteua stare
otioso dalle buone opere; quando sta[ua] in chiesa, confessaua
insin ch' ueniua gente, quando uedeua ch' non ueneua piu, si
poneua in[ginoc]chioni et oraua feruentissimamente, ch' alcuna
uolta le persone ch' ueniuano a confessarsi, uedendolo con tanta
humilta fare oratione, oon haueuano animo di disturbarlo. Di
poi andaua a uisitare li ammalati essortandoli con tante sue dolci
parole alla confessione, ch' tutti restauano sadisfatti, et ogniuno
desideraua che andasse da lui, perch' si sentiuano consolati ;
et quando andaua per la strada, sempre diceua il Padre nostro
et 1' Aue Maria. Ancora b nella recreatione dopo desinare et cena,
ch' suole usare la Compagnia nostra, mai parlaua se non era
domandato, et quando occorreua di parlare, con molta humilta
et mansuetudine daua la sua risposta in tal modo ch' tutti re-
stauano edificati. Sempre haueua impresso nella memoria la
morte, 1' inferno, il giudicio et la gloria del paradiso. Quando
si sentiua indisposto, domandandoli como staua, diceua ch'
stauano pegio quelli ch' stanno in galera. Legeua spesso la vita
di Sancti Padri et imparaua qualch' sententia di quelli, et qualch'
uolta la diceua a proposito di qualch' ragionamento. Ch' piu?
In lui riluceuano tutte quelle uirtu ch' si richiedono al uero
religioso che desideri saluar 1'auima sua, lasciando buono odore
della vita sua a tutta questa citta ; ma il Signore uolendogli
dar la mercede delle sue latighe, et uolendolo prouare un poco
piu, gli mando una infirmita dell' ydropisia, et gli durd per 4
mesi, et in tutto questo tempo rnai hebbe gusto alcuno del man-
giare, et con gran fatiga posseua mandar giu il cibo. Poi se gli
gonfiorno tanto le gambe, ch' certo era una compassione a ue-
derlo, et lui con tanta patientia sopportaua ogni fatiga per amor
del Signore, et diceua ch' non era nulla a quel ch' lui meri-
taua. Staua sempre con la mente occupata neiraltro mondo ;
ma finalmente hauendocj Iddio monstrato a essempio della c sua
constaute patientia, lo uolse chiamare alla padria celeste ; et la
sua morte lu a punto come quella di un bambino, perch' essen-
a posso ms. — b Acora ms. — c Prius hauendo Iddio prouato la sua...
LlTTERAE QUADBIMESTRES. — ToM. VII. 39
610 LlTTERAE QUADRIMESTRES
dogli stato detto se uoleua cenare, rispose de si, quantunque
non ne hauesse a uoglia, conoscendolo per sostentatione della
natura ; ma uolendolj alcun delli nostri alquanto inalzar il capo
accio potesse commodamente mangiare, si senti subito mancare
et a far il transito ; et a questo tutti li fratelli ch' stauano a
coena, corseno b, et un de li Padri li lesse il Passio, altri de-
cendo il Gredo, altri animandolo a nominare il nome di Giesu,
et c duro circa a meza hora d, et cosi passo di questa uita come
un angelo.
4. In quanto alli huomini spirituali ch' le domenich' et feste
si congregano in casa nostra (come V. R. P. altre uolte ha in-
tesa), per gratia del Signore si sforzano di persuerare nella uia
del ben fare, et uiuouo con molto timor d[i] Dio, confessandosi
et communicandosi ogni domenica et festa comandata, uanno
alla predica mattina et sera ; quando hanno qualche ammalato
della lor compagDia, subito lo uanno a uisitare, et se e pouero,
gli prouegono di qualch' elemosina, et pregano per lui, et se
alcuno muore, gli dicono 1' offitio de morti. Ancora due uolte il
mese fanno la disciplina pregando il Signore si per li suoi pec-
cati, conie anch' per tutto il mondo ; et un di loro fa un ser-
mone mentre ch' si fa la disciplina : et alcuua uolta un delli
nostri, ch' di loro ha cura, fa a loro eshortatione del perseue-
rare nella strada da loro incominciata. Et certo uanno tanto in
gran feruor di spirilo, et tanto amore portano alla Gompagnia,
che e molto da lodarne Iddio nostro Signore, il quale mai manca
a coloro ch' ricorrono a lui con puro cuore.
5. Hauendo gia scrito questa epistola, uenne da noi il Padre
Giouanni Xiauier * con tre altri fratelli, et il P. Perusco parti-
tosi da noi. uenne a Roraa, et percio siamo di famiglia in que-
sto collegio 13 persone della Compagnia. [Preces postulat et vale
dicit.] Di Fiorenze e alli ^9 de Dicembrio 1561. Per commissione
del P. Rectore. Di V. R. P. indegnissimo f in Xpo. figliuolo.
Ludouico da Rieti ~
a Del. de bisogno. — b Emen. ex concorseno. — c Del. cosi. — d horra
ms. — e Di Fiorenze supra vers., et iteratur in marg. — f Del. seruo.
1 Vide p. 376.
2 In catalogo collegii florentini die 13 Aprilis anni 1560 scripto recensetur
inter eos qui litteris dant operam ita: « Ludovico de Pietro Santo da Riete
d'anni 21, e stato nella Compagnia XI mesi, assai buon scholaro, studioso
et di buon ingegno, et e sarto ». In cod. Bom. 7#.b n. 192. Obiit Laureti 14
Sept. 1589, ut dicitur in Elenco defunct. in cod. Histor. Soc. 42, f. 9.
594. - Colonia 31 Decembris 1561 611
593
P. RAPHAEL PELEGRI
MURCIA 30 DECEMBRIS 1561. *.
«
Bini e collegio sacerdotes per dioecesim oppidatim contionando,
catechizando, confessiones audiendo, magno cum fructu dis-
currunt. — • In urbe consueta erga proximos ministeria
exercentur. — Scholastici in litteris proficiunt. Oratio ha-
bita est in studiorum instauratione annua, et ecgloga in
festis nataliciis D. N. Iesu Christi de eiusdem natali acta.
— Collegii exstructio continuatur. — Religiosa disciplina
fioret.
594
P. GREGORIUS FABIUS
COLONIA 31 DECEMBRIS 1561 2.
1. Socii undecim nuper ingressi, quorum patria et dotes indi-
cantur. — 2. Mutuus amor et religiosa disciplina floret :
qua ratione et industria adhibita. Linguae germanicae et
gallicae studio diligens opera impenditur. Novem ex sociis
baccalaureatus titulo ornantur. — 3. Sollemnis studiorum
instauratio. — Discipulorum bona indoles ; qui ad sacra-
menta libenter accedunt. — 4. Spiritualia ministeria cum
scholasticis externis et civibus. — Brunsvicensis dux P.
Henricum Dionysium ad catholicos suae dicionis erigendos
invitat. P. Henricus illuc proficiscitur, archiepiscopi suf-
fraganeo vice illius contiones Coloniae habituro. — Preces
postulat.
1 Autogr. in cod. Hisp. 98, f. 396; prius 381. Exstant bina ex. latina eius-
dem in ff. 394, 395. Cura epistulaedie31 Augusti datae, (v. pp. 423-425) valde si-
milis sit, eius tantura summam damus. De auctore cf. Litt. Quadrim. VI, 809.
3 Ex originali in cod. Germ. 139, ff. 101-102; prius 150 (125).
612 LlTTERAE QUADRIMESTRES
1. Pax Christi Domini et caet. Vt obedientiae sanctae faciam
satis, R.de in Christo Pater, quadrimestres literas, qua maxima
fierj poterit breuitate, scribam ; ab eo primum ordiens, quod
R. T. P. fore gratissimuin puto. Sumus in hoc collegio 55 Socie-
tatis, atque ex eis sacerdotes 19; magistri non sacerdotes 9,
magisterio proximi 7, physici 9, logici 8; rhetoricae student 4,
poetae 3, grammaticae 2; et 4 sunt coadiutores *. Licet autem
aliquos in alia collegia effundat fratres istud collegium, plures
tamen quam alio amandantur, hic Societati Christoque se tra-
dunt. Decem quidem ab eo ternpore, quo proxime quadrimestres
literae scriptae fuerunt, partim Treuiros, partim Moguntiam,
partim ad ducem brunsswicchensem, partim denique ad R. P.
Petrum Canisium in superiorem Germaniam sunt missi. Verum
eorum, qui ingressi sunt vincit numerus; siquidem XI a ad-
missi sunt, in quibus est dionantensis sacerdos 2, egregia prae-
sentia, physicam et metaphysicam audit, bene doctus et ad
regendum alios suo tempore aptus erit b. Alter vero neomagensis
est, iudicio pollet, bene docet et concionatur, sacrae theologiae
baccalaureus. Tertius Tornaco veuit cum R. P. Antonio 3, apud
suos pastor fuit; hic operam dat logicae, vir de quo sperandum
est, quod ad multa ac magna accommodus erit 4. Quartus neo-
magensis est c; hic cum in classe rhetorica esset, declamando
floruit; iam physicus est, et in studio philosophiae foeliciter
progreditur. Quintus et sextus leodienses sunt, et in logica
schola versantur: diligentes sunt et optimae indolis. Septimus
est nouesianus, frater D. Hermannj, qui agit Treueris, qui in
ascensu ad rhetoricam tertius ordine fuit ; pollet ingenio, et ad
munus concionandj satis est appositus 5. Octauus et nonus oc-
cupant classem humanitatis, quorum alter R. P. prouincialis
comes itineris fuit ; nunc diligentissime studet. Decimus est mo-
guntinus, totus syncerus, infimae classis. Vndecimus, licet poe-
a XI supra versum, deleto alio num. — b erit supra vers. — c est su-
pra vers. alia manu.
1 Tres ex praecedentibus sociis in duplici classi includi debent, ne summa
numerum 55 excedat.
a Ex iis quae sunt apud Hansen (1. c. 408, 450 et 777) eruitur agi de P.
Antonio Adami.
3 P. Antonius Holletus Hannoniensis. Cf. Hansen, 1. c. 408.
* Videtur hic fuisse P. Ioannes Lamberti. Cf. Hansen, 1. c. 408, 450, 460,
777, 779.
s Petrus Thyraeus.
594. — Colonia 31 Decembris 1561 613
ticae classis fuerit, et beae doctus, tamen ab ingressu suo in
Societatem libenter et diligenter in culina seruiuit.
2. Verum fratres omnes, quamuis variarum existant na-
tionum (sunt enim germanj superiores et inferiores ac gallj),
omnes tamen in summa pace viuunt, et se inuicem singularj
amore et charitate complectuntur. Maximo autem Dej beneflcio,
siugulj tam in spiritu, quam in literis, foeliciter progrediuntur,
et ad suj ipsius victoriam contendunt, ac pro gratiae sibi a
Deo a praestitae modulo, gnauiter ad profectionem nituntur. In
constitutionum obseruatione, in dies singulos longius progrediun-
tur, seduloque in ijs exercentur, atque D. Franciscus Costerus il-
larum interpretationem singulis sextis ferijs prosequitur. Porro in
constitutiones, si quid peccatum fuerit, id poenitentijs eluitur, quas
et vltro sibi b iniungi postulant, et iniunctas summa animj ala-
critate exequuntur. Vniuersi ante Ghristi natalitia, iuxta consti-
tutionum formam, R. P. Leonardo generatim confessi sunt, acipso
die cum ingentj gaudio omnes vota renouarunt, atque in ijs 12
fuerunt, qui tunc primum se votis obstrinxerunt. Non parum
fructus spiritualis accreuit ex eo quod singulis quibusque men-
sibus aliquod cuilibet diuj nomen sortito contingit, quem sibi
eo mense velut patronum colendum statuat. Hunc vt aliqua ve-
neratione vel demissi animj significatione cohonestent, tres poe-
nitentias sibi quisque eligit. Ad haec curatur vt fratres lin-
guam superioris Germaniae discant. Verum de quibus spes non
est quod eam discere possint, ab eis hoc exigitur, vt propriam
expoliant, et eleganter gallice loqui assuescant; in quem finem
his politi scriptores gallicj, illis vero venustioris styli germanici
auctores comparantur. Item diebus veneris, illi concionibus ger-
manicis, hi in gallicis exercentur. Quoniam autem latinorum
exhortationum frequens in Societate vsus est, sabbatinis diebus c
latine concionantur; denique in mense Nouembrj nouem ex fra-
tribus ad gradum baecalaureatus in artibus euecti sunt, vt post
annum magisterio donentur. In mense Decembrj tres ex fra-
tribus hypodiaconatus initiati sunt ordinj, titulo Societatis et
gratis. Et hactenus quidem de fratribus; nunc, R.de P., quid in
scholis actum sit, paucis accipe. [Sequuntur aliqua de studio-
rum instauratione, quae fere ad verbum inveniuntur in epistula
diei 26 Novembris. Vide p. 589] .
3. Suntque in omnibus alijs classibus tot auditores, vt reliqua
a a Deo supra vers. — b sibi supra vers. — c diebus supravers., deleto
verbo, quod legi nequit.
614 LlTTERAE QUADRIMESTRES
gymnasia multitudine discipulorum facile anteuertamus ; indole a
etiam bona sunt praediti, vt Deus videatur ad nostram institu-
tionem eos mittere, qui ad virtutes literasque capescendas animo
propensi sunt, et faciles. Praeceptores quoque sedulo suo fun-
guntur officio, quo fit, vt in discipulis non exigua et eruditionis
et virtutum fiat accessio. Dum ad confessionem hortantur, dictu
mirum, quam et grato id animo accipiant, et absque vlla repu-
gnantia exequantur. Sunt non pauci (de conuictoribus nihil lo-
quor, qui octauo quoque die prope confitentur, fratrum nostro-
rum exemplo excitati), qui non modo statis temporibus vna cum
reliquo grege, verum etiam proprio animi impulsu, virtutisque
desiderio, vel octauo quoque die, vel singulis quindenis confi-
tentur. Girca natalem Dominj audiendis discipulorum confes-
sionibus quatuor dies, nunc quinque, nunc sex, nunc septem
sacerdotes irapenderunt. Sed de scholis et discipulis haec dicta
sufficiant. Superest vt quis fructus in externis et ijs, qui nostrae
curae commissi non sunt, factus sit, paucis aperiamus.
4. Sub haec festa natalitia, quidam adolescentes aliorum
gymnasiorum contitendj studio ad nos se contulerunt, et do-
lent plerique quod alijs nomen dederunt, quo facto a nostris
scholis prohibentur. Praeteria [sic] sunt multj pij homines, qui
sabbatinis diebus confitentur R. P. Leonardo in sacra aede
S. Vrsulae. Vicinus noster, honestus vir et aetate ingrauescens,
ciuis coloniensis, magna Societatis opinione ductus, duos filios
Societati obtulit, quos interim in collegio alit. Alter annos natus
13, alter vero 15; iamque ambo in classe poetica, siue humani-
tatis, versantur. Proximis 4 ieiuniorum temporibus b ab R.n,i c
archiepiscopi nostrj officialj * coneessum est vt nostrj deinceps
Societatis titulo ad sacros ordines promouerentur, ac religionis
nomine admittantur. IU.mus dux brunswichensis Ericus in mense
Octobrj oratorem, virum et prudentem, et utriusque iuris doc-
torem 2, ad Reuerendiss. archiepiscopum nostrura coloniensem
amandauit, vehementer expetens a sua celsitudine aliquem praes-
tantem doctrina virum, aut etiam plures, si haberet, quorum
opera vteretur in erigenda fide catholica, quam apud se graui-
ter declinatam conqueritur. Reuerdiss. itaque archiepiscopus
a Del. tutu. — b temporibus supra vers., deleto diebus. — c R.mi snpra
vers., del. eximij.
1 Ioannis Gebhard, coloniensis archiepiscopi, officialis erat Ioannes Kem-
pis. Hansen, 1. c. 397.
3 Dr. Mauricius Winkelmann. Hansen, 1. c. 409, ann. 1.
594. — Colonia 31 Decembris 1561 615
ad nostrum collegium scribens rogauit, contentus D. Henricus
Dionysius, intermissis ad tempus in aede metropolitana concio-
nibus, ad illust. ducem se conferre vellet. Postea vero mense
Nouembrj ad ipsum D. Henricuin dux literas misit magna illj
pollicens, et ducis orator scripsit principis animum ita affectum
esse, vt maxime cupiat scbolas erigi in quibus iuventus a Socie-
tate erudiatur. Tandem dux ipse Coloniam venit, rogavitque D.
Henricum vt primo quoque tempore se itineri accingeret, et auri-
gam cum rbeda (alio enim ipse tendebat) iussit tantisper Coloniae
haerere, adiuncto itineris comite nobili quodam viro familiae
suae, quoad Pater ad iter paratus esset. Itaque secundo die
Decembris cum vno ex fratribus nostris * et cum quodam alte-
rius gymnasii lectore, binc profectus est. Et ne populus grauius
ferret D. Henrici profectionem. reuerendissimus noster archie-
piscopus in eius locum suffraganeum suum 2 suffecit, qui gratia
et doctrina plurimum etiam valet. Hic, quum primum inciperet,
et se in locum dicti Patris ad tempus suffectum populo denun-
ciaret, magna in illo amplissimo hominum concessu [sic] D. Hen-
rico tribuit: et simul rogauit ne ferrent auditores molestius,
nam essent propediem illum recepturi vbi inclinatam religionem
apud illustrissimum ducem erexisset. Haec sunt, R. P., quae
scribenda occurrerunt. Obnixe rogamus vt sanctis tuis, et Pa-
trum ac fratrum precibus et sacrificiis collegium coloniense
iuuare digneris quo aliquando messis vberior in Dei horrea
colligatur, et vt Deus oculis mismcordiae terram Brunswichien-
sem respiciat, et R. D. Henrico auxilio sit, quo miser et seduc-
tus populus conuertatur, et sacra romana ecclesia dilatetur etiam
in septentrione. Si res succedat vt speramus in Dno., ad reli-
quam Saxoniam via aperta erit. R. P. Leonardus 3 qui iam
melius valet, praeter salutem quam impartitur R. T. maximam,
se vestris precibus et sacrificiis commendat obnixius; quod et
nos etiam facimus, quam possumus humillime. Coloniae Agrip-
pinae, pridie calendarum Januarii, anno 1561.
R. P. T. seruus in Christo.
Gbegorius Fabius Dioxantius 4
ex commissione R. P. Leonardi Kessel.
Inscriptio desideratur.
1 Fr. Michael Ruel. Hansex, 1. c. 413 ann. 1. De hac missione plura inve-
nies apud Hansen.
3 Ioannes Pennarius : Hansen, ib. ann. 2 ; Edbel, Hierarchia, III, 367.
3 P. Leonardus Kessel, rector.
4 Auctor poeticen docebat. Gf. Duhr : Die altesten Studienplane... 17.
Alia de auctore vide sis in Epist. P, Nadal, II, 553.
616 LlTTERAE QUADRIMESTRES
595
PETRUS LOPEZ
OLISIPONE 31 DECEMBRIS ^1561 4.
1-2. In Societatem nuper adlecti. — 3. Sociorum valetudo. Fra-
tris Palacios mors. — 4. Sacris initiati. — 5-6. Religiosae
perfectionis studium. — 7. Aedes perficiuntur. — 8. Con-
cursus ad sacramenta. Fructus — 9. Regis et principum
erga Societatem, benevolentia. — 10-21. Contiones in diver-
sis locis; quarum exitus pluribus exemplis ostenditur. —
22-24. Rei capitales, nautae, pauperes iuvantur. — 25-27.
Missiones ad diversa regni loca, ad Brasiliam, ad alia
collegia. — 28. Eleemosynae et dona nostris collata.
1. f Jhs. Mui Reuereado en X.° Padre. Pax Xpi. etc. —
[Epistolae ordinem exponit.] Entre muchos que han pedido ser
recebidos, los que se han admittido este tiempo desde la otra
quadrimestra a son siete, que todavia perseueran en el seruicio
diuiuo, algunos por coadiutores temporales, y los demas por
indeferentes. Ay entre ellos harto buenos subiectos, dos de los
quales estudiauan en la primera classe de santo Auton ; vno de
los quales es tlamenco de nacion, y otro castellano; los demas
todos son portugeses; y no pongo en este niimero los que vie-
nen de otras partes de la Compafiia a esta casa.
a Prius quadrimestria (?).
1 Ex origin. in cod. Lus. 51. ff. 241-243: prius 259-261. Est aliud exera-
plum hispanum in ff. 245-218. Epistula data dicitur die 31 Decembris 1562 ;
sed hoc aut ex auctoris errore, aut rectius quia annum numeravit a nativi-
tate Domini. Nostro numerandi modo dicenda est data anno 1561. Nam im-
primis est alia epistula quadrimestris domus olisiponensis, toto caelo ab hac
diversa, data die ultimo Dec. 1562, sed ita ut nullus relictus sit ambigendi
locus^tum mors fr. Palacios, de qua in hac epistula agitur, anno 1561 eve-
nit (Cf. Epist. P. Nadal, I, 559) ; tandem fr. Scipio, italus, anno 1561 pro-
fectus est in Brasiliam, ut habet Franoo: Synopsis Annalium, ad ann. 1561,
n. 13; Vasconcellos : Chronica... ann. 1561, n. 109. Cf. etiam Epist. P. Na-
dal, I, 693; quo in loco, in annot. 3 error irrepsit; nam fr. Scipio italus
alius erat a fr. Cypriano, lusitano. Idem, quod ad terapus attinet, dicendum
est de epistula sequenti, quae de collegio Sti. Antonii agit, et quae aliudnon
est nisi postremae partis huius (a nobis omissae) explicatio.
595. — Olisipone 31 Decembris 1561 (H7
2. De uno particular dire solamente de los recebidos, el qual
era criado y mui priuado de un senor, el qual quiriendo morir,
fue llamado uq Padre de la Gompania para le ayudar en el tran-
sito. Edificose tanto el mancebo de las palauras del Padre, y
entro tanto en sy con el temor de la muerte, que de alli ade-
lante tuuo sus oras de oracion y recogimiento, y con tanta ins-
tan^ia pedio la Compania, y tanto, que fue admittido.
3. Para el niimero que aqui estamos, banos dado Dios nuestro
Sefior los meses passados mediana copia de dolientes, ca juntos
estuuieron en cama siete o ocbo personas, y algunos dellos mui
malos y con febres continuos [sic], entre los quales era vno el
P. Luys Goncalez, de perlezia. Vllra destos auia otros mal des-
puestos. Quizo nuestro Senor por su bondad darles salud, que
agora todos tienen, y entienden en sus solitas occupaciones, sa-
cando dos, el vno de los quales avn todavia tiene fiebres; el
otro, que es el P.e Luys Goncalez, no esta avn de todo sano,
avnque mui mejor de lo que solia. Pero a vn bermano nuestro,
maestro en artes, y de mui rara habilidad, que vino del collegio
de Coymbra a conualescer a esta casa, que se llamaua Pala-
cios l, castellano de nation, hale dado Dios nuestro Senoi (como
esperamos) mas perfecta salud, cuio transito desta vida a la
otra, que fue a los 5 de Nouiembre, avnque nos aya hecho so-
ledad, ha podido causar harta imbidia en los que vieron su
dispocicion con senales mui buenas de que Dios nuestro Seiior
lo Ueuasee a su santo reino. El sea bendito en la vida y muerte
de todos, amen.
4. Anse promouido a prima tonsura vnos quatro o cimquo
hermanos, y a ordenes sacras vno que se llama Antonio Mon-
sarrat 2, catalano de nation.
5-6. [Cuncti socii perfectionem assequi conantur. Mortifica-
tiones a Superiore petunt. Spiritualia exercitia suis temporibus
peraguntur.J
7. El edeficio material en este casa se va haziendo, y cada
dia mas perfectionando. Este verano se hizo vn pozo en la
huerta, que tiene buena cantidad de agua dulye, avnque no de
1 De quo catalogus conimbricensis exeuntis Julii 1559, dicit : Gaspar Pa-
lacids de 22 afi is recibido en Mayo de 56 ; oyd latin y oye el 2.° curso ; tiene
buena habilidad ; es muy flaco y enfermo del stdmago. (Cod. Lus. 43, f. 76. v)
2 Cf. sis Epist. P. Nadal, I, 701 ; Litt. Quadrim., VI,
618 LlTTERAE QUADRIMESTRES
todo bastante para nuera a, y ase dado principio a vna casa para
la porteria y para vn lienco de celdas, que ia tienen las paredes
aleuantadas del todo; agora labran la madera los carpinteros;
en el qual ay nueue celdas de la medida de las otras, y esto
vltra de la enfertneria que el ano passado se hizo mui bien be-
cha y labrada, y aforrada de roble de Flandez, que tiene de
largo hasta cimquoenta pies, y de hancho veinte y ocho, y tiene
sus varandas, y un retrete, y casa para botica, y dos camaras
de la misma hechura, y debaxo esta la despensa, y de la enfer-
meria el refectorio, y agora posan alli los nouicios por estar
todos juntos. Aura costado esta obra... b
8. Darle be agora secundo loco qtienta del fructo spiritual
que se haze en esta ciudad; y primeramente de lo que toca a
los sacramentos, ordinariamente ay gran concurso de confessio-
nes y communiones en nuestra iglezia, como por otras se escreuio;
cada tiesta y domingo estan en la iglesia muchos confessores,
y no poco ocupados. Vno por otro cada dia destos se comulga-
ron 1(0 personas, eccepto los que por la semana lo hazen, que
cada dia ay buen numero de quien se comulga, y no passa dia
sen esso; y en las fiestas principales el numero es mui mayor,
como en la fiesta de Nauidad se comulgaron mas de quatro
cientas personas, allende de muchos que se iuan a comulgar a
sus yglesias; y ansi en estos dias ha sido necessario que los
Padres mal despuestos se desposiessen a confessar, y nuestro
Senor les quizo aiudar en cosa de su tanto seruicio, y parecia
que les daua nueuas fuercas. Y allende de los que aqui se vie-
nen a confessar, son los Padres continuamente llamados para
confessar personas, que 6 por posar lexos, o por otras causas
no pueden venir a nuestra igiesia, como son el Nuncio * y otros
caualleros, que seria largo de contar; y esto no solo en la ciu-
dad, mas avn de tres y quatro leguas los vienen a busquar, y
trabajase, quanto es possible, dar a todos buen auiamento, aun-
que a las vezes con harto trabajo por ser la tierra grande y la
gente mucha ; y en esto se siente notable c fructo y seruicio del
Sehor, porque muchos con admonestaciones de sus confessores
a Sic utrumque ex. pro noria. — b Sic, imperfecto sensu in utroque
ex. — c Emend. ex notabel.
1 Initio huius anni nuntius S. P. in Lusitania erat Prosper Santa Croce,
cui medio anno suffectus est Ioannes Campegius, episc. bononiensis. Cf. Al-
meida : Historia da Igreja em Portugal, vol. III, part. II, 703 ; Eubel, III, 151.
595. — Olisipone 31 Decbmbris 1561 619
mudan el modo de biuir, scilicet que, se tienen mas estado de
lo que conuiene, tomanlo honesto, y se sacan de deudas y mur-
muraciones, y aun de pleitos, y se quitan de peccados. Sola-
mente contare de dos que, siendo de mui buena sangre, andauan
tanto embibidos en las cosas del mundo, que parecia que trium-
phauan, y les parecia que no auia otra cosa sino sus gustos y
passatiempos, sus ricos vestidos de seda y de oro, y hablar en
al no era cosa de su gusto, ni lo podian oyr. Quiso nuestro
Sehor que hablandoles vno de los nuestros, entraron tanto en
si, que todo quanto tenian, dauan a pobres, y ellos se determi-
naron al seruicio diuino, y agora segun he entendido hazen
mui virtuosa vida. Tambien otros se determinan a entrar en
religiones, y lo hazen ; y otros perseueran a pedirlo por la ad-
monestacion de nuestros Padres.
9. Por el P.e Luys Goncalez estar enfermo, como tengo dicho,
va agora el P.e Migel de Sosa, que es ministro desta casa, a
ensenar a el rey L, el qual se le muestra mui afeicionado, y es
para dar gracias a nuestro Senor de quau amigablemente se ha
con todos los de la Gompania; y no solo el, mas tambien su
aguela la reina 2, y todos los demas de la corte, en especial el
infante cardenal 3, que nos es tan propicio. como si fuesse uno
de la Gompania; y aunque della fuesse, no veo yo que mas pu-
diesse hazer.
10. El P.e Doctor Torres 4 continua sus doctrinas los do-
mingos a la tarde con mui buen auditorio y satisfacion ; y uno
otro cada dia despues de comer enseha la doctrina a los mo-
chachos en nuestra yglesia. Del vno y del otro esperamos en el
Sehor se seguira mui gran fructo en las animas, y ya se va
sentiendo el prouecho en algunas cosas particulares que soceden.
11. Todos los dias de Santos y domingos se contiuiian los
sermones en nuestra iglesia, y son agora 4 predicadores que
alternatim lo hazeu, scilicet el P.e Miguel de Sosa, y el P.e
Maestro Ignacio 5, y el P.e Paulo Leiton, y el P.e Maestro Diego
Viera, a los quales sermones, como he dicho, ha gran concurso
de gente, y cada vez va creciendo mas.
1 Sebastianus.
2 Catharina, Sebastiani regis avia.
3 Henricus Cardinalis.
4 P. Michael Torres, qui provinciae praepositus fuerat, nunc domus pro-
fessae. Cf. Epist. P. Nadal, I, 535.
5 P. Ignatius Martins.
6U20 LlTTERAE QUADRIMESTRES
12. Predicase otrosi en otras partes desta ciubdad, por lo
pedir con mucha instancia, como fue este aduiento a en diuersas
iglesias, y ea la Misericordia, y en las prisiones, y en los espita-
les, que communmente son visitados por los nuestros Padres: y
allende de las predicaciones que se les hazen, se les dize la doc-
trina, los confiessan y consuelan y se busquan limosnas b para
los necessitados, y lo mesmo se haze a los que forcados andan
en las galeras, las quales inviernan aqui este inverno, y ay un
Padre que tiene especial cuidado de los visitar y ayudar en sus
necessidades. Ansi mesmo ordinariamente van Padres a confes-
sar personas emfermas a sus casas; y dire lo que acaescio a
algunas, por dezir algo en particular. Fue un Padre llamado
para confessai- un enfermo, el qual como lo viesse, entendio que
su enfermedad era mas necessidad que callentura, y dixo a la
senora de casa: si lo quereis sano, daldele el necessario; y
ansi le dieron lo que el Padre le ordenou, y llueguo se fue
hallando mejor; y despues lo torno el Padre a visitar, y le
hallo bueno, y ia casa bien aderecada de todo lo necessario;
y ansi conualescio.
13. Otra muger se queri 1 ahorcar por causa de la mala vida
que le daua su marido, y andando para poner en effecto la
tentacjon, acudio un Padre de la Gorapania, y no solamente
Dios por su medio la libro de la tentacion, mas aun los hizo
amigos y deuotos, y acabo con ellos que se veniessen aqui a
confessar muchas vezes.
14. Otra de la raesma manera enduzida por el demonio se
ahorco, y quiso uuestro Sehor que eu se hechando, acodio quien
le corto la soga, y fue alla un Padre a hablarla, y no la podia
enduzir a repentimento, antes no queria comer, y dezia que no
tenia remedio para saluacion, y que quien no tenia remedio,
no auia raenester comer; y por algunas vezes que le hablo,
quiso nuestro Sehor darle conocimiento c iuntamente arepenti-
mento, y quedo de todo fuera de la teutacion.
15. Vn hombre auia muchos ahos, que passauan de diez, que
era casado clandestinamente con una rauger, la qual no queria
recebir, antes determinaua de la dexar y acogerse desta tierra,
y no se queria salir de la excumunion en que estaua, y por tal
declarado ; y hablando un Padre con ellos, les hizo hazer lo que
eran obligados; y ansi quedo todo en paz y quietacion.
a aduiento in marg. — b liraosmas ms. — c Sic in altero exemplo ; in
primo vix legi potest.
595. — Olisipone 31 Degembris 1561 621
16. Son tambien ayudados los que estan propinquos al tran-
sito, a los quales de dia y de noche van los Padres, quando
son llamados; y en esto no ay ecception [sic] de personas, mas
igoalmente se va a ricos, a pobres, a sehores, a esclauos ; y no
solo los dolientes se desponen mejor a bien morrir, y se con-
forman mas con la voiuntad de su criador, mas avn los que se
hallan prezentes, se editican mucho, y se satisfazen ; y a las
vezes se espantan de la promptitud de los de la Gompahia, que
a todas oras que son llamados, acuden con tanta diligencia,
que parece que no tienen otra cosa que hazer.
17. Tambien se hazen muchas amistades, y en esto ay mu-
chas vezes deflcultades y de mucha importancia, ansi por causa
de las personas, como tamhien por causa de la graueza de los
negoceos; mas el Senor por su bondad a todo da remedio, como
buen padre. Y dire de algunos em particular. Vn hombre de
mucho respecto hirio a otro su ygual, y en esto empeco el ene-
migo a encender llamas, y a hazer bandos. Vino aqui el padre
del delinqiiente, y enpeco un Padre a entender en ello, y des-
pues que por vezes hablo con ellos, acabo todo a maior gloria
de la soberana magestad.
18. Otro auia sido herido por un su contrario, y andando
para se vengar, supolo un Padre. Enpeco a entender en ello, y
los hizo amigos.
19. Otro auia andado fuera deste reino, y quando vino no lo
quiso el padre recebir, ni recoger eu casa, antes lo deshechaua
dizendo que no era su hijo. Viendo esto el mancebo, y que con
medios humanos no podia acabar con el padre que lo recebiesse,
para lo qual le auian ya hablado muchas personas de calidad,
y se auian buscado otros remedios: se vino aqui, como sin
ninguna esperanca; y entendio un Padre en ello, y no solo lo
hizo recebir, mas avn le hizo hazer todo lo que la razon pedio ;
y su padre todo lo dexo en manos de nuestro Padre.
20. Otro andaua con un negoceo de a donde le venia a el mui
notable prouecho, y a otros no menos perdida. Hablando con
vn Padre que le aconsejo que no lo heziesse, todo lo dexo li-
bremente, aunque en ello no perdio poco interese humano, sed
utilius duxit diuinum.
21. Otro allende del que ya he dicho, queria dexar la muger
con quien auia casado a hurto, y no la querria recebir; y ha-
blandole un Padre, hizo lo que era obligado.
a de supra vers.
LlTTERAE QUADRIMESTRES
22. Ay un Padre determinado para que vaya a acompanar
los que por sentencia son condenados a muerte; el qual lo haze
mui bien; y a los unos ayuda, esfuerca y consuela in Domino,
a los otros editica y da doctrina para emmendar la vida; y entre
otros que le dieron desconsolacion, fue vno que le paiecm que
no le guardaran la justicia, con el qual el Padre tuuo asaz de
trabajo.
23. Los capitanes, pilotos y maestres de las armadas, y aun
los marineros, que es gente que no lo suele hazer, antes que
partan para fuera del puerto, muchas uezes se vienen aqui a
confessar y recebir el santissimo sacramento; y piden la beudi-
cion a los Padres, y que les encomienden a Dios; y despues
que tornan, hazen lo mismo pro reditu.
24. A los pobres y necessitados se procura ayudar mucho,
ansi con limosnas de casa, como tambien con los lleuar a per-
sonas deuotas y ricas, y se habla por sus necessidades, y les
hazen despachar sus negoceos. Muchos por esta via son ayu-
dados y reciben bueuas obras. Y los dias passados se dio orden
conque una persona cassase una huerfana de limosna. Venera
tanto el pueblo y todos a las personas de la Gompahia, y le dan
tauto credito y authoridad, que con los mas dellos no es me-
nester sino saber que son de la Compania para les ser dado
todo el credito, y ansi quando van por las calles nunqua se
acaba de quitar el bonete ; y quando esta enfermo alguno de
los conoQidos, son aqui tantos, ansi obispos y capitanes y re-
caudos del rei a visitarlo, que a las vezes esta la porteria Jiena;
y aunque por ansi parecer mas decente, no dexan entrar estos
adonde estan los dolientes, todavia dende alli le mandan sus
salutaciones, y no dexan de venir a saber como estan y pre-
guntar por ellos.
25. El rei queria embiar para diuersas partes de su corona
personas de la Compania, y lo pidio con mucha instancia, y se
cumple con sus deseos em muchas partes; y en las que quedan
por no se poder hazer mas al presente, hazerse a con la gracia
del Senor adelante con la commodidad y orden que semejantes
negoceos requieren.
26. Hanse hecho algunas missiones desta casa para fuera,
scilicet vn Padre con hum hermano de los que vinieron de
Italia, llamado Scipion l, fueron para el Brasil. El rei los hizo
1 Frater Scipio Comitoli profectus est in Brasiliam cum P. Franciseo
Viegas. Vide loca in annot. prima huius epist. citata.
595. — Olisipone 31 Decembris 1561 623
proueer muy bien de lo necessario para el viage: los quales
pedio un mercader con mucha instancia para vna su capitania,
y les hizo dar mui buena enbarcacion, y todo le costaria mas
de dozientos ducados. Fue daqui otro Padre para vna ciudad
llamada Barganca, y auia de tomar el companero en Coimbra,
al qual dio el obispo ' para el camino 50 ducados.
27. Tambien an ydo daqui a los collegios de Goimbra, Euora
y otras partes mediano numero de personas, en especial fueron
a estudiar en Goimbra algunos ocho o diez, y el P.e prouincial 2
es ydo a visitar la prouincia, y agora poco ha la acabo de vi-
sitar, y quedasse em Coymbra, creyo que alli predicara la qua-
resma. Su compafiero, que era el P. Francisco Anriqez, boluio
aca para dar orden a los negoceos que soceden a, y a los que
an de ir a las Indias.
28. Aqui se dan ordinariamente mui buenas limosnas, y no
solo se dan para los desta casa, mas aum para los de otras
partes, como es para la casa del Puerto, que esta daqui 52
leguas, y para los del Brasil ; y para los del Puerto embio a
esta casa vna persona deuota vn ornamento, que bem valdra
dozientos ducados; y se les hizo un sacrario de limosna, que
se les perdio eu el maar, indo para alla, que con otras cosas
bien valdria treinta ducados: y para el Brasil ua tambien otro,
que con su custodia vale b treinta ducados, y tambien se les
embia un portal de marmol, que bien valdra sesenta ducados,
y otras cosas muchas; y el rey les embio agora, ansi a ellos,
como los de Angola, mui buenas limosnas, ansi de libros, ves-
tido, como tambien ornamentos y cosas para mantenimiento.
Y para esta casa, allende de las acostumbradas limosnas, se dan
otras mui buenas. Los dias passados dieron unos tres frontales
para la iglesia, de damasco y terciopelo, mui buenos y ricos.
Vn hombre tomo por su deuocion poner vna lampara en esta
iglesia, y dar el azeite que con ella se gastasse; y viendo su
muger la determinacion del marido, pareciole que no seria razon
que ella no hiziesse otro tanto, y assi hizieron dos lamparas de
laton, muy hermosas y grandes, y las embiaron a poner en
nuestra iglesia, y dieron para ellas el azeyte necdssario ; y otras
a coceden in primo ex. — b valle ms.
1 Haec videntur intelligenda de Ioanne de Alva, episcopo mirandensi, in
cuius dioecesi urbs Brigantia sita erat.
2 P. Gundisalvus Vaz.
624 LlTTERAE QUADRIMESTRES
cosas muchas que seria largo dezirlas. Esta sola dire de vno
que viniendo a esta ciudad daqui algunas 50 leguas, nos truxo
una limosna de fruita daquella tierra, que valdria 15 ducados.
Era para holgar de ver la deuocion del buen viejo, que parecia
que se regocejaua en que en casa se le acceptasse su limosna.
Nuestro Senor se la page... '.
Desta casa de sanct Roque de Lisbona, oy 31 de Deziembre
de 1562 2.
Por comission del P. Dr. Torres. .
Hijo indigno de V. P.
+
Pero Lopez 3.
A tergo. De la casa de san Roque y collegio de sancto
Anton. Para la prouincia de Gastilla.
596
PETRUS LOPEZ
OLISIPONE 31 DECEMBRIS 1561 4.
1. Sociorum collegii numerus et valetudo. — 2. Spiritualia mi-
nisteria erga proximos : fructus. — 3-6. Scholarum status.
Mores optimi discipulorum. Litteraria exercitia. Ludus
coram rege et principibus actus. — 7. Latinus sermo domi
communis. Princeps Ioannes, ceilanensis reguli filius, indole
egregia. — 8-9. Unus e nostris furentem hominem manu
et vi continet ; alterum paene desperatum ad pacem revocat.
1 Sequuntur aliqua de collegio Sti. Antonii olisiponensi ; sed quia haec
melius explicantur in epistula, quae subsequitur, ea hic oraittenda duximus.
a Vide p. 616, annot. 1.
a In catalogis lusitanis illius temporis (v. c. in catal. brevi totius Pro-
vinciae mensis Sept. 1562 in cod. Lns. 43, ff. 178-179) duos invenimus socios
huius nominis et cognominls, oriundos ex oppido quodam paroeciae Noguei-
ra prope Villareal, et quidem eiusdem parentis fllios, ut ex eorum responsis
ad interrogationes Patris Nadal (I, 570, IV, 398) eruitur. Unus erat sacerdos,
Societatem ingressus anno 1542 (cod. Lus. 43, ff. 1, 75, 237), alter postquam
multos annos in domibus Societatis, ut familiaris, vixerat, nunc litterariis
studiis operam dare inceperat. Epistulae scriptura valde similis est scriptu-
rae responsionum huius secundi Petri Lopez ad interrogationes Pris. Nadal
(IV, 398).
4 Ex origin. in cod. Lus. 51, ff. 247-248; prius 533-534. De anno quo epist.
data est cf. annot. 1 epist. praecedentis.
596. — Olisipone 31 Decembris 1561 625
1. Por las passadafs] 4 a sido V. P. auisado de lo que nuestro
Senor a sido seruido obrar en el collegio de Sant Anton por
los pocos que en el habitan; y agora hare lo menos a con
la breuedad que pudiere; y comencando por el niimero, son al
presente veinte seis Padres y quatorze hermanos. La salud y
fuercas de los quales generalmente a sido y es buena, gloria
al Senor, excepto algunas leues calenturas, de las quales bre-
uemente conualecen.
2. En los demas exercicios spirituales se procede como pide
el instituto de nuestra Compafiia. Predicasse comunmente cada
domingo y las fiestas; y con ser los Padres tan pocos, todauia
se ofrecen dias en que salen a predicar, asi para fuera de la
ciudad como para algunas yglesias della, quatro y cinquo pre-
dicadores, teniendose por muy dichosos los que pueden auer
alguno de los nuestros para este exercitio, y muchas uezes se
conoce claramente el fructo dellas en las confessiones, que de
nueuo se ofrecen. Deste mismo exercitio se usa con los presos,
y especialmente con algunos penitenciados por la inquisicion,
adonde ua vn Padre mas freqiientamente, y hazese mucho fructo
en los consolar, porque ay muchos que tienen carcel perpetua.
El mesmo se conoce en las confessiones de fuera, para las qua-
les, puesto que ay en casa bien de trabajo en satisfazer a los
studiantes, por ser muchos, y los confessores pocos; todauia
son llamados nuestros Padres, y acuden siempre a lo mas ne-
cessitado ; y asi destas confessiones y de otros muchos y diuer-
sos casos de conciencia, que con los nuestros se comunican, re-
sultan muchas restituciones y ofrecimientos de limosnas en
canthidad, con las quales se remedian muchas necessidades, y
se socorre a peligros muy conocidos, asi exteriores como inte-
riores. Pocos dias antes de esto murio aqui una seilora princi-
pal, y su hijo el mayorazgo se recogio a nuestros collegio, donde
estuuo algunos dias, y se confesso y hizo confessar a todos sus
criados, que eran muchos, y tenia tanto cuidado, que no queria
crerlos sy primero no dixesse el Padre que los auia confessado.
La causa destas confessiones y recogimiento es por ser esta
casa la mas antigua y la primera que uuo en Portugal, y asi
se le tiene particular deuocion y reuerencja. Ensenase tambien
la doctrina christiana cada dia, de que mucho se edifica la gente.
a Sic in ms. pro mesmo (?).
1 Haec non ad epist. proxime praecedentem referas, sed ad alias litteras
quadrimestres huius collegii, quae forte perierunt.
LlTTERAE QUADEIMESTRES. — ToM. VII. 40
626 LlTTERAE QUADRIMESTRES
No se oluidan los hospitales y lugares de personas pobres,
aunque sean enfermedades a que repugna la naturaleza, ba-
rriendoles sus casas, haziendoles sus camas, y curandole[s], si
tienen, sus llagas, hablando con quien no tiene quien les ne-
gocie sus cosas, procurandoles su buen despacho.
3. En este collegio, como V. P. ya sabra, ay siete classes
de humanidad, en las quales ay sufficientes maestros para la
ensenar. Uese el prouecho que se haze con los studiantes, en
el numero que dellos se hazen religiosos; y aunfque] comiin-
mente salen cada ano muchos de nuestro collegio para este fin,
todauia en este a auido mas estudiantes religiosos, asi en nues-
tra Compahia, como en otras partes ; y de los que uan a otras
religiones, tenemos nueuas que se sehalan entre los otros que
de nueuo entran.
4. Los demas estudiantes de casa andan muy exercitados,
porque ay para esto siempre nueuos [sicj inuentiones para su
prouecho, quando con hazerse dialogos en las classes, quando
dandose premios, haziendose orationes y tragedias, y otros
exercicios scolasticos ; como fue al principio del aho, en el qual
se hizo una comedia y oracion, a la qual auia muchos dias que
deseaua uenir el rey *, y llegado el dia, uino su Alteza con
el cardenal su tio 2, y el Sehor Don Antonio, y Sehor Don
Duarte, sus primos, y toda la demas nobleza de la corte que
pudo caber en nuestro patio; el qual puesto que estaua muy
bien exornado, puesto un docel con cortinas de brocado que
auia dado el gobernador de la India para su Alteza, todauia
uenido el ueedor mayor del rey, pareciole que se deuia de traer
de palacio los ornamentos, y assi se hizo un trouo real de
brocado acatifado todo al derredor con alcatifes de lo mesmo.
5. Poco antes de las dos oras uino su Alteza acompahado
con los sehores que digo, y despues de auer hecho en la yglesia
oracion, uino a su asiento. Estuuo el cardenal a su mano
yzquierda, junto de el qual estaua el sehor Don Antonio, su
tio, y sehor Don Duarte. Dentro de la cortina estaua el sehor
Don Juan, rey de Geylan 3, que esta en nuestro collegio, y por
1 Sebastianus.
2 Henricus.
3 In parte epist. praecedentis a nobis omissa, de hoc doraino Ioanne cla-
rius dicit : « El seiior Don Joan que se el Rey de Ceylon que arriba digo,
es un raocbacbo de hasta 15 afios que uino de la India a aprender aca las
cosas de la Ley, y buenas costumbres y latin y se uuiere tiempo, quisa pas-
sara a las artes. Tiene el buena habilidad, y trabaja por saber. Anda agora
596. — Olisipone 31 Decembris 1561 627
le hazer honrra, tenia cubierta la cabeca. En la demas uaranda
estauan todos los otros senores principales; y cierto que, aunque
no fuera para mas de meternos en confusion considerando la
paciencia que tienen estos principes de la tierra delante de su
rey, nos auia hecho nuestro Sefior mucha merced en los auer
traydo a nuestro collegio; porque ni les ualieron dignidades de
obispados, ni titulos de condes o marqueses, ni las uenerables
canas de muchos dias, pafa que les fuesse licito sentarse en
todo el tiempo que la fiesta duro; mas cansados de estar en
pie y afligidos con el calor, y desbarretados delante de su rey,
reuerebantur pueri maiestatem, et dignitatem senis.
6. A estas oras despues de la oracion que tuuo un maestro,
se siguio la comedia, que era una fiction de vno que, menos-
preciados [sicj las uirtudes, se daua a todo genero de deleytes.
Auia tan buenos y graciosos passos, que no podia dexar S. A.
de mostrar algunos effectos, que en tal edad se suelen expremir,
dando con las palmas con alegria: y si esto mostraua la edad
pueril del rey, no se dexaua tambien de parecer en la grauedad
de el principe y cardenal, el qual muchas uezes se leuantaua
della silla por no dexar parte ninguno [sic] por uer, de lo que
se hazia en el theatro, especialmente quando se representaua
una persona de la qual no solo el uulgo, mas las personas muy
nobles, apenas podian guardar el decoro que se deuia tener de-
lante de su A. ; y vuo persona que aunque no lo entendia, de-
zia que daria quanto tenia por uerla representar; y aunque
auia estos passos tan graciosos y apacibles, por les ayudar
mucho la musica real que junto del theatro tenia su asiento,
auia tamen otras cosas que mouian mucho a deuocion, como
fueron los coros de las uirtudes, que salieron muy ricamente
uestidas, al modo romano, los pies descalsos, con unas alparcas
de terciopelo cubiertas de perlas, solo para este proposito hechas,
las quales representauan muy bien el officio de cada una, mos-
trandolo tambien por las insignias que lleuauan. Entraua en
ellas amor de Dios, el qual linuaua un coragon encendido en
llamas de fuego. La temperanga lleuaua unas uaras con unas
disciplinas. Gastidad una paloma blanca. Fortaleza un escudo
con una columna en la mano. Prudencia un espejo. Las quales
juntamente con algunos cantores, que tambien iuan uestidos
cantando quando salian, cessando la musica de harpas, viuela
en la 4.* classe, y tiene mucho respecto a sus maestros, y al rector, y a to-
dos los de casa; y ansi trata con ellos como si fuere uno de nosotros ».
Vide etiam p. 102, annot. 1.
628 LlTTEBAE QUADRIMESTRES
de arco, dulcaynas, y la demas miisica, que el rey mando uenir
para este effecto. Mouio mucho en especial el fin de la obra,
porque fue recebido el que representaua la figura a prin^ipal
con todo el coro de uirtudes, estando el de rodillas, y las uir-
tudes otorgandole perdon por las auer menospre<jiado; y al fin
cantando mostraron ser reconcjliado con Dios. Supimos auer
mucho contentado este fin, porque tratando el cardenal de esto
con la reyna, dixo : por uentura, si esso uiera aquel que ayer
se ahorco, no se ahorcara; porque el dia antes se auia enfor-
cado un hombre. Porque el rey deseaua mucho uer nuestra
cerca, se partio del theatro para ella, y lluego entrando por la
puerta de la cerca, le sacaron para su passatiempo algunas
cosas que le podian dar delectacjon, como fue algunos conejos
de casa, con que mucho se alegro corriendolos y matandolos.
Despues de se auer en la huerta desenfadado el Rey, se fue a
palacio, y luego la gente se ayunto a deuinar los enigmas,
los quales eran seis, los mejores que se an puesto hasta aqui,
assi por la hermosura de las pinturas, como por la inuencion;
y porque entre ellos auia algunas inuenciones acomodadas al
gusto de el rey y de algunos senores principales. Aui[a] tam-
bien uersos en lenguaje. Adeuinaronse algunos, los quales se
lleuaron otro dia a palacio por peticion del rey y de los mas
caualleros que le siruen; donde el rey despues de auer meditado
mas de una ora dando diuersos sentidos y ynterpretationes,
dixo con grande admiracion que eran muy escuros, que no
podia adeuinar. Dios nuestro Sefior le de su gracia para acertar
con las uerdaderas y solidas virtudes, a mayor gloria diuina
y goueruacion de su reyno.
7. El dia siguiente se destribuyeron las clases ; y en lo que
toca a los praeceptores no uuo mudanca alguna, mas de por el
mucho niimero de estudiantes acrecentar setima classe. Reci-
bense cada dia muchos, y assi ay en cada classe buen niimero
de ellos, que seran mas de quinientos y cinqiienta estudiantes.
Hablase comunmente, latin en las classes que se puede, y assi
mesmo en el collegio ; y guardase tanto esto, que comencando
de el Padre Luys Goncalez, superintendiente, hasta el hermano
portero, sancristan, comprador y despensero, hablan latin co-
miinmente ; y assi algunas uezes los que nos traen lo neces-
sario para casa hablan latin, y rogandoles quid portent, res-
pondent, pisces. No sale de esta qiienta el senor Don Juan, el
qual tambien se aprouecha de sus frasses, ni solamente le crece
a fugira ms.
596. — Olisipone 31 Decembris 1561 629
la deuocion en esto, mas en la[s] demas cosas spirituales ; por-
que es cosa mucho para glorificar al Senor uer la solicitud que
tuuo en concertar un pesebre para el Nifio la noche de nauidad,
el qual como tuuo concertado, nunca le podimos persuadir que
durmiesse, sino con mucha deuocion andaua encendiendo sus
candelas y hechando agua rozada por el pesebre quasi hasta la
manana, quando ya uencido del sueno, durmio junto de el mes-
mo pesebre en el suelo, encima de una estera. Suele el en se-
mejantes noches hazer sus predicaciones, y assi le pedia el
Padre Rector que dixesse alguna cosa acerca de la pobreza del
Niho ; mas como ya la discrecion le muestra lo que a de hazer,
rogo el mucho al Padre Rector, que su R. nos dixesse alguna
cosa, y assi lo hizo, y mando que cada uno dixesse lo que le
occurria ; y como era pobre y reuelacion hecha a pastores, dixo
tambien su concepto el ortelano y el moco que tiene cuidado de
los otros pesebres ; y crea V. P. que no yuan muy fuera de camino.
8. Pocos dias antes que esta se escriuiesse, yendo un nuestro
Padre fuera confessar una persona que no podia uenir a la ygle-
sia, hallo un honbre en la mitad de una calle tan furioso y
desatinado, que con una espada en la mano desenbaynada se
yua para una muger, y estuuo en tal punto su furia que, si no
llegara nuestro Padre aquel momento, la matara ; mas quiso
nuestro Senor que por detras tuuo mano de el braco del hom-
bre, y con la mas fuerca que pudo, impidio el impetu a diabo-
lico de su desenfrenada determinacion.
9. Predicando este mesmo Padre, quiso nuestro Senor que
se hallase en la yglesia una persona noble, la qual o por ser
su pobreza muy desconueniente a su estado, o por persuassion
de el demonio, andaua en muy gran peligro de su anima y con
prepositos [sic] de hazer un gran desatino, con b que la perdiera
totalmente ; mas oyendo aquello del psalmo « Teuuisti me dex-
tera tua » l, y lo que mas nuestro Senor comunico a nuestro
Padre que dixesse sobre esto, fue tan comouida y consolada,
que ya esta muy fuera de el tal proposito, y se confiessa y co-
mulga muy a menudo. [Preces postulat.] De Lisbona de la casa
de Sam Roque, vltimo de Deziembre 1562 2.
Por comission del P.e Doctor Torres.
Hijo indignissimo de V. P. Pero Lopez 3.
a ympento nis. — b con supra vers.
1 Cf. Ps. LXXII, 24.
2 Cf. annot. 1. epist. praec.
3 Vide annot. ultimam epist. praec.
630 LlTTERAE QUADRIMESTRES
597
LUDOVICUS DE VICTORIA
SALMANTICA 31 DECEMBRIS 1561 l.
1. Res domi et corpori et animo prospere succednnt. — 2. Candi-
tati in Societatem egregii. Exercitationes scholasticae florent;
officit Universitas. — 3. Socii peregrinatum missi. — 4.
Ministeria varia et fruciuosa : P. Rector clericis ipsis doctri-
nam christianam eiusdemque tradendae rationem exponit. —
5-6. Clerici ab episcopi vicario corripiuniur . Quorum unus
valde in spiritu proficit. — 7-8. Difficiles paces ineuntur.
— 9. Preces ad impetrandam pluviam. — 10. Aegroti a
sociis curantur.
1. f Jhs. Muy R.do P.e uro. en Chr.° . Gratia et pax Christi.
Aunque en la vltima parte del aiio suele aver meuos cosas de
que dar qiienta a V. P., empero en esta se a mostrado en mu-
chas cosas que se an hecho, la bondad de Dios nuestro Senor.
Quanto a las cosas comunes, en casa estamos treynta y seys:
diez sacerdotes y los demas hermanos. Algunos enfermos a
avido de diuersas enfermedades, de los quales vno llego
muy al cabo, y esta ya bueno con los demas: gloria al Sehor.
Grande consuelo y mutua alegria nos a causado el feruor y soli-
citud con que tratan todos de lo que toca al proprio aprouecha-
miento, asi acerca de la obidiencia, oracion y mortificacion,
como acerca de la guarda de las reglas; y vnos a otros son
espuelas para caminar con mayor cuydado, aunque este sea
grande, en la via comencada del diuino seruicio. En estos dias
especialmente se exercitan todos en la mortiflcacion, y es tanta
la solicitud con que piden al P. Rector les conceda aquellas
cosas en las quales sienten recibira mayor tormento su carne,
tanto que mas es menester que tenga quenta que no se hagan
1 Ex origin. in cod. Hisp. 98, ff. 402, 403; prius 232, 233. Praecedit exem-
plum latinum in ff. 400, 401. Sunt praeterea duo alia exempla latina in cod.
Hisp. 99, ff. 339-340, 341-342, inter epist. anni 1562, fortasse ob ambiguam
anni notationem (Prjdie cal. Ian. 1562). Exstat praeterea hispanicum epistulae
compendium ab eodem Victoria subscriptum in cod. Hisp. 99, f. 456, ad cu-
ius calcem recens manus scripsit: « Salamanca 1562 Septiembre » (I).
597. — Salmantica 31 Decembris 1561 631
indiscreciones, que no que ayan menester exortarles a esto. Ofre-
cen tambien al nino Jesus especialmente en estos dias de pascua
aquellas cosas a que se sienten estar en alguna manera afficio-
nados, lo qual hacen algunas veces con disciplina publica ; otras
con otros generos de penitencias. Tambien piden les sean dichas
sus faltas publicamente, y ellos dicen las que en si veen; de
donde se saca no pequefio fructo; y como estas cosas, en especial
en este tiempo, se agan con mayor feruor, a sido causa de
darnos nuestro Seftor muy alegres pascuas, las quales el mismo
Senor de a V. P.ad muy buenas, como estos sus indignos hijos
lo deseamos. Anse exercitado los hermanos estudiantes en las
vacaciones que a avido estos dias de pascua en seruir al co-
cjnero, como otros afios suelen hacer, y el dia que cada vno
sirue, tiene qiienta de proponer a la noche al tiempo del ^enar
a los Padres y hermanos los concetos que nuestro Senor le a
dado acerca de las cosas de la cocina, los quales aplican a
cosas spirituales para dellos sacar algun fruto.
2. Anse recebido tres buenos sujectos, y arto idoneos para
los ministerios de la Gompahia : el vno sacerdote que a ya aca-
bado sus estudios de artes y theologia, y es bachiller en ella;
el otro avia ya acabado las artes y tres anos de inedicjna; el
tercero aiin no a acabado las artes ! ; los quales con los demas
que no avian acabado su probacion, con mucha constancia,
feruor y alegria prosiguen el camino que propusieron de seguir :
sea por todo la gloria a Dios nuestro Senor de quien todo el
bien recebimos. Continuan las escuelas diez y seys theologos
y quatro artistas; hacen mucho fructo en sus estudios, del qual
dan muestra en las conclusiones que alternatin se tienen dentro
de casa, de artes y theologia, a las quales vienen muchos estu-
diantes, maestros y chatredaticos de la vniversidad, y colegiales;
mas no menos indicios y muestras que asta aqui se obieran
dado, porque vn hermano muy abil y de buenas letras tenia
ya probeido para vn acto mayor, que avia de tener en las escue-
las, en la materia de legibus, que asta agora no se avia leydo
en escuelas, sino se ouiera promulgado vn nuebo estatuto en
la vniversidad por el qual se mandaba que ninguno que no
estubiese matriculado, tubiese acto alguno, ni argumentase pii-
1 Collatis iis, quae in cod. Salmant. 1, et in catal. collegii die 17 Ianua-
rii 1562 scripto (in cod. Cast. 13, f. 75) habentur, apparet hos recenter ad-
missos esse P. Alfonsum Gomez, et frates Didacum Samaniego et Alfonsum
Benitez.
632 LlTTERAE QUADRIMESTRES
blicamente en las escuelas; lo qual pensamos averse mandado
por ver si por este medio nos podrian hacer votar, porque es
grande la opinion que de los nuestros se tiene de que votaran
por la justicia. Empero nosotros, pospuesta la vtilidad que se
nos podia seguir de los actos, quisimos mas guardar el orden
de V. P.ad y obedecer, y huir la distracion y otros iuconue-
nientes que de semejantes negocios se suelen seguir. Arto nos
basta para el fin que se pretende, exercitar, como se hace, los
ingenios en las conferencias cotidianas y conclusiones publicas,
que cada ocho dias de ordinario se tienen, y quieto y suficiente
estudio que se da.
3. Algunos an ydo a peregrinar, asi por guardar cou alguuos
dellos, que eran nouicios, la constitucion, y principalmente para
mas expirmentar la virtud de la santa pobreca, aunque en casa
no poco se exercita ; aunque fueron tantas las limosnas que a
algunos dellos daban, que les era necesario vsar de voluntaria
pobrega. Ensenauan la doctrina christiana, predicaban en algu-
nos lugares, eran recebidos con muy gran charidad en algunos
monesterios de frayles, donde les daban abundantissimamente
lo necesario ; y a algunos dellos les lauaban los mismos frayles
los pies, y vsaban con ellos de otras obras de hospitalidad,
por ser grande la afficion que los religiosos tienen a los de la
Compania.
4. Ay en nuestra iglesia sermon los dias de domingo, y
algunos dias de fiesta, a los quales concurre mucha gente, y
sacan el fruto que se pretende, que es la freqtiencia de los sacra-
mentos, lo qual se uee por ser el numero de los penitentes muy
mayor que antes. Predicase tambien a los presos, y enseiiaseles
la doctrina christiana. Entre ias cosas que con la gracia del Seiior
se an hecho en ayuda de los proximos, creo ser la principal
obra la que el P.e rector ' a hecho a para ayuda de las animas
de los clerigos deste obispado, que no creo lo tenian menos
menester que la demas gente. Y es que hablando vn dia con el
prouisor (que agora tiene todas las veges del obispo 2, que es ido
al concjilio), y le dixese como en alguuos lugares avian encar-
gado los prouisores a los de la Gompafiia que hiciesen a los
a heho ms.
1 P. Bartholoraaeus Hernandez.
2 Petrus Gonzalez de Mendoza.
597. — Salmantica 31 Decembris 1561 633
clerigos algimas platicas donde a les mostrasen como debian
hacer sus officios ; y mostrandole vna carta que nos avian escrito
de Seuilla acerca desto (donde se vee el fruto de la comunica-
cion por cartas que ay en la Compafiia), y tratando desto, le
dixese la grande necesidad que no solo b en el pueblo, mas en
los curas y clerigos ay de saber entendiendo la doctrina chris-
tiana ; de lo qual como tubiese experiencia, porque a muchos
de los clerigos examinaba en ella 4, vusco medio vtil para como
pudiesen ser los clerigos ensenados e instruidos acerca del en-
tendimiento de la doctrina, y como debian bien hacer sus offi-
cios ; el qual escojio por el mejor hacer que se juntasen cinco
iglesias en vna ; scilicet, los curas y beneficiados y clerigos y
los demas ministros dellas; y esto mando so pena de descomu-
nion, donde el P.e Rector les hacia platicas, declarandoles esto :
la doctrina y modo de hacer sus officios. El qual cargo, asi
por ser de tanto seruicio de nuestro Senor, y por rogarselo el
prouisor, lo acepto el P.e rector. Iuntauanse destas cinco igle-
sias, de las tres a las quatro de la tarde, mas de sesenta clerigos,
los quales entendiendo que el P.e rector lo hazia por orden del
prouisor, aunque al principio lo tomaban de mala gana, em-
pero despues no cesaban de dar gracias al P.e Rector y al pro-
uisor, diciendo no aver cosa de que tanta necesidad tubiesen
como de aquella. Hazese asi de cinco en cinco iglesias, asta
que se anden todas las de la cibdad ; y despues esta determinado
el prouisor que se haga lo mismo en los pueblos principales
deste obispado.
5. De otro medio arto comodo para este fin de reducir los cle-
rigos distraydos, vso el prouisor, y fue tener mucho cuydado
con reprehenderlos, y la penitencia que les da, es que vengan
a nuestra casa por espacio de treynta dias algunos, y a otros
mas ; y que hagan lo que aca les ordenaren ; lo qual, aunque
toman con gran dificultad por pensar los traen a meter en al-
guna carcel, pero despues que comiencan a gustar de los exercicios,
y veen la charidad con que les siruen, y los medios que para
ayudar a sus animas se vsan, quedan en grande manera aficio-
nados, y sacan mucho fructo de los exercicios, y salen con pro-
posito firme de la enmienda. Sea por todo gloria a Dios.
a don ms. — b no so >ns.
1 In epistulae corapendio clare apparet examinatorem esse vicarium epi-
scopi, non collegii rectorem.
634 LlTTERAE QUADRIMESTRES
6. Grande es el concurso de penitentes, especialmente de
estudiantes, el qual numero en estas fiestas se a aumentando
mucho. Allende de los clerigos que arriba dixe, an hecho a al-
gunos otros los exercicios, y entrellos vn clerigo especialmente,
aunque todos se aprouecharon, saco dellos notable fructo, y
vimos en el gran mudanca; porque por ser de no buena vida
y escandaloso lo queria hechar b del lugar el sehor del pueblo ;
el qual, andando a buscar intercesores para voluer en gracia
con el sehor, entendio no valer poco para este efecto la auto-
ridad y conocimiento que el P.e Rector tenia con el; y asi le
pidio con grande instancia lo alcancase con promesa de la en-
mienda. El P.e Rector con deseo de reducir a aquella alma, lo
alcanco del sehor con condicion que cumpliese el clerigo la
palabra que avia dado, que haria los exercicios. Al fin los vino
hacer, y fue tanta la misericordia que Dios vso con el, que ya
solo estaba con cuydado de alcancar perdon de su Dios, mas
que no voluer en gracia con el sehor temporal. Pasauansele
muchas oras en solo llorar y gemir casi todos los dias que en
exercicios estubo, que era cosa de gran consuelo ver tan gran
mudanca. Despues el P.e Rector le busco vn asiento donde
estubiese, porque yendo a la tierra, no faltasen los buenos
propositos que nuestro Sehor le avia dado.
7. Aunque ayan sido muchas las amistades que se an hecho,
solas dos o tres dire, por las quales podra V. P. conocer lo
mucho que nuestro Sehor en esta parte se sirue por medio de
los nuestros. La vna dellas es, que como dos caualleros, que
son de los mas principales de la cibdad, ouiesen rehido y vi-
niesen a las cuchilladas subitamente por su causa se alboroto
mucho la cibdad, y los caualleros todos se diuidieron en dos
bandos en muy breue tiempo ; y como si fuera en alguna guerra,
asi estaban todos muy armados y casi al punto de romper. Mas
no pudo el enemigo de la paz hazer lo que pretendia, porque
fue nuestro Sehor seruido por medio del P.e Rector euitar vn
mal tan grande; el qual siendo avisado secretamente de lo que
entrambas las partes determinaban hacer, luego fue a dar aviso
a la justicia, y hizo con su buena industria que el corregidor
que no sabia lo que pasaba, embiase sus ministros a los dos
bandos, y mandase so grabes penas que nadie saliese de su casa.
Despues el P.e rector y el prior de S.t0 Domingo, queriendo
hacer las amistades, estubieron asta mas de la media noche
a heho ms. — b hehar ms.
597. — Salmantica 31 Decembris 1561 635
ofreciendoles diuersos medios para voluer en paz. Para esto
tomaron por medio hechar presos las dos cabe^as por quien las
disensiones avian venido, y esto porque no viniesen a rromper.
Al fin, despues de aver gastado tres dias asta las medias no-
ches en este trabajo, vinieron alcancar lo que querian, y se
hizieron las amistades, para lo qual no poco aprouecho la au-
toridad y beneuolencia del P.e Rector, que tiene acerca de los
caualleros, lo qual se aumento mucho con esto, porque dicen
aver los nuestros con sus oraciones alcan^ado de Dios se estor-
uase este comun mal. Plega a Dios que la opinion que de los
nuestros se tiene, no sea en valde.
8. Dire tambien que, como el prouisor y el juez que esta
aqui por metropolitano del Reuerendiss.mo de Santiago l, estu-
biesen muy diferentes, y el vno ouiese descomulgado al otro, y
el otro al otro el primer dia de pascua de Nabidad, y no qui-
siesen alcar el entredicho, aunque les era mandado por proui-
sion real, y los principales de la ciudad con instancia se lo ro-
gasen, no se efectuo sino por medio del P.e rector, por confesarse
con el el juez, y serle muy aficionado el prouisor ; y asi con
gran goco de la cibdad se quito el entredicho que pensaron du-
rara mucho tiempo ; y el prouisor dixo al P.e Rector, que si el
faltase de por medio, apenas se allaria en la cibdad quien con-
cluyese semejantes negocios de amistades. Dexo de dezir otras
muchas que por medio de los nuestros se an hecho.
9. Este aho aviendo gran falta de agua, y estando todo el
pueblo con mucha pena desto, trato el P.e retor en consisto-
rio a con los principales de la cibdad que se hiciese publica
procesion y oracion, conforme a la costumbre de la iglesia, por
esta necesidad, y que se dixesen en la iglesia mayor y en cada
perochia y monasterio de religiosos nuebe misas cantadas, y a
la tarde sus completas para que los ruegos de muchos impor-
tunando, alcan^asen esta misericordia de Dios; y asi su Mag.'
mostro en esto como no desecha el ruego de los suyos.
10. Otra obra de no menor peso se hico en las vacaciones
pasadas con los pobres enfermos de los males contagiosos, que
estaban en vn ospital desta cibdad. Yvan cada dia dos de casa, y
hacian alli todo lo necesario, dandoles de comer, varriendo, etc.
y ensehandoles b la doctrina christiana; y en esto gastauan
a Prius consistorios. — b les supra vers.
Dioecesis salraantina eo tempore erat suffraganea Compostellae.
636 LlTTERAE QUADBIMESTRES
todo el dia, veniendo a casa solamente a comer y dormir; y
para mortificarse a trayan del rio agua en cantaros, y exortauan
a los ministros del hospital a hacer lo mismo, con mucha edi-
ficacion. Duro esto quarenta dias, en los quales por la buena
diligencia y cuydado (segun decian) de los nuestros, casi todos
salieron sanos. El primero que a este exercicio fue, era el
P.e Rector. Toparonle traiendo agua algunos religiosos, y otros
conocidos, que dello se edificaban; y despues que los curaron,
pidio el P.e Rector a personas principales limosnas con que
los vistio y dio para prouision del camino, y vinieron los po-
bres a despedirse de los nuestros con muchas lagrimas, agrades-
ciendoles la buena obra recebida. Por no ser mas largo dexare
de decir otras obras pias que los nuestros por la bondad de
Dios an hecho. Esto es lo que parecio averse de avisar a
V.a P.ad , pidiendo ser encomendados en las santas oraciones y
sacrificios de V. P. y de los desa casa y collegio. De Salamanca,
y de Dic.e postrero de 1561.
D. V. P. indignissimo hijo.
f
LUIS DE VlCTORIA l.
Sigilli vestigium.
598
CHRISTOPHORUS DE CASTRO
BRACARA INEUNTE IANUARIO 1563 2.
Patris Natalis visitatione cuncta domi reftorescttnt. Novae
aecles emptae. Sociorum numerus auctus, nonnullis in So-
cietatem recens ascitis. Ministeria erga proximos in urbe
et in vicinia. Paces compositae. Sociorum apucl cives exis-
timatio crescit. — 2-3. Humanitatis et philosophiae studia.
Scholasticorum indoles.
a Litt. ti supra vers.
1 Vide p. 431.
2 Ex origin. in cod. Epp. NN. 103, 2ff. nn. 62, 63 (inter epist. B. Ignatil
de Azevedo); prius 191, 192. In cod. Lus. 51, ff. 214, 215, est similis epist.
latine scripta a Ferdinando Pires, ex qua aliqua edita sunt in Epist. P. Nadal,
I, 811 (n. 21); in ea collector parum recte scripsit Braganza, pro Braga.
598. — Bracara Ineunte Ianuario 1562 637
1. Jesiis. Muy R.do en Chro. P.e La suma gracia de Dios
nuestro Senor acompane siempre nuestras almas. Amen. Para
dar cuenta a V. P. (conforme a la obediencia) de lo que estos 4
meses el Senor se a seruido en este collegio, empecare desde el
tiempo que de aqui se partio el Padre maestro Nadal (porque
entonces se escriuio otra vez) *, con cuia visitacion fuimos to-
dos muy consolados y animados en el Sefior, y los dias que
aqui estuuo, aunque pocos, nos confesso a todos generalmente,
y examino y hizo muchas platicas, declarando y dando a en-
tender nuestro instituto, con tanto feruor y spiritu, que a todos
nos dexo muy edificados, y asi parece que de ay adelante nues-
tro Sehor nos a mucho augmentado y dilatado, porque no
auia entonces aun mas que vnos pobres principios y funda-
mentos de collegio ; estauamos entonces aqui diez, y aun no
teniamos casa propria en que habitar ; despues aca se han com-
prado vnas buenas casas, que aunque auia schuelas hechas muy
buenas con su iglesia, mas como fueron ordenadas para segla-
res, no tenian aposentos ningunos. Las casas estan junto a
ellas, y es el mejor sitio de la ciudad para la salud, siendo
tambien toda esta tierra muy sana ; y tanto, que los que en
otras partes eran muy debiles y valetudinarios, y eran tratados
con particular gouierno, aqui andan con el comiin, que en
estos principios muchas vezes suele ser pobre ; y con esso todos
andan bien, sanos y alegres en todos los trabajos de nuestro
instituto a; y aunque son grandes las casas, por auer sido de vn
cauallero principal, y despues de su muger viuda, que nos las
vendio, tienen sitio de huerta, y aparejo para pode[rse] b hazer
edificio acomodado a nuestro modo, quan bueno quisieren ;
aunque por mucho tiempo pueden estar en ellas 25 de los nues-
tros. Hanse concertado y repartido y cerrado algunas ventanas,
para estar a modo religioso, y tambien estan separadas a vna
parte de la ciudad, que no estan contiguas con algunas otras
casas de seglares. Ha crescido tambien el niimero de los nues-
tros, porque se recibieron en estos quatro meses quatro bue-
nos subiectos, los tres scholares, y vno para seruir en los mi-
nisterios temporales. Todos andauan en nuestras schuelas.
Otros muchos lo piden, y de los mejores en virtud y habilidad
a Seq. cancellata: este sitio es en lo mejor y mas sano de la ciudad.
b Consumpta charta.
1 Hanc epist. non vidimus.
638 LlTTERAE QUADRIMESTRES
para las letras ; mas por no ser de mucha edad, aimque pasan
de 15 afios, se diffieren, trabajando couseruarlos y que se apro-
uechen en virtud y deuocion, y teniendo con ellos mas parti-
cular cuenta. Estamos al presente 15, los siete sacerdotes, y los
8 legos. Las ocupaciones son las ordinarias. El modo de pro-
ceder es conforme a lo que el Padre Nadal nos dexo, y el P.e
Goncalo Vaz, prouincial, mas particularmente nos cornunico,
viniendo a uisitar despues. Todo lo qual se trabaja con todo
cuidado de executar a gloria diuina ; y en lo que se falta, se
dan y piden penitencias con toda consolacion y suauidad en el
Sehor nuestro. Hanse renouado los votos, precediendo las con-
fessiones generales, y lo demas, segun que tenemos por orden
de la obediencia, esta fiesta de Nauidad. Fuera de casa se ocu-
pan los nuestros en leer la doctrina en nuestra iglesia ios do-
mingos por la tarde, en predicar en la iglesia maior muchas
vezes, y en otras iglesias fuera de la ciudad a dos leguas, y
a menos, para que vienen con mucha instancia a pedir sermo-
nes ; y se espera en el Sehor notable fruto dello, porque es la
gente de muy buenos ingenios y natural, mas en extremo falta
de doctrina, y a esa causa muy aparejada a ser muy buenos,
auiendo quien se lo diga, y les de exemplo, y tambien para ser
lo contrario, si esto les faltasse. Ensehasse la doctrina tambien
a los nihos, de que todo nuestro Sehor mucho se sirue. Ocu-
panse ordinariamente dos sacerdotes en confessiones de los stu-
diantes y de gente de fuera. Y ultra a [del P. Rector], que a las
vezes predica y conflessa, ay otro sacerdote que lee casos de
conscientia, y praedica y confiessa a sus tiempo[s] quando le
vaga. Demas de los de la ciudad que se confiessan en nuestra
iglesia, que son muchos, vienen de lugares de fuera, y de las
aldeas labradores, que por saber que los confiessan bien y por
amor de Dios, acuden muchos de dos leguas y de tres y quatro.
En hazer paces se entiende mucho, y por bondad de nuestro
Sehor se effetuan todas, y es la cosa mas necessaria en esta
tierra, por quan continuos son en ella pleitos y odios de vnos
con otros ; y tantos se atajan con entreuenir en ello los nues-
tros, que dezia vna persona principal que quitamos de comer a
los procuradores y scriuanos, que se sustentan de los pleitos y
a Lacuna in ms. Ex exemplo latino apparet sermonem esse de P. Bee-
tore. Ait enim:... praeter hos, alii duo studium et operam suam figunt,
vnus in concionando, casusque conscientiae [exponendo]; alter, id est, R.or
in concionibus item ad populum habendis... ».
598. — Bracara Ineunte Ianuario 1562 639
differencias de otros. Mas para que les demos alguna satisfacion
dello, sobre dar inantenimiento spiritual, se han hecho tambien
algunas paces entre los mismos scriuanos, y muchos dellos se
confiessan con nosotros. Y tambien los procuradores. Acaescio
que estauan differentes los del auditorio ecclesiastico, que son
muchos, sobre cierta preceden[cia] a, y vinieron a tener quiebra
de palabras, y traian pleito, y hablandoles y buscando manera
para ello, se vinieron a concertar y estar en paz. A los encar-
celados se va aiudar con platicas spirituales y confessiones.
Son tambien llamados nuestros sacerdotes muchas vezes para
aiudar en el transito a los que nuestro Senor lleua desta vida
presente para la otra ; y aunque esto es ordinario de todas las
partes a donde estan los nuestros, todauia aqui nos consuela
mas, y es de mucha edificacion, porque no ay otras religiones
que lo hagan, y al principio tenian tan poca noticia de nuestro
instituto, y en alguna manera el enemigo los tenia persuadidos
que no pensauan que le[s] auiamos de aprouechar en nada, an-
tes les auiamos de ser molestos, y auiamos de aiudar a con-
sumir las prouisiones de la ciudad. Agora que veen todo lo
contrario, cresce mas el amor y deuocion y la edificacion con
lo b que se haze.
2. Los studios van en augmento, en numero de studiantes
y aprouechamiento dellos ; y aunque el prelado f, que es en el
concilio, que ouiera de aiudar mucho, y hazer que fueran mu-
cho mas adelante, todavia de alla scriue al gouernador enco-
mendandole estos studios mucho, y tiene alla special cuidado
dellos. Da sustentacion a algunos clerigos que oyan los casos,
y ultra destos los oyen otros sin premio ; y por lo que aproue-
chan y credito que se tiene a la doctrina y costumbres de los
que aqui studian, los proueen de beneficios, y se an proueido
algunos dellos, y tiene el prelado intento de hazerlo asi, quando
vacaren beneficios.
3. Ha deseado el arcobispo mucho que se leyesse aqui vn
curso de artes, y hizo por ello mncha instancia ; y pareciendo
asi al Padre Francisco 2, siendo commissario, se le concedio, y
se empeco este san Lucas passado, que aunque no auia mucho
numero de studiantes, que no serian mas de hasta 28 6 30,
a Consumpta charta. — b lo supra vers.
1 Fr. Bartholomaeus de Martyribus, 0. P.
3 Stus. Franciscus de Borja.
640 LlTTERAE QUADRIMESTRES
por auer poco que auia aqui studios, todauia essos que ay son
de uiuy buenos ingenios y habilidades, y se spera que salgan
bien con el. En las classes de humanidad, que son 3, ay buen
niimero de studiantes y de muy buenos ingenios, y speramos
en el Sehor que muy specialmente se aprouechen en virtud y
letras, y que sea vn gran seminario de buenos subiectos para
la Gompahia, porque se inclinan muchos a ella, y como digo,
son de buenos ingenios, bien inclinados y criados en mucho
trabajo y mala vida ; porque es asi vso de la tierra que los mas
honrrados traen sus hijos por la maior parte descalcos hasta
ser grandes, y desarropados, y comen grosera y pobremente ; y
quanto a esta parte, tienen buena parte andado para lo que en
la religion se pretiende ; y asi tenemos speran^a que nuestro
Sehor aiunte aqui mucho pueblo, y que sea este vn gran col-
legio ; y tiene tambien mucha comodidad para crescer en lo
temporal, y para que tengan lo necessario para la sustentacion.
Haganos su diuina magestad tales que podamos ser fundamento
del ediflcio que aqui querra edificar para gloria suya. [Preces
postulat, et valedicit]. De Braga principio de enero 1562.
Por comission del P. Don Ignacio l.
Indigno in Chr.° Castro 2.
599
IOSEPHUS DE ACOSTA
COMPLUTO 1 IANUARII 1562 3.
1. P. Nadal, generalis commissarius, collegium invisit, socios-
que ad perfectam instituti custodiam excitat. — 2. Scholas-
ticae exercitationes. — 3. Contiones, tum Compluti, tum
1 Btus. Ignatius de Azevedo, primus huius collegii rector.
a In parvo catalogo collegii bracarensis mensis Decembris 1561 recensetur
Christophorus Crasto, novicius (Cod. Lus. 43, f. 161.v ). De quo in catal.
coll. conimbric. ineuntis Ianuarii 1565 dicitur: « Christobal de Crasto fsicj
portugues, natural de Castel da vid (Castelo de Vide), obispado de Portalegre,
entro en la Comp.a a 15 de Noviembre de 1560; ayudo algiin tiempo al maestro
de leer y scriuir, y en Braga leio una clase de latinidad ». Cod. cit., f. 245.v .
Anno 1577 in Indiam navigavit. Obiit Goae anno 1609. Cf. Da Camara Ma-
noel: Missoes dos Jesuitas no Oriente nos seculos XVI e XVII ; Guilhermy :
Mdnologe de la Compagnie de J4sus: Assistance de Portugal, II, 328.
3 Ex autogr. (?) in cod. Hisp. 99, ff. 5, 6; prius 163bis. Praecedunt duo
exempla latina in ff. 1-2, 3-4, ex quorum primo edita sunt aliqua in Epist.
599. — Compluto 1 Ianuarii 156u2 641
in vicinis oppidis. — 4. Frequentior ad sacramenta con-
cursus. — 5. Pax inter universitatis magistros initur. —
6-7. Carcer visitatur assidue quo simul cum solacio doc-
trinae christianae, stips etiam ostiatim corrogata defertur.
— 8. Traduntur identidem Exercitia spiritualia. — 9.
Festum nominis lesu, adstantibus principibus viris, sol-
lemnius agitur.
