Skip to main content

Full text of "M. Fabi Qvintiliani Institvtionis oratoriae: libri XII"

See other formats 


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http://books.qooqle.com/| 



/ 






M. EABI QMXTILIAXI 
TVSTnTnOMS OEATOKIAE 



LIBEIXII 



Euaun 



lTI,r»Ti.:T^ HAlJmJILkf^miii 







3j 
ISll t^ 



M. FABI QVINTILIANI 
IN8TITVTI0NI8 ORATORIAE 



LIBKI XII 



EDIDIT 



LVDOVIOVS RADERMACHER 



PARS PRIOR 

LIBROS I— VI CONTINENS 




MCMVII 

LIPSIAE 
IN AEDIBVS B. G.T^N^^^^\ 



^7S. Ci 
^'1 



LIPSIAE: TTPI8 B. O. TBVBNKEI 



FRANCISCO BVECHELER 

DOCTOBI AVREO 
S. 



PRAEFATIO. 



Eius editionis, quam olim Eduardus Bonnell confece- 
rat, redintegrandae officium cum suscepisset, prima operis 
initia vixdum egressus Ferdinandus Becher morte 
praematura absumptus est, doctus vir et Quintiliani egre- 
gie peritus. Cuius in locum postquam substitutus sum, 
intercedente Rudolplio Muecke, gymnasii Hfeldiensis direc- 
tore, factum est, ut, quascumque ille copias conlegerat, 
usui meo adcommodare possem. Erat igitur ad librum 
primum commentarius crLticus elegantissime elaboratus, in 
reliquis vero libris adnotationum farrago maior modo, 
modo minor, quibus vel proprias proposuit coniecturas vel 
aliorum adnotavit, commendavit, refatavit, librorumque 
lectionibus singulis suffi:ugatus est; erant praeterea, quae 
grammaticorum scripta in re dubia laudarent aut locos 
similes producerent: qualia fere philologi inter legenda 
adnotare solemus. Huc accedebant collationis specimina 
varia velut Ambrosiani, qua nisus Halmii Meisterique no- 
tas hic atque illic corrigere potui, et Florentini codicis, 
utilissima vero Parisini Vallensis oollatio. Quibus ego 
copiis omnibus ita usus sum, ut ex Becheri adnotatione, 
siquidem aliquid novi continere videbatur, quidquid labori 
meo utile putavi, nomine appellato proferrem; itaque non 
pauca hic leguntur, quae publici iuris nondum fecerat. 

De QuintlLiano recensendo (quo de opere post Fiervillii 
et Petersoni* egregios labores iam licet cogitare nec 



* cf. M. F. Fierville, Quintiliani de institutione oratoria 
liber primus. Texte latin etc. Paris, Didot 1890 — Peterson, 
M. Fabi Quintiliani institutionis oratoriae liber decimua, 
A revised text etc. Oxford, Clareudoii Pi^a^ V^^\. 



r 



VI QVINTILIANI IN8T. OR. 

tamen id unus ego absolvere aut potui aut volui) quoniam 
pecnliari libello agere animuni iniiuii, nisi gravissima 
qnaedain nunc non proferam, Tribus igitur ad textum 
constituendum usus sum iibromm generibus, quormc prim" 
principem esse constat Ambrosianum E 153 saeculi 
XI (-4). Cuius lectiones quo rectius iudicentur, interdum 
coniirmatae sunt adposita ea scriptura, qua codex Bam- 
bergensis correctns (6) et in lacmiis suppletus est (G). 
Secundae classis eodicum mutilorum archetypon (B) 
constitui ex libris adbuc conlatis 

BBrnensi (Bn) num. 351 saeculi X 
Bambergensi (Bg) M. 4, 14 saeculi X 
Parisino Nostradamensi (JV) s. X vel XI Bibl. 
Nat. Fonds latin. 18527*). 
Tertii generis libros pleroeque reeentes raagis esse 
nusve contaminatos recte meo iudieio Peterson doeuit. Sed 
in bis esstaiit quidam vitiis eommunibua atque virtutibua 
proprio modo ita distincti, nt ex una stirpe natos esse 
omnes ftppareat: quo e numero Fiervillius produeit 
hos: Parisinoa 7723, 7725, 7726, Gotlianum, Vossianum, 
Neapolitanum, Escurialensem. Addo Vaticanos latinos 1763, 
1766, 1767. Denique eum, qui Turicensem correxit, aliquo 
huius propaginis libro nsmn esse ei varia eius leetione con- 
cludo. His es codicibus cum adeuratius iaspesisset Pari- 
sinum 7723, qui olim fuit Lanrentii Vallae, (J*) quot 
locis emendatam eihjberet scripturam, Becberus sta- 
tim cognovit, qua de re scripsit programraate gymnaaii 
Auricbiensis a. 1891. 

Maltao enjm et probae leetiones, quae aut Regio aut 
editionibus vetustis tribuebantur, esstant in hoe lihro ei- 
qne (quod iam licet addere) consortibus. Sed quoniam 
iidem correeturas partim frivolas et inteipolationem haud . 
raro audacem ostendunt, qua de re dubitari omnino neque I 



*) Conlationem pnhliei iuris fecenint femile Chatelain et^ 
Julee le Coultre, Bibliotbeque de T^cole des hautes ^tndei, I 
ringii^e &scicule Paris ia7&. 



■ PRAEFATIO. VII 

potest neque fas est, in summo discrimine res Tertitur ac 

sane iusta esistimari potest suspieio nihil boni antiquitus 

in hanc codicuin classem pervenisae, quaecomfine autem 

recta videntur, recentibus litteraiTtm humanarum doctori- 

bus deberi. Quam quidem opinionem ipse tam diu veram 

putaTi, quoad vidi locis non paucis Ubros familiae F, 

diim ab j1 et B diserepant, cnra Julii Victoria escerptis 

congruere. Quod oasii factum esse nemo dicet, si, quae 

pag. 193, 194, 200, 204, 238, 239, 303 editionis nostrae 

adnotavimus, comparaverit, sed forsitan fuerit quispiam, 

qui ipaum quoque Tietorera a doctis illis interpolatorifaus 

adhibitimi esse existimet eadem ratione, qua Ciceronis 

libros evolverunt, ut ea emendarent, quae ex his 

exempla QuintUianus protulit. Cui sententiBe fortasse non 

iUud repugnat, quod XIX demum saecoio Victoris ars 

in uno Ubro Eomano reperta et edita est. Qoid enim obstat, 

quominus credamus plures eius codices saeculo SV innotii- 

iase, licet eius rei ceteroqui nec vola sit nec vestigium? 

Magis mirum est, quod ponere oogimur, interpolatorem 

hunc, quem fingimus, a Victore sumpaisse quidem lectio- 

_^eg noonuUas, quibus verba solum mutarentur, minime 

^Hmendarentur, cuni ea, quae in ^l et fi sunt, aeque bona 

^^nderi possent (cf. e. g. p. 193 quod habet IP cum Vic- 

^B)re praeceptum sit, &t AB haud minus recte praec^erhii), 

^^Rmdem vero aliis multis locis, ubi Victor et sine dubio 

^^R apertissime verum exhibet, spreta hac emeudandi oc- 

^HaBione corruptelas foedissimas, quales eaedem in ^ et £ 

sunt, retinuisse, Tertiura addo arguraentum, quo rem ab- 

solvi existimo. Habemus nunc incerti auct-oris oposculum 

de figuris orationis conpositum, quod Ecksteinius ia aaec- 

dotis p, 20 sq. es eodice Parisiao 7530 saeculi VHI. 

edidit*); constat autem partim ex Ubri Vlil et tX institu- 

tionis oratoriae excerptis. Jam, quod in Victore obser- 

vavimua, idem de hoc scriptore dicendum est: scilicet hic 

~ "IKc F (hunc noraino, reliquos eiusdem generis complector) 



*) of. Ealmii Bhetoies lat. m\a. 1 p. 11 w\. 



Vm QVINTILIANI INST. OR. 

et anonymum conspirantea coctra A ^t B depreadimus. 
E^one etiam illum codicem doctis illis interpolatoribus 
ad manum fuisse putabimus? Quales tandem lios homtacB 
fingimus? Immo si quid elarum est, concedendum in iUa 
classe librorum recentium et sine dubio multia locis in- 
terpolatorum tamen mansisse vestigia antiquae Quintilituii 
recensionis. Sane si quid boni exiiibent, utrum provenerit 
ei aatiqua memoria an ei recenti emendatione, aaepe 
diiudicari nequit, neque quisquam est qui non intellegat 
in iis adhibendis semper iudicio, cautione, dubitatione 
esse opus, verum tamen et adhibendi suut et iuxta A. et 
B ponendi, quos locis sescentis emeiidant, Praecipue vero 
memorandnm est eos locis nonnuUis, ubi B deest, A verba 
socordia omiait, scripturam supplere, qna ia re semel con- 
spirant cum Julio Victore. Eosdetu ad textus interpo- 
latioaem vetustiorem cognoscendam interdum esse utiles 
iam hic occasione data moneo, rem statim esempLo in- 
lustraturus. Habes enim 

p. 37,9 ita dktu factii B: ita dictu facfnque A ita 

dictu et factu F 
p. 93, 4 laeii alacres B: laeii alacresque A laeli et 

alaires F 
Quibus locis recte stare asjudeton, multis Quintiliani 
eiemplis demonstrari potest. 
Porro 

p. 244, 33 multiimque iactata simt, semper tamen 
iactabunttir B: et semper tame» A semperque 
tamen P 
p. 267, 22 fingere hoc loco est proponere JP: fingerc 
hoc loco id est prop. A /ingere hoc loco Iioc est 
proponere B 
Quo e genere gravissiuius est locus p. 200, 30: 

'Srd ^tt has dliguiaido non narrandi causas puto, 
sic ab illis dissentio, qui non esse existiment' ita JB, 
et facile quidem in altero membro 'naiTandi cau- 

sas^ suppletur. Eece tamen A: Sed ab iUis 

dissmtio, qui noii exisiimaiti esse nnrrationem, 



PRAEFATIO. rX 

et JP: Sed — db Ulis dissmtio^ qui non esse 

narrandum existiment 
Haec interpolandi libido maxiine xmuin dicendi genus in- 
yasit, quo Quintilianus usus est: qui ubi artis quasdam 
definitiones laudat, receptam usu appellationem per paren- 
thesin addere consuevit, cuius rei est exemplum omnibus 
libris traditum 

pag. 289, 21 id quoque (ohscurum vocant), quod secreto 

et sine teste — . 
Jam yide 

pag. 196, 15: sermonem a persona iudicis aversum 

{cato6xqoq>ri didtur) B: quae an, dicitur A. 

qui ccTt, d, JP. 
Qua ex observatione iudicanda est haec lectionis varietas: 
pag. 151, 7: negotialem (jCQayfiatiKi^v vocat) A.: 

quam nq, vocat BJP, 
pag. 178, 17: mutuam accusationem {avr iKaxriyoQla 

vocatur) j4.: quae avux, vocatur BF, 
Haec paulo verbosius exsecutus sum, ne quis his simili- 
busque locis sine ratione a priorum editionum consuetu- 
dine descivisse me existimet. 

Codicem Vallensem in quinque libris prioribus accura- 
tissime contulerat F. Becher, in sexto nisi miscellanea 
quaedam non adnotaverat. Itaque intercedente Hugone 
Eabe, qui locos quoque huius codicis nonnullos mea 
causa examinavit, inde a fol. 69^ ad fol. 78' imagines 
libri luce exceptae (ipse enim roganti mihi concessus non 
est) Grjphiam missae sunt, quibus usus adnotationem con- 
stitui. Sed cum eius libri haec sit condicio, ut praeter ignoti 
correctoris (JP^) operam ab ipso Laurentio Valla adno- 
tatione, emendatione, rasuris saepenumero ita vexatus sit, 
ut quid prima manu (JP^) scriptum fuerit dinosci non 
iam possit, alia eiusdem classis exemplaria arcessenda 
erant, quae in dubia lectione consulerentur. Adhibui igitur 
unum Parisinum 7725 (Q), quem meo impetratu Gry- 
phiam transmissum inspicere atque conferre ipse potui, 
uniun Vaticanum 1765, Eomae ver^ «jjm^. \^^^ ^ ^^ 



X QVINTrLIAM INST, OR. 

conlatum, qoi etai inter Romanos optimus esse mihi Tide- 
batur, tamen testum exhibet etiam maiore quam Parisini 
licentia constitutum, qua re motus raro tantum eius men- 
tionem feci. Interdum adposui eas leetiones, quas libri 
Turicensis corrector (T^) eshibuit, quem codice aliquo 
uostri generis usum esse videri iam supra disi. 

Ks deniqne locis, quabna B lacunas hahet, praeter 
haec adiumenta et Bambergensis codicis ex supplemento 
scripturam (G) et libri Monacensis [M.) leetiones dedi, 
ei Halmii apparatu desumptas, novumque induri codicem 
Vaticanum 1762 saeculi XV, qaem yere anni 1905 Bo- 
mae partim contuli partim luce escipiendum curavi: 
hic {V~) a librario linguae latinae inperito modo adcuratius 
modo neglegentius scriptus originem e contatuinatione 
lihrorum classis A. at F dusisse videtur, liher cum cautione 
adbihendus sed propriis quoque virtutihus escellens; velut 
quod semel Gabbae noraeii servavit, non parva laus est. 

Julii Victoris escerpta, quae Angelo Mai anno 1831 
publicftvit, quin ad historiain testus cognoaCendam non 
minus quam ad rem criticam faciendam plurimum valeant, 
dubitari nequit. Quamquam enim ille Victor nonnulla 
sponte mutavit, alia neglegenter excepit, alia transvolavit 
et inter media omisit, seniper tamen lioc teaendum eat, 
uhicumque ad verbum conapiret cum A-BP vel singulis 
vel universis, antiquissimum nos tenere de textu Quin- 
tilianeo testimonium. Qui consensus licet fallere possit et 
interdum fallat, ne in minutiis quidem neglegendus neque 
ab eo discedendum est, nisi gravissima argiimenta cogant. 
Ceterum occasione data adnoto, quae a Victore omisaa 
singulis locis tamquam iaterpolata in editione mea cau- 
cellis saepta smit, non ideo me abiecisae, quia a Viotore 
omittuntur; cui rei tura demura aliqua auctoritas trihuenda 
est, si certae quaedam rationes interpolationis suspicionem 
moveant Laud aliter, ac si verba in libris varie conloeata 
non propter hoc delenius sed idcirco, quia glossae suBpicio 
aliunde conlecta sede vocahuli incei^ta augetur. 

Cassiodorii quae vocantur ex.cetuta (ne<\ue enim ipsius 



1 



PRAEFATIO. XI 

sunt) medio aevo ex codice Ambrosiani gemello gram- 
maticus nescio quis deprompsit: eam non habent auctori- 
tatem, quam Victor iure adrogare potest. 

Denique Quintiliani codices quotquot exstant ex uno 
archetypo fluxisse moneo, quae coniectura lacunis, inter- 
polationibus, scripturae vitiis onmium communibus confir- 
matur. Erat is liber iam minusculis litteris soriptus, Vic- 
tore aliquanto recentior: et scholia continebat et variae 
lectionis aliquam copiam. Nam quae inter ^ et S et 
P diversitas intercedit, eam non solimi librariorum verba 
pessumdantium culpa explicare licet: sunt ex parte variae 
lectiones quas tradidit nobis antiquitas. Hinc ortum est 
illud inter Ambrosianum {A) et Bemensem (JS) certamen, 
utrius maior sit fldes atque auctoritas, quo in certamine 
diu victor foit Ambrosianus, cui ne Becherus quidem pal- 
mam negavit. Scio autem huius libri adversarLum ali- 
quando exstitisse virum artis criticae peritissimum Geor- 
gium Kaibel, scio eundem codicem multis locis cum studio 
atque industria correctum videri quibusdam, quorum equi- 
nem haud parvi fecerim iudicium. At idem cum saepe- 
dumero unicus egregie vera servavit, tum haud raro auc- 
toritas eius a Julio Victore confirmatur. Est igitur 
quaestio singulis locis disceptanda, dum modo teneas ne- 
que Ambrosiani neque Bernensis eique conflnium ope ad 
textum constituendum careri posse: immo his quasi duplici 
fundamento nitetur. Ego autem Ambrosiani receptas 
lectiones non raro sprevi, quas nimis politas atque ele- 
gantes putavi: ad familiam S redii, etsi quae contLnebat, 
duriora et asperiora videri poterant: talem mihi finxeram 
Quintiliani imaginem hominis ad antiquum morem Bo- 
mani et nimis levia spementis. Item in flnibus senten- 
tiarum si quae erat lectionis varietas, clausularum lex 
atque consuetudo saepius traditionem S quam A. com* 
mendare mihi videbatur. 

Haec quam brevissime potui, exposui. Editiones ad- 
hibui quae ad manum erant recentiores: Gesneri^ Spal- 
dingi, Gerahardi, Luenemanni, "H.. '^<eY«£v.j Tjxwss^^^ 



Xn QVINTILIANI INST. OR. 

Bonnelli, Halmii, Meisteri, Fiervillii; vidi Hackianain 
Obrechtianam, Bnrmannianam, Bipontinam; hanim ex adna 
tatione de antiquioribus cognoscere studui. Novissimas Vircfc 
rum doctorum coniecturas non paucas Becherus in marginibic 
adnotaverat; praeterea adii Jv. Muelleri, Meisteri, Becheri. 
Ammonii publicas relationes; graviora quaedam ipse in- 
spexi. In plagulis legendis indefesso studio me iuvii 
Fr. Vollmer amicus, cuius consilio et admonitioni quan- 
tum haec editio debeat, sane ex adnotatione mea, quam 
brevem et concisam esse voluit is qui exemplaria excu- 
denda curavit, minime cognosci potest. Multa legit Gui- 
lelmus Kroll, non nuUa Segofredus Sudhaus: non defue- 
runt adiutores utinamque ne ipsum me bene volentem 
vires defecerint! 

Eestat, ut gratias agam Eegiae litterarum academia€ 
Berolinensi, cuius auxilio Eomam vere anni 1906 adire 
et libros Vaticanos examinare mihi licuit. Denique officic 
me obstrinxerunt viri egregii P. Franchi de Cavalieri. 
G. Falter, Ch. Huelsen, C. Wendel, qui de librorum Vati- 
canorum scriptura dubitanti mihi summa cum liberali- 
tate succurrerunt. 

Scripsi Monasterii Guestfalorum. 

L. Radermacber. 



M. FABI QYINTILIANI 
INSTITVTIONIS ORATOEIAE 



LIBRI XU 



PARS PRIOR 

LIBROS I— VI CONTrNENS 



TABULA SIGLORUM. 



A = Ambrosianus E 153 s. XI (n = manus secunda) 
b = manus sec. codicis Bambergensis s. XI 
G = BambergensiSf quatenus foliis manu s. XI scriptis 
pletus est {9 = manus secunda) 

Bn = Bemensis 351 s. X 

B9 ^ Bambergensis M. 4,14 s. X 

iV = Nostradamensis Paris. lat. 18527 s. X (?) 

B = horum consensus 

/» = Parisinus lat. 7723 s. XV 

Q = ParisinuB lat. 7725 s. XV 

H = Vaticanus lat. 1766 s. XV 

T* =s corrector codicis Turicensis s. XI vel XII 

F = Vaticanus latinus 1762 s. XV 

M = Monacensis lat. XX s. XV 

Vt = excerpta Julii Victoris cf. Halmii rhetores latini : 

res n p. 373 sq. 
Cas8 = excerpta quae Cassiodori vocantur cf. Halm ibid. p. 5 

Passim memoravimus libros F = Florentinum, S = 
gentoratensem, L = Lassbergianum nunc Friburgensem, 
neque QRt^ nominavimus nisi ad lectionem P confirma 
vel corrigendam, ubi oblitterata fuit. 



M. Fabius Quintilianus Tryphoni suo salutem. Eflia- 1 
gitasti cotidiano convicio, ut libros, quos ad Marcellum 
meum de institutione oratoria scripseram, iam emittere in- 
dperem. nam ipse eos nondum opinabar satis matumisse, 

squibus componendis, ut scis, paulo plus quam biennium 
tot alioqui negotiis districtus impendi: quod tempus non 
tam stilo quam inquisitioni instituti operis prope infiniti 
et legendis auctoribus, qui sunt innumerabiles, datum est. 
nsus deinde Horati consilio, qui in arte poetica suadet, 2 

10 ne praecipitetur editio nonumqm prematur m cmmm, 
dabam iis otium, ut refrigerato inventionis amore dili- 
gentius repetitos tamquam lector perpenderem. sed si tanto B 
opere efflagitantur quam tu adfirmas, permittamus vela 
ventis et oram solventibus bene precemur. multum autem 

15 in tua quoque fide ac diligentia positum est, ut in manus 
hominum quam emendatissimi veniant. 



9 Artis poeticaey 388 



QnxTiLiAMyB ed. BadermaobeT. "L 



LIBEB PBIMUS. 



Prooemium. 

Post inpetratam studiis meis qmetem, quae per yiginti 1 
annos' erudiendis iuvenibus inpenderam, cum a me quidam 
5 familiariter postularent, ut aliquid de ratione dicendi 
oomponerem, diu sum equidem reluctatus, quod auctores 
utriusque linguae clarissimos non ignorabam multa quae 
ad hoc opus pertinerent diligentissime scripta posteris 
reliquisse. sed qua ego ex causa faciliorem mihi veniam 2 

10 meae deprecationis arbitrabar fore, hac accendebantur illi 
magis, quod inter diversas opiniones priorum et quasdam 
etiaan inter se contrarias difficilis esset electio, ut mihi 
si non inveniendi nova, at certe iudicandi de veteribus 
iniimgere laborem non iniuste viderentur. quamvis autem B 

15 non tam me vinceret praestandi quod exigebatur fiducia 
quam negandi verecundia, latius se tamen aperiente ma- 
teria plus quam inponebatur oneris sponte suscepi, simul 
ut pleniore obsequio demererer amantissimos mei, simul 
ne vulgarem viam ingressus alienis demum vestigiis in- 

*o sisterem. nam ceteri fere, qui artem orandi litteris tradi- 4 
derunt, ita sunt exorsi, quasi perfectis onmi alio genere 
doctrinae summam in eloquentia manum inponerent, sive 
contemnentes tamquam parva quae prius discimus studia, 
sive non ad suum pertinere officium opinati, quando di- 

6 visae professionum vices essent, seu, quod proximum vero, 
nuUam ingenii sperantes gratiam circa res etiamsi ne- 



22 in incJ Hdlm, def Goldhacher coll X 1, ^l 



1 

1 



4 QVINTILUNI mST. OR. 

eessarias, proral tamen ab ostentatioiie positas, nt operum 
5 fastigia apectantur, latent fundamenta. ego eum existimem 
nihil arti orafcoriae aliemim sine quo fieri i 
oratorem fatendum est, nec ad ullius rei aumraani Tiisi, 
praecedentibus initiis perveniri, ad minora illa, 
si ueglegaa, non sit maioribus locus, demittere me noi 
recusabo iieo aliter quani si mihi tradatur educandus' 
* orator, studia eius formare ab infantia incipiam. quod 
opns, Marcelle Vitori, tibi dicamus, quem cum 
mmu nobia tum esimio litterarum amore flagrantem non lo 
propter haec modo, quamquam sint magna, digntssimuni 
hoc mutuae inter nos caritatis pignore iudicabamuB, sed 
quod erudiendo Getae tuo, cuius prima aetas manifestum 
iam ingenii lumen ostendit, non inutiies fore libri vide- 
bantur, quoa ab ipsis dicendi velut incunabulis per onmis is 
quae modo aliquid oratori futuro coaferant artia ad sum- 

7 mam eius operis perducere destiaabamus, atque eo raagis, 
quod duo iam sub nomiae meo libri ferebantur artis rhe- 
toricae neque editi a me nei^ue in hoc comparati. nam- 
que altemm sermonem per biduum habitum pueri, quibos m 
id praestabatur, exceperant, alterum pluribus sane diebus, 
quantum notando consequi potuerant, interceptum boni 
iuvenes, sed nimium amantes mei temerario editionis 

8 lionore Tulgaverant. quare in his quoque libris erunt 
eadem aliqua, multa mutata, plurima adiecta, orania vero ai 
compoaitiora et quantum noa poterimus elaborata. 

'''^^/'Oratorem autem instituimus illum perfectum, qui esse 
nisi vir bonus non potest, ideoque non dicendi modo ex- 
imiam in eo facultatem, sed omnis animi virtutes erigimus. 

10 neque enim hoc concesserim, rationem rectae honestaeque iii 
vitae, ut quidam putavenint, ad philosophos relegandam, 
cum vir ille vere civilia et publiearum privataruraque 
rerura adrainistrationi accommodatus, qui regere eonsiliis 
urbes, fundare legibus, emendare iudiciis possit, nou alios 

11 sit profecto quam orator. quare, jtametsi me fateor usurumii 

9 Vitori 3Iomm8cn: vitor * A victori rell 17 incipit Bg 
ss boaij bini AT8 



I. PROOEMIUM, 6—161 6 

quibusdam quae philosophorum libris continentui*, tamen 
ea iure vereque contenderim esse operis nostri proprieque 
ad artem oratoriam pertinere. an/ si £requentissime de 12 
iustitia, fortitudine, temperantia ceierisque similibus dia- 
5 serendum es^ /adeo *^ut Adx ulla possit causa repenriy in 
quam non sdiqua ex his incidat quaestio, eaque oinnia 
inventione atque elocutione sunt explicanda, dubitabitur, 
ubicumque vis ingenii et copia dicendi postulatur, ibi 
partes oratoris esse praecipuas? fueruntqne haec, ut Cicero 18 

30 apertissime colligit, quemadmodum iuncta natura, sic 
o£6.cio quoque copulata, ut idem sapientes atque elo- 
quentes haberentur./scidit deinde se studium, atque inertia 
factnm est ut artes esse plures viderentur. nam ut primum 
lingua esse coepit in quaestu institutumque eloquentiae 

15 bonis male uti, curam morum qui diserti habebantur reli- 
querunt: ea vero destituta infirmioribus ingeniis velut 14 
praedae fuit. inde quidam contempto bene dicendi labore 
ad formandos animos statuendasque yitae leges regressi 
partem quidem potiorem, si dividi posset, retinuerunt, 

io nomen tamen sibi insolentissimum adrogaverunt, ut soli 
studiosi sapientiae yocarentur. quod neque summi impera- 
tores neque in consiliis rerum maximarum ac totius ad- 
ministratione rei publicae clarissime versati sibi umquam 
vindicare sunt ausi: facere enim optima quam promittere 

S5 maluerunt. ac veterum quidem sapientiae professorum 1& 
multos et honesta praecepisse et, ut praeceperint, etiam 
vixisse facile concesserim: nostris vero temporibus sub 
hoc nomine maxima in plerisque vitia latuerunt. non 
enim virtute ac studiis ut haberentur philosophi labora- 

80 bant, sed vultum et tristitiam et dissentientem a ceteris 
habitum pessimis moribus praetendebant. haec autem quae 16 
velut proprfti philosophiae adseruntur, passim tractamus 
onmes. quis enim non de iusto, aequo ac bono, modo 
non et vir pessimus, loquitur? quis non etiam rusticorum 

9 Be Orat. III 15 sq 



38 modo non et i. e, fiovov oij%\ xal 



6 QVINTILIANI mST. OR. 

aliqua de oausis natoralibus quaerit? nam verborum pro- 
prietas ac differentia omnibus, qui sermonem curae babent, 

17 debet esse coinmunis. sed ea et sciet optime et eloquetur 
orator: qui si fuisset aliquando perfectus, non a philo- 
sophorum scholis virtutis praecepta peterentur. nunc ne- 5 
cesse est ad eos [aliquando] auctores recurrere, qui deser- 
tam, ut dixi, partem oratoriae artis, meliorem praesertim, 
occupaverunt, et velut nostrum reposcere, non ut nos 
illorum utamur inventis, sed ut illos alienis usos esse 

18 doceamus. sit igitur orator vir talis, qualis vere sapiens 10 
appellari possit, nec moribus modo perfectus (nam id mea 
quidem opinione, quamquam sunt qui dissentiant, satis 
non est), sed etiam scientia et omni facultate dicendi. 

19 qualis fortasse nemo adhuc fuerit, sed non ideo minus 
nobis ad summa tendendum est: quod fecerunt plerique 15 
veterum, qui etsi nondum quemquam sapientem repertum 

20 putabant, pi^aecepta tamen sapientiae tradiderunt. nam 
est certe aliquid consummata eloquentia neque ad eam 
pervenire natura humani ingemi prohibet. quod si non 
contingat, altius tamen ibunt, qui ad summa nitentur, 20 
quam qui praesumpta desperatione quo velint evadendi 
protinus circa ima substiterint. 

21 Quo magis impetranda erit venia, si ne minora qui- 
dem illa, verum operi quod instituimus necessaria prae- 
teribo. nam liber primus ea, quae sunt ante officium 25 
rhetoris, continebit. secundo prima apud rhetorem ele- 
menta et quae de ipsa rhetorices substantia quaeruntur 

22 tractabimus. quinque deinceps inventioni (nam huic et 

dispositio subiungitur), quattuor elocutioni, in cuius partem 

memoria ac pronuntiatio veniunt, dabuntur. unus accedet, so 

in quo nobis orator ipse informandus est: ubi, qui mores 

eius, quae in suscipiendis, discendis, agendis Causis ratio, 

quod eloquentiae genus, quis agendi debeat esse finis, quae 

post finem studia, quantum nostra valebit infirmitas, dis- 

28 seremus. his omnibus admiscebitur, ut quisque locus postu- 
35 



6 aliquando del Spalding 81 ubi rdem: wt libri u in ras A 



I. PBOOEMIUM, 16—27. 1, 1—2. 7 

Ubit, docendi ratiO; quae non eomm modo scientia, quibus 
solis quidam nomen artis dederunt, studiosos instruat et, 
ut sic dixerim^ ius ipsum rbetorices interpretetur, sed 
alore facundiam, vires augere eloquentiae possit. nam 24 "^"^ 

5 plerumque nudae illae artes nimiae subtilitatis adfecta- 
tione frangunt atque concidunt quidquid est in oratione 
generosius, et omnem sueum ingenii bibunt et ossa dete- 
gunt, quae ut esse et adstringi nervis suis debent, sic 
corpore operienda sunt. ideoque nos non particulam illam, 25 ^^ 

10 sicuti plerique, sed quidquid utile ad instituendum oratorem 
putabamus, in hos duodecim libros contulimus, breviter 
omnia demonstraturi: nam si quantum de quaque re dici 
potest persequamur , £nis opeiis non reperietur. illud 26 
tamen in primis testandum est, niliil praecepta atque artes 

uyalere nisi adiuyante natura. quapropter ei, cui deerit in- 
genium, non magis haec scripta sint, quam de agronmi 
cultu sterilibus terris. sunt et alia ingenita cuique adiu- 27 
menta, yox, latus patiens laboris, yaletudo, constantia, 
decor. quae si modica obtigerunt, possunt ratione ampliari, 

sosed nonnumquam ita desunt, ut bona etiam ingenii studii- 
que corrumpant: sicut et haec ipsa sine doctore perito, 
studio pertinaci, scribendi legendi dicendi multa et con- 
tinua exercitatione per se nihil prosunt. 

[QUEM AD MODUM PRIMA ELEMENTA TRADENDA SUNT.] 

^ I. Igitur nato filio pater spem de illo primum quam 
optimam capiat: ita diligentior a principiis fiet. falsa enim 
est querella, paucissimis hominibus vim percipiendi quae 
tradantur esse concessam, plerosque yero laborem ac tem- 
pora tarditate ingenii perdere. nam contra plures reperias 

^ et faciles in excogitando et ad discendmn promptos. quippe 
id est homini naturale, ac sicut ayes ad volatum, equi ad 
cursum, ad saeyitiam ferae gignuntur, ita nobis propria 
est mentis agitatio atque sollertia, unde origo animi 
caelestis creditur. hebetes vero et indociles non magis 2 

^ secundum naturam hominis eduntur quam prodigiosa eoY- 

5 mndae A: mmia rell 



8 QVINTILIANI INBT. OE. 

pora et mosstris insignia, sed hi pauci admoduni fuerunt. 
argumentum, quod in pueris elucet spes plurimorum: quae 
cum emoritur aetate, manifestum eet non naturam defo- 
oisse, sed ciira,m. 'praestat tamen ingenio aiius allu 
8 conoedo, sed plus efficiet aut minus: nemo reperitur, 
sit studio nihil consecutus. Iioc qoi perviderit, protinus- 
ut erit parens 1'actus, acrem, quam maxirae datur, curam 
spei futuri oratoris impendat. 

Anto omnia ne sit vitiosus sermo jiutricibusi quas, 

4 fieri posset, sapientes Clirysippus optavit, certe quantumi 
rea pateretur, optimas eligi voluit. et monim quidei 
hia baud dubie prior ratio est, recte tamen etiam loquantur. 

5 bas pi-imum audiet puer, liarum verba eflingere imitaudo. 
conabitur, et natura tenacissimi sumns eorum, quae rudi- 
boB animis percepimus; ut sapor quo nova imbuas <^vasa^ 
durat, nec lanarum colores, quibus simple^c ille candor 
mutatus est, elui possont. et haec ipsa magis pertinaciter 
haerent quae deteriora aunt, nam hona facile mutantur in 
peius: quando in bonum verteria vitia? non adsutscat ergo, 
ne dum infans quidem est, sermoni qui dediscendus sit. 

C lu parentihus vero quam plurimum esse eruditionis 
optaverim. nec de patribus tantum loquor: nam Grao- 
chonun eloquentiae multnm contulisse accepimus Comeli&mi 
matrem, cuius doctissimus sermo in poateros quoque t 
epistulis traditus. et Laelia C. filia reddidisse in loquendo^ 
patemam elegantiam dicitur, et Hori^ensia« Q. filiae oratio. 
apud triumviros habita legitur nou tautum in sexut' 

7 honorem. aec tamen ii, quibus discere ipsis non contigit,' 
minoreni curara docendi liberos habeant, sed sint propter 
hoc ipsum ad cetera magis diliges 

De pueris, inter quos educabitur ille huic spei desti- 

g natus, idem quod de nutricibus dictum sit. de paedagogi» 

hoc amplius, ut aut sint eruditi plane, quam primaiit' 

10 frg. 7.^1 Arnim 

15 vasa add BecJier 18 quae T^jrraV: quo rell 19 quandi 
A de/ Kiderlin: num quando S uam quando BgM niinc quando 
^ naiaquaia J* namque quando V 'i& ^lut«\ >pleae A' 



I. 1, 2—14. 9 

esse curam yeliin, aut se non esse eruditos sciant. nihil 
est peius iis, qui paulnni aliquid ultra primas litteras 
progressi falsam sibi scientiae persuasionem induerunt. 
nam et cedere praecipiendi partibus indignantur et velut 
6 iure quodam potestatis, quo fere hoc bominum genus in- 
tumescit, imperiosi atque interim saevientes stultitiam 
suam perdocent. nec minus error eorum nocet moribus, 9 
si quidem Leonides Alexandri paedagogus, ut a Babylonio 
Diogene traditur, quibusdam eum vitiis imbuit, quae ro- 

10 bustum quoque et iam maximum regem ab illa institu- 
tione puenli sunt persecuta. 

Si cui multa videor exigere, cogitet oratorem institui, 10 
rem arduam etiam cum ei formando nihil defuerit, prae- 
terea plura ac difficiliora superesse: nam et studio per 

16 petuo et praestantissimis praeceptoribus et plurimis di- 
sciplinis opus est. quapropter praecipienda sunt optima^ 11 
quae si quis gravabitur, non rationi defuerint, sed homini. 
si tamen non continget quales maxime velim nutrices, pueros, 
paedagogos habere, at imus certe sit adsiduus loquendi non 

20 inperitus, qui, si qua erunt ab his praesente alumno dicta 
vitiose, corrigat protinus nec insidere illi sinat, dum tamen 
intellegatur i^, quod prius dixi, bonum esse, hoc remedium. 

A sermone Graeco puerum incipere malo, quia Latinum, 12 
qui pluribus in usu est, vel nobis nolentibus perbibet, 

25 simul quia disciplinis quoque Graecis prius instituendus 
est, tmde et nostrae fluxerunt. non tamen hoc adeo super- Ift 
stitiose fieri velim, ut diu tantum Graece loquatur aut 
discat, sicut plerisque moris est. hoc enim accidunt et 
oris plurima vitia in peregrinum sonum corrupti et ser- 

30 monis, cui cum Graecae figurae adsidua consuetudine hae- 
serunt, io diversa quoque loquendi ratione pertinacissime 
durant. non longe itaque Latina subsequi debent et cito 14 
pariter ire. ita fiet ut, cum aequali cura linguam utram- 
que tueri coeperimus, neutra alteri officiat. 

9 frag. 51 AmiTu 



17 defuerit BwTMPS 28 hoc] hinc PV 



10 QVINTILIANI INST. OR. 

15 Quidam litteris instituendos, qui minores septem annis 
essent, non putaverunt, quod iUa primum aetas et in- 
tellectum disciplinarum capere et laborem pati posset. in 
qua sententia Hesiodum esse plurimi tradimt, qui ante 
grammaticum Aristophanen fuerunt. nam is primum {)7to- 5 
d^rjiuxg^ in quo libro scriptum hoc invenitur, negavit esse 

16 huius poetae. sed alii quoque auctores, inter quos Era- 
tosthenes, idem praeceperunt. melius autem, qui nullum 
tempus vacare cura volunt, ut Ohrysippus. nam is, quam- 
vis nutricibus triennium dederit, tamen ab illis quoque 10 
iam formandam quam optimis institutis mentem infantium 

17 iudicat. cur autem non pertineat ad litteras aetas, quae 
ad mores iam pertinet? neque ignoro toto illo, de quo 
loquor, tempore vix tantum effici, quantum conferre unus 
postea possit annus, sed tamen mihi, qui dissenserunt, 15 
videntur non tam discentibus in hac parte quam docentibus 

18 peperoisse. quid melius alioqui facient, ex quo loqui pote- 
runt (faciant enim aliquid necesse est)? aut cur hoc quan- 
tulumcumque est usque ad septem annos lucrum fasti- 
diamus? nam certe quamlibet parvum sit, quod contulerit ao 
aetas prior, maiora tamen aliqua discet puer ipso ilio 

19 anno, quo minora didlcisset. hoc per singulos prorogatum 
in summam proficit, et, quantum in infantia praesumptum 
est temporis, adulescentiae adquiritur. idem etiam de 
sequentibus annis praeceptum sit, ne, quod cuique di- 25 
scendum est, sero discere incipiat. non ergo perdamus 
primum statim tempus, atque eo minus, quod initia littera- 
rum sola memoria constant, quae non modo iam est in 
parvis, sed tum etiam tenacissima est. 

20 Nec sum adeo aetatium inprudens, ut instandum pro- 30 
tinus teneris acerbe putem exigendamque plane operam. 
nam id in primis cavere oportebit, ne studia qui amare 
nondum potest, oderit et amaritudinem semel peroeptam 

4 frg. 173 Rz — 9 frg. 733 



6 primum A: primus rell 22 singulos: annos add, variis 
/ocis 4B»i»r 31 pienam operam edd quaedam 



I. 1, 15—25. 11 

etiam nltra rades annos reformidet. lusus hic sit, et 
rogetur et laudetur et numquam non scisse se gaudeat, 
aliquando ipso nolente doceatur alius, cui invideat, con- 
tendat interim et saepius vincere se putet: praemiis etiam, 
6 qnae capit illa aetas, evocetur. 

Parva docemus oratorem instituendum professi, sed est ^l 
sua etiam studiis infantia, et ut corporum mox fortissi- 
morum educatio a lacte cunisque initium ducit, ita futurus 
eloquentissimus edidit aliquando yagitum et loqui primum 

10 inoerta Toce temptavit et haesit circa formas litterarum. 
nec si quid discere satis non est, ideo nec necesse est. 
quodsi nemo reprehendit patrem, qui haec non neglegenda 22 
in suo filio putet, cur inprobetur, si quis ea, quae domi 
suae recte faceret, in publicum promit? atque eo magis, 

15 quod minora etiam facilius minores percipiunt, et ut cor- 
pora ad quosdam membrorum flexus formari nisi tenera 
non possunt, sic animos quoque ad pleraque duriores 
robur ipsum facit. an Philippus Macedonum rex Alexandro 28 
filio suo prima litterarum elementa tradi ab Aristotele 

fo summo eius aetatis phlLosopho voluisset, aut ille susce- 
pisset hoc officium, si non studiorum initia et a perfec- 
tissimo quoque optime tractari et pei*tinere ad summam 
credidisset? fingamus igitur Alexandrum dari nobis, in- 2 k 
positum gremio, dignum tanta cura infantem (quamquam 

S5 suus Guique dignus est): pudeatne me in ipsis statim ele- 
mentis etiam breyia docendi monstrare compendia? neque 
enim mihi illud saltem placet, quod fieri in plurimis video, 
ut litterarum nomina et contextum prius quam formas 
parvuli discant. obstat hoo agnitioni earum, non inten- 25 

30 dentibus mox animum ad ipsos ductus, dum antecedentem 
memoriam secuntur. quae causa est praecipientibus, ut 
etiam, cum satis adflxisse eas pueris recto illo, quo primum 
soribi solent, contextu videntur, retro agant rursus et 
varia permutatione turbent, donec litteras qui instituuntur. 



2 Bcisse J»l': fecisse ABgM 22 quoquel oram A} \\ftYVi.\sv 
A^ attum ex eo qmd antecedit studi-omm 



r 



12 QVINTILIANl INST. OR, 

facie norint, non ordine. quapropter optime sicut honi 

26 num pariter et habitua et Bomjna edocebuntur. sed quo( 
in litteris obest, in syllabis non nooebit. non esciucU 
autem, id quod est motirni iiTitandae ad discendura i 
fantiae gratia, ebumeas etiam litterarum fornias in lusu 
offerre, et bi quid aliud, quc magis illa aetas gaudeat 
inTeniri potest, quod tractare, intueri, nominare iucui 
dum sit. 

27 Cum yero iam ductns sequi coeperit, non inutile er 
eas tabellae quam optime inseulpi, ut per illos veh 
sulcoE ducatar stilus. nam neque errabit., quentadmodui 
in ceris (continebitur enim utrimque marginibus neqne 
extra praescriptum egredi poterit), et celerius ac sa.epitij| 
aequendo cerfa Testigia firmabit ai-ticulos neque egebit 
adiutorio manum suam manu guper inposita regentii 

£8 non est aliena res, quae fere ab bonestis neglegi solel 
cura bene ac velociter scribendi. nam cum sit in s1 
praecipuum, quoqne solo verus Ole profectus ct altis radi 
eibus nisua paretur, scribere ipBmn, tardior stilos eogit» 
tionem moratur, rudis et confusua intellectu caret: \mi 

29 sequitur alter dictandi quae tranEferenda sunt labor. quai 
cum semper et ubique, tum praecipue in epistulis secretii' 
et familiaribus delectabit ne hoc quidem neglectum reli- 
quisse. 

80 SylJabis nullum compendium est: perdiseendae omnes 
nec, ut at pierumque, difficillima quaeque earum diffe- 

81 reuda, ut in nominibus scribendis deprebendaEtur. quin, 
immo ne primae quidem memoriae temere credendumi 
repetere et liiu inculcare fuerit utilius et in leetione quo 
que noa properare ad continuaiidam eam vel adcelerandai 
nisi cum inoffenaa atque indubitata litterarum inter i 
coniunctio suppeditare sine uUa cogitandi saltem mora 
pofflrit. tunc ipsis syllabis verba conplecti et bis sermoneni 

82 conectere incipiat: incredibile est, quantum morae lectioi^ 

4 motuni] notum lil 
i ftgi'V 19 ipBam 



I, 1, 25—37. 13 

festinatione adiciatur. hinc enim accidit dubitatio, inter- 
missio, repetitio plus quana possunt audentibus, deinde 
cum errarunt, etiam iis quae iam sciunt diffidentibus. 
certa sit ergo in primis lectio, deinde coniuncta, et diu 38 

6 lentior, donec exercitatione contingat emendata yelocitas. 
nam prospicere in dextrum, quod omnes praecipiunt, et 84 
providere non rationis modo, sed usus quoque est, quo- 
niam sequentia intuenti priora dicenda sunt, et, quod diffi- 
cillimum est, dividenda intentio animi, ut aliud voce, 

10 aliud oculis agatur. illud non paenitebit curasse, cum 
scribere nomina puer, quemadmodum moris est, coeperit, 
ne hanc operam in vocabulis vulgaribus et forte occurren- 
tibus perdat. protinus enim potest interpretationem linguae 85 
seeretioris, quas Graeci ykcoaaag vocant, dum aliud agitur, 

16 ediscere et inter prima elementa consequi rem postea 
proprium tempus desideraturam. et quoniam circa res 
adhuc tenues moramur, ii quoque versus, qui ad imita- 
tionem scribendi proponentur, non otiosas velim sententias 
habeant, sed honestum aliquid monentis. prosequitur haec 86 

90 memoria in senectutem et inpressa animo rudi usque ad 
mores proficiet. etiam dicta clarorum virorum et electos 
ex poetis maxime (namque eorum cognitio parvis gratior 
est) locos ediscere inter lusum licet. nam et maxime 
necessaria est oratori, sicut suo loco dicam, memoria et 

S5 ea praecipue firmatur atque alitur exercitatione et in his, 
de quibus nunc loquimur, aetatibus, quae nihildum ipsae 
generare ex se queunt, prope sola est, quae iuvari cura 
docentium possit. non alienum fuerit exigere ab his aeta- 87 
tibus, quo sit absolutius os et expressior sermo, ut nomina 

80 quaedam versusque adfectatae difficultatis ex pluribus et 
asperrime coeuntibus inter se sjUabis catenatos et veluti 
confragosos quam citatissime volvant: %aXi,voC Graece vo- 
cantur. res modica dictu, qua tamen omissa multa linguae 
yitia, nisi primis eximuntur annis, inemendabili in poste- 

sft rom pravitate durantur. 



35 dnrentar n 



14 QVINTILIANI INST. OR. 

[UTILIVS DOMI AN IN SCHOLIS ERUDJANTUR.] 

1 U. Sed nobis iam paulatiin adcrescere puer et exire 
de gremio et discere serio incipiat. hoc igitur potissimum 
loco tractanda quaestio est, utiliusne sit domi atque intra 
privatos parietes studentem continere, an frequentiae scho- 5 

2 larum et velut publicis praeceptoribus tradere. quod qui- 
dem cum iis, a quibus clarissimarum civitatium mores 
sunt instituti, tum eminentissimis auctoribus video placu- 
isse. non est tamen dissimulandum, esse nonnullos, qui ab 
hoc prope publico more privata quadam persuasione dis- lo 
sentiant. hi duas praecipue rationes sequi videntur: unam, 
quod moribus magis consulant fugiendo turbam hominum 
eius aetatis, quae sit ad vitia maxime prona, unde causas 
turpium factorum saepe extitisse utinam falso iactaretur: 
alteram, quod, quisquis futurus est ille praeceptor, libe- i5 
ralius tempora sua inpensurus uni videtur quam si eadem 

8 in pluris partiatur. prior causa prorsus gravis: nam si 
studiis quidem scholas prodesse, moribus auteni nocere^ 
constaret, potior mihi ratio vivendi honeste quam vel 
optime dicendi videretur. sed mea quidem sententia iimcta so 
ista atque indiscreta sunt: neque enim esse oratorem 
nisi bonum virum iudico et fieri, etiam si potest, nolo. 
de hac re igitur prius. 

i Corrumpi mores in scholis putant: nam et corrum- 
puntur interim, sed domi quoque, et sunt multa eius rei » 
exempla, tam hercule, quam conservatae sanctissime utro- 
bique opinionis. natura cuiusque totum curaque distat. 
da mentem ad peiora facilem, da neglegentiam formandi 
custodiendique in aetate prima pudoris, non minorem 
flagitiis occasionem secreta praebaerint. nam et potest so 
turpis esse domesticus praeceptor, nec tutior inter servos 
malos quam ingenuos parum modestos conversatio est. 

6 velutl vel VoUmer | publicis: ftic A quogw sed blicis in 

ras A* publicatis JVBg^^ in quo publicitus delitescere videtur; 

pulpitis praeceptoris ci Schoell 22 posset Badius 26 her- 

cvile cf Taciti JDial. 8, 28 et 21, 23 (Becher) perdite f ; i** in ras ; 

Jaesae bercule edd pleraeque veteres ex codd 



I. 2, 1-11. 15 

at si bona ipsius indoles, si non caeca ac sopita parentinm 5 
socoFdia est, et praeceptorem eligere sanctissimnm quem- 
que, cuius rei praecipua prudentibus cura est, et di- 
sciplinam, quae maxime seyera fnerit, licet et nibilo minus 

5 amicum gravem virum aut fidelem libertum lateri filii 
sui adiungere, cuius adsiduus comitatus etiam illos meli- 
ores faciat, qui timebantur. 

Facile erat buius metus remedium. utinam liberorum 6 
nostrorum mores non ipsi perderemus! in^ntiam statim 

LO deliciis solvimus. mollis illa educatio, quam indulgentiam 
vocamus, nervos onmes mentis et corporis frangit. quid 
non adultus concupiscet, qui in purpuris repit? nondum 
prima verba exprimit, iam coccum intellegit, iam con- 
chjlium poscit. ante palatum eorum quam os instituimus. 7 

L5 in lecticis crescunt: si terram attigerunt, e manibus utrim- 
que sustinentium pendent. gaudemus, si quid licentius 
dixerint: verba ne Alexandrinis quidem permittenda deli- 
ciis risu et osculo excipimus. nec mirum: nos docuimus, 
ex nobis audiunt, nostras amicas, nostros concubinos vident, 8 

K) onaine convivium obscaenis canticis strepit, pudenda dictu 
spectantur. fit ex his consuetudo, inde natura. discunt 
baec miseri, antequam sciant vitia esse: inde soluti ac 
fluentes non accipiunt ex scholis mala ista, sed in scholas 
adferunt. 

ih ^Verum in studiis magis vacabit unus uni.' ante omnia 9 
nihil prohibet esse illum nescio quem unum etiam cum 
60, qui in scholis eruditur. sed etiamsi iungi utrumque 
non posset, lumen tamen illud conventus honestissimi 
tenebris ac solitudini praetulissem : nam optimus quisque 

(0 praeeeptor frequentia gaudet ac maiore se theatro dignum 
putat. at fere minores ex consdentia suae inflrmitatis 10 
haerere singulis et ofQcio fungi quodam modo paedago- 
gorum non indignantur. sed praestet alicui vel gratia vel 11 
pecunia vel amicitia, ut doctissimum atque incomparabilem 

]t magistrum domi habeat, non tamen ille totum in uno 



4 incipltBn 7 timehunim B 35 non APb*. Twvm B«\\v B9 



l 



16 



QVINTILIANI mST. OR. 



diem consumptiinis est. aut potest esse uila tam perpetiia 
diaeeQtis intentio, quae non ut visua oculoniin obtutu 
continuo fatigetur, cum praesertim multo plua aeereti tem- 
poris studia desiderent? n-eque enim scribeiiti, ediscenti, 
cogitanti praeeeptor adsistit; quorum aliquid agentibus j 
cuiaacamque interventus inpedimento est. leotio quoque 
non omnis nec Bemper praeeunte vel interpretante eget; 
quando enim tot auctorum notitia contingeret? modicum 
ergo tempus est, quo in totum diem velut opus ordinetur, 
ideoque per plurea ire poasunt etiam quae singulis tra- lo 
denda sunt. pleraque vero hanc condicionem babent, ut 
eadem voce ad omnis simul perferantur. taceo de parti- 
tionibua et deelamationibus rhetorum, quibus certe quantus- 
cumque adhibeatur numerus, t&men «nuaquisque totum 
feret. non enim vos iUa praeceptoris ut cena minua pluri- n 
bus aufiieit, sed ut sol u.niverBis idem lucis calorisque 
largitur. grammaticua quoque si de loquendi ratione dis- 
serat, si quaestiones explicet, historias exponat, poemata 
enftrret, tot illa diseont, quot audient. 'at enim emenda- 
tiani praelectionique numerus obstat.' sit incommodnm m 
(nam quid fere undique placet?): mox illud comparabimus 
commodis. 

mitti puerum volo, ubi negle- 
bonus maiore se turba, quam 
oneraverit, et in prinm ea ha- n 
imni modo Gat nobis familiariter 
docendo spectet, sed adfectam, 
turba. aeo sane quiaquam litteris 
ura, in quo stadium ingeniumqae 
am quoque gloriam peculiariter m 
fovebit. sed ut fugiendae sint magnae scbolae (cui ne 
ipsi quidem rei adsentior, ai ad aliquem merito conour- 
ritur), Qon tamen hcc eo valet, ut fugiendae sint omnino 
scholae. aliud est enim vitare eas, aliud eligere. 

Et si refutavimua, quae contra dicuntur, iam expli- u 

SS aimqaiun} non A 



'Nec ego tamen 
gatur.' aed neque 
ut sustinere eam posa 
benda cura est, ut is 
amicus nec oi^cium 
6 ita numquam erimus i 
saltem leviter imbutua 
perspeserit 



I. 2, 11—26. 17 

cemus quid ipsi seqoamur. ante omnia faturus orator, cui 18 
in maxima celebritate et in media rei publicae luce viyen- 
dimi est, adsuescat iam a tenero non reformidare homines 
neque illa solitaria et velut umbratica vita pallescere. 
6 excitanda mens et attoUenda semper est, quae in eius 
modi secretis aut languescit et quendam velut in opaco 
situm ducit, aut contra tumescit inani persuasione: necesse 
est enim nimium tribuat sibi, qui se nemini conparat. 
deinde cum proferenda sunt studia, caligat in sole et 19 

10 omnia nova offendit, ut qui solus didicerit quod inter 
multos faciendum est. mitto amicitias, quae ad senectutem 20 
usque firmissime durant religiosa quadam necessitudine 
imbutae: neque enim est sanctius sacris isdem quam 
studiis initiari. sensimi ipsum, qui communis dicitur, ubi 

15 discet, cum se a congressu, qui non hominibus soltmi, sed 
mutis quoque animalibus naturalis est, segregarit? adde 21 
quod domi ea sola discere potest, quae ipsi praecipientur, 
in schola etiam quae aliis, audiet multa cotidie probari, 
multa corrigi, proderit alicuius obiurgata desidia, proderit 

20 laudata industria, excitabitur laude aemulatio, turpe ducet 22 
cedere pari, pulchrum superasse maiores. accendunt omnia 
haec animos, et licet ipsa yitium sit ambitio, frequenter 
tamen causa virtutim:! est. non inutilem scio servatum 28 
esse a praeceptoribus meis morem, qui cum pueros in 

S5 classis distribuerant, ordinem dicendi secundum yires in- 
genii dabant, et ita superiore loco quisque declamabat, 
ut praecedere profectu yidebatur: huius rei iudicia prae- 24 
bebantur. ea nobis ingens pabna, ducere vero classem 
multo pulcherrimum. nec de hoc semel decretum erat: 

80 tricensimus dies reddebat victo certaminis potestatem. 
ita nec superior successu curam remittebat, et dolor victum 
ad depellendam ignominiam concitabat. id nobis acriores 25 
ad studia dicendi faces subdidisse quam exhortationem 
docentium, paedagogorum custodiam, vota parentium, quan- 

S5 tum animi mei coniectura colligere possum, contenderim. 



4 umhratili Jfl» 6 eius Ab^ Vt. p. 4t4b^^bi ^iMiM'^ BP 
QrzNTmzANVs ed. Badermaoher. I. ^ 



18 QVINTILIANI INST, OR. 

26 sed sicut firmiores in litteris profectus alit aemulatio, ita 
incipientibus atque adhuc teneris condiscipulorum quam 
praeceptoris iucundior hoc ipso, quod facilior imitatio est. 
vix enim se prima elementa ad spem toUere effingendae, 
quam summam putant, eloquentiae audebunt: proxima 5 
amplectentur magis, ut vites arboribus adpILcitae inferi- 

27 ores prius adprendendo ramos in cacumina evadunt. quod 
adeo verum est, ut ipsius etiam magistri, si tamen am- 
bitiosis utilia praeferet, hoc opus sit, cum adhuc rudia 
tractabit ingenia, non statim onerare infirmitatem di- lo 
scentium, sed temperare vires suas et ad intellectum 

28 audientis descendere. nam ut vascula oris angusti super- 
fusam umoris copiam respuimt, sensim autem influentibus 
vel etiam instillatis conplentur, sic animi puerorum quan- 
tum excipere possint videndum est: nam maiora intellectu i6 
velut parimi apertos ad percipiendum animos non subi- 

29 bunt. utUe igitur habere, quos imitari primum, mox vin- 
cere velit: ita paulatim et superiorum spes erit. his adicio 
praeceptores ipsos non idem mentis ac spiritus in dicendo 
posse concipere singulis tantum praesentibus, quod illa so 

30 celebritate audientium instinctos: maxima enim pars elo- 
quentiae constat animo. hunc adfici, hunc concipere ima- 
gines rerum et transformari quodam modo ad natoram 
eorum, de quibus loquitur, necesse est. is porro quo gene- 
rosior celsiorque est, hoc maioribus velut organis commo- » 
vetur, ideoque et laude crescit et impetu augetur et ali- 

31 quid magnum agere gaudet. est quaedam tacita dedignatio, 
vim dicendi tantis comparatam laboribus ad unum audi- 
torem demittere: pudet supra modum sermonis attoUi. 
et sane concipiat quis mente vel declamantis habitum vel 90 
orantis vocem incessum pronuntiationem, illum denique 
animi et corporis motum, sudorem, ut alia praeteream, 
et fatigationem audiente uno: nonne quiddam pati furori 
simile videatur? non esset in rebus humanis eloquentia, 
si tantum cimi singulis loqueremur. S6 

6 ampJectuntur BP 18 veJis Jf, it^? 24 loquitur AB\ 
Joquimur JP 



[L 2, 26—31. 3, 1—7. 19 

[QVA RATIONE IN PARVIS INGENIA DINOSCANTVR 
ET QVAE TRACTANDA SINT.] 

in. Tradito sibi puero docendi peritus ingenium eius 1 
in primis naturamque perspiciet. ingenii signum in parvis 

5 praecipuum memoria est: eius duplex virtus, facile perci- 
pere et fideliter continere. proximum imitatio: nam id 
quoque est docilis naturae, sic tamen, ut ea, quae discit, 
effingat, non habitum forte et ingressimi et si quid in 
peiiis notabile est. non dabit mihi spem bonae indolis, 2 

10 qui hoc imitandi studio petet, ut rideatur. nam probus 
qnoque in primis erit iUe vere ingeniosus, alioqui non 
peius duxerim tardi esse ingenii quam mali. probus autem 
ab illo segni et iacente plurimimi aberit. hic meus quae 3 
tradentur non dif&cidter accipiet, quaedam etiam inter- 

15 rogabit: sequetur tamen magis quam praecurret. illud 
ingeniomm velut praecox genus non temere umquam per- 
yenit ad frugem. hi sunt qui parva facile faciimt et 4 
audacia provecti quidquid illud possunt statim ostendunt, 
possimt autem id demum, quod in proximo est: verba 

20 contLnuant, haec niltu interrito, nulla tardati verecundia 
profemnt: non multimi praestant, sed cito; non subest 5 
vera vis. nec penitus inmissis radicibus nititur, ut quae 
summo solo sparsa sunt £omina celerius se efPondunt et 
imitatae spicas herbulae inanibus aristis ante messem 

85 flavescunt. placent haec annis comparata; deinde stat pro- 
fectus, admiratio decrescit. 

Haec cum animadverterit, perspiciat deinceps, quonam 6 
modo tractandus sit discentis animus. sunt quidam, nisi 
institeris, remissi, quidam imperia indignantur, quosdam 

so continet metus, quosdam debilitat, alios continuatio ex- 
tundit, in aliis plus impetus facit. mihi ille detur puer, 
quem laus excitet, quem gloria iuvet, qui victus fleat. 
hic erit alendus ambitu, hunc mordebit obiurgatio, hunc 7 
honor excitabit, in hoc desidiam numquam verebor. 



4 prospiciet Bn perspiciet in prospiciet corr ma'Yiu% ovvtv 
qua B9 i^ procurret B 23 fundunt A 



20 QVINTILIAOT mST. OR. 

8 Danda est tamen omnibus aHqua remissio, non solum, 
quia nulla res est, quae perferre possit continuum laborem, 
atque ea quoque, quae sensu et anima carent, ut seryare 
Yim suam possint, velut quiete altema retenduntur, sed 
quod studium discendi voluntate, quae cogi non potest, s 

9 constat. itaque et virium plus adferunt ad discendum 
renovati ac recentes et acriorem animum, qui fere neces- 

10 sitatibus repugnat. nec me oflFenderit lusus in pueris (est 
et hoc signum alacritatis), neque illum tristem semperque 
demissum sperare possim erectae circa studia mentis fore, lo 
cum in hoc quoque maxime naturali aetatibus illis impetu 

11 iaceat. modus tamen sit remissionibus, ne aut odium stu- 
diorum faciant negatae aut otii consuetudinem nimiae. 
sunt etiam nonnulU acuendis puerorum ingeniis non in- 
utiles lusus, cum positis invicem cuiusque generis quae-is 

12 stiunculis aemulantur. mores quoque se inter ludendum 
simplicius detegunt, modo nulla videatur aetas tam in- 
firma, quae non protinus quid rectum pravumque sit 
discat, tum vel maxime formanda, cum simulandi nescia 
est et praecipientibus facillime cedit: frangas enim citiusso 

18 quam corrigas quae in pravum induruerunt. protinus ergo, 
ne quid cupide, ne quid inprobe, ne quid inpotenter 
faciat, monendus est puer, ha])endumque in animo semper 
illud Yergilianum: 

adeo in teneris consuescere multum est. » 

14 Caedi vero discentis, quamlibet et receptum sit et 
Chrysippus non inprobet, minime velim, primum quia de- 
forme atque servile est et certe (quod convenit, si aetatem 
mutes) iniuria: deinde quod, si cui tam est mens inlibe- 
ralis, ut obiurgatione non corrigatur, is etiam ad plagas» 
ut pessima quaeque mancipia durabitur: postremo quod 
ne opus erit quidem hac castigatione, si adsiduus stadi- 

24 Georg. 2, 272 27 frg. 736 

1 danda est autem A omnibus om A^ 26 quamlibet 

jd Jf qu&mqusiim illud P quamlibet Zumpt 29 iniuria Pi 
iniuriae AB iniuria est Halm 



I. 3, 8—18. 4, 1—4. 21 

orom exactor adstiterit. nunc fere neglegentia paedago->15 
gorum sic emendari yidetor, ut pueri non facere quae 
recta sunt cogantur, sed cur non fecerint puniantur. deni- 
que cum parvulum verberibus coegeris, quid iuveni facias, 

5 cui nec adhiberi potest hic metus et maiora discenda 
simt? adde quod muita vapulantibus dictu deformia et 16 
mox verecundiae fatura saepe dolore vel metu acciderunt, 
qui pudor frangit animum et abicit atque ipsius lucis 
fagam et taediimi dictat. iam si minor in eligendis 17 

10 custodum et praeceptorum moribus fuit cura, pudet 
dicere, in quae probra nefandi homines isto caedendi iure 
abutantur, quam det aliis quoque nonnumquam occasionem 
hic miserorum metus. non morabor in parte hac: nimium 
est quod intellegitur. quare hoc dixisse satis est: in 

16 aetatem infirmam et iniuriae obnoxiam nemini debet 
nimium licere. nunc quibus instituendus sit artibus qui 18 
sic formabitur, ut fieri possit orator, et quae in quaque 
aetate incohanda, dicere ingrediar. 

[DE GRAMMATICE.] 

20 IV. Primus in eo, qui scribendi legendique adeptus 1 
erit facultatem, grammaticis est locus. nec refert de Graeco 
an de Latino loquar, quamquam Graecum esse priorem 
placet: utrique eadem via est. haec igitur professiO; cum 2 
brevissime in duas partis dividatur, recte loquendi scien- 

85 tiam et poetarum ' enarrationem, plus habet in recessu 
quam fronte promittit. nam et scribendi ratio coniuncta 8 
cum loquendo est, et narrationem praecedit emendata 
lectio, et mixtum his omnibus iudicium est: quo quidem 
ita severe sunt usi veteres grammatici, ut non versus 

30 modo censoria quadam virgula notare et libros, qui falso 
viderentur inscripti, tamquam subditos submovere familia 
permiserint sibi, sed auctores alios in ordinem redegerint, 
alios omnino exemerint numero. nec poetas legisse satis 4 



9 deli^endis A 10 et] vel A 21 grammatlcv A 
87 \oqxLejidi Madvig \ enarrationem A 



22 yVINTILlANI IN8T. OB. 

est: excutiBndum oiune scriptorum geaus non propter 
hiatorias modo, sed verba, quae frequenter ius ab aucto- 
ribus sumunt. tum neque citra musicen grammatice potest 
6S8B perfecta, cum ei de metris rhytlimiaqiie dicendum a" 
nec si rationem siderum ignoret, poetas intellegat, qui, 
ut alia omittam, totiens ortu occasuque signorum in de- 
clarandis temporibua iituntur, nec ignara philosophiaa, 
cum propter plurimos in omnibns fere canninibus locos 
ei intima Qatura.lium quaestionimi subtilitate repetitos, tum 
vel propter Empedoclea in Graecis, Varronem ac Luere- 
tium in Latinis, qui praecepta sapientiae Tersibus tradi- 

6 derunt: eloquetitia quoque non mediocri est opus, ut de 
uaaquaque earum , quas demonstraTimua , rerum dicai 
proprie et copioee. quo miaus suiit ferendi, qui hane 
artem ut tenuem atque ieiunam caTillantur. quae ni^ 
oratoris futuri fundamenta fideliter iecit, quidquid super- 

^ struieris, corruet: necessaria puerJs, iucunda senibus, duloi» 
secretorum comes, et quae vel sola onmi studioruin i 

; genere plus habeat operis quara ostentationis. 

6 Ne quis igitur tamquam parva fastidiat grammaticafl 
elementa, non quia magnae ait operae, consonaates 
Tocalibus disceniere ipsasque eas in semiyocalium numi 
mm mutarumque partiri, sed quia interiora velut saerf 
huius adeuntibua apparebit multa reruia subtilitas, quM 
noa modo acuere ingenia puerilia, sed exercere altissimaili 

7 quoque eruditionem ac scientiam possit. an cuiuslibd 
auris est esigere litterarum sonos? non hercule i 
quam nerrorum: at grammatici saltem omnes in haiut 
descendent renim tenuitatem, desintne aliqnae nobis JW 
cessariae litterae, non cum Graeca soribimus (tura eni 

8 ab isdem duas mutuamur), sed proprie in Latinis: ut i 
his 'servus' et 'vulgus' A.eolicum digammon desideratuK 
et medius est quidam u et i litterae sonus (non 
sic 'optumum' dicimus vel 'optimum') et <^in^ 'here' neqa( 

2 qnae om A' 6 mittam B 7 utantur B 18 iecer 
edd M 18 in J (estff M«elIei-o: otu BP 2S at /•': aut abr* 
.34 vBt^ttecheUr: ant A* ut A'JIP \ opimMm b \ in oM, PfiifoiMcl 




I. 4, 4—13. 23 

e plane neque i auditur: an rursus aliae redundent, praeter 9 
illam <(notam)> adspirationis, quae si necessaria est, etiam 
Gontrariam sibi poscit, et k, quae et ipsa quorundam nomi- 
num nota est, et q, cuius similis effectu specieque, nisi quod 

5 paulum a nostns obliquatur, coppa apud Graecos nimc tantimi 
in numero manet, et nostrarum ultima, qua tam carere 
potoimus, quam psi non quaerimus. atque etiam in ipsis 10 
Yocalibiis grammatici est videre, an aliquas pro consonantibus 
usus acceperit, quia 'iam' sicut ^etiam' scribitur et ^quos' ut 

10 'tuos'. at quae ut vocales iunguntur, aut unam longam 
faciunt, ut veteres scripserunt, qui geminatione earum velut 
apice utebantur, aut <(diphtbongum; iungimus autem non 
plures quam^ duas: nisi quis putat etiam ex tribus voca- 
Hbus syllabam fieri, si non aliquae officio consonantium fun- 

is.gantur. quaeret hoc etiam, quo modo duabus demum vocalibus 11 
in se ipsas coeimdi natura sit, cum consonantium nulla nisi 
alteram frangat. atqui littera i sibi insidit (^coniicit' enim 
est ab illo *iacit') et u, quo modo nunc scribitur ^vulgus' et 
^servus'. sciat etiam Ciceroni placuisse ^aiio Maiiamque' 

80 geminata i scribere: quod si est, etiam iungetur ut con- 
sonans. quare discat puer, quid in litteris proprium, quid 12 
conmiune, quae cum quibus cognatio: nec miretur, cur 
ex ^scamno' fiat *sf6abillum' aut a ^pinno', quod est ' , , 
acutum, securis utrimque habens aciem ^bipennis', ne 

95 illorum sequatur errorem, qui, quia a pennis duabus hoc 
esse nomen existimant, pennas avium dici volunt. 

Neque has modo noverit mutationes, quas adferunt 18 
declinatio aut praepositio, ut ^secat secuit, cadit excidit, 
caedit excidit, calcat exculcat' (et fit a lavando' ^lautus' 

30 et inde rursus ^inlotus' et mille alia), sed et quae rectis 

19 frg. K 18 M. cf Vel. Long. (VII) 64, 16 



2 adspirationis notam Gribson 3 ut k Capperonnier 
4 effectus speciesque AP 6 coppa Boherim et Gallaeus: 

cappa 7 psi PPithoeus: si 9 iam sicut tam scribitur et 
quos ut cos ABPi corr Bitschl 13 duas libri: dltp^oyyov 

MUschl; sententiam restitui 28 cadit cecidit Gibson 

29 lautus Spalding: lotuB 30 miUe taVia A \ ^\> om A.V 



24 QVINTILIANI INST. OR. 

quoque casibus aetate transierunt. nam ut 'Valesii Fusii' 
in ^Valerios Furiosque' venerunt, ita ^arbos, labos, vapos' 

14 etiam et 'clamos' ac ^lasis' fuerunt: atque haec ipsa s 
littera ab his nominibus exclusa in quibusdam ipsa alteri 
successit: nam ^mertare' atque ^pultare' dicebant, quin ^for- s 
deum faedosque' pro aspiratione f ut simili littera utentes: 
nam contra Graeci adspirare f solent, ut pro Fundanio 
Cicero testem, qui primam eius Ktteram dicere non possit, 

15 inridet. sed b quoque in locum aliarum dedimus ali- 
quando, unde ^Burrus' et 'Bruges' et ^Belena'. nec non lo 
eadem fecit ex 'duelio bellum', unde 'Duelios' quidam 

16 dicere ^Belios' ausi: quid 'stlocum stlitesque'? quid t 
litterae cum d quaedam cognatio? quare minus mirum, 
si ^in^ vetustis operibus urbis nostrae et celebribus templis 
legantur ^AIexanter' et ^Cassantra'. quid o atque u per- ts 
mutata invicem? ut ^Hecoba' et ^nutrix Culcidis' et 
^Pulixena' scriberentur, ac ne in Graecis id tantum note- 
tur, 'dederont' et 'probaveront'. sic ^Odvaaevg^ quem 

17 'OAvtftfia fecerant Aeolis, ad ^UIixem' deductus est. quid? 
non e quoque i loco fuit: 'Menerva' et leber' et 'ma- m 
gester' et ^Deiove Victore', non ^Diovi Victori'? sed mihi 
locum signare satis est: non enim doceo, sed admoneo 
docturos. inde in sjllabas cura transibit, de quibus in 
orthographia pauca adnotabo. 

Tum videbit, ad quem hoc pertinet, quot et quae «6 
partes orationis, quamquam de numero parum convenit. 

18 veteres enim, quorum fuerunt Aristoteles quoque atque 
Theodectes, verba modo et nomina et convinctiones 



8 frg. or. -4. V, 7 Jf. 27 sq cf Dion. Hal. de comp. 2 



3 ac lasis] aetatis A etatis P ac lases as B \ ipsa om JP 
6 faedosque Halm: faedusque P fredosque A foedusque JB \ 
f ut Christ: velut AP vel Jr 7 f Kiderlin: cp libri 

11 Duelios . . . Belios A. Mai: duellos . . . bellos 12 stlocum 
BP* stilocum AP^ stlocus Spalding 14 in om ABP: add 

ed Gryph 16 Culcidis M. Seyffert: Culcides libri 20 ut Me- 
nerva P cf 4, 25. 5, 2. 6, 28. Y 10, 12 etc 21 deiiove Jf di 

jore A'' dii iove P*B 28 convinctiones P: coniunctiones AB 



I. 4, 13—24. 25 

tradideront, videlicet quod in verbis vim sermonis, in 
nondnibus materiam (quia alterum est quod loquimur, 
altemm de quo loquimur), in convinctionibus autem com- 
plexns eorum esse iudicaverunt: quas coniunctiones a 

5 plerisque dici scio, sed haec videtur ex avvdiafiG) magis 
propria translatio. paulatim a philosophis ac maxime 19 
Stoicis auctus est numerus, ac primum convinctionibus 
articuli adiecti, post praepositiones: nominibus appel- 
latio, deinde pronomen, deinde mixtum verbo parti- 

LO cipium, ipsis verbis adverbia. noster sermo articulos 
non desiderat ideoque in alias partes orationis sparguntur, 
sed accedit superioribus interiectio. alii tamen ex ido- 20 
neis dumtaxat auctoribus octo partes secuti simt, ut 
Aristarchus et aetate nostra Palaemon, qui vocabulum 

L5 sive appellationem nomini subiecerunt tamquam speciem 
eius, at ii, qui aliud nomen, aliud vocabulum faciunt, 
novem. nihilominus fuerunt, qui ipsum adhuc vocabulum 
ab appellatione diducerent, ut esset vocabulum corpus 
visu tactuque manifestum *domus lectus', appellatio, cui 

10 vel alterum deesset vel utrumque Ventus caelum deus 
virtus'. adiciebant et adseverationem, ut *eheu', et 
tractionem ut ^fasciatim': quae mihi non adprobantur. 
vocabulum an appellatio dicenda sit itQOiSriyoQia et 21 
subicienda nomini necne, quia parvi refert, liberum opi- 

15 naturis relinquo. 

Nomina declinare et verba in primis pueri sciant: 22 -^ 
neque enim aliter pervenire ad intellectum sequentium 
possunt. quod etiam monere supervacuum erat, nisi ambi- 
tiosa festinatione plerique a posterioribus inciperent, et 

so dum ostentare discipulos circa speciosiora malunt, con- 
pendio morarentur. atqui si quis et didicerit satis et (quod 28 
non minus d^esse interim solet) voluerit docere quae di- 
dicit, non erit contentus tradere in nominibus tria genera 
et ea quae sunt duobus omnibusve communia. nec statim 24 

3 complexum P 6 tralatio B 11 orationis J»: ora- 
tionnm AB 14 Palaemo B 16 speciem SpaJdinq: a^ecift^ 
34 ea gnae Al*: qnae B 



26 QVINTILIANI INST. OR. 

diligentein putabo, qui promiscua, quae iitUoiva dicuntur, 
ostenderit, in quibus sexus uterque per alterum apparet, 
aut quae feminina positione mares aut neutrali feminas 

25 significant, qualia sunt ^Murena' et 'Glycerium'. scruta- 
bitur ille praeceptor acer atque subtilis origines nomi- 5 
num: quae ex habitu corporis ^Eufos' ^Longosque' fece- 
runt (ubi erit aliud secretius ^Sullae Burri Galbae Plauti 
Pansae Scauri' talia): quae et ex casu nascentium (hic 
Agrippa et Opiter et Cordus et Postumus erunt) et ex 
iis, quae post natos «veniunt, unde ^Vopiscus'. iam ^Cottae 10 

26 Scipiones Laenates Serani' sunt ex variis causis. gentes 
quoque ac loca et alia multa reperias inter nominum 
causas. in servis iam intercidit illud genus, quod duce- 
batur a domino, unde ^Marcipores Publiporesque'. quaerat 
etiam, sitne apud Graecos vis quaedam sexti casus et is 
apud nos quoque septimi. nam cum dico ^hasta percussi', 
non utor ablativi natura, nec si idem Graece dicam, da- 

27 tivi. sed in verbis quoque quis est adeo imperitus ut 
ignoret genera et qualitates et personas et numeros? 
litterarii paene ista sunt ludi et trivialis scientiae. iam so 
quosdam illa turbabimt, quae deelinationibus non teruntur. 
nam et quaedam participia an verba an appellationes sint 
dubitari potest, quia aliud alio loco valent, ut ^tectum' 

28 et ^sapiens'. quaedam verba appellationibus similia, ut 
^fraudator nutritor'. iam ss 

^itur in antiquam silvam' 
nonne propriae cuiusdam rationis est? nam quod initium 
eius invenias? cui simile 'fletur' accipimus aliter, ut 
^panditur interea domus omnipotentis Olympi,' 



26 Verg. Aen. 6, 179 — 28 Terent. Andr. 129 — 29 Verg. 
Aen. 10, 1 



1 putabo BPi eum putabo Megiits compuiabo A 6 ille 
A: mille BP 7 aliquid secretius Luenemann \ ut SuUae 8igo- 
nivLS 8 talia: quae] ialiaque libri 9 ex om BP 

11 Serani edd vett: sera ABP 19 genera et tempora et qa. 
JF^aber 21 teruntur ABP^: tenentur P^S 22 an verbi 

appeUatioDes BP 23 tectum Lane*. \fcctv\m 



I. 4, 24—29. 6, 1—4. 27 

aliter, ^ut totis usque adeo turbatur agris'. est etiam 
quidam tertius modus, ut ^urbs habitatur', unde et 'cam- 
pus curritur' et 'mare navigatur'. 'pransus' quoque ac 29 
^potus' diversum valet quam indicat. quid quod multa 
5 verba non totum declinationis ordinem ferunt? quaedam 
etiam mutantur, ut ^fero' in praeterito, quaedam tertiae 
demum personae figura dicuntur, ut ^licet piget', quaedam 
simile quiddam patiuntur vocabulis in adverbium transe- 
untibas? nam ut 'noctu' et ^diu', ita 'dictu', *factu'; 

10 sunt enim haec quoque verba participalia quidem, non 
tamen qualia ^dicto factoque'. 

V. lam cimi oratio tris habeat virtutes, ut emendata, 1 
ut dilucida, ut omata sit (quia dicere apte, quod est 
praecipuum, plerique omatui subiciunt), totidem vitia, 

16 quae sunt supra dictis contraria: emendate loquendi regu- 
lam, quae granmiatices prior pars est, examinet. haec 2 
exigitur verbis aut singulis aut pluribus. verba nunc gene- 
raliter accipi volo: nam duplex eorum intellectus est, alter, 
qui onmia, per quae sermo nectitur, significat, ut apud 

20 Horatium: 

Verbaque provisam rem non invita sequentur'; 
alter, in quo est una pars orationis ^lego scribo': quam 
yitantes ambiguitatem quidam dicere maluenmt voces, 
locutiones, dictiones. singula sunt aut nostra aut pere- 3 

85 grina, aut simplicia aut composita, aut propria aut trans- 
lata, aut usitata aut ficta. 

Uni verbo vitium saepius quam virtus inest. licet 
enim dicamus aliquod proprium, speciosum, sublime, nihil 
tamen horum nisi in complexu loquendi serieque contingit: 

30 laudamus enim verba rebus bene accommodata. sola est ^ 
quae notari possit velut vocalitas, quae evgxovCa dicitur: 
cuius in eo dilectus est, ut inter duo, quae idem signi- 
ficant ac tantundem valent, quod melius sonet malis. 

1 Verg. Ecl. 1, 11 sqq 20 Art. poet. 311 



8 quae in adv. transeunt A 9 et factu P factuque A 
12 cum omnis oratio A* 26 tralata B et sic plerumqyx,e, 
28 aliqnid l» 32 delectus AP 



28 QVrNTILIANI INST. OR. 

5 Prima barbarismi ac soloecismi foeditas absit. sed 
quia interim excusantur haec yitia aut consuetudine aut 
auctoritate aut vetustate aut denique vicinitate virtutum 
(nam saepe a figuris ea separare diMcile est): ne qua 
tam lubrica obseryatio fallat, acriter se in illud tenue dis- t 
crimen grammaticus intendat, de quo nos latius ibi loque- 

6 mur, ubi de figuris orationis tractandum erit. interim 
vitium, quod fit in singulis verbisj sit barbarismus. occur- 
rat mihi forsan aHquis: quid hic promisso tanti operis 
dignum? aut quis hoc nescit, alios barbarismos scribendo lo 
fieri, alios loquendo (quia quod male scribitur, male 
etiam dici necesse est, quae vitiose dixeris, non utique et 

' scripto peccant)? illud prius adiectione detractione in- 
.mutatione transmutatione, hoc secundum divisione com- 

7 plexione sp^o sono contineri? sed ut parva sint haec, i5 
pueri docentur adhuc et granamaticos officii sui commone- 
mus. ex quibus si quis erit plane inpolitus et vestibuliim 
modo artis huius ingressus, intra haec, quae profitentium 
conmientariolis vulgata sunt, consistet, doctiores multa 
adicient; vel hoc primum, quod barbarismum pluribus so 

8 modis accipimus. unum gente, quale sit, si quis Afrum 
vel Hispanum Latinae orationi nomen inserat: ut ferrum, 
quo rotae vinciuntur, dici solet 'cantus', quamquam eo 
tamquam recepto utitur Persius, sicut CatuIIus ^ploxenum' 
circa Padimi invenit, et in oratione Labieni (sive illa 26 
Comeli Galli est) in PoUionem ^casamo' adsectator e 
Gallia ductum est: nam 'mastrucam', quod est Sardum, 

9 inridens Cicero ex industria dixit. alterum genus barba- 
rismi accipimus, quod fit animi natura, ut is, a quo in- 
solenter quid aut minaciter aut crudeliter dictum sit, so 



24 Pers. 6, 71 — Cat. 97, 6 — 28 or. p. Scauro 20 (45 d) 



9 promissor bMS cf Horati artis v 138 16 spatio 

Claussen: om A^ aspiiatione A*BP 20 barbarum B prohai 

Claussen 26 casami affectator Ah casamum affectatum M^mg^ 
om l*^ iS barbari B prohat Claiisscn ^9 fiat B 



v^ 



I. 5, 6—16. 29 

barbare locutns existiinatur. tertium est illud vitium 10 
barbarismi, cuius exempla yiilgo sunt plurima, sibi etiam 
quisque fmgere potest, ut verbo, cui libebit, adiciat litte- 
ram sjUabamve vel detrahat aut aliam pro alia aut 

5 eandem alio quam rectum est loco ponat. sed quidam 11 
fere in iactationem eruditionis sumere illa ex poetis solent 
et auctores, quos praelegunt, criminantur. scire autem 
debet puer, haec apud scriptores carminum aut venia 
digna aut etiam laude duci, potiusque ill|L docendi erunt ^ 

10 minus vulgata. nam duos in uno nomine faciebat bar- 12 
barismos Tinga Placentinus, si reprehendenti Hortensio 
credimus, 'preculam' pro 'pergula' dicens, et inmutatione, 
cum c pro g uteretur, et transmutatione, cum r prae- 
poneret antecedenti. at in eadem vitii geminatione ^Met- 

16 tioeo Pufetioeo' dicens Ennius poetico iure defenditur. 
sed in prosa quoque est quaedam iam recepta inmutatio. 18 
nam Cicero 'Canopitarum exercitimi' dicit, ipsi Canobon 
vocant, et ^Trasumennum' pro Tarsumenno multi auctores, 
etiamsi est in eo transmutatio, vindicaverunt. similiter 

20 alia: nam sive est ^adsentior', Sisenna dixit 'adsentio' 
multique et hunc et analogian secuti, sive illud verum 
est, haec quoque pars consensu defenditur: at ille pexus 14 
pinguisque doctor aut illic detractionem aut hic adiectionem 
putabit. quid quod quaedam, quae singula procul dubio 

86 vitiosa sunt, iuncta sine reprehensione dicimtur? nam et 15 
'dua' et 'tre' [pondo] diversorum generum sunt barba- 
rismi, at ^duapondo' et ^trepondo' usque ad nostram 
aetatem ab omnibus dictum est, et recte dici Messala 
confirmat. absurdum forsitan videatur dicere barbarismum, 16 

80 quod est unius verbi vitium, fieri per numeros aut genera 
sicut soloecismum: ^scala' tamen et 'scopa' contraque 



16 Ann. 126 Vahl. — 17 frg. K 15 M, 



14 e antecedenti Badius 14 — 15 etieo fufetioeo B mettioeo 
et foretioeo partim in ras A metieo (sed t in ras) suffectieo 
M* Mettoeoque Fufetioeo Skutsch, alii alia 26 nam dua JP 

26 pondo Ab: et pondo BP del Spalding 



30 QVINTILIANI INST. OR. 

'hordea' et 'mulsa', licet litterarum mutatioiiem detrac- 
tionem, adiectionem habeant, non alio vitiosa sunt, quam 
quod pluralia singulariter et singularia pluraliter effe- 

17 runtur: et ^gladia' qui dixerimt, genere excidenmt. sed 
hoc quoque notare contentus sum, ne arti culpa quorun- s 
dam pervicacium perplexae videar et ipse quaestionem 
addidisse. 

PIus exigunt suptilitatis quae accidimt in dicendo 
vitia, quia exempla eorum tradi scripto non possunt, nisi 
cum in versus inciderunt, ut divisio ^Europai -4siai', et id 
ei contrarium vitium, quod (SvvaiQBCiv et imiSvvaXotqyfiv 
Graeci vocant, nos complexionem dicimus, qualis est apud 
P. Varronem ' 

Hum te flagranti deiectum fulmine Phaethon.' 

18 nam si esset prosa oratio, easdem litteras enimtiare veris i6 
syllabis licebat. praeterea quae fiunt spatio, sive cum 
syllaba correpta producitur, ut 

^taliam fato profugus' 
seu longa corripitur, ut 

'unius ob noxam et forias', so 

extra carmen non deprendas, sed nec in carmine vitia 

19 ducenda sunt. illa vero non nisi aure exiguntur, quae 
fiunt per sonos: quamquam per aspirationem, sive adi- 
citur vitiose sive detrahitur, apud nos potest quaeri, an 
in scripto sit vitium, si h littera est, non nota. cuius » 

20 quidem ratio mutata cum temporibus est saepius. par- 
cissime ea veteres usi etiam in vocalibus, cum ^aedos ir- 
cosque' dicebant. diu deinde reservatum, ne consonantibus 
adspirarent, ut in 'Graccis' et 'triiunpis'. erupit brevi 
tempore nimius usus, ut ^choronae chenturiones praechones' so 



18 Aen. 1, 6 — 20 ib 1, 45 



1 detractionem adiectionem del Kiderlin 10 Europai 

et Asiai Osarm: europa lais ei A europae asiae B europe 

asie P 11 hiiGvvaXonpriv Birt: avvaXKprjv 12 dicamus JB 

uoca>mu8 P 19 ut om AB 21 sed om B 22 dicenda 

9 25 notata /» 28 servatvim A "i^ ct m tr. A 



I. 6, 16—27. 31 

adhuc quibusdam inscriptionibus maneant, qua de re 
Catulli nobile epigramma est. inde durat ad nos usque 21 
Vehementer' et ^comprehendere' et ^mihi': nam ^mehe' 
qnoque pro 'me' apud antiquos tragoediarum praecipue 
sscriptores in veteribus libris invenimus. 

Adhuc difficilior observatio est per tenores (quos 22 
quidem ab antiquis dictos tonores comperi, videlicet de- 
clinato a Graecis verbo, qui rovovg dicunt) vel accentus, 
quas Graeci 7tQ0(S<pSCag vocant, cum acuta et gravis alia 
lopro alia ponuntur, ut in hoc 'Camillus', si acuitur prima, 
aut gravis pro fiexa, ut ^Cethegus' (et hic prima acuta; 23 
nam sic media mutatur), aut flexa pro gravi, f ut apice 
circumducta sequenti, quam ex duabus syllabis in unam 
cogentes et deinde flectentes dupliciter peccant. sed id 24 
issaepius in Graecis nominibus accidit, ut 'Atreus', quem 
nobis iuvenibus doctissimi senes acuta prima dicere sole- 
bant, ut necessario secimda gravis esset, item ^Nerei 
Tereique'. haec de accentibus tradita. 26 

Ceterum scio iam quosdam eruditos, nonnullos etiam 
so gnunmatieos sic docere ac loqui, ut propter vocum quae- 
dam discrimina verbum interim acuto sono flniant, ut 
in illis 

^quae circum litora, circum 
piscosos scopulos', 
a ne, si gravem posuerint secimdam, 'circus' dici videatur, 26 
non ^circuitus'. itemque cum ^quale' interrogantes gravi, 
conparantes acuto tenore concludunt, quod tamen in ad- 
verbiis fere solis ac pronominibus vindicant, in ceteris 
veterem legem secuntur. mihi videtur condicionem mutare, 27 
soquod his locis verba coniungimus. nam cum dico ^circum 
Utora', tamquam unum enimtio dissimulata distinctione. 



2 Cat. 81 — 23 Aen. 4, 254 



8 mehe a : mehi A mee BP 7 videlicet A : ut yidelicet 
8 t6vov bp 12 aut apice AP "at B xiX» '^««t^v^Q^ 
Birt, alii aiid 16 Atrei Osann 26 item qviaii\»xim ^^^^ ^ 



32 QVINTILIANI INST. OR. 

itaque tamquam in una voce una est acuta, quod idem 
accidit in illo 

Troiae qui primus ab oris. 

28 evenit, ut metri quoque condicio mutet accentum: 

pecudes pictaeque voliicres. 6 

nam Volucres' media acuta legam, quia, etsi natura brevis, 
tamen positione longa est, ne faciat iambum, quem non 

29 recipit versus herous. separata vero haec a praecepto nostro 
non recedent, aut si consuetudo vicerit, vetus lex sermonis 
abolebitur. cuius difficilior apud Graecos observatio est, lo 
quia plura illis loquendi genera, quas diccXixrovg vocant, 
et quod alias vitiosum, interim alias rectum est. apud 

80 nos vero brevissima ratio. namque in omni voce acuta 
intra numerum trium syllabarum continetur, sive eae sunt 
in verbo solae sive ultimae, et in iis aut proxima extre- 16 
mae aut ab ea tertia. trium porro, de quibus loquor, 
media longa aut acuta aut fiexa erit, eodem loco brevis 
utique gravem habebit sonum, ideoque positam ante se, 

Sl id est ab ultima tertiam, acuet. est autem in omni voce 
utique acuta, sed numquam plus una nec umquam tdtima, » 
ideoque in disyllabis prior. praeterea numquam in eadem 
flexa et acuta: itaque neutra cludet vocem Latinam. ea 
vero, quae sunt sjUabae unius, erunt acuta aut flexa, ne 

88 sit aliqua vox sine acuta. et illa per sonos accidunt, quae 
demonstrari scripto non possunt, vitia oris et linguae: is 
imania^ovg <^et ^vxainG^ovgy et la^daKiG^vg et loivoxTixag 
et %XaxBa(Sixovg feliciores fingendis nominibus Graeci vocant, 
sicut Kodocxofilavj cum vox quasi in recessu ons auditnr. 

88 sunt etiam proprii quidam et inenarrabiles soni, quibus 
nonnumquam nationes reprendimus. remotis igitur om- lo 



3 Aen. 1, 1 — 5 Georg. 3, 213, Aen. 4, 626 

4 accentum, ut /* 8 nostro otn Ab 12 alias . 

alia AB I alias AP: alia B 22 qui in eadem (quia eadem F) 
flexa et acuta post acuta repetunt BPi om AJV 26 miotacis- 
muB Ah ] et fLvtaitiGiiovg add Claussen et Gertz 30 depre- 

hendimuB Burman 



I. 5, 27—88. 33 

nibus, de quibus supra diximus, vitiis erit illa quae vocatur 
OQ^oiTtBia^ id est emendata oum suavitate vocum explanatio: 
nam sic accipi potest recta. 

Cetera vitia omnia ex pluribus vocibus simt, quorum 34 

sest soloecismus. quamquam circa hoc quoque disputa- 
tum est; nam etiam qui conplexu orationis accidere eum 
confitentur, quia tamen unius emendatione verbi corrigi 
possit, in verbo esse vitium, non in sermone contendunt, 85 
cum, sive ^amarae corticis' seu 'medio cortice' per genus 

.0 facit soloecismum (quorum neutrum quidem reprehendo, 
cum sit utriusque Vergilius auctor, sed fingamus utrum- 
libet non recte dictum), mutatio vocis alterius, in qua 
vitium erat, rectam loquendi rationem sit redditura, ut 
^amari oorticis' fiat vel 'media cortice'. quod manifestae 

.6 calumniae est: neutrum enim vitiosum est separatum, sed 
conpositione peccatur, quae iam sermonis est. illud eru- 36 
ditius quaeritur, an in singulis quoque verbis possit fieri 
soloecismus, ut si unum quis ad se vocans dicat Venite', 
aut si pluris a se dimittens ita loquatur ^abi' aut *dis- 

!0 cede'. nec non cum responsum ab interrogante dissentit, 
ut si dicenti ^quem video?' ita occurras *ego'. in gestu 
etiam nonnulli putant idem vitium inesse, cimi aliud voce, 
aliud nutu vel manu demonstratur; huic opinioni neque 37 
omnino accedo neque plane dissentio. nam id fateor ac- 

)6 cidere voce una, non tamen aliter quam si sit aliquid, 
quod vim alterius vocis optineat, ad quod vox illa refe- 
ratur: ut soloecismus ex complexu fiat eorum, quibus res 
significantur et voluntas ostenditur. atque ut omnem effu- 38 
giam cavillationem, sit aliquando in uno verbo, numquam 

(0 in solo verbo. per quot autem et quas accidat species, 
non satis convenit. qui plenissime, quadripertitam volunt 
esse rationem nec aliam quam barbarismi, ut fiat adiec- 



9 Ecl. 6, 62 — Georg. 2, 74 



18 uti si BP 20 interrogatione P 28 Dec omiiiTiQ A^* 
24 id posse fateoi P 26 refertm A^ ^Vi ^^x ^^^ \ 

Qri2TTiLiANi ed. Badermacher. I. ^ 



34 QVINTILIANI mST. OR. 

tione 'nam enim, de susuin, in AlesaQdriam', detractione 
89 'ambulo viam, Aegypto Tenio, ne hoc fecit', transmuta- 
tione, qua ordo turbatur, 'quoque ego, enim hoc voluit, 
autem non babnit': es quo genere an sit 'igitur' initio 
sermonis positura dubitari potest, quia maximos auctores s 
in dirersa fuisse opinione Tideo, cum apud alios sit etiam 

40 frequens, apud alios numquam reperiatur. haec tria genera 
quidaui diducunt a soloecismo, et adiectionis vitium 
nkBovoOfiov, detractionis i^Xliiijjiv, inversionis uvaOTQoipi'iv 
vocant; quae si in speciem soloecismi cadat, vweQ^aTov jo 

41 quoque eodem appellari modo posse, inmutatio sine con- 
troversia est, oum aliud pro alio ponitur. id per onmes 
orationis partis deprendimus, &cquentissime in verbo, quia 
plurima huic aecidunt, ideoque in eo fiunt aoloecismi per 
genera, tempom, personas, modos, sive cui 'status' eos ii 
dici seu 'qualitates' placet, vel sex vel ut alii volunt octo 
(nam totidem Titiorum erunt formae, in quot species 
eorum quidqne, de quibus supra dictum est, diviseris) : 

42 praeterea nomeros, in quibus nos singularem ac pluralem 
habemus, Graeci et Svtx,6v. quamquam fuerunt qui nobis jo 
quoque adicerent dualem 'seripsere legere': qnod evitandae 
asperitatis gratia mollitum est, ut apud vet«res pro 'male 
mereris' 'male merere', ideoque qnod vocant duale in illo 
solo genere consistit, cum apud Graecos et verbi tota 
fere ratione et in noininibus deprendatur et aic quoque b 

3 rarissimus sit eius usus, apud nostrorum vero neminem 
haec observatio reperiatur, quin e contrario 
'devenere locos' 
et 'conticuere omnes' 
et 'consedere duces' 31 

28 Aea. 1, 3H6 — 29 ib. 2, 1 — 30 Ovid. Metam. 13, I 

1 ut posl adiectione add Bf \ nam enim deBUaum AH: 
dUtinxit Taemehladh venl de Buaia P S (iidncuut P: dedn- 
ount A dicnnt B 10 cadont A 15 cui i*'aA: rjuxa BP' 



33 duale BF: dnalem A sed . 



s^uitur, ui ex duale in con(latum vidiMtiir 34 et in verbi <■• 



I. 6, 38—51. 35 

aperte nos doceant nihil horum ad duos pertinere, ^dixere' 
quoque, quamquam id Antonius Bufus ex diverso ponit 
exemplum, de pluribus patronis praeco pronuntiet. quid? 44 
non Livius circa initia statira primi libri 'tenuere, in- 
5 quit, arcem Sabini' et mox 'in adversum Eomani su- 
biere' ? sed quem potius ego quam M. Tullium sequar? qui 
in Oratore 'non reprendo', inquit, 'scripsere: scripserunt 
esse verius sentio'. similiter in vocabulis et nominibus fit 46 
soloecismus genere, numero, proprie autem casibus, quid- 

10 quid horum alteri succedet. huic parti subiimgantur licet ^ 
per comparationes et superlationes , itemque in quibus 
patrium pro possessivo dicitur vel contra. nam vitium 46 
quod fit per quantitatem, ut ^magnum peculiolum', erunt 
qui soloecismum putent, quia pro nomine integro positum 

15 sit deminutum: ego dubito an id inproprium potius ap- 
pellem; significatione enim deerrat: soloecismi porro vitium 
non est in sensu, sed in conplexu. in participio per genus 47 
et casum ut in vocabulo, per tempora ut in verbo, per 
numerum ut in utroque peccatur. pronomen quoque genus, 

?o numerum, casus habet, quae omnia recipiimt huius modi 
errorem. fiunt soloecismi et quidem plurimi per pai-tis 48 
orationis: sed id tradere satis non est, ne ita demum 
vitium esse credat puer, si pro alia ponatur alia, ut 
verbum, ubi nomen esse debuerit, vel adverbium, ubi pro- 

25 nomen ac similia. nam sunt quaedam cognata, ut dicunt, 49 
id est eiusdem generis, in quibus qui alia specie quam 
oportet utetur, non minus quam ipso genere permutato 
deliquerit. nam et ^an' et ^aut' coniunctiones sunt, male 50 
tamen interroges 'hic aut ille sit'. et 'ne' ac 'non' ad- 

30 verbia: qui tamen dicat pro illo 'ne feceris' ^non feceris', 
in idem incidat vitium, quia alterum negandi est, alterum 
vetandi. hoc amplius 'intro' et ^intus' loci adverbia, *eo' 
tamen Hntus' et 'intro sum' soloecismi sunt. eadem in 51 



3 Liv. 1, 12 — 6 c. 47, 167 



2 quamguam id JBP: quod A 10 B\\Jo\\m^'a.VjQaL A. 



36 QVINTILIANI INST. OR. 

diversitate pronominmn, interiectionum, praepositionnm 
accident. est etiam soloecismns in oratione conprensionis 
unins sequentiiim ac priorom inter se inconveniens positio. 

62 quaedam tamen et faciem soloecismi habent et dici vitiosa 
non possunt, nt 'tragoedia Thyestes', ut ^ludi Floralia ac 5 
Megalensia': qnamquam haec sequenti tempore intercide- 
runt numquam aliter a veteribus dicta. schemata igitur 
nominabuntur, frequentiora quidem apud poetas, sed ora- 

§8 toribus quoque permissa. verum schema fere habebit ali- 
quam rationem, ut docebimus eo, qnem paulo ante pro- 10 
misimus, loco, sed hic quoque quod schema vocatur, si 
ab aliquo per inprudentiam factum erit, soloecismi vitio 

54 non carebit. in eadem specie sunt, sed schemate carent, 
ut supra dixi, nomina feminina quibus mares utuntur, et 
neutralia quibus feminae. hactenus de soloecismo: neque 15 
enim artem grammaticam componere adgressi sumus, sed 
cum in ordinem incurreret, inhonoratam transire noluimus. 

65 Hoc amplius, ut institutum ordinem sequar, verba aut 
Latina aut peregrina sunt. peregrina porro ex omnibus 
prope dixerim gentibus ut homines, ut instituta etiam «0 

56 multa veuerunt. taceo de Tuscis et Sabinis et Praenestinis 
quoque (nam ut eorum sermone utentem Vettium Lucilius 
insectatur, quem ad modum Pollio reprendit in Livio 
Patavinitatem): licet omnia Italica pro Romanis habeam. 

57 plurima Gallica evaluerunt ut ^raeda' ac ^petorritum', 85 
quorum altero tamen Cicero, altero Horatius utitur. et 
*mappam' circo quoque usitatum nomen Poeni sibi vindi- 
cant, et ^gurdos', quos pro stolidis accipit vulgus, ex 

58 Hispania duxisse originem audivi. sed haec divisio mea 
ad Graecum sermonem praecipue pertinet; nam et maxima so 
ex parte Romanus inde conversus est, et confessis quoque 



22frg. 1822 Marx — 26 P.Mil. 10,28 — Sat. 1,6, 104;Ep. 2, 1,192 



2 accidTmt BP \ etiam BP: enim A 6 ut ludi A*i ludi 

A^ et ludi BP 11 hic BP: id A 22—24 parenthesm 

sianificavi cf Mtis. Ehen. 1905 p. 242 23 deprendit B de- 
prebendit r 



I. 6, 51—63. 37 

Graecis utimur verbis, ubi nostra desunt, sicut illi a nobis 
nonnumquam mutuantur. inde illa quaestio exoritur, an 
eadem ratione per casus duci extema qua nostra con- 
veniat. ac si reperias granmiaticum veterum amatorem, 59 

5 neget quidquam ex Latina ratione mutandum, quia, cum 
sit apud nos casus ablativus, quem illi non habent, parum 
conveniat uno casu nostro, quinque Graecis utL quin etiam 60 
laudet virtutem eorum, qui potentiorem facere linguam 
Latinam studebant nec alienis egere institutis fatebantur: 

10 inde *Castorem' media sjllaba producta pronuntiarunt, 
quia hoc omnibus nostris nominibus accidebat, quorum 
prima positio in easdem quas 'Castor' litteras exit, et ut 
'Palaemo' ac ^Telamo' et 'Plato' (nam sic eum Cicero 
quoque appellat) dicerentur retinuerunt, quia Latinum, 

15 quod et n litteris finiretur, non reperiebant. ne in a 61 
quidem atque s litteras exii-e temere masculina Graeca 
nomina recto casu patiebantur, ideoque et apud Caelium 
legimus Telia cincinnatus' et apud Messalam 'bene 
fecit Euthia', et apud Ciceronem 'Hermagora', ne 

20 miremur, quod ab antiquorum plerisque ^Aenea' ut ^An- 
chisa' sit dictus. nam si ut ^Maecenas Sufenas Asprenas' 62 
dicerentur, genetivo casu non e littera, sed tis sjUaba 
terminarentur. inde Oljmpo et tjranno acutam sjUa- 
bam mediam dederunt, quia [duabus longis sequentibus] 

25 primam brevem acui noster sermo non patitur. sic gene- 63 
tivus ^Ulixi' et 'AchUU' fecit, sic aUa plurima. nunc 
recentiores instituerunt Graecis nominibus Graecas decU- 
nationes potius dare, quod tamen ipsum non semper fieri 
potest. mihi autem placet rationem Latinam sequi, quous- 

30 que patitur decor. neque enim iam ^Caljrpsonem' dixerim 
ut ^lunonem', quamquam secutus antiquos C. Caesar utLtur 



19 De inv. 1, 6, 9 et saepius 



4 sq. Valerium Prohum intellegit 24 d\x«bb\3LA lovi^^ ^^- 
quentihnB (inaeq. A) del G. JSermann 30 p^btietva Ab 



38 QVINTILIANI INST, OK. 

hac ratione declmaEdi; sed auctoritatem cousuetudo supe- 
64 ravit. in ceteris quae potemnt utroque modo non inde- 
center efferri , qui Graecam figuram sequi malet , non 
Latine quidem, sed citra reprehensiouem loquetur. 
66 SLmpliees voces prima positione, id est natura sua i 
constant, compositae aut praepositionibus subiunguntur, ut 
'innocens' (dum no pugnantibus inter se duabus, quale est 
'inperterritus': alioqui possunt aliquando continuari duae, 
ut 'incompositus reconditus' et quo Cicero ntitur ^sub- 
absurdnm'), aut e duobns qnasi corporibus coalescunt, ut lo 

66 'maleflcus'. nam ex tribus nostrae utique linguae noa con- 
cesserim, quamvis 'capsis' Cicero dicat compositum esse 
ex 'cape si vis', et inveniantur, qui 'Lupercalia' aeque 
tris partes orationis esse contendant quasi 'iuere per 

67 caprum': nam 'Solitaurilia' iara persuasuin est esse 'Suo- it 
vetaurilia', et sane ita se habet sacrura, quale apud Ho- 
raerum quoque est. sed haec non tam ex tribus quam ei 
particulis trium coeunt. ceterum etiam ex praepositione 
et duobufi vocahulis dure videtur struxisse PacuTius: 

Nerei repandirostnira incurvioervicura pecus. u 

68 iunguntnr autem aut ex dnobus Latinis integris ut 'super- 
fui Bubterfu.gi', quamquam ei: integris an conposita sint 
quaeritur, aut integro et corrupto, ut 'malevolus', aut ei 
corrupto et ietegro, ut 'noctivagns', ant duobus comiptis, 
ut 'pedisecus', aut es nostro et peregrino, ut 'biclinium', » 
aut contra, ut 'epitogium' et 'Anticato', aliquando et ei 
duobus peregrinis, ut 'epiraedium'; nam cura sit 'epi' 
praepositio Graeca, 'raeda' Gallicum (neque Graecus tamen 

' neque GaUus utitur conposito), Roraani suum es alieno 

69 utroque fscerunt. frequenter autem praepositiones quoque » 

8 Verg, Aen, X 769 - 
3, 4 — 12 Orat. 45, 16+ 
408 Ribb. 

2 in ntroqne .4 1 sed tamen A 7 dum repugaan- 

tibuB ABg interdum repDgn&ntibnB Pb 2i! aut e\ integro 
et c libri praf-ter A 24 ex duobuB StoiT 26 aliquando et 
I M Megef: aliqaid et !V aliquit et B a\\^tv\i a otA p 



I. 5, 63—72. 6, 1—2. 39 

copolatio ista comimpit: inde ^abstulit aafugit amisit'^ 
cum praepositio sit 'ab' sola, et *coit', cum sit prae- 
positio *con'. sic *ignavi' et 'erepublica' et similia. sed 70 
res tota magis Graecos decet, nobis minus succedit: nec 
5 id fieri natura puto, sed alienis favemus, ideoque cum 
KVQtavxsva mirati simus, 'incurvicervicum' vix a risu | 
defendimus. 

Propria sunt verba, cum id significant, in quod primo 71 
denominata simt, translata, cum alium natura intellec- 

10 tum, alium loco praebent. usitatis tutius utimur, nova 
non sine quodam periculo fingimus. nam si recepta sunt, 
modicam laudem adferunt orationi, repudiata etiam in 
iocos exeunt. audendum tamen: namque, ut Cicero ait, 72 
etiam quae primo dura visa simt, usu molliuntur. sed 

15 minime nobis concessa est di/OficrconotCa. quis enim ferat, 
si quid simile illis merito laudatis Uy^s Ptog et cl^sv 
dq^d^aXiiog fingere audeamus? iam ne ^balare' quidem aut 
^hinnire' fortiter diceremus, nisi iudicio vetustatis nite- 
rentur. 

