Mga Dakilang Pilipino: o ang kaibigan ng mga nagaaral

The Project Gutenberg EBook of Mga Dakilang Pilipino, by Jose N. Sevilla

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

Title: Mga Dakilang Pilipino
o ang kaibigan ng mga nagaaral

Author: Jose N. Sevilla

Release Date: February 18, 2006 [EBook #17786]

Language: Tagalog

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK MGA DAKILANG PILIPINO ***

Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
file was made using scans of public domain works from the
University of Michigan Digital Libraries.)

[Paalala ng Nagsalin: Sa orihinal na pagkalimbag, tinangal ng maykatha
ang lahat ng "n" at ginamit lamang ang ~g. Dahil ninais ng maykatha na
gamiting ang libro ng mga estudyante para sa kanilang pagaaral ay
binalik namin ang "n" sa web version para madaling basahin ng mga
kabataan ngayon. Ang plain text na edisyon naman ay hinayaan naming
manatili ang porma ng orihinal na pagkalimbag ng libro.]

[Transcriber's note: The author removed all the "n" and used tilde g
or ~g in the original publication. Since the author intended the book
as reference for students, we placed the "n" back in the web version
to make it easier to read. The plain text version however retains the
original form as it was published.]

=SA LA~GIT N~G BAYA~G PILIPINAS.=

M~GA DAKILA~G PILIPINO

o

A~G KAIBIGAN N~G M~GA NAGAARAL

SININOP NI

_Jose N. Sevilla at Tolentino_

UPA~G MAGAMIT NA AKLAT NA BABASAHÍN

UNA~G PAGKALIMBAG

MAYNILA, 1922

Limbagan nina Sevilla at mga kapatid at Kn.

MAYNILA, K.P.

HANDÓG

Sa kabataan n~g lahi~g Tagalog upa~g pakinaba~gan at mágamit na isá~g
mabuti~g basahin sa panahón n~g pagaáral.

Ang Kumatha.

A~g karapatán sa aklát na itó ay ipinamamana ko sa aki~g m~ga
pama~gki~g Emillo, Jesús, Aurelio at Predesvindo Alvero y Sevilla
upá~g kanilá~g pakinaba~gan ku~g sumapit silá sa sapát na gula~g.

José N. Sevilla.

[Larawan: JOSE N. SEVILLA AT TOLENTINO]

Nagi~g Kapitán n~g Artilleria n~g Republica Filipina
Kasa~gguni n~g «Suliranan n~g Wika»
Nagi~g Gurň n~g Panitika~g Tagalog sa Colegio «La Juventud»
Namatnugot n~g m~ga Pahayaga~g
«Buhay Pilipinas», «Malalaya~g Ma~gagawŕ» at «Katuwiran»
Nagtamň n~g Ganti~g Pala~g Medalla de Plata at Diploma
Sa Ta~ghala~g Panama Pacifico, 1915,
Sa lilim n~g ta~ghal n~g Biblioteca de Filipinas
Kasa~gguni n~g Lupo~g sa Pátakarán at Palatuntunan
N~g Una~g Kapulu~ga~g Balagtás, 1922.
Kasapi sa «Ilaw at Panitik»

=PAUNA~G SALITA=

Isa~g sulirani~g kasalukuyan na humihi~gi n~g isá~g ágara~g paglutas
ay a~g náuukol sa pagsisikap na tayo'y magkaroón n~g isá~g wika~g
pambansâ na makabibigkís n~g boó~g higpít sa atin sa isa~g
pagkakáwatasa~g ganáp sa tuló~g n~g isá~g sarili~g wikŕ, upá~g
mapapánatili~g lagi~g mainit, nagáalab at nakadádará~g yaó~g dî
mati~gkalá~g mithî na pinagbubuan n~g lalo~g mahalagá~g dugô at
itinulň n~g masasakláp na luhŕ n~g m~ga naulila doón sa m~ga bayani~g
naiwan sa ságupaan sa kadilimán n~g gabi.

A~g sanhi~g itó rin a~g pinagbuhatan n~g isá~g katagâ n~g kapulo~g na
Lope K. Santos na~g kasalukuyá~g pinagtátalunan sa Kapulungang
Balagtas niyaó~g ikalawa~g araw n~g Abril n~g taó~g isá~g libo siyam
na raán at dalawampuo't dalawa, a~g suliranin n~g pagtuturň n~g wika~g
Tagalog sa m~ga páaralan na anyá'y «anó~g aklát a~g pagáaralan n~g
ati~g m~ga batŕ sa wikŕ~g Tagalog?»

Ipinagtátapát ko~g sa kasalukuyan, ku~g may m~ga aklát ma~g Tagalog na
náuukol sa m~ga Balarilŕ n~g wikŕ ay tahás na dî tumútugón sa m~ga
pagkakáunlád n~g wika~g Tagalog dito sa dáanang taó~g ika dalawam puo
yayamá~g a~g m~ga yaón ay halos tinagalog lama~g sa m~ga aklát na
gayón din a~g urě na m~ga ibá~g wika~g Kastilá ó Ingles, n~guni't di
nagtátagláy n~g sarili~g diwŕ at m~ga paraán n~g wika~g Tagalog sa
kanya~g sini~g na sarili~g sarili.

Dahilán a~g sanhí~g itó na~g ipinagpanayám namin n~g kasalukuyá~g
Patnugot n~g Instituto de Mujeres na nagmu~gkahi sa akin, na bila~g
pa~guna~g aklát ay lumimbág muna n~g isá~g babásahi~g káwiwilihan n~g
m~ga nagáaral sa sarili~g wikŕ, n~guni't sinikap ko~g sa pagtugón sa
kanyá~g mungkahi ay yumari n~g isá~g aklát na ta~gi sa káwiwilihang
basahin ay kápupulutan namán n~g m~ga dakilá~g huwaran sa
kapitápitaga~g halimbawa~g ipinamana sa atin n~g m~ga bantóg na m~ga
kababayan na sa gálawan n~g kanila~g kalágayan, magi~g sa kapamayanán,
sa duno~g at sa kabayanihan man ó sa pagtatá~ggol n~g m~ga dakila~g
mithî, ay kinábakasán n~g tápata~g pagibig sa mutyâ nati~g Pilipinas.

A~g sa langit ng bayang Pilipinas ay nipót n~ga sa init n~g ha~gád na
a~g wika~g Tagalog ay magi~g isa~g wika~g pagbansâ, at yáyama~g a~g
napili nami~g batayán ó sáligan n~g aklát, ay a~g kagyát máukit sa
pusň n~g ati~g m~ga batŕ a~g sarisari~g aral na inii~gatan n~g m~ga
dakila~g pa~gyayari sa sarili~g lupŕ ay máituturi~g na a~g aklát na
handóg namin ~gayón ay hindi básal, bagkús isa~g hapyáw sa m~ga
násulat na~g m~ga tudli~g, bakás n~g kasaysaya~g sa m~ga dakila~g
aklát na náuukol sa mani~gni~g na dahon n~g ati~g kasaysayan ay nagi~g
pahiyas, at sa kapanahunan namán, ay sa m~ga pagyayari~g lumúluta~g
ku~g minsan ay sa bugsô n~g kapusukán, kalupitán, ó kabayanihan kayâ
na pawang may sarili~g samyô, na ku~g ibúbukód ay tahás na
pakikinaba~gan upá~g makayari tayo sa ati~g m~ga batŕ n~g m~ga diwang
malalakí, kalooba~g matitibay, kálolwá~g dî magígipň n~g m~ga panuyň
at hinuhod yáyama~g tahás na gumágaláw sa udyók na násasalig sa
pinakamara~gál sa lahát n~g udyók na dili ibá't n~g mani~gas na
pagasa~g magi~g tapát na anák n~g baya~g tinubuan.

Ihináhandóg namin sa kabataan n~g lahi~g Tagalog a~g m~ga hapyáw,
sipě, at sinóp na itó sa m~ga panitik n~g m~ga lalo~g litáw na tao~g
ami~g hinugutan n~g m~ga ináakala~g karapatdapat basahin, makilala, at
pagaralan n~g ati~g m~ga batŕ sa m~ga unang bugsô n~g pagaaral, bilang
paghahandâ sa kanilá na ma~gigí~g matitíbay na muóg n~g ati~g
ihináhandá~g baya~g malusóg, malayŕ at karapátdapat sa isa~g bukás na
malayŕ.

At sa pagasa~g a~g ta~gkilik n~g m~ga mambabasa ay igagawad sa amin,
ay lumuwal a~g sa langit ng Bayang Pilipinas, na tagláy a~g lahát n~g
kakanyahán n~g isa~g bagó~g hugis na babásahin.

Bila~g pa~galawa~g aklát na ami~g ilálathalŕ ay dî iba't "Ang aklat ng
tagalog" na málalathalŕ sa dalawá~g wikŕ, ó sa malinaw na sabi ay sa
Tagalog at Ingles, na kápagáaralan n~g m~ga lihim na iníi~gatan n~g
wikŕ, bu~ga n~g isá~g matamá~g pagsisinop. Dito ay magkatulo~g kami ni
Dr. Paul Rodríguez Verzosa, isá~g dalubhasá~g mapagsuysóy n~g m~ga
kapakanan n~g wikŕ at lahi~g Tagalog.

At pa~gatló sa taó~g itó ay isusunód namin a~g isá~g. Maikling
Balarila na kásisinupán n~g m~ga alituntunin at paraán n~g wikŕ sa
kanyá~g kakayahán, m~ga paglalapilapě sa tulo~g na~g m~ga tipik at
pagbabago n~g m~ga diwŕ n~g salitŕ sa pamamagitan n~g paguulit n~g
panti~g ó ugát kayâ sa ~gayon sa kahili~gan n~g siní~g.

Umáasa kami na sa pamamagitan n~g ta~gkilik n~g m~ga Páaralan at n~g
báya~g mahiligin sa pagaaral ay sásapit tayo sa pagkakaroón n~g isá~g
Batás na kákali~gŕ sa ati~g m~ga kathâ na ha~ggá ~gayón ay
lúluta~gluta~g sa dagat na waláng pampá~g n~g kapabayaan.

Ku~g magkakagayón ay matitiyák nami~g a~g wala~g maliw na punyagî n~g
Kapulungang Balagtas na ami~g kináaaniban ay dî naaksat maáasaha~g
pagáanihan n~g m~ga sagana~g biyayŕ.

Jose N. Sevilla.

=ALI MUDIN=

Si Ali Mudin ay isá sa m~ga lalo~g nápabantóg na Sultán sa Huló. Siyá
ay anák ni Maula na napabila~g sa m~ga lalo~g litáw na Harě sa
nába~ggít na Pulô. A~g magamá~g itó kailán ma'y hindî napasuko na~g
hukbó~g kastilŕ anó ma~g sikap n~g ginawâ upá~g lupigin a~g kanila~g
kaharian.

Na~g humalili si Ali Mudin sa kanyá~g amá ay sinikap n~g m~ga kastilŕ
na magtamó sa kanyá n~g isá~g kásunduan, at sapagka't si Ali Mudin ay
maibigín sa kapayapaan ay nagpadalŕ sa Maynilŕ n~g limá~g sugň,
niyao~g Enero n~g 1737 upá~g makipagtalo sa m~ga mu~gkahi~g kásunduan
n~g m~ga kástilŕ.

Sa m~ga sugo~g itó ay kabila~g siná Dadia Deila, Radia Poot Salikaya
at si Panduta Mahomed Ismalis. Ang m~ga sugó~g itó n~g Sultan na si
Ali Mudin ay siyá~g na~gasiwŕ sa pakikipagkásundô sa m~ga kastilŕ na
pinagtibay niya sa Huló, at sa pinagkásunduán ay nabibila~g a~g m~ga
sumúsunód:

I.--Maghahari sa dalawá~g pa~gkát na nagkakásundô a~g kapayapaan.

II.--A~g dalawá~g pa~gkát, o a~g m~ga moro at m~ga kristiano ay
magtúlulo~g na makipagbaka sa alin ma~g kaaway nila~g dalawá.

III.--Magkákaroón silá~g dalawá n~g malaya~g pagkakálakalan.

IV.--Sakali~g sino man sa dalawá~g dako ay puminsalŕ sa ka~gino man sa
kanilá o maghasik n~g sigalót sa isá sa kanilá, a~g naminsalŕ o sanhî
n~g kapinsalaan ay magbábayad sa pininsalŕ n~g isá~g halagá~g híhigín
n~g napinsalŕ.

V.--Magpapŕlitan n~g bihag.

Si Ali Mudin ay nagí~g tunay na Harě, at a~g kanyá~g kapa~gyarihan ay
kinilala n~g m~ga kastilŕ ha~gga~g sa niyáo~g taó~g 1749 ay sumirŕ sa
kásunduan a~g m~ga kastilŕ at si Ali Mudin ay nábihag at dinalá sa
Maynilŕ niyaó~g Enero n~g taó~g nába~ggit.

Sa pagkábagsŕk ni Ali Mudin ay humalili si Bantilan, isá~g dakila~g
Datň n~g panahó~g yaón.

Nanahanan sa Maynilŕ si Ali Mudin na kasama n~g kanyá~g anák na si
Israel na pinahintulutan n~g m~ga kastilŕ na makapa~garal sa Páaralá~g
San José. Sa boó~g panahó~g ipinakipamayan ni Ali Mudin sa pili~g n~g
m~ga kristiano ay nahikayat na pabinyág at a~g pa~gala~g iginawad sa
kanyá ay Fernando I.

Pagkalipas n~g ilá~g panahón, ay sinikap n~g Gobernador Obando na si
Ali Mudin ay mábalík sa kanyá~g pagká Harě, at si Ali Mudin kasama
n~g ilá~g sasakyá~g punô n~g kawal ay tumulak na patu~go sa Huló
binaka nilá a~g m~ga kutŕ roón ha~ggá~g sa na~g dî na máipagta~ggol
n~g m~ga moro ay kanilá~g napasukň at isá~g panibago na namá~g
kásunduan a~g linagdaán n~g m~ga moro at n~g m~ga kagawád n~g m~ga
kastilŕ.

A~g m~ga sasakyán ay lumayag na patu~go sa Zamboanga at sa pagka't di
nakasama si Ali Mudin sa m~ga kastilŕ sa pagtulak na yaon ay
sinapantahŕ n~g m~ga kastilŕ na siyá ay nagtaksíl, at siyá, kasama n~g
mahigit na dalawá~g daá~g kasamahán ay dinakip at mulí~g ibinalik sa
Maynilŕ at ibinila~ggô sa Fuerza de Santiago.

Buhat noón ay pinasimulán na n~g m~ga kastilŕ a~g walá~g maliw na
pagbaka sa m~ga moro; ~guni't pawa~g walá~g tagumpáy na masásabi na
kanilá~g tinamo sa Timog n~g Kapuluan.

Hinilí~g ni Ali Mudin sa m~ga kastilŕ na a~g kanyá~g anák na si Fatima
ay pahintuluta~g makapagbalík sa Huló, niyaó~g Febrero n~g 1753 upá~g
magsikap sa ikapagharě n~g kapayapan doón, at a~g gayó~g kahili~gan ay
dini~gig at pinahintulutan n~g m~ga kastilŕ; bila~g bu~ga n~g
paglalakbáy na itó ni Fatima ay nagtamó siyá n~g isa~g sulat buhat kay
Bantilan na nagsasabi~g si Ali Mudin ay pabalikin sa Huló, upá~g
maghari~g mulî róon at lumagdâ sa isa~g bago~g kásunduan a~g dalawá~g
dako~g dati~g magkaaway na m~ga moro at kastilŕ. A~g lahat n~g
kahili~gan ni Bantilan ay dingi~g n~g m~ga kastilŕ, subalit hinilí~g
na si Ali Mudin ay palayain ~guni't mamámalagě sa Maynilŕ sa pili~g
n~g Arzobispo Rojo na siyá~g kumuha sa kanyá sa Fuerza Santiago at
nagbigáy sa kanyá n~g isá~g táhanan at m~ga lingkód.

Niyaó~g 1762 a~g Maynilŕ ay sinalakay n~g m~ga Inglés at si Ali Mudin
sa pili~g n~g limampuô katao ay lumabás at nakibaka~g kasama n~g m~ga
kastilŕ sa bago~g kalaban na dumadagsâ at humuhugos sa kamaynilaan.

Ipinamalas ni Ali Mudin a~g isá~g dî karaniwa~g katapa~gan na katutubň
n~g m~ga moro at lubha~g marami~g Inglés a~g kanilá~g pinuksâ bagá
ma~g a~g Lunsód ay napasok at napasukň. A~g m~ga Inglés ay dî naglaón
sa Maynilŕ at sa kanilá~g paglayas, sa kautusan ni Simon de Anda at
Zalazar ay pinapanumbalik si Ali Mudin sa Huló upa~g muli~g lumuklók
pa kanyá~g luklukang harě.

Gumawâ n~g isá~g lína~gin sa Balamba~g a~g m~ga Inglés na kanilá~g
linibid n~g matitibay na kutŕ at sa dî pagkawilě dahilán sa a~g sigáw
ay dî nilá matagalán ay lumipat sa isá~g pulô na malapit sa Huló. A~g
ganitó~g pa~gyayari ay dî minabuti n~g Sultan Mahomed at ni Israel na
anák ni Ali Mudin, sapagka't dî nilá matiís na a~g kanilá~g lupaín ay
ariin n~g m~ga banyagŕ; at naghanáp silá n~g isá~g kátaó~g
ikapagtatabóy sa m~ga ma~ggagagá.

At a~g panahó~g itó ay dumatí~g niyaó~g bihagin n~g m~ga kawal na
Inglés si Dato Tente~g, isá sa m~ga malalakás at pinaníniwalaa~g Datň,
at isá sa m~ga maiinit na araw n~g Marso niyaó~g 1772 na~g makalayŕ na
si Tente~g, ay nakipagalám sa m~ga iba~g Datň na siná Dakula at
Zama~ggo-Isaák, kasama n~g ilá~g kawal na sumalakay sa kinalalagyán
n~g m~ga kawal na Inglés, at sa ganitó~g ságupaan ay na~gágsitakas a~g
m~ga Inglés sa m~ga ba~gká~g lundáy na pinaghábol n~g mabibilís na
sasakyá~g moro. Sinikap n~g Gobernador na Inglés na makipagkásundô,
~guni't dî tinalima n~g m~ga moro at silá ay ipinagtabuyan at sa
pagtakas ay na~gaiwan nilá a~g kanilá~g m~ga sasakyán, m~ga kanyón,
baril at apat na puô at apat na libong piso.

Namatáy si Ali Mudin sa Huló, n~g boó~g kasiyaha~g loób, sapagka't
náitabóy niyá a~g m~ga manlulupig sa kanyá~g bayan.

Si Ali Mudin ay nagí~g tudláan n~g dî kawasa~g pagha~gŕ n~g kanyá~g
m~ga sŕkop.

[Larawan: Ali Mundin]

=RAHÁ SOLIMAN=

Bago nagí~g Rahá si Solimán, ay nagí~g katulo~g muna sa pa~ga~gasiwŕ
n~g m~ga súliranin dito sa Maynilŕ, ni Rahá~g Matandâ.