1. Ihus. — Muy R.do P.e nuestro en Chro. — Gratia et pax
Christi. El Setiembre passado al principio de los estudios escreui
a V. P. breuemente lo que entonces se ofrecia de los exercicios
y aprouechamiento espiritual deste collegio l. Agora, con el
fauor diuino, pues ha sido el tiempo mas aproposito de nuestros
ministerios, dare cuenta algo mas larga de lo que despues aca
se ha hecho a gloria de Dios nuestro Senor, assi en casa, como
fuera, agerca de los proximos. Y por comenQar de lo principal,
hemos tenido aqui estos dias por mas de dos meses al P. Nadal,
commissario general, con cuya presencia ha sido tan grande la
consolacion y alegria de los Padres y hermanos, que verdadera-
mente a todos nos ha paregido que, aunque ningun otro bene-
ficio recibieramos de la visita de su R.a mas de verle presente,
bastaua esto para esforcarnos mucho en las cosas de nuestra
Compahia y del seruicio diuino. Ha acre^entado esta consolacion
nuestra la junta de los Padres prouinciales de Castilla 2, An-
daluzia 3 y Aragon 4, con otros muchos de los nuestros, de
cuya vista y communicacion, fuera de lo que al bien de la Com-
pania y negocios destas prouincias importaua, ha tanbien resul-
tado grande edificacion en nosotros, y augmento de la charidad
y vnion en el Sehor. Hizonos el P.e commissario muchas platicas
de grande prouecho y espiritu, en las quales tratando a la larga
la manera y partes de la Compahia, por vna parte nos dio
grande luz en la intelligencia de todo, y por otra nos puso
espuelas para proseguir en la via comengada con mucho feruor
y deuocion, renouando muy de veras nuestros desseos y exer-
P. Nadal., II, 810. De iisdem fere rebus agit epistula a Ioanne Bravo scripta
die 28 Octobris 1561, quae exstat in cod. Hisp. 98, f. 362; prius 161 (202bis).
1 Vide p. 525.
2 P. Antonius de Araoz.
3 P. Bartholomaeus Bustamante. cui per id tempus suffectus est P. Ioannes
Plaza. Cf. Epist. P. Nadal., II, 649.
* P. Antonius Cordeses.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 41
642 LlTTERAE QUADRIMESTRES
cicios, y animandonos a toda perfection. Hanse puesto por obra
las instructiones que para mejor proceder nos ha dexado su
R. a, y, segun confio en Dios, siempre se essecutara con mas
perfection. A El sean dadas gracias infinitas por este beneficio
que su Magestad nos ha hecho de visitar nuestro espiritu, re-
nouandole y augmentandole en su seruicio. Exercitanse, pues,
los nuestros con todo cuydado en guardar las constituyiones y
reglas nuestras, mostrando grande promptitud y alegria en las
cosas de la santa obediencia, de lo qual nace un esfuerco y fir-
meza grande en la vocacion, que aun en la exterior alegria del
rostro se muestra bien. En este tiempo tanbieu, desseando todos
recebir en la santa pascua el nacimiento de nuestro Saluador
dignamente, han procurado aparejarse el aduiento con acrecentar
en la oracion y penitencia, con cilicios, ayunos, disciplinas or-
dinarias y otros loables exercicios; para lo qual todo concedio
el P. Rector l licencia general, siendole por los Padres pedida.
Los nouicios que estan en la probacion biuen con mucho re-
cojimiento, y danse de veras a la mortificayion ; y, cierto, es
tal su aprouechamiento, que pone alegria y contento ver su
obediencia, humiidad y subiecion en todo a su maestro; a los
quales se han ailegado algunos de los antiguos a, a quien el
superior ha hecho esta gracia de que esten debaxo del maestro
de nouicios 2.
2. Quanto a los estudios, los que oyen de casa theologia son
diez y nueue, y cinco artistas. Tienen los theologos su lecion
por la tarde del P.e M. Deca, que todavia prosigue su secunda
secunde ; ay conclusiones cada ocho dias, assi de theologia, como
de artes. Los que vienen de fuera a arguir, van siempre tan sa-
tisfechos del P.e maestro, que no acaban de alabarle. Tanbien
de los mismos estudiantes deste collegio se tiene mucha opinion
a antiguos supra vers., del. collegiales.
1 P. Emmanuel Ldpez.
a Ex catalogo collegii complutensis auni 1561 (cod. Tolet. 12a , f. 86) constat
magistrum noviciorum esse P. Gonzalez. De quo in catal. Prov. Toletanae
mensis Ianuarii 1565 (ibid. fol. 31. v ) dicitur: « P. Francisco Goncalez, de 31o .,
de Aleson dioces. de Calahorra. Antes estudid todo el curso de artes. Entro
a 22 de Diciemb. de 53. A oydo toda (?) theolog. y tenido offlcios de confesar
y predicar, y aora es maestro de nouicios en Alcala » . Et alia manu : « Para
confesar, y predica mas que mediocre, y para maestro de novicios tiene par-
ticular don, y para rector; mas es enfermo ».
599. — Compluto 1 Iandabii 1562 643
en la vniuersidad. Estamos en casa, no contando huespedes,
cerca de sesenta, de los quales sou los diez y ocho sacerdotes.
Todos tieuen salud, gloria a Dios, solo ay las communes indis-
posiciones de algunos. Esto es quanto a lo de casa.
3. Y porque passemos a lo que con los proximos se haze a
honrra de Christo nuestro Seilor, han predicado el P.e Rector,
y el P. Don Luys * y otros algunos Padres, con mucho aproue-
chamiento de los oyeutes, no solo en otras iglesias, mas tanbien
en casa, porque se ha tracado de suerte que aya para el audi-
torio doblado lugar de lo que antes auia. El P.e doctor Madrid 2
no predico el aduiento a causa de hallarse muy fatigado de su
pecho, y auu en harto aprieto y peligro de morir. Despues que
nuestro Senor ha sido seruido de darle vn poco de mas salud,
hase esforcado a predicar, por satisfazer al desseo que en esta
vniuersidad tenian de sus sermones. Esperamos con el fauor de
Dios, que han de ser de mucha efficacia, porque verdaderamente
bastan sus lagrimas en el pulpito a ablandar y enterne^er aun
los muy duros coracones. Fuera del pueblo van tanbien a me-
nudo a frutificar en la vifia de X.° otros Padres, sembrando la
palabra de Dios por las aldeas y villas deste partido, de donde
comunmente vienen a pedir sus sermones ; y crea V. P. que no
es pequeha la edificacion y prouecho que se saca de su doctrina
y exemplo, entendiendo a todos que no buscan otro interes mas
de la saluacion de las almas.
4. La freqiiencia de los sacramentos, en que paresgia auerse
resfriado la gente, agora va toruando a lo que antes era, con
calor y esfuerco que nuestro Sehor pone en las almas, desper-
tandolas en el desseo de su saluacion. Para esta Pascua, demas
de la gente que en otros santos monasterios y iglesias ha con-
jessado y comulgado (que Qierto ha sido mucha mas de la que
suele otros ahos), de solos los que en casa han hecho esto, ha
sido el concurso tan grande, que con oyr confessiones diez y
seys b sacerdotes de casa juntamente, apenas se cumplia con
todos. Creo que passarian de quinientos los que se confessaron,
y muchos de los principales caualleros, assi cortesanos, como
estudiantes, exhortando los maestros y catredaticos quasi todos
a sus discipulos a que no se les passasse la flesta sin hallarles
a Prins entiendiendo. — b y seis supra vers., del. de.
1 P. Ludovicus de Guzman ex oppido Alarcon. Obiit Compluti anno 1591.
3 P. Antonius de Madrid.
644 LlTTERAE QUADRIMESTRES
con este aparejo sauto a. Plegue a la diuina bondad acrecentar
el niimero y la virtud de los que le siruen. Para aqueste b ju-
bileo que nuestro muy santo Padre nos ha concedido con su
piedad entranable l, que aca se comienca agora a ganar, espe-
ramos se ha de multiplicar la mies de suerte, que a los obreros
no les vague hazer otra cosa que recojerla para el Sehor cuya es.
5. Pa^es entre gentes enemistadas se han hecho muchas por
medio de nuestros Padres, y estoruadose muy grandes escan-
dalos y offensas de Dios. De las quales, aunque ayan sido
muchas y harto notables, solo vna dire. Estaudo en esta vni-
uersidad oppuestos a vna catreda algunos maestros de los mas
senalados, como no se concertassen por alguna via en la election
de examinadores, queriendo cada vno ser preferido, y desto se
siguiesse mucha pasion y enojo entre ellos, todos vinieron en
que se cometiesse este negocio a la Compahia, porque assi se
guiasse por la justicia y no por passion. A este efecto enbio el
Rector en nombre de la vniuersidad dos doctores cousiliarios al
P.e Manuel, pidiendo que su R.a pusiesse la mano en apaciguar
aquesto, y dando quien examinasse de casa, se euitassen incon-
uinientes. El P.e Rector, aunque en lo c de examinar de aca
no le parecio conuenir, por no poner los de casa en juizios
odiosos, pero por otra parte, yendo su R.a alla, y hablando al
Rector, hizo de manera que se atajassen muchos y peligrosos
escandalos, y aquello se ordenasse conforme a racon lo mejor
que se pudiesse, de que no poco se edificaron todos.
6. Algunos de los de casa han ydo por el pueblo algunas
vezes a pedir limosna, de lo qual, demas de la propia vtilidad
y exercicio de la santa pobreza, de los que la piden, se ha visto
que la geute se ediflca de su modestia y humildad. De la li-
mosna allegada, que ha sido mediana quantidad, se compra pan,
y las fiestas y domingos un Padre y un hermano lo lleuan a
los pobres de la carcel, repartiendoselo d ; y antes de dar al
cuerpo su mantenimiento, dan a las almas el suyo, haziendoles
algunas buenas platicas, no sin interior mocion y lagrimas de
los que oyen. Es esta obra de mucho prouecho en aquellos
pobres presos, que estan negessitados de doctrina, y de no menos
edificacion en el pueblo, a gloria de Dios.
a Del. y. — b Del. sant. — c Del. que. — d Del. con algiin dinero.
1 Iubilaeum pro felici concilii tridentini successu concessit Pius IV per
bullam « Cupientes ex nostri » datam 14 Novembris 1561. Cf. Merkle: Con-
cilii tridentini Diariorum pars II, 361.
599. — Compluto 1 Ianuarii 1562 645
7. La doctrina christiana se ensefia con diligencia a los ninos
las fiestas y domingos por todo el pueblo, y cada dia a los
pobres, a quien despues de comer se suele dar limosna.
8. Los exercicios se han dado a algunos, y recebidose dellos
quatro, los tres para coadjutores laicos (de los quales vno auia
que pedia la Gompania muchos anos, y es para cosas de casa
muy dtil), el otro a es estudiante, que ha acabado sus cursos
de artes, y en letras de humanidad sabe medianamente, de
suerte que pueda, en este ministerio, seruir a la Compafiia bien,
el qual parece que toma las cosas de su aprouechamiento y
nouiciado con mucho feruor. Sea por todo glorificado el Sefior.
9. Y por acabar esta con principio de ano, sepa V. P. que
oy hemos celebrado nuestra fiesta del nombre de Jesus con
mucha solennidad. Hallose a ella en nuestra iglesia el serenis-
simo priucipe 4, que aunque la noche antes auia tenido frio y
calentura, y el dia hazia lluuioso y desabrido, no quiso dexar
de hazer esta merced a nuestro collegio. Vinieron con su alteza
D. Juan de Austria y el princjpe de Parma - y el R.mo de Pla-
sencia 3 con otros seiiores. Dixosse la missa a nuestro modo
bien, ayudando a tiempos la musica y capilla del rey, lo qual
a todos contento. Predico el P.e doctor Madrid, y fue su sermon
como suele, no sin moyion y lagrimas, assi del predicador, como
de los oyentes.
Esto es lo que se me ha acordado para escreuir a V. P. Haga
el Senor, por su misericordia, que b adelante se augmente c mas
y mas en su seruicio la materia de alabarle d y bendecirle en
nuestros exer^iQios y ministerios, y de a V. P. salud y fuergas
para emplearlas a honrra suya y prouecho destos sus hijos, que
en sus sacrifi^-ios se encomiendan hurnilmente. De Alcala 1°. de
Enero 1562.
Por commission del P.e Rector.
D. V. P. hijo y sieruo indigno.
f IOSEPH DE ACOSTA 4.
a Del. litt. est. — b Del. para. — c Prius augmentes. — d Prius ala-
barse.
1 Carolus, Philippi II fllius.
2 Alexander Farnese.
3 Petrus Ponce de Leon.
4 Vide Litt. Quadrim., VI, 353.
646 LlTTERAE QUADRIMESTRES
600
FRANCISCUS DE MONCLARO
CONIMBRICA 1 IANUARII 1562 l.
1. Sociorum valetudo. Numerus. Religiosa disciplina. — 2. Pa-
tris Nadal ordinationes in usum deducuntur. Exhortationes
et collationes de rebus spiritualibus habentur. T-ironum
numerus. Institutio. — 3. Preces pro aliquibus necessita-
tibns. — 4. Socii alio missi. Epistula eorum qui Brigan-
tiam missi sunt. — 5. Frequens concursus ad paenitentiae
sacramentum. Peccatoris paene desperati conversio. — 6.
Pax inter moniales componitur, et religiosae perfectionis
amor instauratur. — 7-8. Acta in vicinis oppidis. — 9.
Collegii contionatores. — 10. Caritatis officia erga eos qui
in carcere detinentur. — 11. Principum benevolentia. Haere-
ditas recusata magnam sociis existimationem parit. Nobilis
femina in virtute confirmatur. Pax inter coniuge stsabilitur.
— 12. Novi templi aedificatio. — 13. Studiorum instaura-
tio. Scholasticorum numcrus, institutio, mores. Convictores
praecipue laudantur. Magistri a discipulis amantur. Cres-
cit scholarum apud doctos existimatio.
1. j Ihs. Muy R.° en X.° P. La gracia y amor del Esprito
Santo sea sempre en nuestras animas a. Amen. fSocii bona usi
sunt valetudine, praeter unum qui continua fcbri laboratf. So-
mos aqui al preziente, segun uustra paternidad podera saber
por el catalogo que com esta se enbiera, ceinto y ochenta, com
los de San Fins, que son dos Padres y dos hermanos, de los
quales trita y tres son sacerdotes, y los deuias son hermanos.
[Viget religiosa disciplinaj .
2. Las cosas que el Padre maestro Nadal dexo ordenadas se
uan poniendo en exicucion, y sucienden mui bien, segun la
a ainimas ms.
1 Ex origin. plurium manibus scripto in cod. Ltis. 51, ff. 218-221; prius
541-544. Multa verba scripta sunt modo plus minus lusitano; in aliis non
paucis scriptio emendata est, ut ad hispanicam formam magis accederet.
Parum utile visum est orthographicas has correctiones annotare.
600. — Conimbriga 1 Ianuarii 156u2 647
esperiencia lo muestra. En los uernes se tiene, ansin en el col-
legio de los estudios, como en el otro antigo, conferencias de
cosas espirituales, o pratica del mimos a alternate, y como son
tantos, en las conferencias senpre se dizen cosas de mucha con-
solacion y prouecho, y desta manera se ayudan unos a los otros,
y consolan en el Sehor. En la casa de la prouacion se haze
esto inas a menudo, dos o tres dias en la semana. Los nouicios,
que seran secienta b y tantos, se an com mucha ydificacion, y
dan buenas muestras de que adelante se siruira nuestro Sor.
dellos en su santa uocacion. An acabado su prouacion, y echo
uotos, onze dellos, y en su lugar lamo el Sor. uiente y tantos,
de los quales sinco o seis andauan en los cursos de las artes,
los otros en la primera y mas clases de latin; otros para quo-
aiutores temporales. Anse tambien ordenado tres sacerdotes, que
empecaran luego a seruir cada uno en su oficio y menisterio.
3. Polas nececidades de la yglegia se azen oraciones, y por
las eregias de Francia lo mismo, y hazem tambiem deceplinas
particulares por deuocion de cada uno. Ansin mismo por el
buen subceco de la ida de nuestro Padre a Francia l se tiene
y hazen muchas oraciones y missas, y se dise cada dia latania
en cada uno de los collegios. Tambien se encomienda mucho a
Dios el Padre mestre Nadal. Pleya a la infinita mesericordia de
Dios de aceptar y oir las oracios de su[s] siruos, como espera-
mos oira.
4. Algunos se an embiado de aqui pera diuersas partes y
coliegios, unos pera ler casos de consiencia, que fueron el dotor
Toscano ~ y el dotor Sisneiros 3 ; otro hermano se enbio ler un
curso de artes al collegio de Bragra ; otros se embiaron a ler
latin a diuersos collegios. Dos Padres se embiaron a la ciudad
de Bargansa a predicar, en la qual se tenia echo non poco fruto
por otra uez que ala teniao ido los mesmos Padres; y presto,
segun esperamos, se auera de aceptar y fundar en ella un col-
a Videtur intelligendum o platica de lo mismo. — b id est sesenta (se-
xaginta)
1 P. Lainius, praepositus generalis Soc. Iesu, ineunte Iulio 1561, Roma in
Galliam, cardinali ferrariensi comes, profectus erat. Vide, sis, Lainii Monum.,
V, 562 sqq.
3 Dr. Benedictus Toscano, de cuius ingressu in Societatem late agitur in
Litt. Quadrim., V, 955 sqq. Eboram missus est.
a Didacus Cisneiros. Cf. ibid. 897, et Litt. Quadrim. VI, 117. Eboram
«etiam missus.
648 LlTTERAE QUADRIMESTRES
legio, que com mucha instancia toda la ciudad muchos dias a
piden. Los quales despues de partidos embiaron una carta, cuio
treslado est esta [sicj : « Quedando V. R. bien receloso del
tiempo, y nos enganhados con no llouer, a la partida nos dio
tan gran tempestad de uiento et lluuia y piedra, que por uezes
nos quisiera echar de las bestias en que ueniamos, y a ellas y
a los recueros hazia apartar del camino, trompicando sin se
poder tener, lo qual todos pasamos con mucha alegria. El otro
dia por la manhana, iendo por hun monte, aparecio en hun
cabeco hun tropel de gente, y delante hun pedaco venia un
moco nun caualho, el qual luego que llego a nosotros, y me
conoscio por ir io delante, boluio las riendas al caualho, y a
rienda suelta fue dando bozes: senor, albricias, albricias que
uieue aqui el P.e Lima. Oiendo io que me nombrauan, y no
conosciendo a quien me nombraua, quede spantado sin saberme
determinar. En esto lhego el sehor del rnoco, que era Aires
Ferrera, marido de vna dona IsabeJ, uno de los principales desta
ciudad, de quien creo que V. R. por otra terna noticia. Dionos
nueuas de la grande alegria con que la ciudad speraua los P.es
de la Comp. a , aun no sabiendo quienes serian. Despedidos del,
que iua para la corte, fuimus nuestro camino, y lhegando a un
lugar con mucha ago[a], yo me acoste a una pared para que se
me scorriese el agoa, y no mucho despues de ido de alli, se
uino la pared al suelo, la qual tenia tan grandes piedras, que
sin duda me hizeran pedacos, si me cogeran. De aqui vera
V. R. quanta necessidad tienen de ser aiudados los que en pa-
redes de tan fraquo barro andan. El domingo por la manhana
llegamos a Sea a tiempo que estaua para praedicar un P.e de
san Fr.co. Deximos alli missa, y ansi per ser el tiempo mui
rezeio, como por emportunarnos los moradores, quedamos
aquel dia alli. El dia segiente de N. Sehora praedico el P.e Do-
mingo Gardoso con mucha satisfacion, y se confesaron algunas
personas principales, y muchas mas lo hizieran, si uviera
tiempo. De alli nos fuimos a Gouea, sin podernos enxugar hasta
llegar alla. Fuimus recebidos con mucha alegria, y despues nos
dizian que por las orationes de muchas personas, que deseauan
estar nosotros alli, hazia tan rezio tiempo, y fue tal, que nos
detuuo ocho dias sin nos poder partir, en los quales por la
bondad de N. S.r no estuuimos otiosos. Praedico el P.e con la
acostumbrada satisfacion ; contesaraonse et comulgaraon muchas
personas principales. Tanbien se dio orden como la casa de la
misericordia fuese adelante, las paredes de la qual estan altas,
600. — Conimbrica 1 Ianuarii 1562 649
y las obras della se excercitan con charidad. Partiinos de Gouea
bispora de N. Sora., y el dia venimos a dezir misa a Sero-
lico a, donde tanbien predico el P.e como suele, y con grande
concurso. Partidos daquel lugar, con el trabaio del, y con los
roines aposieutos, se torno a renouar al P.e Domingo Cardoso
la postema que alla le auia nascido; lo qual, por falta de me-
lecinas, me dio harto trabaio. Todauia lhegamos el domingo
veite uno deste mes al Villar, a tiernpo que querrian entrar en
misa, y fue tanta el alegria en la senhora del, que es aquella
que [lo] b da a la Comp.a, y en todos los demas, que no se
puede crer. El P.e predico luego, asin como venia. Quedaron
todos mui consolados. Nosotros en casa de la c sehora, que asin
la llaman, mando llamar agunos de los labradores, y delante
de nosotros les dixo la grande merce que nuestro Sor. les hazia
en quedar como subditos de los P.es de la Comp.a; porque
tenia ia d hecha donacion, y mandada confirmar a la corte; y
desta manera e queda toda su hazienda a este collegio que
nesta ciudad praesto se fundara con la aiuda de Dios, y no
se f effectuando este collegio, la da al mas llegado collegio,
tanbien de la Comp.a, que huuiere deste bispado. Contonos
huna cosa mui gratiosa, que le acontesio con huu su sobrino,
abad, el qual, sabiendo que hazia la douation. se le uino a
quexar, diziendo que, pues el le auia aiudado siempre a con-
seruar su hazienda, porque no le dexaua alguua cosa, y lo des-
eredaua. Respondiole ella que el no era su eredero, mas que
si lo queria ser, que ella lo haria, no tan solamente de aquelho,
mas de mucho mas. El alegre, pensando que tenia todo acca-
bado, le dixo que haria quanto le mandase; a lo qual le res-
pondio que eutrase en la Comp.a, y que ansi seria no tan
solamente eredero de lo que ella daua, mas de todo lo que
tenia la Comp.a, y sobre todo del reino de los cielos; y para
mas merecer, anexasse el abadia a este collegio. El abad abijt
tristis; erat enim habens multas possessiones l. El hablo con
nosotros, y es hombre de grande iuizio, prudente y letrado.
N. S. le de verdadera sapienscia para que acierte s tan santo
a Sic pro Gelorico. — b lo videtur scripHim supra vers. — c la supra
vers., prius desta. — d ia supra vers. — e Del. da. — f y no se supra
vers. — g Emend. ex asierte.
1 Cf. Matth., XIX, 22. Iuxta Franco, qui etiam haec narrat (Synopsis
annalium... ann. 1561, n. 8) nobilis femina de qua agitur, vocabatur Philippa
Mendesia.
650 LlTTERAE QUADRIMESTRES
conseio. Ella esta con proposito de uenir a esta ciudad, y ser
mui vezina de nuestro collegio, tanto que fuere hecho. Es de
edad de ochenta annos, y tengo para mim que nuestro S.or le
tiene mui particularmente de su mano. Llegamos a esta ciudad,
donde avia dias que nos sperauan en los caminos. Acontecio
una cosa a para nos mui aproposito, y fue que el dia antes que
llegasemos se lanco fama que pasauamos a la ciudad de Mi-
randa, y desistiendo de nos sperar, acontecio tanbien que el
dia que lhegamos fue tanta la nieue, la que aca llaman bufarra,
que no nos vieron sino despues de auer llegar fsic] a la ciudad;
mas como fuimos sentidos, fue tanto el concurso de grandes y
pequeiios, que no nos podiamos ualer con abracos. Represen-
tauasseme la charidad de los hermanos dese collegio, quando
alguno uiene de fuera ; uiera V. R. uenir b por las calles hombres
uiejos y honrrados, que gouiernan a la ciudad, de buelta con
los ninos, y en el correr no se disferenciauan dellos. Acabados
nos de llegar, uino c hun ciudadano diziendo que en la placa
estauan dos bandos de personas honrradas y armadas para se
mataren, y acodiose luego a eso, y por la buendad de Dios
nuestro Sehor se apazigo todo ; lo qual la iusticia no podia acabar ;
y esto que escriuo destes bandos, fue mucho mas de lo que se
daa a entender, y de mucho seruico de Dios, por el gran peligro
que auia y males que se dahi seguian, y segiin nos conto una
persona que alli se hallo. Diziannos despues los uereadores que
el alboroto de nos uenir a uer les hiziera oluidar mandar re-
piquar todas las campanas de la ciudad. Finalmente, es tanta
la alegria que todos nos muestran, que es gran confusion para
nos. En el dia que llegamos se hazia tqui feria. Sabiendo algunos
que a ella uenian, nuestra uenida, luego dieron rebate en los
iuguares comarquanos, y uinieron el dia seguiente de luegas
daqui personas a se confessar. Pues de la ciudad hay bien en
que ocuparse, ansi en esto, como en otras obras de mucho ser-
uico de nuestro Sor. ; y ansi son hechas muchas amistades; y
es tanta la occupacion, que nos falta el tiempo para rezar; y
primero que acabasse esta, la interrompi bien de uezes. Muchos
piden ser admitidos en la Gomp.a, en que entra un sacerdote
y otro mancebo, que tiene una capilla que rienta bien; la qual
quiere annexar a este collegio. Esperan con mucho alboroto que
se effeclue, y uenga el Padre prouincial para instaren los re-
a Del. muy. — b uenir stipra vers., del. uir. — c uino supra vers.
600. — Conimbrica 1 Ianuarii 1562 651
ciba. Esto es lo que al presente me occurrea; de lo que mas
acaesciere, auisare a V. R. Desta ciudad de Braganca a 30 de
Deziembre de 1561 ».
5. Otro sacerdote se embio tambien al Brasil, cuio heruor y
uirtud mucho edifico a todo el collegio l. Algunos maestros que
leyan latin, han dexado de leer para proseguir con sus estudios.
Cerca de las cosas para con el proximo, hay mucha materia
para alabar al Senor, por se hazer gran frutto, ansi en la ad-
ministracion de los sacramientos, como en las predicaciones que
en nuestra yglesia tenemos todo los domingos y algunas fiestas
mas principales. Esta pascoa de Nauidad se sentio especial cre-
cer en el concurso y frequentia de las confessioues: porque con
auer aqui passaote de treinta sacerdotes, y gran parte dellos se
occupan en oyrlas, apenas se podia satisfazer a la deuocion de los
que se querian confessar. [Peccatoris paene desperati conversio] .
6. De hun monasterio de monias se embio a este collegio a
pedir algun Padre o Padres para iren alla a confesarlas. Terna
este monasterio cerca de ochenta monias, y gran parte dellas
personas principales y de nobleza ; llegados ala los Padres,
supieron de unas dissensiones y discordias que auia entre ellas
sobre la elecion de su abadeca, y como muchas dellas eran per-
sonas nobles, y el negocio era graue y de importancia, andaua
el monasterio en grau parte rebuelto, y con el dano y detri-
mento que semeiantes discordias podian causar en personas que
profiessan union de spiritu, y uida religiosa. Hizieronle pero los
Padres algunas praticas de nuestro Sehor, con las quales, y
principalmeute con los sacramientos de confession y eucharistia,
que todas recibieron, de tal manera ablando el Senor sus cora-
cones, que se uuieron de conuertir las dissensiones en maior
amor y mutua charidad, resignando sus uoluntades cerca la
election en las manos y uoluntad diuina. Otra cosa de mucha
edificacion hizieron tambien alla los Padres, y es que como el
mundo no dee a Dios cosa alguna, sino quando mas no puede,
algunas personas nobles teniendo hiias, no podiendolas tener
en el siglo conforme a su estado y noblesa, auian metidas al-
gunas en aquel monesterio; y destas no se quantas andauan
desenquietas y no determinadas de tomar el habito y uida de
religion ; pero el Sor. por medio de los Padres les abriou los
a Prms occurren.
1 P. Franciscus Viegas, iuxta Franoo: Synopsis... 1561, n. 13.
652 LlTTERAE QUADRIMESTRES
oios del anima, y ansi quedaran con propositos i determinacion
de permaneser hasta el fin en el sancto seruico de Dios. Despues
desto han enbiado otra a uez a pidir algunos Padres, y ay entre
elhas personas, segun los Padres dizian, que estan muy ade-
lante en la uia de la perfection.
7. Goustumbran tanbieu de yr a predicar por algunos pueblos
uicinos de la ciudad, en lo que se siente hazerse no poco proue-
cho. En este auento fue daqui uno sacerdote a predicar a hun lu-
guar cercano de la ciudad y b izo, allem de otras cosas, se con-
fessassen pera la fiesta de la nauidad gran parte o la mitad del
pueblo, y muchos recibesen el sanctissimo sacramento, y pro-
curosse, quando alla no ay comodidad en los lugares, que a lo
menos se uengan aqui al collegio a confessar, como lo hazen
muchos.
8. Otro fue tanbien a predicar a un pueblo en uno dia de
una fiesta que eles selebrauan con grand solenidad ; y como con-
quoriesse mucha outra gente de lugares uesinos, empessaran en
la uigilia cellebrar la tiesta, pero no como deuian, con algunas
desoluciones y algun tanto profaoamiente, taniendo y cantando,
aunque no hymnis et psalmis spiritualibus l. El Padre uien[do]
esto, se fue pera donde ellos estauan, y como los reprehendiesse
de lo que hazian, declaro el modo c con que la tiesta del Sor.
se deue celebrar en su sancta eglesia; alcanso no solamente
desestiesen, pero aun selebrassen el dia solemne mucho de outra
manera, confessandose y recebendo el corpo del Sor., como al-
gunos hizieron.
9. Los que ordinariamente predican en nostra iglesia, son el
Padre prouincial, que al presente a qui reside, a cuio[s] sermones
uienen gran concurso de gente, porque es mui acepto a todos;
y predica tanbien el P.e rector y el Padre Seperiano 2, que es
el praefecto de los estudios, y el P.e Rui V.te, maiestro de no-
uitios, y el Padre Marcos Jorge, que lee theologia, y el Padre
Pedro da Fonsequa 3; y hazen toclos con la palaura de Dios
mucho fructo en las almas.
a Prius outra. — t> Del. alem. — c Del. de lo que hazian.
1 Cf. Ephes., V, 19; Colos., III, 16.
2 P. Cyprianus Suarez (Soarez). Notus in scholis ob Rhetoricae corapen-
dium. Cf. Sommervogel: Bibliographie...; Epist. P. Nadal, I, 555.
3 Notus praecipue ob commentarios in Aristotelem. Cf. Sommervogel: Bi-
bliographie...; Epist. P. Nadal, I, 599-603.
600. — Conimbrica 1 Ianuarii 1562 653
10. Gon los de la carcel se tieae mucha coata, asi ea lo que
perteaese al biea de sus animas, coino tainbien al temporal del
corpo ; y sentese oo poquo fructo, y mudauca eu ellos, cou las
doctriuas y praticas que todos los domiagos se les hazea, y ea
estes quatro meses se haa coafessado por dos uezes todos, o
quasi todos. Alheade la refection corporal que de ocho eu ocho
dias lhes lieua uu Padre y huu irmaho, tambieu alguuas uezes
se les embia alguaa ropa ueia, de la que se auia de destrebuir
por los pobres, y tiea elhos harta aecessidad della, porque al-
guaos padessea ea esta parte.
11. Goa estas y semeiantes obras pias, que sou proprias de
uuestro iustituto, se edefica amcho ia gieate y tieoe mucho amor
a la Comp.a , especialmeote los priucipes oos soo mui beoeuolos
eu todo. La reioa, pidieodole alguoa aiuda pera la frabrica e
aedilicio del collegio, ha proinetido mil duquados, alheo de
otras cosas que al collegio ha concedido. Tambien se tieue mu-
cho credito y autoridad a la Comp.a vieodo la libertad della en
todo. Uno hermano del P.e don Goucalo * morio estos dias pa-
sados, y couio no dexo su eredeiro, uuieron de heredar sus pa-
rentes mais propinquos, que a su parte del P.e venia hasta a seis
mil duquados. Embiaodo sus parientes aqui al collegio hazer
saber esto, les declararon en esta parte nuestros institutos y cons-
titutiones, como el P.e era professo, y couio el professo de la
Comp.a era, siu alguoa differentia, como persona muerta y de-
fuocta, quaoto es para hefecto de heredar 2 ; de que ellos que-
daroa sumameate ecleficados de la pobresa y profisan de la
Comp.a [Nobilis femina in virtute flrmatur. Pax inter conju-
ges stabiliturj .
12. El edificio material de nuestra iglesia que el P.e maestro
Nadal dexo ordenado 3, va en buen punto, y presto empesare-
mos a uzar della, con mui maior prouecho del pueblo, sigum
confiamos en Dios, de lo que hasta aora se hizo, aunque fue
grande; porque muchos dexauan algunas uezes de uenir a nues-
tra iglesia, no por falta de deuocion y aficion a nuestras cosas,
mas porque la capasidad de la iglesia no bastaua para todos.
a hastan ihs.
1 Gondisalvus Silveira, occisus in Monomotapa 15 Martii 1561 (Cf. Kilger:
Die erste Mission unter den Bantustdmmen Ostafricas, 147), sed eius
mors etiamtum in Lusitania ignota erat.
2 Cf. Constit. Soc Iesu, part. VI, c. II, n. 12.
3 Vide p. 439.
654 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
13. Nuestros studios, acabado el tiempo de uacasiones, se
enipesaron con el solito heruor de cada anfio, conuien a saber,
las dies clases de latin y la undiesima que es de ler y screuir,
los quatuor cursus de artes, la lection de griego, y hebraico, y
en casa la lection de theologia, que freqiientan solamente los
hermanos. El primer curso de artes que cada anno se enpiensa,
lefe] el P.e doctor Ignasio de Tolosa l ; los oientes pasaron de
seteuta, y muchos delhos religiosos. La oracion del principio
tuuo un hermano, el qual, con tener para semeiantes autos
special don de Dios, y auer hecho antes de aquesta muchas
otras con gran satisfacion y aplauso de todos, a tenido en esta
gran exceso a todas las otras; non solo en la oration y compo-
sition della, pero aun en la action y modo de pornunciarla.
Los studiantes son al praesente hasta mil y ochenta, o mil y
100, sin los ninnos de ler y screuir, que son trezientos y qua-
renta. Estos tienen cada dia su misa en el collegio, segun
nuestros institutos ; los uiernes platicas de sus maestros, y cada
mes contisiones cada uno a su confesor firme y ordinario;
aunque a los nihos de la undesima, en lugar de platica, todos
los dias dos uezes en uos entonada cantan la doctrina christiana.
Mucho nos consolamos y animamos en el Sor. nuestro quando
mirando a nuestros tiempos quales van, vemos por otra parte
tanta multitud de animas todos los meses del anno llegarse al
sacramiento de la confision; y esto con toda pax y quietud,
como si otra cosa no profesasem. Dexo aparte los que mas a me-
nudo lo hazen por su propria deuocion, y otros de ocho en
ocho, y algunos generalmente de toda su uida, recebiendo
muchos el santissimo sacramiento segun Dios se les comunica,
mui freqiientemente ; que aunque otro fructo no uuiesse, seria
a la uerdad en a solo este todo el trabaio asas bien empleiado.
Con los prosionistas b, que aca llamamos collegiales, se haze
mucho; porque como viuent en el collegio serca de nosotros,
ai para ello mucha oportunidade. Algunas vezes acontese embiar
su padre aqui al hijo, por alla fuera nadie poder con el, y a
a en supra vers. — b Sic pro porcionistas.
1 De quo in catalogo coll. conimbric. 1565 haec habentur: « D.tor Inacio
de Tolosa castellano, sacerdote, natural de Medina Celi, obispado de Segoenca
[Sigiienza], entro en la Comp.a a 25 de Marco de 1560; en ella tomo el grado
de D.tor en theologia. Acaba de leer el curso de artes. Predica y confiessa».
Cod. Lus. 43, f. 241.v
600. — Conimbrica 1 Ianuarii 1562 655
pocos dias que conuersa con los nuestros, pararse blando como
cordero, que sus pensamientos no son otros sino en como avera
licencia de su padre para seruir a Dios en la Comp.a y dexar
padre i madre y quanto tenia en el siglo; por lo que algunas
personas nobles, aunque sus hijos no aian de ser letrados, to-
dauia los embian a ser collegiales, pertendiendo mas sus buenas
costumbres, y ser bien doctrinados, que las scientias que po-
drian aprender. Estes collegiales ordinariamente se acostumbran
a confesar mas freqiientemente, y ansi N. S. les fauorece mas
particularmente en sus studios, y son eomunmente mas auan-
teiados, caeteris paribus, que los otros studiantes, y dellos se
reciben cada anno muchos en la Comp.a Los maestros son mui
acceptos a los decipulos, y estan tan aficiooado[s] cada uno al
suio, que queriendo el perfecto de los studios pasar algunos de
clases inferiores a clases mas altas, por tenerem suficientia para
ello, acaese uencer el amor y aficion del maestro al gran deseo
y apetite que estos scolares generalmente tienen de subir a clases
superiores, que entre ellos est tenido en punto de onrra ; y no
falta quien yendo por algunos dias a su tierra, no puede no le
screuir una y dos ueces el tiempo que alla esta. Quanto al au-
mento de los studios, florescit in dies mas, gloria al Sor., ansim
las artes y cursos de philosophia, como la policia de la lengua
latina; y un doctor principal, en un acto publico onde estaua
toda la uniuersidad, dezia que le parecia nuestro collegio como
otras Athenas de la sapiente Graecia, marauillandose mucho del
gran exercitio que en el uia. Los maestros, de la misma manera,
estan con la a deuina gratia mui animados a que este aumento
de contino crescat a maior gloria de Dios nuestro Sor. Plega a
la diuina bondad lleuar siempre adelante en maior crecimiento
nuestra minima Comp.a, ansi en la uirtud y perficion de los
que en ella biuem, como tanbien en el fructo y prouecho spi-
ritual de las animas redemidas con la sangre y passion del
Saluador. Amen. [Preces postulatj. Deste collegio de Coimbra
a o pr.° de Ian.° de 1562. Por commission del P.e doctor Diego
Miron.
De V. P. indigno hijo. f
Francisco de Monclaro l.
Inscriptio. f Litterae quadrimestres collegij conimbricensis
calend. Januarij 1562 mittendae Romam.
a Del. mas.
1 Cf. Litt. Quadrim., V, 251.
656 LlTTERAE QUADRIMESTRES
601
INNOCENTIUS SPATAFORA
GENUA 1 IANUARII 1563 l.
1. Religiosa disciplina floret. — 2. Societaiis candidati. Preces
pro Galliae salnte. — 3. Pauli Doria et Nicolai Sauli,
collcgii fautorum, elogium. — 4. Contiones et pia opera
erga proximos. Apostatariim conversio. Iniuriarum con-
donatio. Magnus conctirsus ad sacramenta occasione iubi-
laei. — 5. Hieronymi Ghistiniani mater et matertera sociis
reconciliatae. — 6. Crescit numerus sacramenta frequentan-
tium, non obstante templi incommoditate. — 7. Studiorum
sollemnis instauratio, adstantibus Reip. duce, magistrati-
bus, et nobilibus viris. Sociorum existimatio.
1. IHS Maria. Molto R.do in Christo Pre. nro. Pax Ghri. [Scri-
bit ex consuetudine]. Siamo fra tutti sedeci, fra quali cinque
sacerdoti ; et benche il P. Battista Vellati e andato per qualche
tempo al Mondeui per predicarui, pur credianio che presto re-
tornera. Gli altri che o uero son laici, o hanno qualche ordine
non sacerdotale, parte s' essercitano nelle cose di casa, parte
nelli studij. Tutti per gratia del Signore stiamo sani, al che
gioua molto la bonta dell' aere. Vanno anche molto inanzi nel'o-
bedienza, aniore fra loro, et con gli altri, anegatione di se stessi,
etc. ; et per che uadano auanti non cessa mai il R. P. Rettore
di spingerli (benche da se stessi lo facciano) et animarli parte
con parole, parte con essempi ; et non souno raolti giorni che
finita un'altra assai utile materia, ha comminciato a dechiarare
le constitutioni nostre ; il che si come a S. R. sara fatigoso per
le molte occupationi che 1' impediscono, cosi a noi sara, spe-
riamo, utile, et giocondo.
2. Fra questo puoco tempo, se ben non s'e receuu[to] a nes-
suno per la Gomp. a, pur non hanno manchato molti di doman-
darlo con instanza, et un solo fiamengo, che cio molto desideraua,
a Consumpta charta hic et inferius in extremis vers.
1 Ex apogr. coaevo in cod. Med. 75, ff. 32, 33; prius 256, 257.
601. — Genua 1 Ianuarii 1562 657
fu inandato a Roma; doue intendiamo che la santa obedienza
1' ha messo a seruire in uno spedale per sua probatione. Fra gli
altri che desiderano essere admessi, sonno due giouanetti di
buona aspettatione, et assai modesti, 1' uno di quali, nostro scho-
lare, della casa di Centurioni (come un'altra uolta scrissi) non
cessa di picchiare finche gli sia aperto, il che fa hora con ma-
gior iustanza, uedendo che gl' inimici domestici, cioe parenti,
cercano de impedirlo da questo santo proponimento l. Le disci-
pline che faceuamo per ordine di V. P. per il regno di Fran-
cia non si sonno mai tralasciate insino a tanto che dalla s. obe-
dienza fummo auisatj, che per questa inuernata si tralascias-
sero, benche non si e mancato di dir ogni giorno le lettanie con
la medesimfa] intentione.
3. Et per dir anche qualche cosa del temporale, non manca
colui che e solito, M. Pauolo d'Oria, di prouederci con gran
charita, et liberalita, di cio che uede esserci di bisogno. La cui
diligentia in procurare a noi le cose necessarie, ci e causa non
solo di grande edificatione, ma anche di gran marauiglia, tal
che douemo molto ringratiare Iddio N. S. che a tempi nostri
da un secolare posto infra le spine delle richezze, racoglie
frutto non solo trigessimo, o sessagessimo, ma centesim[o] ; im-
peroche oltra la grande affettione che porta a noi, et a tutta
la Comp.a nostra, e questo signore molto deuoto della frequentia
del S.mo Sacramento, et desideroso della salute delle anime. II
medesimo potrei dire delFaltro protettore nostro M. Nicolao
Sauli.
4. Hora uenendo a quelle cose che i nostri han fatto in aiuto
delli prossimi, non si possono facilmente scriuere una per una ;
im[pe]roche non s'e mai mancato di predicare, confortare gli
afflitti, accordare i discordi, confessare, et fare altre opere pie,
che sogliono fare quelli de nostra Comp.a. Vn poco auanti a
1'aduento fu con grande instanza pregato il R. P. Rettore che
predicasse in un monasterio di monache, che chiamano S. An-
drea ; il c[he] speriamo che sara molto gioueuole non solamente
alle istesse monache (che sono molte, et di nobili fa[mi]glie), ma
anche a gli altri che ui concorrono, imperoche questo mona-
sterio e etiandio parochia d[elle] buone di questa citta. II P. Gi-
rolamo 2, ministro, predica in un' altra parochia di S. Damiano
col medesimo frutto delli auditori. II P. Battista Vellati, mentre fu
1 Votum suum num tandem opere compleverit, invenire non potuimus.
2 P. Hieronymus Galvanello.
LlTTERAB QUADRIMESTRES. — TOM. VII. IZ
658 LlTTERAE QUADRIMESTRES
qua, fece il medesimo con maggio[r] concorso, massime di prin-
cipaii. In questo tempo 1' arciuescouo * ci mando un christiano
che haueua rinegata la fede di Christo, accioche dopo che fusse
da noi essaminato et amaestrato, [si] riconciliasse con Dio et la
S. Chiesa. Vn'altro apostata delTordine di S. Bernardo uenne
al [R.] P. Rettore, il quale 1'aiuto nel temporale et spirituale,
et essendosi dopoi ammalato nello sp[e]dale fece chiamare il
R. P. Rettore dal quale si confesso, dando segni di gran con-
tritione, [et] desiderio di ritornare allo stato suo. Delli molti
frutti che per la diuina bonta si racoglio[no] dalle confessioni,
ne scriuero qui qualchuni. Quelli, che si confessano da nostri
F hanno in si gran[de] reputatione, che se per auentura qualche
tempo si confessano da altri, non restano sodisfatt[i] finche ri-
tornano al collegio nostro. Fra questi e un giouane che ha fatto
una bonissima pr[o]ua della sua patientia. Costui essendo stato
ferito da un' altro giouane suo inimico, non solo un' uolta, ma
due, o tre nella testa, sempre F ha perdonato molto uolentieri,
ne anche ha uolu[to] uendicarsi, seruato iuris ordine, senza con-
ferirlo prima col suo confessore. Vn'altro che de[side]raua uen-
dicarsi d' uno suo nemico, uenne a confessarsi nel collegio, et
consegliandoli [il] confessore che lasciasse 1'odio, al principio
fece grande resisteoza, finalmente da se stesso comp[unto ?] si
parti dal confessore auanti che gli desse 1'absolutione con animo
di domandar' perdono a cui pensaua offendere. II che hauendo
fatto, nella a raedessima hora torno per l'absolu[tio]ne. Tre donne
che uiueuano dishonestamente, si son ridotte dalla mala uita a
confessa[rsi] spesso. Questo ultimo giubileo che si fece qui puoco
auanti Natale, fu tanto il concor[so] di penitenti a questo col-
legio, che per carestia di confessori non se li pote sodisfare, et
quao[tun]que in quelli giorni durorno le confessioni in sino a
tre hore di notte, pur credo che fu[ro]no piu quelli che non si
poterno confessare, che gli altri, che si confessorono. Nel che
quafuto] sia stato seruito il Signore, quante anime sieno state
liberate dalla boccha del demoni[o], etc, lo lascio considerare
a V. R.
5. Non tacero una cosa particolare che accadette questi di
pas[sati] al R. P. Rettore. Vna gentildonna, zia del nostro fra-
tello Girolamo Giustiniano, (che l'ann[o] passato si mando di
a Delet. detta (?).
1 Augustinus Selvaghus, 0. P.
601. — Genua 1 Ianuarii 1562 659
qua al Loreto) ! portaua grande odio a tutti noi, massime al R.
P. Rfettore], quasi 1'hauesse rubato il suo nepote; ma per diuina
prouidenza accadette che essendogli m[or]to il marito restasse
molto sconsolata, et tanto sdegnata, che ne anche uoleua farsi
il segno de[lla] croce. Per il che chiamato il R. P. Rettore per
consolarla et leuarla da tale impieta, non sola[men]te la tolse
da questo errore, ma anchora gli persuase che se confessasse,
il che promise u[o]lere fare a fra puochi giorni ; la cui sorella,
madre di quel fratello nostro, che ho detto, s' e di tal sorte mu-
tata dall'hora in qua (essendoci prima non manco nemica del-
1'altra), che rende infinite gratie a Dio, et al R. P. Rettore per
il cui mezzo confessa se essere stata tolta dalle ten[ebre] della
ignoranza, et condotta alla luce della uerita, et il suo figliuolo
dedicato al s.t0 seruitio di Dio N. S.re, et gia si confessa ogni
otto giorni da sua R., il che a noi causa non puoca marauiglia,
conciosiache ci ricordiamo che il medesimo P. 1' anno passato
fu chiamato in Signoria dalla medesima accio rendesse conto
del suo figliuolo, che diceua essere stato sedutto da S. R.
6. Le altre opere pie, che i nostri sogliono fare in aiuto de
prossimi, non si sonno punto tralasciate, imperoche spesso
uanno alli spedali a consolare gli infermi, et quelli che sonno
infermi nelle case proprie, fanno spesso chiamare i nostri, accio-
che si confessino b da loro. II numero di coloro che si confes-
sano ogni otto giorni, et alcuna uolta piu spesso, ogni giorno
ua augumentandosi, et molto piu crescerebbe, se quella incommo-
dita non 1' impedisse (della quale tante uolte, et non senza causa
ci lamentiamo), perche non hauiamo una chiesa commoda per
lo instituto nostro ; et benche il demonio fa ogni suo sforzo per
impedire tanto bene, pur a suo dispetto speriamo che fra puoco
tempo se adempieranno i desiderij nostri.
7. Hora uenendo a quel che tocca alli studij, nel principio
di Nouembre si fece la rinouatione delli studij solennemente nel
duomo, doue oltre gli altri honorati cittadini, et altra gran mul-
titudine di gente, ui si trouorno presenti 1' ambasciatore del re
di Spagna, il marchese di Vigeui 2 , et 1' istesso Duce 3 con la Si-
gnoria. La cosa passo a questo modo. Prima un maestro delli
a In textu fare uolere, sed est n. 2 supra v. fare. — b Emend. ex con-
fessano.
1 Vide p. 2.
2 Ioannes Franciscus Trivulzio.
3 Baptista Cicala-Zoagli.
660 LlTTERAE QUADRIMESTBES
nostri fece uno essordio, col quale fece attenti gli auditori in-
formandogli di cio che s' haueua a fare. Dipoi si leuorno sei
di nostri scolari, tre delli quali con diuerse sortj a di uersi
dissero male di quelle scientie che qui si b leggono, cioe gramma-
tica, rhetorica, et greco. Gli altri tre che stauano all' incontro,
resposero in prosa refutando tutte le loro ohiectioni ; finalmente c
il medesimo maestro (che fece la prefatione) mando a casa d
gli auditori con una bellissima oratione. La cosa si fece con
molto applauso et sodisfatione di tutti. Sia laude ai Signore. II
giorno sequente li signori prottetori nostri con altri gentilhuo-
mini desinorono nel collegio, quasi rallegrandosi, et congra-
tolandosi della buona reuscita delLatto, et felice commin-
ciamento delli studij ; ma auanti desinare il P. Battista disse
messa, et fece una essortatione alli maestri, et scolari nostri
(che son circa ducento) sopra li studij, animandoli a congion-
gere la diuotione con le lettere. In questa citta tengono si buona
opinione della doctrina di nostri (coine altre uolte ho scritto),
che molti huomini molto dotti ci portono le sue orationi, o
uersi che compongono, accio le emendiamo, fra quali e un certo
medico che spesso ha fatto orationi lattine publicamente; un'al-
tro etiamdio Gatanio (che sono principali in questa citta), huomo
qualiticato per 1' eta et doctrina, et nobilita sua, uiene spesso al
collegio, et sottomette alLessame di nostri li uersi, che scriue;
il che fa molto felicemente. Molte altre cose lascio di scriuere,
perche mi ricordo hauerle altre uolte scritte a V. P. ; tal che
non resta altro, se non che raccommandiamo questo collegio ge-
nouese alli santti sacrificij, et orationi di V. P. et di tutta la
Gomp.a nostra. Di Genoua al p.° di Genaio 1562. Per commissione
del R. P. D.or Gaspar Loarte, Rettor nostro.
Di V. P. indegno figliuolo in Xpo.
Innocenzo Spatafora *.
In fol. 33.y « Quadrimestre di Genoua di Genaio 1562. —
Volgare ».
a Emend. ex sorte. — b Prius se. — c Delet. mando a casa. — d 3 vv.
praec. addita supra vers.
1 Vide p. 6.
602. — Messana 1 Ianuarii 1562 661
602
STEPHANUS TUTIUS
MESSANA 1 Ianuarii 1562. l.
1. Studiorum instauratio bellissimo dialogo celebrata. — 2-3.
Per natalicia Domini accessus ad sacramenta copiosior nu-
mero ; fructu uberior. — 4. Virgo prudens aeque ac pia :
quo artipZcio matrimonium repudiarit. — 5. Mira ad ver-
bum Domini audiendum concursatio. — 6. Pater Otello
contionem in templum maximum transferre cogitur. —
7-8. Sacerdotes iudicesque ex urbe et tota circum vicinia
nostros consilii gratia conveniunt. — 9. E primariis unus,
praeclari vir exempli, Patrem Otello veneratione summa
prosequitur. — 10. Excursus. — 11-12. Cives promiscue de
amore erga nostros signis minime dubiis certant. — 13.
Proregis in P. Provincialem affectus. — 14. Duo ex nostris
instanter rogati intersunt magistratibus civilibus eligendis.
— 15. Zelus cuiusdam religiosae. — 16. Candidati ad So-
cietatem.
1. 7 Iesus. Maria. Pax Christi, etc. [Breviter scribet. Res
domesticae bene procedunt. Religiosa disciplina vigetj.
In la rinouatione delli studij s' e recitato un bellissimo dia-
logo, composto di uersi jambici, nel quale (com'e appresso di
Zenofonte) 2 si rappresento Hercole, che posto in una solitudiue
e quasi risoluto di seguitare la volutta, tirato dalle sue false
persuasioni, et allettamenti, sopragiungendo la vertu glielo leua
di mano finalmente doppo longa contentione ; et egli si risolue
a lasciar la uia delli piaceri uani, et darsi in tutto alli ueri
piaceri della vertu. Ci si ritrouo il vicere 3, e li principali della
citta ; e d' altre persone ci fu grandissimo concorso ; et il tutto
ando bene. Deletto il dialogo a tutte sorti di persone; perche a
quelli che non haueano lettere, et anco a quelli che stauano
1 Ex origin. in cod. Sic. 181 - Sic. 182, ff. 238-239; prius 2-3. Aliud exem-
plum est inter Litt. Quadrim. anni 1552. Est etiam ex. latinum in cod. Sic.
181, f. 237.
a Cf. Xenoph: Memor. Socr. II, 1.
8 Ioannes de la Cerda, dux de Medinaceli.
662 LlTTERAE QUADRIMESTRES
lontano, si sodisfaceua con la uiua rappresentatione de recitanti,
e col bel modo e gratia di recitare, oltra il bello apparato, et
anco musica che ui s' interponeua. Alli dotti era sodisfatto con
la eleganza e purita del parlare, e con la bella dispositione dil
soggetto, pieno d'argutie e di sentenze. Vi fu ancora grande
quantita di compositioni in uerso di tutte tre le lingue, che attac-
cati in alcuni luoghi, non solamente delettauano quelli che le
leggeuano, ma ancora alli risguardanti faceuano bellissima uista.
Finito il dialogo, si recito una elegia assai deletteuole e faceta,
che piaque molto, massime perche fatti li soliti ringratiamenti,
dando li ultimi saluti fini con una uarieta d'otto o noue lin-
g[ue] a, che lascio tutti con gran piacere, ma con assai mag-
giore ammiratione.
2. In questa solennita del Natale s' e confessato e comunicato
neflla] nostra chiesa gran numero di persone di tutte le condi-
tioni, e per tutte le feste c'e stato da fare, non hauendosi po-
tuto sodisfar a tanti per le confessioni li giorni innanzi.
3. Per le confessioni di questi giorni si son fatti particolar-
mente questi tre beni : fatte lasciar ad alcuni le concubine ; fatte
fare restitutioni ; et fatessi ancora confessioni generali con buone
occasioni, e buon frutto.
4. Vna giouane vergine circa di XX anni, essendosi confes-
sata dalli nostri circa tre mesi, e uolendola puoi maritar il pa-
dre, e mandando il sposo a confirmar il matriinonio, la giouane,
intendendo questo, essendo gia rissoluta di consegnare la sua vir-
ginita a nostro Signore et entrar in religione, tagliatisi subbito
li capelli, e portatigii la in casa in publico, li appresento con
grand' animo a quello ch'era uenuto da parte del sposo.
5. Da certo tempo in qua, per gratia del Signore, uengono
qua alle prediche nella nostra chiesa et a confessarsi dalli no-
stri persone principali in maggior numero che per il passato ; e
di gente piu bassa tanto e il concorso, che in tutto '1 tempo
della messa grande, doppo la quale subbito ne uien la predica,
non si uede altro che gente uenire, et uscire, percioche ancor
che la nostra chiesa non sia delle b piccole, non dimeno e pic-
colissima per la gente che ci ueria, se fusse assai piu grande.
6. II Padre Geronimo 4 cominciando a leggere la lettione
a Consumpta charta in extr. vers., hic et inferius. — b delle delle ms.
P. Hieronymus Otello.
602. - Messana 1 Ianuarii 1562 663
delle feste tra '1 giorno nella nostra chiesa, et il primo giorno
essendo gia salito in catedra, e cominciata la lettione, ecco li
canonici della madre chiesa, quelli che tengono il luogo del ve-
scouo *, insieme con alcuni gentil huomini principali, uogliono
che in quell' huora medesima il Padre Geronimo uada a leggere
nella madre chiesa, secondo il solito. II Padre Rettore • uoleua
che per quel giorno lo lasciassero, hauendo gia cominciato a leg-
gere. Non lo uolsero concedere ; ma facendo tuttauia piu istanza,
fu necessario condescendere alla uolonta loro, et il Padre Gero-
nimo lasciasse la lettione cominciata et andasse in quell' hora a
leggere nella madre chiesa. II detto Padre poi procuro con li
Giurati, cioe con quelli che gouernano la citta, che si conce-
desse ad un monaco che leggesse lui in quelPhora nella detta
chiesa, contentandosi esso Padre di legger nella chiesa nostra.
7. Da qua d' ogni intorno concorreno sacerdoti a consiliarsi
et a risoluersi col detto Padre, di uarie cose circa 1' aiuto delle
anime.
8. Sono uenuti alle uolte tutti li giudici della citta alle no-
stre prediche, et si sono confessati da due nostri Padri, e ci
dimostrano grande beneuolenza.
9. Vno delli piu principali di questa citta d' estimatione, di
nobilta, et di ricchezze, e talmente affettionato al Padre Gero-
nimo, che continuamente uiene a odirlo nelle prediche, lui con
tutta la sua casa, et ha pigliato tanto buon concetto di detto
Padre, che non lascia di dirne ogni bene con tutti, lodandolo
e di uita et di dottrina. Per il che s'e dato in tutto al gouerno
suo, che possa in quello che li pare, libberamente riprenderlo,
et instruirlo, e circa il far limosine sicuramente auuisarlo, che
in tutto lo trouera prontissimo. Questo pure per il passato non a
ha dimostrato sempre buona uolonta uerso di noi.
10. Vno delli nostri Padri andando in Calabria, e predicando
in alcune di quelle terre, ui fece assai frutto, e per questo re-
storno in quelli luoghi molto affettionati alla Compagnia, et
desiderosi di hauerui delli nostri.
11. Hauemo molti delli principali della citta che ci portano
grande affettione, dimostrandola con uarij segni di amoreuolezza.
a non supra vers.
1 Gaspar Cervantes, archiep. messanensis, ad concilium tridentinum pro-
fectus erat, quo die 18 Ianuarii pervenit. Eubel: Hierarchia... III, 259.
2 P. Pantaleo Rodino.
664 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Richiedono alle uolte che alcuno delli nostri Padri andasse a
mangiare insieme con loro in casa.
12. Vno di questi ha dato un paro di ampolle, et un' bac-
ciletto d'argento per seruigg[io] dell'altare.
13. II vicere tanto faceua conto del R.do Padre prouinciale £,
che quasi nissunja] cosa faceua d' importanza, che prima non
la consigliasse con lui. Et hauendosi il detto Padre a partire
per Spagna, per ordine di V. R. P., ci fu da far assai, che fi-
nalmente con sua licenza si potesse partire.
14. Subbito che si elessero gli officiali della citta, con grande
affettione e con gran fede, mandorno per due delli nostri Padri
che interuenissero alla elettione, parendo loro che con 1'inter-
uento delli nostri, non potessi andar, se [non] bene, il negotio
del dar le uoci.
15. Questi che si confessano dalli nostri, con ogni occasione
si affaticano di tir[ar] altri alla confessione. Vna monacha que-
sti giorni accesa da zelo e cha[rita], essa sola tiro quattordici
persone al suo confessore.
16. M'ero dimenticato. Gi sono molti per gratia del Si-
gnore, che stanno risoluti, et molti ancora che sono mossi a
lasciar le uanita, e gli inganni del mondo et cercano d' entrar
nella Gompaguia per seruire a nostro Signore. [Preces postulat.]
Da Messina, il primo di Gennaio, M. D. LXII.
Di V. R. P.a figlio et seruo indegno
Stefano Tuccio 2.
603
P. IOANNES DIRSIUS
MONACHIO 1 IANUARII 1562 3.
1. Sociorum numerus. Fervet cum religiosae perfectionis amore
studium litterarum. P. Rector sollemnem professionem
emittit. — 2. Scholae florent. — Alumnorum in bonis mo-
ribus progressus. Tragoedia coram ducibus et magna ho-
1 P. Hieronymus Domenech.
3 Vide Litt. Quadrim. VI, 684.
3 Ex apographo coaevo in cod. Germ. 139, ff. 113-114; prius 103-104 (76-77).
Secundum Hansen, 1. c. p. 765 exstat exemplum in archiv. colonien.
603. — Monachio 1 Ianuarii 1562 665
minum multitudine exhibita. — 3. Frequens ad sacramenta
accursus per occasionem iubilaei. — Nobilis iuvenis alio-
rumque ex protestantismo conversiones. Aegrotis et morien-
tibus subvenitur. — 4. Principis civiumque erga socios
benevolentia.
1. IHS. Gratia et pax IESV Chri. sit semper in cordibus
nostris, atnen. [Scribet breviter]. Viuimus in hoc ducali collegio
Monachij 18, ex quibus sacerdotes sunt quatuor, reliqui prae-
ceptores, studiosi, coadiutores. Fuimus quidem paulo ante ui-
ginti, sed ut aliis opem ferremus, unum sacerdotem ablegauimus
Oenipontum, qui ibidem suppellectilia futuro collegio perneces-
saria praeparet, reliquisque ita incumberet, vt proximo uere fra-
tres uenturi, commoditate expectata non defraudentur. Faciunt
omnes quotidie in sua uocatione magnos progressus; suntque
perfectionis acquirendae studiosissimi: poenis tum priuatis, tum
publicis quotidianos extirpant defectus; uilissima quaeque in col-
legio munia, propria ducti sponte, alacriter obeunt; alter alterum
charitatis et sanctimoniae pia contentione anteuertere nituntur;
quo sane fit, ut impresentiarum, Deo bene propitio, collegium
hoc dulci quiete, internaque pace fruatur. Ad quam etiam ac-
quirendam, haud parum excitantur animi fratrum frequenti ex-
hortatione et colloquijs spiritualibus, quae inter sese, ex more
instituto, commiscere solent, quae R.du9 quoque P. Rector 4, suis
exhortationibus fouere non cessat. Proximo iubileo 2 sub festa
natalitia ad nos misso, omnes Patres ac fratres, praemissis ex
more Societatis confessionibus generalibus, quarum non paucae
totius etiam vitae fuerunt generales, magna cum animorum ala-
critate et spiritus feruore, sua renouarunt a uota, ut nouo quo-
dam et diligentiori studio suo, quisque, tam domi quam foris,
fungi deinde uisus sit officio. Exercitia scholastica domi insti-
tuuntur ordinarie in disputationibus, declamationibus et repeti-
tionibus. Reuerendus noster P. Rector, superioribus septimanis,
Augustam a P. Prouincialj 3 uocatus, solennem illhic aedidit
a renouare ms.
1 P. Theodoricus Canisius.
2 Iubilaeum pro felici exitu concilii tridentini, de quo auctor iteruni paulo
post loquitur.
3 P. Petrus Canisius.
666 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Societatis professioaem l, patronis aliquot nostris, tunc temporis
magna cum deuotione praesentibus. Hactenus de collegij mo-
nachiensis statu.
2. Classium nostrarum dispositio foelicem habet successum.
Scholasticorum numerus creuit ad 300, plus minus ; praeceptores
octo quotidie in erudienda iuuentute occupantur, et dant operam
impense, ut non tam prosint scholis, quam ualde prosint lite-
rarum studiosis. Fama scholarum huius collegij totam peruagata
est Bauariam, aliaque loca vicina, et augetur in dies ita, ut ex
alijs Germaniae partibus huc, allatis secum literis commenda-
tutijs, non pauci confluant ad capiendum animi cultum literas-
que discendas. Proficiunt sane, Deo laus, scholastici nostri quam
plurimum, non solum in scientijs acquirendis, sed etiam in mori-
bus imbuendis, ut germanorum pietatem illam auitam aliquando
recuperent. Confitentur more Societatis saepe et libenter, com-
munionis sacrae fructum frequenter percipiunt, quotidie sacro
ordinario, adhibitis libellis precatorijs, et rosarijs, ut uocant,
intersunt; nec non id genus pijs operibus alijs iuueniles animos
occupatos tenent. Tanto amore afficiuntur erga diuinum cultum
et pia studia, quae subinde praeceptores in scholis eis inculcant,
ut quaecumque ex ore magistri audiunt, domi, ad uerbum quasi,
parentibus, fratribus, sororibus totique familiae referant, suos-
que parentes extimulent filij ad frequentanda poenitentiae et
eucharistiae sacramenta. Sunt inter eos qui nescio quid potius
tentare uellent, quam domi carnes diebus prohibitis comedere,
quamtumuis male audire et pati cogantur. Contendunt inter sese
supremae et infimae sortis pueri, qui sacerdoti sacrificanti in
altari astare et seruire debeant, et ad hoc obtinendum, aliqui
summo diluculo ante coeteros lecto surgunt, ut locus eis non
praeripiatur. Libellos haeresum uenenis infectos, clanculum ami-
cis uel parentibus subtractos, nobis adferunt examinandos, quos
si intelligant corruptos, uel dilacerant, uel Vulcano tradunt, et
in hoc sese nobis obsequium praestare gaudent. Exacte tenent
omnes etiam minimi, pene etiamnum infantuli, orationem do-
minicam, salutationem angelicam, symbolum apostolorum et
decalogum ; tamque bene confiteri norunl, ut diceres eos multis
annis in eo opere uersatos. Prouectiores, qui nostrae disciplinae
] P. Theodoricus Canisius, Sti. Petri Canisii ex patre frater, sollemnem
quatuor votorum professionem vovit Augustae die 14 Octobris 1561. Cf.
Braunsberger: B. Petri Canisii Epist., III, 256, 262, 669. Ita etiam in cod.
Hist. Soc. 147, f. 205.
603. — Monachio 1 Ianuarii 1562 667
sese credunt, paulatim corruptos mores emendant, uitam in scho-
lis nostris, tanquam sub incudem reuocant; mala consortia,
iuuentutis pestes, penitus execrantur, et a nobis petunt ut ordinem
studiorum uitaeque, secundum Deum gerendae praescribamus.
Quod ad studia attinet, proficiunt ipsi discipuli praeclare, prae-
stitutas dierum festorum declamationes ex ordine seruant, latinae
linguae usum retinent, disputationes aliaque fructuosa studiorum
exercitia recens ordinata diligenter obseruant. In proxime elapsa
studiorum renouatione, aliquos ad altiores classes promouimus,
quae quidem celebrata est solenni quodam ritu, recitatis oratio-
nibus, carminibus, cantu quoque musico adhibito et distributis
praemiolis, quibus primum et secundum studiosos omnium clas-
sium, qui prae coeteris doctiores, et tali laureola digniores nobis
uisi sunt, ornauimus. Quae praemia quia in posterum ampliora
futura sunt, mirum quam uel soia eorum spe accendantur et ani-
mentur dum quisque alijs ea praeripere, et reliquis omnibus
antecellere studet. Praeter haec autem publica et annua doctio-
ribus decreta praemia, et alia subinde iunioribus qui pietate et
diligentia classis suae socios superant, conceduntur, ut modis
omnibus ad sanctitatem et eruditionem incitentur optimi ado-
lescentuli. Tragoediam, virtutis et voluptatis pugnam l, mira
grauitate, satisfactione et applausu hominum, publice exhibue-
runt. Haec habuit actiones sublimes et spectacula pomposa ; ad
maiorem ornatum adhibiti fuerunt tubicines illustrissimi prin-
cipis nostri 2. Interfuerunt autem primae actioni spectatorum
aliquot milia, tam ex plebeis, quam proceribus, inter quos et
ipsi etiam affuere iuniores principes, coram illustrissimo duce
illustrissima uxore regina 3, praecipuaque Bauariae nobilitate;
secundo acta est maiori etiam apparatu nec minori applausu.
Pueri actores, aulico deinde excepti sunt conuiuio, quibus antea
etiam pretiosissima quaeque uestimenta et aulea operorissima
ad maiorem actionis ornatum, ex eadem illustriss. principis
aula, promptissime erant concessa. Dixit quidam coram prin-
cipe, ei ab intimis consiliis, haec iuuentutis nostrae exercitia
optima esse media hominum animos absque seditione iuuandi,
1 Cf. Duhr: Geschichte der Jesuiten... I, 342.
9 Albertus V.
3 Anna Ferdinandi imperatoris filia. Filii illis superstites erant : Guilielmus,
natus anno 1548, Ferdinandus, n. 1550, Maria, n. 1551, Maria Maximiliana,
n. 1552, Ernestus, n. 1554. Cf. Rittershusius : Genealogiae imperatorum,
regum, ducum, comitum, I, Duces Bavariae; Chiusole: La Genealogia
delle case piu illustri di tutto il mondo, Tavola CXXVI.
668 LlTTERAE QUADRIMESTRES
et reducendi ad graemium Ecclesiae catholicae ; quod uideant
suos filios publicis actionibus tam praeclare instrui moresque
ad haec edoceri honestissimos, non possint non erga nos affici,
et bene nobis precari, et nostris tandem consilijs ac monitis
aures benigniores praebere et acquiescere.
3. Quod ad fructus spectat, quos apud exteros nostri profe-
runt, sunt illi non pauci nec contemnendi. More soiito, concio-
nes in templo nostro, eoque amplissimo, continuantur; audito-
rium est frequens admodum, concionator uerbo et uiua uoce
plurimum ualet. Per hunc Domini aduentum quotidie praedi-
candum fuit, nec spernendus consequutus est fructus; accedente
praesertim iubileo, quod summus X.[ vicarius, pro sua pietate
in foelix concilij tridentini auspicium publicari proxime fecit.
Hac siquidem occasione dici uix queat quantus populus et quanta,
praeter solitum, deuotione, apud nos confessus sit, et sanctissi-
mae eucharisliae uiuum panem sumpserit. Iuuentus copiosa,
nostrae aliqui disciplinae non subiecta, magnae ciuitatis admi-
ratione, quod multis iam retro annis simile uisum hic non esset,
thesauri tanti participem se reddidit. Eandem populi pietatem
experti sumus hoc X.' natiuitatis festo ; et ut ex multis quaedam
notatu digna proferam, magna sane animorum nostrorum lae-
titia perfundimur, cum uidemus, praeter spem, quamplurimos,
quos diuina bonitas sibi occulte gratos reseruat, ad nostrum
collegium tanquam ad commune oneratorum azylum confugere,
ut publica iam fama habeat afflictas mentes, si usquam consi-
lijs iuuari possint, apud Iesvitas (sic enim nos uocant) uera
auxilia inuenturas, sin minus de salute uel praesidio adferendo
actum esse. Quam ob causam, multi conscientiae stimulis com-
puncti, apud nostros quaerunt antidota liberationis. Ex confiten-
tibus aliqui ab haeresum tenebris, quibus multo tempore obducti
in sordibus peccatorum iacuerunt, ad lumen ueritatis catholicae
emerserunt. Inter quos quidam magnae familiae adolescens, co-
gnita per nostrorum assiduam cathechizationem uerae fidei luce,
omnium errorum uinculis excussis, maxima tum domesticorum,
tum exterorum aedificatione et admiratione, ex animo ad Eccle-
siae tutissimum portum confugit ; generaliter peccata sua con-
fessus est, pristinam uitam in melius commutauit; et quos antea
peruertit, nunc omnibus conatibus instat, ut eos ad saniorem
mentem reducat. Hic cum antehac apud scholam ciuicam (quam
poeticam uocamus) lectiones uisitaret, iam se totum nostrae
scholae et disciplinae subiecit. Prima conuersionis eius occasio,
ut fateri ipse solet, fuit discipulorum nostrorum in sacris au-
603. — Monachio 1 Ianuarii 1562 669
diendis ab eo obseruata pietas et deuotio, qua re ita permotus
est, ut conquiescere nequiuerit, dooec familiaritatem nobiscum
contraheret; et sua nobiscum circa fidei articulos dubia confer-
ret, atque in rebus orthodoxae fidei probe iam institutus, suapte
demum sponte errorum labyrinthum fastidiret; quanto autem
maiori odio antea nos prosequutus fuit, tanto uehementiori amore
complectitur, famam nostrarn a malignorum calumnijs pro sua
uirili uindicat, aliosque ad nos, ut et ipsi ueritatem agnitarn
amplectantur, adducit. Alij qui multis annis sacram synaxim
sub utraque specie sumpserunt. abiurata nunc inobedientia,
Ecelesiae concordiam sequuntur. Plurimi alij concionibus nos-
trorum permoti, grauissima peccata, nunquam antea, paitim
ob ignorantiam, partim ob verecundiam et timorem detecta, nos-
tris aperuerunt; et plaerunque totius uitae generales sunt con-
fessiones omnes quae nostris fiunt, praesertim ab ijs qui antea
non sunt apud nos confessi. Fuerunt, qui et toto uitae cursu
nunquam erant confessi, sed apud nos primum poenitentiae sa-
cramentum consequuti sunt. Matrouae consilio et monitis con-
fessariorum maritos adducunt, mariti uxores, matres suas proles
et quoscumque possunt alios. Duae praeclarae virgines in luthe-
ranismo ab infantia inde educatae (quarum alterius pater fuit
unus ex haeresiarchis scriptoribus a Paulo quarto pontifici in
catalogo damnatis) gloriatae aliquando sunt, se cum nostro con-
cionatore disputaturas, sed ex primo colloquio ita fuere com-
punctae, ut statim animo concluserint se fidem catholicam am-
plexuras, et quamuis persecutiones iam pati incipiant, etiam a
propria domina, potentissima quidem illa, sed haeretica, ipsae
tamen minas susque deque ferentes. dominae potius famulatum
sese abdicare uolunt, proprieque consulere saluti, quam diutius
in tantis animae periculis uersari. Matrona quaedam tota uita
in luthera.nismo uixit, annos nata circiter quadraginta, sed a do-
mino quodam ad nos missa. ut doceretur fidem catholicam, con-
tinuo magna cum animi contritione peccata totius uitae confessa,
Ecclesiae se addixit, et cum catholicis communicauit. Alij tri-
bus, quatuor, quinque annis nunquam confessi, quamprimum
ad nostros accesserunt, non promiserunt solum, sed seriam etiam
totius iam uitae emendationem incoeperunt. Multi sunt qui more
Nicodemi * clain ad nos ueniunt suaque consilia nobiscum con-
1 Cf. Ioan. III, l.
670 LlTTERAB QUADRIMESTRES
ferunt, quod uel timore, uel etiam timore a, libere ad nos accede-
re prohibeantur. Inter coeteras personas afflictione circumseptas,
una fuit quae dudum in animo habuit propriam prolem de medio
tollere, sed consilijs bonis in spem erecta, omnem pessimi
propositi aculeum infixum penitus euulsit. Aliae quae a Sathana
fuerant mirum in modum agitatae, spectrisque nocturnis multum
uexatae, confessionis remedio ita fuerunt adiutae, vt iam in se-
curo portu nauigare uideantur. Visitant nostri subinde noso-
comia, in quibus tam grati sunt pauperculis et infirmis, ut non
secus atque angeli ab eis expectentur, et suscipiantur, quorum
etiam consolationes et saluberrima monita cupidissime amplec-
tuntur. Accedimus etiam uocati in extremis constitutos, quibus,
praeter consolationes et necessarias admonitiones, hoc quoque
beneficij impendimus, ut omnibus eos sacramentis tempori prae-
muniri curemus, quibus alioqui, tacentibus nobis, non raro forte
priuarentur. Lectio doctrinae christianae in sacello D. Nicolao
sacro, nostroque collegio propinquo, more introducto bene pro-
cedit, numerusque auditorum crescit. Haec catechismi enarratio
grata esse apparet, tum propter rei nouitatem, tum propter mu-
sici cantus suauem harmoniam, qua eam discipuli nostri, ua-
riatis cancionibus illustrare solent.
4. Superest, ut aliquid dicamus de exterorum erga nos animi
propensione. Et quantumuis multi sint male feriati homines
qui calumnijs nos apud quosuis traducant, ac optima quaeque
nostra exercitia in sinistram rapiant partem, sunt tamen plurimae
utriusque sexus, tam nomiue, quam potentia, ceiebres personae,
quae nobis ex animo bene faueant. Vt ab illustriss.0 nostro duce
principium sumam, est is quidem noster constans et patronus
et Mecenas clementissimus; probat nostrum procedendi modum,
omnia fere concedit, quae ab eo petimus. Hoc biennio finito,
quo hic Monachij Societas agit, multa et preciosa beneficia in
nostrum collegium, si usquam aliquis princeps, pro sua heroica
liberalitate contulit. Paucis ante diebus supplicem libellum de
Societatis et christianae reipublicae maximi momenti rebus ei
obtulimus, cuius petitioni haud abnuens negotium totum suis
consiliarijs ad optatum nobis finem perducendum, commisit. Gum
transactis his ante mensibus, quidam ex nostris primum sacrum
solenne faceret, ad collegium cibaria duce digna una cum pro-
prio coco, qui eadem praepararet, misit. Inuitati sunt eo die
aliqui ciuitatis domini et primarij uiri, ut sua praesentia nouum
a Siv ms., forte voJuit scribere rubore.
*
603. — Monachio 1 Ianuarii 1562 671
sacerdotem, conuiuiumque houorarent; qua quidem occasione
factum est, ut contracta cum primarijs uiris illis nonnulla fami-
liaritate, aequiores illos erga nos postmodum sumus experti,
cum alias non parum a nobis alieni potuerint uideri. Saepenu-
mero idem princeps zelum suum erga Ecclesiam catholicam
ostendit, aut compescendo tumultus rebellium subditorum, qui
occulte machinantur introductionem communionis utiiusque
speciei, aut curia sua extrudendo a eos quos haeretica labe no-
uerit contaminatos. Et ut magnatibus alijsque omnibus terrorem
incuteret, ante paucas septimanas, generosum quendam et ualde
potentem dominum, propter haeresim aula sua, ex improuiso
deturbauit, omni plane fauore spoliatum. Taceo de sereniss.a
uxore regina, quae ut relatione fide dignorum accipimus, erga
nos optime propensa est. De illustrissima matre ducis non est
praesentis instituti multa dicere, cum de ea antea saepe scrip-
serimus * et nulli non clarum sit eam esse heroinam catholicis-
simam, pauperum afflictorumque anchoram, et misericordiae
operibus deditissimam, nobis uero undecunque fauentissimam.
Exteri aliqui ecclesiarum praelati erga nos quam sint affecti
hinc cognoscimus, quod quacumque in re nobis gratificari pos-
sunt, se paratos et uerbo, et re ipsa offerant. Cumque nostrae
scholae hyemis tempore quamplurimum lignorum absumant,
praepositi aliqui monasteriorum, quos opulentissimos habet Ba-
uaria, non paucas lignorum rates (ut uocamus) in scholarum
nostrarum usum gratis suppeditarunt; ne nos in re familiari dis-
pendium aliquod pati cogeremur. Amicorum alij uitibus nouum
hortum nostrum ornare gaudent; quidam altaris nostri cultum
casulis alijsque donarijs amplificant ; alij a nobis commendatos
libenter in familiam suam recipiunt; alij alijs nos officiorum ge-
neribus cumulare laborant. Sed ne legendi mora fastidiosa tra-
hatur, longiori dictione supersedebimus. [Berum exiguitatem
fatetur et preces postulat]. Monachij calendis Ianuari.j 1562.
R.dae Paternitatis tuae filius in Chro. minimus.
IOANNES DlRSIUS ~.
Inscriptio. Pro prouincia Italiae citra Romam.
a tumultus — extrudendo in marg.
1 Cf. Litt. Quadrim. VI, 719-720; et superius p. 257.
2 De epistolae auctore Cf. Epist. P. Nadal, II, 561. Notae illae videntur
scriptae anno 1566. Obiit P. Dirsius Oeniponte 29 Ianuarii 1569. Cf. Brauns-
berger: B. Petri Canisii Epist., VI, 245.
67i2 LlTTERAE QUADRIMESTBES
603 bis
MONACHIO AUTUMNO 1561
ORDO CLASSIUM ET PRAELECTIONUM l.
f CATALOGUS LECTIONUM ET EXERCITATIONUM
QUAE MONACI IN DUCALl SOCIETATIS JeSU COLLEGIO HOC QUIDEM
1561 ANNO POST AUTUMNALEM STUDIORUM INSTAURATIONEM FIUNT.
In classe rhetorices. Quae externos habet 13.
Hora matutina septima traduntur progymnasmata rhetoricae,
quibus finitis, succedent Ciceronis partitiones.
Nona hora. Orationes graecae Isocratis proponuntur, ad-
iuncta subinde grammatica graeca Clenardi.
Post prandium. Prima hora praelegitur Justinus historio-
graphus.
Secunda hora traditur tertia Ciceronis philippica.
Tertia hora repetuntur lectiones ante lectae, et diligenter
examinantur.
Die veneris prima hora ordinarie praelegitur primae et 2.ae
classi catechismus catholicus;
Hora 3.a autem eiusdem disputatur in rhetorica.
Die sabbathi mane hora prima lectionum repetuntur omnes
lectiones totius septimanae. Post prandium uero hora l.a iterum
instituitur disputatio.
Diebus dominicis declamant latiue.
Ix classe humanitatis. Quae externos habet 30.
Ante prandium 7 a hora leguntur Offitia Cice. et libellus qui-
dam succinctus de copia verborum ac rerum, sed alternis diebus.
Nona hora proponitur syntaxis quaedam absoluta.
Post prandium hora l.a traduntur praecepta grammatices
graecae Clenardi, cum adjuncta epistola graeca S. Basilij Magni,
pia et eleganti.
a Prius priraa del.
1 Ex apographo coaevo in cod. Germ. 142, f. 224; prius 243. Similes cata-
logi aliorum collegiorum videri possunt apud Pachtler: Ratio Studiorum
et Institntiones Scholasticae Societatis Jesuper Germaniam olim vigentes,
I, 150, sqq. ; Duhr: Die dltesten Studienpldne des Jesuitengymnasiums
in KOIn.
603 bis. — Monachio. Ordo classium et praelectionum 673
Secunda hora repetitur grammatica, exceptis diebus martis
et veneris, quibus dantur themata componendi, et emendantur
compositiones.
Tertia explicantur Horatij Sermones cum annexa prosodia
Despauterij.
Die sabbathi hora prima lectionum a prandio disputatur in
prima et 2.a classe publice.
Mane uero repetuntur lectiones omnes totius septimanae
auditae.
In classe grammatices prima. Quae externos habet 40.
Ante prandium 7.a hora praelegitur prima pars grammatices
Despauterij.
Nona hora explicantur epistolae Ciceronis familiares.
Post prandium. Prima hora enarrantur Vergilij Bucolica.
Secunda hora proponitur syntaxis Despauterij.
Tertia hora repetitio diligens instituitur, examinantur etiam
composita themata.
Die sabbathi fit disputatio, et repetuntur lectiones totius
septimanae.
In classe grammatices secunda. Quae externos habet 56.
Ante prandiuui 7 hora praelegitur rudiori Minerua gram-
matica Despauterij.
Nona hora repetitur Iectio ante habita, et exercentur disci-
puli in diligenti declinatione.
Post praudium traditur syntaxis quaedam compendiosa pro
captu huius classis puerorum, et catechismus, sed alternis diebus.
Secunda hora exercentur pueri in arte scribendi.
Tertia hora praeleguntur Aesopi fabulae.
Die martis et veneris secunda lectionum hora a prandio
datur thema ad componenda epistolia. Die sabbathi fit disputatio
et repetitio lectionum.
In classe grammatices tertia. Quae externos habet 63.
Ante prandiutn hora 7. ' memoriter recitant principia gram-
matices.
Hora 9 praelegitur Gato de moribus puerorum.
Post prandium prima hora eadem principia, ut supra, me-
moriter recitantur.
Secunda hora exercentur in arte bene scribendi.
Tertia hora recitant catechismum et discunt pedetentim lo-
quendi phrases.
Die sabbathi ante et post prandium lectiones totius septi-
manae repetuntur.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — ToM. VII. 43
674 LlTTERAE QUADRIMESTRES
In classe infima. Quae externos habet 80.
Ante prandium 7 hora recitant omnes pueri tabulam, ut
uocant, memoriter, aliqui literas colligunt.
Octaua omnes omnium classium pueri intersunt sacrifitio
missae.
Nona hora, media pars puerorum recitat principia memoriter,
et media iterum tabulam.
Post prandium l.a hora omnes fere discunt legere principia
grammatices.
Secunda hora magna pars scribere discit.
Tertia hora omnes catechismum paruum recitant memoriter
germanice, et praescripta quaedam vocabula latina discunt et
recitant. Die veneris mane, et diebus festis audiunt catechismum.