20 VI. Est etiam sua loquentibus observatio, sua scri- 1 
bentibus. sermo constat ratione, vetustate, auctoritate, con- 
suetudine. rationem praestat praecipue analogia, nonnum- 
quam et etjmologia. vetera maiestas quaedam et, ut sic 
dixerim, religio commendat. auctoritas ab oratoribus vel 2 

S5 historicis peti solet. nam poetas metri necessitas excusat, 
nisi si quando nihil impediente in utroque modulatione 
pedum alterum malunt, qualia sunt 

^imo de stirpe recisum' 
et 'aeriae quo congessere palumbes' 

so et 'silice in nuda' et similia: cum summorum in elo- 
quentia virorum iudicium pro ratione, et vel error honestus 



18 De nat. deor. 1, 34, 96 — 16 Hom. II. 4, 125 — Odyss. 
9, 394 — 28 Verg. Aen. 12, 208 — 29 Verg. Ecl. 3, 69 — 
30 ib. 1, 15 



1 copalatio JBP: compositio A 12 ei repudiata Ab 
17 iam] nam Spalding cf I 6, 42 ^4 xe^^i^o^di A 



40 QVINTILIANI INST. OR. 

8 sit magnos duces sequentibus. consuetudo vero certissiina 
loquendi magistra, utendumque plane sermone ut nunmio, 
cui publica forma est. omnia tamen haec exigunt acre 
iudicium, analogia praecipue, quam proxime ex Graeco 

4 transferentes in Latinum proportionem vocavenmt. eius 5 |i? 
haec vis est, ut id, quod dubium est, ad aHquid simile, 
de quo non quaeritur, referat et incerta certis probei 
quod efficitur duplici via: comparatione similium in ex- 
tremis maxime sjUabis, propter quod ea, quae sunt e 

5 singulis, negantur habere rationem, et deminutione. com- lo 
paratio in nominibus aut genus deprendit aut declinationem: 
genus, ut, si quaeratur, ^funis' masculinum sit an femini- 
num, simile illi sit *panis': declinationem, ut, si veniat in 
dubium, ^hac domu' dicendum sit an ^hac domo', et *do- 
muum' an 'domorum', similia sint ^domus anus manus'. i6 

6 deminutio genus modo detegit, ut, ne ab eodem exemplo 
recedam, 'funem' masculinum esse 'funiculus' ostendit. 

7 eadem in verbis quoque ratio conparationis, ut si quis 
antiquos secutus ^fervere' brevi media syllaba dicat, de- 
prendatur vitiose loqui, quod omnia, quae e et o littens so 
fatendi modo terminantur, eadem, si in infinitis e litteram 
media sjUaba acceperunt, utique productam habent: ^pran- 

8 deo pendeo spondeo prandere pendere spondere'. at quae 
solam habent, dummodo per eandem litteram in infinito 
exeant, brevia fiunt: ^lego dico curro legere dicere cur- J6 
rere', etiamsi est apud Lucilium: 

^fervit aqua et fervet: fervit nunc, fervet ad annum'. 
sed pace dicere hominis eruditissimi liceat: si 'fervit' putat 

9 illi simile 'currit' et 'legit', ^fervo' dicet ut 'lego' et ^curro', 
quod nobis inauditum est. 'sed non est haec vera com- so 
paratio: nam 'fervit' est illi simile ^servit'.' quam pro- 



20 IX V 367 Marx 



1 sit Halm: est 10 habere Capperonnier : debere 

15 domus secl H. Meyer 16 ut Usener: et 22 ut pran- 
deo A 29 dicit A 



I. 6, 8—14. 41 

portionem sequenti dicere necesse est 'fervire' ut ^servire'. 
prima quoque aliquando positio ex obliquis invenitur, ut lO 
memoria repeto convictos a me, qui reprenderant, quod 
hoc verbo usus essem ^pepigi': nam id quidem dixisse 
summos auctores confitebantur, rationem tamen negabant 
permittere, quia prima positio ^paciscor', cum haberet 
naturam patiendi, faceret tempore praeterito ^pactus sum'. 
nos praeter auctoritatem oratorum atque liistoricorum 11 
analogia quoque dictum tuebamur. nam cum legeremus 
in XII tabulis ni ita pagunt, inveniebamus simile huic 
'cadunt': inde prima positio, etiamsi vetustate exoleverat, 
apparebat *pago' ut *cado', unde non erat dubium sic 
^pepigi' nos dicere ut ^cecidi'. sed meminerimus non per 12 
omnia duci analogiae posse rationem, cum et sibi ipsa 
plurimis in locis repugnet. quaedam sine dubio conantur 
eruditi defendere, ut, cum deprensum est, ^lepus' et ^lupus' 
similia positione quantimi casibus numerisque dissentiant, 
ita respondent non esse paria, quia *lepus' epicoenon sit, 
^lupus' masculinum, quamquam Varro in eo libro, quo 
initia urbis [Romanae] enarrat, lupum feminam dicit 
Ennium Pictoremque Fabium secutus. illi autem idem, IS 
cum interrogantur, cur ^aper apri' et ^pater patris' faciat, 
iUud nomen positum, hoc ad aliquid esse contendunt. 
praeterea quoniam utrumque a Graeco ductimi sit, ad eam v 
rationem recummt, ut ^TtaxQog patris, xcctcqov apri' faciat. 
illa tamen quomodo effugient, ut non, quamvis feminina 14- 
singulari nominativo ^us' litteris finita numquam genetivo 
casu *ris' sjUaba teiminentur, faciat tamen ^Venus Vene- 
ris'? item, cum es litteris finita per varios exeant gene- 



10 tab. 1, 7 Bruns 21 Enn. Ann. 68 et 70 V. 



9 dictum hoc A hoc (om dictum) S 10 pagunt AJ*: pacunt J? 
12 paco JB 14 et sibi A: sibi JBT/» 17 simili JBP 

18 ita def Kroll: ista Keil 20 Romanae in JBP ante urbis 

collocatum del Claussen 23 positum est idem quod positivum 
Macrobio Sat. 1, 4, 9 26 non AJBn^: nomina corr Bn,^ 

B§NP 28 termiaentur ^S: terminantux BP ^i^xmm^dttWL A. 



f 



42 QTJNTILIANI INST. OR. 

tivos, numquam tamen eadeni 'ria' ayllaba tenninatoa, 
16 'Ceres' cogat dici 'Cereris'? qnid veroV quae tota positionis 
eiusdem in diversos flexus eunt? cum 'Alba' faciat 'Alba- 
nos' et 'Albensia', 'volo' 'volui' et 'volavi'. iiam praeterito 
qnidem tempore rarie forniari Terba priraa persona o 
littera terminata ipsa analogia iionfitetur, si quidem. facit 
'cado cecidi, spondeo spopondi, pingo pinii, lego legi, 

16 pono posui, frango fregi, laudo laudavi'. noa enira, cum 
primum fingerentur boinines, Analogia demissa caelo for- 
mam loquendi dedit, sed inventa est, poatquam loque- 
bantur, et notatum in semiODe, quid quoque modo caderet. 
itaquB non ratione nititar, sed eieraplo, ncc lex est lo- 
quendi, sed obaervatio, ut ipsam analogiam nulla res alia 

17 fecerit quam consuetudo. inhaerent tamen ei quidam mo- 
lestissima diligeiitiae perversitate, ut 'audaciter' potius 
dieant quam 'audacter', licet omnea oratores alind se- 
quantur, et 'emicarit', noa 'emicuit', et 'conire', non 'coire'. 
his permittaraus et 'audivisse' et 'scivisse' et 'tribunale' 
et 'faciliter' dicere: 'frugalis' qaoque slt apud illos, non 

18 'frugi': nara quo alio raodo fiet 'frugalitas'? idem 'centiun: 
milia nummum' et 'fidem deum' ostendant duplicis quo- 
que soloecismos esse, quando et casum rautant et Dume- 
rum: nesciebnmus enim ac non consuetudini et decori 
serviebamus, sicut in plurimis, quae M. Tullius in Oratore 

19 divine ut omnia esequitur. sed Augustus quoque in i 
epiatvdia ad 0. Caesarem scriptis emendat, quod is 'cali- 
dum' dicere quam 'caldum' maUt, con quia id non sit 
Latinum, sed quia ait odiosum et, ut ipse Graeco verbo 

20 signiiicavit, ■jte^liQyov. atqni hanc quidain ood-oiTTsiav sol&m 
putant, quam ego minime excludo. quid enim tam neces-i 

2i Or. 46, 155 



2 quae BP: quod J 3 exeunt IV ."i rjuidein oiw B 

II qnid quoque BP: quid quo A cf\ 8, 1 quo quidque Spaldivg 

13 aualogiaa Bn' 14 ei om BH 20 fiat P 2<> emeii- 

dat gaod is B: omecdatiuB .4 emendataa quod is P \ calidam — 

ca2d»m Keil S7 raayult .1 \ id^ \a.a& P ISi Q\iQ«.\tm F 



I. 6, 14—20. 43 

sarium quam recta locutio? immo inhaerendum ei iudico, 
quoad licet, diu etiam mutantibus repugnandum: sed 
abolita atque abrogata retinere insolentiae cuiusdam est 
et frivolae in parvis iactantiae. multum enim litteratus, 21 

6 qui sine aspiratione et producta secunda syllaba salutarit 
(*avere' est enim), et 'calefacere' dixerit potius quam quod 
dicimns et 'conservavisse', his adiciat ^face' et 'dice' et 
similia. recta est haec via: quis negat? sed adiacet et 22 
mollior et magis trita. ego tamen non alio magis angor, 

10 quam quod obliquis casibus ducti etiam primas sibi po- 
sitiones non invenire, sed mutare permittunt, ut cum 'ebur' 
et 'robur', ita dicta ac scripta summis auctoribus, in o 
litteram secundae syllabae transferunt, quia sit Voboris' 
et ^eboris', *sulpur' autem et ^guttur' u litteram in gene- 

15 tivo servent: ideoque Mecur' etiam et ^femur' contro- 
versiam fecerunt. quod non minus est licentiosum, quam 23 
si ^sulpuri' et ^gutturi' subicerent in genetivo litteram o 
mediam, quia esset ^eboris' et 'roboris': sicut Antonius 
Gnipho, qui 'robur' quidem et ^ebur' atque etiam ^mar- 

20 mur' fatetur esse, verum fieri vult ex his *ebura robura 
marmura'. quodsi animadverterent litterarum adfinitatem, 24 
scirent sic ab eo, quod est *robur', ^roboris' fieri, quo 
modo ab eo, quod est ^miles limes, militis limitis, iudex 
vindex, iudicis vindicis' et quae supra iam attigi. quid 25 

25 vero quod, ut dicebam, similes positiones in longe diver- 
sas figuras per obliquos casus exeunt? ut ^virgo luno, 
fusus lusus, cuspis puppis' et mille alia: cum illud etiam 
accidat, ut quaedam pluraliter non dicantur, quaedam 
contra singulari numero, quaedam casibus careant, quae- 

30 dam a primis statim positionibus tota mutentur, ut ^Iup- 
piter'. quod verbis etiam accidit, ut illi 'fero', cuius prae- 26 
teritum perfectum et ulterius non invenitur. nec plurimum 
refert, nuUa haec an praedura sint. nam quid ^progenies' 
genetivo singulari, quid plurali ^spes' faciet? quo modo 



1 recta AP: certa JB 31 illi fero ^1: tuli feto B l^^-t^^» 
tuli JKP 



44 QVINTILIANI mST. OR. 

autem ^quire' et ^urgere' vel in praeterita patiendi modo 

27 vel in participia transibunt? quid de aliis dicam, cum 
senatus ^senati' an ^senatus' faciat incertum sit? quare 

. . mihi non invenuste dici videtur, aliud esse Latine, aliud 
^ grammatice loqui. ac de analogia nimium. 

28 Etymologia, quae verborum originem inquirit, a 
Cicerone dicta est notatio, quia nomen eius apud Aristo- 
telen invenitur <Sv(ji§okoVj quod est 'nota'. nam verbum ex 
verbo ductum, id est veriloquium, ipse Cicero, qui 
finxit, reformidat. sunt qui vim potius intuiti origina-ii 

29 tionem vocent. haec habet aliquando usum necessajrium, 
quotiens interpretatione res, de qua quaeritur, eget, ut 
cum M. Caelius se esse hominem fragi vult probare, non 
quia abstinens sit (nam id ne mentiri quidem poterat), 
sed quia utilis multis, id est fructuosus, unde sit ductau 
frugalitas. ideoque in definitionibus adsignatur etymologiae 

80 locus. nonnumquam etiam barbara ab emendatis conatnr 
discernere, ut cum ^Triquetram' dici Siciliam an 'Triqne- 
dram', 'meridiem' an ^medidiem' oporteat, quaeritur: aJi- 

81 quando consuetudini servit. continet autem in se multamsi 
eruditionem, sive ex Graecis orta tractemus, quae sunt. 
plurima, praecipueque Aeolica ratione, cui est sermo 
noster simillimus, decHnata, sive ex historiarum yeteram 
notitia nomina hominum locorum gentium urbium requi- 
ramus: unde Bruti, Publicolae, Pythici? cur Latium, Italia,tf 
Beneventum? quae CapitoHum et coUem Quirinalem et 
Argiletum appellandi ratio? 

82 Istm illa minora, in quibus maxime studiosi eius rei 

7 et 10 Top. 8, 36 — 7 cf Cicero ibd. (Aristot. n$Qi 
kQ^7}vsiag 2, 3) 

1 urgere Ab : luere JB iie M* 3 senatus senati an senaiiu 
Spalding: senatus senatui senati an senatus JB senatus senatiu 
senatui an senatus senati senato Pab senatus seniel omistis 
reliquis A 12 ut cum BP-. vX A 18 triquedram B\ tri- 

quadram Ab triquadram in triquatram corr P 19 aliquando 
consuetudim servit AP\ aliaque quae c. serviunt B 21 MTe 
ex A: 81 illa B sive illa ex P 






I. 6, 26—87. 45 

fatigantur, quae verba paulum declinata varie et multi- 
pliciter ad veritatem reducunt aut correptis aut porrectis, 
|j^,i aut adiectis aut detractis, aut permutatis litteris sjUa- 
ill bisve. inde pravis ingeniis ad foedissima usque ludibria 
slabuntur. sit enim 'consul' a consulendo vel a iudicando: 
nam et boc 'consulere' veteres vocaverunt, unde adbuc 
remanet illud 'rogat boni consulas', id est 'bonum iudices': 
senatui' dederit nomen aetas, nam idem patres sunt: et 38 
rei rector' et alia plurima indubitata: nec abnuerim 
lotegulae regulaeque et similium his rationem: iam sit et 
'classis' a calando et ^lepus levipes' et 'vulpes volipes': 
etiamne a contrariis aliqua sinemus trahi, ut ^lucus', quia 84 
umbra opacus parum luceat, et ^ludus', quia sit longis- 1 
f sime a lusu, et 'Ditis', quia minime dives? etiamne ^ho- l 
uminem' appellari, quia sit humo natus, quasi vero non 
omnibus animalibus eadem origo, aut illi primi mortales 
ante nomen inposuerint terrae quam sibi, et Verba' ab 
aere verberato? pergamus: sic perveniemus eo usque, ut 86 
'stella' luminis stilla credatur, cuius etymologiae auctorem 
soclanun sane in litteris nominari in ea parte, qua a me 
reprenditur, inhumanum est. qui vero talia libris complexi 86 
sunt, nomina sua ipsi inscripserunt, ingenioseque visus 
est Gavius ^caelibes' dicere veluti. ^caelites', quod onere 
gravissimo vacent, idque Graeco argumento iuvit: ifid^iovg 
tb enim eadem de causa dici adfiimat. nec ei cedit Modestus 
inventione: nam, quia Caelo Satumus genitalia absciderit, 
hoc nomine appellatos, qui uxore careant, ait; Aelius 'pitu- 
itam', quia petat vitam. sed cui non post Varronem sit 87 
venia? qui ^agrum', quia in eo agatur aliquid, et ^gra- 
so gulos', quia gregatim volent, dictos Ciceroni persuadere 



28 De 1. Lat. 5, 6, 34 — 30 ib. 5, 11, 76 



1 quae] qui Begius \ verba om A \ paululum A 8 et] 
sit Meyer 12 etiam a contrariis P etiam ea interpraeta- 

tionem rectam sequendam improbandam contrariam a contra- 
riifl A 28 Gavius B: Gavinius AP 24 va.(^«bii\> B ^^ ^^- 
firmant JR#»' (aff.) 29 grsLculos B 



46 QVINTILIANI INST, OE, 

Toliiit (ad eiim enim scribit), ciiin alteruin es Graeco sit 
S§ mauifestum dnci, altenim es Tocibus aTiom. sed boc tajiti 
fuit vertere, at 'merula', quia aola volat, quasi mera 
Tolaus nominuretur. quidam non dubitarunt etymologiaB 
subicere omnem nominis causam, ut ex habitu, quem ad i 
modum disi, 'Longos' et 'Eufos', ex sono 'stertere mur- 
murare', etiam deriyata, ut a 'velooitate' dieitur 'velos', 
et composita pluraque bis similia,, quae sine dubio aliunde 
originem duomit, sed arte non egent, cuius in hoc operis 
non est usus nisi in dubiis, « 

9 Verba a vetustatc repetita non sohun magnos ad- 
sertores habent, sed etiatn adferunt orationi maiestatem 
aliquam non siue deleetatione: nam et auctoritatem anti- 
quitatis habent et, quia intennissa sunt, gratiam novitati 

40 similem parant. sed opus «st modo, ut neque crehra sint it 
haec nec manifesta, quia nihil est odiosius adfectatione, 
nee utique at ultiniis et iam oWitteratis repetita tempo- 
ribuB, qualia sunt 'topper' et 'antegerio' et 'exanclare' et 
'prosapia' et Salionmi eanniDa vix Baeerdotibus suis satis 

41 intellecta. sed illa mutari vetat religio et consecratis » 
utendum est: oratio Tero, cuius summa Tirtus est perspi- 
ctutas, quam sit Titioaa, si egeat interprete? ergo ut no- 
TOrum optima erunt masime vetera, ita veterum masime 

48 Similis circa auctoritatem ratio. nam etiamsi potestu 
videri nihil peccare, qui utitur his verbis, quae summi 
auctores tradiderunt, multum tamen refert non solum, quid 
dixerint, sed etiam quid persuaserint, neque enim 'tubur- 
chinabundum' et 'Inrchinabunduro' iam in nobis quisquam 
ferat, licet Cato sit auct«r, nec 'hos lodices', quamquam h 
id Follioni placet, nec 'gladiola', atqui Messala disit, nec 

8 De ling. Lat, 6, 11, 70 30 p 89, 18 Jord. 

2 hoc] huic BaJius ;! veitere eaipl Peerllcamp Mnctm». 
S 381 6 stertere .4: eitrepere B gtrepere P 7 ut a velo 
Mtister 8 pluraoue BP: pleraque A \ alicunde 7«. Mueller 
13 aed om B J antiguio ~ 



I. 6, 37—45. 7, 1—3. 4T 

'parricidatum', quod in Caelio vix tolerabile videtur, nec 
*collos' mihi Calvus persuaserit: quae nec ipsi iam dicerent.. 

Superest igitur consuetudo: nam fuerit paene ridi- ^$ 
culum malle sermonem, quo locuti sint homines, quam 

5 quo loquantur. et sane quid est aliud vetus sermo quam 
vetus loquendi consuetudo? sed huic ipsi necessarium est 
iudicium, constituendumque in primis, id ipsum quid sit, 
quod consuetudinem vocemus. quae si ex eo, quod plures 44 
faciunt, nomen accipiat, periculosissimum dabit praeceptum 

10 non orationi modo, sed, quod maius est, vitae: unde enim 
tantum boni, ut pluribus quae recta sunt placeant? igitur 
ut velli et comam in gradus frangere et in balneis per- 
potare, quamlibet haec invaserint civitatem, non erit 
consuetudo, quia nihil horum caret reprensione (at lava- 

15 mur et tondemur et convivimus ex consuetudine), sic in 
loquendo, non si quid vitiose multis insederit, pro regula 
sermonis accipiendum erit. nam ut transeam, quem ad 4S^ 
modum vulgo imperiti loquantur, tota saepe theatra et 
omnem circi turbam exclamasse barbare scimus. ergo con- 

80 suetudinem sermonis vocabo consensimi eruditorum, sicut y 
vivendi consensum bonorum. 

Vn. Nunc, quoniam diximus, quae sit loquendi regula, I 
dicendum, quae scribentibus custodienda, quod Graeci 
h^%oyqtt(ploLv vocant, nos recte scribendi scientiam 

S5 nominemus. cuius ars non in hoc posita est, ut noverimus, 
qoibus quaeque sjUaba litteris constet (nam id quidem 
infra grammatici officium est), sed totam, ut mea fert 
opinio, suptilitatem in dubiis habet: ut longis syllabis 2. 
omnibus adponere apicem ineptissimum est, quia plurimae 

80 natura ipsa verbi, quod scribitur, patent, sed interim ne- 
cessarium, cum eadem littera aliimi atque alium intel- 
lectum, prout correpta vel producta est, facit: ut 'malus' 8- 
arborem significet an hominem non bonum apice distin- 
guitur, *palus' aliud priore syllaba longa, aliud sequenti 



7 quid sit, quod] quo B 24 hoc nos A 28 ut^ u 

m ras AP 33 utrum ante arborem ins P 



48 QYINTILIANI INST. OR. 

-significat, et cum eadem littera nominativo casu breyLs, 
ablativo longa est, utrum sequamur, plerumque hac nota 

4 monendi sumus. similiter putaverunt illa quoque seryanda 
discrimina, ut ^ex' praepositionem si verbum sequeretur 
*specto', adiecta secundae sjUabae s littera, si ^pecto', s 

•5 remota scriberemus. illa quoque servata est a multis 
differentia, ut ^ad', cum esset praepositio, d litteram, cum 
autem coniunctio, t acciperet, itemque 'cum', si tempus 
significai'et, per qu, si comitem, per c ac duas sequentis 

•6 scriberetur. fiigidiora his alia, ut ^quidquid' c quartamie 
haberet, ne interrogare bis videremur, et 'quotidie' non 
^cotidie', ut sit quot diebus: verum haec iam etiam inter 
ipsas ineptias evanuerunt. 

7 Quaeri solet, in scribendo praepositiones sonum, quem 
iunctae efficiunt, an quem separatae, observare conveniat, is 
ut cum dico 'optinuit' (secundam enim b litteram ratio 

'S poscit, aures magis audiunt p) et ^immunis': illud enim, 
quod veritas exigit, sequentis syUabae sono victum m 

^ gemina commutatur. est et in dividendis verbis observatio, 
mediam Utteram consonantem priori an sequenti syUabaeN 
adiimgas, 'haruspex' enim, quia pars eius posterior a 
spectando est, s Utteram tertiae dabit, ^abstemius', quia 
ex abstinentia temeti composita vox est, primae relinquei 

10 nam k quidem in nulUs verbis utendum puto nisi quae 
significat ita, ut sola ponatur. hoc eo non omisi, quod» 
quidam eam, quotiens a sequatur, necessariam credunt, 
cum sit c Uttera, quae ad omnis vocaUs vim suam perferai 

11 Verum orthographia quoque consuetudini servit ideoqne 
saepe mutata est. nam iUa vetustissima transeo tempora, 
quibus et pauciores Utterae nec sinules his nostris earum» 
formae fuerunt et vis quoque diversa, sicut apud Graecos 
o Utterae, quae interim longa ac brevis, ut apud nos, 
interim pro syUaba, quam nomine suo exprimit, posita 

9 per qu Becher: per q 1» per c super c addito q S* 
per****JBry per quom JTn^iV" per qu et um Keil 11 vide- 
retur A 12 esset Claussen 23 reUnquetur BP 26 ita] 
^tiam libri 



I. 7, 3—18. 49 

est: ut a Latinis yeteribiis d plurimis in verbis ultimam 12 
adiectam, quod manifestum est etiam ex columna rostrata, 
quae est Duilio in foro posita, interim g quoque, ut in 
pulyinari Solis, qui colitur iuxta aedem Quirini, Vesperug', 
5 quod Vesperuginem' accipimus. de mutatione etiam litte- 18 
rarum, de qua supra dixi, nihil repetere hic necesse est: 
fortasse enim sicut scribebant, etiam loquebantur. semi- 14 
Yocalis geminare diu non fuit usitatissimi moris, atque e 
contrario usque ad Accium et ultra porrectas syllabas 
10 geminis, ut dixi, vocalibus scripserunt. diutius duravit, ut 15 
e et i iungendis eadem ratione qua Graeci sc uterentur: 
ea casibus numerisque discreta est, ut Lucilius praecipit: 

'iam *puerei venere' e postremum facito atque i, 

ut pueri plures fiant' 
15 ac deinceps idem: 

*mendaci furique addes e, cum dare furi 

iusseris.' 
quod quidem cum supervacuum est, quia i tam longae 16 
quam brevis naturam habet, tum incommodum aliquando; 
20 nam in iis, quae proximam ab ultima litteram e habe- 
bunt et i longa terminabuntur, illam rationem sequentes 
utemur e gemina, qualia sunt haec ^aureei argenteei' et his 
similia: idque iis praecipue, qui ad lectionem instituentur, 17 
etiam inpedimento erit, sicut in Graecis accidit adiectione 
95 i litterae, quam non solum dativis casibus in parte ultima 
adscribunt, sedquibusdam etiam interponimt ntm AHLSTHI^ 
quia etymologia ex divisione in tris sjllabas facta desi- 
deret eam litteram. ae syllabam, cuius secundam nunc e 18 
litteram ponimus, varie per a et i efferebant, quidam 



18 sqq Lucil. IX v 364 sq Marx — 16 v 367 



1 ut a ^: ut JBP I adiectum ultimam A adiectum ulti- 
mum ^* c/* 1, 4, 16 3 Duilio Halm: duUio JB diuJio P 

iulio A 4 vesprug JET om ^ 6 vesperum Vollmer 11 eeti A: 
e i JBP 13 puerei P: puere A pueri B 14 puerei P 
20 in his AB 22 e om A \ aurei argentei II: corr edd ijett ^ 
his cm BP 26 XrjiatTiig (sic) P ^rjctijs ci Hdlirv 

QvnrTi^iAirz ed. Badermaoher. I, 4& 



r 



50 QVINTILrANI INST. Oi;. 

semper ut Gi-aeci, quidam singulariter tantum, curo in 
datiyura vel genetivum casutn incidissent, uade 'pictai 
vestis' et 'aquai' Vergilius amantissimus vetuatatis car- 
Ifl minibus iuseruit. in eisdem plurali aumero e utebaatur 
'hi Syllae Galbae'. est in hac quoque parte Lucilii prae- ■ 
ceptum, quod quia pluribus ejplieutur versibus, si quis 

20 parum credet, apad ipsum in nono requirat, quid quod 
I Ciceronis temporihus paulumque infra, fere quotiens s 

littera media vocalium longaruni vel subiecta longia esset, 

, geminahatur, ut 'causaae, oassus, divissiones' ? quomodo et lo 

tpsum et Vergilium quoque scripsisse manus eonmi doeent 

21 atqui paulum superiores etiaai illud, quod nos gemina 
dicimus 'iussi', una dixerunt, iam 'optimus masimiis', nt 
mediam i litteram, quae veterihus u fiierat, acciperent, 

22 Gai primum Caesaiis inscriptione traditur factum. 'herp' i- 
nunc e littera terminainas: at veterum coraicorum adhui:' 
lihris inveaio 'beri ad rae venit', quod idem in epistulis 
Augusti, quas sua manu scripsit aut emendavit, depren- 

28 ditur. quid? non Cato Censorius 'dicam' et 'faciam' 'dice' 
et 'facie' acripsit eundemque in ceteris, quae similiter a 
eadunt, modum tenuit? quod et ex veterihus eius libris 
manifestum est et a Messala in iibro de s littera positum. 

24 'sibe' et 'quase' scriptum in multorum libris est, sed ao 
hoc voiuerint auctores neBcio: T, I.ivium ita his usum es 
Pediano comperi, qui et ipse eum sequebatur. haec nos i a 

25 littera fiuimus. quid dicam 'vortices' et 'vorsus' ceteraque 
ad eundem modum, quae priraus Scipio Africanus in e 

26 litteram secundam vertisse diciturr* nostri praeceptores 
'seruum ceruumque' u et o litteris scripseruiit, quia subiect* 

3 Aen. 9, '26 et 7, 46t — !i frg. 371 M. — 17 Tereut 
Phorm. 1, 1, 2 — 18 Suetou. Aug. 71: Calig. 8 

3 ftqufti] aulai P 4 in eadem (sc/J sjllaba) Keil 
7 credat AF 13 iam A: etiam Bi* 15 inecriptione BP: 

iuBtructioue A 19 dice et facie /Vt dicae et faciae B pruli 
Gertt dicB et face AP 21 et ex B: es AP 37 ad BF; 
in ^ I primuB A: primo BP 'iSi ef p iS, 11 



I. 7, 18—34. 51 

sibi vocalis in unum sonum coalescere et confundi nequiret, 
nunc u gemina scribuntur ea ratione, quam reddidi: neutro 
sane modo vox, quam sentimus, efficitur, nec inutiliter 
Claudius Aeolicam illam ad hos usus litteram adiecerat. 
5 illud nunc melius, quod ^cui' tribus quas praeposui litteris 27 
enotamus, in quo pueris nobis ad pinguem sane sonum 
qu et oi utebantur, tantum ut ab illo 'qui' distingueretur. 

Quid? quae scribuntur aliter quam enuntiantur? nam 28 
et ^Gaius' C littera significatur, quae inversa mulierem 

10 declarat, quia tam Gaias esse vocitatas quam Gaios etiam 
ex nuptialibus sacris apparet: nec 'Gnaeus' eam litteram 29 
in praenominis nota accipit, qua sonat, et ^columnam' et 
^consules' exempta n littera legimus, et ^Subura', cum 
tribus litteris notatur, C tertiam ostendit. multa sunt 

15 generis huius, sed haec quoque vereor ne modum tam 
parvae quaestionis excesserint. 

ludicium autem suum grammaticus interponat his 30 
omnibus: nam hoc valere plurimum debet. ego, nisi quod 
consuetudo optinuerit, sic scribendum quidque iudico, quo- 

20 modo sonat. hic enim est usus litterarum, ut custodiant 31 
voces et velut depositum reddant legentibus. itaque id 
exprimere debent, quod dicturi sumus. hae fere sunt emen- 32 
date loquendi scribendique partes: duas reliquas signifi- 
canter ornateque dicendi non equidem grammaticis aufero, 

25 sed, cum mihi officia rhetoris supersint, maiori operi 
reservo. 

Eedit autem illa cogitatio, quosdam fore, qui haec, 33 
quae diximus, parva nimium et inpedimenta quoque maius 
aliquid agentibus putent: nec ipse ad extremam usque 

so anxietatem et ineptas cavillationes descendendum atque 
his ingenia concidi et comminui credo. sed nihil ex gram- 34 



4 F litteram A^ ^j litteram /» 5 pposui ABl* posui Gern- 
hard 11 nec Br: set A 12 qua BI*: quae a | et colum- 
nam — littera BI*, sed columa B columna /»: et clarissimos 
et consules geminata eadem littera a in aioptissima Utura^^^ 

29 agentibuB AJP: agendi B 31 "hia APIV-, *\\"& B 



62 QVINTILIANI INST. OR. 

matice nocuerit, nisi qnod supfirTacuuin est. aa ideo n 
est M. TuUius orator, quod idem artis liuius diligentissi 
mus fuit et in iiiio, ut epistulis appajret, recte loqut 
asper quoque exactor? aut vim C. Caesaris fregerunt edil 
86 de analogia libri? aut ideo minus Messala nitidus, qui 
quosdam totos libellos uon verbis modo singulis, aed etiu 
litteris dedit? non opstant hae diseipliTiae per illas eui 
bus, sed circa illaa haerentibus. 

1 Vlil. Superest lectio: iu qua puer ut sciat, ubi a 
pendere spiritum debeat, quo loco Tersum distinguere, 
claudatur sensns, unde incipiat, quando attollenda vel sut 
mittenda sit vos, quo quidque flexu, quid lentius celeiiiij 
concitatius lenius dicendum , demonstrari 

2 ipso non potest. unum est igitur, quod in hac part) 
praeoipiam, ut omnia ista facere po.^isit: intellegat. 
autem in primis lectio uirOis et cutq suavitate quadaa 
gravia, et nou quidem prosae similis, quia et carmen t 
et se poetae canere testantur, uon tamen iu cantica 
dissoluta nec plasmate, ut nunc a pierisqne fit, effemiuati 
de quo genere optiiDe C. Caesarem praetextatum adl 
accepimus dixisse: 'si cantas, male caatas, si l^ 

S cantas'. nec prosopopoeias, ul quibusdam placet, ad C 
mieum morem prouuntiari velim, esse tamon flexum que 
dam, quo distinguantur ab iis, in quibus poeta persofl 

i sua utetur. cetera admonitione magna egent, in primi 
ut tenerae mentes tracturaeque altius quidquid rudibus i 
omniura ignaris insederit, non modo quae diserta, sed T 

5 magis quae honesta sunt, discant. ideoque optime institl 
tum est, ut ab Homero atque Vergilio lectio inciperfl 
quamquam ad intellegendas eorum virtutes flmiiore iudii ' 
opus est: sed buio rei superest tempus, neque enim sen 
legentur. interim et sublimitate beroi carmiais i 
adsurgat et ex magnitudiiie rerum spiritmn ducat et opt 

3 ut in ep. (ac uti ep..^^ A 11 toUeiida A IB gj 

quidqae SpaJdmgt qnid quoque ABP 17 quia et A: aH 
jffJ" 26 Bua oin BP 1 utitur Franciv-s 30 firm:' ' 
-< Md ris eoTT 81 euet BP 3*1 \lwoica. Bp 



I. 7, 34—35. 8, 1—11. 53 

mis inbuatur. utiles tragoediae: alunt et lyrici, si tamen 6 
in his non auctores modo, sed etiam partes operis elegeris: 
nam et Graeci licenter multa et Horatium in quibusdam 
nolim interpretari. elegia vero, utique qua amat, et 
5 hendecasyllabi, qui sunt commata sotadeorum (nam de 
sotadeis ne praecipiendum quidem est) amoveantur, si 
fieri potest, si minus, certe ad firmius aetatis robur reser- 
ventur. comoediae, quae plurimum conferre ad eloquentiam 7 
potest, cum per omnis et personas et adfectus eat, quem 
10 usum in pueris putem, paulo post suo loco dicam: nam 
cum mores in tuto fuerint, inter praecipua legenda erit. 
de Menandro loquor, nec tamen excluserim alios. nam 8 
Latini quoque auctores adferent utilitatis aliquid, sed 
pueris, quae maxime ingenium alant atque animum auge- 

15 ant, praelegenda: ceteris, quae ad eruditionem modo per- 
tinent, longa aetas spatiimi dabit. multum autem veteres 
etiam Latini conferunt, quamquam plerique plus ingenio 
quam arte valuerunt, in primis copiam verborum, quorum 
in tragoediis gravitas, in comoediis elegantia et quidam 

80 velut atTi,%L(5ii6g inveniri potest. oeconomia quoque in iis 9 
diligentior quam in plerisque novorum erit, qui omnium 
operum solam virtutem sententias putaverunt. sanctitas 
certe et, ut sic dicam, virilitas ab iis petenda est, quando 
nos in omnia deliciarum vitia dicendi quoque ratione 

85 defluximus. denique credamus summis oratoribus, qui 10 
veterum poemata vel ad fidem causarum vel ad oma- 
mentum eloquentiae adsumunt. nam praecipue quidem 11 
apud Ciceronem, frequenter tamen apud Asinium etiam 
et ceteros, qui sunt proximi, videmus Enni, Acci, Pacuvi, 

30 Lucili, Terenti, Caecili et aliorum inseri versus summa 
non eruditionis modo gratia, sed etiam iucunditatis, 
cum poeticis voluptatibus aures a forensi asperitate 

2 in iis B 4 elegea BA^ \ quae JPedd 1 amant BT 5 hendecasyl- 
labia qui sunt commota B hendecasyllaba quae sunt commata 
(aquae sunt A^) A hendecasyllabi et quibus sunt commota /> 
11 praecipue P 20 et 23 his Ar 23 est om BP *l^^^- 
fluxerimDs If deEeximus P 29 Yidemua A\ ^^Siqma BP 



r 



54 yVINTILlANI INST. Olt. 

12 respirant. quibus accedit non raedioeris utilitas, cum seit 
tontiis eorum velut quibusdam testimoniis quae proposuerft 
confirment. verum priora iUa ad pueros magis, 
sequentia ad robustiores pertiuebiiut, cum grammaticei 
amor et usus lectionis uon scholarum temporibos, 
Titae spatio terminentuT. 

18 In praelegendo grammaticus et i!la quidem Tnir 
praestare debebit, ut partes orationis reddi sibi solufca 
verau desideret et pedum proprietates, quae adeo debenl 
esse notae in carminibus, ut etiam in oratoria compositiom 

li desidereutur. deprendat quae barbara, quae inpropria 
quae coutra legem loquendi sint posita, non ut ex hiA 
. utique inprobentur poetae (quibus, quia plerumque servir* 
I metro coguntur, adeo ignoscitur, ut vitia ipsa alii 
cannine appellationibus nominentur: fitTtiTtlaOftovs ' 
[et apmaxLSjiovg] et ojjijficTo, ut disi, vocamus et laudeaf 
virtutis necessitati damus), sed ut commoiieat artificialiua 

16 et memoriam agitet. id quoque inter prima rudimenttt 
nOn iuutile deTOODstrare, quot quaeque verba modis intellB- 
geuda sint. circa glossemata etiam, id est voces minns 

16 usitatas, non ultima eius professionig diligentia est, enim^ 
vero iam maiore cura doceat tropos omnes, quibns pra 
cipae non pocma modo sed etlam oratio omatur, schcf 
mata utraque, id est figuras, quaeque ).i^£ag quaeqiu 
diavolag vocautur: qnorum ego sicut troporum tractatu 
in eum looum differo, quo mibi de omatu orationis dioa 

17 dum erit. praecipue vero illa inflgat animis, quae iu oeo 
nomia virtns, quae in decora rerum, quid personae cuiqa 
convenerit, quid iu sensibus laudandum, quid iu vi 
ubi copia probabilis, ubi modus. 

19 His aceedet enarratio bistoriamm, diligens quidem illa 
non tamen usque ad supervacuum laborem occupata: w ^^^ 
receptas aut certe claris auctoribus memoratas espogtii 
satis est. perseqm qmdem, quid quis umquam vel coa 

1 reBpirent Regiua 6 tBniiinetiir BP 12 leges A 

sint p. A: composita BP \ iia B 16 et axriiiBTtBiioug ' 

^aier 31 accedit A 34 qmcl (^yiLiBi^uo ap 



I. 8, 1-2—21. 9, 1—3. 55 

temptissimomm lin Tninnin dixerit, aut nimi an miaeriae ant 
inanis iactiititiae cat et detinet atque obmit ingenia melius 
aliis vacatura. nam ijui omnis etiam indignas lectione 19 
scidas escutit, anilibns ([uoque fabulis accommodare ope- 
j ram potest: atqui pleni sunt eius modi impedimentis 
grammaticorum commentarii vii ipsis, qui composuerunt, 
satis noti. nam Didjmo, quo nemo plura scripsit, accidisse 20 
compertum est, ut, cum historiae cuidam tamquam vanae 
repugnaret, ipsiua proferrehir liber, qui eam continebat. 

10 quod evenit praecipue in fabulosis usque ad dBridicuIa 21 
quaedam. , quaedam etiam pudenda , unde inprobissimo 
cuique pleraque fingendi licentia est, adeo ut de libris 
totis et auctoribus, ut succurrit, mentiantur tuto, quia 
inveniri qui numquam fuere non possunt: nam in noti- 

ij oribus frequentissime depreaduntur a curiosis. ex quo mihi ( 
inter virtutes grammatici habebitur aliqua nescire. 

[DE OFFICIO GEAMMATICI.] 
IX. Et fliiitae qniiiem sunt partes duae, qufts haeo 
professio poUicetur, id est ratio loquendi et enarratio 

30 auctomm, quarum illam methodicen, hanc historicen 
vocant. adiciamus tamen eorum curae quaedam dicendi 
primordia, quibus aetates nondum rhetorem capientis in- 
stituanL igitur Aesopi fabellas, qtiae fabulis nutricula- 2 
rum proximo suecedunt, narrare sermone puro et njhil se 

35 supra modum estoUente, deinde eandem gracilitatem stilo 
exigere condiscant: versus primo solvere, moi mutatis 
verbis iutprpretari, tum paraphrasi audacius vertere, qua 
et breviare quaedam et exornare salvo modo poetae aensn 
permittitur. quod opus, etiam consummatia professoribus 8 

-0 difBcile, qui comraode tractaTerit, euicumque discendo 
sufficiet. sententiae quoque et chriae et ethologiae 
sabiectia dictorum rationibus apud grammaticos scribautur, 
quia initium ex lectione ducunt: quorum omnium similis 



^^K 5 eitu . 



7 quoiiue quo -1 20 hsDc] alii. 



f 



I 



» 



56 Q^TNTILlAtn INBT. OE. 

est ratio, foriua diveraEi, quia sententia universaljs est 
i Tox, ethologia personis continetur. chriarum piura genera 
traduntur: unmn simile senteatiae, quod est positnm in 
voce simplici 'dixit ille' aut 'dicere solebat': alterum, quod 
est in respondendo 'interrogatus ille', vel 'eum hoe ei s 
dictum esset, respondit': tertium huic non dissiaiile 'cum 

5 quis dixisset aliquid vel fecisset'. etiam in ipsorum factis 
esse chrian putant ut 'Crates, c«m indoctum puerum 
vidisset, paedagogum eius percussit', et aliud paene par 
ei, quod tamen eodem noroine appellare non audent, sed » 
dieunt fQsi.mSeg, ut 'Milo, quem vitulum adsueverat ferre, 
taurum ferebat'. ia his omnibus et declinatio per eosdem 
ducitur oasus, et tam factorum quam dictorum ratio est 

6 narratiunculas a. poetis celebratas notitiae causa, non elo- 
quentiae tractandas puto. cetera maioris operis ac spiritus i! 
Iiatini rhetores relinquendo neeessaria grammaticis fece- 
runt: Graeci magis operum suorum et onera et modum 
norunt. 

[AN ORATORI FDTURO NECESSARIA SIT PLURIUM 

ARTIOM COGNITIO.] m 

1 X. Eaec de grammatice, quam brevissime potui 
ut omnia dieerem sectatus, quod inliuitum erat, sed 1 
raaxime necessaria. nunc de ceteris artibus, quibus instii 
tuendos , priusquam rhetori tradantur , pueros esistii 
strictim subiuugam, ut el£ciatur orbis iUe doctrinae, i 

S Oraeci iynvidtov naiddav vocant. nam isdem fere 
aliarnm quoque disciplinarum studia ingredienda 
quae quia et ipsae artes sunt et esse perfectae 
orandi scientia possunt nec rursus ad effieiendum o 
satis valent solae, an sint huic operi uecessariae, quaeritu 

S uam quid, inquiunt, ad agendam causam dicendamve s 
teatiam pertinet, scire, quem ad modum data linea < 

6 vel AP: et B j hoc o»t B' IB rhetorea . 

ceptorBB BP 21 potni] poaui Modnig '26 quem . 

quam BP S6 iyitvxXov B 29 noD poaBmit .4 ' 

y.- daeia ^' $n ra£ ts m AbAa B 



I. 9, 3—6. 10, 1—8. 57 

stitui triangula aeqnis lateribus possint? aut quo melius 
vel defendet reum vel reget consUia, qui citharae sonos 
nominibus et spatiis distinxerit? enumerent etiam fortasse 4 
multos quamlibet utiles foro, qui neque geometren audie- 

5 rint nec musicos nisi hac communi voluptate aurium 
intellegant. quibus ego primum hoc respondeo, quod 
M. Cicero scripto ad Brutum libro frequentius testatur: 
non eum a nobis institui oratorem, qui sit aut fuerit, sed 
imaginem quandam concepisse nos animo perfecti illius 

10 et nulla parte cessantis. nam et sapientem formantes eum, & 
qui sit futurus consummatus undique et, ut dicunt, mor- 
talis quidam deus, non modo cognitione caelestium vel 
mortalium pntant instmendum, sed per quaedam parva 
sane, si ipsa demum aestimes, ducunt sicut exquisitas 

15 interim ambiguitates: non quia ceratinae aut crocodillinae 
possint facere sapientem, sed quia illimi ne in minimis 
quidem oporteat falli. similiter oratorera, qui debet esse 6 
sapiens, non geometres faciet aut musicus, quaeque his 
alia subiimgam, sed hae quoque artes, ut sit consummatus, 

20 iuvabunt. nisi forte ccvxLdotovg quidem atque alia, quae 
oculis aut vulneribus medentur, ex multis atque interim 
contrariis quoque inter se effectibus componi videmus, 
quorum ex diversis fit una illa mixtura, quae nulli earum 
similis est, ex quibus constat, sed proprias vires ex om- 

25 nibus sumit, et muta animalia mellis illum inimitabilem 7 
humanae rationi saporem vario florum ac sucorum genere 
perficitmt: nos mirabimur, si oratio, qua nihil praestantius 
homini dedit providentia, pluribus artibus egeat, quae, 
etiam cum se non ostendunt in dicendo nec proferunt, 

so vim tamen occultam suggerunt et tacitae quoque senti- 
untur? ^fuit aliquis sine iis disertus'. sed ego oratorem 8 



7 Orat. 1, 29 



1 triangulum Faber \ possit A \ aut] et B 7 in Bcripta 
M inscripto iV 10 et ^ : ex BJP 23 diversa B^ diversitate 
Jv. MueUer 24 ex quibus Al»: quibus B 28 e^^t «P 

31 Bed A: ast B at /»* 



58 QVINTILIANI INST. OR. 

Tolo. 'non multum adiciunt'. sed aeque aon erit totiini, 
cni vel parva deerunt; et optimum quidem boc eaae 
veniet, cuius etiamsi in arduo spes est, nos tamen praa- 
«ipiamns omnia, ut salten:]i plura fiant. sed cur deficiai 
animiis? natura enim peffectum oratorem esse non 
hibet, turpiterque deeperatuv quidquid fieri poteat. 

[DE MUSICE.] 

9 Atque ego vel iudicio veterum poteram esse contentuB- 
nam quis jgnoi-at musiyen, ut de hac primum loquar, 
tantum iam illis antiquis temporiiius non studii moda^ 
verum etiam venerationis liabuisse, ut ideni musici et ^ 
et sapientes iudiearentur, raittam alios, Orpheus et LijuisS 
quorum utrumque dis genitum, alterum vero, quia rudw 
quoque atque agrestes animos admiratione mulceret, noi 
feras modo, sed saxa etiam silvasque duiisse posteritati 

10 memoriae traditum est. itaque et Timagenes auctor e$ 
omnium in litteris studiorum antiquissimam musicen se 
titissG, et testimonio sunt clarissimi poetae, apud qnos 
inter regalia convivia laudes heroum ac deorum ad cith&r 
ram canebantur. lopas vero ille Vergilii noune canit 

'errantem lunam solisque labores' 
et cetera? quibus certe palam confirmat auctor eniiiieni 
tissimus musicen cum divinarum etiam rerum cognitioB( 

11 esse coniuuctam. quod si datm*, erit etiam oratori neceB< 
saria, si quidem, ut disimus, Laec quoque pars, quae al 
oratoribus relicta a pbDosophis est occupata, nostri operuf 
fuit ac sine omnium talium scientia non potest esse per- 

i fecta eloquentia. atqui claros nomine sapientiae viroB' 
nemo dubitaverit studiosos mosices fnisse, cum Pythagorat 
atque euni secuti acceptam sine dubio antiquitus opini- 
onem vulgaverint mundimi ipsum ratione esse conpositum, 

16 Maller FHG HI p 323 n. 12 — 21 Aen. 1, 742 

ioneiii testantur SabF {utiqufl 




I. 10, 8—18. 59 

quam postea sit lyra imitata, nec illa modo contenti 
dissimilium concordia, quam vocant aQfiovlccv, sonum quo- 
que liis motibus dederint. nam Plato cum in aliis quibus- 18 
dam tum praecipue in Timaeo ne intellegi quidem nisi 

5 ab iis, qui hanc quoque partem disciplinae diligenter per- 
ceperint, potest. de philosophis loquor, quorum fons ipse 
Socrates iam senex institui lyra non erubescebat: duces 14 
maximos et fidibus et tibiis cecinisse traditum, exercitus 
Lacedaemoniorum musicis accensos modis. quid autem aliud 

10 in nostris legionibus comua ac tubae faciunt? quorum 
concentus quanto est vehementior, tantum Eomana in 
bellis gloria ceteris praestat. non igitur frustra Plato 15 
civili viro, quem tcoXlvlkov vocat, necessariam musicen 
credidit. et eius sectae, quae aliis severissima, aliis asper- 

15 rima videtur, principes in hac fuere sententia, ut existi- 
marent sapientium aliquos nonnullam operam his studiis 
accommodaturos, et Lycurgus, durissimarum Lacedaemoniis 
legum auctor, musices disciplinam probavit. atque eam 16 
natura ipsa videtur ad tolerandos facilius labores velut 

20 muneri nobis dedisse, si quidem et remigem cantus hor- 
tatur; nec solum in iis operibus, in quibus plurium conatus 
praeeunte aliqua iucunda voce conspirat, sed etiam singu- 
lorum fatigatio quamlibet se rudi modulatione solatur. 
laudem adhuc dicere artis pulcherrimae videor, nondum 17 

25 eara tamen oratori coniungere. transeamus igitur id quo- 
que, quod gi^ammatice quondam ac musice iunctae fuerunt: 
si quidem Archytas atque Euenus etiam subiectam gram- 
maticen musicae putaverunt, et eosdem utriusque rei prae- 
ceptores fuisse cum Sophron ostendit, mimorum quidem 

80 scriptor, sed quem Plato adeo probavit, ut suppositos 
capiti libros eius, cum raoreretur, habuisse credatur, tum IS 



4 Tim. p 47. 67 — 15 Chrys. frg. 740 Am — 29 frg. 155 Kaibel 



3 iis il 6 de il: quid de ^*i» 8 et exercitus P 

10 ac om A^B 13 vocant BP 17 et om BP 

27 Euenus il: ♦** nus A Aristoxenus P 31 credatur AB\ 

tradatur P 



60 QVINTILIANI INST. OR. 

Eupolis, apud quem Prodamus et musicen et litteras docet 
et Maricas, qui est Hyperbolus, nihil se ex musice seire 
nisi litteras confitetur. Aristophanes quoque non uno libro 
sic institui pueros antiquitus solitos esse demonstrat, et 
apud Menandrum in Hypobolimaeo senex, qui reposcenti 5 
filium patri velut rationem impendiorum, quae in educa- 
tionem contulerit, exponens psaltis se et geometris multa 

19 dicit dedisse. unde etiam ille mos, ut in conviviis post 
cenam circumferretur lyra, cuius cum se imperitum The- 
mistocles confessus esset, ut verbis Ciceronis utar, ^estio 

20 habitus indoctior'. sed veterum quoque Bomanorum 
epulis fides ac tibias adhibere moris fuit: versus quoque 
Saliorimi habent carmen. quae cum omnia sint a Numa 
rege instituta, faciunt manifestum ne illis quidem, qui 
rudes ac bellicosi videntur, curam musices, quantam illais 

21 recipiebat aetas, defuisse. denique in proverbium usque 
Graecorum celebratum est, ^indoctos a Musis atque a | 

22 Gratiis abesse'. verum quid ex ea proprie petat futurus 
orator, disseramus. 

Numeros musice duplices habet, in vocibus et in cor-» 
pore: utriusque enim rei aptus quidam modus desideratur. 
vocis rationem Aristoxenus musicus dividit in Qvd^fiov et 
liiXog, quorum alterum modulatione, alterum canore ac 
sonis constat. num igitur non haec omnia oratori necessaria? 
quorum unum ad gestum, alterum ad conlocationem ver-u 
borum, tertium ad flexus vocis, qui sunt in agendo quo- 

23 que plm^imi, pertinet: nisi forte in carminibus tantum et 
in canticis exigitur stnictura quaedam et inoflfensa copulatio 
vocum, in agendo supervacua est, aut non conpositio et 
sonus in oratione quoque varie pro rerum modo adhibeturso 

24 sicut in musice. namque et voce et modulatione grandia 
elate, iucunda dulciter, moderata leniter canit totaque arte 

1 Maricae frg. 2 M. — 3 Equ. 188; Nub. 193; Ran. 728 
— 5 frg. 15 M. — 10 Tusc. 1, 2, 4 



3 librol loco Gesner 7 opponens BP 16 quantum A 
23 fi^Xog fietQOv B; fi^Xog ^jiiisxQOv VdUa m P 



L 10, 18—31. 61 

consentit cum eorum, quae dicuntnr, adfectibus. atqui in 25 
orando quoque intentio vocis, remissio, flexus pertinet ad 
movendos audientium adfectus, aliaque et conlocationis et 
Yocis, ut eodem utar yerbo, modulatione concitationem 
5 iudicis, alia misericordiam petimus, cum etiam organis, 
quibus sermo exprimi non potest, adfici animos in diver- 
sum habitum sentiamus. corporis quoque aptus et decens 26 
motus, qui dicitur evQvd-fiia^ et est necessarius nec aliunde 
peti potest: in quo pars actionis non minima consistit, 

10 qua de re sepositus nobis est locus. age, non habebit in 27 
primis curam vocis orator? quid tam musices proprium? 
sed ne haec quidem praesumenda pars est: uno interim 
contenti simus exemplo C. Gracchi, praecipui suorum tem- 
porum oratoris, cui contionanti consistens post eum musi- 

15 cus fistula, quam xovccqlov vocant, modos, quibus deberet 
intendi, ministrabat; haec ei cura inter turbidissimas 28 
actiones vel terrenti optimates vel iam timenti fuit. libet 
propter quosdam imperitiores etiam ^crassiore', ut vocant, 
^Musa' dubitationem huius utilitatis eximere. nam poetas 29 

80 certe legendos oratori futuro concesserint: num igitur hi 
sine musice? ac si quis tam caecus animi est, ut de aliis 
dubitet, illos certe, qui carmina ad lyram composuerunt. 
haec diutius forent dicenda, si hoc studium velut novum 
praeciperem. cum vero antiquitus usque a Chirone atque 30 

25 Achille ad nostra tempora apud omnis, qui modo legiti- 
mam disciplinam non sint perosi, duraverit, non est com- 
mittendum, ut illa dubia faciam defensionis sollicitudine. 
quamvis autem satis iam ex ipsis, quibus sum modo usus, 81 
exemplis credam esse manifestum, quae mihi et quatenus 

80 musice placeat, apertius tamen profitendum puto, non hanc 
a me praecipi, quae nunc in scaenis effeminata et in- 
pudicis modis fracta non ex parte minima, si quid in 
nobis virilis roboris manebat, excidit, sed qua laudes 



5 iudicis A: iud B iudicum P 7 aptusl actus A 
10 age non A: agendus Br^ age si 8 16 ministrabat BP\ 
monstrabafc A 17 fuit BP: profuit A *i% v^^\^\ckA 1»^ 



Jd 



62 QVmTILUNI INST. OR. 

fortium canebantur quaque ipsi fortes canetant: 
psalteria et spadicas etiam. virginibus probis recusanda) 
Bed EOgnitiouem rationis, quae ad movendos lenieadosqnft 

82 adfectuH pluriraiun Yalet. nani et Pjttagoraii Etccepiiniit 
conc^tatos ad vim pudicae domui adferendam iuvenea i 
mutare in spondium modoa tibicina eonposuisse, et Cltiye 
sippuS etiam nutricum illi quae adhibetm: infantibTia a^ 

33 lectationi suum quoddam carmen adsignat. est etiam noi 
inerudite ad declamandum ficta materia, in qua ponito 
tibioen, qui sacriiicanti Phrygium cecinerat, acto illo ii 
insaniam et per praecipitia delato accusari, quod caua 
mortis extiterit: quae ai dici debet ab oratore nee dioj 
citta scientiam musices potest, quomodo noa hanc qiio! 
que artem neeessariam ease operi nostro vel iniqui eon- 
sentient? iil 

|DE GEOMETBIA.] 

84 In geometria partem fatentur esse utilem teneris 
aetatibus; agitari Qamque auimos et acui iDgcaia. et celeri- 
tatem percipiendi venire inde concedunt, sed prodesse eam 
non ut ceteras artis, cuta pereeptae sint, sed cum discatiir, aj 

85 existimant [id vulgaiis opinio estj. nec sine causa Bumm 
viri etiam inpensam huic scientiae operam dedenmt. 
cum sit geometria divisa in numeros atque formas, numM 
rorum qnidein notitia non oratori modo, sed cuicumqaf 
[saltem] priaiiH litteris erudito necessaria est. in causis i 
vel frequentissime versari solet: in quibns actor, non d 
si circa summas trepidat, sed si digitonun saltem incer 
aut indecoro gestu a computatione dissensit, iudieatur i 

88 doctua. illa vero Hnearis ratio et ipsa quidem cadit i 
quenter in causas (nam de terminis mensurisque sunt litsBn 
sed habet maiorem quandam aliam cuin arte oratoria c 
7 frg, 736 

2 recuBandas A i accepiiuus P!V: accipimus AB 

DUi AfladhibentnrBJ^iaUactationi P lSaiquid(quidem4*)J. J 
Sl id aBP: ea Valla in P; glossejita rewovi 25 priiniB Ealtem A 
c/'I27 SSdissentitJ SOei — BiQbUWsab tuluni coton e: 



L 10, 31—43. 63 

gnationem. iam primum ordo est geometriae necessarius: 37 
nonne et eloquentiae? ex prioribus geometria probat in- 
sequentia et certis incerta: nonne id in dicendo facinuis? 
quid? illa propositarum quaestionum conclusio non ^fere 

5 tota constat syllogismis? propter quod plures inveniasy qui 
dialecticae similem quam qui rhetoricae fateantur tha.nc 
artem. yerum et orator, etiamsi raro, non tamen nunrcuam 
probabit dialectice. nam et syllogismis, si res poscet, Jfutetur 38^ 
et certe enthymemate, qui rhetoricus est syllofcsmus. 

10 denique probationum quae sunt potentissimae yQd(^fiL7ial 
cc7Co6sC^£i.g vulgo dicuntur: quid autem magis oratio -quam 
probationem petit? falsa quoque veris similia geometrica 3^ 
ratione deprendit. fit hoc et in numeris per quasdam, 
quas i\>Bv6oyqa(picLq vocant, quibus pueri ludere solebamus. 

15 sed alia maiora sunt. nam quis non ita proponenti credat: 
'quorimi locorum extremae lineae eandem mensuram coUi- 
gunt, eorum spatium quoque, quod iis lineis continetur, 
par sit necesse est?' at id falsum est: nam plurimum 40* 
refert, cuius sit formae ille circuitus, reprehensique a 

£0 geometris sunt historici, qui magnitudinem insularum satis 
significari navigationis ambitu crediderunt. nam ut quae- 
que forma perfectissima, ita capacissima est. ideoque illa 41 
circumcurrens linea, si efficiet orbem, quae forma est in 
planis maxime perfecta, amplius spatium complectetur, 

25 quam si quadratimi paribus oris efficiat, rursus quadrata 
triangulis, triangula ipsa plus aequis lateribus quam in- 
aequalibus. sed alia forsitan obscuriora: nos facillimum 4^ 
etiam imperitis sequamur experimentum. iugeri mensuram 
ducentos et quadraginta longitudinis pedes esse dimidioque 

30 in latitudinem patere, non fere quisquam est qui ignoret, 
et qui sit circuitus et quantum campi claudat, colligere 
expeditum. at centeni et octogeni in quamque partem 43- 
pedes idem spatium extremitatis, sed multo amplius clusae 

1 iam omA 3 id] idem Halm 8 syllogismo A 10 yQcc^nLi%aX 
Hegius: grammice Valla in P grammaticae AB 12 geometrica 
Christ: geometria 18 plurimum A: primum BB 20 quij 
quia B 27 aliaj talia Halm 



64 QVINTILIANI INST. OR. 

quattuor lineis areae faciunt. id si computare quem piget, 
l)reyioribus numeris idem discat. nam deni in quadram 
pedes quadraginta per oram, intra centum erunt. at si 
quini deni per latera, quini in fronte sint, ex illo quod 

44 amplectuntur quartam deducent eodem circumductu. si 5 
vero porrecti utrimque undeviceni singulis distent, non 
plures intus quadratos habebunt, quam per quot longitado 
ducetur: quae circumibit autem linea, eiusdem spatii erit, 
cuius ea, quae centum continet. ita quidquid formae qua- 

45 drati detraxeris, amplitudini quoque peribit. ergo etiam 1« 
id fieri potest, ut maiore circuitu minor loci amplitudo 
cludatur. haec in planis; nam in collibus vallibusque etiam 

46 imperito patet plus soli esse quam caeli. quid quod se 
eadem geometria toUit ad rationem usque mundi? in qua, 
cum siderum certos constitutosque cursus numeris docet,is 
discimus nihil esse inordinatum atque fortuitum: quod 

47 ipsum nonnumquam pertinere ad oratorem potest. an vero, 
cum Pericles Athenienses solis obscuratione territos red- 
ditis eius rei causis metu liberavit, aut cum Sulpicius 
ille Gallus in exercitu L. Pauli de lunae defectione disse- m 
ruit, ne velut prodigio divinitus facto miHtum animi terre- 

48 rentur, non videtur esse usus oratoris officio? quod si 
Nicias in Sicilia scisset, non eodem confusus metu pulcher- 
rimum Atheniensium exercitum perdidisset: sicut Dion, 
cum ad destruendam Dionysii tyrannidem venit, non estss 
tali casu deterritus. sint extra Ucet usus bellici, transea- 
musque, quod Archimedes unus obsidionem Syracusarum in 

49 longius traxit: illud utique iam proprium ad efficiendum 
quod intendimus, plurimas quaestiones, quibus difficilior 
alia ratione explicatio est, ut de ratione dividendi, deso 
sectione in infinitum, de celerital^ augenda, linearibus illis 
probationibus solvi solere, ut, si est oratori, quod proxi- 
mus demonstrabit liber, de omnibus rebus dicendum, nullo 
modo sine geometria esse possit orator. 



2 quadrum /» 22 videtur usus esse A videntur esse 

-usi S 30 diridendi P: vid€indi B vivendi A 31 in ctn AB 



I. 10, 48—49. 11, 1—8. 65 

PE PRIMA PRONUNTIATIONIS ET GESTUS 

INSTITUTIONE.] 

XI. Dandum alLqaid comoedo qnoque, dum eatenus, 1 
qua pronuntiandi scientiam faturus orator desiderat. non 

5 enim puerum, quem in hoc instituimus, aut femineae 
vocis exilitate frangi volo aut seniliter tremere. nec vitia 2 
ebrietatis effingat nec servili vernilitate imbuatur nec 
amoris, avaritiae, metus discat adfectum: quae neque 
oratori sunt necessaria et mentem praecipue in aetate 

loprima teneram adhuc et rudem inficiunt; nam frequens 
imitatio transit in mores. ne gestus quidem omnis ac 3 
motus a comoedis petendus est. quamquam enim utrum- 
que eorum ad quendam modum praestare debet orator, 
plurimum tamen aberit a scaenico, nec vultu nec manu 

15 nec excursionibus nimius. nam si qua in his ars est di- 
centium, ea prima est, ne ars esse videatur. 

Quod est igitur huius doctoris officium? in primis 4 
vitia si qua sunt oris emendet, ut expressa sint verba, ut 
suis quaeque litterae sonis enuntientur. quarundam enim 

!o vel exilitate vel pinguitudine nimia laboramus, quasdam 
velut acriores parum efficimus et aliis non dissimilibus, 
sed quasi hebetioribus permutamus. quippe et rho litterae, 5 
qua Demosthenes quoque laboravit, labda succedit, quarum 
vis est apud nos quoque, et cum c ac similiter g non 

t5 evaluerunt, in t ac d molliimtur. ne illas quidem circa s 
litteram delicias hic magister feret, nec v6rba in faucibus 
patietur audiri nec oris inanitate resonare nec, quod 
minime sermoni puro conveniat, simplicem vocis naturam 
pleniore quodam sono circumliniri, quod Graeci TiaraTtSTtXcca^ 

10 fiivov dicunt: sic appellatur cantus tibiarum, quae prae- 7 
clusis, quibus clarescunt, foramiaibus, recto modo exitu 
graviorem spiritum reddunt. curabit etiam, ne extremae g 
syllabae intercidant, ut par sibi sermo sit, ut, quotiens 



15 nimiis /» 20 pinguedine PSTL 24 g e* 26 t trans- 
posuit Baiter 25 valuenint BP \ ac demoliuntur BP^ 
26 sq cf Vt p 441, 7 27 inanitatem Vt 29 circumlinire 

ABP: corr Vt j cataplasmon P SO can.tvii\ %otwi& a^ 

QvmTiijTAJKVB ed. Eadermacher. I. t> 



r 



66 QVINTILIAJJI INST, OR, 

exulaniaiidum erit, lateris conakis sit ille, non Ga,pitis, 
9 gestus ad yocem, vultus ad gestum adcommodetiir. obGei 
vandum erit etiam, ut recta sit facies dieentis, ne labi^ 
detorqueantur, ne inmodicus hiatus rictom distendat, 
aupinus vultuB, ne deiecti in terram oculi, ne incliuai 

10 utrolibet ceryix. nam froas pluribiis geiieribus peceat. * 
multos, quorum supercilia ad singulos vocit 
adleyarentur, aliorum conatricta, aliorum etiam dissidenti 
cum altero in yerticem tenderent, altero paene- ocul 

11 ipae premeretur. infinitum autem, ut mox dicemua, 
quoque rebns momentum est, ct nibil potest placere qw 
non decet 

12 Debet etiam docere comoedus, quomodo narrandm 
qua sit auctoritate suadendum, qua concitatione consa 
ira, qui flesus deoeat miserationem. quod ita optime faciQl 
ai certos es comoediis elegerit locos et ad hoc i 

18 Idoneos, id eat actionibua similes. idem autem i 

pronuntjaudum modo utilissimi, verum ad augendam quoqne 

14 eloquentiam masime aceommodati erant. ethaec, dura infii-ma 
aetas maiora non capiet: ceterum cum legere orationes ■:« 
oportebit, cum virtutes eamm iam sentiet, tum mibi dib- 
gens aliquis ac peritus adaistat neque soliun lectionem 
formet, verum ediscere etiam electa ex iis cogat et ea 
dicere atantem clare et quem ad modum agere oportebit, 
ut protinus pronuntiationem , vocem, memoriam exerceat-ii 

15 Ne Ulos quidem reprehendendos puto, qui pauliuu 
etiam palaestiicis yacayemnt. non de iis loquor, quibus 
pars vitae in oleo, pars in yjno conaumitur, qui corponun 
cura mentem obruerunt {bos enim abeaae ab eo, quenj 

16 instituimuB, quam longissime yelim): sed nomen est idem :( 
iis, a quibus geatua moLusque formantur, ut recta aint 
bcacchia, ne indoctae, rusticae manua, ne atatiis inde- 
corus, ne qua in proferendis pedibus iascitia, ae caput 

a commodetur A 4 dolorqueantur BP Vt p 442, 15; 

diat, A I diBtendiit BP Vt: diacinjat A i) alterom — tCD- 
deret -4 15 qui AN: quia BP ^2 lectione BP 28 ei 
ijtf ,*/• 31 formatur B 



L 11, 8—19. 12, 1. 67 

oculiqiie ab alia corporis inclinatioiie dissideant. nam ne- 17 
que haec esse in parte pronimtiationis negaverit quisquam 
neque ipsam pronuntiationem ab oratore secemet: et certe, 
quod facere oporteat, non indignandum est discere, cum 
5 praesertim haec chironomia, quae est (in nomine ipso 
declaratur) lex gestus, et ab illis temporibus heroicis orta 
sit et a summis Graeciae viris atque ipso etiam Socrate 
probata, a Platone qaoque in parte civilium posita virtu- 
tum, et Chrysippo in praeceptis de liberorum educatione 

10 compositis non omissa. nam Lacedaemonios quidem etiam 18 
saltationem quandam tamquam ad bella quoque utilem 
habuisse inter exercitationes accepimus. neque id veteribus 
Romanis dedecori fuit: argumentum est sacerdotum nomine 
ac religione durans ad hoc tempus saltatio et illa in tertio 

15 Ciceronis de Oratore libro verba Crassi, quibus praecipit, 
ut orator utatur *laterum inclinatione forti ac virili non a 
scaena et histrionibus, sed ab armis aut etiam a palaestra'. 
cuius disciplinae usus in nostram usque aetatem sine repre- 
hensione descendit. a me tamen nec ultra pueriles annos 19 

20 retinebitur nec in his ipsis diu. neque enim gestum 
oratoris componi ad similitudinem saltationis volo, sed 
subesse aliquid ex hac exercitatione puerili, unde nos non 
id agentis furtim decor ille discentibus traditus prosequatur. 

[AN PLURA EODEM TEMPORE DOCERI PRIMA AETAS 
25 POSSIT.] 

XIT. Quaeri solet, an, etiamsi discenda sint haec, 1 
eodem tempore tamen tradi omnia et percipi possint. ne- 
gant enim quidam, quia confandatur animus ac fatigetur 
tot disciplinis in diversum tendentibus, ad quas nec mens 
30 nec corpus nec dies ipse sufficiat, et, si maxime patiatm* 
hoc aetas robustior, pueriles annos onerari non oporteat. 



-^ 



8 Leg. 813 B sq — 9 frg 737 — 15 c 59, 220 



5 in If : ut ^ ut et /» 6 et ab BP: atque A 9 et 

a ChryBippo A 15 praecepit AB 23 persequatur ABr\ 
corr edd vett 



[ 



68 Q^INTILJAM INST. OR. 

2 Bed noD sutis perspiciunt, quantuni natura liumani ingeni 
Taleat, qiiae ita eat agilis ac veloK, sic in oionem partein 
ut ita diserim, speetat, ut ne poesit quidem aliqiiid agert 
tantum ucum, in plura vero non eodem die modo, st " 

8 eodem teioporis momento vim suam intendat. an vei 
citharoedi non simul et memoriae et sono vocis et plui 
mia flesibns serviunt, cum interim alios nervos dextra pei* 
currunt, alios laeva trahunt, continent, praebent, ne 
qnidem otiosns oertam legem tempomm servat, et haefl 

4 pariter omnia? quld? nos agendi ^uhita necessitate ds- 
preasi nonne alia dicimus, alia providemus, cum paritef 
inventio renim, electio verborum, compositio, gestus, pr» 
nuntiatio, vultus, motus desiderentur? quae si velut gob 
uno conatu tam diversa parent simul, cur non plaribi» 
curis horas partiamur? cum praesertim reticiat animos & 
reparet varietas ipsa, contraque sit aliquanto diffieilius ii 
labore uno perseverare. ideo et stilus lectione teqaiesoil 

h et ipsius lectionis taedium vicibus levatur. quamlibet 
multa egerimus, quodam tamen modo reeentes suinus i 
id, quod incipimus. quis non optundi possit, si per totnif 
diem euiuBcumque ai-tia nnuni TOagistrum ferat? mutation^ 
reereabitur sicut in cibis, quorum diversitate refieitur stfl' 

6 maohua et pluribus minore fastidio alitur, aut dieant i 
mihi, quae sit alia ratio diseendi. grararaatieo soli deseT" 
viamus, deinde yeca(t,h^ri tantum, oraittamus interim quM 
didicimus? mox transeamus ad musicum, eseidant priorai 
et cura Latinis studebinius litteris, non respiciamus 
Graecas? ut semel tiniam, nibil faciamus nisi novissimuml 

7 cur non idem suademus agricolis, ne arva simul et vinets 
et oleas et arbustuin eolant? ne pratis et pecoribus 
hortia et alvearibus avibusque aceommodent curam? ci 
ipsi aliquid forensibus negotiis, aliquid desideriis amioonua 



2 ac .*: et BP 6 inpendat JBP temporia A 

13 deBideretnr BP 16 aliquando A 20 poteat A 

25 geometre P geometri bp 28 ut] et ut AP ut et B 
SO ne pratia] pratis B 31 avi\iuBc\;ae c 



I. 12, 2—14. 69 

aliquid rationibus domesticis, aliquid curae corporis, non- 
niiul Yoluptatibus cotidie damus? quarum nos una res 
quaelibet nihil intermittentis fatigaret: adeo facilius est 
multa facere quam diu. 

5 Hlud quidem minime verendum est, ne laborem stu- 8 
diorum pueri difficilius tolerent; neque enim ulla aetas 
nunus fatigatur. mirum sit forsitan, sed experimentis de- 
prendas; nam et dociliora sunt ingenia, priusquam obdu- 
ruerunt. id vel hoc argumento patet, quod intra biennium, 9 

loquam verba recte formare potuerunt, quamvis nullo in- 
stante omnia fere locuntur: at noviciis nostris per quot 
uinos sermo Latinus repugnatl magis scias, si quem iam 
robustum instituere litteris coeperis, non sine causa dici 
naiSoiiad^elg eos, qui in sua quidque arte optime faciant. 

15 et patientior est laboris natura pueris quam iuvenibus. 10 
videlicet ut corpora infantium nec casus, quo in terram 
totiens deferuntur, tam graviter adfligit nec iUa per ma- 
nus et genua reptatio nec post breve tempus continui 
lusus et totius diei discursus, quia pondus illis abest nec 

Jose ipsi gravant: sic animi quoque, credo, quia minore 
conatu moventur nec suo nisu studiis insistunt, sed for- 
niandos se tantummodo praestant, non similiter fatigantur. 
praeterea secundum aliam aetatis illius facilitatem velut 11 
simplicius docentis secuntur nec quae iam egerint metiun- 
»tur: abest illis adhuc etiam laboris iudicium. porro ut 

frequenter experti sumus, minus adficit sensus fatigatio 

qnam cogitatio. 

Sed ne temporis quidem umquam plus erit, quia his 12 

aetatibus omnis in audiendo profectus est. cum ad stilum 
Msecedet, cum generabit ipse aliquid atque componet, tum 

incohare haec studia vel non vacabit vel non libebit. ergo 18 

cum grammaticus totum occupare diem non possit nec 

debeat, ne discentis animum taedio avertat, quibus potius 

studiis haec temporum velut subsiciva donabimus? nam 14 



4 quam unum diu Kiderlin 20 a^ BP*. ^^^^ Ai 

24 dicentis If 30 tunc B 



70 QVINTILIANI INST. OR. 



1 

ad ■ 

ue- M 
lae 1 



iiec «jgo coDSumi studentem in Iiis artibus volo: 

duletux aut musicis notis cantica escipiat, nec utique ad I 

mmutissima usque geometriae opera descendat. non comoe- I 

duDi in pronuntiando nec saltatorem in gestu faoio: 

ai omnia exigereni, suppeditabat tamen tempus; longa est s 

enim, quas discit, aetas, et ego non de tardis ingeniie 

15 loquor. denique cur in his omnibus, quae discenda oratori 
futnro puto, eminuit Plato? qui non contentus disciplinis, 
quaa praeatare poterant Athenae, non Pytbagoreorum, ad 
quoB in Italiam nayigaverat, Aegypti quoquo sacerdotes « 
adiit atque eorum arcana perdidicit. 

16 Diffieultatis patrocinia praetexiraus seguitiae; nequB 
enim nobis operis amor est, nec, quia sit honesta ac rerunt 
pulcherrima eloquentia, petitur ipsa, sed ad vilem usunt. 

17 et sordidum lucmm accingimur. dicant sine his in foraj 
multi et adquiraut, dum sit locupletior aliquis sordidu 
mercis negotiator et plus voci suae debeat praoco. ne v 
lim quidem lectorem dari mlhi, quid studia referant, coi 

18 putaturum. qui vsro imagijiem ipsam eloquentiae diviM 
quadam mente conceperit quique illam, ut ait non iguoi^ 
bilis tragicus, 'reginam rerum orationem' ponet antft 
oculos fiTictumque non ex stipe advocationum, sed et: 
animo suo et contemplatione ac scientia petet perpetuunt 
illum nec fortunae subiectum, facile persuadebit sibi, 
tempora, quae spectaculis, campo, tesseiis, otiosis deniqiu 
sermonibus, ne dicam sonmo et eonviviorum 
teruntur, geometrae potius ac niusico inpendat, quant^ 
plus delectationia habiturus quam ex iilis ineniditi 
voluptatibus. dedit enira hoe providentia hominibni 

9 munus, ut honesta magis iuvarent. sed nos haec ipsa dub 
eedo longius duxit. hactenus ergo de studiis, quihus, &iita 
quam maiora capiat, puer instituendus est: proximua libeB 
velnt novum sumet exordiam et ad rhetoris officia t 



20 Pacuvius v 177 Bibh, cf Euripidea Hec. 



1 partibux 4 5 etlonga.4 14 vUem A/>: venalem J 
JZaec velimA S8 ineruditi] Inenidi^libri ^^^ujci^tMii^QEaT. 



LIBEE SECUNDUS. 



[QUANDO RHETORI SIT TRADENDUS PUER.] 

I. Tenidt consuetudo, quae cotidie magis invalescit, ut 1 
praeceptoribus eloquentiae, Latinis quidem semper, sed 

5 etiam Graecis interim, discipuli serius quam ratio postulat 
traderentur. eius rei duplex causa est, quod et rhetores 
utique nostri snas partis omiserunt et grammatici alienas 
occupaverunt. nam et illi declamare modo et scientiam 2 
declamandi ac facultatem tradere officii sui ducunt idque 

10 intra deliberativas iudicialisque materias (nam cetera ut 
professione sua minora despiciunt), et hi non satis cre- 
dunt excepisse, quae relicta erant (quo nomine gratia 
quoque iis habenda est), sed ad prosopopoelas usque et 
ad suasorias, in quibus onus dicendi vel maximum est, 

15 inrumpunt. hinc ergo accidit, ut, quae alterius artis prima 8 
erant opera, facta sint alterius novissima, et aetas iam 
altioribus disciplinis debita in schola minore subsidat ac 
rhetoricen apud grammaticos exerceat. ita, quod est maxime 
ridiculum, non ante ad declamandi magistrum mittendus 

20 videtur puer quam declamare sciat. 

Nos suum cuique professioni modum demus: et gram- 4 
matice, quam in Latinum transferentes litteraturam 
vocaverunt, fines suos norit, praesertim tantum ab hac 
appellationis suae paupertate, intra quam primi illi con- 

25 stitere, provecta; nam tenuis a fonte adsumptis poetarum 

6 quod et BP\ quod A 13 usque et /»: usque AB 

25 poetarum historicorumque Bg PJV Bn^ historicorumque Bn^ 
historicorum criticorumque A oratorum historicorumque S pe- 
tita ex cap V interpolatione 



72 QVINTILliNI INST. OR. 

historicorumque viribus pleno iam satis alveo fluit, 
praeter ratioaem reate loqueniii non parum alioqui copic 
Bam prope omnium masim.arum artium acientiam ampl» 
6 sit: et rhetorice, cui aonien vis eloquecdi dedit, officia si 
non detrectet nec occupari gaudeat perticentem ad 
laborem: qaae, dum opere cedit, iam paene possessioj 

6 depulsa est. ae^ue iafltiabor aliquem ex his qui grai 
ticen profiteantur eo usque acientiae progredi posse, ut ad 
baec quoque tradenda sufGciat. sed cum id aget, rbetori^ 
offieio fungetur, aoa suo. i' 

7 Nos porro quaerimus, quando iis, quae rhetorice 
praecipit, percipiendis puer maturus esse videator. in quo 
quidem noii id est aestimandum, cuius quisque sit aetatis, 
sed quantum in studiis iam offecerit. et ne diutiua dis- 
seram, quando sit rbetori tradeadus, sic optime fiuiri credo; js 
cum poterit. sed hoc ipsum ex superiore pendet quaestione, 

8 nam si grammaticea muaus usque ad suasorias prorogatur, 
tardius rbetore opus est: si rhetor prima ofKcia operis 
8ui non recusat, a narrationibus statini et laudandi vitu- 

9 perandique opusculis cura eius desideratur. an igooramus f 
antiquis hoc fuisse ad augendam eloquentiam genus eier- 
eitationis, ut thesis dieerent et commuaes locos [et cetera] 
citra complexum rerum personaniraque, quibus verap fio- 
taeque coatroversiae coutinentur? es quo palam est, quam 
turpiter deaerat eam partem rhetorices iustitutio, quam et a 

10 primam habuit et diu solam. quid autem est ex bis, de 
qnibua supra dixi, quod nou cum iu alia, quae sunt pro- 
pria rhetorum, tnm certe in i!Ind iudjciale causae genns 
incidat? an non in foro narrandum estV qua in parte 

H neseio an sit vel plurimum. uon laus ac vituperatio cer- m 
taminibus illia freqnenter inaeritur? non commnnes loci^ 
sive qui sunt in vitia derecti, quales legimus a Cicerons 
compositos, seu quibus quaeationes generaiiter traotanto 

7 iis P 17 jnal Bnasoriaa aiid A quae snnt apud rhftj 
torem materiae inter rudimenta dicendi * t » 18 ' 

at si ± 22 et cetera deX Halm 23 citra AP: < 

36 ex U3 P 32 directi kP 




n. 1, 4—13. 2, 1—4. 73 

quales sant editi a Quinto qnoque Hortensio, ut ^sitne 
parvis argumentis credendum' et *pro testibus' et ^in testes' 
in mediis litium medullis versantur? arma sunt haec quo- 12 
dam modo praeparanda semper, ut iis, cum res poscet, 
5 utare. quae qui pertinere ad orationem non putabit, is ne 
statuam quidem incohari credet, cum eius membra fun- 
dentur. neque hanc, ut aliqui putabunt, festiiiationem meam 
sic quisquam calumnietur, tamquam eum, qui sit rhetori 
traditus, abducendum protinus a grammaticis putem. da- l^ 
10 buntur illis tum quoque tempora sua, neque erit veren- 
dum, ne binis praeceptoribus oneretur puer. non enim 
crescet, sed dividetur qui sub uno miscebatur labor, et 
erit sui quisque operis magister utilior: quod adhuc opti- 
nent Graeci, a Latinis omissum est, et fieri videtur excu- 
15 sate, quia sunt qui labori isti successerint. 

[DE MORIBUS ET OFFICIIS PRAECEPTORIS.] 

n. Ergo cum ad eas in studiis vires pervenerit puer, 1 
ut, quae prima esse praecepta rhetorum diximus, mente 
consequi possit, tradendus eius artis magistris erit. quorum 

20 in primis inspici mores oportebit: quod ego non idcirco 2 
potissimum in hac parte tractare STim adgressus, quia non 
in ceteris quoque doctoribus idem hoc examinandum quam 
diligentissime putem, sicut testatus sum libro priore, sed 
quod magis necessariam eius rei mentionem facit aetas 

25 ipsa discentium. nam et adulti fere pueri ad hos ^ 
praeceptores transferuntur et apud eos iuvenes etiam facti 
perseverant, ideoque maior adhibenda tum cura est, ut et 
teneriores annos ab iniuria sanctitas docentis custodiat 
et ferociores a licentia gravitas deterreat. neque vero sat * 

30 est summam praestare abstinentiam, nisi disciplinae severi- 
tate convenientium quoque ad se mores adstrinxerit. 

Sumat igitur ante omnia parentis erga discipulos suos 



1 quoque non recfe del Spalding 5 utaris BP 9 tra- 
denduB A 10 et illis A 12 dividitur B 15 successe- 

runt B (-int JV) BO summmam] suam A 



QVINTir,IANI INST. OR. 



74 

animuni ac succedere se in eoraui locum, a quibus silii 

5 liberi tradantur, existimet, ipse nec habeat vitia nec ferat. 

BDiL austeritas eios tristis., non dissoluta sit comitas, tie 

inde odium, hinc contemptus oriatur. plurimus ei de ho- 

nesto ac bono sermo sit; nam quo saepius monuetit, hoe > 

rarius castigabit, minime iracondus, nec tainea eorum qoae 

emendanda erunt dissimulator, simplex in docendo, patiens 

€ laboris, adsiduus potius quam inmodicus. interrogantibus 

libenter respondeat, non interrogantea percontetur ultro. in 

laudandis discipulorum dictionibus nec maligiius nec effusua, lu 

quia res altera taedium Laboris, altera securitatem parit. 

3 in emendando quae corrigenda erunt non acerbua mini- 

meqvie contumeliosus; nara id quidem multos a proposito 

studendi ftigat, quod quidam sic obiurgant, quasi oderint 

8 ipae aliquid, immo multa cotidie dicat, quae secum audi- is 
tores refcrant. lieet eaim satia exemplorum ad imitandum 
ex lectione suppeditet, tamen viva illa, ut dicitur, vos 
alit plenius praecipueque praeceptoris, quem discipuli, si 
modo reets sunt ingtituti, et amant et verentur. vis aiitem 
dici potest, quanto libentius iTOitemur eos, quibus favemus, ii 

9 Minime vero permittenda pueris, ut fit apud plerosque, 
adsurgendi exuUandique in laudando licentia: quin etiiun 
iuvenum modicum esse, cura audient, testimonium debat, 
ita fiet ut ex iudicio praeceptoris discipulus pendeai atqne 

10 id se disisse recte, quod ab eo probabitur, credat, iUa h 
vero vitiosisaimii, quae iam bumanitas vocatur, invicem 
qualiacumque laudandi ciun est indecura et tbeatralis et 
savere institutis scholis aliena, tnm studiorum pernieiosis- 
eima hoatis: supervacua enim videntur cura ac labor, pa- 

11 rata quidquid effuderint laude. vultum igitur praeceptoria » 
intueri. tam qui audiunt debent quam ipse qui dicit: ita 
enim probanda atqne inprobanda discernet, si stilo facul- 

12 taa continget, auditione iudicium. at nunc proni atque 
succincti ad omnem clausulam nou essurgunt modo, vermn 



16 andita BP 

.JmcJetA 32 sic 



29 videtur ap 



n. 2, 4—15. 3, 1—2. 75 

etiain excurrunt et cnin indecora exsnltatione conclamant. 
id nmtuum est et ibi declamationis fortuna. hinc tumor 
et vana de se persuasio usque adeo, ut illo condiscipu- 
lorum tumulta inflati, si parum a praeceptore laudentur, 
ipsi de illo male sentiant. sed se quoque praeceptores 13 
intente ac modeste audiri velint: non enim iudicio disci- 
pulorum dicere debet magister, sed discipulus magistri. 
quin, si fieri potest, intendendus animus in hoc quoque, 
ut perspiciat quae quisque et quo modo laudet, et placere, 
quae bene dicet, non suo magis quam eorum nomine de- 
lectetur, qui recte iudicabunt. 

Pueros adulescentibus permixtos sedere non placet 14 
mihi. nam etiamsi vir talis, qualem esse oportet studiis 
moribusque praepositum, modestam habere potest etiam 
iuventutem, tamen vel infirmitas a robustioribus separanda 
est et carendum non solum crimine turpitudinis , verum 
etiam suspicione. haec notanda breviter existimavi. nam 15 
ut absit ab ultimis vitiis ipse ac schola, ne praecipiendum 
quidem credo. ac si qui est, qui flagitia manifesta in eli- 
gendo filii praeceptore non vitet, iam hinc sciat, cetera 
quoque, quae ad utilitatem iuventutis conponere conamur, 
esse sibi hac parte omissa supervacua.^ 

[AN PROTINUS PRAECEPTORE OPTIMO SIT UTENDUM.] 

in. Ne illorum quidem persuasio silentio transeunda 1 
est, qui, etiam cum idoneos rhetori pueros putaverunt, non 
tamen continuo tradendos eminentissimo credunt, sed apud 
minores aliquamdiu detinent, tamquam instituendis artibus 
magis sit apta mediocritas praeceptoris cum ad intellectum 
atque imitationem facilior, tum ad suscipiendas elemen- 
torum molestias minus superba. qua in re mihi non arbi- 2 
tror diu laborandum, ut ostendam, quanto sit melius 
optimis imbui, quanta in eluendis quae semel insederint 
vitiis difficultas consequatur, cum geminatum onus succe- 



7 discipuli BP 18 ipse praeceptor ac P6 19 si quis 
P I in deligendo P 29 atque ad indtat\oik!&m A. 



76 QVINTILIANI mST. OR. 

dentis premat, et quidem dedocendi gravius ac prius qxiam 
B docendi: propter quod Timotheum clarum in arte tibiarum 
ferunt duplices ab iis, quos alius instituisset, solitum exi- 
gere mercedes, quam si rudes traderentur. error tamen 
est in re duplex: unus, quod interim sufficere illos minorea i 

4 existimant et bono sane stomacho contenti sunt: quae 
quamquam est ipsa reprensione digna securitas, tamen 
esset utcumque tolerabilis, si eius modi praeceptores minus 
docerent, non peius: alter ille etiam frequentior, quod eos, 
qui ampliorem dicendi facultatem sinfc oonsecuti, non pu-tt 
tant ad minora descendere, idque interim fieri, quia fasti- 
diant praestare hanc inferioribus curam, interim, quia 

5 omnino non possint. ego porro eum, qui nolit, in nnmero 
praecipientium non habeo, posse autem maxirae, si velit, 
optimum quemque contendo: primum, quod eum, quielo-is 
quentia ceteris praestet, illa quoque, per quae ad eloquen- 
tiam pervenitur, diligentissime percepisse credibile est, 

6 deinde, quia plurimum in praecipiendo valet ratio, quae 
doctissimo cuique plenissima est, postremo, quia nemo sic 
in maioribus eminet, ut eum minora deficiant. nisi forten 
lovem quidem Phidias optime fecit, illa autem quae in 
omamentum oper^ eius accedunt, alius melius elaborasset, 
aut orator loqui nesciet aut leviores morbos curare non 
poterit praestantissimus medicus. 

7 Quid ergo ? non est quaedam eloquentia maior, quam » 
ut eam intellectu consequi puerilis infirmitas possit? ego 
vero confiteor: sed hunc disertum praeceptorem prudentem 
quoque et non ignarum docendi esse oportebit summitten- 
tem se ad mensuram discentis, ut velocissimus quoque, si 
forte iter cum parvulo faciat, det manum et gradum suum 80 

8 minuat, nec procedat ultra quam comes possit. quid? si 
plerumque accidit, ut faciliora sint ad intellegendum et 
lucidiora multo, quae a doctissimo quoque dicuntur? nam 
et prima est eloquentiae virtus perspicuitas, et, quo qms 



3 his AB 7 est ipsa A : et ipsa BP 22 laborasset BF 
29 quoque Bi quisque AP^ quia P* 



n, 3, 2—12. 4, 1—2. 77 

ingenio minus valet, hoc se magis attoUere et dilatare 
conatur, ut statura breves in digitos eriguntur et plura 
infirmi minantur. nam tumidos et corruptos et tinnulos et 9 
quocumque alio cacozeliae genere peccantes certum habeo 
non virium, sed infirmitatis vitio laborare, ut corpora non 
robore, sed valetudine inflantur, et recto itinere lassi 
plerumque devertunt. erit ergo etiam obscurior, quo quis- 
que deterior. 

Non excidit mihi, scripsisse me in libro priore, cum 10 

> potiorem in scholis eruditionem esse quam domi dicerem, 
libentius se prima studia tenerosque profectus ad imitati- 
onem condiscipulorum, quae facilior esset, erigere: quod 
a quibusdam sic accipi potest, tamquam haec, quam nunc 
tueor, sententia priori diversa sit. id a me procul aberit; 

> namque ea causa vel maxima est , cur optimo cuique 11 
praeceptori sit tradendus puer, quod apud eum discipuli 
quoque melius instituti aut dicent, quod inutile non sit 
imitari, aut si quid erraverint, statim corrigentur: at in- 
doctus ille etiam probabit fortasse vitiosa et placere au- 

> dientibus iudicio suo coget. sit ergo tam eloquentia quam 12 
moribus praestantissimus , qui ad Phoenicis Homerici 
exemplum dicere ac facere doceat. 

[DE PRIMIS APUD RHETOREM EXERCITATIONIBUS.] 

rV. Hinc iam, quas primas in docendo partis rheto- 1 
I rum putem, tradere incipiam dilata parumper illa, quae 
sola vulgo vocatur, arte rhetorica: ac mihi opportunus 
maxime videtur ingressus ab eo, cuius aliquid simile apud 
grammaticos puer didicerit. 

Et quia narrationum, excepta qua in causis utimur, 2 
) tris accipimus species, fabulam, quae versatur in tragoe- 
diis atque carminibus non a veritate modo, sed etiam a 
forma veritatis remota, argumentum, quod falsum, sed 
vero simile comoediae fingunt, historiam, in qua est 
gestae rei expositio, grammaticis autem poeticas dedimus: 



17 discent 6 30 accepimuB A 



78 QVINTlLiANI iNBT. OB. 

apud rhetorem initium sit historia, tanto robuatior, quanto 

3 verior. sed narrandi quidem quae nobia optima ratio videa- 
tor, tum demonstrabimus, cuia de iudiciali pai^te dicemus; 
interim admonere illud sat est, ut sit ea ueque arida f 
prorsus atque ieiuoa (nam quid opus erat taatum stadiiBjJ 
laboria inpendere, si res nudas atque inomatas indicaifl 1 
satifl videretur ?), neque mrsus sinuosa [et] areessitis dsHcrip' 1 
tionibus, in quas pleriqus imitatione poeticae licentiae du- 

4 cuntur, lasciviat. vitium utnimque, peius tamen illuJ, 
quod ex inopia quam qaod ex copia venit. uaiu in pueris u 
oratio perfacta nec exigi nec sperari potest; melior autem 
indoles laeta generosique coaatus et vel pluta iusto con- 

& cipiens interim spiritus. nec umquara me in his discentia 
annia offendat, si quid superfuerit. quin ipsis 
toiibus hoc esse curae velim, ut teneras adhuc mentes u 
more nutricum mollius alant et satiari velut quodam i 
cundioris disciplinae lacto patiantur. erit iliud plenius i 

6 terim corpus, quod mox adulta aetas adstringat. hine spcs 
roboris: maciem namque et inSrmitatem in posteruni mi- 
nari solet protinus omnibus membris espressus infann .■ 
audeat haec aetas plura et inveuiat et inventis gaudeat, . 
sint licet illa uou satis sicca interim ac severa. facUe J 

7 remediuTO est ubertati, sterilia nuUo labore vincuntur. illa I 
mihi in pueris natura miDimum spei dederit, in qua inge- | 
nium iudicio praesumitur. materiam esse primum volo vel » 
abundantiorem atqne ultra quam oport*at fusam. multum 
inde decoquent anni, multum ratio limabit, aliquid velut 
usu ipso deteretur, sit modo unde excidi possit et quod 
exBCuIpi, erit autem, si non ab initio tenuem nimium k- 

8 minam diixerimus et quam eaelatura altior rumpat. quod x 
me de his aetatibus sentire minus mirabitur, qui apud 



1 historia P': historica AaP' 3 tum om BP 

4 Batii A 7 et uecl Vollmer 9 laBciviant J" aiite eorreetu- 
ram 11 auteml antem et a autem est *• 14 qnoque jwrt 
ipBis add A '23 ubertikti Vt p 444, Si: ubertatia 39 Vm- 



n. 4, 2—14. 79 

CJiceronem legerit: Volo enim se efferat in adulescente 
fecunditas. 

Quapropter in primis evitandus et in pueris praecipue 
magister aridus, non minus quam teneris adhuc plantis 

5 siccum et sine umore uUo solum. inde fiunt humiles statim 9 
et velut terram spectantes, qui nihil supra cotidianum 
sermonem attoUere audeant. macies illis pro sanitate et 
iudicii loco infirmitas est, et dum satis putant vitio carere, 
in id ipsum incidunt vitium, quod virtutibus carent. quare 
10 mihi ne maturitas quidem ipsa festinet nec musta in lacu 
statim austera sint: sic et annos ferent et vetustate pro- 
ficient. 

Ne iUud quidem quod admoneamus indignum est, in- 10 
genia puerorum nimia interim emendationis severitate de- 

16 ficere; nam et desperant et dolent et novissime oderunt 
et, quod maxime nocet, dum onmia timent, nihil conantur. 
quod etiam rusticis notum est, qui frondibus teneris non 11 
putant adhibendam esse falcem, quia reformidare ferrum 
videntur et nondum cicatricem pati posse. iucundus ergo 12 

•0 tum maxime debet esse praeceptor, ut remedia, quae alio- 
qui natura sunt aspera, molli manu leniantur: laudare 
aliqua, ferre quaedam, mutare etiam reddita cur id fiat 
ratione, inlumioare interponendo aliquid sui. nonnumquam 
hoc quoque erit utile, totas ipsum dictare materias, quas 

S6 et imitetur puer et interim tamquam suas amet: at si l^ 
tam neglegens ei stilus fuerit, ut emendationem non reci- 
piat, expertus sum prodesse, quotiens eandem materiam 
rursus a me retractatam scribere de integro iuberem: posse 
enim eum adhuc melius: quatenus nuUo magis studia 

80 quam spe gaudent. aliter autem alia aetas emendanda est 14 
et pro modo virium et exigeDdum et corrigendum opus. 
solebam ego dicere pueris aliquid ausis licentius aut lae- 
tius, laudare illud me adhuc: venturum tempus, quo idem 



1 De orat. 2, 21, 88 



10 ne] nec A 26 atj et A ^^ ts^c\A>VA>m A 



80 QVESTILIANI INST. OR. 

non pennitterem : ita et ingeiiio gaudebant et iudicio n 
faUebantuT. 

15 Bed ut eo revertar, uude sum digresHna: narrationei 
stilo Gomponi quaata miuima possit adhibita dilig^atili 
Tolo. nam ut primo, cum sermo instituitur, dicere quaj 
a.adierint utile eat pueris ad loquendi facultatem, ideoqiH 
et retro agere eKpositionem et a media ic utramque j 
tem discurrere sane merito cogantur, sed ad gremiun 
praeceptoris et dum ^alind^ non posaunt et diim 
verba conectere incipiunt, ut protinus memoriam flrmeut 
ita cum iam forniam rectae atque emendatae orationii 
accipient, extemporalis garrulitas nec expectata cogitatia 
et TJi surgendi mora oirculatoriae vere iactationia 

16 hiao parentinra imperitorum inane gaudiura, ipais y 

contemptus operis et inverecunda &ons et consuetudC 
pessime dicendi et malorum eiercitatio et quae magnoa 
quoque profectus frequenter perdidit, adrogaas de ae pep- 

17 suasio iiinascitur. erit suum parandae facilitati tempua 
nec a aabis negtegGnter locus iste transibitur. interiin satii 
est, si puer omni cura et sumnio, quantum illa aetsi 
capit, labore aliquid probabiJe scripserit: in boc adsuescii^ 
tuius rei sibi naturara. faciat. ille demum in 
quaerimus, aut ei prosimum poterit evadere, qui ante 
disoet recte dicere quam cito. 

18 Narrationibua non inutiliter aubiungitur opus deBtnn 
endi confirraaDdique eas, quod ccvoeKEv^ et nataaMv^ i 
catur. id porro non tantum in fabulosia et earmine tradiiJ! 
fieri poteat, Ternni etiam in ipsis annaliura monumenti^ 
ut, si quaeratnr 'an sit credibile auper caput Valeri pm 
gnantis sediase corvum, qui 08 oculosque hostis Galli r 
atque alis everberaret', sit in utramque partem ingens • 

19 diceadura materia: aut de serpente, quo Scipio traditi) 
genitus, et lupa Romuli et Egeria Nuraae; nam Qrae<n 
historiis plerumque poeticae similis licentia est. saepe etifUl 



n. 4, 14—26. 81 

quaeri solet de tempore, de loco, quo gesta res dicitur, 
noimuinquam de persona quoqiie, sicut Livius frequentis- 
sime dubitat et alii ab aliis historici dissentiunt. 

Inde paulatim ad maiora tendere incipiet, laudare 20 

s claros viros et vituperare inprobos: quod non simplicis 
utilitatis opus est. namque et ingenium exercetur multi- 
piici yariaque materia et animus contemplatione recti 
pravique formatur, et multa inde cognitio rerum venit 
exemplisque, quae sunt in omni genere causarum poten- 

tissima, iam tum instruit, cum res poscet, usurum. hinc 21 
illft quoque exercitatio subit comparationis, uter melior 
uterve deterior: quae quamquam versatur in ratione simili, 
tamen et duplicat materiam et virtutum vitiorumque non 
tantum naturam, sed etiam modum tractat. verum de 

5 ordine laudis contraque , quoniam tertia haec rhetorices 
pars est, praecipiemus suo tempore. 

Communes loci (de iis loquor, quibus citra perso- 22 
nas in ipsa vitia moris est perorare, ut in adulterum, 
aleatorem, petulantem) ex mediis sunt iudiciis et, si reum 

) adicias, accusationes: quamquam hi quoque ab illo generali 
tractatu ad quasdam deduci species solent, ut si ponatur 
adulter caecus, aleator pauper, petulans senex. habent 
autem nonnumquam etdam defensionem; nam et pro luxuria 23 
et pro amore dicimus, et leno interim parasitusque de- 

j fenditur sic, ut non homini patrocinemur, sed crimini. 

Thesis autem, quae sumuntur ex rerum comparatione, 24 
ut 'rusticane vita an ui'bana potior?' Huris periti an mili- 
taris viri laus maior?' mire sunt ad exercitationes dicendi 
speciosae atque uberes, quae vel ad suadendi officium vel 

) etiam ad iudicium disceptationemque iuvant plurimum : nam 
posterior ex praedictis locus in causa Murenae copiosis- 
sime a Cicerone tractatur. sunt et illae paene totae ad 25 
deliberativum pertinentes genus 'ducendane uxor, peten- 



10 instruitur — usurus Pab 17 his AB 18 ipsa vita 
B ipsam vitam P 28 exercitatioiiem A 30 iudiciorum 

disceptationem A iudiciorum disceptatioimmc^vxe bP"^ 

QyTNTiLTAiTVB «d. 12 a d 6 rm a ch 6 T. I. C> 



82 gVINTILIANI INST. OK. 

dine sint magiatratiis'; . . . naraquR hae personis mi 
adieotis suasoriae erimt. 

Sft Solebant praeceptores mei neque inutili et nobis etiaiii 
iuciindo genere exercitationis praeparare nos coniectu' 
libuscausis, cumquaBrereatqueeisequiiuberent'eur armata : 
apud Lacedaemonjos Venus?' et 'quid ita crederetur Cu- 
pido puer atque volucer et sagittis ae face armatus', 'el 
similia, in quibus scrutabainur voluQtateni, cuius in con- 
troversiis frequens quaestio est [quod genus chriae videri 
potcst]. 

27 Nam loeos quidem, quales sunt de testibus 'sempeme 
his credendum' et de argumentis 'an habendaetiam parvis 
fides', adeo manifestum eat ad forensis actiones pertinere, 
ut quidani neque ignobiles in officiis civilibus scriphis 
eos memoriaeque diligentissime mandatos in promptu ha- u 
buerint, ut quotiens esset occasio, extemporales eorum 

88 dictiones his velut emblematis esomarentur: quo quidem 
(aeque enim eius rei indicium differre sustineo) summam 
videbantor roihi infimiita.teia de se confiteri. nam quid Vi 
possint in causis, qnarum varia et nova semper est facies, « 
proprium iuvenire? quo modo propositis ex parte advers& 
respondere? altereationibus velociter occurrere? teBtfim 
rogare ? qoi etiam in ils, quae sunt communia et in 
plurimis oausis tractantur, vulgatissimos sensus verbis niai 

29 tanto ante praeparatis prosequi nequeaat. necesse vero hia, » 
Dum eadem iadiciis pluribus dieunt, aut fastidium move- 
ant velut frigidi et repositi cibi aut pudorem deprenBii 
totiens audientium memoria iafelis supellex, quae sicut 
apud pauperes ambitiosos pluribus et diversis officiis con- 

SOteratur: cum eo quidem, quod vis ullus est tam communi^ * 
locus, qui possit eohaerere cum causa nisi aliquo propriae 
quaestionis viuculo copulatus . » * * appareatque 



1 n. et hae -* 9 glossema reniovi: non esse chriae Io«i"i 
uiderat Volkmann 19 ii II 21 advergaj diversa B 

SS iisj his A 2b neceese vero Zumpt; necesse eHt VaUa ui 
^ neo rero AB 32 hiuluiii notuin ikuU» mtido abUUeraNdmi 



U, 4, 35-37. 83 



-^ «un non tam insertum rjuam adplicitum, vel quod dissi- 31 
■uilia est ceteris, vel quod pleramque adsumi etiam parum 
a]ite solet, non quia desideratur, sed quia paratus est, 
||l (luidam senteatiarum gratia Terbosissimos locos arces- 
twi, eam ex locis debeat nasci seuteutia: ita suut autem 83 
^jieciosa haee et utilia, si oriimtur ex causa; ceterun! 
■|NartiIibet pulchra elocutio, nisi ad ■victoriam tendit, utique 
'ii|»iTaciia, sed iaterim etiam contraria est. verum hac- 
■rana evagari satis fuerit. 

Legum laus ac vituperatio iam maiores ae prope 88 

^iwiniis operibus suffectuias vires desiderant: qiiae quideni 

suasoriis an controversiia magis accommodata sit eserei- 

latio, consuetnJine et iure eivitatium differt. apud Graecos 

i^iiiffi lator earum ad iudic^m vooabatur, Romanis pro 

■ "JDtJone auadere ac dissuadere moris fuit: utroque autem 

iiO'lo pauca de bis et fere eerta dicimtur. nam et gencra 34 

■-.at tria sacri, publici, privati iuris: quae divisio ad 

iLidem magis spectat, si quis eam per gradus augeat, 

V'ii lejt, quod publica, quod ad religionem deum con- 

! nrata sit. ea quidem, de quibus quaeri solet, communia 

^■inibus. aut enini de iure dubitari potest eius, qni rogat, 35 

'I de P. Clodi, qni non rite creatus tribunus arguebatur: 

'■''■ de ipsius rogationis, quod est varium, sive non trino 

■'rt'? Qundino pTOmulgata sive non idoneo die sive contra 

11'ircessionem vel auspicia aliudve quid, quod legitimis 

■!'-tet, dicitur lata esae vel ferri, sive alicui manentium 

■;Tim repugnare. sed Iiaec ad illas primaa esercitationes 36 

iijn pertiuent: nam simt eae eitra conplexum personarum, 

t*itiporuin, causaiTim. reliqua eadem fere vero fictoque 

"certaminB huins modi tractantnr: nam vitium aut in verbis 87 

Wt in rebus est. in verbis quaeritur, satis significent 

U) sit in iis aliquid ambiguum: iu rebus, an !ex sibi ipsa 

iiOBsentiat, an in praeteritum ferri debeat, an in singulos 

homines. ma»ime vero commune est quaerere, an sit bo- 



10 iam oni «*" 13 ci\itatura stc Apy l^ CXniio & 
b iokicesaiose« .^ Va 31 an satJH ap %i ^iifxrv Pa% 



84 QVINTILIANI INST, OB. 

38 nesta, an utilis. uec ignoro plures fieri a plerisque 
sed nos iustum, pium, religiosum ceteraque his i 
honesto oomplectimur. iusti tameD species noa simplicitet 
excuti solent. aut enim de re ipsa quaeritur, ut dignanc 
poena vel praemio sit, aut de modo praemii poenaev«,j 

S9 qni tam maior quam minor culpari potest. utilitas quoqWJ 
interim natura discernitur, interim tempore. quaedam 
optineri possint, ambigi solet. ne illud quidem ignoi 
oportet, leges aliquando totas, aliquando ex parte reprend 
solere, ctmi exemplum rei utriusque uobis claris orationi* 

10 bus praebeatur. nec me fallit eas quoque leges eai 
non ia perpetuum rogentm", sed de honoribus aut imper 
qualis Manilia fuit, de qua Cicerouis oratio est. sed 
his nihil hoc loco praetipi potest: constant enim propi 
rfirum, de quibus agitur, non communi qualitate. 

41 His fere veteres facultatetn dicendi esercuerunt, 
sumpta tamen a dialecticis argumentandi ratione. 
flctas ad imitationem fori consiliorumque materias apuJ 
Graecoa dieere circa Demetrium Phalerea instiiutum fere 

43 oonstat. an ab ipso id genus exercitationis sit inTentum,) 
nt alio quoque lihro sum confessus, parum comperi: sed 
ne ii quidem, qui hoc fortissime adfirmant, uUo satis 
idoneo auctore nitantur. Latinos vero dicendi praeceptores 
eitremis L. Crassi temporibus coepisse Cieero auctor est, 
quornm insignis Diaicime Plotina fuit. i 



I V. Sed de ratione declamacdi post paulo : interim, 
quia prima rhetorices rudimenta tractamus, non omitten- 
dum videtiir id quoque ut moneara, quantum sit conls': 
turus ad profectum disceutium rhetor, si, quem ad modnni 



24 De orat, 3, 34, 93 



1 inutilis OP' i solet BP 6 quij quia j 

SO oomtabat a 'i2 hi am ^6 ^BAi\\mi rA.' 



n. 4, 37—42. 5, 1—8. 85 

a grammaticis exigituf poetamm enarratio, ita ipse quoque 
historiae atque etiam magis orationum lectione susceptos . 
a 86 discipulos instruxerit. quod nos in paucis, quorum 
id aetas exigebat et parentes utile esse crediderant, serva- 
5 vimus: cetemm sentientibus iam tum optima duae res in- 2 
pedimento fuerunt, quod et longa consuetudo aliter docendi 
fecerat legem, et robusti fere iuvenes nec hunc laborem 
desiderantes exemplum nostrum seqaebantur. nec tamen, 3 
etiam si quid novi vel sero invenissem, praecipere in pos- 

1« terum puderet. nunc vero scio id fieri apud Graecos, sed 
magis per adiutores, quia non videntur tempora suffectura, 
si legentibus singulis praeire semper ipsi velint. et her- 4 
cule praelectio, quae in hoc adhibetur, ut facile atque 
distincte pueri scripta oculis sequantur, etiam illa, quae 

S.5 vim cuiusque verbi, si quod minus usitatum incidat, docet, 
multum infra rhetoris officium existimanda est. at demon- 5 
strare virtutes vel, si quando ita incidat, vitia, id pro- 
fessionis eius atque promissi, quo se magistnmi eloquentiae 
pollicetur, maxime proprium est, eo quidem validius, quod 

so non utique hunc laborem docentium postulo, ut ad gre- 
mium revocatis cuius quisque eorum velit libri lectione 
deserviant. nam mihi cum facilius, tum etiam multo videtur 6 
magis utile, facto silentio unum aliquem (quod ipsum im- 
perari per vices optimum est) constituere lectorem, ut 

S5 protinus pronuntiationi quoque adsuescant: tum exposita 7 
causa, in quam scripta legetur oratio (nam sic clarius 
quae dicentur intellegi poterunt), nihil otiosum pati, quod- 
que in inventione quodque in elocutione adnotandum erit, 
quae in prooemio conciliandi iudicis ratio, quae narrandi 

90 luz, brevitas, fides, quod aliquando consilium et quam 
occulta calliditas: namque ea sola in hoc ars est, quae $ 
intellegi nisi ab arti£ce non possit; quanta deinceps in 
dividendo prudentia, quam subtilis et crebra argumentatio, 
quibus viribus inspiret, qua iucunditate permulceat, quanta 
*6in maledictis asperitas, in iocis urbanitas, ut denique do- 

8 noBtrorum Usener 21 cuiusque eorum Ubftria A ^.xixaA- 
que eorum velit lihri JV 30 aliquando et ^\» om Yt ^^ ^^^^ '^^ 



86 QVINTILIANI IKST. OR. 

miaetur in adfectilms a.tc[U6 in pectora inrumpat a 
9 que iudieura similem his, quae dicit, efflciat. tuni inrationp 
eloquendi, quod Terbum proprium, omatum, sublime, 
amplificatio laudanda, quae virtua ei contraria, quid spe- 
ciose tranalatum, quae figura yerborum, quae levia et i 
quadrata, ririlis taraen corapositio. 