Si Lakán Dulŕ na nanánahanan sa Tundó ay siyá niyá~g kasama. Itó ay
na~g kapanáhunan ni Rahá~g Matandâ na~g taó~g 1570. Noón ay isá~g
pulutó~g na~g m~ga sasakyá~g kastilŕ na pinamumunuan ni Martin de
Goití at Juan de Salcedo a~g dumao~g sa luók n~g Maynilŕ. Niyaó~g
una~g datí~g dito niná Goití ay dî sila nakalunsád pagdaka. A~g
Maynilŕ, ay may matitibay na m~ga muóg at sila'y pinaputukán at
sinagupŕ.

Nabalitaan niláng isá sa m~ga makapa~gyarihan doón ay si Solimán,
kaya't nagpadalá sina Goití rito n~g sugň na nagsásaysáy na silá'y dî
naparito upá~g makidigmâ kundî upá~g makipagkásundô, at a~g ganitó'y
tinugón sa pamamagitan n~g sugň, na a~g Hari sa Maynilŕ ay nagnanasŕ
n~g makipagkaibigan sa m~ga kastilŕ.

Pagta~ggáp ni Goití n~g paklí ni Solimán ay nasók siyá at a~g kanyá~g
m~ga tao sa ilog n~g Pasig at silá'y lumunsád sa isá~g baybáy na
itinakdâ n~g Harě. Sinalubo~g silá ni Raháng Matandâ at nakipagkamáy
sa kanilá, pagkaliban n~g ilá~g sandali ay dumatíng si Rahá Solimán
at nakipágkamáy din ~guni't nagpasubalě n~g gayari: «Kamí ay
nagnánasa~g makipagkaibigan sa m~ga kastilŕ samantala~g silá'y mabuti
sa amin; ~guni't mahíhirapan silá n~g gaya n~g hirap na tiniís na n~g
ibá, kailán ma't nasain nilá~g kami'y alisán n~g puri».

Pagkaraán n~g ilá~g araw si Goití ay nagkula~g sa pagkakáibigan sa
pagpapaputók n~g kanilá~g kanyón, at si Rahá Solimán ay napilita~g
magbago n~g kilos. Ipinawasák nitó a~g m~ga sasakyán nina Goití at
ipinapuksâ a~g kanyá~g m~ga kawal.

Nápakabuti a~g pagtata~ggól sa m~ga kutŕ at dî nagawâ na~g m~ga
kastilŕ a~g makapasok agád, ~guni't na~g ma~gasalantŕ a~g m~ga tao ni
Solimán at maubos na a~g m~ga punlô ay napipilan din. At na~g makuha
n~g m~ga kastilŕ a~g Maynilŕ ay sinalakay a~g bahay ni Solimán at
dito'y nátagpuán nilá a~g isá~g mainam na gusali, maiinam na
kasa~gkapa~g sigay, m~ga damit na mariri~gal na nagkakahalagá n~g may
23.000 piso.

Hindî nagtaksíl kailán man si Solimán, gaya n~g ipinararata~g sa kanyá
n~g m~ga kastilŕ. Siyá'y tumupád lamá~g sa kanyá~g dakila~g
katu~gkulan na makibaka sa sino ma~g magnánasa~g sumirŕ n~g kanyá~g
kapurihá~g pagkaharě, at yáyama~g a~g m~ga kastilŕ ay siyá~g
nagpasimulâ n~g pagbabaka, ay siyá ay nagta~ggól lama~g at natalo,
~guni't hindî kailán man nagtaksíl.

A~g kanyá~g pagibig sa sarili~g Lupŕ ay nagudyók sa kanyá~g makibaka
at siyá ay nakibaka dahil doón.

Ku~g saán mákikita~g ang pagguhň n~g kaharian ni Solimŕn ay uta~g sa
kagahaman n~g isá~g lahi~g ma~gaalipin; sa isá~g pámahalaá~g
pinagágaláw n~g lakás n~g lakás at di n~g lakás n~g katuwiran.

Kawawa~g baya~g maliliít na linúlupig at ginágahasŕ n~g malalakíng
bansâ.

A~g daigdíg ay patu~go sa pagunlád, at buhat niyaó~g 1914 na gahasain
a~g Belhika, ang malalakí~g Bansâ ay nagsasapě at ipinagta~ggól a~g
katwiran n~g maliliít na bayan. Panibago~g kilos sa daigdíg na bu~ga
n~g mayama~g diwŕ n~g dakila~g Wilson sa kaamerikahan.

[Larawan: Raha Soliman]

=RAHA LAKAN DULA=

Si Rahá Lakán Dulŕ ay isá sa m~ga lalo~g bantóg na namunň sa Bayan
n~g Tundó. Siyá ay isá sa m~ga kasan~gguně ni Rahá Matandâ, si Lakán
Dulŕ ay siyá~g Pámumuán n~g panahó~g siná Legaspi ay dumaó~g sa ati~g
lunsód, niyaó~g taó~g 1571. Na~g sumapit si Legaspi sa ati~g Lupaín at
lumunsád sa Tundó ay nátagpuán niyá~g dito'y naghaharě a~g kapayapaan,
namámayaně a~g matatalino~g m~ga batás, at may matitíbay na muóg na
pana~ggól sa ma~gagsísisalakay.

Kiníkilala~g Harě rito si Lakán Dulŕ n~g m~ga kanugnóg na lupaín, at
a~g kaniyá~g na~gasásakupan ay bumábayad sa kanyá n~g buís at lagí~g
tapát sa kanyá, magí~g sa kapayapaán at magí~g sa digmâ. A~g m~ga
sasakyá~g insík at Hapón na dumaó~g dito ay pawa~g nagbábayad n~g
buwís kay Lakán Dulŕ, bago lumunsád at ma~galakal sa tagarito.

Kinilala rin namán ni Legaspi a~g kapa~gyarihan ni Lakán Dulŕ at
gumawâ silá n~g Sa~gusapan at pagkarán n~g ilá~g panahón si Lakán Dulŕ
ay nagí~g kakampí n~g Espańa. Tumulo~g si Lakán Dulŕ sa pagtátatag
dito n~g m~ga táhanan n~g m~ga kastilŕ at pagkaraán n~g ilá~g panahón
siyá at a~g kanyá~g m~ga anák ay napabinyág na lahát. A~g pa~gala~g
iginawad kay Lakán Dulŕ ay Carlos.

Niyaó~g taó~g 1574 na a~g lupaí~g itó ay salakayin ni Limaó~g, isá~g
insík na tulisá~g dagat, a~g Rahá~g itó at a~g kanya~g m~ga anák ay
nakilaba~g kakampí n~g m~ga kastilŕ sa m~ga insík na nagsisalakay.
Napauro~g siná Limaó~g n~g m~ga kampón n~g Rahá Lakán Dulŕ at a~g m~ga
itó ay nagtatag n~g kanilá~g kaharian sa Pa~ggasinán at doó'y
pinágusig silá n~g hukbó ni Lakán Dulŕ ha~ggán~g nápatayán silá n~g
kay rami~g alagád at náitaboy silá sa labás n~g m~ga lupaí~g sakop n~g
Rahá~g Tagalog na itó na nagpakita n~g gayón na lama~g tapa~g.

Si Lakán Dulŕ ay nagkaroón n~g tatló~g anák na lalaki at siyá at a~g
kanyá~g m~ga anák sa kapanahunan ni Lavezares niyaó~g 1572 ha~ggá~g
1575 ay patuloy silá~g nagi~g katúkatuló~g sa pagpapalaganap n~g
kakristianuhan sa Kagayán, Kamarines, at Zambales; a~g kanyá~g apó~g
si Makapagál ay isá sa lumitáw sa tanán niya~g m~ga kamaganak. Si
Makapagál sa kanyá~g katápatan sa Espańa ay ginawá~g «Maestro de
Campo» at pagkatapos noón ay nagi~g Heneral siya sa Apalit, Arayat at
m~ga kabundukan n~g Zambales.

Na~g magkáalít a~g m~ga kapampa~gan at m~ga pa~ggasinán ay dî naapulŕ,
samantala~g hindî namagitan si Makapagál; at na~g mulí~g sumalakay a~g
m~ga insík sa kapanahunan ni Heneral Figueroa ay hini~gî a~g tulo~g ni
Heneral Makapagál at itó a~g humawě sa nagsisisalakay.

Sa pagkilala sa dakila~g tulo~g ni Heneral Makapagál sa Espańa ay
silá'y tinimawŕ n~g m~ga kastilŕ sa anó ma~g bayarin sa Pámahalaán at
a~g lahát n~g kanyá~g kamaganakan ay gayón din. Itó'y namarati
ha~ggá~g sumapit a~g taó~g 1883.

Si Rahá Lakán Dulŕ ay isá sa m~ga lalo~g kilala~g harě sa kapanahuna~g
yaón n~g ati~g kasaysayan. Nagí~g kakampí siyá n~g m~ga kastilŕ sa
pagká't naniwalŕ siyá~g a~g m~ga kastilŕ ay magigi~g tapat sa
kásunduan at pa~gakň. Tumulo~g siyá sa pagsalasŕ sa nagsisalakay na
m~ga nagnánasa~g magharě rito at sakupin a~g kanyá~g a~gkán; at lagě
siyá~g tumulo~g sa pagapulŕ n~g m~ga himagsikan, sapagká't inŕakalŕ
niyá~g a~g gayón ay nagguguhň lamá~g n~g kapayapaán n~g kanyá~g m~ga
sakop.

Ku~g a~g m~ga kastilŕ ay hindî tumupád sa pa~gakň at sumirŕ sa
sa~gusapan, ay hindî kasalanan ni Lakán-Dulŕ; kasalanan n~g kasakiman
na náaayos sa símulain ni Bismárk na a~g maliliít ay talaga~g kákanin
n~g malalakí.

Samantala~g hindî naghaharě a~g pagkakapantáypantáy n~g m~ga tao sa
haráp n~g katuwiran at a~g kawagasán ay isá~g kabaita~g násusulat
lamá~g at dî ginágampanán n~g lahát at bawa't isá, talagá~g a~g
kapa~ganiban sa m~ga maliět na Bansŕ ay lagi~g nakabalŕ.

Itó ang dakila~g gáwain n~g m~ga tao n~g Daigdigan.

Itó a~g simulai~g nasa~g pairalin n~g dakilai~g Wilson na~g siya'y
mamagitan sa nagiinapóy na digmaan sa Europa.

Anó a~g malay natin ku~g yaón din a~g ma~gi~g matibay na sáligan n~g
ganáp natí~g kasarinlán.

=TOMAS PINPIN=

Laki~g kapabayaan at kapabayaá~g lubhá~g pumipinsalŕ sa ati~g
pagkabansá~g liná~g a~g pa~gyayari~g a~g ati~g m~ga dakilá~g tao ay
nálibí~g sa limót at walá~g nagukol kahit na hapyáw man lama~g na
pagbabalitŕ sa kanilá~g m~ga kabantugan. A~g limba~gan ay isá~g
dakilá~g biyayŕ sa katauhan, sa pagka't túnay na mabisa~g katulo~g sa
paglálaganap n~g m~ga mithí~g bu~ga n~g m~ga kisláp n~g diwŕ n~g tao
~guni't katakátaká mandín na a~g káunaunaha~g manlilimbág dito sá
Kapuluán ay hindî naka pagpapamana sa atin n~g haláw man lama~g n~g
kanyá~g buhay, subalě't gaya n~g a~g m~ga dakilá~g pa~gyayari ay
nagiiwan n~g m~ga dakilá~g bakás gayon a~g na~gyari sa ati~g
kababaya~g itó na pinagúukulan ~gayon nitó~g maigsí~g úlat.

A~g limbagan ay isá~g dakila~g biyayŕ sa katauhan, biyaya~g mabisa~g
katulo~g sa paglalaganap n~g m~ga kaha~gaha~gá~g kisláp n~g diwŕ na
higit sa dagidab na sumasakaalaman n~g lahát at napapanatili at
nagágamit at sunodsunoran sa kapakanán n~g katauhan.

Ku~g a~g limbagan ay isá~g tunay na biyayŕ sa katauhan, dísapalŕ ay
karapatdapat na pagpugayan at handugán n~g isá~g ganáp na pagturi~g
a~g m~ga taó~g na~gákatulo~g sa pagpapalaganap niyaón. Si Tomás
Pinpin, sa ~gayon sa m~ga kasulata~g amí~g násuysóy ay siyá~g
káunaunaha~g Tagalog na naglaganap n~g limbagan sa dako~g itó n~g
daigdigan.

Kilalá at nahihigi~gan na siyá'y isá~g Tagalog at káunaunaha~g
manlilimbág dito sa Filipinas at Tagalog na may díwa~g liná~g sa
itinítímpalák n~g káunaunahá~g aklát na «Libro~g Pagáaralan n~g m~ga
Tagalog n~g Wika~g Kastilŕ» subali't hindî nákikilala gaya n~g malao~g
dî nábalitaan a~g kanyá~g pa~galan, sa pagká't walá~g nagukol sa kanyá
n~g isá~g karapat dapat na gunitâ.

A~g ganitó~g m~ga kapabayaan ay dî dapat mamarati, sa pagká't lubha~g
pípínsalŕ sa ati~g pagkabanság kasalukuya~g tinátawaran at ayaw
kilalanin.

N~guni't sino si Pinpin? Kailan siyá ipina~ganak? Saang bayan siyá
Sumibol?

M~ga tano~g na dî matugón n~g tiyakan at walá~g m~ga kasulatan maturól
yayama~g a~g karamihan n~g mápagsasá~ggunia~g tálaan sa m~ga Simbahan
ay nalipol at na waldás n~g ati~g m~ga himagsikan. Hindî máaari~g
malimutan, hindî dapat malimutan a~g m~ga dakila~g gawâ n~g m~ga lalň
pa~g dakila~g tao na gaya ni Pinpin. Sa kanyá~g aklát ay matítiyák a~g
kanyá~g sikháy na tayo'y mákawatas n~g na~gamiminunň sa atin at n~g sa
gayó~g paraán ay tahás nati~g mákilala a~g kanilá~g urě, kara~galan at
diwŕ dahilán itó~g sukat na, upá~g si Pinpin ay mákintál sa pusň n~g
taná~g pilipino at magsikap na siyá'y mákilala at pag-aáralan. Umanó'y
tubo~g Abukay, sakóp n~g lalawiga~g Bataan niyaó~g lalawigan
pinakípamuhayam ha~ggá~g sa huli~g sandalî n~g ati~g dakila~g
Balagtás; niyaó~g lalawiga~g sinibulan n~g isá~g utak na hina~gaan n~g
Daigdig na ha~gga~g sa kamatayan ay pawa~g kara~galan sa kanyá~g buhay
a~g idinudulot sa kanyá~g sarili~g lupŕ, n~g kagala~g-gala~g na
Arellano.

Sa~gayon sa isá~g aklát na kanyá~g sinulat, si Tomás Pinpin ay tao~g
Bataan, dátapuwa't dî maturól na~g tiyakan ku~g alí~g bayan sa Bataan
a~g kanya~g kinákitaan n~g una~g liwanag; kapabayaan n~g ati~g m~ga
pa~ganay na sanhî ~gayón n~g kapinsalaá~g itó, bagá ma~g dî íilán a~g
nagsásabi~g a~g kababaya~g itó ay tubň sa bayan n~g Abukay.

Talagá~g a~g m~ga dakila~g tao ay pinagaagawán n~g m~ga bayan, gaya
halimbawŕ n~g na~gyayari sa ati~g Balagtás, na aná~g m~ga tagá Udyó~g
ay anák itó n~g baya~g yaón, baga má~g a~g m~ga kasulatá~g nátuntón
n~g masipag na mánunuysóy na si G. Hermenegildo Cruz ay tumítiyák na
a~g ati~g Makatŕ ay tubň sa Pa~ginay, sakop n~g Bigaa, Bulakán.

Saan ma~g bayan sumilá~g si Pinpin, ay nakasísiyá na sa amin a~g
matiyák na siya'y isá~g Tagalog at siyá~g káunaunaha~g manunulat na
naghandóg n~g isá~g mahalagá~g aklát n~g sini~g, sa kapakinaba~gan n~g
kanyá~g m~ga kalahi.

Uta~g sa masikap na mánunulat na si G. Manuel Artigas, a~g muli~g
pagkálimbág n~g «Librong Pag-aaralan Ng Mga Tagalog Ng Wikang Kastila»
sa kanyá~g «La Primera Imprenta en Filipinas» at doón ay mabábakás n~g
m~ga mairugin sa m~ga kabantugan n~g ati~g m~ga kababayan a~g m~ga
mahahalagá~g aral n~g ati~g Pinpin sa kanyá~g mahalagá at pan~ganay na
aklát na may gayó~g uri na kabantugan n~g pánitika~g Tagalog.

Sa kanyá~g pagkamanlilimbág ay natitiyák na siyá ay nagí~g isá~g
matapát na aralán ni Parě S. José, at sa isá~g maigsí~g bugsô n~g
panahó~g ikinatatag dîto n~g limbagan ay nakápaghandóg agád n~g
mayama~g bu~ga n~g kanyá~g diwŕ. Niyaó~g 1610 na limbagin a~g kanyá~g
aklat ay nagtamó, n~g malugód na papuri ni Pari Roque Barrionuevo sa
kanyá~g mu~gkahi upá~g bigyá~g pahintulot at sa ilá~g katagâ ay
kalakip itó~g: «Y es mucho de estimar por ser su autor un natural
tagalog.»

Siya a~g nagi~g Patnugot n~g uná~g limbagan dito sa Pilipinas magbuhat
niyaó~g taó~g 1610 gaya n~g mátataluntón sa «Arte y Reglas de la
Lengua Tagala» at a~g ganitó~g tu~gkulin ay ginampanan niyá han~gá~g
sumapit a~g taó~g 1630, at na~g lumipas a~g ilá~g panahon ay lumipat
siyá sa Limbagan n~g m~ga Pari~g Hesuitas niyaó~g 1637 ha~gga~g 1639.

Si Tomás Pinpín n~gâ sa~gayon sa m~ga nátataluntó~g balitŕ ay siyá~g
matandá~g kapatid n~g ati~g m~ga manlilimbág na dî nagaksayá n~g
panahón at nagi~g sáligan a~g katiyagaán ha~ggá~g sa magí~g isá~g
dalubhasa~g tagapagpanuto n~g kanyá~g m~ga kapanahón gaya n~g mákikita
sa katagá~g ami~g sísipiin dito sa kapakinaba~gan n~g ami~g m~ga
mambabasa: «Dí baquin ang langgam ay nacararating sa cacaon~gin ay
bahaguia n~g macalacad.»

Mahalaga~g aral na magagawá~g isá~g mainam na sáligan upá~g sapitin
a~g alin má~g matataás na indayog n~g pá~garapín.

At itó~g sumusunód; «ay lalo ring iquinapagpilit nang loob cong tayong
lahat ay paraparag macaalam nang uicang Castila ay ang caloloua nating
ay nang maiquinabang sa P. Dios nang Canyang mga Auaauang marami».

Ku~g saan mapagkikita~g sa kanyá~g banál na pananampalataya ay dî niya
naligtaan a~g m~ga kalahě na dî makinaba~g n~g biyayŕ noón.

Ku~g a~g na~gáuna sa atin ay nagsikap na magpamana sa m~ga sumisiból
n~g bahagyâ man lama~g ulat tu~gkól dito sana'y nápagaralan natin
gayón a~g m~ga dakila~g halimbawŕ sa ati~g kapakinaba~gan.