Alia manu. Gathalogus lectionum scholae monacensis.
604
GUILELMUS RIBA
OCANIA 1 IANUARII 1562 L.
1. Sociorum numerus. Valetudo. Religiosa disciplina. Admissi
in Societatem. Canditati. — 2. Studentium numerus auctus;
quorum multi ex diversis oppidis veniunt. — 3. Cives fre-
quentiores ad sacramenta et contiones accurrunt. Rudi-
menta fidei iussu P. Nadal, visitatoris, docentur. Duo sa-
cerdotes spiritualibus exercitiis excutti. Paces initae.
1. f IHS. Muy R.do en Ghristo Padre. Pax et gratia Christi,
etc. [Brevem se futurum dicit.J Estamos doze en este collegio;
buenos, gloria al S.01', de salud. Los tres son sacerdotes, y tres
lectores de grammatica y vn estudiante 2 ; los demas se occu-
pan en los officios de casa, [Cuncti ad perfectionem tendunt.]
Anse rescibido dos hermanos : vn estudiante que oya en nuestro
1 Ex autogr., ut videtur, in cod. Hisp. 99, f. 9; prius 400. Praecedunt
bina exempla latina in if. 7, 8.
3 In catal. collegii, qui exeunte anno 1561 scriptus videtur (cod. Tolet.
12. a. f. 124) recensentur tres sacerdotes, P. Carrillo, Rector, P. Castaneda,
P. Ioannes Alonso; tres grammatices lectores, fratres Ioseph Guimera, Mu-
noz et Riba; et fr. Christophorus de Lobera, scholasticus.
604. — Ocania 1 Ianuarii 1562 675
collegio *, acabado ya el curso de artes, y otro hermano coad-
iutor; los quales dan buen exemplo y edification de si en sus
probationes. Otros tambien lo desean. Cumpla nuestro Sefior
sus santos a deseos, como para mayor gloria suya fuere.
2. Los estudiantes an crescido este afio mas quel passado en
numero, virtud y deuocion ; viniendo muchos forasteros de
diuersas partes, los quales en cuidado y buen exemplo tienen
contentos a sus maestros, y edificados a los del pueblo ; y quanto
mas vaya, vernan mas, porque hallan mejor aparejo para ca-
maristas y porcionistas que hasta aqui.
3. Los Padres se occupan en sus sermones y confessiones,
auiendo mas concurso que antes, y abria mayor, si vuiesse
Padres que pudiessen satisfazer a la deuocion de todos. Con-
fiessanse de ordinario 160, pocos mas o menos, vltra de los
estudiantes, que cada mes se confiessan mas que ciento; mu-
chos de los quales, assi estudiantes, como otros, se confiessan
generalmente, y freqiientan los diuinos sacramentos. Los ser-
mones de los nuestros se oyen con mas acceptation que antes,
aunque siempre huuo mucho concurso, y no sin claro fruto,
viniendo algunos despues a confessarse. Agora se dize los do-
mingos y fiestas la doctrina christiana por orden del P.e Nadal,
con cuya visita fuimos todos consolados y ayudados en el
Sefior 2; lo qual no es poco contentamiento y edification tener
quien tan de grado b les adoctrine y ensene sus hijos. Dos sa-
cerdotes han hecho los exercitios, vno de los quales era persona
principal deste pueblo ; diole Dios nuestro S.or muchas lagrimas
y sientimieuto, con cuyo buen exemplo, que despues ha dado,
otros estan tambien mouidos a lo mesmo. Tambien se ha en-
tendido, como se suele, en hazer pazes ; y entre otras cosas, se
alcanco perdou de la muerte de vn hijo. [Preces postulat.] De
Ocaiia primero de Henero 1562. Por commission del P.e Rector.
D. V. P. hijo indigno en el Sefior.
Guilerm Riba 3.
a s.tos supra vers. — b Litt. r supra vers.
1 In catal. paulo ante citato enumerantur, fr. Ioannes Diaz, sedecim an-
norum, qui in Societate mensem cum dimidio fuerat, et artium cursum per-
fecerat, et fr. Rodriguez, qui ante duos menses cum dimidio Societatem erat
ingressus.
2 Cf. Epist. P. Nadal, I, 642 sqq.
8 De eo in catalogo, qui mense Novembri 1561 scriptus videtur, dicitur:
« El hr.o Riba, de 27 afios poco mas o menos, poco mas de vn ano [de Com-
pafiia], lector de mayores; ha oydo artes, y sabe dellas medianamente ; es
676 LlTTERAE QUADRIMESTRES
605
ERASMUS VOLCHERUS SAXO
PANORMO 1 IANUARII 1562 l.
1. Socii eorumque occupationes. Viget disciplina religiosa, quam
P. Rectoris adhortationes fovent. — 2. Duo admissi in So-
cietatem ; plures admitti cupiunt. — 3-4. Contiones in di-
versis locis, et alia ministeria erga proximos fructuosa. —
5. Sociorum existimatio apud plebem et primores. — 6.
Scholarum status.
1. -j- La pace di Dio nostro signore sia seinpre nell' anime
nostre. [Brevis erit]. Siamo donque in tutto 52, posti dalla som-
ma clementia a raccoglere i frutti di questa sua vigna; tra quai
dieci ne sono sacerdoti, laici quaranta doi; 1'occupationi de
quali V. R.da P.u succintarnenta intenda. Tre sacerdoti tutto il
tempo in odir confessioni spendono; gli altri quattro, benche
spesso anche loro intendono, non di meno in altre cose sono
occupati; et questi sono il P. Rettore, P. ministro, P. predica-
tore; il quarto espone i rudimenti grammaticali a fanciulli a.
DegPaltri, uno tien cura di nouitij, 1'altro in domestici negotij
occupato, 1' altro tosto al fego ~ si maudara. Son i laici quaranta
doi, cinque ne sono maestri, e dieciuuoue danno opera alle let-
tere, de quali sedici stanno nella casa di nouicij, gPaltri nel col-
legio uiuono ; uno s' essercita nell' officio del sacristano, gl' altri
diecisette, quai alcuni nel collegio, altri nella uignia, parte nel
fego in uarij ofticij necessarij et mistieri menan sua uita. Tutti
sino b hora per la Dio gratia son stati sani, et ancora c sanita
a Prius fanchiulli. — b Prhis in sino. — c Del. di.
buenlatino: [talento] deleer gramatica o rethorica »... (cod. Tolet. 12 «, f. 125).
Et in catalogo defunctorum Provinciae toletanae usque ad annum 1565 dicitur:
« H. Guillen Riua de Barcelona murio en Toledo yendo de camino para el
collegio de Cordoua a leer latin en Abril de 62. Auia entrado en Junio de 60».
(Ibid. f. 36).
1 Ex origin. ut videtur (A), in cod. Sic. 181 -Sic. 182, ff. 250-251; prius
47-48. Exstat aliud ex. (B) in ff. 254-255, in quo sunt accuratius scripta aliqua
verba.
2 Feudum scilicet, seu praedium collegii.
605. - Panormo 1 Ianuarii 1562 677
fruiscono, eccetto un Padre, il quale e da una leue febriciuola
oppresso. [Omnes ad religiosam perfectionem annituntur, etiam
novicii sub Patris Elpidii Ugoletti directione]. II R. P. Rettore *
non ha intermesso i priuati ragionamenti della sesta feria ; ha
anco a egli incominciato a dechiarar le nostre constitutioni,
d'onde speriamo douer prouenire gran frutto.
2. Doi in questi quattro mesi sono ammessi nella Compa-
gnia, 1' uno de quai e huomo di matura eta, della gran corte
procuratore, homo d'autorita et essistimatione ; la cui intrata,
et ammiratione insieme, et edificatione senza dubio apporta 2.
L'altro, certo giouane di buona speranza, il quale ha doi fra-
telli, quai sotto 1'imperiale insegna del Saluatore militano nella
Gompagnia, et il lor padre dal R. Prouinciale P. Girolamo Do-
menech ammeso nosco uiue in questo collegio 3. Molti altri
sono, che con infiammati desiderij dimandano d'esser riceuuti,
non di meno per essercitar la loro constanza non gli e concessa
potesta d' entrare ; si riceueranno penso, s' el reuerendo P. Pro-
uinciale Ribadiniera, il qual di giorno in giorno con desiderio
aspettiamo, uerra tosto 4.
3. Gli essercitij che si soleuan fare nella nostra chiesa, mai
si sono tralasciati ; imperoche le domeniche et giorni festiui la
mattina et dopo pranso si predica; alle quali gran multitudine
di giente suol concorrere, et piu ne uerrebeno, se la chiesa fosse
alquanto piu capace. Ogni uenerdi ancora il R. P. Rettore con
frequente audienza dechiara la dottrina christiana; et non solo
nella chiesa nostra s'apre la parola de Idio, ma anche in uarij
a Prius hanco.
1 P. Paulus de Achilles.
2 Fuit is Ioannes Lucas La Ferla di Lentini, ut colligitur ex catal. Pro-
vinciae siculae anni 1567, in cod. Sictil. 59, f. 165.
3 Quisnam hic alter novicius fuerit, certo invenire non potuimus. Proba-
biliter tamen indicatur Gaspar Oliverio, qui in catalogo collegii panormitani
ineuntis anni 1565, dicitur ingressus anno 1561 (cod. Sicul. 59, f. 144);
eiusque pater fuisse videtur Ioannes Antonius Oliverio, de quo in catal. Prov.
siculae anni 1567 (ibid. f. 161) dicitur: « Gio. Antonio Oliuerio diSiracusadi
anni circa 55. Sono anni circa 6 che e nella Compagnia. Lascio la moglie in
un monastero et entro con tre figli nella Compagnia... » Hic secundum Agui-
lera (Provinciae siculae Soc. Iesu ortus... I, 211) decessit anno 1572 Pa-
normi peste consumptus.
* P. Ribadeneira dicit se pervenisse Messanam die prima Martii 1562 et
Panormum die decima sexta eiusdem mensis. Cf. Bibadeneira, I, 74.
678 LlTTERAE QUADRIMESTRES
lochi, andando il P. nostro predicatore * spesse fiate nella set-
timana in diuersi monasterij di monache ad esponere il uerbo
diuino; il che et altri ancor fanno non solo ne monasterij, ma
nelle prigioni et hospitali. Le confessioni et communioni son
tante, che per grande ammiratione son quasi astratto, et questo
magiormente considerando 1'angustia et strettezza della chiesa,
et il numero de gientilhuomini che qui per cagion di confes-
sarsi concorrono. II che s' alcuna festa si celebra, mirabil certo
quanto sia piena la nostra chiesa di coloro che per la confes-
sione desiderano uotar il sacco da peccati della conscientia, et di
si fatta maniera che fa mistiero di porre cura che coloro che li
piedi delli confesori circondano, non odino i peccati del confi-
tente; e questo principalmente in queste quattro domeniches'e
uisto, ne' quai e stata una gran copia di confitenti ; et il giorno
del Natale poco piu o meno di seicento persone, premessa la
confessione, si communicomo in nostra chiesa. Spesse fiate an-
cor i nostri odon confessioni ne monasterij, prigioni a, hospitali
et in priuate case di primarij, da quai son chiamatib; donde
non poco frutto dell'anima et giouamento han riportato, insti-
tuendo alcuni meglior ragione di uiuere, fra i quali fu una gin-
tildonna matrona, la quale fermamente proposto s' haueua di
commettere adulterio con un suo parente; confessata che fu da
nostri, muto il suo scelerato proposito, prometendo de mai
uoler tel cosa commettere. Vn'altra ancora che per dieci anni
haueua tenuta una cosa d'una nobile matrona nascosta, ne mai
ne per se, ne per altri adducersi poteua che la rendessi, quella
hora per mezo d' un nostro sacerdote la restitui. Fu ancora un
altra signora, la quale era separata dal suo marito; hora per
1'agiuto d'un de nostri ritorno in gratia sua, et ogni discordia
gia deposta, in pace uiuono. Altri che per molti anni non s' eran
confessati, per la confessione, intermezo i nostri, a Idio si son
reconciliati. Vn giouane, di lungi haueua hauuto consuetudine
con una giouane, et hauendo tutti i suoi beni, senza saper nulla
il padre, gia sprecato, promette al fin di torla per moglie; il
che non sofrendo il padre, per nissun modo si poteua persua-
dere che consentisse; fu dopo placato da un de nostri, et con
a Del. et. — b Emend. ex chiamato.
1 Per id tempus contionator ordinarius erat P. Carolus Faraone, qui non
multum gratus populo erat, ut dicitur in cod. Sicul. 59, f. 136.v Cf. etiam
Bibadeneira, 1. c. 476.
605. — Panormo 1 Ianuarii 1562 679
sua approbatione il matrimonio si fece. Molte elemosine furno
da nostri Patri et deuoti raccolte a, et a bisognosi distribuite,
di tal maniera, che quanti poueri qui si ritruouono, al nostro
collegio per cagion del bisogno, come ad uno asylo et securo
luogo concorrono. Di giorno in giorno piu che mai il numero
de deuoti s'acresce, ne meno forse 1' augmento spirituale; il che
da qui appare, che tanto sono infiammati del zelo b dell' anime,
che a nissuna fatiga non si sottomettono, accio possino gl' altri
alla confessione et predica tirare, et sono pronti a perdonar 1' of-
fese, consolar gl' afflitti, uisitar gl' infermi et agiutare i poueri c.
4. La congregatione ancora da nostri instituta, in giorno si
augmenta, non tanto in numero, quanto in boni et pii costumi.
A i giorni passati alcune nobile matrone han fatto 1'essercitij
spirituali, come e solito della Compagnia; donde non mediocre
utilita hanno riportato frequentando le prediche, lettioni et i
sacramenti della confessione et communione nella nostra chiesa.
Dieci monache anchora han pigliato li medesmi essercitij, et
generalmente hanno scoperto al confessore i suoi peccati, et
meglio hora che prima uiuono. Di quel monasterio, il quale
per opera nostra fu fatto 4, noue uergini han fatto professione,
et due si sono nelle probatione accettate d. Molte altre ancor
sono che a malgrado de parenti in quello a Idio bramano de-
dicarsi. Sino hora non si sono riceuute e per la stretteza et an-
gustie del luogo, et pero con speranza si detengono, sino che
si ponga fine aH'edifitio che nel predetto monastiero e inco-
minciato, qual finito, ducento cinquanta monache commoda-
mente ui potranno stare. I nostri sacerdoti son spesso chiamati
da diuersi monasterij accioche iui predichino et odino confes-
sioni. Non si puo, non di meno, a tutti sodisfare, per caristia
di quelli, i quali nella chiesa nostra sono occupati, et con ue-
rita si puo dire che abondante sia la messe, ma 1' agricoltoi et
oprarij molto puochi 2.
5. Buon odor de nostri appresso tutti si spargi, et principal-
mente i nobili ben di noi sempre parlano, et ci sono molto af-
a raccolti A — b zelo in marg. — c Prius puoueri. — d accettati A. —
e riceuuti A.
1 Monasterium Sti. Ioannis del Roglione (de Ruchono). Cf. Polancum:
Chron. IV, 209.
3 Cf. Matth., IX, 37.
680 LlTTERAE QUADRIMESTRES
feccionati; il che da questo si puo chiaramente uedere, che il
reuerendo P. che tiene il luogo del' arciuescouo 4, ii qual dopo
la predica che hebe al vicere, dalla viceregina interrogato quel
che di noi sentesse, in queste parole (come da un nobil corti-
giano dipoi inteso habiamo) proruppe : Mi piace il lor instituto,
uita et conuersationi, et in questo, certo, piu la diuina bonta et
clemenza si dimonstra, che gia andando in ruina, et mancando
1'altre religioni, mosso habia questa santa Gompagnia, accio
per lei questo infelice infortunio alFantico stato si restitua a,
et la fede cattolica se conserui.
6. Le nostre scuole, accioche tacitamente non li passi, si ri-
trouuono in mediocre stato, non pero come uorressimo; perche
i studenti di subito che alla grammatica hanno atteso, et quella
alquanto conseguita, sogliono a gTaltri studij, come di lege
ouer medicina, ascendere b, et molto puochi son quelli che
odono le leccioni d'humanita et rhetorica. Perche principalmente
a quei studij et scienze attendono, dalle quali qualche frutto
possino conseguire. Di quall' infirmita non solo qui, ma ancor
altroue, la magior parte di studianti e infettata. Non e nondi-
meno da contristarsi del numero et progresso de scolari; impe-
roche c sono piu o meno di 200; et tanto nei studij, come nei
buoni costumi, fan profitto; danno buona di se speranza, et
solleuan gPanimi contristati degli institutori, et consolano. Del
resto le leccioni che in ciascheduna di queste classe si lege [sic],
et a' quali i nostri fratelli studino, dal catalogo che con queste
mandiamo a pieno 1'intendera 2. [Preces postulat].
Di Palermo, al 1 di Gennaio 1562.
Di V. R.da P.ta indegno in Ghristo figliolo
Erasmo Volchero Saxo 3.
a si restitui B. — b ascendere in marg. — c imporo che A.
1 Franciscus Orozco de Arce archiep. obierat 11 Oct. 1561. Huic successit
Octavianus Praeconius, electus 18 Martii 1562. Eubel: Ilivrarchia.
a Hunc catalogum non invenimus.
3 Vide p. 485.
606. — Toledo 1 Ianuarii 156u2 681
606
P. RAPHAEL PELEGRIN
TOLETO 1 IANUARII 1562 l.
De domo recens empta. — De frequenti usu sacramentorum.
f Ihus. Muy R.d0 P.e n.° en X.° Gratia et pax X.' etc. [Pauci
operarii multitudini negotiorum satisfacere nequeunt. Disci-
plina religiosa viget.] Quanto a lo material, el S.or se ha dig-
nado a darnos vna casa en el mejor sitio de la cjudad, y muy
al proposito. y con muchas comodidades para nuestra habita-
cion. Esta en la misma placa que se llama de Sant Saluador, a
la qual nos empecamos b ya de mudar ; de que no poco se an
consolado todos los buenos, por parescer que sera mucho el
fructo que dende alli podra hazer la Comp.a; y aunque para
comprarla no auia ayuda de fundador particular, rauchos con
grande alegria y amor contribuyeron para la compra della. Cuesta
con vna accesoria, que esta junto a ella, quatromill y quatro-
cientos ducados ; y lo que mucho nos ha consolado, es que nin-
gun monasterio, aunque estan hartos al rededor, ha hecho re-
cistencia, ni puesto impedimiento c alguno, antes paresce que
todos con mucha alegria nos han dado el parabien, y se an
holgado mucho in Domino 2.
La freqtiencia de los sacramentos va siempre cresciendo, tanto
que en tres semanas an comulgado raill personas, pocas mas o
menos, en nuestra yglesia ; y no solamente los domingos, mas
aun entre semana, ay mucho concurso de gente en nuestro col-
legio, que vienen principalmente los dias de fiesta a tomar ins-
truction spiritual de los P.es de casa. [Reliqua consueto modo
procedunt. Patres solitis ministeriis vacant]. De Toledo y de
Henero 1° de 1562 anos.
De V. P.d hijo indigno en el S.or
f Raphael 3.
a Del. de — b Eniend. ex. empesamos. — c impedimj.o ms.
1 Ex origin. in cod. Hisp. 99, ff. 16,17 ; prius 130. Praecedunt duo exem-
pla latina in ff. 12-13, 14-15.
8 In hac domo nostri ad annum 1569 habitarunt. Tunc, aedibus comitis
de Orgaz emptis, hanc Bernardino Zapata, toletano canonico, vendiderunt,
qui in ea collegium D. Bernardini, pueris educandis, exstruendum curavit.
Cf. Algazar : Chrono-historia, II, 252 (an. 1569).
• Vide p. 334.
682 LlTTERAE QUADRIMESTRES
607
P. ANTONIUS LAREZ
ABULA 2 IANUAR1I 1562 l.
1. Religiosa disciplina domi consuetis praesidiis sedulo fovetur.
— 2. Apud externos usus sacramentorum crescit. — 3.
Fervidae contiones P. Rectoris avide excipiuntur. Expli-
cantur de more fidei rudimenta. Carcer et nosocomia visi-
tantur. — 4. Morientibus assistitur fructu singulari. — 5.
Paces difficiles nec paucae componuntur. Quibus ex rebus
alii Societati opitalantur, alii seipsos tradere cupiunt.
1. f Ihs. Muy R.do en Ghro. P.e Pax Chri. etc. [Solita exerci-
tia peraguntur.] Hase procurado con gran diligencia la obser-
uaucia de las reglas, ansi comimes, como particulares de los
officios, a cuya causa ha auido siempre buen orden en to-
das las cosas, auiendo cada dia vna hora de confereacia de
letras scholasticas, y vu domiugo conferencia de casos, y otro
de cosas spirituales, y todos los viernes platicas de las reglas.
Tambien ha auido freqiiente vso de disciplinas en refitorio, y
otras poenitentias, con las quales, y con continua oracion, exa-
menes y mortificacion siempre van adelante en toda perfection.
2. Gon los proximos se han ofrescido muchas ocasiones para
los poder ayudar, especialmente en confessiones. Las continuas
vau siempre cresciendo ; en especial para la paschua de Naui-
dad se confessaron quasi quatrocientas personas, y lo ordinario
es auer vnas semanas a 100, otras a 200. [Ex quibus non poe-
nitendus fructus decerptus.]
3. A los sermones del P.e Rector 2 acude siempre mucha
gente, y ay siempre en ellos muy particular mocion del Spiritu
S'°., que mueue siempre a los oyentes, mediante el mucho fer-
uor y viuo spiritu que su diuina magestad le ha dado. Tam-
bien la doctrina christiana se ha comenQado los domingos en
las tardes ; la qual oyen muchos con particular deuocion. Pre-
dicase tambien en la carcel, y esta se ha visitado muchas vezes
1 Ex autogr. in cod. Hisp. 99, f. 21 ; prius 174. Praecedunt in ff. 18, 19,
20, tria exempla latina subscripta a Petro Martinez a Buxento.
2 P. Gaspar de Salazar.
607. — Abula °2 Ianuarii 1561 683
per auerse offrescido negocios en ella, de los quales particular-
mente se ha seruido el S.or, consolando algunas almas muy ne-
cessitadas, y esforcandolas a padescer de buena gana a por sus
delictos. Tambien se han consolado los pobres de los hospitales,
siendo visitados por los de casa.
4. El ayudar a morir ha sido muchas vezes necessario, y
no menos prouechoso. Con vn marques especialmeote se saco
no poco fructo ; porque siendo casa donde toda la ciudad entraua
y salia, y estando 4 Padres tres noches velandole, se offrecieron
muchas occasiones no solo de ayudar al que estaua en el tran-
sito, pero tomando de alli materia, se ayudaron los que aca
quedauan, y muchos que aun no enteudian las cosas de la Comp. a ,
se ofrescio opportunidad para declararselas ; y assi en especial
los sehores de aquella casa quedaron particularmente afficio-
nados, y lo haD mostrado en algunas cosas que despues aca se
han offrescido.
5. Amistades tambien se han hecho muchas; en especial
ha dado el S.or tanto talento a vn Padre, que ningunas ha co-
mencado a tratar, con auer en muchas grande difficultad, que
con su buen modo de prudencia y suauidad no las aya con-
cluido. Auran sido mas de 12, sin otrasalgunasqueel P.e Rector
y otros Padres han concluido a gloria del Sehor. De todas estas
obras resulta siempre buen odor de la Comp.a, y algunos prin-
cipalmente se mueuen de nueuo a fauorescerla con sus limosnas;
otros se han mouido a ser de la Comp.a . Cada dia esperamos a
nuestro P. Nadal para que ansi esto, como otras cosas, concluya,
que seran para gran augmento deste collegio l. [Preces postnlat.J
De Auila a 2 de Henero de 1562.
De V. R. indigno hijo
f
Ant.° Larez 2.
a Del. y.
1 P. Nadal Abulam pervenit die 11 lanuarii. Cf. Epist. P. Nadal, I, 652.
2 Vide p. 115.
68-4 LlTTERAE QUADRIMESTRES
608
P. HENRICUS BLYSSEMIUS
PRAGA 2 IANUARIl 1562 K
1. Sodalium numerus. Pia inter sese aemulatio de Exercitiis
S. P. Ignatii peragendis, nec minor de precibus asperisque
paenitentiis multiplicandis pro Ecclesiae necessitatibus. Pa-
tris Lanoyi exemplum et adhortationes fervorem auxerunt.
Moritur P. Lucas Molitor. — 2. P. Paulus Hoffaeus Vien-
nam rector designatus proflciscitur. — 3. Trium noviciorum
dotes. — 4. Studia litteraria novis lectionibus et exercita-
tionibus aucta. Ampliores aedes pro numero convictorum
desiderantur. — 5. Templum nostrum a civibus frequentatur
et supellectile ornatur, praesertim a domina Fuggera, au-
gustana. Novus catechismi tradendi modus audientes alli-
cit. — 6. Contiones et crebrae et gratae, etiam aulicis, ha-
bentur: quo fructu. Alia erga proximos ministeria. — 7.
Quae omnia vicissim Deus imperatoris, principum, alio-
rumque primorum benevolentia remuneratur.
1. f Pax Christi. R.de Pater in Christo. [Epistulae ordo.] In
hoc igitur collegio uiginti quatuor, modo prospera (laus Deo)
ualetudine fruentes, uersamur. Veruru e sacerdotibus, qui su-
mus quatuor, unus non ita dudum, magna deuotorum hominum
frequentia, suas Deo primitias pie consecrauit 2. E fratribus etiam
nonnulli spirituales Societatis meditationes nuper multis preci-
bus obtentas foeliciter, ac tanto fructu, quanta suarum anima-
rum consolatione, perfecerunt. Hinc et alij plerique gustare cu-
1 Ex apographo coaevo Romam misso, in cod. Germ. 139, ff. 53-54 ; prius
260-261 (271-272). In hoc exemplo desideratur annus. Est aliud exemplum in
eodem codice, ff. 115-116, in quo clare legitur in flne : 3 Ianuarii 1562. In
archiv. colonien. (cod. J. J. 721. ff. 131-132) est versio germana huius epist.,
data die 30 Decembris 1561. Concordat cum exemplo latino. Desiderantur ta-
men in versione germana ea quae de carcerum et hospitalium visitatione
dicuntur.
3 In catalogo collegii pragensis 3 Ianuarii 1562 scripto censentur, praeter
P. Blyssemium, rectorem, PP. Christianus Hivius Halensis, Ludovicus Barke-
lius, flander, et Balthassar Pharkirchensis, bavarus (Cod. Germ. 131, ff.
312-313). Neosacerdos, erat Lud. Barkelius. Cf. Lainii Monnm. VI, 102.
608. — Praga % Ianuarii 1562 685
pientes quam suauis sit Dominus l, assidua quadam interpella-
tione easdem expetiuerunt meditationes. Veruntamen id possum
affirmare de omnibus, quod in petendis, peragendisque poeni-
tentijs ita frequentes et alacres hactenus extiterint, et etiamnum
existunt, hoc sacro praesertim a aduentus tempore, ut freno
potius, quam stimulo uideantur indigere. Neque enim satisfac-
tiones pro suis erroribus humiliter ac sponte subire, uel etiam
externa piaque negotia precibus assiduis Deo cornmendare satis
esse ducunt, quin insuper uicibus tamen diuersis, pro foelici
Galliae statu, pio bono concilij successu, pro incolumitate et
magnis R. P. V. ac R. P. Prouincialis 2 negotijs ac laboribus,
ad disciplinas, cilicia, ieiunia, preces poenitentiales, et quaeuis
alia pietatis opera sese frequenter offeruut. Hunc collegij fer-
uorem R. P. Lanoyus non mediocriter promouit et auxit, quando
nuper ex itinere huc diuerteus, nos pie consolaretur, ac tam
frequentibus, quam religiosis exhortationibus in omnibus, quae
nostrae sunt uocationis, conflrmaret. Gaeterum ut aduersitate
consolatio, ac risus dolore solet misceri, ita discessum Patris
Lanoij pia mors Patris Lucae 3 statim consecuta est. Cuius
corpus pro raore Societatis deuote, nec absque magna discipulo-
rum et extraneoruui hominum turba. et aedificatibne sepultum est.
2. Paucis hinc interiectis diebus, R. P. Paulus 4, huius col-
legij rector, s. obedientiae literis Viennam euocatus est. Quo
priusquam se conferret, singulos Patres et b fratres exosculans,
non sine multis iachrymis ab omnibus collachrymantibus filijs
suis, ueniain humiliter petiuit. Vnde, mirabile dictu, quanto
fraternae dilectionis, humilitatis et religiosae pietatis desiderio
nostrorum animi fuerint inflammati. Non enim hic pie duntaxat c
admonitiones, aut uerba consolatoria, sed etiam uiua quaedara
uirtutum effigies apparuit, qua et paternum auimum et affectum
luculenter testatus, sic omnes pluriraum in hac nostra uoca-
tione confirmauit.
a praesertim in add. in marg. — b et supra vers. — c dundaxat ws.
1 Cf. Ps. XXXIII, 9.
2 P. Petrus Canisius.
8 P. Lucas Molitor. Cf. Lainii Monum. VI, 1. c.
4 P. Paulus Hoffaeus missus est Viennam rector collegii. Cf. Lainii Mo-
num. VI, 106.
686 LlTTBRAE QUADRIMESTRES
3. Iasuper nouitij gerinani tres uehementer urgent et obse-
crant, quo sibi nostrum institutum amplecti liceat. Vnus eorum
utcunque rebus grammaticis imbutus, sed germanicae scripturae
peritissimus, ac magnis utriusque hominis dotibus praeditus
est l. Alij duo in his omnibus excellentiores sunt; quorum alter,
latine, germanice, italice, ungarice, sclauonice quam optime lo-
quitur 2. Deus eos uoti compotes reddat, et conseruet in eis,
quod operatus est 3.
4. Verum, ut pauca deinceps attingam de studijs, adeo etiam
illa, quae sunt collegij priuata non omittuntur, ut praeter do-
mesticas quasdam lectiones, quae fiunt quotidie, repetitiones ac
disputationes de singulis propemodum scholae lectionibus ha-
beantur. Id eo quidem maiori fructu et alacritate fieri uidetur,
quo maiora studiorum incrementa nostrae scholae iam accesse-
runt. Nam, ut nouus lectionum catalogus demonstrat, ab ultima
studiorum innouatione non modo constans et solita linguae
graecanicae lectio ita uiguit, ut nihilorainus discipuli, quam
fratres nostri, tam stilo, quam lingua paulatim graecari audeant,
uerura etiam dialectica, mathematica, et haebraica studia foeli-
citer, nec infrequenti studiosorum numero coepta sunt. Et cum
studiorum innouationis inciderit mentio a, non omnino praete-
reundum uidetur, quod b duobus theologice, ac todidem diebus
mathematice, dialectice, ethice et oratorie, nec infoeliciter, Dei
gratia, sit disputatum. Ac ne rudi uulgo sua quoque consolatio
deesset, insignem quandam et sacram Adami protoplasti comoe-
diam, spectante maxima doctorum, nobilium, et omnis generis
hominum multitudine, per nostros discipulos, tanto omnium
fructu, quanto applausu exhibuimus. Multis enim actio illa, non
modo singularem deuotionem attulit, sed copiosas etiam, ut in-
a mensio ms. — b Del. in
1 In catalogo paulo superius citato censetur Sampson Leb, viennensis,
« novitius in Societate per unum mensem », de quo in catal. mensis Martii
1563 (in eod. cod. f. 317v. ) inter alia dicitur: « Optime scribit litteras ger-
manicas;.... habet praxim rerum aulicarum et cancellariae ».
a In eodem catalogo anni 1562 recensetur « Thomas Carniensis [alias di-
citur schlavus] nouitius nunc admissus maximae spei, vt videtur, robustus
corpore, peritus multarum linguarum, scilicet latinae, germanicae, bohemi-
cae, hungaricae, schlauonicae ». Nullum dubium esse videtur quin de hoc
sit sermo.
3 Ex annotationibus praecedentibus apparet illud « urgent quo sibi
nostrum institutum amplecti liceat », intelligi debere « modo stabili » seu
« votis emissis ».
608. — Praga 2 Ianuarii 1562 687
telleximus, lachrymas excussit. Noua deinde studia, noua quo-
que tam praeceptorum quam studiosorum diligentia, quod in
utrisque satis apparet, inchoata sunt; cum nostrae classes iam
et plures et pleniores cernantur. Hic ego de festorum ac domi-
nieorum dierum oratorijs ac poeticis declamationibus, de scho-
lasticis disputationibus, deque nouo quodam puerorum in cantu,
tam figurali, quam simplici, profectu nihil referam ; quamuis
haec omnia non grata minus, quam fructuosa bohemis existant.
Neque nunc uerba faciam de nouo studiosorum S. C. M. alum-
norum collegio, in quo 37 lectissimi magnaeque spei iuuenes
ita diligenter pietatis, ac literarum studijs promouentur, ut tam
pragenses, quam extranei magnates, quos bonus ille boni ru-
moris odor affecit, filios, uel cognatos pueros in illud colle-
gium tradere modis omnibus contendant. Veruntamen hactenus
angustia loci factum est, ut multi repulsam inuiti paterentur,
quamuis a nobis hac spe discesserunt, ut, quando maior domus
commoditas fuerit, sui uoti compotes euadant.
5. Quod uero spectat ad cultum diuinum, externaque chris-
tianae pietatis opera, illud initio dixerim, quod templum nostrum,
licet aediticio non splendidum nec amplum, nec aulaeis ornatum
sit, in dies tamen magis frequentatum cernitur, non solum a com-
muni populo. uerum etiam a magnificis ac nobilibus hominibus.
quos partim diuini cultus deuotio, suauisque melodiae cantus,
partim Dei uerbum huc attrahit. Sunt inter eos nonnulli. qui tem-
plum non modo frequentant, sed etiam imaginum, sacrarum ues-
tium,et pecuniarum donarijs plurimum exornant. Nam, ut de pra-
gensibus ac sane pijs matronis taceam, etiam homines extranei
nonnunquam offerunt ac largiuntur templo nostro sacra munera.
Exemplo est augustana quaedam et magnifica domina Fuggera l,
quae inter alios, hunc etiam fructum e concionibus R. P. Pro-
uincialis reportasse uidetur, ut cum alijs in Germania collegijs
nostris, tum huic pragensi uestes sacras, et quidem praeciosis-
simas, ad peragendum missae sacrificium comparatas nuper di-
cauerit. Vnde fit, ut quantumlibet humile, uetustum, et collap-
sum sit templum, decenti tamen, quin splendido dicam, ornatu
non careat. Accedit huc nouus, pius, ac popularis tradendi ca-
techismi modus, quo non minus auditorum deuotio, quam nu-
merus creuisse uidetur. Ac quo rectius, quis ille sit modus in-
telligatur, dominicis diebus, postquam in templo vespertinae
1 Videtur indicari Ursula de Lichtenstein, Georgii Fuggeri uxor. Cf.
Braunsberger : B. Petri Canisii Epist. III, 653.
088 LlTTERAE QUADRIMESTRES
preces absolutae sunt, et concionator explicandi catechismi causa
suggestum ascendit, quatuor pueri studiosi, iuxta suggestum, sed
aduersis sedibus ita collocati adsunt, ut priores duo germanicis,
alij duo bohemicis interrogationibus ac responsionibus memo-
riter, prompte, ac luculenter, auscultante, quin et admirante
populo, doctrinam christianam recitent.
6. Conciones etiam crebrae, magnoque fructu auditorum a
nostris Patribus habentur, non solum in templo nostro, sed
etiam apud S. Iacobum, ut iam a ferijs natalitijs fleri coeptum
est, et in arce coram S. G. M., ut accidit per multas hebdoma-
das, postquam S. C. M. Pragam uenit. Et quam illae fructuosae
conciones fuerint, praestaute Deo, uel hinc abunde colligitur,
quod S. C. M. eas saepe cum suis aulicis collaudauerit, magnam
concionatoris doctrinam, nec minorem, ut aiebat, feruorem ad-
mirans. Vnde licet ordinarius eius concionator uenisse, aut uen-
turus diceretur, illi tamen Societatis Patri S. C. M. per suum
sacellanum commisit, ut aliquot adhuc uicibus concionaretur.
Adeo quoque lutheranis auditoribus illae qualescunque conciones
placuerunt, ut quidam non uulgaris doctrinae, nec infimae sor-
tis, sed insignis lutheranae prauitatis assecla, multis precibus
apud nos contenderet, ut si non omnes, unam saltem ex illis
concionem a nobis scriptam haberet, quo suis eam, ut dicebat,
expensis, ad maiorem Dei gloriam, ac spiritualem hominum
utilitatem praelo committeret. Sed ut solus Deus, omnium bo-
norum fons et author, haec per inutiles seruos efficit ac praestat,
sic eo duntaxat a fine, ut par est, scribuntur, quo diuinum
solius ipsius nomen aliquatenus hinc magnificari queat. Quod
uero poenitentium plus minus 300 numerus his mensibus fuerit,
magisque paulatim augeatur, una e praecipuis causis illa uide-
tur quod non solum magna ciuium ad nos turba confluat, sed
et D. praelati suos sacerdotes et sacellanos, et uiri magnifici
suas familias, et hospitalium praefecti suos pauperes, ad nos
confessionis ergo mittant; et quod magni Ecclesiae primores,
magnorumque principum ac dominorum confessarij ac patres
spirituales uelint ac cupiant esse nostri filij, quodque uiri boni
proximos suos, oblata occasione, plerunque soleant confitendi
gratia ad nos dirigere. Cuius rei, si libet exemplum audire, cum
istis diebus duo S. C. M. doctores, unus medicus, alter iuris-
consultus, sed ambo extranei, inter se de confessione loqueren-
tur, atque medicus dubitaret ubinam spiritualem animae suae
a dundaxat ms.
608. — Praga 2 Ianuarii 1562 689
medicura reperire posset ; huic iurisconsultus : An tu nescias, ait,
Pragae Societatis IESV Patres esse? Tum ille: certe non memi-
neram : quam primum licebit, eos hac de re conueniam. Huius
rei gratia nonnunquam ad infirmos, praesertim nobiles ac pri-
marios Bohemiae satrapas, uocamur. Vnde, cum nuper unus e
Patribus nostris quendam baronem pijs instructionibus et ad-
monitionibus contirmasset, donec in Domino moreretur, eius
cognati munera, suaque nobis obsequia gratissimis animis ob-
tulerunt. Insuper octo non uulgaris existimationis homines,
abiurata haeresis prauitate, nostrorum Patrum opera gremio
s. matris Ecclesiae redditi sunt. Quidam etiam sacerdos, qui
uentri lougo tempore seruierat, ac nefario concubitu publicam
infamiae notam annis octodecim sustinuerat, diuina tandem pro-
uidentia, nostrum adi.jt templum, in quo humiliter confessus,
ac tot peccata ac scandala detestatus, uitam instituit meliorem,
qua possit deinceps subditis suis ad animarum salutem prae-
lucere, quos antea scandalosa conuersatione offenderat. Alius
quoque, detectis iu confessione criminibus, confesarij consilio
resipuit, atque humili poenitentia maculas contractas eluit, qui
nouem retro annis, absque ulla coufessione, sub una tamen
specie communicauerat. Occurrit et alius, qui confiteri quidem
aliquando, sed generaliter tantum recitato « Confiteor » solebat.
Verum quam primum, nostris hac de re consultis, rem non sic
gerendam esse cognouit, aliter confiteri ac uiuere didicit. Nihil
dico de multis alijs, quorum unus a tribus, alius a quinque,
alius rursus a quatuordecim annis, nec communionis, nec con-
fessionis sacramentum perceperat. Taceo quoque de multis, qui
ftuctuantes ac dubij, ad ueram catholicae fidei constantiam nos-
trorum Patrum opera sunt adducti, ut promitterent, citius se
morituros, quam in posterum uel latum unguem a uerae reli-
gionis tramite decliuaturos esse. Quin et illud omitto, quod in
conscientiae casibus ac materijs fidei controuersis, uiri quantum-
libet graues et docti, nostrum collegium frequenter a adire cer-
nantur. Illud unum addam, quod nec externa pietatis officia
negligantur ab hoc collegio. Nam carceres et hospitalia sic ui-
sitantur, ut pauperes cum ingenti suarum animarum consola-
tione, spirituales praesertim, quae nostrae uocationis propriae
sunt, eleemosynas a nostris fratribus percipiant. Scribuntur etiam
quibusuis pauperibus, sed studiosis praecipue, supplicationes,
a frequenter supra vers.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 44
690 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
quas ipsi, suo tamen nomine, principibus et eleemosynarijs of-
ferre possint: quin frequenter a nobis etiam eleemosynae pe-
tuntur, vnde studiosis pauperibus libri, caeteraque necessaria
coemantur, ut eo facilius ad bonam frugem queant promoueri.
7. Neque banc qualemcunque fratrum nostrorum diligentiam,
Deus etiam temporali mercede non uult, ut apparet, destitutam
esse. Nam si quis noster, quantumlibet exiguus fauor in pau-
peres existat, certe maximum ille uicissim, maximorum bomi-
num fauorem nobis conciliat. R.diss enim Arcbiepiscopus pra-
gensis d saepe tam re ipsa, quam uerbis, quanta nos beneuo-
lentia prosequatur, non obscure testatus est. R.diss etiam ad
S. C. M. legatus apostolicus 2 non solum familiariter et bono-
rifice nobiscum agit, sed etiam non rogatus, spontanea quadam
beneuolentia iuxta clementissimam Summi Pontificis, ut dicebat,
uoluntatem nostrorum negotiorum causam satis grauem nuper
in se recepit, ac S. G. M., serenissimoque principi nostro 3 di-
ligenter commendauit, et necdum agere cessat, donec foeliciter,
aspirante Cbristo, perficiatur. Idem de R.diss D. Cromero, le-
gato regis Poloniae, de comite quodam S. C. M. secretario, de
D. Citardo 4, concionatore caesareo, de D. praeposito 5, deque
multis uiris magnificis facile dixerim, qui se suaque obsequia,
nobis etiam praeter omuem spem, toties tamque diligenter ob-
tulerunt, ut inter sese quodammodo uiderentur contendere,
quisnam ipsorum negotia nostra apud S. C. M. tractare pos-
set, quod forte non ignorarent illud obsequium et Deo et
S. C. M. a quam gratissimum fore. Constat enim quod C. M.
non propenso tantum, sed et paterno prorsus affectu nos com-
plectatur, amet, foueat, commendet, audiatque libenter ab alijs
commendari. Breuitas litterarum non patitur, ut bic aliquid
inseram de sereniss. arcbiduce nostro Ferdinando, qui, ut in
alijs uirtutibus, ita in hac etiam parte studiosissime pijssimum
a et S. C. M. in marg.
1 Antonius Brus de Muglitz, prius episcopus viennensis.
3 Per id tempus erat Zacharias Delfino, eps. pharensis. Cf. Biaudet : Les
Nonciatures permanentes, 263-264.
8 Indicari videtur aut Maximilianus, aut Ferdinandus, imperatoris filius,
qui Bohemiam gubernabat.
* P. Matthias Cithardus (Cythardus) 0. P.
5 Henricus Scribonius.
609. — Ingolstadio 3 Ianuarii 1563 691
patrem imitatur, quique iam serio promisit, se negotia nostra
apud S. G. M. fldelissime tractaturum esse. [Preces postulat ac
valedicit.]
Pragae 2 Ianuarij.
R. P. V. indignissimus filius
Henricds Blyssemius *.
In margine, alia manu : Praga 2 Ianuar. sine anno.
609
GEORGIUS CRISPUS
INGOLSTADIO 3 IANUARII 1562 2.
1. Collegii status. Novicii laus. Candidati. Preces pro felici con-
cilii tridentini exitu. Indulgentiarum usus. — 2. Convic-
tores numero plures, et moribus excellentiores. — 3. Tem-
plum novum, et refectorhim paratum. — 4. De studiis et
professoribus. De contionibus Pris. Halbpauer. De studio-
rum instauratione. De disciplina scholastica. — 5. Reliqua
consueta ministeria Societatis erga proximos cum fructu
exercentur.
1. Pax Christi [Scribit ex more. Statns collegii in cunctis
prosper.] Est tota domus in plures diuisa ordines, in quorum
primo sunt, qui Societati nomen dederunt, numero 18, ex his
sacerdotes 6, diaconi 2, et vnus subdiaconus. De reliquoruui
fratrum, et nouitiorum statu et numero, quoniam proxime scrip-
tum a, et interea nihil valde immutatum est, dicere supersedeo.
Sed himc numerum adolescens quidam germanus brixinensis
auxit, qui hisce diebus ad probationem admissus exercitijs spi-
ritualibus ad mores Societatis informatur. Is annum fere lectiones
a Del. est.
1 Vide Litt. Quadrim. VI, 817.
a Ex apogr. coaevo in archiv. colonien. « St. Maria-Himmelfahrt », cod.
A II 62. N.o 134. Aliud exemplum exstat in archiv. monacen. (Munchener
Hauptstaatarchiv) in cod. Jesuitica N.o 1357m (Script. Colleg. Ingolst.), f. 27-
28. Est etiam versio germanica in archiv. coloniens. in cod. -/. ./. 72, ff. 44-47.
692 LlTTERAE QUADRIMESTRES
nostras audiuit, ea modestia, et probitate praeditus, vt suos com-
militones ad melioris vitae normam prouocet, ac spem de se
non exiguam nobis polliceatur. Adolescens, ni fallor, 18 anno-
rum, studijs humanitatis non infoeliciter eruditus, vt vel in
scholis, vel alijs domi negotijs, collegio vtilem operam impen-
dere quandoque possit. Praeter hunc alij item scholastici nostri
et conuictores Societatis amplectendae desiderium non obscuris
signis declararunt. R.dus P. noster Rector * est ceu dextrum R.di
Pris. Prouincialis 2 brachium, vt cuius opera et consilijs in
maximis totius prouinciae negotijs vti solet, quem subinde ad
alia inuisenda, iuuandaque collegia destinare consueuit. Itaque
non raro abesse cogitur : sed suum quisque munus interim
domi obit diligenter. Pro indicti concilij foelici successu quoti-
dianae preces, et aftlictiones peractae. Indulgentiarum, quas in
eundem finem Pontifex Max. publicauit, vsus et fructus nostris
fuit valde salutaris ; quemadmodum et renouatio illa votorum
festis his natalicijs nostros auimos haud parum in hoc instituto
confirmauit.
2. Vt ad conuictores veniam, 22 numerantur illi : nam paucio-
res hactenus aluimus. Adolescentes modesti, dociles, sobrij, sim-
plices, pij, inter quos etiam nobiles nonnulli : abierunt enim,
quos antea molestos sumus experti, parentum indulgentia, et
nescio quibus alijs vitijs deprauati. Qui antea nostram in insti-
tuendo seueritatem reprehendere visi sunt, nunc commendant
sedulitatem, vt hinc complures etiam praestantium hominum filij
nobis, nostraeque fidei commendentur, neque licet sane oblatos,
immo et obtrusos omnes admittere. His adduntur sex praeclarae
indolis, et tenuioris fortunae pueri, quos in collegio pauperum
mox erigendo ac piorum ope sustentando primos fore coufidimus.
3. De structura collegij hoc obiter addam, vtiliter admodum
nobis paratam esse nouam ecclesiam, et adiunctum illi praeter
alia hypocaustum, et refectorium commodissimo sane loco.
P. Prouincialis dedit operam, vt singularibus precibus ad Deum
fusis additaque benedictione refectorium consecraretur. D. Gu-
uillonius orationem tunc habuit elegantem, virtutem huiusmodi
benedictionum ostendens, et ad nouum spiritum in nouis aedi-
bus declarandum nos exhortans. Cum fratres in area deambu-
larent, ex vicinorum aedibus spectabantur, ob muri nostri
1 P. Nicolaus Lanoyus.
2 S. Petrus Canisius.
609. — Ingolstadio 3 Ianuarii 1563 693
humilitatem. Hunc igitur murum euehendum Rector curauit. si-
mulque locum seruaudis lignis, et vindicandae honestae liber-
tati aptum reddidit.
4. Superest de studiis nostris tractare a, quae diligenter trac-
tautur ; et ad Ecclesiae commodum referuntur. D. Pisa * non
sine laude disputauit publice, ac egregie defendit ordinem hie-
rarchicum in Ecclesia, et sacrum missae sacrificium. M. Her-
mes 2, et M. Henricus 3 his mensibus creati theologiae bacca-
laurei, et praeter hos M. Guilielmus tlander, nuper ex Vrbe
missus 4. Vterque theologus D. Guuillionius, et D. Pisa frequen-
tiores quam ante vnquam habent auditores, et ad sacra pro-
pensos discipulos, vt iam theologica schola cum juridica certare
videatur. Tantum nostris theologis etiam docti tribuunt, vt sua
scripta, quae forte in publicum sunt aedituri, illis iudicanda
permittant. Scripsit ad nostros etiam 111. mus Bauariae princeps
Patrum nostrorum sententiam de vniuersitatis reformatione ex-
petens. Professus est hactenus logicam in frequeuti satis audi-
torio M. Hermes, et Aristotelis lectionem iam diu intermissam
in scholam reuocauit. Nunc vero idem Oenipontum a Pre. Pro-
uinciali missus singulari cum gratia concionatur. Sic enim de
illo scribit vnus vel praecipuus illic Gaesaris consiliarius 5 ad
D. Canisium : Misisti ad nos M. Hermetem virum exoptatissimum,
quem non solum pro concioue, siue corona grauiter disserentem,
sed etiam priuatim saepe ac multum audiui, et quasi Phidiae
signum simulac aspectum, probatum fuit 6. Est sane laude tua,
quamuis a laudatissimo viro proficiscatur, fere maior, philoso-
a tractare linea subducta notatum, et in marg. scriptum commemorare.
1 Alfonsus Pisa (alias Pisanus). Cf. Sommervogel : Bibliographie... (sub.
v. Alph. Pisanus) : Riviere : SuppUment au « De Backer — Sommervogel »,
n. 2000; Epist. P. Nadal, II. 531-532.
3 Videtur indicari Hermes Semicolanus (Halbpauer), de quo vide Litt.
Quadrim. VI, 782.
3 Henricus Arboreus.
4 Videtur agi de quodam collegii germanici alumno, potius quam de So-
cietatis Iesu socio. Cf. Braunsberger : B. P. Canisii Epist. III, 232. Certe
in catalogo romano sub finem mensis maii anni 1561 scripto nullus est Gu-
lielraus flander. Cf. Sommervogel : Les Jdsuites de Bome et Vienne en
M. D. LXI.
s Videtur hic fuisse Sebastianus Zott de Pernegg. Cf. Braunsberger, 1. c.
339, qui hanc particulam edidit.
6 Cic. Brutus, c. 64.
694 LlTTERAE QUADRIMESTRES
phus acutus, orator vehemens, theologus profundus, propugnator
fidei orthodoxae acerrimus iuxta ac feruentissimus. Is profecto
me sibi ita deuinxit, vt illum non minus prope, quam te, diligam,
ac colam. Haec ille. In logica lectione loco M. Hermetis docet
M. Guilielmus Lymburgius ; cui, ut speramus, R. T. breui substi-
tuet philosophum hac professione dignum. Pergit graece M. Hen-
ricus profiteri gratus et ipse auditoribus, quibus iam accesse-
runt nostri primae classis discipuli, qui in priuata schola adeo
profecerunt, vt ad publicam lectionem idonei censerentur. Plu-
res, quam antea, nobiles adolescentes, se nostris adiunxere con-
uictoribus, atque studiosis. Inter hos duo N. Ernesti a Baua-
riae quondam Ducis filii l. In proxima studiorum renouatione
studiosi quidam recitarunt orationes, et poemata in corona com-
militonum, qui mos est vsitatissimus ijs, qui primae sunt
classis ; qua in re tantum profecerunt, vt dialectices fines in-
gressi, iamque duas lectiones publicas quotidie audire permissi
sint. Intersunt omnes discipuli quotidiano sacro, cuius minis-
trum se praebere, vt antea putabant inhonestum, ita nunc pro
laude ducunt etiam nobiliores et doctiores, qui modestia et pie-
tate magis magisque se reddunt spectabiles. Quod cum animad-
versum esset a R.m0 episcopo eystatensi 2, 10 iuuenes canonicos
et sacris ordinibus initiatos, quos in publico alebat gymnasio,
examinandos nostris obtulit, et examinatos, classibus pro cuius-
que conditione inserendos curauit. In his quidam sunt bacca-
laurei artium, omnes vero eo habitu, qui sacerdotibus huius
patriae communis est, vestiti.
5. Vt in reliquis sim brevior, seruatur Societatis nostrae con-
suetudo in concionibus et exhortationibus publicis et priuatis.
Habetur de more festis diebus sermo latinus ad studiosos, et
germanicus ad populum. Fructum, dies omnibus sanctis conse-
cratus, et feriae nataliciae manifeste prodiderunt. Fuit enim
ingens accedentium ad mensam Domini tunc numerus studio-
sorum et ciuium maximeque mulierum, quantus in hac insolita
a Ernesti add. alia manu.
1 Iustinus et lustinianus, ducis Ernesti fllii naturales. Cf. Mederer: Anna-
les Ingolstadiensis Academiae, I, 264. Dux Ernestus obiit mense Dec. 1560.
Cf. Chiusole: Genealogia, tab. CXXVI; Eubel, III, 288, 309; Allgemeine D.
Biographie, VI, 249.
a Martinus a Schaumberg.
609. — Ingolstadio 3 Ianuarii 1562 695
germanorum hominum pietate nunquam erat expectandus. Ta-
ceo reliqua festa et dominicos dies, quorum pauci elabuntur,
quibus non aliqui hoc sacro pane pascantur. Fiunt omni prope
festo die a nostris in pagos vicinos excursiones, quarum fructus
viciniae haereticorum apertius quam nos ipsi persentiscunt.
Inter hos P. R. noster non est postremus, quin etiam, vt fa-
cultatem germanici sermonis sibi paret, semel in hebdomade,
dum collegium coenat, concionando sese exercere solet. Facit
optimus P. quae syncerus nostrae Germaniae patronus, ne
dicam aposto*lus, facere potest, cuius rei testes erunt durissimae
peregrinationes, et exantlati labores, iterum ac tertio vnius anni
spacio in collegium viennense, pragense, et monachiense, tum
Augustam quoque, pedestri semper itinere peractae. Non re-
petam pietatis officia, quae nostri subinde exhibent ijs, qui in
zenodochio degunt, hos consolando et ad patientiam exhortando,
illos vero ab errore circa fidem reuocando. Saepenumero ad
ciues aegrotos vocantur, quod persuasum habeant nostrorum
tum colloquijs, tum orationibus se reualituros, aut rectius qui-
dem ex hac vita migraturos. Virgines aliquot etiam nobiles
nostrorum suasu ad religionis portum confugere, et iam agnos-
cunt monachae accessionem coenobij sui a nobis magna ex
parte prouenire, quemadmodum aperte fassae sunt. Quaedam
honestissimae matronae nostra in spiritualibus opera libenter
vtuntur, quae pietatis suae in nos studium nuper in primitijs
P. Hermetis non obscuris indicijs patefecerunt. Certabatur enim
in exornatione sacelli nostri, vt honestius primum hoc sacrum
perageretur l. [Preces postulat ad novum annum.]
Ingolstadij III Januarij, anno 1562.
T. R. P. indignus filius
Georgius Crispus 2.
1 De hac re scribebat P. Lanoyus 11 Octobris: « Maestro Herraeti volendo
il Signore dira la sua prima raessa nella festa di tuttj santi »... Apud
Braunsberger : B. Petri Canisii Epist., III, 244.
2 In catalogo collegii Oenipontani 1565 (cod. Germ. 131, f. 192) haec de
epist. auctore dicuntur: « P. Georgius Crispus [Kraus] Germanus. Sacerdos.
Annum aetatis agit 29. m Ingressus est Societatem 1555. Vota edidit sequenti
anno in festo Natiuitatis B. Virginis. Multis annis docuit Rhetoricam et fa-
cultatem oratoriam aliasque literas. Praeditus est dono concionandi et bene
regendi juuentutem. Valet prudentia et zelo conuertendi animas Christo.
Posset cum fructu Nouitios regere et in spiritu promouere. Ad studia bene
aptus est ».
696 LlTTERAE QUADRIMESTRES
610
P. FRANCISCUS DE GRANDI
NOLA 4 IANUARII 1562 *.
1. Socii. Preces pro Ecclesiae necessitatibus. Tempore vindemiae
vinum emendicatur. — 2. Acta in studiorum renovatione.
Dialogus a discipulis recitatus valde placet. Studentium nu-
merus augetur; qui festis diebus ad sanctorum vitas legen-
das adunantur . — 3. Clerici ad catechesim accurrunt. Iu-
bilaei adquirendi gratia fit magnus concursus ad sacra-
menta. Aegrotis adsunt socii, qui ab aliquibus nobilibus ut
suos adiuvent expetuntur. — 4. Paces difficiles et magni
momenti fiunt. — 5. Comitis nolanae, principis de Bisi-
gnano amor et beneficentia. Nolanus episcopus clericos sa-
cris initiandos nostris examinandos committit.
1. f Ihs. Molto R.d0 in Xp.° P. Pax Christi, etc. Accio For-
dine della Compagnia in scriuer lettere quadrimestri si osserui,
potra la R. P. V. sappere come in questo colleggio di Nola sono
al presente quindeci ; tre sacerdoti, gli altri laici. [Omnes va-
lent et ad perfectionem contendunt.] Fanno anchora instanza
alcuni che a le discipline, le quali per necessita di santa chiesa b
si faceano, non le siano del tutto leuate; le quali benche hab-
bino interlassate, non cessano pero di recitare ogni giorno con
diuotione le letanie, sperando doppo alcune fatiche racogliere
alcun frutto di perfettione; al che fare la essortatione che il
uenerdi si fa gli inuita, et gli buoni essempi delli magiori gli
spingono c. Fece nel tempo della uendemmia la cerca del uino
uno delli nostri fratelli coadiutori con molta edificatione di tutti
et non poca utilita di questo colleggio 2. Rinouorno gli fratelli,
doppo hauer fatta la general confessione delli sei mesi andati,
a Del. gli. — b Emend. ex ghiesa. — c Emend. ex sospingono.
1 Ex autogr., ut videtur, in cod. Neap. 193, ff. 82, 83 ; prius 153, 154.
Subsequitur aliud ex. italura in ff. 84-85. Est et ex. latinum in ff. 80-81, da-
tum « pridie Galen. Januarii MDLXIJ ».
2 Gf. p. 478.
610. - Nola 4 Ianuarii 1562 697
gli uoti della Gompagnia con grande et commune consolatione
spirituale nel Segnore.
2. Per la renouatione delli studij, fatta intorno al primo di
Nouembre, doppo un decente apparato in una delle classi, rau-
nato ibi gran numero d' buomini principali del uno et altro or-
dine, furono primeramente con attentione di tuttj a recitate da
duoi delli nostri dua orationi, 1' una latina in lode della uirtu,
1'altra graeca in fauore della medesiraa lingua. Doppo questa
seguito un dialogo contra 1' bomicidio, composto per un delli
nostri, il quale recitorno sei delli nostri scbolari forestieri tanto
garuatamente, che fecero piangere parte delli ascoltanti, et tanto
piacque che ritrouandosi in quel tempo esser uenuto uno delli
quatro che gouernano questo regno insieme col vicerre a Nola,
sua patria, fecelo piu uolte recitare in casa sua alla presenza
di molti gentilhuomini da lui conuitati l. Furono di piu dalli
nostri di casa attacati molti uersi latini alle porte delle schole,
per le qual cose molti di questi hanno mandati gli figliuoli
loro alle nostre schola; intorno b le quali (gratie a Dio), si usa
quella diligenza che gli scholari facendo profito, cossi in lettere
come nelli costumi, restano sodisfatti; alla qual cosa non poco
gioua la continua cura et uigilanza che di quelli si tiene; et
accio non piglino male pratiche, si fanno ragunare gli giorni
di festa doppo il pranso auanti la nostra chiesa, et in uece di
giochi se gli da a leggere alcuna uita di S.u Padri, onde in
tanto ua crescendo di giorno in giorno la buona fama della
Compagnia appresso costoro, che non solo quelli della citta, ma
molti etiamdio da queste terre circunuicine con non poca la-
tica et molestie loro uenghano ad imparare. Tra questi si troua
alcuno che e uenuto lontano da Nola 30 raiglia ; et auenga
ch'alcuni habbino cercato d'intrare nella Gompagnia, non s'e
nondimeno potuto al buou desiderio loro sodisfare.
3. Quanto al edificio spritual di nostra chiesa, si confessa et
communica ogni otto giorni buon numero di persone, tra li
quali sonno annouerati gli clerici del uescouado, i quali non ces-
sano di uenire ogni domenica doppo il uespero in nostra chiesa
per udire la dottrina christiana, alla cui lettione spesse uolte e
presente il viccario del vescouo, accompagnato da molti cano-
a di tnttj supra vers. — b Del. alle.
1 Vide p. 89, annot. 2. Prorex autem erat Petrus Afan de Ribera.
698 LlTTERAE QlJADRIMESTRES
nici et cappellani. Ei giudicammo cauarsi di questa (come della
predica che la domenica et feste si fa) buon fruto. Alquanti
giorni auanti natale publieo uno delli nostri uel duomo il giu-
bileo mandato da sua S.,a per il concilio futuro l; di modo che
gli nolani (fuori dil solito loro) cominciorno il seguente giorno
a confessarsi et prepararsi per guadagnarlo; onde in tal tempo
si sono udite piu confessioni generali con molto frutto et con-
solatione spirituale. Et tanta e stata ia moltitudine di penitenti,
ch'ancorche gli sacerdoti iutrassero la mattina per tempo in
chiesa et perseuerassero nel udir confessioni fino alla prima
hora di notte, e statto cosa impossibile sodisfare a tutti. Et
molto piu sarebbono uenuti, se ui fussero statti piu confessori.
Sono gli medessimi spesse uolte chiamati per confessar feriti et
altri infenni, et per aiutargli a ben morire; et specialmente dal
conte di S.t0 Valentino, il quale essendosi da uno delli nostri
confessato piu uolte, doppo ch' hebbe ordinate le cose sue alla
presenza di detto suo confessore, oltre a buona parte d' intrata
che solea dar ogn'anno, ordino fossi data una buona limosina a
a questo colleggio; et poco doppo (come uero christiano) passo
di questa uita, non cessando la contessa sua moglie di frequen-
tar quanto piu spesso puo con tutta sua fameglia gli sauti sa-
cramenti ; la quale anchora desidera alcuni delli nostri in quella
sua terra, uicina a questa citta. Si confessano anchora fuorj l)
di Nola il duca di Seminara con sua moglie et ligli, il conte di
Auersa, et molti altri, di modo che, R. P., possiamo hormai
dire nui altri anchora : messis quidem multa, operarij autem
pauci 2. Piaccia Iddio immortale ch'a questa cosa si possi proue-
dere, che in breue speraremo c gustar i dolci frutti delle bene
impiegate fattiche a gloria d' Iddio nostro Segnore, et a salute
delle anime fideli.
4. Non tacero appresso, come per opera d' uno delli nostri
in un certo castello uicino s'e fatta una pace molto importante
fra due casate per longo tempo tanto nemiche, che da 1' una et
1' altra parte erano state ucise molte persone ; la quale essendo
a Emend. ex elemosina. — b Prius fuora. — c Prius speriammo.
1 Iubilaeum pro continuando Goncilio tridentino concessum erat a Pio IV
per bullam « Ascensurus in coelum Dominus » datam die 25 Martii 15fi0.
Eara videre potes apud Concilium tridentinum... (Edidit Societas Goerre-
siana), VIII, 13-14.
3 Matth. IX, 37.
610. — Nola 4 Ianuarii 1562 699
piu uolte stata dalla ser.a di detto luogo, et altri nobili procu-
rata, non si era pero mai ottenuta. Al S. sia summa lode, ho-
nor et gloria. Vn gentil huorno parimente, il quale per gran
spacio di tempo era stato in discordia con una persona molto
principale, per ia bonta del Siguore e stato riconciliato con
quella. Sonosi etiamdio per mezzo di un diuoto della Compagnia
pacificate due fameglie, le piu nobile di questa citta, le quale
benche per il passato siano state fra se con odij crudelissima-
mente, di tal modo ch' a eglino fra se dir soleano che sugge-
uano col latte la inimicicia, hora non dimeno (mirabile Iddio)
uiuono et conuersano fra loro, come si mai fossero stati nemici.
Sono state ricercate alcune prediche fuor di Nola, ma per le
uarie occupationi non si e potuto sodisfare.
5. La ser.a contessa di Nola l, fondatrice di questo colleggio,
ci ama et prouede, parte per se, parte per altri, come madre.
Tutte le uolte che il sopradetto regeute si truoua a Nola, uisita
la nostra chiesa confessandosi et communicandosi in essa con
graude edificatione di questi, i quali per opera sua hanno de-
terminato di darne 200 ducati per limosina. Morendo appresso
una certa ser.a in Napoli lasso b 100 ducati al nostro colleggio.
Hauendoci il conte di Montecaluo et la prencipessa di Bisi-
gnano 2 proueduto di grano per 1' anno presente : non diro
d' altre cose piu minute. Douendosi poi partire monseg.1' il ve-
scouo di Nola 3 per il concilio, mostro grande desiderio ch'uno
delli nostri uisitasse col suo viccario questa sua diocese, al cui
santo pensiero, per alcuni giusti rispetti, non si e potuto sodis-
fare. Uiene non dimeno il sudetto viccario spesse uolte a com-
municare con li nostri molte cose, portando il medessimo ri-
spetto c et riuerenza al nostro P. R. 4 ch'al proprio vescouo, il
quale anchora auanti la partita sua di Nola ordino che tutti
di sua diocesi che d uogliono pigliar ordini ecclesiastici, siano
essaminati et approbati dalli nostri, la qual cosa alle quatro
a ch' supra vers. — b Del. cert. — c Del. al n. — d che supra vers.
1 Maria Sanseverino.
a Princeps de Bisignano affinis erat Mariae Sanseverino paulo ante lau-
datae. Cf. Ammirato : Delle famiglie nobili napolitane, parte prima, p. 31-32.
3 Vide p. 88.
1 Intellige Prem. Rectorem Ioannem de Montoya.
700 LlTTERAK QUADRIMESTRES
tempora dl Natale con alcuni si e fatta, sodisfacendosi non solo
a questi, ma a tutti che uengano a domandar conseglio d'altre
cose. [Preces postulat et valedicit.]
Di nola il di a 4 di gennaio 1562.
D. V. R. P. indegnissimo in Xpo. seruo.
Franc.co de Grandi *
611
P. GULIELMUS ELDEREN
AUGUSTA 5 IANUARII 1562 2.
Contiones P. Canisii frugem in dies reddunt ampliorem, unde
Augustae facies mutata videtur. Ad indulgentias lucrandas
ingens populi accursus, et publicae supplicationes. Pluri-
mus ac frugifer usus sacramentorum. Usurarii negotiatio-
nem turpem deponunt. Virgineus status honorem suum
vulgo gratiamque recuperat. Haeretici P. Canisium et ie-
suitas insectantur. Divi Hieronymi epistolarum editio a
P. Canisio curata. Aegrotis subvenitur.
a Del. 3.
1 In « Cathalogo et informatione di quelli che iiiuono in questo colle-
gio di Nola » haec scribit Rector hoc ipso anno 1562 : « II P. Fran.co Grandi
d'Arimino maestro della seconda classe, ha cominciato quesfanno ad inse-
gnare ; sara di intorno a 30 anni. Fa pocho tempo che sta nella Compagnia
et lo dimostra ; ha inclinatione (et penso anche attitudine) a pasar inanzi
nelli studii ». Cod. Sicul. 59, f. 6 (prius 24). Cf. Epist. P. Salmeronis, I,
412, 481, 490, 553; II, 749. In cod. llom. 169 annotatur eius ingressus in So-
cietatem die 21 Septembris 1561.
2 Exstat origin. in cod. Germ. 139, ff. 109-110; prius 115-116(32-33). Edita
est fere integra apud Braunsberger : B. Petri Canisii Epist. III, 602-604 ;
783. Ideo eam hic omittendam duximus.
612. - Placentia 5 Ianuarii 1562 701
612
P. HIERONYMUS XIMENEZ
PLACENTIA 5 1ANUARII 1562 l.
1. De sociis et religiosa disciplina. — 2. De frnchi ex contio-
nibus manante, praesertim in puellas sive nobiles, si ancil-
las. — 3. De his qui sacramenta in ecclesia nostra frequen-
tant. De pueris, qui fidei elementis erudiuntur. — 4-5. Pa-
ces initae. — 6. De scholasticorum profectu in litteris et
bonis moribus. De iis quae in studiorum instauratione acta
sunt.
1. f Ihs. Muy R.do en Xpo. P.e Pax Christi ; etc. [Undecim
socii quorum quinque sacerdotes, bona ntentes valetudine enixe
ad perfectionem contendunt.] En lo que toca a las penitencjas
y mortificaciones, mas es menester yrles a la mano, que no
animarlos; y digo esto en particular, por aver sido el feruor
particular.
2. Ahora dire del aprouechamiento en los de fuera, para el
qual han hecho mucho al caso los continuos sermones que han
tenido dos Padres los domingos y fiestas, vnas vezes en nuestra
yglesia, otras en las perrochias desta cibdad. a ynstancia de los
curas, y siempre con gran concurso de gente; y por la bondad
de Dios con aprouechamiento de las almas; como se podra col-
legir de lo que voy a contar. Vna donzella rica y de las mas
nobles deste pueblo comenco a continuar los sermones, y aun
las confesiones en nuestra casa, y juntamente su madre a pro-
curar de casarla, trayendola personas principales que la pedian,
a las quales ella menospregio muy deliberadamente, diziendo
que aunque la hiziesem peda^os, no tomaria por esposo otro
que a lesu Christo, al qual tenia dada la palabra con voto de
castidad. La madre como desease veerla casada, y no en otro
estado, pretendia quitar este vinculo con breue del Summo Pon-
tifige. Pero oyendo vn sermon, que hizo vn Padre de casa, de
virginitate, salio tam mudada, que bolviendo a casa, dixo a la
1 Ex origin. in cod. Hisp. 99, ff. 38, 39 ; prius 391, 392. Praecedit in ff.
34, 35 exemplum latinum subscriptum ab Alfonso de Heredia.
702 LlTTERAE QUADRIMESTRES
donzella: Ay hija, si te oviera priuado de tan gran joya, que
fuera de mi! Estame fuerte en tu proposito, que yo morire con-
tigo en la demanda. Otra donzella, tambien rica y noble, de cuya
honestidad se temia por no parescer tam recogida, oyendo los
sermones, vino poco a poco a hazer vna confession general y
a recojerse tanto, que alaban a Dios los que antes la conoscian.
Y no paro en esto, que haziendo voto de castidad, pidio a su
padre carnal que en ninguna manera tratase de casarla, pues
ya no podia; y el con lagrymas se gozo con tam buena hija;
la qual comencando a gustar de los frutos de la virginidad,
movio a vna criada suya a lo mismo, y la criada despues que
hizo el voto, ha tomado como por officio traer a otras mocas a
confessar, de lo qual se sigue tanto prouecho, quanto dano se
suele seguir, quando son estas dissolutas, y traen mensajes a
las donzellas y senoras donde siruen. Ay algunas destas mocas
de seruicio que toman este negocio tam a pechos, que en medio
de sus trabajos ayunan el aduiento y viernes a del aiio, y traen
cilicios, y toman disciplinas, de modo que es necessario poner
tassa a sus feruores; y comunmente las personas que en casa
se confiessan tienen semejantes criadas, a las quales quando
hazen alguna falta, dan penitencias de besar la tierra, y estar
de rodillas, no hablar en tanto tiempo, etc. Otra donzella bien
rica, tratando su agiielo y madre biuda de casarla con vn ma-
yorazgo, persona muy principal, hechas yalas scripturas, y avien-
do venido de fuera a esto, quando ya no faltaua sino el fiat, ella
dixo muy libremente a los que la pedian el si : « En vano tra-
bajais, que avnque sea con el rey de la tierra, no lo tengo
de querer, sino a solo Iesu Ghristo » ; y amenazandola, dezia :
« Pluguiese a mi S.or Dios, que por amor suyo fuesse yo arras-
trada de los cabellos por medio desta cibdad » ; y echandola
personas honradas, hombres y mujeres, que ia moviesen a ca-
sarse, davales a todos tales respuestas, que los confundia y
hazia callar ; y aun a personas muy principales dezia que no
entendian lo que era mejor en esta parte, y se reya dellas.
Quando esto acaescio, pocas vezes se avia confessado con los
nuestros, mas despues aca ha sido muy freqtlente en las con-
fesiones y communiones, asi como su madre, la qual viendo
que la hija avia tomado la mejor parte, animose ella a hazer
lo mismo, y confesarse tam amenudo. Lo mismo hazen dos tias
a vienes ms.
612. — Placentia 5 Ianuarii 1562 703
y vna hermana, y esta comienca ya a dezir que tampoco ella se
casara. La madre esta ya determinada, despues que oyo el ser-
mon sobredicho de virginitate, de a no estoruar a sus hijas el
estado de virginidad y religion, si ellas lo quisieren tomar.
Estas tres donzellas que he dicho, se dan mucho a oracion,
penitencia y mortificaQion ; y es marauilla los modos que hallan
para ello.
3. Anse hecho algunas confesiones generales, y en especial
de vna persona que casi en toda su vida no se havia confesado
bien, con ser ya de veinte afios, y fue cosa de admiracion la
repugnancia que sintio ; porque comencaudose a confesar gene-
ralmente, comencosele de tal manera a trauar la lengua y sentir
tantos desmayos, que en dos horas no le pudo el confesor sacar
palabra ; pero en fin con ayuda de nuestro S. hizo muy bien su
confesion general. Los que se confiesan y commulgan en nuestra
yglesia de ocho a ocho dias, seran ciento y cinqiienta; y de
mes a mes, otros tantos; de modo que por todos llegan a tre-
zientos. Si oviese copia de confesores, llegarian sin duda a seys-
cientos, pues sabemos que la falta dellos haze que mucha gente
se confiese y commulgue en las perrochias y monasterios, la
qual toda se confesaria en nuestra casa, si hallase con quien.
De los demas mynisterios, scilicet, visitar enfermos, ayudar a
bien morir, predicar la doctrina en la carcel, yr a los hospitales,
no dire nada en particular, por ser cosa muy ordinaria; saluo
de vn enfermo, el qual avia ya rescebido la extrema vncion,
quando un P.e de casa le fue a visitar, mas no se havia con-
fesado ni commulgado, porque, perdida la habla, no avia podido
su cura sacar materia de absolucion, aunque avia trabajado
bien en ello ; pero el P.e de casa diose tam buena niana en ha-
zerle boluer en si, que finalmente por senas y de otras maneras
saco materia de absolucion. Dexauame por dezir el fructo que
se haze en los ninos, ensehandoles la doctrina christiana todos
los domingos y fiestas, no siendo menester yr por ellos con
campanilla ; porque ellos, oyda la campana que se tahe a cierta
hora, vienen luego a nuestra iglesia como dozientos nihos, y
a las vezes nias.
4. No ha muchos dias que por muerte de vn hombre se al-
boroto esta cibdad, y los vandos que siempre uvo comencaron
a alcar cabeca. Pero quiso nuestro S. que poniendose de por
a Emend. ex que.
704 LlTTERAE QUADRIMESTRES
medio vn P.e de casa, y hablaudo a las cabecas del vn vando
y el otro, se apago el fuego que ya se comencaua a encender.
Y anda la cosa en tales terminos, que speramos en nuestro S.
que muy presto se estirparan del todo los vandos de Plazencia,
tam sonados por Espafia 4.
5. Este mismo P.e hizo amigos a otros, el vno de los quales
avia cortado vn dedo al otro. El herido quedo tam lastimado,
que por muchos dias, ni vnas personas ni otras pudieron aca-
bar con el que perdonase, o viniese a algun concierto. Antes
hecha la ynformacion, y sellada, estaua de camino para la corte,
con proposito de lleuarlo muy por el cabo. Fue el Senor servido
de aplacarle por medio de aquel P. e , de tal manera, que le dio
el processo, y se hizo amigo del que le avia herido.
6. En los studios tambien se haze fructo con la gracia di-
uina. Verdad es que casi hasta ahora todo se nos ha ydo en
cultiuar los ingenios que esta tierra lleva vn poco indomitos,
para rescebir fructuosamente la doctrina de la Compania. Mas
ya este afio paresce que an reconpensado lo passado, ansi en
cosas de virtud, como de letras; porque son muy obedientes a
sus maestros, y se muestran mas afficionados a las cosas de
Dios. Confiessanse todos cada mes, y algunos mas a menudo;
rezan su rosario y otras deuociones que las reglas de nuestros
estudios mandan. Tres dellos an hecho en casa los exercicios,
y salido muy aprouechados ; los dos con propositos de ser re-
ligiosos. Tambien los hizo vn sacerdote theologo de fuera de
aqui, con tanto sentimiento. que hasta oy perseuera en la ora-
cion y recogimiento, dexando la cura de animas que antes de
los exercicios tenia. Pero bolviendo a los studiantes, ay algunos
inclinados a religion, y vno dellos se entro los otros dias en
los hieronymos, y segun nos dizen, prueva muy bien. De nues-
tra parte para ayudarles en tam buenos propositos, demas de
las platicas de los viernes, todos los dias se toma vn quarto de
hora al fin de las leciones para ensenarles la doctrina christiana.
En la primera classe la cantan los ninos con mucha edificacion
del pueblo, en las demas la declaran los maestros cada dia vn
poco, aunque gustan todos tanto de dezirla cantada, que los de
medianos y mayores importunan a los maestros se la dexen
1 De his partibus et de pace inter eas (enixe ad id laborante P. Baltha-
sare Loarte) inita, plura dabunt litterae placentinae 25 Maii et 13 Septera-
bris 1562.
612. — Placentia 5 Ianuarii 1562 705
cantar. Son mas de ciento los que continuan, sin otros que vie-
nen de quando en quando, y el numero dellos crece mas de
cada dia ; porque los padres que antes embiavan sus hijos a
otro estudio que ay en esta cibdad, viendo el cuydado que se
pone en el nuestro, y el aprouechamiento de los que en el estu-
dian, nos los han traydo para que los ensefiemos letras y bue-
nas costumbres; y cierto, en lo que toca a letras, ay estudiantes
muy aprouechados, especialmente en la classe de mayores, y
veese en las buenas composiQiones que traen, ansi en prosa,
como en verso, no dictandoles el maestro todo lo que han de
componer, sino proponiendoles simplemente el argumento de lo
que han de tractar, para que ellos lo ampliflquen por los lu-
gares de retorica, que se les lee. El dia de S. Lucas, quando
se comiencan los estudios con feruor, hizo vno de los maestros
en la yglesia de casa vna oracion en alabanca de la concordia,
enderecada contra los vandos desta cibdad ; y sucediole tam
bien, que aunque duro hora y media, no repitio ni vna palabra,
ni en la action uvo mas que pedir, y ansi se hizo con aplauso
y admiracion de todos; y para honrrar mas las letras, colga-
ronse algunos panos en el claustro, y en ellos y en las puertas
de la yglesia se pusieron muchos epigrammas de diuersos ge-
neros de versos en latin, griego y romance; pero lo que mas se
miro fueron algunas emblemas y pinturas de mucha erudicion,
las quales tenian tambien sus versos que declarauan el sentido
de cada vna. [Preces postulat.] De Plazencia a cinco de Enero
de mil y quinientos y sesenta y dos anos.
De V. P. minimo hijo indigno en X°.
f HlERONYMO XlMENEZ l.
Inscriptio : f IHS. Quadrimestre de Plazencia de Enero de
1562.
1 Vide p. 17.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — ToM. VII. 45
706 LlTTERAE QUADRIMESTRES
613
ALVARUS DE ORIVE
VALLISOLETO 6 IANUARII 1562 l.
I
1. Sociorum numerus. Religiosa disciplina. Admissi in Socie-
tatem. Canditati. Scholasticorum profectus. — 2. Contiones
plurimae nec uno loco, crebrisque auditoribus gratae, prae-
sertim Patris Gutierrez apud curiae administros ; cuius
etiam consilio multa bona in carceribus gesta sunt. — 3-4.
Lis quam pro placentino collegio persequitur P. Gutie"rrez,
Societatis existimationi non modo non obest, verum causa
maioris benevolentiae est. Auxilium praestitum reis ob pec-
cata in fidem plectendis. — 5. Circumcisionis festum sollem-
nius actum. — 6. Accedentium ad sacramenta ingens nu-
merus. — 7. Graviter aegrotantium cura. — 8. Acta in urbis
incendio. — 9. Xenodochiorum visitatio. — 10. Fidei chri-
stianae rudimenta per vicos docentur. Paces inter dissi-
dentes componuntur. — 11. Excursus in vicinum oppidum
occasio conversionis peccatoris obstinatissimi est.
1. Ihs. Admodum R.de in Chro. Pr. Pax Ghristi etc. [Duo-
detriginta socii collegium incolunt, qui omnes, unico excepto,
bene valent ; omnesque ad perfectionem ratione et more nostro
contendunt.\ Ex quinque, tum scholasticis, tum clericis, quibus
exercitia spiritualia sunt tradita, unus in nostrum contubernium
est coaptatus a, sacris initiatus ordinibus, quique grammatices
atque rethoricae facultatem non mediocriter fuerat professus, fiet
Deo Opt. Max. duce, ut expectationem quam de illo concepimus,
uel uincat, uel saltim aequet ~. Est preterea alius adolescens,
qui uehementer optat in Societatem nostram admitti, nec se
a Sio A et B pro cooptatus.
1 Ex autogr., ut videtur (A), in cod. Hisp. 99, 2 ff. nn. 29, 30 ; prius 404.
Est aliud exemplum latinum (B) in ff. 32, 33, in quo aliqua verba rectius
scripta sunt.
3 Videtur agi de P. Melchiore de las Guevas, qui post paucos menses So-
cietatem reliquit, ut colligi potest ex cod. Cast. 13, ff. 16 et 42bis .
613. - Vallisoleto 6 Ianuarii 1562 707
continere potuit, quin uoto Societatem ingrediendi intra sex
mensium interuallum se constringeret. Hic praeter generis splen-
dorem sortitus est eas animi et corporis dotes, quae accommoda-
tissime ad Societatis nostrae munera obeunda esse uidentur.
Hoc anno, Christo auspice, ad extremum theologiae cursus per-
ueniet, prospere quidem quantum talis fert aetas; habet enim
quosdam ingenij igniculos, qui magna de se promittere uidentur.
Decem hucusque ex nostris studia sacrae theologiae protraxere,
quorum profectus in dies auctior est, et apud exteros in hac re
celebrior opinio.
2. Opus est jam ut ueniam ad labores a quos in hoc Domini
praediolo Patres nostri hilariter contulere, qui si minutatim
essent referendi, uix epistolae modum tenerem ; eos tamen sub-
ijciam, ex quibus facile erit coeteros conjecturis ducere. Qua-
tuor Patres majori ex parte in magnificentioribus hujus oppidi
templis solent in concionem procedere ; nam nulla fere est con-
cio, quae honorifica sit, quae Patribus nostris non demandetur,
cum alias hic adsint insignes concionatores ; tanta est ad nos-
tros animi cum laude propensio. Hinc fit, ut copiosissimus b sit
auditorum concursus, non tantum plaebei ordinis, sed et eorum,
qui tum in literis, tum in generis splendore primas ferunt; au-
ditores namque et praetores cancellariae, penes quos est hujus
regni gubernaculum, iurisperiti, aduocati, collegae, alijque uiri
literati, necnon illustrissimi homines, tum comites, tum mar-
chiones fraequentissime ad audiendas Patrum conciones con-
fluere solent. Canonici hujus metropolis statuere secum huic
nostro collegio unam ex his concionibus assignare, quae qua-
dragesimae tempore in singulas haebdomadas per anni circulum
deuolui solet. Canonicus quidam, uir magnae authoritatis, im-
portunis praecibus contendebat ab auditore cancellariae, ut quan-
tum jus aequumque pateretur, protelaret c sententiam illius cau-
sae, quam Pater Gutterrius ' pro placentino collegio hic agit
atque defendit, ut uel sic liceret ejus concionibus frui; est enim
in hoc genere mirificus artifex, utpote qui ad leporem dicendi
jungit sermonis efficaciam. Inter alias unam apud eos habuit
concionem, qua de timore tremendi judicij et mortis ita dis-
seruit, ut in stuporem quosdam adduceret; quibusdam uero metum
uehementissime incuteret, adeo ut uix possent ad id credendum
a labres A. — b copiossissimus A. — c protellaret A.