10 Nc id quidem inutile, etiam oorruptas aliquando et 
vitiosas orationes, quas tamen plerique iudiciorum pran- 
tate mirentur, legi palam ostendique in his, quam multi 
inpropria, obseura, tumida, burailia, sovdida, losciva, effe- ii 
minata sint: quae non laudantur modo a plerisque, sed, 
quod est peius, propter hoc ipsum, quod sunt prava, lau- 

11 dantur. nara serrao rectus et secundum naturam enuntiatm 
nihil habere ex ingenio videtur; illa vero, quae utcumque 
defiexa sunt , tamquam exquisitiora miramur, non alitet u 
quam distortis et quocumque modo prodigiosis corporibus 
apud quosdam maius est pretium quam ijs, quae nihil e% 

12 communis habitus bonis perdideruut, atque etiam qui specie 
eapiuntur, vulsls levatisque et inustas comas acu comenti' 
bus et non suo colore nitidis plus esse formae putant, t 
quam possit tribuere incorrupta natura, ut pulchritudi) 
corporis Tenii-e videatur ex malis momm. 

18 Neque solum haec ipse debebit docere praeceptor, s 
frequenfflr interrogare et iudiciura discipuloram experiri. 
sic audieatibus securitas aberit neo quae dicentur super-iF 
fluent aiu-es: simul ad id perducentur, quod es hoc quae- 
ritur, ut inveniaiit ipai et intellegant. nara quid aliiid 

14 agimus docendo eos, quam ne semper docendi sint? hoc 
dUigentiae genus ausim dicere plus conlaturum discentiijui 
quam omnes omnium artes, quae iuvaut sine dubio mnl-l 
tara, sed latiore quadam comprensione per omnes quidem 
species rerum cotidie paene nascentium ire qui possunt' 

15 sicut de re militari quamquam sunt tradita quaedai; 



6 tralatum B B aed virili 
18 vommani habitu boui A 
S6 docentm- T 




n. 5, 8—21. 87 

praecepta commnnia, magis tamen proderit scire, qua 
ducum quisque ratione in quali re, tempore, loco sit 
sapienter usus aut conira: nam in omnibus fere minus 
yalent praecepta quam expmmenta. an Tero declamabit 16 

5 quidem praeceptor, ut sit exemplo suis auditoribus: non 
plus contulerint lecti Cicero aut Demosthenes? corrigetur 
palam, si qoid in dedamando discipulus eiraverit: non 
potentius erit emendare orationem, quin immo etiam iu- 
cundius? aliena enim vitia quisque reprendi mavtdt quam 

10 sua. nec deerant plura quae dicerem: sed neminem haec 17 
utilitas fugit, atque utinam tam non pigeat facere istud 
quam non displicebit. 

[QUI PRIMI LEGENDI.J 

Quod si potuerit optineri, non ita difQcilis supererit 18 

15 quaestio, qui legendi sint iacipientibus. nam quidam illos 
minores, quia facilior eorum intellectus videbatur, proba- 
verunt, alii floridius genus, ut ad alenda primarum aeta- 
tium ingenia magis accommodatmn. ego optimos quidem 19 
et statim et semper, sed tamen eorum candidissimum 

10 quemque et maxime expositum velim, ut Livium a pueris 
magis quam Sallustium, etsi hic historiae maior est auctor, 
ad quem tamen ihtellegendum iam profectu opus sit. 
Cicero, ut mihi quidem videtur, et iucundus incipientibus 20 
quoque et apertus est satis, nec prodesse tantuin, sed 

t5 etiam amari potest: tum, quem ad modum Livius prae- 
cipit, ut quisque erit Ciceroni simillimus. 

Duo autem genera maxime cavenda pueris puto: unum, 21 
ne quis eos antiquitatis nimius admirator in Gracchorum 
Catonisque et aliorum similium lectione durescere volit; 

sofient enim horridi atque ieiuni: nam neque vim eonim 
adhuc intellectu consequentur et elocutione, quae tum sine 



2 re Ofn BP 6 corrigitur A 12 qxxtim non feci«»e 

displicebit Gesner 16 eorom intellectus videbatiir BP: Ortt 
eorum intellectus « 17 aetatum AP 21 etiii /umpt: 

et libri, possis at | hic om H, et hic m eiii mutabat HpnJ- 
(Hng I maioris P, unde maior is Barih 



[ 



88 QVINTILTANI INST. OR. 

dubio erat optima, sed nostris temporibus aliena est, con- 
tenti, quod est pessimum, similes sibi inaguis Yiris vide- 

22 buntur. alterum, quod huic diversum est, ne recentis huiiia 
lasciviae flosculis eapti voluptate prava deleniajitur, ut 
praeduloe illud genus et puerilibus ingeniis boc gratius, i 
quo propius est, adament. flrmis autem iQdiciis iamque 

2S extra periculum positis s^iaaerim et antiquos legere (ei 
quibus si adaumatur solida ac virilis ingenii vis deterso 
rudis saecuH squalore, tum noster hic eultus clarius eni- 

24 teseet) et novos, quibus et ipsia multa virtus adest: nequed 
enim nos tarditatis natura damnayit. sed dicendi mutaTi- 
mus geuus et ultra nobis quam oportebat iudulsimus: ita 
non tam ingenio illi nos superarunt quam propoaito. 
multa ergo licebit eligere, aed curandum erit, ne iis, qui- 

S5 bus permista sunt, inquinentur. quosdam vero etiam, quos li 
totos imitari oporteat, et fuisse nuper et nunc esse, quidni 
libenter non coaceaserim modo, verum etiam contenderiin ? 

20 sed hi qui sint non cuiuBcumque est pronuntiare. tutius 
eirea priores vel erratur, ideoque hanc Qovorum dlBtidi 
lectionem, ne imitatio iudicium antecederet. w 

[DB DmsiONE BT PAEENCHIHESI,] 

1 VL Fuit etiam in hoe diversum praecipientium propo- 
situm, qnod eorum quidam materias, quas discipulis ad 
dicendum dabaut, nou coutenti divisione deiigere latius 
dicendo proaequebantur, nec solum probaUoaibua imple- is 

2 bant, sed etiam affectibus. alii, cum primas modo liueas 
duxissent, poat declamationes, quid omisisaet quisque, trac- 
tabant, quosdam vero locos non miuore cura, quam cum 
ad dicendum ipsi surgerent, escolebant. utile utrumqaB 
et ideo neutrum ab altero separo: sed si facere tantmnd 
alterum necesse ait, plus proderit demosstrasse rectam 

8 protinus viam quam revocare iib errore iam lapsosi pri- 
mum, quia emendationem auribus modo accipinnt, divisio- 

11 sed om B 18 cuiu»que PBn^ 19 hanc om T 2i diri 
^ere ASP: corr 7oXlm,r 25 {eraetvuBbam.tvn p ^% i 



n. 5, 21—26. 6, 1—7. 7, 1—2. 89 

nem vero ad cogitationem etiam et stilnm perferuat: 
deinde, quod libentius praecipientem audiunt quam repren- 
dentem. si qui vero paulo sunt vivaciores, in his prae- 
sertim moribus, etiam irascuntur admonitioni et taciti 

5 repugnant. neque ideo tamen minus vitia aperte coar- 4- 
gnenda sunt: habenda enim ratio ceterorum, qui recta 
esse, quae praeceptor non emendaverit, credent. utraque 
autem ratio miscenda est et ita tractanda, ut ipsae res 
postulabimt. namque incipientibus danda erit velut prae- & 

10 formata materia secundum cuiusque vires. at cum satis 
composuisse se ad exemplum videbuntur, brevia quaedam 
demonstranda vestigia, quae persecuti iam suis viribus 
sine adminiculo progredi possint. nonnumquam credi sibi & 
ipsos oportebit, ne mala consuetudine semper alienum la- 

n borem sequeudi nihil per se conari et quaerere sciant. 
quodsi satis prudenter dicenda viderint, iam prope con- 
summata fuerit praecipientis opera: si quid erraverint 
adhuc, erunt ad ducem reduceudi. cui rei simile quiddam 7 
facientes aves cemimus, quae teneris infirmisque fetibus 

80 cibos ore suo conlatos partiuntur: at cum visi sunt adulti, 
paulum egredi nidis et circumvolare sedem illam praece- 
dentes ipsae docent: tum expertas vires libero caelo suaeque 
ipsorum fiduciae permittunt. 

[DE EDISCENDO.] 

15 Vn. Hlud ex consuetudine mutandum prorsus existimo 1 
in his, de quibus nunc disserimus, aetatibus, ne omnia, 
quae scripserint, ediscant et certa, ut moris est, die dicant: 
quod quidem maxime patres exigimt, atque ita demum 
studere liberos suos, si quam frequentissime declamaverint, 

80 credunt, cum profectus praecipue diligentia constet. nam 2 
ut scribere pueros plurimumque esse in hoc opere plane 
velim, sic ediscere electos ex oraticnibus vel historiis 
aliove quo genere dignorum ea cura voluminum locos 

2 reprehend. ABP 14 ipsos A: eos BP 16 dicenda 
viderint] diviserint Meistei- 17 at si A 22 expertos 

Spaldinp 26 iia BnJVb 



90 QVJNTILIANI INST, OR. 

multo inagis suadeam. nam et excercebitur acrius memom 
alieaa coiaplectendo quam sua, et qui erunt in difficiliore 
huius laboris genere ¥ersa.ti, siuK nioiestia, quae ipsi com- 
posuerint, iam familiaria animo suo adfigent et adsuescent 
optimis semperque habebunt intra se, qnod imitentur, et 
iam non sentientes formam orationis illam, quam meate 

1 penitus acceperint, expriment. abundabunt autem copia 
verborum optimorum et composltione ao figuris iam nou 
quaesitis, sed sponte et ex reposito veiut thensauro se 
offerentibus. acccdit his et iucuuda in sermone bene a 
quoque dictorum relatio et in. causis utilis. nam et plus 
auetoritatis adfemnt ea, quae non praesentis gratia litis 
Hunt conparata, et laudem saepe maiorem, quam si nostra 

5 sint, conciliant. aliquando tamen permitteiidum quae ipsi 
scripserint dicere, ut laboris sui fructum etiam ex iUa, i 
.e masime petitm', lande plurium capiant. verum id 
quoque tum fieri oportebit, cum aliquid commodius elima- 
yerint, ut eo velut praemio studii sui donentur ac se 
raeruisse ut dicerent gaudeant. 



VJJi. Virtus praeeeptoris halieri solet, nec inmerito, 
diligenter in iis, quos erudiendos susceperit, notare disori- 
ia ingeniorum, et quo queiuque natura masime ferat, 
seire, nam est in hoc incredibilia quaedam varietas, nec( 
S pauciores animorum paene quam corporum formae. quod 
intellegi etiam es ipsis oratoribus potest, qui tantum inler 
se distaat genere dicendi, ut nemo sit alteri similis, quam- 
plurimi se ad eorum, quos probabant, imitationeui 
3 oomposuerint. utile deinde plerisqne visum esfc ita quem- 1 
que instituere, ut propiia naturae bona doctrina foverent 
in id potissimum ingenia, quo tenderent, aditiTarentur: 



3 laboris genere] generis labore *• | compoBuetunt B 
1 familiariuH p 8 ac] et A Ifi plurium B: plur' 
17 lima7erint B'!YP' a^ a.^OTa.TBi& Meiatei- 



n. 7, 2—5. 8, 1—11. 91 

nt si quis palaestrae peritus, cuin in aliquod pleuum 
pueiis gymnasium venerit, expertus eorum omni modo 
corpus animumque discemat, cui quisque certamini prae- 
parandus sit, ita praeceptorem eloquentiae, cum sagaciter 4 

6 fuerit intuitus, cuius ingenium presso limatoque genere 
dicendi, cuius acri, gravi, dulci, aspero, nitido, urbano 
maxime gaudeat, ita se commodaturum singulis, ut in eo, 5 
quo quisque eminet, provehatur, quod et adiuta cura na- 
tura magis evalescat et, qui in di^ersa ducatur, neque in 

10 iis, quibus * minus aptus est, satis possit efficere et ea, in 
quae natus videtur, deserendo faciat infirmiora. quod mihi 6 
(libera enim vel contra receptas persuasiones rationem 
sequenti sententia est) in parte verum videtur: nam pro- 
prietates ingeniorum dispicere prorsus necessarium est. in 7 

15 his quoque certum studiorum facere dilectum nemo dissua- 
serit. namque erit alius historiae magis idoneus, alius com- 
positus ad carmen, alius utQis studio iuris, ut nonnulli 
rus fortasse mittendi. sic discernet haec dicendi magister, 
quomodo palaestricus ille cursorem faciet aut pugilem 

80 aut luctatorem aliudve quid ex iis, quae sunt sacrorum 
certaminum. verum ei, qui foro destinabitur, non in unam 8 
partem aliquam, sed in omnia, quae sunt eius operis, 
etiam si qua difficiliora discenti videbuntur, elaborandum 
est; nam et omnino supervacua erat doctrina, si natura 

26 sufficeret. an si quis ingenio corruptus ac tumidus, ut 9 
plerique simt, inciderit, in hoc eum ire patiemur? aridum 
atque ieiunum non alemus et quasi vestiemus? nam si 
quaedam detrahere necessarium est, cur non sit adicere 
concessum? neque ego contra naturam pugno: non enim 10 

30 deserendum id bonum, si quod ingenitum est, existimo, 
sed augendum addendumque quod cessat. an vero clarissi- 11 
mus ille praeceptor Isocrates, quem non magis libri bene 
dixisse quam discipuli bene docuisse testantur, cum de 
Ephoro atque Theopompo sic iudicaret, ut alteri frenis. 



4 praeceptor A 9 et, qui] etsi P* 10 et 20 his AB 
15 delectum AJ* 30 deterendum A* 



92 QVIKTILIANI IKST. OB. 

alteri cabaribus opus esse dieeret, aut in illo lentiore 
tarditatem aut in iUo paeue praecipiti eoneitatioaem adiu- 
vundam docendo existimavit, cmu alterum alterius satim 
2 miscendum arbitraretur? inbecillis tamen ingeniis s; 
obsequendum sit, ut tantum in id, quo vocat natura, du- 
eantur; ita enim, quod eolum possunt, melius ei^cient. 
si vero liberalior raateria contigerit et in qua merito ad 
spem oratoris simus adgressi, nuUa dicendi Tirtus omit' 

IS tenda est. nam licet sit aliquara in partem prouior, 
neeesse est, ceteris tamen Don repugnabit, atque ea ( 
paria faciet iis, in quibus eminebat, sicut ille, ne ab eodem 
eiemplo recedamus, eiercecdi eorpora peritus non, t 
cendum pancratiasten susceperit, pugno ferire vel caloe 
tantam aut nexus modo atque in iis certos aliquos c" 
bit, sed omnia, quae sunt eius certaminis. erit qni es iit< 
aliqua non possit: in id raaxime, quod poterit, incambBb 
i nam sunt haec duo vitanda prorsns: uuum, ne tempt«« 
quod effiui non possit, alterum, ne ab eo, quod quis op^ 
time 1'acit, in aliud. eui minus est idoneus, transferas. ftt 
si fuerit, qui doeebitur, ille, quem adulescentes senent 
vidimus, Nicostratus, omnibus in eo docendi partibua si' 
militer utetur efiicietque Oluin, qualis tic fuit, luetanij 
pugnandoque, quorum utroque certamine isdem diebai 

15 coronabatuT, invictum. et quanto id magis oratoris Aitun 
magistro providendum erit! non enim satis est dicet* 
presse tantnm aut tiubtiliter aut aspere, non magis quam phor 
nasco acutis tantum aut mediis aut gravibus sonis aut honu& 
etiam particulis escellere. nam sicut citha,ra, ita oratia: 
perfecta non est, nisi ab imo ad summum omnibus ii 
teuta nervis consentiat. 

[DE OFFiaO DISCIPULOEUM,] 
1 IX. Plura de o^ciis doceutium locutus discipulos i 
unum interim moneo, ut praeceptores suos non mini 
quam ipsa studia ament et pareutes esse non quidem 

lo his A 16 incumbet BP: componet . 

" ■; ad qnod A 32 ofado A \ i4\ ii " 



n. 8, 11—15. 9, 1—3. 10, 1—6. 93 

corporum, sed mentium credant. multum haec pietas con- 2 
feret studio; nam ita et libenter audient et dictis credent 
et esse similes concupiscent, in ipsos denique coetus scho- 
larum laeti alacres convenient, emendati. non irascen- 

5 tur, laudati gaudebunt, ut sint carissimi, studio mere- 
buntur. nam ut illorum officium est docere, sic horum 3 
praebere se dociles: alioqui neutrum sine altero sufficit. 
et sicut hominis ortus ex utroque gignentium confertur et 
frnstra sparseris semina, nisi illa praemollitus foverit sul- 

10 cus: ita eloquentia coalescere nequit nisi sociata tradentis 
accipientisque concordia. '^ 

[DE UTILITATE ET RATIONE DECLAMANDL] 

X. In his primis operibus, quae non ipsa parva sunt, 1 
sed maiorum quasi membra atque partes, bene instituto 

15 ac satis exercitato iam fere tempus adpetet adgrediendi 
suasorias iudicialesque materias: quarum antequam viam 
ingredior, pauca mihi de ipsa declamandi ratione dicenda 
sunt, quae quidem ut ex omnibus novissime inventa, ita 
multo est utilissima. nam et cuncta illa, de quibus dixi- 2 
20 mus, in se fere continet et veritati proximam imaginem 
reddit, ideoque ita est celebrata, ut plerisque videretur 
ad formandam eloquentiam vel sola sufficere. neque enim 
virtus ulla perpetuae dumtaxat orationis reperiri potest, 
quae non sit cum hac dicendi meditatione communis. eo 3 

85 quidem res ista culpa docentium reccidit, ut inter prae- 
cipuas, quae corrumperent eloquentiam, causas licentia 
atque inscitia declamantium fuerit. sed eo, quod natura 
bonum est, bene uti licet. sint ergo et ipsae materiae, 4 
quae fingentur, quam simillimae veritati, et declamatio, 

So in quantum maxime potest, imitetur eas actiones, in 
quarum exercitationem reperta est. nam magos et pesti- 5 
lentiam et responsa et saeviores tragicis novercas aliaque 



1 confert BP 4 alacresque A et alacres P cf adn p 

27, 9 15 ac satis AP*: atque BP^ 19 diximus AB: dis- 
serimuB P 26 recidit AP 29 veritati BP Vt p ^Atb^^l-.^^w^XaKx^ A. 



94 qVINTILIANI INST. OR. 

magis adh.uc fabulosa frustra inter spousiones et isterdicta 
quaeremus. quid ergo? mimquam haec supra fidem et 
poetica, ut vere dixerim, themata iuvenibus tractare per- 
mittamua, ut exspatientur et gaudeant materia et quasi 

6 in corpus eant? erit optimmn, sed certe sint grandii 
tumida, non stulta etiam et acrioribus oculia intueati 
ridicula, ut, si iam cedendnm est, impleat se declaTnatoe 
aliquaiido, dum soiat, ut quadrupedes, cum viridi pabula 
distentae suut, sangoinis detractione curantur et sic bA 
cibos viribus conservandis idoneos redeuut, ita sibi quoquq. 
tenuandas adipes, et quidquid umoris corrupti contraxeritj 

7 emittendum, si esse sanus ac robuatus volet. alioqui tnmoi 
illfl inanis primo eniusque veri operis conatu deprehen- 
detur. totum autem declamandi opus qui diversum omid 
modo a forensibus causis existimant, hi profeoto ne ratio'' 
nem quidem, qua ista exereitatio inventa sit, pervidenl 

8 nam si foro non praeparat, aut scaenicae ostentatioiii aut 
furiosae vociierationi simiHinium est. quid enim attinei 
iudicem praeparare, qui nuUus est? narrare, ftuod otnnu 
Bciant falsum? probatiooes adhibcre causae, de qua nemO' 
sit pronuntiaturus? et haec quidem otiosa tantum: adfii^ 
vero et ira vel luctu permoveri euius est ludibrii, niiBi 
quibusdam pugnae simulacris ad verum disorimen aciem- 

9 que iustam consuescimue? nihiJ ergo inter forense genoB' 
dicendi atque hoc declamatorium intererit? si profectu» 
gratia dicimus, nihil. ntinamquo adici ad conauetudineia 
posset, ut nominibus uteremur et pcrplesae magis et 
gioris aliquando actus controversiae fingerentur et verb». 
in usu cotidiano posita minus timeremus et iocos insererc 
moris esset: quae nos, quamlibet per alia in scbolia eier^ 

10 citati simus, tironea in foro invemunt. si vero in oBten- 
tationem comparetur declamatio, sane paulum aliquid in- 



3 permittemuB P 4 ut et apfttientur (i e eCBp.) A 
6 erit A: erat BP' 11 tennandoa PTI. 18 cuiaBcomqne 

16 hi om B 31 invenimur A in ras 32 inclinare 4t 
iaclam&ze SP 



n. 10, 6—16. 11, 1. 95 

clinare ad voluptatem audientiuiii debemus. nam et in iis 11 
actionibus, quae in aliqua sine dubio veritate versantur, 
sed sunt ad popularem aptatae delectationem, quales legi- 
mus panegyricos totumque hoc demonstrativum genus, 

5 permittitur adhibere plus cultus omnemque artem, quae 
latere plerumque in iudiciis debet, non confiteri modo, 
sed ostentare etiam hominibus in hoc advocatis. quare de- 12 
clamatio, quoniam est iudiciorum cousiliorumque imago, 
similis esse debet veritati, quoniam autem aliquid in se 

10 habet imdsLKziKov, nonnihil sibi nitoris adsumere. quod IB 
faciunt actores comici, qui neque ita prorsus, ut nos vulgo 
loquimur, pronuntiant, quod esset sine arte, neque procul 
tamen a natura recedunt, quo vitio periret imitatio, sed 
morem communis huius sermonis decore quodam scaenico 

15 exomant. sic quoque aliqua nos incommoda ex his, quas 14 
finxerimus, materiis consequentur, in eo praecipue, quod 
multa in iis relincuntur incerta, quae sumimus, ut videtur, 
aetates, facultates, liberi, parentes, urbiimi ipsarum vires, 
iura, mores, alia his similia: quin aliquando etiam argu- 15 

20 menta ex ipsis positionum vitiis ducimus. sed haec suo 
quoque loco. quamvis enim omne propositum operis a 
nobis destinati eo spectet, ut orator instituatur, tamen, 
ne quid studiosi requirant, etiam si quid erit, quod ad 
scholas proprie pertiueat, in transitu non omittemus. 

25 [AN ARTIS NECESSARIA COGNITIO.] 

XI. lam hinc ergo nobis incohanda est ea pars artis, 1 
ex qua capere initium solent qui priora omiserunt: quam- 
quam video quosdam in ipso statim limine obstaturos 
mihi, qui nihil egere eius modi praeceptis eloquentiam pu- 
30 tent, sed natura sua et vulgari modo et scholarum exer- 
citatione contenti rideant etiam diligentiam nostram exemplo 



1 voluntatem BP \ demus B \ inom B 17 videntur PBglV 
18 liberos BP 19 quin om A 21 quoque A: quae- 

que BP quodque Meister 29 huius modi A 30 modo et BP\ 

modo A 



96 QTINTILIANI IN8T. OR. 

inagni quoque nominis professomm , quoruta aliquis, ■ 
opinor, interrogatua, quid esset ayjifui et i'dijfi«, nesei» 
se quidem, sed si ad rem pertineret, esse in sua decUr 

2 matioiie respondit aiius percontanti Theodoreus an Apollo- 
doreus esset, 'ego' inquit 'parmularius sum', nec saae i 
tuit urbanius ex confessione itiscitiae suae elabi. pom 
hi, quia et beneficio ingenii praestantes sunt habiti et miiltl 
etiam memoria digna eKclamayerunt, pluiiinos habent a 

3 miles neglegentiae suae, paucissimos naturae, igitur impell 
dieere se et viribus uti gloriantur: neque enim opus e 
probatione aut dispositione in rebus Ectis, sed, cuius i 
gratia plenum sit auditorium, sententiis grandibus, quar 

i optima quaeque a periculo petatur. quin etiam i 
tando nulla ratione adhibita aut tectum intuentes magnm 
aliquid, quod u!tro ae offerat, pluribus saepe diebus e 
tant, aut murmure incerto velut classico instincti conai 
tatissimum oorporis motum non enuntiandis, sed quaere 

S dis verbis accommodant, nonnulli certa sibi initia, 
qaatn senaum inTenerint, destinant, quibus aliquid diseri 
subiuugendum sit: eaque diu secum ipsi clareque r. 
desperata conecteadi facultate deserunt et ad alia deiuoe 
atque inde alia non rainus communia ac nota devertuiit 

% qui plurimum videntur habere rationis, non in ca 
tamen laborem suum, sed in locos intendunt, atque ii 
non corpori prospiciunt, sed abrupta quaedam, ut fori 

7 ad manum venere, iaculantur. unde fit ut dissolata et a 
diversis congesta oratio cohaerere uon possit similisque A 
oommentariis puerorujB, in quos ea, quae aliis declamaD 
tibus laudata sunt, regeruut. magnas tamen sententias 4 
rea bonas (ita enim gloriari solent) elidunt; nam 
bari et servi, et, si boc sat est, nulla est ratio dicen^ 



2 viJTifLa] euigma A 6 parmulariua Bum} parmuliariui 
T qni A 24 tamen] tautmn F Bpeeioae, sed fatso 



n. 11, 2—7. 12, 1—7. 97 

[QUARE INERUDm INGENIOSIORES VULGO HABEANTUR.] 

Xn. Ne hoc quidem negaverim, sequi plerumque haiic 1 
opinionem, ut fortius dicere videantur indocti, primxun 
vitio male iudicantium, qui maiorem habere vim credunt 
5 ea, quae non habent artem, ut effringere quam aperire, 
rumpere quam solvere, trahere quam ducere putant ro- 
bustius. nam et gladiator, qui armorum inscius in rixam 2 
ruit, et luctator, qui totius corporis nisu in id, quod se- 
• mel invasit, incumbit, fortior ab his vocatur, cum interim 
10 et hic frequenter suis viribus ipse prostemitur et illum 
vehementis impetus excipit adversarii moUis articulus. sed B 
sunt in hac parte, quae imperitos etiam naturaliter fallant; 
nam et divisio, cum plurimum valeat in causis, speciem 
virium minuit, et rudia politis maiora et sparsa compo- 
15 sitis numerosiora credimtur. est praeterea quaedam virtu- 4 
tum vitiorumque vicinia, qua maledicus pro libero, teme- 
rarius pro forti, efEusus pro copioso accipitur. maledicit 
autem ineruditus apertius et saepius vel cum periculo 
suscepti litigatoris, frequenter etiam suo. adfert et ista 5 
^ res opinionem, quia libentissime homines audiunt ea, quae 
dicere ipsi noluissent. illud quoque alterum, quod est in 
elocutione ipsa periculum, minus .vitat conaturque per- 
dite, unde evenit nonnumquam, ut aliquid grande inveniat 
qui semper quaerit quod nimium est: venmi id et raro 
*5 provenit et cetera vitia non pensat. 

Propter hoc quoque interdum videntur indocti copiam 6 
liabere maiorem, quod dicunt omnia, doctis est et electio 
et modus. his accedit, quod a cura docendi quod intende- 
rint recedunt. itaque illud quaestionum et argumentorum 
O apud corrupta iudicia frigus evitant nihilque aliud, quam 
quo vel pravis voluptatibus aures adsistentium permul- 
ceant, quaerunt. sententiae quoque ipsae, quas solas petunt, 7 
magis eminent, cum omnia circa illas sordida et abiecta 

5 habeant A 9 incubuit B \ ab iis B 24 id om PB 
hdbuit IV po8t raro fP) 26 evenit BP \ cei\."a» N\\Aa. B^ 
31 qnod—pennnlceat A 

QriNTiLiAifVB, ed. Badermacher. I. '^ 



f 



98 QVINTILIANI INST. OE. 

suiit, ut lumiiia non 'inter umbras", queni ad modum 
Cicero dicit, sed plane intar teaebras clariora sunt. itaque 
ingeniosi YOCentur, ut libet, duin tamen constet contume- 

8 liose aic laudari disertum. niTiilo miuua confltendimi est 
etiBm detrahere doctrisam aliquid, ut Hmam rudibus et ; 
ootes hebetihua et vino vetustatem, sed vitia detrahit, 
atque eo solo minus est quod Jitterae perpolienmt, quo 
melius. 

8 Verum hi pronuntiatione quoque famam dicendi for- 
tius quaerunt; nam et elamant ubique et omnia levata, lo 
ut ipsi vocant, mauu emugiunt, multo discursu, anhelito, 

10 iactatione gestus, motu capitis furentes. iam conlidere manus, 
terrae pedem incutere, femur, pectus, frontem caedeie, 
mire ad pullatum circulum facit: cum ille eruditus, ut in 
orationo multa summittere, variare, jiisponere, ita etiam is 
in pronuntiando suum cuique eorum, quae dieet, colori 
adcommodare aetum sciat, et si quid sit perpetua obser- 

11 vatione dignum, modestus et essc et videri malit. at iUi 
hanc vim appellant, quae est potius violentia: cum interim 
non actores modo aliquos invenias, sed, quod est turpius, si 
praeceptores etiam, qui brevem dicendi esercitationem con- 
secati omissa ratione, ut tulit impetus, passim tumul- 
tuentur eosque, qui plus bonoris litteris tribueruut, ineplos 
et ieiunos et tepidos et infirmos, ut quodque verbum con- 

12 turaeliosisaiiuum occurrit, appelleat. verum illis quidem h 
gratolemur sine labore, sina ratione, sine discipUna disertis: 
nos, quando et praecipieudi munus iam pridem deprecati 
suraos et in foro quoque dioendi, quia honestissimum finein 
putabamus desinere dum desideraremur, inquirendo scri- 
bendoque talia consolemur otium nostrura, quae futur»» ■ 
usui bonae mentis iuveuibus arbitramur, nobis certe sunt 
voluptati. 

1 De orat. 3, 26, 101 

2 in tenebriB A 6 ut vino A 12 furentes BP: 
frequenteB A 17 ait om JIP 24 Ueigidoa BM' 27 wa 

-*/*'.- etiaia. JIP' 2,'i in i\u.aereuio ' 



IL 13, 7—12. 18, 1—7. 99 

[QUIS MODUS IN AHTE.] 
XIII. Nemo autem a. me esigat id praeceptonim genus, 1 
quod est a. plerisque scriptoribuB artium traditum, ut qua.si 
quasdam leges innmtabili necessitate eonstrictas studiosia 

g dicendi feram: utique prooemium et id quale, proxima 
Imic uaiTEtio, quae lex deinde narraudi, propositio post 
hojiQ vel, ut quibusdam placuit, excursio, tum certua ordo 
qnaestiouum ceteraque, quae, velut ai aJiter facere faa aon 
dit, quidam tamquam iusai secuntur. erat enini rhetorice 2 

10 res prorstis facilis ac parva, si uao et brevi praeacripto 
contineretur: sed mutantur plcraque causia, temporibus, 
occasione, neceasitate. atque ideo res in oratore praecipua 
consiiium est, quia varie et ad rerura momenta coaverti- 
tur. quid ai enim praecipias imperatori, quotiens aciem S 

is instruet, derigat froutem, cornua utrimque promoveat, 
eqiiites pro comibus locet? erit haec quidem rectissima 
fortasse ratio, quotiens licebit, sed mutabitur natura looi, 
si mons occurret, si flumen obatabit, coUibus, silvis, asperi- 
tate alia proUbebituT. mutabit bostium genus, mutabit 4 

30 praesentis condicio discriminis: nunc acie derecta, nunc 
cnneis, niinc auiiliis, nunc legione pugnabitur, nonnum- 
quam terga etiam dedisse simulata fuga proderit. ita 5 
prooemium necessariiim an supei-vaonurn, hreve an longius, 
ad iudicem omni aermone derecto an aliquando averso 

is per aiJquam figuram dieendum sit, constricta an latius 
l'uaa narratio, continua an divisa, reeta an ordine permu- 
tato, causae docebunt, itemque de quaestionum ordine, cum S 
in eadem controversia aliud alii parti prius quaeri ire- 
quenter expediat. aeque enim rogationibus plebisve scitis 

31) saneta snnt ista praecepta, sed hoe, qnidquid est, utiJi- 
tas escogitavit. non negabo autem sic ntile esse plerum- 7 
que, alioqui nec scribereni. verum si eadem iUa nobis 



7 tunc A e tamquam 
l^c A 14 qoid enim ai P 
iMdina (deriKttt soli ,T »») 
■FVanciM 18 si i^ollibus Aidin 


17 


IS inBtmat A \ ut dirigat 
fortaaBeJ forto J | mutahit 
aO/24 ditecla e( ditecto A-P 

■V* 



100 QVINTILIANI INST. OE. 

aliud snadebit ntilitas, hanc relictis magistrorum auctori — - 

8 tatibus sequemur. equidem id maxLme 

^praecipiam ac repetens iterumque iterumque 

monebo*: 
res duas in omni actu spectet orator, quid deceat, quid 
expediat. expedit autem saepe mutare ex illo constituto 
traditoque ordine aliqua, et interim decet, ut in statuis 

9 atque picturis videmus variari habitus, vultus, status; nam 
recti quidem corporis vel minima gratia est. nempe enim 
adversa sit facies et demissa bracchia et iuncti pedes: erit ^ 
a summis ad ima rigens opus. flexus ille et, ut sic dixerim, 
motus dat actum quendam et factum: ideo nec ad unum 

10 modum formatae manus et in vultu mille species; cursum 
habent quaedam et impetum, sedent alia vel inoumbunt, 
nuda haec, illa velata sunt, quaedam mixta ex ntroque. ■%- 
quid tam distortum et elaboratum quam est iUe disco- 
bolos MyronisV si quis tamen ut parum rectum improbet 
opus, nonne ab intellectu artis afuerit, in qua vel praeci- 

11 pue laudabiHs est ipsa illa novitas ac difficultas? qoam 
quidem gratiara et delectationem adferunt figurae, quaeque ^ 
in sensibus quaoque in verbis sunt. mutant enim aliquid a recto 
atque hatie prae se virtutem ferunt, quod a consuetudine 

12 vulgari recesserunt. habet in pictura speciem tota fiEUsies: 
Apelles tamen imagiuem Antigoni latere tantum altero 
ostoudit, ut amissi oculi deformitas lateret. quid? non in ^ 
on\tioue operienda sunt quaedam, sive ostendi non debent 

13 sive exprimi pro digiiitate non possunt? ut fecit Timanthes, 
opiuor, l\vihnius in ea tabula, qua Coloten Teium vicit. 
iiam oum iu Iphigeniae immolatione pin^dsset tristem Cal- 
ohautem, tristiorem Vlixen, addidisset Menelao quem sum- ^ 
mum potorat ai-s oftioere maerorem: oonsumptis adfectibus 
uou roporious, quo diguo uiodo patris vultum posset ex- 

3 Yerg. Aeu. », 430 

& deowfct quid Iff (W, |> MU, it?: d. et quid A 
10 eritl et libi^, pk^^ ^X 13 fttotum jTf ; affectum A 
ai enim -4: t>h«uu Jfl* ^^ U^b<>t «t \ 



n. IS, 7—17. 14, 1. 101 

primere, velavit eius caput et suo cuique animo dedit 
aestimandum. nonne huic simile est iUud Sallustianumt 14 
^nam de Carthagine tacere satius puto quam parum 
dicere'? propter quae mihi semper moris fuit quam 
minime alligare me ad praecepta, quae Tuxd^ohTw 
vocitant, id est, ut dicamus quo modo possimius, uni- 
versalia vel perpetualia; raro enim reperitur hoc genus, 
ut non labefactari parte aliqua et subrui possit. sed de 15 
his plenius suo quidque loco tractabimus: interim nolo se 
iuvenes satis instructos, si quem ex his, qui breves plerum- 
que circimiferuntur, artis libellum edidicerint, et velut 
decretis technicorum tutos putent. multo labore, adsiduo 
studio, varia exercitatione, plurimis experimentis, altissima 
prudentia, praesentissimo consilio constat ars dicendi. sed 16 
adiuvatur his quoque, si tamen rectam viam, non unam 
orbitam monstrent, qua declinare qui crediderit nefas, pa- 
tiatur necesse est illam per funes ingredientium tarditatem. 
itaque et stratum militari labore iter saepe deserimus con- 
pendio ducti, et si rectum limitem rupti torrentibus pontes 
inciderint, circumire cogemur, et si ianua tenebitur in- 
cendio, per parietem exibimus. late fusum opus est et multi- 17 
plex et prope cotidie novum, et de quo numquam dicta 
erunt onmia. quae sint tamen tradita, quid ex his opti- 
mum, et si qua mutari, adici, detrahi melius videbitur, 
dicere experiar. 

[DmSIO TOTIUS OPERIS.] 

XIV. Ehetoricen in Latinum transferentes tum ora- 1 
toriam^ tum oratricem nominaverunt. quos equidem non 
fraudaverim debita laude, quod copiam Romani sermonis 
augere temptarint: sed non omnia nos ducentes e Graeco 



3 lug. 19, 2 



3 puto oni A silere melius puto SaU codd 4 faerit BP 
6 vocant BP 16 monstret BP \ a qu». cd Bad.\\ "l^ \s^- 
tercideiint Halm 30 e] ex -A^P 



102 QYTNTI1.[ANI raST. OR. 

sequuBtur, sicut ne illos qnidem, quotieas utique Buis 

2 verbis signare nostra voluerunt. et haec interpretatio i 
minue diira est quam illa Plauti 'essentia' et 'queentia', 
ged ne propria quidem; nam oratoria sic efferetur ut 
elooutoria, oratris ut elocutrix, illa autem, de qua s 
loquimur, rhetorice talis est qualis eloquentia. nec dubie 

S apud Graecos quoque duplicem intellectmn habet; naraque 
uno modo fit adpositum [ars rhetorica, navis piratica], J 
altero nomen rei, qualis est philosophia, amicitia. 
ipsara nunc volumus significare substantiam, «t gramraa^ 
tice litteratura est, non litteratrix quem ad modaml 
oratris, nec litteratoria quera ad modum oratoria; T 

i verum id in rhetorice non fit. ne pugnemus igitw, cuiii J 
praesertim pluriiais alioqui Graecis sit utendum; 
certe et philosophos et musicos et geometras dicam nec is 
vim adferam nominibus his indecora in Latinam sermonem 
mutatione: denique cum M. Tulljus etiam ipsia librorum 
quos hac de re prinium scripserat titulis Graeco nomine 
utatur, profecto non est verendum ne temere videamnl 
oraton maximo de nomine artis suae credidisse. 

S Igitur rhetorice (iam enim sine metu cavillationil 
utemur hac appellatione) aie, ut opinor, optime dividetntf 
at de arte, de artifice, de opere rlicamus. ars eri^ 
qoae disciplina percipi debet: ea est bene dicendi scientiA 
artifei est, qui percepit hanc artem: id est orator, cui« 
est summa bene dicere. opus, quod efficitur ab artifioB 
id est bona oratio. haec omnia rursus diducuntur i 
cies: sed illa sequentia auo loco, niinc quae de primft 
parte traotanda sunt ordiar. 

3 Plauti; Flavi ed Colon cf X 1, 124 IH B, 23 4 effer-' 

tur A 8 ut navJB AP (ut ara rhetorica, navia Kiderlin) 

11 qaemad.modimi oratrix om A IS id in A: in BP 
15 certe ai pfi. BP (aie Gesner) 17 in ipBia VapperiMmtt 

32 dividifcur A 25 percipit AP 



n. 14, 1—6. 16, 1—6. 103 

[QDID SIT RHETORICE ET QUIS EIUS FINIS.] 

XV. Ante omnia, quid sit rhetorice. quae finitur qui- 1 
dem varie, sed quaestionem habet duplicem: aut enim de 
quaUtate ipsius rei aut de comprensione verborum dis- 

5 sensio est. prima atque praecipua opinionum circa hoc 
differentia, quod alii malos quoque viros posse oratores 
dici putant, alii, quorum nos sententiae accedimus, nomen 
hoc artemque, de qua loquimui*, bonis deraum tribui vo- 
lunt. eorum autem, qui dicendi facultatem a maiore ao 2 

10 magis expetenda vitae laude secemunt, quidam rhetoricen 
vim tantum, quidam scientiam, sed non virtutem, quidam 
usmn, quidam artem quidem, sed a scientia et virtute 
diiunctam, quidam etiam pravitatem quandam artis id est 
TuxKorsxvlav nominaverunt. hi fere aut in persuadendo aut B 

15 in dicendo apte ad persuadendum positum orandi munus 
sunt arbitrati: id enim fieri potest ab eo quoque, qui vir 
bonus non sit. est igitur frequentissimus finis Vhetoricen 
esse vim persuadendi'. quod ego vim appello, plerique 
potestatem, nonnulli facultatem vocant: quae res ne 

so quid adferat^ambiguitatis, vim dico dvvafitv. haec opinio 4 
originem ab Isocrate, si tamen re vera ars quae circum- 
fertur eius est, duxit. qui cum longe sit a voluntate in- 
famantium oratoris officia, finem artis temere comprendit 
dicens esse rhetoricen 'persuadendi opificem', id est 

15 Ttsid-ovg drjfiiovQyov: neque enim mihi permiserim eadem 
uti. declinatione, qua Ennius M. Cethegum *suadae me- 
dullam' vocat. apud Platonem quoque Gorgias in libro, 5 
qui nomine eius inscriptus est, idem fere dicit, sed hanc 
Plato illius opinionem vult accipi, non suam. Cicero pluri- 

30 bus locis scripsit officium oratoris esse 'dicere adposite 
ad persuadendum', in rhetoricis etiam, quos sine dubio ^ 



21 frg. 1 Bl. — 26 Ann. 308 V — 27 Gorg. p 453 A 
— 29 De inv. 1, 5, 6. De orat. 1, 31, 138 — 31 I, 5, 6. 



s 

2 qnid sit rhetorice, quaeritur. finitur Nolte 3 de om B 
16 in docendo zr 24 artificem A 



104 QVINTTLIANI INST. OR, 

ipse non proliat, finem facit persuadere, Termn et pe- 
cunia pereiiadet et gratia et auctoritaa dicentis et digoitas. 
poatremo aspectus etiam ipse Eine voce, quo vel recor^ 
datio meritorum cuiusque vel facies aliqua luiaerabiliE vel 

7 fonnae pulchritudo sententiam dictat. nam et Mauiua 
Aquilium defendens Antonius, cum seissa veste cicatrioes, 
quas is pro patria pectore adverso suscepisset, ostendifi 
non orationis habuit fiduciam, sed oculis populi Bamaiii 
vim attulit: qcem illo ipso aspectu maxiine motum i 

8 hoc, ut absolveret reiun, creditum est. Servium quideni 
Qslbam miseratione sola, qua non suos modo liberos par- 
vuloa in contione produxerat, sed GalH etiam SulpioL 
filium suis ipse manifaus circumtiilerat, elapsum esse cum 
aliorum monumcntis, tum Catonis oratione testatum i 

9 et Phr^Tien non Hj-peridis aetione quamquam admirabili^ 
aed eonspectu corporis, quod illa speoiosissimum alioqni 
diducta nudaverit tunica, putant periculo liberatam. qnas 
si omnia persuadent, nou est hic, de quo locuti eumuSjj 

10 idoneuB finis. ideoque diligentiores simt visi sibi, qui, eusi 
de rhetorice idem Bentirent, existimarunt eam 'vim di? 
ceudo persuadendi'. quem linem Gorgias ia eodem, d( 
qao supra diximus, iibro velut coactus a Socrate facit, i 
quo non dissentit Theodectea, sive ipaius id opus est, quod! 
de rhetorice nomine eius inscribitnr, sive, nt ereditum e 
Aristotelis: in quo est finem esse rhetorices 'ducere 1; 

11 mines dicendo in id quod auctor velit'. sed ne lioQ 
qnidem satis est coraprehensum: persnadent eaim dicendd 
vel dncunt in id quod voluut alii quoque, ut meretrioe^ 
adulatores, corruptores. at eontra non persuadet sempi 
orator, ut interim non ait proprins hic finis eius 

12 sit eommunis cum iis, qui ab oratore procul abaunt. atquJE 
non multum ab hoc fine abest ApoUodonis dicens iudicialiSi 



21 p 462 E 



om B 16 aspectu P 17 deducta -i^ { nuda 
26 actoi AP oebAqi Speuyct 



H 16, 6—18. 105 

orationis primum et super onmia esse ^persuadere iu- 
dici et sententiam eius ducere in id quod velit'. nam 
et ipse oratorem fortunae subicit, ut, si non persua- 
serit, nomen suum retinere non possit. quidam recesserunt IB 
ab eventu, sicut Aristoteles dicit: ^rhetorice est vis in- 
veniendi omnia in oratione persuasibilia'. qui finis 
et illud vitium, de quo supra diximus, habet, et insuper, 
quod nihil nisi inventionem conplectitur, quae sine elo- 
cutione non est oratio. Hermagorae, qui £inem eius esse 14 
ait ^persuasibiliter dicere', et aliis, qui eandem sen- 
tentiam, non isdem tantum verbis explicant ac finem esse 
demonstrant, 'dicere quae oporteat omnia ad per- 
$uadendum', satis responsum est, cum persuadere non 
tantum oratoris esse convicimus. addita sunt his alia varie. 
quidam enim circa res omnes, quidam circa civiles modo 15 
versari rhetoricen putaverunt: quorum verius utrum sit, 
in eo loco, qui huius quaestionis proprius est, dicam. 
omnia subiecisse oratori videtur Aristoteles, cum dixit *vim 16 
esse videndi, quid in quaque re possit esse per- 
suasibile', et latrocles, qui non quidem adicit 'in qua- 
que re', sed nihil excipiendo idem ostendit. 'vim' enim 
vocat 'inveniendi quod sit in oratione persuasibile': 
qui fines et ipsi solam conplectuntur inventionem. quod 
vitium fugiens Eudorus ^vim' putat ^inveniendi et elo- 
quendi cum omatu credibilia in omni oratione'. sed 17 
cum eodem modo credibilia, quo persuasibilia, etiam 
non orator inveniat, adiciendo 'in omni oratione' magis 
quam superiores concedit scelera quoque suadentibus pul- 
cherrimae rei nomen. Gorgias apud Platonem suadendi se l^ 
artificem in iudiciis et aliis coetibus esse ait, de iustis 



5 Rhet. 1, 2 — 29 p 454 B 



3 et ipsum A 5 inveniendi] Q^BaQfiGoci Aristoteles i e 

intuendi 11 tantum] tamen P 19 videndi A: dicendi BP 

20 Patrodes AP latrocles B cf YH ^, 44 24 Tbeodonis 
AIV Diodorus Spengel 



f 



106 QVINTILIANI INST. OR. 

quoiiue et iiiiustia tractareT eui Socratea persuaileadi, non 

19 docendi coneedit facultateni. qui rero non omnia subicie- 
bant oratori, aollicitius ac verbosius, ut necesse erat, ad- 
hibuerunt discrimina, quorum iuit Ari.ston, Crltolai Peri- 
patetioi discipulus, cuius hic finia est; 'scientia vidcndi i 
et agfludi in quaestionibus civilibus per orationem 

20 popularis perauasionia'. hie scientiam, quia Peripateti- 
cus est, non ut Stoici virtutis loco ponit: populareii] 
autem conprendendo persuasionera etiam coutumeliosus est 
adversus artem orandi, quam nihil putat doctis persua- in 
suram. illud de omnibua, qui circa civiles demum quae- 
stiones oratorem iudicant veraari, dictum sit, excludi ali 
iis plurima oratoris ot&cia, illam certc laudativam totaiti. 

21 quae est rhetorices pars tertia. cautius Theodorus Gada- 
reus, ut iam ad eos veniamus, qui artem quidem esse eam, is 
sed non virtutem putaveruut. ita enim dicit, ut ipsis eornra 
verbis utar, qui haec ex Graeco transtuleruut: 'ars iu- 
Tentris et iudicatrijt et enantiatrii deoente ornatu 
secundum mBnsioaem eius, quod in quoque potest 

22 aumi persuasibile, in materia civili'. iteraque Coruelius » 
Celsus, qui finem rhetoiices ait 'dicere persuasibi- 
liier in dubia civili materia'. quibus sunt non dissi- 
miles, qui ab aliis traduutur, qualis est ille: 'vis videndi 
et eloquendi de rebus civilibus subiectis sibi cum 
quadam persuasione et quodam corporis babitu et !S 

2S eorum quae dicet pronuntiatione'. mille alia, sed aut 
eadem aut ex isdem couposita, quibus item, cum de 
materia rhetorices dieendum crit, respondebimus. qui- 
dam eam neque vim neque scientiam neque artem 
pntaverunt, sed Critolaus 'usum dicendi' (nam hoc Tpi,8ii i» 

24 significat), Athenaeus 'fallendi artcm', plerique autem, 
dum pauca ex Gorgia Platonis a prioribus inperite ex- i 
eerpta legere contenti neque hoc totum neque alia em 
volumina evolyunt, in maximuni errorem inciderunt m- 




r 

Thmtq 



U. 15, 18—29. 107 



tntque eum in liac esse opinione, iit rhetorieen non ar- 
tem, sed 'peritiam quaDdam gratiae ac voluptatis' 
eristiraet, et alio loco 'civilitatia particulae simula- 25 
cnim flt quartam partem adulationis', quod duas 
partes civilitatis corpori adsignet, medicinam et quam 
interpretantur esercitatrieem, duas animo, legalem fttque 
iustitiam, adulatioiiem autem medieiiiae vocet cocorum 
artificium, enercitatricis mangonuin, qui colorem fnco et 
Yenim robur inani sagina mentiantur, legalis cayiUatricem, 
inatitiae rhetoricen. quae omnia sunt. quidem scripta in 26 
hoc libro dictaque a Socrate, cuius persona videtur Piato 1 
Bignificare quid sentiat; sed alii sunt eius Bermones ad ' 
coarguendos, qui contra disputant, compositi, quos iJ.sy- 
Kitxovs vocant, alii ad praeeipiendum, qui doy^mtxoi appel- 
I lantur. Socrates autem seu Flato eam quidem, quae tum 27 
esercebatur, rhetorieen talem putat (nam et dicit his verbis 
TOVTov lov iQOTtov, ov ujwFs Ttoknevsa&e), veram autem et 
honeatam intellegit, itaque disjiutatio illa contra Gorgian 
it^ cluditur: ovKOVir icvayxri tiv ^tjTOQUtliv Stiiaiov ilvui, 
\ tbv 6l StKatov ^ovleo&ac Stxaia irpaTifii'. ad quod ille 28 
quidem contioeseit, sed sermonem suscipit Polus iuvenili 
calore inconsideratior, contra quem illa de simulacro et 
adulatione dicuntur. tum Callicles adiuc concitatior, qui 
tamen ad hane perducitur clausulam: -vbv p.iU.oma opftSg 
1 pijTOpixov iGiadai diiuitov aQa Ssi slvai xai iTttatrifiova rwi' 
iixalmv, ut appareat Platoni non rhetoricen videri malum, ■• 
sed eam veram nisi iusto ac bono non oontingere. adhue 20 
aufcem iu Phaedro manifestius facit, hanc artem consum- 
mari citra iustitiae quoque scieiitiam non posse, cui opi- 
1 nioni uos quoque aecedimus. an aliter defensionem Socratis 

2 Gorg. p 462 B — 3 ib. p 463 D — 6 ib. p 466 A 
— 6 ib. p 4G4 B — 465 E — n ib, p 600 C — 19 p 460 C 
~ 34 p 608 C — 28 Phaedr, p 261 A: 273 E 

8 et esercitatriois BI' 16 putat BP: putant A putavit 
(il 18 illi J 20 ^gdaaiiv BP 25 hUaiov apff «P': it«l 
i\*aiQv Svdea A in J" opo; eraswm es(, dtindt acWifiim. T****, 



108 



QYINTILIANI INST, OR. 



'orator simOe tantum 
'uoii enim bona con- 



et eorujn, qui pro patria cecidorant, laudeni scripsiaset?! 

quae certe simt oratoris opei-a. sed in iUud hominum genu^ 
quod facilitate dicendi male utebatar, invectus est. nan 
et Soorates inbonestam sibi credidit orationem, quam 
LjsiaB reo composuerat, et tum maxime scribere litigat 
bus, quae illi pro se ipai dicerent, erat moria, atqi 
iuri, quo non licebat pro altero agere, iraus adhibebal 

1 doetores quoque eius artia parum idonei Platoni videbantur, 
qui rhetoricen a iustitia separaroivt et veria credibilia 

2 praeferrent; nam id quoque dicit in Phaedro. eonseaeisse :( 
antem illis superioribua videri potest etiam ComeliBS 
Celsua, cuius baec verba sunt: 
veri petit' deinde paulo post: 
scientia, sed victoria litigantia eat praemium', quae 
ai vera essent, pessimonim hominum foret haee tant; 
pemicioaa nocentiasimis moribus dare instmmenta et ne- 
quitiam praeocptis adiuvare. sed illi rationem opinionii 
suae viderint. 

8 Nos autem ingrBSsi formare perfectuin orat-orem, quem 
in primis esse viium bonum volumus, ad eos, qni de lioo 
opere melius aentiunt, revertamur. rhetorieen autem qui- 
dam eandem 'civilitatem' esse iudicaverunt, Cicero 'scien- 
tiae civilis' partem voeat (civilis autem seientia idem 
quod sapientia est), quidam eandem 'philosophiam', qiio- 

i rum est laocrates. huic eius substantiae ^Cleanthis^ ma- 
sime conveniet fiaitio 'rhetoricen esse bene dicendi seien- 
tiam'. nam et orationis omnes virtutes aerael conplectitur 
et protinus etiam mores oratoris, cum bene dicere nou 
poasit nisi bonus. idem \alet Chrysippi finis ille ductua 

'5 a Cleanthe, 'scientia reete dicendi'. sunt plurea eius- : 
dem, sed ad alias quaastiones magis pertinent. idem SBntit 



10p267A — 2-2Deii: 



- 26BqCI.frg.49lChr.292Ani. 



24 quidam etiam pbiloaopbiae BP \ quorum est Is. BP: 
sed Jaocratis a' 25 eiu» om BP [ Cleanthis add Siderlin 

Sl seatit 0t Spalding: sentiiati 



n.' 16, 29—88. 16, 1—3. 109 

et finis hoc modo conprensns, *persuadere qnod opor- 
teat', nisi quod artem ad exitum alligat. bene Arens: B6 
*dicere secundum virtutem orationis'. excludunt a rhe- 
torice malos et illi, qui ^scientiam civilium officio- 
rum' eam putayerunt, si scientiam virtutem iudicant, sed 
anguste intraque ciyiles quaestiones coercent. Albutius non 
obscurus professor atque auctor 'scientiam bene dicendi' 
esse <;onsentit, sed exceptLonibus peccat adiciendo ^circa 
civiles quaestiones et credibiliter' quarum utrique iam 
responsum est. probabilis et illi voluntatis qui Vecte 37 
sentire et dicere' rhetorices putaverunt. 

Hi sunt fere fines maxime inlustres et de quibus prae- 
cipue disputatur. nam omnis quidem persequi neqne attinet 
neque possum, cum pravum quoddam, ut arbitror, studium 
circa scriptores artimn extiterit, nihil isdem verbis, quae 
prior aliquis occupasset, finiendi, quae ambitio procul aberit 
a me. dicam enim non utique quae invenero, sed quae 38 
placebunt, sicut hoc: rhetoricen esse bene dicendi 
scientiam, cum reperto quod est optimum, qui quaerit 
aliud, peius velit. his adprobatis simul manifestum est illud 
quoque, quem finem vel quid summum et ultimum habeat 
rhetorice, quod riXog dicitur, ad quod omnis ars tendit: 
nam si est ipsa bene dicendi scientia, finis eius et sum- 
mum est bene dicere. 

[AN UTILIS.] 

XVI. Sequitur quaestio, an utilis rhetorice. nam 1 
quidam vehementer in eam invehi solent et quod sit indig- 
uissimum, in accusationem orationis utuntur orandi viri- 
bus: eloquentiam esse, quae poenis eripiat scelestos, cuius 2 
fraude damnentur interim boni, consilia ducantur in peius, 
nec seditiones modo turbaeque populares, sed beUa etiam 
Lnexpiabilia excitentur, cuius denique tum maximus sit usus, 
cum pro falsis contra veritatem valet. nam et Socrati 3 



8 consensit B 16 finiendo BP^ 27 sit] est Halm 
32 inexpugnahilia B * 



110 QVINTlLlAm mST. OR. 

obiciunt conuci doeere evm, quo modo peiorem eausaw^ 
meliorem faciat, et coutra Tisia.n et Gorgian sim 

i polliceri Plato. et his adiciunt esempla Graecormn Roma- 
oorunique et enuiaei-aiit, qui perniciosa non singulis tan- 
tum, sed rebus etiam publieis usi etoquentia turbi 
civitatium status vel everterint, eoque et Lacedaemonioi 
ciyitate espulsam, et Athenis quoque, ubi actor 

5 adfectus vetabatur, velut recisam orandi potestatei 
quidem modo nec duces erunt utiles nec magistratus nec 
medicina nec denique ipsa sapientia. nam et dus: Flami- u 
nius et Graeohi, Saturnini, Glauciae magistratus, et 
in medicis venena, et in his, qui philosopbormn nomino 
male utuntur, gravissima nonuumquam dagitia deprebeou 
sunt. eibos aspernemur: attulerunt saepe valetudinis 
causas; numquam tecta eubeamus: snper babitantes ali- 1 
quando procumbunt; non fabricetur militi gladius: pot&>: 
uti eodem ferro iatro. quis nescit ignes aquas, siue quibu^ 
nuila sit vita, et, ne te^rrenis iujnorer, solem lunamqui' 
praecipua siderum aliquando et noeerS? 

7 Num igitur negabitur deformem Pjrrhi pacem caecns i 
ille Appiua dicendi virilius diremisse? aut non divias 
M. Tulli eloqueatia et contra leges agrarias popularis fnil 
et Catilinae Iregit audaeiam et supplicationeis , qui maju- 
mus honor victoribus belio dueibus datnr, iu toga meruitV 

8 non perterritos railituni animos frequenter a metu revocat 
oratio et tot pugnandi pericula ineuntibua laudem vita 
potiorem esse persuadet? neque vero me Lacedaemooii 
atque Atbeniensee magis moverint quam populuB Komanua, 
apud quem summa semper oratoribua dignitaa fuit. equi- 

y dem nec iirbium conditores reor aliter effecturos fuiase, 
ut vaga illa multitudo coiret in populos, msi docta voce 



1 Aiistoph. Nub. 98, 9'J, 112, 118,889—1104 — 3 Fliaedr. 
p 8(57 A 

6 civitatum P 
n qui BP' 
36 oratio] orator i*' 




n. 16, 3— n. 111 

cotnmota: nec legom repertores sine smnma vi orandi 
cODSecutos, ut se ipsi homines ad servitutem iuria adstringe- 
rent. quin ipsa vitae praecepta, etiam si natura aunt ho- 10 
nesta, plus tamen ad formandaa mentea valent, quotiens 

B pulchritudiiiem rerum claritas orationis iiiluminat, quare, 
etiam si in utramque partem valent arma facundiae, non 
est tamen aecum id haberi malujn, quo bene uti licet. 

Verum haec apud eos forsitan quaerautur, qui summam 11 
rhetorices ad persuadeiidi vim rettulerunt. si vero est bene 

10 dicendi stientia, quem nos iinem sequimur, ut sit orator 
in primis vir hocus, utilem certe easo eam eonfitendum 
est. et hercule deua ille princeps parens renim fabricator- 12 
que muadi nullo magis hominem separavit & ceteris, quae 
quidem mortalia essent, animalibus quam dicendi faoultate. 

16 nam corpora quidem magnitudine, viribus, firmitate, IS 
jiatientia, yelocitate praestantiora in ilHs mutis videmus, 
eadem minus egere adquisitae extrinsecus opis; noio et 
ingredi citius et pa^ci et tran.are aquas citra docentem 
natura ipsa sciuEt, et plerarjue coctra ingus es suo cor- U 

iu pore vestiuntur et arma his ingenita quaedatn et ex obvio 
fere victua, circa quae omnia multus hominihus labor est. 
rationem igitur nobis praecipuam dedit eiusque nos socios 
esse cum dis immortalibus voluit. sed ipsa ratio neque 15 
tam nos iuvaret neque tam esset in nobis manifesta, nisi 

!■> quae concepissemus mente promere etiam loquendo posse- 
mus, quod magis deease cetoris animalihua quam intellec- 
tum et cogitationem quandam videmus. nara et moUire IB. 
cubilia et nidos texere et educare fetus et excludere, quin 
etiam reponere in hiemem alimeiita, opera quaedam nobis 

jo inimitabilia, qualia sunt cerarum ac mellis, efficere non- 
nnllias fortasse rationis est, sed quia careut sermone quae 
id faciunt, muta atque inrationalia vocantur, denique ho- 17 
mines, quihus negatEi vos est, quantulum adinvat animus 



10 noB om BP^ 12 paxena (im !V 30 armft his A: 
e BP 27 inoUiro] moliri P Cic. De nat. deciT. 1^9 conl 
cktv- 32 inrntiona.biMa, AP l,iir-) JV 



112 QVlNTII.IAin INST. OR. 

iUe caelestis? quare si nilul a diis oratione meliua accepi- 
mus, qaii tam di^um cultu ac labore ducamus aut in 
quo maHmua praestare hominibus, qnam qoo ipsi homines 

18 ceteria animaHbua praestant, eo quidem raagis, quod nnl!i 
in arte plenius labor gratiam refertV td adeo manifeatuni 
erit, si cogitaverimus, unde et quo usque iam proveota sit 

10 orandi facultaa: et adhuc augeri potest. nam ut omittam, 
defendere amicos, regere cocsiliis aenatum populum, eier- 
citum in quae velit ducere, quam sit utile conveniatqne 
bono viro: nonne pulcrum vel hoc ipstim eat es commimii 
intellectu verbiaque, quibus utuntur omnes, tautum adsequi 
laudis et gloriae, ut non loqui et orare, sed, quod Pericli 
contigit, fulgere ac t-onare videaris? 
[AN ARS.] 

1 XVII. Pinis non erit, si esspatiari in parte hac et 
indulgere voluptati velim. transeamus igitur ad eam quae- 

2 stionem, quae sequitur, an rhetorice ars sit. quod qui- 
dem adeo es iis, qui praeaepta dicendi tradiderunt, nemo 
dubitavit, ut etiam ipaia libronim tituiis testatum sit, 
Bcriptos eos de arte rbetorica, Cicero vero etiam, quae rhe- ; 
torice vooetur, 'esae artificiosain eloqueatiam' dicat, 
quod non oratores tantum vindicarunt, ut studiis aliquid 
suis praestitisse videantur, sed cum iis pbiJosophi et Stoici 

8 et Peripatetici plerique consentiunt. ae me dubitasse con- 
fiteor, an hanc partem quaestionis tractandam putarem;: 
nam quis est adeo non ab eruditione modo, sed a sensQ 
remotoa hominis, ut fabricandi qiiidem et texendi et e lu» 
vasa ducendi artem putet, rhetoricen autem maximum ac 
pulcherrimtmi, ut supra diximus, opus in tam snbHme 

4 faatigium existimet sine arte venisse? equidem illoa, quii 
contra disputaverunt, non tam id sensisse, quod dicerent, 

12 Aristopb. Achani. 580, 631 — 20 De iuv. 1, 5, 6 

Q in parte BP prob VoUmer ciill Stat. sUe. 1 pri:ef. 1 
nnde otii B m lacuiia ma-iare 9 vult BP 11 utantor KP 
Mgurare AP 19 tis AB 2n etiam BP: i 
3S iudicarunt P "' "" 




n. 16, 18—19. 17, 1—10. 118 

quam exercere ingenia materiae difficultate credo Yolnijsse, 
sicut Polycraten, cimi Busirim laudaret et Cljtaemestram: 
quamquam is, quod his dissimile non est, composuisse 
orationem, quae esset habita contra Socraten, dicitur. 

5 Quidam naturalem esse rhetoricen volunt, et tamen 5 
adiuyari exercitatione non diffitentur, ut in libris Ciceronis 
de Oratore dicit Antonius, 'observationem quandam 
esse, non artem'. quod non ideo, ut pro vero accipiamus, 6 
est positum, sed ut Antonii persona servetur, qui dissimu- 

10 lator artis foit: hanc autem opinionem habuisse Lysias 
videtur. cuius sententiae talis defensio est, quod indocti 
et barbari et servi, pro se cum locimtur, aliquid dicant 
simile principio, narrent, probent, refutent et, quod vim 
habeat epilogi, deprecentur. deinde adiciunt illas verborum 7 

15 cayillationes, nihil, quod ex arte fiat, ante artem fuisse: 
atqui dixisse homines pro se et in alios semper: doctores 
artis sero et circa Tisian et Coraca primum repertos: 
orationem igitur ante artem fuisse eoque artem non esse. 
nos porro, quando coeperit huius rei doctrina, non 8 

solaboramus, quamquam apud Homerum et praecepto- 
rem Phoenicem cum agendi tum etiam loquendi et ora- 
tores plures et omne in tribus ducibus orationis genus et 
certamina quoque proposita eloquentiae inter iuvenes in- 
venimus, quin in caelatura clipei AchiQis et lites sunt 

35 et actores. illud enim admonere satis est, omnia quae ars 9 
consummayerit a natura initia duxisse: aut tollatur me- 
dicina, quae ex observatione salubrium atque his contra- 
riorum reperta est et, ut quibusdam placet, tota constat 
experimentis; nam et vulnus deligavit aliquis, antequam 
^ haec ars esset, et febrem quiete et abstinentia, non quia 
rationem videbat, sed quia id valetudo ipsa coegerat, miti- 
gavit. nec fabrica sit ars: casas enim primi illi sine arte 10 

7 De or. 2, 67, 232 



4 esset BJPi est A 10 hanc — videtur delet Schneidewin 
17 sero iam et A 20 laboramns exquirere A l^ %, 
et JRP; ^. est A 24 m om BP ^l iia B ^\ cQ\y^^ s^ 

QvnrTn.iAjnrB, ed. Badermacher. I. Vi) 



lli QVINTILIANI IN8T. OR. 

feceruiit; nec musica: cajitatur ac saltatur per oomia gentes j 
aliqao modo. ita, si rhetoricB vocari debet Bermo quicum- I 

11 que, fuisse eam, antequam esset ars, coufifcebor: si vero 1 
non quisquis loquitur orator est, et tum non tamquam 1 
oratores loquebantur, necesse est oratorem factum arte nec s 
ante artem fuisse fateantur. quo illud quoque excluditur, 
quod diouut, non esse artis id, quod faciat, qui non didi- 

12 cerit: dicere autem hominea et qui non didicerint. ad cuius 
rei coDfirmationem adferunt Demaden remigem et Aeschiuen 
hypocriten orat-ores fuisse. falso: nam neque orator essen 
qui non didicit poteat, et hos sero potius quam numquam 
didicisse quis diserit, quamquam Aeschines ab ioitio sit 
versatns in litteris, quas pater eius etiam docebat, Dema- 
den ueque non didicisse certum sit et continua dicendi 
eiercitatio potuerit tantum, quantuscumque postea fuit, i( 

18 fecisse; nam id potentissimum discendi genus est sed et 
praestantjorem , si didicisset, futurum fuisse dicere licet 
* * * neque enim orationes scribere est ausus, ut eum 
multum yaluisse in dicendo sciamus. 

14 Aristoteles, ut solet, quaerendi gratia quaedam suptili- m 
tatis suae argumenta escogitavit in Gryllo: sed idem et 
de arte rhetorica tris libros scripsit, et in eorum primo 
non artem solum eam fatetur, sed ei particulam civilitatis 

15 sicut dialecticBs adsignat, multa Critolaus contra, inulta 
Bhodius Athenodoms. Agnon quidem detrasit sibi iuscri- m 
ptione ipsa fideiD, qua rhetorices accusationem professus eat 
nam de Epicuro, qui diaciplinas omnes fugit, nihil miror, 

16 hi complura dicunt, sed es paucis locis ducta: itaque po- 
tentissimis eorum breviter occurram, ne in infinitum quaeatio 

17 evadat prima iis argumeatatio ex raateria est. omaes enim M 
artes aiunt bahere materiam, quod est vemm: rhetorices 
nuUam esae propriam, qiiod esse faisum in sequeutibDS 

21 frg. 6Q — 23 Rhet. p 1366a 

I ac aaltatur om A S esHet nm A 7 faciant — didice- 
rint n 8 qnij quo A 18 lacunae signa posui; eaxidit harc 
fere sententia: quamquam, mnaUs te vera fuerit, non liqnet 
k 34 diaJecticea fsewdo-Turnebus: ^\B<^<sa 



^r n. 17, 10—24. 115 

probabo. altera est calumiiia iiullaiii artem falsis adsentiri IS 
opinioaibus, qma constitui siiie perceptione non possit, quae 
semper vera sit: rhetoricen adsentiri falsis, non esse igitur 
artem. ego rhetoriten nonnumquam dioere falsa pro veria '■" 
fi confltebor, sed non ideo in falaa quoque esse opinione con- 
oedam, quia ionge diversum est, ipsi quid videri ot ut 
alii videatur efficere. nam. et imperator falsis utitur saepe: 
ut Hannibal, cum jnelusus a Pabio sarmentis circum cor- 
nua bo\fum deligatis inceusiaque per noetem in adTersos 

10 montes agens armenta speciem hosti abeuntis exercitua 

dedit: sed illiim fefellit, ipse quid verum esset non igno- 

ravit. aec vero Theopompus Lacedaemonius, cum permu- 20 

Hteto cum uxore habitu e custodia ut mulier evasit, falsam 

^-de se opinionem babuit, sed custodibus praebuit. item 

15 orator, cum falao utitur pro varo, scit esse falsnm eoqoe 
se pro vero uti: boii ergo falsain habet ipse opinionem, 
sed fallit alium. nec Cicero, cum se tenebras offudiaae 31 
iudicibus iu causa Cluentii gloriatus est, nibil ipse vidit. 
et pictor, oura vi artia suae efficit, ut quaedam eminere 

90 in opere, qnaedam recessisse credamus, ipse ea plana esse 
non nescit. aiunt etiam omnes artes habere flnem aliquem 22 
propositura, ad quem tendant; hunc modo nullum esae iu 
rhetorice, modo non praeatari eum, qui promittatur. men- 
tiuntar: nos enim esse finem iam ostendiraus et quis esset 

S5 diximus. et praestabit hunc semper orator; semper eaim 28 
bene dieet, firmum autem hoc, quod opponitur, adversus 
eos fortasse sit, qui persuadere iinem putaveruut: noster 
orator arsque a nobis fluita non suat posita in eventu; 
tendit quidem ad victoriam qui dicit, sed eum bene diiit, 

.10 etiam si non vincat, id, quod arte continetur, effecit. nam 34 
et gubernator vult aalva nave in portum pervenire: si 
tamen tempestate fuerit abreptus, uod ideo minus erit 
gubernator dicetque notum illud: 'dum olavum reotum 

38 Bmii Adh. v 483 Valil. 



116 QYPJT TTJAN T IN8T. OR. 

25 teneam'. et medicus sanitatem aegri petit; si tamen aut ■ 
'valetudicis vi aut intemperantia aegri aliovs quo caBa j 
summa non contingit, dam ipae omnia secundum rationem I 
feeerit, medicinae fine non escidet. ita oratori bene dirisBB | 
finia est. nam est ars ea, ufc post pauliun elarius ostende- s 

26 mua, in aetu posita, non va effectu. ita falsum erit illud 
quoque, quod dicitur, artes scire, quando sint fiuem con- 
secutae, rhetoricen uescire: nam se quisque beae dicere J 
intelleget. uti etiam vitiis rlietoricen, qaod ars nulla faciat, 1 
eriminaatur, quia et falsum dieat et adiectus moveat. lo j 

27 quomm neutrum est turpe, eum ex bona ratione profici- ' 
Bcitur, ideoque nec vitiiim. nam et mendacium dicere etiam 
sapienti aliquando concessum est, et adfectus, si aliter ad 
aequitatem perduci iudex non poteiit, neoessario movebit 
orator: imperiti enim iudicant et qui frequenter in hoe li 

28 ipsam fallendi sint, ne errent. nam si mihi sapieutes iu- 
dicea dentur, sapientium contiones atque omne consilium, 
nihil invidia valeat, nihil gratia, nihil opinio praesumpta 
falsique testes: perquam sit exiguus eloqueutiae Iqcas et 

2R prope in sola delectatione ponatar. sin et audientinm mo- h 
biles animi et tot raalis obnosia veritas, arte pugnajidum 
est et adhibenda quae prosunt; ueque euim qui reeta via 
depulsus est, reduci ad eam nisi alio fiexu potest. 

80 Plurima vero ex hoc contra rhetoricea cavillatio eat, 
quod ex titraque causae parte dieatur. inde haec: nollain u 
esse artem contrariam aibi, rhetorieen esse contrariam aibi; 
nullam artem destruere qnod effecerit, accidere hoc rheto- 
ricea operi. item ant dicenda eam docere aut non diceuda: 
ita vel per hoc non esse artem, quod non diceoda praeci- 
piat, vel per hoc, quod, cum dicenda praeceperit, etisni-' 

Sl contraria bis doceat. quae omnia apparet de ea rhetoric^ 
dici, quae sit a bono yiro atque ab ipsa virtute seiunota: 

1 aegri petit] aegro promittit Ab i escidit J»6 B in- 
teUigit P 12 neej neutrum A 16 siat] Buait P!V 

17 concilium P 34 ex eo BP 27 deetruere .**■': rwti- 
tnere SP' 39 ita^ itaiYae .< \ vel per boc — praecipiat 

F / /iroeeipiat] praecepeMit P 



n. 17, 24—86. 117 

alioqiii ubi iniusta causa est, ibi rhetorice non est, adeo 
ut yix admirabili quodam casu possit accidere, ut ez 
utraque parte orator, id est yir bonus dicat. tamen quo- 82 
niam hoc quoque in rerum naturam cadit, ut duos sapien- 

5 tes aliquando iustae causae in diversum trahant, quando 
etiam pugnaturos eos inter se, si ratio ita duxerit, cre- 
dunt, respondebo propositis atque ita quidem, ut appareat 
haec adversus eos quoque frustra excogitata, qui malis 
moribus nomen oratoris indulgent. nam rhetorice non est 83 

10 contraria sibi : causa enim cum causa, non illa secum ipsa 
componitur. nec si pugnent inter se qui idem didiuerunt, 
idcirco ars, quae utrique tradita est, non erit: alioqui nec 
armorum, quia saepe gladiatores sub eodem magistro eru- 
diti inter se componuntur, nec gubemandi, quia navalibus 84 

16 proeliis gubemator est gubematori adversus, nec imperatoria, 
quia imperator cum imperatore contendit. item non evertit opus 
rhetorice, quod efficit, neque enim positum a se argumentum 
solvit orator, sed ne rhetorice quidem, quia apud eos, qui 
in persuadendo finem putant, aut si quis, ut dixi, casus 

20 duos inter se bonos viros composuerit, veri similia quae- 
rentur: non autem, si quid est altero credibilius, id ei 
contrarium est, quod fuit credibile. nam ut candido can-^ 85 
didius et dulci dulcius non est adversum, ita nec proba- 
bili probabilius. neque praecipit umquam non dicenda nec 

t5 dicendis contraria, sed quae in quaque causa dicenda sunt. 
non semper autem ei, etiamsi frequentissime, tuenda veri- 86 
tas erit, sed aliquando exigit communis utilitas, ut etiam 
falsa defendat. 

Ponuntur hae quoque in secundo Ciceronis de Oratore 

80 libro contradictiones: ^artem eanmi rerum esse, quae 
sciantur: oratoris omnem actionem opinione, non 
scientia contineri, quia et apud eos dicat, qui ne- 



29 De orat. 2, 7, 30 



1 ut om A 9 indulgeant A 11 pugnare inter se 

quidem A 17 effecit JP 18 sed ne rh. quideTiL dAl Loclvr' 
mann 28 probahili om B 26 ei om BF ^l ^^«^i^ ^H» A. 



118 QYINTILIANI INST. OE. 

87 sciant, et ipse dicat aliquando quod nesciat'. ex 
his alterum, id est an sciat iudez de quo dicatur, nihil 
ad oratoris artem; alteri respondendum. 'ars earum rerum 
est, quae sciimtur'. rhetorice ars est bene dicendi, bene 

88 autem dicere scit orator. ^sed nescit, an verum sit quod 
dicit.' ne ii quidem, qui ignem aut aquam aut quattuor 
elementa aut corpora insecabilia esse, ez quibus res omnes 

. initium duxerint, tradunt, nec qui intervalla siderum et 
mensuras solis ac terrae coUigunt: disciplinam tamen suam 
artem vocant. quodsi ratio efficit, ut haec non opinari, sed 
propter vim probationum scire videantur, eadem ratio 

89 idem praestare oratori potest. ^sed an causa vera sit ne- 
scit.' ne medicus quidem^ an dolorem capitis habeat qui 
hoc se pati dicet: curabit tamen, tamquam id verum sit, 
et erit ars medicina. quid quod rhetorice non utique pro- 
positum habet semper vera dicendi, sed semper veri similia? 

40 scit autem esse veri similia quae dicit. adiciunt his qui 
contra sentiunt, quod saepe, quae in aliis litibus inpu- 
gnarunt actores causarum, eadem in aliis defendant. quod 
non artis, sed hominis est vitium. haec sunt praecipua, 
quae contra rhetoricen dicantur, aHa et minora et tamen 
ex his fontibus derivata. 

41 Confirmatur autem esse artem eam breviter. nam sive, 
ut Cleanthes voluit, ^ars est potestas via, id est or- 
dine, efficiens', esse certe viam atque ordinem in bene 
dicendo nemo dubitaverit, sive iUe ab omnibus fere pro- 
batus finis observatur, artem constare ex perceptionibus 
consentientibus et coexercitatis ad finem utilem vitae, iam 

42 ostendemus nihil non horum in rhetorice inesse. quid 
quod et inspectione et exercitatione, ut artes ceterae, con- 
stat? nec potest ars non esse, si est ars dialectice, quod 
fere constat, cum ab ea specie magis quam genere differat. 



24 frg. 790 



1 quod] quae /» 21 et prius del Sudh. 24 viam A 
oidinem A 26 certam JP 27 praeceptionibas AjP 

29 ostendimus Bi* 80 constat AJP: conBtant B 



n. 17, 36— la. 18, 1—5. 119 

wd nec illa omittenda simt: qua in re alius se inartifi- 
riiliter, aliua artiticialiter gerat, in ea esse artem, et in 
!i, quoil qui didieerit melius faciat, quam qui non didi- 
Cfirit, esae artem, atqui non solum doctus indoctum, sed ^S 
ieti&m doctior doctum in rhetoricea opere superabit, nerjue 
sisent eius aliter tam multa praecepta tamque raagni qui 
Jocerant idque cum omnibus confitendum est, tum nobis 
praeopue, qui rationem dicendi a bono vlro non Eeparamus. 

[EX QUIBUS ARTIBOS.] 
n XVlU. Cum sint autem artium aliae positae in inspec- 1 
iJone, id est cognitiona et aestimatione rerum, qualis est 
Jstrologia nullum exigens actum, sed ipao rei cuius stu- 
tiinm habet intellectu contenta, quae ^toiQtjzix^ vocatur, 
iiiM in agendo, quarum in hoc finis est et ipso actu per- 

ij ticitur nihilque post actum operis relinquit, quae jtpcnTtxi) 
dicilur, qualis aaltatio est, aliae in etfectu, quae operis, 2 
ijund oeulifi snbicitur, consummatione finem accipiunt, 
<{vtxa nD^cix^v appeUamus, qualis est pictura: fere iudi- 
(iDdum est rhetoricen in actu eonsiatere, hoc eiiim, quod 

" wt officii sui, perfieit: atqne ita ab omnibus dictum est. 
miiu aatem videtur etiam es illis eeteris artibus multuju 8 
adsumere; nam et potest aliquando ipsa rei per se iuspec- 
lione esae eontenta. erit enim rhetorice in oratore etiam 
tMsnte, et si desierit agere val proposito vel aliquo casu 

B UDpeditus, noD magis desinet esse orator quam medieus, 
^iu corandi fecerit finem, nam est aliquis ac nescio an 1 
Quimus etiam ex secretis studiis fructus ac tum pura 
Toluptaa litteraruni, cum ab actu, id est opera recessei-unt 
rt nontemplatioce sui fruuntur. sed effectivae quoque ali- 6 

» i]nid aimile acriptis orationibus vel hiatoriis, quod ipsum 
"PM in parte oratoria merito ponimus, consequetur. si 



I idque] id quod T£, 16 quae Bf cxc Ciiss. p bt)!, 
^: qnoqne A 17 conaummationem f { finem A Cass.: nun 
'Uem MF 18 noijiiiciji' scriptaram betlenisticam libri tesian- 
•w S2 rei Gerts: rea 



120 QYINTILIANI INST. OE, 

ta,men una ex trlbiis artibus habeTidEt sit, quia iiia.idj 
eiua usus actu coDtiuetur atque est in eo frequentiBsia 
dicatur activa vel adminJstrattTa; nam et hoc eiusdem 



[NATUHA AN DOCTRINA PLUS EI CONTERATUE, 

1 XIX. Scio qiiaeri etiam, naturane plus ad eloquentisl 
conferat an doctrina. quod ad propositum quidem op^ 
nostri nihil pertinet (neque enim consummatus orator 
ex uti-oque fieri potest), plurimum tamen referre arbitroi 

2 quam esse in boc luco quaestionem velimus. nam si parl 
utrilibet omnino alteram detrahas, natura etiam sine i 
trina multum valebit, doctrina nulla esse sine oatora 
terit. sin eK pari coeant, in mediocribns quidai 
utique mains adhuc naturae credam esse momu 
tum, consummatos autem plus doctrinae debere quM 
naturae putabo, sieut texrae nullam fertilitatem habei^ 
nihil optimus agricola profuerit, e terra uheri utile aliqi 
etiam miUo colente naseetur: at in solo fecundo plus cult( 

S quam ipsa per se honitas soli efficiet. et si Praxitelf 
signum aliquod es molari lapide conatus esset excnlpeB 
Parium marmor mallem rude: at si illud idem artifcK 
poli^set, pius in manihus fuisset quam in marmore. den 
que natura materia doctrinae est: haec fingit, illa fingits 
nihil ars sine materia, materiae etiam sine arte pretioi 
est, ars summa materia optima melior. 

[AN VntTUS EHETORICE. I 
1 XX. IUa quaestio est maior, es mediis artibus, qa| 
neque laudari per se nec vituperari poasunt, sed utjl< 
aut aecus secundum inores utentium fiunt, habenda 
rhetorice, an sit, ut camplurihus etiam philo^ophoi 
g placet, virtus. equidem illud, quod in studiis dice» 
plerique exercuerunt et esercent, aut nullam artem, qm 
areivla nominatur, puto (multos enim video sine 



II. 18, 6. 19, 1—8. 20, 1—7. 121 

sine litteris, qua vel impudentia vel fames duxit, ruentes), 
aut malam quasi artem, quam %aKorsxvCav dicimus. nam 
et fiiisse multos et esse nonnullos existimo, qui faculta- 
tem dicendi ad hominum pemiciem cdnverterint. fiaxaiorsxvCa S 
) qnoque est quaedam, id est supervacua artis imitatio, 
quae nihil sane neque boni neque maH habeat, sed vanum 
laborem, qualis illius foit, qui grana ciceris ex spatio 
distante missa in acum continuo et sine frustratione in- 
serebat; quem cum spectasset Alexander, donasse dicitur 
eiusdem leguminis modio, quod quidem praemium fuit 
illo opere dignissimum. his ego comparandos existimo, qui .4 
in declamationibus, quas esse veritati dissimillimas volunt, 
aetatem multo studio ac labore consumimt. verum haec, 
quam instituere conamur. et cuius imaginem animo con- 
cepimus, quae bono viro convenit quaeque est vere rhe- 
toriee, virtns erit. quod philosophi quidem multis et acutis 5 
oonclusionibus colligunt, mihi vero etiam planiore hac 
Droprieque nostra probatione videtur esse perspicuum. 

Ab illis haec dicuntur. si consonare sibi in faciendis ac 
lon faciendis virtus est (quae pars eius prudentia voca- 
ur), eadem in dicendis ac non dicendis erit. et si virtutes B 
unt, ad quas nobis, etiam ante quam doceremur, initia 
uaedam ac semina sunt concessa natura, ut ad iustitiam, 
oius rusticis quoque ac barbaris apparet aHqua imago, 
os certe sic esse ab initio formatos, ut possemus orare 
ro bonis etiamsi non perfecte, tamen ut inessent quae- 
am, ut dixi, semina eius facultatis, manifestum est. non 7 
idem autem his natura artibus est, quae a virtute sunt 
miotae. itaque cum duo sint genera orationis, altera 
erpetua, quae rhetorice dicitur, altera concisa, quae 
ialectice, quas quidem Zeno adeo coniunxit, ut hanc 
mpressae in pugnum manus, illam explicatae diceret 

31 frg. 76 Amim 



8 distante BJP Vt p 445, 41 : distanti A \ in acomen ad- 
irsum 8. Vt 11 his ABJP: huic Vt p 446, 1 16 vera 

rp 20 virtufl A, Bg in margine: virtutis BJP 26 bonis BJP: 
obis A 32 expJicatae A eocc Coss. p bO\,^^: ot^J^^"^^^ imp 



123 QVINTILIANI INST. OR. 

simjlem, etiam disputatris virtus erit: aiieo de liac, quae 
speciosior atque apertior tanto est, nihil dubitabitnr. 

8 Sed plenius hoc idem atque apertius intueri ex ipsis 
operibus volo. nam quid orator in laudando faciet nisi 
honestorum et turpimn peritus? aut in suadendo nisi uti- i 
litjite perspecta? aut in iudiciis, si iustitiae sit ignar 
quid? non foi-titudinem postulat res eadem, cum saepo 
contra tnrbnlentaa populi minas, saepe cum periculoai 
potentium offeasa, nonnumquam, ut iudicio Miloniano, 
inter circumfusa militum arma dicendum sit: ut, sivirtiaaw 

fl non est, ne perfecta qmd.em esse possit orafio. quod si 
ea in quoque animaliuni est virtus, qua praestat cetera 
vel pleraque, ut in leone impetus, in equo velocitas, ho- 
minem porro ratione atque oratione exeellere ceteris cer- | 
tum est: cur non tam in eloquentia quam in rationeu . 
virtutem eiua esse credamus, recteque hoc apud Cieeronem 
dixerit Crassus: 'est enim eloquentia una quaedani 
de summis virtQtibus', et ipse Cicero a sua persona 
eum ad Brutum in epistuUs tum aliis etiam locis virtutem 

eam appellet? at prooemium aliquando ac narrationem s 
dicet malus homo et argumenta, sic ut nibil sit in iis 
requirendum, aam et latro pugnabit acriter, virtua tamea 
erit fortitudo, et tormeata sine gemitu feret malus serviis, 
tolerantia tamen doloris lande sua non carebit. multa fiunt 
eadem, sed aliter. sufiiciant igitttr haec, quia de utilitate b 
Bupra traotavimua, 

[QUAE MATEBIA EIU8.] 

1 XXI. Materiam rbetorices quidam dixenmt esse ora- 
tionem, qua in sententia ponitur apud Platonein Gorgjaa, 
quae si ita accipitur, ut sermo quacumqne de re compo- » 
situs dicatur oratio, non materia, sed opua eat, ut statuarii 
statua; nam et oratio effi.citiir arte aicut statua. sin bac 

17 De orat. 3, 14, 65 — 19 frg. ep. VHI 14 M. — 
39 Gorg- p J49 E, 



n. 20, 7—10. 21, 1—6. 123 

I Ippellatione Terba ipsa significari putamus, nilijl baec sine 
1 substantia faciunt. qoidam argumenta persuasibilia: 
et ipsa in parte suat operia et arte fiunt et raateria 
llgBnt. quidam oiTiles quaestiones: quonim opinio non 2 
pnjnalitat«, sed niodo erravit; est enim haeo materia rheto- 
nces, sed non aola. quidam, quia virtus sit rhetorice, 8 
materiam eius totam vitam Tocant. alii, quia uon omnium 
rirtutum materia sit tota vita, sed pleraeque eanim ver- 
lentur in partibus, sicut iustitia, fortitudo, eontiaentia 
1] propriis officiis et suo fine intelleguntur, rhetoricen quoque 
dicunt in una aliqua parte ponendam, eique locum in 
etlice negotialem adsignaat, id est Ti^ayfimtKov. 

Ego (neque id sine auctoribus) materiam esse rbeto- 4 
riees iudico omnes rea, qua«cumque ei ad dicendum sub- 
u iectae erunt. nam Socrates apud Platonem dicere Gorgiae 
videtur, non in verbis esse materiam, sed in rebus: et in 
Phaedro palam non in iudiciis modo et contionibus, sed 
to rebus etiam privatis ac domesticis rhetoricen esse de- 
mongtrat: quo manlleatum est hane opinionem ipsius Pla- 
»tonig fuisse. et Cicero quodam loco materiam rhetorices 5 
Tocat res, quae subiectae sint ei, sed certas demum putat 
eMe aubiectas, alio vero de omnibus rebus oratori dicen- 
dum arbitratur his quidem verbis; 'quamquam vis ora- 
toris professioque ipsa bene dicendi hoe suscipere 
» ac pollioeri videntur, ut omni de re, quaecumque sit 
proposita, ornate ab eo copioseque dicatur'. atque adhue 8 
alibi: 'vero enim oratori quae sunt in hominum vita, 
qu&ndoquidem in ea versatur orator atque ea est ei sub- 
iecta materies, omnia quaesita, audita, leota, disputata, 
10 tractata, agitata esse debent*. 



IC Qorg. p 119 E. aqq — 
'. 1, 6 sqq — 23 De orat. 1 



1 atgnificata (i e signiiicBtu) iri .1 
il BUQt fJV 2& videatuT Mp v 
ia «r t elect& a 



124 QVDJTILIANI INST. OE. 

7 Hanc autem, quam nos materiam 
sabieetas, quidam modo infinitam, modo non propriam 
rhetLirices esse dixerunt, eamque artem cireumcurrentem 

H vocaverunt, quod in omni materia diceret. cum quibnB 
mibi minimu pugna est; nam de omni materia dicere eam j 
fa.tentur, propriam habere materiam, quia multiplicem hs- 
beat, negant. sed neque iufiuita est, etiamsi est multip1e:<, 
et aliae quoque artes minores babent multiplicem luateriam, 
Telut arcbit«ctoniee (nainque ea in omuibus, quae SDDt 

9 aedificio utilia, Yersatur) et caelatura, quae auro, argento, H 
aere, ferro opera efficit. uam acalptura etiam ligua, ebur, 
manoor, vitrum, gemmas praeter ea quae supra disi com- 

10 plectitur. ueque protinus non est materia rhetorices, si in 
eadem Tersatur et alius. nam si quaeram, quae sit materia 
statuarii, dicetur aea: si quaeram, quae sit excusoris, idii 
est fabricae eiua, quam Graeei yalKivriXTjv vocant, Bimi- 

11 liter aes esse respondeant: atqui plurimum statuis diffe- 
nmt vasa. nec medieina ideo non erit ars, quia unctio et 
exereitatio cuai palaestrica, oiborum vero qualitaa etiat^ 
cum cocorum ei sit arte communis. ■• 

12 Quod vero de bono, utili, iusto disserere philosophiae 
officium esse dieunt, Don. obstat; nam eum phUosophuin 
dicunt, hoc accipi volunt virum bonum, quare igitur oia- 
torem, quem a bono vira non separo, in eadem njateris 

18 Tersari mirer? cum praesertim primo libro iam ostanderim, » 
philosopbos omissam banc ab oratoribus partpm occupasse, 
quae rbetorices propria semper fuisset, ut illi potius in 
nostra materia versentur. deuique eum sit dialectioes in»- 
teria de rebua sabiectLs disputare, sit autem dialectiM 
oratio concisa, cur non eadem perpetuae quoque mateiiftll 
videatur? 

1* Bolet a quibusdam et illud opponi: omnium igitor 
artium peritus erit orator, si de omnibns ei dioeudiim esb 



S izifuita J'JI I propria B 11 aculptora pa'JV\ lignDin 
Mf J 7 differant A SO matenaA ABP^ %% Q^^^mii^ ^ni Si* 



n. 21, 7—20. 125 

possem hic Giceronis respondere verbis, apud quem hoc 
inyenio: *mea quidem sententia nemo esse poterit 
onmi laude cumulatus orator, nisi erit omnium 
reram magnarum atque artium scientiam consecutus': 
5 8ed mihi satis est eius esse oratorem rei, de qua 
dicet, non inscium. neque enim onmis causas novit, et 15 
debet posse de onmibus dieere. de quibus ergo dicet? de 
qidbus didicit. similiter de artibus quoque, de quibus di- 
cendnm erit, interim discet, et de quibus didicerit dicet. 
10 Quid ergo? non faber de fabrica melius aut de musice 16 
musicus? si nesciat orator, quid sit, de quo quaeratur, 
plane melius; nam et litigator rusticus inlitteratusque de 
causa sua melius quam orator, qui nesciet quid in lite 
sit: sed accepta a musico, a fabro, sicut a litigatore, 
li melius orator quam ipse qui docuerit. verum et faber, cum 17 
de fabrica, et inusicus, cum de musica, si quid confirma- 
tionem desideraverit, dicet: non erit quidem orator, sed 
&ciet illud quasi orator, sicut cum vulnus imperitus de- 
ligabit, non erit medicus, sed faciet ut medicus. an huius 18 
■• modi res neque in laudem neque in deliberationem neque 
in iudicium veniunt? ergo cum de faciendo portu Ostiensi 
deliberatnm est, non debuit dicere sententiam orator? 
atqui opus e ratione architectorum. livores et tumores 19 
in corpore cruditatis an veneni signa sint, non tractat 
is orator? at est id ex ratione medicinae. circa mensuras et 
numeros non versabitur? dicamus has geometriae esse 
partes. equidem omnia fere posse credo casu aliquo 
venire in officium oratoris: quod si non accidet, non erunt 
ei subiecta. 
90 Ita sic quoque recte diximus, materiam rhetorices esse 20 
omnis res ad dicendum ei subiectas, quod quidem probat 
etiam sermo communis; nam cum aliquid, de quo dicamus. 



1 De orat. 1, 6, 20 



6 dicit PBt^ 7 dicit A 10 faber aut de BB aut 

f. de B<idiu8 23 e ratione] erat ratione libri cf l 26 



126 QVINTILIANI mST. OR. 

accepimus, positam nobis esse materiam frequenter etia.J3a 

21 praefatione testamur. Gorgias quidem adeo rhetori d^ 
omnibus putavit esse dicendum, ut se in auditorixs 
interrogari pateretur, qua quisque de re vellet. Herm^»- 
goras quoque dicendo materiam esse in causa et in quae' 

22 stionibus omnes res subiectas erat complexus. sed quaestiones 
si negat ad rhetoricen pertinere^ dissentit a nobis: si 
autem ad rhetoricen pertinent, ab hoc quoque adiuvamur; 
nihil est enim, quod non in causam aut quaestionem cadat. 

23 Aristoteles tris faciendo partes orationis, iudicia2em, de- i^ 
liberatiyam, demonstrativam paene et ipse oratori subiecit 
omnia; nihil enim non in haec cadit. 

24 Quaesitum a paucissimis et de instrumento est. in- 
strumentum voco, sine quo formari materia in id quod 
velimus effici opus non possit. verum hoc ego non artemtl 
credo egere, sed artificem. neque enim sdentia desiderat 
instrumentum, quae potest esse consummata, etiam si nihil 
faciat, sed iUe opifex, ut caelator caelum et pictor peni- 
cilla. itaque haec in eum locum, quo de oratore dicturi 
sumus, differamus. M 



10 Rhet. 1, 3, 3 



3 omnibus lebus A 7 sin autem A 8 ad rhetorem A 
14 in id A: et in id B et id P (materies in id ci VoU- 
mer) 18 opifex] artifex A 



rr. 



ici; 



t ' 



LIBEK TEKTIUS. 



[PROOEMIUM DE SCRIPTORIBCrS ARTIS RHETORICAE.] 

I. Quoniam in libro secundo quaesitum est, quid esset 1 
rhetorice et quis finis eius, artem quoque esse eam et 

( utilem et virtutem, ut vires nostrae tulerunt, ostendimus, 
materiamque ei res omnes, de quibus dicere oporteret, 
sabiecimus: iam hinc, uade coeperit, quibus constet, quo 
quaeque in ea modo invenienda atque tractanda sint, ex- 
sequar, intra quem modum plerique scriptores artium 

10 constiterunt, adeo ut ApoUodorus contentus solis iudiciali- 
bus fuerit. nec sum ignarus, hoc a me praecipue, quod 2 
hic liber incohat, opus studiosos eius desiderasse, ut in- 
quisitione opinionum, quae diversissimae fuerunt, longe 
dif&ciUimum, ita nescio an minimae legentibus futurum 

« voluptati, quippe quod prope nudam praeceptorum tradi- 
tionem desideret. in ceteris enim admiscere temptavimus 3- 
aliquid nitoris, non iactandi ingenii gratia (namque in 
id eligi materia poterat uberior), sed ut hoc ipso adlice- 
remus magis iuventutem ad cognitionem eorum, quae 
20 necessaria studiis arbitrabamur, si ducti iucunditate aliqua 
lectionis libentius discerent ea, quorum ne ieiuna atque 
arida traditio averteret animos et aures praesertim tam 
delicatas raderet verebamur. qua ratione se Lucretius 4 



23 Lucr. 4, 11—13 et 1, 936—938 



14- minime JPJV 20 arbitramui B 



128 QVJNTILIANI INST. OR, 

dicit praecepta philosophiae carmine esse eoniplesuin; aam- 
que hac, ut est notum, similitudiae utitur: 
'ac veluti pueris absinthia taetra medentes 
cum dare conantar, prius oraa pocula circum 
aspirant mellis dulci flavoque liquore' I 

6 et quae secuntur. sed nos veremur, ne parum hic libBT 
meliis et absinthii multum habere videatur, sitque salubrior 
studiis quam dulcior. quin etiam hoc timeo, ne ex eo mi- 
Borem gratiam ineat, quod pleraque non inventa per mft, 
aed ab aliis tradita conttnebit, habeat etiam quosdam, qiuM 
contra sentiint et adversentur, propterea quod plurimi 
auctores, quamvis eodem tenderent, diversas tamen vias 
* munieruut atque in suam quisque induiit sequentes. iUi 
autem probant qualecumque ingressi sunt iter, nee facile 
inculcataa pueris persuasiones mutaveria, quia nemo noa i( 
, J didicisse raavult quam discere. est autem, ut procedente 
libro patebit, infinita difisensio auctorQm, primo ad ea, 
quae rudia atque inperfecta adhuc erant, adicientibuB 
quod invenissent scriptoribus, raos ui aliquid sui viderentor 
adferre, etiam recta mutantibus. n 

8 Nam primus poat eos, quos poetae tradiderunt, movisae 
aliqua circa rhetoricen Empedoclea dicitur. ariium autpto 
scriptores antiquissimi Corax et Tisias Sicnli, quos inse- 
cutus est vir eiusdera insulae Gorgias Leontiuus, Empe- 
fl doclis, ut traditur, discipulus. is teneficio longissiinM n 
aetatis (nam centum et novem viiit annoa) ciim moltis 
aimul floniit, ideoque et illoruia, de quibns supra diii, 
10 fuit aemulus et ultra Socratea usque duravit. Thr&symaclms 
Chalcedonius cum hoc et Prodicus Cius ot Abderites Prota- 
goras, a quo decera milibus denariorum didiclsse artem, quani » 
edidit, Euathlus dicitur, et Hippias Elius, et, quem Pala- 



31 ia Ptaedro p 2i;i D. 

5 inapirant A; inspergont Haupt contingnnt Lucr. 
10 sed aliia B 13 luuniverunt A inierunt cod Goth \ pro- 
dusit A 29 Cius iSpalding: C^oa 



m. 1, 6—16. 129 

meden Plato appellat, Alddamas Elaites. Antipbon quoque, 11 
^qui^ et orationem primns omnimn SGiipsit et nihilo minus 
artem et ipse composnit et pro se dixisse optime est cre- 
ditus. etiam Polycrates, a quo scriptam in Socraten dixi- 
mus orationem, et Theodorus Byzantius, ex iis et ipse, quos 
Plato appellat XoyoSaiSdclovg, horum primi communis locos 12 
tractasse dicuntur Protagoras, Gorgias, adfectus Prodicus, 
Hippias et idem Protagoras et Thrasymachus. Cicero in 
Bruto negat ante Periclea scriptum quidquam, quod oma- 
) tum oratorium habeat: eius aliqua ferri. equidem non 
reperio quidquam tanta eloquentiae fama dignum, ideoque 
minus miror esse, qui nihil ab eo scriptum putent, haec 
autem, quae feruntur, ab aliis esse composita. his succes- 13 
sere multi, sed clanssimus Gorgiae auditor Isocrates; quam- 
s quam de praeceptore eius inter auctores non convenit: 
nos tamen Aristoteli credimus. hinc velut diversae secari 14 
coeperunt viae. nam et Isocratis praestantissimi discipuli 
fuerunt in omni studiorum genere, eoque iam seniore 
(octavum enim et nonagensimum implevit annum) post- 
imeridianis scholis Aristoteles praecipere artem oratoriam 
coepit noto quidem illo, ut traditur, versu ex Philocteta 
frequenter usus Hurpe esse tacere et Isocraten pati 
dicere'. ars est utriusque, sed pluribus eam Hbris Aristo- 
teles complexus est. eodem tempore Theodectes fuit, de 
cuius opere supra dictum est. Theophrastus quoque, Aristo- 15 
telis discipulus, de rhetorice diligenter scripsit, atque hinc 
vel studiosius philosophi quam rhetores praecipueque Stoi- 
corum ac Peripateticorum principes. fecit deinde velut 16 



6 ib. p 266 E — 8 Br. 7, 27 — 21 cf Cic. De orat. 3, 36, 
141, Ad Att. 6, 8, 5; Euripidis Philocteta significatur, cf Nauck 
fragm. trag. Graec. adesp. 8 



2 qui cuid Claussen 3 ct artem ipse A 7 adfectus 
om BP I Prodicus Hippias et idem Protagoras Trasimacus A 
Prodicus Hippias et idem Pr. et Th. n» Prodicus et Thrasy- 
machus BP 11 tantae AP 14 auditor] auditoram Ixbri 

16 tamen A: autem BP 

Qmrm^iAjnrB ed. JRadermacher. I. ^ 



130 QVINTILIANI INST. OR. 

propriam Hermagoras viam, quam plurimi sunt secuti. cui 
maxime par atque aemulus videtur Athenaeus fuisse. mult» 
post Apollonius Molon, multa Areus, multa Oaedlius et^ 

17 Halicamaseus Dionjsius. praecipue tamen in se converteruni> 
studia Apollodorus Pergamenus, qui praeceptor ApoUoniae 
Oaesaris Augusti fuit, et Theodorus Gadareus, qui se dicx 
maluit Ehodium : quem studiose audisse, cum in eam in- 

18 sulam secessisset, dicitur Tiberius Caesar. hi diversas opi- 
niones tradiderunt appellatique inde Apollodorei ac 
Theodorei ad morem certas in philosophia sectas se- i€ 
quendi. sed Apollodori praecepta magis ex discipulis co- 
gnoscas, quorum diligentissimus in tradendo fuit Latine 
0. Valgius, Graece Atticus. nam ipsius sola videtur ars 
edita ad Matium, quia ceteras missa ad Domitium epistula 
non agnoscit. plura scripsit Theodorus, cuius auditoremit 
Hermagoran sunt qui viderint. 

19 Eomanorum primus, quantum ego quidem sciam, con- 
didit aliqua in hanc materiam M. Oato, post M. Antonius 
[ille censoriusj incohavit: nam hoc solimi opus eius atque 
id ipsum inperfectum manet. secuti minus celebres, quorum » 

20 memoriam, si quo loco res poscet, non omittam. praeci- 
puum vero lumen sicut eloquentiae, ita praeceptis quo- 
que eius dedit unicum apud nos specimen orandi docen- 
dique oratorias artes M. Tullius, post quem tacere 
modestissimum foret, nisi et rhetoricos suos ipse adule- 86 
scenti sibi elapsos diceret, et in oratoriis haec minora, quae 

21 plerumque desiderantur, sciens omisisset. scripsit de eadem 
materia non pauca Oomificius, aliqua Stertinius, non nihil 
pater Gallio, adcuratius vero priores Gallione Celsus et 
Laenas et aetatis nostrae Verginius, Plinius, Tutilius. sunt so 
et hodie clari eiusdem operis auctores, qui si onmia com- 
plexi forent, consuluissent labori meo, sed parco nomini- 
bus viventium: veniet eomm laudi suum tempus; ad 
posteros enim virtus durabit, non perveniet invidia. 

18 post om BP 19 glossa sede stui convincitur 23 eius] 
eiusdem A 27 plerique desiderant BB \ et scripsit B 
29 acciirate BP 



III. I, 16—23. 2, 1—4. 131 

Non tajnen post tot ac tantos auctores pigebit meam 22 
quibusdam locia posuisse senteutiara. neque enim me cuius- 
quam scctae velut quadam superstitione imbutus addixi, 
et electuris quae volent tacieada copi& fuit, sicut ipse 
5 plurium in unmn confero inventa, ubicamque ingenio non 
eiit locus, curae testumoniiim meruisse contentus. 

[QUOD INITHJM RHETORICES.] 
n. Nec diu nos moretur quaestio, quae rbetorices 1 
origo sit. nam oui dubium esl, quin serraoaem ab ipsa 

10 rerum uatnra geniti protinus homines acceperiat (quod 
cerle principium est eius reij, luic studium et incremen- 
tum dederit utilitas, summam ratio et exercit atio? 
nec video, quare cuiam dicendi putent quidam iude coe- 3 
piase, quod ii, qui iu discrimen aJiquod voeabantur, adcura- 

ij tius loqui defendendi sni gratia instituerint. baec enim ut 
honestiot causa, ita non utique ptlor est, cuni praesertim 
aecusatio praecedat defensionem, nisi quis dicet etiam 
gladium fabricatum ab eo prius, qui femmi in tutelam 
sui quam qut in pemiciem alteriiis conpararit. initium 8 

» ergo diceudi dedit natura, initium artis obseryatio. bomines 
enim sicut in medicina, cum viderent alia salubria, alia 
insalubria, bx observatione eorum efleoerunt artem, ita cum 
in dicendo alia utilia, alia inutilia deprenderent, notarunt 
ea ad imitandum vitandiunque, et quaedam secundtmi 

'5 rationem eorum adiecerunt ipsi quoque: haec confirmata 
sunt usu, tum quae sciebat quisque doouit. Cicero quidem 4 
iaitium orandi conditoribus urbium ao legmn latoribus 
dedit, in quibus fuisse vim dicendi necesse est: cur tamen 
hanc primam originem putem, oon video, cum sint adhuc 

10 quaedam vagae et sine urbibus ao sine legibus gentes, et 
tameu qui sont in iis iiati et iegationibue fungantur et 



26 De inv. 1, S: De orat. 1, 8, 88 

2 poaiviEHe B 10 accepenmt Ab 17 dicit BP 

Sl ricnti A 26 tumj oum B M pidflt BP ~" " ' 



132 QVINTELIANI INST. OE. 

accusent aliqua atque defendant et denique alium a,lio 
melius loqui credant. 