Ku~g isá~g araw ay makasapit ka giliw na mambabasa sa Liwasa~g
Cervantes at doón ay makita mo a~g isá~g bantayog ay masdán mo si
Pinpín na nakapakň a~g matá sa lupŕ at tila may mahalagá~g bagay na
ináaninag; ináapâ niya marahil ku~g a~g nagi~g bu~ga n~g limbagan sa
kanyá~g tinubua~g lupŕ ay nagí~g isá~g biyayŕ ó naghatíd sa
kapa~ganyayaán. Nálalamán niyá~g a~g limbagan ay isá~g mabilis na
pakpák n~g diwŕ upá~g a~g bu~ga n~g kanilá~g m~ga likhâ ay magtawira~g
walá~g pa~ganib sa malalawak na karagatan n~g daigdigan, nálalaman
niyá~g a~g limbagan ay isá~g mabutí~g paraán upá~g a~g lahát n~g m~ga
pa~gyayari ay huwág máliblib sa ma~gágsísisibol na áapuhin, at itó a~g
kanyá~g ginawâ ku~g kayâ kahit hapyáw, ay siya'y ati~g nábabalitaán
~gayón. N~guni't dî dapat mákailâ sa atin a~g pa~gyayari~g a~g
limbagan ay isa~g mabisa~g katulo~g sa paninira~g puri.

Nariyán a~g isa~g tao~g nagpagál sa kapakinaba~gan n~g kanyá~g baya~g
tinubuan.

=Francisco Baltazar (Balagtas)=

[Larawan: Francisco Baltazar]

Hindi maáari~g sumulat n~g ukol sa pánitika~g Tagalog na~g dî
bába~ggitín a~g pa~galan n~g dakila~g Makatŕ n~g Wika~g Tagalog, n~g
Harě n~g m~ga ma~gaáwit, na si Francisco Baltazar.

A~g maykathâ n~g «Florante at Laura» ay isá sa m~ga nápilě at namukód
na higít sa isá~g mani~gní~g na talŕ at karapátdapat na mápapili~g
kina Goethe, Virgilio, Dante Aligieri na pinípigi~g n~g m~ga «Diosa»
sa kanyá~g dula~g, na dî nadádaluhán nino mán kundî n~g m~ga tunay na
diwŕ lamang n~g m~ga lahě.

Si G. Hermenegildo H. Cruz ay nagukol sa kanyá n~g isá~g mahalagá~g
aklát na kátataluntunán n~g kanyáng m~ga lálo~g lihim na pina~gdaánan
at búhay. Si G. Epifanio de los Santos Cristóbal sa pagsasálin n~g
kanyá~g «Florante at Laura» sa wika~g kastilŕ ay naninop n~g boó~g
panítiká~g Tagalog magbuhat n~g 1593 ha~ggá~g 1886, upáng sa gitnâ n~g
masayá~g halamanan n~g pánitiká~g Tagalog ay pagitawin siyáng isá~g
maba~gó at kaha~gaha~ga~g buláklák noón na a~g samyô ay walá~g
pagkapawi.

Sa pánitíká~g Tagalog ~gâ ay si Balagtás a~g dakilang ta~gláw at sa
m~ga tilamsík n~g kanyá~g liwánag ay sukat mabuô a~g lalo~g maririkit
na kathain. Siyá'y ipina~ganák niyaó~g ika 2 n~g Abril n~g taó~g 1788.

Anák palibhasŕ n~g m~ga tunay na Tagalog, si G. Juan Balagtas at Juana
Cruz, at kumita n~g una~g liwanag sa m~ga lupaí~g Tagalog. Sa
Pa~ginay, Bulakán, a~g si~gáw dito na lumílikhâ n~g m~ga túlain ay
gumisi~g sa kanyá~g diwa~g sila~ganin na umawit tuwi na; ~guni't isáng
pagáawit na nagbabadhâ n~g m~ga dakilŕ at lagi~g kapanahó~g m~ga aral,
gaya n~g sabi ni G. Lope K. Santos, na a~g kanyáng m~ga katagŕ sa
«Florante» ay isá~g ebanhelyo sa m~ga a~gká~g Tagalog na naníniráhan
sa m~ga tagó~g nayon nitó~g Kapuluán. A~g «Florante» ay inawit,
binasa, pinaki~ggan, at tinándaán, ínulítulit na tandáan at awitin
n~g na~gakári~gíg na dî maruno~g bumasa, upáng matándaán at tuwî na'y
talúntunin at paganihan ang kanyá~g mayama~g diwŕ n~g ikapapanuto at
ikapagigi~g mapalad n~g madlâ.

Aní Mariano Ponce, si Balagtás ay «a~g Principe n~g m~ga Makata~g
Tagalog», at aní Dr. José Rizal, na~g tukuyin a~g kanyá~g walá~g
kamátaya~g awit: «Ang Florante ay isá~g kathâ sa wikang Tagalog, na~g
kapanáhuna~g a~g wika~g Tagalog ay lumulusog at dumídi~gal».

Nagaral si Balagtás gaya n~g lahát n~g m~ga tubň rito sa atin n~g m~ga
una~g dako, sa «Cartilla», «Misterio», «Trisagio» at «Doctrina
Cristiana», m~ga aklát na ginágamit sa m~ga unang bugsô n~g pagaaral
na~g kanyáng kapanahunan.

Anák dukhâ palibhasŕ at iniwi sa duyan n~g karálitaán, ay dî nagawá~g
lina~gin na~g gaya n~g kanyáng hilig a~g sarili~g muně at napilita~g
a~g lakás niyá ay ilako~g agád, at yama~g wala~g anó ma~g kata~gia~g
gáwain na mapagukulan sa pag~gagdóg buhay, ay minabuti~g mások na
alilŕ sa isá~g maganak sa Bayan n~g Tundó, málapít láma~g sa
kamayniláan (Atenas)[1] na ku~g saán ninánasa~g tuklasín a~g m~ga
una~g balitŕ n~g karunu~gan. Bukál palibhásŕ ang kabaitan at
pagkámasúnurin, biyayŕ na ikinapata~gě tuwî na n~g m~ga salát sa
ginhawa, ay kinálugdan siyá n~g kanyá~g m~ga pa~ginoón, at siyá
kinali~ga~g tulad sa anák na tunay. Pinápa~garal siyá sa Páaralá~g San
José, at doó'y kinápansinán siyá n~g isá~g siból na kata~gian sa
pagtulâ at isá~g dî karaniwa~g talino na ikinámahál sa kanyá n~g m~ga
Gurô roón.

Niyaó~g 1835, ay nanahanan siyá sa Pandakan, at binatŕ siya palibhasŕ,
ay linigalěg ang kanyá~g pusň n~g himalá~g gandá ni M. A. R. (María
Asunción Rivera) isá~g magandá~g dalaga~g Tagalog na kinabalisahan n~g
taná~g binata~g kapanahón.

Dayo siyá palibhasŕ sa baya~g Pandakan, ay pina~gimbuluhan siyá n~g
m~ga binata~g binihag din n~g kagandahan ni María, at a~g m~ga
kabasa~gál (Adolfo sa kanyá~g awit) ay lumikhâ n~g m~ga pakanâ na
kanyá~g ikápapahamak han~gá~g siyá'y másadlák sa dilím n~g isá~g
kakilákilabot na bílanguan.

Sa palihá~g itó n~g hirap, na ku~g saán linílikhâ a~g m~ga dakila~g
kálolwa, ay dito binuô a~g walá~g kamataya~g «Florante at Laura»,
tulad kay Victor Hugo n~g Francia na sa kadilimán n~g isá~g
bilan~gguan sa Bruselas kinathâ a~g isa sa kanyá~g m~ga dakila~g aklát
na pinamatá~g «Napoleon, el pequeńo:»

Na~g tamuhín niyá a~g layŕ ay nanahanan siyá~g mulî sa makasaysaya~g
bayan n~g Tundó, at dito ay nakilala niyá a~g isá~g babai~g guró sa
sini~g n~g pagtulâ, si ali~g Mandi~g (Agapita Bernardo Rivera) at a~g
balitan Husén Sisiw na lubós masásabi~g siyá niyá~g una~g
pinagpara~gálanan n~g kanya~g kinathá~g awit bago limbagín.

Sa atas n~g likas na pagnánasa~g tumuklás n~g kaligayahan sa silo~g
n~g ibá~g la~git ay tinawíd niyá a~g luok n~g Maynilŕ at nanirahan
siyá sa Bala~gŕ at nások na tagasulat sa Hukuman, at sa m~ga pistá n~g
bayan sa m~ga nápabantóg siyá~g lubhâ sa kanyá~g m~ga maririkit na
«Moro-moro» na siyá~g ta~gi~g liba~gan n~g m~ga panahó~g yaón.

Niyaó~g 1842 ay lumipat siyá sa bayan n~g Udyó~g at dito tinamaán n~g
kanyá~g malas a~g isá~g babai~g pumukaw na mulî n~g kanyá~g pusň si
ali~g Juana Tiom~gbe~g, isá~g maharliká~g babai na nábihag n~g kanyá~g
sinumpaán n~g isá~g wagás, dalisay at dî magmámaliw na pagibig.

Aná~g kanyá~g m~ga anák na nabúbuhay pa ha~gga ~gayon na dinalaw ko~g
sadyŕ upa~g makilala, ay náririníg, nilá, umano, sa kanila~g tatay ku~g
nanínibughô a~g kanila~g nanay, na a~g M. A. R. sa «Florante» ay hindi
María Asunción Rivera, na lubha~g pumúpukaw n~g kaligaligán ni ali~g
Juana, kundî María Ana Ramos. Ku~g saán mapagkíkita~g a~g Makatŕ ni
Laura ay nátututo ri~g mama~gkâ sa dalawá~g ilog.

Si Francisco Balagtás, ay nagí~g maginoó sa bayan n~g Udyó~g, at
siyá'y nagtagláy n~g m~ga katu~gkula~g «Juez Mayor de Sementera» at
«Teniente Mayor».

Sa isá~g kapusukán n~g loob ay ginupitán niyá n~g buhók a~g isá
niyá~g alila~g babai, na nagí~g daán n~g isá~g panibago~g pagúusig sa
kanyá at mulí~g idinalaw sa mapá~gangláw na silid n~g bila~gguan.

Ang ibon ay kahit piitín sa isá~g kulu~gá~g bakal ay dî napipigila~g
umawit, at si Balagtás ay gayón, sa loób n~g nápipiníd na bíla~gguan
na pawa~g pa~gláw a~g naghaharě, pawa~g mukhŕ~g na~glílisik, pawa~g
luhŕ, at kadalamhatían sa pagkákawalay sa m~ga kapilas n~g búhay, sa
gitnâ n~g búhay na yaón, a~g kanyá~g panitik ay dî na~glumó at a~g
kanyá~g «La India Elegante y la Negrita amante», a~g «Orosman at
Záfira» at ibá pá~g kathâ, ay binuô niyá roón, at lumwál sa maliwanag
at nagpáyaman n~g pánitiká~g Tagalog.

Na~g tamuhín niyá~g pamulî a~g layŕ ay dinatnán niyá~g hughóg na a~g
kanilá~g kabuhayan dahil sa malakí~g usapí~g hinaráp n~g kanyá~g
asawa, at salamat sa kanyá~g m~ga kathâ at nabigyán niyá n~g
maginhawa~g kabuhayan a~g marami niyá~g anák na na~ga~gaila~gan n~g
kanyá~g arugâ.

Magsalitá n~g nanúkol sa kabuhayan n~g dakila~g Hari n~g Tula~g
Tagalog ay na~ga~gahulu~gá~g gumawâ n~g sapagka't walá~g dakila~g
bu~ga n~g lahát n~g tanyág na panitik na hindî kumadlô sa m~ga dakilŕ
niyá~g simulain, walá~g káliliklika~g nayon na hindi umáawit n~g
kanyá~g «Florante»; walá~g sa~ggol na iniwi sa lilim n~g la~git n~g
Pilipinas na hindi ipinaghele n~g kanyáng m~ga magagandá~g tulâ;
walá~g dakila~g hatol na iginawad a~g m~ga nunň sa kanilá~g m~ga apó
na hindî sa simulain ni Balagtás hinugot; walá~g anóma~g paálaala n~g
kaibigan sa kaibigan na hindî nába~ggit a~g m~ga katagá ni Balagtás;
anó pa't si Balagtás at a~g mabuti~g gawî ay magkapatid na tunay.
Kaáliwan n~g na~galulunos, pambúhay sa na~glúlupaypáy na pusň, panuto
n~g nagasa kamalian, at dakíla~g guró n~g lipi~g Tagalog.

Tinawag siyá sa sinápupunan ni Bathalŕ niyaó~g iká 20 n~g Febrero n~g
tao~g 1862, ~guni't a~g luni~gni~g n~g kanyá~g walá~g kahulilip na
kaisipán ay tumáta~gláw pa ha~ggá ~gayón sa ati~g pánitikán at
táta~glaw ha~ggá~g sa bukas n~g ati~g lipi.

[1] Sa Florante: "Ipinadala ako sa Atenas ..."

[Larawan: Francisco Baltazar]

=DAHONG LUGAS NG "FLORANTE"=

Sa loob at labas ng bayan cong saui
caliluha,i, siang nangyayaring hari
cagalinga,t, bait ay nalulugami
ininis sa hucay ng dusa,t, pighati.

Ang magandang asal ay ipinupucol
sa laot ng dagat ng cutia,t, lingatong
balang magagaling ay ibinabaón
at ilinilibing ng walang cabaong.

N~guni,t, ˇay! ang lilo,t, masamang loob
sa trono ng puri ay ilinulucloc
at sa balang sucab na may asal hayop
mabangong incienso ang isinusuob.

Caliluha,t, sama, ang ulo,i, nagtayo
at ang cabaita,i, quimi,t, nacayuco
santong catouira,i, lugami at hapo
ang luha na lamang ang pinatutulo.

At ang balang bibig na binubucalan
ng sabing magaling at catotohanan
agad binibiac at sinisicangan
ng calis ng lalong dustang camatayan.

Oh! tacsil na pita sa yama,t, mataas
oh! hangad sa puring hanging lumilipas
icao ang dahilan ng casam-ang lahat
niaring nasapit co na cahabaghabag.

Ipinahahayag ng pananamit mo
taga Albania ca at aco,i, Persiano
icao ay caauay ng baya,t, secta co
sa lagay mo ngayo,i, magcatoto tayo.

=JOSE CRUZ (Huseng Sisiw)=

A~g pa~gala~g itó ay bago sa m~ga bata~g pandi~gig, ~guni't sa m~ga
mawilihin sa Tulá~g Tagalog ay isá~g Tala~g nápakaliwanag. Siyá'y
nagi~g Guró n~g ati~g Balagtás sa pagtulŕ at lahát halos n~g m~ga
binata~g kanyá~g kapanahón ay pawa~g lumuhog sa kanyá na itulŕ n~g
m~ga panambitan, liham, lowa, at m~ga palabás dulaan na totoó~g
hina~gaan at pinapurihan n~g kanyá~g m~ga kapanahón.

Sa kanyá~g kabataan ay walâ siyá~g nádamá kungdi pawa~g hirap,
palibhasa'y anák dukhâ. A~g pintuan n~g Páaralan ay bahagyá na niyá~g
nápasok, at mata~gi sa págunahi~g pagaaral na ginampanán n~g kanyá~g
ali at sa isá~g ta~gi~g guró na nagturo sa kanyá ha~gga~g 40 ańo ay
wala~g masásabi~g tinuklasán niyá n~g duno~g na naghatíd sa kanyá sa
dalubhasa~g tawag na talaisip at pasimunň na sinunód na lagi n~g
kanyá~g m~ga kababatŕ.

Umanó'y isá~g araw, na~g si Huse~g Sisiw ay batŕ pa~g wawaluhi~g taón
lama~g ay naliligň siyá sa isá~g ilog sa may tabi n~g kanilá~g bahay
at na~g m~ga sandali~g yaón ay dalawá~g nagháhanáp n~g táwiran upá~g
pasá ibayo at si Husé a~g kinausap. A~g m~ga Hesuita ay hindî maruno~g
n~g Tagalog at si Husé sa tuló~g n~g kanyá~g pagkapalabasá ay
nakapakipagintidihan sa m~ga banyaga~g kausap sa sarili nila~g wikŕ.

Lubhá~g náha~gŕ a~g m~ga Hesuita sa katalinuhan at pagkamagala~g n~g
batŕ, kayá,t nalibá~g na siyá'y kausapi~g mahabá n~g sandali. Noón ay
sádaraán a~g isá~g tao at sa pagka't hindî na na~gakapagpatuloy n~g
pagtawid a~g m~ga Paré, ay inusisá na lama~g ku~g sino a~g bata~g
kanilá~g nákausap, ku~g ka~ginó anák at ku~g saán nagáaral.

«Siyá--aná~g m~ga Hesuita--ay isá~g «bata~g-matandâ» lubhá~g umindayóg
n~g pagiisip.»

Na~g si Husé~g Sisiw ay magbinatá na, ay dito na kinapánsinán n~g
isá~g kainama~g pananagalog, malalaki~g kaisipan, m~ga lalá~g n~g diwá
na nakágigisi~g n~g puso~g idlip kaya't halos ináakalŕ n~g m~ga
kanayon na siyá ay isá~g tunay na pantás na nakatatarók n~g lahát n~g
lihim.

Itó'y nagbuhat sa walá~g maliw niyá~g pagbabasá n~g m~ga Kasáysayan
n~g Biblia na natúturól niya a~g m~ga banháy na kaila~ganin sa
pagsasalitâ, na ikinapaghinala n~g madlŕ na siyá'y isá~g tao~g
nakatátarók n~g lahát n~g pagbabago~g dinaanan n~g Daigdigan buhat sa
mulŕ at mulŕ.

Nátuto siyá~g magisá sa sarilí~g sikap n~g Filosofía, Cánones,
Teología at iba pa~g m~ga karunu~gan, gayón din n~g latín at griego,
ta~gi pa n~g kastilŕ na ginagamit niyá~g para~g sarili~g wikŕ. Dahilán
itó na~g ku~g bakit na~g panahó~g yaón ay lubhá~g marami~g pari~g
Tagalog a~g sumása~gguni sa kanyá n~g kanikanilá~g m~ga sermón na
paubaya~g ipinababago sa kanyá ku~g mayroon siyá~g hindî mainamin na
nasa~g iwastô.

May isá~g lalo~g himalá~g ginawâ si Husé~g Sisiw na~g siya'y anyayahan
n~g Kura sa Bata~gan na maglabás n~g kanyá~g m~ga dulŕ sa Pista n~g
Bayan doón, at sabihin pa ba, dinalá niyá~g lahat a~g kanyá~g m~ga
sipi~g yari, na m~ga dula~g bu~ga n~g kanyá~g walá~g pagál na panitik
at ipinagpara~galan niya sa Kura na piliin a~g nasa~g palabasin sa
araw n~g kapistahan, at sa masamá~g palad ay walá~g nápilě isá man a~g
Kura; ~guni't ipinakita sa kanyá a~g isá~g «Kasaysayan» na siyá~g
nasa~g palabasin, at noón din ay binasa ni Husé at boó~g tapa~g na
nagsabi~g «Hindî tayo mápapahiyâ amo~g».