1 P. Martinus Gutierrez, collegii placentini rector.
708 LlTTERAE QUADRIMESTRES
adduci quod ex Patris ore elabi cernebant; eoque res producta
est, ut nonnulli ex canonicis consultum irent uirum quendam
apprime doctum, quique catbedram theologiae in hac academia
moderatur, nurn iliud ita esset, ut a Patre Gutterrio accepissent?
Gujus rei integrum responsum doctor ipse in concione, quam
sequenti die erat babiturus, protulit, ubi non defuit illi acri-
monia in reprebendendo ignorantiam eorum, qui alias doctores
legis esse deberent, asseuerauitque rem ita se habere, immo
multo acerbius quam a Patre Gutterrio didicissent. Si quando
rem aliquam persuadendam assumit, eos sermonis aculeos in
animis auditorum relinquit, ut quiescere non sinat, donec reipsa
compleuerint quod Pater persuadere nitebatur ; quod cum saepe
usuuenire soleat, tum maxime reipsa probatum est; cum enim
proclamasset eos pauperes, qui in carcerem sunt detrusi, extrema
indigentia premi, diligentissime miseris opitulatum est, uariis
hinc inde eleemosynis collectis; inter quas matrona quaedam
nobilis, cum primum concioni illi extrema manus esset adhibita,
quidquid ad lectum unum sternendum necessarium est, liberrime
obtulit. Saepissime Patres inviserunt a hoc genus hominum, tum
ut eorum mentes concionibus instruant, tum ut confessiones
audiant, qua in re tantopere nobis animum illustris admodum
cancellariae regiae praesidis 4 conciliauimus, ut hauc occasionem
nactus Pr. Rector 2, cum illo de re quadam agat, quam in ma-
gnum hujus regni emolumentum futuram speramus; de ea au-
tem cum primum foelicem exitum fuerit sortita, certiorem tuam
R. P. faciam. Benigno animo atque uultu hilari Patres nostros
excipit illorumque consilia acceptat. Cum admoneret Pr. soler-
tiorem curam circa uinctos esse oportere, quam modo esset,
tam circa eorum animas, quam corpora, animo prorsus paterno
addidit se primum uelle interesse concionibus, quae illic ha-
bendae essent, et ministrum se exhibere mensae pauperum, qui
illic conjecti sunt, ut uel sic b eos inflamaret, quo se in sanio-
rem mentem reciperent.
3. Inter alia multa, quae nobis sic animum illustriss.1 praesi-
dis conciliauerunt, non postremum locum tenet causa et lis illa,
a inuissi sunt ms. — b sio A.
1 Franciscus Tello de Sandoval, post episc. oxomensis et placentinus. Cf.
Gonzalez Davila : Theatro eclesidstico de la iglesia y ciudad de Osma,
p. 73.
2 P. Hieronymus Ruiz del Portillo.
613. — Vallisoleto 6 Ianuarii 1562 709
quam pro collegio placentino, hic persequitur Pater Gutterrius,
quod non parum in admirationem mouere debet, praesertim si
naturam atque conditionem a hujuscemodi negotiorum contem-
plemur. Uehementer tamen suspicor hasce spinas tum causae
nostrae equitate, tum modestia Patris, quae maxima est, cultas
atque elaboratas, talem fructum ferre potuisse. Praeses ipse
apud quem res agitur, cum subodoraretur Patrem multa sua
circunspectione, ac modestia (qualem in hisce rebus in religioso
uiro esse oportet), praepediri ne tam solicite rem urgeret, ut ipsa
postulabat, dixit se ostendere posse, neque id laboriose, iure
diuino, naturali, et humano, tam ciuili, quam canonico, se te-
neri ad illius tam piae ac justae causae prosecutionem. Auditor
quidam cancellariae ajebat se satis rnirari non posse ex re tam
inimica atque aduersa paci, tantam animorum concordiam cum
Societate nostra esse factam. Hic antequam lis haec apud se
penderet, alienum habebat a Societatis nostrae rebus animum,
tum quia, ut ipse fassus b est, rebus nouis nunquam animum
adjecit, tum etiam quia cum ijs foedus inierat, qui se nostros
hostes declararunt; jam uero satis sibi cordi esse Sotietatis nos-
trae conuersationem, tum uerbis, tum opere ipso comprobauit.
Ex hac parte etiam ansam putamus esse datam his omnibus,
qui in causis agendis se immiscent, ut peccata sua nostris pa-
tribus confiteantur, alijsque de rebus agant, quae ad mentis sa-
lutem spectant ; nec opinio nostra nos fefellit, jam enim non-
nulli praetores, atque tres cancellariae regiae auditores, sibi in
confessarios Patres nostros adjungunt, ad quorum imitationem
idem omnino perficiunt tres (quos uocant) relatores, ex quibus
tota negotiorum ueritas pendet. Hi normam eam et regulam,
ad quam officia sua exercere debent, Patri Gutterrio explican-
dam obtulere, ut uel sic rectius confiteri peccata possent; quod
et factum est, deductis inde quibusdam positionibus, quae plu-
rimum confessario, et ipsis conferre possunt. Plurimi etiam aduo-
cati, causidici, et juris periti, duo insuper a secretis uiri, per
confessionem peccata reuelauerunt; istarum confessionum mul-
tae generales fuere.
4. Penes nostros est etiam jam cura comitandi, consolationis
et adhortationis causa, eos qui in crucem sunt adigendi. Audi-
tor praeterea regiae cancellariae, uir inter alios summae auto-
ritatis, per aliquot dies uale negotijs omnibus dicens, cum Pre.
a natura atque conditio ms. — b fasus A.
710 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Rectore in uillam nostram septimanticensem se abdidit, ubi
confessione generatim facta, ab eodem Patre in ceremoniis in-
structus est, quibus res diuina peragitur. Nec tantum bonum
ndmen opinioque Societatis ad hoc genus hominum extenditur,
sed etiam ad alios peruagata est, qui et genere et authoritate
plurimum pollent. Habent namque erga nos non parum propen-
sos animos placentinus episcopus *, et coriensis 2, necnon pa-
lentinus 3, osornini comites 4, marchio vianensis 5, comes Mon-
tis acuti 6, comes de Miranda 7, admodum illustris domina
Maria de Mendoca 8, majores etiam collegae, atque alij schola-
stici, quorum cum nostris est familiaris consuetudo. Missos facio
haereticae prauitatis inquisitores, qui nos paterno amore prose-
quuntur, nostramque operam non raro poscunt. Elapsis diebus
cum hi qui de haeresi a, uel alia secta erant notati, essent produ-
cendi, aduocauerunt ad se nostros Patres, ut illos, qui comburi
debebant, recte in fide formarent, et ad eam poenam pro Christo
subeundam eorum animos pro uirili inflamarent ; ad quam rem
nulli fere alij janua patefacta est quam nostris. Omnes sane,
quantum assequi possumus, uel in meliorem mentem rediere,
uel, qui in fidei sententia jam erant, feruentiori animo illam
sunt amplexi, eam uitae rationem execrantes, quam toto pectore
fuerant sectati. Non defuit tamen sua satanae praeda, quam ra-
bido ore discerperet. Erat b namque inter illos homo sui ini-
quissimi propositi ita tenax, ut potius daemonem, quam homi-
nem appellares, tenuissimae fortunae, humilis generis, utpote
qui sutoriam artem exercebat, et quod magis illius insaniam
arguit, uir erat emotae mentis, qui nullae sectae erat addictus,
modo judaei c faciem prae se ferebat, modo agarenorum uiam
seu potius deuios anfractus insequebatur, in uarias denique for-
mas se uertebat, uariosque colores, uelut alter Polypus [sic]
referebat; consilij, necdum argumenti, non erat locus, ad om-
a heressi. A. — b Prius erant. — c judei A.
1 Petrus Ponce de Leon.
3 Didacus Henriquez de Almansa.
3 Christophorus Fernandez de Valtodano.
1 Vide p. 58.
5 Petrus Pimentel.
6 Franciscus Hurtado de Mendoza.
' Petrus de Zufiiga Avellaneda.
8 De hac pia femina Cf. Stus Franciscus Borgia, III, 333, annot. 13.
613. — Vallisoleto 6 Ianuarii 1562 711
nia ridebat; sed tandem uoracissimus ignis sedavit proterui et
contumacis hominis dementiam. De caeterorum uero salute non
paruam concepimus spem l. Gum semel inquisitores comitissam
Osorni alloquerentur, incidissetque de Societate nostra sermo,
quam de nobis opinionem haberent, his uerbis ostenderunt di-
centes: neminem praestantiorem operam, diligentioremque in
sui officii commodum, ut patres nostros collocare a. Is uero
apud quem fiscus, quo isti haeretici priuantur, reponitur, uir
sanae prouatae fidei et grauis qui nostris confitetur, imo et ip-
simet inquisitores, Prem. rectorem admonuerunt, ut in suis ne-
gotijs nostra cura non deesset, esse namque maxime opus hoc
praesertim tempore, ubi sensim fidei hostes irrepunt.
5. Hi omnes, et alij quam plurimi uiri, nostro circuncissionis
festo celebrando interfuerunt, cujus solennitas paucis dici non pos-
set, siue ad omamenta attendas, quibus templum erat instructum,
siue religiosos uiros, qui ad prandium inuitati sunt; erant enim
omnium religionum principes; siue ad conuiuium ipsum, quod
expensis, tum comitissae Osorninae, tum dominae illustris ad-
modum dominae Mariae de Mendoza; in eo tamen semper eo
oculos conjecimus ne quid praeter religionis modestiam appa-
reret. Adhibuit in eo festo concionem Pater Gutterrius omnibus
modis absolutam, litteris quidem multum claram, sed tamen
zelo animarum tlagrantem ; ejus laudes nunquam non in illorum
grauissimorum uirorum ore uersantur. Haec laus suarum con-
cionum communis est, ut quotidie, peracta concione, dicant
auditores: nunquam ita ornate concionatus est.
6. Ex his non obscure colligere poterit P. T. quantus sit con-
fessionum concursus, qui sane tantus est, ut omnium ad nos
accedentium uotis satisfieri non possit, quod uel maxime uidere
esset hoc sancti aduentus tempore ; nam sane haebdomada quarta
potius sancta uidebatur his, qui confitentium numerum aduer-
tebant; et certe per Patres nostros non stetit, quin peccatorum
sarcinis apud nos depositis abirent, summe enim in hanc rem
incumbebant, sed tamen fieri non potuit, quin multi alio disce-
derent.
a collocarent A.
1 Apud Sangrador : Historia de la ciudad de Valladolid, I, cap. XXV,
invenies catalogum eorum, qui mense Octobri 1561 ab inquisitione valliso-
letana puniti sunt.
712 LlTTERAE QUADRIMESTRES
7. Iam ad eos uenio quibus in animi aegritudine et merore
positis solent Patres consolationem adhibere. Adsunt nostri
majori ex parte, etiam pluries per noctem uocati, his qui ex-
tremum uitae diem agunt; ex qua re multum edificationis ad
omnes tam populares, quam illustres peruenit, adeo ut quidam
monachus ordinis sancti Bernardi nostram operam, cum animum
esset exhalaturus, postularet. Praetor quidam, qui aegris oculis
nos inspicere solebat, animam jam agens, ascisci fecit Patres
nostros, qui tum temporis sibi opem ferrent, effectumque est
diuina miseratione, ut qui nobis aduersum habebat animum,
ita mutaretur, ut nec temporis momento sine Patrum praesentia
esse pateretur; atque ita Pater tres noctes integras cum illo in-
somnes duxit ; confesus est ; et ut sacrosanctum eucharistiae
sacramentum reciperet, cum intellexit jam sibi afferri, e lecto
surgens feruentiori animo in laudes sui creatoris prorumpens,
illum sumpsit. Aestuabat sane postea uehementi desiderio, ut
ipse sepe dicebat, uocibus in coelum sublatis, per medios uicos
atque plateas ueniam ab his petere, quibus uel minimam inju-
riam irrogarat. Tandem inter haec atque id generis [sic] uerba
e uiuis excessit; in cujus funeribus Pater Rector concionem
habuit. Sepe contingit ut Patres hoc munere fungentes, homi-
nes oppressos ac pene euectos a fame reperiant, quibus sane
datur opera, ut ditiores suppetias ferant. Quod si res moram
non patitur, ex tenuitate nostra illis succurrimus. Quae fama,
ut primum ad alios euolauerit, non satis nostrorum pietatem
admirantur.
8. Incendium quoddam in hoc uallisoletauo b oppido ita
excitatum est, ut supra 600 domos intra duorum dierum spatium
combureret, ubi non parua nostrorum diligentia profuit in trans-
ferendis hinc inde rebus familiaribus, utensilibus, mercimonijs c,
et alijs domorum suppellectilibus; quod munus non omnibus
committebatur ; erat enim tanta perturbatio, ut euidens esset ad
infinita furta aditus d patefactus, atque adeo non parum se fe-
cisse putabant, quando aliquem ex nostris et aliorum religioso-
rum fratribus nanciscebantur, quibus charas res fidere possent e.
Suscepere nostri prouintiam sedandi uoracissimam flamam ex
una parte, quae jam magnificentioribus aedificiis minabatur, at-
que, Ghristo propitio, uoti compotes euaserunt. Multum in hac
re insudarunt Patres, adeo ut propter diuturnum constantemque
a Sic A et B, pro enectos. — b ualisoletano A. — c mercemonijs A. —
d additus A. — e possunt A.
613. — Vallisoleto 6 Ianuarh 1562 713
laborem alij inde fatigatissinii, alij laessi recederent £. Inter
alias clades quas uir quidara accepit, ea raaxiraa fuit, quod uxor
cum nonnullis filijs illic fuerit comhusta ; quod tantum argu-
mentum moeroris fuit, ut uita destitui uideretur; sed tamen
diuina ope fretus a Pater Rector ab ea animi aegritudine ita
illum uindicauit, ut diceret nullibi mentem suam ita quietam
esse, ut cum in hac domo nostra se esse persentiebat. Alius
etiam propter grauem rerum suarum iacturam b ita spem abjecit,
ut mortem sibi conciscere c uellet, fecissetque si commoda ad id
1111 patefacta esset uia. Cum primum tamen ad Patris Rectoris
aures id peruenit, absque cunctatione ad illum profectus est,
placuitque diuinae misericordiae, ut illum a desperatione in
spem erigeret, reuocaretque. Subsequuta statim fuit generalis
confessio, sed tamen cum adhuc illius animum tentatio illa pul-
saret, monitu Patris Rectoris, cui ille ad nutum parebat, statim
illam reuelabat, ad collegiumque nostrum, uelut ad asyllum,
etiam relicto prandio, sibi d ea concuti accidisset e confugiebat ;
sicque huic morbo non aegre f medicamenta sunt adhibita.
9. Xenodochia solito inuisuntur more, quod in magnam con-
solationem aegrotantium cedit. Cum nonnullae personae insignes
et piae didicissent Patrem doctorem Petrum Sanctium in xeno-
dochium quoddam singulis festis proficisci, ut doctrinam chris-
tianam enodaret, sterneretque lectos, etc, nonnullas pecunias
coegerunt, ut pauperum miseria, quae illic erat non parua, le-
uaretur.
10. Munus illud nostrum docendi doctrinam christianam per
calles et compita in dies magis est acceptum, non solum apud
plebejos, sed etiam apud primates uiros. Ex opinione etiam,
quam de Societate g habent, nascitur ut si quae lites et jurgia
fuerint suborta, statim, nostrorum Patrum auctoritate interposita,
componantur, ut nunc primum factum est inter uxorem et ui-
rum qui ita dissidebant, ut per octo annorum spatium intra
idem tectum degere non potuissent. Conuicerat etiam alius uxo-
rem de adulterio, ac proinde in sua manu situm erat illam pu-
blice occidere; sed tamen cum Pater quidam de re illa cum
a fraetus A. — b jactuarum A. — c concisci B. — d Sic ms. Sensus
videtur postulare ubi. — e accidisse A. — f egre A. — g Sotietate-4.
1 De hoc incendio agit Sangrador, 1. c. p. 394 sqq.
714 LlTTERAE QUADRIMESTRES
uiro ageret, confessione praemissa, ueniam uxori impetrauit, ea
tamen lege, ut institutum monialium capesseret, cui illa liben-
ter paruit, dum uidit se mortem cum uita commutare.
11. Pater quidam ex nostris diuino, ut puto, consilio, quemad-
modum rei probauit euentus, in oppidulum quoddam huic
adjacens ad diuinum uerbum a disseminandum b profectus est,
ubi concione peracta, admonitus est quemdam hominem in ex-
tremis agentem in eam insaniam c esse redactum, ut ad confi-
tendum minime nec praecibus nec minis adduci posset. Pater
uero, diuina ope implorata, ut ad illum accessit d, lenioribus
uerbis se insinuabat, ut ab eo proposito illum euocaret ; sed ubi
leo ille rabidus in praedam ungues impressit, parum humana
ualet industria; pertinax erat adhuc animus, nec abduci ab ea
sententia poterat; uicit tandem diuina uirtus quae nouum in
persuadendo spiritum, ac uim Patri ipsi communem fecit. Con-
fessus e est lachrimis copiosissime fusis, manus ad sidera tol-
lens, in planctum et diuinas laudes soluebatur; dicebat confi-
denti animo nouam sibi subortam esse spem salutis aeternae.
[Preces postulat et valedicit.]
Valis oleti postridie nonas januar. anni 1562.
Ex commissione P. Rectoris.
R.ae P.is T. minimus in Ghro. filius.
-j- Oriue l.
Inscriptio. f Ihs. Pro Neapoli.
Alia manu. 1562 Valladolid delli 4 [sic] di Gennaio. Et in
alio angulo. Q. Vaglid. 62. 4 Janu.
a Sequitur verb. omnino oblit. — b desiminandum A. — c insaniam su-
pra vers., defeto sententiam. — d accesit A. — e confesus^l.
1 Vide Litt. Quadrim. V, 887.
614. — Ebora 8 Ianuarii 1562 715
614
BLASIUS GOMEZ
EBORA 8 IANUARII 1562 l.
1. P. Nadal Eboram redit. Tirones ab aliis seiungit. Horum
institutio. Reliqua a P. Nadal acta. — 2. Sociorum nu-
merus. Nuper admissi. Candidati. 3. Labores sociorum in
animorum salutem. Mulctatis ab Inquisitione pia solacia
et curae extremae impenduntur. — 4. Scholarum fiorens
status. — 5. Nundinae liberae universitati a rege Seba-
stiano conceduntur, et ab Henrico cardinali stabiles redi-
tus. Sociorum valetudo satis bona.
1. f Jesiis. Mui R.do en Christo P.e Pax Ghristi. Lo primero
que se ofrece para screuir a vuestra Pateraidad estos quatro
meses passados, segiin la orden del tiempo, es la buelta del
P.e Nadal aca, porque, como screui en la passada, vino de Goim-
bra a este collegio, i por le uenir vnas fiebres, se fue a Lisbona,
dexando la uisitacion comencada, para la acabar a la buelta 2,
y assi boluiendo lleuo las platicas adelante con mucha consolacion
y fructo de los hermanos ; y no solamente los consolo y animo con
comunes exortaciones, mas tanbien con platicas particulares.
Con su solita beniguidad por fin de todo hizo que todos se con-
fessacen generalmente y renouasen los uotos, precediendo tres
dias letania con dissiplina. Aunque los aposentos que tenemos
son pequeiios para la gente [que] a ay, todauia dio mui buena
orden, como los nouicios con su maestro habitasen apartados
de los otros, y en mui buena parte. Los exercicios de virtud
comunes a todos, son a la mafiana cerca de vna hora de ora-
cion y su missa, que tanbien oyen apartada de los otros, y a
la tarde media hora de oracion, y la otra media tienen platica
todos los dias y conferentias : y en las quietes hablan de cosas
que les ayudan para se aprouechar, acostumbrando muchas ue-
a que deest in ms.
1 Ex origin. in cod. Lus. 61 ff. 68, 69 ; prius 512, 513. Exstat exemplum
latinum in ff. 230, 231.
2 Vide pp. 402-403.
716 LlTTERAE QUADRIMESTBES
zes de pedir que en el mismo tiempo les digan sus faltas, para
que cognosciendolas, se emienden ; y esto se haze con el deuido
amor y charidad. Los demas hermanos guardan en la oracion
y en las demas cosas la buena y suaue orden que dio el P.e Na-
dal. Todos los viernes ay platicas y conferencias alternate, en
que se hallan todos los hermanos, y ansi destas conferencias
comunes, como de las particulares, que tienen los hermanos en
sus quietes, o otras bueoas platicas se saca con la gracia diuina
mucho fructo, ayudando a todo la mucha vigilancia que se tiene
en la guarda de las reglas. El P.e Nadal se detuuo aqui todo
el mes de Setiembre, de manera que estuuo prezente al princi-
pio que se dio a los studios el primero dia de Otubre, y pares-
ciole bien, como las demas cosas le auian parescido. Es mucho
el fructo que nuestro Sehor por el P.e hizo en este colegio:
sientese nueuo calor en la charidad, nueuo amor de la obedien-
cia y las demas virtudes, y desceo de ayudar al proximo, y
tanbien nueuos desceos de la mortificacion, y se ponen por obra,
quando el studio da lugar y alcancan licencia.
2. En este collegio ay al presente setenta y seis personas, y
es esta poca gente para la que es menester; y con esta ua el
catalogo de todos con sus occupaciones, ministerios. En estos
meses se recibieron siete: dos dellos para coadjutores tempora-
les, otro sacerdote y buen confessor, otro noble de edad de 18
ahos, poco mas o menos, y los demas studiantes de classes altas;
todos de mui buenas partes para la Gompahia *. Otros ay que
piden ser recebidos, y se recibiran, si nuestro Sehor fuere
seruido.
3. Quanto a la ayuda del prtiximo, se haze lo que muchas
vezes tengo scripto. Todos los domingos y algunos dias santos
ay sermones en casa: las confeciones son muchas, assi de studian-
tes, como de otras personas; van muchas uezes los Padres a
confessar enfermos, y ayudar a bien morir; hazense tanbien
algunas uezes amistades de mucho seruicio de Dios. De fuera
de la ciudad uienen muchas uezes a pedir predicadores, y lo
mismo hazen de algunas iglesias y monesterios de la ciudad, y
1 ln catalogo eorum qui ingressi sunt Societatem Eborae ab.anno 1553
ad 1568 (cod. Lus. 43, fol. 332 sqq.) sub nn. 48-55 recensentur admissi his
quatuor mensibus P. Gaspar Roiz, Ioannes de la Costa olim Ioannes de
Baessa, Sebastianus Aues [Aluares ?] minor, Petrus Hernandez, Franciscus
Aluares maior, G.o Barrera, Alonsus Hernandez, Dominus Franciscus Anri-
ques. De Alonso Hernandez dicitur exiisse e Soc. post paucos dies.
614. — Ebora 8 Ianuarii 1562 717
a todos se satishaze quanto se puede ; porque ellos lo piden con
mucha instancia, y se aprouechan, y nuestro Senor nos ayuda,
que aunque ay poca genle, se acude a muchas cosas. Estos dias
a ido vn P. e, a peticion del cardenal, a acahar de reformar vn
monesterio de religiosas que tenia comencado, lexos de aqui,
por uer su Alteza el notable fructo que Dios nuestro Sehor por
los de la Gompania a hecho en los monesterios desta ciudad ; a
los quales particularmente ayudan los nuestros, como por otras
se tiene scripto, con predicas y platicas spirituales. Vn domingo
de adviento se tuuo aqui el auto de la inquisision, en el qual
salieron muchas personas, mas ninguna, loado sea el Sehor,
notada de luterauismo, lo que pienso consolo mucho a todos
los que descean la honrra de Dios. Gon los que murieron, que
fueron tres, afuera dos que alcancaron misericordia, fueron nues-
tros Padres para los ayudar a bien morir; y los dias de antes
los visitauan, confessandolos y preparandolos para la muerte.
En el auto predico vn P.e nuestro con mui grande satisfacion
de todo el auditorio, y con mucho fructo de los penitentes, por-
que despues de mostrada la uerdad de nuestra sancta fee, y la
falsedad y seguedad de las otras sectas, convirtio el sermon a
los penitentes, de lo qual ellos mouidos aleuantaron grande
planto, que fue nescessario hazerlos callar para ser el P.e en-
tendido; en fin, que lo ayudo nuestro Sehor, segiin pedia el
lugar y tiempo.
4. Porque muchas vezes se tiene scripto a vuestra Paternidad
quan bien van aqui las cosas de los studios, y quanto fructo se
haze en letras y virtudes, por la mucha cuenta que con los stu-
diantes se tiene ; solamente dire agora que este aho comenco otro
curso con quarenta y tres discipulos, de los quales solamente
son religiosos tres hermanos nuestros. Ay en el mui buenas
abilidades, a las quales no faltara el maestro que es vn hermano
docto y de otras buenas partes para el tal officio 3; de manera
que tenemos tres cursos; y los del tercero, al principio de He-
brero se comencaran a ezaminar para bachilleres. El numero de
los studiantes es 750, poco mas o menos, afuera muchos nihos
de leer y screuir. Estos quando se uan para sus casas, van por
las calles cantando la doctrina christiana, que es cosa para ala-
bar a nuestro Sehor y de mucha edification ; y no solamente se
3 In cod. Lus. 43, f. 168 est catalogus rnagistrorum ( « Lentes da vniuer-
sidade d'Euora ao 13 de Mayo de 1562») in quo dicitur : M. P.o Miz [Marti-
nes] le o 1.° curso. Nao tem inclinacao a ler ». .
718 LlTTERAE QUADRIMESTRES
les ensena a estos en nuestro colegio a leer y screuir y la doc-
trina christiana, mas tanbien la uan los nuestros a ensefiar a
ellos y a otros cada doniingo y dia sancto en dos yglesias desta
ciudad, con lo que se haze grande fructo por la gracia diuina.
5. El cardenal alcan^o del Rei para esta vniuersidad mercado
franco, el qual ya esta publicado, y se haze cada martes; es
cosa que la ciudad rescibio con grande alegria, dando por ello
muchas gracias a la Compahia, por les ser medio, como dizen,
aun destos bienes ; y los studiantes hizieron sus fiestas modera-
das, porque desceauan y pedian esto mucho. Tanbien tiene ya el
cardenal las bulas de la renta que da a este colegio, que es por
agora quatro mil cruzados; mas sperase que dara mas; y no
falta mas sino tomar la posesion ; lo que se hara luego, porque
el mismo cardenal assi lo quiere, y descea mucho de ver ya
esto assentado. Aunque estos meses tuuitnos algunos enfermos,
ya estan sanos ; solamente vn Padre queda agora con vnas ter-
cianas simples, de que, plaziendo al Sehor, conualescera presto,
porque se halla de cada uez mejor. Otras mas indispusisiones
ay, mas no que impidan las occupaciones ordinarias. No ay mas
para screuir, sino dessearemos todos de ser mucho encomendados
en los sanctos sacrifficios y orationes de V. P. pidiendole hu-
mildemente su sancta bendicion. De Euora, oy a ocho de He-
nero de 1562. Por comission del P. don Leon l.
D. V. P. minimo hijo en Xpo.
Blas Gomez 2.
615
P. IOANNES DE VALDERRABANO
MONTEREGIO 11 IANUARII 1562 3.
1. Socii. Contiones per octavam immaculatae B. M. Virginis
conceptionis habitae. — 2. Discipulorum in litteris et bonis
moribus progressus. Qiiorum aliqui religiosam vitam inire
1 P. Leo Henriques, rector.
a Vide p. 238.
3 Ex origin. in cod. Hisp. 99, ff. 44, 45 , prius 372, 373. Exstant ibidem
(ff. 40, 41) duo exempla latina, quae cum hispano cohaerent ; alterum sub-
scriptum a Lara vndecimo idus Ianuarii ; alterum ab eodem Ioanne de Val-
derrabano 10 idus ianuarias.
615. — Monteregio 11 Ianuarii 1562 719
cupiunt. — 3-4. Fructus ex poenitentiae sacramento, et ex
contionibus perceptus. Acta a quodam socio sacerdote in
itinere compostellano. Sociorum existimatio.
1. IHS. Muy R.do en Xpo. P.e nro. Pax X1. [Socii, 11 numero,
egregie, uno excepto, valentes, vota magno cum animi fervore
renovarunt.] Por ser cosa nueba en este collegio, contare a V.
P. los sermones que por toda la octaua de la Goncepcion tubieron
los P.es y hermanos deste collegio. Porque se hordeno que cada
uno dixese un sermon probando nuestra Sehora ser concebida
sin maeula original. Gada uno trabajaua sacar noua et uetera *.
Dixeronse cosas delicadas, y rrazones cierto conuenientissimas,
y vno no dezia lo que el otro. Mouian tanto, que es uerdad que
algunos les pesaba porque se acabaua la optaua [sic], y desea-
ban que llegase el tiempo del sermon, porque hallaban conso-
lacion spiritual oyendole.
2. Hazen los maestros gran prouecho en la classe, ansi en
el aprouechamiento de las letras, como de las uirtudes; tanto
que en los obispados deste rreyno se tiene por legitima con-
seqiiencia : es de Monterrey, luego bien le podemos dar hordenes ;
y con rrazon, porque la principal rreformacion deste rreyno pen-
dia de los clerigos, y ven claramente el fructo que hazen los
studiantes deste collegio despues de hordenados, ansi con vida
y exemplo, como con doctrina, que piensan que lo mesmo ha
de ser en los demas que de nueuo se hordenan; y es verdad
que van algunos del pueblo a oyr missa muchas vezes, como
ellos dizen, solo por uerlos estar en missa tan sosegados, hin-
cados de rrodillas, los rosarios en las manos, que mueuen a
deuocion ; y mas mueue a los que conocen a los padres, viendo
los hijos tau otros, con sus rrosarios en las cintas, tan modes-
tos. Suelen los que vienen de fuera, como curas o otras perso-
nas principales, ponerse a la puerta de la yglesia a contarlos,
y hallando tan gran numero, dan gracias ynnumerables al que
los junto. Tienese especial qtienta con ellos en las confessiones,
confessandose cada mes; y los prouetos comulgan algunas fies-
tas principales, y hazen otros exercicios de virtud, como es de-
zir la doctrina, y ympedir juramentos, diziendo que no juren;
a Del. a.
1 Cf. Matth., XIII, 52.
720 LlTTERAE QUADRIMESTRES
y jurando, rueganles que digan un Pater noster ; y si no, que
ellos lo rrezaran por ellos. De donde es tan grande la virtud,
que ya, gloria al S.or, se oyen muy pocos juramentos en Gali-
cia, donde no se tenia por hombre el que no blasphemaba. An-
dan muchos mouidos a rreligion ; tres principalmente ; el [uno] a
ha ya hecho los exercicios, y pide con ynstancia la Comp.a;
de otros dos esperamos respuesta del P.e comissario general l.
3. En confessiones es grande el fructo ; porque en muchos es
menester tomarlas b de muy atras, por no auer sido ningunas
las confessiones passadas; y a los capellanes, en offreciendose
algun caso dificultoso, aunque sea de una leuga y dos, y a las
vezes de mas, embian al penitente a los P.es; y los mesmos
capellanes recogen sus dubdas y casos que se les offrecen, para
los diez y seys de cada mes, que aqui ay feria, y hazen una
via y dos mandados: preguntan sus dubdas y compran lo ne-
cessario; y algunas vezes vienen de otros obispados a esto. Es
verdaderamente la reputacion de los nuestros, ansi en vida, co-
mo en letras, grande ; que vasta para prouar qualquier cosa :
los Padres lo dizen, o lo hazen. Dejo los fructos de las con-
fessiones.
4. En el predicar se socorre mucho al proximo ; no faltan
domingos y fiestas los nuestros vna uez a este pueblo, otra a
otro ; de donde comummente nacen amistades entre los enemis-
tados, y amor entre los que se aborrecian ; y principalmente
al culto diuino, son los nuestros muy atentamente oydos do-
quiera que predican, y con la reputacion que dellos tienen,
causase fructo en las almas de los oyentes. Pudiera contar de
algunas amistades que se an hecho, pero por ser comun, lo
dejo. No callare el camino de vn P.e que fue embiado por el
P.e comissario a vn negocio a Santiago. Por el camino praedi-
caba do podia, dejando a los capellanes algunos auisos, y a
un abad 2 mouio excessiuamente. Llegado a Santiago, le fue
conslrenido, a persuasion de vn oydor de la audien^ia rreal,
que posase en su casa. Entre otros que confesso, fueron dos
oydores de los principales; y fue tanta la mocion en sus ani-
mas, que pedian con ynstangia los exercicios, y por estar el
P.e de camino, no se pudo detener. Pero vboles de dar modo
a Praec. v. deest in ms. — b Emend. ex tomarlo.
1 P. Hieronymus Nadal.
a Hoc nomine vulgo vocantur etiamnunc parochi in tota illa regione.
616. — Caesaraugusta 12 Ianuarii 1562 721
de orar y examinarse, y propusieron a, como lo haran, de com-
municar cada quinze dias, que sera exemplo y motiuo para los
otros ; y el vno dellos no es casado, y segiin los desseos, si
fuese tratado de los nuestros vendria a ser dellos. Vn pariente
del marques £ tracto con este P,e, y mostro tanta afncion a la
Comp.a, que si no fuera por tener el otra comp.a, que es ser
casado, curaua b la nuestra. La marquesa y toda su casa pidieron
que les confesase ; pero por ser el tiempo tan breue, no pudo.
En la carcel, donde ay dozientos presos, predico y mouioles
tanto, que todos pedian confession ; y ansi confesso algunos, y
confesara a todos, si tubiera tiempo. Pidio tanbien la mar-
quesa sermon, y no pudo ; dejo mucho de hazer por faltarle
tiempo. Dejolos dispuestos para otro camino. En Pontevedra,
que sera pueblo de tres mill vecinos, le hizieron predicar luego
como llego ; y pedian mas sermones, y quedaron aficionados a
la Comp. a . El prouisor deste obispado 2, el examen de los que
se han de hordenar y otras cosas de mayor ymportancia rre-
mitte aqui a casa. [Preces postulat.]
De Monterrey a honze de Henero anno de 1562.
D. V. P. hijo y sieruo en Xpo.
t
T
f Ju.° de Valde Ravano f 3.
616
BERNARDUS CRESPIN
CAESARAUGUSTA 12 IANUARII 1562 4.
1. Sociorum numerus et valetudo. P. Provincialis res collegii
in meliorem ordinem, secundum Patris Nadal monita, re-
digit. — 2. Societati nuper ascripti. Candidati. — 3-4. Con-
a Emend. ex proposieron. — b Praec. v. obscure exarat.
1 Videtur indicari marchio de Cerralbo, Gallaeciae gubernator, seu prorex.
2 Auriensis, scilicet.
3 Vide p. 311.
* Ex origin. in cod. Hisp. 99, ff. 50-51 ; prius 328-329. Praecedunt duo exem-
pla latina in ff. 46-47, 48-49.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — ToM. VII. 46
722 LlTTERAE QtJADRIMESTRES
cursus ad sacramenta paenitentiae et eucharistiae. — 5-7.
Aegroti et capitis damnati adiuvantur. Paces fiunt. Perple-
xae de conscientia quaestiones enodantur. — 8-9. Doctrinae
christianae expositio. Contiones in urbe. — 10-13. Missio
ad montana. Eius fructus. — 14. Excursus ad maurorum
neophytorum oppida. — 15. Iuvenis divitis conversio. —
16. Virgines religiosae perfectionis cupidae. — 17-18. Res
temporalis simul cum civium amore crescit.
1. f IHS. Muy R.do P.e nro. en Chro. Gratia et pax Chri. Iesu,
etc. [Epistulae ordinem proponit.] Somos en este collegio ocho
P.es y siete hermanos, los dos oyen dialectica, y los cinco son
coadjutores tenporales; todos por la diuina misericordia tenemos
corporal salud. Ha estado con nosotros algunos messes el P.e
doctor Cordeses, nuestro prouiucial ; con cuya venida y pre-
sencia, vltra de la consolacion de todos, que ha sido mucha,
ha sido grande la edificacion que su charidad, prudencia y buen
spiritu nos ha dado, y la ayuda que ha hecho a todos decla-
randonos las constituciones y reglas de la Comp1., y haciendo
otras platicas para nuestra ynstruction spiritual. Ha crecido el
feruor y diligencia en el buen proceder de todos en toda virtud ;
y en las cosas demas del collegio, ha puesto el P.e prouincial
ordeu muy acertado para el P.e Rector, y mayor claridad en
todo, y para la visita de los superiores. Las conferencias spiri-
tuales se han reduzido al orden de las reglas, y el tratar de los
casos de consciencia se ha passado a otra mas commoda hora,
que la de el reposo, en que antes de ahora se exercitauan en
esto los P.es. Las platicas de los viernes, y otras del refictorio,
y las solitas ayudas de los superiores son estimulo para que
vayan adelante todos y cese en algunos la negligencia, quando
se ofrece.
2. Ha recebido el P.e prouincial quatro muy buenos sub-
jectos *, tres studiantes y vno lego; todos de mucha virtud y
edificacion. De los tres studiantes, los dos son buenos latinos,
y griegos mas que medianos, y an oydo el curso de las artes,
y estan bien aprouechados en ellas, y avn suficientes para leer
todas estas facultades. El tercero es mediano latino y logico,
y tiene tan buena habilidad, que se spera ymitara bien los dos
dichos. Otro se avia poco antes recebido de muy prouada virtud,
y es prudente, y esta aprouechado en latinidad y griego y en
1 Vide p. 339, annot. 1.
616. — Caesaraugusta 12 Ianuarii 1562 723
las artes, aviendo oydo el curso entero. Otros algunos han mucho
ynportunado, y no cessan, para ser recebidos; hanse despedido
del todo vnos, y otros tienen speranca de ser admitidos. El S.or
elija [los] a que le seran mas aceptos; y esto quanto a lo de cassa.
3. Las confessiones de nuestra yglesia han sido b estos messes
passados en mucho niimero, porque se han augmentado con el
mayor niimero de los obreros; y esto es muy particularmente
siempre en las fiestas principales, en las quales por algunos
dias antes tienen bien en que entender los conffesores; y estos
dias proxime passados, en vn jubileo de dos semanas, que con-
cedia su Sanctidad por el felice sucesso del sancto concilio, fue
de admiracion el concurso de la gente a las confesiones, que
tanbien ocupauan algunas nochejs]. Parece serian cerca de mill
los que se comulgaron en nuestra yglesia, y no serian todos los
que confesaron con los nuestros. Todos los domingos y fiestas
comulgan tanbien harto mimero, y cada dia ay confesiones y
communiones. Entiendese de los P.es que son muchos los re-
medios y fructo en las almas de las confesione[s] por diuersas
maneras, que seria c largo specificar. Sea gloria al S.or con cuya
ayuda y gracia se haze.
4. Mucha gente noble de la ciudad se confiesa con los nuestros,
y veese crecer el niimero siempre mas, y la deuocion en estos,
y en los detnas, vemos auer ruucho crecido para la Comp.a
5. A confesar enfermos, y a ayudarlos a bien morir, suelen
ser mucho llamados los P.es, y acuden con la diligencia y re-
cato que conuiene y se nos ha eusenado, lleuando compania de
fuera los P.es vltra de la de cassa, y teniendo presente el com-
pahero proprio para la edifica^ion y circunspection conueniente.
Siempre confiesan los nuestros a los que ajustician, y salen con
ellos; y visitan la carcel piiblica predicando y confesando a
los presos, como se suele. Los dias passados hizieron acto pii-
blico los S.res ynquisidores, y fueron la noche antes algunos de
los nuestros ha estar con los que avian de ser relajados al juez
secular, y los acompaharon hasta la sentencia, y fueron muchos
de los nuestros tanbien con ellos hasta la muerte, ayudandolos
quanto se podia, que fueron cinco los que murieron, y algunos
dellos muy buena muerte, al parecer.
6. Vn jurado de la ciudad, hauiendo de sentenciar a muerte
vnos ladrones en vna villa cerca de aqui, lleuo dos P.es de cas-
a Consumpta charta. — b sidos ms. — c serian ms.
724 LlTTERAE QUADRIMESTRES
sa ; lo qual pidio con ynstancia, y los quales hizieron su officio
con diligencia y mucha edificacion, predicando el vno dellos al
pueblo en la yglesia, y el otro en el lugar de la pena ; y libra-
ron por su yntercession vno dellos, que les parecio deuia ser
ayudado, por tener pocos arios y aver peccado aconpanando a
su padre. Y juntamente remediaron alli vuas viejas enemistades
entre vn padre y sus hijos, que, como avian a durado anos, el
mesmo padre se marauillaua como fue mouido tan presto por
los nuestros a estar bien con sus bijos. Quedo la gente tan con-
tenta, que enbiaron a este collegio vna buena limosna, avnque
no se recibio; porque senalauan satisfazer con ella el trauajo
de los Padres; y despues han pedido cou ynstancia vno de los
dichos P.ei que les predicase la quaresma.
7. Tanbien suelen atender los P.es a remediar enemistades,
y sacar de peccado muchas almas ; y se sulen [sic] tanbien sub-
uenir muchos pobres por medio de los nuestros, en la carcel y
fuera. Gasos de consciencia y algunos dificiles y arduos, suelen
traer, y muchas vezes, a los P.es Gonfiamos en el S.or se ha
seruido mucho en estas cosas los meses passados.
8. La doctrina christiana se enseha en nuestra yglesia todos
los domingos y fiestas, como suele, y es mayor el mimero de
los ninos que vienen a ella que hasta aqui, y tanbien biene
gente crecida.
9. Dos P.es han predicado los meses passados en los mejores
piilpitos de la ciudad, y vltimamente en el hospital mayor. Fue-
ron pedidos para el aduiento y fiestas de nauidad, y fueron muy
aceptos y muy seguidos; y juntamente en el aduiento huuo ser-
mon las fiestas a la tarde en nuestra yglesia, con gran concurso,
mas que nunca hasta aqui.
10. Al principio del mes de Setienbre fueron enbiados dos
P.es a las montahas para cumplir la promesa antes hecha por el
P.e Rector al abbad de sanct Victorian *, y dioles el Senor muy
felices sucesos hasta los treze de Nouiembre que vinieron con
salud y consolados a este collegio. En el camino, hablandoles
por diuersas vezes algunos hombres palabras yndecentes, les bol-
uieron bien por mal, sufriendolos con paciencia, y ensehandolos
a avia ms.
1 Vide pag. 340. Quaenam oppida sub se haberet monasterium Sti. Victo-
riani, sive asanense, 0. S. B., vide, sis, apud Fr. Ramon de Hdesca: Teatro
historico de las iglesias del reyno de Aragon, tom. IX, 359 sqq.
616. — Caesaraugusta 12 Ianuarii 1562 725
lo que les conuenia para su saluacion, y dexauanlos reduzidos
y consolados.
11. Llegaron en el mismo camino a vn lugar donde residia
el R.m0 obispo de Huesca l, y los rescibio muy bien, y predico
vno de los P.es dos o tres sermones, y el otro enseno la doc-
trina; y quedando el obispo muy edificado y contento, les dio
licencia muy fauorable y cumplida para audar y predicar por
su obispado y por el de Lerida, que es de vn hermano suyo 2.
12. Llegados a las mootanas, el abbad ya dicho recibio a
los P.es con gran amor y consolacion. Predicaron y ensenaron
la doctrina los P.es en diuersas partes, vnas vezes juntos en vn
lugar, otras diuidiendose, segun era la necessidad y gran yns-
tancia de la gente; la qual, avnque luego a los principios se
esquiuaua algo, pensando que yuan los nuestros a hazer qiies-
tas y sacar dineros (como suelen otros) ; pero quando entendie-
ron el fin que lleuauan, y comencauan a oyrlos, era cosa de
admiracion el concurso de la gente a oyr los sermones, spe-
cialmente del vno, que es mas diestro en el predicar; y es de
alabar al S.or con que animo los recibian, vnos y otros los yn-
portunauan fuesen a visitarlos; y este animo tanbien manifes-
tauan muy entero los sacerdotes, deseando ayuda e ynstruction
spiritual con humilldad mucha. Gonfesaronse muy muchos ;
y hartas almas que el demonio tenia muy presas, se libraron.
Hizieronse ruuchas pazes, y estoruaronse muchos males con la
gracia del S.or; y mouiose tanto la gente, que tractaron con
calor diuersas personas que lo podian hazer, de fundar en
aquella tierra vn collegio, para que con los nuestros tuuiese
mas ayuda aquella gente muy de antiguo christiana y muy
necessitada de dotrina. En el monesterio de sanct Victorian,
donde el abbad ya dicho reside, se hizo particular fructo en que
el comenco a tomar alguna ynstruction en la oracion mental, y
los monjes se confessaron generalmente con los P.es quasi to-
dos, cosa que al abbad dexo muy alegre; el qual, con toda a-
quella tierra, quedan edificados y agradecidos a la Comp.a por
el seruicio que han recebido del ministerio de los nuestros.
13. Baxando los P.es de las montanas, vinieron a vna ciudad
que es del obispado de Huesca, donde los rescibieron con ani-
mos muy beneuolos. Predicaron alli muchos sermones, en di-
uersas partes y enseharon la doctrina, y confessaron a muchos,
1 Vide p. 339.
2 Antonius Augustinus.
726 LlTTERAE QUADRIMESTRES
y huuo tanto concurso a los sermones, que fue cosa de admira-
cio [sic]. Quedo la gente de aquella ciudad tan mouida, que
determinaron hazer vn collegio de la Comp.a y dotarlo de lo
necessario; y para esto enbio la ciudad dos hombres de los
principales a tratar esto con el P.e prouincial, lo qual avnque
no se ha concluydo, es causa de alabar mucho al S.or ver que
la gente deste reyno tan de ueras se edifica y ayuda con los
ministerios de los nuestros en las missiones que se hazen de-
llos. Hase hecho otro fructo no pequeno en aquellas tierras apar-
tadas; que es averse conocido la verdad de la Gomp.a, de la
qual se tenia muy diferente concepto por diuersas personas.
14. Ha salido por otra parte tambien vn P.e y vn hermano
a visitar vnos lugares de vn cauallero muy deuoto nuestro, que
lo deseaua mucho, donde a se an ayudado e ynstruydo los ha-
bitadores dellos, que son moriscos ; los quales, avnque no quanto
desseamos, no dexan de dar senales de aprouecharse, y muestran
gran contentamiento de ser ensenados. Prociirase con los s.res
de los lugares desta gente. que tengan mucho mas cuydado y
diligencia que hasta ahora en los hazer ynstruyr y ayudar en
las cosas de la fee; y que se les ensene siempre la doctrina
christiana al modo que lo haze el hermano que va con el P. e
Deste ministerio hay mucha edificaQion en la gente, vltra del
agradecimiento grande que muestran los s.res de los lugares,
que comiinmente son personas muy benemeritas de la Gomp.a,
por cuyo descargo tambien se enprende esta obra.
15. En la oracion se han ynstruydo con fructo particular al-
gunas personas, y entre ellas se ha muy mucho ayudado vn
mancebo, ciudadano desta ciudad y rico, que se recogio en cassa
a hazer los exercicios; cuya mutacion ha sido tau buena, que
ha dado gran causa de alabar a nuestro S.or, y la da su per-
seuerancia.
16. De personas que se han confesado con los nuestros, cinco
donzellas se han determinado a religion, y las dos nobles, y
todas de gran virtud y exemplo; y algunas dellas estan ya
aceptadas en los monasterios, y las demas tractan dello con calor.
17. Lo material de nuestra cassa se ha augmentado estos
meses passados, y nos va dando el Senor buenas sperancas que
se fundara este coliegio poco a poco, sin cargas de fundador
particular.
a dondo ms.
617. — Neapoli 15 Ianuarii 1562 7°27
18. Muchos de los que nos tienen amor, estan muy alegres,
viendo las cosas de la Comp.a van sienpre aqui en augmento,
y esperan que sera siempre mayor. [Precum postulatio.] De Qa-
rago<ja 12 de Henero 1562. D. V. P.ad hijo y sieruo yndigno en
el S.or. Por commission del P.e maestro Roman, Rector a.
Bernardo Crespin l.
617
PETRUS BLANCA
NEAPOLI 15 IANUARII 1562 *.
1. Sociorum numerus et mutationes. Religiosa disciplina adhor-
tationibus Patris rectoris et Patris Ribadeneira fovetur. —
2. Exempla demissi animi ab emerito rectore data. — 3.
Mors fr. Ioachim. Pro eo septem tirones admittuntur. —
4-5. Scholasticae exercitationes, tam nostrorum, quam exter-
norum alumnorum. Ex quorum bona educatione Societatis
existimatio in dies crescit. — 6. Ministeria erga proximos.
Multis modis et variis in locis christiana doctrina docetur.
— 7-9. Fructus exemplis demonstratur. — 10. Templi aedifi-
catio paulatim perficihir. — 11. Procerum et populi benevo-
lentia non obstantibus falsis rumoribus contra Patrem Sal-
meron sparsis. Nova collegia postulantur.
1. f Ihs. Molto R.do in Christo Padre. Pax Christi etc. [Bre-
viter scribet.] In questo collegio siamo 42 : noue delli quali sono
sacerdoti et 1'altri fratelli. Nelli quali essendosi questi giorni
fatta molta mutatione, occorrono scriuere de questa non poche
a Pritis Retor.
1 In catalogo coll. caesaraugustani, qui scriptus videtur circa finem anni
1561, de eo dicitur: « El hro. Bernardo Crespin natural de Mallorca, de la
misma ciudad, de edad de 20 aflos, y de Compafiia tiene tres; ha oydo lati-
nidad y Rethdrica; oye aora philosophia. Suele tener alguna indisposicidn
del pecho, y es algo flaco de subjecto ». Cod. Aragon. 15, f. 78v.
2 Ex origin. in cod. Neap. 193, ff. 63-66; prius 171-174. Praecedunt duo
alia exempla in ff. 58-60; 61-62. Secundum Hansen (p. 766) est apogr. in archiv.
colonien.
728 LlTTERAE QUADRIMESTRES
cose. Imperoche tre delli nostri secondo 1' ordine de 1' obedientia
sono andati a Roma a studiare, et altritanti andorno a Nola :
doi per essere mastri, et il terzo per scolare. Ma poi in cambio
di questi n' babiamo receuuti altritanti mandati da la P. V. Im-
peroche cinque sono venuti da Roma, et vno di Calabria e ritor-
nato, doue era andato infermo per la temperie et commodita de
1'aria; et e ritornato sano, et accompagnato di scolari. [Omnes
valent, et caritate Superiorum adiuti, ad instituti perfectam
observationem aspirant.] Al che in effetto non poco ha adiutato
a tutti noi la venuta del Padre Rettore *, il quale con le soi
publice et priuate essortationi ce insegna et ricorda che cogno-
sciamo il beneficio della nostra vocatione, et ha eccitato 1' animi
de tutti con le confessioni udite auanti la renouatione de li uoti.
S' aggionse anchora per maggior diuotione la sollennita del giorno
(nel a quale si fece la reoouatione delli voti, che fu la santis-
sima Circoncisione), et anchora 1'apparato del luogo, et vna
essortatione fatta, assai utile, alli fratelli la sera auanti dal
Padre Prouintiale di Sicilia 2 in questo suo passagio di qua, si
come anchor ne fece vn' altra con molto frutto non molti giorni
auanti. Piaccia al Signor Dio che cio che b qui habiamo cosi
lietamente promesso, lo mandamo in esecutione.
2. Ma non posso lasciar di raccontar 1'esempio che ci ha
dato il Rettor passato, il che ci ha dato non minore admira-
tione et edificatione, che allegreza la presentia del nouo Rettore.
Imperoche questo, non contento d' hauer per sua humilta tante
volte domandato a la P. V. un successore, ha uoluto anchora,
dopo sua venuta, domandar con le ginocchia in terra et con
lagrime a gl'occhi, perdono a li fratelli congregati tutti in un
luogo, del suo malo gouerno (come egli diceua per sua modestia,
il che sempre fu laudabile). Questa cosa tanto commosse 1' animi
di tutti, che gl'altri erano constretti a far quel che lui faceua.
Piaccia al Signore che, si come con la sua diligentia e carita que-
sto collegio e tanto cresciuto, cosi gFanimi de li nostri per questa
sua humilta et esempio vengano a confirmarsi nella cognitione di
se stessi, accio veramente et con prontezza d'animo diciamo c,
a Prius nella. — b ciocche ms. — c diciamo supra vers. eadem manu.
1 P. Laurentius Maggius venerat Neapolim rector collegii pro Patre Chris-
toph. de Mendoza, ut dicitur in compendio chron. P. Franc. Araldo, ad
ann. 1562.
2 P. Petrus Ribadeneira. Cf. Bibadeneira, I, 430 sqq.
617. — Neapoli 15 Ianuarii 1562 7U29
dopo d'hauer fatto ogni cosa uirilmente: siamo inutili ser-
ui *.
3. In questi quattro mesi quell'ottitno Agricola, nella cui ui-
gna lauoramo, s'ha raccolto a se da questo horticello della re-
ligione all' amenissimo paradiso il nostro fratel Ioachimo 2, come
tenera pianta, ma radicata molto nell'humilta; la cui uita es-
sendo non giouanile, ma come d' un uecchio graue et maturo,
et monstrandosi a modo d' un' angelo, ha meritato d' esser con-
numerato tra gl'esserciti de gl'angioli. Ma Christo S.or nostro
ha uoluto in suo luogo mandare certi altri alberi siluestri del
mondo; imperoche in questo medesimo tempo sono stati ad-
messi sette nella nostra Compagnia; l'uno de quali e stato posto
a gli ministerij temporali, et gli altri all' essercitij spirituali, a
quali sono stati giudicati esser molto atti. Gia doi di questi gio-
uani bene accostumati et ben nati, odono rhetorica; vn'altro
humanita; g'altri stanno anchora nella sua prima probatione
con humilta et edificatioue de tutti. Ma tra gl'altri ui e uno,
ch'ha speso alcuni anni nel studio de leggi; il che, lasciato
tutto, s' e dato alla diuina legge et all' amor della pieta. Non
uoglio lasciare de dir questo : che un certo fratello, essendo an-
dato alla patria sua per conto della sanita, et portatosi forte-
mente in molti combattimenti che li soi li han dato, finalmente
auuenne che li soi, riceuuto il lume della verita, non solo non
lo sconsegliauano piu et molestauano, ma etiamdio se conten-
torno che tre parenti e consobrini del detto fratello uenessero
seco per entrar (come erano inspirati) nella Compagnia, et gli
dettero libera licentia. Li quali, sendo stati essaminati et uisti
dal superior nostro atti per la Compagnia, son stati riceuuti :
doi de quali stanno qui, il terzo e andato a Nola. Et benche
tanti siano admessi, piu nondimeno sono quelli che desiderano
et tentano di essere riceuuti. Tra quali sono alcuni giouani di
buona conditione, che son differiti dal Padre Rettore accio li
cresca piu il desiderio. Speriamo nondimeno di breue riceuer
dui, vn logico, 1'altro notario. Dio omnipotente, che gli ha dato
questo buon desiderio, li dia gratia abondante di mandarlo in
essecutione. Altri son stati, che uedendo di non poter cosi fa-
cilmente entrare, accesi di certo feruore se ne sono andati ad
altre religioni.
1 Cf. Luc XVII, 10.
2 De aegritudine et morte huius fratris, cuius cognomen invenire non va-
luimus, mentio etiam fit apud Lainii Monnm., VI, 147, 170, 191.
730 LlTTERAE QUADRIMESTRES
4. Resta mo' che de questi nostri studij scriui alcuna cosa
alla P. V. Imperoche, siando [sic] che li nostri sono 17 scolari,
diece de quali odono rhetorica, sei humanita, 1' ultimo attende
a la grammatica, li ritrouiamo tutti hauer fatto non poco frutto
negli soi studij. Perciocche ciascun rhetorico ogui settimana
compone vna oratione; et oltre 1'ordinarie repetitioni che ogni
giorno se fanno nella classe, et oltre il diligente esame che si
fa nelle lettere greche et latine, ogni giorno e constituito vn de
li piu prouetti che dimaudi conto delle cose trattate nella lettione
greca; ma li giorni della domenica sono per argumentationi o
interrogationi, proposte ad alcuno eletto per questo, le cose oc-
corse tra il legere la precedente settimana; et tutti sono eletti
per ordine di qualuuche faculta. II quale essercitio ha in effetto
tanto importato, che ha dato speroni a correr negli studij. Laonde
si uede in alcuni sottigliezza dMngegno, in molti prontezza nel
respondere, et acuteza si monstra nell' interrogare. In tutti non-
dimeno e modestia; la qual cosa, perche gli suole alle uolte
interueoir' et trouar presente il Padre Rettore, et proporre
qualche argomento a proposito, si fa da douero, et ogn'un sta
sopra di se accio uon sia negligente nell' udir le sue lettioni,
con diligenza procurando poi d' udirle.
5. Questo ordine seguitano anchora quelli che odono huma-
nita et grammatica, li quali dui uolte o piu spesso, nel mese,
fanno non senza applauso, declamationi nella classe, anchorche
siano composte con mediocre stilo. Nella qual classe, come fanno
in casa, disputano dui uolte la settimana; il che ancho 1'infe-
riori seguitano et osseruano, non senza grande utilita. Et questo
basti quanto alli nostri scolari. L'ordine de quali seruano an-
chora gl'esterni (li quali sono 210) a nelle classe con molto
frutto. I parenti de quali quanto honorino et riueriscano i nostri,
non accade dirlo; massime che non solo li cittadini napolitani
mandano i suoi figlioli a noi, ma etiamdio alcuni forastieri et
lontani di qua. De quali vna cosa uoglio raccontare, per esempio,
d'un certo nobile. II quale, essendo uenuto dalla patria sua a
Napoli con tutta la sua fameglia, ha mandato tre soi figlioli alle
scuole nostre, affirmando di far questo per questa causa prin-
cipalmente: perche gli soi figlioli fussero bene instituiti, et per
questa causa esser venuto a Napoli. La qual cosa essendoli
sconsegliata da alcune persone principali, et offerendoli la com-
a li quali sono 210 in marg. ead. manu.
617. - Neapoli 15 Ianuarii 1562 731
modita de li maestri delle case loro, et dicendoli male della
Compagnia, niente hanno potuto finalmente fare, ma piu presto
1' hanno accresciuto maggior animo et diuotione uerso li nostri.
Molte altre cose simili si potriano scriuere, che per breuita si
lasciano. Questo solo nondimeno sia detto in generale: che ogni
giorno si ua piu dilatando il buon'odore della Gompagnia, al
che ha adiutato anchora non poco il recitar delForationi fatto
nella restauratione delli nostri studij. Imperoche, essendosi re-
citate da doi fratelli due orationi, vna greca, 1'altra latina, con
certi uersi che li scolari di fuori recitorno, ui fu vn' uditorio
tanto grande, et tante persone principali, regenti, conseglieri,
presidenti, dottori et religiosi ui si trouorno presenti, che mai
simile fu uista dopo che questo collegio si troua in questa citta.
Et restorno tuttj admirati et sodisfatti non poco, si de la qualita
delle cose recitate, si etiam del modo con che furono ben reci-
tate. Dio nostro S.re ne sia lodato di tutto.
6. Circa le fatighe et pie opere nostre, che noi essercitamo
in salute delli prossimi, diro, de molte, alcune cose. Lascio
quelle che ordinariamente e solita la Compagnia per adiuto
degli prossimi essercitare, come predicare al popolo li giorni di
festa, interpretar la dottrina christiana in vna classe maggiore,
et iui insegnarla agl' ignoranti, et recitarli le cose imparate di
quella; udir confessioni dentro et fuori di casa; metter paci,
gPerranti et peccatori redure a Dio et alla vita buona, proueder
alla pouerta et bisogni de molti, adiutar l'ammalati, uisitar
gl' hospitali, soccorrere agli morienti, administrar sacramenti,
legger casi di conscientia. Lascio anchora molte altre cose si-
mili, che son proprie de 1'instituto nostro; imperoche queste
sempre uanno innanzi; et piu presto in augmento ogni giorno,
che altrimente; massime hauendo il Padre Emanuel l, che venne
di Roma; per le prediche del quale speriamo non poco frutto.
Vi' s' aggionge etiamdio vn modo inusitato di far profitto in casi
di conscientia che usano nostri sacerdoti. Imperoche, oltre la
lettione, che tre uolte la settimana si fa agli sacerdoti fora-
stieri, hanno etiamdio vn' a altra bella et utile essercitatione
tra di loro in casa. Di piu anchora habiamo lettioni de la dot-
trina christiana dotte et utili, ch' el nostro Padre Rettore fa
a vn' supra vers., deleto quest'.
1 Videtur agi de P. Emmanuele Gomez a Montemaiori. In aliis etiam do-
cumentis de hac re agentibus, cognomen omittitur. Cf. Bibadeneira, I, 420.
733 LlTTBBAE QUADRIMESTRES
nella chiesa. Sirnilrnente in piu luoghi si predica da li nostri, et
massime dal Padre Rettore alle conuertite, et dal Padre Ghristo-
fero a quelle, che in un certo altro luogo stanno in probatione
per le conuertite; del Padre Gasparre Ferdinandez in Gastel Nouo,
in spagnolo, con piacer di tutti, et massime del signor castel-
lano, tanto nostro amico. Oltre di questo, doi fratelli le dome-
niche predicano, vno nell' hospital de 1'incurabili, 1'altro alle
pregioni, con molto frutto, essendo vna de le piu importanti
opere, et piu laudabili, che in questa citta possa essercitar la
Compagnia, et massime per le confessioni. Laonde per questo
effetto fra la settimana sono uisitate dette pregioni da doi de
nostri sacerdoti. Sono anchora alcuni monasterij et chiese dentro
et fuori di Napoli, che ci hanno dimandato confessori et pre-
dicatori ; al desiderio de' quali non s' ha potuto satisfare per la
penuria de sacerdoti ; pur nondimeno se sono da circa due uolte
udite confessioni, non senza frutto, d'un luogo pio o monasterio,
chiamato de 1' Orfanelle. Et non e maraueglia se non si puo
cosi souuenire a quelli, che desiderano 1' opera nostra, poiche e
tanta la moltitudine de li penitenti che uien' alla chiesa nostra,
ch'a pena a gl'ordinarij ponno satisfare gli sacerdoti nostri; et
molti alle uolte si mandano uia sconsolati, non potendo hauer
ricapito. Dio si degni mandar' operarij alla vigna sua.
7. Potrei dir molte cose notabili et gioconde de nostri peni-
tenti et diuoti ; ma per breuita diro queste poche. Vn certo
nostro diuoto, et di poca faculta, hauendo trouato vna borsa
piena di scuti, non se 1' ha uoluto usurpare; ma ha tanta dili-
genza usato sin' che ha ritrouato il padrone, et gli n' ha fatto
restitutione : il che e stato in questa citta di non poco momento,
et da molti assai comendato. Vna certa matrona e stata qui se-
parata per doi anni dal suo marito, non senza pericolo de 1' ho-
nore et de la vita ; et essendosi molti affaticati per pacificarli,
non han fatto alcuna cosa, sin tauto ch' un sacerdote nostro
ando a ritrouar la donna, nella qual consisteua tutto il negotio,
et con poca fatica et poche parole tanto seppe piegarli, et mol-
liflcarli 1' animo, che fece una confessione generale di li a sei
giorni, et ritorno a uiuere paciflcamente col suo marito. La
qual coniuntione non minor' edification dette, che la separatione
danno et offensione.
8. Vn'altra matrona uedoua, nobile et ricca, essendoli ri-
masti alcuni figlioli maschi con vna sola figlia femina, et fre-
quentando la chiesa nostra et li santissimi sacramenti, venne a
gustarli di modo, et a sentir tanto feruor di spirito, che desi-
617. — Neapoli 15 Ianuarii 1562 733
deraua che f vnica sua figliola si facesse sposa di Christo. Et ue-
dendola da questo lontana, con orationi, con essortationi, et con
ponerci 1'opera del confessore, la stimulaua a darsi tutta a Giesu
Ghristo; et tanto fece, che ha ottenuto il suo desiderio ; poiche
la figliola, inutata tutta, et dispregiati li honori et riccheze di
questo mondo, spontaneamente si e dedicata al seruitio de Dio.
Ma chi piu di loro sia degna d'admiratione, o la madre o la
figliola, lascio giudicarlo a gl' altri.
9. Per il giubileo, promulgato qui questi giorni, fu tanto il
concorso de li penitenti, che alli sacerdoti a pena era dato tempo
di dare al corpo il suo subsidio necessario. Et tra gl'altri quattio
meretrici famose, mosse per fama de nostri, vennero a ritrouar'
vn de nostri sacerdoti, dal quale due di loro (con la gratia
et fauor de Dio) come piu huinili et piu apparecchiate a por-
tare ogni peso di penitentia, furono cosi ben disposte et adiu-
tate, che dopo la confessione generale fatta di tutta la uita loro,
hanno dato esempio di non piccola penitentia. Et accio non
ritornassero al uomito, deliberorno circa la mutation del stato
della sua uita, che fusse massime attissimo a loro, et commo-
dissimo alla lor fragilita ; et cosi con 1'industria et adiuto de
nostri se sono adiutate, et ambedue furono collocate con hone-
sti huomini, con marauiglia et piacer di molti. Ne questo ta-
cero : che vna di loro e tanto data a Christo, che mai lascia di
piangere, di far discipline, di far' oratione. Et si come prima
era esca del demonio et laccio per mandar 1'anime all' inferno,
cosi hora in effetto e un' hamo d'oro del Signore Dio per ti-
rare li peccatori alla via del cielo. Et quel che da piu mara-
ueglia, e che s'ha pigliato vn certo ordine et legge da se stessa
di tante hore il giorno orare, di far discipline tre uolte la set-
timana, di venir spessissime volte alla chiesa nostra, di com-
municarsi et confessarsi spesso, et finalmente di essercitar altre
opere di misericordia. Benedetto sia Dio, che leua dalla terra
il mendico et alza il pouero dal sterco L. A lui sia sempre ho-
nor' et gloria.
10. L/edificio de la chiesa nostra ua tanto innanzi, che gia e
fatta la tribuna ; et le cappelle parte son quasi finite, parte in-
comenzate, parte posti li fondaoienti, di giorno in giorno si fa-
bricano. Speramo nondimeno che in breue saranno finite tutte :
il che piaccia a Dio, all'honor et gloria del quale pertengono
tutte queste cose.
1 Ps. CXII, 7.
734 LlTTERAE QUADRIMESTRES
11. Quanta beneuolenza, et quanto honore portano alla Gom-
pagnia molti prencipi di questo regno et altri signori et signore
nobili, lo dimostrano con segni manifesti ; poiche spesso si ua-
gliono de 1' opera de nostri in cose d' importanza et di molto
momento, in pigliar consegli, in consultar casi di conscientia,
in confessarsi, et in altre cose simili. Et questo etiamdio di-
mostrano continuamente, si per 1'elemosine che ci fanno, ne-
cessarie al uiuer nostro, si anchora negl' ornamenti che ci danno
per la chiesa. Ne minor beniuolenza ci porta il popolo ; benche
non manchino di quelli che cercano d' infamarci. Ma Dio om-
nipotente caua dal fango de le parole (come suole) una gemma
radiante di maggiore splendore. Et auenga che da 1' inuidi, o
uero piu presto da 1' heretici, che si forzano di dilatare la setta
loro, et di rouinare ogni cosa, siaoo stato sparse per qua molte
cose contra la Compagnia questi giorni, et contra il Padre no-
stro Prouintiale £, come contra vn grande et diligente impu-
gnatore della fede catholica et della chiesa romana ; tutte non-
dimeno sappia V. R. P. esser sopite et andatosene in fumo, et
tutte venute alla sua luce et uerita contra 1' authori del men-
dacio ; et cosi il nome della Compagnia esser piu illustrato et
diuolgato a gloria de Dio ; di modo che molte citta cercano
d'hauer collegij della Compagnia presso di loro, come e Bene-
uento, poco lontano di qua, et Cathanzaro 2, in Calabria. Ma
perche anchora non si e determinato cosa certa, non diro altro
di questo. [Preces postulat et valedicit.]
Di Napoli il di 15 de Gennaro 1562.
D. V. P. R. — Per commissione del P. Rettore — indegno
figliolo
Pietro Blanga 3.
1 De falsis rumoribus contra Prem. Salmeron sparsis vide sis Ribadeneira,
1. c. 427, 430 et epistulas, quae ibi citantur.
2 Collegium Societatis in hac urbe incepit anno 1564; Beneventi autem
anno 1584. Cf. Lainii Monum. VII, VIII, eiEpist. P. Salmeronis, I, II, loca
citata sub verbo: Catacidm ; Saochindm : Hist. Soc. Iesu : Part. II, lib. VIII,
n. 55; Part. V, tom. prior. libr. IV, nn. 29-30.
3 In catalogo coll. neapol. anni 1563 recensetur inter professores non sa-
cerdotes. In catal. anni 1566 ponitur inter sacerdotes, et dicitur neapolitanus,
aet. 26, Societatis 9 ann. Plura de eo videri possunt in Epist. P. Salmero-
nis, II, locis citatis sub verbo: Blanca, Petrus.
618. — Barcinone 20 Ianuarii 156u2 735
618
P. IACOBUS PUELLES
RARCINONE 20 IANUARII 1562 l.
1. Sociorum numerus. Scholasticae exercitationes. Catechesis
puerorum. Festum circumcisionis B. N. sollemniter actum.
Contiones Patris Ramirez affectu fructuque animorum fe-
racissimae. Sunt tamen qui ob eius sermonem de immacu-
lato Virginis conceptu offenduntur, at iniuria. — 2. Car-
ceres, nosocomia aegrotique passim nec tucro minimo in-
visuntur. — 3. Iubilaei causa augetur valde sttsceptio sa-
cramentorum. Locator larvarum turpem quaestum cum of-
ficio paenitens dimittit.
1. IHS. Muy R.do P.e nro. eu Christo. Gracia et pax Christi, etc.
Porla otra 2 se dio a V. P. auiso de lo que el Senor obraua por
sus indignos ministros deste collegio de Barcelona, y de la re-
nouacion de espiritus que se auia hecho con la venida del Pa-
dre prouiocjal 3. Por esta se dara cuenta de lo mas principal
que su Maiestad en estos quatro meses pasados en los de casa,
y por ellos fuera della, a obrado. En este collegio hasta aqui
emos sido doze, seis Padres y seis hermanos. [Omnes vaient etc.]
A los Padres no les falta en que ocuparse, por acudir muchos
a las confesiones y tratar cosas que tocan a la reformacion de
costumbres. Los cinco estudiantes de theologia que aqui ay,
oyen con diligencia sus liciones a, y en casa ay cada noche vna
licion de casos de consciencia, en la qual se hallan todos los
sacerdotes y estudiantes nuestros. Tienense cada semana los
domingos por vno de los b estudiantes conclusiones de lo que se
a Exempl. lat. : Ex fratribus quinque dant operam theologiae diligenter,
cuius duas lectiones audiunt in Academia quotidie, et vnam metaphysices.
— b dellos ms.
1 Ex origin. in cod. Hisp. 99, 2 ff. nn. 64, 65 ; prius 233. Exstant duo ex-
empla latina, anni notatione carentia, in cod. Histor. Soc. 172. ff. 325, 327,
inter Epist. Quadrim. anni 1555 praepostere collocata.
3 Vide p. 420.
8 P. Antonius Cordeses.
736 LlTTERAE QUADRIMESTRES
lee, para que con este exercicio, y el de la repeticion de licio-
nes meior se entiendan las materias. Tanbien se prosigue el
exercicio de ensefiar la doctrina christiana a los nifios en nues-
tra yglesia los dias de trabajo con maior concurso y aprouecha-
miento. El dia de la Circuncision se hizo gran fiesta en nuestra
yglesia, en la qual estuuieron los inquisidores y muchos seho-
res y caualleros, que no cabian en la yglesia. Dixo la misa en
nuestro tono el obispo de Segorue l, officiandola los nuestros
con algunos criados del dicho obispo. Predico en ella el Padre
D. Ramirez. Hizose todo con gran solemnidad y deuocion, por
lo qual se fue la gente muy consolada. El Padre D. Ramirez co-
munmente a predicado en este tiempo en las perrochias y mo-
nesterios, todos los domingos y fiestas por la manana, y por
la tarde los domingos la doctriua christiana en sancta Maria de
la Mar, yglesia capacissima; a la qual acudia tanta gente, que
era cosa de marauillar; y se deue glorificar Dios por el grande
prouecho que en todas suertes de personas se a hecho, por tra-
tar tales cosas que, aunque pertenecientes a buenas costunbres,
poco se auian predicado, y de tal manera que afficionauan a
los oyentes en gran manera. A auido grande fructo acerca de
grandes abusos, que auia en esta ciudad, que se an quitado y
con ellos muchos peccados. En cosas de prebendas eclesiasticas
auia grandes simonias, y sobre esto a auido algunas cosas de
mucho seruicio de Dios. Vno hizo vna resignacion de vna pre-
benda que rentaua mas de cinqiienta libras libremente en vn
eclesiastico virtuoso. Otro que tenia dos curados sin seruirlos,
resigno el vno, y el otro trata como conuiene a las ouejas a. A
suscedido que la audiencia real con los sermones del Padre a
tratado de quitar vicios publicos, y asi lo a rrepartido a ciertos
oydores, y remediandose lo de los amancebados, prendieronse
ciertas mancebas de clerigos, porque ay grande mal acerca desto,
que estan muchos en este vicio piiblicamente. Desto suscedio
que muchos eclesiasticos cobraron odio al Padre Ramirez, y pre-
dicando en este tiempo vn dia de la Concepcion, despues de auer
con muchas razones prouado, y figuras declarado que auia sido
la Virgen Maria concebida sin pecado original, aduirtio que por
a Exemp. Tat. add.: Choreae et saltationes in nuptiis sunt hic admodum
frequentes, quae in matrimonio cuiusdam viri patricii propter conciones Pa-
tris dimissae non sine magna multorum admiratione.
1 Ioannes de Munnatones, 0. S. A.
618. — Barcinone 20 Ianuarii 1562 737
aquello no pensasen que decir lo contrario era heregia, ni pe-
case el que lo dixese, aquotando la Clementina de Sixto *, por
desenganar a muchos, que pensauan ser de fe que nuestra Se-
nora fue concebida sin pecado, y dezir lo contrario heregia. De
lo qual tomaron ocasion algunos no mucho afficionados a la
Compafiia, para hazer vna junta contra el, y determinaron con
los confadres de la Con^epcion que se hiziese informacion de
lo que auia dicho; y como no hallaron de que tomar mano,
todo se deshizo, quedando con grande honrra el Padre, porque
los sefiores inquisidores mandaron a los que en este negocio
andauan, que no pasasen adelante, y rogaron al Padre que por
aquello no dexase de predicar, lo qual hizo el domingo siguiente,
de suerte que quedaron los deuotos de la Compania muy con-
solados, y los coutrarios con temor de algun castigo, por estar
el negocio en manos de los inquisidores 2. Todos los mas desta
ciudad confiesan a vna voz ser grande el fruto que con los ser-
mones y platicas en las almas se a hecho.
2. A la carQel se a ydo, conio se auia conienQado, y gracias
al Sehor, no sin grande prouecho, por auerse reprimido mu-
chos juramentos, y quitado muchas rihas que los que estan en
ella entre si a la contina teuian. Confiesanse muchos dellos con
los Padres que van alla. Ase tenido cuenta en visitar el hospi-
tal a y consolar a los enfermos con exhortarles a la paciencia
algunas vezes, y otras confesando a algunos dellos. Mas, an sido
parte los nuestros para que se entroduxese la costumbre, mu-
cho de loar, que en otros hospitales ay, que en viniendo el pobre,
luego se confiese ; y ansi el maiordomo con todos los demas
que en aquella casa siruen, claramente lo dizen.
3. Por estos dias llego aca el jubileo ahora postreramente
conQedido por nuestro muy sancto Padre Pio 4°. A acudido
tanta gente para confesarse a nuestra casa, que aunque fuera-
mos mas, no cumplieramos con todos. Comulgaron en nuestra
yglesia grande numero de personas los domingos que para re-
gebir el sanctisimo Sacramento se auian senalado. No dexare de
a in singulas hebdomadas add. ex. lat.
1 Intelligitur constitutio « Grave nimis » diei 4 Sept. 1483, quae invenitur
in Corp. lur. can. inter Extrav. Comm. lib. 3, tit. 12, cap. 2, in qua Summus
Pontifex contionatorum excessus tam pro pia sententia, quam contra illam
damnat, quia nondum res erat ab Ecclesia decisa. Impropie, aut lato sensu,
ab auctore dicitur Clementina.
3 Vide epist. ipsius P. Ramirez de hac re apud Lainii Monum., VI, 199 sqq.
LlTTBRAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII 47
738 LlTTERAE QUADRIMESTRES
dezir al fin desta lo que poco a a que acaescio. Vn Padre en-
tendiendo que vno suele venir a nuestra casa muchas vezes,
tenia maxcaras para alquilar; y hablandole acerca dello recabo
del que no las alquilase hasta que el con otro le dixesen lo
que les parescia ; lo qual hizo de bueua gana ; y como se de-
tuuiesen a darle la respuesta, viendo que perdia, vino a saber
vna noche lo que auian determinado ; al qual como le hablasen
y le diesen a entender el peligro que en este trato auia, enbio
la mesma noche las maxcaras, que en cada vn ano de ganan-
cia le valian diez escudos por las carnes tolendas, para que de-
llas hiciesen lo que bien les paresciese. Esto es lo que princi-
palmente se me a ofrescido escreuir a V. P. Denos el Seiior su
gracia para que siempre en nuestro instituto le siruamos.
De Henero 20 de 1562.
Hijo indigno de V. R.
DlEGO PUELLES l.
619
IOSEPH LO LIANTI
MONTE REGALI 20 IANUARII 1562 2.
1. Collegii incolae. Occupationes. Religiosa disciplina. — 2. Con-
tiones frecpientes habentur. Civium non pauci accedunt ad
sacramenta octavo quoque die. — 3-5. Exempla mutationis
morum et condonationis iniuriarum. — 6-7. Populus expe-
tit, pro sua quisque parte, plures contionatores. — 8. Scho-
lae florent.
1. f Molto R.do in Ghristo P.e Pax Ghristj etc. [Scribet ex
oboedientia et breviter.] V. R. P. sapera qualmente in questo
collegio siamo tuttj in numero X, deli qualj tre sonnosacerdotj,
a a supra vers.
1 Vide Litt. Quadrim., V, 5, annot. 2.
a Ex origin. (autogr. ?). in cod. Sic. 181, ff. 240-241; prius 109-110. Ali-
quae emendationes factae sunt alia manu, ut in annotationibus indicatur.
Quae in epist. dicuntur, ex parte confirmari possunt ex litteris Pris. Riba-
deneira. Gf. Bibadeneira, I, 467 sqq.
619. — Monte Regali 20 Ianuarii 1562 739
i quali continuamente attendono al seruigio di Christo Signor
nostro, tirando quanto possono con 1'agiuto suo 1'anime d' pros-
simj a megliore et piu perfetto stato di uita, reuocando quellj
da moltj malj, nelli qualj senza dubio sarrebbono per incorrere,
se per mezo d'essi Iddio non 1'agiutasse con le confessioni et
simili spiritualj exercitij. Di piu anco ui sono tre maestrj,
ogn' un di qualj legge nella sua schola non senza grande fructo,
hauendo moltj scholarj et di buonj ingegni, alcuni deli quali se
ne spera gran frutto con la gratia del Signore. Del resto dei
fratellj ui sonno dua scholarj, i quali studiano et danno opera
alle lettere. Vno di qualj ua alla 3.a schola, et 1'altro alla 2.a,
et questi sonno di mediocre ingegno et buona gratia in predi-
care, et d'eta di 18 annj. Li dua altri sonno coadgiutorj, et ser-
uono al Signore nelli loro exercitij con prontezza d' animo, et
grande humiltade ; et finalmente dj tuttj costoro per la Dio gratia
chiaramente si uede il molto frutto che si fa nel Signore, mor-
tificandosi a, et agiutandose tra loro, con exortarsi 1' un 1' altro
a maggior uita perfecta et relligiosa. Al che non puoco agiuta
la lettione che fa ogni 6.a feria il P.e predicatore * sopra la de-
chiaratione delle regole; laonde in questi ultimi giornj del'anno
sono andati al R. P. Rettore - per domandar la penitenza de lj
proprij defectj comessi in tutto 1'anno, e quella receuuto han
prontamente, si come nelle regole siamo insegnatj. II che gene-
ralmente tra tuttj noi s' e fatto b, particolarmente da mese a
mese per maggior c abnegatione e profitto spirituale nella uia
del Signore et suo diuin seruigio d.
2. [De ministeriis erga proximos, generalia]. Circa 1'exercitij
che sogliono farse in chiesa, sappia V. R. P. che per la Dio gratia
procedono molto felicimente, perche cossi alle predich' ch'vn
di nostri Padri fa ogni domenica et festa comandata, come alle
lectionj dopo pranso le domeniche in chiesa nostra sopra l'ar-
ticoli della fede, concorre tanta frequentia d'auditorij che biso-
gneria fusse piu grande la chiesa, benche sia essa e assai ca-
a Emend. ex mortiflcandose. — b Del. ma dopo. — c Del. loro. — d Del.
Questo medesimo hanno fatto e far sogliono. — e essa supra vers.
1 Per id tempus contionator ordinarius collegii erat P. Gaspar Sanchez
(alias Sanchis) natus in urbe Tripoli, et educatus partim in insula Melita,
partim in Sicilia, ut dicitur in quodam catalogo coaevo, qui invenitur in
cod. Sicul. 59, n°. 213. Cf. etiam Ribadeneira, 1. c, 465, 466, 476.
a P. Ioannes Bapt. Rogerio, panormitanus.
740 LlTTERAE QUADRIMESTRES
pace a. Le confessioni et comunionj ti" ogni 8 giornj arriuano a
150 piu presto piu che manco. Quelli che uengono a confes-
sarsi da nostrj le feste principalj sono tantj, ch'ad esser 5, o 6
sacerdotj, come sono tre, harebbono che fare. Quelli che si con-
fessono ogui domenica sono tanto feruentj et solleciti a li exer-
citij spiritualj, che non e fatta ancora 1' alba, anzi quasi a due
hore auanti giorno b, si partono dalla casa loro c, alle uolte etiam
con piogia et uenti, che qui spesso regnano, per uenir alla
chiesa, retruouandola alle fiate serrata per esser cossi notte.
Loro stan aspettando d et alle uolte stan battendo per esserli
aperta la porta del tempio. Di piu hanno tanta deuotione alle
prediche et cose nostre, che certo e cosa da lodarne Iddio nostro
Signore, domandando remedij da confessorj loro per mortificar
se medesmi, demostrando hauer gran desiderio di piu perfecta-
mente unirsi con Christo nostro Signore.
3. Vna donna de le piu nobilj di questa cita, la qual era so-
lita andar uestita al modo mundano, e uenuta a tanto dispregio
del mondo, che ua uestita di lana ben grossa, non si curando
del parlar di moltj l. II cui exempio molti altri ha smosso a far
il medesmo.
4. Vn' altra donna, non di manco conditione, hauendo gia
determinato commetter adulterio con gran dishonore del suo pa-
rentado, et pericolo di e morte sua et d'altri che sarrebbe suc-
cesso, confessata dali nostri, non solo muto parere, ma in nixun
modo puo ueder quello, in cui haueua posto 1' affectione.