[QDAE PARTES.] 

1 III. Omnis autem orandi ratio, ut plurimi masii 
auctores tradiderunt, quinque pai^bus constat; inven- 
tione, dispositione, elocutioue, memoria, pronun- 
tiatione sive actione, utroque enim modo dieitiffl 
omnis yero sermo, quo qoidem voluntas aliqua enuntiatut| 

3 habeat necesse est rem et verba. ac si est brevis etui 
conclusione iinituB, nihil fortasse ultra desideret, at omtia 
longior plura esigit. non tantum enim refert, qnid et qaO 
modo dicamus, sed etiam qno loeo: opus ergo est et di 
positione, sed neque omnia, quae res postulat, dics 
neque suo quaeque loeo poterimua nisi adiuvante memorii^ 

3 quapropter ea quoque pars quarta erit. verum haee ennoti 
eonnimpit ae propemodum perdit indecora vel voce vrf 
gestu prOnuntifitio : hulc qaoque igitur tribuendua eat i 
cessario quintus loeus, 

4 Nec audiendi quidam, quorum est Albutius, qui t 
modo primas esse partis volunt, quoniam memoria atqiu 
aetio natura, non arte oontiugant, quarum nos praecepti 
auo loco dabimus, licet Thrasymachus quoque idem di 

5 actione crediderit. his adiecerunt quidam sextam partem 
ita ut inventioui iudicium subneeterent, quia primaB 
esset invenire, deinde iudicaro. ego porro ne invems» 
quidem credo eum, qui non iudicavit; neque euim conti» 
ria, oommunia, stulta inf enisse dicitnr quisquam, sed noi 

6 vitasse. et Cicero quidem in rhetoricis iudicium subieCi 
inventioni: mihi autem adeo tribus primis partibua vid( 
tur esse permistum (aam neque dispositio sine eo neq« 
elocutio fuerit), ut pronuntiationem quoque vel plurimm 

I ex eo mutuari putem. quod hoc audacius diserim, qua 
S8 nihil eiusmodi in lifaria de inv. 



12 oat et] eii: .4 20 qaQiiia.m a-. i^a^^a. B 



in. 2, 4. 8, 1—12. 133 

in Partitionibiis oratoriis ad easdem, de quibus supra dic- 
tum est, quinque pervenit partes. nam cum dupliciter 
primum divisisset in inventionem atque elocutionem, res 
ac dispositionem inventioni, verba et pronimtiationem elocu- 
5 tioni dedit: quintam quoque constituit commimem ac velut 
custodem omnium memoriam. idem in ^libris de^ Oratore 
quinque rebus constare eloquentiam dicit : in quibus postea 
scriptis certior eius sententia est. non minus mihi cupidi 8 
novitatis alicuius videntur fuisse, qui adiecerunt ordinem, 

10 cum dispositionem dixissent, quasi aliud sit dispositio 
quam rerum ordine quam optimo conlocatio. Dion inven- 
tionem modo et dispositionem tradidit, sed utramque du- 
plicem rerum et verborum, ut sit elocutio inventionis, 
pronuntiatio dispositionis, his quinta pars memoriae acce- 

15 dat. Theodorei fere inventionem duplicem rerum atque 
elocutionis, deiiide tris ceteras partes. Hermagoras iudicium, 9 
partitionem, ordinem quaeque simt elocutionis subicit N^ 
oeconomiae, quaeGraece appellata ex cura rerum domesti- 
carum et hic per abusionem posita Domine Latino caret. 

80 Est et circa hoc quaestio, quod memoriam m ordine 10 
partium quidam inventioni, quidam dispositioni subiunxe- 
nmt: nobis quartus eius locus maxime placet. non enim 
tantum inventa tenere, ut disponamus, nec disposita, ut 
eloquamur, sed etiam verbis formata memoriae mandare 

*5 debemus; hac enim omnia, quaecumque in orationem con- 
lata sunt, continentur. 

Fuerunt etiam in hac opinione non pauci, ut has non 11 
rhetorices partis esse existimarent, sed opera oratoris; eius 
enim esse invenire, disponere, eloqui et cetera. quod si 

^o accipimus, nihil arti relinquemus. nam bene dicere est 12 
oratoris, rhetorice tamen erit bene dicendi scientia: vel ut 
alii putant artificis est persuadere, vis autem persuadendi 

1 1, 3' — 6 1,31,142 



6 quintam quoque ABIV: quintamque B 6 libris de add 
Spdlding 14 memoria P 25 coUocata A 30 relinqui- 
mus a/* 



134 qVINTILIANI INST. OR. 

artis. ita invenire quidem et dispoaere oratoris, iaveatio 
18 autem et dispositio rhetoriees propria videri potest, i 
pltirea dissenseiiint, utrumiie hae partes esseiit rhetorices 
an eiusdem opera an., ut Athenaeus credit, elemeuta, 
quae vocaat azoLxsta. sed neque elementa recte quis diierit! 
alioqui tantum initia erunt, ut mundi vel umor vel igniB vel 
mat-eriavel corpora insecabilia; aec operum recte nomen &»■ 
cipieat, quao non ab aliis perficinntur, sed aliud ipsa perficiunt; 
14 partes igitur. nam cum siteshis rhetorice, fieri non potest ii^ 
cum totum ex partibus coastet, aon siut partes totius, ex 
bus constat. videatur autem milii qui haec opera dixeraxt 
eo quoque moti, quod in alia rursus divisione nollent 
idem nomen incidere; partes enim rhetorices esse dic* 
baat laudativam, delihevativam, iudicialem. qtiM 
1& si partes sunt, materiae sunt potius quam Eirtis. namqnv 
in his singulis rhetorice tota est, quia et inveutionem 
dispositionem et elocutionem et memoriam et prouuntia* 
tionem quaecuiaque earum desiderat. itaque quidani 
geneta tria rhetorices dicere maluenint, optiwie autem iti, 
quoH secutiis est Cieero, geaera causarum. 

[IjUAE GENEIRA CAUSARUM.] 

1 IV. Sed tria an plura siat ambigitur. nec dubie prop0 
omnes utique summae apud antiquos auctoritatis scriptarca 
Aristotelen seeuti, qui nomine taatum alio contionaleiil 
pro deliberativa appellat, hsic partitioue contenti fuerunt, 

2 verum et tum leviter est temptatum, cum apud GraecM. 
quosdam tum apud Clceronem iu Ubris de Oratore, et 
maximo temporura nostrorum auctore prope iupulsum, ot 
non modo plura haec geaera, sed paene ianuinerabilil 

3 videantur. nam si laudandi ac vituperaadi officium ia parla 
tertia ponimus, in quo genere veraari videhimur, cum qas' 
rimur, conaolamur, mitigamus, concitamus, terremua, cob- 

20 De orat. 1, 31, llliTop. 24, 91 — 27 De orat.2,10sq% 



m. 3, 12—16. 4, 1—10. 135 

Emiamiis, praecipimus, obscure dicta. iut^rpretamur, narra- 
mus, deprecamur, gratias agimus, gratulamur, obiurgamus, 
maledicimus, describimus, mandamua, remintiamus, opta- 
mus, opinamur, plurima alia? ut mihi in illa vetere per- i 
i snasione permanenti Telut petenda sit venia quaerendum- 
que, qno moti priores rem tam late fusam tam breviter 
adstrinxerint. quos qui errasse putant, lioc seeutos arbi- 
trantur, quod in bis fere versari tum oratores videbant; 
nam et laades ac vitnperationea acribebantur, et imzaiplovq 5 
10 dicere erat moris, et plurimum in consUiis ac iudiciis in- 
sumebatur operae, ut scriptores artium pro solis conpren- 
derint freqnentisflima. qui vero defendunt, tria faciunt tt 
genera aaditurum: onam, quod ad delectationem conveiiiat, 
alterum, quod consOium accipiat, tertium, quod de causis 
ij iudicet. tnihi cuncta rimanti et talis quaedam ratio sue- 
currit, qnod omne orationis offioium aut ia iudiciis est 
aut extra iudlcia. eorom, de quibus iudicio quaeritur, 
manifestum est genus: ea, quae ad iudicem non veniunt, 7 
aut praeteritum habent tenipus aut futurum: praetQrita 
M laudamus aut vitoperamus, de futuris deliberamus. item 8 
omnia, de quibus dicendum est, aut certa sint necesse est 
aut dubia. certa, ut cuique est animus, laudab aut culpat; 
es dubiis partim nobis ipsis ad electiocem sunt libora: de 
kis deliberatur; partim aliorum sententiae commissa: de 

*i Iiis lite contenditur. 

Anaiiinenes iudicialem et contionalem geaeralis partes 9 
esse voluit, septem autem species: hortandi, dehortandi, 
laudandi, vituperandi, accusandi, defendendi, exquirendi, 
quod ilccctmtKou dicit: quanim duae primae deliberativi, 

>o duae sequentes demoostrativi, tres ultimae iudicialis generis 
sunt partea. Protagoran transeo, qui interrogandi, respon- 10 
dendi, mandaadi, precandi quod iij^uit^v dixit, partes solas 
putat. Plato in Sophiste iudiciali et contionali tertiam 

81 cf Spengel Art, BCript. p 44 — 38 p 822 C. 



136 QVINTILIANI INST. OR. 

adiecit TtQOGOfidrjriK^qvy quam sane permittamiis nobis dicer^ 
sermocinatricom: quae a forensi ratione disiungitnr et est 
accommodata privatis disputationibns, cuius vis eadem 

11 profecto est, quae dialecticae. Isocrates in omni genere 
inesse laudem ac vituperationem existimavit. 5 

12 Nobis et tutissimum est auctores plurimos sequi et 
ita videtur ratio dictare. est igitur, ut dixi, unum genus, 
quo.laus ac vituperatio continetur, sed est appellatum a 
parte meliore laudativum: idem alii demonstrativum 
vocant. utrumque nomen ex Graeco creditur fluxisse; nam la 

IB iyTicaiiuxGriKov aut imdsLMLTiov dicunt. sed mihi iTtidsixtLKov 
non tam demonstrationis vim habere quam ostentationis 
videtur et multum ab illo iy%co(iLccauKa differre; nam ut 
continet laudativum in se genus, ita non intra hoc solum 

14 consistit. an quisquam negaverit panegjricos iTtLdeLnriKovg is 
esse? atqui formam suadendi habent et plerumque de 
utilitatibus Graeciae loquuntur : ut causarum quidem genera 
tria sint, sed ea tum in negotiis, tum in ostentatione po- 
sita. nisi forte non ex Graeco mutantes demonstrativum 
vocant, verum id sequuntur, quod laus ac vituperatio so 

15 quale sit quidque demonstrat. alterum est deliberativum, 
tertium iudiciale. ceterae species in haec tria incident 
genera: nec invenietur ex his ulla, in qua non laudare 
aut vituperai*e, suadere aut dissuadere, intendere quid vel 
depellere debeamus. illa quoque sunt communia, conciliare, 25 
narrare, docere, augere, minuere, concitandis componendisve 

l^ adfectibus animos audientium fingere. ne iis quidem acces- 
serim, qui laudativam materiam honestorum, deliberativam 
utilium, iudicialem iustorum quaestione contineri pntant, 
celeri magis ac rotunda usi distributione quam vera. stant so 
enim quodam modo mutuis auxiliis omnia; nam et in 
laude iustitia utilitasque tractatur et in consiliis honestas, 



4 frg. 3 S. 



5 inesse] esse A 6 plurimos] plures /■ 19 mutuantes 
Aldina; repugnat Seneca JEp. 58^ 7 32 tractantor recc 

gmdam 



m. 4, 10—16. 5, 1—5. 13T 

3t raro iudicialem inveneris causam, in cuius non parte 
iliquid eorum, quae supra diximus, reperiatur. 

[QUIBUS CONTINEAXUR OMNIS RATIO DICENDL] 

V. Omnis autem oratio constat aut ex iis quae signi- 1 
icantur, aut ex iis quae significant, id est rebusetverbis. 
[acultas orandi consummatur natura, arte, exerci- 
tatione, cui partem quartam adiciunt quidam imita- 
bionis, quam nos arti subicimus. tria sunt item, quae ^ 
praestare debeat orator, ut doceat, moveat, delectet. 
biec enim clarior diyisio quam eorum, qui totum opus 
in res et in adfectus partiuntur. non semper autem omnia 
in eam, quae tractabitur, materiam cadent. erunt enim 
cfuaedam remotae ab adfectibus, qui ut non ubique habent 
locum, ita quocumque inruperunt, plurimum valent. prae- 3- 
stantissimis auctoribus placet alia in rhetorice esse, quae 
probationem desiderent, alia quae non desiderent, cum qui- 
bus ipse consentio. quidam vero, ut Celsus, de nuUa re 
iicturum oratorem, nisi de qua quaeratur, existimant: cui cum 
naxima pars scriptorum repugnat, tum etiam ipsa partitio, 
lisi forte laudare, quae constet esse honesta, et vituperare, 
iuae ex confesso sint turpia, non est oratoris officium. 

Illud iam omnes fatentur esse quaestiones aut in 4 
icripto aut in non scripto. in scripto sunt de iure, in 
lon scripto de re: illud rationale, hoc legale genus 
Sermagoras atque eum secuti vocant, id est vofitKov et 
^txov. idem sentiimt qui omnem quaestionem ponunt in 5 
"ebus et verbis. 

Item convenit quaestiones esse aut infinitas aut 
initas. infinitae sunt, quae remotis personis et tempori- 
>us et locis ceterisque similibus in utramque partem trac- 
^utur, quod Graeci d^iatv dicunt, Cicero propositum, 

31 Top. 21, 79—81 Part. or. 18, 61 



9 debet exc Cass.p 601^ 33 10 eorum om B 12 cadunt BP 
18 existimat ABnBg 20 nisi ablVP: nissi B nisi si A 
22 quaestiones in scripto et in ^ 23 sunt om A 

'* illud legale, hoc r. P 



138 QVINTILIANI mST. OR. 

alii quaestiones universales civiles, alii quaestio- 
nes philosopho convenientis, Athenaeus partein 
causae appeUat. hoc genus Gicero sdentia et actione 
distinguit, ut sit scientiae ^an providentia mundus rega- 
tur', actionis ^an accedendum ad rem publicam admini- s 
strandam'. prius trium generum ^an sit, quid sit, quale 
sit'; omnia enim haec ignorari possunt: sequens duorum 

7 ^quo modo adipiscamur, quo modo utamur'. finitae autem 
sunt ex complexu rerum, personarum, temporum ceterorum- 
que: hae 'b%o^i(SEig a Graecis dicuntur, causae a nostris. lo 
in his omnis quaestio videtur circa res personasque con- 

8 sistere. amplior est semper infinita, inde enim finita de- 
scendit. quod ut exemplo pateat, infinita est ^an uxor 
ducenda', finita ^an Gatoni ducenda', ideoque esse suasoria 
potest. sed etiam remotae a personis propriis ad aliquid is 
referri solent. est enim simplex *an res publica admini- 
stranda': refertur ad aliquid 'an in tyrannide administran- 

da'. sed hic quoque subest velut latens persona; tyrannus 
enim geminat quaestionem, subestque et temporis et quali- 
tatis tacita vis: nondum tamen hoc proprie dixeris causam. so 
hae autem, qua^r infinitas voco, et generales appellantur: 
quod si est verum, finitae speciales erunt. in omni autem 

10 speciali utique inest generalis, ut quae sit prior. ac nescio 
an in causis quoque, quidquid in quaestionem venit quaJi- 
tatis, generale sit. Milo Clodium occidit, iure occidit insi- 85 
diatorem: nonne hoc quaeritur, an sit ius insidiatorem 
occidendi? quid in coniecturis? non illa generaHa: ^an 
causa sceleris odium? cupiditas? an tormentis credendum? 
testibus an argumentis maior fides habenda ?*, nam finitione 
quidem conprendi nihil non in universum certum erit. so 

11 quidam putaut etiam eas ^iaeig posse aliquando nominari, 
quae personis causisque contineantur, aliter tantummodo 

3 Pai-tit. orat. 18, 62 



6 prius BB: primum A 10 hae BP: qnae A 

18 tjmnniB P 



m. 6, 5-15. 139 

posttas, ut causa sit, ciim Orestes aocusatur, thesis, au 
Or«stes recte sit absolutus: cuius generis est 'an Cato 
recte Marciam Hortensio tradiderit'. hi thesin a causa sic 
distiiiguuQt, ut illa sit spectatiyae partis, haec activae: illic 

9 enim veritatis tantum gratia disputari, hic negotiom agi. 

Quamquam inutiles quidam oratori put-ant univeraales 12 
qnaestiones, quia nihil prosit, quod constet ducendam esse 
tuorem vel administrandaia rem puhlicam, si quis vel 
aetate vel valetudine impediatur. sed non onmihus eius 

10 modi quaestionibus sic oceurri potest, at illis 'sitne \irtu3 
finis, regaturne providentia mundus'. quin etiam in iis, 13 
qa&e ad personam referuntur, ut noa est satis generalem 
tractasse quaeatioDsm, ita perveniri ad speciem nisi illa 
piins eicuasa non potest. nam quo modo 'an sibi uxor 

15 ducenda sit' deliberabit Cato, nlsi eonstiterit usores esse 
ducendas? et quo modo 'an ducere debeat Marciam' quae- 
retnx, oisi Catoni ducenda usor est? sunt tamen inscripti li 
nomine Hermagorae libri, qui coniirment illam opiuionem, 
siva falsus est titulus sive alius hie Hermagoras fuit. 

M nam eiusdem esse quo modo possunt, qui de bac arte 
Biirabiliter multa composuit, eam, siout es Ciceronis quoque 
rhetorico primo manifestum est, materiam rhetorices in 
thesis et causas diTiserit? quod repretendit Cicero ac 
theein nihil ad oratorem pertinere contendit totumque hoc 

M genus qoaestionis ad phUosophos refert. sed me liberavit 15 
respondendi verecundia, et quod ipse bos libros improbat, 
et quod in Oratore atqae his, quos de Oratore scripsit, et 
Topicis praecipit, ut a propriis personis atque temporibus 
«vocemus controversiam, 'qoia latius dicere liceat de 

N geaere quam de specie, et quod 




140 QVINTILIANI INST. OB. T 

batum sit, ia parte probattim esae necesse ait'. 1 
Iti statua autem in hoc omne geaus materiae ideni qui in 
caosas caduut. adliuo adicitur alias esse quaestiones in 
rebiis ipsis, alias, quae ad aliquid referantur; iUud 'an 
usor ducenda', hoe 'aa seni dacenda'i iUud 'an fortia', s 
It hoe 'an fottior' et similia. 

C a u s a m finit Apollodonis, ut interpretatione Valgi 
diseipuli eiiis utar, ita: 'eausa est negotium omnihijs 
suis partihus spectans ad quaestionem' aut 'causa est 
Eegotium, cuius finia est controversia'. ipsum deinde ii 
aegotium sie fiiiit: 'aegotium est congregatio pers 
narum, loconim, temporum, causarum, modorum, ca- 
suum, factomm, instrumentomm , sermonum, scriptorum 
18 et BOn scriptoruni'. causam nunc inteUegamus vnodten', 
negotium nifiiistaaiv. sed et ipsam causam quidam simi- is 
liter finienmt, ut ApoDodoms negotium. Isocrates autem 
causam esse ait 'quaestionem flnitam civilem aut rem 
coatroyersara \a persoaarura fiaitaruai complesu', Cioero 
his verbis: 'causa certis personis, locis, temporibna, 
actioaibus , uegotiis cemitur aut iu omaibus aut in w 

[QUID SIT 8TATUS.] 

1 VI. Ergo cum omnis cansa contiiieatur aliquo statu, 
prius quam dicere adgredior, quo modo genus quodque 
caosae sit tractandum, id qnod est coraraune omnibus, » 
quid sit status et unde ducatur et quot et qui sint, in- 
tuendum puto. quamquam id nonaulli ad iudiciales tantum 
pertinere materias putaverunt , quorum inscitiam, cum 
omnia tria genera fuero exsecutus, res ipsa deprendet. 

2 quod nos statum, id quidam eonstitutioaera voc&nt,» 

n frg. 13 Sheohan — 19 Top. 21, 80 fl 

1 in] id in /* Cic. 14 intelligimus P 15 et om Mfl 

ll'i i^crates A | antem om BP fort recfe 17 rein confl 

troreraiam AB rerum controveraiam « ^^| 



m. 5, lo— 18. 6. 1—7. 141 

alii quaestionem, alii quod ex quaestione appareat, 
Theodorua eaput, [id est nsipiiXaiov yniixutaTOv^ ad 
■[uod referantur omnia, quorum diversa appellatio, vis 
eailem est, oec interest discentium, quibus quidque nomini- 
■, bus appelletur, dum rea ipsa manjfesta sit. statum Graeci 
tfitiffiv voiiant, quod nomen non ■ nulli) primum ab Herma- 
gora traditam putant, Bed alii a Naucrate Isocratis difici- 
polo, aiii a Zopjro Clazomenio: quamquam videtur Aesctii- 
nes quoque in oratione coatra Ctesiphontem uti hoc verbo, 
ft cum a iudicibua petit. ne Demoatbeni peraiittant evagari, 
sed eum dicere de ipso causae statu cogant. quae appel- 
latio dicitur ducta vel ex eo, quod ibi ait primus causae 
congressus, vel quod in hoc causa oonsiatut, et uominis 
quidem baec origo: nunc quid sit. atatum quidara diienmt 

ti primam causarum conflictionem: quos recte aensisae, 
param elocutos puto. non enim est status prima conflictio 
'tecisti, non feci', sed quod ex prima conflietione naseitur, 
id esrt genus quaestionis; 'feeisti, noa feci, an fecerit'?' 'hoc 
fecisti, non hoc feci, quid fecerit?' quia ex his apparet 

» illud coniectura, hoc flnitione quaerendum atque in eo 
pars utraque insiatit, erit quaeatio conieeturalis vel fluitivi 
statuB. quid si eaira dicat quis 'sonus eat duorimi Jnter ' 
se corporum conflictio': erret, ut opinor; nou enim sonus 
est conflictio, sed ex ooufiictione. et hoc levius (intelle- 

n gitnr enim utcumque dictum): inde vero ingens male 
interpretantibus innatua est error, qui quia primam con- 
flictionem legerant, credidenmt statum semper ex prima 
quAegtione ducendum, quod est vitiosisaimum. nam quaestio 
Dulla non hahet utique statum (constat enim ex intentione 

M et depulsione), sed aliae sunt propriae causarum, de qiii- 
bu8 ferenda sententia est, aliae adductae extriasecuB, ali- 

U g 306 

2 glotstma stdt siia 'irguitur 6 nulli addidi 1 ab 

Nancrate Philanikr: ab eacrate itferi 12 duota] dictuH A* i» 
ras 19 quie quid oA 22 qoidHi] quodsi & S4 et BF-- 
led 4 sat ft fori ait 



f 

I 



142 QVINTILIANI IN3T. OE. 

qmd tamen ad simmiam caiisae conferentes velut auiiijl 
quaedam: quo fit ut m controyersia una plures quaeatiDnn 

8 esse dicautur. harum porro plerumque leTissima quaeqae 
primo loco fungitur. namque et illud frequens est, ut ea, 
quibus minna confidinms, cum tractata sunt, omittamM, 
iuterim spoute nostra yelut donaiLtes, interim ad ea, qoM 

9 suat poteatiora, gradum ex his fecisse contenti ; 
autem causa, etiamsi varie defenditur, non potest habe» 
plus uno, de quo pronuutietur, atque iude erit statui 
a u s a e , quod et orator praecipue sibi optinendmn et 
iudex spectandum maxime intellegit; in hoc enim cauBt 

10 consistet. cetemm quaestionum possunt esse diversi. quod 
ut hrevissimo pateat exemplo, cum dicit reus 'etiam d 
feei, reete fed', qualitatis utitar statn: cum adicit 's 
non feci', coniectmam movet. semper autem firmius i 
non fecisse, ideoque iu eo statum esse iudicabo, quod di- 

11 oerem, si mihi plus quam unum dicere non liceret. 
igitur efit appellata causarum prima conflictio, non quafr 
stionum. nam Qt pro Rabirio Postumo Cieero prima parto 
oraiionis in hoc iutendit, ut aetiouem competere 
tem Bomanum ueget, secunda nuLiam ad eum 
perrenisse con£rmat. statum tamen in eo dicam fuisu 

12 quod est potentius. nec in causa Milonia circa prima 
quaestiones, quae simt avrl nQootfiCov positae, iudieabi 
oonflixisse causam, sed ubi totis viribus inaidiator Clodia 
ideoque iure interfectus ostenditm-. et hoc est, quod c 
omuia coustitueTe in animo suo debeat orator, etiam ( 
pro causa plura dicturus est, quid maxime liquere iudid 
velit. quod tamen ut primum cogitandum, ita non utiqiii 
primum dicendum erit, 

2 ut controversia A 7 iia « 10 optinendum i 

opponenduin «/■'proponendum J"' 14 adicit A: dicit JP | i 
ABn^: ai Og Bn'iV ow p 19 primam partem AJS 20 
hoc tendit TX hoc intendit i* 24 i*rt xeooifUov B* 

manH: Hute prooemium 



m. 6, 7-18. 143 

jTTNDE DnCATUR.J 
Alii statiim credidenmt primam eius, ciua quo agere- 18 
tur, deprecationem. quam aententiam liis verhis Cicero 
complectitur: 'in quo primam insistit quasi ad re- 

i pugnaiidiim congressa defensio'. unde rursua alia 
quaestio, an eum semper is faciat, qui respondet, cui rei 
praecipue repugnat Comelins Celsus dicens 'non a de- 
pulsione sumi, sed ab eo, qui propositionem suam 
confirraet', ut, si hominem occisam reus negat, status 

lu ab accusatore nascatur, quia is velit probare; si iure oc- 
cisum reos dicit, translata probationia necessitate idem a 
reo fiat et sit eius intentio. ciii non accedo equidem. nam 14 
est vero propius, quod contra dicitur, nullam esse liteni, 
si iis, cum quo agatur, aihil respondeat, ideoque fleri 

a statum a respondeiite. mea tamen sententia Tarium id est 1& 
et accidit pro eondicione causarum, quia et Tideri potest 
propositio aliquando statum facere, ut in couiecturalibus 
causis (utitur enim coniectura magis qui agit, quo moti 
quidam eundem a reo infitialem esse dixeruDt) et in 

M svUogismo tota ratiocinatio ab eo est, qui intendit. sed Ifi 
quia videtur illic qnoque uecessitatem hos status esse- 
qnendi facere qoi negat (is enim si dicat 'non feai', co- 
get adTers&rium coniectura uti, et si dicat 'non babea 
legem', syllogismo), eoncedamus ei depulsione nasci sta- 

*s tnm. nihilo minus enim rea eo revertetur, ut modo is 
qoi Bgit, modo is cum quo agitur, statum faciat. sit eiiim accu- 1 7 
satoris intentio '^hominem occidisti', si negatreus, faciatsta- 
tmn qni negat. quid? si confltetur, sed iure a se adulterum 
dieit occisum (nempe legem esse certum est, quae permit- 

M tat), nisi aliquid accusator respondet, nulla Us est. 'non 
fuit' inquit 'adulter': ergo depulsio incipit esse actoris, 
ille atahim faciet. ita erit quidem status e<c prima depul- 
sione, sed ea fiet ab accusatore, non a reo. quid quod I& 

a Top. 36, 93 



144 QTINTILTANI IN8T. OR. 

eadem quaeatio potest eHndem vel accusatorem faeere yel 

> reumi' 'qui artem ludicram exercuerit, in quattnordecim 

pnmis ordinibuB ne sedeat : qui ae praetori in hortiE 

osteaderat neque erat productus, sedit in quattuordeoim 

19 ordinibus'. nempe intentio est: 'artem ludicram exercttisti', i 
depulsio: 'non exercui artem ludicram', quaesfcio: 'quid sit 
artem ludicram esercere'. si accusabitur theatrali lege, de- 
pnlsio erit rei; ai eseitatus fuerit de spectaealis et a^ 

20 iniuriarum, depulsio erit accasatoris. irequentius tamiin 
illud accidet, quod est a plurimis traditum. eSugentnt haa it 
quaestiones qui dixerunt, statum esse id, quod appareat 
ex intentione et depulsione, ut 'fecisti', 'non feci' aut 

21 'recte feci'. viderimus tamen, utrum id sit status an in 
eo status. Hennagoras statum vocat, per quem subiectn 
res inteliegatiir et ad quem probationes etiam partiniD » 
referantur. nostra opinio semper baec fuit, cum i 
quenter in causa diyersi qnaestioaum status, in eo credere 
statum causae, quod esset in ea potentissimum et in qnO 
maxime res verteretur. id si quis generalem quaestio- 
nem vel caput generale dicere malet, cum hoc railiii 
uon erit pugua, non magis quam si aliud adhuc, 
idem intellegatur, eius rei nomen invenerit, quamquBm 
tota volumiua in hanc disputationem impendisse muJtes 

■23 Boiam: nohis statum dici placet. sed cum in aliis omnibni 
inter scriptores summa dissensio est, tum in hoc praeoi- 
pue videtur mihi studium quoque diversa ti-adendi fiiisse: 
adeo nec qni sit numems nec quae nomina nec qiu 
generales quive speciales sint status convenit. 

28 Ac primum Aristoteles elementa decem constituit, circ» 
quae versari videatur omtiis quaestio: o^halav, quam Plnu-. 
tus essentiam vocat (neque saae aliud est eius nomon 
Latinum), sed ea quaeritur 'an sit': qualitatem, cuius 
apertus intellectus est: quantitatem, quae dupliciter * 

29 Arifit. Categ. 2, 7 



{ 



12 et depulaone om BP 16 foit, ut — c 
S7 qui eitj quis A 28 qnive^ v^ (^ A 



Ir m. 6, n— 28. 145 

poateiioribuB divisa est, quam magnum et quam multuia 
sit: ad aliquid, uude ductae trauslatio et comparatio: 
post haec ubi et quando: deinde facere, pati, habere, 34 
quod est quasi armatum esse, vestitum esse: novissime 

t tuieffttt, quod est compositum esse quodani modo, ut 
catere, staxe, irasci. sed ex his omnibus prima quattuor 
ad status pertinere, cetera ad quosda,m locos argumento- 
nim videntur. alii novem elementa posuerunt; personam, 35 
in qua de animo, corpore, extra positis quaeratur, quod 

10 pertinere ad coniecturae et qualitatis instnimenta video; 
tempus, quod y^govov vocant, n quo quaestio, an is, 
quem, dum addicta est, mater peperit, servus sit natus: 
locum, unde oontroversia videtur, an fas fuerit tyiannmn 
in templo occidere, an eiulaverit qni domi latuit: tempus 36 

\h itemm, quod Kai^ov appellant, hanc autem videri volunt 
speciem illius temporis, ut aestatem vel hiemem; huic 
subicitur ille in pestilentia comisator: actum, id est n;pa|iif, 
quod eo referunt, sciens commiserit an inaciens, necessi- 
tate aa casu, et talia: uumerum, qui cadit in speciem 

W quantitatia, an Thrasyhulo triginta praemia deheantur, 
qui tot tyrannos sustulerit; causam, eui plurimae suhia- 37 
cent lites, quotiens factum non negatur, sed quia iusta 
ratione sit factum, defenditur: ipon:oi', eum id, quod alio 
modo fieri licet, alio dicitur faotum; hinc est adulter loris 

» caesus vel fame neeatus: occasionem factorum, quod 
est apertius, quam ut vel interpretandum vel exemplo sit 
demonatrandum ; tamen «^iopfiaj iQyinv vocaat. hi quoque 38 
□allam qaaestionem eitra haec putant. quidam detrahunt 
duas partis, numerum et occasionem, et pro illo, quod 

H dixi actum, suhiciunt res, id est n^dy^ma. quae ne prne- 
t«mse viderer, satis Iiabui attingere. cetenim his nec status 
satis ostendi nec oranis contineri locoa credo, quod appa- 

3 ductae BP: ducta cst A <i calere ABh': calere facere 
Sn' Bg calefacere !y calfaoere F, ntsi ^ l S inlrmum est fa- 
rere, pUuxt ealere iacere : Porph. in cat, T4B, B Amnwn. 9B, i c/m- 
frrt KtoU 1B locum P\ locus AB il (\ui ftP-. (\vu». ft. '^ 
WMua B 29 qvem dixi BB 



146 QVmTILIANI mST. OK. 

rebit diligentius legentibus quae de utraque re dicam; 
erunt enim plura multo, quam quae his elementis com- 
prehendimtur. 
29 Apud plures auctores legi, placuisse quibusdam iinum 
omnino statum esse coniecturalem, sed quibus placuerit, 5 
neque illi tradiderunt neque ego usquam reperire potui. 
rationem tamen hanc secuti dicimtur, quod res omnis signis 
colligeretur. quo modo licet qualitatis quoque solimi statum 
faciant, quia ubique, qualis sit cuiusque rei natura, quaeri 
potest. sed utrocumque modo sequetur summa confusio. lo 

80 neque interest, unum quis statum faciat an nullum, si 
onmes causae sunt condicionis eiusdem. coniectura dicta 
est a coniectu, id est derectione quadam rationis ad veri- 
tatem, unde etiam somniorum atque ominum interpretes 
coniectores vocantur. appellatimi tamen est hoc genus i6 
varie, sicut sequentibus apparebit. 

[QUOT ET QUI STATUS.] 

81 Fueinmt qui duos status facerent: Archedemus con- 
iecturalem et finitivum exclusa qualitate, quia sic 
de ea quaeri existimabat ^quid esset inicum? quid iniu- ao 
stum? quid dicto audientem non esse?' quod vocat de 

32eodem et alio. huic diversa sententia eorum fuit, qui 
duos quidem status esse voluerunt, sed imum infitialem, 
alterum iuridicalem. infitialis est, quem dicimus con- 
iecturalem, cui ab infitiando nomen alii in totimoL dederunt, 95 
alii in partem, qui accusatorem coniectura, reum infitia- 

88 tione uti putaverunt. iuridicalis est, qui Graece dicitur 
8t.KccLoXoyL%6g. sed quem ad modum ab Archedemo quali- 
tas exclusa est, sic ab his repudiata finitio. nam subiciunt 
eam iuridicali quaerendumque arbitrantur, iustunme sit so 
sacrilegium appellari quod obiciatur vel furtum vel amen- 

18 frg. 11 Amim 



8 eodem modo licitnm est mg Bg 10 sequeretur 5 
11 quis Pb: qui B quisque A^ inras 12 sq libere reddit Vtp 
376, 27 16 in sequentibus JPb 21 dicti B 24 iuridicalis A 
fere semper tuetwr, B hia et in l 27 \ est om BP 26 qui] quia P 



m. 6, 28—39. 147 

Uua. qua in opinione Pamphilus fuit, sed qualitatem m 34 
plura paititus est. plurimi deinceps, mutatis tantum no- 
minibus, in rem, de qua non constet, et in rem, de 
qua constet. nam est veruai, nec aliter fleri potest, quam 

jnt aut certum sit factum esse quid aut nou sit; si non 
est certum, coniectuia sit, si certum est, reliqui status. 
nam idem dicit ApoUodorus, cum quaestiouem aut iu S& 
rebns extra positis, quibus coniectura esplicatur, aut 
iB nostria opinionibus esistimafc positam, quorum illud 

10 ngayjiaxixoi', lioc Ttepi ivvolag voeat. idem, qui Skit^uXTjjinTov 
et Ttgoliiintrixov dicunt, id eat dubium et praesump- 
tum, quo significatur de quo liqaet. idem Tbeodorus, qui 86 
de eo an sit et de accidentibus ei, quod esse con- 
stat, id est nf^l ovalag xal ovjifie^rpioraiv Bsisiimai qu&eii. 

u nam iu bis amnibus prius genus coniecturam babet, se- 
quens reliqua. sed baec reliqaa Apollodorus duo vult esse, 
qualitatem et de nomine, id est finitivam: Tlieodorus, 
quid, quale, quantum, ad aliquid. sunt et qiii de 37 
eodem et de alio modo qualitatem esse, modo fini- 

«tionem vellnt. in duo et Posidonius dividit, vocem et 
res. in voce qiiaeri putat 'an significet, quid, quam multa, 
qxio modo': rebus coniecturam, quod jtni' aia&ijaLv vocat, 
et qualitatem et finitionem, cui nomeu dat xai' ivvoiav, 
et ad aliquid. unde et illa divi&io est, alia esse scripta, 

tf alia inscripta, Celsus Comelius duos et ipse fecit statas S8 
generales: an sit? qaale sit? priori subiecit finitianem, 
quia aeque quaeratur, an sit sacrilegus, qui nihil se sustu- 
lisse de templo dicit et qui privatam pecuniam confitetur sustu- 
lisse. qualitatem in rem et scriptum dividit. scripto 

w quattuor partes legales exclusa tramilatione, quantitatem 
rt mentis quaestionem coniecturae subiecit. est etiam 89 
illa in duDS dividendi statua ratio, quae docet aut de 

30 hg. p 332 Balie 

8 et rem B 10 idem quia — dicunt BP idemque — 
dicit A 13 quo b: quod A om BP \ item BP IS constet 
IS puflt qui et Bp aa dicet a °" "- 



148 QTQimiAM IHST. OK. 

subEtantia coatroveFaiatu esse aut de qualitate, ipsam 
poiTO qualitateni aut in summo genere conaistere aut 

40 in succedentibns. da subatantia est coniectura; quaeatio 
enim tractatur rei, an facta sit, an £at, an futnra sit, 
interdum etiam mentis: idque melius, quam quod iis pla-'i 
cuit, qui statum eundem facti uominaverunt, tamque 

il de praeterito tantum et tantum de facto quaereretur. pars 
quatitatis, quae est de Bnmmo genere, raro in iudicium 
Tenit, quak est 'idne ait honesium, quod vulgo laudatur', 
ancoedentium autem aliae de communi appellatione, nti 
'sitne sacrilegus, qai pecuniam privatam ex templo furatus 
est', aut de re denominata, ubi et factum esse certum ert 
n.eo dnbitatur, quid sit quod factum est. cui subiaeent 

42 omnes de honestis, iustis, utilibus qaaestionea. liis etiam 
ceteri status contineri dicuntur, quia et quantitas modoi 
ad coniecturam referatur, ut 'maiome sol quam terra', 
modo ad qualitatem 'quaata poena quempiam quantoy* 
praemio sit adfici iustum', et tranalatio versetur ciro» 

i8 qudlitatem et definitio pars ait tranalationis, quin et coO- 
trariae leges et ratiocinativus status, id est avl.loytafi6i,\ 
et plemmque scripti et voluntatis aequo nitantur, Ei» 
quod hic tertius aliquando eoniecturaia accipit 'quid sffli- 
serit legis conatitutor', ambiguitatem vero semper conieetut» 
Bzplicari necesse sit, quia, cum sit manifestum verbonuiL 
intellectum esse duplicem, de sola quaeritur voluntate. 

44 A plurimis tres sunt facti generales status, quihus et 
Cicero in Oratore utitor et onmia, quae aut in conttff- 
versiam aut in contentionem veniant, contirieri putat: sitna? 
quid sit? quale sit? quorum nomina apertiora sunt^ 

45 quam ut dicenda sint, idem latrocles sentit. tres fecit rt 
M. Antonius his quidem verbis: 'paucae res sunt, qut- 
bus ei tehus onmes oratJonea nascuntur, factain 
non factum, ius isiuria, bonum malum'. sed qnoniank,, 
quod iure dioimur fecisse, non hunc solum intellectuai 



m. 6, 89—60. 149 

babet, ut lege, sed illum qnoqne, ut iuste fecisse yideamur, 
secuti Antonium apertins voluemnt eosdem status distin- 
guere, itaque dixerunt coniecturalem, legalem, iuri- 
dicalem, qui et Yerginio placent. horum deinde fecerunt 46 

5 spedes, ita ut legali subicerent finitionem et alios, qui 
ex scripto dueuntur, legum contrariarum, quae &vi;l- 
vofUiQf dicitur, et scripti et sententiae yel yoluntatis, 
id est xcera ^tfrov xal didvouxv et (isrcilriiiilfLv^ quam nos 
yarie translatiyam, transumptiyam, transpositi- 

10 vam yocamus, 6vkXoytafi6v , quem accipimtis ratioci- 
natiyum yel collectiyum, ambiguitatis, quae afiq>i' 
PoXla nominatur: quos posui, quia et ipsi a plerisque 
status appellantur, cum quibusdam legales potius quae- 
stiones eas dici placuerit. 

15 Quattuor fecit Atbenaeus, 7tQorQe7txL%riv axaOLv yel 47 
naqoqfiirjftumiv^ id est exbortatiyum, qui suasoriae est 
proprius, tfmnrciUxijv, qua coniecturam signiiicari magis ex 
bis, quae secuntur, quam ex ipso nomine apparet, 'b%aX' 
XaKXLxrjv (ea finitio est, mutatione enim nominis constat), 

soiuridicalem, eadem appellatione Graeca qua ceteri us us ; 
nam est, ut dixi, multa in nominibus differentia. sunt qui 48 
vTtaJJiaoiXLXi^v translationem esse existimant, secuti banc 
mutationis significationem. fecerunt alii totidem status, sed 
alios: an sit? quid sit? quale sit? quantum sit? 

25 ut Caecilius et Tbeon. Aristoteles in rbetoricis an sit, 49 
quale, quantum et quam multum sit, quaerendum 
putat. quodam tamen loco finitionis quoque yim intellegit, 
quo dicit quaedam sic defendi: 'sustuli, sed non furtum 
feci, percussi, sed non iniuriam feci'. posuerat et Cicero 60 

26 Caec. frg. 49 Burkh. Arist. p 1416 b 20; 1374 a 2 — 
29 De inv. 1, 8, 10 

3 iuridicialem A quoque 10 accepimus ABP 13 cxmi AbPh 
om BP* 14 placueritiiJI/»^: placuit /»* 20 iuridicialem Jll» 
22 ezistiment BP^ 25 in rhetoricis an sit B: in rhetoricis 
etiam sic onme dividet (dividit P) in veritatem et petenda ac fugi- 
enda, quod est suasoriae, et de eodem atque alio, partiendo tamen 
ad haec pervenit an sit AbP 2S c^o\ q^<c>^ b ^i^^<:^ Y 



150 QYINTILIAM INST. OE. 



in libris rhetoricis facti, nominis, generis, action 
ut in facto coniectura, in nomine flnitio, in genere quali 
tas, in actione ius intellegeretur: iuri subiacerat tranj- 
lationem. Terum hie legales quoque quaestiones alio looo 
tractat ut species actionis. 
1 Fuenuit qui facerent quinque : eoaiecturara, finitio- 
nem, qualitatem, quantitatem, ad aliquid. Theo- 
dorus quoque, ut dixi, isdem generalibua capitibus utitnr: 



l 



t? quantum sit? ad al 
n conparatiTO genere Teraarii* 



1 sit? quid sit? qual 

quid. boc ultiraum maiime 

putat, quoniam melias ac p 

52 relata non intelleguntur. sed in illas quoqne translativas, 
nt supra signific&vi, qaaestiones incidit 'au huic ius agendi 
sit' yel 'facere aliquid conveniat: an contra hunc, an lioc 
tempore, an sic'. omnia enim ista referri ad aliquid Be- iS 

53 cesse est. alii sex status putant; coniectnram, qnam 
Yiveeiv vocant, et qualitatem et proprietatem, id est 
IStiriixa, quo verbo finitio ostenditur, et quantitatem, 
quam a^lav dicunt, et ooniparationeDi et translatio- 
nem, euius adhuc novum nomen inventum est fiEiatftadf?, *> 
novum tamquam in statu, alioqui ab Hermagora inter 

E>4 species iuridicalis usitatum. aliis septem esse placuit, a 
quibus nec translatio nec quantitas nec comparatio recepta 
est, sed in homm trium locura subditae qaattuor legales 

65 adiectaeque tribus illis rationalibus. alii pervenerunt usque n 
ad octo translatione ad septem superiores adiecta. a qui- 
bnsdam deinde divisa ratio est, ut status rationales 
appellareat, qnaestiones, qnem ad modum supra diii, 
legalea, in iLlis de re, in his de scripto quaereretur. qui« 
dam in diversum bos statua esse, illas quaestiones malue^" 

56 runt. aed alii rationalea trea putavemnt, an sit, qui( 

4 Part. orat. 31 et 8S 




li pntant Al' 13 incidit Oa}>peronnier : incidunt 

ao adhuc A: ab hoc BnPlV ob hoc Bg 21 inqnam Begv 
23 izmdicialia lHiri (-lea AP) 23 nec quantitSH c 
B5 ratioaibua BP' 27 et — appeWamn^i \ ^ft ■vAV 



m. 0, 50—61. 151 

alt, quale sit, Hennagoras Bolus quattuor, coniectu- 
ram, proprietatem, translationem, qualitateEn, 
luam per accidentia., id est Tiarct svii^E^rjMos, vocat hac 
interpretatione: 'an illi accidat viro bono esse vel malo'. 

s haac ita dividit: de adpetendis et fugiendia, quae 
est pars deliberativa: de persona, ea ostenditur lauda- 
tiva: negotialem (nQayjiaziii^^v vocat), in qua de rebus 57 
ipsis quaeritur remoto personanun complexu, ut 'sitae liber 
iui est in adsertione, an divitiae superbiatn pariant, an 
lustam qaid, an bonuzn sit': iuridicalem, in qua fere 
'■adem, sed i^ertis destinatisque persoois quaerantur 'an 
vUe iuste hoc fecerit vel bene'. nec me fallit in primo 68 
rhetorico aliam esse loci negotialis interpreta- 
oum ita scriptum sit: 'negotialis eat, in qua, 

uqnid iuris ex civili inore et aeqviitate sit, con- 
sideratur; cui diligentiae praeesse apud nos iure 
cODSulti existimantur'. sed quod ipsius de his libris 59 
iudicium ftierit, supra dixi. sunt euim velut regestae in 
hos eommentarios, quos adulescens deduxerat, scholae, et 

w> sl qua est in his ctilpa, tradeutiE est, sive eum movit, 
quod Hermagoras prima in hoc loco posuit exempla ex 
quaastionibus iuris, sive quod Gracci ^(/ayfUi-cixovg vooant 
iuris interpretes, sed Cicero quidem bis pulcherrimos illoa 8ft 
de Oratore substituit, ideoque culpari, tamquam falsa 

Kpraecipiat, non potest. nos ad Hermagoran, translatio- 
nem hic primus omnium tradidit, quamquam semina eius 
qoaedam citra uomen ipsum apud Aristotelen reperiuntur. 
legales autem quaestiones has fecit: scripti et volun- 61 
tatis (quam ipse vocat jiara ^ijtbv kui ime^aiQSOLv, id est 

» dtctam et exceptionem: quorum prius ei cum omnibus 
commnne ost, eieeptionis nomen minus usitatam), ratio- 



18 De iov. 1, 11, l.( 



t 



7 qnam irenjiiatix^v BP cf JII 10, i IV 1, 63 V 13, 1« 
10 inridicalem solits A' IH rva geatae AP' Sl iil 



152 QVINTILIANI INST. OR. 

62 cinativuin,ambiguitatis,Iegum contrariarum. Albu- 
tius eadem divisione usus detraJbdt translationem, subiciens 
eam iuridicali. in legalibus quoque quaestionibus nuUum 
putat esse, qui dicatur ratiocinatiyus. scio plura inventu- 
ros adbuc, qui legere antiquos studiosius yolent, sed ne i 
haec quoque excesserint modum vereor. 

68 Ipse me paulum in alia, quam prius habuerim, opini- 
one nunc esse confiteor. et fortasse tutissimum erat famae 
modo studenti nihil ex eo mutare, quod multis annis non 

64 sensissem modo verum etiam adprobassem. sed non sustineo i« 
esse conscius mihi dissimulati, in eo praesertim opere, 
quod ad bonorum iuvenum aliquam utilitatem componi- 
mus, in uUa parte iudicii mei. nam et Hippocrates darus 
arte medicinae yidetur honestissime fecisse, quod quosdam 
errores suos, ne posteri errarent, confessus est, et M. Tullius i5 
non dubitavit aliquos iam editos libros aliis postea scriptis 
ipse damnare, sicut Catulum atque Lucullum et hos ipsos, 

65 de quibus modo sum locutus, artis rhetoricae. etenim 
supervacuus foret in studiis longior labor, si nihil liceret 
melius invenire praeteritis. neque tamen quidquam ex iis, 20 
quae tum praecepi, supervacuum fuit; ad easdem enim 
particulas haec quoque quae nimc praecipiam revertentur. 
ita neminem didicisse paeniteat: colligere tantum eadem 
ac disponere paulo significantius conor. omnibus autem 
satis factum volo, non me hoc serius demonstrare aliis, » 

66 quam mihi ipse persuaserim. secundum plurimos auctores 
servabam tris rationales status: coniecturam, quali- 
tatem, finitionem, unum legalem. hi mihi status 
generales erant. legalem in quinque species partiebar: 
scripti et voluntatis, legum contrariarum, collec- so 

67 tivum, ambiguitatis, translationis. nunc quartam 
ex generalibus intellego posse removeri; sufficit enim prima 
divisio, qua diximus aHos rationales, alios legales esse: 

13 Epidem. 6, 14 



3 iuridiciali libri 11 disBimulanti /> 16 aliquos suos J* 
(suos add Valla) 29 qoinque ABP^: has 5 hasque T has 
quinque L 



m. 6, 61—74. 153 

ita Don erit status, sed quaestioimin genus, alioqni et 
rationalis statns essel ex iis etiam, quos speciales yoca- 68 
bam, remoyi translationem, frequenter quidem (sicut onmes, 
qui me secuti sunt, meminisse possunt) testatus et in ipsis 

setiam illis sermonibus me nolenteyulgatis hoc tamen con- 
pldxiis, vix in nlla controversia translationis statum posse 
reperiri, ut non et alius in eadem recte dici videretur, 
ideoque a quibnsdam eum exclusum. neque ignoro multa 69 
transferri, cum in omnibus fere cansis, in quibus cecidisse 

loquis formula dicitur, hae sint quaestiones, 'an huic, an 
cnm hoc, an hac lege, an apud hunc, an hoc tempore 
liceat agere' et si qua sunt talia. sed personae, tempora, 70 
actiones ceteraque propter aliquam causam transferimtur: 
ita non est in translatione quaestio, sed in eo, propter 

i>qiiod transferuntur. 'non debes apud praetorem petere 
fidei commissum, sed apud consules: maior enim praetoria 
cognitione summa est'. quaeritur, an maior summa sit: 
facti controversia est. *non licet tibi agere mecum: cogni- 71 
tor enim fieri non potuisti': iudicatio an potuerit. ^non 

odebmsti interdicere, sed petere': an recte interdictum sit 
Ainbigitur. quae omnia succedunt legitimis quaestionibus. 
&n non praescriptiones, etiam in quibus maxime videtur 72 
Qianifesta translatio, easdem omnes species habent, quas 
cae leges, quibus agitur, ut aut de nomine aut scripto et 

^sententia vel ratiocinatione quaeratur? deinde status ex 
quaestione oritur: translatio non habet quaestionem, de 
<iua contendit orator^ sed propter quam contendit. hoc 7B 
ftpertius ^occidisti hominem: non occidi': quaestio an 
occiderit, status coniectura. non est tale ^habeo ius actio- 

^^B: non habes': ut sit quaestio an habeat, et inde status. 
ftccipiat enim actionem necne ad eventum pertinet, non 
*d causam, et ad id, quod pronuntiat iudex, non id, propter 
quod pronuntiat. hoc illi simile est ^puniendus es: non sum': 7i 
videbit iudex an puniendus sit, sed non hic erit quaestio nec 

^bic status. ubi ergo? ^puniendus es, hominem occidisti: 

12 sed ut pers. Francius 16 debet A 17 maior^ (^ e 
^aior ea?) A 21 succidunt BP^ 



154 QVINTILIANI INST. OR. 

non occidi': an occiderit. ^honorandos sum: non es' nmn 
statum habet? non, ut puto. 'honorandus sum, quia tyran- 
num occidi: non occidisti': quaestio et status. similiter ^non 

75 recte agis: recte ago' non habet statum. ubi est ergo? 
^non recte agis ignominiosus'. quaeritur an ignominiosus s 
sit, aut an agere ignomiuioso liceat: quaestiones et status. 
ergo translativum genus causae, ut conparativum et mu- 

76 tuae accusationis. at enim simile est illi 'habeo ius, non 
habes' <^hoc)> 'occidisti, recte occidi*. non nego, sed nec haec 
res statum facit: non enim sunt hae propositiones (alioqui it 
causa non explicabitur), sed cum suis rationibus. ^scelus 
commisit Horatius, sororem enim occidit': ^non commisit, 
debuit enim occidere eam, quae hostis mortem maerebat': 

77 quaestio, an haec iusta causa; ita qualitas. ac similiter in 
tralatione: ^non habes ius abdicandi, quia ignominioso non 15 
est actio': ^habeo ius, quia abdicatio actio non est': quae- 
ritur, quid sit actio; finiemus 'non licet abdicare' syllo- 
gismo. item cetera per omnes et rationales et legales 

78 status. nec ignoro fuisse quosdam, qui translationem in 
rationali quoque genere ponerent hoc modo: ^hominem so 
occidi iussus ab imperatore: dona templi cogenti tyranno 
dedi: deserui tempestatibus, fluminibus, valetudine impe- 

79 ditus', id est, non per me stetit, sed per iUud. a quibus 
etiam liberius dissentio; non enim actio transfertur, sed 
causa facti, quod accidit paene in omni defensione. deinde n 
is, qui tali utitur patrocinio, non recedit a forma quali- 
tatis; dicit enim se culpa vacare, ut magis qualitatis du- 
plex ratio facienda sit, altera, qua et factum defenditur, 
altera, qua tantum reus. 

SO Credendum est igitur iis, quorum auctoritatem secutus 30 
est Cicero, tria esse, quae in omni disputatione quaeran- 
tur: an sit, quid sit, quale sit; quod ipsa nobis etiam 



4 non habet — ergo om A 9 hoc add Gertz 

13 morte B 14 ac] et A 15 translatione P 

17 abdicare filium A \ syllogismos B syllogismus P 23 per 
illa P 



m. 6, 74—86. 155 

catnta praescribit, nara primuni oportet subesse aliquid, de 
qno ambigitur, quod, quid sit et quale sit, certe non pot- 
esl aestimari, nisi prius esse constiterEt, ideoque ea prima 
qaaestio. sed noa statim, quod esse manifestu.tii est, etiam 81 
G (juid sit apparet, hoo quoque constituto novissima qualitas 
snperest, neque his exploratis aliud est ultra. his infinitae 
quaestiones, liis fiuitae continentur; horum aliqua in de- 
Dioastrativa, deliberativa, iudiciali materia utique tracta- 
tnr; liaec rarsus iudicialis causas et rationali parte et le- 82 
.ogali eontinent: neque enim ulla iuiis disceptatio nisi 
finitione, qualitate, coniectura potest explicari. sed insti- 88 
tuentibus rudes non erit inutilis latius primo fusa ratio, 
"t, si non statim rectissima linea teusa, facilior tamen et 
apertior via. discant igitur ante omnia, quadripertitam in 
i Omnibus causis esse rationem, quam primam intueri de- 
beat qui acturus est. uam ut a defensore poti^simum in- 
cipiam, longe fortissima taendi se ratio est, si, quod 
obicitur, negari potest; proxima, si non id, quod obicitur, 
factum esse dicitur; tertia lioiiestissinia, qua recte factum 
defenditur. quibus si deficiamur, nltima quidem, sed iam 
sola superest salus aliquo iuris adiutorio elabendi eir eri- 
inine, quod neque negari neque defendi potest, ut non 
Tideatui" iure actio intendi : hinc illae quaestiones sive 84 
actionis sive translationis. sunt enim quaedam non lauda- 
bilia natura, sed iure concessa, ut in duodecim tabulis 
debitoris corpus inter creditores dividi licuit, quani legem 
mos publicus repudiavit: et aliquid aecum, sed prohibitum 
iure, ut libertas testamentoram. accusatori nihilo plura 85 
intuenda sunt, ut probet faetum esse, hoc esse faetum, 
non recte factum, iure se inteudere. ita circa species eas- 
dem lis omnis versabitur translatis tantum aliquando 
partibus, ut in causis, quibus de praemio agitur, recte 
factum petitor probat. 

Haec quattuor velut proposita formaeque actionis, quae 88 

2 amliigatur a'p 9 cationaleB m* 19 dicatur A 
23 hinc BniHws: hio 27 et] eat ¥■' SO nou recte f om A 

I ita 01» MP 3i reluti A 



156 QVISTILIANI INST. OR. 



tuin generales statua vocabara, in duo, ut ostendi, genei» 
discedust, rationale et legale. rationale simpliciiis 
quia ipsius tantum natuTEie contemplatione constat: ita^iiift 
in eo satis est ostendisse conieeturain, fimtioneni, qu^ 
8J tatem. legaUum plures sitit species necesse est, proptere» 
quod multae sunt leges et varias babent formas. alia est 
cuius verbis nitimur, alia cuius voluntate: alias nobis, 
cum ipsi nuUam habeamus, adiungimus, alias iuter sb 

88 comparamus, alias in diversum interpretamur. sio nascun- 
tur haec velut simulacra ex illis tribus, interim simplicia, 
interim et mista, propriam tamen faciem ostendentia, ot 
scripti et voluntatis, quae sine dubio aut qualitate ant 
coniectura contiueiitur, et avkioyiafiog, qui est maxioie 
qualitatiB, et leges contrariae, quae isdem quibus scriptum 
et Toluatas constaat, et aftfpt^oUa, quae semper coniectHr» 

89 eipHcatur. finitio quoque utrique generi, quodque rerum qnod- 
que scripti contemplatione constat, coiumunis est. haee omnii, 
etiamsi in illos tres status veniuut, tamen, quia, ut dJTi , habent 
ftliquid vslut proprium, videntur demonstranda discentiboi, 
et permittendum ea dicere vel status legales vel qnae-i 
stiones vel capita quaedam minora, dum sciant niMl 
ne in his quidem praeter tria, quae praediximus, quaeri. 

90 at quantnm et quam raultum et ad aliquid et, ut 
nonnulli putaverunt, coraparativus non esindem rationem 
habent: sunt enim haec non ad varietatem iuri^, sed ad 
solam rationem referenda. ideoque semper in part* aut 
coniecturae aut qualitatis ponenda sunt, ut 'qua mente?' 
et 'quo iempore?' et 'quo loco?' 

91 Sed de singulis dicemus quaestionibus , cum tractar'' 
praecepta divisionis coeperimns. hoc inter omnes convenjt. 
in causis simplicibus singulos status esse causarum, qnat" 
stionum autem, quae velut subiacent bis et ad iUud, quo 
ludicium continetur, refenmtur, saepe in imam cadere plur«s 



8 habemua PBn^iY 13 conHnetnr B | qui et m. B 
15 conBtat BP 24 putarant A 8ii snbiacent hie et A: I 
iaceates et B subiacenbea i* 



1 



m. 6, 86—99. 157 

osse; etiam credo aHquando dubitari, quo statu sit uten- 92 
um, cimi adversus unam intentionem plura opponuntur, et 
Lcut in colore dicitur narrationis eum esse optimum, quem 
ctor optime tueatur, ita hic quoque posse dici, eum 
katum esse faciendimi, in quo tuendo plurimum adhibere 
irium possit orator; ideoque pro Milone aHud Ciceroni 98 
genti placnit, aliud Bruto, cum exercitationis gratia com* 
oneret orationem, cum ille iure tamquam insidiatorem 
ccisum et tamen non Milonis consilio dixerit, ille etiam 
loriatus sit occiso malo cive: in coniunctis vero posse 94 
uos et tris inveniri, vel diversos, ut si quis aliud se non 
Bcisse, aliud recte fecisse defendat, yel generis eiusdem, 
t si quis duo crimina yel omnia neget. quod accidit 95 
tiam, si de una re quaeratur aliqua, sed eam plures pe- 
Euit, vel eodem iure, ut proximitatis, vel diverso, ut cum 
ic testamento, ille proximitate nitetur. quotiens autem 
liud alii petitori opponitur, dissimilis esse status necesse 
st, ut in illa controversia: Hestamenta legibus facta rata 96 
int: intestatorum parentium liberi heredes sint: abdicatus 
e quid de bonis patris capiat: nothus ante legitimum 
atus legitimus filius sit, post legitimum natus tantum 
ivis: in adoptionem dare liceat: in adoptionem dato re- 97 
ire in familiam liceat, si pater naturalis sine liberis de- 
esserit. qui ex duobus legitimis alterum in adoptionem 
ederat, alterum abdicaverat, sustulit nothum: instituto 
erede abdicato decessit. tres omnes de bonis contendunt'. 
othum, qui non sit legitimus, Graeci vocant, Latinum rei 
omen, ut Cato quoque in oratione quadam testatus est, 
on habemus, ideoque utimur peregrino; sed ad proposi- 
imi. heredi scripto opponitur lex ^abdicatus ne quid de 98 
onis patris capiat': fit status scripti et voluntatis, an 
Uo modo capere possit, an ex voluntate patris, an heres 
eriptus. notho duplex fit quaestio, quod post legitimos 
atus sit, et quod non sit ante legitimum natus. prior 99 

9 hic etiam P 13 vel omnia om A 16 nitatur P 

ititur iV 20 patriis Halm sed patris tuettir Vt p 394, 2. 6 
81 patriis JB 



158 QVINTILIiNI, DJST. OE. 

avUoyiGiiov habet, an pro non natis sint liabendi, qui i 
familia sant alieiiati: altera scripti et Yoluiitafds. non 
Biiim bimc natum ante legitimum conyeiiit, sed TolimtHtt] 
legis se tuebitur, quam dicet talem fuisse, ut legitii 
esaet nothas tum natus, cuin alius legitimus in domonon 

100 esset. acriptum quoque legis escludet diuens, non utiiiue, 
si postea legitimus natus non ait, notho nocere, uteturqne 
hoc argumento: 'finge solum natum nothum, cuius oondi- 
cionis erit? tantum civia? atqui non erit post legitumm 
natua. an filiusi' atqui non erit ante legitimoa natus. quaro 
si verbis legis atari non potest, voluntate atandum est'. 

101 nec quemquam turbet, quod ei una lege duo status fiant^ 
duplex est, ita Tim duarum habet. redire in familiam Toleofi 
dicitur ab altero piimum: ut tibi redire iiceat, heres suiBt 
idem status, qui ia petitione abdicati: quaeretur enim, an 

102 posait esse heres abdicatus. obicitur commiuiiter a duobns; 
redire tibi in famUiam non licet ; non enim pater sine 
Hberis decessit. sed in hoc propria quisque eornm quae- 
atione nitetur. alter Qnim dieet, abdicatum quoque inter 
liberos esse, et argumentum ducet ex zpsa, qua repellitur, 
lege; supervacunm enim fuisae prohiberi patris bonis ab- 
dicatum, si esset numero alienorum: nunc, quia filii iure 
futurus fuerit intestati heres, oppositam esse legem, quac 
tameu non id efficiat, ne filius sit, sed ne beres sit, status 

108 finitivus: quid sit fiiius. rursua nothus eisdem colHgit as- 
gumentis, uon sine Jiberis patrem decessisse, qnibus in 
petitione usus est, ut probaret esse se filiuio, nisi forte 
et hic finitionem moTet: an liberi sint etiam non legitinu, 
cadent ergo iu unam controversiam vel specialiter duo 
legitimi status, scripti et voluutatis et syllogismns eta 
praeterea finitio, vel ti'ea illi, qui natura soli snnt, con- 
ieetura in acripto et voluntate, quaiitas in syllogismo et, 
quae per se est aperta, finitio. 

2 et Bcripti Ab i so om A 6 tunc J. 10 ao on 
B9P!V\ legitimum A 11 stare A 16 adicitur BF 

20 qua.] quae B 21 pii.triiH e.d B. iSiepft/mi 27 petiti- 



in.. 6, 99—104. 7, 1—6. 159 

Causa quoque et iudicatio et continens est in 104 
omni genere causarum. nihil enim dicitur, cui non insit 
ratio et quo iudicium referatur et quod rem maxLme con- 
tineat. sed quia magis haec variantur in litibus et fere 
5 tradita sunt ab iis, qui de iudicialibus causis aliqua com- 
posuerunt, in illam partem differantur. nunc, quia in tria 
genera causas divisi, ordinem sequar. 

[DE LAUDE ET VITUPERATIONE.] 

Yn. Ac potissimum incipiam ab ea, quae constat 1 

lolaude ac vituperatione. quod genus videtur Aristoteles 
atque eum secutus Theophrastus a parte negotiali, hoc est 
jr^ayftartx^, removisse totamque ad solos auditores rele- 
gasse; et id eius nominis, quod ab ostentatione ducitur, 
proprium est. sed mos Bomanus etiam negotiis hoc munus ^ 

15 inseruit. nam et fimebres laudationes pendent frequenter 
,ex aliquo publico ofQcio atque ex senatus consulto magi- 
stratibus saepe mandantur, et laudare testem vel contra 
pertinet ad momentum iudiciorum, et ipsis etiam reis dare 
laudatores licet, et editi in competitores, in L. Pisonem, 

ao in Clodium et Curionem Hbri vituperationem continent et 
tamen in senatu loco sunt habiti sententiae. neque infitias ^ 
eo quasdam esse ex hoc genere materias ad solam com- 
positas ostentationem, ut laudes deorum virorumque, quos 
priora tempora tulerunt. quo solvitur quaestio supra trac- 

35 tata manifestumque est errare eos, qui numquam oratorem 
dictunmi nisi de re dubia putaverunt. an laudes Capito- 4r 
lini lovis, perpetua sacri certaminis materia, vel dubiae 
sunt vel non oratorio genere tractantur? 

Ut desiderat autem laus, quae negotiis adhibetur, pro- 

30 bationem, sic etiam illa, quae ostentationi componitur, 
habet interim aliquam speciem probationis, ut, qui Romu- 6- 
lum Martis filium educatumque a lupa dicat, in argu- 
mentimi caelestis ortus utatur his, quod abiectus in pro- 
fluentem non potuerit extingui, quod omnia sic egerit, ut 

85 genitum praeside bellorum deo incredibile non esset, quod 

10 cf Met. p 1368 b 2 



160 QVtNTILIANI INST. OE. 

ipsum quoque caelo receptum temporia eius homines b 

8 dubitaverint. quaedani vero etiam ia defensionis speeiem 
cadent, ut si in laude Herculis permutatiim cum regina 
Lydiae habitum et imperata, ut traditur, pensa orator 
eieviset. sed proprium laudia est rea amplificare et omm. 
Quae materia praecipue quidem in deos et homuiei 
cadit, est tamen et aliorum animalium: est etiam. caren- 

J tium anima. verum in deis generaliter primum maieata,tem 
ipsius eorum naturae venerabimur, deinde proprie ' 
cuiusque et inyenta, quae utile aliquid homiuibus attulB- 

8 rint. vis ostendetur, ut in love regendorum omnium, 
Marte belli, in Neptuno maris: inventa, ut artium in 
Minerva, Mercurio litteraruni, medicinae Apolline, Cerere 
fiTigum, Libero vini. tum si qua ab iis acta vetustu 
tradidit, commemoranda. addunt etiam diis honorem paren.- 
tea, ut si quis sit filius lovis, addit antiquitas, ut iis, q 
sunt es Chao, progenies quoque, ut Apollo ac Diana 

8 Latonae. laudandum in quibusdam, quod geniti inmortAles, 
quibasdam, quod inmortalitatam virttite sint eonaeeuti; 
quod pietas principis nostri praeseotium quoque tempomni: 
decus fecit 

10 M^is est varia laus hominum. nam pritnum dividitoc 
in tempora, quodque ante eos fuit quoque ipsi vixenmt, 
in iis auten), qui fato sunt funeti, etiam quod est inse- 
cutom, ante hominero patria ac parentes maioresque enin^' 
quorum duplex tractatus est; aut enim respondisse nobili' 
tati pulchrum erit, aut Lumilius genus iulustrasse factii.. 

11 illa quoque interira ex eo, quod ante ipsum fiiit, tempor* 
traheutur, quae responsis vel auguriis futuram claritatan 
promiserint, ut eum, qui ex Thetide natus esset, maioren^ 

12 patre suo futunun cecinisse dicuntur oracula. ipsius ' 
laus hominis ex animo at corpore et extra positis pe^ 
debet. et corporis quidem fortuitorumque cum levior, turt 
non uao modo tractanda est. nam et pulcritudinem interini 

etiam] et etiam A etiam B et J» cf IV 4, 8 IX l 

.1 OBtenditur B \ omnium] hominum P 16 difl ABi^ 

19 in quibuBAaitt P '40 ^xQ^Qissftniiit i 




m. 7, 6—18. 161 

roburque prosequimur honore verborum, ut Homerus in 
AgamemjcLone atque Achille, interim confert admirationi 
multum etiam infirmitas, ut cum idem Tydea parvum, 
sed bellatorem dicit fuisse. fortuna vero tum dignitatem IB 
5 adfert, ut in regibus principibusque (namque est haec 
materia ostendendae virtutis uberior), tum quo minores 
opes fuerunt, maiorem benefactis gloriam parit. sed 
omnia, quae extra nos bona sunt f uaeque hominibus forte 
optigerunt, non ideo laudantur^ quod habuerit quis ea, 

10 sed quod iis honeste sit usus. nam divitiae et potentia 14 
et gratia, cum plurimum virium dent, in utramque partem 
certissimum faciunt morum experimentum: aut enim me- 
Kores propter haec aut peiores sumus. animi semper vera 15 
laus, sed non una per hoc opus via ducitur. namque alias 

15 aetatis gradus gestarumque rerum ordinem sequi specio- 
sius fuit, ut in primis annis laudaretur indoles, tum di- 
sciplinae, post hoc operum id est factonmi dictorumque 
contextus, alias in species virtutum dividere laudem, forti- 
tudinis, iustitiae, continentiae ceterarumque, ac singulis 

20 adsignare, quae secundum quamque earum gesta erunt. 
utra sit autem harum via utilior, cum materia delibera- 16 
bimus, dum sciamus gratiora esse audientibus, quae solus 
quis aut primus aut certe cum paucis fecisse dicetur, 
si quid praeterea supra spem aut expectationem, praecipue 

S5 quod aliena potius causa quam sua. tempus, quod finem 17 
hominis insequitur, non semper tractare contingit: non 
solum, quod viventes aliquando laudamus, sed quod rara 
haec occasio est, ut referri possint divini honores et de- 
creta et publice statuae constitutae. inter quae numerar 18 

30 verim ingeniorum monumenta, quae saeculis probarentur; 
nam quidam sicut Menander iustiora posterorum quam 



1 II. 2, 477 — 2 ib. 2, 180 — 3 ib. 6, 801 



2 et interim A 7 eo maioiem P 8 bona A\ dona 

BP 10 nam APx non B 14 ducimur Francius 28 tem- 
pore referri hT 31 posteiiorum A 

QynrTnjZAvvB ed. Badermacher. I. W 



162 QVINTILIANI INST. OR. 

suae aetatis iudicia sunt consecuti. adferimt laudem liberi 
parentibus, urbes conditoribnB, leges latoribus, artes in- 
ventoribus, uec aon. instntuta quoque auctoribuB, ut a 
Numa traditum deos colere, a Poplicola fascea populo 
Bummittere. s 

19 Qui omnia etiajn in vituperatione ordo constabit, tan- 
tum in dJTersura. nam et t-urpitudo generis opprobrio multiB 
fuit et quosdam claritas ipsa notiores cirea vitia et invi- 
sos magis fecit, et in quibusdam, ut in Paride traditur, 
est praedicta pemicies, et corporis ac Ibrtunae quibusdam n 
mala contemptum, sicut Thersitae atque Iro, quibuadani 
bona vitiis corrupta odium attulerunt, ut Nirea imbeHem, 

20 PJisttenem impudicum a poetis accepimus. et animi to- 
tidem vitia quot virtutes sunt, nec minus quam in laudi- 
bna dupbci ratione tractantur. et poat mortem adiecta it 
quibuadam ignominia est;, ut Maelio, cuius domus sob 
aequata, Harcoque Manlio, cuius praenomen e familia io 

81 posterum esemtum est. et parentes malorum odimus: et 
est conditoribus urbium infftmQ eontraiisss aliquam pOTni- 
cioBam ceteris gentem, qnalis est primus ludaicae supei^tt 
stitionia auctor: et Gracchorum legea inviaae: et si quod 
est exemplum deforme posteria traditum, quale Ubidinis 
vir Perses in muliere Samia instituere ausus dicitur primus. 

22 sed in viventibus quoquc iudicia hominum velut argu- 
menta sunt morum, et honos aut ignominia veram esse ;s 
laudem vel vituperationem probat. 

28 Interease tamen Aristoteies putat, ubi quidque laude- 
tur aut vituperetur. nam plurimum refert qui sint audien- 
tium mores, quae publice recepta persuasio, ut illa masime, 
quae probant, eaae in eo, qui laudabitur, credant, aot in » 



3 nti -* 4 Publicolft AP Puplioola » 9 traditom A 
trBditum est, praedicta interpnugunt 10 ac] et P atqoa J 

11 stgue Iro ObTecht: at nero BP adqnisiere m " ' 

2i sed in] Bed T 




.m. 7, IB— 28, 163 

eo, contre quem dicenius, ea quae odenmt: ita non du- 
binm erit indicium, qnod orationem praecesserit. ipsorum 24 
etiam permiacenda laus semper (sam id beniTolos facit); 
tiuotiens autem fieri poterit, cum materiae utilitate iun- 

i ^nda. minos Laeedaemone studia litterarum quam Athenis 
honoria merebuntur, plus patientia ac fortitudo. rapto vi- 
vsre qoibusdam honestum, aliis cura legTim. frug^alitas 
apnd Sjbaritas forsitan odio foret, vetpribus Eomanis 
Bummum loxuria criraen. eadem in singulis differentia. 

umadme favet iudex, qui sibi dicentem adsentari putat. 25 
idm praecipit illud quoque, quod moi Comelius Celsus 
prope supra modum invasit, quia sit quaedam virtutibas 
ac vitiis Ticinitas, utendum proxiraa derivatione verboruia, 
at pro temerario fori«m, pro prodigo liberalem, pro avaro 

nparcum voi?emus: qaae eadem etiam contra valent. quod 
inidem orator, id est vir bonus, numquam faciet, nisi 
forte commuiii utilitate ducetur, 

Laudantur autem urbes similiter atque homineB. nam 2ft 
pro parente est conditor, et multum auctoritatis adfert 

-■TetuBtas, ut iis, qui terra dieuntur orti, et virtutes ae 
ntia drea res geatas eadem quae in singulis: illa propria, 

' qnu ez looi positione ac munitione sunt, cives illis ut S7 
hominibns liberi sunt decori. est laus et operum: in quibus 
boQor, utilitaa, pulchritudo, auctor spectari solet. honor ut 

■ io templis, utilitaa ut in murJs, pulchritudo vel auctor 
utmbiqne. est et locorum, qualis Siciliae apud Cioeronem: 
in qiiibus siniilit«r speciem et utilitatem intuemur, spe- 
^em maritimis, planis, amoenis, utilitatem salubribus, 
fertilibns. erit et dictorum honestomm factorumque laus 

Mgeneralis, erifet rerum omnis modi. nam et somui et 29 
mortis scriptae laudes et quorundam a mediuis ciborum. 

36 Verr a, 1 aqq 4, 48 

6 patientia ac A: patientiam B patientia i* 10 ailHeu- 
liii A H pro prodigo] prodi^o tt \ pro avaro] avaro B 
M Uberi «unt Halm: liberis A^BI*' liberi P'a 1% va mwA. 
— in Mlubr. Spalding 



164 QVINTILIAOT INST. OR. 

Itaque, ut non consensi hoc laudativum genus circa 
solam yersari honesti quaestionem, sic qualitate maxime 
contineri puto, quamquam tres status omnes cadere in 
hoc opus possint, iisque usum C. Caesarem in vituperando 
Catone notayerit Cicero. totum autem habet aliqxdd simile s 
suasoriis, quia plerumque eadem illic suaderi, hic laudari 
solent. 

[DE SUASORIA ET PROSOPOPOEIA.] 

1 Vlli. Deliberativas quoque miror a quibusdam sola 
utilitate finitas. ac si quid in his unimi sequi oporteret, lo 
potior fuisset apud me Ciceronis sententia, qui hoc ma- 
teriae genus dignitate maxime contineri putat. nec dubito 
quin ii, qui sunt in iUa priore sententia, secimdum opi- 
nionem pulcherrimam ne utile quidem, nisi qu<fd honestum 

2 esset, existimarint. et est haec ratio verissima, si consilium 15 
contingat semper bononmi atque sapientium. verum apud 
imperitos, apud quos frequenter dicenda sententia est, po- 
pulumque praecipue, qui ex pluribus constat indoctis, dis- 
cernenda sunt haec et secundum communes magis intellec- 

3 tus loquendum. sunt enim multi qui etiam quae credunt 20 
honesta, non tamen satis eadem utilia quoque existiment, 
quae turpia esse dubitare non possunt, utilitatis 
specie ducti probent, ut foedus Numantinum iugumque 
Caudinum. 

4 Ne qualitatis quidem statu, in quo et honestorum et 25 
utilium quaestio est, conplecti eas satis est. nam frequen- 
ter in his etiam coniecturae locus est: nonnimiquam trac- 
tatur aliqua finitio, aliquando etiam legales possunt inci- 
dere tractatus, in privata maxime consilia, si quando 
ambigitur an liceat. de coniectura paulo post pluribus. so 

5 interim est finitio apud Demosthenem *det Halonesum 



5 Top. 26, 94 — 11 De orat. 2, 82, 334 



15 esset AP^: esse BP^ 22 etquae A 26 nec — qui- 
dem Aj utplerumque 30 ambigetaT A %1 n^fimtio B definitio h 



rrr. 7, 28. a, 1—10. 165 

PhUjppus an redclat', apnd Ciceronem in Philippicis 'quid 
at tamultus'. quid? nou illa similiB iudicialium quaestio 
de fitatua Bervii Bulpicii, 'an iis demum ponenda sit, qui 
in iegatione ferro sunt interempti'? ergo pars deliberativa, 8 
[ quae eadem suasoria dicitur, de tempore futuro consul- 
tass quaerit etiam de praeterito. ofSciis constat duobua 
snodendi ac dissuadendi. 

Prooemio, quale est in iudieialiliiis , nou ubique eget, 
quia conciliatus est ei quisque, quem consulit. initiimi 
m tamen quodcumque debet habere aliquam prooemii spe- 
ciem; neque enim abrupte nec unde libuit incipiendum, 
quia est aliquid in omoi materia natumliter primum. in 7 
senatu et utique in contionibus eadem ratio, quae apud 
iudices, adquii-endae sibi plermnque eorum, apud quos 
> dicendom sit, benivolentiae. nec mimio, cum etiam in 
panegyricjs petatur audientiura favor, ubi emolumentum 
non utilitate aliqua, sed in sola laude consistit. Aristoteles S 
quidem, nec sine causa, putat et ab nostra et ab eiujs, 
qui diHsentiBt, parsonft duci fretmenter in consiliis exor- 
» dium, quasi mutuantibus hoc jiobis a iudiciali genere, 
nonnuiuquam etiam, ut minor res maiorve videatur: in 
demonstrfttivis vero prooemia esse masime libera existi- 
mat: nam et longe a materia duci, ut in Eelenae laude 9 
Isocrates fecerit, et ex aliqua rei vicinia, ut idem in 
< Panegyrico eum queritur piua lionoris corporum quam 
animorum vii-tutibus dari, et Gorgias in Olympico laudaus 
eos qui primi tales instituerint conventus. quos seeutus 
videlicet C. Sallustius in bello Jugurtbino et Catilinae 
nihil ad historiam pertinentibus principiis orsus est. 
I Sed nuuo ad suasoriam: in qua, etiam cum prooemio 10 
iitemur, breviore tamen et velut quodam capite tantum et 



fc 



- 3 PhiHpp. 9 - 



6 conaultat AP' 8 utique /• 17 in utilitate « 
PariiiMW sed est /ig^o i^o xoiraS 21 maiorae B 

28 jCatilinae Jtr.': Catilinate B Katilima\ P 



166 QVINTILIAOT INST. OE. 






initio debebimus esse contenti. naTrationem 

quam exigit privata deliberatio, eius dumtasat 

dicenda sententia est, quia nerao ignorat id, de quo con- 

11 sulit. extrinsecus possunt pertinentia ad deliberationera 
multa narrari. in contioniliua saepe est etiam illa, quae 

12 ordinem rei docet, necessaria. adfectus ut quae maJtiine 
postulat: nam et concitanda et lenienda frequenter est 
ita, et ad metura, cupiditatem, odium, conciliationein 
inpellendi animi. nonnuinquam etiam movenda miseratto, 
aiye, ut auxilium obsessis feratur, suadere oportebit, dn i 
sociae civitatis evevsionem deaebimus. valet autem in con- 

IS siliis auctoritas plurimum. nam et prudentissimus esse 
haberique et optimus debet, qui sententiae suae de utili- 
bus atque lionestis credere omnes velit. in iudiciis eDim 
vulgo fas habetur indulgere aliquid studio suo; cousili»" 
nemo est qui neget secundum mores dari. 

li, Graecomm quidem plurimi omne hoc officinm contio- 
nale esse iudieaverunt et in sola rei publicae adioim- 
«tratioue poeuerunt; quin et Cicero in hac majime pmtt 
versatuT. ideoque suasuris de pace, bello, eopiis, operibus,! 
veotigalibus haec duo esse praecipue nota voluit, virM 
civitatis et mores, ut ex natura oum ipsarum renuD, 
tum audientium latio suadendi duceretur. nobis mftior 

15 in re videtur varietas; nam et consultantium et consilio' 
rum plura sunt genera. : 

Quare in suadendo ac dissuadendo tria primum spec- 
tanda erunt: qutd sit de quo deliberetur, qui sint qui 

16 deliberent, qui sit qui suadeat. rem, de qua deliberatur, 
aut certum est posse fieri aut incertum. si incertum, haec 
erit quaestio sola aut potentissima; saepe enim accidetutit 
prins dicamns, ne si possit quidem fieri, esse faciendum, 



1 debemuB A 2 exigeb BP S quae — poatulanda B 
queque — postulabitP 12 etom.4 20opibua P 24iare0P: 
iure A inBBBB Meister 26 flanma, Bf ^eprimamAI^Cass.pbOl, 
36: priaio B 2B haec] hoc B %\ hb «i p-. a\&\ b iise ai A 



IIL 8, 10-92, 



167 



jtonde, fieri non posse. ciim autem de koc qiiaeritur, 
niieetura est: iia Isthjnos iatercidi, an siccari palus 
in portus iieri Ostiae possit, an Alexandei- 
i nltra Oceanum sit inventurus. sed in iis quoque, 17 
9 constabit posse fieri, coniectura aliqunndo erit, si 
retur, an utique iiiturum sit, iit Carttaginem saperent 
Bomani, ut redeat Hannibal, si Scipio esercitum in Al'ri- 
ram transtulerit, ut seryent fidera Saiunites, si Homani 
inna deposuerint. qiiaedam et fieri posse et futura esse 
:iiTo3ibile est, sed aut alio tempore aut alio loco aut alio 
modo. 

Ubi couiecturae uon erit locus, alia sunt intuenda. et 18 
aut propter ipsam rem, de qua sententiae ro- 
fintur, consultabitur, aut propter alias intervenientes ex- 
rTi irinsecus causas. propter ipsam 'deliberaut patres conscripti, 
w stipecdiura militi constiiniant'. haec materia simples 19 
erit; accedunt causae aut faciendi (ut 'deliberant patres 
conampti, an Fabios dedant Gallis belluin minitantibus') 
>at non faciendi: deliberat C. Caesar, an perseveret in 
H Gernianiam ire, cum niilites passim testaraenta facerent. 
hae Buasoriae duplices sunt, nam et illic causa deliberandi 20 
est, quod bellnm Galli miniteutur, ease tamen potest 
luaestio, dedendine fuerint etiam citra hanc denuntiatio- 
iiem, qui contra fas, cum lepati missi essent, proelium 
.; iQierint regemqne, ad quem mandata acceperant, truci- 
iariBt: et hic iiihil Caesar sine dubio deliberaret nisi 21 
propter hanc militum perturbationem, est tamen locus 
quaereudi, an cjtra huno quoque easum penetrandum in 
Germaniana fuerit. seroper aut«m de eo prius loquemur, 
xde qao deliberari ctiam detractis sequentibus possit. 

Partes snadendi quidam putaverunt honestum, utile, 33 
Qeceaa&riam. ego non invenio huic tertiae locum. quan- 
talibet e&im vis ingraat, aliquid fortasse pati secesse sit, 



& nt si PT' 12 ol om .»' et primum om P (add Vallii) 
i minaQtibuB A item 82 19 ut delibeiai Badvua 

it.IlU M 33 extra A 27 eat} el B 



168 QVfflTILriNI INST. OE. 

2S nihil facere, de faciendo autem deliberatnr. quod si lianc 
voeant necessitatem, iu quam homiDes gravionim mBtu 
coguntur, utilitatis erit quaestio, ut si obsessi et inparea 
et aqua ciboque defecti de facienda ad hostem deditione 
deliberent et dicatur 'neeesse est'. nempe sequitur ut hoc ) 
suhiciatur, 'alioqui pereundum est': ita propter id ipsum 
non est necesse, quia perire potius licet. denique non 
fecerunt Saguntini nec iu rate Opitergina circumTenti. 

24 igitur in his quoque causis aut de sola utilitate ambigetuT 
aut quaestio inter utile atque honestum consistet, at enim, i» 
si quia liberos procreare volet, necesse habet ducere uxoreni. 
quis dubitat? sed ei, qui pat«r vult fieri, Uqueat necesse 

25 est usorem esse ducendam. itaque mihi ne consilium qui- 
dem videtur, ubi necessitas est, non magis quam ubi con- 
stat quid fieri non posse: omnia enim deliberatio de dutiis is 
est. melius igitur, qiii tertiam partcm duxerunt Svvazov, 
quod nosti'i possibile nominant: quae ut dura videatur 

26 appellatio, tameu sola est. quas partes non omnes in om- 
nem cadere suasoriam manifestias est, quam ut docendum 
sit. tameu apud plerosqud earura numerus augetiir; a qui-a 
hus ponuutur ut partes, qaae superiorum species sunt 
partium. nam fas, iustum, pium, aecum, mansuetum quoque 
(sic enim suut interpretati ih ^^Epor), et si qua adliuc 
adicere quis eiusdem generis velit, suhici possunt hone- 

27 stati. an sit autem facile, maguum, iucuudum, sine peri- li 
culo, ad quaestioaem iiertinet utilitatis. qui loci oriuntur 
ex contradictione: est qnidem utiie, sed difficile, parvuni, 

28 iniucundum, periculosum. tamen quibnsdam videtur esse 
uonnumquam de iucunditate sola cousultatio, ut si i' 
aedificando theatro, instii^uendis ludis deliberetur. sed no*^ 
minem adeo solutum luxu puto, ut nihil in causa 

29 deadt sequatur praeter voluptatem. praecedat enim aempe 
aliquid necease est, ut in ludis honor deorum, in 
non inutilis laborum remissio , deformis et incommod 



8 Opitergiai 'f 15 poBsit J 

t sapenonaa om BP fdrt rnrte 



ni. 8, 22-35. 



169 



Itarbae, si id non sit, conflictatio, et niliilo minus eadem 

litla religio, cum theatrum velnti quoddam illius sacri 

Bfainplum Tocabimus. saepe vero et utilitatem despicien- 80 

r iuo esse dicimiis, ut bonesta faciamus : ut cum illis 

» Opiterginis damus consilium, ne se liostibus dedant, quam- 

c|uB!n perituri sint, nisi fecerint. et litilia honestis prae- 

ferinous, ut cum suademus, ut bello Punico servL arraentur. 

led tumen neque hdc plane concedendum est esse id inhonestum 31 

(liberos enim natura omnis et isdem constare elementis, 

luet fortasse antiquis etiam nohilibus ortoa dici potest), et 

iUic, ubi manifestum periculum est, opponenda alia, ut 

cradeliuB etiam perituros adfirmemus, si se dediderint, 

aivB hostis non serTarit fidem, sive Caesar vicerit, quod 

t vero similiuB. haec autem, qiiae taotum inter se pu- 33 

i.gnant, plerumque nominibus deflecti solent. nam et ntili- 

tas ipsa eipugnatur ab iis, qui dicunt non solum potiora 

esse honesta quam utilia, sed ne utilia quidem esse, quae 

I DOn sint honesta: et contra, quod nos honestum, illi va- 

niiiB, arabitiosum, stolidum verbis quam re probabilius 

I » vocsBt. nec tantum inutilibus comparantur utilia, sed iiit«r 83 

I se quoque ipsa, ut si ex duobus eligamus, in altero, quid 

sit magis, in altero, quid sit minus. crescit hoc adhuc; 

nam interim tripliees etiam suasoriae incidiuit, ut com 

Pompeius deliberabat, Parthos an Africam an Aegyptum 

" peteret. ita non tantum, utrum melius, sed quid sit opti- 

mum, quaeritur, itemqno contra. nec umquam incidet in 84 

boc gensre materiae dubitatio rei, quae undique secundum 

nos sit; nam ubi contradictioni locus non est, quae potest 

me causa dubitandi? ita fere omnis suasoria nihil est 

w&liud quam comparatio, videndumque quid conseciituri 

nius et per quid, ut aestimari poBsit, plus is eo, quod 

muB, sit commodi, au vero in eo, per quod petimus, 

SommodL est utUitatis et in tempore quaestio 'espedit, 85 



8 tamcn or 
eet] eBBB B 

1. itmiqDe A: . 



lliJ« 



170 QVINTILIANI INST, OR. 

aed non nimc', et in loco 'noo hic', et in persona 
jiobis, non contra hos', et in genere agendi 'non sic' 
in moclo 'non in tantmn,'. 

Sed personam saepias decoris gratia intuemur, quu | 

86 et in nobis et in iis, qui deliberant, spectanda est. itaque i 
quamTis esempla plurimnm in consiliis possint, quia ta- 
cillime ad eonsentiendum homines dueuntur esperimentis, 
refert tamen, quorum auctoritas et quibus adhibeatur; 
diversi sunt enim deliberantium animi, duples condioio. 

87 nam consultant aut plures aut singuH, sed in utrisque 
diSerentia, qiiia et in pluribus multum interest, senatus 
sit aa populus, Eomani a,n Pidenates, Graeci an barbari, 
et in singulis, Catoni petendos honores suadeamus an 
0. Mario, de ratione belli Scipio prior an Pabius deliberat. 

88 proinde intuenda sesus, dignitas, aetas, sed mores praeci- u 
pue discrimen dabunt. et honesta quidem honestis suadere 
facillimum est; si vero apud turpes recta optinere cona- 
bimur, ne videamur exprobrare diversam yitae sectam 

89 Cavendum. et auirous deliberantis con ipsa honesti tiatura, 
quam ille non respicit, permovendus, sed laude, vnlgin 
opinione, et si parum proficiet haec vanitas, secutura ei 
his utilitate, aliquanto vero roagis obiciendo ^liquos, si 

40 diverea fecerint, metus. nam praeter id, quod his leTissimi 
cuiusque animus facillime terretur, nesoio an etiam naturv 
liter apud plurimos plus valeat malorum timor quam speifl 
bonorum, sieut facilior eisdem turpium quam bonestomaiB 

41 intellectus est. aliquando bonis quoque suadentur pam 
decora, dantur parum bonis consilia, in quibus ipsorUTOj 
qui consulunt, spectatur utilitas. nec me fallit, quae statii 
cogitatio subire possit legentem: hoc ergo praecipis I 

42 hoc fas putas? poterat me liberare Cicero, qui ita scriM 
ad Brutum praepositis plnrirois, quae boneste suadec 



6 qmj quae B 14 deliberent AB 2S namj nam quo 
M namqae T* 28 dantur parum bonis om A 82 propt 



171 

IfiMsari possmt: 'Bimns bonua yir, si haee suadeam? 

Riimiiime. suasoris enim &iis est utilitaa eius, coi 

■ ^BiEqiie Euadet. at recta sunt: quis uegat? sed non 

I Mt semper rectis in suadendo lacus'. sed quia est 
f Biltior quaestio nec tantum ad suasorias pertinet, desti- 
natus est mihi locua duodecimo, qui summus futunis est, 
libro. nec ego quidquam fieri turpiter yelim. verum interim +8 
iaee vel ad soliolarum exercitationes pertinere credantur: 
oam et iaiquorum ratio nosceada est, ut melius aequa 

lotneamur. interim si quis bono inhonesta suadflbit, memi- 44 
Mrit non suadere tamquam inhonesta, ut quidam decla- 
matores Sextum Pompeium ad piratieam propter hoc ipsum, 
'[uod turpis et crudelis sit, impellunt, aed dandus jllis 
defonnibus colov idque etiam apud malos; neque eoim 

li quisquam est tam matus, ut videri velit. sic Catilina apud 45 
Salluslium loquitur, ut rem sceleratissimam non malitia, 
sed indignatione videatur audere, sic Atreus apud VariTim 
'iam fero' inquit 'infandissima', 
'iam facere cogor', 

to quanto magis eis, qoibus cura famae fuit, conservandus 
est hic velut ambitus. quare et, cum Ciceroni dabimus 48 
consilium at Antonium roget, vel etiam ut Fhilippicas, 
it« Titam pollicente eo, eiurat, non eupiditatem lucis ad- 
legaliimus (haec enim si valet iu animo eius, tacentibus 
H qaoque nobis valet), sed ut se rei publicae servet horta- 
bimur. hac il)i opus est occasione, ne eum talium precum 47 
pudeat. et C. Caesari snadentes regnum adfirmabimus, 
stare lam rem publicam sisi udo regente non posse. nam 
qnt de re nefaria deliberat, id solum quaerit, quo modo 
itqDUn iniBimum peeoare videatur. 

Moltura refart etiam, quae sit persona suadentis, quia 48 

15 Coniur. Catil. 




172 QVINTILIAHI mST. OR. 

ante acta vita si inlustris fuit aut clarius genus aut aetas 
aut fortuna adfert erpectationem, providenduio est ne 
quae dicuntur ab eo, qui dicit, dissentiant, at bis coutraria 
sumnmsiorem quendam modum postulant. nam quae in 
nliia libertas est, in aliis licentia vocatur, et quibusdnm s 
suf&eit auctoritas, quosdam ratio ipsa aegre tuetur. 

49 Ideoque longe mihi difficillimae videntur prosopo- 
poeiae, in quibus ad relicum suasoriae laborem accedit 
etiam personae difficuUas: namque idem illud aliter Caesar, 
aliter Cicero, aliter Cato suadere debebit. utilissima vero v> 
haec exercitatio, vel quod dnplicis est operis vel quod 
poetis quoquB aut historiarum futuris scriptoribus pluri- 

50 mum ooufert: verum et oratoribus necessaria. nam sunt 
multae a Graecis Latinisque compositae orationes, quibus 
alii uterentur, ad quorum condicionem vitamque aptanda a 
quae dicebantur fuerunt. an eodem modo eogitavit aat 
eandem personam induit Cicero, cum scriberet Cn. Pom- 
peio et cum T. Ampio ceterisve, ac non unius cuiusque 
eorum fortunam, dignitatem, res gestas intuitua omniuin, 
quibua vocem dabat, etiam imaginem espressit, ut meliufl « 

61 qiiidejn, sed tamea ipsi dicere viderentur? neque 
minus vitiofsa est oratio, si ab bomine, quam si ab re|, 
cui accommodari debuit, dissidet. ideoque Ljsias optimA^ 
videtur in iis, quae scribebat indoctis, servasse veritattl 
fidem. enimvero praecipue declamatoribus consideranduii^ 
ast, quid cuique personae conveniat, qui paucissimas 
troversias ita dicuut ut advocati: plerumque filii, paroiitA^i 
divites, senes, asperi, lenes, avari, denique superstitioai^ 
timidi, derisores fiunt, ut vix comoedianmi actoribus plxireK 
habitus in pronuatiando concipiendi sint, quam bis i 

62 dicendo. quae omnia possunt videri prosopopoeiae, quaa 
ego suasoriis subieci, quia nullo alio ab bis quam pe: 
distat. quamquam haec aliquando etiam in controversiu 



3 atJautJ Itl a,n] ad B at Ambr. 3 11 eandem omJ 
indncit Jt 27 parentcB A; patree BP 31 quam] quaaJ 
3-' alio £!•■. modo .* 33 diBta,a\, BP 



nr. 8, ia— 58. 173 

dncitur, quae ei historiis eompositae eertis agentium no- 
ffiinibus continentur. neque ignoro pleriuuque exercitatiouis 53 
gratia poni et poeticas et historicas, ut Priami verba 
apud AchilleD aut Sullae dicta.turaiii deponentis in cou- 
s tione. sed haec in partem cedent trium generuni, in quae 
causas divisimus. nam et rogare, indicare, rationem reddere, 
et alia, de qaibus supra dictuin est, varie atque ut res 
tulit in materia iudiciali, deliherativa, demonstrativa sole- 
mu9, frequentissirae vero in bis utimur ficta personai-um, 54 

10 quaa ipai suhstituimus, oratione. ut apud Cieeronem pro 
Caelio Clodiam et caeeus Appius et Clodius fi^ter, ille in 
eaatigationem, hic in eshortationem morum eompositus, 
adloqoitur. 

Solent in scholis fingi m&teriae ad deliberandum slmi- o5 

is liores controversiis et ei utroque genere commixtae, ut 
cura apud C. Caesarem eonsultatio de poena Theodoti po- 
nitur; constat enim accusatione et defecBione causa eius, 
quod est iudiciahum proprium, permixta tamen est et 
utilitfttia ratio; an pro CaesarB fuerit oceidi Pompeium? »<* 

21) an timendum a rege bellum, si Theodotus sit occisus? an 
id ininime opportnnum hoo tempore et periculosum et certe 
longnm sit futurura? quaeritur et de honesto: deceatne 57 
Caesarem «Itio Pompei? an sit verendura, ne peiorem 
faciat suarum partium eausam, si Pompeium indignimi 

8S morte fateatur? quod genus accidere etiam veritati potest, 58 

Non simples autera cirea suasorias error in pJerisque 

declamatoribus fuit, qui dicendi gecus in his diversum 

atque in totum illi iudiciali contrarium esse esistimaverimt. 

nam et principia abrupta et concitatam semper orationem 

30 et in verbis efiiisiorem, ut ipsi vooant, cultiua adfecta- 
yerunt, et earum hreviores utique commentarios quara 

10 c H sqq 

3 verba facientia apud Halin Vi iii eihortatioDem vicio 
A in oratiODBm moram B in ortationem mornm P in exh. 
vitiorum Zunipt H solent io] sollemniB B 16 et om A 

17 cansa eiuBj causae BP 18 tamen A-. a»'!»!». »P 



174 QTINTILIAJn INST. OR. 

59 legalis materiae facere ela.bovaniiit. ego porro iit prooemio 
yideo non utique opus esse suasoriis propter qiias diii 
Hupra causas, ita cur initio furiose sit exclamandum non 
intellego, cum proposita consultatioBe rogatus sent^utiun, 
si modo est sanos, non quiritet, sed quam maxime potest 
civili et humano ingressu mereri adsensum deliberantis 

flO velit. cur autem torrens et utique aequaliter concitata sit 
in ea dioeutis oratio, cum vel praecipue moderationeiii 
consilia desidereut? neque ego negaverim saepius subsidere 
in controversiis impetura dicendi prooemio, narratioiie, 
argumentis, quae si detrahas, id fere supererit, quo suasoriae 
coDstant, verura id quoque aequalius erit, nou tumttltuo- 

61 sius atque turbidius. verborum autem magnificentia non 
validius est adfectanda suasorias declamautibus, . 
tingit magis. naai et personae fere maguae fiHgentibua- 
placent, regum, principuro, senatus, populi, et res araplioreB: 
ita cum verba rebus aptentur, ipso materiae nitore clarfr 

02 scunt. aiia veris consiliis ratio est, ideoque Theophrastns: 
quam maxime remotum ab omni adfectatioBe in ddihera-' 
tivo genere voluit esse sermouem, secutus in hoc auctoiii 
tatera praeceptoris sui, quaraquam dissentire ab eo non 

63 tamide solet. namque Aristoteles idoneam maxime ad 
lendum demonBtrativam proiimamque ab ea iudicialemj 
putavit, videlicet quoniam prior illa tota esset ostentiM 
tionis, haec secunda egeret artis vel ad fallendum, si it^ 
poposcisset utilitas, consilia fide prudentiaque cocstarent 

64 quibus in demonstrativa consentio (uam et om 
scriptores idera tradidenmt), in iudiciis autera consiliisqi» 
secnndum condicionera ipsius, quae tractabitur, rei accoi 

65 modandam dicendi credo rationeui. nara et Pbilippicas, 
Demosthenis isdem quibus habitas ia iudiciis oratioiiear 

B2 Rhet. 3, 12 




I laboramnt .4 B furioae Regius: furioao 

derationeni ratioaemque Bi' 19 atfectatioue JV: adfectioa» 
36 conailio — confttatet A 



lU. 8, 58—70. 



175 



■•rideo eminere virtutibus, et Ciceronia sententiae et con- 
tiones soii nunus i:larum, quajn est in accusationibus ac 
defensionibus, eloquentiae lunien OBtendunt. dicit tameu 
idem de suasoria hoc modo: 'tota autem oratio sim- 

I ples et gravis et sententiis debet oraatior esse 
qnam verbis'. usum eiemplorum nulU materiae magis Gft 
convenire merito fere omnes consentiunt, cum plerumque 
rideantur respondere futura praet«riti3 liabeaturqiie ex- 
perimentum velut quoddam rationis testiraoniura. brevitas 67 

igqiioqae aut copia non genere materiae, sed mado constat; 
in consiliis plerumque simplicior quaestio est, ita 

Qiiae omnia vera esse sciet, si quis non orationes 
, Bed historias etiam (namque in his contiones atque 
■Mntentiae plerumque suadendi ac dissuadendi funguntur 
officio) legere maluerit quam in commentariis rhetomm 

cere; inveniet enim nec in consiliis abrupta initia 68 
et concitatius saepe in iudiciis dictum et verba aptata 
rebus in utroque genere et breviores aliquando causarum 
I n oratioiies quam sententiarum. ne illa quidem in iis vitia 69 
deprendet, qutlms quidam declamatores laborant, quod et 
eontra sentientibus inhumane conviciantnr et ita plerumqoe 
dicunt, tamquam ab iis, qui deliberat, utique diasentiat; 
iiieoque obiurgantihus similiores sunt quam suadentibus. 
; haec adulescentes sibi scripta sciant, ne aliter, quam dicturi 70 
Mint, eserceri velint et in desuescendis nioreiitm-. ceterum 
'imi advocari coeperint in consilia amieorum, dieere 
si.'nteQtiam in senatu, suadere si quid consulet priuceps, 
quod pi-aeceptia fortasse non credunt, usu docebuntur. 



3 Part. orat. 27, 97 

10 conBtoat a 11 in om A 18 apta A 33 (ielir 

berant ivmr | diagentiant »*• 38 consulet princepBj et con- 
euli et principi .1 (i e conauUet princepa?) 29 creilant B 



176 QVINTILIAM INaT. OR. 

pE PARTIBU8 CAUSAEUM lUDICIALIUM.] 

1 IX. Nunc de iudiciali genbre, quod esfc praecipue 
niiiHiples aed officiis coustat duobus, intentionis ac de- 
pulsionis. cuius partes, ut plurimis auctoribus placuit, 
quinque suat; prooeaiiuni, narratio, probatio, r€ 
tatio, peroratio. bis adiecerunt qaidam partitios 
propositionem, excessurn, quorum priores duae proba- 

2 tioni succeduat. nam proponere quidem quae sis proba- 
turuB necesse est, sed et concludere; cur igitur, si illa 
pai^s causae est, non et haec sit? partitio vero dia-« 
positioEis est species, ipsa dispositio pars rhetorices et 
per omais materias totumque earum corpua aequaliter 

8 fiisa, sicut inventio, eiocutio: ideoque eam non orationis 
totius partem unam esse credendum est, sed quaestionum 
etiam singuiarum. quae est enim quaestio, iu qna non it 
promittere possit orator, quid primo, quid secundo, quid 
tertio sit loco dicturus? quod est proprium partitionis. 
quam ergo ridieulum est quaeationem quidera speciem esae 
probationis, partitioneni autem, quae sit species quaestionis, 

4 partem totius orationis vocari? egressio vero vel, quod ai 
usitatius esse coepit , excessus , sive est estra causam, 
non potest esse pars causae, sive est in causa, adiuto- 
rium vel ornamentum partium est earum, ex quibus egre- 
ditur. nam si, quidquid in causa est, pars causae vocabituT, 
cur non argumentum, aimilitudo, locus commuais, aEFectus, » 

5 esempla partes voceutur? tamen nec eis adsentior, qui 
detrahunt refutatiouem, tamquam probationi subiectam, 
ut Aristoteles. haeo enim est, quae coustituat, illa, quw ■ 
destruat. hoc quoque idem aiiquatenus uovat, quod 
oemio non narratiouem subiungit, aed propositionema 
verum id facit, quia propositio ei genus, narratio spedef 
videtur, et hac noa semper, illa semper et ubique credi 



28 Rhet. a, 26 — 20 ib. 3, 13 



7 quarum/* 8 Buccidunt JtySii ISsicntia 
36 aee eiaj neque his JSneciia PMoHa 4 



m. 9, 1—9. 10, 1. 177 

Verum ex his, quas constitui, partibus non ut quid- 6 
que primum dicendmn, ita primum cogitandum est, sed 
ante omnia intueri oportet, qnod sit genus causae, quid 
in ea quaeratur, quae prosint, quae noceant, deinde, quid 
5 confirmandum sit ac refellendum, tum, quo modo narran- 
dum: expositio enim probationum est praeparatio nec 7 
esse utilis potest, nisi prius constiterit, quid debeat de 
probatione promittere. postremo intuendum, quem ad mo- 
dum iudex sit conciliandus; neque enim nisi totis causae 

10 partibus diligenter inspectis scire possumus, qualem nobis 
facere animum cognoscentis expediat, severum an mitem, 
concitatum an remissum, adversum gratiae an obnoxium. 

Neque ideo tamen eos probaverim, qui scribendum 8 
quoque prooemium novissime putant. nam ut conferri 

15 materiam omnem, et, quid quoque sit opus, con- 
stare debet, antequam dicere aut scribere ordiamur, ita 
incipiendum ab iis, quae prima sunt. nam nec pingere 9 
quisquam aut fingere coepit a pedibus, nec denique ars 
ulla consunmiatur ibi, unde ordiendum est. quid fiet alio- 

so qui, si spatium componendi orationem stilo non fuerit? 
nonne nos haec inversa consuetudo deceperit? inspicienda 
igitur materia est, quo praecepimus ordine, scribenda, quo 
dicimus. 

[DE GENERIBUS.] 

S5 X. Ceterum causa omnis, in qua pars altera aientis 1 
est, altera recusantis, aut unius rei controversia constat 
aut plurium: haec simplex dicitur, illa coniuncta. una 
controversia est per se forti, per se adulterii. plures 
aut eiusdem generis, ut in pecuniis repetundis, aut diversi, 

80 ut si quis sacrilegii et homicidii simul accusetur. quod 
nunc in publicis iudiciis non accidit, quoniam praetor 



5 tunc A 7 constiterit corr P: constituerit ABP^ 

9 totiuB ed Camana 15 quoque AB cuique P^ loco add 
Regius quandoque Kroll 16 decet J»^?, ft 18 aut] ac B 
19 exordiendum A 22 praecipimus BP 23 dicemus A 
26 agentis ABP: corr YoTiimr cf ^ Vl^ \^ Cvi. T«^. «^ 

QvnrriLiAirvB ed. fiadermacher. I. VL 



178 QVmTILUNI INST. OR. 

certa lege sortitar, principum autem et senatus cognitioni' 
bus frequens est et popidi fuit. privata quoque iudicia 
saepe unum iudicem habere multis et diversis formulis 

2 solent. nec aliae species erunt, etiamsi tmus a duobus 
dumtaxat eandem rem atque ex eadem causa petet, aat & 
duo ab uno, aut plures a pluribus: quod accidere in here- 
ditariis litibus inteiim scimus, quia, quamvis in miiltis 
personis, causa tamen una est, nisi si condicio personarum 
quaestiones variaverit. 