Dispirás na n~g Pista n~g Bayan na~gibigay sa kanya a~g sipi n~g
«Kasaysayan» at a~g ati~g si Husé~g Sisiw, pagkabasa~g saglit n~g
kasaysayan ay tinipon a~g kanyá~g m~ga «comediante» at isaisá~g
inanasán n~g kanikaniyá~g sásabihin na tila bumabasa n~g isá~g dulá~g
yari at násusulat sa wika~g Tagalog.

Kinábukasan ay nasok sa kuból si Husé~g Sisiw at ang kanyá~g m~ga
sinanay na m~ga «comediante» ay na~ganupád n~g kaníkaniyá~g tu~gkól
sa dulŕ n~g boó~g kasiyahá~g loób n~g lahát at tagi~gta~gě a~g Kura na
lubha~g námanghŕ sa himalá~g yaón na ipinamalas ni Husé~g Sisiw.

At dî lamá~g itó a~g kata~gian ni Husé~g Sisiw. Siyá ay nakadidiktá sa
limá~g tagasulat ku~g siyá'y nagmamadalî; gaya halimbawŕ n~g ku~g may
nagpápagawâ sa kanyá n~g anó ma~g katibayan, paányaya, sulat sa
pa~gi~gibig at tulâ sa kara~galan ni gayón at ni ganitó. Pinaúupô
niyá~g sabáy a~g m~ga tagasulat at sabáy na dinidiktahán n~g
kanikaniyá, ano pa't nakatátapos na lahát na sabáy at wala~g
pánaghilian.

Tinawag siyá~g si Husé~g Sisiw, sa pagka't siyá ay mahiligi~g kumain
n~g sisiw, kailan ma'y áayáw siyá n~g inahin ó tanda~g; magi~g sa m~ga
gulayin ma'y nasŕ niyá a~g lalo~g murŕ ó walâ pa sa panahon, ku~g
makáisip siyá~g kumain n~g inihaw na baboy ay a~g kaniyá~g pinipilî ay
a~g pásusuhín pa halos. At sa pagka't itó a~g kanyá~g himalí~g lahát
halos n~g kanyá~g m~ga kaibigan na nagkákauta~g n~g loób sa kanyá~g
magpasulat, ay dinádalhán siyá n~g sisiw na lalo~g pinakamatabâ. At sa
pamagát na Husé~g Sisiw siya nákilala n~g lahát n~g kanyá~g m~ga
kapanahón.

Si José Cruz ay tubň sa makasaysaya~g bayan n~g Tundó at aná~g marami
ay siyá a~g talaga~g ipina~ganák na Makatŕ. Nila~g siya sa maliwanag
niyaó~g taó~g 1778.

Umanó'y isá~g araw ay pinagdayo siyá n~g m~ga Pantás at Dalubhasa n~g
kanyá~g panahón upá~g makilala a~g dakilá~g Makatŕ at Guró nina
Balagtás, «Florante» at ni Ananias Zorrilla sa «Dama Inés» niná Juan
at Prudencio Feliciano sa kanilá~g «Loco por el viento», «D. Alejandro
at Don Luis», «Atamante at Manople», «Jason at Medea» at Dn. Gonzalo
de Córdoba», at kalu~guyň at lagí na~g sinambit ni ali~g Manding
(Agapita Bernardo Rivera) na tánu~gan n~g m~ga mánunulat noón ay
na~gyari a~g ganitó~g ságutan:

--Ma~g Husé, saán pô nároón a~g m~ga aklát ninyó~g sa~ggunian?

--M~ga Ginoó, a~g aklatan ko pô ay a~g sarili~g pagiisip. Ináakalŕ ko
pô na hindî kaila~gan a~g isá~g mayamá~g aklatan ku~gdi násasaulo a~g
m~ga linalaman noón.

Ku~g saán mapagkikita na si Husé~g Sisiw ay isá~g dalubhasa~g palalň,
sanhî marahil na~g hindî niyá ikinápagpalimbág n~g kanyá~g m~ga kathâ.

Aná~g m~ga matatandá~g ami~g nápagtanu~gán, si ma~g Husé ay lubhá~g
mai~gat sa kanyá~g m~ga sulat at kailán ma'y hindî siyá nasiyahán sa
m~ga hináhan~gaan na n~g ibá na kanyá~g m~ga kathâ, dahilan itó n~g
ku~g bakit iilán a~g kanyá~g «Corrido» na nakilala at ito'y a~g
«Clarita», «Adela at Florante» at «Teodoro at Clavela».

Tu~gkol sa may mahigít na ku~g ila~g daá~g «Comedia» at «Dulŕ» ay
na~gi~gibabaw a~g m~ga itó: «La Guerra Civil de Granada», «Hernandez
at Galisandra», «Reyna Encantada ó Casamiento por fuerza» at «Rodrigo
de Vivar».

Si Huse~g Sisiw ay nagi~g Tagasuri n~g m~ga «Comedia» at «Dulŕ» na
itinata~ghál sa «Teatro de Tondo» na ari ni G. Domingo Celis. A~g alin
ma~g «Dulŕ» ó «Cómedia» na kanyá~g bigyán n~g «subali» ay hindi
natata~ghál doón. A~g kanya~g pasiyá ay wala~g tutol at iginagala~g.

«Ah Sayang na sayang, sayang nang pagibig
sayang nang sinsing cong nahulog sa tubig
cung icaw din lamang ang makasasagip,
mahangay hintin cong cumati ang tubig.»

Itó umanó ay kanyá~g tinulâ n~g inip na inip na n~g káhihintay sa
isá~g katipán na di dumaló sa tagpuan.

Si Husé ay lagi~g pidagdamutan ni Kupido.

At na~g isá~g kataón ay tinugón siyá n~g isá~g dalaga na «Magsabi po
cayo sa aquing mga magulang», ay tinugon pagdaka n~g isá~g tulá na
gayari:

Sa aqu,i, huag mo nang matuimatuiranin
na may magulang cang dapat sanguniin
di baquin si Cristo ay nacapaghain
ng Langit cay Dimas, di may magulang din?

Tátapusin namin a~g ulat na itó sa pagsipi n~g ilá~g tulá ni Husé~g
Sisiw bila~g aláala sa kanyá~g kabantugan, na~g huag matulad sa bulâ
na ginahasa n~g ha~gin; sa ba~gó~g panandalia~g linipasan n~g
halimuyak ó sa kawiliwili~g tinis n~g kanyá~g kudyapî na napápawi sa
pakinig, pagkalipas n~g isá~g saglit na pagkaalíw at pagkawili.

Oh caauaauang buhay co sa iba
Mula at sapol ay gumilio gilio na
Nguni,t, magpangayon uacas man ay di pa
Nagcacamit tungcol pangalang guinhaua.

Ano,t, ang ganti móng pambayad sa aquin
Ang aco,i, umasa,t, panasanasain
At ilinagac mong sabing nahabilin
Sa langit ang aua saca co na dinguin.

Ang aua n~g langit at aua mo naman
Nagcacaisa na caya cung sa bagay?
Banta co,i, hindi ri,t, sa aua mong tunay
Iba ang sa langit na naibibigay.

Ano ang ganti mo sa taglay cong hirap.
Sa langit na hintin ang maguiguing habag?
Napalungi namang palad yaring palad
Sa ibang suminta,t, gumilio ng tapat.

=P. PEDRO PABLO PELAEZ=

Isa sa m~ga lalo~g paham na tao niyaó~g nagsásapól a~g dáana~g taó~g
lumipas, si Parč Pedro Pelaez, Doctor en Teologia, na, pagúukulan
n~gayón nitó~g sapyáw na ulat, bila~g pabunyî sa kanyá~g kadakilaan at
m~ga paglili~gkód sa Tinubua~g Lupŕ, sa abot n~g gálawan n~g kanyá~g
pagka Parč.

Sa matulá~g lalawigan n~g Laguna ay dito sumila~g a~g marilág na si
Parč Pedro Pablo Pelaez, at anák n~g m~ga litáw na tao. A~g kanyá~g
amá ay kasalukuya~g Alkalde mayor niyaó~g ika 12 n~g Hunio n~g taó~g
1812, na siyá'y iluwál sa maliwánag. Inalô n~gâ si Parč Pedro Pelaez
sa duyan n~g kaginhawahan; ~guni't sa buhay na itó n~g m~ga pagbabago
ay kanyá~g dinanas a~g lahát n~g m~ga dapat danasin n~g m~ga laruan
n~g palad at siyá'y naulila sa maága~g panahón n~g kanyá~g kabataan
at, walâ nama~g gaano~g naiwan sa kanyá~g pamana, a~g amá~g pumanaw,
kayá't sa panahón n~g kanyá~g pag-áaral ay di gágaano~g pagsasakit a~g
kanyá~g tinawíd bago namulat a~g kanyá~g kutád na muni sa malawak na
gálawan n~g karunu~gan.

Maglálabi~g isá~g taón pa lama~g siyá n~g masok sa Páarala~g Santo
Tomás sa pamamagitan n~g «beca» dahil sa kara~galan n~g kanyá~g m~ga
magula~g at a~g panahón n~g kanyá~g ipinagaral, ay siyá~g nagi~g
sáligan n~g pamagát sa kanyá~g Pantás at Dalubhasa~g Parč, na iginawad
sa kanyá sa panahón n~g kanyá~g pamamayani sa buhay na itó n~g m~ga
dalamhati.

Boó~g kasyaha~g loób na tinamó niyá a~g katibaya~g «Bachiller en
Fiosofía», «Bachiller en Teología», at «Licenciado en Teologia»;
Kaparahunan noón n~g balita~g Pantás na Pari~g kastilŕ na si R. P.
Francisco Ayala, di nalaunan at tina~ggáp a~g katibayan sa pagká
«Doctor en Teología», kátaástaasa~g karunu~ga~g mahihintáy na kamtin
n~g isá~g Parč.

Dahil sa di niyá karaniwa~g kapahamán ay nakasapit siyá sa Koro n~g
Katedral at tina~ggáp siyá~g «Canónigo de Gracia», ~guni't hindi niyá
naami~g siyá'y mamalagi sa gayó~g para~g limós na katu~gkulan at
siyá'y lumaban n~g páligsahan, at tinamó niyá a~g pamagát na «Canónigo
Magistral».

Siyá'y may m~ga kalilihili~g m~ga sermón na lubhá~g hina~gaan at
kanyá~g ipinalimbág sa Madrid niyaó~g 1860, sa kahili~gan n~g kanyá~g
m~ga kasamahan na nagnanasa~g magi~gat n~g kayamana~g yaón n~g kanyá~g
diwŕ.

Sa pagka «Predicador» ay nápabantóg n~g gayón na lama~g si Parč
Pelaez, at sa kanyá~g wala~g tila~g pagaáral ay tinamó niyá a~g m~ga
katu~gkula~g «Juez Apostólico», «Comisario Subdelegado de la Santa
Cruzada» at «Vicario Capitular en Sede Vacante» sa Siudad n~g Maynilŕ.
Aná~g isá~g pahayag n~g «La Patria» tu~gkól sa Pare~g itó: «A~g m~ga
karapatdapat na m~ga Prelado na siná Ecmo. Seńor D. José Seguí at José
Arangoren ay nagpahalatá tuwî na n~g pagtata~gi sa kakayahá~g hindî
karaniwan n~g m~ga hiyas na itó ni Parč Pedro Pelaez, at itina~gi
siyá~g pina~gsa~ggunian tuwî na, lalo~g lalň na n~g Preladong si G.
Arangoren at siyá a~g kalihim nitó.

Yaó~g dakila~g utak na nápabantóg at nagtaás n~g gayón na lama~g sa
kanyá~g lipě, ay pininsalŕ niyaó~g lindól n~g taó~g 1863 na~g gumuhň
a~g Katedral. Namatay siyá~g gaya n~g isá~g bayani sa kapanahuna~g a~g
kanyá~g karilagán ay sumisikat, ~guni't a~g kanyá~g aláala ay lagi~g
sariwŕ tuwî na sa kanyá~g m~ga kababayan. At sa «Universidad de Santo
Tomás» bila~g aláala sa kanyá~g kadakilaan ay ginawá~g pahiyás a~g isá
niyá~g malaki~g larawan, sa kanilá~g «Galeria de Ilustres
personalidades» na inii~gatan sa bulwagan n~g nasabi~g Páaralan,
bila~g ta~gláw marahil sa na~gagsisipagaral doón.

=P. JOSE BURGOS=

[Larawan: P. JOSE BURGOS]

Sa Pilipinas ay marami~g dakila~g Bayani at sa m~ga itó ay kabila~g
a~g huwaran n~g m~ga Pari~g pilipino na si Dr. José Apolonio Burgos.

Niyaó~g ika 9 n~g Febrero n~g taó~g 1837, ay sumilang sa maliwanag a~g
ami~g pinagúukulan ~gayón nitó~g haláw na dahon n~g m~ga Dakilang
Pilipino. Siyá'y anák n~g Teniente n~g Milisya na si G. José Burgos at
ni Gina~g Florencia ni Burgos, sa bayan n~g Vigan, Ilokos Sur.

Si Dr. José A. Burgos ay naulila sa kamusmusán, at sa marubdób na nasŕ
n~g kanyá~g mairugi~g iná na a~g kanyá~g munî ay mámulat sa m~ga
dakila~g aral, ay sinikap ni aling Florencia na a~g kanyá~g anák ay
máipadalá sa Maynilŕ, at palibhasa'y anák siyá n~g isá~g Pámunuá~g
Hukbó, a~g gayó~g nasŕ ay nagí~g isá~g pa~gyayari sa tulo~g n~g m~ga
makapa~gyarihan n~g panahó~g yaón. Siya'y tina~ggáp n~g waláng gugol
sa Páarala~g San Juan de Letrán.

A~g katalinuhan niyá~g dî karaniwan ay nábunyá~g at sa ta~gláw noón ay
kanyá~g nápansín batŕ pa man a~g m~ga kahidwaan n~g pamamalakad sa
loób n~g Páaralan. Pan~gulo siyá palibhasŕ n~g taná~g nagáaral na
kanyá~g kapanahón kayá't kanyá~g tinutulan a~g gayó~g dî niyá
minabuti~g nápansin, n~guni't sa halíp na dingín a~g kanyá~g tutol, ay
siyá'y itinawalag sa Páaralan. A~g una~g binhî n~g kaapihan ay
nápapunlâ sa kanyá~g pusň.

Sa gitnâ n~g gayó~g kapinsalaán ay náipagpatuloy din niyá a~g pagaaral
sa maruno~g na Pari~g si G. Mariano García ha~ggá~g siyá'y máihandá~g
ta~ggapín sa Páarala~g-madlâ ni Sto. Tomás. Nápata~gě siyá n~g gayón
na lama~g at sa kanyá~g m~ga sikap ay napagkilala~g tunay na alagád
siyá n~g Kardenal Ceferino Gonzales, sa karunu~gan n~g «Teología». Sa
Páarala~g itó niyá tinamó a~g m~ga katibaya~g pagká «Bachiller en
Fělosofia», «Doctor en Derecho Canónico» at «Doctor en Teologia».

Na~g matapos a~g kanyá~g pag-aaral sa Páarala~g-madlâ ni Santo Tomás
ay náhira~g siyá~g magí~g Patnugot n~g Páarala~g San Juan de Letrán at
guró sa wika~g latín, wika~g ayón sa m~ga mánunulat n~g panahó~g yaón
ay ginágamit niyá na~g gaya n~g paggámit n~g sarili~g wika.

Na~g siyá'y yumakap n~g katu~gkula~g pagká Parč at a~g káunaunahan
niyá~g «Misa» ay kanyá~g ~ganapín ay napilitan niyá~g bitiwan a~g
tu~gkulin niyá sa San Juan de Letrán, ~guni't siyá'y ilinipat na
Patnugot n~g m~ga nagaaral sa Sto. Tomás, tu~gkuli~g hindî niyá
pinagtagalán at a~g hinarap ay a~g kanyá~g pagká Parč.

Si Dr. José A. Burgos ay nagí~g pa~galawa~g Kura sa Katedral nitó~g
Maynilŕ, nagí~g Mahistrado at Punň sa Katedral, Tagausig n~g Hukuma~g
Eklesiastiko at Pa~gulo~g Punň n~g pagdiriwa~g sa Páarala~g-madlâ ni
Sto. Tomás.

Na~g taó~g 1767, na~g a~g m~ga Pari~g Hesuita ay palayasin dito sa
Pilipinas, noón, a~g dako n~g Mindanáw ay nása kamay n~g m~ga
Rekoletano, at sa kalágitnaan n~g Lusón, ay sa m~ga Pari~g tubň rito
sa Kapuluán; ~guni't n~g pabalikín sa Kapuluán a~g m~ga Hesuitas
niyaó~g taó~g 1859 ay siyá~g isinugň sa Mindanáw at a~g m~ga
Rekoletano ay ilinípat sa gitnâ n~g Lusón na siyá~g nása kapamahálaan
n~g m~ga «Clérigo» ó m~ga Parí~g tagarito sa ati~g lupaín, a~g
ganitó~g panibago~g pagkawalâ n~g karapatán n~g m~ga Pari~g pilipino
ay tina~ggap n~g m~ga itó na para~g isá~g malakí~g paglait ó
paglapasta~gan sa kanilá~g karapatán, at a~g gayón ay nagí~g simulâ
n~g isá~g pagtutol na pinamatnugutan n~g bantóg na si Dr. José A.
Burgos.

Isá~g kasulatan a~g pinasapit sa Espańa na humihi~gî n~g kataru~gan
para sa m~ga Pari~g napinsalŕ, ~guni't gaya n~g m~ga lalo~g dakila~g
gawâ na dî tuwî na'y nagtagumpáy a~g kanilá~g kahili~gan ay nalupig
n~g kapa~gyarihan n~g kanilá~g m~ga katu~ggalî, at a~g gayó~g
pa~gyayari ay nagí~g simulá na n~g isá~g pipi~g paghahamók n~g m~ga
Pari~g pilipino at n~g m~ga Pari~g kastilŕ. Ika 14 n~g Hulyo n~g taó~g
1870 na~g siná Parě Burgos at José Guevarra ay nagpadalá n~g isá~g
kasulatan sa Kapitan Heneral G. Carlos Ma. Latorre, sa m~ga parata~g
na sa kanilá'y ibinuhat n~g m~ga «regulares» at nagmumu~gkahi~g
litisin ku~g mayroon ~gâ ó walá~g «filibusterismo» dito sa Pilipinas.

Sa gitnâ n~g alimpuyó~g itó n~g paglalaban n~g isá't isá, sa kabila~g
dako, a~g m~ga Pari~g tubň rito sa atin, at sa kabila~g dako ay a~g
m~ga Pari~g banyagŕ, ay nápataón sa Himagsika~g kawal sa Kabite
niyaó~g 1872, pa~gyayari~g nágamit n~g m~ga kaaway ni Dr. José A.
Burgos, upá~g a~g násabi~g Parč at sampu ni Pari Mariano Gómez at
Jacinto Zamora ay mákasa~gkót sa násabi~g himagsikan.

At gaya n~g lahát n~g pa~gyayari sa m~ga baya~g nasusukuban n~g
kapa~gyarihan n~g ibá~g Bansâ, a~g m~ga pakanâ ay nagtagumpay; sa
malinaw na sabi a~g tatlo~g dakilá~g Parč, ay umakyát sa bibitayán
upá~g diligin n~g kanilá~g dugô, upá~g pagalayan n~g kanilá~g maaga~g
pagpanaw a~g kalaitlait na kamataya~g dapat lama~g sa m~ga sálarín.
Silá'y binitay niyaó~g iká 17 n~g Pebrero n~g taó~g 1872.