5. Moltj per mezo dele [sic] predication di nostrj han laxato
1'odij et rancori, i quali haueuano contro il prossimo, pacifi-
candose per mezo della confessione con quello ; et circa di cio
non tacero quello che particolarmente e di molto lodar e ren-
gratiar il Signore, peroche vn gintilhuomo di li nobili di questa
cita, essendo stato grandemente molestato d' un altro non sola-
mente con parole, in honor et fama, ma etiadio [sic] con li fattj,
nella robba, haueua spesse uolte procurato con altrj di leuargli
la uita, il che quasi una uolta gl'era f riuscito; ma non piacque
a Del. la Chiesa. — b auanti giorno supra vers., deletis di raatina (come
e costume dirse) — c Del. et. — d aspettando supra vers., deleto dietro a
quella. — e pericolo di supra vers. — f gl' era supravers., del. 1'haueua.
1 Huic feminae possent aptari, quae habentur apud Ribadeneira, I,
468-469.
619. — Monte Regali 20 Ianuarii 1562 741
a Iddio nostro Signore, il qual impedi tanto male. Venendo a
alle nostre prediche talmente li conuerti il cuore nostro Signore,
che non solamente muto animo, ma fece intender a quel suo
aduersario che 1'intento suo non era di uolerlo offendere, ma
piu tosto d' amarlo grandimente, tanto piu per 1' aduenire,
quanto 1' haueua odiato per il passato ; et se cio non s' hauesse
possuto persuadere, ch' harebbe luj stesso andato da lui per re-
conciliarsi, s' hauesse saputo che lo harebbe acceptato. [Sequitur
aliud simile exemplum.]
6. Generalmente parlando, la gente di questa cita e molto
affectionata a li nostri della Compagnia, il che dimostra, non
solamente lodando li nostri exercitij, ma ancora si rende con
gran desiderio capace di quelli, percioche non potendo tutti ue-
nir alla predica della nostra chiesa, han domandato con grande
instantia et desiderio, che si predicasse in un quartiero, in una
chiesa della Nuuciata nuouamente fabricata. II che gia alcuni
mesi sonno b vn fratello di li nostrj fa con assai frutto et conso-
latione delle loro anime, perche son uenutj molti di costoro dopo
a confessarsj et comunicarsi, et tuttauia uengono; la qual cosa
ha smosso una sancta inuidia alla gente d'un'altro quartiero, la
qual fa grand' instantia d' hauer predica le domeniche o le feste.
Bisogneria hauer un' altro predicatore per poterli sodisfare, per-
che quel della nostra chiesa non solamente predica alla mati-
na ma ancora dopo pranso, et il fratello che predica alla Non-
ciata la matina, alla sera predica al monastero delle donne et
con molta frequentia d'auditorj. Non si mancara pero con la
gratia del Signore di sodisfare al loro sancto desiderio.
7. La cita ha fatto grande instantia per hauer il nostro pre-
dicatore nel domo per 1' aduento et quaresima c.
8. Le schole nostre per la diuina gratia uanno bene. Ui sono
moltj scholarj in tutte d tre le classi, et alcunj di buone partj,
et buoni desiderij d'intrar nella Compagnia. Fanno assai pro-
gresso non solamente nel imparar lettere, ma anche la dottrina
christiana con gran contentezza et consolatione di loro parentj.
[Preces postulat.]
Di Monreale a 20 di Giennajo 1562.
Di V. R. P. indegno seruo nel Signore
Gioseph Lo Lianti l.
a Del. dopo questo. — b Del. ch'. — c Del. non si predico 1'aduento, ha-
uendo predicato Mons.or suffraganeo. — d Emend. ex tuttj.
1 In catalogo collegii Montis Regalis, qui videtur scriptus anno 1560, haec
habentur de epistulae auctore: « Joseph Liante di Messina, di 18 in 19 anni,
742 LlTTERAE QUADRIMESTRES
620
VINCENTIUS DELLE NOCE
CATANIA 21 IANUARII 1562 l.
1. Ad religiosam disciplinam fovendam, declarantur domi
Constitutiones et Regulae Societatis. — 2. Discipuli paulo nu-
merosiores, quorum quattuor Nostris accenseri cupiunt.
— 3. Cives accurrunt avide tum ad eucharistiam, tum ad
contiones Patris Rectoris psalmos davidicos explanantis.
— 4. Etiam ad religiosas habentur notabili cum fructu ser-
mones. — 5. Episcopi vicarius socios magni facit. — 6.
Eleemosynae ad templum perficiendum collatae.
1. -j- Molto R.do in Christo Padre. Pax Ghri. Breuemente diro
alla R. V. il frutto s' e fatto dalli nostri in questo quadriinestre,
mediante la diuina bonta. Et accio incominci dalli nostri, tutti
(per la Dio gratia) siamo stati sani, ne si son lassati li soliti
esserciti della Compagnia, come il dechiarare, intendere et in-
terpretare le constitutioni et regole di quella, onde s'inanimino
alla perfetta obedientia et annegatione di se stesso. Vno de no-
stri fece le feste di Natale una pelegrinatione con non pocca
sua utilita.
2. Quanto alle schole et numero de scholari, gia s' e scritto
1'ultima uolta; questo pero si puo scriuer, che sono cresciuti
sin' a cinquanta, et massime delli nobili et primi di questa cita,
et tutti si sogliono confessare ogni mese, et molti di loro ogni
settimana. Intendono ancho la dottrina christiana, qualle man-
son cinque mesi che sta nella Corapagnia, venne in probatione di Messina
per mare, e fu posto in vn hospitale per vn mese e 8 giornj, e poi in Pa-
lermo nella priraa probatione et in diuersi officij, da 3 mesi e mezo ; poi fu
mandato a Monreal a far la prima scliola, fece li uoti la pascha passata; non
e forte e patisca fsicj di dolor di testa in Palermo, sta contento e resignato ».
(God. Sicul 59, n°. 213 v.). In catalogo Provinciae Siculae Romam misso
mense Ianuario anni 1567 haec dicuntur : « Giuseppe Liante Messinese di eta
di 25 anni incirca. Sono 8 anni incirca che e nella Gompagnia. Fu prima
prouato nello spedale, poi mandato in Monreale doue ha letto 3 anni e raezo
nella superiore scuola e predicato. Lesse poi in Calattabellota 11 raesi e pre-
dicato vna quadragesiraa, vn altra ne ha predicato a Monforte. Fu poi man-
dato a Roma et ritornato per indispositione seguita il 3° anno del corso. »
Ibid. f. 159v.
1 Ex autogr., ut videtur, in cod. Sic. 181, f. 228; prius 132. Praecedunt
duo exempla latina in ff. 225, 227.
620. — Catania 21 Ianuarii 1562 743
dano a mente et recitano, et si procura che facino profitto, si
nelle littere, come anche nelli boni costumi. Sono ben da sei,
li qualli uogliono entrare nella Compagnia, de quali quatro ne
sono che colla uirtu, scientia et ingegno superan li altri nostri
scholari. Li doi altri non uengono alle nostre schole ; uno de
qualli e dottore di legge, 1'altro e mediocremente uersato nelle
lettere humane. I quali aspettano con gran desiderio il R.do P.
Prouinciale l per esser' receuuti nella Compagnia.
3. Quel che si puo dir' della chiesa, e, che '1 nostro Reue-
rendo P. Rettore (come altre uolte si e scritto) predica ogni do-
menica la matina, et dopo pranso suol dechiarare a i salmi de
Dauid, et uengono molti homini et donne a udirlo. L'altri sacer-
doti s'occupano nelle confessione, a quali quasi ogni giorno
crescie la quantita delli penitenti, et non solamente odono le
confessioni in chiesa, ma anche sono chiamati fuori de casa, et
tale essistimatione ha conceputo de nostri questa cita, che
quando alcun si troua in graui peccati, 1'exhortano uenir' con-
fessarsi colli nostri. [Sequuntur aliquae peccatorum conversiones.]
4. Dua delli nostri uanno predicare a doi monasterii della
regola de S.t0 Benedetto. In uno de i qualli si osserua, nel-
F altro poi che hanno intesso li nostri, sono d' animo d' osser-
uarla et di reformarsi in nouita de uita.
5. Quanto all'opinione de nostri appresso gli altri, di qua si
potra cogliere quale sia. E ui stato un canonego, dottore (che
tiene il luogho de monsignore R.mo) - a confessarsi con uno delli
nostri Padri, et ha promesso de fare tutto quello che conseglia-
ranno i nostri uerso la salute delle anime; il che in fatto dimostra,
imperoche subito che li fu detto de un certo mal costume delle
donne, fece mandare una scommunica contra detto costume.
6. Doi nobillissime donne di questa cita, deuote della nostra
chiesa, morendo una di esse ha lasciato settanta sei scudi, et
F altra ducento et cinquanta, accio piu presto si possi finire la
nostra fabrica. [Preces postulat.]
De Catania al di 21 de Gennaro 1562.
Per commissione del R.do P. N. Rettore Sancio Nauarro.
De Vra. R.da P.ta figliolo inobediente et seruo inutile.
VlNCENTIO DELLE NOCE 3.
a dechiare ms.
1 P. Petrus de Ribadeneira ex Urbe missus. Cf. Bibadeneira, I, 425 sqq.
a Vide p. 574, annot. 1.
3 Vide p. 574, >nnot. 2.
744 LlTTBRAE QUADRIMESTRES
621
PROSPER MALAVOLTA
PATAVIO 28 IANUARII 1562 l.
P. Provincialis magna audientia et fructu contionatur. Auxilia
poscit.
f Jhs. Pax Xpi. Molto R.do in Xpo. Padre: [Exiguitatem re-
rum ob multitudinem aegrotorum sociorum excusat. Socii vi-
ginti duo. Res domesticae bene procedunt. De scholis nihil novi].
...il R.do P. Prouintiale 2 con grande instanza pregato dal
R.mo vescouo 3 tutto 1' aduento ha predicato nel dommo, dechia-
rando che utilita habbi portato a noi la uenuta del figliolo
d' Iddio. Qual materia non hauendo potuto fornire in questo
tempo, ne essendosi usanza di predicar in a quella chiesa dipoi
1' aduento, la continuo in nostra chiesa sino alla septuagesima ;
e adesso queste tre settimane auanti quaresima la finira nel
medesimo dommo, doue la comincio. II concorso delli auditori,
tanto scholari, come cittadini, e tanto grande, che non ui e loco
dal quale si possi udire la uoce del predicatore, o uedere il
uolto, che non sij pienissimo, benche per gratia d' Iddio il Padre
Prouintiale habbi assai buona uoce. II R.mo vescouo con quasi
tutti li canonici non ne perde una di dette prediche. Li rettori
della citta et delli studij piu uolte si ritrouano presenti che al-
trimente. Ha il medesimo Padre in questo istesso tempo predi-
cato piu uolte a diuersi monasterij di monache, e tal hora in
alcune congregationi de gentil'homini ; le quali fatiche, come sono
grandi, cosi rendano gran frutto, et maggiori ne promettano.
a il ms.
1 Ex autogr. in cod. Venet. 100, f. 94; prius 498. Praecedit exemplum la-
tinum in ff. 92-93.
a P. Benedictus Palmio.
3 Patavinam ecclesiam administrabat Aloisius card. Pisanus, qui episcopo
auxiliari utebatur per id tempus, ut videtur, Gerardo Busdraghi, episcopo
titulari argolicensi. Cf. Edbel : Hierarchia... III, 130, 284, 361.
621. — Patavio 28 Ianuarii 1562 745
A noi, certo, ne hanno dato in questa citta non puocha autho-
rita, quale seruira molto a piu honore d' Iddio N. S. et salute
delle anime. Dipoi hanno eccittato quella congregatione della
pieta l, che quasi dormiua, di modo tale, che adesso e piu spesso
e piu diligentemente uisita gl' infermi, aiutandoli, non solo il
corpo con elemosioe, ma etiam 1' anima con huone e sante am-
monitioni. Oltra di questo non manchano persone nobile che
frequentemente per sua diuotione seruino agl' amalati del ho-
spitale con loro gran profitto e consolatione delli infermi. E so
che alcuni, li quali haueuano lasciata la bona uita gia comin-
ciata per le prediche del R.do P. Benedetto, per le medesime
adesso sonno ritornati in se stessi, frequentando le prediche e
sacramenti, come prima. Si che sapia le R.da P. V. che non
pochi uengono dalli nostri a dimandargli conseglio in cosa d' im-
portanza e a consolarsi con 1'istessi, quali ancho molti chiamano
a confesare 1'infermi e agiutarli al ben morire; oltre che alle
uolte accade li sia bisogno stare li giorni intieri a udire con-
fessioni, massime quando occorono alcune feste principali del'
anno. E certo posso dire con uerita che piu e la raccolta che
i metitori, e che molto meno sonno quelli alli quali satisfano li
nostri, che quelli, quali per manchamento di operarij sonno
sforzati partirsi senza hauer ottenuto ponto d[i] a quello che ri-
chiedeuano. Pero in nome de tutti prego quanto posso et so
la R.da P. V. che, si e possibile, ne faci gratia almeno di uno
o doi conuenienti sacerdoti ; il che se fara, tengo per certissimo
sara cosa non meno a tutti noi ioconda, che grata e«t utile a
questa citta. [Preces postulat].
Di Padoa alli 28 Genaro 1562.
D. V. R. P. seruo in Xpo. indignissimo,
Prospero Malauolta 2.
A tergo. Per Roma.
a Consumpta charta in fine vers.
1 Vide Litt. Quadrim. V, 752-753.
8 Cf. Litt. Quadrim. VI,
746 LlTTERAE QUADRIMESTRES
622
HENRICUS RICKMAN
VINDOBONA 29 IANUARII 1562 l.
1-2. Sociorum numerus coloniis deductis diminutus, iterum auc-
tus, quorum aliqui per Austriam, Bohemiam, Hungariam,
Moraviam peregrinatum missi sunt. Quid egerint, quos fruc-
tus tulerint. — 3. Duodeviginti bonae indolis adolescentes
ad tirocinium admissi. — 4. Scholarum status. Exercita-
tiones. — 5. Fructus ex contionibus et sacramentorum ad-
ministratione.
1. -j-Gratia et pax Dni nri. sit nobiscum seniper. Quid exacto
hoc quadrirnestri, R.de in Xpo. P., ex nostra viennensi hac uinea
fructus decerptum sit, quatn potero breuissime complectar. At-
que ab his, quae intra domesticos parietes gesta sunt, pro more
Societatis, initium sumam; quantum nuper fratrum nostrorum
numerus, nouis ex hoc collegio in Germaniam, Boemiam et
Hungariam eductis colonijs, diminutus fuerat, tanto nunc noua
(Deo omnium bonorum authori laus) multorum accessione,
uberius cepit incrementum ; ut nunc omnino, praeter tyrones,
unde50 hic agamus. Inter quos undecim sacerdotes; qui rei
uero literariae uacant, 31 ; reliqui coadiutores sunt temporales.
[Cuncti enixe ad perfectionem contendunt.] M. Hurtadus 2 rerum
spiritualium praefectus nobis est peculiariter designatus; ad
obediendi rationes, ad peregrinationem, atque alia id genus
exercitia spiritualia magno cum fructu assueuimus a. Operosum
nimis bic foret siugula quae in postrema fratrum nostrorum
peregrinatione contigerunt, T. R.ae explicare ; quare breuiter sic
habetur. Mensis Octobris peregrinationes adeo non cedere prio-
ribus (quamuis illae non parum, uti ex penultimis nostris lite-
a Emend. ex assuescimus.
1 Ex apogr. coaevo in cod. Germ. 139, ff. 117-118; prius 50-51 (23-24). Aliud
exemplum est in cod. Germ. 144, ff. 5-6. Correctiones, quae in annotatio-
nibus indicantur, eadem manu factae videntur.
3 Cf. Litt. Quadrim. V, 170, annot. 2.
622. - Vindobona 29 Ianuarii 1562 747
ris non obscure T. R. coniectare potuit *, foecundae quoque ex-
titerint), ut multis etiam parasangis ea superent, siue numerum
peregrinantium, siue emensa ab eis a itinera, siue fructus eorum
uberrimos spectes; iam enim non se intra buius prouinciae ter-
minos, ut ante, continuerunt, sed Austriae fines egressi, alij
Boemiae oras attigerunt, alij Hungariam, alij Morauiam longe
lateque penetrarunt tanta cum fragranlissimi odoris de Societate
fama, quanta maxima pene esse potest. Nam cum omnes ita
suas informassent rationes, ut sibi bihil omnino in sua pere-
grinatione praeter sui ipsius mortificationes et proximi utilita-
tem quaerendum esse ducerent; buc omnes ingenij neruos,
suam industriam. preces b animique commentationem, remis ue-
lisque (quod aiunt) referre singuli conabantur. Libere igi-
tur sibi obuiam factos ad confessiones, ad sacrae synaxeos
perceptionem, et ut carni ac uitijs perpetuum bellum indi-
cerent, non raro exbortabantur; iurandi, iurgandi, potandi,
Deumque id genus uitijs offeudendi, mores corruptissimos c ubi-
que magna cum omnium aedificatione abolere contendebant;
uisitabant aedes aegrotorum. adibant carceres, gymnasia, et tri-
uiales quasdam scolas ingressi, iuuentutem ad ueterem maiorum
suorum pietatem magno cum omnium, tum praeceptorum suorum
applausu, excitabant inflammabantque. Contionibus uero quas
in supremis saepe ciuitatum templis, diuersis d paroecijs et mo-
nasterijs celebrioribus ad populum habuerunt, id non solum
sunt assecuti, ut in haereticorum animis graues conscientiae acu-
leos relinquerent, uerum etiam, ut quidam. diuina eos iuuante e
gratia, ad sanctae Ecclesiae gremium multis cum lachrymis re-
uerterentur, atque in ea se mori uelle dicerent. Magnum studium
multamque operam in tollendis parochorum cum suis concubinis
(quod malum proh dolor his in locis pernitiosissime grassatur)
consuetudinibus, atque alijs eorum moribus a suo offitio alienis-
simis, quando dabalur occasio, diligentissime collocabant. Tes-
tatur id sane uel unicum praeclarum illud exemplum. Nam cum
ieiuni aliqui eorum toto die immensa semel confecissent miliaria,
atque Direnpach (quod est Morauiae oppidum) appulissent, scis-
a a.b eis stipra vers., delet. eius (?). — b preses ms. Alt. ex. preces. —
c Seq. verb. deletum, qnod legere nequivimus. — d Bel. paroesijs. — e iuuante
supra vers., deleto opitulante.
1 Vide p. 280.
748 LlTTBRAE QUADRIMESTRES
citantur de parocho, ad quem cum eis patuisset accessus, trac-
tatique ab eo humaniter fuissent, coepit quidam pro more de
pietate, uita et moribus christianis cuin eo paulo liberius dis-
serere. Placebant ei prima fronte omnia, coeterum in hoc 81?
dicuraocov [sic] a nostro R. P. dissentiebat, quod in coniugio illo,
quod cum concubina contraxerat, nullum subesse sacramentum,
ita ut ipse censebat, temere effutiret. Dicebat enim se, ni fallor,
cum R.mi Nauseae, vieunensis quondam episcopi l, consensu eam
duxisse in uxorem, addebatque fieri non posse (honestam scili-
cet hanc causam suae culpae praetexens), uti quis his difficillimis
temporibus caste uiueret. Goeterum rationibus tandem et pijs
praedicti Patris consilijs uictus, tantum est repente mutatus ab
illo, ut ipse suam concubinam, et ipsa uiceuersa eum deserere,
et prorsus uelle, bona fide pollicereutur. Quin imo illa quoque
adiecit, se barbam quam summo studio alebat, quam otijssime
abrasurum ; deinde pensum suarum horarum, quod multis an-
nis neglexerat, Deo posthac diligenter persoluturum, ac postre-
mo sub utraque specie nec prece, nec praecio, imo nec armis
quidem, ut ante, sacramenta commisso sibi gregi administra-
turum.
2. Possent hic alia eiusdem fere generis exempla, quae in ijs
pagis quae picardis, sabatinis, nicolaitis, anabaptistis, et etiam
iudeis, scatere uulgo iactantur, diuina Dei misericordia contige-
runt, in medium afferri; sed ea cum ex his et sequentibus facile
conijci possint, breuitatis causa praetermittam. lllud omnes sat
mirari non poterunt, quod cum nullum aut concionado, aut pro-
ximum priuatis consilijs iuuando, aut pauperum commodis ubi-
que inseruiendo studium salutis animarum omitti a nostris cer-
nerent, eos tamen spretis saepe ultro oblatis hospitijs et lectis
splendidissimis, aut ad egrotorum aedes deflectere, aut in scamnis,
nonnumquam etiam humi et sub dio cubare, ostiatimque elee-
mosynas magno cum labore petere conspiciebant. Vnde factum
est, ut non raro pijs his nostrorum exemplis adducti, alij cu-
ram illustrium quarundam parochiarum, ludimoderatoribus et
concionatoribus, quos in perniciem ciuitatum a se ali dicebant,
exterminatis, eorum fidei, magnis propositis salarijs, concredere
omnino uellent; alij noua, missis ad Patrem Rectorem literis,
Societati collegia erigere; alij nostris a se recedentibus benedi-
cendo clamare: ducat uos et reducat incolumes Pater et Filius
1 Fridericus Nausea viennensem ecclesiam rexit ab anno 1539 ad 1552. Eubel:
Hierarchia... III, 354.
. — Vindobona 29 Ianuarii 1562 749
et Spiritus Sanctus; alij suspiraudo dicere: utinam, utinam pre-
cibus meis apud Deum possem efficere, quo cito reuerteremini ;
alij denique se ijs adiungere, atque Societatem nostram ingredi
cuperent, et sumopere adhuc cupiant. Non deerant tamen, qui
eos quoque grauiter saepe persequerentur, atque ipsos non so-
lum nunc falsos prophetas, nunc gebusitas, nunc phariseos, nunc
hypocritas, alijsque contumeliosis nominibus appellarent; uerum
etiam uerbera plerumque, cruces et extrema queque eis super-
bissime minarentur. Coeterum nostri peregrini, Dei Opt. Maximi,
a quo minime peregrinabantur, dextera illos in his periculis
conseruante, omnes stato fere tempore ad nos leti et incolumes
remearunt.
3. Ad probationem, qua Societas nostra uti solet, admissi
sunt unius dumtaxat mensis curriculo, praeter alios quosdam,
duodeuiginti insignes adolescentes, atque, ut apparet, Societatis
instituto aptissimi, non sine summo, ut speramus, et fructu et
suarum animarum consolatione. Exercentur enim pi.js quotidie a
meditationibus, atque in uilibus demissioribusque offitijs, cum
omnes ex aequo, turn maxime recentiores. e quibus 4 b ante quam
reciperentur, ita conspirauerant, ut cutn uiderent nimium per-
trahi suam in nostrum numerum admissionem, collegium ali-
quoties ingressi, nulla illinc ratione auelli potuerint, donec
suorum uotorum compotes c efficerentur.
4. Verum haec hactenus de domesticis. Locus iam postulare
uidetur, ut quae in scholis nostris aguntur, silentio quoque non
inuoluamus. Professores classici duodecim numero sunt, quorum
in sua quisque functione gnauiter uersatur. Schola logices, quae
posterioribus quadrimestribus octo ad summum auditores habe-
bat, iam ad 20 numerum excreuit. Exercitia uero quibus stu-
diosi, tum ad uirtutem, tum ad capessendas bonas artes exti-
mulantur, diuersa sunt, nec ea quidem infrequentia. Theologi
bis legunt quottidie, reliqui ut ante. Logicae canditati singulis
hebdomadibus d, praeter quotidianas exercitationes, diem sab-
bathi totum disputationibus consecrant. Humanitatis discipuli et
rhetores in suis segregatim scholis idem agunt. Exigitur a sin-
gulis octauo quoque die exactissima doctrinae christianae ra-
tio ; confitentur omnes singulis mensibus ; quod etsi quibusdam
ualde in primis insolens uidebatur, nunc tamen alacri etiam
animo paulatim assuescunt, adeo ut inter illos non desint, qui
8° quoque die id praestent, atque sacrosancto eucharistiae sacra-
a Emend. ex quottidie. — b Bel. germani. — c JJel. singuli. — d hebdo-
madimus ms.
750 LlTTERAE QUADRIMESTRES
mento diebus solennioribus magna cum deuotione communicent.
Nonnulli praeterea cum turpi baereseos contagione imbuti apud
suos praeceptores adulterina quadam pietatis imagine, aliquan-
diu ortbodoxae fidei religionem, nescio quo astu, simulassent,
suorum magistrorum opera ad meliorem mentem conuersi, suos
plane abiurarunt errores, atque ad sacrum matris Ecclesiae gre-
mium, obnixe a nostris petentes absolutionem, intrepide re-
dierunt.
5. Jam ad sacramentorum atque adeo ad uerbi diuini mini-
sterium nostra se transferat oratio. Non fuit, fateor, bis tempo-
ribus, partim propter pestem (cuius gratia hactenus solennes
sunt factae laetaniae, et quotidie sacrificium missae oblatum)
bic a pernitiose grassante, partim propter imperatoris et re-
gis Maximiliani discessum, is confitentium atque dominicum al-
tare frequentantium numerus, qui Patrum nostrorum expecta-
tioni faceret satis ; adeo tamen non est bac in re remisse actum,
ut sacerdotes nostri bis rebus tantum uacasse quodammodo ui-
deantur. Nonnulli enim utriusque sexus bomines anteactae to-
tius uitae crimina maxima cum contritione et animi demissione
nostris detexere. Nec defuerunt bactenus, qui dominico quoque
die augustissimum b sacrae synaxeos saeramentum repeterent.
Plurimi qui semel duntaxat aut iterum quolibet anno confite-
bantur, saluberrimum illud aduersus omne uitiorum uenenum
animi alexipharmacum frequeDtarent. Ad haec vocati sunt interim
nostri Patres ad excipiendas confessiones ciuium quorundam
peste laborantium, quos magna cum aliorum aedificatione iuua-
runt. Tres ex nostris concionatores germani statas habent diebus
festis atque dominicis conciones; duo in nostra ecciesia, tertius
in xenodochio ciuium. Qui omnes suorum laborum uberrimos
fructus cum omnium nostrorum magna consolatione reportare
solent. Matrona quaedam, non infimi apud viennenses ordinis,
cum multis iam diebus a demone uexaretur, ita ut eius in-
stinctu nocte quadam intempesta uiolentas iam iam suo corpori
manus inferre crudelissime appararet, illa repente, diuina opi-
tulante gratia, in se nonnihil reuersa, quasi memor eorum, quae
pro contione a nostris aliquando perceperat c, in huiusmodi
uerba prorupisse fertur: Vtinam, vtinam aut concionator, aut ali-
quis fratrum Societatis IHV hic mihi adesset ! Sed cum id videret
non posse fieri, orauit Dominum IHM, ut illam saltem noctem
a hi ms. — b augistissimum ms. — c percaeperat ms.
622. — Vindobona 29 Ianuarii 1562 751
quietam duceret, alteroque die suis desiderijs fieret satis. An-
nuit eius precibus Ghristus Domiuus. Illa igitur summo mane,
citato gradu, ad nostrum templum confugit. Postulat instanter
confessarium; datus est ei confessarius. Petit ab eo supplex con-
silium aliquod, quo ex tot perturbationum fluctibus posset ali-
quando emergere. Dedit ille consilium, quod admodum placuit:
discessit leta, et nunc pergit feruentius contiones atque eccle-
siae sacramenta frequentare. Alia quaedam honesta femina, quae
a 30 annis confessa non fuerat, cum nobili (ut suspicor) rumore,
qui longe lateque de M. Gregorio l concionatore nostro circum-
fertur, ducta, eius conciones audisset; tanta ipsam de suis tla-
gitijs poenitudo inuasit, ut non multo post ad poenitentiae asi-
lum a, ceu ad sacram anchoram, ad nos quasi miraculose con-
fugeret. Aliqui quoque germani, qui tribus aut 4 annis grauis-
sima quedam peccata suos caelauerant confessarios, animi sui
saniem syncere ac integre, recisis suorum peccatorum uulneribus,
salubriter ad nostrorum confessariorum pedes effuderunt. Idem
praestiterunt nuper 3 aliae matronae, quarum una a duobus,
altera a septem, altera 20 annis nunquam confessionis lauacro
usae fuerant. Pretereo hic nostrorum quoque opera non paucos,
depositis odijs plus quam uatinianis, in gratiam cum aduersa-
rijs redijsse. Taceo multos esse utriusque sexus homines, qui
obnixe a suis confessarijs postulant crebras orationes, ut suos
liberos in Societate IHV uidere aliquando possint. Nuper est b
curatum, ut impediretur quidam bibliopola a uenditione libro-
rum haereticorum, quorum pulchritudine inusitato quodam modo
iuuenum animos ad se rapiebat. [Preces postulat.] Viennae Aus-
triae 4 Calend. Februarij, anno 1562. Ex commissione P. Rec-
toris 2.
R. P. T. indignus in Xpo. filius
Henricus Rickman leodiensis 3.
Alia manu: Quadrimestres Viennenses. Di 29 Gennaio 1562.
a Del. seu. — b Nuper est supra vers.; prius videtur scriptum Ne lo-
quar quidem.
1 P. Gregorius Rosseffius. Vide p. 283.
2 P. Paulus Hoffaeus.
3 Vide p. 289.
752 LlTTERAE QUADRIMESTRES
623
P. FRANCISCUS ANTONIO
SASSARI 31 IANUARII 1562 4.
1. Cur litterae non statis temporibus mittantur. Socii antiqui
et novicii. Candidati. — 2. Sociorum valetudo civibus cordi
est. — 3. Beligiosa disciplina. — 4. Crescit in dies con-
cursus ad sacramenta. — 5-6. Quorum fructus exemplis
ostenditur. Etiam ex dissitis oppidis consilii capiendi causa
ad nostros accurritur. — 7. Benevolentiae signa. — 8-14.
Excursus Patris Bectoris ad urbem Calarim, et Patris Pas-
siu cum socio ad urbem Oristanum. Quo in itinere Ortue-
rum et Sammogheum oppidos iuvant. Sociorum nomina et
patria.
1. f Jhs. Muy R.d0 P.e nro. en Chro. Pax Chri. etc. La incom-
modidad y falta de los passages nos haze siempre ser algo tar-
dos en el screuir de las quadrimestres, y otras vezes algo an-
ticipados, y assi esto escusara mi pereza y negligencia, con la
qual he passado ya los 4 meses en que deuiera screuir la pre-
sente, para en ella dar cuenta a V. P. de las cosas deste col-
legio en lo interior y exterior. Comencando pues por lo interior,
somos al presente en este collegio 8 por todos ; scilicet los 4
sacerdotes, y los 4 hermanos 2, de los quales el vno con la ayuda
del Senor pienso se ordenara presto, por tener talento y suffi-
ciencia para ello 3 ; el otro es coadiutor, y los dos son nouicios
que estos dias se han recebido, y estan agora en la primera
probacion. El vno es genoues, natural de Arax, y el otro es na-
tural desta ciudad. Tienen entrambos buenas partes, talento y
habilidad para studiar, con algunos principios de grammatica ;
y en lo spiritual proceden muy bien y dan de si senales de que
se seruira Dios nuestro Sehor mucho dellos en los ministerios
de la Compahia. Sin estos que se han recebido, andan muy moui-
dos tambien otros que hasta aqui se lo tenian callado, pero
1 Ex autogr. in cod. Sardin. 13, ff. 169-170; prius 252-254 (167-169).
3 Eorum noraina habentur ad finem epistulae.
3 Franciscus Garcia, qui paulo post sacerdos factus est.
623. — Sassari 31 Ianuarii 1562 753
agora en viendo abrirse la puerta, se han declarado bien. Algu-
nos dellos pienso se regibiran, otros se dillataran mas por la
incommodidad que tenemos de casa, que de lo demas confio en
el Senor que no faltara lo neQessario.
2. Salud corporal tenemos todos al presente, gloria al dador
della, aunque no han faltado visitas de la diuina y dulcissima
mano, porque el P.e Rector y el P.e Passiu han estado enfermos
de tercianas, y el hermano Garcja tambien de una callentura
continua con que llego a harto peligro, pero el que no pretendia
sino visitarlos y consolarlos spiritualmente, muy en breue les
boluio la salud, siendo ayudados con oraciones de los de casa
y de muchos deuotos de fuera ; que cierto me edificauan en gran
manera, ver con quanta ansia y heruor tomauan a pechos este
negocio, vnos con grandes ayunos de pan y agua, otros con ro-
merias, otros con muchos rosarios, psalmos y letanias etc. ; que
creo verdaderamente que por sus padres y madres no hizieran
mas, ni aun tanto. Y quien tal socorro y ayuda daua por la via
spiritual, crea V. P. que por la temporal no se descuidauan,
antes con mucha abundancia prouehian de todas cosas necessa-
rias para enfermos. El Sehor les pague tanta charidad.
3. En la via spiritual todos caminan bien, por la diuina bon-
dad, en la obediencia, mortificacion, humil[dad] a, patientia y
virtudes todas, come se puede collegir (aunque otro no huuiesse)
del suffrir c[on] animo alegre los trabajos y incommodidades
deste b collegio, donde niuchas vezes faltan los exteriores y cor-
porales refrigerios y pasatiempos, aunque no los interiores y
spirituales, para los quales ha ayudado mucho la renouagion de
los votos y confessiones generales que hemos hecho la octaua
de la Epiphania, porque por las muchas occupaciones no pudo
ser antes. Plega a la diuioa magestad augmentarnos en virtu-
des, fuer^as y numero para mas y mejor seruirle.
4. Viniendo ya a lo exterior y de fuera de casa, en todo este
tiempo se han exercjtado con [los] proximos los solitos ministe-
rios de la Gompania, continuandose siempre el predicar, visitar
a car^eles y hospital, al modo que por las passadas quadrimes-
tres tengo scrito a V. P. L[a] platica de los domingos sobre la
doctrina christiana, que por los calores se auia interrom[pi]do,
se ha buelto a proseguir ; y por ser nuestra iglesia pequefra, se
a Consumpta charta hic et inferius in extremis versibus. Verba quae
deesse videntur, intra quadratas parentheses includimus. — b Delet. pe-
queno.
LlTTERAE QUADRIMESTRES — Tom. VII. 48
75i LlTTERAE QUADRIMESTRES
ha mudado a la iglesia mayor, donde acude mucha mas gente
y se aprouechan muchos por la bondad de Dios. El ser llama-
dos para enfermos, tanto para confessarlos, como para ayudarlos
en el transito, es cosa tan freqtiente que apenas se passa dia
que no seamos llarnados, quando de dia, quando de noche. La
freqiiencia de los sacramentos cada 8 y cada 15 dias, es ya tanta
por la diuina gracia, que apenas bastan los tres confessores que
somos, maxime en las fiestas priucipales, y en special esta fiesta
de Nauidad fue tanta la gente que durando 8 y diez dias des-
pues, en que se confessaron mas de 300 personas, todauia hu-
uieron de quedar muy muchos sin confessarse por otras occupa-
ciones y indisposiciones de los Padres; lo que cierto sentiamos
mucho en auer de despedirlos, y en ver lacompassion que mos-
trauan de las causas que les dauamos para no poder cumplir
con todos. Plega a la diuina magestad embiarles los operarios
que tanto tiempo ha que dessean, y con tanta instancia lo piden.
5. El fructo que de todos estos ministeries se sigue, es tanto,
que solo lo sabe aquel qui scrutat corda etc, pero todauia pondre
algunos casos particulares, para que estos abran el camino al
entendimiento, que pueda discurrir por otros muchos. Vna per-
sona muy principal y de mucho respecto (que tiene raas de 300
ducados a de renta del rey) biuiendo fuera desta ciudacl, vino
aqui enfermo para curarse, y visitandole vn Padre de casa
con el qual tenia alguna familiaridad, le exhorto luego a la
confession y comunion, como a medicina spiritual de la qual
muchas vezes depende la salud corporal, y el enfermo respondio
publicamente delante todos los que presentes estauan, que ya
tenia voluntad de hazerlo, pero que porque sabia que los de la
Gompania no quieren absoluer a los amancebados sin que pri-
mero echen de casa la concubina, lo dilataua hasta que vinies-
sen vnos criados suyos que auia embiado al lugar donde resi-
dia, a echar de casa y aun de la tierra vna muger que el tenia
en casa, y que, vueltos ellos y [e]stando certificado de la echada
de aquella, luego se confessaria ; y esto dezia con gran muestra
de dolor y sentimineto, con lo que edifico mucho a los que alli
estauan y a todos los que despues lo supieron. Finalmente
quando b la dicha amiga salio de casa y de la tierra, y el se
confesso y comulgo con mucha deuocion, en la qual aun hasta
agora perseuera. Sit nomen Domini benedictum.
a J.os ms. — b quando dubia lect.
623. — Sassari 31 Ianuarii 1562 755
6. Vn otra persona, estando enferma y confessandose con vn
Padre de los de casa, hizo luego su testamento, ordenando en
el muchas mandas pias y restituciones, pero tocandolo mas el
Spiritu Sancto y ayudandose de los auisos y consejos del Padre
(segiin que el mesmo enfermo lo publicaua), no quiso sperar la
muerte, sino que luego publicamente comenco a distribuir mu-
cha quantidad de dineros en restitucion de bienes ciertos y in-
cjertos con mucha edificagion y admiracjon de los proximos ; y
es cosa para mucho alabar al Senor ver como perseuera, estando
enfermo, en aquel heruor que Dios ie ha comunicado, do har-
tando de confessarse y hablar de las cosas del alma, de que
antes de la enfermedad no era tan sollicito, que al fin bien pa-
rece haec mutatio dexterae excelsi *. Otro enfermo tambien, que
en sus tratos y mercadurias no auia sido muy justo y entero,
acercandosele la muerte, y estando ya confessado y comulgado,
pero alumbrado con la luz verdadera que es Christo Jesii Re-
demptor nuestro, no teniendo por segura su conscJenQia, embio
a llamar vn Padre de los nuestros, y confessandose breuemente
con el de las cosas en que mas se sentia agrauado en su alma,
luego alli delante muchas personas, con grandes sospiros y la-
grimas, encargo (por no poder el hazerlo, a causa de la muerte
que se le acercaua, que no le tardo 7 horas) a su padre y pa-
rientes, que hiziessen tales y tales restitucjones a que el era
obligado, y assi le comunico nuestro Senor mucha gracja, dan-
dole todas aquellas 7 horas su perfecto y sano juizio, lleno de
dolor y contrigion, aborrecjendo summamente el mundo y sus
vanidades, y siempre con el nombre de Jesiis en la boca, abra-
candose y hablando con vn crucifixo, dio el anima a su Cria-
dor, al qual plega de auerla regebido en la gloria para la qual
la auia criado. Vna muger que muchos ahos auia biuido en
piiblico concubinato, haziendo tambien biuir en el mesmo estado
a vna su hija casada, biuiendo las dos sin confessarse ni tener
memoria alguna de Dios, tandem plugo al que las auia rede-
mido y comprado con su sangre pregiosa, tocarles el cora^on,
parte con los sermones de los nuestros, parte con el exemplo
de otros semejautes que auian visto emendarse, y parte con los
auisos y consejos que les dauan algunos de nuestros deuotos ; y
assi vinieron a hazer verdadera y general confession de sus
pecados y mala vida passada, y perseueran freqtientemente en
1 Gf. Ps. LXXVI, 11.
756 LlTTERAE QUADRIMESTRES
el recebir los sacramentos, haziendo grande penitencia, no har-
tandose de llorar los anos que en seruicio del dernonio auian
despendido. Plega al Sehor perfectionar en ellas lo que tan sanc-
tamente les ha hecho comencar. Dende algunos pueblos 30 y
40 millas desta ciudad, han venido a casa a confessarse con los
nuestros algunos clerigos y tambien seglares, y esto por algu-
nos casos de importancia y por la fama y opinion que de la
Compania esta sparzida por toda la isla, no se quietauan hasta
resoluerse con alguno della ; y el grande fructo que desto se
aya seguido, qualquiera facilmente lo podrajuzgar; baste saber
que ya de ordinario suelen venir a consultar todos sus casos
con los de la Compahia, sin cuya resolucion no los quieren ad-
mittir a los sacramentos los curas de las villas. Sea por todo
gloria a la diuina magestad.
7. Finalmente son tantas las particularidades que se offreQen
que screuir, que por euitar prolixidad las dexo, maxime que
cada vno las podra conjecturar entendiendo la grande afficion
y amor que este pueblo y todo el reyno tiene a la Compahia,
tanto de las personas mas principales, como de los medianos y
mas baxos, que cierto es tanta, quanta se pueda pensar, como
dello da buen testimonio el sustentar y mantener este collegio
en ahos tan steriles, como por aca son, y siendo la gente co-
munmente pobre. Tambien dan dello testimonio algunas dexas
y legados que en sus testamentos han mandado a este collegio
algunas persouas que no eran de los muy familiares de casa;
entre las quales vna ha dexado vna cama que valia mas de 40
libras desta moneda ; otra ha dexado 50 libras y vn frontal para
el altar; otra auiendo puesto en su testamento que se diessen
a este collegio 25 libras, el mismo las hizo dar antes de morir.
Pues las cosas de ornamentos de la iglesia tambien las han
augmentado, segun que han podido, y cierto no es nada mirar
estos dones, sino mirar la gran voluntad y amor con que lo
cercenan de sus necessidades para darlo. Plega al Sehor de
boluerfles] por ello mensuram bonam, confertam, coagitatam
et superefluentem *.
8. El P.e Rector ha ydo a Caller este aduiento por algunos
negocios de importancia, tocant[es] a la heredad dexada a este
collegio, y alli ha predicado algunas vezes con harto concurso
y accepcion, y no menos fructo spiritual, segun se cree; y in-
1 Gf. Luc. VI, 38.
623. — Sassari 31 Ianuarii 1562 757
sistieron mucho en que les predicasse la quaresma, lo que no
pudo ser por tener dada la palabra aca en Sacer. El visorrey l y
todos los oficjales reales han mostrado mucho amor y affi-
cion a la Compaiiia, y lo mostraron bien en la buena expedicion
que dieron a los negocios que el P.e Rector iua a tratar alla. El
Senor se sirua de todo. El P.e Passiu con vn hermano partieron
en la fin de Setiembre para Oristan, de donde es natural el
dicho Padre; y el fructo que se aya hecho en esta jornada, sabra
V. P. por letra del hermano que fue con el, cuyo treslado es el
que se sigue:
9. « Despues de nuestra partida de Sa^er, venimos a vna villa
llamada Ortuero, que es vno de los beneficios del P.e Passiu.
Hay en esta villa 120 a hombres de feu que aca dizen, scilicet
120 fuegos, y esta toda rodeada de bosques y montafias. Des-
pues de auernos recebido con mucha alegria, y dadonos la buena
llegada, fuimos a ver la iglesia, y entrando en ella, no huuiera
sido fuera de proposito cantar: facta est quasi vidua 2 etc. Luego
la mesma noche comenco el Padre a tratar con los principales
sobre todo lo necessario, y hase dado (por gracia del Senor) tan
buena mana, agora con platicas, agora con algunos sermones
que les ha hecho en la iglesia, que han venido a todo lo que
el Padre ha querido o poco menos, no obstante algunas contra-
dictiones de algunos rebeldes al bien obrar. Primeramente hazen
vn calix (vltra del ordinario que tienen) de 18 scudos de valor,
con su patena y corporales. Hazese el altar mayor de nueuo
con vna piedra muy linda, que ya han comengado a cortar, por-
que el altar que tienen es tan chico, que con mucha difficultad
se puede dezir missa en el. Despues de muchos pareceres sobre
ciertos muros de la iglesia, que estan para ruinarse, han rogado
al Padre les diesse industria para remediarlos, obligandose ellos
a hazer todo lo demas, y assi el Padre ha hecho venir vn maestro
de otra villa, y se ha concertado todo lo ne^essario acerca desto.
El lugar donde entierran los muertos, que es fuera de la iglesia,
y por ser ruinada la cerca, venian los puercos y perros a comer
los cuerpos alli enterrados, fue el Padre con toda la villa vn
dia a reedificar la dicha cerca, de modo que quedan los pobres
muertos seguros de puercos y perros, aunque no de gusanos. Los
a Emend. ex 1200 ; et simili modo paulo inf.
1 Alvarus Madrigal.
3 Gf. Thren. I, 1.
758 LlTTERAE QUADRIMESTRES
paramentos de la iglesia solian estar sobre vn poyo, por no
auer en donde meterlos. Hase comprado vna caxa donde esten,
y ya la han traydo de Oristan con quatro bueyes a, aunque no
se quien ha auido mas aguijonadas, o los hombres que fueron
por ella, o los bueyes que la truxeron. Gon los sermones del
Padre, que fueron hasta tres, por no auer estado alli sino 9
dias, se han consolado y ayudado mucho, segiin los effectos que
en tan breue tiempo se han visto salir de gente tan inculta y
rude. Y son que acerca del jurar, vltra de auer todos propuesto
de emendarse en lo venidero, algunos no contentandose desto,
han prometido cada vez que jurassen ellos mismos condenarse
vn tanto para la iglesia, solo por quitar tan mala costumbre.
Si huuiera vn Padre, sin duda se confessaran todos, segun vn
dia lo dixeron en la iglesia; lo qual no hizieron con el Padre
Passiu por estar el muy occupado, y por otros buenos respectos.
10. Viendo la gran probreza desta iglesia y la necessidad
que tiene de edificios y otras cosas, se ha dado vn orden, sci-
licet, que cada aho hagan en comun vn horno de cal para la
iglesia, y que cada vno dee vn quartucho de trigo (que sera
como vn celeniin) o el valor del, para la obra de la iglesia.
Quedan todos contentos y obligados de hazerlo. Yo algunas ve-
zes he ydo en estas valles, y offreciendose, ensenaua a los pas-
torcillos el Pater noster y Aue Maria y hazerse el sefial de la
cruz ; y todo esto por interprete. De lo qual no eran ingratos,
pues nos combidauan a hazer collacion (despues de hauer hecho
la spiritual) con leche y cosas semejantes. El dicho mi inter-
prete (que es vn hombre muy honrrado, pariente del P. Passiu)
esta muy conuertido y espera a V. R. que passe por Oristan
para consolarse con una buena confession, que quiere hazer.
Nuestro Sehor le confirme el buen proposito y desseo que tiene
de ser virtuoso.
11. En estos dias vinieron a esta villa ciertos gitanos (que
aqui llaman griegos y zingaros), y fuymos a ver si se podia ha-
zer algiiDa cosa con ellos, y quedandose ellos en su obstinacion,
los dexamos en ella, sino quando el dia siguiente sentimos toda
la villa alborotada sobre vna taca de plata que auian hurtado
a vna pobre biuda, la qual tenia vna hija para casar, no te-
niendo la cuitada otro caudal ni axuar que dicha taca, que val-
dria 35 libras desta moneda ; de la qual viendose priuada, y no
a buyes ms., et paulo inf.
6*23. - Sassari 31 Ianuarii 1569 759
pudiendo con todas las diligencias que hizo, auer rastro della,
como desesperada comenco a herirse los pechos y cosas seme-
jantes. Mouido el P.e a compassion, determino de yr a ver si
podia hazer algo, y plugo al Sefior que hizo tanto con ellos, que
cobro la dicha taca. Creo que (vltra el fauor diuino) aprouecho
mucho los dos combates que el dia antes les a dimos sobre la
mala vida que traen. La alegria que madre y hija y toda la villa
tuuieron, la dexo peasar a V. R. Luego a la hora truxeron de
hazer collacion a los gitanos, y al Padre vna buena gallina, la
qual en ningun modo quiso acceptar. Sit nomen Domini bene-
dictum.
12. Vno de los mas prineipales desta villa, teniendo cierta
enemistad de mucho tiempo con vno de Oristan, y siendo el el
offendido de vn mal golpe en la cara y perdido vn ojo, por lo
qual nunca ha querido hazer paz auiendoselo rogado el arcobispo
y otros caualleros, ha sido nuestro Senor seruido que despues
de hauerle el Padre hecho capaz de la verdad, respondio que
estaua aparejado a hazer todo lo que el Padre le mandasse,
pues conocia que quanto el Padre le dezia, era verdad. Ya ha
scrito el Padre a la otra parte en Oristan, la qual mucho ha
que dessea esta jornada. Nuestro Senor lo guie a mayor gloria
suya.
13. Despues de muchos ruegos y lagrimas de los de la villa,
diziendo al Padre que no los d[e]samparasse, pues era su padre
y pastor, y que no falte de visitarlos a menudo, nos partimos
a los 10 de Octubre para otra villa, 12 millas desta, que se dize
Samogueo *, que tambien es beneficio del P.e Passiu. Es mayor
que la otra, vez y media ; hay aqui mejor aparejo en lo que
toca a las cosas de la iglesia ; todavia (vltra del ordinario) les
haze hazer el Padre vn caliz de 30 ducados. Tambien en la fa-
brica les haze hazer dos ventanas en dos capillas muy escuras,
y haze adobar vna iglesia que esta para caer, a donde se entie-
rran, fuera de la villa. Ha trabajado mucho el Padre por hazer
que conseruen el santissimo Sacramento, el qual por su bondad
ha sido seruido de hazerse acceptar en esta iglesia para siem-
pre ; lo que hasta agora [no] se auia hecho. Hase ordenado deste
modo, scilicet que cada vno ha de dar cada aho vn quartucho
de trigo para la luminaria del santissimo Sacramento, y para
a le ms.
1 Sammugheo.
760 LlTTERAB QUADRIMESTRES
esto (con parecer de todos) ha escogido el Padre dos honrrados
de la villa para tener cargo de coger esta limosna cada ano, y
otra persona (vltra del curado) que terna cargo de gouernar la
lampara. Ya se ha embiado a Oristan a hazer vna arquilla de
plata, y en siendo hecha, pornan por obra lo sobredicho en el
altar mayor con vna custodia al modo de la Compahia.
14. Dentro de pocos dias nos partimos y llegamos a Oristan
con mucha alegria y consolacion del sehor canonigo Villasclara,
tio del P. Passiu, y de todos los otros. A ruego de los jurados
ha hecho el Padre el dia de todos Sanctos en la iglesia mayor
desta ciudad vn buen sermon. Vuo grande auditorio, y que-
do muy satishecho, diziendo que nunquam sic loquutus est
homo l, scilicet ni hombre de la patria, ni en lengua sarda, de
lo qual quedan muy contentos, porque todos lo pueden enten-
der ; lo que antes no podian por predicar los otros predicadores
ordinariamente o en italiano o en espahol. Y de nuestra pere-
grinacion hasta aqui, no se me ofrece otro etc. » [Preces pos-
tulat.] De Sager el postrero de Enero de 1562.
Por commission del P.e Rector
De V. P. indigno y iniitil hijo en Jesu Christo
Frang.co Antonio 2.
Los nombres de los que aqui estamos sou :
El P.e Mro Baltasar Pines, Rector, catalan
El P.e Fran.co Antonio portugues
El P.e Jorge Passiu sardo
El P.e Pedro Spiga sardo
El Her.° Fran.co Garcia sigiliano
El Her.° Juan Ambrosio biarnes
El Her.° Franc.co Berno genoues
El Her.° Juan de la Justa sardo
Inscriptio. f Al muy Rdo. P.e nro. en Chro. el P.e Mro. Sal-
meron, vicario general de la Compahia de Jesus. En Roma.
Sigilli vestigium.
1 Cf. Ioann. VII, 46.
2 Vide Litt. Quadrim. VI, 214.
624. — Burgis Mbnse Ianuario 156°2 761
624
P. GASPAR DE DUENAS
BURGIS MENSE IANUARIO 1562 *.
1. Sociorum numerus. Disciplina religiosa viget. — 2. Con-
sueta ministeria cum fructu exercentur. Maurus diu rebel-
lis christiane eruditur et baptizatur. — 3. In bellimarensi
collegiolo disciplina religiosa etiam id temporis, valetudine
affecta, singulariter ftoret. Sacerdotes ad vicina oppida ex-
currunt. Pro ecclesiae bono peregrinationes ftunt. Aliqui
Societatem ingredi cupiunt. Aedium exstructura perficitur.
1. f Ihs Muy R.do P.e nro. en X.° — Pax Christi. En la pre-
sente quadrimestre dare qiienta a V. P. de lo que su Magestad
se a dignado obrar estos 4 meses por los de su minima Compania.
Quanto a lo primero, dire lo tocante a las cosas de la casa.
Estamos al presente 11, los 4 sacerdotes, y los 7 hermanos, y
todos bien ocupados, por la bondad del Seiior, en los exercitios
acostumbrados, y en especial este aduiento a auido grande her-
uor en los Padres y hermanos, procurando buscar medios para
que Christo nuestro Senor nasca por gracia en nuestras almas ;
y para conseguir esto, pidieron ayunos, diciplinas, mortificacio-
nes, cilicios, y que publicamente en el rrefitorio les dixesen
sus faltas, y que el que siruiese a la mesa, tuviese a cuidado de
quitar el plato al que le paresciese que estuuiese descuidado;
y destas cosas que pidieron al Padre Rector 2, algunas de ellas
se les congedieron, no obstante que todo el ano se tiene este
exertitio de mortificationes, tratando de la obediencia y guarda
de reglas.
2. Quanto a lo segundo tocante a los proximos, son muchas
a Prins tubiese.
1 Ex autogr. in cod. Hisp. 99, ff. 419, 420. In ff. 417, 418 est exemplum
latinum ita datum: Burgis 12 Kal. Jan. 1551 (sic). Concordat cum exemplo
hisp. in quo deest dies mensis, sed annus et mensis clarissime leguntur.
3 P. Gaspar de Acebedo.
762 LlTTERAE QUADRIMESTRES
las confessiones, comuniones, y las ueccs que los Padres son
llamados para ayudar a morir, hazer amistades; y en especial
se hicieron vnas entre marido y muger, y se confessaron. Tan-
bien se ua a los ospitales a confessar; y por algunos lugares se
a andado, donde se ha hecho mucho prouecho en las almas, ansi
predicando, como confessando. Tanbien se prosigue la doctrina
christiana, con la qual creo se haze mucho prouecho, ansi en
los ninos, como en el exemplo que se da a los graodes. Anse
hecho confessiones generales. Auia en esta ciudad vn moro con
el qual se auia trabajado mucho que se hiziese christiano, y no
auian podido acaballo con el; y estando preso en la carcel, le
ablo vno de los nuestros, que suele hir alli a predicar; y le
tomo tanta aficion, que dixo que queria ser christiano; y ansi
fue instruido en la doctrina christiana. y le batigaron. Esto es
lo que ai que hazer saber a V. P. deste collegio de Burgos. Lo
que se sigue es del de Vellimar.
3. Los padres y hermanos del collegio de Villimar, avnque
an tenido algunas indispussiciones, uo an sido tales que por
ellas dexasen sus ordinarios ministerios, y avnque suelen co-
munmente acostumbrarse en las ordinarias penitencias y mor-
tificationes de la Compahia, pero en este mes de Dezienbre para
reciuir al nino IHS. se repartieron ciertas mortificationes a
cada vno; las quales se hecharon juntamente con los Sanctos
al princjpio del mes. Tienen confessiones, ansi del mismo
pueblo, como de otros comarcauos. Prosiguen el salir por las
aldeas, como suelen ; y ban cada dia estendiendose mas lexos.
Predican en ellas, y ensehan la doctrina christiana. Los clerigos
de las aldeas tienen deuocjon con los nuestros de aquel col-
legio, y algunos se an mouido a confessar y tratar con ellos,
de lo qual podria su^eder gran fruto, no solo en ellos, pero
avn en los labradores. Son tanbien llamados los nuestros para
confessar fuera del pueblo, y an thenido algunas confessiones
generales. Allende de lo que esta ordenado que se haga por la
yglessia, a auido en aquel collegio algunas peregrinationes por
lo mismo, y dizen muchas missas. Todo lo qual con el fauor
diuino tiene buen suceso, y augmenta la deuocion para con los
nuestros. An pedido algunos ser reziuidos en aquel collegio.
Dilataseles para su maior prouacion y seruicjo diuino. El Sehor
obre en ellos segun su sanctissima voiuntad. La obra material
de aquel collegio esta tan adelante, que ya toda la cassa esta
cubierta. El Padre Rector con todos los demas deseamos ser en-
comendados en las orationes de V. P. Denos el Sehor su sancto
6i5. — Bellomonte Ineunte anno 1563 763
amor y gragia para en thodo cumplir su sanctissima voluntad.
De Vurgos a a — de Enero de 1562 afios.
D. V. P. sieruo en el Senor.
Por comission del Padre Rector.
DUENAS f l
625
P. IOANNES QUADRA
BELLOMONTE INEUNTE ANNO 1562 2.
Socii ad religiosam perfectionem contendunt. — Tirones recens
in Societatem admissi. — Solita ministeria adhibentur. —
Litterariae exercitationes. — Adiumentum in negotio tempo-
rali benefactori re denegatum, precatione concessum : quanto
id virtutis exemplo ! — Quidam proximi famae a se labefac-
tatae consulit. — Nobilis vir ad bonam frugem redit. —
P. Nadal collegium invisit. — Socii bene valent.
f Ihs. Admodum Reuerende in Chro. Pater. Pax Chri. etc.
[Socii ad religiosam perfectionem progredi contendunt.] [E] sco-
laribus nostris tres admissi sunt in nostram Societatem, quorum
et probitas, et spes optima futurae eruditionis prae caeteris
maxime spectata uidebatur; nunc uero domesticis functionibus
uacant, et in officijs humilioribus incredibili animi alacritate,
ac deuotione exercentur 3. [Consueta ministeria erga proximos
fiunt.] Scholastici nostrum gimnasium frequentantes accesionem
a Spatium vacimm in ms.
1 Vide p. 107.
3 Ex originali in cod. Hisp. 99, f. 498; prius 298. Est aliud exemplum la-
tinum in f. 458. In utroque deest diei et mensis notatio: sed cum loquatur
de P. Natalis visitatione (quae exeunte mense Novembri 1561 habita est) tan-
quam de re proxime praeterita, colligitur litteras has ineunte anno 1562 datas
esse. Cf. etiam p. 318, annot. 2.
3 In catalogo collegii, qui medio anno 1562 scriptus videtur, (in cod. To-
let. 12a., f. 164: prius 171) recensentur Ioannes de Qufiiga ex oppido Escalona,
Ioannes de Cuenca ex oppido Belmonte, et Petrus Vazquez ex eodem oppido,
quinque mensium tirones.
764 LlTTERAE QUADRIMESTRES
in bonis literis, una cum probitate, coniungunt, atque ad insti-
tutum nostrum suscipiendum maxime intlamantur. E uicinijs quo-
que studendi gratia certatim cofluunt. In festo diui Lucae, quo
solent bonae frugis studiorum specimina, atque argumenta prae-
beri, babitae sunt declamationes, atque in bis edita sunt buc-
colicis carminibus spectacula; quae omnia summo astantium, qui
plurimi fuerunt, consensu approbata, atque excepta sunt.
[Adiumentum in negotio temporali cuidam negahim, sed pre-
cibus obtentum, illi bono exemplo est. Vir quidam famae proximi
a se labefactatae consulit. Nobilis vir ad saniorem frugem redit.]
Postremo proximis diebus R. P. Natalis ad nos peruenit. ut
nostro quoque collegio, quemadmodum et relliquis nostrae So-
cietatis, uisitationis beneticium impenderet. Dici non potest quan-
tum eius praesentia solamen, quantamque in Domino laetitiam
nobis omnibus attulerit, nec minore Pater ipse de progressu af-
fectus gaudio, atque aedificatus, discessit. Insuper de studiorum
incrementis et scolasticorum numero, ac uirtute, optima praeterea
spe futuri progressus non mediocriter est exbilaratus l. Omnia
Dei Optimi Maximi beneuolentiae, cuius baec dona sunt, accepta
referimus. [Socii bene valent. etc.] Belmonte anno salutis nostrae
1562. V. P. filius indignus in Ghro.
Quadra 2.
626
FRANCISCUS XIMENEZ
MURGIA 3 FEBRUARIl 1563 3.
1. Sociorum numerus. Qua ratione religiosa disciplina foveatur.
— 2. Spiritualia auxilia variis hominum classibus praestita.
— 3. P. Govierno magno cum fructu, et miro audientium
concursu contionatur. — 4. Abusus ingens sublatus. P.
Rectoris contiones. — 5. Excursus per dioecesis oppida. —
1 Cf. Epist. P. Nadal, I, 646.
2 Vide p. 320.
3 Ex autogr., ut videtur, in cod. Hisp. 99, 2 ff., nn. 91, 92; prius 147, 148.
Praecedunt in ff. 87, 90 et 88-89 duo exenipla latina a P. Bartholomaeo Coquio
subscripta. Cohaerent cum exemplo hispano.
626. — Murcia 3 Februarii 1562 765
6-7. Florens studiorum status. Acta in eorum annua in-
stauratione. — 8. Theologiae moralis lectio. — 9. Pueri
per vias ad catechesim convocantur : quomodo doceantur.
— 10. Festum circumcisionis. D. N. Iesu Christi sollem-
nius actum.
1. -j- Ihs. Muy R.do P.e n. en Chr.° Gratia et pax Ghristi etc.
Aunque por la passada quadriinestre se scriuio a V. Pd. algo
de lo que nuestro Senor se digna obrar por los ministros suyos
que tiene en este collegio, todauia agora scriuire breuemente lo
que de nueuo se offrece. Somos en este collegio por todos diez
y seis, 7 Padres y nueue hermanos, todos con salud por la bon-
dad del Senor, aunque ay algunos achacosos. [Cuncti ad desi-
deratam metam alacriter tendimt.] Ayuda para esto el continuo
cuydado que se pone (fuera de las platicas que se tienen los vier-
nes y conferencias spirituales los domingos) en el aprouecha-
miento en la oration, porque se da a la noche el exercicio quel
dia siguiente se a de meditar, vnas vezes acerca de esto se dan
auisos, y otras se piden para que procedamos con mas lumbre
y en todo se glorifique nuestro Sehor.
2. La freqiiencia que ay a los sacrameutos en este collegio
es grande. Confiessanse de ordinario muchas personas principa-
les con gran fructo no solo para sus animas, mas aun para los
con quien comunican ; y los Padres confessores en platicas par-
ticulares hazen mucho fructo, porque tractando con algunos a
solas, son tan eficazes sus palabras, que a los que hablan mueue
nuestro Sehor a salir de peccado, y assi se hazen muchas amis-
tades por medio dellos. Visitanse las carceles, confiessanse los
presos, hazeles [sic] platicas, ensehaseles la doctrina christiana,
y daseles la misma doctrina para que la aprendan, poniendo
alguno que la ensehe a a los otros. Consuelanse desto, y mas
quando les dize missa alguno de los nuestros, que por su con-
solacion y por la necessidad se les dize algunas vezes. Son lla-
mados los nuestros para confessar y ayudar a bien morir a los
que an de justiciar. Visitase tambien el hospital, confiessan y
consuelanse los enfermos del a menudo, exortandolos a la pa-
ciencia y a que saquen de todo fructo para sus animas. Son
llamados los nuestros para confessar y ayudar a bien morir los
enfermos con tanto amor y deuocion, que pareceria encareci-
miento, si en particular se huuiesse de screuir desto.
a esene ms.
766 LlTTBRAE QUADRIMESTRES
3. El Padre M. Gouierno continua sus sermones con admirable
concurso. Es pedido para predicar en la yglesia mayor aigunas
vezes en fiestas particulares, esto digo, fuera de los sermones
(que aca dezimos) de tabla. Sonle afficionados, y con razon,
aquellos senores, y su senoria * aun con su edad procura de le
oyr muchas vezes. Consuelase dello, y ansi lo dize quando le van
a visitar. Es grande el fructo que con su doctrina se haze en
las animas, porque dexada Ja mocion que ay al tiempo del ser-
mon, se vee despues fructo, como es que algunas donzellas prin-
cipales, que estauan puestas en galas y atauios de mundo, y
oydo el sermon, salen con voluntad y determination de dexar
el mundo y su vanidad y entrarse en religion, y muy de ueras
vienen al collegio a pedir los medios para effectuar su buen
proposito ; y otras personas, como senoras principales, van al a
hospital a uisitar y a seruir a los pobres, mouidas por vn
sermon quel P.e Gouierno hizo en este hospital; y particular-
mente vna, oydo el sermon, fue luego a hazer vna restitucion
a vna persona que estaua de aqui siete o mas leguas, y cosas
semejantes, que por la breuedad no digo. Gon auer en esta ciu-
dad grandes predicadores, no parece que se habla sino del, y
assi se lleua la gente tras de si, de tal manera, que a aconte-
cido ir b a predicar a vna de las mayores yglesias de esta
ciudad, y no poder entrar sino por encima de las paredes de
vna casa que estaua junto a ella. El sacar el pulpito a la puerta
de la yglesia donde predica (para que oyga toda la gente, y
quando no se puede, traello de otra parte) es ordinario.
4. Haziase en esta ciudad el dia de aho nueuo vna feria, en
la qual auia grandes gastos y mayores occasiones de offender a
nuestro Sehor, y continuada ab antiquo. Euitose proponiendoles
a los iurados c y regidores de la ciudad en su cabildo, y des-
pues a los sehores eclesiasticos en la iglesia mayor, las gran-
des dissoluciones y offensas de nuestro Sehor que alli hazian,
aun personas que eran tenidas por honestas, y ya con velo de
vso no se tenia por reprehensible. Euitose y fue y sera para
adelante (como dixe) cosa por cierto de gran seruicio de nuestro
Sehor. Nuestro Padre Rector 2 predica tambien algunas vezes y
con gran concurso y acceptacion, por su buen pulpito y letras.
a Del. os. — b y ms. — c Praec. v. iteratur in ms.
1 Stephanus de Almeyda, episcopus.
a P. Paulus Hernandez.
626. — Murgia 3 Februarii 1562 767
5. Andan dos Padres por este obispado predicando y ense-
fiando la doctrina christiana ; el vno es el P.e M. Xuarez, y el
otro el P.e Pertusa. Es cosa de que el obispo huelga muy mu-
cho. Estan en cada lugar vn mes, poco mas o menos. Ensena-
seles la doctrina christiana, predicaseles sobrella los mas dias
de la semana, y para que no les impida su labor, es el sermon
de manana, y vieuen con grande deseo de aprouechar, algunas
vezes antes que sea de dia, y excitan al sacristan; y oydo el ser-
mon de maiiana, se van a sus labores, y consolados dan muchas
bendiciones a los Padres y al obispo, porque tal obra instituyo
en su obispado. Lleuan para los ninos doctrinas, y tambien
para las nifias rosarios. Ay grande concurso dellos, y aproue-
chanse los ninos y tambien los grandes, que ay muchos que no
la saben, y aun dizen que agora empiec,an a ser christianos.
Confiessanse muchos, y algunos generalmente ; edifficanse mucho
de uer quan desinteressadamente se busca el prouecho de sus
animas. Posan en el hospital, van a pedir por las calles limos-
na para comer. Es cosa para bendezir al Sefior ver el dolor
que sienten los labradores quando se van a otro lugar; vnos
se les offrecen, que les quieren acompanar en el camino; otros
offrecen sus pollinas; otros lo que para el camino es menester;
y como de todo no se toma, sino la limosna necessaria, que-
danse y con lagrimas les piden que se acuerden dellos en sus
oraciones, y que bueluan alla lo mas presto que pudieren. Muy
larga seria esta carta, aun si de solo esto se huuiesse de scre-
uir en particular.
6. Los studios de este collegio, por la bondad de nuestro
Seiior, van con todo aumento, assi en el niimero de los estu-
diantes, como en el prouecho en las letras y en las virtudes.
Ay algunos aprouechados, particularmente en la primera classe,
assi en componer en verso, como en prosa. Leeles rethorica el
P.e M. Bartholome l, y salen abiles ; y en las otras dos classes
tambien ay grande exercicio. Ay algunos studiantes virtuosos
y desseosos de ser admitidos en la Compania, los quales se dif-
fieren para quando mas conuenga, y ellos sean mas abiles. Estos
visitan el hospital y siruen los enfermos y con edifficacion.
7. Por S. Lucas se hizo aqui la fiesta de los studios. Dixose
la missa cantada, y predico nuestro P.e Rector. Hallose a la
fiesta su senoria, y despues de mediodia tuuo el P.e M. Bartho-
lome vna oration en que trato como se an de instruir los hijos.
1 P. Bartholomaeus Coquius.
768 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Fue muy erudita y muy bien recitada. Despues vuo vn dialogo,
que dixeron los studiantes, muy gracioso. Vuo muchas compo-
siciones de los studiantes, assi en verso, como en prosa. Ha-
llose a esto tambien su sefioria y los seiiores inquisidores,
mucbos religiosos, algunos canonigos y letrados. Hizose con
gran contento de todos. Sea el Senor por todo glorificado.
8. Nuestro P. Rector lee vna lection de casos de conciencia ;
oyenla mucbos, y algunas personas principales, vienen frayles
y mucbos curas, a los quales su senoria manda que vengan, y
aun les pone pena a los que faltan ; y el mesmo tambien viene
algunas vezes, y con su autoridad anima a los que lo veen.
Leese con prouecbo mucbo de los oyentes, por tener para esto
el P.e Rector mucba sufficiencia, y auer leydo en otras partes.
Despues de acabada la lection, se ponen algunas difficuitades,
assi por algunos de los nuestros que la oyen, como por los de
fuera. Responde a todo el P.e Rector con mucba satisfacion y
ediffication. Siruese nuestro Senor, y la Compania cobra cada
dia mas credito.
9. La doctrina cbristiana se ensena aqui tambien por las ca-
lles los domingos y fiestas ; lleuan vna campanilla para que los
ninos se ayunten. Vienen mucbos, y ayuntanse en vna iglesia
donde se les enseiia en particular Daseles cada vez vna doctri-
na en premio a quien mejor la dize, y ansi vienen muy codi-
ciosos, y la aprenden.
10. La fiesta de la Circuncision se bizo y con solemnidad.
Hallose en ella su serioria. Dixo la missa vn canonigo ; predico
el P.e M.° Gouierno, y fue el sermon tan acertado, que dixo des-
pues el obispo, que en toda su vida no auia oydo cosa seme-
jante; y assi esta muy beneuolo, y pone calor en el acabar la
yglesia que va muy buena y prouecbosa ; y para que esta fiesta
fuesse cumplida, todos los de casa confessaron generalmente,
renovaronse los votos, precediendo vna platica del P.e Rector.
Consolos [sic] mucbo nuestro Senor, y parece que dio como nue-
uas fuercas y viuos deseos. El sea seruido de lo lleuar adelante
para gloria suya. [Valedicit etc.]
De Murcia y de Febrero 3 de 1562.
Por comission de nuestro P.e Rector.
D. V. P. indigno sieruo y en Cbristo hijo
Sigilli vestigium. Ximenez l.
1 Vide pag. 425.
627. — Mutina 4 Februarii 1562 769
627
P. ALOISIUS NAPI
MUTINA 4 FEBRUARII 1562 l.
1. Scribit quae per anmim gesta sunt. Sociorum numerus auc-
tus. Candidati. Scholae Societatis desiderantur. — 2. Templi
perfectio. — 3. Eleemosunae nostris collatae. — 4-8. Con-
cursus ad contiones. Quaedam conversionum exempla. Pia
mors cuiusdam puellae. — 9. Quatuor hebraei catholicam
fidem amplectuntur. — 10-11. Tres capite damnati ad mortem
tranqnille subeundam, cum multorum aedificatione paran-
tur. Alii poena precibus Patris rectoris condonatur. — 12.
Pax inter religiosos et cognatos firmata. — 13-14. — Aliae
errantium conversiones. — 15. Pia mors et elogium nobi-
lissimae matronae collegii benefactricis. — 16. Solita mi-
nisteria erga infirmos et carceratos. — 17. Insignis tum
procerum, tum vulgo civium affectns erga socios. — 18. De
festo et confraternitate nominis Iesu.
1. f Yhs. Pax Xpi. [Scribet gesta per annum, non parva qui-
dem, si adiuncta pensantur.] Commchiard adonque primamente
dalle cose domestiche. In casa siamo 7 da questo Agosto passato
in qua (perche prima non eravamo se non 5): doi sacerdoti, 3
coadiuttori. Ma dipoi che V. R. P. venne in Ferrara col ill.mo
Card.le di Ferrara 2, crebero doi scholari, quali pareua a V. R. P.
imparassero qui da me i principij della grammatica, quali per
gratia di Dio si sono assai aiuttati in vtroque homine per la
bona cura che di loro si e hauta et si tiene. E intrato vn fratello
muradore nella Compagnia, qual dipoi di molti di che perseuero
1 Ex autogr. in cod. Venet. 100, ff. $4-87: prius 431-434. Auctor utitur ali-
quibus verbis seu formis grammaticalibus singularibus, ut giovana, cittano
etc; sed cum epistula sit autograpba, clare scripta, et auctor italus, colli-
gere possumus formas illas usitatas esse tunc temporis in illa regione.
2 P. Lainez in itinere gallico. quando card. Ferrariensem comitatus est ad
colloquium in oppido Poissy. Ferrariam pertransiit. Cf. Lainii Monnm.
V, 636, 638.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII 49
770 LlTTERAE QUADRIMESTRES
in Parma in sua vocatione, fu accettato dal R. P. Prouinciale *,
et dipoi fu mandato dal suo Padre spirituale di Parma qua,
doue si e aiuttato assai per gratia del Signor, et speriamo sara
vn bon soggetto per la Gompagnia, per intendersi mediocremente
nella sua arte, et hauere bon ingegno ; et per questo luogo e stato
et pensiamo sara vtilissimo. Vn' sacerdote parmesano fu anchora
qui accettato; ma dipoi, scoprendosi vn certo impedimento,
con assai sua scontenteza d'un canto si ritorno a casa sua, et
si e aiuttato tanto quelli pochi di, che subitamente venendo in
Parma, si dette tutto alTopere pie, come per certo ci e stato
detto, nelle quale perseuera secondo il nostro istituto con assai
edificatione degl' altri et vtile suo. Vn' altro modonese voleua
intrare nella Gompagnia, ma non parendo al P. Prouinciale trop-
po al proposito, 1'habbiamo animato a intrare nelli Padri di S.
Benedetto, doue lui si inclinaua, se non poteua intrare nella
Gompagnia; et essendo aiuttato dal P. Rettore 2, e stato accet-
tato, doue perseuera con aliegrezza di spirito; come fanno an-
cho tutti i nostri di casa, per gratia diuina, non mancando al
tempo suo di cercare le solite mortificationi, che sono mezi per
conseruarsi in quella. Quanto al corpo, fuori d' un fratello coad-
iuttore, di malatia graue niuno si e trouato grauato, et lui
dipoi guari col diuino fauore. Vn'altro figliolo d'un' cittadino
principale et deuoto nostro, essendoci contrario, tirato dall' e-
sempio d'un suo fratello per vedere la mutatione fatta doppo
che conuersaua con noi, quale certa [sic] e stata stupenda a'
domestici et esterni, si e mosso a praticare con noi; etperPes-
sempio de questi doi fratelli, si e risoluto intrare ne la Gompa-
gnia, et con instanza domanda essere accettato; ma il P. Rettore
lo va tratenendo per vedere la sua constantia, et credo sara vn
bon soggetto. Et queste cose ci danno caparra che qui saria vn
bon seminario de soggetti per la Gompagnia tutte le volte si te-
nessero schuole, le quali tutta questa citta brama et desidera,
perche e vna ingeniosa giouentu, et che vedendo il bene o male,
facilmente si attacca. Et non vediamo modo piu sufficiente per
reformare molti vitij et alcuni errori di questa terra, quanto con
i figlioli, che venessero alla nostra schuola, del che ce n'e as-
sai bisogno, perche si alleuanq assai scostumati et senza timor
di Dio.
1 P. Benedictus Palmio.
8 P. Ioannes Gurrea, hispanus.
627. — Mutina 4 Februarii 1562 771
2. Quanto alla casa non si e fatto altra fabrica questo anno,
eccetto due stanze, et finite alcune cose della fabrica dell' anno
passato, et insieme accommodato la chi[e]sola a nostra, bassan-
dola, et depingendola con assai contentezza nostra et delli deuoti,
percioche tiene piu forma di chiesa, et rende maggior diuotione,
in tal modo che viene molto piu frequentata del solito.
3. Quanto all' aiuto temporale porto a noi da diuerse persone,
e tale, che ci da occasione de laudare Iddio, che in vna terrizuola
come questa, piena di pouerta, sottoposta a tante carestie, gia
tanto aliena della Gompagnia, si mantenghino sette bocce, si fa-
cino tante spese in accommodare la casa, et si paghino tanti de-
beti [sic] vecchij : tutto viene dalla diuina bonta.
4. Quanto alla chiesa et frutto spirituale, questo occorre:
che si predica la festa dopo il vespero, qual si dice in essa per
richiesta et commodita de molti, et insieme edificatione et con-
solatione spirituale delli assistenti. Et essendo noi pochi per
quelli principij, Mon.r vicario f fece venire aiuttarci vn sacer-
dote, che gia era stato maestro di capella nel domo, facendo
pero che non perdesse il suo punto in domo ; quale ci ha preso
tale affettione, et tanto si e attaccato, che speriamo che vn di
facia vn' salto con assai consolatione nostra, del che mostra
alcuni segni : sia fatto la diuina volonta. Alla predica interuen-
gono molti, quali restono ogni di piu satisfatti, et aiuttati per
mezo di quella; et questo si vede si dalla frequentia, come di
nouo essere richiesto il P. Rettore a andare a predicare altroue,
lassando la nostra chiesa; ma per boni rispetti non ha voluto
S. R. acconsentire a questo. Si anco per le confessioni de molti,
quali confessandossi nella chiesa nostra, per gratia diuina mu-
tano vita et lassano diuersi vitij, de quali diro d'alcuni. Era vn
giouane deditto a duoi brutti vitij, quale confessandosi molto
bene generalmente, et poi frequentando la confessione et com-
munione, doppo molta bona edificatione datta, et tirato col suo
esempio et parole molti, si e risoluto farsi religioso, il che ha
gia adempito. Vn' altro, che era tanto dedito al giocco, che
niuno lo poteua diuertire, anzi staua in pericolo di rouinare se
et la casa sua, quale era venuto in tal desperatione, che hauendo
a Consumpta charta in flne vers.
1 Episcopus mutinensis erat Aegidius Foschararius, 0. P., qui tunc tem-
poris in concilio tridentino versabatur. Eubel... III, 269.
77*2 LlTTERAE QUADRtMESTRES . .
perso vna gran soma de danari, venendo a casa, piglio vn par
di forfice per ficcarsele nel corpo et amazarsi ; il che eomincio
af fare, hauendo gia passato sino a la camiscia et fattosi male
nella pelle cauandosi sangue ; ma il dolore lo retiro che. non
passo oltra, et inspirato' dal Signore, si risolse lassando quel
mal animo, di venire a trouare il P. Rettore, et confessarsi con
S. R. ; et fti tale la sua confessione, che dell' hora in qua non
si e mai sentuto che habbia gioccato. II che e stato vn' grande
esempio in questa terra, et allegrezza alla sua fameglia, mas-
sime vedendolo perseuerare nela frequentia delli sacramenti et
prediche nella nostra chiesa.
5. Vna giouena maritata, essendo inamorata d'un'altro ad
mortem. et per goder di lui si era : fugita dal suo marito, di-
cendo fra altre materie et cose diaboliche che non si curaua
essere amazzata da suo marito o parenti dipoi che goduto ha-
tiesse il suo inamorato otto giorni, et che voleua andarlo a
cercare, quale bramaua vederlo, et che non si curaua d' honore
etc, che veramente, secondo che il P. Rettore ci ha detto, pa-
reua vna cosa incantata. Ma essendo menata da S. R. da vna
nostra deuota, dipoi d'hauerla lassato sfocare, hauendoli detto
Sssai cose, la persuase a fare vna confessione generale ; la qual
fatta^ non pareua quella, anzi piangendo si rideua delle sue
materie; et cosi ritoruando con sua madre, non volendola il
marito, ne per il presente giudicaua Mon.r Vicario conuenire,
attende a essere donna da bene, senza dar mal odore di se,
anzi per mezo suo si e conuertita et aiutata vna sua cognata,
che non manco bisogno hauea che !ei, et si e vista, abando-
nando il vitio, in pochi a mesi hauer grandi et boni desideri.j;
Xpo N» S, gli dia gratia di metterli in esecutione, come giet
vediamo alcuni hauer fatto.
6. Vn' altra giouena virgine, qual 4 anni erano che patiua
vn' infirmita, benche vna volta piu che vn' altra li daua fastidioi,
mossa di deuotione, prego vha deuota nostra la menassi a con-
fessare da noi, della quale confessione rimase si consolata, che
leuandosi d' auanti il confessore, se ne ando, come lei doppo a
detto, con grande spirito auanti il Santissimo Sacramento aof-
ferirsi tutta a sua diuina maiesta sotto il gouerno dei Padri,
pregando sua diuina bonta, se fossi maggior gloria sua, gli
dessi presto la sanita, ouero la morte. Et cosi fu esaudita ;
a Del. di.
627. — Mutina 4 Februarii 1562 773
perche subito, partendosi dalla chiesa nostra, se n' ando a casa,
et si butto nel letto, sentendosi amalata ; et 1' altro giorno, ri-
dendo, inuocando il nome di Giesu, et laudando la Gompagnia,
per mezo della quale tanta gratia riceuuto hauea, ringratiando
la nostra deuota, che 1' haueua menato, rese il spirito al Signore
con gran consolatione et ediflcatione delli assistenti.
7. Quanto alla vanita et pompe, si sono aiuttate alcune, fra
le quali diro d'una giouena di 18 o 19 anni, maritata, quale
inuitata da la giouentu et spinta dal marito, diceua in niun
modo poter lassar de farsi li rizzuoli, et qualche volta bella; ma
il Padre li disse che li facesse piacere di stare doi mesi, quali
presto passeriano, et che dipoi li prometteua di darli licentia,
se lei pero veniua da lui a confessarsi passato i doi mesi, et
fra quelli vsaua alcuni mezi dattegli. Lei 1' accetto, benche di
mala voglia, con animo di tenere la licentia dipoi per sempre;
ma per gratia di Dio, passato li doi mesi, ritornandossi a cdn-
fessare, hauendo atteso alla promessa, disse al Padre che in
vita sua non voleua far piu quelle bagatelle, et che cognosceua
essere vna gran vanita. Et dicendoli il Padre che percio li bauea
promesso di darli licentia, sapendo che lei non la vorrebbe, se
n'ando consolata, et perseuera nel suo bon proposito, confes-
sandossi di doi in doi mesi; et ha fatto tal frutto, che ha tirato
il suo marito, quale hauea assai bisogno di essere aiuttato.
8. Molti altri hanno fatto la confessione generale, et alcuni
si sono confessati de molti anni, essendossi male o fintamente
confessati, et anchora de tutta la vita. Fra gl' altri vn pregione,
quale in vita sua mai si era confessato, eccetto vna volta falsa-
mente. Similmente vn altro condannato alla galera, qual gia
sette anni non si era confessato; et altri simili.
9. Diro della mirabile conuersione de 4 hebrei, cioe vn' huomo
con la moglie et doi tiglioli, vn' maschio di 16 anni, et vna femina
di 18 o 19, della quale si e seruito assai la diuina maiesta.