8 Diversum his tertiimi genus, quod dicitur conpara- lO 
tivum. cuius rei tractatus in pai-te causae frequens est, 
ut cum apud centumviros post alia quaeritur et hoc, uter 
dignior hereditate sit. rarum est autem, ut in foro iudicia 
propter id solum constituantur, sicut divinationes, quae 
fiunt de accusatore constituendo, et nonnumquam interis 

4 delatores, uter praemium meruerit. adiecerunt quidam nu- 
mero mutuam accusationem {avxnMxxryyoqUc yocatnr) 
aliis videlicet succedere hanc quoque conparatiyo generi 
existimantibus. cui similis erit petitionum invicem diver- 
sarum: quod accidit vel frequentissime. id si et ipsumso 
vocari debet avxtTtccvrjyoQLcc (nam proprio caret nomine), 
duo genera erunt eius: alterum, quo litigatores idem cri- 
men invicem intentant^ alterum, quo aliud atque aliud. 
cui et petitionum condicio par est. 

6 Cum apparuerit genus causae, tum intuebimur, nege-« 
turne factum, quod intenditur, an defendatur, an iJio 
nomine appelletur, an a genere actionis repellatur: unde 
sunt status. 

[QUID SIT QUAESTIO, RATIO, lUDICATIO, CONTINENS ET 

QUATENUS NECESSAMA.] so 

1 XI. His inventis intuendum deinceps Hermagorae 
videtur, quid sit quaestio, ratio, iudicatio, con- 



17 quae &vti%ccT7iyoQia vocatur BP cfp 19C, 16 18 Buc- 

eidere jBJ*^ 32 continens] continens /// synechon J» et <fwe2<w 
M eat continena T* contineuB Q 



m. 10, 1—6. 11, 1—6. 179 

tinezis, vel ut alii yocant, firmamentum. quaestio 

latius intellegitur omnis, de qua in utramque partem vel 

-/ io plures dici credibiliter potest. in iudiciali autem materia 

>| duplidter accipienda est: altero modo, quo dicimus multas 2 

• squaestiones habere controversiam, quo etiam minores 

omnis complectimur, altero, quo significamus summam 

iUam, in qua causa yertitur. de hac nunc loquor, ex qua 

nascitur status, an factum sit, quid factum sit^ an recte 

factum sit. has Hermagoras et ApoUodorus et alii plurimi 8 

Mscriptores proprie quaestiones yocant, Theodorus, ut 

dixi, capita generalia, sicut illas minores aut ex illis 

pendentes specialia: nam et quaestionem ex quaestione 

nasci et speciem in species dividi convenit. hanc igitur 4 

quaestionem veluti principalem vocant f^Tt/fta. ratio 

i5autem est, qua id, quojd factum esse constat, defenditur. 

et cur non utamur eodem, quo sunt usi omnes fere, 

exemplo? Orestes matrem occidit: hoc constat. dicit se 

iuste fecisse: status erit qualitatis, quaestio, an iuste fe- 

cerit, ratio, quod Clytaemestra maritum suum, patrem 

20 Orestis, occidit: hoc (uxvov dicitur, %qiv6^evov autem iu- 

dicatio, an oportuerit vel nocentem matrem a filio occidi. 

quidam diviserunt aYrtov et alrCccv^ ut esset altera, propter 5 

quam iudicium constitutum est, ut occisa Clytaemestra, 

altera, qua factum defenditur, ut occisus Agamemnon. sed 

S5 tanta est circa verba dissensio, ut alii aixCav causam iu- 

dicii, aixiov autem facti vocent, alii eadem in contrarium 

vertant. Latinorum quidam haec initium et rationem 

vocaverunt, quidam utrumque eodem nomine appellant. 

causa quoque ex causa, id est aixiov i^ alxlov^ nasci videtur, 6 

30 quale est: occidit Agamemnonem Cljtaemestra, quia ille 

filiam communem immolaverat et captivam paelicem ad- 

ducebat. idem putant et sub una quaestione esse plures 

rationes, ut si Orestes et alteram adferat causam matris 

necatae, quod responsis sit inpulsus: quot autem causas 

35 faciendi, totidem iudicationes ; nam et haec erit iudicatio, 

2 omnis res, de qua Spaldin^ 



r 



\ 



180 QTDSTILIANI 1N8T. OB, 

7 &a responsis parere debaerit. sed et una causa pliires 
habere quaestiones et iudicationes, ut ego arbitror, potesti 
ut in eo, qui cum adulteram deprensam occidisset, aM- 
terum, qui tum effugerat, postea in foro occidit; caus» 
enim est una: adulter fuit. quaestionea et iudicationM,' 

8 an illo tempore, an illo loeo licuerit occidere. sed sioul^' 
cum sint plures quaestiones omDesque suos status hab«aiit^ 
causae tamen status unus est, ad quem refenintur omDia, 

9 ita iudicatio maxime propria, de qua pronuntiatur. avrepv 
autein, quod, ut disi, coutinens alii, firmamentum aliiit 
putant, Cieero firmissimam argumentationem de- 
fenaoris et adpositissimam ad iudicationem, qui- 
busdam id yidetur esae, post quod nihil quaeritur, quibus- 
dam id, quod ad iudieationem firmissimum adfertnr, 

10 causa facti non in omnis controTersias cadit ; nam quae m 
fuerit causa faciendi, ubi factum negatur? at ubi causa 
tractetur, negant eodem loco esse iudicationem quo qnae- 
stioneiu, idque et in rhetoricis Cicero et in partitiocibua 

11 dicii. -nam in conieetura est quaestio ex illo 'factum, non 
factum', an factum sit. ibi ergo iudicatio, ubi quaestio,» 
quia in eadem re prima quaestio et extrema disceptatio. 
at in qualitate 'matrem Orestea oceidit: recte, non reete', 
an recte occiderit quaestio, nec statim iudieatio. quando 
ergo? 'ilia patrem meum ocoiderat: sed non ideo tu im- 

13 trem debuisti occidere': an debuerit bic, iudicatio. firma-s 
mentum autem verbis ipsius ponam; 'si velit Orestes 
dicere eius modi animum matris 3uae fuisse ii 
patrem auum , in se ipsum ac aororea , in regaam, 
in famam generis et familiae, ut ab ea poenss 



J — 18 ib. et Part. 30, 104 — 28 De 



1 aed et a-, aed AP 8 eat Gesntr: sit 13 apposi- 

BBimam (Ke. p, corr P: adpotiseimam B potentisHimam A 
'■ at Seffius: aut 35 debuetit, hio edebant: oorr KideTiin 

27 /uiase A Cic.-. om BP 



m. 11, 6—19. 181 

)eri sui potissimimi petere debuerint'. utuntur alii 18 
taJibus exemplis: ^qui bona patema consumpserit, 
contionetur: in opera publica consumpsit': quaestio, 
quisquis constunpserit prohibendus sit, iudicatio, an 
li sic. vel in causa militis Arrunti, qui Lusium tribu- 14 
im vim sibi inferentem interfecit, quaestio, an iure fe- 
rit, ratio, quod is vim adferebat, iudicatio, an indem- 
.tum, an tribunum a milite occidi oportuerit. alterius 16 
lam status quaestionem, alterius iudicationem putant. 
laestio qualitatis, an recte Clodium Milo occiderit, iudi- 
tio coniecturalis, an Clodius insidias feceht. ponunt et 16 
ud, saepe causam in aliquam rem dimitti, quae non sit 
opria quaestionis, et de ea iudicari. a quibus multum 
ssentio. nam et illa quaestio W omnes, qui patema 
na consumpserint, contione sint probibendi' babeat 
»ortet suam iudicationem. ergo non alia quaestio, alia 
dicatio erit, sed plures quaestiones et plures iudicationes. 
lid? non in causa Milonis ipsa coniectura refertur ad 17 
lalitatem? nam si est insidiatus Clodius, sequitur ut 
cte sit occisus. f cum vero in aliquam rem missa causa 
3t] recessum est a quaestione, quae erat, hic constituta 
laestio, ubi iudicatio est. 

Paulum in his secum etiam Cicero dissentit. nam in 18 
etohcis, quem ad modum supra dixi, Hermagoran est 
sutus. in topicis ex statu effectam contentionem KQtvo- 
vov existimat, idque Trebatio, qui iuris erat consultus, 
ludens qua de re agitur appellat: quibus id continea- 
r, continentia, quasi firmamenta defensionis, 
libus sublatis defensio nuUa sit. at in pahitioni- 19 
is oratohis firmamentum, quod opponitur defensioni, 
lia continens, quod primum sit, ab accusatore dicatur, 



26 Top. 26, 95 — 30 c 29, 103 sqq 



1 sui potissimum PQ Cic. potissimum B pot. sui A 
Arunci P Aurunci Regius 18 referatur BP 21 est del 
alm I est a] et a 17 | hic constituta B c. hic P et hic const. A 

22 ubi om A 



QVINTILIAm mST. OR. 



1 



ratio a reo, es rationia et firmainenti quaestione diacep- 
tatio sit iudicationum. 

Verius igitur et breriua, t[ui statum et eontinens 
et iudicationem esse voluerunt: continens autem id esse, 

20 qno sublato tis esse non possit. boc mibi videQtur atram- i 
que causam corapleii, et quod Oreates matrem. et qnoi 
Clytaemestra Agamenmoaem occiderit. idem iudicationein 
et statum consentire semper esiatimarunt: neque eniin 
aliud eorum rationi conyeniena fuifiset. 

21 Venim haec adfectata suptilitaa circa noraina rerajn w 
~ ambitiose laboret, a nobis in hoc adsumpta aolum, ii6 

parum diligenter inquisisae de opere, quod adgressi suninfi, 
videremur. sirapiicius autem instituenti non est necesse 
per tam minutaa rerum particalas rationem docendi con- 

22 cidere. quo vitio multi quidem laborarunt, praecipuB » 
tamen Hermagoraa, vir alioqui suptilis et iu plurimis ad- 
miraadus, tantum diligeotiae nimium aoUicitae, ut ipsa 

2S eiiis reprebensio laude aliqua non indigna ait. haec autem 
brevior et vel ideo lucidior multo via neque diacentem 
per ambages fatigabit, nec corpus orationis in parvamo-s* 
menta diducendo eonsumet. nara qui viderit, qiiid sit quod 
in controversiam veniat, quid in eo et per quae velit 
efficere pars diversa, quid nostra, quod in primis est iutu- 
endum, nihil eorum ignorare, de quibus supra diximus, 

21 poterit. neque est fere quisquam, modo non atultus atque is 
ah o nini proraua uau dicendi remotua, quin sciat, et quid 
litem faciat {quod ah illis causa vel contineua dieitur), 
et quae sit iuter litigantes quaestio, et de quo iudicari 
oporteat: quae omnia idem sunt. nam et de eo quaestio 
eat, quod in controversiam venit, et de eo iudicatur, de!( 

85 quo quaestio est. sed non perpetuo intendimus in haec 
animum et cupiditate laudis utcumque adquirendae vel 
dicendi voluptate evagaraur, quando uberior eemper eitra 



3 bi, qui A i idem esse vol. Pnonitem Q \ voloerint B 

11 laborat A 14 dicendi P" 16 mirandus A 81 do- 

eeado A 



ni. 11, 19—28. 183 

causam materia est, quia in controversia pauca sunt, 
extra omnia, et hic dicitur de iis, quae accepimus, illic, 
de quibus volumus. nec tam hoc praecipiendum est, ut 26 
quaestionem, continens, iudicationem inveniamus fnam id 

i quidem facile est), quam ut intueamur semper aut certe, 
si digressi fuerimus, saltem respiciamus, ne plausum ad- 
fectantibus arma excidant. Theodon schola, ut dixi, omnia 27 
refert ad capita. his plora intelleguntur, uno modo summa 
quaestio item ut status, altero ceterae, quae ad sununam 

9 referuotur, tertio propositio cum adfirmatione, ut dicimus 
'caput rei est' [apud Menandrum xsfpdJiaiov iariv]. in uni- 
versum autem, quidquid probandmn est, erit caput, sed 
id maius aut minus. 

£t quoniam, quae de his erant scriptoribus artium 28 

s tradita, verbosius etiam, quam necesse erat, exposuimus, 
praeterea, quae partes essent iudicialium causarum, supra 
dictum est, proximus liber prima, id est exordia concipiet. 



5 certe AM*: certa B 11 et apud A, additamentum del 
Spalding 14 a scriptoribus AP'^ 17 a prima id est ex- 
ordio incipiet A 




Perfecto, Marcelle Vitori, operis tibi dicata tertio libro 
et iam quarta fere laboris parte transacta nova iasupar 
loihi diligentiae oausa et altior sollicitudo, quale iudicium i 
hominiiin emererer, acoessit. adhuc enim velut studia inter 
Bos conferebfwnns , et si parum nostra iastitutio probare- 
tur a ceteris, contenti fore domestico usu videbamur, ut 

2 tui meique filii formare disciplinam satis putaremus. cum 
yero mihi Domitianus AugTistus sororis suae nepotuai delfl-i' 
gaverit curam, non satis honorem iudiciorum eaelestimn 
iutellogam, nisi ex hoc oneris quocjue raagiiitudinem metiar. 

3 quis enim mihi ant mores excolendi sit modus, ut eos 
non inmerito probaverit sanctissimus eensor. aut studia, 
ne fefellisse iu iis videar principem ut in omuibus, ita ii 

4 eloquentia quoque emiaeutissimum? quod si nemo miratur j 
poetas maximos saepe fecisse, ut non solum initiis opero 
auorura Musas iuvocarent, sed provecti quoque longins 
cum ad aliquem graTiorem venissent locum, repeterent I 

5 vota et velut nova precatione uterentur, tnihi quoque pro- K 
fecto poterit ignosci, st, quod initio, quo primum hanc 
materiam incohavi, non fecerara, uunc omnis in auxiliam 
deos ipsumque in primis, quo neque praesentius aliud n 
studiia magis propitium numen est, inTOcent, ut, quantn 



iratur h 

ngina^l 
terentl 



id nflftB 
UDtn^l 



IV. Pr006mitiiii 1—7. 1, 1—3. 185 

^obis expectationis adiecit, tantum ingenii adspiret dex- 

terque ac yolens adsit et me qualem esse credidit faciat. 

cuius mihi religionis non haec sola ratio, quae maxima 6 

est, sed alioqui sic procedit ipsum opus, ut maiora prae- 

s teritis ac magis ardua sint, quae ingredior. sequitur enim, 

iit iudicialium causarum, quae simt maxime yariae atque 

multiplices, ordo explicetur: quod prooemii sit officium, 

quae ratio narrandi, quae probaiionum fides, seu propo- 

sita confirmamus seu contra dicta dissolyimus, quanta yis 

10 in perorando, seu reficienda brevi repetitione rerum me- 

moria est iudicis sive adfectus, quod est longe potentissi- 

mum, commovendi. de quibus partibus singulis quidam 7 

separatim scribere maluerunt velut onus totius corporis 

veriti, et sic quoque compluris de una quaque earum 

15 libros ediderunt. quas ego onmis ausus contexere prope 

infinitum laborem prospicio et ipsa cogitatione suscepti 

muneris fatigor. sed durandum est, quia coepimus, et si 

viribus deficiemur, animo tamen perseverandum. 

[DE EXORDIO.] 

20 I. Quod principium Latine vel exordium dicitur, 1 
maiore quadam ratione Graeci videntur %qooI(iiov nomi- 
nasse, quia a nostris initium modo significatur, illi satis 
clare partem hanc esse ante ingressum rei, de qua dicen- 
dum sit, ostendunt. nam sive propterea, quod oTfirj cantus 2 

25 est et citharoedi pauca illa, quae antequam legitimum 
eertamen incohent emerendi favoris gratia canunt, prooe- 
TninTn cognominaverunt, oratores quoque ea, quae prius 
quam causam exordiantur ad conciliandos sibi iudicum 
animos praelocuntur, eadem appeUatione signarunt, sive 3 

30 quod olfiov idem Graeci viam appellant, id, quod ante 
ingressum rei ponitur, sic vocare est institutum: certe 
prooemium est, quod apud iudicem dici prius quam cau- 



8 sit fides BP 9 sive contra B 27 cognominarant 
C<m p 501 nominaverunt A 32 dici om BP 



186 QVTNTILIANI INST. OR. 



1 

I 



sam cogQoverit prosit, vitioseque in scholis facimus, quod 
exordio semper sic utiimir, quasi causam iudt 

4 Terit. cuius rei licentia ex hoo est, quod ante dpclama- 
tiooem illa velut imago litis exponitur. sed in foro quoqua 
coDtiDgerB istud principzorum genus aecuudis actiombuB 
potest, priniis quidem raro umquam, nisi forte apud Bum, 
uui res iam aliunde nota sit, dicimus. 

6 Causa principii nulla alia est, quam ut auditorem, quo 
sit nobis in ceteris partibus accommodatior, praeparemus. 
id fieri tribus aiaiime relius inter aactorea pluriraos con- 
stat, si benevolum, attentum, docilem feeerimus, noli 
quia ista non per totam actionem sint custodienda, sed 
quia initiia praecipue necessaria, per qua« in aminum ia- 
dicis, ut procedere ultra possimus, adiiiittunur. 

6 Benivoleatiam aut a persouis duci aut a causia \i 
accBpimus. sed personarum uon est, ut plerique credide- 
ruat, triplex ratio, ex litigatore et adversario et iudice: 
nam exordium duci nonnumquam etiam ab actore causae 

7 Bolet. quamquam enim pauciora de ae ipso dieit et parciuB, 
plurimum tamen ad omnia momeati est in hoc positum, » 
si vir bonus creditur. sic enira, continget, ut non studiuni 
advocati videatur adierre, sed paene testis fidem. quar« 
in primis eiistimetiir venisse ad agendum ductus ofScio 
vel coj^nationis vel amicitiae, maiimeque, ai fleri poterit, 
rei publicae aut alicuius certe oon mediocris exemplix 
quod sine dubio multo magis ipsis litigatoribua faciendiua 
eat, ut ad agendum magna atque honesta ratione ant 

8 etiam necessitate accessiase videantur. sed ut praecipoa 
in hoe dicentis auctoritaa, si omnis in subeundo negotio 
auapicio sordium aut odiorum aut ambitionis afuerit, ita 
quaedam in his quoque commendatio tacita, si noB iufir- 
mos, imparatoa, impares agentium contra ingeniia 

9 mus, qualia sunt pleraque Messalae prooemia. est ei 

1 prosit «#■; poaait .* cf Dionysii Halic. de Lygia J 
3 cui rei A ii feceris Cass, hinc cf Vt p 421 sg 

16 dncimus — accipimus A 21 contingit A 

G. Meyer 32 imparatos a: et p om B 




IV. 1, 3—15. 187 

naturalis fEiYor pro laborantibus, et iudex religiosas liben- 
tLssime patronum audit, quem iustitiae suae minime timet. 
inde illa yeterum circa occultandam eloquentiam simulatio, 
multom ab hac nostrorum temporum iactatione diversa. 

5 vitandum etiam, ne contumeliosi, maligni, superbi, male- 10 
dici in quemquam hominem ordinemve videamur praeci- 
pueque eorum, qui laedi nisi adversa iudicum voluntate 
non possunt. nam in iudicem ne quid dicatur non modo 11 
palam, sed quod omnino intellegi possit, stultum erat 

10 monere, nisi fieret. etiam partis adversae patronus dabit 
exordio materiam, interim cum honore, si eloquentiam 
eius et gratiam nos timere fingendo, ut ea suspecta sint 
iudici, fecerimus, interim per contumeliam, sed hoc per- 
quam raro, ut Asinius pro Urbiniae heredibus Labienum 

15 adversani patronum inter argumenta causae malae posuit. 
negat haec prooemia esse Comelius Celsus, quia sint extra 12 
litem: sed ego cum auctoritate summorum oratorum magis 
ducor, tum pertinere ad causam puto quidquid ad dicen- 
tem pertinet, cum sit naturale ut iudices iis, quos liben- 

20 tius audiunt, etiam facilius credant. ipsius autem litiga- 13 
toris persona tractanda varie est: nam tum dignitas eius 
adlegatur, tum commendatur infirmitas. nonnumquam con- 
tingit relatio meritorum, de quibus verecundius dieendum 
erit sua quam aliena laudanti. multum agit sexus, aetas, 

25 condicio, ut in feminis, senibus, pupillis, liberos, parentis, 
coniuges adlegantibus: nam sola rectum quoque iudicem 14 
inclinat miseratio. degustanda tamen haec prooemio, non 
consumenda. adversarii vero persona prope isdem omnibus, 
sed e contrario ductis inpugnari solet. nam et potentes 

80 sequitur invidia et humiles abiectosque contemptus et 
turpes ac nocentes odium, quae tria sunt ad alienandos 
iudicum animos potentissima. neque haec dicere sat est, 15 



3 eloquentiam suam lY 4 multo HP^ 6 praecipue P 
8 possint BnB9 9 sed ne quod A 10 etiam A Valla 

in P: etenim BP^ 12 et A: ad BP (ac Valla) 25 ut 

in AP*: m BP^ 30 contemptio BP^ 



r 



188 QVINTILIAHI INST. OR. 

quod datur etiara imperitis; pleraque augenda ac minuep- 
da, ut espediet: lioc eaim oratoris est, Ula causau. 
B ludicem conciliabimas nobis non tantmn laudamio 
eum, quod et fleri cum modo debet et est tameu parti | 
utrique commune, sed si laudem eius ad utDitatem eausan 
nostrae coniunaerimua, ut adlegemus pro honestis digni- 
tatem illi suam, pro humilibus iustitiam, pro infelioibua 
misericordiam, pro laeaia severitatem, et similiter cetera. 
II mores quoque, si fieri poteat, iudieis velim nosse. nam 
prout asperi lenes, iucuudi graves, duri reraissi erunt, 
aut adsumere in causam naturas eorum, qua conpetent, 

18 aut mitigare, qua repugnabimt, oportebit. accidit autem 
interim hoe quoque, ut aut nobis inimicus ant advereariift' 
sit amicus qui iudicat; quae res utrique parti tractandtt 
est ao nescio an etiam ei magis, in quam videatur pro-' 
pensior. est euim nonnumquam pravis hic ambitus, advw 
sus amicos aut pro iis, quibuscum simultates geran^ 
pronuntiandi faciendique iniuste, ne fecisse yideaiDtuiSi 

19 fuenint etlam quidam suarum rerum iudices. nani et " 
lihris observationum a Septimio editis adfuisse Ciceroneitt 
tali causae invenio, et ego pro regjna Berenice apud ips&m 
eam dixi. similis hic quoque superioribus ratio est: ad* 
versarius enim fiduciam partis auae iactat, patronus tim^ 

20 cognoscentis vereeundiam. praeterea detrahenda vel con.« 
firmanda opinio, si quam domo videhitur iudex attn» 
lisse. metus etiam nonnumquam est amovendus, \ 
Cicero pro Milone ne arma Pompei disposita contra ! 
putarent laboravit, nonnumqua.m adhibeadus, ut idem i 

21 Verrem faoit. sed adhibendi modus alter ille frequens f 
favorabilis, ne male sentiat populua Romanus, ne iudid 
transferautur, alter autem asper et rarus, quo minatn] 

29 Verr. 1, 16 

1 ac.J aut J* 2 iUud P 1') gravea luerint, ita aut 
13 adveraario BI' 15 etiam om BP \ videtiir BP 

16 piavis] parvus A pravns AliJina 32 eara AU (ap. ea 

ips. jy): causam P { ratio eat adverBariuB om B 25 si aua 
P?.- pmecipae ei quam A si qua.i3\ pce^c. BF 



IV. 1, 16-27. 189 

corraptis accusatioiiem, et id quidem in consilio ampliore 
utcumque tutius (nam et mali inhibentur et boni gau- 
dent), apud singulos vero numquam suaserim, nisi defe- 
cerint onmia. quod si necessitas exiget, non erit iam ex 22 
5 arte oratoria, non magis quam appellare, etiamsi id quo- 
que saepe utile est, aut antequam pronuntiet, reum 
facere; nam et minari et deferre etiam non orator potest. 

Si causa conciliandi nobis iudicis materiam dabit, ex 23 
hac potissimum aliqua in usum principii, quae maxime 

10 favorabilia videbuntur, decerpi oportebit. quo in loco Ver- 
ginius fallitur, qui Theodoro placere tradit, ut ex singulis 
quaestionibus singuli sensus in prooemium conferantur. 
nam ille non hoc dicit, sed ad potentissimas quaestiones 24 
iudicem praeparandum: in quo vitii nihil erat, nisi in 

15 imiversum id praeciperet, quod nec omnis quaestio patitur 
nec omnis causa desiderat. nam protinus a petitore primo 
loco, dimi ignota iudici lis est, quo modo ex quaestioni- 
bus ducemus sententias? nimirum res erunt indicandae 
prius. demus aliquas (nam id exiget ratio nonnumquam): 

20 etiamne potentissimas omnis, id est totam causam? sic 
erit in prooemio peracta narratio. quid vero? si, ut fre- 25 
quenter accidit, paulo est durior causa, non benivolentia 
iudicis petenda ex aliis partibus erit, sed non ante con- 
ciliato eius animo nuda quaestionum committetur asperi- 

25 tas? quae si recte semper initio dicendi tractarentur, nihil 
prooemio opus esset. aliqua ergo nonnumquam, quae 20 
erunt ad conciliandum nobis iudicem potentissima, non 
inutiliter interim ex quaestionibus in exordio locabuntur. 
quae sint poiTO in causis favorabilia, enumerare non est 

80 necesse, quia et manifesta erunt cognita cuiusque contro- 
versiae condicione et omnia colligi in tanta litium varie- 
tate non possunt. ut autem haec invenire et augere, ita 27 
quod laedit, aut omnino repellere aut certe minuere ex 
causa est. miseratio quoque aliquando ex eadem venit, sive 

4 e7a.giii BP item 19 15 nec — patitur exjmnxtt /», om PT 
Ambr II | quaestio AIV: actio BnB§P 22 dnrior AP: <m B 
30 quia AIV'^: quae BP 



1190 QYINTILUNI INST. OB. T 

SS quid passi sumus grave sive passuri. aeque eDim sum is V 
h&c opinione, qua quidam, ut eo distare prooemium ab 1 
epilogo credam, quod in hoc praeterita, in iilo futura 1 
dicantur, sed quod in ingxessu parcius et modestins prae- | 
temptanda sit iudicis miaericordia, in epilogo Tero liceat s 
■* totos effundere adfectus, et fietam oratiouem induere pnr- 

sonis et defunctos eseitare et pignora reorum producere: 

29 quae minus in exordiis sunt usitata. sed haec, quae supni 
disi, non movere taiitum, verum ex diverso amoliri quoque 
prooeniio opus est, ut autem nostrum miaerabilem, si lo 
vincamur, esitum, ita adversariorum superbum, si vicerint, 
utile est credi. 

80 Sed ex iis quoque, quae non snnt person&rum nec 
causarum, venim adiimcta personis et oausis, duci prooe- 
mia solent. peraonis adplicautur non pignora modo, de n 
quibus supra dixi, sed propinquitates, amicitiae, interim 
regioneE etiam civitatesque et si quid aliud eius, quem 

Sl defendimus, casiL laedi potest. ad caasam extra pertinent 
tempus, unde priocipium pro Caelio, loous, unde pro 
Deiotaro, habitus, unde pro Milone, opinio, unde in Verrem, » 
deinceps, ne omnia enumerentur, fama iudiciormn, exspec- 
tatio vulgi: nibil enim horum in oausa est, ad causam 

82 tamen pertinent. adicit Tbeophrastus ab oratione ptinci- 
pium, quale videtur esse Demosthenis pro Otesiphonte, ut 
sibi dicere suo potius arbitrio Uceat, rogantis, quam eft 
modo, quem accusator actione praescripserit. 

8S Fiducia ipsa sotet opinione adrogantiae laborare. ^ 
oiuttt favorem et iila paene communia, eoh tamen omit^ 
teoda, vel ideo ne occup^ntur: optare, ahominari, rogacei 
sollicitum agere, quia plerumque attentum iudicem fadt) 
ai res agi videtur nova, magna, atroK, pertinens ad eiem 

i dicentnr .4 \ in om A Gass. p 502, ftaftd Yt p 422, 20 
5 sit A Cas>i.: est FBnlV, om Bg 7 reormn A: eoram BP 
8 in om BP 18 casu laedi B: causale daci A* caosa dil 
P I pertinet BP item 23 21 enumerem, infamia A 

TA a rngatione Meiaier ab actiane Vdlla 26 in acttone I* 
MuUer * 



IV. 1, 27—38. 191 

plimi, praeoipue tamen, si iudex aut sua vice aut rei 
publicae commoyetur, cuius animus spe, metu, admonitione, 
precibus, vanitate denique, si id profuturum credemus, 
agitandus est. simt et illa excitandis ad audiendum non 34 

5 inutilLa, si nos neque diu moraturos neque extra causam 
dicturos existiment. docilem sine dubio et haec ipsa prae- 
stat attentio, sed et illud, si breviter et dilucide simmiam 
rei, de qua cognoscere debeat, indicaverimus (quod Homerus 
atque Vergilius operum suorum principiis faciimt): nam 85 

10 is eius rei modus est, ut propositioni similior sit quam 
expositioni, nec quo modo quidque sit actum, sed de qui- 
bus dicturus sit orator ostendat. nec video quod huius 
rei possit apud oratores reperiri melius exemplum quam 
Ciceronis pro A. Cluentio. ^Animadverti, iudices, om- 86 

15 nem accusatoris orationem in duas divisam esse 
partes: quarum altera mihi niti et magno opere 
confidere videbatur invidia iam inveterata iudicii 
luniani, altera tantum modo consuetudinis causa timide 
et diffidenter attingere rationem veneficii criminimi, 

20 qua de re lege est haec quaestio constituta'. id 
tamen totum respondenti facilius est quam propo- 
nenti, quia hic admonendus iudex, illic docendus est. 
nec me quamquam magni auctores in hoc duxerint, ut 87 
non semper facere attentum ac docilem iudicem velim: 

85 non quia nesciam, id quod ab illis dicitur esse pro mala 
causa, qualis ea sit non intellegi, verum quia istud non 
neglegentia iudicis contingit, sed errore. dixit enim ad- 88- 
versarius et fortasse persuasit: nobis opus est eius diversa 
opinione, quae mutari non potest, nisi illum fecerimus ad 

30 ea, quae dicemus, docilem et intentum. quid ergo est? 
inminuenda quaedam et levanda et quasi contemnenda 
esse consentio ad remittendam intentionem iudicis, quam 



14 § 1 



8 credimus AP 6 sine dubio haec ipsa praestabunt, attentio' 
et benevolentia, Vt p 423 8 indicarimus BP indicemus Vt 
1 4 A. (m AP 31 elevanda Badim ^^ c]^^<^ — "^T^^^^Ks^hsos. il 



192 QVINIILIANI raST. OR. 



1 



89 adversario praestat, ut fecit pro Ligario Cicero. quid 
agebat aliud ironia iUa, quam ut Oaesar minus se ii 
tamquam non EO¥am intenderet? quid pro Caelio, i 
Tit res espectatione minor viderotur? 

40 Verum es iis, quae proposuimus, aliud in alio genere i 
causae desiderari palam est. genera porro causai-um pk- 
rimi quinque feeerunt: honestum, humile, dubium vel 
anceps, admirabile, obscarum, id est eVi}o|ov, cfdo^ov, 
icfiiplSo^ov, na^ti^o^oi', SveTta^axolov&ijtov, quibus recte 
videtur adici t u r p e , quod alii humili, alii admiiabili it 

41 subiciunt. admirabile autem Tocant, quod est praeter opiaio- 
nem hominum canstitutum. in ancipiti maxime beniToimn 
iudiceio, in obscuro docilem, in huauli attentum parara 
debemus. nam honestum quidem ad oonciliationem satis 

42 per se valet: in admirabili et turpi remediis opns est. et 60 is 
quidam esordium ia duas dividunt partis, principinm 
et insiniiationem, ut sit in principiia reeta benivokn- 
tiae et aijtentionis postu.latio: quae qnia esse in torpi 
causae genere non possit, insiauatio Suhrepat aniniiS, 
maxime ubi frons causae non satis bonesta est, vel quia n 
res sit improba vel quia homiaibus parum probetur, aut 
Bi facie quoqiie ipsa premitur vel invidiosa conaistentis 
ex diverso patroni aut patris vel miserabili senis, caeei, 

48 infantis, et quidem quibus adversus haec modis sit me- 
dendum, verbosius tradujit materiasque sibi ipsi fingun&J 
et ad morem actionum prosecuntur: sed hae cura oriai 
es causis, quarum species consequi omi 
nisi generaliter conprehenduntur, in. iEflnitum sunt eitrahf 

44 dae. quare singulis consilium ei propria ratione nasi 

S p. Cael. 31 

2 se om A b proposui ai' 9 Bunt quibus 

10 videatur PBgiV, corr Bh 16 in om ^ | et bo . 

23 miBerabilia lilm: coir ^cUdmg 24 qnidam ni 

Sl/ porsequuntuT FT \ hae Stoer: baec 
dantnr y 



IV- 1, 38—49. 193 

illud in aniTerBuin praeceptum sit, iit ab iis, qaae la«dunt, 
ad ea, quae prosunt, refugiamus: Bi causa. laborabimus, 
persona subveniat, si persona, causa, si nihil quod nos 
adiuvet erit, quaeramus quid adversarium laedat; nam ut 

& optabile est plus favoris mereri, sie prosimum odii minus. 
in iis, quae negari non potuerint, elaborandum, ut aut 4a 
minora, qnam dictum est, aut alia mente facta aut iiihil 
ad praesentem quaestionem pertinere aut emendari posse 
paenitentia aut satis iam punita videantur. ideoque agere 

10 a^Tocato quam litigatori facilius, quia et laudat sine ad- 
rogantiae crimine et aliquando utiliter etiam reprehendere 
potesL nam se quoque moveri interim finget, ut pro 4tt 
Babirio Postumo Cicero, dum aditum sibi ad aures faoiat 
et auctoritatem induat vera sentientis, quo magis credatur 

u Tei defendenti eadem vel neganti. ideoque hoc primum 
iiituebimur, litigatoris au advocati persona sit utendura, 
qnotiens utrumque fieri potest; nam id in schola liberum 
eat, in foro rarum, ut sit idoneus suae rei quisque de- 
fensor. declamaturas autem maxime positas in adfectibus 17 

M causas propriis personis debet induere. bi sunt enim, qui 
mandari Bon possunt, nec eadem vi perfertur alieni animi 
qoa sui motus. his etiam de eausis insinuatioue videtur 49 
opua esse, si adversarii actio iudicum animos occupavit, 
si dicendum apud fatigatos est; qnorum alterum promit- 

u tendo nostras probationes et adversas eludendo vitabimus, 
altdrnm et spe brevitatis et iis, qiiibus attentuni fieri 
iudicem docuimus. et urbanitas opportuna reficit animos et 49 
nndecumque petita iudicis voluptas levat taedium. non 
inutilis etiam est ratio occupandi quae videntnr obstare, 

M nt Cicero dicit 'seire se mirari quosdam, quod is, 



IB pro Rab. I, 1 — 30 Div. in Caec. 1, 1 



1 praeoeptom sit P VI p 422; praeeeperim AB 4 at 

eDLin A 6 potuerint A: potoerunt /*' poterunt B 13 adi- 
tna M 16 intaebimUT Spalding: intuemnc 1% %a\ B 

86 et ipej epe B SO aq mulUi bi-cpiits Vt p m 



194 QVINTILIANI INST. OR. 

qui per tot annos defenderit multos, laeserit nem 
ad acciisa,ndum Verrem descenderit': deinde ostendit, bano 
ipsam esse socionmi defensionem, quod schema ngol-rififii 

60 dicitur. id cum ait utile aliquando, nunc a declamatoribna 
quibusdam paenc semper adsomitur, qui fas aon putant 
nisi a contrario incipero. 

Negajit Apollodorum secuti. tris esse de qnibus supn 
dizimus praeparandi iudicis partes, sed miiltas specias 
enumerant, ut ex moribus iudieis, ex opinionibus ad cao- 
sam extra pertinentibQs, ex opinione de ipsa causa, qnae 
suat prope infinitae, tum iis, ex quibus omnes contro- 
Tersiae constant, personis, factis, dictis, causis, temporiboa, 

61 locis, occasionibus, ceteris. quas veras esse fateor, sed 
baec genera recidere. nam si iudicem benivoluio, attfln- 
tum, docilDm babeo, quid amplius debeam optare, 
reperio: cimi metas ipse, qui masime videtur esse eitr» 
haec, et attentum iudiceni faciat et ab adverso favorB. 



&3 Vemm quoniftm non est satis demOnStrare discentibul^ 
qtiae sint in ratione prooemii, sed dicendum etiam, qo» 
modo perfici facillime possint, boc adieio, ut dicturus in" 
tueatur, quid, apud quem, pro quo, contra qaem, quft 
tempore, qiio loco, quo rerum stalu, qua vulgi fama i 
cendum sit: quid iudicem sentire credibile sit, anteqnatf 
incipimus: tum, quid aut desideremns aut deprecemtt^ 
" \m natura eo ducet, ut seiat, quid primum 6 

58 dum sit. at nunc omne, quo coeperuut, prooemium putaiit> 
et ut quidque succurrit, utique si aliqua sententia blai^. 
diatur, exordium. multa autem sine dubio sunt et . 
partibus causae communia, nihil tamen in quaque melia 
dicitur, quam quod aeque bene dici alibi noa posgil 

54 multum gratiae exordio est, quod ab aotione diver 

2 iude A 3 eaae ont SP T Bupra om BP S ad c . 
— ex opinione om B 11 tum Pa\ cum AB 21 p^ 
P: perspici AB 22 quid P Vt p 421, 20: qui B ei " 
S6 goid antj quid A 26 eo om B ST quo] quod 
29 ame dubio ex aliiHpattibxiBHiLulaat d^^wtiauec.c. 



IV. 1, 49—60. 195 

partis materiajc trahit; boc ipso, quod uon compositum 
domi, sed ibi atque ex re natum, et facilitate f&mam 
ingeiui auget et facie simplicis sumptique es proximo 
»enooms tidem quoque adquirit, adeo ut, etiara si reliqua 

t. scripta atc|Ee elaborata sint, tamen plerumque videatur 
tota extemporalis oratio, cuius initium nihil praeparati 
habnisse manifestum est. frequentissime vero prooemium 55 
decebit et sententiarum et compositiouis et vocis et vul- 
tus modestia, adeo ut in genere causae etiam indubitabili 

]D fitlucia se ipsa nimium cxerere non debeat. odit enim 
iudei fere litigantis securitatem, cumque ius suum in- 
tellegat, tacitus reverectiara postulat. nec minus diligcnter, 56 
ne Buapecti simus, in ilta parte vitaudum est, propter 
quod miniTOe ostentari debet in principiis cura, quia vide- 

I-. tur ars omniB dicentis contra iudicem adhiberi sed ip- 57 
siun istud evitare summae artis ; nam id sine dubio ab 
iimnibuB, et quidem optime, praeceptura est, verum ali- 
quatenus temporura condicione mutatur, quia iam quibus- 
dam in iudiciis msximeque capitaiibus aut apud centura- 

M viros ipsi iudices exigunt sollicitag et aocuratas actiones 
cont«mniqu6 se, nisi in dicendo etiara diligentia appareat, 
credunt, nec doceri tantnm, sed etiam delectari volunt. 
et est difticilis huius rei moderatio: quae tamen ita tem- &S 
perari poteat, ut videamur accurate, non callide dicere, 

: j illud ex praeceptis veteiibus manet , ne quod insolens 
verbum, ne audacius translatum, ne aut ab obsoleta ve- 
tustate aut poetica licentia sumptum in principio depre- 
bendatur. nondum enim recepti sumus et custodit nos 59 
recens audientium intentio: magis conciliatis animis et 

M iam calentibus haec libertas feretur, maximeque cum in 
locoa fuerimus ingressi, quoriim naturalis uhertas licentiam 
verbi notori circumfuso nitore non patitur. nec argumentis BO 
aatem nec locis nec uarratloni similis esse in prooemio 

6 praeparatum BP 1'6 iu illa] ulla AB in uUa f* { 

e«t titn Bf 16 artitt ett aft IH iam om U 

1« nt apud Agvmns 26 illnd om A 26 obeoletum a. -je- 
tastate Vt p dS^ 2S enim om Vt 



196 QVINTILIANI INST, OR, 

debet oratio, neque tamen deducta seinper atque cirenm' 
lita, aed saepe simplici atque iiJalDoratae similis a« 
verbia vultuque nimia proinittena; dissimulata euim et, 
ut Ciraeci dicunt, awrtiqiKvToe actio melius saepe subrepit 
sed haec, proiit 1'ormari animum iudicum expediet. 

61 Turbari memoriam vel coatinuandi verba facultate de- 
stitui nusquam turpius, cum vitioBum prooeinium posait 
videri cicatricosa facies: et pessimus certe gubi;rnator, qui 

62 vem, dum poftu egreditur, inpegit. modus autem principii pro 
causa; nam breve simplices, longius perplexae auspectaeqM 
et infames desiderant. ridendi vero, qui velut legem proon- 
miis omnibus dederunt, ut intra quattuor sensus ten 
rentur. nee minus evitanda est inmodica eius longitudo, 
ne in caput escrevisse videatur et quo praeparare debet 

68 fatiget. sermonem a persona iudicis ayersum (^ost^o^^ 
dicitur) quidam in totum a prooemio submovent, nonnull» 
quidem in hano persuasionem ratione deducti. nam prorsm 
esse boc magis secundum naturam confitendum est, ut tos 
adloquamur potissimum, quos conciliare nobis studeiniis. 

64 interim tamen et est prooemio necessariua sensus aliquia, i 
et hic acrior fit atque vebementior ad perso&am derectos 
aiterius. quod si acddat, quo iure aut qua tanta super- 
stitione prohibeamur dare per hanc Sguram senteatiw 

65 vires? neque enim istud scriptores artium, quia non liceatj 
sed quia non putent utile, vetant. ita, si vincet ntilitu,! 
propter eandem causam facere debebimus, propter qnui 

66 vetamur. et Demoathenea autem ad Aeschinen orationeiB 
in prooemio convertit, et M, Tullius cum pro aliia qni- 
busdam, ad quos ei visum est, tum pro Ligario ad Tv- 

67 beronem: nam erat mnlto futura langtiidior, si esset alittt^ 
figurata, quod facilius cognoscet, si quis totam iUui 

4 ivmiqsazog libri: corr Schaefer Bmeinoriam A Vtpiil: 
memoria BP 9 autem om A 10 hrevius Pah 15 ia«- 

orpaipij B: quae &x. A qui ^n^. P ef adn p 151 17 darli 

BP I proaufl * 20 hoc prooeroio B hic p. P inrepsit twM 
leeiio ad l 21, ubi hic A*. is BP ib putant ed Catnp 
28 M. om B I 



IV. 1, 60-71. 197 

partem yehementissimain, caius haec forma est ^habes 
igitur, Tubero, quod est accusatori maxime optan- 
dum' et cetera convertat ad iudicem: tum enim vere 
aversa yideatar oratio et languescat vis omnis, dicentibus 

5 nobis: ^habet igitur Tubero quod est accusatori maxime 
optandum'; illo enim modo pressit atque institii^ boc tan- 
tum indicasset. quod idem in Demostbene, si flexum illi 08 
mutayeriSf accidet. quid? non Sallustius derecto ad Cicero- 
nem, in quem ipsum dicebat, usus est principio, et qui- 

10 dem protinus? ^Graviter et iniquo animo maledicta 
toa paterer, M. Tulli', sicut Cicero fecerat in Catili- 
nam: ^Quo usque tandem abutere'? ac ne quis am- 09 
axQoqyjqv miretur, idem Cicero pro Scauro ambitus reo, 
quae causa est in commentariis (nam bis eundem defen- 

is dit), prosopopoeia loquentis pro reo utitur, pro Eabirio 
vero Postnmo eodemque Scauro reo repetundarum etiam 
exemplis, pro Gluentio, ut modo ostendi, partitione. non 70 
tamen haec, quia possunt bene aliquando fieri, passim 
facienda sunt, sed quotiens praeceptum yicerit ratio: quo 

se modo et similitudine, dum brevi, et translatione atque aliis 
tropis, quae omnia cauti illi ac diligentes prohibent, ute- 
mur interim, nisi cui divina illa pro Ligario ironia, de 
qua paulo ante dixeram, displicet. alia exordiorum vitia 71 
Terius tradiderunt. quod in pluris causas accommodari 

ts potest, Yulgare dicitur: id minus favorabile aliquando 
tamen non inutiliter adsumimus, magnis saepe oratoribus 
non eyitatam; quo et adversarius uti potest, commune 
appellatur: quod adversarius in suam utilitatem deflectere 
potest, commutabile: quod causae non cobaeret, separa- 

so tum: quod aliunde trahitur, translatum: [praeterea quod 
longum, quod contra praecepta est] quorum pleraque 
non principii modo sunt yitia, sed totius orationis. 



1 c 1, 2 — 10 Inv. 1, 1 — 13 frg. D. I 



7 illum A* 8 accidit AB 20 brevis B 22 nisil si 
•* 80 piaeteraA — est secl Meyer cf Vt p 4A^ 



198 QVINTILIANI INST. OR, 

72 Haec de prooemio, quotiens erit eius usus. non semper 
autem est; nam et superTacuum aliquando est, si at 
praeparatus satis etiara aine hoc iudei aut si res prae- 
paratione uon egeat. Aristoteles quidem in totum id ne- 
cessarium apud bonos iudices negat. aliquando tamen nti i 
nee si velimus eo lieet, eum iudes occupatus, cum an- 
guata sunt terapoi^a, cum maior potestas ab ipsa re cogit 

78 incipere. contraque est interira prooemii vis etiam noii 
exordio; nam iudices et in narratione nonnumquam et in 
arguraentis ut attendant et ut faveant rogamus, quo Pro-ii 
dicua velut dormitantes -eos escitaii putabat, quale est: 

7i 'tum C. Varenus, is qui a familia Anchariaiia oe- 
cisus est — hoc quaeso , iudicea , diligenter a^ 
tendite'. utique si multiplex causa est, sua quibusiiue 
partibus danda praefatio est, ut 'audite nunc reliqua' ■ 

76 'transeo nunc illac'. sed in ipsis etiam probationibus mult» 
funguntur prooemii vice, ut facit Oicero pro Cluentio dit 
turus eoutra censores, pro Murena, cum se Servio excnsat 
Terum id frequentius est , quam ut exemplo confirmsn- 
dum sit. » 

76 Quotiens autem prooemio fuerimus usi, tum sive »d 
expoaitionem transibimus sive protinus ad probationem, id 
debebit in prineipio postremum esse, cui commodisBime 

77 iungi initium sequentium poterit. illa vero fiigida et ] 
puerilis est in scholis adfeetatio, ut ipse transitus efficiat r^ 
aliquam utique sententiam et huius velut praestigiae plau- 
sum petat, ut Ovidius lascivire in Metamorphosesin solet. 
quem tamen excusare necessitas potest, res diversissimas 

38 in speciem unius corporis colligentem. oratori vero qnid 
est necesae subripere hanc transgresaiouem et iudicemi» 



2 nt si sit P (eat HiA'»^ 4 egat »*• 9 in exordio it 
12 is om libri, habft Q. IX % B6 le iUud a i9 exempli» i 
31 «dj i 



IV. 1, 72—79. 2, 1—8. 199 

fallere, qui, nt ordlni rerom animum intendat, etiam 
commonendus est? peribit enim prima pars expositionis^ 
si iudex narrari nondum sciet. quapropter, ut non abrupte 79 
cadere in narrationem, ita non obscure transcendere est 
5 optimum. si vero longior sequetur ac perplexa magis ex- 
positio, ad eam ipsam praeparandus index erit, ut Cicero 
saepius, sed et hoc loco fecit: ^paulo longius exordium 
rei demonstrandae repetam, quod, quaeso, iudices, 
ue moleste patiamini; principiis enim cognitis multo 
10 facilius extrema intellegetis'. haec fere sunt mihi de exordio 
comperta. 

[DE NARRATIONE.] 

n. Maxime naturale est et fieri frequentissime debet, 1 
ut praeparato per haec, quae supra dicta sunt, iudice res, 
15 de qua pronuntiaturus est, indicetur: ea est narratio. 
in qua sciens transcurram subtiles nimium divisiones quo- 2 
rundam, plura eius genera facientium. non enim solam 
volunt esse illam negotii, de quo apud iudices quaeritur, 
expositionem, sed personae, ut '^M. LoUius Palicanus, 
80 humili loco Picens, loquax magis quam facundus': loci, 
ut ^oppidum est in Hellesponto, Lampsacum, iudices': 
temporis, ut 

\ere novo, gelidus canis cum montibus umor 
liquitur': 
25 cansarum, quibus historici frequentissime utuntur, cum 
exponunt, unde bellum, seditio, pestilentia. praeter haec 3 
alias perfectas, alias inperfectas vocant: quod quis igno- 
rat? adiciunt expositionem et praeteritorum esse tempo- 
rum, quae est frequentissima, et praesentium, qualis est 
30 Ciceronis de discursu amicorum Chrysogoni, postquam est 

7 p. Cluent. 4, 11 — 19 Sall. Hist. 4, 25 cf Gell. N. A. 1, 
16, 12 — 20 Cic. Verr. 1, 24, 63 — 23 Verg. Georg. 1, 43 — 
30 p. Ro8C. Am. 22, 60 

8 petam Cic. 15 ea] haec A 16 sciens om B 19 M. 
LolHus Pighius: m. ollias A macilius BP 30 Chrjsogonus 
BP i e Xgvooydvov 



200 



QVINTILIANI INST. OE. 



nominatus, et futuromm, qaae aalis dari va,ticiiiantibus 
potest: nam vnorvmaais non est habenda narraitio. sed 
nos potioribua vacemus. 

4 Plerique semper narrandum putaveruut: quod falBum 
esse pluribus coarguitur. suiit enim ante omnia quaedam 
tam breves oausae, ut propositionem potioB habeant quam 

5 narrationem. id accidit aliquando utrique parti, cum vel 
nulla espositio est, vel de re constat, de iure quaeritur, 
ut apiid centumviroE: '^filius an frater debeat esse inte' 
atatae beres', 'pubertas annis an habitu corporis aesti- ; 
metur': ant emn est qnidem jn re Earrationi Locus, sed 
aut ante iudici nota sunt omnia aut priore loco recte es- 

6 posita. accidit aliquando alteri, et saepius ab actore, vel 
quia satis est proponere vel quia sic magis espedit, satii 
est dixisse: 'certam creditajn pecuniam peto ex stipulatioue,. 
legatum peto ex testamento'. diversae partis espositio est, 

1 cur ea non debeantur, et satis est actori et raagis eipedit 
sio indicare: 'dico ab Horatio sororem suam interfectam'. 
namque ei propositicne iudex erimen omne eognoBcit, 

8 et ordo et causa facti pro advcrsario magis est. reni; 
contra tunc narrationem subtrahit, cum id, quod obidtur,; 
neque negari neque excusari poteat, sed in sola iuris 
quaestione consistit, ut ia eo, qui, cum pecuniam priv*- 
tam ex aede sacra aubripuit, sacrilegii reus eat, con- 
feasio verecundior est quam espositlo: 'non negamus pe-l 
ouniam de templo esse sublatam, calumniatur tamen accU' 
sator actione sacrilegii, cum privata fuerit, nou sacri: 
vos autem de hoc cognoscetis, an aaerilegium sit ad- 
missum'. 

9 8ed ut bas aliquando non narrandi causas pnto,i 
sic ab ilJis dissentio, uni non esse esiatiment, cmn 



2 aed om BP 11 ia re] inre P'- om, U\ nanstioniE i 

16 legatum om B 19 ex PK: et AB { cognovit B 

21 subtrahit **• Vt p 425: eabtrabet A 23 poteet *• Ft: 

poterit AB 23 conaiBtit P Vt: conaistet AB 

puit P Vt: aubripuerit AB 28 eognoscitifl BP 31 nov 

esse eiifltjraent B: n. eiiBtimant e 
nartandam eziHtimeut J* 



f 



reus quod obicitur ta.ntum negat; in iiua est opinione 
Comelins Celaus, qui condicionis buius esse arbitratur 
plera^que caedis causas et omnis ambitus ac repetunda- 
mm. non eniio pntat esse narrationem, aisi quae summam ift 
crimiiiis, de quo iudicinm est, confciueat, deinde fatetur 
ipse pro Rabirio Postumo narrasse Ciceronem: atqui ille 
et negavit pervenisse ad Eabirium pecuniara, qua de re 
erat quaestio constituta, et iu hac narratione nihil de 
crimine eiposuit. ego autem magnos alioqui secutus auc- H 
tores duas esse in iudiciis narrationum species existimo, 
alteram ipsius oausae, alteram in rerum ad causam perti- 
nentiiim expositione. 'non occidi hominem' nuUa narratio 12 
est; coavenit: sed erit aliqua et interim etiam longa 
contra argumenta eius criminis, de ante acta vita, de 
causis, propter quas innocens in periculum deducatur, aliis, 
qtiibus incredibUe id quod obioitur fiat. neque enim accu- IS 
sator tantum hoc dicit 'oceidiati', sed quibua id probet 
narrat, ut in tragoediis, cum Teucer Ulisen reum facit 
Aiacis occisi, dicens inventum eum in solitudioe iuxta 
exaoime corpus inimici cum gladio cruento, non id modo 
TJlixes respondet, non esse a se id facinus admissum, sed 
sibi nvdlas cunj Aiace inimicitias fuisse, de laude inter 
ipsos certatum: deinde subiungit, quo modo in eam soli- 
tudinem venerit, iaoentem exanimem sit conspicatus, gla- 
dium e vuloere extraserit. his subtesitur argumentatio. 
Sed oe illud quidem sine narratione est, dioente accusa- H 
tore: 'iuisti in eo loco, in quo tuus inimicus occisus est' 
'non fui'; dicendum enim, ubi fuerit. quare ambitus quo- 
qae causae et repetundarum hoc etiam plures buiusmodi 
narrationes babere poterunt, quo plura crimina: in quibus 
ipsa quidem neganda sunt, sed argumentLs expositioue 
eontnuia resistesdum est, interdura singulis, interdum 

i reus ambitus male narrabit, quoe parentes 1& 



6 continet BP atque bf S magnos aliosqui a^ 
foTt Hermagoreos aliosqne 11 a!t. rerum — eipoaitionem .* 
S6 »edj et » 33 eat i<paldiiig: et 



202 gVINTILIANI IKST. OR. 

habuerit, quem ad inoduin ipse vixerit, quibus merilds 
fretus ad petitionem descenderit? aut qui repetandarum 
insimuJabitQr, non et ante actam vitam, et quibus de 
causis provinciara universam vel accusatorem aut testflm 
18 offenderit, non inutiliter esponet? quae si narratio non 
est, ne illa quidem Cieerouis pro Cluentio prima, cuins 
est initium : 'A. Cluentiiis Habitus'. nibil enim bic Ae 
veneficio, sed de causis, quibus ei mater inimica sit, ditat 

17 aliae quoque sunt pertinentes ad causam, sed non ipsins 
causae narrationes, vel esempli gratia, ut in Verrem dfl; 
L. Domitio, qui pastorem, quod ia apnim, quem ipsii 
neri obtulerat, esceptum esse a se venabulo confe; 

18 esset, in crucem sustulit: vel excutiendi alieuius extrin- 
secus criminis, ut pro Babirio Postui 
tum Alesandriam est, iudices, haec una ratio a rege pro-! 
posita Postumo eat servandae pecuniae, si curationem et 
quasi dispensationem regiam suscepisset' : ve! i 
describitur iter Verris. 

18 Pieta interim narratlo introdnci Bolet, tcI ad conci- 
tandoa iudices, ut pro Eoscio eirca Cbrysogonum, cuiuij 
paulo ante babui mentionem, vel ad resolvendos aliqua 
urbanitate, ut pro Cluentio circa fratres Caepasios:. inter- 
dum per digreasionem decoris gratia, qualis rursus iu 
Verrem de Proserpina. 'in his quondam locis 
fiiiam quaesisse dicitur'. quae omnia eo pertinent, uil 
appareat non utiqoe non narrare eum, qui negat, sei 
illud ipsum narrare, quod i 

SO Nec hoc quidem simpliciter aceipiendum, quod est « 
me positum, supervacuam esse narrationem rei, quam iudei 
noverit: quod sic intellegi volo, si non modo factum quidl 

7 c 5, 11 — 
— 20 c 22, 60 - 

2 qui] quis B ei qnia r* 3 crimiue tnBimnlabitnr A | 

d% om B 4 per provinciam libri: corr Ald | vel om B 
9 aliae Geaner: duae B )llB.e AP 13 diecutiendi A 

JO faeta Spalding \ vel om B 21 eolvcudos BP SO &ctn» 
qaidMP Vtp 426: q. f. A 



rV. 2, 15—26. 203 

sit sciet, sed ita factom etiam, ut nobis expedit, opina- 
bitor. neqne enim narratio in boc reperta est, ut tantum 21 
cognoscat iudex, sed aliquanto magis, ut consentiat. quare, 
etiam si jion erit docendus, sed aliquo modo adficiendus, 
s narrabimus cum praeparatione quadam: ^scire quidem eum 
in summam, quid acti sit, tamen rationem quoque facti 
cuiusque cognoscere ne gravetur'. interim propter aliquem 22 
in consiliiun adbibitum nos repetere illa simulemus, in- 
terim, ut rei, quae ex adverso proponatur, iniquitatem 
10 omnes etiam circumstantes intellegant. in quo genere 
plurimis figuris erit varianda expositio ad effugiendum 
taedium nota audientis, sicut ^meministi' et ^fortasse su- 
pervacuum fiierit bic commorari', 'sed quid ego diutius, 
cum tu optime noris?' [4llud, quale sit, tu scias'] et bis 
is similia. alioqui, si apud iudicem, cui nota causa est, 23 
narratio semper videtur supervacua, potest videri non 
semper esse etiam ipsa actio necessaria. 

Alterum est, de quo frequentius quaeritur, an sit uti- 24 
que narratio prooemio subicienda: quod qui opinantur, 
Wnon possunt videri nulla ratione ducti. nam cum prooe- 
mium idcirco comparatum sit, ut iudex ad rem accipiendam 
fiat conciliatior, docilior, intentior, et probatio nisi causa 
prius cognita non possit adbiberi, protinus iudex notitia 
rerum instruendus videtur. sed boc quoque interim mutat 25 

*5 condicio causarum, nisi forte M. Tullius in oratione pul- 
cberrima, quam pro Milone scriptam reliquit, male distu- 
lisse narrationem videtur tribus praepositis quaestionibus. 
an profuisset exponere, quo modo insidias Miloni fecisset 
Olodius, si reum, qui a se hominem occisum fateretur, de- 

^o fendi omnino fas non fuisset, aut si iam praeiudicio 
senatus damnatus esset Milo, aut si On. Fompeius, qui 
praeter aliam gratiam iudicium etiam militibus armatis 
cluserat, tamquam adversus ei timeretur? ergo bae quoque 20 



10 genere om b 14 illud — scias <m Vt p 426 
26 }A. om Vt B 28 an Eberhard: aut ABP nibil enim Vt, 
unde baut Becher 29 fatetur BP^ 32 propter aliam B 

propter aligaam P 



204 QVTSTILIANI mST. OE. 

quaestiones vim prooemii optinebunt, enm omnes imiic«ia 
praepararint. sed pro Vareno quoque postea narrarit 
qaam obiecta diluit. quod fiet utiliter, quotiens non re- 
pellendum tantum erit crimen, sed etiam transferendum, 
ut his prius defeasis velut initium sit aliud cuipandi 
narratio, ut in armorum ratione antiquior cavendi quam 

27 ictum inferendi cura est. erunt quaedam causae, neqije id 
raro, crimine quidem, de quo cognitio est, faciles ad di- 
luenduBi, sed raultis ante actae vitae flagitiis et gravibiu 
oneratae, quae prius amovenda sunt, ut propitiua iudfli; 
defensiouem ipsius negotii, cuius propria quaestio es^ 
audiat. ut si defendendus ait M. Caelius, nonne optime 
patronus occurrat prius couviciis lusuriae, petulantiae, in- 
pudicitiae quam venefieii? in quibus solis omnis Ciceronig 
versatur oratio; deiude [tum] naiTet de bonis Pallae totam.-i 
qua de vi esplicet causam, quae est ipsius actione defensB? 

28 sed nos ducit seholarum consuetudo, in quibus certa qnaa- 
dam ponuntur, quae tbemata dicimus, praettr quae nihil 
est dUuendum, ideoque narratio prooemio semper subiim' 
gitur, inde libertas declamatoribus, ut etiam secundo partJBl 

29 suae loco narrare videantur. nam eum pro petitore dicunt^ 
et expositioue, tamquam priores agant, uti solent et cdd- 
tradictione, tamquam respondeant, idque fit recte. nani' 
cum sit declamatio forensium actionum nieditatio, cur non 
in utrumque protinus locum exereeat? cuius rationii] 
ignari ex more, cui adsuerunt, nihO in foro putant esa 

80 mutandum, sed in scholasticis quoque uonijumquam eveniti 
ut pro narratione sit propositio, nam quid exponet quM 
zelotypuni malae tractationis accusat? aut qui Cynicua 
apud censores reum de moribus facit? cum totum crimenl 

1 obtinebant -* 2 praepararent A praeparaverjnt BP 

8 quam] cum BP | non repellendum — defenaiBl non re- 

petendnin ut prina defenei B non repetendiun ut iie defensia F' 
o aliud culpandi nQmi,tio P: unt B alium c. n. .4 narrandi 

aliud Vt a cognitio A Vt: cognitum BP 12 sit] eat Bf ■ 

I optime om BP, pokst ense lectoris adnotamentum 14 qam 

om JW' 15 tum deinde A 22 priuB B 
^JP 26 se exerceat A 




IV. 2, 26—35. 205 

uno yerbo in qnalibet acidonis parte posito satis indice- 
tur. sed haec hactenus. 

Nnnc, quae sit narrandi ratio, subiungam. narratio est 31 
rei factae aut ut flELctae utilis ad persuadendum expositio, 

5 vel, nt Apollodoms finit, oratio docens auditorem, quid 
in controversia sit. eam plerique scriptores maximeque 
qui sunt ab Isocrate volunt esse lucidam, brevem, 
yeri similem. neque enim refert, an pro lucida perspi- 
cuam, pro veri sinuli probabilem credibilemve dicamus. 

10 eadem nobis placet divisio, quamquam et Aristoteles ab 82 
Isocrate parte in una dissenserit, praeceptum brevitatis 
inridens, tamquam necesse sit longam esse aut brevem 
expositionem nec liceat ire per medium, Tbeodorei quoque 
solam relinquant ultimam partem, quia nec breviter uti- 

15 que nec dilucide semper sit utile exponere. quo diligentius BS 
distinguenda sunt singula, ut quid quoque loco prosit 
ostendam. 

Narratio est aut tota pro nobis aut tota pro adver- 
sariis aut mixta ex utrisque. si erit tota pro nobis, con- 

sotenti sumus bis tribus partibus, per quas ef&citur, quo 
facilius iudex intellegat, meminerit, credat. nec quisquam 84 
reprensione dignum putet, quod proposuerim eam, quae 
sit tota pro nobis, debere esse veri similem, cum vera sit. 
sunt enim plurima vera quidem, sed parum credibilia, 

85 sicut falsa quoque frequenter veri simiHa. quare non mi- 
nus laborandum est, ut iudex quae vere dicimus quam 
quae fingimus credat. sunt quidem bae, quas supra rettuli, 35 
virtutes aliarum quoque partium; nam et per totam actio- 
nem vitanda est obscuritas, et modus ubique custodiendus, 
so et credibilia esse oportet oninia, quae dicuntur. maxime 
tamen haec in ea parte custodienda sunt, quae prima 



7 firg. 9 S — 10 Rhet. 3, 16 



4 aut non factae B 12 esse om BP 14 relinquunt 
BP 20 simus P I his om BP 30 maxime tamen] maxime- 
que jPlffw 



r 



206 QVINTILIANI INST. OR. 

iudicem doceti in qua si acciderit, ut aut non intellegat 
aut uoa TOeminerit aut non ctedat, fiTisti^a in reliqma 
laborabimus. 

S6 Erit autem narratio aperta ac dilucida, si fuerit 
primum esposita verbis propriis et signiiieantibus et non s 
sordidis quidem, non tamen esquisitis et ab usu remotia, 
tum distincta rebus, personis, temporibus, locis, causis, 
ipsa etiam pronuntiatione in hoc accommodata, ut iudei 

87 qnae diceatur qnam facillime aecipiat. quae quidem virtus 
neglegitur a plurimis, qui ad clamorem dispositae velio 
etiam forte circumfusae multitudinis conpositi non feruat 
illud intentionis silentium nec sibi diserti yidentur, nid 
omnia tumultu et rociferatione concusserint: rem indicare 
sermonis cotidiani et in quemcumque etiam indoctiornm 
cadentis existimant, cum interim , quod taDiquam facile is 
contemnunt, nescias praestare minus velint an possint 

8S neque enim aliud in eloquentia cuncta experti difficiliM 
reperient, quam id, quod se dicturos fuisse omnes putant, 
postquam audierunt, quia nou bona iudicant esse iUa, sei 
vera. tum autem optime dicit orator, cum videtur vera» 

89 dicere. at nunc velut campum nacti expositionis hic po- 
tissimura et vocem flectunt et eervicem reponunt ej J 
braccbium in latus iactant totoque et rerum et verbomm>H 
et compositionis genere lasciviunt: deinde, quod sit monstrO ^ 
sJmOe, placet actio, causa non intellegitur. vemm haecil 
omittamus, ne minus gratiae praecipiendo recta quam 
offensae reprendendo prava mei^eamur. 

40 Brevis erit narratio ante omnia, si inde coeperimua 
rem exponere, unde ad iudicem pertinet, dcinde, si nihil 
extra causam dixerimus, tum etiam, si reciderimas omnia, k 
quihus sublatis neque cognitioni quidquam nefiue utilitati ' 

41 detrahatur; solet enim quaedam esse partium brevita*,.J 
quae lougam tamen efdoit summam. 'in portum vemt,! 
navem prospexi, quanti veheret interrogavi, de pretio con-J 



^B IV. 2, 35—47. 207 

^^^enit, conscendi, sublatae sunt ancorae, solyimus oram, 
profecti sumus'. TiViil horum dici celerius potest, sed suf- 
ficit dicere: 'e portu navigaTi'. et quotiens exitua rei 
satis ostendit priora, debemus boc esse contenti, quo reli- 

i qua intalleguntur. quaare, cum dicere liceat 'est mihi filius 42 
iaTenis', omiiia, iDa supervacua : 'cupidus ego liberorum 
usorem duxi, natum sustuli filium, educavi, in adulescen- 
tiam perdusi'. ideoque Graeeorum aliqui aliud circum- 
cisam eipositionem, id est avvzojiov, aliud brevem puta- 

10 verunt, quod illa supervacuis careret, haec posset aliquid 
ex necessariis desiderare. nos autem brevitatem in hoc 4S 
poninius, non ut rainus, sed ne plus dicatur, quam opor- 
teat, nam iterationes quidem et zixvtokoylas et Tte^idao- 
Xoyiti;, quas in uaiTatione vitandas quidam scriptores 

li aBrtium tradidenmt, transeo: suut enim haec vitia non 
taxitum brevitatis gratia refugienda, non minus autem ca- 44 
TeoJa erit, quae uimium corripientis omnia sequitur, ob- 
scuritas, satiusque aliquid nan-ationi superesse quam 
deesse; nam supei-vacua cum taedio dicuntur, necessaria 

n cum periculo subtrahuntur. quare yitandast etiam illa 45 

Sallustiana (quamquam in ipso virtutis optinet locum) 

L breTitaa et abruptum sermonis genus: quod otioaum for- 

H lasse lectorem minus fallat, audienteiQ transvolat, nec, dum 

" repetatur, expectat, cum praesertim lector non fere sit nisi 

K eruditus, iudicem rura plerumque in decurias mittant, de 
eo pronuatiaturum, quod intelleserit, ut fortasse ubique, 
in narratione tamen praecipue media haec teneada sit via 
dicendi 'quantum opus est et quantum satis est'. quan- 4S 
tum opus est autem non ita solura accipi volo, quantum 

M ad indicandum sufficit, quia nou inornuta debet esse bre- 
ritas, alioqui sit indoeta; nam et fallit voluptas, et minus 
loaga quae deiectant videntur, ut amoenum ac raolle iter, 
etiamsi est spatii amplioris, miuus fatigat quam duram 
uidumqae conpendium. neque mihi umquara tanta fuerit 47 

i eatiDBqTie est .* Ciiss 28 iiuaiito jiriino loeo B 
i necLue (aec P) mim mihi BP 



QVINTILIANI INST. OR. 



>ip<wi 



cura brevitatis, ut non ea, quae credibilein faciunt 
tionem, inseri velim. simplex enim et undique praeoigi 
nou tam nan-atio vocari potest quam confessio. sunt poW 
multae condicione ipsa rei lougae narrationes. quibus ttl 
trema, ut praecepi, prooemii parte ad intentiotiem pm 
parandus est iudes, deinde curandum, nt orani arte « 

48 ex spatio eius detrahamus aliquid vel ex taedio. ut mind 
longa sit, efticiemiis quae poterimua differeudo, non. tamai 
sine mentione eomm, quae difFeremus: 'quas causas occj 
dendi habuerit, quos adsumpserit conscios, qucm ad qm 

49 dum disposuerit insidias, probationis loco dicam.' quaed^ 
vero ex ordine praetermittenda, quale eat apud CiceroneH 
'moritur Fulcinius; multa enim, quae sunt in n 
quia remota sunt a causa, praetermittam'. et pH 
titio taedium levat: 'dieam quae acta sint ante ipan] 
rei contractum, dicam quae in re ipsa, dicam qiiae postett 

50 ita tres potius modicae narrationes videbuntur quam un 
longa. interim expediet expositionem brevi interfatione d 
stinguere*. 'audisfia quaa ante acta snnt: aecipite niui 
quae insecuntur'. reficietur enim iudex ptiorum fine et I 

51 velut ad novum rursus initium praeparabit. si tamen ftj 
/ hibitis quoque his artibus in longnm exierit o^io rernil 

erit noa inutilis iu extrema parte commonitio, qaod CicU 
etiam in brevi narratione faeit: 'adhuc, Caesar, Q, t 
garius omni culpa caret: domo est egressus non moj 
nullum ad bellum, sed ne ad minimam quidem belli si 
spicionem' et cetera. i 

52 Credibilis autem erit narratio ante omnia, si prit 
consuluerimus nostnim animum, ne quid naturae dicam) 
adversum, deinde si causas ac rationes lactis praeposui 

12 p. Caec. i, 11 — 24 p, Lig. 2, i 



8 efficiamus pt 14 et] at BP 17 ita A, P in — 
ideo Sf 18 expositiones BP 2S conimoiiitio A, .P^ 

Mff.- commoHo BP 24 Eec\.t A 



IV. 2, 47-68. 209 

mus, non onmibas^ sed de quibus quaeritur, si personas 
convenientes iis, quae facta credi volemus, constituerimus, 
ut farti reum cupidimti, adulterii libidinosum, homicidii 
temerarium, vel his contraria, si defendemus: praeterea 
5 loca, tempora et similia. est autem quidam et ductus rei 53 
credibilis, qnalis in comoediis etiam et in mimis. aliqua 
enim naturaliter secuntur et cohaerent, ut, si priora bene 
narrayeris, iudex ipse quod postea sis narraturus expectet. 
ne illud quidem fuerit inutile, semina quaedam probatio- 54 
lonum spargere, verum sic ut narrationem esse memineri- 
mus, non probationem. nonnumquam tamen etiam argu- 
mento aliquo confirmabimus quod proposuerimus, sed 
simplici et brevi, ut in veneficiis: sanus bibit, statim con- 
*■ cidit, livor ac tumor confestim est insecutus. hoc faciuut 55 
15 et illae praeparationes, cum reus dicitur robustus, arma- 
tus, ^paratus^ contra infirmos, inermes, securos. omnia 
denique, quae probatione tractaturi sumus, personam, cau- 
sam, locum, tempus, instrumentum, occasionem, narratione 
delibabimus. aliqnando, si destituti fuerimus his, etiam 56 
80 fatebimur vix esse credibile, sed verum, et hoc maius ha- 
bendum scelus: nescire nos, quo modo factum sit aut 
quare, mirari, sed probaturos. optimae vero praeparationes 57 
erunt, quae latuerint. ut a Cicerone sunt quidem utilis- 
sime praedicta onmia, per quae Miloni Clodius, non Clodio 
J5 Milo insidiatus esse videatur, plurimum tamen facit illa 
callidissima simplicitatis imitatio: ^Milo autem, cum in 
senatu fuisset eo die, quoad senatus est dimissus, 
domum venit, calceos et vestimenta mutavit, pau- 
lisper, dum se uxor, ut fit, comparat, commoratus 
30 est/ quam nihil festinato , nihil praeparato fecisse 58 
videtur Milo! quod non solum rebus ipsis vir eloquen- 
tissimus, quibns moras et lentum profectionis ordinem 



26 Cic. p. Mil. 10, 28. 29 



4 his contraria A: contra BP 15 arramatus B 

16 paratus add Feters 31 Milo] puto aimW.^ 

QnwrrLiJLMva ed. JBadermacher. I. \^ 



210 QVINTILIANI INST, OR. 



1 



(iucit, sed ■verbis etiam viilgaribus et cotidianis et srte 
occulta coBSeciitus est: quae si aliter dicta essent, Btrepitu 
58 ipso indieem ad custodiendum patroDum escitassent. frigere 
videntur ista plerisque, sed hoo ipso manifestujn est, quo 
modo indicem fefellerit, quod vix a lectore deprenditur. ! 

60 haec sunt, quae credibilRm faeiant espositionem. nam id 
quidem, ne qua contraria aut repugnantia in nar- 
ratione dicamus, si cui praecipiendum est, is reliqiia 
frustra docetur, etiam si quidara scriptores artiitm boi? 
quoque tamquam occultiun et a se pmdenter erutuniio 
tradunt, 

61 His tribus narrandi virtutibus adiciunt quidam magni- 
ficentiam, quam fieya}.07tpi7tnav vocant, quae neque in 
omnes causas cadit {nam quid iiL plerisque iudieiis priyatis 
de certa credita, louato et conducto. interdictis habere loci ii 
potest supra modura se tollens oratio?), neque seinper est 

62 Titilis, ut vel prosimo exemplo Miloniano patet. et memi- 
neriraus multas esse causas, in quibus confitendum, exco- 
sandum, Bubmittendum 5it quod eiponiraus; qiiibus otnni- 
bus aliena est Ula magnificentiae virtus. quare non inagitll 
proprium narrationis est magnifice dicere quam miseta- 
biHter, invidiose, graviter, dulciter, urbane: quae cnm sno 
quoque loco sint laudabilia, non sunt huic partd proprie 
adsignata et velut dedita, 

68 Illa quoque ut narrationi apta, ita cum ceteris» 
partibus coramunis est virtus, quam Theodectes buic nni 
proprie dedit ; non enim magniflcam modo vult esse, 
verum etiam iucundam espositionem. sunt qui adicisBt 

(il his evidentiam, quae fuuQyna Graece vocatur. neque 
ego quemquam deceperim, ut dissimulem Cioeroni quoquei 

30 Top. 26, 97 

3 ipaum iudicem deinde patronum Bi' \ frigida BF 
i ipEum BP "m b 6 nam ne contraria BP 7 a. aihi repngn, .1 

8 reliqua] req Bn]Y eque P, om Bg in ras 22 suo quo- 
que A: qnoque flJP' quo P' aao b 24 velut (m BP 26 itt 
1 ceterie P: itaique ce^aiia B \\Ai ce^Tia o^oi^ l. 



IV. 2, 68—69. 211 

plures partes placere, nam praeterquam planam et bre- 
Tem et eredibilem vult esse evidentem, moratam 
cum dig^nitate. sed in oratione morata debent esse omnia 
ouin dignitate, qcae poterant; evidentia in narratione, 

b quantum ego intellego, est quidem magna virtus, cmo 
quid veri non diceiidimi, sed quodararaodo etiam osten- 
dendum est, sed subici perspicuitati potest. quam quidam 
etiam contrariam interim putavenmt, quia in quibusdam 
causis obscuranda veritas esset. quod est ridiculum; &am 6G 

10 qui obscurare vult, narrat falsa pro Tcris et in bis, qua 
narrat, debet laborare, ut videantur quam evideutissima, 

Sed quatenus etiam forte qiiadam pervenimus ad diffi- 86 
cilius narrationum genus, iam de eis loquamur, in quibus 
res contra noa erit: quo loco nonnuUi praetereundam nar- 

1-1 rationera putaverunt. et sane nihil est faoilius nisi prorsus 
totam caueara oumiiLO non agere. sed si aliqua iusta 
ratione buiusmodi susceperis litem, cuius artis est malam 
csse caasara silentio confiteri? nisi forte tam bebes futunis 
est iudex, ut secundum id pronuntiet, quod sciet narrare 

» t« noluisse. neque infitias eo iu narratione ut aliqua ne- 67 
ganda, aliqua adicienda, aliqua rautanda, sic aliqua etiam 
tacenda: sed tacenda, quae tacere oportebit et liberum 
erit quod fit nonnumquam brevitatis quoque gratia, quale 
iUud est: 'respondit quae ei visum est'. distinguainus igi- 68 

)i tur genera causarum. namque in iis, in quibus non de 
colpa quaeretur, sed de actione, etiam si erunt contra 
DOS themata, confiteri nobis licebit: 'pecuniam de templo 
snstulit, sed privatam, idcoque aacrilegus non est, virgi- 
nera rapuit, non tamen optio patri dabitur. ingenuum 69 

su sttipravit, et stupratus se suspendit; non taraen ideo stu- 
prator eapite ut causa mortis punietur, sed decem milia, 

24 Cic. Vorr. B, 30, 7S 

lOinhig, quaJinquaainhiB (iie Piqiiae JPc/^Ie, 6lV 1, 17 
VI aed BP: et A 35 iii hia A: oiii BP 28 ideo sa^n.- 
legus est «/• [noD ideo Vallu) 



212 QvnmLiANi msT. or. 

quae poena stapratori constituta est, dabit'. yerum in his 
quoque confessionibus est aliquid, quo de invidia, quam 
expositio adversarii fecit, detrahi possit, cum etiam seryi 

70 nostri de peccatis suis mollius loquantur. quaedam enim 
quasi 'f non narrantes mitigabimus: ^non quidem, ut ad- 5 
versarius dicit, consilium furti in templum attulit nee diu 
captavit eius rei tempus, sed occasione et absentia custo- 
dum corruptus et pecunia, quae nimium in animis homi- 
num potest, victus est. sed quid refert? peccavit et fur 
est: nihil attinet id defendere, cuius poenam non recusa- lo 

71 mus'. interim quasi damnemus ipsi: Vis te dicam vino 
impulsum? errore lapsum? nocte deceptum? vera sunt 
ista fortasse: tu tamen ingenuum stuprasti, solve decem 
milia'. nonnumquam propositione praemuniri potest causa, 

72 deinde exponi. contraria sunt omnia tribus filiis, qui in 15 
mortem patris coniurarant: sortiti nocte singuli per ordi- 
nem cum ferro cubiculiun intrarunt patre dormiente: cum 
occidere eum nemo potuisset, excitato omnia indicarunt. 

78 si tamen pater, qui divisit patrimonium et reos parricidii 
defendit, sic agat: 'quod contra legem sufficit, parricidium so 
obicitur iuvenibus, quorum pater vivit atque etiam liberis 
suis adest. ordinem rei narrare quid necesse est, ciun ad 
legem nihil pertineat? sed si confessionem culpae meae 
exigitis, ego fui pater durus et patrimonii, quod iam 

74 melius ab his administrari poterat, tenax custos', deinde 25 
subiciat: 'stimulatos ab iis, quorum indulgentiores parentes 
erant, semper tamen eum habuisse animum, qui sit eventu 
deprensus, ut occidere patrem non possent. neque enim 
iure iurando opus fuisse, si alioqui hoc mentis habuissent, 
nec sorte, nisi quod se quisque eximi voluerit': omnia 80 
haec qualiacumque placidioribus animis accipientur, illa 



2 quo de Gertz et Kiderlin: quod ex AP quod B 
3 potest BP I cum etiam servi om B 6 quasi conterentes 

Kroll recte 11 interim A Vt p 426: interdum BP 

14 propositione PJV: praepositione ABnBg \ praemuniri Ai 
praeparaii BP 16 coniurarunt A \ noctem BP 22 quid A: 
quidem nihil BP 24 ego om A '^ «vjfcvsRfcor BP 



IV. 2, 69—80. 213 

brevi primae propositioiiis defensioiie mollita. at ciun 75 
qaaeritnr ^an factnm sit' vel ^qnale factum sit', licet 
onmia contra nos sint, quo modo tamen evitare expositi- 
onem salva causae ratione possiunus? narravit accusator, 
5 neque ita, nt quae essent acta tantum indicaret, sed adie- 
cit invidiam, rem verbis exasperavit: accesserunt probati- 
ones, peroratio incendit et plenos irae reliquit. expectat 70 
naturaliter iudex, quid narretur a nobis. si nihil exponi- 
mus, illa esse, quae adversarius dixit, et talia, qualia dixit, 

10 credat necesse est. quid ergo ? eadem exponemus ? si de 
qualitate agitur, cuius tum demum quaestio est, ctun de 
re constat, eadem, sed non eodem modo: alias causas, 
aliam mentem, aliam rationem dabo. verbis elevare quae- 77 
dam licebit: luxuria liberalitatis, avaritia parsimoniae, 

15 neglegentia simplicitatis nomine lenietur, vultu denique, 
voce, habitu vel favoris aliquid vel miserationis merebor: 
solet nonnumquam movere lacrimas ipsa confessio. atque 
ego libenter interrogem, sint illa defensuri, quae non 
narraverint, necne? nam si neque defenderint neque narra- 78 

20 verint, tota causa prodetur: at si defensuri sunt, propo- 
nere certe plerumque id, quod confirmaturi sumus, oportet. 
cur ergo non exponamus, quod et dilui potest et, ut hoc 
contingat, utique indicandum est? aut quid inter probati- 79 
onem et narrationem interest, nisi quod narratio est pro- 

25 bationis continua propositio, rursus probatio narrationi 
congruens confirmatio? videamus ergo, num expositio haec 
longior demum esse debeat et paulo verbosior praepa- 
ratione et quibusdam argumentis (argumentis dico, non 
argumentatione); cui tamen plurimum conferet frequens 

30 adfirmatio/ effecturos nos quod dicimus: non posse vim 
rerum ostendi prima expositione: expectent et opiniones 
suas differant et bene sperent. denique utique narrandum 80 
est, quidquid aliter, quam adversarius exposuit, narrari 



9 et non talia B 11 agetur BnBgP 13 mentem A 
Vt p 425: atque P om B in lac 14 liberalitatis Meister: 

hilaritatis ABP Vt 29 confert BP 



r 



214 QVINTILUNI INST. OR. 




potest, aut etiam prooemia suat iu his cansis supervacna: 
quae quid raagis agunt, quam ut cognitioni rerum adeom- 
modatiorem iudicem faciaut? atqui coustabit nusquam «sse 
laiorem usum, quam ubi animus iudicis ab aliqo 

81 coatra nos inaita opinione flectendua est. coniecturalt 
autem causae, in quibus de facto quaeritur, non tam saejj 
rei, de qua iudicium est, quam eorum, per qnae res «JT 
genda est, expositionem habent. quae cum accusator I 
spiciose Darret, reus levare suspicionem debeat, aliter i 

82 hoc atquD ab illo ad iudicem perferri oportet. at i 
quaedam argumenta turba valent, diducta leviora i 
id quidem non eo pertinet, ut quaeratur, an narrani 
sed quo niodo narraud«ra sit. nam et congerere plur 
expositione quid prohibet, si id utile est causae, et p< 
mittereV sed et dividere narrationem et probationes s 

88 iungere partibus atque ita trausire ad sequentia? namqi 
ne eis quidem aeeedo, qui semper eo putant ordine, (p 
quid actum sit, esse narrftndum, sed eo malo narrare, qi 
expedit. quod fieri plurimis figuris lieet. nam et aliquani 
nobia excidisse simidamus, cum quid utiliore loco redai 
mus, et iaterim nos reddituros relieum ordinem teatanH 

84 quia sic lutura sit causa lucidior; interim re eEpoEB 
Eubiungimns cansas, quae antecesserunt. nequo i 
uaa lex defensionis certumque praeseriptum: pro re, p 
tempore intuenda quae prosint, atque ut erit vulnua, : 
vel curandnm protinus, vel, si curatio differri pote 

85 interim deligandum. nec saepius narrare duxerim ne( 
quod Cicero pro Cluentio fecit, estque non concessum mOi 
sed aliquando etiam necessarium, ut in causis repetu 
rum omnibusque, qnae simplicea non sunt; amenlis I 
enim superstitione praeceptorura eontra rationem i 

86 trahi. narrationem ideo ante probationes ponere est ' 

t eo etiam BP 3 atque Pb 13 

plura BP pluriina TF 11 quid Sloer: quia 

modo BP 20 nobia A Vt p 42G: om BP 21 reddito 

J F?.' reductnroB BP 22 (luifl. oni B \ interim] ia j 
S7 dixeirim BP 



IV. 2, 80—90, 215 

stitatum, ne iudex, qua de re quaerutur, ignoret. cur igi- 
tnr, si singula probanda aut refellenda erunt, non singnla 
ttiam narrentur? me certe, quantacumque nostris experi- 
mentiB habenda est fides, fecisse hoc iu foro, quotiens ita 

i deaiderabat utilitas, probantibus et eruditis nt iis, qui iu- 
dicabant, scio: et (quod non adroganter dixerim, quia 
sant plurimi, quibuscum egi, qui me refellere possint, si 
mentiar) fere ponendae a me causae officium exigebatur. 
Beque ideo tamen non saepius facere oportebit, ut re- 87 

10 roni ordinem sequamur, quaedam vero etiam turpiter con- 
Tertuatur, ut ai peperisse narrea, deinde concepiase, aper- 
tum testamentutii, deinde signatum, in quibus si id, quod 
posterius est, dixeris, de priore tacere optimum; palam 
est enim praecessisse. 

is Sunt quaedam et falsae espositiones, quarum ia foro 98 
duples genus est: alterum, quod instrumentis adiuvatui-, 
at P. Clodius fiducia testium, qua nocte incestum Romae 
commiserat, In.teramnae se fuisse dicebat; alterum, quod 
est tuendum dicentis ingenio. id interim ad solam vere- 

» condiam pertinet, unde etiam mihi videtur dici color, 
^interim ad quaestionem, sed utrumcumque erit, prima sit 89 
^Mnranim, ut id, quod fingemus, fieri possit, deinde ut et 
^^■ersonae et loco et tempori congiuat et credibilem ratio- 
HSwm et ordinem habeat: si coutinget, etiam verae alicui 

li rei cobaereat, aut argumento, quod sit in causa, confirme- 
tnr; nam quae tota extra rem petita sunt, meutiendi li- 
uentiam produnt. ourandum praecipue , quod fingentibus M 
freqaenter escidit, ne qua inter se pugnent; quaedam 
emm partibus btandiuntur, sed in summam non consenti- 

itnnt: praeterea ne eis, quae vera esse constabit, adversa 
BiBt: in scbola etiam, ne color extra themata quaeratur. 

1 quaeratur JIP: dicatur .* i H» A; ipaa tf, aliter 

i ^ (i e ipaft i;i(H( Tccepta vaHa Uclione a!'ita) 9 tamen 

1 id aaopiua faoere .1 oni B, in mg addit F omisso id 
I palam est onim prBecesHiase oin Bf 22 fingimus BP | ut 
■ ~» et ut #■ nt .1 25 sit om bp 28 aocidit Pt^ 




216 QVDITILIANI IN8T. OR. 



.iit:B 
no- I 
.cto T 



91 utrubique autem orator meminisse debebit actione tot«, I 
quid finierit, quoniam aolent excidere quae falsa Bunt: r 
Terumque est illud, qnod vulgo dicitur, meudacem memo- ! 

82 rem esse oportere . sciaiaus auteni, si de nostro facto 
quaeiratur, unum nobis aliquid esse dicendnm: si de alieno, 
mittere in plura suspiciones licere. est taman quibusdam 
scholasticis contTOversiis, in qoibus ponitur aliquem non 
reapondere quod interrogatur, libertaa omuia enumerandi, 

83 quae responderi potuissent. fingenda Tero meminerimus ea, 
quae non cadant in testem: snnt autem haec, quae b la 
nostro ducuntur animo, euius ipsi tantum conaeii suious, 
item quod a defunctis (nee hoc enira est qui ueget) item- 
que ab eo, cui idem eKpediefc (is enim non negabit), ab 
adversario quoque, qua non est habiturus in negando 

94 fidem, somniorum et superstitionum colores ipsa iam falla- n 
citate aiictoritatem perdiderunt. non est autem satis in 
narratione uti coloribns, nisi per totam actionem eonsen- 
tiant, ciim praesertim quorundara probatio sola sit i 

9» severatione et parsevevantia: ut ille parasitus, qu 

abdicatum a divite iuvenem et absolutum tamquam suumfl 
filium adserit, babebit quidem colorem quo dicat, et pau-r J 
pertatem sibi caiisam exponendi fuisse, et ide( 
parasiti personant ease susceptam, quia in illa domi 
haberet, et ideo illum innocentem ter abdicatum, qniaT 

0S filius abdicantis uon esset. nisi tamcn in omnibus verbis h 
et amorem patrium atque hunc quidem ardentisaimum 
ostenderit et odium diritis et metuni pro iuvene, quem 
periculose mansurum in illa domo, in qua tam invisus 
sit, Bciat, suspicioue suhiecti petitoris non carehit. 

97 Evenit aliquando in scholasticis controversiia, quod in 31 
foro an possit accidere dubito, ut eodem colore utraque 
pars utatur, deinde eum pro se quaeque defendat, ut :' 

5 aliquem BP B plura A: plnres P plurimae I 

8 quod] qui BP^ 10 haec quae a nofltro .*: quae 

BP 11 ducuntuT Biirman- dicuntur 11 qua H: quia 

15 faJlacitate Meister: felicitat* S facilitate AP 
Bentamt BP 25 in om BP 




IV. 2, 91—103. 217 

illa controversia : ^uxor marito dixit, appellatam se de 9S 
stapro a privigno et sibi constitutum tempns et locum: 
eadem contra filius detulit de noverca, edito tantum alio 
tempore ac loco: pater in eo, quem uxor praedixerat, 
5filium invenit, in eo, quem filius, uxorem: illam repudia- 

I vit: qua tacente filium abdicat'. nihil dici potest pro iu- W 
vene, quod non idem sit pro noverca; ponentur tamen 
etiam conmiunia, deinde ex personarum conparatione 
et indicii ordine et silentio repudiatae argumenta ducen- 
10 tur. ne illud quidem ignorare oportet, quaedam esse quae lOO 
colorem non recipiant, sed tantum defendenda sint, qualis 
est ille dives, qui statuam pauperis inimici fiagellis ceci- 
dit et reus est iniuriarum: nam factum eius modestum 
esse nemo dixerit, fortasse ut sit tutum optinebit. 

15 Quod si pars expositionis pro nobis, pars contra nos 101 
erit, miscenda sit an separanda narratio, cum ipsa causae 
condicione deliberandum est. nam si plura simt quae 
nocent, quae prosunt obruentur. itaque timc dividere op- 
timum erit, et iis, quae partem nostram adiuvabunt, ex- 

20 positis et confirmatis adversus reliqua uti remediis, de 
quibus supra dictum est. si plura proderunt, etiam con- 102 
iungere licebit quae obstant, ut in mediis velut auxiliis 
nostris posita minus habeant virium. quae tamen non 
erunt nuda ponenda, sed ut et nostra aliqua argumenta- 

25 tione firmemus, et diversa cur credibilia non sint adicia- 
mus, quia, nisi distinxerimus, verendum est, ne bona nostra 
permixtis malis inquinentur. 

Hla quoque. de narratione praecipi solent, ne qua ex lOS 
ea fiat excursio, ne avertatur a iudice sermo, ne alienae 

30 personae vocem demus, ne argumentemur; adiciunt quidam 
etiam, ne utamur adfectibus: quorum pleraque sunt fre- 



11 cf Corpus iuris Dig. XXXXVH 10, 27 



6 inventum A 13 et om BP 18 obruuntur A 
19 nostram om B 22 ut quae obstant in mediis A quae 

obstant ut in medio P quae obstant aint iii xokib^v^ B 



218 



QVINTILIANI INST. OR- 



(jueutissime custodienda, immo uumquani, uisi ratio i 
lOi gerit, mutauda. ut sit espositio perspicua et brevis, nihil 
quidem tam raro poterit babere rationem quam excursio: 
nec umquam debebit esse nisi breris et talis, ut vi qua- 
dam videamur adfectus velut recto itinere depulsi, qualis 

105 est Cieeronis circa nuptias Sasiae: 'o muUeria sceloB 
incredibile et praeter hanc unam in orani vita 
auditum! o libidinem ejfrenatam et indomitaml o aud&- 
ciam singularem! nonne timuisse, si minus vim deorma 
homimimque Jaoiaai, at illam ipsam nootem facesqu»; 
illas nuptiales? non limen cubiculi? nou cubile filiae? 
non parietes denique ipaos, superiorum testes napti»- 

106 rum?' sermo vero aversus a iudice et brevius indicat in- 
terim et eoarguit raagis: qua de re idem, quod in proos- 
mio dixeram, sentio, sicut de prosopopoeia. quoque, qual 
tamen lion Servius modo Sulpicius utitur pro Aufidi» 
'somnoae te languidum an gravi letbargo putem pressui 
sed M. quoque Tullius circa nauarchos (nam ea quoqus 
rei expositio Bst): 'ut adeas, tantuiii dabis' et reliqua. qiiid? 

107 pro Cluentio Staieni Bulbique conloquium nonne ad celeri-j 
tatem pluriraum et ad fidem confert? quae ne feciase ii 
observantia quadara videatur, quamquam boc in illo credi- 
bile noa est, in partitionibus praecipit, ut habeat narratio 
suavitatera, admirationes, expectationes, exitu 
inopinatos, conloquia persDnaruffl,omnes adfectui 

108 argumentabimur in narratione, ut dixi, numquam: arga- 
mentum ponemus aliquando, quod facit pro Ligario 
Cicero, cum dicit, sic eum provinciae praefuisse, ut illi 
pacem esse eipediret. inseremus espositioni et breveiD, 




IV. 2, 103—114. 219 

cuin res poscet, defensionem et rationem factorum; neque 109 
enim narrandum est tamquam testi, sed tamquam patrono. 
rei ordo per se talis est: 'Q. Ligarius legatus C. Con- 
sidio profectus'. quid ergo M. Tullius? 'Q. enim', inquit, 
s^Ligarius, cum esset nulla belli suspicio, legatus in 
AMcam C. Considio profectus est': et alibi: ^non modo 110 
(nnllum^ ad bellum, sed ne ad minimam quidem suspi- 
cionem belli'. et cum esset indicaturo satis ^Q. Ligarius 
nallo se impHcari negotio passus est', adiecit ^domum 
lospectans, ad suos redire cupiens'. ita quod exponebat et 
ratione fecit credibile et adfectu quoque inplevit. 

Quo magis miror eos, qui non putant utendum in nar- 111 
ratione adfectibus. qui si hoc dicunt ^non diu neque ut in 
epilogo', mecum sentiunt: effugiendae sunt enim morae. 
15 eeterum cur ego iudicem nolim, dum doceo, etiam movere ? 
cur quod in summa sum actionis petiturus, non in 112 
primo statim rerum ingressu, si fieri potest, consequar? 
cum praesertim etiam in probationibus faciliorem sim 
animum eius habiturus occupatum vel ira vel miseratione. 
20 an non M. TuUius circa verbera civis Romani omnis IIB 
brevissime movit adfectus, non solum condicione ipsius, 
loco iniuriae, genere verberum, sed animi quoque com- 
mendatione? summum enim virum ostendit, qui, cum 
virgis caederetur, non ingemuerit, non rogaverit, sed tan- 
25 tum civem se Romanum esse cum invidia caedentis et 
fiducia iuris clamaverit. quid? Philodami casum nonne 114 
cum per totam expositionem incendit invidia tum in 
supplicio ipso lacrimis inplevit, cum flentis non tam 
narraret quam ostenderet ^patrem de morte filii, filium 
30 de patris?' quid ulli epilogi possunt magis habere misera- 



4 ib. 1, 2 — 6 ib. 2, 4 — 8 c 1, 3 — 20 Verr. 5, 62. 
162 — 26 Verr. 1, 30 



S et 6 cum C. Considio P edd Cic. codd j5 6 est om Vt p 425 
, et om BP 7 nuUum om AB Vt cflY 2, 61 11 adfectu A 
Vt: adfectus BP 16 moveri BP l^ «vrcaiaa» -^'^s^fc \. 



220 QVINTILIANI INST. OR. 

116 bile? serum est enim, advocare eis rebus adfectum in 
peroratione, quas securus narraveris: adsuevit illis iudex 
iamque eas sine motu mentis accipit, quibus commotus 
novis non est; et difficile est mutare habitum animi semel 
constitutum. ! 

116 Ego vero (neque enim dissimulabo iudicium meum, 
quamquam id, quod sum dicturus, exemplis magis quam 
praeceptis ullis continetur) narrationem, ut si ullam par- 
tem orationis, omni qua potest gratia et venere exoman- 
dam puto. sed plurimum refert, quae sit natura eius rei, ic 

117 quam exponimus. in parvis ergo, quales sunt fere privatae, 
sit ille pressus et velut adplicitus rei cultus, in verbis 
summa diligentia: quae in locis impetu feruntur et circum- 
iectae orationif copia latent, hic expressa et, ut vult Zeno, 
'sensu tincta' esse debebunt: compositio dissimulata qui- i8 

118 dem, sed tamen quam iucimdissima: figurae non illae 
poeticae et contra rationem loquendi auctoritate veterum 
receptae (nam debet esse quam purissimus sermo), sed 
quae varietate taedium effugiant et mutationibus animum 
levent, ne in eundem casum, similem conpositionem, pares 20 
elocutionum tractus incidamus. caret enim ceteris lenociniis 
expositio et, nisi commendetur hac venustate, iaceat necesse 

119 est. nec in uUa parte intentior est iudex, eoque nihil 
recte dictum perit. praeterea nescio quo modo etiam credit 
facilius, quae audienti iucunda simt, et voluptate ad fidem 25 

120 ducitur. ubi vero maior res erit, et atrocia invidiose et 
tristia miserabiliter dicere licebit, non ut consumantur 
adfectus, sed ut tamen velut primis lineis designentur, 

121 ut plane, qualis futura sit imago rei, statim appareat. ne 



14 frg. 79 Amim 



1 advocare eis] advocare his AP adyocare iis B 2 nar- 
raverit BP 11 exponimus BP Vt p. 427: exponemus A 
12 et <m BP^ 17 rationem A Vt: finem B fidem P 

18 sermo, et qui — eifugiat et — levet BP 27 licebit] 

decebit P*ab \ consumatur Vt 2V 28 designetur Vt 29 ut 
^^ Vt: et A 



IV. 2, 114—126. 221 

sententia quidem yelut faidgatum intentione stomachum 

iadicis reficere dissuaserim, maxime quidem brevi inter- 

iectione, qualis est illa ^fecerunt servi Milonis, quod suos 

quisque servos in re tali facere voluisset', interim paulo 

sliberiore, qualis est illa: 'nubit genero socrus nullis au- 

spicibus, nullis auctoribus, fiinestis ominibus omnium'. 

quod cum sit factum iis quoque temporibus, quibus omnis 122 

ad utilitatem potius quam ad ostentationem componebatur 

oratio et erant adhuc severiora iudicia, quanto nunc fa- 

jciendum magis, cum in ipsa capitis aut fortimarum peri- 

cula inrupit voluptas? cui hominum desiderio quantum 

dari debeat alio loco dicam: interim aliquid indulgendum 

esse confiteor. multum confert adiecta veris credibilis re- 12B 

rom imago, quae velut in rem praesentem perducere 

audientis videtur, qualis est illa M. Caeli in Antonium 

descriptio: 'namque ipsum offendunt temulento sopore 

profligatum, totis praecordiis stertentem ructuosos spiritus 

geminare, praeclarasque contubernales ab omnibus spondis 

transversas incubare et reliquas circum iacere passim: 

quae tamen exanimatae terrore, hostium adventu per- 124 

cepto, excitare Autonium conabantur, nomen inclamabant, 

frustra a cervicibus toUebant, blandius alia ad aurem 

invocabat, vehementius etiam nonnulla feriebat: quarum 

cum omnium vocem tactumque noscitaret, proximae 

cuiusque collum amplexu petebat: neque dormire exci- 

tatus neque vigilare ebrius poterat, sed semisomno sopore 

inter manus centurionum concubinarumque iactabatur'. 

nihil his neque credibilius fiugi neque vehementius expro- 

brari neque manifestius ostendi potest. 

Ne illud quidem praeteribo, quantam adferat fidem 125 
expositioni narrantis auctoritas, quam mereri debemus ante 
omnia quidem vita, sed et ipso genere orationis: quod 



3 p. Mil. 10, 29 — 6 p. Cluent. 6, 14 



4 re tali BP Yt: tali re A Cic. codd 8 quam ostentatio- 
nem BB^ 9 faciundum BP 



222 QVINTILIANI INST. OR. 

quo faerit gravius ac sanctius, hoc plus habeat necesse 

126 est in adfirmando ponderis. effagienda igitur in hac prae- 
cipue parte omnis calliditatis suspicio, neque enim se us- 
quam custodit magis iudex: nihil yideatur fictum, nihil 
sollicitum: omnia potius a causa quam ab oratore pro- 5 

127 fecta credantur. at hoc pati non possumus et perire artem 
putamus, nisi appareat, cum desinat ars esse, si apparet. 
pendemus ex laude atque hanc laboris nostri ducimus 
summam: ita quae circumstantibus ostentare volumus, iu- 
dicibus prodimus. lo 

128 Est quaedam etiam repetita narratio, quae inidiiqyriGig 
dicitur, sane res declamatoria magis quam forensis, ideo 
autem reperta, ut, quia narratio brevis esse debet, fusius 
et omatius res posset exponi, quod fit vel invidiae gratia 
vel miserationis. id et raro faciendimi iudico noque sic i5 
umquam, ut totus ordo repetatur; licet enim per partes 
idem consequi. ceterum qui uti imdLrjyrjdsi volet, narrationis 
loco rem stringat et contentus indicare quid facti sit, 
quo sit modo factum plenius se loco suo expositurum esse 
promittat. so 

129 Initium narrationis quidam utique faciendum a per- 
sona putant, eamque, si nostra sit, omandam, si aliena, 
infamandam statim. hoc sane frequentissimum est, quia 

IBO personae sunt, inter quas litigatur. sed hae quoque interim 
cum suis accidentibus ponendae, cum id profuturum est, 85 
ut: 'A. Cluentius Habitus fuit pater huiusce, iudices, 
homo non solum municipii Larinatis, ex quo erat, sed 
regionis illius et vicinitatis virtute, existimatione, nobili- 

181 tate princeps': interim sine his ut 'Q. enim Ligarius 
cum esset': frequenter vero et a re, sicut pro Tullio 30 



26 p. Cluent. 5, 11 — 29 p. Lig. 1, 2 — 30 p. Tull. 6, 14 



2 quoque ponderis BP 4 ma^is om B 6 at ^: sed 

BP 7 appareat Bn^: apparet APBg Bn^JV 11 etiam om 

BP 14 possit A 15 et Halm: est BP enim A \ iudico 

om BP 18 quod factimi A quid factum JV 26 Habitus 

{?m A 29 ut Q. enim om B, Q. emm om P 



IV. 2, 126—132. 3, 1—4. 225 

Cicero: ^fdndiim habet in agro Thuriiio M. Tullius pa- 
ternum', Demosthenes pro Otesiphonte: tov yccQ <Z>a)xt- 
%ov 6v0Toivrog 7Coki(iov, 

De fine narrationis com iis contentio est, qui perduci 132 
6 expositionem yolunt eo, unde quaestio oritur: ^his rebus 
ita gestis P. Dolabella praetor interdixit, ut est consue- 
tudo, de vi hominibus armatis, sine uUa exceptione, tan- 
tum ut, unde deiecisset, restitueret: deinde restituisse se 
dixit: sponsio facta est: hac de sponsione vobis iudican- 
lodum est'. id a petitore semper fieri potest, a defensore 
non semper. 

[DE EGRESSIONE.] 

in. Ordine ipso narrationem sequitur confirmatio; 1 
probanda sunt.enim, quae propter hoc exposuimus. sed 

ispriusquam ingrediar hanc partem, pauca mihi de quorun- 
dam opinione dicenda sunt. plerisque moris est, prolata 
rerum ordine protinus utique in aliquem laetum ac plau- 
sibilem locmn quam maxime possint favorabiliter excurrere. 
quod quidem natum ab ostentatione declamatoria iam in 2 

2oforum venit, postquam agere causas non ad utilitatem 
litigatorum, sed ad patronorum iactationem repertum est, 
ne, si pressae illi, qualis saepius desideratur, narrationis 
gracilitati coniimcta argumentorum pugnacitas fuerit, dilatis 
diutius dicendi voluptatibus oratio refrigescat. in quo 8i 

25 vitium illud est, quod sine discrimine causarum atque 
utilitatis hoc, tamquam semper expediat aut etiam necesse 
sit, faciunt, eoque sumptas ex iis partibus, quarum alius 
erat locus, sententias in hanc congerunt^ ut plurima aut 
iterum dicenda sint aut, quia alieno loco dicta sunt, dici 
80 suo non possint. ego autem confiteor, hoc expatiandi genus 4r 



2 p 230, 18 — 6 Cic. p. Caec. 8, 23 



4c est om A 14 exposui B 16 perlato NBnPh 
17 ac] atque />aut Bg Bn*IV 27 desumptas BB 29 alieno 
Ald: alia alieno 



224 QVINTILIANl INST. OR. 

non modo narrationi, sed etiam quaestionibus vel univer- 
sis vel interim singulis opportune posse subiungi, cum 
res postulat aut certe permittit, atque eo vel maxime in- 
lustrari omarique orationem, sed, si cohaeret et sequitur, 
non, si per vim cuneatur et^ quae natura iuncta erant, 5 

5 distrabit. nibil enim tam est consequens quam narrationi 
probatio, nisi excursus ille vel quasi finis narrationis vel 
quasi initium probationis est. erit ergo illi nonnumquam 
locus, ut, si expositio circa finem atrox fuerit, prosequa- 

6 mur eam velut erumpente protinus indignatione. quod 10 
tamen ita fieri oportebit, si res dubitationem non habebit: 
alioqui prius est quod obicias verum efficere quam mag- 
num, quia criminum invidia pro reo est, priusquam pro- 
batur; difficillima est enim gravissimi cuiusque sceleris 

7 fides. item fieri non inutiliter potest, ut, si merita in ad- 15 
versarium aliqua exposueris, in ingratum inveharis, aut, 

si varietatem criminum narratione demonstraveris, quan- 

8 tum ob ea periculum intentetur, ostendas. verum haec 
breviter omnia; iudex enim ordine audito festinat ad pro- 
bationem et quam primum certus esse sententiae cupit. 30 
praeterea cavendum est ne ipsa expositio vanescat, aversis 
in aliud animis et inani mora fatigatis. 

9 Sed ut non semper est necessana post narrationem 
illa procursio, ita frequenter utilis ante quaestionem prae- 
paratio, utique si prima specie minus erit favorabilis, si 25 
legem asperam tuebimur aut poenarias actiones inferemus. 
est bic locus velut sequentis exordium ad conciliandum 
probationibus nostris iudicem [mitigandum, concitandum]. 
quod liberius hic et vehementius fieri potest, quia iudici 



1 sed A Vt p ^21 : quod B quidem sed P 7 quasi finis 
narrationis vel BP Vt: egressio A 9 ut BP Vt: om A 
10 velut errump. P veluti irrump. Vt spm rump. A 12 estomB 

13 probatur BP Vt: probabitur A 16 item Ald: idem 
I uti BP 18 ob eam A B>h e& P 23 sed BP Vt: et A 

25 si prima] prima Ab | si post favorabilis om A^bBnP 

26 asperam ac penarias actiones tuebimur A 28 miti- 
jrandum concitandum om B habet AP (Vt) 29 quod] quo A 
I hic et] boc A sed cf Vt p 428, 5 



IV. 3, 4—16. 225 

nota iam causa est. his igitur velat fomentis, si quid erit 10 
asperum, praemoUiemus, quo facilius aures iudicum quae 
post dicturi erimus admittant, ne ius nostrum oderint; 
nihil enim facile persuadetur invitis. quo loco iudicis 11 
sqnoque noscenda natura est, iuri magis an aequo sit 
adpositus: proinde enim magis aut minus erit hoc neces- 
sarium. 