Bago binitay si Dr. José A. Burgos ay nagsabi n~g:

«Ako'y wala~g sala», at tinugón n~g «Verdugo»:

«Amo~g, ako'y patawarin mo at a~g pagbitay ko~g itó sa iyó ay laban sa
aki~g kalooban, ~guni't nanúnupád akó n~g isá~g utos.»

A~g gayón ay pinaklihán ni Dr. Burgos n~g gayari:

«Pinatatawad kita, at nasŕ ko~g a~g utos ay iyó~g tuparin».

Noón ay nagdilim a~g la~git, humagunot a~g kulóg, a~g lintik ay
nagsiguhit n~g boó~g tatalím at a~g ulán ay bumuhos.

A~g m~ga tao~g karamiha'y luksâ na dumaló sa Bagumbayan ay para~g
ipinagtabuyan n~g m~ga «elemento», at a~g tatlo~g Parě ay binitay.

A~g kamatayan ni Dr. José Apolonio Burgos ay máituturi~g nati~g:
«Binhě n~g Himagsikan». At a~g diwŕ n~g kanyá~g ipinagta~ggól na
katuwiran n~g m~ga Parč ay nagtagumpáy sa ati~g pinagpala~g Himagsikan
niyaó~g taó~g 1896, na a~g una~g tagumpáy na máituturi~g na ha~ggá
gayón ay nanánatili sa ibabaw n~g kasakimán n~g m~ga banyagá ay a~g
pagkákilala sa karapatán n~g m~ga Pare~g tubň rito sa atin na
karamihan ay na~gagháhawak gayón n~g m~ga katu~gkulan at Kara~gala~g
Obispo.

Nagí~g gawî tuwî na, na a~g m~ga Pari~g náhatulan sa m~ga kalaitlait
na kasalanan ay hinúhubarán n~g pagká Parč, at a~g gayón ay hinili~g
sa M~gl. na Arzobispo n~g Maynilŕ; ~guni't wala~g mákita~g matuwid a~g
násabi~g Arzobispo kaya't dî silá hinubarán n~g pagká Parč sa oras n~g
kamátayan.

Si Gat Rizal, sa kanyá~g paglalathalŕ n~g pa~galawá~g bahagi n~g
«Noli», a~g kanyá~g «Filibusterismo» ay ihínandóg sa tatló~g dakila~g
Parč bila~g pa~gbawě, sa m~ga upasala~g sa kanilá'y iginawad:

Sa ganá~g amin a~g tatlo~g dakilá~g Parč ay dî nagkâsala kahit
bábahagyâ na dapat lapatan n~g gayó~g kalupit na hatol; ~guni't silá'y
nagi~g kasa~gkapan n~g m~ga pa~gyayari, upá~g a~g binhî n~g
paghihimagsík ay payabu~gin n~g kanilá~g dugô.

Tátapusin namin a~g ulat na itó sa m~ga salitâ ni P. Gómez: «Yaó~g
na~gagsisiibig sa Ina~g Bayan ay dî na~gamamatay sa kanilá~g hihiga~g
sarili».

[Larawan: Ang liwasan ng Bagumbayan, na pinagpala ng kamahalmahalang
dugo ng Bayani ng mga Bayani, na sa isang kapusukan, sa sigabong di
mapigilan ng kalupitan ng mga tao, ay ginawa na ang liwasang ito ay
maging Golgota ng bayang Pilipinas.]

=JUAN LUNA Y NOVICIO=

[Larawan: Juan Luna]

Sa isá~g maliít na bayan, sa Badók, Ilocos Norte, isá~g baya~g halos
dî kilalá dahil sa kaliitan, ay nagí~g bantóg at kapuripuri dahilán sa
pinalad na sibulán n~g isá~g tao~g dakilŕ, na walá~g alinla~gan
masásasabi~g siyá~g pinakádakilŕ at bantóg sa lahát n~g pintor na
pilipino, siya ay si Juan Luna.

Ipinaganák siyá niyaó~g ika 23 n~g Octubre n~g taó~g 1857, isá sa m~ga
anák ni G. Joaquin Luna at Laureana Novicio, mapalad na magasawa~g
naghandóg sa Ináng Pilipinas n~g m~ga anák na bayani. Si Antonio a~g
dakila~g Heneral, si Juan, a~g dakila~g Pintor, si Joaquin a~g
Gobernador, at si José Luna, a~g bantóg na ma~ggagamot.

A~g kanyá~g pagaaral ay pinasimulán sa sarili~g bayan at kanyá~g
ipinagpatuloy sa «Ateneo Municipal», ku~g saán siyá kinagiliwan n~g
gayón na lamá~g n~g kanyá~g m~ga guró: a~g una~g nagturň sa kanyá n~g
pagguhit ay si G. Agustin Saez. Dito siyá nagpasimulâ n~g pagibig sa
sini~g, na kanyá~g ikinápabantóg n~g gayón na lama~g.

Buhat sa Ateneo ay lumipat siyá sa «Academia Naval», at na~g mátamó
niyá a~g m~ga katibayan sa pagaaral ay siyá'y sumakay upá~g
ipagpatuloy a~g pagsasanay n~g kanyá~g pinagarala~g pagkamandadagat.
Lálabí~g anim na taón siyá noón. Tinahak niyá a~g katimugan n~g dagat
China at India, dinalaw a~g Singapore at Colombo, m~ga bayan at lunsód
na kanyá~g dinalaw, na nakapukaw sa kanyá~g pusň n~g marubdób na nais
na dumakilŕ.

Niyaó~g 1874, na~g siyá'y lalabi~gpitohi~g taón pa lama~g ay tina~ggáp
niyá a~g katibaya~g makapaghawak na n~g ugit (piloto) n~g sasakyan sa
matataás na dagat. Siyá'y lubhá~g kilalá sa kanyá~g pagkámandaragát,
~guni't hindî itó a~g tunay niyá~g hilig, at baga ma~g siyá'y
hina~gaan sa kanyá~g katu~gkula~g yaón na ginágampanán, ay tilá may
bumubuló~g sa kanyá~g diwŕ na hindî yaón a~g kanyá~g dapat na
pamalagian.

Samantala~g siyá'y náglalayág, sa Luok n~g Maynilŕ ay nagaral siyá n~g
pintura, at a~g kanyá~g nagí~g Guró ay si G. Guerrero isá~g bantóg na
pintor n~g kapanahunan. Iniwan niyá a~g pagkámandaragat at nasok siyá
sa «Academia de Bellas Artes» sa Maynilŕ. Dito niyá nákilala a~g tunay
na pagibig sa sini~g, sumiglá na~g sumiglá a~g kanyá~g sigasig at
niyaó~g 1877 ay lumayag siyá~g patu~go sa Espańa.

Pagdati~g na pagdati~g niyá sa lupai~g itó n~g m~ga Hari, ay nasok
siyá agád sa «Academia de Bellas Artes de San Fernando», sa Madrid, at
yáyama~g dî nakasísiyá sa kanyá~g hilig a~g pagtuturň doón ay bumayad
siyá n~g isá~g ta~gi~g Guró upá~g siyá'y turuan sa sarili~g tahanan at
kanyá~g náhira~g si G. Alejo Vera, isá sa m~ga lalo~g dakilŕ at bantóg
na pintór sa Espańa.

Nagí~g matalik silá~g magkaibigan n~g bago niyá~g Guró at silá ay
naglakbáy sa Italia niyaó~g 1878, doón sa pinagpasikatan niná Rafael
at Miguel Angel at doó'y magkatulo~g silá~g gumawâ sa dakila~g «Bayan
n~g Sini~g». Niyaó~g magbukás n~g Ta~ghalan sa Madrid, na~g taó~g
1881, a~g pa~galan ni Juan Luna at nakapa~ggilalás sa m~ga lalo~g
bantóg na pintór na kastilŕ at italiano. A~g kanyá~g cuadrong «A~g
kamatayan ni Cleopatra» ay nagtamó n~g pa~galawa~g ganti~g pala at
isá~g medalla~g gintô kalakip n~g isá~g libo~g piso~g salapi~g
kastilŕ. Buhat noón a~g Tagalog ay nagkaroón n~g mabuti~g pa~galan sa
Daigdig n~g Sini~g at dî na ipinalagay na m~ga «maninipě».

Na~g lumipas a~g tatló~g taón, niyaó~g 1884 a~g wala~g kamataya~g
«Spolarium» ay lumabas sa maliwanag, at a~g gawá~g itó ni Luna ay
nagtagumpáy sa daigdigan n~g sini~g, at a~g m~ga papuri ay nagsikip
halos sa Sansinukob. Sa kanyá~g kara~galan ay pinigí~g siyá n~g m~ga
pilipino~g nanánahanan sa Espańa. Lubha~g marami~g papuri a~g kanyá~g
tina~ggáp sa na~gagsipanalumpati at isá rito ay a~g ati~g dakila~g
bayani~g Dr. Rizal na nagsabi n~g gayarě: «Paghawě n~g tabi~g at
makita natin a~g «Spolarium», ay máriri~gig na natin, a~g ta~gisan n~g
m~ga alipin, n~g kakilákilabot na takot sa digmaan, at a~g taghoy n~g
m~ga ulila».

«A~g tánawi~g iyán ay siyá~g tunay na damdamin n~g lumikhâ at
tagabadhâ n~g ati~g kasalukuyan sa ati~g tinubua~g lupŕ. Oo, a~g m~ga
kuadro~g ganyán ay dî lama~g umaliw sa ati~g m~ga matá, kundî
nakikipagusap na banayad sa ati~g puso.»

Lumipat siyá sa Paris at doó'y nakipagisá~g pusň sa isá~g anák n~g
kastilŕ sa pilipina na pina~garapan niyá n~g isá~g kaligayahan sa
buhay, at pinaghandugán n~g lahát niyá~g tagumpáy. Hindî siyá naglikát
n~g pagliliná~g n~g kanyá~g sini~g at niyaó~g 1887 ay napa sa Espańa
siyŕ~g mulî upá~g ita~ghál sa Madrid a~g kanyá~g «Batalla de Lepanto»
at a~g «Rendicion de Granada» na pawa~g nagtagumpáy at nagtamó n~g
gantí~g palŕ sa nasabi~g Ta~ghalan. Isá~g pigí~g na naman n~g m~ga
kalahě a~g nasaksihán sa Madrid na idinaos sa kara~galan ni Juan Luna,
a~g dakila~g Pintór. Si Lopez Jaena ay isá sa na~gagtalumpatě.

A~g katahimikan sa nagtatagumpáy niyá~g buhay, ay hindî nasiyahán
mandin at sa loób n~g táhanan ay nanuluyan a~g ligalig, a~g kanyá~g
katahimikan ay nahalinhan n~g isá~g «infierno~g» napakainit, dinará~g
a~g kanyá~g pusň at sa haráp n~g dî dapat talimahi~g pagupasalŕ ay
nagkahalagá n~g isá~g buhay, at buhay n~g kanyá~g pinakamamahal pa
naman: a~g sa kanyá~g minamahal na kabyák n~g pusň. Isá~g usapin a~g
nagi~g buntót n~g sigalót na yaón; ~guni't pinawalá~g sala si Juan
Luna n~g Húkuma~g humatol.

Na~g mulí~g bumalik dito sa Pilipinas a~g ati~g kalahi~g itó ay
pinaghinalaa~g kinaalám n~g na~gaghíhimagsík at niyaó~g 1896, siyá ay
ipinadakíp at ibinila~ggň. A~g m~ga dakila~g diwŕ ay hindî napipiit
kahi't na sa loób n~g piitan, at sa gitnâ n~g gayó~g kalágayan ay
gumawâ siyá n~g isá~g mainam na «Exce Homo» na kanyá~g ipinagkaloób
kay Parč Rossell na~g siyá'y dalawin sa bila~gguan.

Na~g tamuhin niyá~g pamulî a~g kalayaan, ay nanumbalik siyá~g agád sa
Europa, ~guni't a~g pagibig sa sarili~g lupŕ ay hindî magpatahimik sa
kanya roón, kaya't mulî siyá~g na~glayág niyaó~g Disyembre n~g 1899
upá~g bumalík sa sarili~g bayan at siyá'y nadaán sa India, sa Java at
sa Sumatra, naglagós n~g China at Hapón, ~guni't na~g siyá'y na sa
Ho~gkó~g at papauwî na sa sarili ay nagkasakit siyá at násagupŕ niyá
roón a~g kamatayan.

Namatay si Juan Luna at nalibi~g sa iba~g Lupŕ, ~guni't a~g m~ga
dakila~g tao saan man mamatáy at saan ma~g dako n~g daigdig málibi~g,
a~g kara~gala~g kanila~g tinuklás at ikinábantóg sa daigdigan, ay
hindî nakukuha n~g alin má~g baya~g hindî nilá sarili, sapagká't itó'y
mana~g hindî maáagaw n~g alin ma~g lahě at bayan.

Kara~galan ~gâ n~g Pilipinas a~g siyá'y magkaanák n~g isá~g
kaha~gáha~ga~g máninini~g, at kahit hindî siyá nahandugán n~g bahagi~g
libi~gan sa sarili~g La~git, ay nagliliwanag din duón a~g
kapitapitaga~g pa~galan n~g anák na nagpakata~gě.

Luwalhatě sa iyo, dakila~g maninini~g!

=GRACIANO LOPEZ JAENA=

[Larawan: GRACIANO LOPEZ JAENA]

Sa lalawigan n~g Iloilo ay doón sumila~g a~g isá~g kalahě nati~g
nagi~g isá~g dakila~g mánanalumpatě, siyá'y si Graciano Lopez Jaena.

Gayá n~g lahát n~g pilipino, a~g kanyá~g una~g pagaáral ay tina~ggáp
niyá sa loób n~g táhanan, pagkatapos ay nagpatuloy siyá sa Páarala~g
bayan upá~g a~g m~ga pá~gunahi~g pagaáral ay maganáp at doón na siyá
kinákitaan n~g kanyá~g sibol na katalinuhan, at bagá ma~g hindî
karaniwan noón a~g pakikipagtalo sa m~ga Guró si Jaena ay hindî
nasiyáhan sa alín ma~g bahagi n~g kanyá~g pinagáaralan, ha~gga~g hindî
dinídi~gíg a~g m~ga paliwanag n~g m~ga Guró, at sa pagnanasa~g a~g
pagáaral ay ipagpatuloy sa ibá~g lupaín ay lumayag siyá~g tu~go sa
Espańa, niyaó~g taó~g 1881.

Sa silo~g n~g La~git n~g dati~g «Metropoli» ay nakipagisá siyá sa m~ga
kalahi~g doó'y dinatnán na na~gakíkibaka~g kasalukuyan sa m~ga
kabaguha~g hinihi~gî n~g bayan natin. Iisá~g taón pa siyá sa Espańa,
na~g itatág a~g Kapisana~g «Hispano-Filipino» at siyá ay nagi~g isá~g
masugid na kasapí noón.

A~g kapisana~g nába~ggít ay naglálathalŕ n~g isá~g pahayagan at si
Graciano Lopez Jaena, ay isá sa tuma~gkilik noón. A~g kanilá~g m~ga
láyunin ay a~g ipakilala sa madlâ a~g kasalukuya~g kalagayan n~g
Pilipinas at ma~gagsumakit sa m~ga kabaguha~g dapat na gawin n~g
Pámahalaan at Pá~gasiwaan.

A~g kanyá~g m~ga tudlí~g na pawa~g kinábabakasán n~g kanyá~g
pagkamabuti~g anák n~g Pilipinas, ay na~gapalathalŕ sa «Filipinas,
ante Europa», «El Progreso», «El Pueblo Soberano», at pagkaraán n~g
ilá~g panahón ay itinatag niyá a~g «La Solidaridad», na kanyá~g
pinamatnugutan at siyá~g nagí~g tagapamanság n~g m~ga kalahě natin
doón. Niyaó~g taó~g 1899, ay nihalinhán siyá ni Marcelo H. del Pilar
sa Pamamatnugot n~g nasabi~g Páhayagan.

Sa kanyá~g pagkamananalumpati, ay ipinalálagáy na isá siyá sa lálo~g
pinakamabuti sa kanyá~g kapanahunan sa boó~g Espańa, kaya't sa lahát
n~g pigi~g tuwi ná'y ináanyayahan siyá upá~g manalumpati. At sa m~ga
gayó~g kátaon ay hindî niyá nalimutan minsan man na di samantalahin
a~g pagpapakilala n~g m~ga karai~gan n~g kanyá~g bayan.

Niyaó~g 1892 sa Madrid, sa pagdiriwa~g sa ikatatló~g daán at siyam na
puó't isá~g taón n~g pagkátuklás sa América ni Cristobal Colón, sa
talumpali ni Graciano Lopez Jaena, tu~gkol sa m~ga ibá't ibá~g bagay,
ay sinabi niyá a~g gayari:

«Hindî umiiral a~g pa~gaalipin sa Pilipinas, ~guni't makálilibó~g
mahirap a~g kaalipiná~g doó'y naghahari at kaalipiná~g tináta~gkilik
n~g m~ga batás, kaalipinán n~g kalolwá, kaalipinán n~g diwá, at dahil
dito m~ga ~ginoó, a~g ami~g bayan ay bayan n~g baligtaran, sapagká't
a~g karunu~gan at katotohanan ay dî napakikita doón.

«Ayáw kami n~g isá~g baya~g kalahati ay malaya at kalahati ay alipin,
ninanasá namin a~g kalayaán sa pagsulat ó pamamahayá~g; ninanasŕ namin
a~g kalayaan sa pagagalakal; ninanasŕ namin a~g ami~g kapa~gyarihan sa
paghahalál, (sufragio) n~g ami~g sugň sa m~ga Kapulu~gan, na, ku~g
saán namin mapasásapit a~g ami~g m~ga adhikain upá~g di~gin at
málaman.»

Sa isá~g pigi~g na idinaos sa Madrid sa kara~galan ni Juan Luna, at
Resurrección Hidalgo, dahil sa kanilá~g taggumpáy sa Ta~ghalan n~g
Sini~g, si Jaena ay nagsabi n~g gayari: «Pilipinas, binabatě kitá n~g
boó~g pítagan. ˇMalasin Siyá! a~g bugháw n~g dagat ay siyá~g bira~g,
a~g kulay n~g kanyá~g La~git, a~g pinakamarikít sa sansinukob, na
nasasabugan n~g manini~gni~g na bituin, ay siyá niyá~g maganda~g
lambo~g. Sino man na dî pa nagkakapalad na magmalas sa kanyá~g m~ga
Pulô, ay dî nakákita n~g pinakamagandá~g panig n~g daigdígan».

Sa salaysay na itó ni Lopez Jaena, ay mapagúunawŕ na a~g kanyá~g
pani~gín ay pawa~g kagandahan sa kanyá~g Tinubua~g Lupŕ, pagmamalas na
dî tinátagláy niyaó~g dî tunay na tubň sa Pilipinas, pagká't ta~gi~g
a~g pilipino lama~g a~g may kaya~g dumamdam n~g kanyá~g m~ga
dináramdám.