Questi, per certe sue differenze et lite, venero ad habitare qui
in Modena, et cum non longe essent a regno Dei 4, volse il Si-
gnore che conuersando assai con christiani, fossero conduti in
una casa d' una gentildonna principale di questa terra a par-
lare con Mous.re di Modena, quale desideraua assai la loro conuer-
sione. Et dipoi di molte dispute hauute con loro per essere la
madre dottissima nella sua legge, restorno vn poco mosse, ma
1 Cf. Marc. XII, 34.
774 LlTTERAE QUADRIMESTRES
non conuertite. Et per non hauer Mons.re la coinmodita di par-
lare con loro, prego il P. Rettore andassi da loro, qual lo fece per
spacio di 3 o 4 mesi, menando pero sempre seco alcuno cittano
della terra, nel qual tempo volsero essere chiariti de molti dubij
che diceuano tenere della sua legge, alli quali per gratia del
Siguore li satisfaceua cosi il P., che la figliola, di etta di 18
o 19 anni, et dottata di rare parti, diceua a sua madre: Mia
madre, che vol dire che stando con altri christiani fatte la dot-
tora, et mostrate di vincerli, et stando col P. don Gio. restate sem-
pre confusa, et non sapete che dirui"? Alla quale in absentia del
Padre, come loro dipoi hanno confessato, li diceua: Figliola
mia, la verita ha gran forza, et non si po andar contro. Questo
huomo mi fa intendere che la sua legge e vera, et cosi bisogna
che 1' abbraciamo. Et cosi lo fecero tutti 4, quali doppo d' essere
amaestrati dal P. Rettore nel cathechismo cod assai sua satis-
fatione et contentezza, furno battezati il di di S. Gio. Bat.a
con grande allegrezza et consolatione del popolo, per vedere la
deuota processione de frati et preti, come il di del Gorpus Do-
mini, dalla quale furno accompagnati della casa doue erano in-
sino al domo, doue era apparechiato vn palco in mezo della
chiesa, con sono di trombe, organi et cantori. Qual atto per
trouarsi di passagio il P. Francischino, lo decoro con vna pre-
dica, hauendone prima fatte altre, laudando con arte in quella
tacitamente la Gompagnia per trouarsi nel palco il P. Rettore
con li padrini et altri principali. Li padrini furno delli princi-
pali della terra insieme col signor gouernatore, qual in nome
di S. E. tenete la giouena a battesmo, e si crede chel s.r duca 4,
come S. E. ha detto, la maritera. Per aiuttare a viuere i detti
christiani noui, si fece vna processione, Della quale, computaudo
100 scudi d' oro iu oro, quali Moos.r dono, si racolsero 1200
lire, che sarano 255 scudi d' oro, cou le quale, per essere il uia-
rito profumiero, se li ha comprato vd capitale, et viuouo ho-
uestamente, dando ogni di piu bono odore del fatto suo, et ra-
legrandossi piu nella fede noua. Xpo. nostro Sig.r gli dia gratia
de perseuerare. Amen.
10. Occorse anchora vn' altro caso, con il quale questa citta
e restata assai edificata della Compagnia, cioe che douendossi
iustitiare 3 homini, quali si ritrouauano assai mal disposti, fu
chiamato il P. Rettore per confessarli, benche quelli della
Alfonsus II, qui Herculi II, patri, 3 Octobris 1559 vita functo, successerat.
627. — Mutina 4 Februarii 1562 775
compagnia della morte non la volessero sentire, tenendo loro
il suo capellano. Ma volendo cosi Mons.re, non potetero dir altro.
Andassemo insieme S. R. et me a confessarli, et stare con loro
quella notte, et per gratia di Dio si ridussero assai bene, ma-
rauigliandossi tutti della contrittione grande che in quelli si
vedeua. Et venendo 1' hora della cena, secondo 1' usanza della
Lombardia, tutti tre diceuano che quel tempo non era da sa-
tiare il corpo, ma 1'anima, et che loro, se '1 P. non li comman-
daua altro, non voleuano cenare. Ma per obedieaza del P. ce-
norno vn poco. Quelli della compagnia della morte, stupiti, di-
ceuano : Guarda, altri ci rompono la testa che li portamo delli
marzapani, confettioni etc, et questi refuttano tutte queste cose.
II che per loro era marauiglia. La mattina il P. Rettore li disse
la messa, facendoli vna esortatione a ciascaduno di loro a, del
modo come si doueuano deportare in quel transito. Et all' hora
tutti con grande allegrezza cominciorno a ringratiare Iddio della
misericordia che con loro vsaua, et pregauano dimandassi di
gratia dal podesta, che non li facesse impicare insina che '1
mercato fossi ben pieno; il che prima aborriuano, et il capitanio
loro disse alli altri doi : Fratelli, si come son stato capitanio al
male, vi uoglio essere al bene, et essere il primo che vi facia
la stradda. Non dubitate, fratelli mei, che hoggi usciamo de
mille miserie, alle quali siamo stato sottoposti insin qua, et
andiamo alla vera vita, quale spero nella misericordia grande
di Giesu X.° benedetto ci sara datta. Dipoi faceua tale orationi
al crucifisso con copie de lacrime, che era forza che li auditori
1'accompagnassero, et si marauigliassero delle sue parole, che
pareuano piu presto d' uno accorto theologo, che d' un semplice
contadino, come lui era. Domandando tutta 3 di gratia al P. Ret-
tore gli accompagnasse sino alla morte, fu forza farlo con con-
senso de quelli della compagnia de la morte, quali sono restati
si edificati di questo atto, che il di seguente vene il massaro
loro con 8 o 10 de detti in nome di tutta la compagnia a rin-
gratiare il P. Rettore dell' ufficio fatto, pregandolo per 1' adue-
nire fussi contento agiuttarli in tale occorrenze, et li domandorno
parere si era ben fatto dare li capestri delli impiccati, perche
erano molestati da diuerse persone, massime all' hora. Ma in-
tendendo dal P. essere mal fatto, andorno subito a brusciarli, et
il P. gli acconseglio che per 1' aduenire, per non farsi mal vo-
a Del. duo aut tria verba quae legi nequeunt.
776 LlTTERAB QUADRIMESTRES
lere da questo et quello, in presentia del popolo, dipoi di hauer
tolto li impiccati, dessero foco al capestro. Et cosi promessero
di fare, dolendossi per il passato non hauerlo fatto. Gosi questo
atto fece confirmare 1' animo de molti a volerci bene, appresso
quali prima erauamo odiati ; et fece fare che molti ci pigliassero
diuotione, venendossi a confessare da noi, dicendo non essere
mossi per altro che per quello. II Signor sia laudato.
11. Vn' altro anchora era sententiato alla morte ; ma per es-
sere cargo de figlioli, et essere il primo delitto, et non troppo
grande, il P. Rettore si mosse a compassione, et parlandoli, lo
indusse alla confessione generale, et promesse di mutar vita,
qual gia si era voluto dar da se la morte, impiccandosi con vna
corda in prigione, 1'aiutto per mezo del podesta che li fosse
donato la vita; la qual gratia concessa, ci da indicio in qual
conto tenghino la Gompagnia nostra.
12. Fra 1' altre pace che si sono messe fra discordanti, 1' una
e stata fra doi religiosi, non di poco scandalo et vergogna sua.
L'altra e stata fra doi cusini carnali, gentilhuomini principali
di questa terra, quali per interesso di 600 scudi venero a male
parole, et l'uno disfidd 1'altro a mazarsi cou lui, dicendo che
lo aspettaua in tal luogo ; ma per bonta del Signore et la dili-
gentia del signor gouernatore fu tale, che impedi questo scan-
dolo, facendo serrare le porte della terra, et dipoi facendoli dar
sigurta di non offendersi etc. Ma non parlandossi insieme, il
P. Rettore, essendo vno di loro figliolo suo spirituale, ha vsato
tali mezi, che ha fatto si abbracino iusieme, et facino la pace,
facendo vn presente quello che pretendeua hauere detti 600 scudi
alPaltro suo cusino di tutta la quantita, il che e stato assai di
consolatione, perche certo era per riuscirne qualche gran scan-
dolo. Sia laudato il Signore.
13. Si e parimente riddutto alcune persone machiate di al-
cuni errori alla bona stradda ; fra li quali era vno molto osti-
nato, quai dipoi molte dispute, vltimamente conoscendo la verita,
si risolse non solamente abbrazare la via delli precetti, ma an-
chora quella delli consegli, facendossi frate. Si sono fatti por-
tare molti libri prohibiti.
14. Si e riddutto vn concubinario qual doppo d' essere stato
assai molestato a lasciare la concubina, con la quale 8 anni era
stato in peccato, si risolse maritarsi con quella, il che gia ha
fatto, anchora che non fosse di sua condittione.
15. Scriuero della morte della bona memoria della cauagliera
Gortese, nostra bona madre, et grande benefatrice, quale doppo
627. Mutina 4 Februarii 1562 777
la morte del marito era vissuta da 30 anni a in santa castita,
humilta et disprezo del mondo et di se stessa, con grande edi-
ficatione et aiutto, si spirituale, corae temporale. del prossimo.
Questa matrona ha amato la Cornpagnia sin' dal principio. aiut-
tandola in tutto quello che poteua, et leuandossi assai comino-
dita per accommodare la Gompagnia, faticcandosi grandemente
per quella. Frequentaua i santi Sacramenti con assai frutto spi-
rituale, et altre opere pie, et finalmente faceua vna vita essem-
plare ; et mostro alla morte sua di essere stata grande amica di
Dio, et massime in questo che fece vna morte condecente alla
vita. Anci mostro di preuederla ; percbe pochi di auanti parlo
al P. Rettore copiosamente delle cose sue, et del modo che le
douea diuidere fra due persone, alle quali era tenuta di lasciar-
le. Quale amalandassi [sic], stette sei di nel letto con tanta pa-
cientia, humilta et obedienza, che era cosa marauigliosa. Questa
bona donna con il gran male che hauea mostro la gran vnione
et zelo che hauea della salute delle anime ; perche venendola a
visitare tutta la nobilta di questa terra, si de homini, come de
donne, a ognuno con breue parole esortaua al ben viuere et
fugir 1'amor di questo inondo. ricordandoli che haueuano da
venire a questo passo, nel quale, per molto che fatto hauessino,
li parerebbe hauer fatto poco. Alli medici che la visitauano di-
ceua : Gran cosa e che le sig.rie vostre sano che '1 mio male e
mortale, et anchora non m'hanno detto : Pigli la medicina del-
1' anima, hauendomene datto tante per il corpo. Non voria che
tali rispetti fossero nocumento delli amalati visitati, facendoli
aspettare insino all' ultimo, etc. Fra le altre gratie che doman-
daua al Signore, fu che morisse nelle mani del suo confessore,
che era il P. Rettore nostro ; et in questo parue che fossi da
Iddio esaudita ; peroche, essendo andato S. R. a Ferrara per vn
negotio d' importanza per il collegio, fu spinto dal spirito par-
tirsi di la con gran fretta contro ogni douero. Perche, oltro la
gran neue che vi era in terra. neuigaua assai fortemente. Ma
sua R. dicendo che non era quieto nel spirito, dal quale si sen-
tiua spinto a venire, dicendo che troueria qualche cosa noua in
Modena, si rissolse venire con gra frezza, non sapendo altro che
quella inquietudine dell' animo. Et con quella subito che fu ar-
riuato, mi dimando se era qualche cosa di nouo ; et io li dissi
della malatia di quella donna, la quale il giorno seguente morse
a da 30 anni supra vers.
778 LlTTERAE QUADRIMESTRES
a quel tempo, che la notte auanti hauea detto a nostro P. Per-
che volendo S. R. fare la veglia, come era debito, temendo che
presto morisse, li disse che se n'andasse a ripossare, perche
non moriria sino la matina. Ma volendo stare in ogni modo S. R.,
lo chiamo 5 o (> hore auanti che morisse, dandoli santi et ze-
losi ricordi per lui et per quelli che erano sotto la sua cura.
Fra gli altri li disse che si tenesse gran conto verso quelle per-
sone che frequentauauo i sacramenti, accio in veritate ambula-
rent, et che cercasse al principio della conuersione d' un' anima
condescendere con quella in tutte le cose che non fossero pec-
cato mortale, perche non essendo capaci de consegli, sentendoli,
si spauentino et non ardiscono di tornare. Et animaua anchora
il P. dicendoli che Iddio era quello che hauea il gouerno della
Gompagnia, quale non douea essere attaccata allei, ne a altra
donna, ne a huomo del mondo ; et che hauesse bono animo,
che dopo la morte sua speraua che le cose nostre andariano in
aumento, come in effetto si e visto ; et altre cose, nelle quali
mostraua grande spirito et giudicio. Finalmente venuta la ma-
tina, all' hora che lei disse, chiamando quelli che vi erano, et
facendo accendere certe candele benedette, disse alli circonstanti :
Di gratia, ditte il Gredo per mi. Voltandosi al P. Rettore, li
piglio la mano, et gli disse : Padre, adesso e il tcmpo. V. R. di
gratia dica il « Domine, ne in furore » l, qual poco era hauea
sentito dichiarare da esso P. et hauea impresso diuotione in
quello. Finito che fu, lei battendossi il petto, disse tre volte :
Domine, propitius esto mihi peccatrici 2: et dipoi con vn' gran
riso et contentezza rese il spirito al Signore. II dolore che hab-
bia causato tal morte in questa terra vniuersalmente a tutti,
massime a poueri, e stato grande, perche si leuaua il boccone
di bocca per aiuttarli. Prego il P. Rettore che dipoi fossi morta,
non dicesse mai bene del fatto suo, perche era stata vna fin-
garda, e tenuta per bona, non hauendo fatto mai bene : doue
mostraua volersi humiliare doppo la sua morte, come fatto hauea
in vita 3. In questa morte si guadagnorno molti, fra li quali vn
caualiero genero a di questa matrona, qual tiene delli primi luoghi
a gno. ms.
1 Ps. VI, aut XXXVII.
a Cf. Luc. XVIII, 13.
3 De hac nobili femina, cui nomen erat Constantia Pallavicina Cortese,
vide Monum. Ignat. ser. l.a, VI, 6, 16; Epist. Mixtae, V, 521; Polancum:
Chron., II, 196, 453; III, 155; IV, 97, 101.
627. — Mutina 4 Februarii 1562 779
in questa terra. Oltra di questo, vn medico delli principali, quali
doi, con delli altri, non essendo per auanti affecionati alla Gom-
pagnia, si fecero grandi amici, etc.
16. Si e parimente riddutto vna giouena, quae male audierat,
et era anco in pericolo di nouo, a intrare nelle conuertide. Si
va a confessare li prigioni et condanati, a visitare 1'hospitale,
li infermi nelle case et agiuttarli al ben morire; et altri eser-
citij si fano secondo il pio instituto della nostra Compagnia.
17. Quanto alla beneuolenza della citta, si delli principali co-
me delli priuati, e assai grande al preseute per gratia del Signor,
a rispetto del passato, benche non manchino sempre contrarij.
Questo si e visto prima nel s.r duca nouo, qual venendo a pi-
gliare il possesso di Modena, il P. Rettore gli ando a parlare,
et S. E. molto amoreuolmente li dette audienza, et confirmd la
elemosina di suo padre, dicendo a detto P. fra 1' altre cose, che
la Compagnia daua tal odore di se, che era forza che i principi
la agiuttassero et fauorissero. Et cosi dette ordine al s.r gouerna-
tore di Modena pigliassi la protettione della Compagnia a suo
nome, benche da se stesse si mostraua assai fauoreuole et af-
fettionato alla Compagnia in tutte le sue occorrenze. II clero
anchora si mostra affettionatissimo, et molti delli canonici par-
ticolarmente mostrano di amarci et fauorirci in tutte le occor-
renze, doue far piacere ci possono, il che procede dal grande
amore et affettione che ci mostrano tenere i loro capi, cioe,
Mons.re di Modena et il suo vicario. Et queste cose sono stato
causa che la Compagnia sia piu conosciuta, et che molti di quelli,
che ci odiauano, ci amino. Fra li quali sono stati alcuni, che
ci sono venuto a dimandare perdono del mal che di noi hanno
detto.
18. Diro finalmente della festa nostra del Giesu, quale non
essendo per auanti stata celebrata, o almeno solennemente, come
si e fatto 1'anno passato et questo, non e interuenuto contro-
uersia alcuna; ma 1'anno passato, spargendosi la fama che nella
nostra chiesa si douea celebrare questa solennita, vna certa con-
fraternita, chiamata compagnia del Giesti, si leuo contro di noi,
dicendo che li volemo tore la sua festa ; et venero sei o sette
de loro a lamentarsi col P. Rettore, et volere impedire la nostra
festa. S. R. gli dette le sue ragioni, e cerco di farli capaci, et
quietarli in modo, che si pacificorno in tanto, che molti ci restorno
a[mici] a, et 1' questo anno ci voleuano per suoi padri spirituali;
a Consumpta charta.
780 LlTTERAE QUADRIMESTRES.
et molti frequentano la nostra chiesa, et in quella i santi Sacra-
menti; et che piu e, alcuni d1 essi, et massime il loro capo, e
venuto, non solo ad aiutarci vestire la chiesa, ma auco a tro-
uarci et prestarci delli ornamenti. A questa solennita e concorso
vna gran parte della terra, et li principali, come il s.r gouerna-
tore, il suo giudice, il podesta, et massaro di S. E., Mons.r vi-
cario, et molti altri gentilhuomini et dottori, in modo che 1'horto
ci bisognd seruire per chiesa a molti nel tempo della predica et
vespero etc. [Exilitatem rerum excusal, et preces postulat.]
Di Modena alli 4 di Febraro 1562.
Per commissiou del P. Rettore.
D. V. R. P. indegno flgliolo in Xpo.
Aloisio Napi
i
Annuale del collegio di Modena.
628
LUDOVICUS GAGLIARDI
BONONIA 10 FEBRUARII 1563 2.
Tarditatem litterarum excusat. Socios recenset. — 2. Acta
in studiorum instauratione. Crescit cum, discipulorum nu-
mero diligentia in doctrina et bonis moribus adquirendis.
— 3. Concursus ad sacramenta iubilaei occasione. Contio-
nes in templo et sermones in sacello. — 4. Pater Generalis
et Pater Provincialis cum praesentia sua, tum suis utrius-
que contionibus, existimationem Societatis augent. Inde fruc-
tus in ecclesiasticos et moniales fluit. — 5. Praeclari sa-
cerdotis lusitani commoratio Bononiae monachos quosdam
nostris conciliat ; quibus postea nostri per spiritualia exer-
citia adiumento sunt. — 6. Festum Btae. Reparatae reli-
giose agitur. — 7. Eleemosynae et dona collegio collata. —
8-9. Sociorum existimatio apud cives, et oppugnationes,
occasione praesertim cuiusdam consilii a Patre Rectore dati
viro ditissimo religiosam perfectionem aggredi cogitanti.
1 Vide p. 48.
2 Ex origin. in cod. Venet. 100, ff. 68-69; prius 450-451.
628. — Bononia 10 Febrtjarii 1562 781
1. Jhs. Admodum R. in Christo Pre. etc. Pax Ghri. etc. Etsi
propter multas et a insolitas occupationes huius collegij bo-
noniensis octauus iam b mensis adest, ex quo nullam rerum
nostrarum rationem R. P. T., ut mos est Societatis nostrae,
reddidimus ' ; ita tamen iu hoc munere mihi a saucta obedientia
imposito me gerere conabor, ut diuturnae intermissionis uitium
non orationis longitudine, sed quam breuissima rerum nostrarum
expositione, compensem. Atque, ut a rebus domesticis exordium
sumens, gradatim ad ea, quae foris sunt in Dei gloriam et sa-
lutem animarum gesta, progrediar ; sumus in hoc collegio omnes
15, 4.0r nimirum sacerdotes, quorum unus praeceptor, tum alij
praeceptores duo, reliquorum uero fratrum pars litteris uacat,
ceteri negocijs familiaribus inseruiunt. [Omnes valent. Viget
disciplina religiosa.]
2. Animarum uero saluti diligentissime quisque pro sui mu-
neris ratione, ut consultum sit efficere conatur ; nam ut de
praeceptoribus primo loco dicam, ij certe cum mutuis dispu-
tationibus, alijsque id genus offitijs ad scientiam, tum maxime
priuatis publicisque cohortationibus suorum discipulorum ani-
mos ad pietatem inforrnare student. Guius rei causa superiori
mense Nouembri proxime elapso, quo nimirum tempore iittera-
rum studia sunt instaurata, in uostro templo a praeceptore pri-
mae classis habita est oratio de artium illarum Jaudibus, quae
in nostris scholis publice traduntur. Praeceptorum autem stu-
dium et diligentia, quam diuina ope adiuti in suis muneribus
adhibent, sane fit, ut non modo ij discipuli, quos alias apud
nos exerceri significauimus, libenti animo perseuerent, uerum
etiam eorum numerus et progressus in dies magis magisque
augeatur. Nam eorum qui rhetoricae facultati dant operam, ut
de ceteris classibus taceam, hoc anno numerus pene est dupli-
catus; inter quos sunt nonnulli non obscuris parentibus orti
juuenes, qui cum Bononiam studendi gratia profecti publicos
ludos adijssent, mox in c nostras scholas, tanquam in portum,
sese receperunt. Alij uero nobiliorum adolescentium praeceptores
una cum suis discipulis nostras classes d magna, ut prae se fe-
runt, uoluptate frequentant. Quorum omnium in studijs dili-
gentiam, hinc licet intelligere e, quod nonnulli praeter quoti-
a et supra vers. — b iam supra rers. — c mox in supra vers. — d nos-
tras classes supra vers. — e Emencl. ex colligere.
Vide p. 325 sqq.
782 LlTTERAE QUADRtMESTRES
dianas lectiones, quae multae sunt, ea etiam quae interpretandi
gratia traduntur iu scriptis, de industria, nullo id iubente, me-
moriter ediscant. Verum illud est maioris momenti, eos ab omni
turpitudine uitiorura, quibus aetas illa obnoxia admodum esse
solet, diuino munere abhorrere, adeoque ad pietatem esse pro-
pensos, ut non desint qui octauo quoque die confiteri, et crebro
sacram eucbaristiam sumere optantes, id et assidue petant, et
frequenter obtineant. Nec sane paruae est admirationis his prae-
cipue temporibus, quosdam ex illis, qui iam suis praeceptoribus
aetate multo sunt prouectiores, tam modestos et obsequentes
uidere, ut submisse cum paruulis preces fundant, sacro fre-
quentes intersint, ceteraque pietatis officia peragant, a quibus
nunc alioqui tantopere iuuentus est aliena.
3. Sed et illi qui sacris muneribus inuigilant, haud con-
temnendos suorum laborum" fructus hactenus retulisse, et quo-
tidie referre uidentur; nam et consuetus eorum numerus qui
nostris peccata confiteri, atque augustissimum eucharistiae
sacramentum sumere solent, conseruatur; et quo tempore sanc-
tissimum jubileum fuit promulgatum, mille hominum numerum
ij superarunt, qui idem in nostro templo peregerunt. Ex quibus
fuerunt multi, qui totius ante actae uitae crimina generaliter
confessi, se ad bonam frugem, ut dicitur, receperunt. Singulis
praeterea festis diebus, ut alias scriptum est, R. P. Rector ' in
nostro templo concionatur; quod cum satis amplum, certe hoc
anno praecipue solemnioribus festis refertissimum fuit. Alius
uero Pater intra domesticos parietes multis hominibus, qui in
nostrum sacellum post vesperas diebus festis conuenire solent,
ea declarat quibus ad christianam pietatem optime instruantur.
Auditorum autem profectum cum declarant crebrae illorum,
generales etiam, confessiones, tum id maxime ostendit quod
dicturus sum. Nam inter alios certa quadam die ciuis unus
diues, ac non obscuro loco natus, fuit qui cum concioni et horis
uespertinis, quae a nostris decantari solent, interfuisset, mox,
his peractis, exiliens coram uniuersa multitudine, quae tunc
aderat, cum uehementi quodam ardore animi exclamauit : viuat,
inquit, viuat Jesus Ghristus, pro eo mihi sanguinem profundere
statutum est. Populum uero alloquens : o uos, inquit, felices
atque beatos (non enim ipse bononiensis erat), quibus datum
est, ut Societatem Jesu in uestra ciuitate habere possitis. Ve-
P. Franciscus Palmio.
638. — Bononia 10 Februarii 1562 783
runtamen uae uobis, quoniam tanto donati munere, necdum
tamen fructus agitis dignos poenitentiae. Multisque huiusmodi
uerbis cunctos in sui admirationem rapuit.
4. R. P. generalis in Galliam cum R."'° legato hac profici-
scens l, praetei quam quod sua praesentia ac priuatis collo-
cutionibus summae nobis a omnibus laetitiae atque utilitati
fuit, setnel etiam in amplissimo huius urbis templo est concio-
uatus; quod ut faceret R. bononiensis episcopi vicarius ab eo
precibus impetrauit. Post eius b uero discessum R. P. Prouin-
cialis 2 etiam nos inuisit, suisque uerbis, igne diuinae charitatis
incensis, uehementer nos ad exequenda omni studio nostra mu-
nera inflammauit. Duas praeterea conciones ipse quoque inuitus
fere (quod Venetias grauissimis de causis festinabat) eiusdem
R. D. vicarij aliorumque nobilium rogatu in summo templo coram
frequentissima populi et magnorum virorum multitudine habuit.
Quibus omnibus rebus factum est, ut non paruus cumulus ad
eam autoritatem accesserit, quam Societas in hac urbe diuina
benignate hactenus habuerat; quae certe tanta semper fuit, ut
uix maior potuerit desiderari. Ea enim est de nobis omnibus
opinio, ut qui aut in litteris, aut in rebus diuinis optat proficere,
ad nos ei tanquam ad unicum vrbis perfugium ueniendum sit.
Nonnulli praeterea ex alijs vrbibus atque oppidis Patrem nostrum
de rebus grauissimis consultum Bononiam proficiscuntur; alij
litteris consilium petunt, inter quos R. D. episcopi placentini
vicarius fuit, qui per litteras eundem Patrem rogauit, ut sibi
quonam pacto dioecesim suam regeret, praeceptis ea de re in
tabulis transmissis, notum faceret; praecipue uero huius ciuitatis
principes erga nos bene affecti sunt. R. certe dominus bono-
niensis c episcopi vicarius, cuius supra memini, ita R. P. no-
strum Rectorem obseruat, ut eum autorem et praeceptorem om-
nium consiliorum suorum habere uelit, atque in dioeceseos admi-
nistratione ab illius monitis ne latum quidem (ut uulgo dicitur) d
culmum, discedit. Is ergo eidem Patri ex R.mi episcopi 3 mandato
potestatem fecit omnia illa sacrarum virginum monasteria in e
a nobis supra vers. — b eius supra vers. — c boniensis ms. — d Del.
ab. — e in supra vers.
1 P. Lainez, Hippolytum Estensem, cardinalem et S. Pontificis in Galliam
legatum, comitatus Bononiam die 19 Tulii 1561 pervenisse videtur. Cf. Lainii
Monum.. V, 620. Die 25 Iulii Ferrariae iam erat. Ibid. 636 sqq.
2 P. Benedictus Palmio.
3 Vide p. 326, annot. 1.
784 LlTTERAE QUADRIMESTRES
rebus diuinis instituendi, quibus ipse praefectus est. Quare mul-
tis monialium a coenobijs ita dictus Pater praeest, ut cum nulla
ratione obstrictus teneatur, nibilominus religiose uiuendi regulas
praescribat, totaque collegia iudicio penitus arbitrioque suo mo-
deretur. Hinc etiam alij Patres interdum ad ea loca mittuntur,
ut pijs adbortationibus religiosas virgines excitent, et sacris me-
ditationibus proponendis exerceant. Sed et earum confessiones,
saepe generales, audiunt, cum id permultae precibus effiagitent;
quod certe mirum uideri potest. Gum enim antea fere omnes a
frequenti sacramentorum usu essent admodum alienae, adeoque
a nostris eam ob causam abborrerent b, ut uix eorum aspectum
ferre possent; nunc libentissime eorum consilijs parent, et quam
saepissime contiteri ac caelestem cibum, saepius etiam in bebdo-
mada, suscipere percupiunt. Praeterea, cum id in bac vrbe ueteri
consuetudine fieri consueuerit, ut unoquoque anno semel omni-
bus presbyteris, qui in hac dioecesi curam animarum babent,
sermo in summo templo de illorum officijs babeatur; id muneris
boc anno, ut omnibus fere superioribus, Pri. Rectori ab eodem
R. U. vicario delatum fuit. Impetratum etiam est ab eodem, ut
unus ex nostris Patribus bis singulis bebdomadis casus conscien-
tiae omnibus sacerdotibus, qui paroeci vocantur, publice expli-
caret; ex quibus omnibus quamplurima ad pastores ac ad gre-
gem simul commoda proueniunt.
5. Nunc, ut quiddam subijciam quod in banc eandem senten-
tiam sese offert, rei demonstrandae initium paulo altius repetam.
Gum nobilissimus quidam sacerdos lusitanus *, a suo rege ad
concilium missus, bac pertransiret, nostrum collegium, ut qui
alias Lusitaniae nostra Societate familiarissime usus fuerat, in-
uisit, et fratrum, ut credere est, consuetudine atque modestia,
quae sibi a c pueritia nota fuerat, inuitatus, cum alium locuin
quo tutius atque honestius diuerteret, nullum esse existimaret d,
nobiscum circiter 15 dies esse uoluit, cum id a R. P. Rectore
pro suis in Societatem meritis precibus impetrasset. Quo breui
a monialium multis in ms. : sed litteris a et b superpositis indicatur or-
dinem mutandum. — b abhorrererent ms. — c Emend. ex ad. — <1 Obscure
exarat.; pritis existimauit.
3 Verisimiliter fuit is Didacus Payva de Andrade (1528-1575) qui, durante
Concilio tridentino, Societatis Iesu apologiam scripsit initio operis: OrtJio-
doxarum explicationum libri 10, anno 1564 Coloniae et Venetiis editi. De
hac apologiae compositione multa invenies in Epist. P. Nadal, II et apud
Braunsberger : B. P. Uanisii Epist., III, sub verbo: Payva de Andrade.
628. — Bononia 10 Februarii 1562 785
tempore, si quando illi domo exeundum fuit, relictis 4.or quos
secum ex a Lusitania duxerat seruos, non nisi unum ex fratri-
bus, quasi Societatis nostrae sacerdos, comitem assumebat, et
uilissima etiam culinae officia domi peragere non semel uoluis-
set, suasque culpas in coenaculo fratrum more palam aperire,
nisi haec et alia eiusmodi R. P. Rector fieri prohibuisset; de-
nique ita nobiscum uersatus est, ut tantum nos ex eius consue-
tudine consoiationis coeperimus, quantum ipse ex fratrum reli-
gione, modestia, et charitate fructus se retulisse pro sua animi b
moderatione confitebatur; quod non modo quia scitu per se di-
gnissimum erat, sed multo magis, ut dixi, ob ea quae sequun-
tur, commemoraui. Cum enim post paucos illos dies tandem ad
amplissimum ac nobilissimum monachorum quorundam coeno-
bium, quo saepius inuitatus fuerat, commigrasset, eo in loco tam
praeclara de Societate nostra locutus est, ut quidam ex illis
monachis nostrorum amicitiam uehementer expeterent. Hinc
profecto aditus nobis latissimus ad iuuandos multos ex illis est
patefactus ; nam primus omnium, uenerandus quidam ex illis
sacerdos, nouitiorum in re ( litteraria moderator, pias medita-
tiones, quae spiritualia exercitia uocamus, ab uno ex nostris
Patribus edoctus est; cumque is ita profecisset, ut fraenis iam
potius quam calcaribus indigeret, alijs item monachis ut idem
facerent, persuasit. Inter quos postea non defuerunt qui se pri-
uatim praeter suam consuetudinem magno ardore animi flagel-
larent, alij generaliter totius ante actae uitae peccata confessi
sunt, ut in spem uenerimus fore, ut totum illud collegium (quod
alioqui non satis bene audiebat) ad meliorem frugem reuocetur.
Nam de Societate nostra quam praeclare omnes sentiant, hinc
licet intelligere, quod R. illius monasterij abbas certam eleemo-
synam nobis, ex quo illi Societas innotuit, singulis hebdomadis
est elargitus, maiora etiam in posterum, ut signihcat. donaturus.
Sed de his haec dicta sufficiant.
6. Quod ad eum locum suburbanum attinet de quo in proximis
litteris ad T. R. P. missis scriptum fuit *, illud in praesenti
occurrit; nocte ea quae diem festum beatae Reparatae virginis
praecedit, cui templum ibi est consecratum, fuisse illius uigilias
sanctissime celebratas. Cum enim ueteri consuetudine multi noc-
a Del. Luxi. — b Del. modestia. — c Prius relig.
1 Vide p. 332.
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII. 50
786 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tem illam in templo insomnem ducere, uotaque, quibus se bea-
tae illi virgini obstrinxerunt, soluere pro more instituissent; ad
eam multitudinem R. P. Rector concionem habuit, in qua cum
praecipue ad peccatorum sordes per eorum confessionem luendas
pudicissimae a ac sanctissimae virginis exemplo b esset hortatus,
ita c omnes eo sermone permoti sunt, ut duos sacerdotes audien-
dis eorutn confessionibus usque ad multam noctem oportuerit
uigilare; ubi uero dies illuxit, omnes fere qui confessi fuerant,
sacrosanctam synaxim susceperunt, multique praeterea eo die a
nostris persuasi idem fecerunt, cum tamen ea de re nullam antea
cogitationem suscepissent ; quae quidem eo plus admirationis in
se habuerunt, quo magis antea festum illud ludis, choreis, ce-
terisque id genus rationibus uiolari uerius quam celebrari so-
lebat.
7. Quod ad fratrum necessarium uictum d uestitumque per-
tinet, etsi nulli nobis sunt certi redditus, nihil tamen diuina
benignitas nobis patitur deesse; quin etiam praeter ea quae in
domesticos usus impenduntur, praecipuum templi altare, tabula
quadam pulcherrimis e imaginibus picta, auroque fulgonti est f
exornatum, et praeterea quatuor etiam angeli, puerorum magni-
tudini pares, ficti sunt, auroque item cooperti, qui mirifice ean-
dem aram illustrant, atque aspectu decorem efficiunt. Atque haec
quidem omnia ex piorum hominum eleemosynis diuina nobis
prouidentia collatis profecta sunt. Clari quidam ciues redditus
quosdam ecclesiasticos ex quibus octingenti ferme aurei 8 singulis
annis ad nostrum collegium uenirent, nobis obtulerunt. Sed eos
ob animarum curam cui possessorem obstrictum esse oportebat,
R. P. Rector accipere recusauit. Nobitis autem illa matrona,
quae pro sua in Deum pietate maternis erga nos fungitur offi-
cijs l, superioribus diebus sericas auratasque uestes ad nos mi-
sit, et alia huiusmodi magni sane praetij, quae in diuinis sa-
crificijs usui esse solent, copiose subministrauit; domum uero
nostram linteis et sudariolis, ceterisque id genus rebus admo-
dum necessarijs, locupletauit. Dominus illi pro terrenis caelestia
referat dona.
8, Hic nulla ratione reticendum esse arbitror mirum quiddam,
quod uni ex pijs iilis mulieribus, quae et ipsae pro sua in Deum
a Emend. ex pudiciciae. — b exemplo supra vers. — c Del. ut. — d Del.
et. — e Emend. ex pulchribus. — f est supra vers. — g auri tns.
1 Vide p. 326, annot. 2.
6°28. Bononia 10 Februarii 1563 787
charitate anon pauca nobis afferunt commoda, superioribus die-
bus contigit. Cum Pater quidam Societatis nostrae subucula ex
lougo itinere admodum sordida indutus hac pertransiret, ei mu-
lieri, de qua nunc memini, abluenda subucula fuit tradita; quae
cum illam maxitno charitatis affectu suscipiens, succedentibus
aquis, magno tandem labore purgasset, ignique siccandam ap-
posuisset, ecce insolitum ac suauem odorem sensit: maximeque
rei nouitate obstupescens uicinas conuocat, subuculam affert
odorandam, pristinas illius sordes exponit, miraculum denique
omnes fatentur. Quod sane ideo factum existimari debet, ut prae-
mium aliquod mulier optima ardentissimae charitatis reciperet.
9. Verum quoniam ut ipse Dominus testatus est, nec seruus
domino suo, nec apostolus eo, qui se misit, maior esse potest *,
idcirco minus mirum, quin potius magis gratum esse debet, si
quandoquidem mundus Dominum Jesum odio habuit ac perse-
cutus est, idem Societatem quoque eius odio habeat atque per-
sequatur. In hanc igitur sententiam quoque unicum exemplum
postremo loco subijciam. Nobilissimus quidam patritius huius
ciuitatis, uir cum excellenti ingenio ornatus, tum christianae
pietati maxime deditus, iam multis ante diebus R. P. Rectori
saepissime suam conscientiam aperire, et sacram synaxim ex eius
manibus sumere in nostro templo solebat; diuino tandem b spi-
ritu, ut rei probat euentus, afflatus, carthusianorum est religio-
nem ingressus; cumque suas opes, quae erant amplissimae, iuxta
consilium Domini nostri tesu X.1 illius pauperibus erogare sta-
tuisset 2, nec ullam id faciendi commodiorem rationem inueniret,
quam si R. P. Rectoris consilio et opera in hoc negocio utere-
tur; litteras ad eum misit quibus eum obsecrabat obtestabaturque,
ut sibi per litteras consuleret quonam pacto id esset faciendum.
Vbi Pater sanctissimum uiri desiderium agnouit, impium esse
duxit suo olim c in Xpo. filio opem in ea re denegare, quae cum
Xpi. gloria et egenorum emolumento coniuncta esset. Ei igitur
pauperum huius ciuitatis egestates aperuit, atque eorum praeci-
pue qui diuino cultui essent consecrati ; res denique cum summa
utriusque consolatione confecta est. Verum quoniam antiquus
humani generis hostis tam d admirabile facinus indignabatur,
a charitate supra vers., deleto benignitate. — b tandum ms. — c Del.
filio. — d tam supra vers.
1 Cf. Matth. X, 24 sqq.
a Cf. Matth. XIX, 21 ; Marc. X, 21 ; Luc. XVIII,
788 LlTTERAE QUADRIMESTRES
per stultorimi et improboruni hominum ora eum sermonem dis-
sipauit, uirum nobilissimum a Patre nostro deceptum esse, atque
suasum, ut religionem ingressus, nobis suas facultates relinqueret;
quod nostrum quoque collegium inter alias pauperum familias
commemorasset; quae opinio adeo in nonnullorum animis con-
firmata est, ut nefarijs diaboli conatibus felicem eius rei exitum
impedire posse uideatur a. Hac igitur tempestate suborta, qui
uere Societati studebant, rei agnita ueritate, magis in nostra
amicitia sunt confirmati; nec defuerunt uiri clarissimi, qui no-
stras partes contra quorumlibet obtrectationes defendendas sus-
ciperent. Neque uero ideo confitentium in nostro templo numerus
est imminutus, quin potius omnia, ut supra significaui, quae ad
templum, queque ad scholas attinent amplificata; tantum ueri-
tatis ignari uel impugnatores, neglectis legibus christianae pie-
tatis, contra nos stare uidentur, negantes posse eum suum pa-
trimonium alijs quam suis fratribus (qui sunt opulentissimi)
relinquere, sed superaturum nimirum potentiorem Ghristum in
cuius membra ea bona collata sunt minime dubitamus. [Preces
postulat et valedicit.] Bononiae IIIJ0 idus Februarij M. D. LXIJ.
R. P. T. minimus in Christo filius
Ludouigus Gagliardius l,
Societatis Jesu indignissimus seruus.
Desideratur inscriptio.
629
VENEGAS
MONTULIA 10 FEBRUARII 1563 2.
1. Sociorum numerus et valetudo. — 2. Contiones. Frequens
concursus ad sacramenta suscipienda. Carcer et nosoco-
mium invisuntur a sociis. — 3-4. Scholarum ordines ; ex
quorum infimo multa bona promanant.
a Emend. ex uideretur.
1 Vide p. 333
3
Vide p. 333.
Ex origin. in cod. Hisp. 99, f. 83; prius 371.
629. — Montulia 16 Februarii 1562 789
1. -}- Ihs. Muy R.do P.e en Chro. Pax Chri. etc. [Brevis erit.]
Ay al presente en este collegio seys Padres, y diez y seys her-
manos. Tienen salud agora todos, gloria a nuestro Senor, salvo
vn hermano, que a tenido vna larga enfermedad de calenturas, y
achaque de costado, de que por la misericordia de Dios va ya
mejorando, avnque por su gran flaqueza va de espacio la con-
valecencia. Es muy edificatiuo y prouechoso en su ministerio, y
en su enfermedad a dado muestra de su aprouechamiento en
todo.
2. De los Padres, el P.e rector l y otro Padre se exercitan en
predicar. Predican con mucho zelo y fervor. Son aceptos, y pa-
rece que se haze fructo, assi en este pueblo, como en los co-
marcanos, adonde tambien salen a predicar. Los otros Padres
se exercitan en las confesiones, que son bien freqiientes en este
pueblo : que en esto y en la sancta comunion parece que lleva
ventaja a otro. Visitase earcel y ospital. y atiendese a otras
particulares ocurrencjas, como son amistades, y ayudar a bien
morir etc. Y destas ocupacjones, y de otras semejantes, sobra
poco tiempo a los Padres, y quando le ay, se da al estudio par-
ticular y eonferencja de casos de concjencja hordinaria.
3. Los hermanos tambien, segun sus ministerios, estan bien
repartidos ; tres asisten a los estudiantes de gramatica, que seran
como 80 en numero, y parece que aprouechan por el fructo que
en los mesmos estudiantes se vee, no solo en lo que toca a su
estudio, pero tanbien en su recogimiento y virtud, confesando
y eomulgando los que tienen hedad para ello en este collegio
amenudo.
4. Otros dos hermanos se dan a los nihos de la escuela, en-
senandoles a leer y escrevir, y sobre todo la doctrina christiana,
en que se haze mucho fructo, assi por ser ellos muchos y ocu-
rrir con ellos otra mucha gente de uaocos y esclauos, y avn al-
gunos viejos a oyr y aprender la doctrina, de manera que este
sanclo lenguaje va como despertando y sonando, que hasta aqui
en esta tierra a estado como dormido, y muchos viejos dizen
que nunea tal oyeron, ni les ensenaion en sus tiempos. Resul-
tan de aqui otros muchos bienes que V. P. podra considerar,
como son juntas que hazen entre si las fiestas a platicar esta
doctrina personas que se juntavan a cosas bien diferentes etc.
Todo esto parece que el Senor quiere obrar por los ministros
1 P. Ioannes Alcaide.
790 LlTTERAE QUADRIMESTRES
tan flacos, porque se conozca mas claro que a El se deve la
gloria solamente de todo, como de nuestra parte aya tanto que
temer. V. P. en su oracion nos ayudara. [Preces postulat.\
De Montilla a X a de Hebrero 1562. Por comission del P.e
Rector. De P. V. indigno hijo y sieruo en el Seiior
i
-j- Venegas f1.
j.
i
a Obscure exaratum.
1 De epistulae auctore nihil certi sciraus. Fortasse fuit Bernardus Vene-
gas, de quo pauca inveniuntur apud Stus. Franciscns Borgia, IV, 433, an-
not. 5.
I N D 1 0 E S
INDEX AUCTORUM
QUI IN HOC VOLUMINE COMMEMORANTUR
Aguilera, Emmanuel, S. I. — Provinciae Siculae Societatis Jesu
Ortus, et Res gestae. 2 vol. Panormi, M.DCC.XXXVII - M.DCC.XL.
Alcazar, Bartolome, S. I. — Chrono-Historia de la Compafiia de
Jesus en la Provincia de Toledo. Y elogio de sus varones ilustres,
fuudadores, bienhechores, fautores, e Hijos Espirituales. 2 voi. Ma-
drid, 1710.
Allgemeine Deutsche Biographie. Herausgegeben durch die historische
Commission bei der konigl. Akademie der Wissenschaften [Miinchen].
Leipzig, 1875 sqq.
Almeida, Fortunatus de. — Historia da Igreja em Portugal. Coimbra.
1910 sqq.
Altamura, F. Ambrosius de, 0. P. — Bibliothecae Dominicanae, ab
admodum R. P. M. F. Ambrosio de Altamvra Accuratis Collectio-
nibus, Primo ab Ordinis Constitutione, vsque ad Annum 1600.
productae, hoc Seculari Apparatu incrementvm, ac prosecvtio.
Romae, M.DC.LXXVII.
Alvarez, Gabriel, S. I. — Historia de la Provincia de Aragon de la
Compania de Jesus. 2 vol. (Ms).
Amarile, Luigi. — II santo officio della inquisizione in Napoli. Nar-
razione con molti documenti inediti. Citta di Castello, 1892.
Ammirato, Scipione. — Delle famiglie nobili uapoletane. Fiorenza,
M.DLXXX.
Antonio, Nicolaus, O. S. Iac. — Bibliotheca hispana nova, sive hi-
spanorum scriptorum qui ab anno MD. ad MDCXXXIV. floruere,
notitia... 2. vol. Matriti, MDCCLXXXIII, MDCCLXXXVIIL
Archivio Storico Itaiiano ossia raccolta di opere e documenti finora
inediti o divenuti rarissimi risguardanti la storia d'Italia. Firenze,
1842 sqq.
Astrain, Antonio, S. 1. — Historia de la Compania de Jesus en la
Asistencia de Espana. 7 vol. Madrid, 1902-1925.
792 LlTTBRAE QUADRIMESTRES
Balan, Pietro. — Storia d'Italia. Seconda edizione... curata... dal
sacerdote dottor Rodolfo Majocchi... 11 vol. Modena, 1894-1899.
Biasiotti, G. e Tomassetti, G. — Tusculana. Roma, 1912.
Biaudet, Henry. — Les Nonciatures apostoliques permanentes jusqu'en
1648. - Helsinki, 1910.
Bluteau, Raphael, Cler. Reg. — Vocabulario portuguez e latino. 10 vol.
Coimbra, 1712 — Lisboa, 1728.
Braunsberger, Otto, S. I. — Beati Petri Canisii, Societatis Iesu, epi-
stulae et acta. 8 vol. Friburgi Br. MDCCCXCVI - MCMXXIII.
Buonfiglio e Costanzo, Gioseppe. — Messina citta nobilissima de-
scritta in VIII libri. Venetia, MDCVI.
Burgos, Augusto de. — Blason de Espana. Libro de oro de su noble-
za. Resena genealogica y descriptiva de la Casa Real, la graudeza
de Espana y los titulos de Castilla. 7 vol. Madrid, 1853-1862.
Canisii Epist. vide: Braunsberger.
Castro, Christoval de, S. I. — Historia del collegio complvt. de la
Compania de IHS. (Ms.).
Cean Bermudez, Juan Agustin. — Diccionario historico de los mas
ilustres profesores de Bellas Artes en Espana. 6 vol. Madrid, 1800.
Chiusole, Antonius. — La genealogia delle case piii illustri di tutto
il mondo. Venezia, MDCCXLIII.
Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Bene-
dicti Papae XV auctoritate promulgatus. Romae, MCMXIX.
Colmenares, Diego de. — Historia de la insigne ciudad de Segovia
y compendio de las historias de Castilla. Segovia, 1847.
Concilium tridentinum. — Diariorum, Actorum, Epistularum, Tracta-
tuum nova Collectio. Edidit Societas Goerresiana promoveudis in-
ter Germanos catholicos litterarum studiis. Friburgi Brisgoviae,
MCMI sqq.
Congregationis generalis primae Societatis Iesu Decreta. [Apad: Insti-
tutum Societatis Iesu, Florentiae, 1892, vol. II, p. 151 sqq.]
Constitutiones Societatis Iesu cum earum Declarationibus. Romae, 1908.
Cordara, Iulius, S. I. — Historiae Societatis Iesu pars sexta, com-
plectens res gestas sub Mutio Vitellescho. Tomus prior ab anno
Christi MDCXVI... Romae anno jubilaei MDCCL. — Tomus secun-
dus ab anuo Christi MDCXXV, ad annum MDCXXXIII. Romae
MDCCCLIX.
— Collegii Germanici et Hungarici Historia libris IV comprehensa.
Accedit Catalogus virorum illustrium qui ex hoc collegio prodierunt,
Romae, MDCCLXX.
[Corpus Iuris Canonici] — Liber sextus Decretalium D. Bonifacii Pa-
pae VIII. Clementis Papae V Constitutiones, Extravagantes tum
viginti D. Ioannis Papae XXII, tum Communes... Venetiis, MDCXV.
Da Camara Manoel, Jeronymo. — Missoes dos Jesuitas no Oriente
nos seculos XVI e XVII. Trabalho destinado a X sessao do Con-
gresso internacional dos Orientalistas. Lisboa, 1894.
INDEX AUCTORUM 793
[Delplace, Ludovicus, S. I.]. — Synopsis actorum S. Sedis in causa
Societatis Iesu. 2 vol. Florentiae 1887, Lovanii, 1895.
Duhr, ■Bernhard, S. I. — Geschichte der Jesuiten in den Landern
deutscher Zunge. 4 vol. Freiburg im Br. 1907 — Miinchen-Begens-
burg, 1938.
— Die altesten Studienplane des Jesuitengymnasiums in Koln. (Son-
derabdruck aus den Mitteilungen der Gesellschaft fiir deutsche
Erziehungs und Schulgeschichte). Berliu, 1898.
Epistolae PP. Paschasii Broeti, Claudii Jaji, Joannis Codurii et Si-
monis Bodericii, Societatis Jesu, ex autographis vel originalibus
exemplis potissimum depromptae. Matriti, 1903. (MHSJ).
Epistolae P. Hieronymi Nadal, Societatis Jesu, ab anno 1546 ad 1577.
4 vol. Matriti, 1898-1905. (MHSJ).
Epistolae P. Alphonsi Salmeronis, Societatis Jesu, ex autographis vel
originalibus exemplis potissimum depromptae. 2 vol. Matriti, 1906,
1907. (MHSJ).
Epistolae Mixlae, ex variis Europae locis, ab anno 1537 ad lc56 scri-
ptae. 5 vol. Matriti, 1898-1901. (MHSJ).
Espafia Sagrada continuada por la Beal Academia de la Historia.
Tomo XLVHI. Tratado LXXXVI. La Santa Iglesia de Barbastro en
sus estados antiguo y moderno. Obra postuma del Doctor D. Pedro
Sainz de Baranda. Madrid, 1862.
Estudios Eclesiasticos. Madrid, 1922 sqq.
Eubel, Conradus, O. M. Conv. — Hierarchia catholica medii aevi. 3
vol. Monasterii, 1898-1910.
Fernandez de Bethencourt, Francisco. — Historia genealogica y he-
raldica de la Mouarquia espafiola, Casa Beal y Grandes de Espafia.
10 vol. Madrid, 1897-1920.
Fiocchi, Ambrogio M., S. 1. — S. Boberto Bellarmino della Compagnia
di Gesu Cardinale di S. Bomana Chiesa. Isola del Liri, 1930.
Foley, Henry, S. I. — Becords of the Euglish Province of the Society
of Jesus. Historic Facts illustrative of the labours and sufferings
of its Members iu the Sixteeuth and Seventeenth Centuries. 7 vol.
Loudon, 1877-1884.
Fouqueray, Henri, S. I. - Hisfoire de la Compagnie de Jesus en
Fraoce des origines a la suppression. 5 vol. Paris, 1910-1925.
Franco, Antouio, S. I. — Imagem da virtude em o noviciado da Com-
panhia de Jesus do real collegio do Espirito Santo de Evora do
Beyno de Portugal. Lisboa, M.DCCXIV.
— Synopsis Annalium Societatis Jesu in Lusitania ab anno 1540
usque ad Annum 1725. Augustae Vindelicorum et Graecii. Anno
M.DCCXXVI.
Gams, Pius Bonifacius, O. S. B. — Series episcoporum ecclesiae ca-
tholicae, quotquot innotuerunt, a Beato Petro Apostolo. Batisbo-
nae, 1873.
Gomez Bravo, Juan. — Catalogo de los obispos de Cordoba, y breve
795 LlTTERAE QUADRIMESTRES
noticia historica de su iglesia catedral, y obispado. 2 vol. Cordoba,
MDCCLXXVIII.
Gonzalez Davila, Gil. - Teatro Eclesiastico de las Iglesias*Metro-
politanas, y Catedrales de los Reynos de las dos Castillas, Vidas
de svs Arzobispos y Obispos y cosas memorables de sus Sedes.
Tom. I-III. Madrid, M.DC.XL.V, M.DC.XL.VII, M.DC.L. Tom. IV.
Salamanca, M.DC.XVIII.
Guilhermy, Elesban de, S. I. — Menologe de la Compagnie de Jesus.
— Assistance de Portugal. 2 vol. Poitiers, 1867-1868.
Historia del Colegio de S. Anna y S. Vicente martyr, de la Compa-
fiia de Jesus de Plasencia. Ms. (Ex variis indiciis videtur auctor fuisse
P. Hieronymus Romdn de la Higuera).
Hansen, Ioseph. — Rheinische Akten zur Geschichte des Jesuitenor-
dens 1542-1585. Bonn, 1896.
Heimrucher, Dr. Max. — Die Orden und Kongregationen der katho-
lischen Kirche. 3 vol. Paderborn, 1907-1908.
Holzapfel, Heribertus, 0. F. M. — Manuale Historiae Ordinis Fratrnm
Minorum... latine redditum a P. Gallo Haselbeck... Friburgi Bris-
goviae, M.CM.IX.
Huesca, Fr. Ramon de, 0. M. C. — vide: Zaragoza, Fr. Lamberto de.
Institutum Societatis Iesu. 3 vol. Florentiae, 1892-1893.
Journal of the Bombay Historical Society. Bombay, 1928 sqq.
Juvencius, Josephus, S. I. — Historiae Societatis Jesu pars quinta.
Tomus posterior ab anno Christi MDXCI ad MDCXVI. Romae,
MDCCX.
Karttunen, Liisi. — Antouio Possevino. Un diplomate poutifical au
XVIe siecle. Lausanne, 1908.
Kilger, Laurenz, O. S. B. — Die erste Missiou unter den Bantustam-
men Ostafrikas. Miinster in Westfaleu, 1917 [Veroffeutlichungen
des Internatioualen Instituts filr Missionswissenschaftliche For-
schungeu].
Kroess, Alois, S. I. - - Geschichte der boemischen Provinz der Gesel-
lschaft Jesu. 2 vol. Wien. 1910, 1927.
Lainii Monumenta. Epistolae et acta Patris Jacobi Lainii, secundi
praepositi generalis Societatis Jesu, ex autographis vel originalibus
exemplis potissimum deprompta, a Patribus ejusdem Societatis edita.
8 vol. Matrili, 1912-1917. (MHSJ).
Lasso de la Vega y Arguelles, Angel. - Historia y juicio critico
de la escuela poetica sevillana en los siglos XVI y XVII. Madrid, 1871.
Litterae Quadrimestres, ex universis, praeter Indiam et Brasiliam,
locis, in quibus aliqui de Societate Jesu versabautur, Romam mis-
sae. 6 vol. Matriti, 1894-1925. (MHSJ).
Lopez de Haro, Alonso. — Nobiliario geuealogico de los reyes y ti-
tvlos de Espafia. Madrid, M.DC.XXII.
Mederer, Ioannes Nepomucenus. — Annales Ingolstadiensis Acade-
miae. 4 vol. Ingolstadii, 1782.
INDEX AUCTORUM 795
M[enchaga], R[ochus]. — Epistolae Sancti Ignatii Loyolae Societatis
Jesu Fundatoris libris quatuor distributae. Accedit Liber senten-
tiarum ejusdem. Bononiae, MDCCCIV.
Menendez Pelayo, Marcelino. — Historia de los heterodoxos espano-
les. 3 vol. Madrid, 1880-1881.
Miscellanea di Storia Italiaua edita per cura della Regia Deputazione
di Storia patria. Torino, MDCCCLXII, sqq.
MHSJ. = Monumenta Historica Societatis Jesu. Matriti, 1894 sqq.
Monumenta Ignatiana, ex autographis vel ex antiquioribus exem-
plis collecta. Series prima. Sancti Ignatii de Loyola epistolae et
instructiones. 12 vol. Matriti, 1903-1911 (MHSJ).
— Series quarta. Scripta de Sancto Iguatio de Loyola. 2 vol.
Matriti, 1904, 1918 (MHSJ).
Monumenta Paedagogica Societatis Jesu, quae primam rationem stu-
diorum anno 1586 editam praecessere. Matriti, 1901. (MHSJ).
Nuntiaturberichte aus Deutschland nebst erganzenden Actenstiicken.
Zweite Abtheilung 1560-1572. Herausgegeben von der Historischen
Commission der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften.
— Erster Band. Die Nuntien Hosius und Delfino 1560-1561... bear-
beitet von S. Steinherz. Wieu, 1897.
Pachtler, G. M., S. I. — Ratio Studiorum et Institutiones Scholas-
ticae Societatis Jesu per Germaniam olim vigentes. 4 vol. Berlin,
1887-1894 (Monum. Germaniae Paedagogica, Bd. 2, 5, 9, 16).
Nvovi Avisi delFIndie di Portogallo, Riceuuti dalli Reuerendi Padri
della compagnia di Giesu, tradotti dalla lingua Spagnuola nelTIta-
liana. Terza parte. In Venetia per Michele Tramezzino. MDLXII.
Nvovi Avisi delle Indie di Portogallo, Venuti nuouamente dalli R.
padri della compagnia di Giesv, et tradotli dalla lingua Spagnola
nella Italiana. Quarta parte. In Venetia per Michele Tramezzino.
MDLXV.
Paiva e Pona, A. P. de. — Dos primeiros trabalhos dos Portuguezes
no Monomotapa. — O Padre D. Goncalo da Silveira, 1560. Memoria
apresentada a 10a sessao do Congreso internacional dos Orienta-
listas. Lisboa, 1892.
Pastor, Ludwig von — Geschichte der Papste seit dem Ausgang des
Mittelalters. — 16 vol. Freiburg im Breisgau, 1891-1931.
Perin, Josephus. — Onomasticon totius latinitatis. 2 vol. Patavii,
MCMXIII - MCMXX.
Polanco, Joannes Alphonsus de, S. I. - - Vita Ignatii Loiolae et Berum
Societatis Jesu Historia [= Chronicon Societatis Jesu]. 6 vol. Ma-
triti, 1894-1898 (MHSJ).
Polanci Complementa. — Epistolaeet commentaria P. Joannis Alphonsi
de Polanco e Societate Jesu addenda caeteris ejusdem scriptis
dispersis in his Monumentis... 2 vol. Matriti, 1916, 1917 (MHSJ).
Poncelet, Alfred, S. I. — Histoire de la Compagnie de Jesus dans
les Anciens Pays-Bas. 2 vol. Bruxelles, 1927.
796 LlTTERAE QUADRIMESTRES
Pra, Joseph, S. I. — Guillaume du Prat eveque de Clermont et les
Premieres Fondations des Jesuites en France. Riom, 1914.
Reiffenberg, Fridericus, S. I. — Historia Societatis Jesu ad Rhenum
inferiorem e Mss. codicibus, principum, urbiumque diplomatis, et
authoribus synchronicis nunc primum eruta... Tom. I. Goloniae
Agrippinae, MDCCLXIV.
Rittershusius, Nicolaus. — Genealogiae imperatorum, regum... Editio
tertia... Tubingiae. M.DC.LXIV.
Riviere, Ernest — M., S. I. — Corrections et additious a la Bibliotheque
de la Compagnie de Jesus. — Supplement au « De Backer-Som-
mervogel ». Toulouse, 1911.
Roa, Martin de, S. I. — Historia de la Provincia de la Compania de
Jesus de Andalucia. (Ms.)
Sacchinus, Franciscus, S. I. — Historiae Societatis Iesv pars II, sive
Lainivs. Antverpiae, M.DC.XX. — Pars III, sive Borgia. Romae,
M.DC.IL. — Pars IV, sive Everardus... Romae, M.DC.LII. — Pars Yr,
sive' Clavdivs. Tomvs Prior... Res extra Europam gestas, et alia
quepdam suppleuit Petrvs Possinvs ex eadem Societate. Romae,
MDCLXI.
Sangrador Vitores, Matias. — Historia de la Muy Noble y Leal
Ciudad de Valladolid, desde su mas remota antigiiedad hasta la
muerte de Fernando VII. 2 vol. Valladolid, 1854.
Sanctus Franciscus Borgia, quartus Gaudiae dux et Societatis Jesu
praepositus generali tertius. 5 vol. Matriti, 1894 — 1911. (MHSJ).
Salazar y Castro, Luis. — Historia genealogica de la Casa de Lara,
justifi^ada con instrumentos, y escritores de inviolable fe. 4 vol.
Madrid, M.DC.XCIV - M.DC.XCVII.
Santivanez, Juan de, S. I. — Historia de la Provincia de Andalucia
de la Compania de Jesus. (Ms.)
Schafer, Ernst. — Beitrage zur Geschichte des spanischen Protestan-
tismus und der Inquisition im sechzehnten Jahrhundert. 3 vol.
Gutersloh, 1902.
Schuhrhammer, G., S. I. und Voretzsch, E. A. - - Ceylon zur Zeit des
Konigs Bhuvaueka Bahu und Franz Xavers 1539-1552. 2 vol.
Leipzig, 1928.
Sciomari, Giacomo, O. S. B. M. -- Note ed osservazioni istoriche spet-
tanti airinsigne Badia di Grotta-Ferrata... Roma, MDCCXXVIII.
Sigismondo, Giuseppe. — Descrizione della citta di Napoli e suoi
borghi. 3 vol. [Napoli], 1788-1789.
Sommervogel, Carlos, S. 1. - - Bibliotheque de la Compagnie de Jesus.
Premiere partie... Bibliographie. 9 vol. Bruxelles-Paris, MDCCCXC-
MDCCCC.
— Les Jesuites de Rome et de Vienne en M.D.LXI d'apres un Cata-
logue rarissime de 1'epoque. Bruxelles, 189:2.
Sousa, Antonio Caetano, Cler. reg. — Historia geneaiogica da Casa
Real portugueza, desde a sua origem ate o presente, com as Fa-
INDEX AUCTORUM 797
milias iilustres, que procedem dos Reys, e dos Serenissimos Duques
de Bragauca, justiflcada con instrumentos, e Escritores de inviolavel
fe, e offerecida al rey D. Joao V... 19 vol. Lisboa, M.DCC.XXXV-
M.DCC.XLIX.
Souza, Francisco de, S. I. — Oriente conquistado a Jesu Christo pelos
Padres da Companhia de Jesus da provincia de Goa. Segunda
edicao por um presbytero da Companhia de Jesus. 2 vol. Bombaim,
1881, 1886.
Steinhuber, Andreas, S. I. Card. — Geschichte des Coilegium Germa-
nicum Hungaricum in Rom. 2 vol. Freiburg im Breisgau, 1895.
Tacchi Venturi, Pietro S. I. — Storia della Compagnia di Gesu in
Italia narrata col sussidio di fonti inedite. 2 vol. Roma, 1910, 1922.
— Primum vol. iterum eclitum est Romae 1931.
Tiraboschi, Girolamo. — Storia della letteratura italiana. 9 vol.
Roma, MDCCLXXXII - MDCCLXXXV.
Ughellus, Ferdinandus, 0. Cist. — Italia sacra, sive de Episcopis
Italiae et Insularum adjaceutium... Editio secunda, aucta et emen-
data, cura et studio Nicolai Coleti Ecclesiae S. Moysis Venetiarum
Sacerdotis Alumni. 10 voJ. Venetiis, MDCCXVII - MDCCXXII.
Uriarte, Jose Eug. de, S. I. y Lecina, Mariano, S. I. — Biblioteca de
Escritores de la Compania de Jesus pertenecientes a la antigua
Asistencia de Espana desde sus origenes hasta el ano de 1773.
Madrid, 1925 sqq.
Valdivia, Luis de, S. I. — Historia de los Colegios de la Compania
de Jesus de la Provincia de Castilla. (Ms.)
Vasconcellos, Simao, S. I. — Chronica da Compauhia de Jesu do
estado do Brasil e do que obraram seus fllhos n'esta parte do novo
mundo, em que se trata da entrada da Companhia de Jesu nas
partes do Brasil, dos fundamentos que n'ellas lancaram e conti-
nuaram seus religiosos, e algumas noticias antecedentes, curiosas
e necessarias das cousas d'aquelle estado. Segunda edicao. Lisboa,
MDCCCLXV.
Zaragoza, Fr. Lamberto de, 0. M. C. et Huesca, Fr. Ramon de, 0.
M. C. — Teatro Historico de las Iglesias del Reyno de Aragon.
9 vol. Paraplona-Zaragoza, 1780-M.DCCC.VII. — (A vol. V opus est
Fr. Ramon cle Huesca, 0. M. C.)
798
LlTTERAE QUADRIMESTRES
II
LITTERARUM AUCTORKS
Acevedo, Petrus, 2-21, 443, 596.
Acosta, Iosephus, 13, 229, 525, 610.
Alvarez, Ferdinandus, 173, 390.
Angelo, Balduinus ab, 102, 201.
Antonio, Franciscus, 115, 193, 393,
752.
Arboreus, Henricus, 463.
Arratia, Martinus de, 584.
Astete, Gaspar, 52, 249.
Bellacqua (Billacqua), Paulus, 123,
239.
Bellonio, Petrus, 147.
Blanca, Petrus, 727.
Blyssemius, Henricus, 60, 295, 397,
684.
Bonis, Emerius de, 197.
Bonifacio, Ioannes, 249, 538.
Bravo, Ioannes, 641.
Cantagallinius, Gaspar, 149.
Canizares, Iacobus, 11.
Castro, Christophorus, 636.
Cordoba (Cordova), Sebastianus de,
408, 596.
Coudreto, Ludovicus de, 41, 178.
Crescentio (Crescentiis), Suetonius
de, 143, 357.
Crespin, Bernardus, 721.
Crispus, Georgius, 691.
Croce(Crucius),Lucius, 371,388,389.
Cruce, lacobus a, 17.
Dirsius, loannes, 664.
Duenas, Gaspar de, 103, 301, 416, 761.
Elderen, Gulielmus, 312, 582, 700.
Faber, Aegidius, 529.
Fabius, Gregorius, 611.
Fabricius (Fabritio), Iosephus, 108,
346, 540.
Fernandez, Ioannes, 56, 305.
Fonseca, Antonius de, 600.
Gagliardi, Ludovicus, 325, 780.
Garcia, Ioannes, 377.
Garcia, Michael, 208.
Gois, Emmanuel, 400.
Gomez (Guomez), Blasius, 231, 715.
Grandi, Franciscus de, 696.
Grim, Carolus, 157.
Guimera, Iosephus, 67, 312, 551.
Heredia, Alphonsus de, 514, 701.
Heredia, Ioannes, 554.
Hernandez, Ioannes, 559.
Hernandez, Martinus. 168, 214.
Holandus, Petrus, 492.
lgnatio, Ioannes, 181.
Jaimes, Laurentius, 173.
Lara, Franciscus de, 35, 309, 718.
Larez, Antonius, 111, 316, 682.
Lauretanus, Michael, 452.
Legatius (Legaz), Ioannes, 423.
Leon, Ioannes de, 408.
Lietard, Nicolaus, 12, 273.
Lo Lianti, Iosephus, 738.
Lopez, Henricus, 7, 225.
Lopez, Petrus, 616, 624.
Lyndaurus (Lindauer), Christo-
phorus, 471.
Macto, Antonius, 29, 343.
Malavolta, Prosper, 37, 369, 744.
Mainerius. Ioannes Bta., 123.
Martinez, Petrus, 91.
Martioez a Buxento, Petrus, 527,
682.
Maserus, Leonardus, 71.
Monclaro, Franciscus de, 23, 289,
646.
Mortaigne, Ioannes, 175.
Moxica, Io. Paulus, 431.
Napi, Aloisius, 42, 769.
Navarro, Petrus, 210, 418.
N. N., 120, 252. 448, 579.
Noci, Vincentius delle, 571, 742.
LOCI UNDE LITTERAE MISSAE SUNT
799
Oliva, Io. Paulus, 340, 592.
Orive, Alvarus de, 274, 554, 706.
Pelatius, Marcus, 81.
Pelegri (Pelegrin, Peregrin), Ra-
phael, 333, 611, 681.
Pires, Ferdinandus, 636.
Pirez, Ambrosius, 9-2.
Puellas (Puelles), Iacobus, 420, 735.
Quadra, Ioannes, 129, 318, 434, 763.
Raggio, Thomas, 85, 270, 477.
Ramirez, Antonius, 574.
Ramiro, Alfonsus, 111, 316.
Regius, Carolus. 191.
Rethius, loaunes, 48.
Riba, Guilelmus, 674.
Ricchierus, Flaminius, 136.
Rickman, Henricus, 277, 746.
Riera, Raphael, 76.
Rietiuus, Ludovicus, 606.
Rinattus, Ioannes, 485.
Rogel, loannes, 490.
Ros, Hieronymus, 335.
Sagier (Sagerius), Carolus, 516.
Sanctacruz, loannes, 20.
Scorzini, Laurentius, 378.
Sevillano, Petrus, 129.
Sibillia, Angelus, 33.
Somalius, Henricus, 361, 583, 589.
Spatafora, Innocentius, 1, 244, 458,
656.
Stefano, Franciscus, 320.
Sylva, Petrus de, 434.
Tonda, Vincentius, 199.
Tucci (Tuccio), Stephanus, 466, 661.
Torres, Antonius de, 133, 381.
Valderrabano, Ioannes de, 309, 554,
718.
Venegas, Bernardus (?), 7S8.
Venegas, Michael, 434.
Victoria, Ludovicus de, 425, 630.
Vitale, loannes Baptista, 259.
Volkero, Erasmus, 480, 676,
Xavierre, Ioannes, 373, 383.
Ximenez, Franciscus, 423, 764.
Ximenez, Hieronymus. 15, 514, 701.
Ximenez, Petrus (?), 225.
III
LOCI UNDE LITTERAE MISSAE SUNT
Abula (Avila), 111, 316, 527,
Alcala, vide Complutum.
Ameria, 143, 357.
Augusta (Augsburg), 312, 582, 700.
Barcino (Barcelona), 420, 735.
Belmonte, 129, 318, 434, 763.
Billomum, 71, 516.
Bivona, 147.
Bononia, 325, 780.
Bracara, 636.
Burgi, 103, 301, 416, 761.
Caesaraugusta (Zaragoza), 20, 335,
721.
Catania, 33, 571, 742.
Colonia, 48, 361, 583, 589, 611.
Complutum (Alcala), 13, 229, 525,
640.
Conimbrica, 23, 289, 434, 646.
Corduba, 221, 443, 600.
Ebora, 231, 400, 715.
Ferraria, 120, 448.
Florentia, 81, 606.
Forli, 123, 239, 452.
Gandia, 377.
Genua 1, 199, 244, 458, 656.
Granata, 210, 418.
Hispalis (Sevilla), 168, 219, 408, 596.
Ingolstadium, 463, 691.
Lavellum-Neapolis, 197.
Lucronium, 91.
Lauretum, 76.
Medina del Campo, v. Methymna
Campi.
Messana, 17, 320, 466, 661.
800
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Methymna Campi, 52, 249, 538.
Monachium, 252, 471, 664.
Montalto, 371, 373, 383, 388, 389.
Monreale, 738.
Montepulciano, 259.
Monterrey, 35, 309, 554, 718.
Montulia (Montilla), 574, 788.
Murcia, 423, 611, 764.
Mutina, 42, 769.
Neapolis, 108, 346, 540, 727.
Nola, 85, 270, 477, 696.
Ocania, 67, 312, 551, 674.
Olisipo, 91 559, 616, 624.
Palantia (Falencia), 173, 390.
Panormum, 29, 343, 480, 676.
Parisii, 12, 273, 485.
Patavium, 37, 369, 744.
Perusia, 340, 592.
Pintia, vide Vallisoletum.
Placentia (Plasencia), 15, 305, 514,
701.
Praga, 60, 295, 397, 684.
Salmantica, 7, 225, 425, 630.
Sassaris, 115, 193, 393, 752.
Segovia, 133, 381, 584.
Senae, 149.
Sevilla, v. Hispalis.
Syracusae, 191.
Toletum, 333, 490, 681.
Tornacum, 175.
Treveri, 162, 201, 529.
Turres, v. Sassaris.
Tusculum, 378.
Tyrnavia, 579.
Valentia, 11, 208, 431.
Vallis de Stura, 178.
Vallisoletum (Valladolid), 56, 274,
554, 706.
Velitrae, 181.
Venetiae, 136.
Vercelli, 41.
Vindobona (Vienna, Wien), 157,
277, 492, 746.
Zaragoza, v. Caesaraugusta.
IV
1NDEX PERSONARUM, RERUM AC LOCORUM
Abstemius, Paulus,episcopustrans-
sylvaniensis, Patrem Victoria ad
synodum invitat, qua prohibita,
magno moerore afflcitur, 506-507.
Abula (Avila), collegii status, 527;
adhortationes domesticae super
regulis Societatis, 682; castiga-
tiones voluntariae, 682; doctrina
christiana docetur, 316, 682; car-
cer invisitur, 316, 528, 682; et
nosocomium, 528, 683; concursus
ad sacramenta, 528, 682; iubilaei
occasione, 317; paces componun-
tur, 112, 528, 683; collegii bene-
factor moritur, 317; penuriam
rerum experiuntur socii, 114;
eleemosynae collegio collatae,
115; festum circumcisionis D. N.
Iesuchristi, contionante quodam
Ordinis Praedicatorum fratre,
prius nostris rebus adverso, sol-
lemniter celebratur, 113-114; fe-
stum Sancti Aegidii, 113; rect.
coll., v. Salazar, Gaspar; Vazquez,
Dionys.
Acebedo, Gaspar de, S. L, rector
collegii burgensis, 761; contio-
natur, 105, 302.
Acevedo, Petrus Paulus, S. L, 225,
448, 596.
— et Zuniga, Hieronymus, comes
de Monterrey, 427.
Achilles, Paulus, S. L, rect. coll.
panormitani, exhortationes ad
subditos habet, 29; constitutio-
Index personarum, rerum ac locorum
801
nes Societatis exponit, 677; sub-
ditis in humilioribus exercitiis
exemplo praeest, 481; doctrinam
christianam populo exponit, 30,
344; et epist. Sti. Iacobi, 482.
Acosta, Iosephus de, S. I., 13, 15,
231, 526, 645.
Adami, Antonius, Societatem in-
greditur, 612.
Adhortationes domesticae, Caesar-
augustae, 722; Compluti, 13;
Ferrariae, 120, 449; Forli, 124;
Genuae, 1; Hispali, 168, 215;
Messanae, 18; Methymnae Cam-
pi, 53, 249; Monachii, 252-253,
472; Murciae, 765; Nolae, 86,696;
Panormi, 29, 482; Patavii. 38;
Salmanticae, 8; Sassari, 116;
Treviris, 204; Venetiis, 138.
Adler, Ionas, S. I., maguo audi-
torio contionatur, 166.
Adorno, Franciscus, S. I., rector
coll. patavini, 143, 460; adhor-
tationes domesticas habet, 38;
evangelium Sti. Matthaei populo
exponit, 39.
Adriani, Ioannes Baptista, script.,
442.
Aegidius, S., eius festum in coll.
abulensi sollemniter celebratur,
113.
Aegroti invisuntur et variis modis
iuvantur, Bracarae, 639; Com-
pluti, 525; Eborae, 232; Murciae,
765; Nolae, 698; Olisipone, 561
sqq.; 621; Patavii,40; Perusiae,
594; Salmanticae, 635-636; Sas-
sari, 754; Vallisoleti, 712; Vin-
dobouae, 499; vide etiam noso-
comia.
Aesopi fabulae, 306, 673.
Afan de Ribera, Petrus, dux de
Alcala, prorex neapolitanus, 355,
371, 479, 543, 697; Patri Salme-
ron benevolus, 110; iubet ut
PP. Croce et Xavierre haereticos
superstites in flde catholica in-
struant, 385, 389; rogatur ut re-
is misereatur, et orphanis con-
sulat, 376-377.
Afonseca, Gaspar, novicius S. I.,
pie moritur Olisipone, 95-96.
Agricola ab insidiis daemonis li-
beratur, 22.
Aguilera, Emmanuel, S. I., script.,
30, 677.
Aguirre, Ioannes, Societatem in-
greditur, 339.
Agustin, Antonius, episc. ilerden-
sis, 725.
— (Augustinus) Petrus, episc. os-
censis, sociis caesaraugustanis
benevolus, 725; templum coll. cae-
saraugust. consecrat, 339-340.
Alava et Esquivel, lacobus, episc.
corduben., sociis benevolus,
445, 446; petit ut nostri in
cathedr. templo contiouentur,
224.
Albania, reg., 457.
Albanum, opp., 182, 183; collegium
Societatis exposcitur, 189.
Albaycin, vicus Granatae, 210 ;
status domus, 418; maurorum
profectus in religione christ,
ibid.
Albertino, Hieronymus, regens
neapolitanus, 89, 272, 374, 697;
collegii nolani benefactor, 699.
Alberlus V, Bavariae dux, 254, 465,
474, 475; laudatur eius pro Ec-
clesia zelus, 256-257; valde no-
stris favet, 255 sqq., 475; cum
uxore etfiliis interest studiorum
innovationi Monachii, 667; de
ingolstadiensis Universitatis re-
formatioue agit, 693.
Albotodo, Ioannes, S. 1., contiona-
tur arabice Granatae, 211.
Alcaide, Ioannes, S. I., rect. coll.
montuliani,contionatur, 578, 789.
Alcala v. Complutum.
LlTTEBAE QUADRIMESTRES. — TOM. VII.
51
802
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Alcala, dux de — , v. Afan de Ri-
bera, Petrus.
Alcala de los Ganzules (Gazules),
217.
Alcanizes (Alcafiizas) marchio de,
275, 558; marchionissa, v. Borja,
Ioanna.
Alcazar, Bartholomaeus, S. L,
script., 491, 681.
Aleottis, Ioannes, episc. forolivien-
sis, 125.
— Simon, episcopi foroliviensis
coadiutor, 125, 242, 243; uo-
stris benevolus, 127; studiorum
renovationi adest, 125-126; so-
ciorum opera in admittendis ad
sacros ordines utitur, 243.
Alexandrinus cardiu., v. Ghislieri,
Michael.
Alfonsus II, ferrariensis dux, 774.
Algarbiens. episc, v. Mello et
Castro.
Alguer (Alghero), 119: collegium
Societatis desiderat, 395.
Ali Adil Shah I, rex Indiae, quen-
dam doctorem christianum po-
stulat, 569.
Almadraba, piscationis genus, 413.
Almeida, Fortuuato de, script.,
569, 618.
— Georgius de, rector Univers.
conimbricensis, sociis benevo-
lus, 294, 440.
Almeyda, Stephanus, episc. mur-
ciensis, 424; sociis benevolus,
766, 767, 768.
Almuuia de San Juan, 433.
Aloisius, card. pisanus, 744.
Alonso, Ioannes, S. L, 674.
Alumni in collegiis Societatis, Bel-
monte, 131; Billomi, 523; Bono-
niae, 328; Catanae, 33, 572, 742;
Coloniae, 366, 583, 590; Conim-
bricae, 26-27; 654; Cordubae, 4\4,
601; Eborae, 717; Florentiae, 607;
Forolivii, 125; Genuae, 3, 248,
462, 660; Hispali, 598, 599; Mo-
naehii, 253, 666; Monteregali
(Monreale), 485; Montuliae, 789;
Neapoli, 730; Ocaniae, 70; Pa-
normi, 344, 680; Patavii, 39;
Placentiae, 17, 705; Segoviae,
135, 586; Treviris, 531; Vindo-
bonae, 284.
Alva, Iulianus de, episc. miran-
densis, sociis benevolus, 101,565,
623.
Alvares, Franciscus, Societatem
ingreditur, 716.
Alvares, Sebastianus, Societatem
ingreditur, 716.
Alvarez, Antonius, S. L, mittitur
Methymnam, 226.
— Gabriel, S. I., script., 339.
— Gaspar, S. L, rector coll. olisi-
ponen. Sti. Antonii, nosocomium
frequentat, 101.
— Ludovicus. S. L, Societatem
ingreditur, laudatur, 25, 28.
— del Aguila, Hernandus, S. L,
rect. coll. palentini, 174, 393.
— de Vozmediano, episc. gua-
dixensis, Patrem Plaza ad se
evocat, 419.
Amabile, Ludovicus, script, 375.
Ambrosio, Ioannes, S. L, 115, 396,
760.
Ameria (Amelia), coll. Soc, 122,
142, 274; alumuorum institutio,
145; alumnorum pia exercitia,
360; doctrina christiana populo
exponitur, 143, 145, concursus
ad sacramenta, 144-145; paces
initae 144; conversio peccatoris
inimici Societatis, 357; civium
affectus propensior erga socios,
143; dona ad templum ornan-
dum collata, 146; rector coll., v.
Passiu, Georgius; Petronius.
Ammirato, Scipio, script., 699.
Anabaptista sacerdos ad gremium
Ecclesiae redit. 511.
Index personarum, rerum ac locorum
803
Antia, uxor priacipis Bavariae,
cultus divini fautrix ; 258; eius
Blii, 667.
Ancona, 80.
Anderuach, 50; de schola Socie-
tatis ibi erigenda cogitatur, 51.
Andrade, Antonius de, S.I., lector
Gonimbrieae, 28.
— Iacobus, S. I., vota vo-
vet, 28.
Androtius, Fulvius, rector coll. fer-
rariensis, 120, 449.
Andalucia, v. Baetica.
Angelo, Balduinus ab, S. L, 49,
165, 167, 207.
Angola, rex Lusitaniae illuc dona
mittit, 623.
Angrogna, vallis, procuratores
haeresim abiurant, 41.
Anriques, Franciscus, Societatem
ingredilur, 716.
Anriquez, Franciscus, S. L, socius
prov. Lusitaniae, 560, 623.
Antoninis, Antoninus de, S. L,
239.
Antonio, Franciscus, S.I., 119, 197,
396, 760.
Antonius, Lusitaniae princeps,
missae sacrihcio inservit, 101 ;
comediae actioni adest, 626.
— Borbonius, Navarrae rex, 12,
522.
— Flander, S. L, Vindobona Tyr-
naviam missus, 278, 495, 508,
582.
Aphtonius, rhetor, eius progym-
nasmata explicantur Placentiae,
307.
Apostata Ecclesiae reconciliatur
Genuae, 3.
Apulia, 199.
Aragona, cardinalis de, v. Avalos,
Inicus.
Aragonia, reg., 376.
— prov. Soc. Iesu ; provincia-
lis, v. Cordeses, Ant.
Araoz, Antonius, S. L, praepositus
prov. castellanae, 59, 132, 313,
641; segoviense collegium primo
visitat, 133.
Arboreus, Henricus, S. L, 466, 693,
694.
Arcos, Philippus de, Societatem
ingredilur, 339.
Arcularius, Volfgangus Maria, S. L,
495.
Arias de Avila, Ioannes, episc.
segoviensis, bona ad nosocomii
fundationem reliquit, 587.
— Petrus, 587.
Ariccia, 183.
Aristoteles, philosoph., 238.
Armagnac, Georgius de, card., So-
cietatem in Gallia admitti vult,
488.
Arratia, Marliuus de, S. L, 588.
Arvernia, datur opera ut haeretici
ex ea pellantur, 522; praecipuae
civitates honorificum de Societa-
tetestimonium praebent. 520-521.
Assanense monasterium, v. San
Victorian.
Astete, Gaspar, S. L, 56, 251.
Astrain, Antonius, S. L, script.,
10, 492. 587.
Auctores latini adhibiti in scholis
Societatis Iesu Ocaniae, 70-71.
Auer, Lambertus, S. L, 160. 283,
286; carus vindobonensibus, 158;
legatum Commendone comitatur,
157, 367; falsus nuntius de eius
morte, 288; moguntini coll. rec-
lor, 583.
Augiae stabulum, 535.
Augusta (Augsburg). contionato-
ribus haereticis abundat, 312 ;
magna mutatio contiones Sti.
Petri Ganisii subsequitur, 312,
583, 700; esus carnis in quadra-
gesima, 312; ieiunandi consuetu-
do instauratur, ibid. ; de collegio
Societatis erigendo agitur, 583.
804
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Augusta, Ioaunes, picardus, car-
cere deteutus, 66.
Augustanus cardiualis, v. Truch-
sess, Otto.
Auria (Orense), episc, v. Blanco,
Franciscus.
Avalos, Alfonsus de, marchio Pis-
cariae et del Vasto, 110.
— Inicus, card. de Aragona dic-
tus, 355, 379-380.
Avellaneda, Iacobus (Diego), S.I.,
contionatur Hispali, 215; visi-
tatorem archiep. hispalensis in
lustranda parte dioecesis co-
mitatur, idque cum fructu, 414-
415; convalescit a gravi infir-
mitate, 597; duae eius sorores
perfectionis viam ingrediuntur,
410.