Ceterum res eadem et post quaestionem perorationis 

vice iungitur. hanc partem TcaQSK^aatv vocant Graeci, 12 

loLatini egressum vel egressionem. sed hae sunt plures, 

ut dixi, quae per totam causam yarios hahent excursus, 

ut laus hominum locorumque, ut descriptio regionum, ex- 

positio quarundam rerum gestarum, licet etiam fahulosarum. 

quo ex genere est in orationibus contra Verrem conpositis IB 

15 Siciliae laus, Proserpinae raptus, pro C. Cornelio popularis 

illa virtutum Cn. Pompei commemoratio: in quam ille 

divinus orator, veluti nomine ipso ducis cursus dicendi 

teneretur, ahrupto quem incohaverat sermone devertit ac- 

tutum. TtaQix^aGig est, ut mea quidem fert opinio, alicuius 14t 

20 rei, sed ad utilitatem causae pertinentis, extra ordinem 

excurrens tractatio. quapropter non video, cur hunc ei 

potissimum locum adsignent, qui rerum ordinem sequitur, 

non magis quam illud, cur hoc nomen ita demum pro- 

prium putent, si aliquid in digressu sit exponendum, cum 

26 tot modis a recto itinere declinet oratio. nam quidquid 15 

dicitur praeter illas quinque quas fecimus partes, egressio 

est: indignatio, miseratio, invidia, convicium, excusatio, 

conciliatio, maledictorum refutatio. similia his, quae non 

sunt in quaestione, omnis amplificatio, minutio, omne ad- 

so fectus genus, et quae maxime iucundam et omatam 

faciunt orationem, de luxuria, de avaritia, de religione. 



3 post dicturi] proposituri A 4 quo loco tamen BJP sed 
cf Vt 12 locorumqiie BP Vt: locorum A IH licet etiam 
Vt: vel etiam Cass. utletitia A sed etiam BJP 17 velut BP 

19 mea om B 23 nomen om B 29 minutio omne] 

omnis A 30 et quae S]palding\ atq^iQ ^^ Ubxi 

QvnrTJLiANvs ed. BadermaclieT. 1. "Vb 



226 QVINTILIANI INST. OR. 

« 

de officiis: quae cum sunt argumentis subiecta similium 

16 rerum, quia cohaerent, egredi non videntur. sed plurima 
sunt, quae rebus nihil secum cohaerentibus inseruntur, 
quibus iudex reficitur, admonetur, placatur, rogatur, lau- 
datur. innumerabilia sunt haec, quorum alia sic praepa- 5 
rata adferimus, quaedam ex occasione vel necessitate 
ducimus, si quid nobis agentibus novi accidit, interpellatio, 

17 interventus alicuius, tumultus. unde Ciceroni quoque in 
prooemio, cum diceret pro Milone, degredi fuit necesse, ut 
ipsa oratiuncula, qua usus est, patet. potest autem paulo le 
longius exire qui praeparat aliquid ante quaestionem et 
qui finitae probationi velut commendationem adicit: at 
qui ex media erumpit, cito ad id redire debet unde de- 
vertit. 

[DE PROPOSITIONE.] 15 

1 IV. Sunt qui narrationi propositionem subiungant 
tamquam partem iudicialis materiae: cui opinioni respon- 
dimus. mihi autem propositio videtur omnis confirmationis 
initium: quod non modo in ostendenda quaestione princi- 
pali, sed nonnimiquam etiam in singulis argumentis poni 20 

2 solet, maximeque in iis, quae imxetQri^ara vocantur. sed 
nunc de priore loquimur. ea non semper uti necesse est. 
aliquando enim sine propositione quoque satis manifestum 
est, quid in quaestione versetur, utique si narratio ibi 
finem habet, ubi initium quaestio, adeo ut aliquando sub- 25 
iungatur expositioni, quae solet in argumentis esse summa 
collectio: 'haec si, ut exposui, gesta sunt, iudices, 
insidiator superatus est, vi victa vis vel potius 

B oppressa virtute audacia est'. nonnumquam valde est 



8 Cic. or. frg. D. m M. — 27 Cic p. Mil. 11, 80 



1 de oif. Vt p 429 iV/»: off. AB 2 sed BP Vt: et A 

3 nihil] non B 7 dicimus BP 10 potest AB Vt: po- 

terit P 22 uti om B 23 praepositione B 27 sicut ex- 

poBxn, ita gesta sunt P cum Cic. sed cf Vt p 416 29 sed 

nonnumquam P 



IV. 3, 16—17. 4, 1—8. 227 

ntilis, ubi res defendi non potest et de inre quaeri- 

tur, ut pro eo, qui pecnniam priyatam de templo su- 

stulit 'sacrilegii agitnr, de sacrilegio cognoscitis', ut iudex 

intellegat id unum esse officii sui quaerere, an id, quod 

5 obicitur, sacrilegium sit. item in causis obscuris aut multi- 4 

plicibus, nec semper propter hoc solum, ut sit causa lu- 

cidior, sed aliquando etiam, ut magis moveat. movet 

aatem, si protinus subtexantur aliqua, quae prosint: ^lex 

aperte scripta est, ut peregrinus, qui murum ascenderit, 

lomorte multetur: peregrinum te esse certum est: quin asceu' 

deris murum non quaeritur: quid superest, nisi ut te 

puniri oporteat?' haec enim propositio confessionem ad- 

versarii premit et quodam modo iudicandi moram tollit, 

nec indicat quaestionem, sed adiuvat. 

15 Sunt autem propositiones et simplices et dupHces vel 5 

multiplices, quod accidit non uno modo. nam et plura 

crimina iungimtur, ut cum Socrates accusatus est, quod 

corrumperet iuventutem et novas superstitiones introdu- 

ceret: et singula ex pluribus colliguntur, ut cum legatio 

«)male gesta obicitur Aeschini, quod mentitus sit, quod 

nihil ex mandatis fecerit, quod moratus sit, quod 

munera acceperit. recusatio quoque pluris interim propo- 6 

sitiones habet, ut contra petitionem pecuniae: 'male petis: 

procuratorem enim tibi esse non licuit: sed neque illi, 

25 cuius nomine litigas, habere procuratorem ; sed neque est 

heres eius, a quo accepisse mutuam dicor; sed nec ipsi 

debui'. multiplicari haec in quantum libet possunt, sed 7 

rem ostendisse satis est. hae si ponantur singulae sub- 

iectis probationibus, plures sunt propositiones: si coniungan- 

3o tur, in partitionem cadunt. 

Est et nuda propositio, qualis fere in coniecturalibus 8 
'caedis ago, furtum obicio': est ratione subiecta, ut 



1 ubi A Vt p 417 : praecipue ubi BJP \ et A Vt: om BP 
inre BP Vt: fine A 16 et simplices et d.] simplices sunt ple- 
rumque duplices A 24 procuratorem AP Vt: procuratori B 

•26 est Phi es ABnJY ei Bg 26 mxxtvmxsi AP \ %^\ wis. w? 



228 QTINTIHANI INST. OE. 

'maieatatein miniiit C. Coraeliua; nam codioam tribuimSi 
pl. ipse pro contione legit'. praeter liaec utimur propo^ 
sitione aut nostra, ut 'adulterium obicio', aut adversara, 
ut 'adulterii mecum agitur", ant communi, ut 'inter m« 
et adveraariuoi quaeatio est, uter ait iatestato propior*» 
nonnumquam diveraas quoque iungimus: 'ego hoe dic^ 
adversariua hoc'. 
9 Habet interim vim propositionis, etiam si per se noi 
est propositio, cum exposito rerum ordiae subieiinus; 'd( 
his cognoscetis', ut ait haec commomtio iudicis, quo M 
ad qua^stionem acrius int«ndat et velut qaodam tactc 
escitatus finera esse natrationis et initium probationii 
intellegat et nobis confirraationera iugredientibus tps< 
quoque quodam modo novum audiendi aumat exordiuin 

[DE PARTITIONE.] 

1 V. Partitio eat noatrarum aut adversarii propositio 

nura aut uti-arumque ordine conlocata enumeratio, hm 
quidam uiendum aemper putant, quod ea tiat cauaa luci; 
dior et iudex attentior ac docilior, ai seierit et de qutf 

S dicimuB, et de quo dicturi postea sumus. nirsus quidais 
pericolosum id oratori arbitrantur duabus ex causis: qno^ 
nonnuraquam et exoidere soleant quae promisiiaus, et, « 
qua in partiendo praeteriraus, occurrere: quod quidem 
nemini accidet, nisi qui plane vel nullo fuerit ingenio vd 

3 ad agendum nihil cogitati praemeditatique detulerit. aUo'j 
qui quae tam manifesta et lucida est ratio quam rectM 
partitionia? sequitur enim naturam ducera adeo, ut ms- 
moriae id maiimum sit auxilium, via dicendi uon dece^ 
dere. quapropter ne iUos quidem probaverim, qui partitio- 
nem vetant ultra tris propoaitionea estendere: quae .sine 

1 cf Cicero frg. A. VII 6 M. 

3 ut im Vt 10 cognoBcitis BP cognitis A: corrigit O |. 
iudicis om A 13 et initium] initium A IT conlata Bf. 

(in ordinem coUocata Vt p 417, fuitne in ordinem conlatal) 

19 intentior BP iO dicamuB Meister \ ~ 

36 adtnleiit Kroll 37 adeo ^ao(v>& a. 



IV. 4, 8—9. 6, 1—8. 229 

dubio, si niTniiiTin sit mnltiplex, fugiet memoriam iudicis 

et turbabit intentionem, hoc tamen numero velut lege 

non est alliganda, cum possit causa pluris desiderare. 

alia sunt magis, propter quae partitione non semper sit 4 

sutendum: pnmum, quia pleraque gratiora sunt, si inventa 

snbito nec domo allata, sed inter dicendum ex re ipsa 

nata videantur, unde illa non iuiucunda schemata ^paene 

excidit mihi' et ^fugerat me' et ^recte admones'; propositis 

enim probationibus omnis in relicum gratia novitatis 

10 praecerpitur. interim vero etiam fallendus est iudex et 5 

Tanis artibus subeundus, ut aliud agi, quam quod petimus, 

putet. nam est nonnumquam dura propositio, quam iudex 

si providit, non aliter praeformidat, quam qui ferrum me- 

dici prius quam curetur aspexit: at si re non ante pro- 

isposita securum ac nulla denuntiatione in se conyersum 

intrarit oratio, efiiciet, quod promittenti non crederetur. 

interim refagienda non modo distinctio quaestionum est, 6 

sed omnino tractatio: adfectibus turbandus et ab intentione 

auferendus auditor. non enim solum oratoris est docere, 

Jo sed plus eloquentia circa movendum valet. cui rei con- 

traria est maxime tenuis iLla et scrupulose in partis secta 

divisionis diligentia eo tempore, quo cognoscenti iudicium 

conamnr auferre. quid quod iuterim quae per se levia 7 

sunt et infirma, turba valent? ideoque congerenda sunt 

2S potius et velut eruptione pugnandum : quod tamen rarum 

esse debet et ex necessitate demum, cum hoc ipsum, quod 

dissimile rationi est, coegerit ratio. praeter haec in omni 8 

partitione est utique aliquid potentissimum, quod cum 

audivit iudex, cetera tamquam supervacua gravari solet. 

soitaque, si plura vel obicienda sunt vel diluenda, et utilis 

et iucimda partitio est, ut, quo quaque de re dicturi 

sumus ordine, appareat: at, si unum crimen varie defen- 



7 Cic. Verr. 4, 3, 6 



12 quamj quod A 18 ab om il 22 cognoscendi BP 
81 quo Madvig: quod B quid AP ^^ «vm\i& HoiXwv. 



230 QVINTILIANI mST. OR. 

9 demus, supervacua. ut si ita partiamur: ^dicam non talem 
esse hunc quem tueor reum, ut in eo credibile videri 
possit homicidium, dicam occidendi causam huic non fuisse, 
dicam hunc eo tempore, quo homo occisus est,. trans mare 
fuisse' : omnia, quae ante id, quod ultimum est, exsequeris, 5 

10 inania videri necesse est. festinat enim iudex ad id, quod 
potentissimum est, et velut obligatum promisso patronum, 
si est patientior, tacitus appellat: si vel occupatus vel in 
aliqua potestate vel etiam sic moribus compositus, cum 

11 convicio efflagitat. itaque non defuerunt qui Ciceronis lo 
illam pro Cluentio partitionem inprobarent, qua se dic- 
turum esse promisit, ^primum neminem maioribus cri- 
minibus, gravioribus testibus in iudicium vocatum quam 
Oppianicum: deinde praeiudicia esse facta ab iis ipsis 
iudicibus, a quibus condemnatus sit: postremo iudicium i5 
pecunia temptatum non a Cluentio, sed contra Cluen- 
tium': quia, si probari posset, quod est tertium, nihil 

12 necesse fuerit dicere priora. rursus nemo tam erit aut 
iniustus aut stultus, quin eum fateatur optime pro Mu- 
rena esse partitum: ^intellego, iudices, tris totius accu- 20 
sationis partis fuisse, et earum unam in reprehensione 
vitae, alteram in contentione dignitatis, tertiam in 
criminibus ambitus esse versatam'. nam sic et ostendit 
lucidissime causam et nihil fecit altero supervacuum. 

13 De illo quoque genere defensionis plerique dubitant 25 
^si occidi, recte feci, sed non occidi': quo enim pertinere 
prius, si sequena firmum sit? haec invicem obstare et 
utroque utentibus in neutro haberi fidem. quod sane in 
parte verum est, ut illo sequenti, si modo indubitabile 



12 c 4, 9 — 20 c 5, 11 



1 ita Regius: illa AB^ om P 2 reum om BP \ in eo om 

B eo om P 5 antequam id BP 8 vel in] vel AP^ 

9 sic] si AP^ I incompositus AP 14 iis om A Cic. codd 

16 a BP^: pro A, Valla in P 18 aut om A 29 ut 
Valla: et 



rV. 5, 8—20. 231 

est, sit solo utendum; at si quid in eo, quod est fortius, 14 
tifflebimus, utraque probatione nitemur. alius enim alio 
moveri solet: et qui factum putabit, iustum credere po- 
test, qui tamquam iusto non movebitur, factum fortasse 
snoneredet. ut certa manus uno telo potest esse contenta, 
incerta plura spargenda sunt, ut sit et fortunae locus. 
egregie vero Cicero pro Milone insidiatorem primum Clo- 15 
dium ostendit, tum addidit ex abundanti, etiam si id non 
ftiisset, talem tamen civem cum summa virtute interfectoris 
w et gloria necari potuisse. neque illum tamen ordinem, de 16 
quo prius dixi, damnaverim, quia quaedam, etiam si ipsa 
sant dura, in id tamen valent, ut ea molliant, quae se- 
cuntur. nec omnino sine ratione est, quod vulgo dicitur: 
inicum petendum, ut aecum feras. quod tamen nemo sic 17 
5 accipiat, ut omnia credat audenda. recte enim Graeci 
praecipiunt, non tentanda quae effici omnino non possint. 
sed quotiens hac, de qua loquor, duplici defensione ute- 
mur, id laborandum est, ut in illam partem sequentem 
fides ex priore ducatur; potest enim videri, qui tuto 
) etiam confessurus foit, mentiendi causam in negando non 
habere. 

Et illud utique faciendum est, ut, quotiens suspica- 18 
bimur iudici aliam probationem desiderari, quam de 
qua loquimur, promittamus nos plene et statim de eo 
5 satis esse facturos, praecipueque, si de pudore agetur. fre- 19 
quenter autem accidit ut causa parum verecunda iure tuta 
sit: de quo ne inviti iudices audiant [aversi], frequentius 
sunt admonendi ^secuturam defensionem probitatis ac digni- 
tatis: expectent paulum et agi ordine sinant'. quaedam 20 
) interim nos et invitis litigatoribus simulandum est dicere, 
quod Cicero pro Cluentio facit circa iudiciariam legem: 



31 c 62 



6 credet Ar^ Vt: credit BP^ 6 sit et IW» Vt: fiat A 
7 primo P 12 sequentur B 15 audendum A 23 a iu- 
dice BP 26 agitur BP 27 et adversi BP aversi A om Vt 

30 et invitis BP: invitis A 



232 QVINTILIANI mST. OR. 

nonnuniquam, quasi interpellemur ab iis, subsistere: saepe 
avertenda ad ipsos oratio, bortandi, ut sinant nos uti. 
nostro consilio. ita subrepetur animo iudicis et, dum sperat 
probationem pudoris, asperioribus illis minus repugnabit. 

21 quae cum receperit, etiam verecundiae defensioni facilior 5 
erit. sic utraque res invicem iuvabit eritque iudex circa 
ius nostrum spe modestiae attentior, circa modestiam iuris 
probatione proclivior. 

22 Sed ut non semper necessaria aiit utilis etiam partitio 
est, ita opportune adbibita plurimum orationi lucis et lo 
gratiae confert. neque enim solum id efficit, ut clariora 
fiant quae dicuntur, rebus velut ex turba extractis et in 
conspectu iudicum positis, sed reficit quoque audientem 
certo singularum partium fine, non aliter, quam facienti- 
bus iter multum detrahunt fatigationis notata inscriptis i5 

23 lapidibus spatia. nam et exhausti laboris nosse mensuram 
voluptati est, et hortatur ad reliqua fortius exsequenda 
scire quantum supersit. nihil enim longum videri necesse 

24 est, in quo, quid ultunum sit, certum est. nec inmerito 
multum ex diligentia partiendi tulit laudis Q. Hortensius, 20 
cuius tamen divisionem in digitos diductam nonnumquam 
Cicero leviter eludit. nam est suus •!• et in gestu modus et 
vitanda utique maxime concisa nimium et velut articulosa 

25 partitio. nam et auctoritati plurimum detrahunt minuta 
illa nec iam membra, sed frusta: et huius gloriae cupidi^ 25 
quo subtilius et copiosius divisisse videantur, et super- 
vacua adsumunt et quae natura singularia sunt secant, 
nec tam plura faciunt quam minora: deinde cum fecerunt 
mille particulas, in eandem incidunt obscuritatem, contra 
quam partitio inventa est. so 



22 In Q. Caec. 14, 46 



1 his AP^ Vt 2 avertenda BP^ Vt: advertenda /»* con- 
vertenda A 9 utilis etiam A: utilis est Vt etiam supervacua 
BP 14 certo om B 21 in digitis BP^ 22 et in gestu A, 
Valla in ras angusta P: certus B et in digestu H. J. Mueller 

23 vitanda utique ^1: evitanda BP 25 iam om B 



rV. 5, 20—28. 233 

Et diyisa autem et siniplex propositio, quotiens utiliter 26- 
adhiberi potest, primum debet esse aperta atque lucida 
(nam quid sit turpius quam id esse obscurum ipsum, quod 
in eum solum adhibetur usum, ne sint cetera obscura?), 

stum brevis nec uUo supervacuo onerata verbo; non enim 
qmd dicamus, sed, de quo dicturi simus, ostendimus. 
obtinendum etiam, ne quid in ea desit, ne quid supersit. 27 
superest autem sic fere, cum aut in species partimur quod 
in genera partiri sit satis, aut genere posito subicitur 

lospedes, ut ^dicam de virtute, iustitia, continentia', cum 
institia atque continentia virtutis sint species. partitio 28 
prima est, quid sit de quo conveniat, quid de quo ambi- 
gatnr. in eo, quod convenit, quid adversarius fateatur, 
qnid nos: in eo, quo de ambigitur, [quae dicturi sumus] 

u quae nostrae propositiones, quae partis adversae. turpissi- 
mum vero non eodem ordine exsequi, quo quidque pro- 
posueris. 



1 et divisa autem A: divisa BP 6 smnus AB 10 ut 
Bi JPmb 14 de quo BJ* \ q. d. s. delet Gesner (simus P) 
15 turpissimum BP: pessimum A 



LIBER QUINTUS. 



Frooemium. 

[DE PROBATIONIBUS INARTEFICIALIBUS.] 

1 Fuerunt et clari quidem auctores, quibus solum vide- 
retur oratoris officium docere (namque et adfectus duplici 5 
ratione excludendos putabant, primum quia vitium esset 
omnis animi perturbatio, deinde quia iudicem a veritate 
depelli misericordia, gratia similibusque non oporteret: et 
voluptatem audientium petere, cum vincendi tantum gratia 
diceretur, non modo agenti supervacuum, sed vix etiamio 

2 viro dignum arbitrabantur), plures vero, qui nec ab illis 
sine dubio partibus rationem orandi summoverent, boc 
tamen proprium atque praecipuum crederent opus, sua 
confirmare et quae e diverso proponerentur refutare. 

3 utrumcumque est (neque enim hoc loco meam interpono is 
sententiam), hic erit liber <^et horum et^ illorum opinioDe 
maxime necessarius, quo toto haec sola tractantur: quibus 
sane et ea, quae de iudicialibus causis iam dicta sunt, ser- 

4 viunt. nam neque prooemii neque narrationis est alius usns 
quam ut huic iudicem praeparent, et status nosse atqueso 
ea, de quibus supra scripsimus, intueri supervacuum foret, 

5 nisi ad hanc perveniremus. denique ex quinque, quas iu- 
dicialis materiae fecimus, partibus quaecumque alia potest 

3 titulum capiti I praeponit Vollmer 4 quidam N^BnP^h 
6 primum om A 8 pelli A \ gratia A : vel ira BP 

14 e diverao /»*; a diverso P^ adverso AB 16 suppl Kroll 
20 huic om BP delet KiderliTi "^ ^.^^W»^ KiderZtn 



V. HIOOEM. 1—6. 1, 1—4. 2, 1. 235 

aliqnando necessaria causae non esse: lis nulla est, cui 
probatione opus non sit. eius praecepta sic optime di- 
visuri videmur, ut prius, quae in commune ad omnis 
qnaestiones pertinent, ostendamus, deinde, quae in quoque 

5 causae genere propria sunt, exsequamur. 

I. Ac prima quidem illa partitio ab Aristotele tradita 1 
consensum fere omnium meruit, alias esse probationes, 
quas extra dicendi rationem acciperet orator, alias, quas 
ex causa traheret ipse et quodam modo gigneret; ideoque 

loillas arijjvovg, id est inartificiales, <^has ivvixvovg^ id est 
artificiales,]> vocaverunt. ex illo priore genere sunt prae- 2 
indicia, mmores, tormenta, tabulae, ius iurandum, testes, 
in quibus pars maxima contentionum forensium consistit. 
sed ut ipsa [per se] carent arte, ita summis eloquentiae 

isviribus et adlevanda sunt plerumque et refellenda. quare 
mihi videntur magnopere damnandi, qui totum hoc genus 
a praeceptis removerunt. nec tamen in animo est omnia, 3 
qoae pro his aut contra dici solent, complecti. non enim 
communes locos tradere destinamus, quod esset operis in- 

«)finiti, sed viam quandam atque rationem. quibus demon- 
stratis non modo in exsequendo suas quisque vires debet 
adhibere, sed etiam inveniendo similia, ut quaeque con- 4 
dicio litium poscet. neque enim de omnibus causis dicere 
quisquam potest saltem praetentis, ut taceam de futuris. 

J5 [DE PRAEIUDICnS.] 

n. lam praeiudiciorum vis omnis tribus in generi- 1 
bus versatur: rebus, quae aliquando ex paribus causis sunt 
iudicatae, quae exempla rectius dicuntur, ut de rescissis 
patrom testamentis vel contra filios confirmatis: iudiciis 



6 Bhet. 1, 2, 2 



8 videamur A 5 sunt P: sint AB 10 has — artifi- 
ciales add Begius^ hinc cf Vt p 403 12 testes, responsa, 
omina, vox aliqua emissa Vt 14 per se om BP Vt \ elo- 

qaentis A 16 et prius om A 19 esset] est Spalding 
20 viam Vt: vim ABP 26 iam ed Camp: \>^xoA\i 



236 . QVINTILIANI INST. OR. 

ad ipsam causam pertinentibus, unde etiam nomen ductum 
est, qualia in Oppianicum facta dicimtur et a senatu ad- 
versus Milonem: aut cum de eadem causa pronuntiatum 
est, ut in reis deportatis et adsertione secunda et parti- 
bus centimiYiralium, quae in duas hastas divisae sunt. s 

2 confirmantur praecipue duobus: auctoritate eorum, qui 
pronuntiaverunt, et similitudine rerum, de^quibus quaeri- 
tur; refelluntur autem raro per contumeliam iudicum: nisi 
forte manifesta in his culpa erit; vult enim cognoscentium 
quisque firmam esse alterius sententiam, et ipse pronuntia- ic 
turus, nec libenter exemplum, quod in se fortasse recidat, 

8 facit. confugiendum ergo est in duobus superioribus, si 
res feret, ad aliquam dissimilitudinem causae, vix autem 
ulla est per omnia alteri similis. si id non continget aut 
eadem causa erit, actionum incusanda neglegentia aut de is 
infirmitate personarum querendum, contra quas erit iudi- 
catum, aut de gratia, quae testes corruperit, aut de invidia 
aut de ignorantia, aut videndum quid causae postea 

4 accesserit. quorum si nihil erit, licet tamen dicere multos 
iudiciorum casus ad inique pronuntiandum valere ideoque 2C 
damnatum Eutilium, absolutos Glodium atque Catilinam, 
rogandi etiam iudices, ut rem potius intueantur ipsam, 

6 quam iuri iurando alieno suum donent. adversus consulta 
autem senatus et decreta principum vel magistratuum 
remedium nuUum est, nisi aut inventa quantulacumque n 
causae differentia aut aliqua vel eorundem vel eiusdem 
potestatis hominum posterior constitutio, quae sit priori 
contraria: quae si deerunt, lis non erit. 



2 Cic. p. Cluent. 17 sq — 8 p. Mil. 6 



9 hig BP Vt: U8 A 10 quisque m: quisquam AB 
12 ergo om BP 18 aut videndum quid Vt: aut invenien- 
dum quid P inveniendum quod AB 26 vel eorundem vel 

eiusdem Vt: eorundem vel e. A vel eorundem B vel eiusdem P 



V. 3. 1—5. 3, 1. 4, 1—2, 5, 1—2, 237 

[DE FAMA ATQUE RUMORE, DE TORMENTIS.] "^ 

m. Paniain atque rumorea pars altera consensum ( 
dvitatis et velut pubiieum testiraonium vocat, altera ser- 
monflm sine nllo certo auctore dispersum, cui malignitas 
I initium dederit, incrementum ci-eduiitas, quod nulii non 
etiam innoeentissiitio possit aocidere fraude intmicorum 
filsa vulgantiura. exempla utrimque nou deerunt, IV. sicut 1 
in tormentis quoque, qui est locus irequentissimua, cum 
pBrs altera quaestionem vera fatendi necessitatem vocet, 

10 altera saepe etiam causam falsa dicendi, quod aliis patientia 
&eile mendacium faciat, aliis iufirmitas necessarimn. quid 
attinet de hia pluraV plenae sunt orationes veterum ac 
QOTorum. quaedam tamen in bac parte erunt propria 2 
nunsque litis. nam sive de habenda quaestioue agetur, 

U plnrimum intererit, quis et quem postulet aut offerat et 
in quem et ex qua causa: sive iam erit tiabita, quis ei 
praefuerit, quis et quo modo sit tortus, an credibilia 

' diierit, an inter se constantia, an perseveraverit in eo, 
ijaod coeperat, an aliquid dolore mutaverit, prima parte 

M c[ttaeationis an procedente cruciatu. quae utrimque tam 
infiiiita sunt quam ipsa rerum varietas. 

[DB TABULIS.] 

V. Contra tabulas quoque saepe dicendum est, cum 1 

eas non solum refelli, sed etiam accusari sciamus usitatum 

n i^ase. cum sit autem in his aut scelus signatorum aut 

igBorantia, tutius ac facilius id, quod aecundo loco dixi- 

inus, tractatur, quod pauciores rei fiunt, sed iioe ipsutn 2 

argumenta ex causa trahit, si forte aut incredibile est id 

actum esse, quod tabulae contiuent, aut, ut frequentius 

u evenit, aliis probationibus aeque inartificialibus solvitur, si 

6 etiam continentieBiino A T Tulgantium Vt f: vul- 
garitutt ABf' 8 in */* Vt: rnn A 12 quod plenae 

A quibaa planae Spaldmg IS et ci aA Vt: ex ABP 

18 seee A I iin arld Vt 19 mutaverit P Vt; mutarit AB 
28 gaepe dicemlum aaepe dictam eat BP sed cf Vt y upoit^ia *. 

S6 acj «ut AJ" 



I 



238 QVIMTILIANI INST. OR. 

aut ia, in quem signatuia est, aut aliquis sigaator dicita 
afuisse yel prius esse liefunDtus, si teiupora non congia 
imt, si vel antecedentia vel iiisequentia tabulis repugnar' 
inspeotio etiam ipsa saepe falsum deprehendit. 

[DE lURE lURANDO.] 

1 VI. lus iurandum litigatores aut offerunt suum ai 
non recipiunt oblatum aut ab adversario esigunt aut r 
cusaat, cum ab ipsis exigatur. offen'e suum aine ilia con 

2 dicione, ut vel adversarius iuret, fere inprobum est. qa 
tamen id faciet, aut vita ae tuebitur, ut euni non sit ciw 
dibile peieraturum, aut ipsa vi religionia (iu qua pli^ 
fidei consequitur, ai id egerit, ut non cupide ad hoc d»- 
scendere, sed ne hoc quidem recusare videatur), aut, si 
cauaa patiatur, modo Utis, propter quam devoturna ae ijM 
non fuerit; aut praeter alia causae instrumeota adiciet K: 

5 abnsdanti hanc quoque conscientiae suae fiduciam. qni 
non recipiet, et iniquam condicionem et a multis oontemai' 
iuris iurandi metum dicet, cuni etiam philosophi quidad 
sint reperti, qui deos agere rerum humanarum cu 
garent: eum vero, qui nullo deferente iurare sit paratia, 
et ipaum velle de eausa sua pronuntiare et quam ii) 

4 quod offert, leve ac faciJe credat ostendere, at is, 
fert, agere modeste videtur, cum litis adversarimn iudice» 
faciat et eum, cuius cognitio est, onere liberet, qni prot 

6 feeto alieno iure iurando stari quam suo mavult. qiu 
diificilior recusatio est, nisi forte res est ea, quam cred^ 
bile sit notam ipsi non esse. quae eicusatio si deerit, hM 
nnum relinquetur, ut invidiam sibi quaeri ab adversario dic^ 
atque id agi, ut in causa, in qua vincere non possit, queri p 
itaque hominem quidem malum occupaturum hane confi 
cionem fuisse, se autem probare malle qnae adfirmet qoa) 

8 illa AB: uUa P 12 fidei om B 14 patiatur f> V 
patietuT AB I fortasse devoturuB adversariuB ae ipae 15 aiitt 
BP Yt I cauea inHti-umentuni ABP: corr Vt \ aiiicit ABP: e 
F( 17 et iniquam um B Vt 20 offerente B Vt 28 a 
qui agere Ai 24 liberet P Vt; WWca-t ab ai toaoi 



V. 6, 2. 6, 1—6. 7, 1—5. 239 

Wmn cuiquam relinquere, an peierarit. sed nobis adnle- 6 
scentibus seniores in agendo facti praecipere solebant, ne 
qua muquam ius iurandum deferremus, sicut neque optio iu- 
dicis adyersario esset permittenda nec ex advocatis partis 
5adversae iudex eligendus. nam, si dicere contraria turpe 
advocato videtur, certe turpius habendum facere quod 
uoceat. 

[DE TESTIBUS.] 

Vn. Maximus tamen patronis circa testimonia sudor 1 
^ est. ea dicuntur aut per tabulas aut a praesentibus. sim- 
plicior contra tabulas pugna; nam et minus obstitisse 
videtur pudor inter paucos signatores et pro diffidentia 
premitur absentia. si reprehensionem non capit ipsa per- 
Sona, infamare signatores licet. tacita praeterea quaedam 2 
cogitatio refragatur his omnibus, quod nemo per tabulas 
dat testimonium nisi sua voluntate, quo ipso non esse 
amicum ei se, contra quem dicit, fatetur. neque tamen 
protinus cesserit orator, quo minus et amicus pro amico 
et inimicus contra inimicum possit verum, si integra sit 
ei fides, dicere. sed late locus uterque tractatur. 

Cum praesentibus vero ingens dimicatio est, ideoque ^ 
velut duplici contra eos proque eis acie confiigitur actio- 
num et interrogationum. in actionibus primum generaliter 
pro testibus atque in testis dici solet. et hic communis 4t 
locus, cum pars altera nuUam firmiorem probationem esse 
contendit, quam quae sit hominum scientia nixa, altera ad 
detrahendam illis fidem omnia, per quae fieri soleant falsa 
testimonia, enumerat. sequens ratio est, cum specialiter ^ 
quidem, sed tamen multos pariter invadere patroni solent. 
nam et gentium simul universarum elevata testimonia ab 
oratoribus scimus et tota genera testimoniorum: ut de 



1 cuiquam P Vt: cuique AB 2 — 3 nequemnquam ABJ* 
Qumquam temere Vt p 405, ne umquam Edd 4 esse AB est /*, de 
Vt non constat 6 videtur /■ Vt: videretur AB 14 quae- 
dam cogitatio A: q. significatione B quadam significatione l^ 

17 se om AP 



240 QVINTIIjIANI inst, oe. 



1 



auditionilius (non enim ipsos ease testes, sed ininratoraw 
adferre voceB), ut in causis repetundamm fqui se re« 
numerasse pecunias iuraut, litigatorum, non testium ha 
j6 bendos loco). interim adversus singulos derigitur actic; 
quod insectationis geiiua et permiitum defensioni legima 
in orationibus plwriinis et separatim editum, sicut in Ve 
tiniiun testem. totum igitur eieutiamus locum, quan(3 

7 universam institutionem adgressi sumus. sufficiebant ali« 
qui libri duo a Domitio Afro in haac rem composi-"* 
quem adulescentulus seuem colui, ut uon lecta mihi ta.-t 
tum ea, sed pleraque es ipso sint cognita. is verissim 
praecepit primum esse in hac parte offioiura oratoris, u, 
totam causam familiariter norit: quod sine dubio ad oniDia 

8 pertinet, ^etjiquomodocoiitingat, explicabimua, eumad desti- 
natum huic parti locum venerimus. ea res suggeret mt 
teriam iuterrogatioiii et veluti tela ad manum submiid 
stiabit, eadem docebit, ad quae iudicis animus actione 
praeparanduB. debet enim vel fieri vel detrahi testiba 
fides oratione perpetua, qtiia sic quisque dietis moTettnS 
ut est ad credendum vel non credendum ante formatoii 

"9 Et quoniam duo genera sunt testium, aut voluntario 
rum aut eorum, quibus <^in^ iudiciis publicis lege denuntiM 
solet, quomm altero pars utraque utitur, alterum acctUh 
toribus tantum concessum est: separeraus officium 
testes et refellentis. 

10 Qui voluntarium producit, scire quid is dictums S 
potest, ideoque faciliorem videtur in rogando habere r 
nem. sed haee quoque pars acumen ac vigilantiara p( 
providendumque ne timidus, ne ineonstaas, ne inpruda 

11 testds sit: turbantur enim et a patronis diversae part 
inducuntur in laqueos et plus deprensi nocent qoam fini 
ei interriti profuissent. multum igitur domi aute vei 
variis pereontationibus, qwales haheri ab adversario possni 

10 colai] vidi A' in ros 14 et addidi Ifi velnt 4 
32 in Aldina: om ABP 36 Voluntariuro cam prodncit A 
!t Genihard: laqueo sed» laqueum set /*'? latnBt 



V. 7, S-18. 241 

eiploraDdi gunt. sic fit ut a,ut constent sibi a,ut, si quid 
titubaverint, opportuna rursus eius, a quo produoti sunt, 
interrogatioQe velut in gradum reponantur. in iia quoque 12 
tdhuc, qui GODstiterint sibi, vitandae iusidiae; uam fre- 
t ipeDter subici at) adversario solent et omDia profutura 
polliciti diversa respondent et auctoritatem habent non 
BTguentiuin illa, sed confitentium. esploraniium igitur, quas 18 
c&usas laedendi adversarimn adferant, nec id sat est ini- 
micos fuisse, sed an dpsierint, an per hoc ipsum recon- 
iicUiari velint, ne corrupti siut, ne paeDitentia propositum 
rnutaverint. quod cum in iis quoque, qui ea, quae dieturi 
rideutur, esse vera sciunt, neceasarium est praecavere, tnm 
multo magis in iis, qui se dicturos, quae falsa sunt, polli- 
centur, nam et frequeutior eonim paenitentia est et pro- 14 
limissum suspectius et, si perseverarint, reprensio facilior. 
Eorum vero, quibus denuntiatur, pars testium est quae IS 
mun laedere velit, pars quae nolit, idque interim scit 
Meusator, inteiim neseit. fingamus ia praesentia scire; in 
utroqne tamen genere suinmis artihua interrogantis opus 
nesL nam si habet testem cupidum laedendi, cavere debet IG 
hoc ipsum, ne cupiditas eius appareat, nec statim de eo, 
quod in iudicium venit, rogare, sed aliquo circumitu ad 
id pervenire, ut illi, qnod maxime dioere voluit, videatur 
expressum: nec nimium instare iaterrogationi, ne ad omnia 
respondendo testis fidem suam minuat, sed in tantum evo- 
C4re eum, quantum sumere ex uno satis sit. at in eo, qui 17 
veram invitus dicturus est, prima felicitas interrogantis 
«torquere quod is notuerit. hou non alio modo fieri po- 
test quam longius iDterrogatioue repetita. respondebit 
enim quae nocere causae noD arbitrahitur, ez pluribus 
deinde, quae confessus erit, eo perducetur, ut quod dicere 
non Tult negare noa possit, nara ut in oratione sparsis 18 



4 Bibi] Biint P 12 esae Meinter: ro | tnm P\ im .iB 
la peTBeveravenint BP Sl ad omaia, P: □mnia .IB 

SS spaxBLa — argumeDtiB] Bparsa (proaa B perosa P] — bxi^- 
meiita libri 



.^. 



242 QVINTILIANI INST. OR. 

plerumque coUigiinus argumentis, quae per se nihil reum 
adgravare videantur, congregatione deinde eorom f&ctnm 
convincimus: ita huius modi testis multa de ante actis, 
multa de insecutis, loco, tempore, persona, ceteris est in- 
terrogandus, ut in aliquod responsum incidat, post quod 
illi vel fateri quae volumus necesse sit, vel iis, qnae iam 

19 dixerit, repugnare. id si non contingit, relicum erit, ut 
eum nolle dicere manifestum sit, protrahendusque, ut in 
aHquo, quod vel extra causam sit, deprehendatur, tenendus 
etiam diutius, ut omnia ac plura, quam res desiderat, pro 
reo dicendo suspectus iudici fiat: quo non minus nocehit, 

20 quam si vera in reum dixisset. at si, quod secundo loco 
diximus, nesciet actor, quid propositi testis attulerit, pau- 
latim et, ut dicitur, pedetentim interrogando experietur 
animum eius et ad id responsum, quod eliciendum erit, 

21 per gradus ducet. sed quia nonnumquam sunt hae quoque 
testium artes, ut primo ad voluntatem respondeant, quo 
maiore fide diversa postea dicant, est actoris, suspectum 
testem, dum prodest, dimittere. 

22 Patronorum in parte expeditior, in parte difficilior 
interrogatio est. difficilior hoc, quod raro umquam possunt 
ante iudicium scire quid testis dicturus sit, expeditior, 

23 quod, cimi interrogandus est, sciunt quid dixerit. itaque, 
quod in eo incertum est, cura et inquisitione opus est, quis 
reum premat, quas et quibus ex causis inimicitias habeat, 
eaque in oratione praedicenda atque amolienda sunt, sive 
odio conflatos testes sive invidia sive gratia sive pecunia videri 
volumus. et si deficietur numero pars diversa, paucitatem, 
si abundabit, conspirationem, si humiHs producet, vilitatem, 

24 si potentes, gratiam oportebit incessere. plus tamen pro- 
derit causas, propter quas reum laedant, exponere: quae 
sunt variae [et] pro condicione cuiusque litis aut litigatoris. 

1 colligimus i e avXXoyL^o^isd^a cf 11 20, 5 III 6, 108 etc 
6 illi om 1» 7 contigit A prohat Becher 9 quod om BP \ 
causam sit Ai causas B causam P 16 et om BP^ 

18 actoris Begius : oratoris 24 in eo, quod P 26 ex om B 
28 et om A 



V. 7, J8— 28. 243 

1 contra illa, quae Bupra dirimus, simili ratione respOE- 
deri locis comnnmibtiB solet, quia ut in paucis atqne 
haniilibns accusator simplicitate gloriari potest, qnod ne- 
minem praeter eos, qui possint acire, quaesierit, ita multoB 
iatque honestoB commendare aliquanto est facilius. venim 2ft 
interi.111 et singuloB ut esomare, ita destruere contingit, 
ant recitata testatione aut testibus nonjinatis, quod 
iis temporibua, quibus testis non post linitas actionea ro- 
gabatur, et faciliua et frequentius fuit. quid autem in quem- 
a que testium dicendum ait, aumi nisi eit ipsorum personis 
noii poteat. 

Reliquae interrogandj sunt partes; qua in re piTuium est 26 

sse testeni, nam timidus terreri, stultus decipi, iracundua 

[ toncitari, ambitioaus inflari, longus protrahi potest, prudens 

isreroet constansTel tamquam inimicuBetpervicasdimittendus 

Btatini vel oon inteiTogatione, sed TJrevi interlocutione 

patooni refutandus est, aut aliquo, si continget, «rbane 

BiBcto refrigerandus aut, si quid in eius yitam dici poterit, 

a criminum destruendus. probos quosdam et Tere- 27 

non aspere inoessere proftiit; nam saepe, qui ad- 

"VBTSns jnsectantem pngnassent, modestia mitigantur. omnis 

astem interrogatio aut in causa est aut extra caQsam, 

in cansa, sicnt accusatori praecepimua, patronus quoque 

altius et, unde nibil suspecti sit, repetita percontatione, 

V priora sequentibus adplicando saepe eo perducit bomines, 

ut invitjs quod prosit estorqueat. eias rei sine dubio 28 

ueque discipJina ulla in scbolis neque exercitatio traditor, 

Ivtt naturali magis acumine aut usu contingit haec virtus. 

i qaod tamen eiemplum ad imitationem demonstrandnm 

" , solum est quod ex dialogis Socraticorum maxiraeqne 

Utonis dnci potest: in quibus adeo scitae snnt inter- 



l posaint r': pOBBDnt ABI' \ ita Sjvildiiig: et 6 ali- 

l^oando AOP \ cBtj sit A 7 recitata teetatione] recitatiB in 
actione libri 9 et faciliua P: ut faciliuB B faciliuB A 
H longns protrahi PT'\ locmn protrahi ;IA, om B 15 vel 
quMi iftm inim. et Ki * perv. et dim. st et non A %V ^-'^- 
ynrt — miti^tui' A 32 in i*' £dd: ot. AMp^ 



244 QVINTILIAM IN8T. OR. 

rogationes, ut, cum pleriaque Ijene respoadeatur, res t 

29 ad id, quod yolunt efficere, perveniat. illud fortuna 
rim praestat, ut aliquid, quod inter se pnrum couse 
a, teste dicatEr, interim, quod saepius evenit, ut tesl 
testi diversa dicat, acuta autem interrogatio ad hoc, qi 

30 caau fieri aolet, etiam ratione perducet. extra uausi 
quoque multa, quae prosiut, rogari solent, de vita testii 
aliorum, de stia quisque, si turpitudo, si humilitas, si 
amioitia accusatoris, si inimicitiae cum reo: in quibas aut 
dicant aliquid, quod proait, aut in mendaeio vel oupjditate 

81 laedendi deprendantur. sed in primis interrogatio coqi 
debet esse circum^pecta, quia multa contra patronos ■vi 
nuste testes saepe respondent eique praecipue vulgo faw 
tur, tum verbis quam masime ex medio sumptis, ut, i 
rogator (is autem est saepius inperitus) jntellegat, aut 
intflUegei-e se neget, qnod intorrogantis non leve frij 

8S est. illae yero pessimae artes, testem stibornaijum in si 
seltia adversarii mittere, ut inde excitatus plus noceat ' 
dicendo contra reum, cum quo sederit, vel, cum adiuvisB 
testimonio videbitur, faeiendo es industria multa 
deste atque intemperaoter, per quae non a se tantai 
dictia detrahat fidem, sed ceteris quoque, qui profaeran&l 
auferat utilitatem: quorum mentionem haboi, non ut Sa4 
rent, sed ut vitarentur. 

Saepe inter se collidi solent inde testatio, hino tei 
locus utrimque: haec euim se pars iure iurando, illa 

88 sensu signantium tuetur. saepe inter testes et argomei 
quaesitum est. inde scieutiam in testibus et religionem, 
ingenia esse in arguinentis dicitur: hiac testem gratia, 
meta, pecuiiia, ira, odio, amicitia, ambitu fieri, argmuenta 
es natura duci, in his iudicem sibi, in illis alii credere, 

84 communia haec pluribus causis multumque iactata auat, 
semper tameti iactabuntur. aliquando atrimque sunt testes, 

2 id B: illud i- ai ^ I velint A 11 cun 

12 contia BP: circum A 13 teBtis — respondet BP Edd 
eigue sdl quod testes respondent iimlta veniiste 16 et inperiti 
,.«/* 30 £erij depravari Vt S3 «t atmpat A Bemper^ue-. 



•ddl 



V. 7, 28—37, 8, 1- 245 

et quaestio sequitur es ipsis, utri meliores viri, es cauais, 

atri mftgis credibOia dixerint, ex litigatoritus, utri gratia 

niagis valuerint. his adicere si ([ui Tolet ea, quae divina 85 

iMtimoiiia vocant, cx responsis, oraculis, ominibua, dupli- 

s cem aciat esse eorum tractatum: generaleiii alt«rum, iu 

quo iuter Stoicos et Epicuri sectam secutos pugna perpe- 

Dia est, regatume providentia niundus, specialein alterum 

(■ircB partis diTinatioois, ut quaeque in quaestionem eadet. 

tLlit«r enim oraculorum, aliter haruspicum, augurum, con- 8S 

'n ieotorum, matbematicorum fidea coufirmari aut refelli po- 

(eat, cum sit rerum ipsarum ratio diversa. circa eius modi 

ique inatrumeiita flrmanda vel destruenda multura habet 

oratio, si quae eunt voces per vinum, somnum, de- 

_ Dientiam emiasae, vel excepta parvulorum iudicia, quoa 

ftpnrs altera nibil fingere, altera nibil iudicare dictura est. 

nec tantum praeatari hoc genus poteuter, sed etiam, ubi 87 

non est, desiderari solet: 'pecuniam dedisti: quis numera- 

rit? nbi? undeV' 'venenum arguis; ubi emi? a quo? quanti? 

pftr quem dedi? quo conscio?' quae fere omnia pro 

»Clnentio Cicero m crimine veneficii exeutit. baec de in- 

ricialibiis quam brevissime potui. 
[DE PROBATIONE ARTIFICIALI ] 
v iij Fara altera probationimi, quae est tota in arte t 
constatqufl rebus ad faciendam fidem adpositis, plerumque 
B aut omnino neglegitur aut leviasime attingitur ab iia, qui 
argumenta velut horrida et confragosa vitantes amoeniori- 
bm locis desident, neque aliter quam ii, qui traduntur a 
poetis gnahi cuiusdam apud Lotopbagos graminis et Si- 
naxan cantu deleniti voluptatem saluti praetulisse, dum 

ao c 60, 167 



8 circB KWiw libcr Parittinun: contra ABP Vf p ■100 | di^i- 
Datioaeni ABI': corrigit Vt divinationum ToTiiebladh \ cadet 
Vt m: caedes -* cadit BP 11 ipsarum A: earum BP 
"I qnod «#»' is praeetari ed Ciiinp.; Tjtae^tt 



246 QVINTILIANI INST. OR. 

laudis falsam imagiDem persecuntur, ipsa, propter quam 
2 dicitur, yictoria cedunt. atqui cetera, quae continuo magis 
orationis tractu decurrunt, in auxilium atque omamentum 
argumentorum conparantur nervisque iUis, quibus causa 
continetur, adiciunt inducti super corporis speciem: ut, si i 
forte quid factum ira vel metu yel cupiditate dicatur, 
latius quae cuiusque adfectus natura sit prosequamur. 
isdem laudamus, incusamus, augemus, minuimus, describi- 
8 mus, deterremus, querimur, consolamur, hortamur. sed 
horum esse opera in rebus aut certis, aut de quibus tam- la 
quam certis loquimur, potest. nec abnuerim esse aliquid 
in delectatione, multum vero in commovendis adfectibus: 
sed haec ipsa plus valent; cum se didicisse iudex puti^t, 
quod consequi nisi argumentatione aliaque omni fide rerum 
non possumus. i5 

4 Quorum priusquam partior species, indicandum est 
esse quaedam in omni probationum genere communia. 
nam neque uUa quaestio est, quae non sit aut in re aut 
in persona, neque esse argumentorum loci possunt nisi in 

5 iis, quae rebus aut personis accidunt, eaque aut per se 20 
inspici solent aut ad aliud referri, neque ulla confirmatio 
nisi aut ex consequentibus aut ex pugnantibus, et haec 
necesse est aut ex praeterito tempore aut ex coniuncto 
aut ex sequenti petere, nec ulla res probari nisi ex alia 
potest eaque sit oportet aut maior aut par aut minor. 25 

6 argumenta vero reperiuntur aut in quaestionibus, quae 
etiam separatae a complexu rerum personarumque spec- 
tari per se possint, aut in ipsa causa, cum inyenitur 
aliquid in ea non ex communi ratione ductum, sed eius 
iudicii, de quo cognoscitur, proprium. probationum prae- 30 
terea omnium aliae sunt necessariae, aliae credibiles, aliae 

7 non repugnantes. et adhuc omnium probationum quadru- 



14 aliaque omni BP: aliaquave A 16 partiamur A* 

est om BP reor add b Valla in P 19 loci P: loco AB 

22 repugnantibuB A Edd 24 sequenti P : consequentibus AB 

{ea;l22l) 28 possuut Meister \ a\it v^aa A 29 non ^n^mB 



V. 8. 1—7. 9, 1— &. 247 

fifft ratio est, ut vel quia est aliquid, aliud non sit, ut: 
'die« est, nox noa est', vel quia est aliquid, et aliud sit: 
'sol est auper terram, dies est', vel quia aliquid non est, 
«liud sit: 'non est nox, dies est', vel quia aliquid non est, 
sneo aliud ait: 'non est rationalis, neo homo est'. bis in 
lutiTersum praedictia partcs subiciani. 

[DE SIGNIS.] 
IX. Omnis igitur probatio artificialis constat aut 1 
■ignis aut argumeiitis aut ejiemplis. nec ignoro pleris- 
II qne Tideri signa partem argumentorum. quae mihi sepa- 
nndi ratio haec fuit prima, quod sunt paene es illis in- 
artificialibus (ci-uenta enim vestis et elamor et livor et 
tatia Gunt instrumenta, qualia tabulae, rumores, testes, uec 
inveniuiitur ab uratore, sed ad eum cum ipsa causa de- 
fenmtur), altera, quod signa, sive indubitata sunt, sou 2 
sont argunneuta, quia, ubi illa sunt, quaestio non est, 
argameDtc autem nisi in re coutroversa locus esse non 
potest, sive dubia, non sunt argumenta, sed ipsa argu- 
mentis egent. 

Dividuntur auteni in has prijnBS duas species, quod 8 
eorum alia sunt, ut dixi, quae necessaria ^sunt, alia quae 
non necessaria^. priora illa sunt quae aliter habere se non 
possunt, quae Oraeci KKjH^pio: vocant. quae sunt alvra 
<^eo)que inilii vix pertinere ad praecepta artis vi- 
itnr; nam ubi est signum insolubiie, ibi ne lis quidem 
id ailtem accidit, cum quid aut necesse est fieri fac- i 
.ve esse, aut omnino nou potest fieri vel esse factum: 
cauais posito non est lis facti. hoc genus per 
tempora perpendi solet: nam et coisse eom cum 5 
quae peperit, quod est praeteriti, et fluctus esse, cum 
la vis venti in mare incubuit, quod coniuncti, et eum 



3 Bupra A 4 aliquid P: aliud AA 6 eat post homo 

^i A 16 alia quud A 21 eappl SpiilfUitg Gesner Segius 
t «oqne] quae libri 28 Hh Pseudo-Tnmebits: lia nisi P iia 
■ " 1 aui» A 



248 QVINTILIAN! INST. OR. 



1 



mori, cuius cor est vulrLeratum, quod futuri, 

nec fieri pot«st ut ibi messis sit, ubi satum nou est, u( 

quis Romae sit, cum cat Athenis, ut sit ferro vulneratus, 

8 ijui sine cicatrioe est. sed quaedam et retrorsura idem va- 
lent, ut vivere hominem qui spirat, et spirare qui vivit. 
quaedam in contrarium non recurrunt; nec enim, quia 
movetur qui ingreditur, etiam ingreditur qui movetur. 

3 quare potest et coisse cum viro, quae non peperit, et non 
esse ventus in mari, cum est fluctus, neque utique cor 
eius vulneratum esse, qui perit. ac similiter satum fnisae 
potest, ui)i non fuit messis, nec luisse Komae, qui non 
fuit Atbenis, nec fuisse ferro vuineratus, qui habet i 
tricem. 

8 Aiia sunt signa non necessaria, quae eixora Gra 
vocant: quae etiam si ad tollendam dubitationem sola non 

9 sufficiunt, tamen adiuta ceteris plurimum valent. signum 
voeatur, ut dixi, tSij^HOv (quamquam id quidam indieinm, 
quidam vestigium norainavenint), per quod alia res in- 
tellegitur, ut per sanguinein caedes. at sanguis vel ei 
hostia respersisse vestem potest vel e naribus profluiisBei 
non ntique, qui vestem cnientam habuerit, homicidiiun 

10 fecerit. sed ut per se non sufficit, ita ceteris adiunctum 
testimonii loco ducitur, si inimicus, si minatus ante, si 
eodem in looo fuit: quibus signum eum accessit, efficit ut 

11 quae saspecta erant certa videantur. alioqui sunt quae- 
dam signa utrique parti communia, ut livores, tumores; 
nam videri possunt et veneficii et cruditatis. et vnlnua 
in pectore sua manu et aliena perisse dicentibus i 
est. haec proinde firma habentnr atqne eitrittseeus i 
vantur. 

12 Eorum autem, quae signa sunt quidem 
oessaria, genus Hermagoras putat: 'non 



t 8ed] et A 7 etiam B: idcin 

ABP 15 non amA 16 adiuucta 
2S adlutum /^, A"/ 24 in om . 
39 perinde P Sl aeil aou\ 




V. 9, 6—16. 10, 1. 249 

Atalanten, quia cum inyenibas per silvas yagetur'. quod 
si reeepeiimus, vereor ne omnia quae ex facto ducuntur, 
signa faciamus. eadem tamen ratione qua signa tractan- 
tur. nec mihi videntnr Ariopagitae, cum damnaverint 1$ 
5 puerum cotumicum oculos eruentem, aliud iudicasse, quam 
id signum esse pemiciosissimae mentis multisque malo 
faturae, si adolevisset. unde Spuri Maeli Marcique Manli 
popularitas signum adfectati regni est existimatum. sed 14 
yereor ne longe nimium nos ducat haec via. nam si est 
losignum adulterae lavari cum viris, erit et convivere cum 
adnlescentibus, deinde etiam familiariter alicuius amicitia 
uti: fortasse corpus vulsum, fractum incessum, vestem 
muliebrem dixerit mollis et parum viri signa, si cui (cum 
signum id proprie sit, quod ex eo, de quo quaeritur, na- 
«tmn sub oculos venit) ut sanguis e caede, ita illa ex 
impudicitia fluere videantur. ea quoque quae, quia ple- 15 
rumque observata sunt, vulgo signa creduntur, ut progno- 
stica 

Vento rubet aurea Phoebe' 
20 et 'comix plena pluviam vocat inproba voce', 
si causas ex qualitate caeli trahunt, sane ita appellentur. 
nam si vento rubet lima, signum venti est rubor: et si, l^ 
ut idem poeta colligit, densatus et laxatus aer facit, ut 
sit inde ille 'avium concentus', idem sentiemus. sunt 
25 autem signa etiam parva magnorum, ut vel haec ipsa 
comix; nam maiora minomm esse nemo miratur. 

[DE ARGUMENTIS.] 

X. Nunc de argumentis: hoc enim nomine complec- 1 
timur omnia, quae Graeci ivd^vfirj^ccra^ iTtLxSLQrjfiata^ ccTto- 
30 dsL^SLg vocant, quamquam apud illos est aliqua horum 
nominum differentia, etiam si vis eodem fere tendit. nam 



19 Verg. Georg. 1, 431 — 20 ib. 1, 388 — 24 ib. 1, 422 



8 est] fuit /» 16 e om ^ 26 vel om B 



250 QVINTILIANI INST. OR. 

enthymema (quod nos commentum sane aut com- 
mentationem interpretemur, quia aUter non possumus, 
Graeco melius usuri) unum intellectum habet, quo omnia 
mente concepta significat (sed nunc non de eo loquimur), 

2 alterum, quo sententiam cum ratione, tertium, quo certam 
quandam argumenti conclusionem vel ex consequentibus 

\ yel ex repugnantibus: quamquam de hoc parum convenit. 
sunt enim qui illud prius epichirema dicant, pluresque 
inyenias in ea opinione, ut id demum, quod pugna con- 
stat, enthymema accipi velint, et ideo illud Cornificius lo 

B contrarium appellat. hunc alii rhetoricum sjllogismum, 
alii inperfectum syllogismum vocaverunt, quia nec di- 
stinctis nec totidem partibus concluderetur: quod sane 

4 non utique ab oratore desideratur. epichirema Valgius 
adgressionem vocat, verius autem iudico non nostram i5 
administrationem, sed ipsam rem quam adgredimur, id est 
argumentum, quo aliquid probaturi sumus, etiam si non- 
dum verbis explanatum, iam tamen mente conceptum, 

h epichirema dici. aliis videtur non destinata vel incohata, 
sed perfecta probatio hoc nomen accipere ultima specie, 20 
ideoque propria eius appellatione et maxime in usu po- 
sita significatur certa quaedam sententiae comprensio, 

6 quae ex tribus [minime] partibus constat. quidam epi- 
chirema rationem appellarunt, Cicero melius ratio- 
cinationem, quamquam et ille nomen hoc duxisse magis 25 
a syllogismo videtur: nam et statum syllogisticum ratio- 
cinativum appellat <[et^ exempKs utitur philosophorum. et 
quoniam est quaedam inter syllogismum et epichirema 



10 (cf Rhet. ad Her. 4, 18, 25) — 24 De inv. 1, 31, 34 



5 quod A^BP \ qnod Br 8 prins BP: quidem A 

9 quod A: quo BP 12 nec J»: om AB 16 verius a. iu- 

dico BB^: Celsus a. iudicat «6, Valla in J», lectio A erasa est 

16 rem om BP^ 20 probatio] oratio BP 21 appel- 
latione ^aZm; appellatio | inusuestpositaquasign.^, VallainP 

23 minime A om BP minimum Obrecht 24 ratiocina- 

tionem Badius: ratiocinativum ABP 27 exemplisque AP^ 



V. 10, 1—11. 251 

yicinitas, potest yideri hoc nomine recte abusus. aTtodst^tg 7 
est evidens probatio, ideoque apud geometras yQa(i(ii7uxl 
UTCodel^etg dicuntur. hanc et ab epichiremate Caecilius putat 
differre solo genere conclusionis et esse apodixin inper- 
5 fectam epichirema eadem causa, qua dbdmus enthymema 
a syllogismo distare; nam et epichirema sjUogismi pars 
est. quidam inesse epichiremati apodixin putant et esse 
partem eius confirmantem. utrumque autem quamquam 8 
diversi auctores eodem modo finiunt, ut sit ratio per ea, 

loquae certa sunt, fidem dubiis adferens: quae natura est 
onmium argumentorum, neque enim certa incertis decla- 
rantur. haec omnia generaliter TtiGxBig appellant, quod 
etiam si propria interpretatione dicere fidem possumus, 
apertius tamen probationem interpretabimur. sed argu- 9 

u mentum quoque plura significat. nam et fabulae ad ac- 
tum scaenarum compositae argumenta dicuntur, et oratio- 
num Ciceronis velut thema [ipse] exponit Pedianus [inquit]: 
Wgumentum tale est', et ipse Cicero ad Brutum ita scri- 
bit: 'veritus fortasse ne nos in Catonem nostrum trans- 

ao ferremus illim aliquid, etsi argumentum simile non erat'. 
quo apparet omnem ad scribendum destinatam materiam 
ita appellari. nec mirum, cum id inter opifices quoque 10 
vulgatum sit, unde Vergilii ^argumentum ingens', vulgo- 
que paulo numerosius opus dicitur argumentosum. sed 

25 nunc de eo dicendum argumento est, quod <(probationem 
praestat. Celsus quidem^ probationem, indicium, fidem, 
adgressionem eiusdem rei nomina facit, parum distincte, 
ut arbitror. nam probatio et fides efficitur non tantum 11 
per haec, quae sunt rationis, sed etiam per inartificialia. 

30 signum autem, quod ille indicium vocat, ab argumentis 



3 frg. SOBurkh.— 18 ep.frg.E. Vm 7 M. — 23 Aen. 7, 791 



4 imperfectam Gesner: inperfectum 13 fidem J»: qui- 

dem B equidem A 15 quoque — 20 argumentum om A 
17 ipse secl Spalding \ inquit glossa 23 sit 6: om AB^B 

{add VaUa) \ Vergilius ab 26 suppl Meister speciosa coniec- 
tu/ra 28 effici libri: corr Valla 29 «vafe A 



252 QVINTILIAM INST. OR. 

iam separari. ergo, cum sit argumentiim ratio probatio- 
nem praestans, qua colligitur aliquid per aliud, et quae 
quod est dubium per id, quod dubium non est, confirmat, 
neeesae est esse aliquid in causa, quod probatione nOD 
12 egeat alioqui nihil erit quo probemus, nisi faerit quod j 
aut sit Terum aut videatur, ex quo dubiia iideB fiat pro 
certis antem babemua primum quae sensibus percipiuntur. 
ut quae videmiis, audimus, qualia, sunt signa, deinde ea, <[ad) 
quae commnni opinione consensum est 'deos esse, prge- 

15 standam pietatem parentibua', praet«rea, quae legibns ii 
cauta. aunt, quae persuasione etiam ai non onmium honji- 
num, eius tamen ciritatis aut gentis, in qua res agitnr, 
in mores recepta sunt, ut pleraqne in iiire non legibns, 
sed moribus constant: si quid inter utramque partem con- 
venit, si quid probatum est, denique cuicumque adverga- u 

14 rina non contradicit. sic enim fiet argnmentum : 'cmii 
providentia mundua regatur, administranda res publies 
<(eat: aequitur ut administranda res publica)> sit, si liqoe- 

16 bit muiiduin proTidentia regi', debet etiam nota ease reok 
argumejjta traetaturo via et natura onmium rerum, etquidit 
quaeque earum plemmque efBciat: binc enim sunt q^uM 

16 liKOtcc dicuntur. credibilium autem genera annt tria: unum 
finnissiranra, quia fere accidit, ut 'liberos a parentihu! 
amari', alterum velut propensius, 'eom, qui recte valeit, 
in crastinum perventurum', t«rtium tantum non repugnana, » 

17 'in domo furtum factum ab eo, qui domui fuit'. ideoqne 
Aristoteles in secuudo de arte rhetorica libro diligentisBime 
est eiaecutua, quid cuique rei et quid cuiqne bomini BO- 
leret aceidere, et quas res quosque hominea quibua rebus 
aut hominibua vel conciliasset vel alienasaet ipsa natura,» 

37 § 1—17 

2 aliquid ed Jeiis.: aliiid 5 nno Stgius: quod 8 ad 

add Beeher 18 mppl Balm Begttis 21 plemmque om J I 
hino Segitta: nihil 26 domni .4 Cass. : domni BnlV domi Pfc. 
m Bg lectio vetw erasa cst cf Tae. aitn. 16, S6 SS eolnet 

jSpalding: Bolet 



V. 10, 11-23, 253 

nt, divitias quid SBquatur aut ambitum aut superstitionem, 
(inid boni probeat, quid mali petant, quid milites, quid 
rnstici, quo quaeque modo re3 vitari vel appeti soleat. 
Ternm boo exsequi mitto: non enim longum tantum, aed 18 

irtittm inpossibile ac potius infiiLitum est, praeterea posi- 
tam ia coramuiii omnium intelleetu. si quia tamen desi- 
dersTerit, a quo peteret ostendi. omnia autem credibilia, 19 
in quibus pars ma^ima consistit argumcntationis, ex buius 
luodi fontibus fluunt: 'an credibile sit a filio patrem ocei- 

imiin, incestUH) cum filia oommisstim', et contj-a 'veneficium 

(ia noTerca, adulterium in luxurioso' ; illa quoque, 'an 
SCelus palam faetum', 'aa falsiim propter exiguam sum- 
nam', quia auos quidque homm velut mores babet, ple- 
rumque tamen, non aemper: alioqui indubitata esseut, non 
ti argumeata. 

Excutiamus nunc argumeDtorum locos, quamquam qui'- 20 
busdain hi quoque, de quibus supra rJJTi, videntmv locoa 
appello non, ut vulgo nunc intellegantur, in lusuriem et 
adulterinm et similia, sed sedes argnmeiitonini, in qnibus 
M latent, ex quibus sunt peteada. nam ut in terra iioc omni 21 
generantur omnia, nec avem aut feram reperias, ubi quae- 
que nasci aut morari soleat, ignarus, et piseium quoque 
genera alia planis gaudeat, alia saiosis, regionibus etiam 
litoribusque discreta sunt, nec helopem nostro raari aut 
S5 acarura ducas: ita non orane argumentum undique venit 
ideoque non passim qaaerendum est. multus alioqui error 23 
est: eshausto labore, quod non ratione scrutabimur, noa 
poterimus invenire niai casu. at si seiei-imus ubi quodque 
naaeatur, cum ad locura ventum erit, facile quod in eo 
30 e.st pervidebimug. 

In prirais igitur argumenta a persona ducenda sunt, 2S 
sit, ut dixi, divisio, ut omnia in haec duo partiamur, 



1 quid a: qui BP quia .1 5 acj aut P T umaia 

lem] aX A 9 flunnt liegim; tiunt 13 quicque VttlUi: 

itqne 18 in Brgiii.s; ut 20 pet&nda «i: jjetetidi AB 

51 aaepe aiile nrgumenla add B post aag. P 



254 QVINTILIANI INST. OR. 

res atque personas: ut causa, tempus, locus, occasio, in- 
strumentum, modus et cetera rerum sint accidentia. per- 
sonis autem non quidquid accidit, exsequendum mihi est, 
ut plerique fecerunt, sed unde argumenta sumi possunt. 

24 ea porro sunt: genus, nam similes parentibus ac maiori- £ 
bus filii plerumque creduntur, et nonnumquam ad 
honeste turpiterque vivendum inde causae fluunt: natio, 
nam et gentibus proprii mores sunt nec idem in barbaro, 

26 Romano, Graeco probabile est : patria, quia similiter etiam 
civitatium leges, instituta, opiniones habent differentiam: lo 
sexus, ut latrocinium facilius in viro, veneficium in femina 
credas: aetas, quia aliud aliis annis magis convenit: edu- 
catio et disciplina, quoniam refert a quibus et quo quis- 

26 que modo sit institutus: habitus corporis, ducitur enim 
frequenter in argumentum species libidinis, robur petu- 16 
lantiae, his contraria in diversum: fortuna, neque enim 
idem credibile est in divite ac paupere, propinquis amicis 
clientibus abundante et his omnibus destituto. condicionis 
etiam distantia est: nam clarus an obscurus, magistratus 
an privatus, pater an filius, civis an peregrinus, liber an »o 
servus, maritus an caelebs, parens liberorum an orbus sit, 

27 plurimum distat: animi natura, etenim avaritia, iracundia, 
misericordia, crudelitas, severitas aUaque his similia ad- 
ferunt tidem frequenter aut detrahunt, sicut victus luxu- 
riosus an frugi an sordidus quaeritur: studia quoque, nam 25 
rusticus, forensis, negotiator, miles, navigator, medicus 

28 aliud atque aliud efficiunt. intuendum etiam, quid adfectet 
quisque, locuples videri an disertus, iustus an potens. 
spectantur ante acta dictaque, ex praeteritis enim aesti- 
mari solent praesentia. his adiciunt quidam commotionem: so 

29 hanc accipi volunt temporarium animi motum, sicut iram, 
pavorem. consilia autem et praesentis et praeteriti et fu- 



6 filii] suis ABPQ^ suis filii il, VaUa in J», filii post ple- 
rumque add T* 7 fluunt BB: sunt A 10 civitatum /» 
IB a> om A 15 frequenter om A 19 est om A 27 etiam 
^^: et B 81 hanc Pdb-. om AJB 



«naiori 

*» ai 
■ oati<t 
■»rt>ar., 

"ntiani 
ftminj 

gui?- 
eiiijt 

ni(ij 
>tte i 



V. 10, ! 



255 



tnri temporis: quae milii, etiam si personis accidunt, re- 
ferenda tamen ad illam partem argumentorum videntnr, 
i|iiani ex causis dueimus, sicut habitus quidam animi, <^in^ 
quo tra,ctatur, amicua <^an> inimicus. ponunt in persona et 
snomen: quod quidem aecidere ei necesse est, sed in argn- 
mentum raro cadit, nisi cum aat ex causa datum est, «t 
Sapiens, Magnus, Pius, aut et ipsum alieuius cogitationis 
attnlit causam, ut Lentulo coniurationis , quod libris Si- 
byllinis haruspicumque responsis dominatio dari tribus 
I ConieUis dicebatar, seque eum t«rtium esse eredebat post 
SuUam Cinnamque, quia et ipse Comelius erat. nam et 
iUud apud Euripiden frigidum sane, quod nomen Poly- 
Dicis ut argumentum morum frater incessit. iocorum tamen 
ei eo frequens materia, qna Cicero in Verrem non semel 
usus est. haec fere circa personas siint aut his Bimilia; 
neque enim conplecti omnia vel iiac in parte vel in 
ceteria possumus, cont-enti rationem plura quaesituris 
ostendere. 

Nunc ad res transeo, in quibus masime sunt personis 
iuncta quae agimus, ideoque prima tractanda. in omnibus 
porro, quae fiunt, quaeritur aut quare aut nhi aut quando 
aut quo modo aut per quae facta snnt? ducuntur igitur 
argumenta es causis factorum Tel futurorum: quanim 
materiam, quam quidam {fAijv, alii dijiicfuv nominaverunt, 
in duo genera, eed quaternas utriusque dividunt species. 
nain fere versatur ratio faciendi circa honorum adeptio- 
nem, incrementum, conservationem, usura aut malorum 
evitationem, liberationem, inminutionem, tolerantiam; quae 
et in deliberando plurimum valent. sed honestas causas ' 



8 Hall. Cat. 47, 2 — 12 PhoeniBB. 636 

1 per ae ferenda A 3 in add Spalding i an add 

Srgius 7 Pius Zvvipt: plenuB 17 plura om A 24 quam 
vItiv alii, JjJvHfiiir alii BR ged JV om alterum alii; piUo quam 
til)]v nominaverunt 28 tolerantiam qnae S^pniding: toleratiam 
qoneque a tulerat > * aeque A naitique B/' 29 honeHtas 

G. Meyei:- bae BP defetidit VoUvm \i1!lBC A 



256 QVINTILIANI ESrST. OR. 

liabent recta, prava contra ex falsis opinionibus veniunt. 
nam est his initium ex iis, quae credunt bona aut mala, 
inde errores existunt et pessimi adfectus, in quibus sunt 
ira, odium, invidia, cupiditas, spes, ambitus, audacia, me- 
tus, cetera generis eiusdem. accedunt aliquando fortuita, i 
ebrietas, ignorantia, quae interim ad veniam valent, inte- 
rim ad probationem criminis, ut si quis, dum alii insi- 

35 diatur, aUum dicitur interemisse. causae porro non ad 
convincendum modo quod obicitur, sed ad defendendima 
quoque excuti solent, cum quis se recte fecisse, id est lo 
honesta causa contendit: qua de re latius in tertio libro 

36 dictum est. finitionis quoque quaestiones ex causis interim 
pendent: an tyrannicida, qui tjrannum, a quo deprensus 
in adulterio fuerat, occidit? an sacrilegus, qui, ut hostes 
urbe expelleret, arma templo adfixa detraxit? ducuntur i5 

37 argumenta et ex loco. spectatur enim ad fidem probationis, 
montanus an planus, maritimus an mediterraneus, consitus 
an incultus, frequens an desertus, propincus an remotus, 
opportunus consiliis an adversus: quam partem videmus 

38 vehementissime pro Milone tractasse Ciceronem. et haec 20 
quidem ac similia ad coniecturam firequentius pertinent, sed 
interim ad ius quoque: privatus an publicus, sacer an 
profanus, noster an aHenus, ut in persona magistratus, 

39 pater, peregrinus. hinc enim quaestiones oriuntur: 'priva- 
tam pecuniam sustulisti, verum quia de templo, non fur- S5 
tum, sed sacrilegium est'. ^occidisti adulteros, quod lex 
permittit, sed quia in lupanari, caedes est'. ^iniuriam fe- 

40 cisti, sed quia magistratui, maiestatis actio est'. vel con- 
tra: ^Hcuit, quia pater eram, quia magistratus'. sed circa 
facti controversiam argumenta praestant, circa iuris lites 30 
materiam quaestionum. ad qualitatem quoque frequenter 



20 20 



12 finitionis quoque quaestiones] finitiones BP 16 spec- 
tat Spalding cf Cic. de invent. I 30 22 ad ius J»: aditus B 
adiutus A 26 est (m A\ adultervim. Pah 



V. 10, 34—46. 257 

pertinet locus; neque enim ubique idem aut licet aut de- 
corum est: quin etiam in qua quidque civitate quaeratur 
interest, moribus enim et legibus distant. ad commendatio- 41 
nem quoque et invidiam valet; nam et Aiax apud Ovi- 
5 dium ^ante rates' inquit, 'agimus causam, et mecum con- 
fertur Ulixesl' et Miloni inter cetera obiectum est, quod 
Olodius in monumentis ab eo maiorum suorum esset oc- 
cisus. ad suadendi momenta idem valet, sicut tempus, 42 
cuius tractatum subiungam. eius autem, ut alio loco iam 
wdixi, duplex significatio est: generaliter enim et specialiter 

[ accipitur. prius illud est ^nunc, olim, sub Alexandro, cum 

j apud Tlium pugnatum est', denique praeteritum, instans, 
faturum. hoc sequens habet et constituta discrimina 
^aestate, hieme, noctu, interdiu', et fortuita ^in pestilentia, 
15 in bellO; in convivio'. Latinorum quidam satis significari 48 
putaverunt, si illud generale tempus, hoc speciale tempora 
vocarent. quorum utrorumque ratio et in consiliis quidem 
et in illo demonstrativo genere versatur, sed in iudiciis 
frequentissima est. nam et iuris quaestiones facit et quali- 44 

*o tatem distinguit et ad coniecturam plurimum confert, ut 
cum interim probationes inexpugnabiles adferat, quales 
sunt, si dicatur, ut supra posui, signator, qui ante diem 
tabularum decessit, aut commisisse aliquid vel cum in- 
fans esset vel cum omnino natus non esset: praeter id, 46 

^6 quod omnia facile argumenta aut ex iis, quae ante rem 
facta sunt, aut ex coniunctis rei aut insequentibus du- 
cuntur. ex antecedentibus: ^mortem minatus es, noctu 
existi, proficiscentem antecessisti'. causae quoque factorum 
praeteriti. sunt temporis. secundum tempus subtilius qui- 46 

^ dam, quam necesse erat, diviserunt, ut esset iuncti ^sonus 
auditus est', adhaerentis ^clamor sublatus est'. insequentis 



4 Metam. 13, 5 — 6 p. Mil. 7, 17 



5 inquit ante rates f 8 sicut om A 10 simplex B 
12 nium J»: illum AB 18 genere om BP^ 23 aut Valla: 
an ABP 24 cum adhuc natus omnino non A 30 divise- 
runt om A 

QriKTiLijLNVB ed. Badermaoher. I. W 



253 QVINTILIANI INST. OE. 

sunt illa; 'latuisti, profugisti, livores et tumores apparue 
nint'. isdem tempornm gradibus defensor utetur ad detr» 

47 liendam ei, quod obicitui", fidem. in his omnis t'aotoi-ai 
dictorumque ratio veraatur, sed dupliciter. uam fiunt quae 
dam, qtiia aliud postea futurum est, quaedam, quia aUui 
antea factum est: ut cum obicitur reo lenocinii, specios» 
raarito, quod adulterii damnatam quoadam emerit, 
parricidii reo Imurioso, quod dixerit patri: 'nou ampliu 
me obiurgabis'. nam et ille non quia emit, leno est, 
quia leno erat, emit, nee hic quia sic erat locutUB, 

48 dit, sed quia erat occisuruB, sic locutus est. casus au 
qui et ipse praestat argumentis locum, sine dDbio est « 
insequentibus, sed quadam proprietate distinguitur, ut i 
dicam: 'melior dux Scipio quam HannibaJ, vicit Hanmi 
balem' ; 'bonus gubemator, numquam fecit naufiragiuni^ 
'bonus agricola, magnos sustulit fructus'. et contra: 'aiHBp 
tuosus fuit, patrimonium enhausit': 'turpiter vixit, om: 

49 bo3 invisus est'. intuendae aunt praecipueque in conietf: 
turis et facultates; crediliilius est emin occiaos a pluribtfl 
pauciores, a Srmioribus inbecilliorea, a vigilantibna doi> 
mientis, a praeparatis inopinatos: quorum coutraria i 

50 diversum valent. haec et in deliberando intuemur et ^ 
iudiciis ad duas res solemus referre, an voluerit quis, i 
potuerit; nam et voluntatem spes facit. hinc illa apod 
Ciceronem conieetura: 'insidiatus est Clodius Miloni 
Milo Clodio: ille cum servia robustis, hic cum mulienua 
comitatu, ille equis, hic in raeda, ille espeditus, hie pa*- 

51 nula inretitus'. facultati autem licet instrumentum i 
iuDgere; sunt eniiu in parte facultatis et copiae. sei 
instrumento aliquando etiam signa nascuntur, ut spicnlafll 

52 in corpore inventum. his adicitur modus, quem i 
diount, quo quaeritur, quem ad-modum quid sit factuiB' 



. Mii. lU, 




quondam Biimiati: qn»i»* 
AB vel " 



V. 10, 46—66. 259 

idque tum ad qualitatem scriptumque pertinet, ut si nege- 
mus adulterum veneno licuisse occidere, tum ad (jpniec- 
turas quoque, ut si dicam ^bona mente factum, ideo pa- 
lam, mala, ideo ex insidiis, nocte, in solitudine'. 

5 In rebus autem omnibus, de quarum vi ac natura 53 
quaeritur quasque etiam citra complexum personarum ce- 
terorumque, ex quibus fit causa, per se intueri possumus, 
tiia sine dubio rursus spectanda suut: an sit, quid sit, 
quale sit. sed quia sunt quidam loci argumentorum om- 

lonibus communes, dividi haec tria genera non possunt, 
ideoque locis potius, ut in quosque incurrent, subicienda 
sunt. ducuntur ergo argumenta ex finitione seu fine; nam 54 
utroque modo traditur. eius duplex ratio est: aut enim 
praecedente finitione quaeritur, sitne hoc virtus, aut 

15 simpliciter, quid sit virtus. id aut universum verbis con- 
plectimur, ut ^rhetorice est bene dicendi scientia', aut per 
partes, ut ^rhetorice est inveniendi recte et disponendi et 
eloquendi cimi firma memoria et cum dignitate actionis 
scientia'. praeterea finimus aut vi, sicut superiora, aut 55 

^ kvfAoXoyloc^ ut si assiduum ab aere dando et locupletem 
a locorum, pecuniosum a pecorum copia. finitioni subiecta 
maxime videntur genus, species, differens, proprium: ex 
iis omnibus argumenta ducuntur. genus ad probandam 56 
speciem minimum valet, plurimum ad refellendam. itaque 
85 non, quia est arbor, platanus est, at quod non est 
arbor, utique platanus non est: nec quod virtus 
est, utique iustitia est, at quod non est virtus, utique 
non potest esse iustitia. [itaque <^a)> genere perveniendum 
ad ultimam speciem, ut ^homo est animal' non est satis, 

1 tum oni BP^ 2 adulterum cum veneno licuisset 

occ. partim in ras A ad. ven. licuisse occ. sed vel (ferro J»*) 
oportuiBse BP \ tum ad om il 3 ideoque BP 6 citra P-. 
circa AB 11 ut quosque BP., * * in quos A 12 seu fine 
— traditur del VoVcmann 13 eius om A 14 — 16 simplici- 
ter et praecedente (sic A Vt p 398 , antecedente P cedente B) 
finitione transpomi cum Vt 20 si om BP 26/27 quod vir- 
tus est utique iustitia est at om BP iustitia est at quod non 
est virtus om A : supplet Vt 27 seclusa omxsxt Yt \ ^ add. "BQA\Mi& 



260 QVINTILIANI IN8T. OH. 

id euiiii genus est: 'morlrale', etia.ni sl est species, caia 
aliis tamen communis finitio: 'rationale', nihil supererU). 
57 ad demonstraiidura quod Telis.] coatra species flrmam pro- 
batiooem habet generis, iDfirmam refutatiunera. uaiu. quod 
iustitia est, utique yirtus est: quod non est iustitia, ' 
potest esse virtus, si est fortihido, constantia, con- 
tinentia. n.umquam itaque tolletur a specie genus, niai 
ut omnes species, quae sunt generi subiectae, removeajiturf 
hoQ modo: 'quod nequo iiamortale est neque mortale, 

68 mal non est'. bis adiciunt propria et differentia. propriilt 
conflrmatar fiaitio, differentibus solvitur. proprium autdiq 
est aut quod soli accidit, ut itomini sernio, risus, aol 
quidquid utique accidit, sed non soli, ut igni calfacers 
et sunt eiusdem rei plura propria, ut ipsiua ignis lucen 
calere. ita, quodcumque proprium deerit, solvet finitioneni, 

69 non utique, quodcumque erit, confirmabit. saepissime an* 
tem quid sit pcoprium cuiusque quaeritur, ut, si 
hvfioloylav dicatur Hyrannicidae proprium est tyranj 
oGcidere', negemus: non enim, si tradiium sibi eum carni^ 

60 fes: occiderit, tyrannicida dicatur. nec si inprudens V8 
invitus. quod autem proprium non erit, difi^ei-ens erit, a 
aliud est servum esse, aliud servire, qualis esse in addictn 
quaestio solet: 'qui servus est, si manu mittatur, fit libeB 
tinus, non item addictus', et plura, de quibus alio lood 

61 illud quoque difierens vocnnt, cum genere in speciem dii 
ducto species ipaa disceruitur. auimal genus, mortale s 
ciea, terrenum vel bipes differens; nondum enim propriun 
est, sed iam differt a marino vel quadripede: quod noi 
tam ad argumentimi pertinet quam ad diligentem finitioni 

6S comprensionem. Cicero genus et speciem, qnam eaadent 

formam vocat, a fijiitione diducit et iis, quae ad aliquid 

80 Cic. Top. B, 13 

II qnod neque morlale eat neque imuortaie A, cum Bt 
faeit Vt cf Senecae ep. .58, 14 — 15 10 adiciuntur A 

13 quicquid A: quod BP 16 itaque B ] solvet IfP Tt: aolwt 
Jl aolrit a S3 manii mitUtoi Meisler 21 item i^VanctHtl 
idem 31 didncit P: dedut^il 



V. 10, 66—67. 261 

simt, subicit: nt, si is, cui argentum omne legatum est, 
petat signatum quoque, utatur genere: at si quis, cum 
legatum sit ei, quae viro mater familias esset, neget de- 
beri ei, quae in manimi non convenerit, specie, quoniam 

, 5 duae formae sint matrimoniorum. divisione autem adiuvari 68 
finitionem docet, eamque differre a partitione, quod haec 
sit totius in partes, illa ^eneris in formas. partes incertas 
esse, ut 'quibus constet res publica', formas certas, ut 
'quot sint species rerum publicarum', quas tris accepimus, 

10 quae populi, quae paucorum, quae unius potestate rege- 
rentur. et ille quidem non iis exemplis utitur, quia scri- 64 
bens ad Trebatium ex iure ducere ea maluit: ego aper- 
tiora posui. propria vero ad coniecturae quoque pertinent 
partem, ut, quia proprium est boni recte facere, iracundi 

15 verbis aut manu male facere, facta haec ab ipsis esse 
credantur, aut contra. nam ut quaedam in quibusdam 
utique sunt, ita quaedam in quibusdam utique non sunt, 
et ratio, quamvis [ita] ex diverso, eadem est. 

Divisio et ad probandum simili via valet et ad re- 

20 fellendum. probationi interim satis est unum habere , hoc 65 
modo: *ut sit civis, aut natus sit oportet aut factus': 
utrumque tollendum est: ^nec natus nec factus est*. fit 66 
hoc et multiplex, idque est argumentorum genus ex re- 
motione, quo modo efficitur totum falsum, modo id, quod 

25 relinquitur, verum. totum falsum est hoc modo: ^pecuniam 
credidisse te dicis: aut habuisti ipse aut ab aliquo acce- 
pisti aut invenisti aut surripuisti. si neque domi habuisti 
neque ab aliquo accepisti et cetera, non credidisti'. reli- 67 
cum fit verum sic: ^hic servus, quem tibi vindicas, aut 

so vema tuus est aut emptus aut donatus aut testameuto 

. relictus aut ex hoste captus aut alienus': deinde remotis 

5 ib. 6, 17 

13 a proprio Vt p 399 16 male facere, facta Halm 

Kayser: labefactare Vt; om ABP^ item haec ab ipsis 
16 nam ut A Vt: om BP 17 utique — in quibusdam addit 
Vt 18 ita del Becher, sita Madvig 26 de hoc verum A 

29 eic P^: si AB 



tJVINTrUAm INST. OR, 



1 



prioribus supererit 'alienuB': periculot 

tuendiun geaus, quia, si in proponendo unum quodlibet 

68 omiseriraiis, cum risu quoque tota rea solvitur. tutius, 
quod Cicero pro Caecina facit, cum interrogat, si haec 
aetio non sit, qu&e sit? aimul enim removentur omnia. s 
vel cum duo ponentur inter se contraria, quorum tenuissB 
utrumlibet siifliciet, quale Cioeronis est: 'unum quidem 
eerte uemo erit tam inimicus Cluentio qui mibi non con- 
cedat, ai constet corruptum illud esse iudicium, aut ab 
Habito aut ab Oppianioo esse corruptum: si doeeo non ab lo 
Habito, Tinco ab Oppianico, ai ostendo ab Oppianico, purgo 

69 Habitum'. fit etiam ex duobus, quorum necesse est alterum 
verum <esse>, eligendi adversario potestas, effieiturque ut, 
utnim elegerit, noceat. faeit hoc Cicero pro Oppio: 'utrnm, 
cum Cottam appetisset, an cum ipse se conaretur occidere, 
telum e manibus ereptum est?' et pro Vareno: 'optio vobis 
datur, utrum velitia casu illo itinere Varenum 
an huius perauasu et indiictu': deinde utraque facit acou- 

70 satori contraria. iQterim duo ita proponuntur, ut utriim- 
Jibet electum idem efdciat, quale est: 'philosophandum 
<(est, etiam si non est philosophandum'>, et iUud vnlgat) 
'qiio sehema, si intellegitur? quo, si non intellegitur?' 
'mentictur in tormentis qui dolorem pati potest, meatie*J 
tur qui non potest'. 

II Dt sunt autem tria tempora, ita ordo rerum tribusis 
momentis coasertus est; habemt enim omnia initiuiii) 
incrementam, sumaiam, ut iurgium, <^rixa,^ deinde 
caedes, eat ergo hic argnmentorum quoque loous in- 
vicem probaatium; nam et ex initiis summa eolligitur, 
quale est: 'non possum togam praeteitam sperare, cum » 

4 c 13, 37 — 7 p. Cluent, 28, 64 — 
A, n U 

7 est oin A IS esBe hie add Meister 16 aa ,r;at 4 K 
B I seee bp 16 ei e jP '21 eet etiam s, n. e. philos. a 
VoRa ex Asconio S6 initium add F* 37 risa addidi ei 

Tae. hist. I 64, 9 Gervi. 22, 6 38 est ergo ab: 

et Btrages. etgo P* et atragoa ob 




V. 10, 67—76. 263 

exordiom pullam videam', et contra: ^non dominationis 
cansa Sullam arma sompsisse, argnmentum est dictatura 
deposita'. similiter ex incremento in utramque partem du- 72 
citor ratio cum in coniectura, tum etiam in tractatu aequi- 
Uatis, an ad initium summa referenda sit, id est, an ei 
caedes imputanda sit, a quo iurgium coepit. 

Est argumentorum locus ex similibus : 'si continentia 78 
virtus, utique et abstinentia: si fidem debet tutor, et pro- 
curator'. hoc est ex eo genere, quod inayoiyy^v Graeci vo- 

locant, Cicero inductionem. ex dissimilibus: 'non si laetitia 
bonum, et voluptas: non quod mulieri, idem pupillo'. ex 
contrariis: ^frugalitas bonum, luxuria enim malum: si 
malorum causa bellum est, erit emendatio pax: si veniam 
meretur qui inprudens nocuit, non meretur praemium qui 

«inprudens profuit'. ex pugnantibus: ^qui est sapiens, stul- 74 
tus non est'. ex consequentibus sive adiunctis: ^si est bo- 
num iustitia, recte iudicandum, si malum perfidia, non est 
fallendum': idem retro. nec sunt his dissimilia ideoque 
huic loco subicienda, cum et ipsa naturaliter congruaut: 

80 'quod quis non habuit, non perdidit: quem quis amat, 
sciens non laedit: quem quis heredem suum esse voluit, 
carum habuit, habet, habebit'. sed cum sint indubitata, 
vim habent paene signorum inmutabilium. sed haec con- 75 
sequentia dico, aKokovd^cc (est enim consequens sapientiae 

25 bonitas), illa insequentia, TtaQeTtofisvcc^ quae postea facta 
sunt aut futura. nec sum de nominibus anxius; vocet enim 
ut voluerit quisque, dum vis rerum ipsa manifesta sit 
appareatque hoc temporis, illud esse naturae. itaque non 76 
dubito haec quoque <^vocare^ consequentia, quamvis ex 
80 prioribus dent argumentum ad ea, quae secuntur, quorum 



7 cf Cic. Top. 10, 42 — 10 ib. et De inv. 1, 31 



3 in utramque partem om A 6 ei om A 6 coeperit /» 

8 utique om A 10 ex om A 18 item /» 23 im- 

mutabilium Ald.: innumerabilium 25 naQB^^yi^va. Victorius: 

paregomena 26 aut BP: ac A 29 vocare add Spalding 



264 QVINT.']LIANI IN8T. OR. 

duas quidam speciea esse volueruat, actionis, ut pro Oppio: 
'quos educere inyitos in provineiam qoh potuit, eos invitofl 
retinere tiui potuit?' temporis, in Verrem: 'si finem prae- 
toris edicto adferunt Ealendae lan., cur non initiuiii 

77 quoque edicti uascatur a Kalendis lan.?' quod utrumqiiB 
exemplmu tale est, ut idem in diversum, si retro ag&% 
valeat; consequens enim est eos, qui inviti duei non 

78 potuerint, iuvitos non potuisse retineri. illa quoque, quai 
ex rebus muiniam confirmationem praestantibus dacuntox 
(quae proprii generis videri quidam volunt et vocant Iz. 
1(01' rtpog ciijji», Cicero ex rebus sub eandem rationeHi 
venientibus), fortiter consequentibus iunserim: 'si portorim 
Rhodiis locare honestum est, et Hermocreonti condueerB'j 

79 et 'quod discere honestum, et doeere'. uade illa non h 
ratione dicta, sed efficiens idem Domiti Afri sententia ( 
pulchra: 'ego accusavi, vos damnastis". est invicem com 
sequens et quod es diversis idem ostendit, ut, qui i 
dum nasci dicit, per hoc ipsum et defioere significet, quia- 
deficit omnB quod nascitur. 

80 Sintjllinia est his argumentatio, qua colligi solent ex n 
iis, quae faciunt, ea, quae elSciuntur, aut contra, quod 
genus a eausis vocant: haec interim necessario fiui^ 
int«rim plerumque, sed non necessario. nam corpua i 
mine utique umhram facit, et umbra, ubicumqoe est, ilsT 

81 esse corpus ostendit. alia sunt, ut disi, non necessaria, is 
vel utrimque vel ex altera parte: 'sol colorat: non atique 
qni est coloratus, a sole est'. 'iter pulverulentunj facit, sed 
neque omne iter pulverem movet, nec. quisquis est pulve- 

82 rolentus, ei itinere est'. [quae utique fiunt, talia snnt; 
*si sapientia bonum virum faeit, bonus vir est utique» 
sapiens', itemque 'boni est honeate facere, mali turpiter', 

1 tl. A. I1I2 — 3 1, 42, 109 — 10 Ariat. Rhet. 3, 23, 3 — 



7 inviti retineri — potuiBee dnci Gestter (eduoi VoUmer) 
39 eet omA \ seduea non jtuto esse genuina ef l 33 «gf 
31 itemqae Gemer: idoocvjve 



V. 10, 76—87. 265 

et ^qui honeste faciunt, boni, qui turpiter, mali iudican- 
tur': recte. at] 'exercitatio plerumque robustum corpus 
facit, sed non quisquis est robustus, exercitatus, nec quis- 
quis exercitatus, robustus est': nec, quia fortitudo praestat 
5 ne mortem timeamus, quisquis mortem non timuerit, vir 
fortis erit existimandus: nec, si capitis dolorem facit, 
inutilis hominibus sol est. haec ad exhortativum maxime S$ 
genus pertinent: ^virtus facit laudem, sequenda igitur: at 
voluptas infamiam, fugienda igitur'. recte autem mone- 
10 mur, causas non utique ab ultimo esse repetendas , ut 
Medea: 

'utinam ne in nemore Pelio', 84 

quasi vero id eam fecerit miseram aut nocentem, quod 
illic ceciderit abiegna ad terram trabes: et Philocte- 
15 ta: 
Tari dyspari, si inpar esses tibi, ego nunc non essem miser' : 
quo modo pervenire quolibet reiro causas legentibus licet. 
iUud his adicere ridiculum putarem, nisi eo Cicero ute- 85 
retur, quod coniugatum vocant, ut ^eos, qui rem iustam 
sofaciunt, iuste facere', quod certe non eget probatione: 
*quod compascuum est, compascere licere'. quidam haec, 8ft 
quae vel ex causis vel ex efficientibus diximus, alieno 
nomine vocant iK^daeLg^ id est exitus; nam nec hic aliud 
tractatur, quam quid ex quoque eveniat. 
*5 Adposita vel comparativa dicuntur, quae minora ex 87 
maioribus, maiora ex minoribus, paria ex paribus probant. 
confirmatur coniectura ex maiore: '^si quis sacrilegiura 



11 Enni scen. 246 V. — 14 Acci trag. v 660 R. — 17 Top. 
3, 12 



1 mali recte iudicantur AJ* recte adscripsit lector 
4 est om A 7 est. haec A : et haec BJ*^ \ hortativum BJ* 
10 repetendas /*: retinendas AB 14 ceciderit abiegna /*: 

ceciderint abiegnae AB 16 paridis inpar A paridi si par B 
paridi si imperasses {om esses) ex corr Vallae P pari dispar QR : 
corr Schneidewin Meister 23 nec om Ab 26 probant 

om B 



r 



I 



266 yVINTILiANI INST. OR. 

facit, faciet et furtum'; es miiiore: ^qui facile ac palan 
mentitur, peierabit'; es pari: 'qui ob rem iudieandam 
eaniaia accepit, et ob dicendum falsum testiaionium aeci 

88 piet'. iuris coafirmatio est [eius modi] ex maiore: 
adulterum occidere licet, etloriscaedere'; ex minore: 'sifurt 
noctumum oocidere licet, quid latronem?' ex pari: 'qa« 
poena adversiis interfectorem patvis iusta est, eadem ai 
versus matris'; quorum omnium tractatus versatur 

89 syllogismis. illa magis finitioBibus aut qualitatibus j 
simt: 'si robur eorporibus bonum noa est, minus sanitas 
si furtura scelus, magis sacrilegium; si abstineutia vi 
ei eontinentia; si mundus providentia regitur, admini 
atranda res publica; si douius aedificari sine ratione noi 

flO poteat, "f" quid agenda si navalium cura et armomm.' w 
mibi quidera sufficeret boc geniia, sed in speeies secatnr 
nam et ex pluribus ad unuin et ex uno ad plura (unft 
est 'quod semel, et saepius') et ei parte ad totum et ei 
genere ad speciem et ex eo quod continet ad id qao£ 
continetur, aiit ex difficilioribus ad faciliora et es longft 
positis ad propiora et ad omnia, quae contra baee sunl 

91 eadem ratione argumentai ducuntur. sunt enim et baBO 
maiora et ni.inora aut certe vim similem optinent. quse 
si persequamur, nuUus erit ea concidendi modus (^infinila 
est enim rerura eompaiatio) iucuudiora, graviora, magis 

92 necessaria, bonestiora, utiliora, sed mittamus plura, ne inH 
eam ipsam, quam vito, loquacitatem incidam. exemploruBil 
quoque ad baec infinitus est numerus, sed paucissimi I 
attuigam. ex maiore pro Caecina: 'quod exercitus armatoi 1 
movet, id advocationem nou Wdebitur moyisseV' es faci- I 

28 c IG, 43 I 

4 eat huiuH modi P eet eius modi B hniuBmodi eet A I 
G ex pari] parique .-1 14 agenda si BnJY agendum si Jf fl 

corr, QH agendaa A He Bg' et f' non constat. eentenlta Aiuffl 
fere desideratur: ai domug a. 3. r. n. p., quid urba univeraft? iu 
agendaat n. cnra, et armorum. (scil ixemplwm ex minore et esl 
paii) 19 aut A: ut BP 23—24 pareudiofin digtinxi I 
29 advocationem togatoium eduiil ex Cic. .J 



. V; 10, 87—97. 267 

liore in Clodiimi et Curionem: ^ac vide, an facile fieri tu 
potueris, cum is factus non sit, cui tu concessisti'. ex 98 
dif&ciliore: 'vide quaeso, Tubero, ut qui de meo facto non 
dubitem, de Ligari audeam dicere'. et ibi: 'an sperandi 

5 Ligario causa non sit, cum mihi apud te locus 
sit etiam pro altero deprecandi?' ex minore pro Cae- 
cina: Htane? scire esse armatos sat est, ut vim factam 
probes, in manus eorum incidere non est satis?' ergo, ut 94 
breviter contraham summam, ducuntur argumenta a per- 

10 sonis, causis, locis, tempore, cuius tres partes diximus, 
praecedens, coniunctum, insequens, facultatibus, quibus in- 
strumentum subiecimus, modo, id est ut quidque sit fac- 
tum, finitione, genere, specie, diflferentibus, propriis, re- 
motione, divisione, initio, incrementis, summa, similibus, 

15 dissimilibus, pugnantibus, consequentibus, efficientibus, 
effectis, eventis [iugatis], comparatione, quae in pluris 
diducitur species. 
I Illud adiciendum videtur, duci argumenta non a con- 95 

fessis tantum, sed etiam a fictione, quod Graeci xccd^ 

20 iitod-eaiv vocant, et quidem ex omnibus isdem locis, qui- 
bus superiora, quia totidem species esse possunt fictae 
quot verae. nam fingere hoc loco est proponere ali- 96 
quid, quod, si verum sit, aut solvat quaestionem aut 
adiuvet, deinde id, de quo quaeritur, facere illi simile. 

85 id quo facilius accipiant iuvenes nondum scholam egressi, 
primo familiaribus magis ei aetati exemplis ostendam. lex: 97 
'qui parentes non aluerit, vinciatur'. non alit quis, et 
vincula nihilo minus recusat. utitur fictione, si miles, si 
infans sit, si rei publicae causa absit. et illa contra op- 



1 frg. A. Xm 7 M. — 3 p. Lig. 3, 8 — 4 ib. 10, 31 — 6 c 16, 45 



2 ex difficiliore <pro Ligario^ Kiderlin 4 dicere AB: 

confiteri /» ex Cic. codd §y 14 incremento A 16 iugatis 
/»: incl Halm, om B fugatis A^ sed signis videtur notatum 
IS s, om B 22 est />: id est A hoc est B 26 magis ei 
aetati Burman: ma^s et aetati A magifque usitatis BP 
28 si miles si /*': simile si BP^ similiua A 



268 QVINTILIANI INST. OR. 

tionem fortium, si tyrannidem petas, si templorum ever- 

98 sionem. plnrimmn ea res virium habet contra scriptum. 
utitur his Cicero pro Caecina: ^unde tu aut familia aut pro- 
curator tuus. si me vilicus tuus solus deiecisset . . . si vero 
ne habeas quidem servum praeter eum, qui me deiecerit', 5 

99 et alia in eodem libro plurima. verum eadem fictio valet 
et ad qualitates: ^si Catilina cum suo consilio nefariorum 
hominum, quos secum eduxit, hac de re posset iudicare, 
condemnaret L. Murenam'; et ad amplificationem : ^si hoc 
tibi inter cenam in illis inmanibus poculis tuis accidisset*. lo 
sic et: ^si res publica vocem haberet'. 

100 Has fere sedes accepimus probationum in universum, 
quas neque generatim tradere sat est, cum ex qualibet 
earum innumerabilis argumentorum copia oriatur, neque 
per singulas species exsequi patitur natura rerum : quod i6 
qui sunt facere conati, duo pariter subierunt incommoda, 

101 ut et nimium dicerent nec tamen totum. unde plurimi, 
cum in hos inexplicabiles laqueos inciderunt, omnem, 
etiam quem ex ingenio suo potuerant habere, conatimi 
velut adstricti certis legum vinculis perdiderunt et magi- 20 

102 strum respicientes naturam ducem sequi desierunt. nam 
ut per se non sufficiet scire omnes probationes aut a 
personis aut rebus peti, quia utrumque in plura dividitur, 
ita ex antecedentibus et iunctis et insequentibus trahenda 
esse argumenta qui acceperit, num protinus in hoc sit 85 
instructus, ut, quid in quaque causa ducendum sit ex his, 

108 sciat? praesertim, cum plurimae probationes in ipso cau- 
sarum conplexu repeiiantur, ita ut sint cum alia lite 
nulla communes, eaeque sint et potentissimae et minime 
obviae, quia commimia ex praeceptis accepimus , propria so 

3 c 19, 65 — 7 Cic. p. Mur. 39, 83 — 9 Cic. Phil. 2, 26, 63 
— 11 cf in Catil. I 27 



1 petant Halm 2 plurimumque BP 7 L. Catilina A 
7 ad om ABP^ fort recte 10 in] et ^ 16 patitur 

BP^: patiatur AP* 17 inde A 18 in om BP^ cf § 53 

22 sufficit BP 23 aut a rebus P 26 num Obrecht: 

nnum A om BP 30 commTm\b\xs ^x ^iaeceptis propria BP 



V. 10, 97—109. 269 

inYenienda siint. hoc genus argumentorum sane dicamus 104 
ex circumstantia, quia TtBglatccCiv dicere aliter non possu- 
mus, yel ex iis, quae cuiusque causae propria sunt: ut in 
illo adultero sacerdote, qui lege, qua unius servandi po- 

8 testatem habebat, se ipse servare voluit, proprium contro- 
yersiae est dicere: 'non unum nocentem servabas, quia te 
dimisso adulteram occidere non licebat'; hoc enim argu- 
mentum lex facit, quae prohibet adulteram sine adultero 
occidere. et illa, in qua lex est, ut argentarii dimidium 105 

10 ex eo quod debebant solverent, creditum suum totum exi- 
gerent. argentarius ab argentario solidum petit. proprium 
ex materia est argumentum creditoris, idcirco adiectum 
esse in lege, ut argentarius totum exigeret: adversus alios 
enim non opus fuisse lege, cum omnes praeterquam ab 

15 argentariis totum exigendi ius haberent. cum multa autem 106 
novantur in omni genere materiae, tum praecipue in iis 
quaestionibus, quae scripto constant, quia vocum et in 
singulis ambiguitas firequens et adhuc in coniunctis magis. 
et haec ipsa plurium legum aliorumve scriptorum vel 107 

10 congruentium vel repugnantium complexu varientur ne- 
cesse est, cum res rei aut ius iuris quasi signum est. 
'non debui tibi pecuniam: numquam me appellasti, usu- 
ram non accepisti, ultro a me mutuatus es'. ^lex est: qui 
patri proditionis reo non adfuerit, exheres sit. negat filius, 

J5 nisi si pater absolutus sit'. quid signi? lex altera: ^prodi- 
tionis damnatus cum advocato exulet'. ^Cicero pro Cluentio 108 
P. Popilium et Tiberium Guttam dicit non iudicii corrupti, 
sed ambitus esse damnatos'. quid signi? quod accusatores 
eorum, qui erant ipsi ambitus damnati, e lege sint post 

so hanc victoriam restituti. nec minus in hoc curae debet 109 



26 c 36, 98 



9 lata lex Ab 11 argentarius om BP \ petit a: peti 

ABP locus fort sic redintegrandus: argentarius ab argentario 
^creditum exigit. negat adversarius iure^ solidum peti 
17 et Bi est AP 18 et adhuc Ax adhuc BP 24 filius 

Spaldinp: £t abqr, de P^ non comtat 



270 QVIMTILIANI INST. OR. 

adhiberi, quid proponendum, quam quo modo sit quod 
proposueris probandimi: hic immo vis inyentionis maior, 
certe prior. nam ut tela supervacua sunt nescienti quid 
petat, sic argumenta, nisi provideris, cui rei adhibenda 

110 sint. hoc est, quod comprehendi arte non possit. ideoque, & 
cum plures eadem didicerint, generibus argumentorum si- 
milibus utentur: alius alio plura, quibus utatur, inveniet. 
sit exempli gratia proposita controversia, quae minime 

111 communes cum aliis quaestiones habet: 'cum Thebas 
evertisset Alexander, invenit tabulas, quibus centum talenta lo 
mutua Thessalis dedidse Thebanos continebatur. bas, quia 
erat usus commilitio Thessalorum, donavit his ultro: postea 
restituti a Casandro Thebani reposcunt Thessalos. apud 
Amphictyonas agitur'. centum talenta et credidisse eos 

112 constat et non recepisse. lis omnis ex eo, quod Alexander i5 
ea Thessalis donasse dicitur, pendet. constat illud quo- 
que, non esse iis ab Aiexandro pecuniam datam: quaeri- 
tur ergo, an proinde sit quod datum est, ac si pecuniam 

118 dederit? quid proderunt argumentorum loci, nisi haec 
prius videro, nihil eum egisse donando, non potuisse do- 20 
nare, non donasse? et prima quidem actio facilis ac 
favorabilis repetentium iure, quod vi sit ablatum: sed 
hinc aspera et vehemens quaestio exoritur de iure belli, 
dicentibus Thessalis hoc regna, populos, fines gentium at- 

114: que urbium contineri. inveniendum contra est, quo distet 25 
haec causa a ceteris, quae in potestatem victoris veni- 
rent, nec circa probationem res haeret, sed circa pro- 
positionem. dicamus in primis: in eo, quod in iudicium 
deduci potest, nihil valere ius beUi, nec armis erepta nisi 
armis posse retineri. itaque, ubi illa valeant, non esse so 

116 iudicem: ubi iudex sit, illa nihil valere. hoc inveniendum 
est, ut adhiberi possit argumentum: ideo captivos, si in 
patriam suam redierint, liberos esse, quia bello parta non 



2 proposuerimus A \ immo AB: si non P omnino ah 

3 sunt P: sint AB 7 alius cum ras A alius tn /» 15 ea 

lis Ab 28 quaestio vehemenB A 26 venire solent Meister 



V. 10, 109—121. 271 

nisi eadem vi possideantur. proprium et illnd causae, 
quod Amphictyones iudicant, ut alia apud centumviros, 
alia apud privatum iudicem in isdem quaestionibus ratio. 
tum secundo gradu, non potuisse donari a victore ius, ll^ 

5 quia id demum sit eius, quod teneat: ius, quod sit incor- 
porale, adprendi manu non posse. hoc reperire est diffi-* 
dlius quam, cum inveneris, argumentis adiuvare, ut alia 
sit condicio heredis, alia victoris, quia ad illum ius, ad 
hunc res transeat. proprium deinde materiae, ius publici 117 

10 crediti transire ad victorem non potuisse, quia quod po- 
pulus crediderit, omnibus debeatur, et, quamdiu quilibet 
unus superfuerit, esse eum totius summae creditorem, The- 
banos autem non omnis in Alexandri manu fuisse. hoc IIS 
non extrinsecus probatur, quae vis est argumenti, sed ip- 

15 sum per se valet. tertii loci pars prior magis vulgaris, 
non in tabulis esse ius, itaque multis argumentis defendi 
potest. mens quoque Alexandri duci debet in dubium, 
honorarit eos an deceperit. illud iam rursus proprium 
materiae et velut novae controversiae, quod restitutione 

20 recepisse ius, etiam si quod amiserint, Thebani videntur. 
hic et quid Casander velit quaeritur, sed vel potentissima 
apud Amphictyonas aequi tractatio est. 