Isá sa maiinam niyá~g talumpatě, ay a~g binigkás niyaó~g 1887, n~g
ipagtagumpáy ni Juan Luna a~g kanyá~g «Batalla de Lepanto». Ito'y ulit
ulit na sinabi, na kami~g m~ga pilipino, ay dî makagágawâ n~g anó man.
Tinawag kami~g m~ga umanó, ay wala~g kaya~g gumanáp n~g anoma~g
kaunlaran, kamí umanó ay hindî lumalaki at dî umuunlad, ~guni't a~g
ami~g; bayan sa linakádlakad n~g panahón ay nagigi~g isá~g baya~g
dakilŕ.»

Ku~g mábabasa ninyó a~g m~ga talumpatě ni Jaena, at maáaninag ninyó na
walâ na siyá~g sinikap kundî ipamalas a~g kanyá~g pagmamahál sa
Tinubua~g Lupŕ at sa m~ga kalahi niyá~g maruno~g magmahál sa Baya~g
Tinubuan.

Mahigit na labí~glimá~g taón na nanahánan si Jaena, sa Espańa, at
lahát n~g kanyá~g sigasig sa loób n~g panahó~g yaon ay iniukol niyá sa
ikaúunlád n~g kanyá~g minámahál na baya~g Pilipinas.

Niyaó~g 1890, ay umuwî siyá sa sarili~g bayan upá~g ma~gilak n~g
mágugugol doón sa ubod n~g baya~g pa~ginoón n~g ati~g bayan, sa
Madrid, at dahil sa nasa~g itó, ay nakipagkita siyá kay Paez, at
humi~gî siyá n~g tulo~g. ~guni't sa kawalán, n~g salapî sa kaban yaman
n~g samahá~g kanyá~g tinawagan ay pina~gakuan siyá ni Paez, pagkatapos
na madi~gíg a~g kanyá~g m~ga balak at siyá'y nanumbalěk sa bayan n~g
m~ga Harě, upá~g gumawâ n~g walá~g patlá~g na paggawâ sa ikapagbabago
n~g pamamalakad dito sa Kapuluan; at sa kanyá~g kináhimali~ga~g yaón
ay nahughóg siyá at namulubi, at niyaó~g ika 20 n~g Enero n~g 1896 ay
tinawag siyá sa sinapupunan ni Bathalŕ, sa baya~g Barcelona Espańa, na
siyá~g kinálagakan n~g kanyá~g m~ga labi.

Si Graciano Lopez Jaena ay buháy sa m~ga pusň n~g bawa't pilipino at
a~g aláala sa kanyá~g m~ga gawâ ay isá~g dakilá~g aral na karapatdapat
uliranín.

Magi~g tibay a~g m~ga talata~g itó n~g kanyá~g pagká walá~g Kamatayan.

=APOLINARIO MABINI=

[Larawan: Apolinario Mabini]

Nakikita mo ba giliw na bumábasa sa m~ga salapí~g papel na pipisuhin,
a~g larawan n~g isá~g kababayan natin na sa kanyá~g kagiti~gan ay
minapat n~g Pámahalaán na siyá, ay makilala n~g tanán sa paraá~g yaón?

A~g larawa~g yaón ay dilě ibá't a~g kay Apolinario Mabini, a~g
«Kaha~gaha~ga~g Lumpó» na siyá~g utak n~g Himagsikan. Anó man a~g
ibinu~ga n~g hímagsika~g nagguhň n~g kapa~gyarihan n~g m~ga Harě dito
sa ati~g lupaín ay may kinálaman doón a~g ati~g kababaya~g
pinagúukulan ~gayón nitó~g maigsí~g ulat n~g kanyá~g buhay.

Ku~g palarin ka pa~g makatagpô niyaó~g nápabantóg na Pátakaran n~g
Himagsikan na niyaó~g ika waló n~g Hulio n~g taó~g 1898, ay ípinasiyá
ni Gen. Emilio Aguinaldo, na limbagín at ipagbilí n~g mamiseta, upá~g
sumákaalamán n~g lahát n~g mámamayan. A~g mahalagá~g kathá~g yaón,
giliw na bumábasa, ay katás n~g mayama~g utak n~g ati~g Mabini.
Basahin mo n~g boó~g kataimtiman sa pusň at doó'y mábabakás mo a~g
kabanalan n~g ati~g Hímagsikan, niyaó~g pinagpala~g pakikipamiyapis
n~g iyó~g m~ga kalahě upá~g ihandâ sa iyó~g pagdatí~g a~g isá~g baya~g
karapatdapat sa iyó~g lipě, baya~g malayŕ, nagsasarili at puspós n~g
kará~galan.

Si Apolinario Mabini, ay isá~g anák na máipagmamalakí n~g kanyá~g
lalawigan, máipagmamalakí n~g kanyá~g lipě, at matátawag na isá~g
Bayani n~g baya~g Pilipinas, bagá ma~g a~g kinámulatan niyá~g bayan ay
isá~g maliit na bahagě lama~g n~g makasaysaya~g lalawiga~g Bata~gan.

Tanawan! pinagpala~g baya~g nakapaghandóg sa Ina~g Pilipinas n~g isá~g
dakila~g anák, binabatí kitá pinagpalŕ ka n~g mabuti~g Talŕ, sapagká't
sa siló~g n~g iyó~g La~git nakákita n~g una~g liwanag a~g isá~g kawal
n~g sagkatauhan, si Apolinario Mabini.

Si Mabini ay anák niná G. Inocencio at Dionicia Maranan at sumila~g
niyaó~g 1864. M~ga tao~g dukhŕ at walá~g kara~gala~g máipagmamalakí
kundě a~g kara~gala~g mabuhay sa tulň n~g pawís.

Salát palibhasŕ sa m~ga kaila~gan sa buhay, ay hindî nagawá~g
itagubilin sa alin ma~g bantóg na guró a~g m~ga una~g pagáaral ni
Apolinario, at salamat sa tulo~g n~g isá~g amaín, si G. Juan Maranan,
a~g kanyá~g muně ay námulat, at pagkatapos n~g m~ga pa~gunahi~g m~ga
pagáaral ay lumipat siyá~g handâ sa lahat n~g hirap, sa pagkakalingŕ
n~g isáng banal na Parč, si G. Valerio Malabanan, na siyá~g humawan sa
kanyá~g diwŕ n~g m~ga tabi~g n~g kadilimán. Nápamahál na lubhâ si
Mabini sa kanyá~g bago~g Guró, palibhasŕ ay may isá~g katalinuha~g
hindî karaniwan at kabaita~g kaha~gaha~gŕ.

Natapos niyá a~g pa~galawá~g bugsô n~g pagáaral sa kali~gŕ n~g Pari~g
nátukoy na; ~guni't uháw palibhasŕ sa m~ga ibá't ibá~g lawak n~g
karunu~gan, kayá't niyaó~g 1881, ay lumwás sa Maynilŕ at humandóg na
magturň sa Páaralán ni Ginoo~g Melchor Very, at samantala ay nagaral
namán sa San Juan de Letran. Isá~g pagsusumakit na dî karaniwan a~g
kanyá~g ipinamalas at a~g katibáyan n~g pagká «Bachiller en Artes» ay
tinamó niyá na kasaliw n~g pagtuklás n~g pa~gagdó~g buhay.

Ninasŕ niyá~g lumipat sa Universidad de Sto. Tomás, ~guni't a~g
kanyá~g kiníkita sa Páaralan ni G. Melchor Very, ay hindî makasasapát
sa kanyá~g m~ga kinákaila~gan sa gayó~g pagpapatuloy, kayá't sinikap
niyá~g magli~gkód sa Pámahalaán at náta~ggáp siyá~g tagasulat ha~gga~g
sa siyá'y nagí~g masugid na kasamahán n~g abogadong si G. Numeriano
Adriano, bila~g kawaní roón na nagsásanay.

A~g pipi~g kilusan n~g m~ga apí, ay lumaganap n~g gayón na lamá~g sa
walo~g lalawiga~g Tagalog,[1] a~g lihim ay hindî na mai~gatan at untî
untí~g náhahayág sa m~ga taga Pámahalaán a~g himagsikan n~g «M~ga Anák
n~g Bayan». Sa Balintawák ay napilita~g ihiyáw na~g walŕ sa panahón
n~g Bayani~g Bonifacio a~g m~ga kahili~gan n~g api, ~guni't hiyaw na
kasaliw na n~g talibó~g at pakikipamiyapis; a~g banál na kilusán ay
nagpani~gas na lubhâ n~g pusň ni Mabini, upá~g ágara~g tumugón sa
tawag na baya~g humihi~gi n~g tulo~g sa kanyá~g m~ga anák, upá~g
makakalág sa gapos na kaalipinán. Dahil doón ay dinakíp si Mabini at
ipinapiit ha~gga~g Hunyo n~g taó~g 1897, salamat sa kanyá~g pagkalumpó
ay pinalayŕ siyá sa paniniwala~g hindî na siyá makapagtátaguyod at dî
mapakikisapi sa Hímagsikan.

Natapos a~g una~g bugsô n~g Himagsikan sa Kasundua~g linagdaán sa
Biyák na Bató. Si Mabini ay nagpagali~g n~g kanyá~g karamdaman sa Los
Bańos, ~guni't na~g a~g Pámahalaán n~g Kastilŕ at a~g sa Estados
Unidos ay nagkákatitigan, at dî nalaunan ay nagi~g dulaan n~g digmaan
n~g dalawá~g bansâ itó~g Kapulua~g Pilipinas, siyá'y sumulat n~g m~ga
mahahalagá~g tudlí~g ukol sa m~ga mabubuti~g balak n~g pakikisa~gkót
n~g m~ga Tagalog sa dalawá~g nagdidigmâ, at a~g gayó~g kasulatan ay
sumapit sa kamay ni Aguinaldo, na isá~g mabuti~g Kasa~gguni.
Inanyayahan ni Aguinaldo na pasá Kawit si Mabini, at sa pagta~ggáp sa
anyaya ay nagsabi n~g gayari: «Hindî ako matiwasáy, sapagká't a~g m~ga
kababayan ko'y wala~g katiwasayán. A~g kanilá~g m~ga kahili~gan sa
pagbabago n~g pamamalakad ay hindî dini~gíg».

Nagí~g una~g kasa~gguně ni Aguinaldo si Mabini at a~g una~g ginawâ ay
a~g pagpapalit sa Gobierno Dictatorial n~g Pámahalaán n~g Hímagsikan.

Itinatag ni Mabini a~g m~ga Pámahalaá~g Bayan, Lalawigan, Hukuman at
Kawal; at kanyá~g ilinathalŕ a~g sáligan n~g Pámahalaán n~g Hímagsikan
na ikinábantog niyá n~g gayón na lama~g.

Na~g itatag sa Barasoain, a~g káunaunaha~g Kapulu~gan Hímagsikan, si
Mabini ay siyá~g Premier ni Aguinaldo, at a~g sáligan n~g Pámahalaán,
ay hindî nailagdâ, samantala~g hindî niyá nasusurě, at itó'y sumapit
ha~gga~g iká 21 n~g Enero n~g 1898, upá~g a~g kapa~gyarihan n~g
Pa~gulo ay huwag mabawasan at siyá niyá~g papa~gibabawin gaya n~g
tahas niyá~g paniwalŕ na yaón ay kinaila~gan n~g kapanahunan.

Sa isá~g dî pagkakáunawaan niyá at ni Aguinaldo sa m~ga panukala~g
dapat na isagawá ay tumiwalá~g siyá sa Pámahalaán, at a~g kanyá~g
nákahalili, ay si Pedro Paterno; niyaó'y Agosto iká 23 n~g taó~g 1898.

Bagá man siyá'y tumiwalag kay Aguinaldo, sa kanyá~g pagká Una~g
Kasa~gguně, ay dî rin siyá naglikat n~g pagsisigasig sa
ikapa~gtátagumpáy n~g m~ga mithiin n~g baya~g Pilipinas. M~ga tudli~g
na pambuhay n~g loób a~g kanyá~g ilinathalŕ sa «La Independencia».

Nábihag si Mabini n~g m~ga kawal na amerikano sa Kuyapô, Bago~g Esija,
niyaó~g Disyembre, n~g taó~g 1899, at dinalá siyá sa Maynilŕ at
ibinila~ggô ha~gga~g Setyembre n~g 1900.

Niyaó~g 1901, ay naglathalŕ siyá n~g isá~g pagtuligsŕ sa Pámahalaán
n~g Estados Unidos dito sa Pilipinas, tuligsŕ na kanyá~g ihinayág sa
«El Liberal» at nagi~g sanhî n~g mulí~g pagpapadakíp sa kanyá at
pagpapatapon sa Guam, kasama n~g makabaya~g si G. Pablo Ocampo.

A~g kapayapaan ay nagharě bila~g ha~ggahan niyaó~g kakilákilabot na
digmaan, at a~g lahát n~g «tapon» ay pinahintuluta~g makabalik sa
sarili, sa pamamagitan n~g pagsumpâ n~g pagtatapát sa Pámahalaán n~g
Estados Unidos sa Pilipinas, ~guni't si Mabini ay dî sumumpŕ, kayá't
siyá'y naiwan sa Guam na may m~ga anim na buwan, bago siyá pinapanaw
at makapaglibót, ~guni't dî makatátahan sa Pilipinas samantala~g dî
siyá sumusumpâ n~g pagtatapát sa Estados Unidos.

Pagkaraán n~g ilá~g panahón na~g pagmumunimuně, ay nákilala niyá~g
laló~g malakí n~g kanyá~g máitutulo~g sa kanyá~g bayan ku~g siyá ay
bumalik, kay sa magpalaboylaboy, at niyaó~g Pebrero n~g 1903 ay
linagdaán niyá a~g pagtatapát sa EE. UU. Hinandugan siyá n~g lalo~g
matátaás na katu~gkulan, ~guni't dî niyá tina~ggáp at a~g sabi: «A~g
aki~g karamdaman ay nakapipigil sa aki~g makagawâ pa n~g m~ga dapat
ko~g gawín, at akó'y inaanyayahan at mapípilita~g mamuhay n~g tahimik,
upá~g doón i~gatan a~g kahihiyán, hindî kahihiyán dahil sa akó'y
nakágawâ n~g isá~g bagay na kahiyáhiyŕ, kundî dahilán sa dî ko
nagampanán n~g boó~g katumpakan a~g m~ga kauta~gán ko sa aki~g m~ga
kababayan at sa aki~g Tinubua~g Lupŕ.»

A~g kamatayan ay sumapit at binigyá~g ha~ggá a~g kanyá~g mahalagá~g
buhay, niyaó~g iká 13 n~g Mayo n~g taó~g 1903. Namatáy a~g isá~g tapát
na anák n~g Pilipinas, at gaya n~g m~ga dakila~g tao ay nagiwan n~g
m~ga dakila~g bakás na ikapagáaral sa kanyá~g kalakhán.

Sa kara~galan n~g kababaya~g itó ay ipinasyá~g ikintál sa m~ga
pipisuhi~g papel a~g kanyá~g larawan, at sa lalawiga~g Batangas ay
ibina~gon a~g isá~g Bantayog sa kanyá~g dî malílimot at walá~g
kamátaya~g m~ga paglili~gkód sa Tinubua~g Lupŕ.

Háha~ggahán namin a~g munti~g kasaysaya~g itó n~g isá~g anák-pawis,
iniwi sa karukhaán at namatáy na dukhâ rin, hindî dahil sa hindî
nakátuklás n~g mabuti~g panahón at paraan sa ikayayaman, hindî ~ga:
kundî dahilán sa a~g lahát niyá~g sikap, duno~g at buhay ay kanyá~g
inialay na~g walá~g pa~galawá~g ha~gád sa dambanŕ n~g Ina~g Bayan.

A~g Decalogo ni Mabini ay itó~g sumúsunód:

«Ibigin mo si Bathalŕ at a~g iyó~g kapurihán na~g higít sa lahát n~g
bagay.»

«Sambahín mo si Bathalŕ, na~g ukol sa lalo~g minamatuwíd at
minamara~gal n~g iyo~g budhî.»

«Palusugín mo a~g m~ga pili~g kayamanan na ipinagkaloób sa iyó ni
Bathalŕ.»

«Ibigin mo a~g iyó~g bayan n~g sunód kay Bathalŕ, sa iyó~g kapurihán,
at higit sa iyó~g sarili.»

«Pagpumilitan mo a~g ikagiginhawa n~g iyó~g bayan bago a~g
kaginhawahan mo~g sarili.»

«Pagpilitan mo a~g pagsasarilí n~g iyó~g bayan.»

«Huwag mo~g kilalanin sa iyó~g bayan a~g kapa~gyarihan nino ma~g tao
na dî mo pilě at n~g iyó~g m~ga kababayan.»

«Pagpilitan mo na a~g iyó~g bayan ay magí~g isá~g República at huwág
mo~g tulutan kailán ma~g magí~g Monarquia.»[2]

«Ibigin mo a~g kapwŕ na~g gaya n~g pagibig mo sa sarili.»

«Lagi~g titignán mo a~g kababayan n~g higit n~g kauntî sa iyó~g
kápuwá.»

Niyaó~g 1921, na pasyahá~g a~g kanyá~g alabók na nása sa libi~gan n~g
m~ga intsik ay ilipat sa isá~g líbi~ga~g karapatdapat sa m~ga Bayani,
a~g ba~gkay ni G. Apolinario Mabini ay náhukay na buô. Iginala~g at dî
tinunaw n~g lupŕ a~g banál niyá~g katawan; at pagtapos n~g m~ga
para~gál na iginawad sa kanya n~g Pámahalaán at bayan na lubha~g
humaha~gŕ, ay ilinipat a~g kanyá~g labí sa Libi~gan n~g m~ga Bayani~g
pilipino, na kilalá sa tawag na: «Panteon de los Veteranos de la
Revolución.»

Ku~g isá~g araw ay makarati~g ka giliw na bumábasa sa Libi~gan sa
Hilagŕ, a~g «Panteon de los Veteranos de la Revolución» ay maghahandóg
sa iyó n~g m~ga pa~gala~g, pawa~g pinagkákauta~gan mo na~g m~ga
kabaguhan sa Pámahalaán na tunay na palŕ n~g kanilá~g mithî. Sa gitnâ
noón ay mátatagpuán mo a~g kinálalagakan n~g labí n~g «Dákila~g Lumpô»
na sanhî nitó~g maigsi~g ulat.

Idala~gin mo kay Bathalŕ na a~g pinamuhunanan nilá n~g buhay na ganáp
na kalayaan mo at n~g ati~g bayan ay magí~g isá~g ganáp na pa~gyayari.

Nawá'y másaksihán din natin na tayó'y layá na.

[1] Ang walong sinag ng araw ng ating watawat.

[2] Republica ay Pamahalaan ng bayan at ang naghahari ay mga pili ng
bayan. Monarquia ay Pamahalaan na ang namamahala ay iisang tao.

[Larawan: Ang bantayog kay APOLINARIO MABINI sa Batangas.]

=JOSE Ma. BASA=

[Larawan: José Ma. Basa]

Sino a~g pilipino~g nakasapit sa Ho~gko~g na dî nakákilala kay G. José
Ma. Basa.