Aversa, comes de, 698.
Avila, Btus. Ioannes de, Societa-
tem Iesu pro coutione Montu-
liae commendat, 576.
— Ioannes de, S. I., contiona-
tur Caesaraugustae in variis
templis, speciatim in templo B.
M. Virgiuis a Coiumna (del Pi-
lar), 21, m.
Ayamonte, marchio de, V. Guz-
man et Zuriiga, Ant.
Azevedo, B. Iguatius, S. L, rector
coll bracarensis. 636, 640 ; con-
tionatur Bracarae. 638.
B
Baccarizzo, 386.
Bachodi. Franciscus, episc. gena-
vensis, nuntius apostol., 41.
Badajoz, aliqui clerici Exercitia
spiritur.lia peragunt Hispali, 216;
episc, v. RojasSandoval, Christ.;
episc vicarius, v. Melendez de
Valdes, G.
Baessa, Ioannes de, S. L, 716.
Baetica, prov. Societatis Iesu ;
prov., vide Bustamante, B. ; Pla-
za, Io.
Balagate, 569.
Baltanas, Dominicus de, O. P., ab
Inquisitione hispalen. in carce-
rem conicitur et multatur, 217.
Baptista, Mter., S. L, v. Sanchez,
Bta.
Barbara, Sta., 164.
Barbosa, Iacobus, Societatem in-
greditur, 292.
Barcelona, vallis; de statu reli-
gioso iu hac valle, 180-181.
Barcino (Barcelona), coll. Soc ;
status collegii, 420, 735; scho-
lasticorum nostrorum institutio,
735; festum circumcisionis D. N.
lesu Christi sollemnius actum,
736; iubilaeum pro felici exitu
conc trideutini poenitentes alli-
cit, 737; rector Universitatis pe-
tit ut nostri doctrinam christia-
nam pueros doceant, 423; quae
docetur, 736; carcer iuvisitur,
421, 737; et nosocomium, 737;
lis circa « cannas », 422 ; regium
tribuual sese sociis amicum ex-
hibet, petitque participationem
in bonis operibus et orationibus
Societatis, 421 ; pecuuia aedibus
augendis offertur, 421 ; episc, v.
Cassador, Gulielmus.
Barkelius, Ludovicus, S. L, 684.
Barradas. Sebastianus, S. L, vota
vovet, 28.
Barrera, G.°, Societatem ingreditur,
716.
Barrelo, Franciscus, ludia1 pro-
rex, dona cultui divino confert,
570.
Basilius Maguus, S., eius oratio
explicatur Monachii, 672.
Bassius (Le Bas), Hieronymus, S.I.,
74; theologicas assertiones pu-
blice defendit Billomi, 72.
Bavariae dux, v. Albertus V;
Index personarum, rerum ac locorum
805
uxor, v. Anna: mater, v. Maria
Iacoba.
Bavilafuenle, 427.
Baya, 566.
Bayas, 528.
Beauregard, 517.
Beccatelli, Ludovicus, episc. ragu-
sinus, 328.
Bedula, Bartholomaeus, S. I., 159.
Beia, quidam socius illuc contio-
naturus mittitur, 233.
Bejar, ducissa de, v. Zuniga et
Guzman, Teresa.
Beliarte, Marcellus, S. L, vota vo-
vet, 28.
Bellacqua (Billacqua), Paulus, S.I.,
129, 239, 244.
Bellarmino, Robertus, S. L, v. Ro-
bertus Bellarmino, S.
Bellimar, v. Villimar.
Bellonio, Petrus, S. L, 149.
Belmonte, 129; ludimagister lau-
datur, 130; alumnorum numerus,
131; mores, 319-320; acta in stu-
diorum instauratione, 764; casus
conscientiae clericis exponuntur,
319; doctrinachristianadocetur,
319; paces tiunt, 130-131; accur-
sus ad sacramenta: fructus, 318-
319; aedes ampliantur, 320; ex-
cursus ad viciniam, 319; admissi
in Societatem, 763; rector coll.,
v. Sevillano, Petrus.
Beltran, Dominicus, nobilis sculp-
tor, Societatem ingreditur, 230-
231; aliqua artis opera ab eo
facta. 231.
— Michael, S. L, e Sicilia in In-
diam tendit, 199; Eboram per-
venit et Olisiponem mittitur, 403.
Beneventum, collegium Societatis
petit, 734.
Benitez, Alfonsus, Societatem in-
greditur, 631.
Berghes, marchio de, 49.
— Robertus de, episc. leodien-
sis, fundationem collegiorum
bruxelleusis et leodiensis pro-
movet, 49.
Berkelius, Ioannes, S. L, Roman
mittitur, 49.
Berno, Franciscus, S. L, 760; So-
cietatem ingreditur, 752.
Bertran, v. Beltran.
Bethlehem, ecloga de pastoribus
bethlehemitis in pragensi col-
legio exhibetur, 63.
Beuther, Petrus Luis, S. L, 28.
Beza, Theodorus, 12.
Biano, Ioannes, S. L, 458.
Billomum, coll. status, 71-72;
alumnorum numerus et mores,
523; publicae exercitationes lit-
terariae, 72; comoedia de homi-
ne occultis insidiis daemonis
illuso, el de Messiae venturi
promissis agitur, 72; liberalitas
Gulielmi du Prat in nostros,
invidiam illis creat, 517 sqq. ;
billiomei cives a uostris aba-
lienati, mitiores liunt, atque ite-
rum amici, 487, 518 sqq.; socii
ab haereticis verbis et scriptis
impetuntur, sed incassum, 524;
moniales in spiritu iuvantur,
523; coll. rect., v. Roilet, Guido.
Bisignano, princeps de, collegii
nolani fautrix, 699.
Bisoglio (Bisciolus), Lelius, S. L,
in univers. perusina librum
de Somnio Scipionis praelegit,
593.
Bivona, coll. status, 148; doctrina
christiana docetur, 147; carceres
invisuntur, 147 ; eleemosyna oc-
cultis pauperibus et carcere de-
tentis adiuvandis corrogatur a
nostris, 147 ; festum Sti. Sebas-
tiani, 148; coll. rect., v. Venusto,
Petrus.
— dux de, v. Luna, Petrus de.
Blanca, Petrus, S. I., 734.
806
LlTTERAE QuADRIMESTRES
Blanco, Franciscus, episc. aurien-
sis, 556.
Blysseraius, Henricus, S. L, 67,
301, 400 ; sollemnem professio-
nem vovet, 295, 299; et vota
simplicia professorum, 397-398;
coram Ferdinando principe con-
tionatur, 298; rector coll. pra-
gensis, 684, 691.
Boccatius, Andreas, S. I., 49.
Bohemia, 284; protonotarius, 66;
paces inter ecclesiasticos flunt,
399-400.
Bologna, v. Bononia.
Bonifacio, Ioannes, S. L, 249, 540.
Bonis, Emerius de, S. I., Lavelli
per quadragesimam contiona-
tur, 197-199.
Bononia, coll. status, 781 ; voto-
rum reuovatio, 327 ; alumnorum
numerus, 328; mores, 329, 782;
exercitia litteraria, 328; oratio
habita in studiorum instaura-
tione, 781 ; coll. benefactores,
326; sociorum existimatio apud
cives, 783; ut collegium paula-
tim creverit, 326; dona cultui
divino amplificando collata, 786;
sacellum Stae. Beparatae et tem-
plum Stae. Luciae nostris dan-
tur, 327; festum Stae. Beparatae
sancte agitur, 785-786 ; concur-
sus ordinarius ad sacramenta in
nostrorum templo, 330 ; iubilaei
occasione, 782 ; peccatoris con-
versio, 330; pauperes iuvantur,
331 ; et monachae, 331 ; monachi
Exercitia spiritualia peragunt,
785; piorum hominum congre-
gatio, 331; post vesperas multi
homines in sacellum doctrina
christiana imbuendi conveniunt,
782 ; iniusti contra Prem. Bec-
torem rumores ob consilium no-
bili ac diviti viro datum, 787;
episc, v. Campeggio, Ioannes;
coll. rect., v. Palmio, Franci-
scus.
Borbonius, Antonius, card., Socie-
tatem in Gallia admitti vult,
488.
Borghesius, lacobus, S. I., 457.
Borgia (de Borja), Franciscus, S.,
v. Franciscus Borgia.
Borja (de Aragon), Ioanna, mar-
chionissa de Alcanizes, 58, 558.
Botelho (Botteglio), Michael, S. I.,
360; in Pedemontiura mittitur,
ibique contionatur, 4-5.
Botello, Franciscus, S.I., sacerdos
ttt, 28.
Bracara, 28, 647; coll. status, 637-
638; vota renovantur, 638; scho-
lasticorum mores, 640; episco-
pus studia fovet, 639; doctrina
christiana docetur, 638; casus
constientiae exponuntur, 638;
aegroti iuvantur, 639; carceres
invisuntur, 639; multa dissidia
componuntur, 638-639; excursus
ad viciniam, 638; episc, v. Mar-
tyribus, Barth. de; rect. coll.,
v. Azevedo, Ignat.
Bracherius, Petrus, S. I , Colonia
Romam missus, 365.
Braganca, v. Brigautia.
Brandon, Ioannes, S. L, vota vo-
vet, 28.
Brasilia, 651; indigenarum erga
catholicam fldem affectus, 566;
rex Lusitaniae cogitat ibi qua-
tuor collegia Societatis erigere,
566; socii illuc missi, 622; elee-
mosynae sociis erogatae, 623.
Braunsberger, Otto, S. L, script.,
471, 476, 485, 492, 497, 582, 666,
671, 693, 695, 700, 784.
Bravo, Ioannes, S. L, 641.
Brendel de Homburg, Daniel, ar-
chiep. moguntinus, domum ad-
venturis sociis instruere curat,
365-366.
Index personarum, rerum ac locorum
807
Brenz, Ioannes Bta., 580.
Brigantia (Braganca), eo PP. Car-
doso et Lima excurrunt, 100,
565, 623; dissidia componuntur,
650; cives collegium Societatis
expetunt, 565.
Broet. Paschasius, S. 1., Galliae
provincialis, 12,273; pro admis-
sione Societatis in Gallia im-
pigre laborat, 489.
Broghelman, Coruelius, S. I., 158,
281, 494; novicios exercet Vin-
dobonae, 283; doctrinam chri-
stianam latine docet, 500; vota
post professiouem vovet, 511.
Bru, Vincentius, Societatem in-
greditur, 432.
Brunsvicensis dux, v. Ericus.
Brus de Muglitz, Antonius, episc.
vindoboneusis, 161, 279, 285;
archiep. pragensis, sociis be-
nevolus, 690.
Bucchianico, marchio de, v. Ca-
racciolo, Narinus.
Burgi (Burgos), 588; colleg. status,
104, 302, 417, 761 ; humilia fra-
trum exercitia, 303; castigationes
voluntariae sociorum, 761 ; doc-
trina christiana docetur, 303,
762; dissidia composita, J04, 303,
762; vincti invisuntur et in doc-
trina christ. instruuntur, 105;
reus capite plectendus ad mortem
usque iuvatur, 303; maurus fit
christianus, 762; peccatorum con-
versiones, 104-105; episc, v. Men-
doza et Bobadilla, Franc; coll.
rect., v. Acebedo, Gaspar.
Busdraghi, Gerardus, episc auxi-
liaris patavinus, 744.
Bustamante, Bartholomaeus, S. I.,
Baeticae provincialis, 641 ; ad
scholasticos hispalenses adhor-
tationes habet, 599.
Cabra, duo socii cordubensis col-
legii illuc excurrunt, 447; dissi-
dia componuntur, 448.
Cabrera, Andreas, S. L, 28.
Cadena, Petrus de la, Societatem
ingreditur, 14.
Cadiz, v. Gades.
Caesar, C. Iulius., auct., 129, 238,
244, 307.
— italus, S. L, 239.
Caesaraugusta (Zaragoza), collegii
status, 20-21, 338, 722; adhorta-
tiones domesticae, 722; vota re-
novantur, 22, 340; casuum con-
scientiae studium, 338; affectus
civium erga nostros benevolen-
tiores fiunt, 21, 337; ornamenta
templo donantur, 22, 339; libri
bibliothecae, 339; aedes ampli-
antur, 339, 726; doctrina chri-
stiana docetur, 336-337, 724; car-
cer invisitur, 337, 723; et noso-
comium, 337; dissidia compo-
nuntur, 336, 724; singulare cer-
tamen impeditur, 335; rei pu-
niendi iuvantur, 723; iuvenis
dives Exercitiis spiritualibusex-
colitur, 726; selectis viris ser-
mones de rebus spiritualibus
fiunt dominicis et festis diebus,
21; agricola ab insidiis daemo-
nis liberatur, 22; iubilaeum pro
felici exitu concilii tridentini
multos ad sacramenta allicit, 21,
723; excursus ad montana et
ad oppida maurorum neophito-
rum: fructus, 337, 724-726; tem-
plum a Columna (del Pilar), 21;
coll. rect., v. Boman, Alf.
Cafraria, 567.
Caietanus, Thomas de Vio. card.,
238.
Calabria, 387, 389, 551; haeretici
808
LlTTERAE QUADRIMESTRES
puniti et conversi, 372; suppli-
cium de haereticis sumptum,
375; haereticorum mores, 387;
prorex, v. Caracciolo, Narinus.
Calafias, 119.
Calaris (Cagliari), 118, 756; colle-
gium Societatis desideratur, 396;
archiep., v. Castillejo, Ant.
Calatabellota, 742;collegii status,
148; piscatio hominum, 148-149;
concursus ad sacramenta, 148.
Calatagirona, « mons pietatis »
iostauratur, 324.
Calatayud, Ludovicus de, coll. oca-
niensis fundator, 68.
Camillo, dominus, 183.
Camora, v. Zamora.
Campeggio, Ioannes, episc. bono-
niensis, 326, 618, 783; coliegii
benefactor, 326; utitur ministe-
rio Pris. rectoris ad dioecesim
lustrandam, 331-332.
Canariae ins., episc. adest primis
initiis scholarum coll. hispa-
lensis, 599.
Candi, Paulus, S. I., 370.
Candidati ad Societatem Salmanti-
cae, ob domus inopiam non ad-
mittuntur, 10.
Canisius, Petrus, S. I. (S.), vide
Petrus Canisius.
— Theodoricus, S. L, rect. col-
legii monacensis, 365, 472; sol-
lemnem professionem edit, 665-
666.
Cantagallinius, Gaspar, S. L, 156.
Cantus in templo coll. patavini, 40.
Canizares, Iacobus, S. L, 11.
Capella, Maximilianus a, S. L,
Tornacum mittitur, ibique con-
tionatur, 175-176; theologicas
assertiones defendit, 203-204.
Capri insula, 354.
Captivus instruitur in doctrina
christiana Hispali, 216.
Caracciolis, Nicolaus M*., episc.
catanensis, capitur a Turcis, et
liber paulo post adest concilio
tridentino, 574.
Caracciolo (Carachulo), Ascanius,
374, 385.
— Narinus, marchio de Buc-
chianico, prorex Calabriae, 371,
373, 374, 376; nostros hospi-
tes habet, et humaniter tractat,
384.
Carceres invisuntur a nostris, ibi-
que detenti variis modis iuvan-
tur, 234, 235, 737; Abuiae, 316,
528,682; Barcinone, 421; Bra-
carae, 639; Burgis, 105; Caesar-
augustae, 21, 337, 723; Cata-
niae, 574; Compluli, 644; Co-
nimbricae, 26,290, 440, 653; Cor-
dubae, 446-447, 604; Eborae, 404;
Ferrariae, 121; Florentiae, 82,
608; Genuae, 5, 247, 461; Hispali,
172, 598; in Monterrey, 37; Mon-
tuliae, 576, 789; Murciae, 424,
765; Neapoli, 110, 353, 544: Oca-
niae, 553; Olisipone, 99, 625;
Panormi,31, 345; Placentiae, 308,
703; Pragae, 689; Salmanticae,
9, 632; in urbe Santiago, 721;
Sassari, 193, 396, 753; Segoviae,
134, 585; Senis, 153-154; Toleti,
490-491; Valentiae, 433; Vallis-
oleti, 57, 275; Velitris, 187; Vin-
dobonae, 281, 499, 503; con-
fraternitas iuvandis his qui in
carceribus detinentur instituitur
Hispali, 219-220.
Carcineus, Iodocus, S. L, 364.
Carniensis, Thomas, Societatem
ingreditur, 686.
Cardona, Alfonsus, S. L, rector
domus del Villar, pie obit Se-
goviae, 381-382.
Cardoso, Christophorus, S. L, 28.
— Dominicus, S. L, Conimbrica
Index personarum, rerum ac locorum
809
Brigantiam missus pluries in
itinere contionatur, 100, 648 sqq.
Carolus Borromaeus, S., 51.
— Ferdinandi imperatoris filius,
sociis benevolus, 288.
— Hisp. princeps, Philippi II li-
lius, 645.
Carpio, Michael, inquisitor hispa-
lensis, 220.
Carrillo, lacobus, rector coll. oca-
niensis, 71, 314, 674: pro urbe
regem alloquitur, 69.
Carthusiani colonienses, 205; tre-
virenses, ibid.
Casale Monferrato, 85.
Caspar labacensis, S. I., Vindo-
bona in Italiam missus, 495.
Cassador (Cazador), Iacobus, episc.
barcinonensis, 422.
Cassini, Io. Philippus, S. I., rect.
coll. syracusani, professionem
emittit, 29; excurrit ad urbes
vicinas, 192.
Castaneda, loannes, S. L, 674.
Castelo de Vide, 640.
Castilla, reg., provincia S. L, 294,
559; provinc, v. Araoz, Antonius.
Castillejo, Antonius, archiep. ca-
laritanus, collegium Soc. Calari
erigi cupit, 396.
Castillo, Dr., 376.
Castro, Antonius, S. L, 28.
— Christophorus, S. L, script., 14.
— Christophorus, Societatem in-
greditur, 25, 28; breve vitae
curriculum, 640.
— Io., S. L, 360.
Castrovillari, dux et ducissa de,
387, 389, 390.
Casus conscientiae exponuntur in
urbe Belmonte, 319; Bracarae,
638; Messanae, 20; Murciae, 768;
Neapoli, 110, 731;
Catacium (Catanzaro), collegium
Societatis petit, 734.
Catana, coll. status, 33, 571; quo-
modo recreatio post coeuam re-
ligiose transigatur, 34; socius
peregrinatum missus, 742; elee-
mosynae aediticio perticiendo,
35, 743; curatur ut sacrificia pro
defunctis offerantur, 34-35; alum-
norum numerus, 33, 572, 742;
mores, 573; dialogus in studio-
rum renovatione recitatur, 572;
peccatorum conversiones, 573;
carceres invisuntur, 574; no-
socomium incurabilium, 469;
episc, v. Caracciolis, Nicol. Ma.
de; rector. v. Navarro, Sancius.
Catanio, civis genuensis, 660.
Catechismus praelegitur Monachii,
672, 673; gratis distribuitur Mu-
tinae, 43.
Catharina Austriaca, Lusitaniae
regina, Societati benevola, 99,
102. 619; conimbricense collegium
eleemosynis iuvat, 439; dona
cultui divino confert, 570.
Cato, poeta, 129, 244, 673.
Cavorno, Vincentius, S. L, e Si-
cilia in Indiam tendit, 199; Ebo-
ram pervenit, 403.
Cazalla, 411.
Celebes, ins., 568.
Celorico, 649.
Centurioni, gens genuensis, 462,
657.
Cerda, Ioannes de, dux de Medi-
naceli, prorex Siciliae, adest
instaurationi studiorum Messa-
nae, 661; P. Hieronymum Do-
menech magni facit, 464, 469;
pauperibus subveniendum curat,
ibid.; et nosocomium pro militi-
bus erigi, 469; et « montem pie-
tatis » in urbe Calatagirona, 324.
Cerralbo, marchio de, 721.
Cervantes, Gaspar, archiep. mes-
sanensis, 663.
Cervini, Alexander, 263.
— Bichardus, S. L, 261.
810
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Ceylan (Ceylon), ins., 103; prin-
ceps, v. Ioannes.
« ChieLtini », v. Patavium.
Chiusole, Antonius, script., 667,
694.
Cicala-Zoagli. Bta., genuensis rei-
publicae dux, 659.
Cicero, M. Tullius, 129, 152, 238,
244, 306; Epist. familiares, 71,
673; Ofticia, 672; Partitiones,
672; Philippica, 672. Somnium
Scipionis, 593.
Circumcisionis D. N. Iesu Christi
festum sollemnius actum, v. Ie-
sus Christus.
Cisneiros, Benedictus, S. I., Conim-
brica Eboram missus, 647.
Cisneros, Iacobus, S. I., vota vo-
vet, 28.
Cithardus, Matthias, 0. P., impe-
ratoris contionator, nostris be-
nevolus, 690.
Civita Lavinia, 183.
Claissouius (Clayssonius), Rober-
tus, S. I., 273, 522.
Claromontium (Clermont-Ferrand),
conventus parochorum, iu quo
unus ex nostris orationem habet,
72-73, 524; episc, v. Prat, Gu-
lielmus du.
Claromontani cives invidiam no-
stris billomensibus ob legata Gu-
lielmi du Prat episc. creant; fiunt
iterumamici,518,521; billomeum
collegium in suam urbem trans-
ferri frustra cupiunt, 518.
Claudius gallus, S. I., 239.
Clavonius, Leonettus, S. L, rector
coll. foroliviensis, coutionatur,
26, 124, 126, 241, 453.
Cleautes, studii amantissimus, 222.
Clenardus, Nicolaus, auct., 129,
244, 672.
Clermout, v. Claromontium.
Clevensis dux, universitatem in ur-
be Duisburgo erigere cogitat, 51.
Cogordan, Pontius, S. L, 12, 273 ;
pro admissione Societatis in Gal-
lia enixe laborat, 488.
Collegia Soc. Iesu, regulae scho-
lasticorum Roma ad collegia
mittuntur, 248.
Colloquia spiritualia, 472.
Colmenares, Iacobus de, script.,
587.
Colonia, 51, 528; coll. status, 48-
49, 362, 583, 612; votorum reno-
vatio, 362, 613; sancti patroni
menstrui eliguntur et honoran-
tur, 613; reliquiae Sanctorum
illuc Treviris asportatae, 583:
litterariae exercitationes socio-
rum, 613; curatur ut socii lin-
guam Germaniae Superioris di-
scant, 613: officiorum regulas
petunt, 49; dotes quorundam
tironum describuntur, 363-365;
convictores a sociis separantur,
49; alumnorura numerus, 366,
583, 590; alumni laudantur, 362;
convictores, 366; sollemnis stu-
diorum instauratio, 599; lectio-
num catalogus, 590; exercitia lit-
teraria, 366-367; praemia scho-
lasticis distribuuntur 589-590;
archiep. uostris sese benevolum
exhibet, 50; eisque dona mittit
49 ; Carthusiani, 205 ; libellus con-
tra Societatem, 368; archiep., v.
Gebhard, Io.
Coloniensis, Petrus, S. L, v. Haupt,
Petrus.
Comitoli, Scipio, S. L, e Sicilia in
Indiam tendit, 199, 200 ; Eboram
pervenit et Olisiponem mittitur,
403; in Brasiliam, 616, 622.
Commendone, Io. Franciscus, Sum-
mi Pontificis legatus ad princi-
pes Germaniae, 286; Patrem Lam-
bertum Auer secum fert, 157 ;
familiariter nostros tractat, 300;
Coloniam venit, Societatem com-
Index personarum, rerum ac locorum
811
mendat, dona collegio mittit,
367-368; alumnos colonienses ad-
hortatur, 367.
Comoediae (dialogi, eclogae, tra-
goediae) aguutur, 179, 222, 254,
405-406, 445-446. 515, 611, 226-
628, 661; de Adamo protoplasto,
686; de contemnendo honore,
87; de homine occultis insidiis
daemonis illuso, 72; iosephi,
284-285; Iudith. 552; de Messiae
venturi promissis, 72; de pasto-
ribus bethlehemiticis, 63; de
pugna virtutis et voluptatis, 667.
— et ludi iascivi impediuntur
Messanae, 324.
Gomplutum (Alcala), coll. status,
13, 229, 613; invisitur a P. Na-
dal, 641 ; castigationes volunta-
riae, 642; preces ad obtinendam
pluviam, 229; domus probationis,
14; novicii laudantur, 642; fe-
stum nomiois lesu, seu circum-
cisionis D. N. Iesu Christi, sol-
lemnius, adstantibusprincipibus,
celebratur, 645; doctrina chri-
stiana docetur, 645; aegrotis.
pauperibus praecipue, succurri-
tur, 525; eleemosyna ostiatim
postulatur, 644; carcer invisi-
tur, 644; puellis in periculo po-
sitis subvenitur, 526; Exercitia
spiritualia pluribus communi-
cantur, 230, 525, 645; dissidia
componuntur 230, 526; inter U-
niversitatis magistros, 644; con-
cursus ad sacramenta auctus,
643; excursus ad vicina oppida,
643; coll. rect., v. Lopez, Emma-
nuel.
Comum, 463.
Compagnia del Gesu, sodalitas
mutinensis, 779.
Conca (Cuenca), coll. Soc, 132 ;
rect. coll., v. Leon, Io.
Confluentia (Coblenz), 50; multi
sacerdotes Treviros ad studia
venturi dicuntur, 203.
Confraternitas pauperibus iuvan-
dis Genuae, 6.
Congregatio mariana Florentiae,
607.
Congregatio piorum hominum Flu-
rentiae, 83; Ferrariae, 122, 451;
Genuae, 5, 6; Panormi, 30.
Conil, 413.
Conimbrica, alterae Athenae, 655;
coll. status, 23-24, 28, 646; socio-
rum valetudo, 289-290; votorum
renovatio, 292; castigationes ra-
rae, 24; humilia et pia opera
iubilaei causa, 290; preces pro
Ecclesiae et Galliae necessitati-
bus, 647; supplicationes ad plu-
viam impetrandam, 290; adhor-
tationes domesticae, 647; admissi
iu Societatem, 438; novicii ut
probentur, 24, 25, 647; collegii
aedific. ampliatur, 28, 295; a
Patre Nadal invisitur, 435 sqq.;
opera humiiia a fratribus exer-
cita post Patris Nadal visitatio-
nem, 437-438; ordiuatioues Pa-
tris Nadal exsecutioni mandan-
tur, 646-647; opera Patris Nadal
templum ampliatur, 439, 653 ;
horologium magnum collocatur,
439; studiorum iunovatio, 26;
exercitationes iitterariae, 293,
441; praemia alumnis distri-
buuntur, 440, 441; alumnorum
institutio, 654; numerus, 27, 654;
mores, 441; convictores laudan-
tur, 27, 293, 654; vincti in car-
ceribus iuvantur, 26, 440, 653;
aegroti, leprosi, 26,290; dissidia
componuntur, 291; excursus ad
vicina oppida, 25-26, 290, 647,
652; duo socii iu urbem Bra-
ganca mittuntur; epistula ab
illis scripta, 674-648; universi-
tatis rector et magistri nostris
812
LlTTERAE QlJADRIMESTRES
benevoli, 294; episc, v. Soares,
Ioann. 0. S. A.; rect. univ., v. Al-
meida, Georgius de; rect. coil.,
v. Sosa (Sousa), Michael.
Consentia(Gosenza), opp., 371, 384;
iosalubris dicitur, 372, 386; de
collegio Societatis erigendo agi-
tur, 375; episc. vicarius, 390;
episc. auxiliaris seu suffraga-
neus, v. Graecus, Horatius.
Constitutiones Societatis Iesu Ge-
nuae a P. Rectore explicantur,
656; a P. Otello, Messanae, 18;
Coloniae a P. Coster, 613.
Convictores Conimbricae, 27, 293;
Coloniae a sociis separantur,
49.
Coque (Coquius), Bartholomaeus,
S. I., 424, 764; rhetoricam in
coll. murciensi profltetur; ora-
tionem in studiorum renovatio-
ne habet, 767.
Corderius, Simon, S. L, obit, 402;
eius pater laudatur, ibid.
Cordeses, Antonius, S. L, praepo-
situs provinciae Aragoniae, 21,
641, 735; Barcinouem venit, 430;
doctrioam christianam pueros
docet Barcinone, 423; caesarau-
gustanum coll. visitat, 722.
Cordova, Ioannes de, collegii cor-
dubensis fundator, 223, 601.
- Sebastianus, S. L, 416, 599.
Corduba (Cordoba), coll. status,
443-444, 601; castigationes et
humilia exercitia sociorum, 600;
collationes de rebus spirituali-
bus, 444; episcopus, ioquisitores,
civitas nostris benevoli, 605; ca-
thedrale capitulum nostris ali-
quas contiones commendat, 223-
224; Fratres Praedicatores et
nostri mutuis litterariis exer-
citationibus adsunt, 602; Re-
ligiosi « de la Madre de Dios »
nostrorum scholis intersunt, 602;
supplicatio ad obtinefidam plu-
viam, 223; alumnorum numerus,
444, 601; mores, 222, 223, 444,
602-604; multi ad religiosam vi-
tam aspirant, 603; exercitia lit-
teraria, 445; praemia scholasti-
cis distributa, 445; comoedia
magno concursu bis acta, 445-
446; dialogus, 601; sacerdos spi-
ritualibus Exercitiis vacat, 604;
doctrina christiaoa docetur, 604;
carcer invisitur, 446, 604; et no-
socomia, 446; rei morteafflciendi
iuvantur, 604-605; dissidia com-
ponuntur, 605-606; peccatorum
conversiones, 224, 446; festum
circumcisionis Iesu Christi, 221 ;
festa Corporis Christi et Sti.
loannis Baptistae, 445; archivum
« de la Delegacion de Hacienda»,
602; excursus in urbem Cabra,
447; episc, v. Alava et Esquivel,
Iac; rect. coll., v. Zarate, Alf.
Coriensis episcopus, 710.
Corneus, Hippolytus, episc peru-
sinus, nostris benevolus, 342-343,
595-596.
— Iulius Fulvius, card. perusiuus,
nostris benevolus, 595-596.
Correa, Antonius, S. L, christia-
nam doctrinam pauperibus ex-
ponit Olisipone, 94.
Cortese, Coostantia Pallavicina, pie
moritur Mutinae, 776-778.
Costa, Ioannes de la, Societatem
iogreditur, 716.
Costantina, 411, domus Societatis
a civibus postulatur, 413.
Costautino, haereticus hispalensis,
169.
Coster, Franciscus, S. L, 583; doc-
tor S. theologiae creatur, 49;
constitutiones Soc Iesu sociis
explanat Coloniae, 613.
Coudreto, Ludovicus, S. L, 42, 181 ;
in convertendis haereticis val-
Index personarum, rerum ag locorum
813
densibus laborat, 41, 42; in valle
Stura italice, in valle vero Bar-
celona gallice contionatur, 179-
180; de eius dialogo contra bac-
chanalia, 179; iubetur ut in
urbem Mondovi se conferat, ibid.
Crasto, v. Gastro.
Credula, Sta., 164.
Crescentio (Crescentiis), Suetonius
de, S. L, 146, 361.
Crespin, Bernardus, S. I., 727.
Crispus (Kraus), Georgius, S. L, 695.
Croce, Iacobus della, S. L, 20.
— (Crucius), Lucius, S. L, 372,
374, 376, 551 ; per Consentiam
Montaltum venit, reis capite
plectendis assistit, 371-372, 373,
375: conscientiae casus explicat
Montalti, 388, 389; aegrotat, 384,
390; e missione calabriensi redit,
390.
Cromer, Martinus, regis Poloniae
orator, nostris benevolus, 279,
690.
Croy, Carolus, episc. tornacensis,
reditus ad colleg. Soc. alendum
offert, 176, 178.
Crypta Ferrata (Grotta Ferrata),
abbatia O. S. Basilii, 379.
Cuadrado, Petrus, colleg. methymn.
fundator, 55-56, 250, 540.
Cuenca, v. Conca.
— Ioauues de, Societatem ingre-
ditur, 763.
Cuevas, Melchior, Societatem in-
greditur, eamque deserit, 706.
Qiiniga, vide Zuniga.
Couvillonius (Cuvillonius), Ioan-
nes, S. L, 692, 693.
Cyprianus lusitanus, S. L, 616.
Da Camara Mauoel, Hieronymus,
script., 640.
Dachverlies, Franciscus, S. L, v.
Hemerolus, F.
Daemon, agricola ab eius insidiis
liberatur, 22; et iuvenis, 45-46.
Dalmatia, 457.
Dangie, Nicolaus, Mendarum episc,
Societatisoperariospostulat,521.
Daroca, 376.
Davantianus, Ogerius, S. L, 495.
Defuncti, curatur ut pro illis sa-
crifieia offerantur Catanae, 34-35.
De Grandi, Franciscus, S. L, 700.
Delfino, Zacharias, legalus Summi
Pontificis. uostris benevolus,279,
476, 690.
Delle Noci., Vincentius. S. L, v.
Noci, V.
Delplace, Ludovicus, S. L, script.
587.
Denis, Stephanus, S. L, in Indiam
proficiscitur, 294.
Desiderius gallus, S. L, obit Flo-
renliae ; laudatur, 608-610.
Despauterius (van Pauteren), Io-
annes, auct., 129, 244, 673.
Deza (Deya), Alfonsus, S. L, theo-
logiam Compluti profitetur, 14,
642.
— Franciscus, Societatem ingre-
ditur, 339.
— Iacobus, episc. canariensis. 599.
Diaconi, iuvenes clerici sic appel-
lati, v. Nola.
Diaz, Balthasar, S. L, 568.
- Ioannes, Societatem iugredi-
tur, 674-675.
Dinis, Stephanus, S. L, (idem qui
Denis, Steph. ?), vota vovet, 28.
Dionysius, Henricus, S. L, doctor
S. theologiae creatur, 49; assi-
due et magno auditorio contio-
natur Coloniae, 49, 362, 583; a
duce brunsvicensi invitatur, 591;
illuc catholicis erigendis se con-
fert, 615.
Direnpach, 747.
814
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Dirsius, Ioan., S. L, 671.
Doctis, Gaspar de, lauretanae do-
mus gubernator, 457.
Doctrina christiana iubetur a Pa-
tre Nadal doceri Conimbricae
in paroeciis, 437; eius studium
inter nobiles enixe promovetur
a P. Hernandez, coll. salmanti-
censis rectore, 428; docetur, 234,
-2:35. 736; Abulae, 316, 682; Ame-
riae, 143, 145; Belmonte, 319;
Barcinone a P. Cordeses pro-
vineiali, 423; Bivonae, 147; Bra-
carae, 638; Burgis, 303, 762; Cae-
saraugustae, 336-337, 724; Com-
pluti, 645; in pagis circum Co-
nimbricam, 26; Cordubae, 224;
Eborae, 718 ; Ferrariae, 121 ;
Florentiae, 84-85; Forli, 242;
Gaudiae, 378: Granatae etiam
arabice, 21; Hispali, 172, 215-
216, 408, 598; Messanae, 19; Me-
thymnae Campi, 539; Monachii,
475; Monreale, 32, Mouterrey,
36, 310, 555; Montuliae, 578, 789;
Murciae, 424, 768; Mutinae, 43;
Neapoli, 110, 350, 544, 731; No-
lae, 88, 695; Ocaniae, 675; Oli-
sipone, 94, 619, 625; Paoormi,
31, 344-345, 677; Palantiae, 173;
Placentiae 17, 703; Pragae, 688;
Salmanticae, 9, 227; Sassari, 193,
753; Segoviae, 134, 382, 585; Val-
lisoleti, 713; Villimare, 762; Vin-
dobonae, 500.
Doria, Paulus, genuensis coll. be-
nefactor, 5, 657.
Domenech, Hieronymus, S. L, pro-
vinciae sicnlae praepositus, 29,
324, 677; epistolam Sti. Iacobi
populo exponit, 30; contionatur
Panormi, 344-345; apud proregem
Siciliae gratia valet, 469, 664.
— Petrus, S. L, rect. coll. toletani,
theoiogiam subditis exponit. 491.
Dominicus, Ioannes, S. L, 92.
Dominicus da Fabriano, S. L, in
musicis peritus, 40.
— florentinus, S. L, Consentiam
pervenit, 373; in missione ca-
labriensi moritur, 390, 551.
Domus probationis S. L, Complu-
ti, 14.
Draskowich, Georgius, episc. quin-
que eeclesiensis, 282; Patrem
Victoriam ad coenam invitat, 509.
Duarte (Eduardus), Lusitaniae
princeps, comoediae actioni ad-
est, 626.
Duenas, Gaspar de, S. L, 107, 305,
417, 765.
Duhr, Bernardus, S. I., script., 160,
162, 165, 254, 285, 366, 367, 590,
592, 667, 672.
Duisburgum, 50; de Universitate
creanda agitur, 51.
Dusseldorf, 50. 51. 165,202; rector
schol., v. Monheim, Io.
Ebora, 28, 560, 647; eoll. status, 403,
716: votorum renovatio, 715;
adhortatioues domesticae et spi-
ritualia eolloquia, 716; opera pia
et humilia a Patre Nadal pro-
posita et commendata, 403; binae
horae siugulis diebus ad cae-
lestium rerum contemplationem
assignantur, 404: aedes perfi-
ciuntur, 406; noviciorum institu-
tio, 715; ab aliis domestieis se-
parantur, ibid. ; contiones in di-
versis locis, 233; plures solito,
aestivo tempore, 404; doctrina
christiana docetur, 718; sup-
plicationes ad obtinendam plu-
viam, 236; accursus ad sacra-
menta iubilaei causa, 232; aegroti
invisuntur et iuvantur, 232, 404;
etqui carceribus detinentur, 232,
404; et rei supplicio afficiendi,
Index personarum, rerum ac locorum
815
717; dissidia compoountur, 404:
monialibus prospicitur, 717; ex-
cursus ihviciniam, 233; alumno-
rum numerus, 717; schola ele-
menlaria, 406; scholasticorum
mores, et profectus. 235-236, 405;
index praelectionum. 238; lit-
terariae exercitationes coram
Henrico cardinali. 236-237; dia-
logi et ecloga, magna multitudi-
ne adstante, exhibeutur, 405-406;
praemia schoiasticis distribuun-
tur, 406; Henricus cardinalis col-
legio magna cura prospicit, 406-
407; mercatus liber conceditur
Universitati, 718; coll. rect., v.
Henriques, Leo.
Eckius, David. S. L, 158, 495.
Eclogade pastoribus bethlehemiti-
cis exhibita Pragae. 63.
Elderen, Guliel., S. L, 312, 582, 700.
Eleemosynae pauperibus erogatae,
4; nostris collatae, 83; Salmanti-
cae, 10.
Eiisabeth, Sta., eius festum in col-
legio conimbricensi sollemniter
agitur, 441-442.
— Lusitaniae princeps, sociis be-
nefica, 99.
Emmanuel Philibertus, Sabaudiae
dux, 4, 41; collegium Societatis
in urbe Mondovi erigit, 179. 459.
Enriquez, Franciscus. S. I., aegro-
tat, 237; moritur, 401; laudatur,
401-402.
— Henricus, v. Lopez, Henricus.
Ericus, brunsvicensis dux. doctum
virum ad catholicos suae ditio-
nis erigendos postulat, 591,614;
et v. Dionysius, Henricus.
Ernestus, Bavariae dux, 694.
Escalona, 763.
Estensis, Hippolytus, cardinalis
ferrariensis, legalus S. Pontifi-
cis in Galliam, 449, 450, 769;
Bononiam pertransit, 783.
Estrada, Franciscus, S. L, 376.
Kxamen particulare. 240.
Exercitia spiritualia Sti. Ignatii
de Loyola aliquibus cum pro-
ventucommunicantur, Bononiae,
785; Compluti, 14, 230, 525,645;
Caesaraugustae, 726; Cordubae,
225, 604; Hispali, 170, 598; Mo-
nachii, 253; Montuliae, 577; Oca-
niae, 315, 675; Panormi. 4S3,
679; Pragae, 397, 684; Salman-
ticae, 10, 227, 634; Segoviae, 134;
Vallisoleti. 57. 275, 359, 706.
Exhortatioues domesticae, v. Ad-
hortationes domesticae.
hystatensis episcopus clericos ca-
nonicos nostris examinandos
committit, 694.
Faber, Aegidius, S. L. 165, 538.
Fabius, Gregorius, S. I., 615.
Fabricius (Fabri tio). Iosephus, S. L,
111, 356, 551.
Fahe, Petrus, Exercitta spiritualia
peragit, 206; Societatem ingre-
ditur, 530, 536.
Falconieri, villa sic dicta, 380.
Fantuzzi, Ioannes Franciscus, 326.
Faraone, Carolus, S. L, contiona-
tur Panormi, 345, 482, 678.
Farnese, Alexander, parmensis
princeps, Compluti, 645.
Fava, Damianus, S. L, lector Co-
nimbricae, 28.
Ferdinandus I, imperator, nostris
benevolus, 51, 279, 287-288, 582,
690; pragense collegium rediti-
bus iuvat, 510; et vindobonense,
498, 508; litteras ad reginam
Galliae pro Societate dat, 489,
510; archiepiscopo trevirensi col-
legium Societatis commendat,
510.
— imperatoris filius, Bohemiae
816
LlTTERAE QtJADRIMESTRES
gubernator, nostris benevolus,
62,297,690; pragense collegium
promovet, 300, 400; gravia ne-
gotia componenda nostris com-
mittit, 65; Sto. Petro Canisio
currum commodat, 400.
Feriae studiorum, Salmanticae,
7, 8.
Fernandez (Hernandez), Gaspar,
S. I., 309; contionatur Neapoli
hispane, 732.
— Ioannes, S. I., 59, 309.
— Ioannes (alius a praec), Socie-
tatem ingreditur, 339.
— de Bethencourt, Franciscus,
script. 447, 558.
— deCordoba, Catharina, marchio-
nissa de Priego, collegii mon-
tuliaui fundatrix, 576.
— de Cordova, Francisca, mar-
chionissa de Gibraleon, cousiliis
sociorum iuvatur, 447.
— de Santa-Ella, Rodericus. « Ma-
ese Rodrigo » dictus, 216.
— de Valtodano, Christophorus,
episc. palentinus, 710.
Ferraria, coll. status, 120, 448; coll.
invisitur a P. Lainez, praep. ge-
nerali, 449; exhortatioues do-
mesticae, 120, 449; orationes et
dialogus publice habitus, 120-
121; primatesad audiendas ora-
tioues in nostra ecclesia habitas
conveniunt, 121; accedentes ad
sacrarneuta iubilaei occasione,
121; doctrina christiana docetur,
121; viri pii congregantur ad
laudes B. V. Mariae recitaudas,
et ad alia bona opera, 122,451;
nosocomia invisuutur, 121 : et
carceres, ibid. ; dissidia compo-
■uuntur, 451 ; populus parum erga
nostros affectus, 121 ; « marrani »,
450: dux, v. Alfonsus; Hercules;
coll. rect., v. Androtius, Fulvius.
Ferraro, Leonardus, S. I., oratio-
nem in ecclesia habet in stu-
diorum renovatione, 109.
Ferrer, Petrus Paulus, S. L, 236.
Ferrera, Aires, 648.
Fiocchi, Ambrosius, S. L, script.
261, 269.
Flander, Antonius, S. L, v. Anto-
nius Flander.
Florentia (Firenze), 122, 142; coll.
status, 81, 607; votorum renova-
tio, 607; admissi in Societatem,
84; collegium inopia rerum tem-
poralium aliquantulum laborat,
84; eleemosyna nostris collata,
83; alumnorum numerus, 607;
scholae languent, 607 ; gens
parum iitteris dedita, sed mer-
caturae, 81; concursus ad con-
tiones parum frequens et quare,
S2-83; concursus ad sacramenta,
82, 60S; doctrina christiana do-
cetur, et publice recitatur a pue-
ris, 84-85; iuvenis haereticus ad
fidem catholicam convertitur,
83; iocatores corripiuntur, 81;
vincti in carceribus et damuati
ad triremes invisuutur, 608; pia
congregatio apud nostros: eius
exercitia, 83, 610; « compagnia
della Madonna », tOl ; dux, v.
Medicis, Cosmas de; ducissa, v.
Toledo, Eleonoia; coll. rect., v.
Guzman, lacobus.
Foley, Henricus, S. L, script. 305.
Fonseca, Antonius de, S. L, 606.
— Petrus de, S. L, 293; contiona-
tur Conimbricae, 652.
Forum Livii (Forli), coli. status,
123, 239, 452; exhortatioues do-
mesticae, 124; templum decora-
tur, 128, 244; magnates nostris
benevoli, 127; sociorum adversa-
rii, 128; alumnorum numerus,
125; mores, 240 ; disceptatio inter
scholasticos, 124; scholarum
ordo, 129, 244; acta in studiorum
Index personarum, rerum ac i.ocorum
817
iostauratione, [-27): oratio in ec-
clesia cathedrali recitatur in stu-
diorum reoovatione, 125-126; ac-
cessus acl sacramenta iubilaei
causa. 126; contiones in mona-
steriis monacharum, 126; ilis-
sidia componuntur, 1-27. 128; vir
a vindictae appetitu liberatur,
453; desperatus homo ad bonam
inentem redit, i56; reus capite
plectendus resipiscit, 455; orpha-
nis consulitur, 243, J54; nosoco-
mium invisitur a nostris, i-27,
242;saltationes et ludi periculosi
impediuntur, 242, 455; pia So-
cietas « la charita », 128; re-
formatur, 243; excursus ad vi-
ciniam, 242; episc, \. Aleottis,
Simon : rect. coll., v. Clavonius,
Leonel
Foschararius, Aegidius, 0. P.,
episc. mutinensis, iubet ut ser-
mones ad meretrices habeantur,
43; catechismum typis imprimi
curat, et gratis distribui, ibid. ;
ordinaudos ad nostros mittit,
46; concilio tridentino adest, 771.
Fossano, 4.
Fosso, Gaspar de, Ord. Minim.,
archiep. rhegiensis, Montaltum
venit, 385; Soeietatem Jaudibus
ornat, 386.
Fouqueray, Heuricus, S. L, script.,
4, 74. 485.
Francischino, Fr., contionatur Mu-
tinae, 774.
Franciscus Borgia (de Borja), S. I.,
S., commissarius Soc. Iesu in Hi-
spania, 59, 112. 132, 294, 306, 337,
380, 558,565,639; Romam veuit,
459; genuenses socios ad amorem
Dei el rerum humanarum con-
temptum adhortatur, ibid.
— II, rex Galliae, eius obitus
adu in Gal-
Lia retardat, 12.
Franco, Antonius, S. [., script.,
2.17. 616, 649, 651.
Frascati, -27 i. 380.
Fratres MinoresSti. Fraucisci, 172.
— Praedicatores cordubenses lit-
terariis exercitationibus nostro-
rum adsunt, easque pro contione
laudant, 602.
Frentzel, Urbanus, S. L., Vindobo-
□a Pragam missus, 495.
Frisinga, episc, v. Sandizell, Mau-
ricius.
Fuente de Pero Naharro, 606.
Fugger, Georgius, 258.
Fuselier (Fuzelier), Renatus, S. L,
41, 179.
Gades (Cadiz), civitas scholam et
habitationem nostris offert, 218;
dioeces., 413.
Gaddis, Thaddaeus de, card., 371,
373, 390.
Gagliardi, Ludovicus, S. L, 333,788.
Gallaecia (Galicia), reg., 36-37, 294,
311, 555.
Gallia, reg., laboratur ut Societas
Iesu in Gallia admittatur, multis
repugnantibus, 12; fautores prae-
cipui Societatis, 12; adversarii
et fautores Societatis, 273; re-
gina mater Societatis patroci-
nium promittit, 489; preces pro
Gallia liunt Genuae, 459; pro le-
gatione Patris Lainii in Galliam,
Pragae, 398.
Gallus, Gelastus, bussita, Directo-
rium P. Polanci ad confessiones
excipiendas in linguam bohemi-
cam transfert, 66-67; ad alios
libr n eamdem lin-
guam transferendos se oflert,
onymus, S. L, 462;
doctrinam clirisl ianam s< holasti-
LlTTERAE QUADRIM — ToM. VII.
52
818
LlTTERAE QUADRIMESTRES
cis Genuae explicat, 3; contiona-
tur, 657.
Galvez, Carolus, S. L, 602.
Gambaro, Ioannes, S. L, rector
coll. Montispolitiani, 265, 270.
Gaudia, doctrina christiana doce-
tur, 378; stuclia philosophiae
378; peccatorum conversiones,
377-378.
Garcia, Franciscus, S. L, siculus,
396, 752, 753.
- Ioannes, S. L, 67-68, 378.
— Michael, S. L, 209.
Gasco, Andreas, inquisitor hispa-
lensis, in nostro collegio hos-
pitatur, sociisque consilia pru-
dentiae dat, 218.
Gascon, Petrus, Societatem in-
greditur, laudatur, 209.
Gaudanus, Nicolaus, S. L, 365;
aegrotat, 49.
Gebhard, Ioano., archiep. colonien-
sis, 614; templum aliquod no-
stris dare cogitat, 367; rogat ut
P. Henricus Dionysius ad bruns-
vicensem ducem se conferat,
614-615.
Gentile, Horatius, S. L, obit, 541,
542.
Genua (Genova), 119, 122, 142; coll.
status, 1, 245, 458, 656; reditus
augentur, 5; domus angustiae,
246-247; P. Rector casus con-
scientiae sacerdotibus nostris
exponit, 460; et constitutiones
Societatis, 656; votorum reno-
vatio, 459; humilia exercitia Pa-
tris rectoris, 459; Stus. Franci-
scus Borgia sociis ad amorem
Dei, et rerum humanarum con-
temptum hortatur, 459; alum-
norum numerus, 248, 462, 660;
mores, 248; sollemnis studiorum
instauratio habetur in tempio
cathedrali, cui dux et multi ci-
ves adsunt, 2-3, 659-660; congre-
gatio mariana, 5, 6; congregatio
piorum hominum, 246,461; pre-
ces pro Galliae salute, 459; et
pro Ecclesiae necessitatibus,657;
accedentium ad sacramenta in
noslro templo numerus, 246, 460;
peccatorum conversiones, 3, 247,
461, 658; nosocomia invisuutur.
247, 461, 659; et carceres, 247,
461; lusores corriguntur. 247,
461; puellae derelictae, 3; con-
fraternitas pauperibus iuvandis
in meliorem ordinem redigitur,
et a congregatione mariana iu-
vatur, 6; templum Sti. Siri, 460;
archiep., v. Selvaghus, Aug.;
coil. rect, v. Loarte, Gaspar.
Genzano, 183.
Gerardi, Theodoricus, S. L, 182.
Gerardinus, Ludovicus, S. L, Bil-
lomo Romam mittitur, 524.
Gibraleon, marchionissa de, v. Fer-
nandez de Cordova, Francisca.
Gigli, Margarita, collegii bono-
niensis benefactrix, 326.
Gil, Ioannes, Societatem ingredi
meditatur, 118-119.
Giles, Ioannes, (idem qui praece-
dens?), 119.
Ghislerius, Michael. O. P., card.
alexaudrinus,summusinquisitor,
386.
Giustiniani, Hieronymus, Societa-
tem Genuae ingreditur; huius
rei causa socii persecutiones pa-
tiuntur, 2; moritur, ibid.; mater
et matertera placantur, 658.
Glacida (Gracida), Nicolaus, S. L,
lector Conimbricae, 26, 28.
Glymes, loannes, marchio de Ber-
ghes, 49.
Goa, 569; archiep., v. Leam Perei-
ra, Gaspar.
Goch, Henricus, S. L, 495.
Gois (Goes), Emmanuel, S. L, 407.
Goleta, opp. Africae, 118.
IiNDEX PERSONARUM, RERIM AC LOCORUM
819
Gomez, Alfousus, Societatem in-
greditur. 631.
— (Guomez), Blasius, S. 1., 238, 718.
— a Montemaiori, Emm., S. I.,
Neapolim contionator venit, 731.
Goncales, Iosephus, S. I., 42-2.
Goncalez, Andreas, S. I, lector
Conimbricae, 28.
Goncalo, Don, v. Silveira, Gundis.
Gonzaga, Elisabeth, marchionissa
del Vasto (Guasto), 110.
Gonzalez, Franciscus, magister no-
viciorum Compluti, 642.
— Gundisalvus, rect. coll. hispa-
lensis,214, 215, 218, 220, 416, 597,
599; montana circa Costantina
et Cazalla, clericis praesertim
utilis, percurrit, 411.
— Ioseph, Societatem ingreditur,
339.
— Sebastianus, S. I.,sacerdosut, 28.
— (Goncalves) de Camara, Ludo-
vicus, S. I., 182; collegii oli-
siponensis superintendens, 628;
ex gravi infirmitateconvalescit,
617.
— de Meudoza, Petrus, episc. sal-
mantinus, profecturus ad tri-
dent. concilium suas oves rectori
coll. salmantini commendat, 428;
adest conc. tridentino, 632.
Gouvea, 648.
Govierno, Michael, S. I., magno
auditorum concursu contionatur
Murciae, 424, 768; cuius contio-
nibus interest episc, 766.
Graeca lingua iterum docetur Pe-
rusiae, 593.
Graecia, reg., 80.
Graecus, Horatius, episc. lesinen-
sis, suffraganeus Consentinus,
371, 373; dioecesim lustrare co-
gitat, 372, 374; PP. Croce, Xa-
vierre et socium laudat, 390.
Grana benedicta, 34.
Granata (Granada), coll. status, 210,
418; contiones in vicinia et in
diversis urbis lemplis, 211; doc-
trina christiana traditur in pla-
teis et in templis. 211: et his
qui iu carceribus detiuentur,
211; etiam arabice mauris, ibid. ;
nubiles puellae, invitis parenti-
bus, perfectionis viam aggredi
conantur, 213; peccatorum con-
versiones, 211-214; terrae motus,
2I1-2L2; vicus Albaycin, 418;
archiep., v. Guerrero, Petrus;
coll. rect., v. Plaza, Ioan.
— Franciscus, S. I., obit,541.
Grim. Carolus, S. I., 162: adversa
utitur valetudine, 157; Oenipon-
tum mittitur, 49i; professionem
soll. trium votorum emittit, 510.
Grossetum, episc, v. Mignanellus,
Iacobus.
Grotta Ferrata, v. Crypta Ferrata.
Guadalajara, 11.
Guadix, de coliegio Societatis ibi
erigendo agitur, 419; episc, v.
Alvarez de Vozmediano, Mel-
chior.
Guardia, 387.
Guarino, Aloisius, S. I., primum
litat, 109.
Gualteris, Gualterus, militum dux,
ad veram pietatem convertitur,
264-265.
Guerrero, Petrus, archiep. grana-
ten., in concilium tridentinum
venit, 419; iubet quaeri pueros
mauros orphanos ut a nostris
in doctrina christiana instruan-
tur, ibid.
Guilhermy, Elesban de, S. L, script.,
640.
Guimera, Iosephus, S. L, 71, 315,
554, 674; Burgis Ocaniam trans-
latus, 67.
Guis, Antonius, S. L, v. Antonius
Flander, S. I.
Guisa, Carolus de, card., Societa-
820
LlTTERAE QlJADRIMESTRES
tis amicus, 487; quam laudat
eiusque admissionem in Gallia
propugnat, 488,
Guisa, Ludovicus, card., Societa-
tem in Gallia admitti vult, 188.
Gulielmus flander, 693.
Gurrea. Ioauties, S. L, rector coll.
mutinensis, 42, 777, sqq. : contio-
natur, 43, 771: doctrinam chris-
tiauam populo exponit, 43 ; ser-
mones ad meretrices, iubeute
episcopo, habet, 13.
Gurrea et Aragon, Martinus, dux
de Villahermosa, 3-57.
Gutierrez. Martinus, S. I., rector
coll. placentiui, 516; difficiles
paces inter matrem et fllium
componit, 16; per eum aliqui
peccatores convertuntur, ibid.;
Vallisoleti cum magna audientia
et 1'ructu contionatur, ^7(3, 308,
557, 711. 707-709.
Guzman, lacobus, S. L, rector coll.
floreutini, 81, 83.
— Ludovicus, S. L, contiouatur
Compluti, 643.
— et Zufiiga, Antonius, marchio
de Ayamonte, 599.
H
Haereticorum conversiones Ca-
labriae, 384-385; Florentiae, 83;
Pragae, 63.
Halbpauer, Hermes, S. L, contiona-
tur Oeuipoute, 693; primum li-
tat, 695.
Hausen, Ioseph, script., 1 1, 48, 51,
162, 165, 205, 364, 365, 367, 368,
529, 530, 536, 5S3, 590, 591, 612,
614, 615.
Hartman, Gabriel, S. L, 496.
Haupt, Pelrus, S. L, Colouia Ro-
mam missus, 365.
Hauswith. E., 0. S. B.. 161.
Hebraei ad catholicam fldem con-
vertuntur Mutihae, 773.
Hebraeus adolescens christianus
flt et Romam mittitur, 472-473.
Hedl, Thomas, bohemius, S. L,
praefectus couvictorum Vindo-
bouae, 160; moritur, 158.
Helmi, Caesar, S. L, praepositus
domus venetiauae, 139; profes-
sionem vovet, 137-138.
Heller, Adamus, S. L, 494.
Hemerolus (Dachveriies), Franci-
scus, S. L, aegrotat, 49; in pa-
triam valetudinis causa mittitur,
362.
Henricus, card., Lusitaniae prin-
ceps, Societati benevolus, 233,
619; eborense collegium invisit,
festiveque excipitur, 236-237;
eborensi collegio magna cura
prospicit, 406-407 ; cui mercatum
liberum a rege impetrat, 718.
Heurique, S. L, v. Lopez, Henricus.
Henriques, Leo, S. L, rector col-
legii eborensis, 238, 402, 718.
Henriquez de Almansa, Iacobus,
episc. coriensis, 710.
Heras, Henricus, S. L, script, 569.
Herbetius, Ioannes, S. L, 204.
Hercules, 535: de vitae statu de-
iiberaus, 661.
— Ferrariae dux, 774.
Heredea, Antonius, S. L, ex India
redit, 566.
Heredia, Alfonsus de, S. L, 514,
701 ; auctor tragicomoediae, 515.
— loannes, S. L, 554.
Hermaunus, S. L, v. Thyraeus.
Hermes, S. L, v. Vinghenius.
Hernaudes, Alonsus, Societatem
ingreditur eamque deserit, 716.
Hernaudez, Bartholomaeus, S. L,
rector coll. salmantini, 226, 427,
528, 632, 633; institutum Socie-
tatis tempore vaoationum decla-
rat, 8; doctrinam christianam
Index personarum, rerum ac locorum
821
exponit, 227; enixe laborat ut
studium doctrinae christianae
commune fiat, 4-2S; pestiferos
aegrotos curat, 636.
Hernandez Gaspar, S. I., v. Fer-
nandez, G.
— Ioannes, S. I., 571,
— Martinus, S. L, 172, 214.
— Paulus, S. L, reetor coll. mur-
ciensis, contionatur. 766; casus
conscientiae publice legit, 768.
— Petrus, Societ. ingreditur, 616.
Hieronymiani monachi hispalen-
ses, 59S.
Hieronymus Stus., 4i5; eius epi-
stulae selectae typis imprimun-
tur Cordubae, explicantur Oca-
niae, 70-71; editio eius epistu-
larum a Sto. Petro Canisio cu-
ratur, 700.
— italus, S. L, 239.
Hispalis, 172; religiosa coodicio
urbis, 219; coll. status, L(3S, .-215,
108, 597; exhortationes dome-
sticae, 215; scholae Societatis
desiderantur. 169,218; initia,599;
alumnorum numerus, 598, 599;
collegium « de Maese Rodrigo»,
216; numerus ordinarie ad sa-
cramenta accedentium apud no-
stros, 408; accursus ad sacra-
menta iubihiei causa, 219: doc-
trina christiana docetur. 172. 215,
216, 408, 597-598; exercitia spi-
ritualia cum fructu communi-
cautur, 170, 216, 410, 598; quid
de mercatoribus Exercitia spiri-
tualia facientibus quidam cou-
tionator dixerit, 410; clerici no-
tabilis mutatio, 411-412; pecca-
torum conversiones, 219, 409;
puer christianus a Turcis edu-
catus, iterum christiaoam fidem
profitetur, 415-416; carceres in-
visuutur, 172, 598; et nosoco-
mia, ibid.; confraternilas iuvan-
dis his qui in carceribus deti-
nentnr. 219; excursus fructuosus
ad vicina oppida, 171-172, 597;
bini sacerdotes in gaditanam
dioecesim cum proventu excur-
runt. 113; vicarius archiep., v.
Ovando, loannes; coll. rector, v.
Gonzalez, Gundisalvus.
Hispaniai Consilium regium breve
Pii IV exsecutioni mandari im-
pedit, 5S7-5SS.
Hispani nautae, Genuae ad sacra-
menta accedunt, 5.
— qui Vindobonae versantur, ger-
manos ad pietatem excitant, 158.
Hispanus quidain primarius So-
cietatem Vindobonae ingredi
vult, i96.
— miraculose a B. Maria Virgine
lauretaua e periculis liberatur,
78-79.
Hoffaeus, Paulus, S. L, rect. coll.
pragensis, 61; sollemnem pro-
fessioriem emittit, 299; et vota
simplicia professorum, 397-398;
Viudobonam rector mittitur, 685,
751.
Hollandus, Petrus, S. L, 492, 514.
Holler, Adamus, S. I, 159.
Holletus, Autonius, S. L, 590, 612.
Horatius, ().. poeta, 83, 15-2, 673.
Horologium magnum in conim-
bricensi collegio collocatur,
439.
Hosius, Stanislaus, card., episc.
varmiensis, legatus Summi Pon-
tifieis, Societatis amicus, 51, 66,
279, 285, 288, 497. 502, 511.
Hospitalia, v. nosocomia.
Houstius, Ioannes, rector uuiver-
sitatis trevirensis, 165.
Hoya. loannes, i pisc. osnaburgen-
sis. Societatis collegium erigere
cogitat, 367.
Huesca, episcopus socios missiona-
rios beuigne excipit, 725.
822
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Huesca, Roman de, 0. Min. Cap.,
script. 724.
Humilia sociorum exercitia, Bur-
gis, 303.
Hungaria, reg., 747.
Hurtado de Mendoza, Franciscus,
comes de Monteagudo, 710.
— — Ludovicus, marchio de Mon-
dejar, et Societas Iesu, 588.
Hussitae ad fidem catholicam con-
vertuntur, 62, 298, 286.
I
Iacobus, S., equites Divi Iacobi.
seu « commendatores », 315.
— italus, S. I., 239.
— Sicilianus, prior abbatiae Cryp-
tae Ferratae, nostrorum amans,
379.
lciar, loannes, S. I., 11.
Idalcan, nomen regum Indiae, 569.
Iesus Christus; festum nativitatis
eius celebratur a convictoribus
conimbricensibus, 27-28; festum
circumcisionis seu nominis Iesu,
sollemniter agitur Abulae, 113-
114; Barcinone, 736; Caesarau-
gustae, 22; Compluti, 14, 645;
Cordubae, 445; Methymnae Cam-
pi, 56; Murciae, 768; Mutinae,
46-47; Palantiae, 174; Salman-
ticae, 10; Sassari. 116; Valliso-
leti, 59; Vindobonae, 278-279.
Ignacio, Ioannes, S. I., 396.
— S. L, v. loaunes Ignatius.
llheos, 566.
Indiae, nuntii illinc missi, 5(56 sqq.
— Orieut., prorex, v. Barreto,
Franciscus.
Indigentibus succurritur Olisipo-
ne, 622.
Iufirmi, v. aegroti, nosocomia.
Ingolstadium, coll. status, 463, 691;
votorum reuovatio, 692; aedifi-
cium perficitur, 465, 692; preces
et castigationes pro felici exitu
concilii tridentini, 464, 692; xe-
nodochium invisitur a nostris,
695; convictorum mores, 692; co-
moedia exhibita, 464; accesus ad
sacramenta, 464, 694; haereticis
sepultura cum catholicis nega-
tur, 465; excursus ad pagos vi-
cinos, 695; coll. rector, v. La-
noyus, Nic.
Intemerentia, Sta., 164.
Ioachimus, S. L, obit, 729.
Ioannes, S., 63.
— Bta. Stus., eius festum Cordu-
bae sollemnius agitur, 445.
— de Austria, 492, 645.
— princeps insulae Ceylan, in
collegio olisipon. Sti. Antonii
educatur, eius mores, 102, 626,
628-6J29.
— Ambrosio, S. L, 396.
— Dominicus, S. L, ex compostel-
lana peregrinatione redux, 54.
— Ignatius, S. L, 190; cum P. Pe-
tronio Velitris operatur, 181 sqq.;
iu Hispaniam remittitur, 190.
— Baptista italus, S. L, 239.
— Paulus, S. L, rector coll. me-
thymnensis, 249, 251; consti-
tutiones et regulas Soc. sub-
ditis expouit, 53; contionatur
assidue in diversis ternplis, 54,
250; nonnunquam in platea urbis,
540; eius contionibus fit ut elee-
mosyuae egeuis tribuantur, 54.
Iob, S. L, 182.
Iocatores corripiuutur Florentiae,
81.
Ionas, propheta, 183.
— S. L, v. Adler.
losephi comoedia agitur Vieunae,
284-285.
Isabel, uxor Aires Ferrera, 648.
Isidorensis (Issoire) curio . petit
unum e nostris ad pravas opi-
niones convellendas, 524.
Index personarum, rerum ac locorum
823
Isocrates, auctor, 129, 244, 672.
Itali, Vindobonae, 500.
Iubilaeum, praesertim ad felicem
exitum concilii tridentini, mul-
tos ad sacramenta allicit, Abu-
iae, 317: Barcinone, 737; Bo-
noniae, 782; Caesaraugustae, 21,
723; Compluti, 644; Eborae, 232;
Ferrariae, 121; Genuae, 5; Hi-
spali, 219; Methymnae Campi,
250; in Monte Sancto, 78; Nolae,
698; Panormi; 345; Patavii, 39-
40; Placentiae, 307; Salmanticae,
227; Segoviae, 382; Valentiae,
208-209; Venetiis, 139; Vindo-
bonae, 160.
Iudaeus e Constantinopoli Burgos
venit in catholica fide iostituen-
dus, 107.
ludaeis pragensibus sermones ti-
unt, 399.
ludith, tragoedia, agitur Ocaniae,
552.
lustina, Sta., eius templum Pa-
tavii, 39.
Iustinianus, Ernesti Bavariae du-
cis filius, 694
— Hieron., S. 1., v. Giustiniani.
Iustinus. Ernesti Bavariae ducis
filius, 694.
— historiographus, 672.
Ivaflez, Antonius. S. L, rector coll.
valentiui, regulas domesticis
exponit, 432.
Jaen, Ferdiuandus, S. L, 497.
Jaimes, Laurentius, S. L, 173.
Jesus del Monte, villa coll. com-
plutensis, 13.
Jimenez, v. Ximenez.
Jorge, Marcus, S. L, lector theo-
logiae Conimbricae, contionatur,
652.
Justa, Joannes de la, 760: Socie-
tatem ingreditur, 752.
Juventius (Jouvancy), losephus,
S. L, script. 10, 50, 269.
K
Karttunen, Liisi, script., 4.
Kempis, Ioannes, 614.
Kessel, Leonardus, S. L, rector (su-
perintendens) coll. coloniensis,
49, 51, 366, 613, 615; e gravi in-
firmitate convalescit, 591.
Kilger, Laurentius, O. S. B., script.,
567, 653.
King, Thomas, Societatem ingre-
ditur, 365.
La Ferla di Lentini, Ioannes Lu-
cas, Societatem ingreditur,
677.
Lainez, lacobus, praepositus ge-
neralis Soc. Iesu, in Galliam
proficiscitur, 647 ; Bononiam per-
transiens in aede maxima con-
tionatur, 783; et Ferrariae 449,
769; et Perusiae in templo ca-
thedrali, 592, 595.
Lamberti, Ioannes, Societatem in-
greditur, 612.
Lamego, 571.
Lancilotus, S. L. 182.
Lanoyus, Nicolaus, S. L, rector
coll. ingolstadiensis, 258, 692 ;
pragenses socios ad perfectio-
nem adhortatur, 685 ; contionan-
do se exercet, ut facultatem ger-
mani sermonis paret, 695.
Lara, Franciscus de, S. L, 37, 309,
718.
Larez, Antonius, S. L, 115, 318,
683; doctrinam christianam ex-
ponit Abuiae, 316.
Larvarum locatio, 738.
Lasso de la Vega, Angelus. script.,
216.
824
LlTTERAB QtJADRIMESTRES
Laurentius, S., templum eidem
dicatum ad El Escorial, 231.
Lauretano, Michael, S. I., aliqua
de eius vita, 457.
Lauretum, sanctuarium B. V. Ma-
riae, 274, 457; pii peregrini, 76-
77, 513; miracula Btae. V. Ma-
riae intercessione ibi patrata,
8, 78-80; gubernator, v. Doctis.
— collegium Societatis Iesu, eoll.
status, 77; admissi in Societa-
tem, 78; labor sociorum fruc-
tuosus, 77; socii huius collegii
bono exemplo aliis sunt, 450;
excursus in Montem Sauctum,
78; rect. coll., v. Mauareus, Oliv.
Laureus, Viuceutius, Societatis a-
micus, 488.
Lavellum, P. Emerius de Bouis
ibi per quadragesimam contio-
natur, 197-199; episc. vicarius
fraterne P. Emerium de Bonis
laborantem tractat, 199; prior
Ordin. Sti. Francisci, 198; tnar-
chionis zelus, 198-199; marchio-
nis uxor, 198.
Lazarus, Stus., 811.
Leam Pereira, Gaspar, primusar-
chiep. goanus, 569.
Leb, Sampson, Societatem ingre-
ditur. 686.
Lecina. Marianus, S. I., script., 540.
Legatius (Legaz), loannes, S.I., 423.
Leiton, Paulus, S. I., coutionatur
Olisipone. 619.
Lencastre, Georgius de, 102.
Leodiensis Petrus, S. [., v. Bra-
cherius, Petrus.
Leoo, loannes a, S. I.. S
— Ioannes de, S. !.. rector coll. cod-
cheu-is. i
Leonardus italus, S. I., 239.
Leonettus. S. [., v. Clavonius, L.
Leprosi invisuntur a noslris Co-
nimbricae, 26,290; Olisipoue, 561.
Lerida (Ilerda), 735.
Lesina, episc. v. Graecus, Horatius.
Lichtenstein, Ursula, Georgii Fug-
geri uxor, Laudatur, 258; dona
cultui divino offert, 687.
Lietard, Nicolaus, S. [., 12. 273. 489.
Lima. Lionelus de, S. I., Brigan-
tiam excur.rit, 100; de sua mis-
sione scribit, 648.
Lindauer (Liudauriis), Christopho-
rus. S. [.; £76.
Lippom \u livas. prior Smae.
Trioitatis, domus venetianae in-
signis beoefaetor, I %■!.
Lisboa, v. Olisipo.
Loarte, Balthasar, S. I.. paciflcan-
dis partibus Placentiae labo-
rat, 704.
— Gasparus, S. I., rector coll. ge-
nuensis, I. 6, 248, 458, 462, 660
humilibus exercitiis vacat, 245
theologiam sociis explicat, 247
et casus conscientiae, 460; in
Pedemontium proficiscitur ad
haereses cohibeudas, 4, 5;in ur-
bem Mondv'vi collegii instrueudi
causa venit, i59; sermooes ad
monachas habet, 057.
Lobera, Christophorus de,S. L, 674.
Lo Lianti [osephus, S. L, 741.
Lopez, Emmanuel, S. L, collegii
complutensis rector, 042; e pa-
tria re\ ertitur, L3; adhortatione&
ad socios habet. ibid. ; fructuose
contionatur, 229,643; pacem in-
tei i ersitatis magistros com-
ponere sa 644.
— Emm. (alius a praeced.), Conim-
brii Slioram mittitur, 403.
— ;.. 7, 325, 228; idem
qui H ; : ique Henriquez, 10.
- Petrus, S. 1.. 624, 039.
— rle Avalos, Ruizius, 492.
- de Haro, Alfonsus, script., 110.
217. 127.
Loranca de Tajufia, 13.
Lorenziui, Octavius, S. L, 457.
[ndex personarum, rerttm a<: locorum
N25
Lothoringia. 536.
Lucanus, poeta, 70. 445.
Lucas, Stus., 7H4. 7<i7: oratio in
eius honorem Patavii. 31»; ad
eius festum studia instauranlur
Methymnae. 53.
Lucia, Sta.. 3-27.
Lucronium, coll. status. 91 ; rect.
coll., v. Martinez. Petrus.
Ludovicus, princeps Lusitaniae,
101.
Luna, Petrus de, dux Bivonae. 148.
Lusitania (Portugal). rex cogitat
erigere quatuor collegia Socie-
tatis in Brasilia, 566; nobilis sa-
cerdos lusitanus nostris bono-
niensibus benevolentiam mona-
chorum conciliat, 784; rex, v.
Sebastianus; regina, v. Catha-
rina austriaca; legatus S. Pon-
tificis, v. Campegio, Io., Santa
Croce, Prosper; provincialis Soc.
Iesu. v. Vaz, Gundisalvus.
Lusores corriguntur, Genuae, 461.
Lutetia, v. Parisii.
Lutherani ad catholicam fidem
conversi Pragae, 298.
Lutherus, Martinus, 64, 284.
Lymburgius, Gulielmus, S. L. 694.
M
Macassares. ins., christiaui illius
regionis, 568.
Macto, Antonius. S. I.. 33, 346.
Madeira, ins., 292.
« Madre de Dios », religiosi dicti
de la-, Cordubae, 602.
Madrid, Antonius de, S. I., contio-
natur Hispali, 215; Compluti,
643, 645.
— Christophorus. S. I., 376 ; nola-
num coll. visitat, 86; et neapo-
litanum, 108.
Madrigal, Alvarus, prorex Sardi-
niae, 116, 197.
Maggius, Laurentius, S. I.. Nea-
polim rector venit, 7 's.
Maiueriiis, [oannes Bta... S. I.. !-•">.
126, 239 : orationem in templo
habel, 240 241.
Maiorica, collegii Societatis initia,
422; prorex, v. RocafulJ, Gu-
lielmus.
Malara, [oannes, 169.
Malavolta. Prosper, S. I.. &0, 370,
7 'm.
Malvicino, Valerius, O. P ,,375,385.
Manareus, Oliverius, S.I.; rcctor
coll. laurelani, 80.
Mancini, Richardus, Societatem
lesu ingreditur, 261.
Manjon, Francisca. fuhdatoris col-
legii methymnensis uxor, 55.
Manrique. Maria, comitissade Via-
na, 27.").
— Pelrus, eomes de Osorno, 58.
Mausone, Ludovicus, Societatem
ingreditur, 30.
MarccJlus II. S. P. 261.
Maria SSma. Virgo, sermones de
eius immaculato conoeptu ha-
bentur Salmantieae, 8; in Mon-
terrey, 719.
— Austriaca, Maximiliani uxor,
regiua Bohemiae, pium lusum
in aulam inducit, 280; dona
templo et collegio viennensi lar-
gitur, 288; in urbem Wiener-
Xeustadt commigrat. 285.
— lacoba, mater Alberti princi-
pis Bavariae, 253; cultus divini
fautrix. 258.
Mariana sodalitas Floreutiae,
607.
Maioribus, ioaunes de, S. L, 153.
Marot. Clemens, 52-2.
Marquina, Petrus, colleg. conchen-
se fundare intendit. 132.
< Marrani », Ferrariae, 450.
Martines, Petrus, philosophiam E-
borae profitetur, 717.
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Martinez, Petrus, S. I., collegii lu-
cronensis rector, 92; obit, ibid.
— Petrus (post martyr in Florida),
S. L, 132.
— Sebastianus, multatur Hispali,
169.
— a Buxento (de Bugedo), Pe-
trus, S. L, 528, 682.
Martins, Ignatius, S. L, contiona-
tur Olisipone, £19.
Martyribus (de los Martires), Bar-
tholomaeus de, 0. P., episc.
bracarensis, studia fovet, 639.
Maurus fit christianus Burgis, 762.
Masselli, Ludovicus, S. L, primum
litat, 109.
Masserus, Leonardus, S. L, 75.
Matthaeus germanus, S. L, v. Xe-
bius, Matth.
Matritum (Madrid), 490.
Matutinum officium a nostris in
festis nataliciis D. N. I. C.
decantatur Caesaraugustae, 22;
Salmanticae, 8.
Mauriacense coll. Soc. Iesu, 74, 75.
Mauricio, S. L, v. Serpe, Mauricius.
Maximilianus, rex, collegii vin-
dobonensis rectorem humaniter
suscipit, 288; 498-499.
Maximilianus, S. L, v. Capella,
Max.
Mederer, Ioannes Nepomucenus,
script., 694.
Medicis, Cosmas, dux Florentiae,
et collegium seneuse Soc. Iesu,
156.
Medina del Carnpo, v. Methymna
Campi.
Medinaceli, dux de, v. Cerda, Ioan-
Des.
Medina Sidouia, 413.
Melauchthou, Philippus, 64, 581.
Melendez de Valdes, Gundisalvus,
216;episcopi pacensis (Badajoz)
vicarius, dioecesim cum magno
fructu perlustrat, 169-171.
Melita, ins., 739.
Mello et Castro, loannes, episc.
algarbiensis, 101.
Menant, Antonius, Societatem in-
greditur, 432.
Menchaca, Rochus, script., 326.
Mendae, episc, v. Dangie, Nicol.
Mendes, Philippa, 649.
Mendez, Antonius, admissus in
Societatem, 405.
Mendoza, Christophorus, S. L, rec-
tor coll. neapolitani, 375 ; humi-
libus exercitiis vacat, 109; doc-
trinam christianam exponit, 350;
contionatur Neapoli, 732; officio
cedens veniam a subditis flexis
genibus petit, 728.
- Maria de, 710, 711.
— et Bobadilla, Franciscus, epi-
scopus burgens., card., crucem
pretiosam collegio villimarensi
donat, 106-107 ; domum prope
coll. villimarense corrigendis
clericis aedihcare decrevit, 107;
iudaeum in doctrina christiana
instruendum sociis huius eolle-
gii committit, 107.
Meuendez Pelayo, Marceliinus,
script, 169, 598.
Meneses, Philippus, O. P., in no-
stro collegio coutionatur Valli-
soleti, 59.
Meustrui patroni, v. patroni men-
strui.
Mprcurianus, Everardus, S.I., prov.
Germaniae inferioris praeposi-
tus, 48, 165, 175, 203; contiona-
tur Tornaci, 176.
Merino, Antonius, Societatem in-
greditui*. 432.
Merkle, Sebastianus, script., 644.
Messaua (Messina); coll. status,
17-18, 320-321, 466-467 ; candidati,
18; admissi in Societatem, 18,
468; templum ampliatur, 18;
dona cultui divino, 664; alum-
Index personarum, rerum ac locorum
827
norum mores, 321; dialogus in
sollemni studiorum instauratio-
ne recitatus, 661; sacerdotes ad
casuum conscientiae explana-
tionem accurrunt, 20; aliqui
graeci adiuvantur, 3-2-2; inimicus
nostris reconciliatur, et miro
modo insidias fugit, 323; abusus
in defunctorum funere, 468; mi-
litum confessiones audiuntur,
468; fructus ex sacramentorum
administratione,662; peccatorum
conversiones, 323; comoediae et
ludi lascivi impediuntur, 324
dissidia componuntur, 19, 467
Fatres Minores Cappuccini, 468
Monasterium Sti. Placidi, 488
monachae reformantur, 470; ex-
cursus in Calabriam, 663; coll.
rector, v. Rodino, Pantaleo.
Methymna Campi (Medina del
Campo), sacrorum ministrorum
idoneorum penuria, 250; coll.
Societatis Iesu status, 52, 249,
538; exhortationes domesticae.
249; vota renovantur, 251;socii
peregrinatum missi, 250; elee-
mosyna collegii douata, 540;
aedificium et templum perflcitur,
55-56, 251, 540; sacrum oleum in
sacrarium domus primum in-
fertur, 54; latinae linguae studio
enixe intenditur, 52; sollemnis
studiorum instauratio, 53; ma-
tutinum officium in vigilia na-
tivitatis Domiui canitur, 56; fe-
stum circumcisionis Domiui et
SS. Corporis Christi sollemniter
aguntur, 56, 539; doctrina chri-
stiana per vias et vicinos pagos,
scholasticis magistros comitan-
tibus, et lusoribus nou repu-
gnantibus, cantatur, 53,55, 539;
P. Rector in platea nonnumquam
contionatur, 539; concursus ad
sacramenta. 539; iubilaei causa,
250; dissidia composita, 55; ex-
cursus ad viciniam, 250; capitu-
lum generale Fratrum Minorum
Sti. Francisci, 54-55; collegii
fundator, v. Cuadrado, Petrus;
rector coll., v. Ioannes Paulus.
Michael, Petrus, S. I., Colonia Tre-
viros missus, 365.
Mignanellus, Iacobus, episc. gros-
setanus, templum Sti. Vigilii
cum adiuncta domo senensi col-
legio donat, 156.
Miietum, 80.
Minimi Sti. Francisci a Paula, Bil-
lomi, 74.
Miranda, 650.
— comes de, 710.
- de Ebro, 528.
Miron, Iacobus, S. I., 443; aliquas
Patris Nadal ordiuationes curat
exsecutioni mandari, 437.
Missiones per murcianam dioece-
sim, 767; et v. Murcia.
Modena, v. Mutina.
Modenes, Ioannes, S. L, iu Indiam
proticiscitur, 294.
Modruss, opp. in Croatia, episc,
v. Pioppi, Dionys.
Moguntia (Maiuz). 51; episc, v.
Brendel de Homburg, Daniel.
Molitor, Lucas, S. L, obit, 685.
Monachae in rebus spiritualibus
iuvantur, 548-549. 651 ; Bouoniae,
783-784; Catanae, 743; Eborae,
717; Messanae, 470; Panormi, 30.
Mouachium (Mtiuchen), coll. sta-
tus, 252. 471, 665; vota renovau-
tur, 665; novum aediticium per-
flcitur, 474; collegii bibliotheca
liberalitate ducis locupletatur,
474; collegii benefactores, 476;
Albertus dux, uxor, et mater,
collegio multa beneflcia confe-
runt, 670-671; de collegio pau-
perum fundando agitur, 254;
alumnorum numerus, 253, 666;
828
LlTTERAE QUADRTMESTRES
mores, 253-254; 473-474, 60(5; or-
do classium et praelectionum,
672; exercitationes litterariae,
473-474; comoedia maguo audi-
torio exhibetur, 254; sollemnis
studiomm instauratio, in qua
tragoedia de pugna virtutis et
voluptatis, 667; coutiones, alia-
que pia opera erga proximos,
255; doctrina christiana doce-
tur, 475; nosocomia invisuntur,
670; conversi ab haeresi, 255;
accursus ad sacramenta, 255; oc-
casione iubilaei: fructus; con-
versiones, 668-669; clericorum
quorumdam animus a nostris
aversus, 475; archivum, 691;
coll. rector, v. Canisius, Theo-
doricus.
Monclaro, Franciscus de, S. L, 28,
295, 655.
Mondejar, marchio de, v. Hurtado
de Mendoza, Ludovicus.
Mondovi, de collegio Societatis
inslituendo agitur, 5, 459.
Monforte, 742.
Monheim, Ioannes, rector scholae
dusseidorpiensis, 165; male de
religione audit, 202; eius cate-
chismus confutatur, et nova con-
futatio paratur, 50.
Monomotopa, reg. Africae, mores
illarum geutium. 567.
Montalto, opp. Calabriae, suppli-
cium de haereticis sumptum,
371-372, 375, 3S4; affectus ci-
vium erga PP. Croce et Xavier-
re, 3S8, 390.
Monte, Fabianus de, nepos Iulii
III, 84.
Monteagudo, comes de, 710.
Montecalvo, comes de, collegii no-
lani benefactor, 699.