Haec non idcirco dico, quod inutilem horum locorum, 119 
ex quibus argumenta ducuntur, cognitionem putem, alioqui 

95 nec tradidissem, sed ne se, qui cognoverint ista, si cetera 
neglegant, perfectos protinus atque consummatos putent 
et, nisi in ceteris, quae mox praecipienda sunt, elabora- 
verint, mutam quandam scientiam consecutos intellegant» 
neque enim artibus editis factum est, ut argumenta in- 120 

30 veniremus, sed dicta sunt omnia, antequam praeciperentur, 
mox ea scriptores observata et conlecta ediderunt. cuius 
rei probatio est, quod exemplis eonmi veteribus utuntur 
et ab oratoribus illa repetunt, ipsi nullum novum et quod 
dictum non sit inveniunt. artifices ergo illi, qui dixerunL 121 



3 ratio sit P 5 eius] ei if 6 reprendi A \ est om BP 
25 ne se AP^: ne si BP^ 26 p. ae protiTHL^ BP 



272 QVmTILIANI INST. OR. 

sed habenda his quoque gratia est, per quos labor nobis 
detractus est. nam quae priores . beneficio ingenii singula 
invenerunt, nobis et non sunt requirenda et notata omnia. 
sed non magis hoc sat est, quam palaestram didicisse, 
nisi corpus exercitatione, continentia, cibis, ante omnia s 
natura iuvatur, sicut contra ne illa quidem satis sine arte 

122 profuerint. illud quoque studiosi eloquentiae cogitent, ne- 
que onmibus in causis ea, quae demonstravimus, cuncta 
posse reperiri, neque, cum proposita fuerit materia dicendi, 
scrutanda singula et velut ostiatim pulsanda, ut sciant, iq 
an ad probandum id, quod intendimus, forte respondeant: 

123 nisi cum discunt et adhuc usu carent. infinitam enim 
faciat ista res dicendi tarditatem, si semper necesse sit 
ut temptantes unum quodque eorum, quod sit aptum at- 
que conveniens, experiendo noscamus: nescio an etiam im- 15 
pedimento futura sint, nisi et animi quaedam ingenita 
natura et studio exercitata velocitas recta nos ad ea, quae 

124 conveniant causae, ferant. nam ut cantus vocis plurimum 
iuvat sociata nervorum concordia, si tamen tardior manus 
nisi inspectis demensisque singulis, quibus quaeque vox 20 
fidibus iungenda sit, dubitet, potius fuerit esse contentum 
eo, quo simplex canendi natura tulerit: ita huius modi 
praeceptis debet quidem aptata esse et citharae modo in- 

126 tenta ratio doctrinae, sed hoc exercitatione multa conse- 
quendum, ut, quem ad modum illorum artificum, etiam si 25 
alio spectant, manus tamen ipsa consuetudine ad graves, 
acutos mediosque nervorum sonos fertur, sic oratoris cogi- 
tationem nihil moretur haec varietas argumentorum et 
copia, sed quasi oJQTerat se et occurrat, et, ut litterae 
syllabaeque scribentium cogitationem non exigunt, sic ora- 30 
tionem sponte quadam sequantur. 



3 notata Gmlferhytanus: notat B notant A nota P 
1 profuerit AB 13 ista Vt p 407: ipsa | dicendi Ar Vt: di- 
scendi B 18 conveniunt /» 22 quo BP^: quod AP* 
26 spectent BP 27 nervorum GeHz: horum 29 offerat 

se et occurrat PJY (VtJ^ {om se) B offorat ♦ occurrat A ofFerant 
se et occiirrant Spalding 



V. 10, 121—126. 11, 1—6. 273 

[DE EXEMPLIS.] 

XI. Tertium genus ex iis, quae extrinsecus adducuntur 1 
in causam, Graed yocant TtaQccSeiyficc , quo nomine et 
generaliter usi sunt in omni similium adpositione et spe- 

5 cialiter in iis, quae rerum gestarum auctoritate nituntur. 
nostri fere similitudinem vocare maluerunt, quod ab illis 
<^proprie^ TtccQa^oXri dicitur, hoc alterum exemplum, quam- 
quam et hoc simile et illud exemplum. nos, quo facilius 2 
propositnm explicemus, utrumque nccQccdei^yfux esse creda- 

1 10 mus et ipsi appellemus exemplum. nec vereor ne videar 
repngnare Ciceroni, quamquam conlationem separat ab 
exemplo. nam idem omnem argumentationem dividit in 
duas partes, inductionem et ratiocinationem, ut plerique 
Graecorum in •jtocQccddy^ujcxoc et invyBiQrniccxoc^ dixeruntque 

u %ocQa8eLyiiLa ^rfcoQCKrjv iTtayoayqv. nam illa, qua plurimum 3 
est Socrates usus, hanc habuit viam, <^ut)> cum plura inter- 
rogasset, quae fateri adversario necesse esset, novissime 
id, de quo quaerebatur, inferret ut simile concessis. [id 
est inductio. hoc in oratione fieri non potest, sed quod 

soillic interrogatur, hic fere sumitur.] sit igitur illa inter- 4 
rogatio talis: ^quod est pomimi generosissimum? nonne 
quod optimum?' Concedetur. ^quid? equus qui generosissi- 
mus? nonne qui optimus?' et plura in eundem modum. 
deinde, cuius rei gratia rogatum est: ^quid? homo nonne 

85 is generosissimus, qui optiraus?' fatendum erit. hoc in 5 
testium interrogatione valet plurimum, in oratione perpe- 
tua dissimile est: aut enim sibi ipse respondet orator: 
'quod pomum generosissimum? puto quod optimum: et 
equus? qui velocissimus : ita hominum non qui claritate 

30 nascendi, sed qui virtute maxime excellet' * * * 



11 De inv. 1, 30, 49 



1 tertium est g. BJ* \ adducenda BB^ 7 proprie addidi 
cf Minucian. itBQl ini%. p 418, 29 8p. 8 et] est ABP est 

et Valla edd 16 ut add Badius 18 concessis Tomebladh: 
concessisse | verba secl Meister 22 concedetur Spalding: con- 
cederetur 30 deesse quaedam monuit SpoXdmQ 

QrmriLiAiTva ed. BadermaolieT. 1. "V^ 



274 QVINTILIANI INST. OR. 

Omnia igitur ex hoc genere sumpta necesse est aut 
similia esse aut dissimilia aut contraria. similitudo ad- 
sumitur interim et ad orationis omatum. sed illa, cum 
res exiget: nunc ea, quae ad probationem pertinent, exse- 

6 quar. potentissimum autem est inter ea, quae sunt huius 5 
generis, quod proprie vocamus exemplum, id est rei gestae 
aut ut gestae utilis ad persuadendum id, quod intenderis, 
commemoratio. intuendum igitur est, totum simile sit an 
ex parte, ut aut omnia ex eo sumamus aut quae utilia 
erunt. simile est: Hure occisus est Satuminus sicut Gracchi'. lo 

7 dissimile: 'Bmtus occidit liberos proditionem moUentis, 
Manlius virtutem filii morte multavit'. contrarium: ^Mar- 
cellus omamenta Syracusanis hostibus restituit, Verres 
eadem sociis abstulit*. et probandoram et culpandomm 

8 ex iis confirmatio eosdem gradus habet. etiam in iis, quae 15 
futura dicemus, utilis similium admonitio est, ut si quis 
dicens, Dionysium idcirco petere custodes salutis suae, ut 
eorum adiutus armis tyrannidem occupet, hoc referat 
exemplum, eadem ratione Pisistratum ad dominationem 
pervenisse. 20 

9 Sed ut sunt exempla interim tota similia, ut hoc pro- 
ximum, sic interim ex maioribus ad minora, ex minori- 
bus ad maiora ducuntur. ^urbes propter matrimonia vio- 
lata eversae sunt: quid fieri adultero par est? tibicines, 
cum ab urbe discessissent, publice revocati sunt: quanto 25 
magis principes civitatis viri et bene de re publica meriti, 
cum invidiae cesserint, ab exilio reducendi!' ad exhor- 

10 tationem vero praecipue valent imparia. admirabilior in 
femina quam in viro virtus. quare, si ad fortiter facien- 
dum accendatur aliquis, non tantimi adferent momenti 80 
Horatius et Torquatus quantum illa mulier, cuius manu 



12 Cic. Verr. 4, 66, 123 



2 similitudo^iie^ttw: diBBimilitudo 7 suadendum BP^ 

8 est om BP 14 eisdem A 22 ex minoribus ad 

maiora om B, P (add m^ ^^ sv — MxXi^^ «^ereae sunt BP 



V. 11, 6—14. 275 

Pjrrhus est interfectus, et ad moriendum non tam Cato 
et Scipio quam Lucretia: quod ipsum est ex maioribus ad 
minora. singula igitur horum generum ex Cicerone (nam 11 
unde potius?) exempla ponamus. simile est hoc pro Mu- 

5 rena: 'etenim mihi ipsi accidit ut cum duobus patriciis, 
altero inprobissimo <^atque audacissimo^, altero modestissi- 
mo atque optimo yiro, peterem: superavi tamen dignitate 
Oatilinam, gratia Galbam'. maius minoris pro Milone: 'ne- 12 
gant intueri luoem esse fas ei, qui a se hominem occisum 

loesse fateatur. in qua tandem urbe hoc homines stultissimi 
dispntant? nempe in ea, quae primum iudicium de capite 
vidit M. Horati fortissimi viri, qui nondum libera civitate 
tamen populi Bomani comitiis liberatus est, cum sua manu 
sororem esse interfectam fateretur'. minus maioris: *occidi, 

15 occidi, non Spurium Maelium, qui annona levanda iactu- 
risque rei familiaris, quia nimis amplecti plebem videbatur, 
in suspicionem incidit regni affectandi' et cetera, deinde: 
*sed eum (auderet enim dicere, cum patriam periculo libe- 
rasset), cuius nefandum adulterium in pulvinaribus', et 

wtotus in Clodium locus. 

Dissimile pluris excursus habet. fit enim genere, modo, IB 
tempore, loco, ceteris, per quae fere omnia Cicero prae- 
iudicia, quae de Cluentio videbantur facta, subvertit: con- 
trario vero exemplo censoriam notam, laudando censorem 

«5 Aj&dcanum, qui eum, quem peierasse conceptis verbis pa- 
lam dixisset, testimonium etiam pollicitus, si quis contra 
diceret, nullo accusante traducere equum passus esset: 
quae, quia erant longiora, non suis verbis exposui. breve 14 
autem apud Vergilium contrarii exemplum est: 
50 'at non ille, satum quo te mentiris, Achilles 

talis in hoste fuit Priamo.' 



4 c 8, 17 — 8 c 3, 7 — 14 ib. 27, 72 — 22 c 32 sqq 
23 c 48, 134 — 29 Aen. 2, 639, 540 



6 atque audacissimo add ex Cic. ed Basil 11 de P: 

dein B oni A 17 regni adpetendi BP 21 excursus] ex 

casuB A ex se casus Pab casus B cf lY ^^ Vi 



276 QVrNTrLIANI INST. OR, 



lue^ 



15 quaedam autem ex iis, quae geata Eunt, tota narrabimt 
ut Cicero pro Milone: 'pudicitiam pum eriperet militi tri— 
bunus militaris in esereitu C. Mari, propiaquua eius im- 
peratoria, interfeotus &h eo est, cui vim adferebat; facere 
enim probus adulescens pericnlose quam perpeti turpiter s 
maluit: atque hunc ille summus vir scelere solutum peii- 

16 culo liberaTit'. quaedam signiiieare satis erit, ut idem ac 
pro eodem: 'neque enim posset Ahala ille Servilius ant 
F. Nasica aut L. Opimius aut me coasule senatns noa 
nefarius haberi, si sceleratos interflci nefas esset'. h&ec itait 
dicentur, prout nota erunt vel utilitaa eausae aut decot 
postulabit. 

17 Eadem ratio est eonun, quae es poaticis fabulis dii- 
cuntur, nisi quod iis minus adfirmationis adhibetur: enina 
usus qualis esse deboret, idem optimus auctor ac magisi^ ii 

18 eloquentiae ostendit. nam huius quoque generis eadem ia 
oratione reperietur exempJum: 'itaque hoc, iudices, non 
sine causa etiam fictis fabulis doctissimi horaines memoriae 
prodiderunt, eum, qui patris ulciseendi caD-sa matrem oe- 
eavisset, variatis hominuru sententiia non solum divina, ■ 

19 sed- sapientissiniae deae sententia liberatum'. illae quoque 
fabellae, quae, etiam si orginem non ah Aesopo accepe- 
runt (nam videtur earumi primus auctor Hesiodus), no- 
mine tamen Aesopi masime celebrantur, duoere animoa 
solent praecipue rusticoram et imperitorum, qui et sim- u 
plicius quae ficta sunt audiunt, et capti voluptate facile 
iis, quibus delectantur, consentiunt: si quidem et Mene- 
nius Agrippa plebem cum patribus in gratiam traditur 
reduxisse nota illa de membris humanis adversus ventretn 

20 discordantlhus iabula. et Horatius ue in poemate quidem » 
humilem generis huius usum putavit in illis versibua: 

'quod dixit vulpes aegroto cauta leoni'. 



2 c 4, 9 — 8 ib. 3, 8 — 17 ib. 3, 8 — 30 Epist. 1, t, TJ 
16 ia eadem A 26 tActa I 



V. 11, 15—24. 277 

tdvov Graeei vocant et viiaaTieiavs, ut dixi, loyovg et 
lifivKOiie, nostrorum quidam, nou sane recepto iii usum 
noniine, apologationem. yui conline est napoi^las genm 21 
lUud, 'juod est velut fatella brevior et per allegorian 
b accipitur: 'non nostrura', iuquit, 'onus; bos clitoUas'. 

Proximas esemplo ^ires babet simiiitudo, praecipueque 22 

JUa, quae ducitur citra ullam tralatiomim raisturara ex 

rebits paene paribus: 'ut qui accipere in campo consoe- 

rimt, iis candidatis, quoram nummos suppressos esse pu- 

10 tant, iBimicisBimi solent essp,: sic eius modi, ludices in- 

festi tum reo veaerant.' nam 3inpQ|5o(l.i5, quam Cicero con- 38 

lationem vocat, longius res quae comparentur repetere 

solet. nec hominum raodo luter se opera similia spectan- 

tur, ut Cicero pro Miirena facit: 'quod si e portu solventi- 

is bus, qui iam in portum ex alto invehuntur, praecipere 

summo studio solent et tempestatum rationem et prae- 

donum et loconim, quod natura adfert, ut iis faveamus, 

qui eadem periciila, quibus nos perfuncti sumus, ingre- 

diantur: quo tandem me animo esse oportet, prope iam 

M ex magna iactatione terram videntem, in hunc, cui video 

maximas tempestates esse subeundasr*' sed et a mutis atque 

^^dtiam inanimis interim ■'simile^ huiua modi ducitur. et quo- 24 

^Kldam similium alia facies in alia ratione, admonendura 

^'wt, Tarius esse in oratione illud genus, quod tinova 

n Graeci vocant, quo exprimitur remm aut personarum 

imago, ut Oassius: 

'quis istam faciem planipedis senis torquens?' 

G Comic. inc. Ir, 43 p 144 R. cf Cic, ad Att. 6, 16, 3 — 
S Cic. p. Cluent. 27, 76 — II De iav. I, 30 — U c 2, 4 — 
tl Comic. Eom. tog, fr. 4 p S6e B. 

tl (»iioe A' in nie, JINON » Snvov P alvov edd 
axemplo Rtijius: eiempli | praecipue A 2 iis om B 

comparentiu- Begiwi: parentiu: .IBparantur i* lil noque B 
17 fert Megius 21 et om .* 23 simile add Halm 
m aliaSpnWinj; in talia .4 in tali BP 36 ut ait C. Spal- 
wg 27 planipedii Jieyius: lanipedi AfcP \wh^«iiSv b 



278 QVINTILIANI INST. OR. 

quam id, quo probabilius fit quod intendimus: ut, si ani- 
mum dicas excolendum, similitudine utaris terrae, quae 
neglecta sentes ac dumos, culta fructus creat: aut, si ad 
curam rei publicae horteris, ostendas, apes etiam formicas- 
que, non modo muta, sed etiam parva animalia, in com- 5 

25 mune tamen laborare. ex hoc genere dictimi illud est 
Ciceronis: 'ut corpora nostra sine mente, ita civitas sine 
lege suis partibus, ut nervis ac sanguine et membris, uti 
non potest'. sed ut hac corporis humani pro Cluentio, ita 
pro Comelip equorum, pro Archia saxorum quoque usus 10 

26 est similitudine. illa, ut dixi, propiora: ^ut remiges sine 
gubematore, sic milites sine imperatore nihil valere'. so- 
lent tamen fallere similitudinum species, ideoque adhiben- 
dum est eis iudicium. neque enim ut navis utilior nova 
quam vetus, sic amicitia, vel, ut laudanda quae pecuniam i5 
suam pluribus largitur, ita quae formam. verba sunt in 
his similia vetustatis et largitionis, vis quidem longe di- 

27 versa pecuniae et pudicitiae ^navis et amicitiae^, itaque in 
hoc genere maxime quaeritur, an simile sit quod infertur. 
etiam in illis interrogationibus Socraticis, quarum paulo 30 
ante feci mentionem, cavendum ne incaute respondeas, ut 
apud Aeschinem Socraticum male respondit Aspasiae 

28 Xenophontis uxor, quod Cicero his verbis transfert: ^dic 
mihi, quaeso, Xenophontis uxor, si vicina tua melius ha- 
beat aumm quam tu habes, utmmne illud an tuum malis? S5 
illud, inquit. quid, si vestem et ceterum ornatum mulie- 
brem pretii maioris habeat, quam tu, tuumne an illius 
malis? respondit: illius vero. age sis, inquit, si vimm* illa 
meliorem habeat, quam tu habes, utmmne tuum virum 



7 p. Cluent. 63, 146 — 10 p. Cornel. fr. A. VIII inc. 2 — 10 p. 
Arch. 8, 19 — 23 De inv. 1, 31, 61 

6 dictum est illud P 18 pudicitiae] amieitiae corr A \ 
navis et amicitiae post diversa ctdd Spalding 20 Socraticis 
Stoer: socratis 22 Aspasiae P: Aspasias A Aspasia B 
26 habes om A \ illius hic et 26 PcfVtp 408 | an t. malis? illud 
om AB 27 quam tu habes P 28 malis — illius om AB 
I age sib] cedo l varia in Ah 



V. 11, 24—34. 279 

malis an illius?' hic molier erubuit, merito: male enim 29 
responderat, se malle alienum aurum quam suum; nam 
est id inprobum. at, si respondisset, malle se aurum suum 
tale esse, quale illud esset, potuisset pudice respondere, 
5 malle se virum suum talem esse, qualis melior esset. 

Scio quosdam inani diligentia per minutissimas ista 80 
partis secuisse, et esse aliquid minus simile^ ut simia ho- 
mini et marmora deformata prima manu, aliquid plus, ut 
illud ^non ovum tam simile ovo', et dissimilibus inesse 

10 simile, ut formicae et elephanto genus, quia sunt animalia, 
et similibus dissimile, ut ^canibus catulos et matribus hae- 
dos*, differunt enim aetate: contrariorum quoque aliter 81 
accipi opposita, ut noctem luci, aliter noxia, ut frigidam 
febri, aliter repugnantia, ut verum falso, aliter disparata, 

15 ut dura non duris: sed quid haec ad praesens propositum 
magnopere pertineant, non reperio. 

Illud est adnotandum magis, argumenta duci ex iure 82 
simili, ut Cicero in Topicis: ^eum, cui domus usus fructus 
relictus sit, non restituturum heredi, si corruerit, quia non 

sorestituat servum, si is decesserit': ex contrario: ^nihil ob- 
stat, quo minus iustum matrimonium sit mente coeuntium, 
etiam si tabulae signatae non fuerint; nihil enim proderit 
signasse tabulas, si mentem matrimonii non fuisse con- 
stabit': ex dissimili, quale est Ciceronis pro Caecina: 'ut 38 

^5 si qui me exire domo coegisset armis, haberem actionem, 
si qui introire prohibuisset, non haberem?' dissimilia sic 
deprehenduntur: 'non, si, qui argentum omne legavit, vi- 
deri potest signatam quoque pecuniam reliquisse, ideo 
etiam, quod est in nominibus, dari voluisse creditur*. 

)o Analogian quidam a simili separaverunt, nos eam sub- 84 
iectam huic generi putamus. nam ut unum ad decera, 

11 Verg. Ecl. 1, 23 — 18 c 3, 16 — 24 c 12, 34 — 
27 Cic. Top. 3, 13 et 16 



3 id hoc Ubri^ in AP hoc, in Bg id eramm est 8 et 

Itegius: et ut 13 aquam frigidam APh 14 separata APblV 

25 de domo A 28 quoque om B 80 & Pa&\ om A.B 



280 QTINTILIANI DTST. OR. 

est ad decemcentum simile certe; est et, ut hostis, sie ina.li]t 
civis. quamquam liaec ulterius quoque procedere Boleni* 
'si turpia domijiae oonsuetudo cum servo, turpis domin 
cum ancilk: ai miitis aniraalibus finis voluptas, idem bo-' 
35 mini'. cui rei facillime occurrit ex dissimilibus argumen- 
tatio: 'non idem est dominum cum anciUa coisae, quod 
dominam cum serTO, iiee, si mutis finis voluptas, ratio- 
nalibus quoque': immo ex eonfcrario: 'quia rautis, ideo noii 
rationalibus'. 

86 Adhibebitur extrinsecus m causam et auctoritas, baec a 
secuti Graeoos, a quibus nptotg dicuntur, iudicia aut 
iudicationes vocant, <^non^ de quibns ex causa dicta sen- 
tentia est (nam ea quidem in esemplorum locum cedunt), 
sed si quid ita visum gentibus, populis, sapientibus viris, 

87 claris civibus, inlustribus poetis referri potest. ne haec i» 
quidem vulgo dicta et recepta persuaaione populari sine 
usu fuerint. testimonia sunt enim quodam modo vel po- 
tentiora etiam, quod nou causia adcommodata Bunt, sed 
liberis odio et gratia mentibus ideo tautum dicta facta- 

88 que, qnia aut bonestissima aut verissima videbantur. uiio 
vero me de ineommodis vitae disserentem non adiuvabit 
eamm persuaaio nationujn, quae fietibus natos, laatitis 
defunctos prosequuntur? aut si misericordiam commed- 
dabo iudici, nibil proderit, quod prudentiasima civitaa 
Atheniensium non eam pio adfectu, sed pro numine acce-;s 

39 pit? iam illa septem praacepta sapientium nonne quasdam 
vitae leges existimamus? si causam veneficii dicat adultera, 
non M. Catonia iudicio damnanda videatur, qui nnllam 
adulteram non eandem esse venelicam dixit? nam senten- 



33 HerodotuB V 4 — 28 orat. frg. inc. S Jord. 



1 est] et Ubri cf III 7, 6 ita Spalding \ decem ad c 
Pa& 3 domiai ex domino raa P 7 finia o»i J 

quibua rtelau^ dicuntur BF ■xglens dicuntur A qui xp. dicDBtM 
glossam ptiio 12 non add Eegitis 14 si om A IB I 

cortmiodata sunt Spalding: accommodatiB J adcommodata 1 
facc-) 28 dflmnata videtut BP 'i^i iiMn .*-. ^am ~~ 



V. 11, 34—44. 281 

tiis quidem poetanim non orationes modo sunt refertae, 
sed libri etiam philosophorum, qui quamquam inferiora 
omnia praeceptis suis ac litteris credunt, repetere tamen 
auctoritatem a plurimis versibus non fastidierunt. neque 40 
5 est ignobile exemplum, Megarios ab Atheniensibus, cimi 
de Salamine contenderent, yictos Homeri versu, qui tamen 
ipse non in omni editione reperitur, significans, Aiacem 
naves suas Atheniensibus iundsse. ea quoque, quae vulgo 41 
recepta sunt, hoc ipso, quod incertum auctorem habent, 

lovelut onminm fiunt, quale est: ^ubi amici? ubi opes', et 
^conscientia mille testes', et apud Ciceronem : ^pares autem, 
ut est in vetere proverbio, cum paribus maxime congre- 
gantur'; neque enim durassent haec in aetemum, nisi 
vera omnibus viderentur. ponitur a quibusdam et quidem 42 

15 in parte prima deorum auctoritas, quae est ex responsis, 
ut ^Socraten esse sapientissimum*. id rarum est, non sine 
usu tamen. utitur eo Cicero in libro de aruspicum re- 
sponsis et in contione contra Catilinam, cum signum lovis 
columnae impositum populo ostendit, et pro Ligario, cimi 

20 causam C. Caesaris meliorem, quia hoc di iudicaverint, 
confitetur. quae cum propria causae sunt, divina testimo- 
nia vocantur, cum aliunde arcesstmtur, argumenta. non- 4$ 
nimiquam contingit iudicis quoque aut adversarii aut eius, 
qui ex diverso agit, dictum aliquod aut factum adsumere 

35 ad eorum, quae intendimus, fidem. propter quod fuerunt 
qui exempla et has auctoritates inartificialium probatio- 
num esse arbitrarentur, quod ea non inveniret orator, sed 
acciperet. plurimum autem refert; nam testis et quaestio 44 
et his similia de ipsa re, quae in iudicio est, pronuntiant: 

30 extra petita, nisi ad aliquam praesentis disceptationis utili- 
tatem ingenio adplicantur, nihil per se valent. 



7 n. 2, 568 — 11 Cato m. 3, 7 — 18 3, 9, 21 — 19 c 6, 19 



5 Megarius ABP^ 10 ubi amici] ibi amici jP^ | ubi 

opes AJP^: ibi opes BP* 16 id earam est non sine usu 

tamen A id rarum est tamen P tamen sine rell B 20 cau- 
sam om AB 24 aliquid A 27 invenerit A %^ dft\<^TE.A. 



282 QVTNTILIAHl INST. OR. 

[DE USU ARGUMENTORUM.] 

1 Xn. Haec fere de probatione vel ab aliis tradita Te! 
usu percepta in hoc tempus sciebam. neque mibi fiiJuou 
est, ut ea sola ease contendam, quin immo hortor 
quaerendum et inveniri posse fateor: quae tamen adiectaj 
fuerint, non raultum ab his abhorrebunt. nuuc breviter^ 
quem ad modum sit utendnin iis, subiungam. 

2 Traditum fere est argumentmn oportere esse 
fessum; dubiis enim probari dubia qui possunt? quaedan 
tamen , quae in alterius rei probationem ducimus, ipss 
probanda sunt 'occidisti virum; eras eaim adultera'. priu( 
de adulterio couvincendum est, ut, cum id coeperit eaas 
pro certo, fiat incerti argumentum. 'spiculum tuum . 
corpore occisi inventum est'. negat suum: ut probationi 

3 proait, probanduai est, illud boc loco monere inter nece»- 
saria est, nulla esse firmiora, quam quae ex dabiis facta 
sunt certa. 'caedes a te commissa est: cruentam vestem 
habuisti' non est tam grave argumentum, si fatetur, quam 
si oonvincitur. nam si fatetur, multis ei causis potuit 
crueuta esse vestis: si negat, hic causae cardinem ponit, 
in quo si victus fuerit, etiam in sequeatibua ruit. 
enim videtur in negando mentiturus fuisse, nisi desperasset. 
id posse defendi, si conflteretur. 

4 Firmisaimis argumentorum singulis instaadum, infir- 
Duora congreganda sunt, quia illa per se fortia non opor- 
tet eiroumstantibus obscurare, ut qualia sunt appareant, 

5 haec inbecilla natura mutuo auxilio sustineutur. ita qnU 
non possunt valere, quia magna sunt, valebunt, quia multa 
sunt, utique vero ad eiusdem rei probationem omnj» 
spectant. ut, si quis bercditatis gratia hominem occidisW 
dicatur: 'hereditatem sperabas et magnam hereditatem, et 
pauper eras et tum maxime a creditoribus appBllahariB, 
et offenderas eura, cuius heres eras, et mutaturum tabulu 



27 itaqae si non *"'o6 28 magna sint AO magna m 

sunt J^ j quia uiulta i^uut (Bint A) (nn B 2& utique vero . 
quae BP 33 et oUemm " ' 



- V. 12, 1—11. 283 

sciebas': singula leyia sunt et communia, universa vero 
nocent, etiam si non ut fulmine, tamen ut grandine. 

Quaedam argumenta ponere satis non est: adiuyanda 6 
sunt; ut ^cupiditas causa sceleris fuit': quae sit yis eius; 

6 ^ira': quantum ef&ciat in animis hominum talis adfectio. 
ita et firmiora erunt ipsa et plus habebunt decoris, si 
non nudos et yelut came spoliatos artus ostenderint. mul- 7 
tum etiam refert, si argumento nitemur odii, utrum hoc 
ex invidia sit an ex iniuria an ex ambitu, yetus an no- 

10 yum, adversus inferiorem parem superiorem, alienum pro- 
pinquum. suos habent omnia ista tractatus et ad utili- 
tatem partis eius, quam tuemur, referenda sunt. nec tamen S 
omnibus semper, quae inyenerimus, argumentis onerandus 
est iudex, qnia et taedium adferunt et iidem detrahunt. 

15 neque enim potest iudex credere satis esse ea potentia, 
quae non putamus ipsi sufficere qui diximus. in rebus 
yero apertis argumentari tam sit stultum quam in clarissi- 
mum solem mortale lumen inferre. 

His quidam probationes adiciunt, quas Ttad-YjxiTuxg vo- 9 

so cant, ductas ex adfectibus. atque Aristoteles quidem po- 
tentissimum putat ex eo, qui dicit, si sit yir bonus: quod 
ut optimum est, ita longe quidem, sed sequitur tamen, 
*videri*. inde enim illa nobilis Scauri defensio: ^Q. Varius 10 
Sucronensis ait Aemilium Scaurimi rem publicam populi 

25 Bomani prodidisse: Aemilius Scaurus negat'. cui simile 
quiddam fecisse Iphicrates dicitur, qui cum Aristophontem, 
quo accusante similis criminis reus erat, interrogasset, an 
is accepta pecunia rem publicam proditurus esset, isque 
id negasset: 'quod igitur', inquit, ^tu non fecisses, ego feci?' 11 

so intuendum autem et qui sit, apud quem dicimus, et id, 
quod illi maxime probabile yideatur, requirendum: qua 

20 Rhet. 1, 2, 4 — 23 cf Ascon. in Scaur. p 29 Bait. — 
26 Arist. Bhet. 2, 23, 7 



2 nocent BP : vacent A valent Ta 4 ut om ^ 5 ira] 
iora A (non b) 14 quia Pb: quam B om A 21 bonus A: 
optimus BP 28 idque neg. corr in iaq]a^ "(i^^. A. 



284 QVINTILIAm mST. OR. ' 

de re locuti sumns in prooemii et auasoriae praecepiis 
12 altera ex adfirmatione probatio est; 'ego hoc feci: tr~ 
niihi hoc dixisti', et ' o facious indiguum !' Bimili^H 
quae non dehent quidem deesse orationi et, si desun— a 
multum Eocent, non tamen habenda sunt inter magtLa 
praesidia, cum hoc in eadem causa fieri ex utraque parte 
18 similiter possit. illae firmiores ex sua euique persona pro- 
hationes, quae credibilem rationem subiectam babent: «t 
Tulneratus aut filio orbatus non fuerit alium accusaturus 
quam nocentera, quamio, si negotium innocenti facit, k 
liheret eum noxa, qui admiserit. hinc et patres adveraus 
liheros et adversus suos quisque necessarios auctoritatem 
petunt. 
li Quaesitum etiam, potentissima argumenta primane 
ponenda sint loeo, ut oocupent aniraos, an summo, ut indeii 
dimittant, an partita primo sammoque, ut Homerica diapo- 
sitione in medio sint infirma et a vicinis crescant. qoae, 
pront ratio causae cuiusque postulabit, ordinabuntur, uno, 
ut ego CGnBso, excepto, ne a potentissimis ad leviasima 
decrescat oratio. » 

15 Ego baec breYiter demonstrasse contentus ita posoi, 
ut locos ipsos et genera quam possem apertisBime osten- 
derem. quidam eisecuti sunt verbosius, quibus placuit, 
proposita locorum communium materia, quo quaeque rM 
modo dici posset, ostendere, sed mihi supervacuam vid&-* 

16 batur. nam et fere apparet, quid ia inimiam, quid in 
avaritiam, quid in testem inimicum , quid in potentes 
amicos dicendimi sit, et de omnihus bis omnia dicere in- 
finitum est, tam hercule quam si controversiarum , qiiaa 

16 n. 4, 299 

1 in Regim: et 2 altera BF: fion quadrare docnii 

Spaldittg altera Itpa Ab (^ Bltera aliqna Spalding) aliqoB 
reponendum puio \ probatio eat om Ab 3 et aimilia P 

7 cniusque i" 11 et patrea et «/•' 17 et a yicinis] aot 

(at P) sniraia lihri, Beclier ci et (atqne) ab illiB 27 jn anu- 
coa poteatee IV; potenteBanucoaB'BHiW\ftMi!iWi p t,icu,mrcu.i 



V. 12, 11-21. 285 

snnt quaeque futurae aint, quaestiones, argumenta, sen- 
tentias tradere yelim. ipsaa auteni argumentonim velut 17 
sedes non me quidem omiiis ostendisse confido, plurimas 
tamen. 
s Quod eo diligeutius faeiendum fuit, quia declamationes, 
quibus ad pugnam fovensem velut praepilatis extirceri 
Eolebamus, olira iam ab illa vera imagine orandi recesse- 
ruBt atque ad solam compoaitae voluptatem nervis careat, 
non alio uaedius iidius vitio dicentinm, quam tjuo manci- 

10 piomm negotiatores formae puerorum virilitato excisa 
lenoeiaaiitur. nam ut illi robur ac lacertos barbamque 18 
ante omaia et alia, quae natura proprie maribus dedit, 
parum esistimant decora, quaeque fortia, si Uceret, forent 
ut dura molliunt: ita noa habitcm ipsum oratJonis virilera 

lE et illam vira striete robusteque dicendi tenei-a quadam 
elocutionis cute operimus et, dum levia sunt ac nitida, 
quantum valeant nihil interesse arbitramur. sed miki na- 19 
iuram intuenti nemo non vir spadone formonsior erit, nec 
tam averaa umquam videbitur ab opere sno providentia, 

!u nt debilitas inter optima inveata sit, nec id ferro specio- 
sum fieri putabo, quod, si nasceretur, monstrum erat. 
libidiuem iuvet ipsum effeminati seius mendacium, num- 
quam tamen hoc continget malis moribus regnum, ut, si 
qua pretiosa fecit, fecerit et bona. quapropter eloquentiam, 20 

ts licet hanc (ut sentio enira, dicam) libidinosam resupina 
voluptate auditoria probent, nullam esse existdmabo, quae 
ne minimum quidem in se indicium masculi et ineorrupti, 
ne dieara gravis et sancti viri osteotet. aa vero statuarum 21 
artifices pictoresque ciarissimi, cum corpora quam apecio- 

30 sissima itngendo pingeadove efficere cuperent, numquam 
in huttc ceciderunt errorem, ut Bagoam aut Megabuzum 

--uKliquem in exemplum operis sumerent sibi, sed dorjphoron 



1 fnturae Buat P IIS siut P' 18 erit om A 

l patabo ont .1 26 rsBupina Sadius: reBupinam ST n 
'* ' BP 81 ineiderunt P \ Megabyium Ald Megabui 

S3 sumereiit aP*-. aumece Afi 



286 QVINTILIANI INST. OR. 

illmn aptum yel militiae vel palaestrae, aliorum quoque 
iuyenum bellicorum et athletarum corpora decora vere 
existimaYerunt: nos, qui oratorem studemus efQngere, non 

22 arma, sed tympana eloquentiae demus? igitur et ille, 
quem instituimus, adulescens, quam maxime potest, com- 5 
ponat se ad imitationem veritatis, initurusque frequenter 
forensium certaminum pugnam iam in schola victoriam 
spectet et ferire vitalia ac tueri sciat, et praeceptor id 
maxime exigat, inventum praecipue probet. nam ut ad 
peiora iuvenes laude ducuntur, ita laudati in bonis ma- lo 

28 nent. nunc illud mali est, quod necessaria plerumque si- 
lentio transeunt nec in dicendo videtur inter bona utilitas. 
sed haec et in alio nobis tractata sunt opere et in hoc 
saepe repetenda: nxmc ad ordinem inceptum. 

[DE REPUTATIONE.] 15 

1 Xni. Refutatio dupliciter accipi potest: Dam et pars 
defensoris tota est posita in refutatione, et quae dicta 
sunt ex diverso, debent utrimque dissolvi. et hoc est pro- 
prie, cui in causis quartus adsignatur locus, sed utrius- 
que similis condicio est. neque vero ex aliis locis ratio 20 
argimientorum in hac parte peti potest quam in confir- 
matione, nec locorum aut sententiarum aut verborum et 

2 iigurarum alia condicio est. adfectus plerumque haec pars 
mitiores habet. 

Non sine causa tamen difQcilius semper est creditum, ss 
quod Cicero saepe testatur, defendere quam accusare. pri- 
mum, quod est res illa simplicior: proponitur enim uno 
modo, dissolvitur varie, cimi accusatori satis sit plerum- 
que verum esse id, quod obiecerit, patronus neget, defen- 
dat, transferat, excuset, deprecetur, molliat, minuat, aver- »0 
tat, despiciat, derideat. quare inde recta fere atque, ut sic 
dixerim, clamosa est actio: hinc mille flexus et artes de- 



2 bellicoBormn A* 3 existimaverunt P: existimarint AB 
10 laudati — manent Kiderlin: laudari — maUent 
27 enim om A 



V. 12, 21—23. 13, 1—7. 287 

siderantar. tmn accosator praemeditate pleraque domo S 
adfert, patronus etiam inopinatis frequenter occurrit. ac- 
cnsator dat testem, patronus ex ipsa <^re]> refellit. accusator 
(a^ criminum invidia, etsi falsa sit, materiam dicendi trahit, 
5de parricidio, sacrilegio, maiestate: quae patrono tantum 
neganda suDt. ideoque accusationibus etiam mediocres in 
dicendo suffecerunt, bonus defensor nemo nisi qui elo- 
quentissimus fuit. nam ut, quod sentio, semel finiam, tanto 
est accusare quam defendere, quanto facere quam sanare 
lovulnera facilius. 

Plurimum autem refert, et quid protulerit adversa- 4 
rius et quo modo. primum igitur intuendum est id, cui 
responsuri samus, proprium sit eius iudicii an ad causam 
extra arcessitum. nam si est proprium, aut negandum 

15 aut defendendum aut transferendum: extra haec in iudiciis 
fere nihil est. deprecatio quidem, quae est sine ulla & 
specie defensionis, rara admodum et apud eos solos iu- 
dices, qui nulla certa pronimtiandi forma tenentur. quam- 
quam illae quoque apud C. Caesarem et tiiumviros pra 

»0 diversarum partium hominibus actiones etiam si precibus 
utuntur, adhibent tamen patrocinia, nisi hoc non fortissime 
defendentis est, dicere: ^quid aliud egimus, Tubero, nisi ut, 
quod hic potest, nos possemus?' quod si quando apud ^ 
principem aliumve, cui utrum velit liceat, dicendum erit, 

25 dignum quidem morte eum, pro quo loquemur, clementi 
tamen servandum esse vel talera: primum omnium non 
erit res nobis cum adversario, sed cum iudice, deinde- 
forma deliberativae magis materiae quam iudicialis utemur. 
suadebimus enim, ut laudem humanitatis potius quam 

80 voluptatem ultionis concupiscat. apud iudices quidem se- X 



22 Cic. p. Lig. 4, 10 



3 re ipsa JP^ab ipsa ABP^: corr Halm 4 &add Gesner [ 
etsi] vel A vel si 5 | sint Cruelferhytanm 8 namj quam A 
Mi om B 11 protulerit Pi profderit AB proposuerit Meister 
posuerit Becher 16 ulla BP: illa A 21 tamen APJVi 

tament Bn tamen i^ B§ tamen et Halw, 



288 QVINTILIANI INST. OR. 

cundum legem dicturos sententiam de confessis praecipere 
ridiculum est. ergo quae neque negari neque transferri 
possunt, utique defendenda sunt, qualiacumque sunt, aut 
causa cedendum. negandi duplicem ostendimus formam, 
aut non esse factum aut non hoc esse, quod factum sit. 5 
quae neque defendi neque transferri possunt, utique ne- 
ganda, nec solum si iinitio potest esse pro nobis, sed 

"S etiam si nuda infitiatio superest. testes erunt: multa in 
eos dicere licet; chirographum: de similitudine litterarom 
disserendum. utique nihil erit peius quam confessio. ultima 10 
est actionis controversia, cum defendendi negandiye non 

:9 est locus [id est relatio]. atqui quaedam sunt, quae neque 
negari neque defendi neque transferri possunt. 'adulterii 
rea est, quae cum anno vidua faisset, enixa est': lis non 
erit. quare illud stultissime praecipitur, quod defendi non 15 
possit, silentio dissimulandum, si quidem est id, de quo 

10 iudex pronuntiaturus est. at si extra causam sit adduc- 
tum et tantum coniunctimi, malim quidem dicere, nihil 
id ad quaestionem nec esse in iis morandum et minus 
esse quam adversarius dicat. tamen huic velut simulationi 20 
oblivionis ignoscam; debet enim bonus advocatus pro rei 
salute brevem neglegentiae reprensionem non pertimescere. 

11 Videndum etiam, simul nobis plura adgredienda sint 
an amolienda singula. plura simul invadimus, si aut tam 
infirma sunt, ut pariter inpelli possint, aut tam molesta, 25 
ut pedem conferre cum singulis non expediat: tum enim 
toto corpore obnitendum et, ut sic dixerim, derecta fronte 

12 pugnandum est. interim, si resolvere ex parte diversa 
dicta difficilius erit, nostra argumenta cum adversariorum 
argumentis conferemus, si modo haec ut valentiora vide- 30 
antur effici poterit. quae vero turba valebunt, diducenda 
erunt, ut, quod paulo ante dixi: ^heres eras et paaper et 



10 disseremus Ab 12 id est relatio secl Spalding \ atque 
^5 I sint A 13 possint A 17 et adductum ^5 20 esse 
4)m B I dicit BP \ huic velut JV: velut huic ABP vel huic Meister 

27 enitendxim B obeniteiid\mi P \ directa A^PIV 



I V, 13, 7-18, 289 

inSigna pecunia appella,baris a creditorlbus et offecderas 
et mntatunini tabulas testametiti sciebas'. urgent universa: 18 
&t si aiogula quaeque dissolveris, iam illa, fiamma, quae 
magna coDgerie convaluerat, diductis quibns alebatur con- 
Bidet, ut, si vel masiraa flumina in rivos diducantur, 
qualjbet transitum praebent. itaque propositio quoque ae- 
cundum bano utilitatfim accomiuodabitur, ut ea nune sin- 
gnla ostendamus , nuuc complectamur universa. nam 14 
interim quod pluribus conlegit adversarius, sat est semel 
ipropoDere: ut, si multas eau.sas faciendi, qnod arguit, reo 
ilicet accusator fuisse, aos, non enumeratis singulis, semel 
hoe in totum negemus, quia non, quisquis causam faoiendi 
acflleris habuit, et fecerit. saepius taraen accusatori con- 15 
garere argumenta, reo dissolvere expediet. 
I Id autem quod erit ab adversario dictum, quo modo 
refiitari debeat, intuendura est nara si erit palara falsum, 
negare satis est, ut pro Clueutio Cicero eum, queni dixe- 
rat accusator epoto poculo concidisse, negat eodem die 
mortuum. palam etiam contraria et supervacua et stulta Ifi 
reprendere nulliQS est artis, ideoque nec rationem eorum 
aec exempla tradere necesse est. id quoque (obscunim 
Tocant), quod secreto et sine teste aut argumento di- 
citur factum, satis natura sua inflrmum est (sufflcit enira, 
quod adversarics uon probat), item si ad causam non per- 
tinet. sed tamen iuterim oratoris est efficere, ut quid aut 17 
contrarium esse aut a causa diversum aut incredibile aut 
supervacuum aut nostrae potius cansae videatur esse 
coniunctum. obicitur Oppio, quod de militum cibariis de- 
I traxorjt: asperum erimen. sed id contrarium ostendit 
j » Cicero, quia iidem accusatores obiecerint Oppio, quod is 
I Toluerit exercitum largiendo corrumpere. testes in Corne- 18 

H 

I II ni 
I tionei 
L int. c 



(68 — 28 p. Oppio fr A, UI 7 M. 

8 at ai Ai: at .ta 5 diducantur P': oin ABP' 

II nnineratiB B 12 in totuni Becher: intueDdum 30 ra- 
tiones F 26 ned A?B: est P'a» | int. oratotis ost BP'-. «»< 
'. A int. orat. fai 26 a oni A 

Qmmri.iAirrg, ed. Haderninchar, 1. "W 



290 QVINTILIANI INST. OR. 

lium accusator lecti a tribuno codicis pollicetur: facit hoc 
Cicero supervacuum, quia ipse fateatur. petit accusationem 
in Verrem Q. Caecilius, quod fuerat quaestor eius: ipsum 

19 Cicero ut pro se videretur effecit. cetera, quae proponun- 
tur, communis locus habet. aut enim coniectura excutiuntur, 5 
an yera sint, aut finitione, an propria, aut qualitate, an 
inhonesta, iniqua, inproba, inhumana, crudelia et cetera, 

20 quae ei generi accidunt. eaque non modo in propositioni- 
bus aut rationibus, sed in toto genere actionis intuenda: 
an sit crudelis, ut Labieni in Babirium lege perduellionis, lo 
inhumana, ut Tuberonis Ligarium exulem accusantis at- 
que id agentis, ne ei Caesar ignoscat, superba, ut in 
Oppium ex epistula Cottae reum factum: perinde prae- 

21 cipites, insidiosae, inpotentes depreheDduntur. ex quibus 
tamen fortissime invaseris, quod est aut omnibus pericu- 15 
losum, ut dicit Cicero pro TuUio: 'quis hoc statuit ura- 
quam aut cui concedi sine summo omnium periculo potest, 
ut eum iure potuerit occidere, a quo metuisse se dicat, 
ne ipse posterius occideretur?' aut ipsis iudicibus, ut pro 
Oppio monet pluribus, ne illud actionis genus in eque- 20 

22 strem ordinem admittant. nonnumquam tamen quaedam 
bene et contenmuntur vel tamquam levia vel tamquam 
ad causam nihil pertinentia. multis hoc locis facit Cicero. 
et haec simulatio interim huc usque procedit, ut, quae 
dicendo refutare non possumus, quasi fastidiendo calcemus. 25 

23 Quoniam vero maxima pars eorum similibus constat, 
rimandum erit diligentissime, quid sit in quoque, quod 
adsumitur, dissimile. in iure facile deprenditur: est enim 
scriptum de rebus utique diversis, tantoque magis ipsa- 



16 c 24, 66 — 20 fr A. III 7 M. 



3 Q. P'. L. AB 5 locus om BP (communes locos ha- 

bent a edd) 8 ei om A \ accidunt] succeduDt A^ | modo om A 

9 in om B 13 perinde Gesner: proinde 19 posteriuBj 
potius Francim prius Capperonnier 23 fecit A 24 et 

A: sed BP ^6 vero BP: in has erit vero Ab (q. v. maxima 
pars adfiumtorum similibua coiLftt«A> HoItiO) 



V. 13, 18—28. 291 

mm rerum differentia potest esse manifesta. illas vero 
similitudines, quae ducuntur ex mutis animalibus aut 
inanimis, fadle est eludere. exempla rerum varie tractan- 24 
da sunt, si nocebunt: quae si vetera erunt, fabulosa dicere 

slicebit, si indubia, maxime quidem dissimilia; neque enim 
fieri potest ut paria sint per omnia, ut, si Nasica post 
occisum Ti. Gracchum defendatur exemplo Ahalae, a quo 
Maelius est interfectus, Maelium regni adfectatorem fidsse, 
a Graccho leges modo latas esse popularis, Ahalam ma- 

logistrum equitum fuisse, Nasicam privatum esse dicatur. 
si defecerint omnia, tum yidendum erit, an optineri possit, ne 
iUud quidem recte factum. quod de exemplis, idem etiam 
de iudicatis observandum. 

Quod autem posui, referre, quo quidque accusator 26 

15 modo dixerit, huc pertinet, ut, si est minus efBcaciter elo- 
cutus, ipsa eius verba ponantur: si acri et vehementi 
faerit usus oratione, eandem rem nostris verbis mitiori- 
bus proferamus, ut Cicero de Comelio ^codicem attigit' 26 
et protinus cum quadam defensione, ut, si pro luxurioso 

wdicendum sit: 'obiecta est paulo liberalior vita'. sic et 
pro sordido parcum, pro maledico liberum dicere licebit. 
utique numquam committendum est, ut adversariorum 27 
dicta cum sua confirmatione referamus, aut etiam loci 
alicuius exsecutione adiuvemus, nisi cum eludenda erunt: 

«5 'apud exercitum mihi fueris', inquit, Hot annis forum non 
attigeris, afueris tam diu, et, cum tam longo intervallo 
veneris, cum his, qui in foro habitarunt, de dignitate 
contendas?' praeterea in contradictionibus interim totum 28 
crimen exponitur, ut Cicero pro Scauro circa Bostarem 
80 facit veluti orationem diversae partis imitatus, aut pluri- 



18 fr A. VII 28 M. — 26 Cic. p. Mur. 9, 21 



6 fieril esse A | per omnia Spalding: optima B omnia AB 

7 Ti. JSalm: T. A om rell 11 tum om A 12 de Bab: 
am AB 20 liberior P^ 24 adiuvemus ed Gryph: adiuves 
erunt om BP 28 de contradictionibus BP in contradictio 
nes A 30 veluti a: velut in AB velut P 



292 QVINTILIANI INST. OR. 

bus propositionibus iunctis, ut pro Vareno: ^cum iter per 
agros et loca sola faceret cum Pompuleno, in familiam 
Ancharianam incidisse dixerunt, deinde Pompulenum occi- 
sum esse, ilico Varenum vinctum adservatum, dum hic 
ostenderet, quid de eo fieri veUet.' quod prodest utique, 5 
si erit incredibilis rei ordo et ipsa expositione fidem per- 
diturus. interim per partes dissolvitur, quod contextu no- 
cet, et plerumque id est tutius. quaedam contradictiones 
natura sunt singulae: id exemplis non eget. 
29 Communia bene adprenduntur non tantum, quia utri- lo 
usque sunt partis, sed quia plus prosunt respondenti. 
neque enim pigebit, quod saepe monui, referre: commune 

80 qui prior dicit, contrarium facit. est enim contrarium, 
quo adversarius bene uti potest: ^at enim non veri simile 
est, tantum scelus M. Cottam esse commentum. quid? 15 
hoc veri simile est, tantum scelus Oppium esse conatum?' 
artificis autem est invenire in actione adversarii, quae 
inter semet ipsa pugnent aut pugnare videantur, quae 
aliquando ex rebus ipsis manifesta sunt, ut in causa 
Caeliana Clodia aurum se Caelio commodasse dicit, quod 20 
signum magnae familiaritatis est, venenum sibi paratum^ 

81 quod summi odii argumentum est. Tubero Ligarium accu- 
sat, quod is in Africa fuerit, et queritur, quod ab eo ipse 
in Africam non sit admissus. aliquando vero praebet eius 
rei occasionem minus considerata ex adverso dicentis 25 
oratio: quod accidit praecipue cupidis sententiarum, ut 
ducti occasione dicendi non respiciant, quid dixerint, dum 

82 locum praesentem, non totam causam intuentur. quid tam 
videri potest contra Cluentium quam censoria nota? quid 
tam contra eundem, quam filinm ab Egnatio corrupti 30 
iudicii, quo Cluentius Oppianicum circumvenisset, crimine 



1 fr A. n 5 M. — 14 p. Oppio fr A.in 3 M. — 20 cl3 — 22c 3 



1 praepositionibus AB 6 prodest Becher: eat 8 et 
om AP 18 inter] contra A 21 signum] etiam A 

24 vero om A 



V. 18, 28—36. 293 

«xheredatum ? at haec Cicero pugnare invicem ostendit: 88 
'sed tu, Atti, consideres, censeo, diligenter, utrum censo- 
lium iudicium grave velis esse an Egnati. si Egnati, leve 
est, quod censores de ceteris subscripserunt; ipsum enim 

& Gnaeum Egnatium, quem tu grayem esse yis, ex senatu 
eiecerunt. sin autem censorum, hunc Egnatium, quem pater 
censoria subscriptione exheredavit, censores in senatu, cum 
patrem eiecissent, retinuerunt'. illa magis vitiose dicuntur 84 
quam acute reprenduntur, argumentum dubium pro ne- 

locessario, controversum pro confesso, conmiune pluribus 
pro proprio, vulgare, supervacuum, constitutum contra 
fidem. nam et illa accidimt parum cautis, ut crimen au- 
geant, quod probandum est, de facto disputent, cum de 
auctore quaeratur, inpossibilia adgrediantur, pro effectis 

15 relinquant vixdum incohata, de homine dicere quam de 
causa malint, hominum vitia rebus adsignent, ut si quis 85 
decemviratum accuset, non Appium, manifestis repugnent, 
dicant quod aliter accipi possit, summam quaestionis non 
intueantur, non ad proposita respondeant: quod unum 

20 aliquando recipi potest, cum mala causa adhibitis ex- 
trinsecus remediis tuenda est, ut cum peculatus reus 
Verres fortiter et industrie tuitus contra piratas Siciliam 
dicitur. 

Eadem adversus contradictiones nobis oppositas prae- 86 

S6 cepta sunt, hoc tamen amplius, quod circa eas multi duo- 
bus vitiis diversis laborant. nam quidam etiam <in^ foro 
tamquam rem molestam et odiosam praetereunt (eis enim 
plerumque, quae composita domo attulerunt, contenti sine 
adversario dicimt), et scilicet multo magis in scholis, in 

80 quibus non solum contradictiones omittuntur, verum etiam 



1 c 48, 136 



5 Gnaeum Baiter: genus A om BP 6 censorium P 
9 quam P: quod AB 10 pluribus om B 11 constitutum 
B: servum Ah serius constitutum PT^ 16 vitia Obrecht: vita 
A vitam i?/» 22 tutatus P* 26 in add Begius 27 eis 
enimj et enim BP et his A (is A^) SO iDLQiii. om XB 



294 QVINTILIAOT mST. OR. 

materiae ipsae sic plerumque finguntur, ut Tiihil dici pro 
87 parte altera possit. alii dilLgentia lapsi verbis etiam vel 
sententiolis omnibus respondendum putant, quod est et 
infinitum et supervacuum; non enim causa reprehenditur, 
sed actor, quem ego semper yideri malim disertum, ut, i 
si dixerit quod rei prosit, ingenii credatur laus esse, non 
causae, si forte [non] laedat, causae, non ingenii culpa. 
8S itaque illae reprensiones, ut obscuritatis, qualis in EuUum 
est, infantiae in dicendo, qualis in Pisonem, inscitiae 
rerum, verborumque et insulsitatis etiam, quaUs in Antonium lO 
est, animo dantur et iustis odiis, suntque utiles ad con- 
89 ciliandum iis, quos invisos facere volueris, odium. alia 
respondendi patronis ratio est: aliquando tamen eorum 
non oratio modo, sed vita etiam, vultus denique, incessus, 
habitus recte incusari solet, ut adversus Quintium Cicero i5 
non haec solum, sed ipsam etiam praetextam demissam 
ad talos insectatus est; presserat enim turbulentis contio- 

40 nibus Cluentium Quintius. nonnumquam elevandae invidiae 
gratia quae asperius dicta sunt eluduntur, ut a Cicerone 
Triarius. nam cum Scauri columnas per urbem plaustris m 
vectas esse dixisset: ^ego porro', inquit, 'qui xAlbanas habeo 
colunmas, clitellis eas adportavi'. et magis hoc in accu- 
satores concessum est, quibus conviciari aliquando patro- 

41 cinii fides cogit. illa vero adversus omnes et recepta et 
non inhumana conquestio, si callide quid tacuisse, brevi- 25 

42 asse, obscurasse, distulisse dicuntur. defensionis quoque 
permutatio reprenditur saepe, ut Attius adversus Cluen- 
tium, Aeschines adversus Ctesiphontem facit, cum ille 
Ciceronem lege usurum modo, hic minime de lege dictu- 
rum Demosthenen queritur. so 

8 De lege agr. 2, 6, 13 — 9 c 1, 30 sqq — 15 p. Cluent. 
40, 111 — 19 p. Scauro 22, 46 — 28 c 62 

6 si om B I profuerit /» 7 non secl Becher S ut A: 
aut BP 10 verbum insulsitatis A 11 et ^i: ut 17 om 

/» I concitandum Meister 13 est Halm: et 20 nam om BP 

21 dixisset Fithoeus: dixit 22 eas deportavi in leni 

corruptela A 



V. IB, 36—47, 295 

Declama,tores vero mpriiiiis sunt admonendi, ne con- 
tradietiones eas ponant, quibus facillime responderi possit, 
neu sibi stultuni adversarium fingant. facimus autem (quod 
uiaxinie , uberea loci popularesque seii.tentiae nascuntur 
' materiam dicendi nobis, quod volumua, ducentibus), ut non 
sit ille inutilis versus: 

'non male respondit, male enim prior ille rogarat'. 
fsllet haee nos in foro consuetudo, ubi adversarii, non 43 
ipsi nobis respondebimus. aiunt Accium interrogatum, cur 
I WDSag non ageret, cujn apud eum in tragoediis tanta vis 
Bsset [optime respondendi], bane reddidisse rationem, quod 
iUie ea dicerentur, quae ipse votlet, in foro dicturi adver- 
ssrii essent, quae minime vellet. ridiouium est ergo in 41 
exercitationibus, quae foro praepai^ant, prius cogitare, quid 
responderi, quam quid ei diverso dici poasit. et bonus 
praeceptor non rainus laudare discipulum debet, si quid 
[iro diversa quam si quid pro sua parte acriter exeogita- 
vit. ruraus est aliud in scholis permittendum semper, in 4S 
foro rarum. nam loco a petitore pruno eontradictione uti 
M qui possmnus, ubi vera res agitur, cum adversariua adbuc 
nihil diserit? incidunt tamen plerique in hoc vitiuoi vel 46 
consuetudine declamatoria vel etiam cupiditate dicendi, 
dantque de sa respondentibus venustissimos lusus, cum 
modo 'ae vero nihU dixisse neque tam stulte dicturoa', 
ti modo 'bene admonitos ab adversario et agere gratias, 
quod adiuti sint' iocantur, frequeulissime vero, id quod 
firmissimuni est, 'numquam iis responsurum adversarium 
fuisse, quae pioposita non essent, nisi illa sciret vera 
esse et ad fatendum conscientia esset inpulsus', ut pro 47 
u Cluentio Cicero: 'nam hoc persaepe dixti, tibi sic renun- 



8 advenarii (scil aohie respoadebiiDt)] adTersariu liliri 
11 optime respondendi imt S/*' 11 praepnrautur BP 

IS est om BF 19 varum AB-. taro *■ 20 qui om Ai 
2a ut pro P: pro B in (juo A 80 flixti P\ Aa\ A.B 



296 QVINTILIANI INST. OR. 

tiari, me habere in aniino causam hanc praesidio legis 
defendere. itane est? ab amicis inprudentes videHcet pro- 
dimur? et est nescio quis de iis, quos amicos nobis arbi- 
tramur, qui nostra consilia ad adversarium deferat? quis- 
nam hoc tibi renuntiavit? quis tam inprobus fuit? cui 5 
ego autem narravi? nemo, ut opinor, in culpa est: nimi- 

48 rum tibi istud lex ipsa renimtiavit'. at quidam contradic- 
tione non contenti totos etiam locos explicant: scire se 
hoc dicturos adversarios et ita persecuturos. quod factum 
venuste nostris temporibus elusit Vibius Crispus, vir in- lo 
genii iucundi et elegantis: ^ego vero\ inquit, Hsta nondico; 

49 quid enim attinet illa bis dici?' nonnumquam tamen aH- 
quid simile contradictioni poni potest, si quid ab adver- 
sario testationibus conprensum in advocationibus iactatum 
<^est^ (respondebimus enim rei ab illis dictae, non a nobis i5 
excogitatae) aut, si id genus erit causae, ut proponere 
possimus certa, extra quae dici nihil possit, ut, cum res 
furtiva in domo deprensa sit, dicat necesse est reus, aut 
se ignorante inlatam aut depositam apud se aut donatam 
sibi: quibus omnibus, etiam si proposita non sunt, re- 20 

50 sponderi potest. at in schoLis recte et <^propositionibus> et 
contradictionibus occurremus, ut in utrumque locum, id est 
primum et secundum simul exerceamus. quod nisi feceri- 
mus, numquam utemur contradictione ; non enim erit, cui 
respondeamus. 25 

52 Est et illud vitium nimium soUiciti et circa onmia 
momenta luctantis; suspectam enim facit iudici causam, 
et frequenter, quae statim dicta omnem dubitationem sus- 
tulissent, dilata ipsis praeparationibus fidem perdunt, 
quia patronus et aliis crediderit opus fuisse. fiduciam igi- 30 
tur orator prae se ferat semperque ita dicat, tamquam 
de causa optime sentiat, quod sicut omnia in Cicerone 



7 lex BP^: res AP^ 9 prosecuturos AB 16 est add 

Halm Meister 20 sint P 21 et propositionibus et Badius: 

et * et Bn * * et iV" et et Bg et plenaribus et P plenaribus 

ab enaribus A 23 exerceamus A^bi exerceamur BPa 

24 non om A (nec?) 26 Bollicitae A aoUicite 6 28 et om A 



V. 13, 47—58. 297 

praecipuiini est. najn illa sumtna uura securitatis est si- 52 
niilis, tantaque in oratione auotoritaa, ut probationis 
locmn optineat dubitare nobis non audentibua. pono, qui 
scierit, quid pars adversa, quid nostra habeat valentissi- 

» mum, facile iudieabit, quibus inasime rebus vel oecnrren- 
dum sit vel iuatanduiD. 

Ordo quidem iii parte nulla minus adfert labori^. nam 5S 
s» agimus, nosta'a confirmanda sunt primum, tum quae 
nostris opponuntur, refutanda: si respoademus, prius inci- 

10 piendum a refutatione, nascuntur autem ex iis, quae eon- 5i 
ttadietioni opposuimus, aliae contradictiones , euntque in- 
terim longius: ut gladiatorum manus, quae secundae vO' 
cautur, fiunt et tertiae, si piima ad evocandum adversarii 
ictum prolata erat, et quartae, si gerainata captatio est, 

16 ut bis cavere, bis repetere oportuerit. quae r&tio et ultra 
dueit. sed illam etiam, quam supra ostendi, simplicem es 5!> 
adfectibus atque ex adfirmatioiLe sola probationem recipit 
refutatio, qnalis est illa Scauri, de qua supra disi, quin 
nescio an etiam frequentior, ubi quid negatur. videndum 

lopraecipue utrique parti, ubi sit rei summa; nam fere 
accidit, ut in causis niulta dieantur, de paucis iudicetur. 

In bis probandi refutandique ratio est, sed adiuvanda &S 
viribus dicentis et adornanda. qnamlibet enim aint ad di- 
cendura, quod volumus, accommodata, ieiuna tamen erunt 

!6 et infirma, nisi maiore quodam oratoris apiritu implentur. 
quare et Uli commimes loci de testibus, de tabulis, de 67 
argumentis aliisque similibus magnam vim animis iudicuiu 
adferunt, et bi proprii, quibus factum qnodque laudamus 
aut contra iu.3tuiii vel iiiiustum doeemus, maius aut minus, 

» asperius aut mitius. ex bis autem alii ad compaiationem 
ingiilorum arguraentorura faciunt, alii ad plurium, alii 
1 totius causap inclinationem. os quibus sunt qui prae- 58 



9 priuB F: pluB AB 9— ll> ioc. est a. P IB evocau- 
n Rtgiue: vocandum 23 omanda A | docenduni Sfgiiis 

"• =iittna BotincU: pecuuia^ o»w. BI' 27 aliiBquo *: aliiB 
le bis A' 28 et ii .IBP \ naoi^ijie Bfigi'»*-- 'Si'^'^ 



QVCSTILIASI INST. OE. 



rae-3 



parent animuni itidicis, aunt qui confirment. sed prae- 
paratio quoque aut coalimiatio aliquaudo totius cau — 
sae est, aliquando partium, et proinde, ut cuitju^s 

69 conveniunt, subicienda. ideoque miror inter duos di — 
versarum aectarum velut duces non niediocri eon — 
tentiouo quaesitum, singiilisne quaestionibuB subiciend^! 
essent loci, ut Theodoro placet, an prius docendus 
iudex quam movendus, ut praecipit . Apollodorus, tam.-=r| 
quam perierit haeu ratio media et nihil 
uausae utilitate sit dcliberandum. baec praecipiunt qtt 
ipsi non dicunt in foro, ut artes a securis otiosisqne crai 

80 positae ipsa pngnae necessitate turbentur. namque omne^ 
fere, qui legem dicendi quasi quaedam mjateria tradide» 
runt, certis non inveniendorum modo argumentorum locii, 
sed concludendorum quoqne nos praeceptis alligaverunt: 
de quibus brevissirae praelocutus, quid ipse sentiam, H 
eat quid clarissimos oratores feoisse videam, noa tacebo. 

[QUIBUS CONSTET EPICHIREMA ET QDO MODO REFEl- 
LATUR.] 

1 XIV. Igitur enthyniema et argumentum ipsum, id 
rem, quae probationi alteriua adhibetur, appellant et ax- 
gumenti elocutionem, eam vero, ut diri, duplicem 
coQsequentibus, quod babet propositionem coniunctamqaS 
ei protinus probationem, quale eat pro Ligario: 'eausa 
dubia, quod erat aliquid iu utraque parte, quod probaji 
posset; nunc melior ea iudicanda est, quam etiam di ad> 
iuverunt.' habet enim rationem et propositionem, non babdl 

2 eonclusionem: ita est il!o inperfectus syUogisi 
gnaattbus vero, quod etiam solum entbymema quidaift 
vooant, fortior multo probatio est. tale est Ciceronis 



2 aliquaudo ovt .16 6 Bingulis A 9 medii A 

9 baec accidunt bis qui jiTaecipiimt ipsi A partim in ras - 

2i quale BP: qiio .1 \ eat om BP 1"^ Tii.t\.Qi«eQi et t 



V. 13, 58—60. 14, 1—6. 299 

Milone: ^eins igitnr mortis sedetis ultores, cuius Yitam si 
putetis per vos restitui posse, nolitis'. quod quidem etiam S 
aliquando multiplicari solet, ut est ab eodem et pro 
eodem reo factum: ^quem igitur cum aliqua gratia noluit, 

^ hunc Yoluit cum aliquorum querella? quem iure, quem 
loco, quem tempore, <^quem impune^ non est ausus, hunc 
iniuria, iniquo loco, alieno tempore, cum periculo capitis 
non dubitavit occidere'? optimum autem yidetur enthjme- 4 
matis genus, cum proposito dissimili vel contrario ratio 

xo subiungitur, quale est Demosthenis: 'non enim, si quid 
umquam contra leges actum est idque tu es imitatus, id- 
circo te convenit poena liberari, quin e contrario damnari 
multo magis. nam ut, si quis eorum damnatus esset, tu 
haec non scripsisses, ita, damnatus tu si fueris, non scribet 

15 alius'. 

Epichirematos et quattuor et quinque et sex etiam 5 
factae sunt partes a quibusdam. Gicero maxime quinque 
defendit, ut sit propositio, deinde ratio eius, tum adsimiptio 
et eius probatio, quinta conplexio: quia <^vero^ interim et 

so propositio non egeat rationis et adsumptio probationis, 
nonnumquam etiam complexione opus non sit, et quadri- 
pertitam et tripertitam et bipertitam quoque fieri posse 
ratiocinationem. mihi et pluribus nihilominus auctoribus 6 
tres summum yidentur. nam ita se habet ipsa natura, ut 

25 sit de quo quaeratur et per quod probetur: tertium adici 
potest velut ex consensu duorum antecedentium. ita erit 
prima intentio, secunda adsumptio, tertia conexio. nam 
confirmatio primae ac secundae partis <^et^ exomatio eisdem 



4 ib. 16, 41 — 10 in Androt. 7 — 17 De inv. 1, 37, 67 



'6 et pro eodem /»*: om ABP^ 4 aliqua] omnium Cicero 
6 quem impune add ed Gryph 11 factum P 12 quin 
Itegius: quod 19 vero add Megiua 21 complexione Re- 
gius: cmnplane BP complexio a 24 summum] soMmd P 

(» 6 Bolummodo) 26 ex ow P hdbet B post duorum 

28 et add Capperonnier \ eisdem P\ «v^<^m B ^"^ ^H» Sa.^^-^ ^ 



300 QVINTILIANI INST. QR. 

7 cedere possunt, quibus subiciuntur. sumamus enim ex 
Cicerone quinque partium exemplum: 'melius adcurantur 
ea, quae consilio reguntur, quam quae sine consilio ad- 
ministrantur. hanc primam partem numerant, eam dein- 
ceps rationibus variis et quam copiosissimis verbis ad- 5 
probari putant oportere'. hoc ego totum cum sua ratione 
unum puto: alioqui si ratio pars est, est autem varia 

8 ratio, plures partes esse dicantur. adsumptionem deinde 
ponit: ^nihil autem omnium rerum melius quam omnis 
mundus administratur. huius adsumptionis quarto in loco 10 
aliam porro inducunt adprobationem' : de quo idem quod 

9 supra dico. 'quinto inducimt loco conplexionem, quae aut 
id infert solum, quod ex onmibus partibus cogitur, hoc 
modo: consiHo igitur mundus administratur, aut, unum 
in locum cimi conduxit breviter propositionem et ad- 15 
sumptionem, adiungit, quid ex his conficiatur, ad hunc 
modum: quod si melius geruntur quae consilio quam 
quae sine consilio administrantur, nihil autem omnium 
rerum melius quam omnis mundus administratur, consilio 
igitur mundus administratur'. cui parti consentio. 20 

10 In tribus autem, quas fecimus, partibus non est forma 
semper eadem, sed una, in qua idem concluditur, quod 
intenditur: ^anima inmortaHs est, nam quidquid ex se 
ipso movetur, inmortale est, anima autem ex se ipsa 
movetur, inmortalis igitur est anima'. hoc fit non solum 85 
in singulis argumentis, sed in totis causis, quae sunt 

11 simplices, et in quaestionibus. nam et hae primam habent 
propositionem: 'sacrilegium commisisti' ^non quisquis ho- 
minem occidit, caedis tenetur', deinde rationem (sed haec 
est in causis et quaestione longior quam in singulis ar- so 



2 ib. 1, 34, 58 sqq 



1 accedere vel accenseri Zumpt 2 adcurantur Cic: ad- 
gubernantur A gubernantur BP 6 cum VaJla: in 

11 aliam Cic: iam 13 id infert Cic: id fert AB infert JP 

16 con duxerit /» | propositionem T^: expos. ABB 19 ad- 
ministratur] regitur P* \ conBiVio — «b^TcimSjefeMtea <m ABJP^ 



fc 



V. 14, 6-16. 301 

itis), et plerumque summa coraplexione vel per enu- 

lerationem vel per brevem conclusionem testantur, quid 

Teoerint, in hoc genere propositio dubia est, de hac enira 

quaeritur. altera est coraplerio non par intentioni, sed 12 

s vim habens parem: 'mors uihil ad nos, nam quod est dis- 

solotum, sensu caret, quod autem sensu caret, nihil ad 

aos'. in alio genere non eadem propositio est quae 

eonesio: 'omnia aniraalia meliora sunt quam inanima, 

nihil autem raelius est mundo, mundus igitur animal'. hie 

10 potest videri deesse intentio; potuit eniin sic constitui 

ratiociuatio : 'animal est mundus, omuia enim aairaalia 

)Bieliora sunt quam inanima' et eetera, haee propositio 18 

l^ut confessa est ut proiima, aut prohanda, ut; 'qui bea- 

vitam vivere volet, philosophetur oportet', non enim 

conceditur; cetera sequi nisi conflrmata prima parte non 

possunt. itera adsumptio interim coafessa est, ut 'omaes 

autem volunt heatam vitam vivere', interim prohanda ut 

Sla. 'quod est dissolutum, sensu caret', cum, soluta cor- 

nft an sit immortalis vel ad tempus [certa] ma- 

,t, sit in duhio. quod adsuraptionem alii, rationera a!ii 

[ifocant. 

Epichirema autem nuUo difFert a sjllogismis, nisi quod 11 
et plures habent species et vera oolligunt veris, epichi- 
Latis frequentior circa credibilia est usus. nara si eon- 
;eret seraper controversii eonfessis prohare, vis esset in 
genere usus oratoris, nam quo ingenio est opus, ut 15 
'bona ad me portinent, solus enim sum filins de- 
vel 'solus heres, cum iure bonorum possessio 
iti secundum tahnlas teBtamenti detnr, ad me igitur 



n onimal dffinitB, hinc adhibui librog eYM 10 deesee 
itadvig; de le \ intentio Spalding: contentio 14 vitam vi- 

"" B l^ri praeirr A 17 viTBre Begius: videre IM Bolutura 

19 certa om Vt p 410 20 qnod A: quam cetl 
b contioverBa J''-. oontroveraia C/*V~ controverBias A — Biani .W 
S6 quo] quid f*l' 21 enim om P 29 teatati Begius: 
ktMtatis libri (inteetati raawra eorr P) inteBtati BeGunducn 
[nationeni, teatnti aeo. tab. Gerts 



302 QVINTILIAOT INST. OR. 

16 pertinet'. sed cum ipsa ratio in quaestionem venit, effici- 
endum est certum id, quo probaturi sumus quod incertum 
est, ut, si ipsa forte intentione dicatur aut 'filius non es' 
aut *non es legitimus' aut ^non es solus', itemque aut 
*non heres es' aut ^non iustum testamentum est' aut ^ca- i 
pere non potes' aut ^habes coheredes', efficiendum est 

17 [iustum], propter quod nobis adiudicari bona debeant. sed 
tum est necessaria illa summa conexio, cum intervenit 
ratio longior, alioqui sufficiunt intentio ac ratio: ^silent 
enim leges inter arma nec se expectari iubent, cum ei, lo 
qui expectare velit, ante iniusta poena luenda sit quam 
iusta repetenda'. ideoque id enthymema, quod est ex con- 
sequentibus, rationi simile dixerunt. sed et singula quae- 
que interim recte ponuntur, ut ipsum illud silent leges 
inter arma, et a ratione incipere fas est, deinde conclu- i5 

18 dere, ut ibidem: 'quod si duodecim tabulae noctumum 
furem quoquo modo, diumum autem, si se telo defenderet, 
interfici inpune voluerunt, quis est qui, quoquo modo 
quis interfectus sit, poeniendum putet?' variavit hic adhuc 
et rursus rationem tertio loco posuit: *cum videat ali- so 

19 quando gladium nobis ab ipsis porrigi legibus'. per con- 
stantem partis duxit ordinem: 'insidiatori vero et latroni 
quae potest inferri iniusta nex?' (hoc intentio); *quid comi- 
tatus nostri, quid gladii volunt?' (hoc ratio); ^quos habere 
certe non liceret, si uti illis nullo pacto liceret' : hoc ex 25 
ratione et intentione conexio. 

20 Huic generi probationis tribus occurritur modis, id est 
per omnis partis. aut enim expugnatur intentio aut ad- 



9 p. Mil. 4, 10 — 16 ib. 3, 9 — 22 ib. 4, 10. 



1 pertinent/» 2 quo Capperonnier: quod S forteJP': 
fere AGPMV 7 iustum seclim exl b repetittm cfp 229, 16 

istud Gesner 9 longior A: largior reU \ alioqui Halm: aliqui 
ASt aliquid G ad quod PV aliquando B^gius 10 nec se JPF: 
necesse AGM 13 quaeque interim Badius: interimque 

19 quis /*F: om AGM 21 per constantem] prioris autem 

/tdrz; vitii origo fuit, qitod parti^ gemtvou% '^gutaba^ 



V. 14, 15—26. 30S 

sumptio ant conclusio, nounumquani omnia. [sed omnia haec 
tria sunt.] intentio expugnatur: Hure occidi eum, qui insi- 
diatus sit'; nam prima statim quaestio pro Milone est: ^an 
ei fas sit lucem intueri, qui a se hominem necatum esse 21 

5 fateatur^ expugnatur adsumptio omnibus iis, quae de refu- 
tatione diximus. et ratio quidem numquam est vera, nisi et 
propositio vera sit; interim verae propositionis falsaratio est, 
ut 'virtus bonum est' verum est: si quis rationem subiciat, 
*quod ea locupletes faciat', verae intentionis falsa sit 

10 ratio. conexio autem aut vei*a negatur, cum aliud colligit 22 
quam id, quod ex prioribus efficitur, aut nihil ad quaestionem 
dicitur pertinere. non est vera sicut haec: 'insidiator iure 
occiditur; nam cum vitae vim adferat ut hostis, debet 
etiam repelli ut hostis: recte igitur Clodius ut hostis 

15 occisus est' ; non utique, nondum enim Clodiura insidia- 
torem ostendimus. sed fit vera conexio: ^recte igitur insi- 
diator ut hostis occiditur'; nihil ad nos, nondum enim 
Clodius insidiator apparet. sed ut potest vera esse intentio 2^ 
et ratio et tamen falsa conexio, ita, si illa falsa sunt, 

wnumquam est vera conexio. 

Enthymema ab aliis oratorius syllogismus, ab aliis 24 
pars dicitur syllogismi, propterea quod syllogismus utique 
conclusionem et propositionem habet et per omnes partes 
efficit quod proposuit, enthymema tantum intellegi con- 

25 tentum sifc. syllogismus talis: ^solum bonum virtus, nam 26- 
id demum bonum est, quo nemo male uti potest: virtute 
nemo male uti potest, bonum est ergo virtus'. enthymema 
ex consequentibus: ^bonum est virtus, qua nemo male uti 
potest'. et contra: *non est bonum pecunia; non enim 



1 omnia sed oinnia haec tria sunt libri; purgavit Gesner 
6 ratiocinatio hic et infra Vt p 415 | numquam Vt: non 
numquam | nisi et Vt: nis cum eius ut Cr i^ t * t ^i eis cum 
eis ut Jf cum et BV 8 sed si quis Vt 12 sicut haec Vt: 
sic 13 cum vitae Vt: curavit ne A qui curavit ut ne GJH 

qui curavit ut PV 21 oratorius P: oratoribus rell 26 vir- 
tute nemo male uti potest P, Vt p 410 sed is virtute autemi 
ow AGJUV 27 est r Vt: om A€f]UV 



304 QVINTILIANI IN3T, OR. 

bonuin est, quo quis male uti potest; pecunia potest qui» 
male uti, uon igitur bonum eat pecunia'. enthymema ex 
pugnantibus: 'an bonuni eat pecunia, qua quis male uti 

28 potest?' 'si pecnnia, qnae est in argento signato, argentum 
est, qui argentum omne legavit, et pecuniam, quae est 
in argento signato, legavit: argentum autem omne legavi^ 
igitur et pecuniam, quae est in argento, legavit' habet 
forraam ajliogismi, oratori satis est dicere: 'oum argen- 
tam legaverit omne, pecuniam qnoque legavit, quae est 
in argento'. ' 

SJ PeregissB mihi videor sacra tradentium partes, se3 
conaiUo loous superest. namque ego, ut in oratione syllo- 
gismo quidem aliquando uti esse fas duco, ita constare 
totam aut certe coufertam esse adgressionum et enlhyme- 
matum stipatione minime velim, dialogis enira et dialec-is 
ticia disputationibus erit similior quam nostri operis actio- 

28 nibua, quae quidem inter se plurimum differunt. namque 
<^iay illis hominee docti et inter doctos verum quaerentes 
minutiaa et serapulosius scnitantur omnia et ad liquidum 
confessumque perducunt, ut qui sibi et inveniendi et iu- » 
dicandi vindicent partis, quarum alteram iojit3n)v, alteram 

39 Kpmx^v vocant. nobis ad aliorum iudicia componenda est 
oratio, et saepius apud omnino imperitos atque illarum 
certe ignaros litterarum loquendum est, quos nisi et de- 
lectatione adlicimua et vicibua trahimus et nonnumquam 
turhamus adiectihus, ipsa, quae iusta ac vera sunt, tenert 

AO non possumus. loeuples et speciosa et imperiosa vutt 
eloquentia: quonim nihil consequetur, si conclusioniboi 
cerids et in unam prope fornjaai cadentibus conciBa 
contemptum es bumilitate et odium ex quadam servitutei 



1 quo qnis Vt: quo quLBqnB Ubri (quiBquara P) \ pecui 
autem Vt 3 quiB Halm: quisque lihri {quiaqnam P) 

11 partea Qertz: artes 13 eese fas Halm: uefaa 

ilHa Salm: illis ASH iUi PV 26 vicibus Meuter: 

21 et imperioaa add Gass^ om Ubri Vt p 411 ; 

ritate] fleventate edd, sed cf TO. S, 1% Eecln« 



. V. 14,26—84. 905 

et ex copia satietatem et ex similitudine fastidium tulerit. 
feratur ergo non semitis, sed campis, non uti * fontes 81 
angostis fistulis colliguntur, sed ut beatissimi amnes totis 
yallibus fluat ac sibi viam, si quando non acceperit, 

5 faciat. nam quid illa miserius lege velut praeformata^ 
infantibus litteras persequentium et, ut Graeci dicere so- 
lent, quem mater amictum dedit, sollicite custodientium : 
propositio ac conclusio ex coi^sequentibus, repugnanti- 
bos? non inspiret? non augeat? non mille figuris variet 82 

10 ac yerset? ut ea nasci et ipsa proyenire natura, non 
manu facta et arte suspecta magistrum fateri ubique 
videantur. quis umquam sic vicit orator? nonne apud 
ipsimi Demosthenen paucissima huius generis reperiuntur? 
quae adprensa Graeci magis (nam hoc solum peius nobis 

15 faciimt) in catenas ligant et inexplicabili serie conectunt 
et indubitata colligunt et probant confessa et se antiquis 
per hoc similes vocant, deinde interrogati numquam re- 
spondebunt, quem imitentur. sed de figuris alio loco. 

Nunc illud adiciendum, ne eis quidem consentire me, 88 

20 qui semper argumenta sermone puro et dilucido et di^- 
stincto, ceterum minime elato ornatoque putant esse di- 
cenda. namque ea distincta quidem ac perspieua debere 
esse confiteor, in rebus vero minoribus etiam sermone ac 
verbis quam maxime propriis et ex usu: at si maior erit 84 

25 materia, nullum iis omatum, qui modo non obscuret, 
subtrahendum puto. nam et saepe plurimum lucis adfert 
ipsa translatio, cum etiam iuris consulti, quorum summus 
circa verborum proprietatem labor est, 'litus' esse aude- 

27 cf Cic. Top. 7, 32 



1 similitudine Vt p 411: amplitudine | attulerit Vt 
2 ut * ieiuni * * fontes A uti sed uti fontea Jf uti fontes GPV 

4 fluat JPV: fluant Jf pluant AG fluunt a 6 persequen- 
tium JP: prosequentium AGMV 8 ac om AGM \ ex Pa: et 

reU I conBequentibus propugnantibus AGVM sequentibus pu- 
gnantibus P corr edd 12 vicit] vixit libri dixit Begius 
13 generis Ztmpt: veris A veris vel artis G iuris vel artis P 
veritatis vel artis MV 14 nam P^VQ: non rell 21 elato 
Vt p 420: lato 

QvnrTiLzxxvB ed, Badermaohex. "L ^^ 



S06 QVINTILIANI mST. OE. 

85 ant dicere, ^qua fluctus eludit'. quoque quid est natura 
magis asperum, hoc pluribus condiendum est voluptatibus : 
et minus suspecta argumentatio dissimulatione, et multum 
' ad fldem adiuvat audientis voluptas. nisi forte existima- 
mus Oiceronem haec ipsa male (m} argumentatione dixisse, 
^silere leges inter arma', et ^gladium nobis interim ab ipsis 
porrigi legibus'. his tamen habendus est is modus, ut sint 
omamento, non inpedimento. 



6 p. Mil. 4,10 



5 in add Begius 7 in his Fi( | est isj istis^lrrJV, in 1» 
lectio retus erasa est ipsis Q om H pius Vt mstus Burman 



LIBEE SEXTUS. 



Prooemium, 

Haec, Maxcelle Vitori, ex tua voluntate jnaxime in- 1 
gressus, tum si qua ex nobis ad iuvenes bonos pervenire 
5 posset utilitas, novissime paene etiam necessitate quadam 
ofBcii delegati mihi sedulo laborabam, respiciens tamen 
illam curam meae voluptatis, quod filio, cuius eininens 
ingenium sollicitam quoque parentis diligentiam mereba- 
tur, hanc optimam partem relicturus hereditatis videbar, 

10 ut, si me,- quod aecum et optabile fuit, fata intercepis- 
sent, praeceptore tamen patre uteretur. at me fortuna id 2 
agentem diebus ac nbctibus festinantemque metu meae 
mortalitatis ita subito prostravit, ut laboris mei fructus ad 
neminem minus quam ad me pertineret. illum enim, de 

15 quo summa conceperam et in quo spem unicam senectutis 
reponebam, repetito vulnere orbitatis amisi. quid nimc 8 
agam? aut quem ulixa esse usum mei dis repugnantibus 
credam? nam ita forte accidit, ut eum quoque librum, 
quem de causis corruptae eloquentiae emisi, iam scribere 

20 adgressus ictu simili ferirer. unum igitur optimum fuit, 
infaustum opus et quidquid hoc est in me infelicium 
litterarum super immaturum funus consumturis viscera 
mea flammis inicere neque hanc impiam vivacitatem no- 



8 Yitori Momnisen: Victori 10 aecum A soltts perae- 

quum /»ilf,r (per eum) 17 reprobantibus «JP*JfF 20 unum] 
num libri (nunc Q) 



308 yVINTILIANT INST. OR. 

i Tia ineuper curis fatigare. qiiis ealm mlhi boaus parem 
igDOScat, si studere amplius possum, ac non oderit 1 
animi mei firmitatera, si quis in me alius usus v 
quam ut incuscm deoa su-perstes omaium meorum? auUtu 
in terras despicere providentiam tester? si non u 
CQi tamea nihil obici, quam quod vivam, potest, at illonmtfl 
certe, quos utique inmeritos mors acerba damnavit, ereptsl 
prius mihi matre coruitdem, quae noDduiu expleto aetatas 
uadeTicesimo aono duos enixa iilios, quamvis acerbissimis 

5 rapta fatis, -(iion^ infelix decessit. ego vel hoc uno malow 
sic eram adflictus, ut me iam nulla fortana posset eificere 
felicem. nam cum omai virtute, quae iu feminas cadit, 
functa insanabilem attulit marito dolorem, tum aetate 
tam puellaii, praesertim meae comparata, potest et ipaii 

6 numerari inter vulnera orbitatis, liberis tamen superstiti- xs 
bus et, quod nefas erat, sed optabat ipsa, me salvo maid- 
mos cruciatua praecipiti via effugit. mihi filius ndnor 
quintum egressus annum prior alterum ei duobus eruit 

7 lumen. aon sura ambitiosus in malis aec augere laeriuia- 
rum causas volo, utiDamque esset ratio minuendi: se<i» 
dissimulare qui possum, quid ille gratiae in vultu, quid 
iucunditatis in sernione, quos ingenii igniculos, quani 
substantiam placidae et, quamquam scio vix posse credi, 
iam tum altae mentis ostenderit: qualis amorem quicum- 

8 que alieuus iafans mereretur, illud vero insidiantis, quo » 
rae validius erueiaret, fortunae fuit, ut ille mihi blandissi- 
mus me suis nutricibus, me aviae educanti, me onmibus, 

9 qui sollicitare illas aetates solent, anteferret. quapropter 
illi dolori, qaem ex matre optima atque omnem landem 
supergressa paucos ante menses oeperam, gratulor. minus » 
enim est, quod flendum meo nomine quam quod illius 
gaudendum est, una post haec Quintiliaai mei 

10 voluptate nifcebar, et potevat sufiieere solacio. noi 



t finnitatem /*; iafinnitatem. rell 6 quamj nisi r 

'n add Halm ^3 <\uAm(viam Madvig: qaam . 

AS 34 iam tum Butinau: \aAL\.(aa. 



71. PROOEM. 3—13. 309 

flosciilos, sicut prior, sed iam decimum aetatis ingressus 
annum certos ac deformatos fructus ostenderat* iuro per 
mala mea, per infelicem conscientiam, per illos manes, 
numina mei doloris, has me in illo vidisse yirtutes in- 
5genii non modo ad percipiendas disciplinas, quo nihil 
praestantius cognovi plurima expertus, studiique iam tum 
non coacti (sciunt praeceptores), sed probitatis, pietatis, 
humanitatis, liberalitatis, ut prorsus posset hinc esse tanti 
fiilminis metus, quod observatum fere est celerius occidere 
lofestinatam maturitatem et esse nescio quam, quae spes 
tantas decerpat, invidiam, ne videlicet ultra, quam homini 
datum est, nostra provehantur. etiam illa fortuita aderant 11 
omnia, vocis iucunditas claritasque, oris suavitas et in 
utraque lingua, tamquam ad eam demum natus esset, ex- 

15 pressa proprietas omnium litterarum. sed hae spes adhuc: 
illa maiora, constantia, gravitas, contra dolores etiam ac 
metus robur. nam quo ille animo, qua medicorum admi- 
ratione mensum octo valetudinem tulit! ut me in supre- 
mis consolatus est! quam etiam deficiens iamque non 

20 noster ipsum illum alienatae mentis errorem circa scholas, 
litteras habuit! tuosne ego, o meae spes inanes, la- 12 
bentis oculos, tuum fngientem spiritum vidi? tuum cor- 
pus frigidum, exsangue complexus animam recipere 
auramque communem haurire amplius potui, dignus 

25 his cruciatibus, quos fero, dignus his cogitationi- 
bus? tene consulari nuper adoptione ad omnium spes ho- 18 
norum propius admotum, te avunculo praetori generum 
destinatum, te [omnium spes] avitae eloquentiae candi- 
datum superstes parens tantimi f poenas et. si non cupido 

30 lucis, certe patientia vindicet te reliqua mea aetate; nam 
frustra mala omnia ad crimen fortunae relegamus. nemo 



4 has cf p 244, 26 8 prosus A \ poBset Gesner: possit 
hinc Begim: hic 14 utraque Bonnell in lex v expressus: 

utracumque 19 iamque V: quamque rell 21 ac litteras 

Meiser 27 propius Buecheler Meiser: prius 28 omnium 

spes secl Spdlding \ avitae Erasnius: acute corr P acutae QM 
acutis AGV 29 ad poenas Valla; fort tantmn. ^W^^I ^\iss^ 



310 QTINTILIANI INST. OR. 

14 nisi sua culpa diu dolet, sed vivimus et aliqua viveni 
ratio quaereoda est, credendumque doctissimis homiuibiii 
qai unicum adversorum solaeium litteras putaverunt. i 
quaudo tamen ita resedeiit praesens impetus, ut aliqii 
tot luctibus alia cogitatie inseri possit, non ioiuste pi 
tierim morae veniam. qnis enim dilata atudia miretn 

15 quae potiua non abrupta esse mirandum est? tum si qt 
fuerint minus effecta eis , quae levius adbuc adflicti ctn 
peranms, imperitanti fortunae remittantur, quae, si qia 
raediocrium alioqui in nostro ingenio virium fuit, ut nti 
estinierit, debilitavit tamen. sed vel propter boc nos cw 
tumacius erigamus, quod illam ut perferre nobis diffioB 
est, ita facile contemaere. nibil enim sibi adversus II 
reliquit et iufelicem quidem, sed certissimam tamea attid 

lli mibi ex bis malis securitatem. boni autem consulere sS 
strum laborem vel propter hoc aecum est, quod in nullui 
iam proprium usuiu perseveramus , sed omuis b&ec cul 
alienas utilitates, si modo quid utiie scribi, spectat.. 
niiseri aicut facultates patiimoaii nostri, ita hoo opus 
praeparabamus, aliia relinquemus. 

[DE PERORATIONB.] 

1 L Peroratio sequebatur, quam cumulum quidam, 
clusionem alii vocaat. eius duples ratio est, poaita 
in rebus aut in adfectibus. rerum repetitio et coo^regati 
quae Graecc dicitur ccvaxcrpalaliaatg, a quibusdam Latiil 
rum enumeratio, et memoriam iudicis reficit et totj 
simul causara ponit ante oculos, et, etiam si per 

2 minus moverat, turba v&let. in bac quac repetemus qoa 
brevissime dicenda sunt, et, quod Graeco verbo patet, i 

S imperitanti Lochmann: imperi aut J# imperii ant JTi 
peritie aut PV 16 aecLuum Mitretus; caecuni 17 o 

alieuas utilitates Guilieltnws; curaa feura ut r) aiienas (alif 
MV) ntilee AGMV cura ad alienoa ut alieniH utilia #• ged 
al. nt punctis jwtatur IS acribi ASM, corr R: acribimua JP 
Boribo Vbllmer 20 paTa(bfl.ma8 Burman properabamui Va 

g 176S 25 a qni.busdQ.-Qi Caas. UgV-. >^^\ia&K[u. a.p. 



VI. PEOOEM. 13— 16. 1, 1— 7. 811 

Giirrendam per capita. nam si morabimur, non i$.m enu- 
meratio, sed quasi altera fiet oratio. quae autem enume- 
randa videntur, cum pondere aliquo dicenda sunt et aptis : 
excitanda sententiis et figuris utique varianda: alioqui 
5 nihil est odiosius recta illa repetitione velut memoriae iu~ 
dicum diffidentL sunt autem innumerabiles <^species]>, opti- S 
meque in Verrem Cicero: ^si pater ipse iudicaret, quid 
diceret, cnm haec probarentur?' et deinde subiecit enumera- 
tionem; aut cum idem et in eundem per invocationem 

10 deorum spoliata a praetore templa dinumerat. licet et 
dubitare, num quid nos fugerit, et quid responsuri sint 
adversarii his et his, aut quam spem accusator habeat 
omnibus ita defensis. illa vero iucundissima, si contingat 4 
aliquod ex adversario ducere argumentum, ut si dicas: 

15 ^reHquit hanc parfcem causae', aut *invidia pren;iere ma- 
luit', aut ^ad preces confugit merito, cum sciret haec et 
haec'. sed non sunt singulae species persequendae, ne sola 5 
videantur, quae forte nunc dixero, cum occasiones et ex 
causis et ex dictis adversariorum et ex quibusdam fortuitis 

20 quoque oriantur. nec referenda modo nostra, sed postu- 
landum etiam ab adversariis, ut ad quaedam respondeant. 
id autem, si et actioni supererit locus et ea proposueri- B 
mus, quae refelli non possint; nam provocare quae inde 
sint fortia, non arguentis est, sed monentis. id unum epi- 7 

26 logi genus visum est plerisque Atticorum et philosophis 
fere omnibus, qui de arte oratoria scriptum aliquid reli- 
quemnt. id sensisse Atticos credo, quia Athenis adfectuS 
movere etiam per praeconem prohibebatur orator. philor 
sophos minus miror, apud quos vitii loco est. adfici, nec 

80 boni moris videtur, sic a vero iudicem averti, nec con- 



7 6, 62, 136 — 9 ib. 72 



6 difQdenti Begius: diffidentis | species addr Halm 
8 subicit Meister 11 responBurus gM \ sit adversariuB AGIIH 

18 occaBioneB ed Camp: accuBationeB 22 ei actioni 

Halm: et actionis 80 moris videtur iHetster : mw«?i ^^^\&5k. 



312 QVINTILIANI INST, OK. 

Tenire bouo viro vitiis uti. neceBsaiios tamea adfectnS 
fatebimtar, si aliter obtineri vera et iusta et in comioime 
8 profutui-a non poBsint. eeterum illud coastitit inter onmes, 
etiam in aliis partibus aciionis, si multiplex causa sit et 
pluribus argumentis defeusa, utiliter vLtia-AnpaXaliiteiv fieri 
solere, sicut nemo dubitaverit multas esse causas, in 
bus nullo loeo sit neoessaria, si breves et siiiipliees fuerint 
haec pars perorationis accusatori patronoque ex ai 

8 Adfectibns quoque isdem fere utiintur, sed aliis bie, 
aliis ille saepius ac magis; aam huic concitare iudiceS, 
illi flectere convenit. verum et accusator habet iiiterim.i 
lacrimas ex miseratione eius, quem ulciscitur, et reus i 
indigTiitate calunmiae eonspirationisve vehementius interi ^^ 
queritur. dividere igitur haec ofScia commodissimum, quai 
plerumque sunt, ut disi, prooemio similia, sed liberior 

10 plenioraque. incliuatio euiiu iudicum ad nos petitur initi 
parcius, cum admitti satis est et oratio tota superest: Ld 
epilogo vero est, qualera aBimum iiidex in consilium feral^ 
et iam nihil amplius dicturi sumus, nec restat quo reseiTW 

11 mus. est igitur utrisque commune, conciliare sibi, avertor( 
ab adversario iudicem, eoncitare adfectus et componerft 
et brevissimura quidem hoc praeceptum dari utrique parti 
potest, ut totas causae suae vires orator ponat ante oculoe, 
et cum viderit, quid invidiosum, favorabile, invisum, mi- » 
serahile aut sit iu rebus aut videri possit, ea dicat, qni- 
bus, si iudex esset, ipse maxinie moveretur. sed certiiis 
est ire per singula. 

12 Et quae concilient quidem accusatorem, in prae- 
ceptis exordii iam dizimus. quaedam tamen, quae illic u 
ostendere sat est, in peroratione iraplenda sunt magis, si 



10 sliis hic aliis SpaMini/: aliis hic aut V aliia t 
AOM rarius bio P 13 eiua iiei/ius: eias rei !■ 

Bpirationisve Gertz; conapirntioniB 16 dividere i e a 

tiiB tractare 20 et iam] nam Halm 29 accusatori it 




VI. 1, 7—17. Bl3 

contra inpotentem , invismn, perniciosum suscepta causa 
est, si iudicibus ipsis aut gloriae damnatio rei aut defor- 
mitati futura absolutio. nam egregie in Vatinium Calvus, IB 
'factum', inquit, ^ambitum scitis omnes, et hoc vos scire 

5 omnes sciunt'. Cicero quidem in Verrem etiam emendari 
posse infamiam iudiciorum damnato reo dicit, quod est 
unum ex supra dictis. metus etiam, si est adbibendus, ut 
faciat idem, hunc habet locum fortiorem quam in prooemio. 
qua de re quid sentirem, alio iam libro exposui. conci- 14 

10 tare quoque invidiam, odium, iram, liberius in peroratione 
contingit: quorum invidiam gratia, odium turpitudo, iram 
offensio iudici facit, si contumax, arrogans, securus ^reus)> 
sit, quae non ex facto modo dictove aliquo, sed yultu, 
habitu, aspectu moveri solet, egregieque nobis adulesfeenti- 

1« bus dixisse accusator Cossutiani Capitonis videbatur, 
Graece quidem, sed in hunc sensum: ^erubescis Caesarem 
timere'. summa tamen concitandi adfectus accusatori in hoc 15 
est, ut id, quod obiecit, aut quam atrocissimum aut etiam, 
si fieri potest, quam maxime miserabile esse videatur. 

so atrocitas crescit ex his: quid factum sit, a quo, in quem, 
quo animo, quo tempore, quo loco, quo modo; quae onmia 
infinitos tractatus habent. pulsatum querimur: de re pri- 16 
mum ipsa dicendum, tum si senex, si puer, si magistra- 
tus, si probus, si bene de re publica meritus, etiam si 

« percussus sit a vili aliquo contemptoque vel ex contrario 
a potente nimimn vel ab eo, quo minime oportuit, et si 
die fcHi^ soUemni aut iis temporibus, cum iudicia eius - 
rei maxime exercerentur, aut in sollicito civitatis statu; 
item <^si]> in theatro, in templo, in contione, crescit invidia, 

80 et si non errore nec ira vel etiam, si forte ira, sed ini- 17 
qua^ quod patri adfuisset, quod respondisset, quod honores 
contra peteret, et si plus etiam videri potest voluisse 
quam fecit; plurimum tamen adfert atrocitatis modus, si 



6 1, ISf, 43 



8 fadt A 12 reus add Kiderlin ^^ ^\ oM» "HnXm 



314 QVINTIIIANI INST. OE, 

graviter, si contumelioBe, ut Demosthenes ex parte per- 
cussi corporis, es vultu ferientis, ex habitu invidiam Mir 

18 diae quaerit, occisus est ^aliqius); utrum ferro an igni a 
veneno, uno vulnere an pluribus, subito an eKpectationa 
tortus, ad hanc partem maxime pertinct, utitur frequentef; 
accusator et miseratione, cum aut eius casum, quem ul-- 
ciacitur, aut liberonim ac parentium solitudinem conqueri- 

19 tuT. etiam futuri temporis imagine iudiops raovet, quM 
maneant eos, qui de vi et iniuria questi aunt, nisi vindi- 
centur: fugiendum de civitate, cedendura bonis aut onmiit,; 

20 quaecumquo inimicus fecerit, periereiida. sed saepius ii 
est accusatoris, avertere iudicem a miseratione, qua reOi 
ait usurus, atque ad fortitev iudicandum concitare. ouiB 
loci est etiara occupare quas dicturum facturumve advatf 
sarium putes, nam et cautiores ad custodiam suae religionil 
iudices facit et gratiam responsuris aufert, cum ea, qu« 
dicta sunt ab aocusatore, iam, ai pro reo repetentur, non sini 
nova, ut Servium Sulpicium <^Messalla^ contra Aufidiam, 
ne signatorum, ne ipsius diserimec obiciatur sibi, praemonet. 
nec nOQ ab Aeschine, quali sit usurus Demostbenes actione,it 
praedictum eat. docendi quoque interim iudices, quid r^ 
gantibus respondere debeant, quod eat unum repetitioi 
genus. 

21 Periclitantem vero commendat dignitas et studia foi 
et susceptae bello eicatrices et nobilitaa et merita mai&r:j 
rura. hoc, quod prosime disi, Cicero atque Asinius certv 

22 tira sunt usi, pro Scauro patre hic, ille pro filio. coio- 



1 in Midiam § 72 — 20 in Cteaiph. S 307 sqq — 2S fr 2 M 

3 occieuB est P occisus rell suppl Meister 7 solitudinajl 
1'.- Bollitadinem M aolicitudinem P aollicitndinein reJl ' 
11 iuimicQB fecerit Aiav inimicaB fuerit G inimici > » > fen 
rint (fecerint in ras) /• inimicia in animo fuerint It et om \ 
inimicia animna fnerit T IS quae dicta Spaiding: pined 

17 repetBntnr SpaMing: petentur 18 SerriaiD 

piciam MeBaalla Schoeii : Servius Sulpiciua 1" 



VI. 1, 17—26. 315 

mendat et causa periculi, si suscepisse inimicitias ob 
aliquod factum honestum videtur, praecipue bonitas, hu- 
manitas, misericordia; iustius enim petere ea quisque 
videtur a iudice, quae aliis ipse praestiterit. referenda 

5 pars baec quoque ad utilitatem rei publicae, ad iudicum 
gloriam, ad exemplum, ad memoriam posteritatis. pluri- 28 
mum tamen valet miseratio, quae iudicem non flecti tan* 
tum cogit, sed motum quoque animi sui lacrimis con- 
fiteri. baec petetur aut ex iis, quae passus est reus, aut 

loiis, quae cum maxime patitur, aut iis, quae damnatum 
manent: quae et ipsa duplicantur, cum dicimus, ex qua 
illi fortuna et in quam recidendum sit. adfert in his mo- 24 
mentimi et aetas et sexus et pignora, liberi, dico, et pa- 
rentes et propinqui. quae omnia tractari varie solent. 

15 nonnumquam etiam ipse patronus has partes subit, ut 
Cicero pro Milone: 'o me miseruml o te infeliceml revo- 
care me tu in patriam, Milo, potuisti per hos, ego te in 
patria per eosdem retinere non potero?' maximeque, si, 
ut tum accidit, non conveniunt ei qui accusatur preces; 

30 nam quis ferret Milonem pro capite suo supplicantem, 25 
qui a se vinmi nobilem interfectmn, quia id fieri opor- 
tuisset, fateretui'? ergo et illi captavit ex ipsa prae- 
stantia animi favorem et in locimi lacrimarum eius ipse 
successit. 

25 His praecipue locis utiles sunt prosopopoeiae, id ^est 
fictae alienarum personarum orationes, i* quales litigatore 
dicit patronum, nudaetantum res movent: at cum ipsosloqui 
fingimus, ex personis quoque trahitur adfectus. non enim 26 
audire iudex videtur aliena mala deflentis, sed sensum 



16 c 37, 102 



8 petere A: tunc petere rell 9 petentur lihri: corr 

Gesner 16 te] me Cic. cf Quint. XI 3, 172 18 non po- 

tero JP Cic. om rell 26 litigatore dicit patronum AG liti- 
gatorem decet patronum aPVM puto quales litigatorem decet 
^proferre. quidquid enim dicentem iudftx mdiV) ^^^tssss^ 



316 QVINTILIANI IXST. OR, 

ac vocem auribus accipere miserorum, quorum etiam m 
tu8 aspectus laciimas movet: quaatoque essent misei 
biliora, si ea dicerent ipsi, tanto sunt quadam portio 
ad afficiendum potentiora, cum velut ipsorum ore dicunto! 
ut Bcaenicis actoribua eadem vox eademque pronuntii 

27 plus ad moveDdos adfectus sulj persona valet. itaque ida 
Cieero, quamquam preees non dat Miloni eumque potia 
anirai praestantia comtncndat, accommodavit tamei 
verba, convenientis etiam forti viro conquestiones : 'fi-ustnl 
inquit, 'mei suscepti iabo-res! o spes fallaces! o cogitatiS 
nes inanes meas!' 

Numquam tamen debet longa esse miseratio. nec s 
causa dictum est nihil facilius quam lacrimas inarescMl 

28 nam cum etiam veros dolores mitiget tempus, citius e 
nescat necesse est illa, quam dicendo effinximus, 
in qua si moramnr, fatigatur lacrimis auditor et requiw 
scit et ab illo, quem ceperat, impetu ad rationem : 

29 ttott patiamur igitur ftigescere hoc opus, ot adfectum 
Cum ad summum perditserimus , relinquamtts, nec spert 
mus fore ut aliena mala quisquara diu ploret, ideoq* 
cum in aliis, tam in hae masime parte crescere deba 
oratio, quia quidquid non adicit prioribus etiam detrahwi 
videtur, et facile deficit adfectua qui descenclit. 

[DE ADFECTIBUS.] 
SO Xon solum autem dicendo, sed etiam faciendo quM 
dam lacrimas movemus, onde et producere ipsos, qui peS 
clitentur, squalidos atque deformes et liheros eorum i 
parentis institutum, et ab accusatorihus eruentum gladiui 
ostendi et lecta e funeribua ossa et vestes sanguine p« 
fusas Tidemus, et vulnera resolvi, verherata eorpora i 



7 ib. 34, 94 — 13 dictum Apollonii rhetoriB, cf Cic. 



4 afficiendum fiegiws: Bffioieudum. o frnatra Oie. i 

IB nihil citiaa iCoyser 'i^ tQfi(;s^'a& BumwMM "v ' 



YL 1, 26—86. 317 

dari. quarum remm ingens plerumque vis est velut in 81 
rem praesentem animos hominimi ducentium, ut popidum 
Eomanum egit in furorem praetexta C. Caesaris praelata 
in funere cruenta. sciebat vi interfectum eum, corpus 

5 denique ipsum inpositum lecto erat, vestis tamen illa 
sanguine madens ita repraesentavit imaginem sceleris, ut 
non occisus esse Caesar, sed tum maxime occidi videretur. 
sed non ideo probaverim, quod factum et lego et ipse 82 
aliquando vidi, depictam in tabula sipariove imaginem 

lorei, cuius atrocitate iudex erat commovendus: quae enim 
est actoris infantia, qui mutam illam effigiem magis quam 
orationem pro se putet locuturam? at sordes et squalo- 88 
rem et propinquorum quoque similem habitum scio pro- 
faisse, et magnum ad salutem momentum preces attulisse. 