Gaya n~g m~ga tunay na Tagalog, niyá~g lipí~g tinátakbuhán sa kanyá~g
m~ga ugát n~g malinis na dugô n~g m~ga Solimán, batŕ pa si G. José Ma.
Basa ay nakápansín na n~g m~ga katiwalian n~g pagpapalakad n~g
nasira~g Pámahalaán n~g m~ga kastilŕ dito sa Kapuluán.

At na~g sumapit siyá sa sapát na gula~g, na~g a~g pagwawarě ay lalo
na~g maliwanag sa tulo~g n~g pinagaralan ay ipinagta~ggól niyá n~g
úbos kaya sa lahát n~g kátaón a~g m~ga karapatan n~g m~ga tubň rito sa
atin. A~g ganitó niyá~g m~ga kilos at gawî na kapansinpansín na~g m~ga
panahó~g yaón na a~g pagibig sa bayan ay kasalana~g ikinamámatáy, ay
nagí~g sanhî n~g boó~g pagii~gat sa kanyá n~g m~ga naghahawak n~g
ugit n~g Pámahalaán at dî naglaón at si G. José Ma. Basa, kasama ni G.
Antonio Regědor, Parě Mariano Sevilla at iba pá ay pinagdadakíp at
ipinatapon sa Pulô n~g Marianas.

A~g kasalana~g sa kanilá'y ipinarata~g ay kinaalam «daw» sa
hímagsika~g kawal na na~gyari sa Kabite niyaó~g 1872, na ikinábitay
n~g magigití~g na Parí~g Tagalog na siná Padre Burgos, Gómez at
Zamora.

A~g panahón ay lumipas, at sumapit sa pa~gyayari~g a~g noón ay
pinaguusig ay nagí~g kara~galan at kabayanihan.

Ila~g buwan di~g nanahanan sa Guam si G. José Ma. Basa at pagkuwa'y
lumipat sa Sakop n~g Inglés na bayan n~g Ho~gko~g at doón na ~gâ
namuhay n~g may m~ga tatlo~gpuo~g taón. Sa baya~g itó isinagawâ ni G.
José Ma. Basa a~g táhasa't walá~g kili~g na pagli~gap sa kanyá~g m~ga
kalahě.

Kailan ma't nakabalitŕ si G. José Ma. Basa na may pilipino~g lulan a~g
alin ma~g sasakyá~g dádaó~g doón, karakaraka niyá~g ipinasásalubo~g at
dî tinútuluta~g tumulóy sa ibá~g bahay ku~g ma~gyayari at a~g kanyá~g
táhanan, dula~g at hihi~gán ay handâ sa kanyá~g m~ga kalahě.

Buhat kay Gat José P. Rizal, Graciano López Jaena, Marcelo H. del
Pilar at ha~ggá~g sa kahulihuliha~g grumete n~g m~ga sasakyán, ay
kanyá~g ginawaran n~g pagkakandili sa lupai~g yaón na napilě niyá~g
panahanán, kayá't lagě siyá~g nagí~g sa~ggúnian, kanlu~gan at takbuhan
n~g alín ma~g pilipino na na~gaila~gan n~g kanyá~g pagkukupkóp.

Isá~g kaha~gaha~ga~g pagibig sa alin ma~g bagay na may kulay pilipino
a~g tinaglay ni G. José Ma. Basa, sa boó niyá~g buhay. A~g kanyá~g
m~ga dula~g ó hapág, m~ga likmuan, m~ga palamuti sa bahay, m~ga
kasa~gkapan sa paglulutň, palyók, tapayan, lumbó at m~ga iba pa~g
kábabakasán n~g tinubua~g lupŕ, saro, salakót, bilao, bakyâ, papag, ay
nasa sa mabuti~g panig na lahát n~g kanyá~g táhanan. Tu~gkól buhat sa
sarili~g lupŕ ay kanyá~g ipinagmamalakí.

Kanyá~g ipinagpápara~galan at kailán má'y hindî ikinahiyá sa m~ga
tagaiba~g lupai~g sa kanyá'y tumuloy, a~g m~ga bagay na yarě sa
Pilipinas.

A~g m~ga aklát n~g ati~g m~ga kalahě ay inii~gatan niyá~g higít sa
gintô sa kanyá~g mayama~g aklatan.

Buhat sa Ho~gkó~g ay sumulat siyá sa m~ga páhayagan sa Espańa at lagě
niyá~g pinasapit doón a~g taná~g karai~gan n~g Pilipinas.

Namatáy si G. Ma. José Basa niyaó~g ika 10 n~g Hulyo n~g 1907 na
tagláy sa pusň a~g kasiyaha~g loób na makatupad n~g kanyá~g
katu~gkulan sa Tinubua~g Lupŕ at sa tanan niyá~g kalahě, lalo~g lalň
na sa na~gakasapit sa lupai~g yaón n~g m~ga Inglés na pinakipamuhayan
niyá~g mahigit na tatlo~g puo~g taon.

Isá~g pa~gyayari~g kapansínpansín sa himali~g ni G. José Ma. Basa na
dî dapat maligtan bago tapusin a~g bubót na alaala~g itó sa kanyá~g
kagiti~gan, ay itó~g sumusunod:

Ku~g siyá'y may nákikita~g kalahě roon na dahil sa kakula~gan n~g
mágugugól sa pagbalík sa sarili~g lupŕ, at walâ namá~g hanap buhay
bagá~g pa~ggágali~gan n~g isá~g kabuhaya~g mara~gál, si G. José Ma.
Basa ay may bukas na kamáy upá~g sumaklolo sa násabi~g kalahě, mata~gě
pa a~g pabaon at kaupahán sa sasakyán ha~ggá~g makabalík sa sarili~g
lupŕ.

Isá~g panahón ay may sumapit doó~g panira~g puri sa atin, na dî ibá't
a~g m~ga sipě n~g m~ga hubô at hubád na m~ga igorrote na
ipina~ga~galandakan niná Worcerter at m~ga kasamahán na yaón a~g
lahi~g nananahanán sa boó~g Kapulua~g Pilipinas at siyá~g naghahagád
n~g kalayaan. Sa haráp n~g panira~g puri~g itó ay wala~g minainam si
G. José Ma. Basa na panlaban kundî a~g bilhín lahát a~g m~ga sipi~g
nákita, na sa mabuti~g palad ay hindî naman káramihan, at a~g lahát ay
ini~gatan n~g boó~g pítagan, at ipinakita sa m~ga may aral na banyagŕ
at anyá:

«Itó a~g pina~ggali~gan n~g ami~g lahě. Masdán ninyó a~g pinagdaanán
nami~g pagunlád».

A~g sarili~g wiká ay minahál, lininá~g at ipinamana ni G. José Ma.
Basa sa kanyá~g m~ga anák na karamiha'y sa Ho~gkó~g na nakákita n~g
una~g liwanag.

Kay lakí n~g pagmamahál ni G. José Ma. Basa sa alin ma~g bagay na may
kulay Pilipinas.

Nariyán a~g isá~g dakila~g pilipino.

[Larawan: "A~g Tagumpay n~g Kamatayan" lilok ni Dr. José Rizal.]

=PEDRO A. PATERNO=

[Larawan: Pedro A. Paterno]

Inalo sa duyan n~g kariwasaán at tunáy na Máginoó, sa lawak n~g
katuturán n~g kara~gala~g itó, magí~g sa sarili~g bahay, at magí~g sa
kapamayanán, kayá't lahát n~g sinulat n~g m~ga banyagŕ tu~gkól sa
kara~galan at kata~gian n~g kababaya~g itó, ay nagbábanság n~g walá~g
patuma~ggá~g pagpaparilág sa kanyá dahil sa pagwawaldás n~g kanyá~g
kayamanan, sa ikátatagpô n~g m~ga kaibiga~g mákakatulo~g, sa minana
niyá~g katutubo~g ugalě na mahalin at ipagta~ggól a~g karapatán n~g
Bayan Tinubuan.

Aní Retana, a~g Prínsipe~g Tagalog na itó, sa kanyá~g m~ga pigí~g na
walá~g katulad, a~g m~ga kasa~gkapa~g pawa~g gintó~g lantáy ay paubayá
niyá~g ihináhandóg sa m~ga pánaohín niyá~g nagsasamantalá n~g m~ga
gayó~g m~ga pagtitipon, upá~g bila~g «pabalutan» ay matagláy n~g
bawa't may ibig a~g kanyá~g m~ga gintó~g gamit.

A~g kanyá~g kagala~ggala~g na amá sa pa~gyayari, niyaó~g 1872 na a~g
kabantugan at kara~galan n~g «Tatlo~g Parč», na pawa~g kababayan natin
ay nápasa~gkót at nabitay, ay naghandóg n~g dalawang puo't limang
libong piso upa~g máligtás lama~g sa bibitayan a~g tatló~g banal na
pawá~g walá~g sala.

Na~g m~ga panahó~g yaón a~g libo~g piso ay lubha~g malaki~g bagay, at
a~g handó~g na yaón ay sukat upa~g a~g m~ga Gobernador na hindî
lubhá~g mai~gat sa kara~galan, ay madalás mapagaláw n~g salapî,
~guni't a~g nagí~g bu~ga n~g gayó~g banál na handóg ay a~g sampuô n~g
kanyá~g kalayaan ay sumapa~ganib at mábila~g siyá sa m~ga ipinatapon
sa nagí~g mahaba~g buntót n~g himagsika~g kawal na yaón na na~gyari sa
Kabite niyaó~g 1872.

Lulan n~g Sasakya~g «Flores de María» ay ipinatapon sa Marianas a~g
m~ga Gg. Agustín Mendoza José de Guevarra, Miguel Laza, Felíciano
Gómez, Anacleto Desiderio, Vicente del Rosario, Toribio H. del Pilar,
Mariano Sevilla, Justo Guazon, Pedro Dandan, Antonio Ma. Regidor,
Joaquín Pardo de Tavera, Mauricio de León, José Basa Enriquez, Pedro
Carrillo, Gervacio Sánchez, Balbino Mauricio, José Basa, Ramón
Maurente, Pio Basa at Máximo Paterno.

Tu~gkól kay G. Pedro Paterno ay sinabi n~g káunaunahá~g Gobernador
Civil dito sa Pilipinas na nagí~g Pa~gulo n~g Estados Unidos na si Mr.
William H. Taft at kasalukuyan ~gayóng Pa~gulo n~g Pinakamataás na
Húkuman sa Amerika, na: «Si G. Pedro A. Paterno, anya, ay isá~g
politiko~g pilipino na sa aki~g m~ga nákilala ay bugtó~g sa lahat na
hindî ko kinári~ggá~g magsabi na~g anô ma~g masamâ na ukol sa ibá».

Na~g kasalukuyan siyá~g nábibila~ggô sa makasaysaya~g kalle Anda, loób
n~g Maynilŕ, at na~g a~g m~ga pulutó~g n~g m~ga kawal n~g Hímagsika~g
ay nagpapahirap n~g gayón na lama~g sa m~ga kawal na amerikano na
naglagák na n~g isá~g mahalagá~g buhay n~g isá sa matatapa~g niyá at
nápabantóg na Heneral na si Mr. Lawton, sa m~ga lawak n~g San Mateo,
Rizal, ay inakalŕ n~g Heneral McCartur na gamitin a~g kapa~gyarihan ni
G. Pedro Paterno, upá~g a~g kapayapaan ay lúbusan na~g magharě,
~guni't a~g gayó~g nasŕ ay walá~g sinapit, at a~g m~ga pulutó~g n~g
naghíhimagsík ay nagpatuloy n~g kápupuksâ sa m~ga kalaban n~g kanyá~g
kalayaan.

Si G. Pedro A. Paterno ay sumila~g sa mayama~g bayan n~g Santa Cruz,
Maynilŕ, lipi~g Tagalog n~g m~ga Lakán, na buhat sa kaugatugatan n~g
kanyá~g lipě ay likás na mairugín sa ikagagali~g n~g Baya~g Tinubuan.

Isá~g anák nitó~g Maynilŕ na sumila~g niyaó~g taó~g 1858, iká 27 n~g
Abril, a~g ami~g pinagúukulan gayón nitó~g munti~g haláw n~g kanyá~g
pagkátao, bila~g puto~g sa kanyá~g m~ga punyagî na a~g lipi~g Tagalog
ay málagáy sa isá~g kalagaya~g karapatdapat sa kanyá~g pagkabansâ.

A~g una niyá~g pagáaral ay sinimulán sa «Ateneo Municipal» magbuhat sa
gula~g na siyam na taón, at noó~g taó~g 1871 ay natapos a~g kanyá~g
pagáaral doón; lumipat siyá sa Páarala~g-madlŕ sa Salamanca at nagaral
n~g «Filosofia», «Teología» at «Leyes Canónicas» at kanyá~g tinapos sa
«Universidad Central de Madrid» na kanyá~g tina~ggapán n~g katibaya~g
«Doctor».

Sa pagkamánunulat si G. Pedro A. Paterno ay napata~gi rin at dahil
doón ay ginawaran siyá n~g «Gran Cruz de Isabel la Católica» isá~g
tusón na dî madalí~g tamuhín at nagbúbukás sa may tagláy noón n~g
Gusalě n~g dakila~g Harě sa Espańa.

Na~g manumbalik na mulî rito sa baya~g sarili, at sapagka't siyá'y
matalik na kaibigan n~g dakila~g Tagalog, niyaó~g bayani~g tagá
Kalambŕ, ay pinágta~gkaán siyá~g isa~gkót sa m~ga kilusa~g tu~go sa
pagtiwalag, ~guni't sa mabuti~g sandali ay hindî nagtagumpáy a~g
gayó~g nais at a~g kanyá~g kaya ay na~gkapanaho~g máihandóg niyá sa
m~ga kapakanán n~g Bayan.

Na~g a~g nagiinapóy na Hímagsikan niyó~g 1896, ay kasalukuya~g
lumálaganap, at a~g kapa~gyariha~g tagaganáp n~g Gobernador Heneral
na si G. Fernando Primo de Rivera, ay dî makaapulŕ, si G. Pedro A.
Paterno ay inatasan ni Heneral Primo de Rivera, niyaó~g Disyembre iká
15 n~g taón~g 1897, na magí~g sugň n~g Pámahalaá~g kastilŕ, upá~g
makipagkasundô sa na~gaghihimagsik, at a~g «Pacto de Biak na Bato»[1]
ay tinamó niyá sa m~ga Pámunuán n~g Hímagsikan niyaó~g iká 9 n~g
Agosto n~g taó~g 1897.

Sa gayó~g bu~ga n~g kanyá~g sikap ay nakapagli~gkód siyá sa dalawá~g
kapa~gyarihan, sa Iná~g Espańa at sa Iná~g Pilipinas.

A~g kasaysayan ay magtataán sa kanyá n~g m~ga ginintua~g dahon tu~gkól
sá bagay na itó.

Niyaó~g iká 15 n~g Septiembre n~g taó~g 1898 a~g Kapulu~ga~g Pilipino
ay nagdaos sa Barasoain, Bulakan, n~g isá~g Sa~ggunia~g binúbuô n~g
siyám na puo~g kasanguně, pilě sa lahat n~g poók, magě~g sa karunu~gan
at kata~gian. Binubuo a~g Sangunia~g yaón n~g apat na puo~g abogado,
labi~g anim na médico, lima~g farmaceútico, dalawá~g ingeniero, isá~g
parč, m~ga má~ga~galakal at m~ga ta~gi~g hugot sa m~ga tanyag na tao~g
bayan; sa kapulu~ga~g yaón ay náhira~g si G. Pedro A. Paterno na
Pa~gulo n~g Sangunian.

Na~g a~g m~ga kastilŕ ay talunin n~g m~ga amerikano sa dagat, at n~g
m~ga ma~ghihimagsik sa katihan, sa isá~g dî maiiwasa~g pa~gyayari, a~g
magkaluto~g na itó sa pagguguhň n~g kapa~gyariha~g maka hari ay siyá~g
nagkálaban. Sa pulo~g na idinaos sa Bago~g Ecija, ay náhira~g, si G.
Pedro A. Paterno na sugň n~g Pamahalaa~g Pilipino, upá~g makipulo~g
kay General Otis, at doó'y tamuhin a~g «autonomía», ~guni't hindî
niyá inabot na mákapulo~g a~g Puno~g Hukbó n~g m~ga amerikano.
Ihinalál siyá~g pamuli sa pa~galawá~g Lupon sa gayón di~g layon, at
siyá ay nakarati~g rito sa Maynilŕ na sinalasŕ a~g hangahan n~g
kamatayan; ~guni't di niyá ipinagtagumpáy a~g láyuni~g kanyá~g sinadyâ
sa m~ga Pámunuá~g amerikano.

Umuro~g siyá na kasama n~g m~ga naghihimagsik ha~ggá~g Trinidad,
Benget, na kinabihagan sa kanyá n~g m~ga kaaway.

Bu~ga n~g walá~g pagál niyá~g panitik a~g m~ga sumusunód: Ang Dating
Kabihasnan Ng Mga Pilipino, Ang mga Tagalog Sa Kasaysayan ng
Sandaigdigan, Ang mga Salaysay ni Pare Placencia tungkol sa
Kapakanakan ng mga Kristiyano, at m~ga ibá pa~g dî mabila~g na m~ga
babásahi~g bayan.

Niyaó~g Agosto, ika 16 n~g taó~g 1902, a~g Dulaa~g Tagalog ay dinalaw
n~g isá niya~g mainam na «opereta» na pinamagatá~g: «Sandugo~g
Panaginip». A~g tugtugin n~g marikít na ta~ghál na itó ay uta~g sa
Guró~g si G. Bonus. Kun saan mapagkíkita~g sa gitnâ n~g kanyá~g m~ga
tagumpáy ay dî niyá nalimutan a~g sarili~g wikŕ.

Niyaó~g 1900 na ipahayag ni General Mc. Artur, a~g «amnistia», ay
sumailalim siyá noón, at nagi~g masugid na tagapamayapa, matapos
tamuhín a~g kanyá~g kalayaan.

Nagi~g Guró si G. Pedro A. Paterno sa Páarala~g «Liceo de Manila» at
kanyá~g inihayág a~g kanyá~g Ang Bagong Ayos ng Municipio sa Pilipinas
at ang Pamahalaang Bayan.

Si G. Pedro A. Paterno ay nagí~g Sugň sa Una~g Kapulu~ga~g Bayan at
nagí~g masugid na katulo~g n~g ati~g m~ga mambabatás. Namatáy siyá
niyaó~g Abril n~g tao~g 1911 na~g dî man nápahiwaláy sa pagká Guró sa
káunaunaha~g Páaralá~g Pilipino na nakilala sa tawag na «Liceo de
Manila».

[1] Ang salaping tinamo niya sa mga kastila dahil sa kasunduang ito,
ay siyang ipinamili ng sandatang ginamit sa pangalawang bugso ng
Himagsikan niyaong 1898.

=ANTONIO Ma. REGIDOR=

[Larawan: Antonio Ma. Regidor]

Dito sa makasaysaya~g bayan n~g Maynilŕ ay sumila~g niyaó~g taó~g 1843
a~g isá~g dakila~g pilipino: si G. Antonio Ma. Regidor.

A~g kanyá~g m~ga una~g pagaaral ay ginawâ sa «Colegio» n~g San Juan de
Letrán ha~ggá~g sa tinamó a~g katibaya~g «Bachiller en Artes». Lumipat
sa Páaralá~g madlâ ni Sto. Tomás upá~g doón tapusin a~g kanyá~g
láyunin sa pagáaral at doón siyá nagtamó n~g katibaya~g sa pagká
«Doctor en Derecho Civil».