Monreale in Sicilia, coll. status,
32, 484, 738; adhortationes do-
mesticae de regulis, 739; alum-
norum numerus, 485; christiana
doctriua populo exponitur, 32;
ministeria erga proximos, 484-
485; contiones expetuntur, 741;
peccatorum conversiones, 32-33;
dissidia composita, 32, 740; nu-
merus ordinarie ad sacramenta
accedentium, 740; coli. rector,
v. Rogerio, Io. Bta.
Montepulciano, 122, 142; coll. sta-
tus, 259; hortus bellus, 269; coll.
invisitur a P. Ribadeneira, 260 ;
seholaslicorum mores, 262; mi-
litis et ducis conversio, 264; ex-
cursus in viciuum pagum, 263;
impugnationes, 266-269; colle-
gium dissolvitur, 269; nepotes
cardinalis de Montepulciano,380.
Monterrey in Hispania, 294; col-
legii Societatis status, 35-36, 719;
locus collegio aptior ab amico
paratur, 311 ; socii peregrinatum
missi, 555; sermones domestici
in houorem B. M. V. immacu-
late Conceptae, 719; conclusio-
nes theologicae publice defen-
duntur; res iu illa regione inu-
sitala multos ad se attrahit, 36;
alumnorum mores, 719; qui ab
episcopis vicinis magni haben-
tur, 719; doctrina christiana do-
cetur, 310, 555; etiam ab alumnis,
36; mores regionis iu melius
mutanl.ur, 720; aegrotis subve-
nitur, 555; carcer et nosocomium
invisuntur, 37; clerici reformau-
tur, 556; excursus per viciniam,
3(5-37, 310, 555, 720; comes de,
v. AcevedoetZuniga, tlieronym.;
comitissa, v. Velasco et Tovar,
Agnes; coll. rector, v. Valde-
rrabano, Io.
Monle Santo, opp., 78,
Monloya, loannes, S. L, rector
coll. nolani, 90, 273, 699.
Montulia (Montilla), coll. status,
Lndex pkrsonarum, rerum ac locorum
829
575, 789: alumnorum numerus,
789: mores. 577-578; doctrina
christiaua per vias publicas de-
cantatur, 578, 789; frequens ac-
cesus ad sacram snta, 789; carcer
invisitur, 57(i, 789; et aosoco-
mium, 371!, 789; doctor theoio-
gus exercitiis spiritualibus cum
fructu vacat, 577; excursus ad
•viciniara, 57.~> : coll. rector, v.
Alcaide, toannes.
Moravia, 717.
Moravu.s contionatorord. Sti. Fran-
cisci diversa opuscula uoslris
vindobonensibus castiganda of-
fert, 512.
Mortaigne, ioannes, S. I., 178; suos
labores el fructus Tornaci nar-
rat. 175 sqq.; grana rosaria be-
nedicla pelit. 178.
Moxica, (Miixica, Mujica), loanues,
S. 1.. 133.
MUnchen (Munich), v. Monachium.
Munnatones, loanues, 0. S. A., se-
gorl>iensis episc 736.
Mtintz, Iacob, S. I., Colouia Tre-
viros missus, 365.
Mufioz, Iacobus (?), S. I., 674.
Murcia, caeli iemperies, 425: coll.
Societatis status, 4-23. 765; ad-
hortationes domesticae et eol-
ioquia de rebus spiritualibus,
765; sollemnis studiorum re-
novatio, 611, 767-768; ecloga in
festis nataliciis D X. Iesu Chri-
sti, 611; festum circumcisionis
D. N. lesu Christi sollemnius
celebratur, 768; doctrina chri-
stiana per vias docetur, 12 1. 768;
casusconseientiaearei-toreexpo-
nuntur, 7i>8: nosoeoniiuni in-
visitur, 4-24, 765; et carcer, 424,
765; concursus ad sacramenta,
765; duo saeerdoles |)er dioe-
cesim exeurrunl, i2i. 611, 767;
episc, v. Almeyda. Stephanus;
eoll. rector, v. Hernandez, Paulus.
Mutina (Modena), coll. status, 42-
43, 769; templum in meliorem
formam et locum redactum, 771 ;
festum circumcisionis D. N. Iesu
Christi, seu Nominis Iesu, 46-47,
779; eivium affectus erga socios,
i."-, 47. 779; scholae Societatis
desiderantur, 770; guberuator
nostris de peccatis coniitetur, et
insigne humilitatis exemplum
exhibet, 41, 46; ludimagistri di-
scipulos ad nostros mittuut ut
doctrinam christianam perdi-
scaut, et peecata coutiteantur,
5-3; pia opera aliquarum fe-
minarum, 44; pia mors cuiusdam
puellae, 772; et Constautiae Pal-
lavicinae Cortese, 776-778; iuve-
uis a daemonis illusionibus li-
beratur. 45-46; dissidia compo-
nuntur, 44, 776; rei morte mul-
tandi iuvantur, 774-775; alius
precibus nostrorum liberatur,
77f>; peccatorum conversiones,
77 L sqq.; et quatuor hebraeorum,
773; sodalitas dicta « compagnia
del Gesu », 779; episc, v. Fo-
schararius, Aeg. ; coll. rector, v.
Gurrea, Loannes.
N
Nadal, Hieronymus, S. I., 3L7, 434,
560, 638, 653; in Hispaniam mit-
tilur. i ; Genuae subsistit, exhor-
tatioues ad socios de Lnstituto
Societatis habet, i-2; Methym-
nam perlransit, 250; et Salman-
ticam. 226 ; Portum pervenit, inde
in Monterrey, 294: Conimbricam
venit; aela in collegii visita-
tione, 435 sqq.; cibum separatim
a communitate sumit, 436; ex-
hortalii d sodaies conim-
bricenses, 4>36; iubet ut singulis
830
LlTTERAE QUADRIMESTRES
feriis sextis adhortatio dome-
stica aut collatio de rebus spiri-
tualibus fiat, 436; ut uostri doc-
trinam christianam pueros in
paroeciis doceant, 437; ut voto-
rum renovatio tiat in festo SS.
Petri et Pauli, 437; ut tempore
vacationum proponatur sociis
catalogus mortificationum, 437;
sanctorum reliquias distribuit,
437; templum collegio conimbri-
ceusi aptum construendum cu-
rat, 439; Eboram pervenit, et ob
febrim Olisiponem discedere co-
gitur, 402; cum Henrico cardi-
nali de eborensi universitate
agit, 403; catalogum mortiflca-
tionum eborensibus sociis propo-
nit, 403; collegium olisiponense
visitat, 570; et bracarense, 637;
Eboram redit, 715; iubet ut no-
vicii separentur ab aliis, 715;
adest studiorum instaurationi,
716; Abulam venit, 683; Sego-
viam, 588; compluteuse colle-
gium invisit, institutum Socie-
tatis exponit, socios ad per-
fectionem excitat, 641; belmon-
teuse collegium invisit, 763, 764;
et ocaniense, 675.
Napi, Aloisius, S. L, 48, 780.
Natalis, Hieronymus, S. L, v. Na-
dal, Hieronymus.
Nausea, Fridericus, episc. vindo-
bonensis, 748.
Nautae corriguntur, 548; nautae,
naucleri, navarchi in Indiam
profecturi ad sacramenta acce-
dunt Olisipone, 622.
Navarro, Sancius, S. L, rector coll.
catanensis, 34, 35, 574; contio-
natur Catanae, 573, 743; multis
id aegre ferentibus, aegrotat,
sed sanitati restituitur, 571-572.
- Petrus, S. L, 214, 419.
Neapolis, coll. status, 108, 347, 541,
727; religiosa disciplioa, 347;
scholastici nostrates, 730; adhor-
tationes domesticae, 728; vota
renovantur, 542; humilia exer-
citia fratrum; 348; litaniae et
castigationes voluntariae pro
Ecclesiae uecessitatibus, 542; fa-
brica collegii continuatur, 111;
templum paulatim per(icitur,356,
550, 733; alumnorum numerus,
730; litterariae exercitationes,
731; acta in renovatione studio-
rum, 109-110; doctrina christiana
docetur a P. Rectore et aliis,
diversis locis, 110, 350,544,731;
casus conscientiae clericis ex-
ponuntur, 110, 731; multis in
locis sermones et contiones ha-
bentur a nostris: fructus, 731-
732; peccatorum conversiones,
733; dissidia composita in vici-
nia, 550; nosocomia invisuntur,
110, 353; et carceres, 110, 353,
544 ; congregatio quaedam pia
contionatorem ex nostris petit
et obtinet, 354-355; piorum vi-
rorum gesta, 547; talsi rumores
contra Patrem Salmeron spar-
guntur, 734; Sta. Maria de Lo-
relo, 377; coll. rector, v. Men-
doza, Christophorus; Maggius,
Laurentius; prorex, v. Afan de
Ribera, Petrus.
Nebrija, Antonius de, script., 306.
Nicolaus, S., eius festum piis exer-
citiis honoratur Segoviae, 135.
Nicolaus, S. L, 49.
— diouantensis, S. L, 379.
Nilum flumen, origo, 567.
Ninguarda a Morbenio, Felicia-
nus, O. P., episc. suffraganeus
salisburgensis, fratrem suum ad
Societatem mittit, 463.
Noci, Vincentius delle, S. L, 574,
743.
Nogueira, 624.
Index personarum, rerum ac locorum
831
Nola, 728, 729; coll. status, 86,
270-271; 696; P. Madrid colle-
gium visitat resque ordinat, 86;
adhortationes dornesticae, 696;
votorum renovatio. 696; preces
pro Ecclesiae necessitatibus, 577,
696; collegii benefactores, 699;
eleemosyuae coll. donatae, 272;
479; collegii fabrica perheitur,
90; frumentum et vinum emen-
dicatur, 90, 478. 696; media ad
maiorem studentium profectum,
87-88; exercitationes litterariae,
478; in studiorum instauratioue
dialogus de contemnendo ho-
nore, 87; et contra homicidium,
697; pia opera erga proximos,
27!; doctrina christiana populo
exponitur, cui episc. vicarius
cum clericis adesse solet, 88, 697 ;
aegroti iuvanlur, 698; ordinibus
sacris initiandi a nostris exa-
minantur, 89; clertei minores,
seu diaconi, 88, 271, 697; iubi-
laeum pro felici exitu concilii
tridentini, 698; discordia com-
posita, 271, 698-699; haereticus
comprehenditur et Neapolim mit-
titur, 479; excursus ad viciniam,
271; episcopus vult ut aliquis
e nostris dioecesim simul cum
eius vicario perlustret, et ut
sacris initiandi a nostris exa-
minentur, 699 ; episc, v. Scaram-
po, Antonius; comitissa de, col-
legii fundatrix, v. Sanseverino,
Maria; rector, v. Montoya, Io-
annes.
Nonius, Marcus, S. I., redux ex
India, 100-101;
Norimberga, 284.
Nosocomia invisuntur a nostris,
et aegroti variis modis iuvantur,
Abulae, h-28, 683; Barcinone, 737;
Caesaraugustae, 337; Conimbri-
cae, 290; Cordubae, 446, Eborae,
H)4; Ferrariae, 121; Forli, 125,
242; Genuae, 5. 247, 461, 659;
Hispali, 172, 598; Ingolstadii,
695; Monachii. i'>70; in Monte-
rrey. 37; Moutuliae, 576, 789; Mur-
ciae, 42i, 765; Mutinae, 45; Nea-
poli, 110, 353: Ocaniae, 553; Oli-
sipone, 560, 620, 626; Panormi,
355. 482; Plaeentiae, 703; Pra-
gae. 689; Salmanticae, 9, 630;
Sassari, 193, 396, 753; Segoviae'
134, 585; Toleti, 490; Valentiae,
433; Vallisoleti, 57, 275, 713; Ve-
litris, 187; Vindobonae. 503.
Notariis, Nicolaus de, S. I„ rector
coll. perusini, 342, 593, 594.
Novicii ut probentur Conimbri-
cae, 24, 25; Eborae, 715; separan-
tur ab aliis, 715; Olisipone, 97,
Novisolium (Neusohl), in Hunga-
ria, de erigendo illic Societatis
collegii agitur, 506.
Numburgum,episc.,v. Pflug, Iulius.
Ocania (Ocafia), coll. status, 68, 69,
313, 674; in novas et commo-
diores aedes transfertur, 68-69;
alumnorum numerus, 70; mores,
313, 552; auctores latini in scho-
lis adhibiti, 70-71; litterariae
exercitationes, 314; tragoedia Iu-
dith agitur ab alumnis, 552;
supplicationes pluviae obtinen-
dae, quibus scholastici inter-
sunt, 313-314; doctrina christiana
docetur, 675; ordinarius concur-
sus ad sacramenta, 675; Exer-
citia spiritualia St. Ignatii ali-
quibus communicantur, 69-70,
315, 675; carcer invisitur, 553;
et nosocomium, 553; dissidia
componuntur, 70, 315, 553; pec-
catorum conversiones, 69, 553;
taurorum agitatio impeditur,
832
LCTTERAB QUADRIMICSTRES
553; excursus ad viciniam. 553;
coll. rector, v. Carrillo, Iacobus;
fundator, v. Calatayud, Lud.
Olahus. Nicolaus, arcbiep. strigo-
nien.. 37!); Tyrnaviae synodum
indicit, 505; ubi collegium So-
cietatis erigit, 505.
Olcades, v. Ocania.
Olevianus, Gaspar, 536.
Oignies, Gilbertus de, vicarius e-
pisc. tornacensis, 178.
01isipo(Lisboa),53;domus professa
Divi Rocchi, 93,616-624; occupa-
tionibus obruuntur socii, 93; hu-
miliu officia sociorum, 560; no-
viciorum institutio, 97; templum
et aedes ampliantur, 99, 617-618;
concursus ad sacrameuta, 99,
618; nautae, uaucleri, navar-
chi, 622; caritatis opera erga
totius generis proximos, 561 sqq.,
622; aegrotis uocte et die suc-
curitur, 561; doctriua christiaua
pauperibus exponitur, 94; car-
ceres invisuntur, 99; et nosoco-
mia. 560; peccatorum conver-
siones, 620; dissidia composita,
563-564, «»-21 : rei puniendi iuvan-
tur. 99, 622: principes, magistra-
tus, cives sociis benevoli, 98, 99,
622: dona cultui divino, 570;
eleemosynae erogatae domibus
Portus. Brasiliae, Angolae, 623-
624: praepos., v. Vaz, Gundi-
salvus: I orres, Michael.
— coll. Sti. Antonii, 560, 616,
624-629; bumilia exercitia so-
ciorum, 103; usus latinae lin-
guae rigide praeceptus, 628;
alumnorum numerus, 100; mo-
res, 100, 626; acta in instau-
ratione studiorum, 102-103;
comoedia coram rege, princi-
pibus et magna multitudine,
626-628; aenigmata, 628; doctri-
na christiana docetur, 100-101,
625; uosocomia invisuntur, 626;
et carceres, 625; dissidia com-
posita, 101-102; eleemosyna et
dona templo collata, 102; coll.
rector, v. Alvarez, Gaspar.
Oliva, IoaunesPaulus, S. I., 343, 596.
Oliverio, Ioannes Autouius, So-
cietatem ingreditur ipse et tres
eius lilii, 677.
— Gaspar, Societatem ingreditur,
677.
Olmeda, loanues, Societatem in-
greditur, 432.
Oratio, tempus ad eam faciendam
assiguatum Eborae, 404.
Orgaz, comes de, 681.
Oristauum, 757, 760.
Orive, Alvarus de, S. L, 277, 559,
714.
Orlandina, Euphrasia, coll. se-
uensis insignis benefactrix, 151-
152.
Orozco de Arce, Franciscus, ar-
chiep. panormitanus, 345, 680.
Orphauis consulitur Fori Livii,
243, 454.
Orthuerus, loanues, S. L, 495.
Ortuero, quae ibi a P. Passiu or-
dinata sunt, 757.
Orvieto, cives collegium Societatis
pxposcunt, 265.
Osca (Huesca), episc, v. Agustin,
Petrus.
Osuaburgum, episc, v. Hoya, Ioann.
Osorno comes de, 275, 710, 711;
leria quiuta Maioris hebdoma-
dae uostris coenam parat, eisque
ministrat, 275; v. Manrique, Pe-
trus; Velasco, Maria de.
Otelio, Hieronymus, S. L, Messanae
et in vicinia coutionatur, 18,
468, 662-663; doctrinam christia-
nam viris explauat, 19; casus
conscientiae et psalmos iu tem-
plo, 19, 20; constitutiones fra-
tribus messaneusibus, 18.
Index personarum, rerum AC LOCOHI m
833
Ovando, Ioannes, vicarius archiep.
hispalensis, 216, 599; scholas So-
cietatis aperiri curat, 169; cle-
ricos ad doctrinae christianae,
et casuum conscientiae expo-
sitionem convocat, ^217 ; quid de
clericis formandis seutiret, 411.
Ovidius Naso, poeta, eius liber de
Tristibus explicatur Ocaniae,
71.
Oybineuse monasterium, socii qui
ibi degunt ab haereticis per-
secutiones patiuntur, 301.
Pachtler, G. Michael, S. I., script.,
506, 672.
Paiva etPona, A. P. de, script., 567.
Palacios, Gaspar, S. I., obit, 616,
617.
— Petrus, Societatem ingreditur,
339.
Palantia (Palencia), coll. status,
173; doctrina christiana doce-
tur, 173; concursus ad sacra-
menta, 173; supplicationes ad
impetrandam pluviam, 391; nos-
trorum cum aliis religiosis re-
latio, 174; festum circumcisio-
nis dominicae, 174; et Corporis
Christi, 391-392 ; grammatices
ludus, 391; episc, v. Fernandez
de Valtodano, Christoph.
Palraa, S. I. (?), Vindobona Tyr-
naviam missus, 495, 508.
Palmio, Benedictus, S. I., provin-
cialis Longobardiae, 38, 120, 137,
770; exhortationes ad fratres
habet et contiones ad populum
Bononiae, 138, 327, 783; Ferra-
riae, 450; Patavii in templo ca-
thedrali, 744-745; Venetiis, ubi
institutum Societatis populo ex-
plicat, 137-138, 140-141.
— Franciscus, S. I., rector coll.
hononiensis, contionatur, 326,
331, 782.
Pannonia, 284.
Panormum, coll. status, 29, 343-
344, 480, 676; noviciorum exer-
citia, 343-; domestica adhortatio,
482; preces pro Ecclesiae neces-
sitatibus, 481-482; alumnorum
numerus, 30, 344, 680; qui ni-
mis cito ad altiora studia ascen-
dere volunt, 680; doctrina chris-
tiana docetur, 31, 344-345, 677 ;
congregatio piorum virorum sta-
bilitur: eius opera, 30-31; 484,
679 ; concursus ad sacramenta
suscipienda, 31, 481, 483; iubi-
laei occasione, 345; fructus, 678;
nosocomia invisuntur, 345, 482;
et carceres, 31, 345; Exercitia
spiritualia Sti. Ignatii aliquibus
feminis et viris communicantur,
345, 483, 679; monasteria virgi-
num iuvantur, 482, 483, 678, 679;
monasterium Sti. Ioannis del
Boglione, 679; archiepiscopi, v.
Orozco de Arce, Franc. ; v. Prae-
conius, Octavianus ; rector, v.
Achilles, Paulus de.
Paola (Paula), 387, 390.
Paolo, P., S. I., contionatur in
Montepolitiano, 263.
Papuas, gens, Evangelii praedica-
tores desiderat, 568.
Parisii, coll. status, 12, 75; adver-
sarii etamici Societatis, 486-488;
coll. Stae. Barbarae, 12; pestis
in urbe grassatur, 489;
Parma, princeps de, v. Farnese,
Alexander.
Parva mensa ad paenitentias adim-
plendas, 590, 600.
Pascualis, S. I., Vindobona in Ita-
liam missus, 495.
Passiu, Georgius, S. L, rector col-
legii amerini, 143; occupationi-
bus obruitur, 143; doctrinam
LlTTERAE QUADRIMESTRES. — ToM. VII.
53
834
LlTTERAE QUADRIMESTRES
christianam populo exponit, 143,
145; in Sardiniam insulam mit-
titur, 358; desideriutn sui Ame-
riae reliquit, 358-359; Sassarim
veuit, 395; Oristanum se confe-
rens varia in itinere ordinat,
757-760; Oristani sardice con-
tionatur, 760; varia, 396, 753.
Pastor, Ludovicus, script., 157.
Patavium (Padova), 140, 143; coll.
status, 37-38, 369; vesperarum
ofticium canitur, 40; exercitia
litteraria, 38; alumnorum nu-
merus, 39; mores, 39; cur pauci
ad rhetoricam audiendam con-
currant, 370; concursus ad sa-
cramenta occasione iubilaei, 39-
40; scholastici metuunt appel-
lari «chiettini», 40; medicorum
collegium oratiouem in houo-
rem Sti. Lucae ab uno ex uo-
stris praeceptoribus recitari fa-
cit, 39; rector universitatis fre-
quenter ad nostrum templum
accedit, 40; publicus rhetorices
professor nostri collegii profes-
sorem laudat, 370; contiones
Bened. Palmio, provincialis, in
templo cathedrali, 74i; sodali-
tas « della pieta» erigitur, 715;
templum Stae. Iustinae, 39; coll.
rector, v. Adorno, Franc.
Patroni menstrui eliguntur et ho-
norautur Coloniae, 613; Me-
thymnae, 53-53; Neapoli, 109;
Viilimare, 763.
Paulo, Ioannes, S. I., v. Ioannes
Paulus.
Pauperes adiuvantur, Salmanticae,
430-431.
Pax inter dissidentes, mediis so-
ciis, conciliatur, 35, 335, 380,
698-699; Abulae, 538, 683; Ame-
riae, 144; in quadam civitate
Bohemiae, 399-400; Bracarae,
638-639; Brigantiae (Braganca),
650; Burgis, 104, 303, 763; in
urbe Cabra, 448; Caesaraugustae,
734; Compluti, 330, 536, 6ii;
Conimbricae 391; Eborae, 40i;
Ferrariae, 451 ; Messanae, 19;
Monreale, 33, 740; Mutinae, 44,
776; Neapoli, 550; Nolae, 371,
Ocaniae, 70, 315, 553; Olisipone.
563-564, 631 ; Perusiae, 594; Pla-
centiae, 703-704; Pragae, 300;
Salmanticae, 9, 337, 439-430,
634, 635; Segoviae, 134-135; Val-
lisoleti, 713; Vindobonae, 751.
Payva de Andrade, Iacobus, theo-
logus lusitanus, Bononiae apud
nostros hospitatur; pro Socie-
tate apologiam scribit, 784.
Peccatorum conversiones, 69, 80,
330; Bononiae, 330; Burgis, 104-
105; Cataniae, 34, 573; Cordubae,
344, 446; Gandiae, 377-378; Ge-
nuae, 347, 461 ; Hispali, 319, 409;
Ocaniae, 553; Olisipone, 630;
' Messanae, 19, 333; in Monreale,
3 2-33 ; in Montepolitiano, 364-
365; Mutinae, 43-44; Neapoli,
733; Perusiae, 341; Sassari, 195-
196; Syracusis, 193; Valentiae
433; Vallisoleti, 376-377, 558.
Pedemontium, 4, 5.
Pedroso, 391.
Pelatio, Marcus, S. L, 85.
Pelegri (Peregrin), Raphael. S. L,
334, 611, 681.
Pennarius, loannes, arch. colo-
nieusis suffraganeus, contionau-
di gratia valet, 615.
Peregrinatio, experimentum socio-
rum, 350, 743; Conimbricae 438;
Salmanticae, 7-8, 339; Vindobo-
nae 380, 747.
Perez, Hurtadus, S. L, 497,583, 746.
— de Ayala, Martinus, episc. se-
goviensis, 136; rogat P. Santan-
der ut clericos confessiones au-
dituros examinet, 383; scho-
Index personarum, rerum ac locorum
835
las Societatis invisit. litterariis
exercitationibus adest, 586-587;
pareDtes ad rectam filiorum
institutionem adhortatur, 586-
587.
Perez Goyeua, AntoDius, S. I.,
script., 10.
Perin, losephus, script., 535.
Pernambuco, 566.
Perosa, vallis, procuratores hae-
resim abiurant, 41.
Pertusa, Gundisalvus, S. I., cum
P. Xuarez murcianam dioecesim
perlustrat, 767.
Peruschi, loannes Bta., S. L, 85;
contionatur frequenti auditorio
Floreutiae, 607; Romam redit,
610.
Perusia, 12J2, 142;.coll. status, 341,
592; aediticii ampliatio paratur,
596; votorum reDOvatio, 592;
Pris. generalis, P. Provincialis
et Pris. Polanco adhortationes,
ibid.; oratio de studio philoso-
phiae in cathedrali templo reci-
tatur, 593; lingua graeca iterum
docetur, ibid. ; frequens accessus
ad sacramenta, 594; caritatis
opera erga proximos, 594; pau-
peres adiuvantur, 341; saltatio-
nes impediuntur, 342; peccato-
rum conversiones, 341; excursus
ad viciniam, 341-342; civitatis
erga socios amor, 342; episcopus
et cardinalis nostris benevoli,
595; episc, v. Corneus, Hippo-
lytus; coll. rector, v. Notariis,
Ioannes Nicolaus de.
Perusinus lacus, 269.
Petra, IoanDes de, archiep. treve-
rensis, 532; collegii initia splen-
dide iuvat, 163-164.
Petra Percia, marchio de, 572.
Petronius, pisaurieusis, S. L, Veli-
tris operatur, 182 sqq. ; rector
coll. ameriui, 359-360.
Petronius, Fredericus, praeceden-
tis pater, 182.
Petrus Canisius S. L, S., Germaniae
Superioris Proviucialis, 62, 182,
495, 497, 665, 685; ab haereticis
insectatur, 312; eius opera Au-
gustae describitur, 312, 700; Pra-
gae commoratur, 398; monacense
collegium invisit, 253, 472; vin-
dobonenses socios ad perfectio-
nem impellit, 511; litanias die
lunae canendasin collegio vindo-
bonensi indicit, 502; sacerdotem
anabaptistam ut iu gremium Ec-
clesiae redeat, iuvat, 511; curru
Ferdinandi principis Praga Au-
gustam vehitur, 400; a Ferdi-
nando imperat. benigne susci-
pitur; cui imperator laboriosum
negotium litterarium commen-
dat, 511; cum P. Lanoyo Au-
striam, Bohemiam, Bavariam
peragrat, et collegia Societatis
invisit, 582; eius catechismus
latine et italice vulgatur, 4-5;
editur apposito eius nomine.
312; emendus propoaitur scho-
lasticis trevireosibus, 208; ubi
praelegitur, 533.
— Luis, S. L, v. Beuther, Pe-
trus.
Pflug, Iulius, episc. uumbergensis,
clericos studiosos suae dioecesis
convictores Coloniae apud no-
stros vult, 368.
Phae, Petrus, v. Fahe, P.
Pharkirchensis, Balthassar, S. L,
684.
Phidias, 693.
Philippus II, Hispaniae rex, 231,
315, 536.
Philippus, S. L, Salmanticae, 426.
Picardus, ad fldem catholicam cod-
versus, 286.
Pietro Sauto, Ludovicus, S. L, v.
Rieti, Ludovicus.
836
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Pimentel, Petrus, marchio de Via-
na, 710.
Pintia, v. Vallisoletum(Valladolid).
Pifias (Pifies), Balthasar, S. I.,
rector coll. sassaritani, 119, 396,
753, 760; contionatur assidue
Sassari, 116,194,396; iubilaeum
proponit, 117; Alguerum (Alghe-
ro) excurrit, ibique contionatur,
395; et Calarim, 756;quidamse
Deo pro eius salute devovet, 194.
Pioppi, Dionysius, 0. P., episc.
matrusiensis, 379.
Pires, Ferdinandus, S. 1., 636.
Pirez (Piz), Ambrosius, S. I., 103.
Piriuger, Wolfgaugus, S. I., 159;
doctrinam cristianam docet, 286,
500.
Pisa (Pisanus), Alfonsus, S. I., 693.
Piscatores tumnorum, labores apo-
stolici pro illis, 414.
Pius IV, iubilaeum continuando
tridentino coucilio indicit, 39,
644, 698, 737; facultatem con-
ferendi gradus academicos So-
cietati tradit, 498; Breve in fa~
vorem collegii segoviensis, 587.
Placentia (Plasencia), coll. status,
15, 305, 514, 701; humilia exer-
citia sociorum, 305-306; volun-
tariae castigationes, 701 ; tem-
plum collegii perficitur, 17, 308-
309; trauslatio SSmi. Sacramenti
in novum templum, 514-515;
scholasticorum institutio: fruc-
tus, 704; supplicatio ad peten-
dam pluviam ab scholasticis
facta, 307; alumnorum numerus,
705; mores, 515; litteraria exer-
citia, 307, 705; lectionum catalo-
gus, 306-307; studiorum sollem-
nis instauratio, 16-17; comoedia
magno plausu exhibita, 515;
oratio de concordia contra urbis
partes, 705; frequens concursus
ad sacramenta, 15, 308, 703; iu-
bilaei causa, 307; doctrina chri-
stiana docetur, 17, 703; amor
castitatis in puellis excitatur,
701-702; dissidia composita, 703-
704; carceres invisuntur, 308, 703;
et nosocomia, 703; rumor ini-
quus contra socios evanescit,
515-516; episc, v. Ponce de Leon,
Petrus; rector coll., v. Gutier-
rez, Martinus.
Plano, Gaspar, S. I., lector Co-
nimbricae, 28; neosacerdos, 294.
Plaza, loannes, S. I., rector coll.
granatensis, vice praepositus
prov. baeticae, contionatur, 211 ;
doctrinam christianam docet,
215; ab episcopo guadixensi ar-
cessitur, 419; provincialis Bae-
ticae creatur, 641.
Pluvia desideratur Cordubae, 223;
Ocaniae. 313-314; Palantiae, 391;
Placentiae, 307; Salmanticae, 635.
Poissy, 679.
Polanco, loannes Alfonsus de, S. I.,
71, 149, 371, 376, 568, 593, 607,
778; eius Directorium ad con-
fessiones audieodas in linguam
bohemicam transfertur, 66-67.
Politianus, Angelus, 261.
Pomar, Ioannes de, abbas monas-
terii assanensis seu Sti. Victo-
riani, contionatores Societatis
petit, qui oppida suae ditionis
percurrant, 340.
Ponce de Leon, Petrus, episc. pla-
centinus, 645, 710.
Poncelet, Alfredus, S. L, script.,
175, 177, 178.
Pontevedra, 721.
Poppardia (Boppard), 530.
Pordenone, 142.
Portalegre, 640.
Portugal, v. Lusitania.
Portus (Porto, Puerto), 28, 294;
eleemosyna huic domui eroga-
ta, 623.
Indkx personarum, rerum ac locorum
837
Possevino, Antonius. S. I., 179;
Societatem ingreditur, 4; Roraa
in Sabaudiam venit, 4; apud
Emm. Philibertum Sabaudiae
ducera gratia pollet, 4; strenue
pro tide catholica laborat, \ ;
valdenses haereticos circa fidem
catholicam instruit, \\.
Posonium, 509.
Pra, Iosephus, S. I., script., !■>.
Praeconius, Octavianus, archiep.
panormitamis, 680.
Praemia alumnis distributa Co-
loniae, 589-590; Conimbricae,
140, 441 ; Eborae, 406.
Praesepe in festo Natalis Domini
ornatur Conimbricae, 27-28.
Praga, coll. status, 60-61, 397, 684:
fervor disciplinae domesticae,
296 ; rector constitutiones So-
cietatis declarat, 397; visitatio
Sti. Petri Canisii grata, 398;
preces et voluntariae castiga-
tiones pro diversis necessitati-
bus, 685 ; aiiqui socii spiritualia
Exercitia peragunt, 397, 684;
collegium novum, 296, 398, 687:
collegium pauperum, 60. 61; con-
victorum mores, 61, 297; qui
vestem qualem collegii germa-
nici alumni in Urbe gerunt, 297 ;
alumnorum zelus, 296-297; con-
victor hussita fit catholicus, 62;
novae scholae, 393; litterariae
exercitationes, 297-298, 686-687;
in sollemni studiorum renova-
tione comoedia de Adamo pro-
toplasto, maxima spectante mul-
titudine, agitur, 686; benevo-
lentia principum et magnatum
erga nostrum collegium, 300,
690 ; imperator Ferdinandus coll.
reditibus iuvat, 510; Ferdinan-
dus princeps fovet, 400 ; collegii
alumni principem visitant eique
germanica biblia offerunt, 297;
seuatus sociis favet, 66; alurani
laudes Senatus celebrant. 297;
cultus divinus in nostrorum
templo, 298-299 ; dona cultui di-
vino, 687; contiones in diversis
locis, et coram imperatore, 688;
aulicus quidam Exercitiis spi-
ritualibus cum fructu vacat, 299:
modus catechismi docendi au-
ditores ad templum attrahit,
687-688; iudaeis doctrina catho-
lica exponitur, 399; eleemosy-
nae pro pauperibus postulantur,
690; carceres et uosocomia in-
visuntur, 65, 300, 689; homines
raro ad paenit. sacramentum
accedunt, 63, 298, 398-399, 688;
aliqui haeretici convertuntur,
63; et peccatores, 689; dissidia
componuntur, 65, 300; reus ca-
pite plectendus ad mortem us-
que iuvatur, 300: pickardorum
episcopus, 399; archiep., v. Brus
de Muglitz, Antonius; praepo-
situs eccl. cathedralis, v. Scri-
bonius ; coll. rector, v. Blysse-
mius, Henricus; Hoffaeus, Pau-
lus.
Prat, Gulielmus du, episc. claro-
montanus, Societatis fautor egre-
gius, 487, 517; pie moritur, 73-
74; sepelitur, 75; sacrificia et
preces pro tanto benefactore,
75: reditus ad tria collegia So-
cietatis fundanda testamento re-
liquit, 12, 74-75; eius liberalitas
invidiam sociis creat, ibid.
Preste Juan, 567.
Priego, marchionissa de, v. Fer-
nandez de Cordoba, Catharina.
Promontorium viride (Cabo Ver-
de), ins., praetor, 101.
Puellas (Puelles), Iacobus, S. I.,
423, 738.
838
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Quadra, loannes, S. L, 129, 318,
320, 434, 764.
Quadrado, Balthasar, S. 1., post
loogas deliberationes vota So-
cietatis vovet, 106; v. Cuadra-
do.
Quercu, Henricus a, S. L, Colonia
Tornacum missus, 365.
Raggio (Raggius), Thomas, S. L,
90, 480.
Ragusa, episc, v. Beccatelli, Lu-
dovicus.
Ramirez, Antonius, S. L, 579.
— Ioann^s, S. L, Toleto discedit,
490; Barcinone, magno audito-
rum concursu, contionatur, et
fructu, 420-421, 736; de sermone
circa immaculatam B. V. M. Con-
ceptionem, 736-737.
Ramiro, Alfonsus, S. L, 111, 316.
Ramos, Iacobus, S. L, vota coad-
iutorum formatorum vovet, 510-
511.
Recinetum (Recanati), 457,
Recreatio, exemplis virtutum nar-
ratis, religiose transigitur Cata-
nae, 34.
Regius, Carolus, S. L, 193.
Regulae Soc. Iesu a coloniensibus
sociis expetuntur, 49.
Rei morte afficiendi iuvantur, 251,
303; Caesaraugustae, 733; Ebo-
rae, 717: Forilivii, 455; Mutinae,
774-775; Olisipone, 99, 622.
Reiffenberg, Fridericus, S. L, script.,
163, 205, 207.
Reliquiae Sanctorum collegio tre-
virensi donatae, 163-164, Trevi-
ris Coloniam asportatae, 583;
distribuuntur a P. Nadal inter
socios conimbricenses, 437.
Remondini, lo. Stephanus, script.,.
89.
Renatus, S. L, v. Fuzelier, Renatus.
Reparata, Sta., 327; curatur ut
eius festum sancte celebretur,
332, 785.
Rethius (Rhetius), Ioannes, S. L,
51, 163; Moguntiam ab archie-
piscopo arcessitur, 365.
Rhegium, archiep.. v. Fosso, Gas-
par de.
Riba (Riva), Gulielmus, S. L, 674,
675; obit, 676.
Ribadeneira, Petrus, S. L, praepo-
situs prov. Thusciae, 85, 459;
Senas invisit, 152, 153; Genuam
venit, 245; Montem politianum,
260-261; Perusiam, 592; Floren-
tiam, 607; Provincialis in Sici-
liam venit, 677, 738; socios nea-
politanos ad perfectionem adhor-
tatur, 728.
Ribera, Ioannes Baptista, S. L,
narrationem de laboribus P. Pos-
sevini in Hispaniam mittit, 4.
— Petrus, dux de Alcala, prorex
neapolitanus, v. Afan de Ribera.
Ricchiero, Flaminius, S. L, 142-
143.
Ricci, Ioannes, card. de Monte-
pulciano dictus, 380.
Rickman, Henricus, S. L, 159, 289,
751.
Riera, Raphael, S. L, 80.
Rieti (Rietinus), Ludovicus da,
S. L, 610.
Rinattus, loannes, S. L, 485, 489.
Rittershusius, Nicolaus, script.,
667.
Riviere, Ernestus-M., S. L, script.,
693.
Rivius, Christianus, S. L, 157, 684;
eleemosynam ostiatim petit, 282;.
Vindobonae contionatur, 500.
Roa, Martinus de, S. L, script., 413.
Robertus Bellarmino, S. L, S., 26L
I.NDEX PERSONARUM, RERUM AC LOCORUM
839
Robortello, Franciscus, professor
in universitate bononieusi, 328,
329.
Rocafull, Gulielraus, prorex maio-
ricensis, socios honoritice exci-
pit, 4*2-423.
Rodi, ins.. 80.
Rodino, Pantaleo, S. I., rector
coll. messanensis, 18, 466, 663.
Rodriguez, Christophorus, Socie-
tatem ingreditur, 675.
— Gaspar, S. L. 239.
— Gundisalvus, S. I., 569.
— Simon, S. I., 458.
Rogel (Rogelius), Ioannes, S. I.,490.
Rogerio, Ioannes Bta., rector coll.
Montis regalis, 739.
Rogerius italus, mutinensis, v.
Spacinus, Rog.
Roilet, Guido, S. L, rect. coll. bil-
lomensis, 522.
Roiz, Eduardus (Duarte), S. L,
lector Conimbricae, 28.
— Gaspar, Societatem ingreditur,
716.
Rojas Sandoval, Christophorus,
episc. pacensis, clericos recens
ordinatos benigne tractat, 171.
— et Sarmiento, Elvira, marchio-
nissa de Alcanices, pie moritur,
558.
Roma. Urbs, 728; socii romani
bono exemplo aliis sunt, 190,
450: platea degl' Altieri, 191;
Vaticanum, 457.
Roman, Alfonsus, S. L, rector
coll. caesaraugustani, 338, 727.
Romena, Vincentius, S. L, 29.
Ros, Hieronymus, S. L, 340.
Rosseffius, Gregorius, S. L, novi-
ciorum praefectus, contionatur
Vindobonae, 160, 283, 286, 499,
751.
Rossetto, Alfonsus, episc. coma-
clen., vicarius episc. ferrarien-
sis, 450.
Rubiola, Hieronymus, S. L, rector
coll. senensis, 154, 155; singula-
rem viam defectus sociorum
castigaudi excogitat, 150; occu-
pationibus obruitur, 152.
Ruel, Michael, S. L, 615.
« Rufina », villa sic dicta, 380.
Rufini, Alexander, 380.
Ruiz del Portillo, Hieronymus,
S. L, rector coll. vallisoletani,
708; contionalur, 275, 557; doc-
trinam christianam deteutis in
carcere Inquisitionis explicat,
275; pacem inter parentem et
filium componit, 275-276.
Sabaudiae dux, v. Emmanuel Phi-
libertus.
Sacchinus, Franciscus, S. I.,script.,
4, 608, 734.
Sagerius, Carolus, S. L, 516, 524.
Sainz de Baranda, Petrus, script.,
340.
Salazar, Gaspar, S. L, rector coll.
abulensis, 317-318, 527-528, 682.
— et Castro, Ludovicus, script.,
217, 599.
Salmantica (Salamanca), coll. sta-
tus, 7, 226, 425, 630; quibus me-
diis progressus spiritualis fovea-
tur, 8; humilia exercitia, 631;
castigationes voluntariae, 630-
631; socii peregrinatum missi^
229, 632; publica exercitia scho-
lastica, 427, 631; munera colle-
gio donata, 228; quod nullis re-
ditibus gaudet, 427; socii et alii
religiosi, 429; festum Corporis
Christi sollemnius celebratur,
429; universitas, 53; prohibet
quominus hi qui in eius albo
inscripti non sint, publicas exer-
citationes in scholis Universi-
810
LlTTERAE QUADRIMESTRES
tatis habeant, 631; multi, scho-
lastici praesertim, exercitiis spi-
ritalibus vacaut, 227, 63i; preces
ad pluviam obtinendam, 635;
contioues ordinariae, 429; ac-
cursus ad sacramenta iubilaei
causa, 227; casus implicatus de
clerico coniugato. 430; pauperes
iuvantur, 430-431; vincti in car-
cere invisuntur, 227; eisque doc-
trina christiana exponitur, 632;
nosocomia, 430; aegroti pestiferi
curantur a nostris, 635-636; dis-
sidia componuntur, 227-228, 429-
430, 634, 635; episcopi vicarius
clericos exercitiis spiritualibus
corrigere intendit, 228, 633; avi-
cario episcopi et rectore collegii
curatur ut clerici in doctri-
na christiana iustruantur, 633;
episc, v. Gouzalez de Mendo-
za, Petrus; coll. rector, v. Her-
naudez, Bartholomaeus.
Salmeron, Alfonsus, S. I„ provin-
ciae neapolitanae praepositus,
272, 349, 542; per totam quadra-
gesimam cottidie contionatur,
350; epist. Sti. Ioannis populo
exponit, 110, 543; nolanum col-
legium visitat, ibique contiona-
tur, 478; Romam vicarius gene-
ralis Societatis proficiscitur, 551,
760; a prorege magni tit, 355-356,
533; falsi rumores contra eum
sparguntur Neapoli, 734; epi-
stula ad eum data, 373;
Saltationes impediuntur, 54.
Salvator, S. I., v. Vagune.
Salzedo, Eneco de, Societatem in-
greditur, 584-585.
Samaniego, Iacobus, Societatem
ingreditur, 631.
Samano, Alfonsus (?), 376.
Samugheo (Samogueo), quae ibi a
P. Passiu ordinata sint, 759.
Sanchez, Baptista, S. [., contioua-
tur Granatae, 211.
— (Sanchis), Gaspar, S. L, contio-
natur in Monte regali, 739.
— Petrus, S. L, theologiam Val-
lisoleti docet, 58, 275, 713.
Sancta Cruz, Ioannes, S. L, 23.
Sancto Vicente, 566.
Sandizell, Mauricius a, episc. fri-
singensis, nostris benevolus, 258.
San Fins, 291.
Sangrador, Matthias, script., 711,
713.
San Joan de Bienspera, 291.
San Julian, Iosephus de, Societa-
tem ingreditur, 426.
San Martin del Castafiar, 540.
San Martino. vallis, procuratores
haeresim abiurant, 41.
Sanseverino, Catharina, sequentis
soror, nolano collegio eleemosy-
nam confert, 89.
— Maria, comitissa de Nola, coll.
nolani fundatrix et vera mater,
89, 272, 699.
Santa Croce, Prosper, legatus Sum-
mi Pontificis in Lusitania, 618;
Conimbricam venit, et ab scho-
lasticis festive excipitur, 442.
Santa Cruz de la Zarza, 425.
Santander, Ludovicus, S. L, rector
colleg. segoviensis, 381, 385; con-
tionatur in cathedrali segovien-
si,et in aliis templis urbis, 134,
383.
Santiago, opp., 555, 720; vincti in
carcere iuvantur, 721.
Santivafiez, Ioannes de, S. L, script.,
169, 413.
San Valentino, comes de, 272;
christiane moritur, 698; comi-
tissa de, 90, 698.
San Victorian, monasterium O. S.B.,
724-275; abbas, v. Pomar, Ioann.
Saraceni, Geraldus, dux, 152.
[ndex personarum, rerum ac locorim
84 J
Sarcophila, persona dramatis, 222.
Sardinia. prohibeutur iuveues quo-
minus studii causa Galliam aut
Italiam adeant, 118; prorex. v.
Madrigal, Alvarus.
Sarzala. Camillus, 374.
Sassaris, collegii status, 115. 393,
396, 75-2; adhortationes domesti-
cae de regulis, 393: votorum
renovatio, 753, sociorum opera,
193, sqq.: doctrina christiana
docetur, 193. 753; frequens usus
sacramentornm inducitur, 116-
117, 391, 754-756; morum muta-
tiones, 119; abusus sublati, 194-
195; peccatorum eonversiones,
195-196; carcer iuvisitur, 193,
396, 753: nosocomium. 396, 753;
scholae Societatis desiderantur.
118. 196; doua collegio data, 196-
* 197, 756: cives salutem sociorum
cordi habent. 753: coll. rector,
v. Pifias, Balthasar.
Sauli, Nicolaus, collegii genuensis
beuefactor, 657.
Savelii. Albani et Aricciae domini,
183.
Savifiau. 209.
Scala, 463.
Scarampo. Autonius, episc. uola-
nus. 88-89, 272, 479: quaedam
illius ordiuatioues salutares, 479.
Schafer, Ernestus, script., 169, 217.
Schapius, Matthaeus, S. 1., v. Xe-
bius, Matth.
Sehaumberg, Martinus a, episc.
eislatensis, 694; iuveues clericos
nostris educaudos committit.
465; pervenustum missale col-
legio donat, ibid.
Schola elemeutaria Eborae, 406.
Schonaich, Gaspar vou. 367.
Schuhrhammer, Georgius, S. I.,
script.. 102.
Sciomari, lacobus, 0. S. B. Magn.,
script., 379.
Scipio italus. 8. 1.. v. Comitoli,
Scipio.
Scorzini, Laurentius, S. I., 380.
Scribonius, Henricus, praepositus
eccles. pragensis, nostris bene-
volus, 61, 62,66,690; sacerdotes
ad nostros mittit eisque P. Po-
lanci Directorium et P. Canisii
catechismum emere commendat,
64; professionem PP. Hoffaei et
Blyssemii accipit, 299: studio-
sos pauperes iuvat, 301.
Sea (Cea), 648.
Sebastianus. S., eius festum in col-
legio bivonensi, 148.
— Lusitaniae rex, sociis benevo-
lus, 99, 619: actioni comoediae
adest, 626.
italus. S. L. 239.
Segorbiensisepisc. v. Muunatones,
Ioaunes.
Segovia, coll. status, 133,381,584;
renovatio votorum, 133; alum-
norurn uumrrus, 135, 586; hu-
milia exercitia, 383: festum Sti.
Nicolai religiose actum, 135;
scholae latinitatis in vicinia, 586;
sollemnis instauratio studiorum,
135, 587, concursus ad sacra-
menta, 585: iubilaei causa, 3S2;
doctrina christiana per vias do-
cetur et canitur a pueris, 135,
382, 585; etiam in carcere. 382:
nosocomia et carceres invisun-
tur a nostris, 134, 382, 585: ae-
groti iuvanlur, 5S7; orphanis
pueris consulitur, 587: lis de
boniscollegio applicatis, 587-588;
nosocomium « de la Misericor-
dia », 588: episc. v. Perez de
Ayala. Martinus; coll. rector, v.
Santander, Ludovicus.
Segura, Alfonsus de, Societatem
ingreditur, 426.
Segurado, Ludovicus, S. 1., aegrotat
et pie moritur Olisipone, 94-95.
842
LlTTERAE QUADRIMESTRES
Seidel (Saidel), Ioannes, S. I., Vin-
dobona Tyrnaviam missus, 278,
495, 508; contionatur Tyruaviae.
581; carceres et xeuodochia in-
visit, 282.
Selvaghus, Augustinus, 0. P., ar-
chiep. genuensis, (538.
Semicolauus, Hermes, S. I.. v. Halb-
pauer, H.
Semiuara. dux de, 387, 698.
Senae (Siena), 122, 142; coll. status,
149-150; votorum renovatio, 150;
quomodo defectus sociorum cor-
rigantur, 150; scholarum status,
152-153; cantus suavis allicit po-
pulum, 152; communio cottidia-
na, 154; fabri cuiusdam laudatio,
154-155; xenodochia invisuntur.
154; carcere detenti mores in
melius mutant, 153-154: tem-
pium Sti. Vigilii Societati do-
natur, 150; eleemosynae, 151-152;
de domo stabili habenda agitur,
156; senatus pro collegio Socie-
tatis coram duce tlorentino in-
tercedit, 156; benefactrix insi-
gnis, v. Orlandina, Euphrasia;
coll. rector, v. Rubiola, Hiero-
nymus.
Seneca, eius tragoediae leguutur
Placentiae, 307.
Septi, Iodocus, S. I., GoloniaTre-
viros missus, 365.
Sequera (Sequeira), Petrus. S. I.,
lector Couimbricae, 28.
Serpe, Mauricius, S. I., neosacer-
dos, 294.
Serranus, Georgius. S. I.. sollem-
nem professionem emittit; os-
tiatim eleemosynam emendicat,
93.
Sevilla. v. Hispalis.
Sevillano, Petrus, S. I., rector coll.
bellomontani, 132.
Sibilla (Sibillia), Angelus, S. I., 35.
Sicilia, prorex, v. Cerda, Ioannes.
Sigismondo. Iosephus, script., 377.
Silveira, Gundisalvus, S. l.,in Afri-
cam orientalem proficiscitur, et
occiditur, 567; recusatur haere-
ditas illi obveniens ob mortem
fratris, 653.
Sixtus IV, S. P., contionatorum
excessus circa B. V. Mariaeim-
maculatam Conceptionem repre-
hendit, 737.
Soares, loannes. O. S. A., episc.
conimbricensis, sociis benevolus,
293-294; prohibet parochis sub
poeua excommuuicalionis quo-
minus aliquem sine sua venia
coutionari patiantur, 25; con-
tionandi licentiam nostris con-
cedit, 25; praemia alumuis coll.
Societatis distribuenda tradit,
440.
Soarez (Suarez), Cyprianus, S. F.,
praefectus studiorum Conimbri-
cae, contionatur, 652.
Societas Iesu; adversarii in Gal-
lia, 273; fautores, ibid.
Sodalitas piorum virorum Fioreu-
tiae, 610.
Sofala, 667.
Solier, Ferdinaudus, archipresby-
ter segoviensis, Societatis col-
legium fundare cogitat, 588.
Somalius, Henricus, S. L, 368, 592.
— lacobus, S. L, Romam mittitur,
49.
Sommervogel, Carolus, S. L, script.,
10, 182, 497, 591, 607, 652, 693.
Sosa (Sousa). Michael, S. L, rector
col. couimbricensis, 28,295; pro
P. Ludovico Gouzalez aegrotante
praeceptorem regis Lusitaniae
agit, 619; sollemnem professio-
uem vovet,eleemosyuamostiatim
emendicat, 93; contionatur Oli-
sipone, ibid.
Soto, 91.
Soto. Dominicus. O. P., nobilis
Index personarum, rerum ac locorum
843
theologus, moritur Salmanticae,
10; Universitatis pater habetur,
ibid.; cum magno honore sepe-
litur, ibid. ; eius catechismus
commendatur, 429.
— Franciscus de, vicarius episc.
cordubensis, sociis benevolus,
224, 446.
— et Salazar, Franciscus, inqui-
sitor hispalensis, 220.
Sousa, Antonius Caietanus, Cler.
reg.. script., 102.
— Franciscus, S. I., script., 569.
Spacinus, Rogerius, S. I., Conim-
brica Eboram missus, 403.
Spatafora, Innocentius, S. L, 1, 6,
248, 462, 660.
Spiga, Petrus, S. I., 396, 760.
Spinel, Hierouymus, Societatem
ingreditur, 339.
Spinelli, Petrus Antonius, S. I., 457.
— Salvator, 387.
Spinola, Lazarus, a Societate de-
fecit, 160.
Stefano. Franciscus, S. L, 325.
Steinherz, S., scriptor, 51, 288.
Steiuhuber. Andreas. S. L, card.,
script., 457.
Stephanus, Stus., 63.
Strigonium (Gran), archiep., v. O-
lahus, Nic.
Studia, ut foveantur Salmantic.,9.
Stura, vallis, 179-181.
Suarez de Figueroa, O. P., prior
conventus Sti. Pauli Cordubae,
446: scholasticorum ludis inter-
est, 222.
Suetonius Tranquillus, 445.
Sulpitio, civis velitrensis, benigne
nostros suscipit, 184.
Sylva, Petrus de, S. L, 443.
Syracusae (Siracusa), collegium
Soc. dicatum Sto. Ioseph, 191;
litteraria exercitia, concertatio
de rebus mathematicis, 191-192 ;
coll. rect., v. Casini, Philippus;
initia novi conventus sub regula
Stae. Clarae, 192-193.
Tabula recitatur, 674.
Tacchi Venturi,Petrus,S. I.,script.,
198.
Talavera, 172.
Tapia, Ioannes, domum pueris or-
phanis sublevandis erigit, 377.
Tarifa, 413.
Taurorum agitatio impeditur Oca-
niae, 553.
Tavares, Emmanuel de, Societa-
tem ingreditur, 427.
Taverna, dicitur ibi esse homines
pios, 387.
Telles, Balthassar, S. L, script.,
237.
Tello de Sandoval, Franciscus,
praeses cancellariae regiae val-
lisoletanae, nostris benevolus.
708.
Textor, Casparus, S. L, 495.
Theodosius, Brigantiae dux, 565.
Theologia moralis, v. Casus con-
scientiae.
Thomas Aquinas, S., 238; ad eius
opiniones (doctrinam) accedunt
nostri Salmanticae, 9; eius Sum-
maTheologicaexponitur Genuae
et in collegio Montis regii, 36,
247; oratio in eius laudem Tre-
viris pronunciatur, 205.
— bohemus, S. L, v. Hedl, Thomas.
Thyraeus, Hermannus, S. L, 165,
591, 612; cum magna frequentia
contionatur, 166.
— Petrus, Societatem ingreditur.
591, 612.
Tiraboschi, Hieronymus, script.,
328.
Titus Livius, auct., 238.
Toledo, Eleonora de, ducissa Flo-
rentiae, collegium Soc. sustinet.
844
LlTTERAE QUADRIMESTRES
84; collegii seneasis benefactrix,
84, < 156; quod urbis praesidi
commeodat, 156; collegium Soc.
Iesu in urbe Pisa erigere vult,
84; cum P. Laiaez, geuerali
praeposito, Romae colloquitur,
84.
Toletum (Toledo), 173 ; curia regia
Toleto discedit, 490; status col-
legii Soc, 333; socii lectioaem
theologiae a Patre Rectore au-
diuot, 491; uoviciorum iustitu-
tio, 490; uostrorum varia habi-
tatio, 491-493; domus in media
urbe et loco commodo emitur,
491, 681; civitas magnam elee-
mynam collegio largitur, 334;
concursus ad sacrameota, 490,
681; viri frequeotiores quam
femioae accurruot, 333; carce-
res et oosocomia iuvisuutur,
490-491; templum D. Magdaie-
nae, 492; collegium Sti. Beruar-
diui, 681; collegium « de los
Iufaotes », 492.
Tolosa, Igoatius de, S. I., philo-
sophiae lector Conimbricae, 654.
Tonda, Vincentius, S. L, 201; iu
Indiam navigaturus e Sicilia
Genuam tendit; acta in eo iti-
nere, 199-200; Eboram pervenit.
403.
Tornacum (Tournai), labores Pa-
tris Ioannis de Mortaigne, 175
sqq.; collegium Societatis desi-
deratur et exspectatur, 176-177;
cur huic civitati coll. Soc. con-
cedendum, 177; capitulum offert
scholaoi et reditus, 176; simili-
ter decanus et quidam canoni-
cus, abbas Sti. Martini, abbas
Sti. Nicolai, Carthusiani, aliique
amici, 177; episc, v. Croy, Ca-
rolus; episcopi vicarius, v. 01-
gnies, Gilb.
Torre, losephus de la, S. L, 602.
Torres, Antonius, S. L, 136, 383*
— Dr. Balthassar, S. L, moritur
Neapoli, 347.
- Bartholomaeus, doctor complu-
tensis, post canariensis episc,
in festo circumcisionis contio-
natur Compluti, 14.
— Michael, S. L, praepositus do-
mus olisiponensis, 294, 624, 629;
doctrinam christianam docet, 619.
Toscana (Thuscia), provincia S. L,
370.
Toscauo, Benedictus, S. L, Conim-
brica Eboram missus, 647.
Tournou, Frauciscus de, card., So-
cietatis amicus, 184, 487; Socie-
tatem laudat eiusque admissio-
nem io Gallia propugoat, 488.
Trasimeous lacus, 269.
Treviri (Trier), 51; motibus iu
archiepiscopum sedatis, omnia
iam tranquilla suut, 536-537 ;
collegii Soc ioitia, 162-163; coll.
status, 165-166, 204, 529: oostri
magaa benevolentia accepti, 537 ;
collegii templum iterum sacra-
tur, 164; exhortationes domesti-
cae, 204; votorum renovatio, J66,
204; regulae Societatis diebus
veueris explicantur, 530; cura-
tur ut uostri omnes linguam
germauam ediscant, 166. 530;
catalogi lectionum late spargun-
tur, 164, 203, 533; studiorum ini-
tia sollemnius celebraotur, 164-
165, 202; regulae studiosis ser-
vaudae, 203, 207; aluumoruoi io
diversisscholis oumerus, 531 ;lit-
terariae exercitationes, 532-533;
mores, 533; domus convictoribus
suscipiendis desideratur, 202; ac-
cursus ad sacramenta, 205: ma-
gnusconcursus virorum etmulie-
rum ad contiooes, 204-205, 534;
excursus ad vicioum pagum, 534 ;
cives vellent ut nostri cuiusdam
Index personarum, rerum ac locorum
xrr,
paroeciae administrationem sus-
cipereut, 167; templum nostris
usibusaccommodatum quaeritur,
535; reliquiarum Sanctorum os-
tensio, 534; aliquae Coloniam
asportantur, 583; faber aurarius
a daemonis vexatione liberatur,
166; xenodochia et carceres a
multis mensibus vacui, 535; be-
ik'\ olentia archiepiscopi et alio-
rum erga socios, 303, 306; abbas
Sti. Martini. 30-2. 203; Sti. Mat-
thiae, 164; Garthusiani, 205, 534;
templum B. Virginis Mariae, S.
Gangulphi,534; archiep.,v. Petra,
loannes de; episc. auxiliaris seu
suffraganeus, v. Virneburg, Greg. ;
rector universitatis, v. Houstius,
Ioanues; Walderdorf. Godefri-
dus: rector coll.. v. Vinck, An-
tonius.
Tripolis, 739.
Triremes, ad illas damuati iuvan-
tur, 608.
Trivulzio, Ioannes Franciscus, mar-
chio de Yigevano, 659; filios col-
legio genuensi educandos com-
mittit, 462.
Truchsess, Otto, card. augustanus.
398.
Tuccio, Stephanus, S. I., 470, 664.
Tumnorum piscatio, 413/
Turnonium, collegii Societatis ini-
tia, 74.
Turres Sardiniae, v. Sassaris.
Tusculum (Frascati), concursus ad
sacramenta, 379; affectus civium
erga nostros, 379-380;
Tylanus, Iacobus, S. I., 49.
Tyrnavia, urbis situs, incolae, 579-
580; coll. initia, 508-509; 579. pos-
sessiones, 581; spes fructus am-
plioris, 582.
Tyrnaviensis synodus, quid in ea
actum, 505-506.
u
Udine, 111.
Ughelli, Ferdinandus, O. Cist.,
script., 89, 450.
Ugoletto, Elpidius, S. I., 481, 677.
Uguccioni, Benedictus, collegii vil-
limarensis fundator, 107.
Uriarle, Josephus £ug., S. I.. script.
540.
Ursula, Sta. 164.
Vaguue, Salvator de, S. I., vota
coadiutorum formatorum vovet,
510-511.
Valdenses haeretici in Sabaudia
haeresim abiurant. 41.
Valderrabano, Ioannes, S. I., rector
collegii Montisregii, 311, 554, 556,
718, 721: contionatur frequen-
ter, 36.
Valdivia, Ludovicus, S. L, script.,
587.
Valente, Antonius, S. I.. obit, 435.
Valentia (Valencia), 71; coll. sta-
tus, 11, 209, 431; domesticae
adhortationes, 432: coutioues or-
dinariae, 43*2; accessus ad sacra-
menta iubilaei causa, 208-209;
peccatorum conversiones, 433:
carcer et nosocomium invisitur,
433; coll. rector, v. Ivanez, An-
touius.
— Carolus de, S. I., 147.
Valkenburgensis, Andreas, S. L,
49, 206, 530.
Valle, marchionissa del, 410.
Vallisoletum (Valladolid),588; coll.
status, 57, 58, 274, 557, 706 ; ex-
ercitationes scholasticae, 58-59;
nostri theologi ad collegium Sti.
Gregorii O. P. lectiones audituri
accedunt, 58, 274: festum cir-
846
LlTTERAE QUADRIMESTRES
cumcisionis Iesu Christi sollem-
niter agitur, 59, 711; doctrina
christiana docetur, 713; contio-
nes nostrorum in diversis urbis
templis: fructus, 707; Exercitia
spiritualia aliquibus communi-
cantur, 559, 706; excursus fruc-
tuosus ad viciniam, 714; accessus
ad sacramenta, 57; peccatorum
conversiones, 58, 276-277, 558;
in horribili incendio nostri mul-
tos iuvant, 712-713; carceres et
nosocomia invisuntur, 57, 275,
708, 713; aegrotis assistitur, 57,
558, 712; rei morte afficiendi iu-
vantur, 58, 709, 710; dissidia
componuntur, 713; Inquisitores
laudant Societatis operam, 711;
magnates collegio benevoli, 710;
praeses consilii regii, 708; Uni-
versitas, 58, 59; collegium Sti.
Gregorii et Sti. Pauli O. P., 58,
59, 274; conventus Sti. Francisci.
59; collegium Stae. Crucis, vulgo
« del Cardenal », 59; coll. rector,
v. Ruiz del Portillo, Hieronymus.
Varea, P. Franciscus, S. I., lector
Conimbricae, 28.
Varon, auditor, 374.
Vas (Vaz), Gundisalvus, S. I., prae-
positus domus olisiponensis. post
provincialis, 103, 294, 560; bra-
carense collegium invisit, 638;
coutionatur Conimbricae. 65-2;
provinciam visitat, 623.
Vasconcellos. Simon, S. I., script.,
566, 616.
Vasto, marchionissa del, v. Gon-
zaga Elisabeth.
Vazquez, Dionysius, S. I., coll. a-
buleosis rector, 113, 114, 316; e
Lusitania redit, 112-113; Valen-
tiam proflciscitur, magno desi-
derio sui relicto, 317.
— Petrus, Societatem ingreditur,
763.
« Veinticuatro », civitatis rectores,
219, 224.
Vejer, 413.
Velasco, Maria de, comitissa de
Osorno, 58.
- et Tovar, Agnes, uxor comitis
de Monterrey, 427.
Velitrae (Velletri), 182; episcopi
vicarius operarios benigue susci-
pit, 184; fructus contionum et
laborum Patris Petronii et Ioan-
nis Ignatii, 185-191; cives So-
cietatis collegium optant, 188-189.
Vellati, Ioannes Baptista, S. L,
contionatur Genuae, 460, 658;
magistros et alumnos adhorta-
tur, 660; in urbem Mondovi
missus, 656;
Venegas, Bernardus (?), S. L, 790.
- Michael, S. L, 434.
Venetiae (Venezia), 142; donius
Societatis status, 137; plures
socii desiderantur, 142; socii il-
lius domus bono exemplo aliis
sunt, 450; templum et domus
perficiuntur, 139. 142; accedeu-
tes ad sacramenta iubilaei cau-
sa, 139; peccatorum conversio-
nes, 139-140; nosocomia invi-
suntur. 140; puellae derelictae
adiuvautur, 141; benefactor, v.
Lippomauus, Andreas; domus
praepositus, v. Helmi, Caesar.
Venusto, Petrus, S. L, rector coll.
bivouensis, 147.
Vera. Petrus de, Societatem ingre-
ditur, 339.
Vercellae (Vercelli), 41, 42.
Verdolay. Ioannes, S. L, 422; Va-
lentiae coutionatur, 11.
Vergilius, v. Virgilius.
Viana, marchio de, 275, 710.
Viccaro, comes de, 198.
Vicente, Rui. S. L, magister no-
viciorum Conimbricae, contio-
natur, 65-2.
Index personarum, rerum ac locorum
847
Victoria, Ioannes de, 8. I., rector
coll. vindobonensis, 158,279,494;
occupationibus obruitur, 158;
templutn exornare contendit,
159-160; humilibus exercitiis va-
cal, 282; xedonochia et carceres
invisit, eleemosynam ostiatim
petit, 282; sollemnem professio-
nem vovet, 282; reprehenditur,
ibid.; pragensis collegii negotia
promovet, 296, 400; in Hunga-
riam ad synodum tyrnaviensem
proflciscitur, 496, 580; rector es-
se desiit, 497.
— Ludovicus de, S. I., 431, 630, 636.
Vidigueira, 238.
Viegas, Franciscus, S. I., in Bra-
siliam missus, 651.
— Vincentius, aliquos principes in
Macassaribus baptizat, 568.
Vieira, Simon, S. I., 237.
Viera, Iacobus, S. I., contionatur
Olisipone, 619.
Vigevano (Vigevi), marchio de,
v. Trivulzio, Io. Franciscus.
Villagarcia de Campos, 540.
Villahermosa, dux de, v. Gurrea
et Aragon, Martinus.
Villaoueva de la Jara, 209.
Villar, opp. Hisp., 381.
— opp. Lusit., facetum dictum
dominae illius oppidi, 6i9.
Villarreal, opp. Hisp., 71.
— opp. Lusit., 624.
Villars, Petrus de, episc. mirapi-
censis, Societalis amicus, 488.
Villaviciosa, 2?3.
Villasclaras, Petrus, canonicus ori-
stanensis, 760.
Villimar, opp. prope Burgos, coll.
Soc. Iesu, opus coll. perficitur,
305, 762; humilia sociorum exer-
citia, 105; patroni menstrui eli-
guntur, 762; preces pro Eccle-
siae pace, 417; doctrina chri-
stiana docetur, 762; opera in
auxilium proximorum praestita.
304; pauperibus prospicitur, 417;
excursus ad vicina oppida, 106,
117, 762; iudaeus instruitur, et
a cardinali burgensi baptizatur,
304-305; collegii fundator, v.
Uguccioni, Bened.
Vincentius, S. I., v. Cavorno, Vin-
centius.
— italus, S. I., coadiutor, 239.
Vinck, Antooius, S. I., rector col-
legii trevirensis, 166. 207, 530,
decanus faeultatis theologicae
creatur, 204.
Vindobona (Vienna, Wien), reli-
gionis catholicae status, 161;
coll. Societatis, 157-159, 278. 493,
746; catalogus typis impressus,
497; sacerdotes germani deside-
rantur, 501 ; votorum renovatio.
493: collegium novum, 283; do-
mus probationis fundamenta,
283; noviciorum institutio, 495;
poenitentiae publicae tempore
bacchanalium, 281; castigationes
voluutariae pro Ecclesiae neces-
sitatibus. 494, 502; rogationes
pro concilii tridentini felici exi-
tu, suasu Hosii cardinalis iusti-
tuuntur, quibus ipse interest,
502; socii peregrinatum miltun-
tur, 280, 746-749: festum nominis
Iesu sollemniter agitur; quo
lusu convivae recreati sint, 279-
280; lectorum mutationes, 157-
158; laboratur ut domus scho-
lasticis pauperibus et convicto-
ribus apta acquiratur. 160; alu-
mni et convictores noslros in
poenitentiis imitantur, 281-282;
alumnorum numerus, mores.
exercitationes, 284, 749; Iosephi
comoediaagitur, 284-285; ex dis-
sitis nationibus ad nostrum col-
legium accurrunt, 497, 504-505;
inferiores classes ob pestem clau-
848
LlTTERAE QlJADRIMESTRES
duntur, 497; doctrina christiana
docetur, 500; sociorum contiones
earumque fructus, 750; accursus
ad sacramenta, occasione prae-
sertim iubilaei, 160, 285, 500-501 ;
ob pestem et principum disces-
sum diminutus, 750; hispani
germanos ad pietatem excitant.
158; itaii iuvantur in rebus spi-
ritualibus, 500; peccatorum con-
versiones, 5286-287, 751; dissidia
composita, 503, 751; abusus tol-
luntur, 285-286; aegroti, carceres,
nosocomia invisuntur, 281, 499,
503; cives nostris benevolentio-
res, 161; quid aliqui de sociis
seutiant, 501; muuera templo
nostro collata, 501 ; civitas no-
stris ampliorem locum ad ho-
nestam recreationem concedit,
510; biblioth. nationalis, 60, 295;
monasterium Scotorum, 161; pau-
peres « aureomontaui » dicti,
285; episc, v. Brus de Muglitz,
Antonius; coll. rector, v. Victo-
ria, Ioaunes; Hoffaeus, Paulus.
Vinghenius, Hermes, S. I., 495.
Virgilius (Vergilius) Maro, poeta,
129, 152, 238. 244, 306, 673.
Virneburg, Gregor., episc. Azoti,
trevirensis archiep. auxiliaris,
sociis benevolus, 164. 202; man-
dante archiep., multas sancto-
rum reliquias collegio donat,
163-164.
Visapor, 569.
Vitale, Ioanues Baptista, S. I., 270.
Volfgangus Maria, S. I., Vindobo-
na Pragam missus, 495.
Volkero, Erasmus, S. I., 480, 485,
680.
Votorum renovatio Bracarae, 638;
Caesaraugustae, 22 ; Coloniae
613; Conimbricae, 292; Eborae,
715 ; Florentiae, 607 ; Genuae,
459; Iugolstadii, 692; Monachii,
665; Neapoli, 542; Nolae, 477,
696 ; Perusiae, 592 ; Salmanticae,
8, 9; Sassari, 753; Treviris, 204;
Vindobonae, 493.
Voyt, Alexander, vota Societatis
emittit, 397.
w
Walderdorf, Godefridus, rector
Univ. trevirensis. 205.
Wiener-Neustadt, 285.
Winkelmann, Mauricius, ducis
brunsvicensis orator, 614.
Witenbergensis quidam haereticus
convertitur, 63-64.
Witenbergensis regio, 284.
Wolfe, David, S. L, 34.
Wolfgangus, v. Volfgangus.
Xavierre, Ioannes, S L. 376, 387,
551; per Consentiam Montaltum
venit, reos capite plectendos ad-
hortatur, 371, 373; contionatur
Montalti et doctrinam christia-
nam docet, 388, 389; e missione
calabrensi redire iussus, 390;
Florentiam venit, 610.
Xebius, Matthaeus, germauus, S. 1.,
237, 401.
Xenodochia, v. aegroti, nosocomia.
Xenophon, script, 661.
Ximenez, Franciscus, S. L, 425, 768.
- Hieronymus, S. 1., 15, 17, 514,
516, 705.
— Iacobus, S. L, 309.
— Petrus (?), S. L, 225.
Xuarez, Iacobus S. L. missiona-
rius per dioecesim murciauam,
424, 767.
[ndex generalis huius VOLUMINIS
S«l
Zapata, Bernardiuus, canonicus to-
letanus, 681.
Zaragoza, v. Caesaraugusta.
Zamora, Garcia de, S. I., coutio-
natur Palantiae. 173.
- de Cuenca, Fr. Franciscus,
0. F. M. generalis, capitulo me-
thymnensi praeest, 55.
Zarate, Alfonsus, S. L, rector
coll. cordubensis, 223, 444: doc-
trinam christianam explanat,
224; specialem curam alumno-
rum habet, 603.
Zeidel (Zeidl), Ioannes, S. [., v. Sei-
del, lo.
Zott de Pernegg, Sebastianus, 693.
Zufiiga, Ioannes de, Societatem in-
greditur, 763.
— et Avellaneda, Petrus, comes
de Miranda, 710.
— et Guzman, Teresia, ducissa de
Bejar, confessarium Societatis
postulat et obtinet, 217.
V
INDEX GENERALIS HUIUS VOLUMINIS
Pag.
Praefatio VII
Brevis notitia codicum IX
Notae compendiariae XII
Addenda XIV
Corrigenda XV
453 Innoceutius Spatafora
451 Heuricus Lopez . . .
455 Iacobus de Cafiizares.
456 Nicolaus Lietard . .
457 Iosephus de Acosta .
458 Hieronymus Ximenez.
459 Iacobus a Cruce. . .
460 Ioannes Sanctacruz .
461 Franciscus de Monclaro
462 Antonius Macto . . .
463 Angelus Sibillia. . .
464 Franciscus de Lara .
465 Prosper Malavolta . .
466 Ludovicus de Coudreto
467 Aloisius Napi. . . .
468 Ioannes Rethius. . .
469 Gaspar Astete . . .
1561
Genua
1
Ianuarii
l
Salmantica
»
»
7
Valentia
»
»
11
Parisiis
2
»
12
Compluto
3
»
13
Placentia
»
»
15
Messana
5
»
17
Caesaraugusta
6
»
20
Conimbrica
»
»
23
Panormo
»
»
29
Catana
7
»
33
Monteregio
»
»
35
Patavio
8
»
37
Vercellis
»
»
41
Mutina
9
»
42
Colonia
10
»
48
Methymna Campi » »
850
LlTTERAE QUADRIMESTRES
470 loamies Fernandez Vallisoleto
471 HeDricus Blyssemius. . . . Praga
472 Ioseph Guimera Ocauia
473 Leooardus Maserus .... Billomo
474 Raphael Riera Laureto
475 Marcus Pelatius Floreotia
476 Thomas Raggius Nola
477 Petrus Martiaez Lucroaio
478 Ambrosius Pirez Olisipoue
479 Gaspar de Dueflas Burgis
480 Iosephus Fabricius Neapoli
481 Aotooius Larez Abula
482 Fraociscus Antonio .... Sassari
483 N. N Ferraria
484 Paulus Billacqua Foro Livii
485 Petrus SevillaDO Bellomonte
486 Aotooius de Torres .... Segovia
487 Flaminius Ricchierus. . . . Venetiis
488 Suetonius de Grescentio . . Ameria
489 Petrus Bellonio Bivona
490 Gaspar Cantagallinius . . . Senis
491 Carolus Grim Vindobona
492 Balduinus ab Angelo. . . . Treviris
493 Martinus Hernandez .... Hispali
494 Ferdinandus Alvarez .... Palantia
495 Ioannes Mortaigne Toroaco
496 Ludovicus de Coudreto ... E Valle de Stura
497 Ioauoes Iguatius Velitris
498 Carolus Regius Syracusis
499 Franciscus Antonius .... Turribus
500 Emerius de Bonis Neapoli
501 ViDceotius Tonda Genua
51/2 Balduinus ab Angelo. . . . Treviris
50J2 bis »
503 Michael Garcia Valentia
504 Petrus Navarro Granata
505 N. N Hispali
506 Petrus Acevedo Corduba
507 Henricus Lopez Salmantica
508 Iosephus de Acosta .... Compluto
509 Blasius Guomez Ebora ineunte
510 Paulus Bellacqua Forolivio
511 Innocentius Spatafora . . . Genua
512 Gaspar Astete Methymna Campi
513 N. N Monachio
Pao.
10 Ianuarii
56
11
»
60
12
»
67
13
»
71
»
»
76
15
»
81
»
»
85
16
»
91
»
»
92
17
»
103
18
»
108
20
»
111
»
»
115
21
»
120
23
»
123
26
»
129
28
»
133
30
»
136
31
»
143
2 Februar
. 147
9
»
149
14
»
157
16
»
162
28
»
168
27 Martii
173
30
»
175
5
Apr.
178
9
»
181
15
»
191
15
»
193
16
»
197
23
»
199
26
»
201
207
»
»
208
29
»
210
»
»
214
30
»
221
»
»
225
i :
Maii
229
;
Maio
231
l :
Maii
239
»
»
244
»
»
249
»
»
252
INDEX GENERALIS HUIUS VOLUMINIS
851
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
Ioannes Bta. Vitalis .
Thomas Raggius . .
Nicolaus Lietard . .
Alvarus de Orive . .
Henricus Rickman. .
Franciscus de Monclaro
Henricus Blyssemius .
Gaspar de Duefias . .
Ioannes Fernandez .
Ioanne.s de Valderrabano
Gulielmus Elderen . .
Iosephus Guimera . .
Antonius Larez . . .
loannes Quadra . . .
Franciscus Stephanus
Ludovicus Gagliardus
Raphael Peregrin . .
Hieronymus Ros . .
Ioannes Paulus Oliva
Antonius Macto . . .
Iosephus Fabricius .
Suetonius de Crescentiis
Henricus Somalius
Prosper Malavolta
Lucius Crucius .
Io. Xavierre . .
Ioannes Garcia .
Laurentius Scorzini
Antonius de Torres
Ioannes Xavierre .
Lucius Crucius . .
Ferdinandus Alvarez .
Franciscus Antonio .
Henricus Blissemius .
Emmanuel Gois . . .
Sebastianus de Corduba
Gaspar de Duefias . .
Petrus Navarru . . .
Iacobus Puellas . . .
Franciscus Ximenez .
Ludovicus de Victoria
Ioannes Paulus Moxica
loannes Quadra . . .
Petrus de Sylva. . .
Pag.
Montepolitiano
1
Maii
259
Nola
»
»
270
Parisiis
»
»
273
Vallisoleto
»
»
274
Vindobona
»
»
-277
Conimbrica
4
»
289
Praga
»
»
295
Burgis
6
»
301
Placentia
»
»
305
Monteregio
7
»
309
Augusta
8
»
312
Ocania
14
»
312
Abula
15
»
316
Bellomonte
»
»
318
Messana
»
»
320
Bononia
16
»
325
Toleto
»
»
333
Caesaraugusta
19
»
335
Perusia
23
»
340
Panormo
26
»
343
Neapoli
28
»
346
Ameria
2
lunii
357
Colonia
4
»
361
Patavio
10
»
369
Montalto
12
»
371
»
»
»
373
Gandia
13
»
377
Tusculo
16
»
378
Segovia
23
»
381
Montalto
25
»
383
»
5 Iulii
388
»
10
»
389
Palantia
27
»
390
Sassari
21
Aug.
393
Praga
25
»
397
Ebora
26
»
400
Hispali
28
»
408
Burgis
29
»
416
Granata
30
»
418
Barcinone
31
»
420
Murcia
»
»
423
Salmantica
»
»
425
Valentia
»
»
431
Bellomonte
1
Sept.
434
Conimbrica
»
»
434
m
LlTTERAE QUADRIMESTHKS
559 Petrus Acevedo Corduba
5(50 N. N Ferraria
561 Michael Lauretanus .... Forolivio
562 Innocentius Spatafora . . . Genua
563 Henricus Arboreus Ingolstadio
564 Stephanus Tuccius Messana
565 Christophorus Lyndaurus . . Monachio
566 Thomas Raggius Xola
567 Erasmus Volkero Saxo . . . Panormo
568 Ioannes Rinattus Parisiis
569 Ioannes Rogelius Toleto
570 Petrus Holandus Vindobona
571 Hieronymus Ximenez . . . Placentia
572 Carolus Sagerius Billomo
573 Iosephus de Acosta .... Compluto
574 Petrus Martinez a Buxento . Abuia
575 Aegidius Faber Treviris
576 Ioaunes Bonifacio Methymna Campi
577 Iosephus Fabritius .... Neapoli
578 Iosephus Guimera Ocania
579 loannes de Valderrabano . . Monte Regio
580 Alvarus de Orive Vallisoleto
581 Ioannes Hernandez .... Olisipone
582 Vincentius delle Noci. . . . Catauia
583 Antonius Ramirez Montulia
584 N. N Tyrnavia
585 Gulielmus Elderen Augusta
586 Henricus Somalius Colonia
587 Martinus de Arratia .... Segovia
588 Henricus Somalius Colonia
589 Ioannes Paulus Oliva . . . Perusia
590 Sebastianus de Corduba. . . Hispali
591 Antonius de Fonseca. . . . Corduba
592 Ludovicus Rietinus .... Florentia
593 Raphael Pelegri Murcia
594 Gregorius Fabius Colonia
595 Petrus Lopez Olisipone
596 » » »
597 Ludovicus de Victoria . . . Salmantica
Pag.
1
Sept.
443
»
»
448
»
»
452
/>
»
458
»
»
463
»
»
466
»
»
471
»
»
477
»
»
480
»
»
485
»
»
490
»
»
492
2
»
514
3
»
516
»
»
525
4
»
527
»
»
529
5
»
538
6
»
540
7
»
551
10
»
554
13
»
557
22
»
559
24
»
571
30
»
574
»
»
579
Mense Sept
.582
4 Octobris
583
31
»
584
26 Nov.
589
30
»
592
28 Dec.
596
29
»
600
»
»
606
30
»
611
31
»
611
»
»
616
»
»
624
»
»
630
1562
598 Christophorus de Castro
599 Iosephus de Acosta . .
600 Franciscus de Monclaro.
Bracara ineunte Ian. 636
Compluto 1 Ianuarii 640
Conimbrica » » 646
INDEX GENERALIS HUIUS VOLUMINIS
853
6U1 Iunocentius Spatafora .
602 Stephanus Tutius . . .
603 loannes Dirsius . . . .
603 bis
604 Guilelmus Riba ....
605 Erasmus Volcherus Saxo
606 Raphael Pelegrin . . .
607 Antonius Larez ....
608 Henricus Blyssemius. .
609 Georgius Crispus . . .
610 Franciscus de Grandi. .
611 Gulielmus Elderen . . .
612 Hieronymus Ximeoez. .
613 Alvarus de Orive . . .
614 Blasius Gomez ....
615 Ioannes de Valderrabano
616 Bernardus Crespin. . .
617 Petrus Blanca ....
618 Iacobus Puelles ....
619 Ioseph Lo Lianti . . .
620 Vincentius delle Noce .
6*21 Prosper Malavolta . . .
6412 Henricus Rickman. . .
623 Franciscus Antouio . .
624 Gaspar de Duenas . . .
625 Ioannes Quadra ....
626 Franciscus Ximenez . .
627 Aloisius Napi
628 Ludovicus Gagliardi . .
629 Venegas
Geuua
Messana
Monachio
»
Ocania
Panormo
Toleto
Abula
Praga
Iugolstadio
Nola
Augusta
1 lanuarii
» »
»
»
»
3
4
5
6
8
11
20
Placentia
Vallisoleto
Ebora
Monteregio
Caesaraugusta 12
Neapoli 15
Barcinone
Monte Regali
Catania
Patavio
Vindobona
Sassari
Burgis
Bellomonte
Murcia
Mutina 4
Bononia 10
Montulia 10
»
»
»
»
»
»
»
21
28
29 »
31 »
mense Ian.
ineun. anno
3 Februarii
»
»
Pag.
656
661
664
672
674
676
681
682
684
691
696
700
701
706
715
718
721
727
735
738
742
744
746
752
761
763
764
769
780
788
I N D I C E S
I lndex auctorum
II Litterarum auctores
III Loci unde^litterae missae sunt . . .
IV Index personarum, rerum ac locorum
V Index generalis huius voluminis . .
791
798
799
800
849
A. M. D. G.
*
*l
700*5 7
BOSTON COLLEGE
3 9031 01139899
AUTHOF?
TITi_E
/ 0VK*/jlA Y II
DATE DUE
BORROWER'S NAME
BOSTON COLLEGE LIBRARY
UNIVERSITY HEIGHTS
CHESTNUT HILL, MASS.
Books may be kept for two weeks and may
be renewed for the same period, unless re-
served.
Two cents a day is charged for each book
kept overtime.
If you canhot find what you want, ask the
Librarian who will be glad to help you.
The borrower is responsible for books drawn
on his card and for all fines accruing on the
same.