15 quare et obsecratio illa iudicum per carissima pignora, 
utique si et reo sint liberi, coniux, parentes, utilis eritj 
et deorum etiam invocatio velut ex bona conscientia pro- 
fecta videri solet, stratimi denique iacere et genua com- 84 
plecti, nisi si tamen persona nos et ante acta vita et rei 

90 condicio prohibebit ; quaedam enim tam fortiter tuenda 
quam facta sunt. verum sic habenda est auctoritatis ratio, 
ne sit invisa securitas. fuit quondam inter haec omnia 85 
potentissimum, quo L. Murenam Cicero accusantibus 
clarissimis viris eripuisse praecipue videtur persuasitque, 

35 nihil esse ad praesentem rerum statum utilius f quam pri- 
die Kalendas lanuarias ingredi consulatum. quod genus 
nostris temporibus totum paene sublatum est, cum omnia 
curae tutelaeque unius innixa periclitari nuUo iudicii exitu 
possini 

30 De accusatoribus et reis sum locutus, quia in periculis 86 
maxime versatur adfectus. sed privatae quoque causae 



26 c 87, 79 



4 sciebat vi] sciebatur lihri 6 erat P: erat at rell 
9 in tabula sipariove F. C. Conrad: tabulam supra iovem 
11 qui A€f: que Vp qua ^lf , 



318 QYINTILIANI INST. OR. 

utnimque habent perorationis genus, et illud, qnod est ez 
enumeratione probationum, et hoc, qux)d ex lacrimis, si 
aut statu periclitari aut opinione litigator yidetur. nain 
in parvis quidem litibus has tragoedias movere tale est, 
quasi si personam Herculis et cothumos aptare infanti- 1 
bus velis. 

87 Ne illud quidem indignum est admonitione, ingens in 
epilogis meo iudicio verti discrimen, quo modo se dicenit 
qui excitatur accommodet. nam et inperitia et rusticitas 
et rigor et deformitas adferunt interim frigus, diHgenteMi 

88 que sunt haec actori providenda. equidem repugnantis 
patrono et nihil yultu commotos et intempestive renidentis 
et facto aliquo vel ipso vultu risum etiam moventis saepe 
vidi, praecipue vero, cum aHqua velut scaenice fiimt 

89 transtulit aliquando patronus puellam, quae soror esse if 
adversarii dicebatur (nam de hoc lis erat), in adversa 
subsellia, tamquam in gremio fratris relicturus, at is a 
nobis praemonitus discesserat. tum ille, alioqui vir facan- 
dus, inopinatae rei casu obmutuit et infantem suam frigi- 

40 dissime reportavit. alius imaginem mariti pro rea proferre n 
magni putavit, at ea risum saepius fecit. nam et ii, quo- 
rum officii erat ut tradereut eam, ignari, qui esset epilogos, 
quotiens respexisset patronus, offerebant palam, et prolata 
novissime deformitate ipsa (nam senis cadaveri cera erat 
infusa) praeteritam quoque orationis gratiam perdidittt 

41 nec ignotum, quid Glyconi, cui Spiridion fuit cognomen, 
acciderit. huic puer, quem is productum quid fleret inte^ 
rogabat, a paedagogo se veUicari respondit. sed nihililla 
circa Caepasios Ciceronis fabula efQcacius ad pericula 

29 p. Cluentio 20 sqq 



7 illud ne ltbi'i: corr Spalding 11 equidem B: et qni- 
dem aGVM quidem n^ * A 12 renidentes SpaJding: resideDtes 
(-tis A) aGMV ridentes JP 14 post fiunt lQ>ri: alia (aliam AQ 
alias P^) cadunt i e glossa al' cadunt expunxit Iiegi%is, 9td eiiM 
Bechero notahis variam lectionem cadunt pro fiunt 22 officii 
/*: ofQcio AGMV 24 senis cadaveri cera erat infosa HcH»' 
feniB caduca (-cum V) ^eriiQixi&^ A V:^«mL^ gmt ceris cadaverin- 
wwn Z*^ 



VI, 1, 86—47. 319 

epUogorQm. omnia tamea haec tolerabilia. iis, qiiibuB 42 
actionem mutare facile est: at qui a stilo non recedunt, 
aat conticescunt ad hos casus aut frequentissime falsa di- 
cunt. inde est enim 't«ndit ad genua vestra supplices 
6 roanus', et 'haeret in complexu liberonim miser', et 're- 
vocat ecce me', etiam si nihil horum is, de quo dicitur, 
faciat. es scholis liaec vitia, in quibus omnia libere fingi- 48 
mua et impune, quia pro faeto est quidqitid voluimus: 
Don admittit hoc idem veritas, egregieque Cassius dieenti 

10 adulescentulo; 'quid me torvo vultu intueris, Severe?' 
'non mebercule' inquit 'faciebam, sed sic scripsisti; ecce!' 
et quam potuit truculentissime eum aspesit. illud prae- 4+ 
cipue monendum, ne qui nisi^Bummis ingenii viribus ad 
movendas lacrimas adgredi audeat; nam ut est longe ve- 

tB hementissimus hic, cum ravaluit, adfeetus, ita, si nihil 
efficit, tepet, quem melius infirmua actor taeitis iudicum 
cogitationibus reliquisset. nara et vultus et vox et ipsa 45 
illa excitati rei faeies ludibrio etiam plerumque sunt ho- 
minibuB, quos non permoverunt. quare metiatur ac dili- 

»0 gentfir aestimet vires suas actor et, quantuni onus subi- 
turus sit, intellegat: nibil babet ista res medium, sed aut 
lacrimas meretur aut risum. 

Noa autein commovere tantum miserationem, aed i& 
etiam discutere epilogi est proprium oum oratione con- 

ss tiiiiia, quae motos laerimia iudices ad iustitiam reducat, 
tum etiam quibusdam urbane dictia, quale est 'date puero 
paneiB, ne ploret', et corpulento litigatori, cuius adver- 4J 
sarius, item puer, circn iudices erat ab advocato latus: 
'quid faciam? ego te baiulare non possum', sed haec tamen 

SD non debent esse miraiea. ita neque illum probaverim, 
qwamquam inter clarissimos sui temporis oratorea fuit, 
t pueris in epilogum productis talos iecit in medium, 
"i diripere coeperunt, namque haeo ipsa discrimiBis 

iia om liln-i praeter A 9 item Hahn 11 inquit 

tp: quid in A qoiin Jf quidni SPV 80 ila neque /■!'; 
ne At.jf 



320 QVINTmiiNI msT. OE. 



<p^ 



48 sui ignorantia potuit esse miaerabilis : neque illum, 
cura esset cnientus gladius ab accusatore prolatua, quo 
bomiuem probabat occisum, subita ex subselliis ut tem- 
tus fugit et capite es parte Telato, cum ad agendum 
^TOcatus^ ex turba prospexisset, interrogavit, an iam illo- 
cum gladio recessissetV fe'cit enim risujn, sed ridlculuB 

49 fuit. discutiendae tamen oratione eius modi scaenae, egT9> 
gieque Cicero, qui coutra imaginem Saturnini pro Rabirio 
graviter et contra iuvenem, cuiua subinde Tulnus in ia- 
dicio resolvebatur, pro Vareno multa disit urbane. 

60 Suut et illi leniores epilogi, quibus adversario satia- 
facimus, si forte sit eius persoua talis, ut illi debeattuc 
reveteutia, aut cum amicg aliquid commonemus et aA 
concordiam hortamur. quod est genus egregie tractatnm ^ 
a Pasaieno, cum <in> Domitiae uioris suae pecuniaria u 
lite adversus &atrem eius Aenobarbum ageret; nam cum 
de necessitudiiie multa dixisset, de fortuna quoque, qua 
uterque abuudabat, adiecit: 'nihil vobis minus deest, quam ■ 
de quo contenditia'. ■ 

51 Omnis autem hos adfectus, etiam ai quibusdam videi^fl 
tur in prooemio atque in epilogo sedeni habere, in quibocfl 
sane sint frequentissimi, tamen aliae quoque partes reci- 
piunt, sed breviores, ut cum ei iia plurima sint reser- 
vanda. at bic, si usquam, totos eloquentiac aperire fontea 

52 lioet. nam et, si bene diximus reliqua, possidebinius iamcj 
iudicum anifnos, et e confragosis atque asperis erecti totk 
pandere possumus vela, et, cum sit maidma pars epilt^, 
ampliiicatio, verbis atque sententiis uti licet magnificis 
omatis. tunc est commovendum tbeatrum, cum 
est ad ipsum illud, quo veteres tragoediae comoediaeqi 
cluduntur, 'plodite'. 

8 p. Hab. perd. reo 9, 24 

5 Tocatus add C. Schtnkl alii alia 12 siP{manu r 
om reU 15 iu add Segiiu 22 suut 7* 23 Bint r 
vanda edd oett: sit res eruenda 21 sicut umqnam eorrM 

ai cuinsqnam rdl 2<j tota ef Jucenal. I 149 31 pLuii^ 
// JPiauii Terentii 



VI. 1, 47—66. 2, 1—2. 321 

In aliis autem partibiis tractandns erit adfectus, nt 53 
quisque nascetur; nam neque exponi sine hoc res atroces 
et miserabiles debent, <^et^ cum de qualitate alicuius rei 
quaestio est, probationibus unius cuiusque rei recte sub- 

5 iungitur. ubi vero coniunctam ex pluribus causam agimus, 54 
etiam necesse erit uti pluribus quasi epilogis, ut in Ver- 
rem Cicero fecit; nam et Philodamo et nauArchis et cruci 
civis Romani et aliis plurimis suas lacrimas dedit. sunt 55 
qui hos (leQiTiOvg imXoyovg vocent, quo partitam peroratio- 

10 nem significant. mihi uon tam partes eius quam species 
videntur, si quidem et epilogi et perorationis nomina 
ipsa aperte satis ostendunt, hanc esse consummationem 
orationis. 

[DE DIVISIONE AFFECTUUM ET QUOMODO MOVENDI 

15 SINT.] 

n. Quamvis autem pars haec iudicialium causarum 1 
summa praecipueque constet adfectibus et aliqua de iis 
necessario dixerim, non tameii potui ac ne debui quidem 
istum locum in unam speciem concludere. quare adhuc 

20 opus superest cum ad obtinenda quae volumus potentissi- 
mum, tum supra dictis multo difficilius, movendi iudicum 
animos atque in eum quem volumus babitum formandi 
et velut transfigurandi. qua de re pauca, quae postulabat 2 
materia, sic attigi, ut magis, quid oporteret fieri, quam 

S5 quo id modo consequi possemus, ostenderem. nunc altius 
omnis rei repetenda ratio est. 

Nam et per totam, ut diximus, causam locus est ad- 
fectibus, et eorum non simplex natura nec in transitu 
tractanda, quoniam nihil adferre maius vis orandi potest. 



6 1, 80; 6, 46, 63 sqq 



3 et add Spalding 7 cruci civis idem: eruci civi * A 

cmcitius G erucis 3t erucis civibus PV 14 titulum dedi ex 
P^ qui habet in fine sunt 17 summe M sit summa P in 

summa Halm 29 quoniam SpaJding: Q^o 

QrnTTZLZAirrB ed. Badermachex. I. ^"V 



322 QVmriLIAOT INaX. OE. 



1 



8 nam cetera forsitan tenuia quoque et augusta mgeuii \ 

si modo vel doctrina vel usu sit adiuta, generare atqu^ 
ad frugeni aliquam perducere queat: certe sunt semperqu ^ 
fiienint non parum multi, qui satis perite , quae easea. -t, 
probatiouibus utilia, reperiieut. quos equidem non con.— 
temno, sed hactenus utiles credo, ne quid per eos iudici 
sit ignotmo, atque (ut dicam quod sentio) dignoa a qui- 
bus causam diserti docerentur: qui vero iudicem rapere et in 
quem veilet babitmn animi posset perducere, quo dicenle 

i flendum <^gaudendum^ irascendum esset, rarus foit. atqui boc a 
est, quod dominatur in iudiciis: baec eloquentia regnat 
namque argumenta pleniinquB nascuntur ei cauaa, et pro 
meliore parte plura sunt semper, ut, qui per baec viiat, 

5 tantum non defuisse sibi advocatum sciat: ubi vero aJiimis 
iudicum vis adferenda est et ab ipsa veri contemplationfl u 
abducenda mens, ibi proprium oratoris opus est, hoc non 
docet litigator, hoo causa-rum libellis aon continetur. pro- 
bationes enim ef£ciant sane, ut causam nostram meUorem 
eaae iudiees putent, adfectus praestant, ut etiam Telint; 

6 sed id, quod volunt, credunt quoque. nam cum irasd,)! 
favere, odisse, misereri coeperuat, agi iam rem suun 
eiistimant, et, sicut amantes de forma iudicare non poa- 
sunt, quia sensum oculorum praecipit animus, ita oumem 
veritatis inquirendae rationeai iudex omittit occupatns 
adfectibus: aestu fertur et velut rapido flumini obsequitnr. )i 

7 ita argumenta ac testes quid egerint pronuntiatio ostendit, 
commotus autem ab oratore iudex quid sentiat sedenE 
adhuc atque audiens confitetur. an cum ille, qui plerisqne 
perorationibus petitur, fletus erumpit, non palam dicta 
sententia est? buc igitur incumbat orator, hoc opus eius, n 



8 aq cf cannen de taude Piaonia 44 sq 

3 Bemperque agPVM: Bemper AU S doceantur Spaidim 

9 dicente i^afr/in^.' dicto lOatiJidigaudendum colHiM 
Jfsonis 47 sq 11 dominataH Eegius.- dominetur | haeo «' 
yiientjam regunt libri Vdc e\tii!pBn.\Ks. tfc^iX. H.olim 




TL 2, 3— 13. 



323 



Tsbar est, sine quo eetera auda, ieiuna, iafirma, in,- 
grata STint; adeo velut spiritiis operis huiua atque animus 
est in adfectibus. 

Horum autem, sicut antiquitua b-aditum aocepiinus, 8 

h duae sunt species: alteram Graeci •noi&og voeant, quod nos 

verteutes reete ac proprie adfectutn dieimus, alteram ^flus, 

eniua nomine, ut ego quidem sentio, oaret sermo Eoma- 

nus: mores appellantur, atque inde pars quoque iUa philo- 

sophiae ii&ixTi moialis est dieta. sed ipsam rei naturam 9 

10 Bpectanti mihi non tam mores aigiiificari videntur quam 

■ morum qnaedara proprietas; nam ipsis quidem oiiinia ha- 

^K^Htug mentis continetur. cautiores voluntatem complecti 

Htqnaro nombia interpretari maluerunt. adfectua igitur 7rd9os 

B eoncitaf«s, ^fro? mites atque compositos esse diserunt; 

is in altero veheraentes motus, in altero lenea, denique hoa 

imperare, illoa persuadere, hos ad perturbationem, illos 

ad benevolentiam praevalere. adieiunt quidam ^n^o; per- 10 

petuum, Jia^j temporale ease, quod ut aecidere freqaen- 

[,taus fateor, ita nonnultas credo ease materias, quae con- 

1 desiderent adfectum. uec tamen minus artis aut 

i hi leniorea hahent, Tirium atque impetus non tan- 

linndem eiigunt. in causis vero etiara pluribus versantur, 

mmo secundum quendam intellectum in omnibua, nam 11 

; illo ethico loco nihil noa ab oratore tractetur, 

oidquid de honestis et utilibus, denique faciendis ac non 

«iendis dicitur, ri&og voeari potest. quidam coramendatio- 

i atque eicusationem propria huiua officii putaverunt, 

! abnuo esse ista in hac parte, sed non concedo ut 

sola aint. quin illud adhuc adicio, nv^og atque ri9os esse 18 

10 interim eit eadem natura, ita ut illud maius sit, hoc 



i gint A i> qaod AK: qaata PVK IH Tid^os] hOB 

11 i^&oi] illos Uliri ifia^ vero exc Casiiod 15 uio- 

c Gaaniod: commotus A cuiumotofl rell 16 perturbntio- 

« Cagsiod: periationem 17 ^&os perpetumo exc 

: hoe pertnum A aut pcrtuum ft peritorum PVM 
jrea Jiegiuf : levioree 21 ethieo Habm: «t Wi 

r Daniel; hoc 28 in f>V-. ow reU 



324 QYINTILIANI INST. OR. 

minus, ut amor Ttd^og, caritas rj&ogj interdum diversa 
inter se, sicut in epilogis; nam quae Ttad^og concitavit, 
r]^og solet mitigare. proprie tamen milii huius nominis 
exprimenda natura est, quatenus appellatione ipsa non 
18 satis significari videtur. rj^og, quod intellegimus quodque 5 
a dicentibus desideramus, id erit, quod ante omnia boni- 
tate commendabitur, non solum mite ac placidum, sed 
plerumque blandum et humanum et audientibus amabile 
atque iucundum, in quo exprimendo summa yirtus ea est, 
ut fluere omnia ex natura rerum hominumque videantur 10 
utque mores dicentis ex oratione perluceant et quodam 

14 modo agnoscantur. quod est sine dubio inter coniunctas 
maxime personas, quotiens ferimus, ignoscimus, satisfaci- 
mus, monemus, procul ab ira, procul ab odio. sed tamen 
aUa patris adversus filium, tutoris adversus pupillima, 15 
mariti adversus uxorem moderatio est (hi enim praeferunt 
eorum ipsorum, a quibus laeduntur, caritatem, neque aHo 
modo invisos eos faciunt, quam quod amare ipsi videntur), 
alia, cum senex adulescentis alieni convicium, honestus 
inferioris fert; hic enim tantum concitari, ille etiam ad- 20 

15 fici debet. sunt et illa ex eadem natura, sed motus adhuc 
minoris, veniam petere adulescentiae, defendere amores. 
nonnumquam etiam lenis caloris alieni derisus ex hac 
forma venit, sed is non ex iocis tantum. verum aliquanto 
magis propria sunt virtute simulationes, satisfaciendi ro- 25 
gandi eiQcoveCa, quae diversum ei, quod dicit, intellectum 

16 petit. hinc etiam ille maior ad concitandum odium nasci 
adfectus solet, cum hoc ipso, quod nos adversariis simi- 
mittimus, intellegitur tacita inpotentiae exprobratio. nam- 
que eos gravis et intolerabiles id ipsum demonstrat, quod so 



5 significari J*': significare AOP^VM 11 utqae Halm: 
que A quae 6 quo aPV om M 20 ille Spalding: illic 

24 is non ex iocis Halm: his non ex iocis AG non his ex locis 
J* his e. 1. n. V n. e. h. 1. M 25 sunt virtute simulationes] 
sunt virtutis simulationis PV fait virtutis simulationi A fuit 
virtua BimnlationiB (sic) M9 



VI. 2, 12—21. 325 

cedimus, et ignorant cupidi maledicendi aut adfectatores 
libertatis, plus invidiam quam convicium posse; nam in- 
Yidia adversarios, convicium nos invisos facit. ille iam 17 
paene medius adfectus est ex amoribus et desideriis ami- 

5 corum et necessariorum; nam et hoc maior est et illo 
minor. non parum significanter etiam illa in scholis fid'rj 
dixerimus, quibus plerumque rusticos, superstitiosos , ava- 
ros, timidos secundum condicionem positionum effingimus; 
nam si rid^ri mores sunt, cum hos imitamur, ex his duci- 

10 mus orationem. 

Denique fjd^og omne bonum et comem virum poscit. 18 
quas virtutes cum etiam in litigatore debeat orator, si fieri 
potest, adprobare, utique ipse aut habeat aut habere cre- 
datur. sic proderit plurimum causis, quibus ex sua boni- 

15 tate faciet fidem. nam qui, dum dicit, malus videtur, uti- 
que male dicit [non enim videtur iusta dicere, alioqui 
fj^og videretur]. quare ipsum etiam dicendi genus in hoc 19 
placidum dehet esse ac mite, nihil superbum, nihil elatum 
saltem ac sublime desiderat: proprie, iucunde, credibiliter 

20 dicere sat est, ideoque <^ei> et medius ille orationis modus 
maxime convenit. 

Diversum est huic, quod Ttd^og dicitur, quodque nos 20 
adfectum proprie vocamus, et, ut proxime utriusque dif- 
ferentiam signem, illud comoediae, hoc tragoediae magis 

25 simile. haec pars circa iram, odium, metum, invidiam, 
miserationem fere tota versatur, quae quibus ex locis du- 
cenda sint, et manifestum omnibus et a nobis in ratione 
prooemii atque epilogi dictum est. et metum tamen du- 21 
plicem intellegi volo, quem patimur et quem facimus, et 

30 invidiam: namque altera invidum, altera invidiosum facit. 
hoc autem hominis, illud rei est, in quo et plus habet 
operis oratio. nam quaedam videntur gravia per se, parri- 



4 et Halm: et ex T*PV ex AGM 8 positionum A: propo- 
sitionum rell 11 fid^og Meister: hoc 16 glossam removi 

19 desiderat Bollin: desideret libri <ut> nihil — desi- 
deret Vollmer 20 ei add Meister 



326 QVINTILIANI IN8T, OR, 

23 cidium, ca^des, veneficium, quaedam efSuienda sunt. 
autem contingit, cum magnis alioqui malis gravius e» 
id, quod passi sumus, ostenditur, quale est apud Ver; 
gilium: 

'o felix una ante aliaa Priameia, virgo, 
liostileni ad tumulum Troiae sub moenibus altis 

quam miser enim casus Andromachae, si comparata ei 
B felis Polysena: aut cum ita exaggeramus iniuriam nostrani 
ut etiam quae multo minora sunt intoleranda dicamuB: 'si 
pulaasses, defendi non poteras; vutneraati'. sed ha*e dili- 
gentius, cum cie amplificatione dicemus. interim nota 
couteittus sum, non id solum agere adfectus, ut, qi 
suut, ostendantur aeerba ac luctuosa, sed etiam ut, quaa 
toleranda haberi solent, gravia videantur, nt cum in male- u 
dicto plus iniui-iae quam in manu, in infamia plus poe- 

4 nae dicimus quam in morte, namque in hoc elo- 
quentiae vis est, ut iudieem non in id tantum compellat, 
in quod ipsa rei natura dueetur, sed aut qui non tiBt, 
aut maiorem quam est faciat adfectum. haec est illa, qua? lu 
Selvaiais vocatur, rebus indignia, asperis, iuvidiosis addeas 
vim oratio, qua virtute praeter alias plurimum Demo- 
sthenes valuit. 

5 Quod si tradita mibi sequi praecepta sufficeret, satis- 
fee«ram huic parti, nibil eoram, quae legi vel didici, quod a 
modo probabile fuit, omittendo: sed promere in animo est 
quae latent et penitus ipsa buius loci aperire penetralia, 
quae quidem non aliquo tradente, sed eiperimento i 

E6 ac natura ipsa duce accepi. &unima enim, quantum 

quidem sentio, circa movendos adfectus iu boc posita eai,M 
ut moveamur ipsi. nam et luctus et irae et indignatioii " 

8 Aeu- S, 321 



12 de amplificatione Ralm: ad eam ftmplifLcationem i d 
i .iSjtt Tenerimus dicemus fT' venimua dicemus y venie 
I' 26 promece Meister; m«tft A, -siixft >» -miiiL PI" 



VI. 2, 21—81. 327 

aliquando etiam ridicula fuerit imitatio, si verba yultum- 
que tantum, non etiam animimi accommodarimus. quid 
enim aliud est causae, ut lugentes utique in recenti do- 
lore disertissime quaedam exclamare yideantur et ira 

5 nonnumquam indoctis quoque eloquentiam faciat, quam 
quod illis inest vis mentis et veritas ipsa morum? quare 27 
in bis, quae esse veri similia volemus, simus ipsi similes 
eorum, qui vere patiuntur, adfectibus, et a tali animo 
proficiscatur oratio, qualem facere iudici volet. an ille 

Lo dolebit, qui audiet me, qui in boc dicam, non dolentem? 
irascetur, si nihiL ipse, qui in iram concitat, ei quod exigit 
simile patietur? siccis agentis oculis lacrimas dabit? fieri 
non potest. nec incendit nisi ignis nec madescimus nisi 2S 
umore nec res ulla dat alteri " colorem, quem non ipsa 

15 babet^ primum est igitur, ut apud nos valeant ea , quae 
valere apud iudicem volumus, adficiamurque antequam 
adficere conemur. at quo modo fiet, ut adficiamur? neque 29 
enim sunt motus in nostra potestate. temptabo etiam de 
hoc dicere. quas <pavTaaCag Graeci vocant (nos sane visio- 

so nes appellemus), per quas imagines rerum absentium ita 
repraesentantur animo, ut eas cemere oculis ac praesentes 
habere videamur, has quisquis bene conceperit, is erit in 80 
adfectibus potentissimus. quidam dicunt svfpavtaalGiTOv, 
qui sibi res, voces, actus secundum verum optime finget: 

25 quod quidem nobis volentibus facile continget. nisi vero 
inter otia animorum et spes inanes et velut sonmia quae- 
dam vigilantium ita nos hae, de quibus loquor, imagines 
prosecuntur, ut peregrinari, navigare, proeliari, populos 
adloqui, divitiarum, quas non habemus, usum videamur 

30 disponere, nec cogitare, sed facere: hoc animi vitium ad 
utilitatem non transferemus? hominem occisum queror: 31 



6 morum] motuum ci SpcUding 9 iudici Slothouwer: 

iudicem 11 concitat ei Both: concitasse id AG concitat se 
id amv concitat id P 22 conceperit J»: ceperit AGVM 
23 quidam Halm: has quidem PV6 has quidam a is quidem A 

26 nisi vero Toemebladh: nihil vero AGM nil vero V nam 
ut P 31 hominem Spalding: ad hominem AG at h. aVM ut h. P 



328 QVINTILIANl IlfST. OR, 

non omnia, quae in re praesenti aecidisae credibila 

est, in oculis habebo? non percussor ille subitus erumpet?. 

non espaveacet ciroumventus? exclamabit vel rogabit vel 

fugiet? aon ferientem, non concidentem videbo? con animo 

sanguis et pallot et gemitus, extremus denique expirantis 

hiatus insidet? 

i Inseqtiitur tVifpycic, quae a Cicerone inlustratio 

evidentia nominatur, quae non tam dicere videtur qua: 

ostendere, et adfectus non aliter, quam si rebus ipsis inteK- 

simus, sequentur. an non ex his visionibus illa snnt: 

'excussi manibus radii revolutaque pensa — - 

levique patens in pectore vulnus' — 

88 equus ille in funere Pallantis positis insignibiis? qnldi 
aon idem poeta penitus nltimi fati concepit imaginem, a~ 
diceret : 

^et dulcis moriens reminiscitur Argos'? 
4 ubi vero miseratione opus erit, nobis ea, de quibus quere 
mur, accidisse credamas atque id animo nostro persua" 
deaniiia, noa illi simus, iiuos gravia, indigna, tristia pat 
BOS queremnr, nec agamuB rem quasi alienam, sed adsu 
mamus parumper illum dolorem. ita dicemus, quae ii 

86 nostro siniili casu dicturi essemus, vidi ego saepe histriof 
nea atque comoedos, cum ei aliquo graviore actu perso^ 
nam deposuissent, flentes adhuc egredi. qiiod si in alieoil 
scriptis sola pronuntiatio ita falsis accendit adfectibu^ 
quid nos faciemus, qui illa cogitare debemus, ut movsn 

88 pericHtantium vice possimus? sed in schola quoque reboS 
ipsis ad£ci convenit easque veras sibi fingere, hoc ma^ 
quod illic ut litigatorea loquimur frequentius quam ' 

7 Partit. or. 6, 30 — 11 Verg. Aen. 9, i74 — 13 ib. It 
tn — 13 ib. 11, 89 — 16 ib. 10, 782 



ISequuB.SpaWijij.-et quos.icwetquo VetequnaP 14 o( 
cepit Segius: cepit 18 id animo Eegias: in animo 

"" Bndit PMt Bcce 



Jer 28 ut — poaaimnB PY: et — ] 

39 nUc iit yr: il\i agm 



VL 2, 81—36. 3, 1—6. 329 

advocati: orbum agimius et naufragum et periclitantem, 
quorum induere personas quid attinet, nisi adfectus adsu- 
mimus? 

Haec dissimulanda mihi non fuerunt, quibus ipse, 

5 quantuscumque sum aut fui, peryenisse me ad aliquod 

nomen ingenii credo: frequenter motus sum, ut me non 

lacrimae solum deprenderent, sed pallor et yeri similis 

dolor. 

[DE RISU.] 

10 m. Huic diversa virtus, quae risum iudicis movendo 1 
et illos tristes solvit adfectus et animum ab intentione 
rerum frequenter avertit et aliquando etiam reficit et a 
satietate vel a fatigatione renovat. quanta sit autem in 
ea difficultas, vel duo maximi oratores, alter Graecae, 

15 alter Latinae eloquentiae princeps, docent: nam plerique 2 
Bemostheni facultatem defuisse huic rei credunt, Ciceroni 
modum. nec videri potest noluisse Demosthenes, cuius 
pauca admodum dicta nec sane ceteris eius virtutibus 
respondentia palam ostendunt non displicuisse illi iocos, 

8osed non contigisse. noster vero non solum extra iudicia, ^ 
sed in ipsis etiam orationibus habitus est nimius risus 
adfectator. mihi quidem, sive id recte iudico sive amore 
inmodico praecipui in eloquentia viri labor, mira quae- 
dam in eo videtur fuisse urbanitas. nam et in sermone 4 

S5 cottidiano multa et in altercationibus et interrogandis 
testibus plura quam quisquam dixit facete, et illa ipsa, 
quae sunt in Verrem dicta frigidius, aliis adsignavit et 
testimonii loco posuit, ut, quo sunt magis vulgaria, eo 
sit credibilius, illa non ab oratore ficta, sed passim esse 

30 iactata. utinamque libertus eius Tiro aut alius, quisquis 5 



6 sum J»*F: sim Mg is ^lfif | ac i^iiin ras maiore J»* (quan- 
tiscumque i ♦ * * ibus pervenisse dispicitur eum ktc 8 litt.) 
7 vere A vero corr O 16 princeps P^M: piincipes AOV 
16 huic AG: huius PM eius V 29 non om A^VP^ add post 
iUa A* habent sub l o post oratore P^M 30 eius PVa: eni 
A euius M eris O \ aut ^i^?: et reU 



330 QVINTILIANI INST. OR. 

fuit, qui tris hac da re libros edidit, parcius dictorma 
□umero indulsissent et plus iudicii in eligendis quam i 
congerendis studii adhibuassent; minus obiectus calumn 
antibus foret, qui tameE nunc quoque, ut in omni eii 
ingenio, facilius quod reici quam quod adiei possit ii 

6 venient. adfert autem Bummam rei difScultatem primura 
quod ridiculum dietum plerumque falsum est [hoc sempa 
bumile], saepe es industria depravatum, praeterea 
quam honorificum: tum varia borainum iudicia in eo, qaoi 
non ratione aliqua, sed motu animi quodam nei 

7 enarrabili iudicatur. neque euira ab uUo satis explicaj; 
puto, lioet multi temptaverint, unde risua, qui non solnn 
facto aliquo dictove, sed iuterdum quodam etiam corpor^ 
traetu lacessitur. praeterea non una ratione moveri solett 
neque enim acute tantum ae venuste, sed stulte, iracun 
timide dieta ac facta ridentur, ideoque anceps eius 

8 ratio est, quod a derisu non procul abest risos. 'babet' 
eniffl, ut Cicero dicit, 'sedem in deformitate aliqua et tur> 
pitudine', quae cum in aliis demonstraiitur, urbanitas, cunt 
in ipsos dicentis recidunt, stultdtia vocatur. 

Cum videatur autem res levis et quae ab scurris, 
mis, insipientibus denique saepe moveatur, tamen habefi 
vim nescio an imperiosissimam et cui repugnari minimei 

9 potest. erumpit etiam invitis saepe, nec vultus m 
yocis esprimit coufessionem, sed totum eorpus vi sua con" 
cutit. rerum autem aaepe, ut diii, maximarum m 

10 yertit, ut cum odium iramque frequentissime frangat. do* 
cumeuto sunt iuvenes Tarentini, qui multa de rege Pyrr'"' 
sequius inter cenam locuti, eum rationem facti repoaceren- 

18 De orat. 2, 58, 236 

6 qaod eil Camp: quid \ quod *; quid AGPV 7 secl Voll' 
mer \ hoc] ac P' ad hoc Burman 11 inenMrabili Spalding 
11 tractu IT.If: tactu ,46 [ una ratione f : ut narratione 4fii 
I aolet f*': Boleat ACM aolent I' 21 ab acurris Ag: a scnt 
J' ab carris 6 ab obacuria »',« {pm ab) 23 tamen *•'; ti 

rell 2i fnvitia iiegiMs: invi^tua 'i^ w^via .*-. »«iiuriuB «rj 



t 



VL 3, 5-17. 331 

titr et aeque cegari res neque defendi posset, risu suat 
et opportuQo ioco elapsi. namque unus ex iis ^iimno', in- 
quit, 'nisi lagona defeeiaset, occidissemus te', eaque ur- 
bajiitate tota est invidia criioinis dissoluta. 

Venim hoc, quidquid est, ut non ausim dieere o.arere 11 
onmino arte, quia nonnullam observationem habet suntque 
ad id pertinentia et a Graecis et a Latinis composita 
praecepta, ita plane adfirmo, praecipue positum esse in 
natura et in occasione. porro natura non tanttim in hoc 13 
valet, ut aeutior quis atque habilior sit ad inveniendum 
(nam id sane doctrina poasit augeri), sed inest proprius 
quibusdam decor in habitn ac vultu, ut eadem illa minus 
alio dicente urbana esse videantur. ocoasio vero et in rebua 18 
est, ^cuius esty tanta vis, ut saepe adiiiti ea non indocti 
modo, sed etiam rustici salse dicant, et in eo, qtiid ali- 
quis diserit prior; sunt enim longe venustiora omnia in 
respondendo quam in provocando. aocedit difficultati, 14 
quod eius rei nuUa exereitatio est, nuDi praeceptores. 
itaque in conviviis et sermonibus multi dicaces, quia in 
boc usu cottidiano proficimus: oratoria urbanitas rara, nec 
ex arte propria, sed ad ha.nc consuetudineiti commodata. 
nihil autem vetabat et componi materias in hoc idoneaa, 15 
ut controversiae permistis salibus fingerentur, vel res pro- 
poni singulas ad iuvenum talem exercitationem. quin ipsae 16 
illae (dicae sunt ac vocautur), quas certis diebus festae 
licentiae dicere solebamns, si paulum adhibita ratione 
fingerentur aut aliquid in his serium quoque esset admiic- 
tum, plurimum poterant utilitatis adferre: quae nunc iu- 
venum vel sibi ludentium esercitatio est. 

Pluribus autem nominibus in eadem re vu]go utimur: 17 
quae tamen ai diducas, suam quandam propriam vim 



12 quibuedani decor f : quibusdam eorum .Wl' quibuB de- 
i AS\ \xt P\ om AUV» 14 cuius est aild Halm 

16 qnid aliqniB A-, quiB aliquid fiJf quiaquia aUqiiid PV 
S& dieae] dce p, tdem in mg rub^-o dicte atve dicterie, diotae 
4. dicta TeU; Si-tiji novien scfunk coiv»enit 



r 



332 yViNTILrANI INST. OE. 



ostendent, nam et urbaaitas dicitur, qua quiilern Eignificari 
video sermonein praeferentem in verbis et soni 
proprinm quendam guatujn urbjs et sumptam es conver*' 
satione doctorum tacitam eruditiouem, denique cni contra- 

18 ria sit msticitas. venustum esae, quod cum gratia qua- 
dam et venere dicatur, apparct. salaum in consuetudjne 
pro ridiculo tantum accipimus: natura non utique hoc est, 
quamquam ct ridicula esse oporteat salsa. nam et Cicero omne, 
quod aahum sit, ait esse Atticorum, non quia sunt maxime 
ad risum eompositi, et Catullns, cum dicit: lo 

'mil]a est in corpore mica salis', 

19 non hoc dicit, nihil ia corpore eius esse ridiculum. sal- 
sum igitur erit, quod non erit insulsum, velut qaoddam 
simplex orationis oondimentum, quod sentitur latente in- 
dicio velut palato, excitatque et a taedio defendit oratio- a 
nem. sales ecim, ut Ole in cibis paulo liheralius adsper- 
sus, si tamen non sit inmodieus, adfert aliquid propriae 
Yoluptatis, ita hi quoque in dicendo hahent quiddam, qnod 

20 nobis faciat audieadi sitiiti. facetum qiioque non tantum 
cirea ridicula opinor consisterej neque enim diceret Ho-so 
ratius, facetum camiinis genus natura eoncessum esse 
Vergilio. decoris hanc magis et excultae cniusdam eJe- 
gantiae appellationem puto. ideoque in epistolis Cicero 
haec Brnti refert verba: 'ne illi sunt pedes faceti ac 
deliciis imgrediendi motles'. quod convenit eura illo Ho- 
r&tiano : 

'molle atque facetum Vergilio' — 

21 iocum (yif^ vero id accipimus, quod est contrarium serio:.i 
nam et fingere et terrere et promittere interim iocus est 

B Orat. 26,90 — 10 c 86, 4 — 20 et 25 Sat. 1, 10, 44- 



9 sint Gesner 16 saiea enim Spalding: sane tamen 
21 caiminis Ald: cateminiB A catominuE GM catoni %'Q 
tonia #■' in ras 25 ingrrediendi cnrr F: ingredieuti reli ■ 

moUea P: molliua AGJft' 28 vix adilidi ( id oin *■ 
Sngere JPV: effingere rell 



I 



VI. 3, 17—26. 333 

dicacitas sine dubio a dicendo, quod est omni generi 
conunune, ducta est, propiie tamen significat sermonem 
cnm risu aliquos incessentem. ideo Demosthenen urbanum 
fiiisse dicunt, dicacem negant. 
5 Proprium autem materiae, de qua nunc loquimur, est 22 
ridiculum, ideoque baec tota disputatio a Graecis Ttsgl 
yekolov inscribitur. eius prima divisio traditur eadem, 
quae est omnis orationis, ut sit positum in rebus ac verbis. 
usus autem maxime triplex: aut enim ex aliis risum pe- 23 

10 timus aut ex nobis aut ex rebus mediis. aliena aut re- 
prendimus aut refutamus aut elevamus aut repercutimus 
aut eludimus. nostra ridicule indicamus et, ut verbo 
Ciceronis utar, dicimus aliqua subabsurda. namque eadem, 
quae, si imprudentibus excidant, stulta sunt, si simulamus, 

15 venusta credimtur. tertium est genus, ut idem dicit, in 24 
decipiendis expectationibus, dictis aliter accipiendis cete- 
risque, quae neutram personam contingunt ideoque a me 
media dicuntur. item ridicula aut facimus aut dicimus. 25 
facto risus conciliatur interim admixta gravitate, ut 

20 M. Caelius praetor, cum sellam eius curulem consul Isau- 
ricus fregisset, alteram posuit loris intentam, dicebatur 
autem consul a patre flagris aliquando caesus: interim 
sine respectu pudoris, ut in illa puxide Caeliana, quod 
neque oratori neque ulli viro gravi conveniat. idem autem 26 

25 de vultu gestuque ridiculo dictum sit: in quibus est qui- 
dem gratia, sed maior, cum captare risum non videntur; 
nibil enim est his, quae f dicenti salsa dicuntur, in- 



13 De orat. 2, 71, 289 — 20 p. Cael. 29, 69 



6 TrsQiaoXoylaov V 9 triplex ed Colon: simplex 

10 aut ult Va: autem reU 12 ridicule Regius: ridicula 
13 nam quaedam exc Cassiod 16 ceterisque quae PV\ 

ceterisque Jf ceteris quae AG 22 flagris PVM: fragis AO 

23 quod PV\ quo AGM 25 deerf Camp: sed AGVM si P 
26 gratia P: summa crratia rell (sua gr. Spalding) 
27 eatAGM: ex PV \ dicenti falsa dicuutur A dicunt salsa (f. GM) 
dicuntur fere PVGMputo indeceiitYvi^ ^«i\a^ m^Y^^aic&os. <i.\Xk^^^ ^sj^ 



334 Q-VTSnnANI INST. OR. 

EitlEius. quamquam autem graliae pluruuuiu dicentis : 
veritas adfert, fitque ridioulum id ipsuni, quod qui dicai 
illa, non ridet, est tamen iaterim et aspectus et habitn 

27 oris et gestuBnoninurbanus, cum iis moduscontiiigit.id porro^ 
quod dicitur, aut est lascivum et hilare, qualia Gabbae pler 
que, aut contameliosum, qualia tmper luni Bassi, aut asperum, I 

28 qualia Cassi Severi, aut lene, qualia Domiti Afri. refert, hiB ' 
ubi quis utatur. nam in convictibus et cottidiauo sennone 
lasoiva bumilibus, hilaria omnibus convenient. laedere 
numquam velimus, longeque absit illud propositum, potius lo 
amicum quam dictum perdendi. ia hac quideiu pugn» 
forensi malim mibi lenibus uti licere. uonnui 
coiitumeliose et aspere dicere in adversarios permissui» 
est, cam accusare etiam palam et caput alterius [iuste] 
petere concessum sit. sed bic quoque tamen inhumans 
videri solet fortunae insectatio, vel quod culpa caret vel 
quod recidere etiam in ipsos, qui obiecerunt, potest. pri- 
mum itaque considerandum est, et quis et in qua causa 

29 et apud quein et in quem et quid dicat. oratori ininiine 
convenit distortus vultus gestusque, quae in mimis riderii 
solent, dicacitas etiam scurrilis et scaenica buic personae 
alienissiiua est: obscaenitas vero non averbis tantum abess* 
debet, sed etiam a significatione. nam si quando obiti 

80 potest, non in ioco esprobranda est. oratorem praeterea u 
dicere urbane volo, ita videri adfeotare id plane aolOi 
quapropter ne dieet quidem salse, quotiens poterit, i 
dictum potius aliquando perdet quam minuet auctoritateml 

81 nec accusatorem autem atroci in causa nec patroni 
miserabili iocantem feret quisquam. sunt etiam iudicu 

82 quidam tristiores quam ut risum libenter patiantur. solet 
interim accidere ut id, quod in adversarium dicimus, 
in iudicem conveniat aut in nostrum quoque litigatoreB 

5 Gabbae Bueeheler: galbe /'i' agalbae AJfC 
Jtollui: ludere 11 perdendi Muretus: perdidi 
Segit(s: forenflium 14 del Spalding 16/17 quift bie P 
17 reeideiB Sfgius: redice 24 in ioco a: in loco A0\ 

omm loco P 



VI. 3, 26—37. 335 

quamquam aliqui reperiuntur, qui ne id quidem, quod in 
ipsos recidere possit, evitent. quod fecit Longus Sulpicius, 
qui, cum ipse foedissimus esset, ait eum, contra quem 
iudicio liberali aderat, ne faciem quidem habere liberi 

5 hominis: cui respondens Domitius Afer 'ex tui', inquit, 
^animi sententia, Longe, qui malam faciem habet, liber 
non est?' vitandum etiam, ne petulans, ne superbum, ne 3$ 
loco, ne tempore alienum, ne praeparatnm et domo ad- 
latum videatur quod dicimus: nam adversus miseros, sicut 

10 supra dixeram, inhumanus est iocus. sed quidam ita sunt 
receptae auctoritatis ac notae yerecundiae, ut nocitura 
sit in eos dicendi petulantia; nam de amicis iam prae- 
ceptum est. illud non ad oratoris consilium, sed ad hominis 34 
pertinet: lacessat hoc modo quem laedere sit periculosum, 

15 ne aut inimicitiae graves insequantur aut turpis satisfactio. 
male etiam dicitur, quod in pluris convenit, si aut natio- 
nes totae incessantur aut ordines aut condicio aut studia 
multorum. ea, quae dicet vir bonus, omnia salva dignitate 3& 
ac yerecundia dicet: nimium enim risus pretium est, 

20 si probitatis impendio constat. 

Unde autem concilietar risus et quibus ex locis peti 
soleat, difficillimum dicere. nam si species omnes persequi 
velimus, nec modum reperiemus et frustra laborabimus. 
neque enim minus numerosi sunt loci, ex quibus haec 3^ 

25 dicta, quam illi, ex quibus eae, quas sententias yocamus, 
ducuntur, neque alii. nam hic quoque est inventio et 
elocutio, atque ipsius elocutionis vis alia in verbis, alia 
in figuris. risus igitur oriuntur aut ex corpore eius, in 37 
quem dicimus, aut ex animo, qui factis ab eo dictisque 

30 coUigitur, aut ex iis, quae sunt extra posita; intra haec 
enim est omnis vituperatio: quae si gravius posita sit, 



3 ait AGi ad P ait ad V aut M 5 ex tui a: ex tu 

AGM tu r, P in ras 10 sed] et Halm 12 dicendi] dicit 
A 13 oratoris Harster: orat fori * A ora fori Ga ora * 
ferre P orandi fere V oram fere M 19 dicet edd vett: decet 
AGM decent PV 25 eae Begiua: e$M ACiVil %i». ^ y 



336 QTINTILIANI INST. OR. 

severa eat, si levius, ridicula. liaee stut osteaduntur 
88 jiaiTaiitur aut dicto notantur. rarum est, ut oculis subicere 
contingat, ut fecit C. lulius: qui cum Helvio Mancia* 
saepius obstrepenti sibi diceret 'iam ostendam qualis si 
isque plane inataret interrogationp, qualem tandem 
ostensurus esset, digito demonstravit imaginem Galli 
scuto Cimbrico pictam, eui Mancia tum simillimus est 
visus. tabemae autem erant uirca forum ac seutum illud: 
S9 signi gratia positum. uarrare, quae salsa sint, in primil 
est subtile et oratorium, ut Cicero pro Cluentio narrat 
de Caepasio atque Fabricio aut M. Caelius de illa D. Laell 
collegaeque eius in provlnciam festiiiantiura contentionei 
sed in bis omnibus cum elegans et veuusta exigitur tottt 
espoaitio, tum id festivissimum est, quod adicit orator. 
nam et a Cieerone sic est Fabi-ici fuga illa conditai 
■40 'itaque cum callidissime se putaret dicere et cum 
verba gravisaima ex intimo artiiicio deprompsisset, respi- 
cite, iudices, hominum fortunas, respieite C. Fabrici si 
tuteM, cutu hoc 'respicite'^ omaiidae or^tionis causa saepA 
dixisBet, respeiit ipse: at Fabrieius a subselliis demisso 
eapite discesserat', et eetera, quae adiecit (nam est notuj: 
locus), cum in re hoc solum esset, Fabricium a iudieio 

1 recessisse. et Caelius oum omnia vennstissime iinxit, tuitt 
illud ultimuia: 'hie subseoutus quo modo transierit, u: 
r&ti an piscatorio navigio, nemo sciebat: Sieuli quidem^' 
ut suut lascivi et dicaces, aiebant in delpbino sedisse et 

2 sic tamquam Ariona transvectum'. in narrando auteia 
Cicero consistere facetias putat, dicacitatem ia iaciendix 



3 Maneias (-oie) corr V: uiaucipi /•»'' mancipe Ae 

4 diceret iam Regius: dicere etiam A (iiceret Jf dieerel 
etiam rell b tandem se: talem bb AU ee tandem PVsb t^^ 

7 Maocia PigJiius: maacfcpa 25 rate fmv 
4o £egim; faciendo (,£ in Toa S^ 



VL 3, 37—47. 337 

mire fuit in hoc genere venustns Afer Domitius, cuius 
orationibus complures huius modi narrationes insertae 
reperiuntur, sed dictorum quoque ab eodem urbane sunt 
editi libri. illud quoque genus est positum non in hac 4B 

5 veluti iaculatione dictorum et inclusa breviter urbanitate, 
sed in quodam longiore actu, quod de L. Crasso contra 
Brutum Cicero in secundo de Oratore libro et aliis qui- 
busdam locis narrat. nam cum Brutus in accusatione Cn. 44 
Planci excitatis duobus lectoribus ostendisset, contraria 

10 L. Crassum patronum eius in oratione, quam de colonia 
Narbonensi habuerat, suasisse iis, quae de lege Servilia 
dixerit, tris excitavit et ipse lectores, iisque patris eius 
dialogos dedit legendos:. quorum cum in Privemati unus, 
alter in Albano, tertius in: Tiburti sermonem habitum 

15 complecteretur, requirebat, ubi essent eae possessiones? 
omnis autem illas Brutus vendiderat, et tum patema 
emancupare praedia turpius habebatur. similis in apologis 
quoque et quibusdam interim etiam historiis exponendi 
gratia consequi solet. 

30 Sed acutior est illa atque velocior in urbanitate bre- 45 
vitas. cuius' quidem duplex forma est dicendi ac respon- 
dendi, sed ratio communis in parte; nihil enun, quod in 
lacessendo dici potest, non etiam in repercutiendo: at 46 
quaedam propria sunt respondentium : illa etiam atque 

35 etiam cogitata adferri solent, haec plerumque in alter- 
catione aut in rogandis testibus reperiuntur. cum sint 
autem locr plures, ex quibus dicta ridicula ducantur, re- 
petendum est mihi, non omnis eos oratoribus convenire, 
in primis ex amphibolia, neque- illa obscaena, quae 47 



7- c 66, 223 



6 L. Cramo A: Cia,8so rell 9 excitatis Pithaeiis: ex 
12 dixerat Begius 22 parie nunc P raa: partem 24 etiam 
itaque concitati AGM etiam ira concitati PV etiam atque etiam 
meditati Spdlding, cum Bechero praetuU cogitata 26 adferri A ^ : 
afferre reU 26 reperiuntur Spalding:. requiriuntur A requi- 
runtur CPVM (-antur «Jf) 29 obBceua. TeufEeV; ^'s.^-saa» 

QriNTiLiANVBf ed. BadermaclieT. 1. ^^ 



338 QVINTILIAM INST. OR. 

Atellani e more captaat, nec, qualia vulgo iactantiu- 
vilissimo cuique, conversa in maledictum fere ambigui- 
tate: ne illa quidem, quae Ciceroni aliqiiando, sed non 
in agendo esciderunt, ut diiit, cum is eandidatus, qui 
coqiii filius habebatur, coram eo suffragium ab alio pete- 

48 ret: 'ego quoque tibi favebo'; non quia escludenda sint' 
omnino verba duos sensus signifieantia, sed quia raro 
belle respondeaiit, nisi curn prorsus rebus ipsis adtuvantar. 
quare [non boc modo] paene et ipgum scnrrile Ciceronis 
est in eundem, de quo supra dixi, Isauiicum: 'miror quidait,! 
quod pater tuus, bomo constantissimus, te nobis varium 

49 reliquit', sed illud es eodem genere praeclarum: 
obiceret Miloni accusator in argumentuin 1'actarum Clodio 
insidianun, quod Bovillas ante boram nonam devertissetf 
ut expectaret, dum Glodius a villa sua eiiret, et identideid 
interrogaret, quo tempore Clodius occisns esset, respondit 
'sero', quod vel solum sufficit, ut boc genus nou totum 

BO repudietur. nec plura modo significari solent, sed etiam 
diversa, ut Nero de servo pesaimo disit: 'iiiilli plus apud 
se fidei baberi, nibil ei nec clusum neque signatum m 

51 esse'. pervenit res usque ad aenigma, quale est Ciceronis 
in Plaetorium Fontei aocusatorem, cuius matrem dixit, 
dnm vixisset, ludum, postqnam mortua esset, magistros 
habuisse. dicebantur autera, dum viirit, infames feminae 
convenire ad eam solitae, post mortem bona eius venie- k 
rant. [quamquam bic 'ludus' per translationem dictum eat, 

52 'magistri' per ambiguitatem.] in metalempsia quoque cadit 
eadem ratio dictorum, ut Fabius Maiimus, incusans Au- 
gusti congiariorum , quae amicis dabantur, esiguitatem, | 
beminaria esse dixit (nam congiarium commune liberali-» 

9 ex inc. oratt. fr B. 3 M. — 10 cf Cic. de orat 2, 61, 

1 Atellani e Spaldtng: AteUanie fere AeM Atelluie 
Atellauio /* 2 cuique] quoque Vbri {aild P') 6 alio J 
gius: eo 6 ego coque i*' 1) gloseam gecl Hahn 

■dl quale corr P: quae rell 56 sed Vollmer 28 Augu. 

Segius: auguste W an^elB ICP an^ustae A 30 heminai 
Hegiua; heminaiiam 



VI. 3, 47—67. 339 

tatis atque mensnrae) a mensura ducta inminutione re- 
rum. haec tam frigida, quam est nominum fictio adiectis, 53 
detractis, mutatis litteris, ut Acisculum, quia esset pactus, 
'Pacisculum', et Placidum nomine, quod is acerbus natura 

5 esset, *Acidum', et Tullium, cimi fur esset, ^Tollium' dic- 
tos inyenio. sed haec eadem genera commodius in rebus 54 
quam in nominibus respondent. Afer enim yenuste Man- 
lium Suram, multum in agendo discursantem, salientem, 
manus iactantem, togam deicientem et reponentem, non 

10 agere dixit, sed satagere. est enim dictum per se urbanum 
^satagere', etiam si nulla subsit alterius verbi similitudo. 
fiunt et adiecta et detracta adspiratione et divisis con- 55 
ionctisve verbis similiter saepius fdgida, aliquando tamen 
recipienda. eademque condicio est in iis, quae a nomini- 

15 bus trahuntur. multa ex hoc <^genere^ Cicero in Verrem, 
sed ut ab aliis dicta: modo ^futurum ut omnia verreret', [cum 
diceretur Verres,] modo Herculi, quem expilaverat, 'mo- 
lestiorem quam aprum Erymanthium fuisse', modo ^malum 
sacerdotem, qui tam nequam verrem reliquisset', quia 

20 Sacerdoti Verres successerat. praebet tamen aliquando 56 
occasionem quaedam felicitas hoc quoque bene utendi, 
ut pro Caecina Cicero in testem Sex. Clodium Phormio- 
nem: *nec minus niger', inquit, 'nec minus confidens quam 
est ille Terentianus Phormio'. 

25 Acriora igitur sunt et elegantiora quae trahuntur ex 57 
vi rerum. in iis maxime valet similitudo, si tamen ad 
aliquid inferius leviusque referatur: qualia veteres illi 
iocabantur, qui Lentulum ^Spintherem' et Scipionem 



18 4, 43, 95 — 19 1, 46, 121 — 22 p. Caec. 10, 27 



1 a] ea 1* I in minutionem P imminutionem V 2 haec 
A\ et rell 12 coniunctisve Halm: coniunctis (-tisque a) 
15 genere add Spalding 16 secl 2kimpt 17 diceretui A, 

corr P: diceretur ei rell 18 quam aprum Er. Halm: quam 
apro erymantio A6P^ apro erymanthio VM 20 Sacerdoti 

Verres Ald: sacerdo * * verris A sacerdos verri 6MVP 
21 hoc quoque genere P^ cf l 15 27 qualia Spalding: quae 
iam (qua iam P*) 



l 



340 QVINTILIANI INST. OR. 

'Serapionem' esse direrunt. sed ea non ab hominibus 
petitur, Terum etiam ab aniinalibus, ut nobia pueris luniai. 

66 Basaua, bomo in primis dicax, 'asinus albus' vocabatur, 
Sarmentus • * ♦ aicut P. Blaesius lulium, hominei 
et macrmu et pandum, 'fibulam ferream' dixit, quod m 

59 risus petendi genus frequeDtissimuoi est. adhibetur 
simiiitudo interim palam, interim inseri solet paraboli 
cuius eat generis illud Augusti, qui militi libellum timida 
porrigenti: 'noli', inquit, 'tamquam aesem elephanto des'. 

SO sunt quaedam f vi BimUia, unde Vatinius dixit hoc dic- 
tum, cum reus agente ia eum Calvo frontem candido 
dario tergeret idque ipsum accusator in iDvidiam vocarat; 
'quamvis reuB sum', inquit, 'et panem item candidum edo'. 

61 adhuc est subtilior illa es simili translatio, oum, quod 
alia re fieri aolet, in aliain mutuamur. ea dieatur sa 
fictio, ut Chrysippus, cum in triumpho Caesaris eboreH 
oppida essent translata et post dies paucos Fabi Maiiiai 
Ugnea, 'thecas esse oppidorum Caesaris' dixit. et 
Pedo de myrinilloae, qui retiarium consequebatur neo 

6S feriebat; 'vivum', inquit, 'capere vuit'. iungitur amphibo-ii' 
liae similitudo, ut a GSabba, qui pilam neglegenter pe- 
teuti : 'sic', inquit, 'petia, tamquam Uaesaris caudidatua'. 
nam illud 'petis' ambigTium est, securitas simQis. quoJ 

68 ha«tenus ostendisse satis est. eeterum frequentissima alio- 
rum generum cum aliis mixtura est, ea(]ue optima, quae ;i 
ex pluribus constat. eadem dissimiHiim ratio est, hini' 
eques Komanus, ad i^uem in spectaculi» bibentem cuni 

1 Serapionem Valla: eerationem .4 et serationein fi.M 
Byrieionem r i laeunam indtcavi, gwpple et Sarmentui 

<;Meflflinm Cirimim equo fero comparavit. dncitur et ab inani- 
niiH> cf p 277, 22 et SoraHi sat. 16, b6 eq \ aicut P, BlaeBiua] 
geu p. bleseinB AB sea p. blesis M seu p. bleBaoB />,!' (blesue)', 
iunium t'MP (rinium P?) 7 interim inseri Eegius: interim 
serio P inserio interim I'' (aerio int. r') aerio ASX 8 illnil 
Hahn; id PV om Ae3l 9 dnbitare, tamqnam P 10 «i 

^ej/ veri PV an «k? 13 panem item Hnupt: panem I 

p&Teatem AGMY 21 e, (Aa.^:>\)a. BufchRler ; a galba tHHP A\ '' 

bam %' a I. galba A 



i 




VI. 8, 67—67. 341 

mbsisset Augustus, qui ei diceret *ego si prandere volo, ' 
dommn eo': Hn enim', inquit, ^non iimes ne locum per- 
das'. ex contrario non una species. neque enim eodem 64 
modo dixit Augustus praefecto, quem ^cum^ ignominia mitte- 

5 baty subinde interponenti precibus ^quid respondebo patri 
meo?' ^dic me tibi displicuisse', quo Gabba paenulam ro- 
ganti ^non possum conmiodare, domi maneo', cum cena- 
culum eius perplueret. tertium adhuc illud, nisi quod, ut 
ne auctorem ponam, verecundia ipsius facit: 'libidinosior 

10 es quam ullus spado', quo sine dubio et opinio decipitur, 
sed ex contrario. et hoc ex eodem loco est, sed nulli 
priorum simile, quod dmt M. Yestinus', cum ei nuntiatum 
esset ■* * ^necatum esse]>, ^aliquando desinet putere'. onera- 65 
bo librum exemplis similemque iis, qui risus gratia com- 

15 ponuntur, efficiam, si persequi voluero singula veterum. 

Ex omnibus argumentorum locis eadem occasio est. 

nam et finitione usus est Augustus de pantomimis duobus, 

qui altemis gestibus contendebant, cum eorum alterum 

saltorem dixit, alterum interpellatorem, et partitione 66 

so Gabba, cum paenulam roganti respondit: 'non pluit, non 
opus est tibi: si pluet, ipse utar*. proinde genere, specie, 
propriis, differentibus, iugatis, adiunctis, consequentibus, 
antecedentibus, repugnantibus, causis, effectis, comparatione 
parium, maiorum, minorum similis materia praebetur, 

85 sicut in tropos quoque omnis cadit. an non plurima di- 67 
cuntur <(per hyperbolen ridicula? ut^ quod refert Cicero 
de homine praelongo, ^caput eum ad fornicem Fabium 
offendisse', et quod P. Oppius dixit de genere Lentulorum, 
cum assidue minores parentibus liberi essent, ^nascendo 



26 De orat. 2, 66, 267 



4 cum add Bv/rman \ mittebat] notabat P 6 Gabba 

Buecheler, item 20: galba (galbam hic V) 8 nisi quod Becher: 
si quod AGM si quidem PV 13 necatum esse add Spalding 

21 pluet VaVa: pluit 26 cadit cflD. 7, 6 26 sv^levi 
quod AG: que BVM 



342 QVINTILIANI INST. OR. 

68 interiturura', quid ironia? nonne etiara (luae severiasira* 
fit, ioci prope genus est? qua urbane usus est Afer, i 
Didio Gallo, qui provinciani ambitiosissiuie petierat, dei 
impetrata ea, tamquam coactus querebatur: 'age', inqui^ 
'aliquid et rei pubiicae cauaa'. metaphora quoque Cicero 
iusit, cum Vatini morte nuntiata, cuius parum certna 

69 dieebatur auctor: 'interim', inquit, 'usura fruar'. idem 
per aliegoriam M. Caeliuin, raelius obieientem 
quani defendentem, bonam dextram, malam sinistram hs 
bere dicebat. emphaai A. VUlius disit, ferrum in Tucciur 

70 incidisse. figuras quoque mentis, quae 0;ji5f"*'« diavoCan 
dicuntur, res eadem recipit omnis, in quas nonnulli diri 
aerunt species dictorum, nam et interrogamus et dubitir 
mus et adfirmamus et minamur et optamua; quaedam 
miserantes, quaedam ut irasceatea dioimus. ridiculum i 

71 autem omne, quod aperte fingitur. stulta reprehendere 
facillimum est, uam per se sunt ridicula, sed rem urb&' 
nam facit aiiqua ex nobis adiectio. stulte interrogavera* 
sssiintem ds theatro Campatium Titins Masimiis, an speff' 
tasset? fecit Campatius dubitationem eius atultioTem dU 
CBado: '^non^, sed in oreheatra pila lusi', 

32 Befutatio cum sit in negando, redarguendo, defendendo) 
eleTando, ridicule negavit Manius Curius; nam i 
accusator in sipario omnibus locis aut nudum eum in aemf 
aut ab amicis redemptum es alea piniisset: 'ergo i_ ' 

78 inqnit, 'numquam vici'. redarguimus interim aperte, nl 
Cicero Vibium Curium multum de anais aetatis suaft 
mentientem: 'tum ergo, cum uua declamabamua, 
natus', interira et simulata adsensione, ut idei 



1 interitnrum Geaner: interituruinqiie fere libri | h, 
fit Spalding: flivBriaEiniB flt .* sit veriBaitue fit GVI 
isaima P {sed -a in ras) b causa, metaphora Spaidinf 
cauaam et abera A caueam et labora fi cauaa et labore J 
cauBB. elabora fV i quaque P 10 ferrum recte: luditur M 
minia ignam micidinm 16 aperte Pf: aparte AgM 

30 faoit libri; corr Badiwa 'il oon ndd Begiun 23 nag 
et enm PGMY 29 et Segiua: u.^ 



VI. 3, 67—78. 343 

Dolabellae dicente tnginta se annos habere: Vemm est', 
inquit, ^nam hoc illam iam viginti annis audio'. belle 74 
interim subicitur pro eo, quod neges, aliud mordacius, ut 
lunius Bassus, querente Domitia Passieni, quod incusans 
5 eius sordes calceos eam veteres diceret vendere solere : 
^non mehercules', inqnit, *hoc umquam dixi, sed dixi emere 
te solere'. defensionem imitatus est eques Eomanus, qui 
obicienti Augusto, quod patrimonium comedisset: ^meum', 
inquit, *putavi'. elevandi ratio est duplex, ut aut nimiam 75 

10 quis iactantiam minuat (quem ad modum C. Caesar Pom- 
ponio ostendenti vulnus ore exceptum in seditione Sul- 
piciana, quod is se passum pro Caesare pugnantem gloria- 
batur: ^numquam fugiens respexeris?' inquit) aut crimen 
obiectum, ut Cicero obiurgantibus, quod sexagenarius 

15 Publiliam virginem duxisset: ^cras mulier erit', inquit. hoc 76 
genus dicti consequens vocant quidam, estque illi si- 
mile, quod Cicero Curionem, semper ab excusatione aetatis 
incipientem, facilius cottidie prooemium habere dixit, quia 
ista natura sequi et cohaerere videantur. sed elevandi 77 

80 genus est etiam causarum relatio, qua Cicero est usus in 
Vatinium. qui pedibus aeger cum vellet videri commo- 
dioris valetudinis factus et diceret, se iam bina milia 
passuum ambulare: *dies enim', inquit, ^longiores sunt'. et 
Augustus nuntiantibus Terraconensibus, palmam in ara 

85 eius enatam: ^apparet', inquit, ^quam saepe accendatis'. 
transtulit crimen Cassius Severus; nam cum obiurgaretur 78 
a praetore, quod advocati eius L. Varo Epicurio, Caesaris 
amico, convicium fecissent: ^nescio', inquit, *qui conviciati 
sint, et puto Stoicos fuisse'. 

80 Eepercutiendi multa sunt genera, venustissimum, quod 
etiam similitudine aliqua verbi adiuvatur, ut Trachalus 



1 dicente Spalding: dicenti 2 iam om GMVP 

9 nimiam quis Deffner: veniam quis P^ veniam quis aut rell 

16 Publiliam ed Camp: publi ^ * A publicam GM po- 
piliam (i e Popliliam) PV 16 estque] atque libri 

31 Trachalus Burman: trachallatua fere libri 



344 



QVINTILLAN! INBT. OR. 



dicenti Suelio 'si boc ita est, is in esilium', 'si non est 
39 ita, redis' iiiquit. eiusit Cassius Sevems obiciente quodam, 
quod ei domo sua Proouleius iuterdixisset, respoudendo 
'numquid ergo illuc aceedo ?' sed eluditur et ridiculum 
riditulo (ut divus Augustus, cum ei Galli torquem aureum 
centum pondo dedissent, et Dolabella per iouum, temptauB 
tamen ioci sui eventum, disisset, 'imperator, torque me 

80 dona': 'malo', inquit, 'te civica donare'), mendacium quoque 
mendacio, ut Gabba, dicente quodam, victoriato se udo 
in Sicilia quinque pedes longam murenam emiase: 'nihir, 
inquit, 'mirum ; nam ibi tam longae nascuntur, ut iia 

81 piscatores pro restibus cingantur'. contraria est aeganti 
confessionis simulatio, sed ipsa quoque multum habet ni^ 
banitatis. sic Ater, cum ageret contra UbertLira Claudi 
Caesaris et es diverso quidam condicionis eiusdem, cuius ii 
erat litigator, esclamasset; 'praeterea tu semper in liber- 
to8 Caesaris dicis': 'nec mehercule', iDquit, 'quidquam 
profieio', cui vicinum est non negare quod obicitur, cum 
et [id] palam falsum est et inde materia bene respoD- 
dendi datur, ut Catulus dicenti Philippo 'quid lafcras?' 'fu- 1> 

82 rem video*, inquit. in se dicere non fere est nisi seurra- 
nim et in oratore utique Hiinime probabile, quod fieri 
totidem modis quot in alios potest; ideoque hoc, quamvia 

83 frequens sit, transeo. illud vero, etiaio si ridiculum eat, 
indignum tamen est homine liberali, quod aut turpiter; 
ant potenter dicitur: quod fecisse quendam scio, qui hu- 
miliori libere adversus se loquenti: 'colophum', inquit, 
'tibi ducam et formulam scribes, quod caput durum ha- 
beas'. bic enim dubium eet, utrum ridere audientes an 
indignari debuerint. 



20 Cic. de oiat. ! 



4 Bed Spalding: flie 9 Gabba r': Galla AV Galba r*M 
j vintoriato A: victaria (to a/ld VaUa) /• victoria id C v 
-V V. aaee V 1% ciugantoi^ ubBAtur Beqms 19 id s 

26 liberali edd uett: tiAeisto^Ki. 



VI. 3, 78— -89. 345 

Superest genus decipiendi opinionem aut dicta aliter S4r 
intellegendi, quae sunt in omni hac materia vel venustis- 
sima. inopinatum et a lacessente poni solet, quale est, 
quod refert Cicero: 'quid huic abest nisi res et virtus?' 
5 aut illud Afri: 'homo in agendis causis optime vestitus': 
et in occurrendo, ut Cicero audita falsa Vatini morte, 
eum obvium libertum eius interrogasset 'rectene omnia?' 
dicenti *recte' 'mortuus est!' inquit plurimns autem 85 
circa simulationem ^et dissimulationem^ risus est, quae 

10 sunt vicina et prope eadem, sed simulatio est certam 
opinionem animi sui imitantis, dissimulatio aliena se pa- 
rum intellegere fingentis. simulavit Afer, cum in causa 
subinde dicentibus, Celsinam de re cognovisse, quae erat 
potens femina: 'quis est', inquit, ^iste?' Celsinam enim 

15 videri sibi virum finxit. dissimulavit Cicero, cum Sex. 8ft 

Annalis testis reum laesisset, et instaret identidem accu- 

sator ei 'dic, M. Tulli, si quid potes de Sexto Annali'; 

versus enim dicere coepit de libro Enni annali sexto 

'quis potis ingentis causas evolvere belli?' 

20 cui sine dubio frequentisSimam dat occasionem ambigui- 87 
tas, ut Cascellio, qui consultatori dicenti 'navem dividere 
volo': 'perdes', inquit. sed averti intellectus et aliter solet, 
cum ab asperioribus ad leniora deflectitur: ut qui inter- 
rogatus, quid sentiret de eo, qui in adulterio deprehensus 

25 esset, tardimi fuisse respondit. ei confine est, quod dicitur 88 
per suspicionem, quale illud apud Ciceronem querenti, 
quod uxor sua ex fico se suspendisset: ^rogo des mihi 
surculum ex illa arbore, ut inseram'; intellegitur enim 
quod non dicitur. et hercule omnis salse dicendi ratio in 8^ 

30 eo est, ut aliter, quam est rectum verumque, dicatur: 

4 ib. 2, 70, 281 — 18 v 174 — 23 Cic. de orat. 2, 68, 
276 — • 26 ib. 69, 278 

1 opinione lih'i: em Burman 9 et diBBimulBtionem 

cidd Begius 16 accusator ei dic 1*: accusatodi AG accusa- 
tori V accuBatori dicit M 17 Tulli si quid Halm: TuUius 

inquid- (-quit liW) AGVM Tulli numquid P 19 causas] oras 
Ennius 26 ei Begius: et 



346 qvintilian: msT. or. 

quod fit totum fingendia aut nostris aut alienis peraua-l 

90 sionibus aut dicendo, quod fieri non potest. alienam finsitf 
luba, qui querenti, quod ab equo aputo esset adspersus,! 
'quid? tu', inqiiit, 'me Fippocentaurum putaa " 
C. Cassiua, qui militi aine gladio decnrrenti: 'beus, com-1 
milito, pugno bene uteris', inquit. et Gabba de piscibui 
qui cujn pridie ex parte adeai et versati postera dia ad-J 
positi essent: 'festinemus, alii subcenant', inquit. tertium i 
illud Cicero, ut dixi, adversus Curium; fieri enim certe 

91 non poterat, ut declamaret et natus non esset. est et illa { 
ex ironia fictio, qua nsus est C. Caeaar. nam cum testis 
djceret, a reo femina sua feiro petita, et esset facilia i 
prehensio, cor Ulam potiaaimum partem corporis vuluerar» 
volniaset: 'quid enim faceret', inquit, 'cum tu galeam e^ 

83 loricam baberes?' vel optima est simulatio contra simu- 
lanteni, qualis illa Domitii Afri fuit. vetus habebat testa- 
mentum, et unus ei amicis recentioribus, sperans aliquid 
es mutatione tabulamm, falsam fabulam intulerat, conao- 
lenH eiim, an primipLlari. seni iam testato ruraug suaderet 
ordinare suprema iudicia: 'aoli', inqnit, 'facere; offend» 

9S lucundissima sunt autem es bis omnibus lenia et, d 
sic dixerim, boni stomacbi: ut Afer idam ingrato litigs 
tori conapectum eius in foro vitanti per nomenclatorent 
missum ad eum: 'amas me', inquit, 'quod te non vidi?* 
et dispensatori, qui cum reliqua non reponcret, dicebat 
suhinde 'non comedi; pane et aqua vivo': 'passer redds 

9i quod debes'. quae f inb i6 -^^os vocant. est gratus iocu^ 

2 alienam AH: aliena fV.U 3 Bputo fi': auo * A eaa 

e om M i Bnam Holtn; eua 6 Gabba Bueeheler: Galba 
I aduBti PVflM lu declamaret et PF: cum declamaret Ael 
19 primipilaris enim iDtestator (ei testatoi PY) auadert 
lihri: em Spalding 22 lenia P: lenta AG levia IMf | et f>l 
om AeM 33 Afer idem ingrato Spalding: aper iadem (ioiool 
1") igrato fere libri (ingrato P) 2B reponeret 0. Seecl: w 
Bponeret a' reapauderet aGPM reBpondereut l' edd ST pU 

A'r: panem rell 1 aqua vivQ Ha.wpt: aqua bibo A aqnam bib 

rell 28 iocus Valla: loc-aa 



VI. 3, 89— 98. 347 

qui minus exprobrat quam potest, ut idem dicenti can- 
didato ^semper domum tuam colui', cum posset palam 
negare: ^credo', inquit, [et] Verum est'. interim de se 
dicere ridiculum est: et, quod in alium si absentem di- 

5 ceretur, urbanimi non erat, quoniam ipsi palam expro- 
bratur, movet risum; quale Augusti est, cum ab eo miles 95 
nescio quid inprobe peteret <(et)> veniret contra Marcianus, 
quem suspieabatur et ipsum aliquid iniuste rogaturum: 
^non magis', inquit, ^faciam, commilito, quod petis, quam 

10 quod Marcianus a me petiturus est'. 

Adiuvant urbanitatem et versus commode positi, seu 96 
toti ut sunt (quod adeo facile est, ut Ovidius ex tetra- 
sticbon Macri carmine librum in malos poetas composue- 
rit), quod fit gratius, si qua etiam ambiguitate conditur, 

15 ut Cicero in Lartium, hominem callidum et versutum, 
cum is in quadam causa suspectus esset: 

^nisi si qua Ulixes lintre evasit Lartius': 
seu verbis ex parte mutatis, ut in eum, qui cum antea 97 
stultissimus esset habitus, post acceptam hereditatem pri- 

80 mus sententiam rogabatur: 

^hereditas est, quam vocant sapientiam' 
pro illo 'felicitas est' : seu ficti notis versibus similes, quae 
TtaQcodCcc dicitur: et proverbia opportune aptata, ut homini 98 
nequam lapso et ut adlevaretur roganti ^tollat te qui 

25 non novit'. ex historia etiam ducere urbanitatem eruditum 
est, ut Cicero fecit, cum ei testem in iudicio Verris ro- 
ganti dixisset Hortensius ^non intellego haec aenigmata': 



17 Trag. inc. fr XLVII p 286 R. — 21 Comic. incert. fr 
XXXV p 140 R. 



3 et delet Becher 4 diceretur Ohrecht: diceret 

7 et add Spalding 12 toti Begim: tot 16 Lartium Bovir 
nell: lertium A artium G martium PVM 17 si <m PVM \ 

lintre evasit Spalding: intervasit AgM rate evasit PV \ Lartius 
A: Lertius fere reU 22 felicitas a: falicitas A facilitas 6M 

facultas PV 26 ducere /»: docere AOVM 26 testem] 

tecte Eherhard 



348 QVINTILUm IHST. OH. 

'atqui debes', inqiait, 'cum Sphingem domi habeas"; acce- 
perat autem ille a Verre Sphingem aeneam magnae pe- 

9 Subabsurda illa constantGtultisimulatione: quaenisifin- 
gantur, stulta sunt, nt, qui mirantibus, quod bumile < 
delabrum emisset: 'praESorium erit', inquit. sed ill» 
similia absurdis sunt acria , quae tamquam sine ratioue 
dicta fenmtur, «t servus Dolabellae, cum interrogaretur, 
an dorainus eius auctionem proposuisset: 'domum', iiiqait, 
100 'vendidit'. deprensi interim pudorem auum ridiculo aliquo 
explicant, ut, qui testem dicentera se a reo vnlneratum 
interrogaverat, an cicatricem haberet, cum ille ingenteia 
in femine ostandisset: 'latus', inquit, 'oportuit'. contumo- 
liis quoque uti bellc datur: ut Hispo obicienti accusatori' 
crimina 'men ^ex te^ metirisi'' inquit et iiSilyius Propin* 
quus legato interroganti, an in tabulis, quas proferebat, 
chirograpbus easet: 'et verus*, inquit, 'domine'. 

1 Has aut accepi species aut inveni frequentis 
quibus ridieula dueerentur; sed repetam neeesse est in* 
flnitas esse tam salse dicendi quam severe, quas praegb 
persona, loeus, b^mpus, casus denique, qui est maxiina 

i varius. itaque haec, ne omisisse viderer, attjgi; illa autem^ 
quae de usu ipso et modo iocandi comptexus aum, audeft 
eonfirmare esse plane aecessaria. 

His adicit Domitius Marsua, qui de urbanitate dili-i 
geutissime scripsit, quaedam uou ridicula, sed cuilibet s 
verissimae orationi convenieutia eleganter dicta et proprio 
quodam lepore iucunda: quae sunt quidem urbana, saj 



4 atulti BiraulationB: quae Spalding; BtnltJBsimi t ^^ 

et quae hbri 13 oportnit. contnmeliis Badlus: oportuil 

umiB Ag opurtuit is M oportunius is TP 14 obicieoti acco^ 
satori crimiDa] obioieutibuB arbore crimina accuBatori libri 

15 men ex te metirisV] mentiriB /*i" mentiB asm me 
te raetiris JSuHwann ] propincuB A propinqui de Sdiuete 
23 audoo coufirmaro esse scripni Madnicfium secutus} adeo ina 
Hima, sed Pi.tl adeo infirmajeni fi adeo infirmare A 



VI. 3, 98-^107. 349 

risum tamen non habent. neque enim ei de risu, sed de 108 
urbanitate est opus institutum, quam propriam esse nostrae 
civitatis et sero sic intellegi coeptam, postquam urbis 
appellatione, etiam si nomen proprium non adiceretur, 
5 Bomam tamen accipi sit receptum. eamque sic finit: ^ur- 104 
banitas est virtus quaedam in breve dictum coacta et 
apta ad delectandos movendosque homines in omnem ad- 
fectum animi, maxime idonea ad resistendum vel laces- 
sendum, prout quaeque res ac persona desiderat'. cui si 

10 brevitatis exceptionem detraxeris, omnis orationis virtutes 
complexa sit. nam si constat rebus et personis, quod in 
utrisque oporteat dicere, perfectae eloquentiae est. cur 
autem breyem esse eam yoluerit, nescio, cum idem atque 105 
in eodem libro dicat fuisse et in multis narrandi urbani- 

16 tatem. paulo post ita finit, Catonis, ut ait, opinionem 
secutus: 'urbanus homo erit, cuius multa bene dicta 
responsaque erunt, et qui in sermonibus, circulis, con- 
viviis, item in contionibus, omni denique loco ridicule 
commodeque dicet. risus erunt, quicumque haec faciet orator'. 

20 quas si recipimus finitiones, quidquid bene dicetur, et ur- 106 
bane dicti nomen accipiat. ceterum iUi, qui hoc proposue- 
rat, consentanea fuit illa divisio, ut dictorum urbanorum 
alia seria^ alia iocosa, alia media faceret: nam est eadem 
omnium bene dictorum. verum mihi etiam iocosa quae- 

25 dam videntur posse <(in)> non satis urbana referri. nam meo 107 
quidem iudicio illa est urbanitas, in qua nihil absonum, 
nihil agreste, nihil inconditum, nihil peregrinum neque 
sensu neque verbis neque ore gestuve possit deprendi, ut 
non tam sit in singulis dictis quam in toto colore dicendi, 

30 qualis apud Graecos aTximaiiog ille reddens Athenarum 



8 animi A: om rell 11 si conatat A: sicut iata PVGM 

si consistat Bonnell IH cum iclem atque] cum idem ad 

quem A et similiter GVM quidem at quam P cfp 276, 7. 311, 9 

14 et del Spalding 16 erit PV: non erit AGM, V in mg 

19 erunt GMPV: erit A 26 m^add Meinel\ urbane PV 

efferri Becher HO redolens Begitu 



350 QVfflTILIANI IN8T. OE. 

108 proprium saporem. ne tamen iudicinm Marsi, hominis era- 
ditissimi, subtraham, seria partitur in tria genera, houori; 
ficum, contumeliosum, medium. et honorifici ponit esein-* 
plum Ciceronia pro Q. Ligario apud Caeaarem: 'qui nihil. 

109 soles obliviaci nisi iniuriaa', et contumeliosi, quod Attioo 
BCripsit de Pompeio et Caeaare: 'habeo quem fugiam, quem 
sequar nou habeo', et niedii, quod &noq)&t'ynaTtx6v vocitt 
et est, ita cum dixit: 'ueque gravem mort«m acci- 
dere viro forti posse nec inmaturam eousulari neque 
miseram sapienti'. quae omnia suut optime dicta, sed ci 

110 proprie uomen urbanitatis accipiant non video. quod : 
noB totius, ut mihi videtur, orationis color meretur, sc 
etiam siuguUs dictis tribuendum est, illa potius urbaji 
ex serio diseriin, quae sunt geueris eiusdem, <^ex^ quo ridfe 
cula ducuntur et tamen ridicula uou sunt, <^ut^ de PoUioni 
Asinio seriis iocisque pariter accommodato dictum 

111 esse eum omnium horaruin, et de aetore facile dicente 
es tempore, ingenium eum in numerato habere: e 
Pompei, quod rQfert Marsus, in Ciceronem diffidentein 
partibus 'transi ad Caesarem, me timebis'. erat eoin 
de re minore aut aUo animo aut denique non ab ipso 

112 dictum fuisset, qaod posset inter ridicula niunerari. etiaia 
iUud, quod Cicero CaerelUae scripsit reddens ratioi 
eor Ula C. Caesaris tempora tam patienter toleraret: 'baeC 
aut animo Catonis ferenda sunt aut Ciceronis stomaclio'; 
stomachus enim Ule habet aUquid ioco simile. haec, qoaA 
moiiebam, dissimulanda mihi non fuerunt; in quibiui 
ut erraverim, legentis tamen non decepi, indicata ei 



7 vocatj vocatui Sf/alding 8 it»] in Catilinam 
I dixit Reijiiis: diierit 13 urbana ex Berio F; urbe 
J><r'Jf urbaua eBse in rm A 14 ai add Spaldinii 15 

cnntui prG,n\ ut ndd Regius 21 non .4: nftjufiWiam 
tebam RaXwi: mov6\)B,TA 



VI. 3, 107—112. 4, 1—6. 351 

diversa opinione, quam sequi magis probantibus libe- 
rum est. 

[DE ALTERCATIONE.] 

IV. Altercationis praecepta poterant videri tunc inco- 1 

5 banda, cum omnia, quae ad continuam orationem perti- 
nent, peregissem; nam est usus eius ordine ultimus: sed 
cum sit posita in sola inventione neque babere dispositio- 
nem possit nec elocutionis omamenta magnopere desideret 
aut circa memoriam et pronuntiationem laboret, prius 

10 quam secundam quinque partium, banc, quae tota ex 
prima pendet, tractaturus non alieno loco yideor: quam 
scriptores alii fortasse ideo reliquerunt, quia satis ceteris 
praeceptis in banc quoque videbatur esse prospectum. 
constat enim aut intentione aut depulsione, de quibus 2 

15 satis traditum est, quia qiiidquid in actione perpetua 
circa probationes utile est, idem in bac brevi atque con- 
cisa prosit necesse est. neque alia dicuntur in altercatione, 
sed aliter, aut interrogando aut respondendo. cuius rei 
fere omnis observatio in iUo testium loco excussa nobis 

80 est. tamen quia latius boc opus adgressi sumus neque B 
perfectus orator sine bac virtute dici potest, paululum 
inpendamus buic quoque pecuHaris operae, quae quidem 
in quibusdam causis ad victoriam vel plurimum valet. 
nam ut in qualitate generali, in qua rectene factum quid 4 

25 an contra sit quaeritur, perpetua dominatur oratio, et 
quaestionem iinitionis actiones plerumque satis explicant 
et omnia paene, in quibus de facto constat aut coniec- 
tura artificiali ratione coUigitur: ita in iis causis, quae 
sunt frequentissimae, quae vel solis extra artem proba- 

30 tionibus vel mixtis continentur, asperrima in bac parte 
dimicatio est, nec alibi dixeris magis mucrone pugnari. 
nam et firmissima quaeque memoriae iudicis inculcanda & 



12 reliquerint GM 18 prospectum P\ perfectum AGVM 
14 autj ex a | aut PVMi ac AG cfJH 6^ 1 25 domina* 
tur iiJT: donatur GM 



352 QVmTILIANI INST. OR. 

sunt, et praestandum quidquid in actione promisimus, et 
refellenda mendacia. nusquam est denique qui cognoscit 
intentior. nec inmerito quidam quamquam in dicendo 
mediocres hac tamen altercandi praestantia meruerunt 

^ nomen patronorum. at quidam litigatoribus suis illum 5 
modo ambitiosum d^clamandi sudorem praestitisse con- 
tenti cum turba laudantium destituimt subsellia pugnamque 
illam decretoriam imperitis ac saepe pullatae turbae re- 

7 linquunt. itaque videas alios plerumque in iudiciis privatis 
ad actiones advocari, alios ad probationem. quae si divi- 10 
denda sunt officia, boc certe magis necessarium est,- pu- 
dendumque dictu, si plus litigantibus prosunt minores. in 
publicis certe iudiciis vox illa praeconis praeter patronos 
ipsum, qui egerit, citat. 

S Opus est igitur in primis ingenio veloci ac mobili, 16 
animo praesenti et acri. non enim cogitandum, sed dicen- 
dum statim est et prope sub conatu adyersarii manus 
exigenda. quare cum in omni parte huiusce officii pluri- 
mum facit totas non diligenter modo, sed etiam familia- 
riter nosse causas, tunc in altercatione maxime necessarium so 
est omnium personarum, instrumentorum, temporum, loco- 
rum habere notitiam: alioqui et tacendum erit saepe et 
aliis subicientibus (plerumque autem studio loquendi <(fit> 
fatue modo) accedendum: quo nonnumquam accidit, ut 

^ nostra credulitate aliena stultitia erubescamus. neque iam S5 
cum his ipsis monitoribus clam res fit: quidam faciunt 
<^uty aperte quoque rixentur. videas enim plerosque ira 
percitos exclamantis, ut iudex audiat contrarium id esse, 
quod admoneantur, sciatque ille, qui pronuntiaturus est 

5 suis A?P^: vis 3t€f usi V 9 in indiciis Hdlm Begius: 
insidiis APV inridiis GM 10 Yoeari GMPV 17 statim J>: 
jatim a satis AGMV 18 in PV: om AGM 20 nos nosse 
Itbri: em Begius 22 erit Ald: ergo 23 fit add C. Schenkl 

24 quod numquam PVGM | ut A%': in P^GM ni J»* 
25 iam cum Spalding: tam cum AGM tantum PV 26 clam 
xes fit idem: clareseit 27 ut add Madvig \ quoque idem: 

qnod J*V quae AGM \ rixentur idem:- rixemur 29 admone- 

Mtnr Zumpt: admoneatui PVM «kdmoii^wi^ a.« 



r 



VI 4, 6-14. 353 



IB cansa, malum qnod tacetur. quare bonus altercator 10 
Titio iracundiae careat; nuUus enim rationi magis obstat 
adfecfcoB efc fert extra oausam plerumque et deformia eon- 
vicia facere ac mereri co^t et in ipsos nonnumquam iu- 
dices iacitat. melior moderatio ac nonnumquam etiam 
patientia; neque enim refutanda tantum, quae ei contra- 
rio dicuutur, sed uontemnenda, elevanda, ridesda sunt, 
nec nsquam plus loci recipit urbanitas. hoc, dum ordo 
est et pudor: contra turbantis audendum et injjudentiae 
fortiter reeistendum. sunfc enim quidam praeduri in hoc 11 
oris, ufc obstrepant ingenti clamore et medios sermones 
iatercipiant et omnia tumultu confundant, quos ut non 
imlfcari, sic acriter propulsare oportebit, et ipsorum in- 
probitatem retundendo, et iudices vel praesidentis magi- 
stratua appeUando frequentius, iit loquendi vices aerven- 
tur. non est rea animi iacentis et mollis supra modnm 
frontia, falUtque plemmque, quod probitas voeatur, quae 
eat inbecillitas. valet autem in altercatione plurimum 12 
aeumen, quod sine dnbio ei arte non Tenit (natura enim 
non docelnirj, arte tamen adiavatur. in qua praeoipuum 18 
est semper id in oeulis habere, de quo quaeritur et quod 
volumus efficere: quod propositum tenentes nec in xizam 
ibimus nec causae debita tempora coaviciando conteremus 
gaudebimusque, si hoo adversarius facit. 

Omnia terapore praeparanda sunt meditatis diligenter, 14 
quae aut ex adverso dici aut responderi a nobis possunt. 
nonnumquam tamen solet hoc quoque esse artis genus, ut 
quaedam in actione dissimulata subito in altercando 
profei-antur: est inopinatis eruptionibus aut es insidiis 



3 fert AS; feie l-VM I cansam exc Cass.; cauaam et 
7 contennenda{sic) J*: continenda.^eFjr 8 hoc dmn Spa!ding: 
hoc dium AB odium POf 19 inlerpunxit KideTlin 

25 omni tempore A omni tempora « omma tempora PYH \ 
praeparandaj fere patata PV' ferro parata AMV^ parata e 

26 quae y-. fiuaeqne P quae quid A quae quod fijlf | posBint Pt' 

29 eet AejM: et PV I aut incurBioni ex ins. factae Gernhard: aut 
incisio ex Lnsidiia * factae A aut in ine\dm ^t la.Q!ua Q 



354 QVINTILLANI INST. OR, 

iacursioQi factae similliniam. id auteiu tum faciendum e 
cum est aliquid, cui reaponderi non atatim possit, potuerit 
autem, si tempus ad disponeudum fuisset. nam quod fide- 
liter firmum est, a. primis statim aetionibus arripere opti- 

15 mum est, quo saepius diutiusque dicatur. illud vix Baltem 
praecipiendura videtur, ue turbidus et clamosua tantum 
sit altercator, et quales faciie sunt, qui Ittteras nesciuut., 
sam inprobitas, licet adversario molesta ait, iudici i 
est. noeet etiam diu pugnare in iis, quae optiuere non 

10 poasis. nam ubi vinei necesse est, erpedit eedere, quia, 
sive plura sunt, de quibua quaeritur, facilior erit i 
teris fides, sive unum, mitior solet poena inrogari vere- 
cundiae. nam culpam, praesertim deprensam, pertiitacitet^ 
tueri ciilpa altera est. 

17 Dum stat acies, multi [in re] cousilii atque artis estf 
ut errautem adversarium trahas et ire quam longias" 
cogas, ut vanii interira spe exsnltet. ideo quaedam bene- 
dissimulantur instrumeiita ; instant enim et saepe discri- 
men omne cumniittunt, quod deesse nobis putUDt, 

18 faciunt probationibus nostris auctoritatem postulando. ( 
pedit etiam dare aliquid adversario, quod pro ae putet^ 
quod adprehendens maius aliquid cogatur dimittere: duu 
interim res propoiiere, quarum utramlibet roale sit eleo- 
turus, quod in altereatione fit potentius quam in actionej 
quia in illa nobis ipsi respondemus, in hac adversarimtt 

19 quasi confessum tenemus. est in primis aeuti videre, i 
iudei dicto moveatur, quid respuat; quod et vultu ! 
pisBime et aliquando etiam dieto aliquo factove elua d» 
prenditur. et instare proficientibus et ab iis, quae i 
adiuvent, quam raoilissima pedera oportet referre. faciujli 
hoc medici quoque, ut remedia proinde perseverent j 



insidiis oincisio facte g nam in inexatdiiB incisio facte J 
Bi ina. citisflimo facto PV 2 eet PV: om Agji 

exponendum Beeher 7 facile ZimtpU facti e pu 

Badius: pugna iidri 15 in te (in rem PV) seclttst jx 
ex l IQ ire, rea Sptildiiig W eo oomTEAWA Bedter 



VI. 4, 14—22. 5, 1—2. 355 

bere vel desinant, ut illa recipi vel respui vident. nonnum- 20 
quam, si rem evolvere propositam facile non sit, inferen- 
da est alia quaestio, atque in eam iudex, si fieri potest, 
avocandus. quid enim, oum respondere non possis, agen- 
5 dum est, nisi ut aliud invenias, cui adversarius respondere 
non possit? in plerisque idem est, ut dixi, qui circa testes 21 
locus, et personis modo distat, quod hio patronorum inter 
se certamen, illic pugna inter testem et patronum. 

ExercitatLo vero liuius rei longe facilior. nam est 

10 utilissimum frequenter cum aliquo, qui sit studiorum 
eorundem, sumere materiam vel verae vel etiam fictae 
controversiae et diversas partes altercationis modo tueri: 
quod idem etiam in siraplici genere quaestionum fieri 
potest. ne illud quidem ignorare advocatum volo, quo 22 

15 quaeque ordine probatio sit apud iudicem proferenda, 
cuius rei eadem quae in argumentis ratio est, ut poten- 
tissima prima aut sunmia ponantur; illa enim ad creden- 
dum praeparant iudicem, baec ad pronuntiandum. 

[DE lUDICIO ET CONSILIO.] 

20 V. His pro nostra facultate tractatis non dubitassem 1 
transire protinus ad dispositionem, quae ordine ipso se- 
quitur, nisi vererer ne, quoniam fuerunt, qui iudicium in- 
ventioni subiungerent, praeterisse bunc locum quibusdam 
viderer, qui mea quidem opinione adeo partibus operis 

85 buius omnibus conexus ac mixtus est, ut ne a sententiis 
quidem aut verbis saltem singulis possit separari, nec 
magis arte traditur quam gustus aut odor. ideoque nos, 2 
qnid in quaque re sequendum cavendumque sit, docemus 
ac deinceps docebimus, ut ad ea iudicium derigatur. 

30 praecipiam igitur, ne quod efQci non potest adgrediamur, 
ut contraria vitemus et communia, ne quid in eloquendo 



6 idem est Spalding: iudex est AG iudex est adyocandus 
^FJf 7 locoB et personas F et locos et personas ^ 
13 in ^V: om AGM 17 aut] ut AifMW^ et PV^ snmma i e 
extrema cf Y 12, 14 29 dingatur librii CQnrt ^^\^t 



356 QVINTILIANT INST. OR. 

corruptum, obscurmn fiit? referatur oportet ad sensus, 
nori doGentiir. 
8 Nee multum a. iudicio credo distare conBilium, i 
quod illud ostendentibus <^se^ rebus adhibetur, hoe lateatibua 
et aut omnino nondum repertia aut dubiis. et iudicinm ; 
frequentissime certum est, consilium vero ratio est quae- 
dam aJte petita et pleinjjnque plura perpeadens et com- 
paraas habensque in se et inyentioiiem et judicationem- 
4 sed ne de hac quidem praecepta in universum espectanda 
sunt. nam ex re sumitur, cuius locus ante actionem est U 
frequeater (nam Oicero summo consilio videtur m Verrem 
vel eontrahere tempora dicendi malnisse quam in « 
annum, quo erat Q. Horteasius consul futurus, incidore), 
; 6 et in ipsis actionihus primum ac potentissimuiu obtinet 
locum; nam quid dicendum, quid tacendom, quid differes'1 
dum ait, eiigere eonsilii est: negare sit satiua an defeu- 
dere, ubi prooemio utendum et quali, na.rrandumne et 
quo modo, iure prius pugnandum an aequo, qni sit ordo 
ntilissiinus, tum omnes colores, aspere an leiiter an etiam 

6 aummisse loqui expediat. sed haec quoque, ut quisqus! 
passus est locus, monuimus ideraque in reliqua parte fa- 1 
ciemus, pauca tamen exempli gratia ponam, quibus mi 
festius appareat, quid ait, quod deiaonstrari posse prae- 

7 ceptis noii arhitror. laudatur cousilium Demosthenis, quod, 
eum suaderet bellum Atheniensihus parum id prosperBi 
expertis, nihil adhuc factum esse ratione monstrat, poterat 
enim emendari neglegentia: at ai nihil esset erratum, 

8 meliorjs in posterum spei non erat ratio. idem cum offen- 
sam vereretur, si obiwgaret populi segnitiam in adserenda 
libertate rei puhlieae, maiorum laude uti maluit, qui rem M 
publieam fortissime administrassent; nam et faciles habuit 

24 Phil. I § 2 



1 obBCurmaqne /■ 4 se add Valla 9 de hoclhaoc ff 

li in add a Ib diSetendum coi Gothanus: dimtendiiia 

y di^dendum Ativai 16 8B.tiQa PV-. a^.^Gia.A.KM 



VI. 5, a-11. 357 

aures et natura sequebatur, ut meliora probantis peiorum 
paeniteret. Ciceronis quidem vel una pro Cluentio quam- 9 
libet multis exemplis sufficiet oratio. nam quod in eo 
consilium maxime mirer? primamne expositionem, qua 
5 matri, cuius filium premebat auctoritas, abstulit fidem? 
an, quod iudicii corrupti crimen transferre in adversarium 
maluit quam negare propter inveteratam, ut ipse dicit, 
infamiam? an, quod in re invidiosa legis auxilio novissi- 
me est usus? quo genere defensionis etiam offendisset 

10 nondum praemollitas iudicimi mentes. an, quod se ipsum 
invito Cluentio facere testatus est? quid pro Milone? 10 
quod non ante narravit, quam praeiudiciis omnibus reum 
liberaret? quod insidiarum invidiam in Clodium vertit, 
quamquam re vera fuerat pugna fortuita? quod factum 

15 et laudavit et tamen voluntate Milonis removit? quod 
illi preces non dedit et in earum locum ipse successit? 
infinitum est enumerare, ut Cottae detraxerit auctoritatem, 
ut pro Ligario se opposuerit, Comelium ipsa confessionis 
fiducia eripuerit. illud dicere satis babeo, nihil esse non 11 

20 modo in orando, sed in omni vita prius consilio, frustra- 
que sine eo tradi ceteras artis, plusque vel sine doctrina 
prudentiam quam sine prudentia facere doctrinam. aptare 
etiam orationem locis, temporibus, personis est eiusdem 
virtutis. sed hic quia latius fusus est locus mixtusque 

S5 cum elocutione, tractabitur, cum praecipere de apte di- 
cendo coeperimus. 



7 p. Cluent. 1, 1 



8 Bufficiet a: sufficeret PV sufficeretur A?G sufficientur Jf 
16 voluntatem PVG a voluntate corr A 



Addenda. 

Iu conlocatioiie verbomuii non ubique const[int libii .1 ' 
B {P), qna de le baec adinngo: 6, u adbnc fortaisse nemo Bg 

— 9, 18 bBbete pedagogos BgP — 10, si iUo ipso Bg - 
18, aa parvia cognitio BgP — 14, 3i domeBticua ease .* - 
16, it niimeruH adhibeatur BP — 37, i nauDJiiiqtiam a Dobis 

— 37, aa latinam rationem BP— 40, si illi eat BP — 43, aa t 
milea quod (qnoque P) nt dicebam BP — 46, so vuluit perauBr- 
dere Ciceroni A — 63, 3 nolim in quibuadam A — 66, 16 ne- 
ceasaria feconint Graeci magis grammatici operam A — 
69, 6 partem quoque .* — fll, lO eat nobis A — 63, t tot* 
fera BP — 69, 33 diem occupare BP — 71, is altioribi 
BP — 72, S7 rhetorum propria BP — 79, n ipeum totaa J — 
79, ss adlinc eum A — 80, !2 sibi rei A — 87, B reprehendi 
quiaque A — 88, n modo conceaBerim A — 93, n ratione de- 
clamandi A — 96, si pertineat proprie BP — 
que BP — 104, 19 aibi sunt visi A — 108, 48 mores etiam BP 

— 109, siamutrique BP — 111, 7 tamenest BP — 119, aalitra 
eiuB A — 120, 7 nostri opeiis BP — 130, u credam naturae J 

— 131, 2& natura eat hia artibus A — 124, ifi eiaa fabricae 

— 126, 17 quidem erit A -~ 125, ss aententiara dicere A — 

— 126, 11 credo posae ,4 — 132, ii enim tantum BP — 
138, 17 elocutionis aunt P — 137, is non ut J — 147, s de 
qua conatet et in rem de qua non conatet A ~ 149, la fartam 
non .1 — 161, 13 aumus post meliorea A — 164, 9 omnea tre* 
statua BP — 174, 16 populi senatus BP — 175, lo ma.terias; 
genere A — 179, I3 igitnr hanc A — 180, fi loco an illo tempoM 
A -~ 186, 7 aliunde iam BP — 190, m actione accusatot .* 
192, 35 ipsi flibi P — 196, si illam totam BP — 200, lo a 
poris habjtu A — 200, is ante aut B — 200, ge de teinplff 
peeiraiam A — 202, M ease supervacnam A — 203, 
flguiia A — 204, 10 piooemio nairatia A — 206, so omnia opor- 
tet A ~ 206, is fuisae dictnroa A — 207, 7 filimn Buatuli A 
207, E8 accipi solum J — 209, 7 benepiiora*P — 209, ii etii 
tamen BP ~ 209, ss quidem utilissimae sunt piaedicata A 
212, n habuisse eum a — 213, se baec expositio longior ds- 
mum debeat esse A ~ 216, s a me ponendae A — 216, h tM 

inaooeatem A — 217, 19 condioioDe causae A — 219, a Eo- 
Jnsotim esae se A ~ 220, i amiii\t!AiiWQ. a. - 



Addenda. 359 

loco A — 222, 18 rem loco BP — 225, i iam causa nota A 
(cum BP facit Vty — 230, 21 fuisse partes A (cum BP facit 
Cicero) — 237, 24 esse usitatum BP — 238, 4 ipsa saepe etiam 
BP {cum A Vt) — 244, 19 cum sederit quo A — 247, 20 duas 
primas A — 249, 24 inde sit A — 263, 16 si bonum iustitia est 
recte A — 290, 23 nihil ad causam A — 295, 25 bene modo A 
— 302, 15 fas est incipere P — 316, 21 tum maxime in hac 
parte P — 332, 3 quendam proprium P — 334, 10 propositum 
illud P — 349, 23 eadem est P — 350, 26 simile ioco P — 
355, 3 si fieri potest iudex P — 356, e est ratio P 



p 6, 6 aliquando tuetur Vollmer 

p 9, 19 paedagogos deUt Sarpe cf supra addenda 9, 19 

p 9, 33 debet Vollmer 

p 13, 14 id est quas ylmaaag Graeci vocant libri praeter A ; 

recte glossema putat Becher 
p 23, 12 1. diptnongum 
p 31, 12 flexa pro gravi, ut apice, <^aut ut in ^aurea' altera 

Yocalis evanescit^ circumducta sequenti temptat VoUmer 
p 32, 12 quod alia vitiosum, interim ^in^ alia rectum est Vollmer 
p 48, 1 ut cum Vollmer 
p 51, 6 ad <^pingendum]> pinguem Kroll 
p 57, 14 ducunt et vel exquisitas Kroll 
p 129, 14 auditor iam edd vett 
p 146, 13 derectione esse scribendum monuit Vollmer 
p 155, 20 iam sola] frivola Kroll 
p 171, 21 vel defendit Vollmer 
p 171, 26 occasione suspectat Kroll 
p 190, 26 actione multis coniecturis petitum, in libris varie con- 

locatum^ fort. delendum est 
p 213, 28 argumentis ^aucta^ Kroll 
p 216, 29 subiecti i. e. ^no^oXLiLOiiov 
p 240, 4 derigitur monente VoUmero — 14 et add Ald 
p 241, 6 subigi Kroll 
p 243, 7 de emendatione loci cf p 244, 25 
p 252, 21 nihil retinet Vollmer positis ante lacunae signis 
p 266, 5 <^licet> et loris caedere Burmanni c. memorare debui 
p 277, 6 exempli (suppl viribus) tuetu/r VoUmer 
p 293, 11 constitutum videtur e coniectura esse; pio servum 

^structum' temptat VoUmer 
p 295, 5 i. e. vXriv xov Xiysiv thl&v rci &Qia%ovToc voiii^ovtaiv 
p 309, 29 lacunam statuit VoUmer supplens: tantum <^lugeat? 

omnis spes meas abstulisti, reliquisti luctum et^ 

poenas. sed. Deinde vindicet me 
p 349, 16 non erit (AGHtfi nobis erit VoUmer 



IiTioilLL oa.rmmiua reliqiilae. Rea. F. Jftsx. Tol. I: Proleg., teBtinL, 

fastii L., catin. rel., indieeB, tab. geogr. [CXXXTI xu ISB B.] gr. 8, 

geh. .« 8.—, geb. JC 10.(10. 
Vol. II. i,KoniiQeiitar.) [SXIl u. 437 3.] gr. 8. 

geb. JC 14. — , geb, JC 1". — 
IiIayBtr, S., Giammatik der griecbiscben Fapyri auG der 

Ptolemaerzeit, Mit EinscbluB der gleichzeitigen Ostralta und der 

inAgyptenyerfaBten InBohriften. Laut-undWortlehre. [XIVu.638S.] 

gr. 8.' geh. JC 14.—, geb. JC 17.— 
K08Bon, Martin P., griechincheTestevonreligieserBedeutnng 

mit AuBBchhiB der B.ttiacben. [VIU.490S.] gr.8. geh.Jili.- 
Raeder, Hans, Platons pbiloBOphiscbe Entwicklung. Von dei 

EQniglicb II13,niscben GesellBcbaft dei Wiasenscbaften gekrSnte 

Preiaschrift, [IV u. 435 S.] gr. S. geh. Ji 8.—, geb. JC 10.— 
Beitzenstein, K., bellenistiBcbe WundererK&bluugen. [Vu.lTSS.] 

gr, 8. geb. JC 6. — 
der Anfang des Leiikona des PbotioB. Mit 2 Tafshi 

in Licbtdruck. [LIV u- JU6 S.] gr. 8. geh. JK 7.— 
Sobwartz, Bduard, Cbarakterkilpre aue der antiken Literatur. 

Fiinf VortrSge. 1. Heaiod und Pindar, 2. Thukjdidea und Euripides, 

3. Sokratea und Plato, 4. Poljbios und Poseidonios, 5. Cieero. 2. Anfl. 

[VI u. 1-25 S.] gr. 8, geb. JC 2.—, geb. JC 2.60. 
SkutBcb, rr., Aua Vergils Frubzeit. [XII u. 170 S.] gt. 3. 

geh. JC i.—, geb. JC 4.60. 
Gallns und Vergil. (Aus Vergila Fnibaeit, zweiter Teil.) 

[VI n. 203 S.] gi'. 8, geb, „« 5.— . geb. .« o.SO. 
Btemplinger, Ed,, daa Fortleben der borftzischen Lyrik aeit 

der Kenaisaance. [XIX u. 476 S.] gr. 8. geh. JC 8.—, geb. „« S.— 
Weifie,0., Charakteristik der lateiniachen Spracbe. 3. Auflage. 

[VI u. 190 S.] S. geb. .« 2.80, geb. JC 3.40. 
Wanger^ L,, Die Stellvertcetung im Recbte der Papyri. Feat- 

Bcbnfl der k. k. Kii,rl-FranBens-[Iniyerailat in Graz aus AnlaB der 

JahrCBfeier am 15. November. [VI u. 278 S.] gr. 8. geh. JC 8. — 
SammluDg wissenscliafllicher Kommentare 

zu griechischen und rOmischen Schriftstellem. 

Aetna.ErklartvonS.SnDHAus. [Xu.230 8.] gr.8. geh. JK 6.— , geb. JK 7.— 
Luoretius, De rerum natura. Buch m. Srklart von R. Heiszk. [VI u 

206 S.] gr. 8. geb. JC 4.—, geb. JC 6,- 
Sophakles, Elektra. ErklElrt von 6. Kaibel, [YIH u. 310 S.] gr. 8. 

geh. ^6.—, geb. JCT.— 
P.VergiliuaMaro, Aeneis. Buoh VL Erklart von B. Nohdkh. rXI n. 

463 S.] gr. 8. geb. JC 12,—, geb. JC 13.— 
Apologeton, zwei grieehische. Von J. Geffckeh. rXLHIn. 338 S.] 

gr- 8. [D. d. Pr.] 

/TeubnerB PMIologlaeher Katalog, der eine vollstSndige tlberBicht 
Hber alle ErscheiBitngen de? VeilageB an^ 4em Gt\!\etB der klaasiacheD 
■^I(frtiiwsw2ssenBCha,it gilit, atelit jeAem ItAexte.atnAftii. 'i.^A'^'aisaeQ.1, 
anbereobaet und postfrei zur VeTtugung. 



CECIL H. GREEN LIBRARY 

STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES 

STANFORD, CALIFORNIA 94305-6004 

|650) 723-1493 

grnc:irc@sulmall. stanford.edu 

AN books are subject lo recoll. 

DATE DUE 




I 875.6 .JR12 „J;-^ 

I M. Fstil QvlntlliBnl lnsANP826Z 

StaiHord linlyor»lty_y]5:?£!?2.- 






3 6105 045 057 028