Naglayág siyá at sa silo~g n~g ibá~g la~git ninasa~g lalo~g sumakláw
n~g m~ga ibá~g mátututuhan at mápagáaralan, at sa Espańa, sa dati
nati~g pa~gulo~g bansa, ay tinamó niya a~g kara~galan at katibaya~g
nauukol sa «Derecho Canónico» sa «Universidad Central», sa Madrid.

Sa kanyá~g panahón n~g ipinagaral ay lagi siyá~g nápata~gi sa kanyá~g
m~ga kapanahán at tuwî na ay nagtamó n~g lalo~g matataás na kabukuran
at minahál siyá~g lagi n~g kanyá~g m~ga Guró.

A~g kanyá~g m~ga karunu~ga~g ná tuklás ay pawa~g nagi~g hiyás n~g
kanyá~g Tinubua~g Lupŕ, at na~g siyá'y manumbalik dito sa minámahál na
Pilipinas ay nanun~gkulan siyá~g Kalihim n~g «Audiencia» na katumbás
n~g ~gayó'y ati~g Mataás na Húkuman.

Sa sangunian n~g «Ayuntamiento» ay ginanáp niyá a~g m~ga tu~gkula~g
Tagausig n~g Kagawaran n~g m~ga Páaralán n~g «Artillería» at
«Inginiería», at nagí~g Kalihim n~g ta~gi~g Lupon n~g Palátuntunan n~g
Pagtuturň sa m~ga tagarito sa ati~g lupain. A~g kakayahán n~g Tagalog
ay ilinagay niyá sa mataás na kalagayan.

Nagi~g Tagasiyasat at Pa~gulo n~g Kagawarán n~g m~ga Páaralán, at sa
panunupád niyá n~g masela~g na tu~gkuli~g itó ay nagawâ niyá~g buhat
sa Espańa ay mátamó a~g isá~g pasyá na magkáhaluhalň a~g m~ga nagáaral
na m~ga anák n~g mahirap at mayaman na dati ay nagkákabukód at
nagpapanaghilian: Isá~g tagumpay n~g «demokracia» sa loób n~g isá~g
Pámahalaa~g makahari.

Na~g panahó~g Gobernador Heneral dito sa Pilipinas si G. Carlos Ma. La
Torre, na pinausig dahil sa kanyá~g malaya~g pa~ga~gasiwŕ, dito sa
Kapuluan, na nása salu~gát sa dati~g palakad na makahari, si G.
Antonio Ma. Regidor a~g nagsa~ggala~g at a~g kanyá~g pagkamabutí~g
anák n~g Pilipinas at pagká dalubhasá~g Abogado ay pinatunayan niyá sa
haráp n~g madlŕ.

Siyá ay isá~g tanyág na mánunulat sa wiká~g Kastilŕ at Inglés noón pa
ma~g panaho~g a~g wiká~g Inglés dito sa ati~g tinubua~g bayan ay isá~g
wiká~g palamuti lama~g at dî pa panlahát.

A~g m~ga kahirapan sa pagkabila~ggô ay dinanas din namán niyá,
sapagká't siyá at siná G. Joaquin Pardo de tavera, José Ma. Basa at
ibp., ay pinagdadakip at ibinila~ggô niyaó~g Himagsikan sa Kabite
niyaó~g taó~g 1872. Págkaraán n~g ilá~g araw na kanilá~g
pagkábila~ggô, silá'y ipinatapon sa Pulô n~g Marianas. Nanahanan siyá
sa Guám na may ilán di~g buwán na kayakap a~g kahirapan n~g isá~g
«tapon» at tiwalá~g sa m~ga kapilas n~g buhay. Buhat sa Guám ay
nakasapit siyá sa Pulô n~g Yap sa pamamagitan n~g isá~g sasakyá~g
amerikano, at buhat dito, sa tulo~g n~g isá~g sasakyá~g inglés ay
nakasapit siyá sa Pulô n~g Solomón haggá~g sa Palaos.

Buhat sa Pulô n~g Palaos, sa pamamagítan n~g lahát n~g paraán n~g
magagawâ n~g isá~g salát sa layŕ ay sumapit siyá sa Pulň n~g Malakán,
buhat dito ay nagtanan siyá ha~ggá~g sa karatig nati~g sakop n~g
Inglés na Lunsód n~g Ho~gkó~g, at pagkalipas n~g isá~g bugsň n~g
panahón ay lumayag siyá na patu~go sa Pransia, doón sa bayan n~g layŕ,
at Iná n~g bago~g kabihasnán.

Niyaó~g 1876 ay nagharáp siyá n~g isá~g kahili~gan sa Konsul n~g
Kastilŕ sa París upá~g gawaran siyá n~g «indulto» at a~g gayó'y
kanyá~g tinamó sa mabuti~g palad.

Lumipat sa Londres, sa makasaysaya~g bayan n~g m~ga dakila~g Pólítiko
at m~ga Harě~g demókrata, na~g siyá'y makalagán na niyaó~g kasigalutan
n~g isá~g pinaguusig; n~g masama~g Talŕ, at sa baya~g itó ay
nakipagisá~g pusň siyá sa isá~g anák n~g matimtima~g Irlanda.

Niyaó~g 1896, na~g a~g punyagi~g magsarilí n~g boó~g bayana~g
Pilipinas ay nagsisikip na sa ati~g Kapuluan, ay tuma~ggáp siyá n~g
anyaya nina G. Felipe Agoncillo at Sixto López, upá~g lumipat siyá sa
Washi~gton, upá~g buhat doón ay sikapin a~g pagtatamó n~g m~ga
kagali~ga~g pambansâ sa Pilipinas; ~guni't isá~g pagkakalayô ó dî
pagkakaúnawaán n~g m~ga kaparaanan ni G. Agoncillo, a~g nakapagudyók
sa kanyá~g mulí~g bumalik sa Londres at doón ay sinikap niyá~g
makatulo~g sa m~ga nagsísilakad sa pakikipagkáyarě sa Pransiya n~g
kapakanan n~g palad n~g ati~g mutyá~g Pilipinas.

Na~g a~g ati~g dakila~g Bayani, si Gat Rizal ay lulan n~g isá~g
sasakyá~g dagat sa Ho~gko~g upá~g iuwî dito sa Pilipinas, ay sinikap
ni G. Antonio Ma. Regidor na si Gat Rizal ay magtamó n~g layŕ sa
pamamagitan n~g «Habeas Corpus», ~guni't pinawalá~g bisŕ n~g m~ga
Hukóm doón a~g ganitó niyá~g punyagî.

Nariyán a~g maigsí~g banháy n~g isá~g labí n~g m~ga pininsalŕ n~g
aklasa~g kawal niyaó~g 1872. Nagí~g tagapagta~ggól tuwina n~g
Pilipinas, n~g m~ga mairugin sa Pilipinas, at n~g m~ga pilipino.

A~g kanyá~g palad ay nagí~g kayakap n~g m~ga pá~garapín n~g tatló~g
una~g pininsalŕ n~g kaba~gisan: n~g tatló~g Pare~g Tagalog, na
binitay dahil sa kilusá~g yaón.

Sa kanyá~g kabantugan ay nahandugán niyá n~g palŕ a~g ati~g Ina~g
Pilipinas at dahil dito ay dapat tuma~ggap n~g turi~g n~g lahát n~g
kalahi~g sumisibol.

Magí~g saksí a~g maigsí~g ulat na itó n~g pagha~gŕ n~g aki~g m~ga
kapanahón sa magandá~g halimbawŕ na ilinagak sa atin n~g kanyá~g
buhay.

Namatáy si G. Antonio Ma. Regidor na nagiwan n~g isá~g mabuti~g bakás
bilá~g pamana sa kanyá~g Tinubua~g Lupŕ.

=FELIPE G. CALDERON=

[Larawan: Felipe G. Calderón]

Isa~g bantóg na makama~ggagawŕ at masigasig na mánanagalóg, si G.
Felipe G. Calderón na sumila~g sa maliwanag, sa bayan n~g Sta. Cruz de
Malabon, Kabite niyaó~g iká 4 n~g Abril n~g 1868. Siyá ay anák ni G.
José at ni G~g. Manuela Roca.

Nagsimulâ si G. Felipe G. Calderón n~g pagáaral sa «Ateneo de Manila»
ha~ggá~g magtamó n~g katibayan «Bachiller en Artes» ay saká lumipat sa
Páaralá~g madlâ ni Sto. Tomás upá~g magaral n~g «Derecho.»

Gaya n~g lahát n~g masikap na magpakataás na magisá, ay kasabáy n~g
pagáaral niyá~g itó a~g paghahanap buhay, at siyá'y sumulat sa m~ga
Páhayagá~g «La Opinión» at «El Resumen». Siyá'y nakatapos n~g boó~g
ni~gní~g n~g kanyá~g layon sa pagaáral niyaó~g 1894, at a~g kanyá~g
pagsasanay ay ginanáp niyá sa kagawarán n~g nagí~g bantóg at
pinagpitagana~g Pa~gulo n~g Kátaastaasa~g Húkuman na si G. Cayetano
Arellano.

Nagsigasíg din siyá n~g pagáaral n~g «Ley Constitucional», «Economía
Política», «Historia», «Filosofía y Letras» at «Ciencias Físicas»,
ta~gě pa sa kanyá~g sadyá~g paglalakbáy sa Ho~gkó~g, Singapur at
India, na ku~g saan niyá pinagaralan sa sarili~g lupŕ a~g pamamahalŕ
n~g m~ga Inglés sa kanyá~g m~ga sakop na bayan.

A~g m~ga karunu~ga~g itó na kanyá~g pinágpakata~gian ay lubós niyá~g
nágamit sa kapakinaba~gán n~g ati~g Tinubua~g Lupŕ, sapagká't niyaó~g
1898 ay siyá'y nagbigáy n~g mu~gkahě kay G. Emilio Aguinaldo, na
hi~gín nitó kay Almirante Dewey, a~g m~ga katibaya~g buhat sa Congreso
n~g EE. UU., upá~g makipagkayarě sa isá~g Lupon n~g m~ga pilipino
tu~gkól sa hináharáp n~g Pilipinas, at ku~g a~g gayón ay hindî gawín
n~g «Almirante», a~g na~gaghihimagsík na pilipino ay dî dapat tumulo~g
sa m~ga amerikano, sa kanyá~g digmaa~g laban sa Espańa.

A~g pani~gin ni G. Felipe G. Calderón ay na~gúguna sa m~ga pa~gyayari,
at para niyá~g nahúhulaa~g a~g panahón ay sásapit na a~g lahát n~g
pakikipagkasundô at nasŕ ni Dewey, ay hindî paháhalagahán n~g
«Congreso sa Washi~gtón.»

A~g kasaysayan n~g Pilipinas ay siyá~g labis na makapagúulat ku~g a~g
mu~gkahi~g itó ni G. Felipe G. Calderón, na hindî tina~ggap ni G.
Emilio Aguinaldo, dahil sa malakí~g katiwalŕ sa kara~galan n~g
«Almirante Dewey» at n~g «Congreso» n~g EE. UU., ay may matuwíd ó
walâ. A~g m~ga pa~gyayari, ay hindî mababago at dî matátalimwá~g n~g
sino man, sapagká't doó'y saksí a~g sambayana~g nagpakasakit magtigís
n~g dugô sa pagtata~ggól n~g kanyá~g katuwiran.

Nagí~g Kinatawán sa Congreso sa Malolos, si G. Felipe G. Calderón,
na~g lalawika~g Paragwa, at sa kanyá~g pagkakinatawá~g itó ay kanyá~g
yinarě at ihinaráp sa Kapulu~gan a~g kanyá~g pinaká dakila~g gawâ, na
nápabantóg na Pátakarán n~g Repúblika Pilipina, at pinagtibáy
pagkatapos na mapagtalunan n~g m~ga Kinatawán sa dambana~g yaó~g n~g
m~ga Batás.

Na~g magharě na a~g kapayapaan ay ikinatiwalŕ sa kanyá n~g Pámahalaá~g
amerikano, a~g Pagtatatag n~g m~ga Pámahalaá~g Bayan at siyá'y sumulat
n~g isá~g Palátuntunan ukól sa bagay na itó.

Itinatag din namán niyá a~g pinagpala~g «Protección de la Infancia»
a~g «Colegio de Abogados de Manila» at «Escuela de Derecho» na
kanyá~g pinagturuan at pinaghandaán n~g m~ga bago~g sibol na m~ga
abogado na makapaglili~gkód sa ati~g Tinubua~g Lupŕ. ˇGaano~g biyayŕ
a~g náihandog niyá sa Pilipinas, sa m~ga nátukoy na kapisaná~g kanyá~g
likhâ!

Nagturo rin namán n~g «Matemáticas» at «Historia Universal» sa
Páaralá~g «Instituto de Mujeres» n~g m~ga taó~g 1902-1904, na~g dî
tumangáp n~g anó má~g kabayarán sa kanyá~g m~ga pagpapagál, sa
paniwala~g a~g Páaralá~g itó ay gumáganáp n~g isá~g dakila~g
tu~gkuli~g maghandâ n~g mabubuti at may sapát na kaya~g m~ga
mámamayán.

Sa kanyá~g m~ga sinulat na aklát na lubhá~g mapakinaba~g, ay matukoy
a~g «A.B.C.» n~g m~ga mamamayá~g pilipino na siyá~g kátututuhan n~g
m~ga karapatan n~g m~ga mámamayán.

Ku~g a~g kahoy ay nákikilala sa bu~ga, gaya n~g kasabihán, si Ginoo~g
Felipe G. Calderón ay mákikilala sa kanyá~g m~ga ginawá~g pamana sa
m~ga náhuhulí.

Siyá'y namatáy niyaó~g iká 6 n~g Hunio n~g 1908, na~g hindî man
natapos a~g hulě niyá~g ulat tu~gkól sa «Enciclopedia Filipina».

Karapat dapat uliranin a~g kanyá~g halimbawa.

=CAYETANO ARELLANO=

[Larawan: Cayetano Arellano]

Ku~g sino yaó~g nagsásabi~g a~g karunu~gan at kariwasaan ay kaaway
n~g m~ga dukhâ ay nabubulaanan sa halimbawa~g sa kanyá~g sarili~g
kabuhayan ay ipinakita n~g Mrgl. na G. Cayetano Arellano.

Buhat sa isá~g muntí~g baya~g nakilala sa tawag na Udyó~g, sakop n~g
lalawiga~g Bataan, at nakyát sa kátaastaasa~g likmuan n~g Pinakamataás
na Húkuman dito sa Pilipínas. Nakyát na dî sa tagubilin at
pagkakali~gŕ n~g isá~g pagkati~g politiko gaya n~g karaniwa~g ma~gyari
sa m~ga tu~gkuli~g Pámahalaan, kundi sa sarili~g karapatán, kakayahán
at karunu~gan, palibhasa'y isá~g dalubhasa~g karapatdápat sa alin má~g
lalo~g masela~g na tu~gkulin.

Nagsisikíp sa sa~gsinukob a~g pagkilala sa kanyá~g manini~gni~g na
m~ga kurókurň sa kanyá~g m~ga hatol, magí~g sa pagsasarili niyá
sakali~g a~g pasyá n~g kanyá~g m~ga kasamahán ay dî niyá marapatin,
magi~g sa ku~g siyá'y makaayon na magbigay n~g sarili~g ulat. Si Gat
Cayetano Arellano ay isá~g tao~g may mabuti~g ugalě, mabuti~g gawî at
mabuti~g m~ga gawâ na ipinamana sa kanyá~g m~ga kalahi sa háharapi~g
panahón.

May mabuti~g ugali, sapagká't sa kanyá~g diwa~g nagsisikíp sa
karunu~gan ay may siwa~g a~g m~ga súliranin n~g lipi~g tumata~gis at
tuwî na ay nakátagpô sa kanyá~g m~ga hatol n~g isá~g kasiyaha~g loób,
palibhasŕ ay nábabatáy tuwî na sa malinis na udyók n~g budhî. A~g m~ga
ulila ay nakatagpô sa kanyá~g maáwai~g pusň n~g isá~g tapát na
tagapagkali~gŕ at tagasaklolo; at walá~g sukat na paglilimós a~g
ginagampanán niyá na~g wala~g sino má~g nakamalay, kahit na n~g tunay
na sinasaklolohan.

May mabuti~g gawî sapagká't sa haba~g panahón n~g kanyá~g ikinabuhay
ay walá~g una~g nagí~g himali~g kundî a~g tahás na pagúubos kaya upá~g
mapagaralan a~g m~ga súlirani~g sanhî n~g m~ga paghihirap n~g
sa~gkatauhan, at magawaran n~g tumpák na lunas; pagáaral na walá~g
maliw ha~ggá~g sa huli~g sandalî n~g kanyá~g buhay. At hindî sukat a~g
pagsisikap sa sarili a~g kanyá~g hinaráp, dî mabila~g na m~ga dukhâ,
na walá~g kaya~g ipagpáaral sa kanilá~g m~ga anák, a~g nakatagpô kay
Gat Arellano, n~g isá~g ganáp na biyayŕ. Pinággugulan niyá sa pagáaral
a~g lubhá~g marami~g maásahan sa háharapin, sapagká't sa ganitó~g
paraán niyá ináakala~g makapagli~gkód n~g táhasan sa minámahál niyá~g
Tinubua~g Lupŕ.

A~g lahát n~g kanyá~g inisip sa paghahandóg n~g ginhawa sa
na~gahíhirapan ay kanyá~g isina~gawá~g pawŕ, at kaypala'y dî iilán sa
n~gayón a~g tumátamasa n~g ginhawa at nagpapasasŕ sa m~ga kaaliwa~g
dulot n~g karunu~gan, na pawa~g uta~g sa pagkakawa~g-gawâ n~g Mr~gl.
na G. Cayetano Arellano.

Isá~g masaya~g araw n~g Marso, ikalawá sa buwan n~g taó~g 1847, a~g
Pilipinas ay nagkapalad magkaroón n~g isá~g anák na kagiliwgiliw,
isá~g anák na nagtampók sa kanyá sa isá~g kalagaya~g karapatdapat, at
itó ay a~g ati~g pinagúukulan nitó~g m~ga katagá~g ulat.

A~g m~ga pá~gunahí~g pagáaral ay idinaos sa sarili~g táhanan at
nagpatuloy sa Páaralá~g «San Juan de Letrán» at sa «Universidad de
Sto. Tomás» na tina~ggapán na~g m~ga katibaya~g sumusunod: «Bachiller
en Filosofía» (1862) «Bachiller en Teología» (1867) «Bachiller en
Derecho Canónico» at «Bachiller en Derecho Civil» (1871), «Licenciado
en Jurisprudencia» (1876).

Naghawak n~g tu~gkuli~g abogado n~g «Audiencia Territorial de Manila»
at niyaó~g 1879, sa mu~gkahě n~g Pa~gulo n~g «Audiencia» ay náhira~g
na Hukóm na may pananahanan sa «Gobierno Político Militar de Tárlac»,
at na~g makalipas a~g tatló~g taón, niyaó~g 1872, ay náhira~g na
«Catedrático» sa Sto. Tomás sa Karunu~ga~g «Derecho Civil» at niyaó~g
1886 ay ginawaran n~g kapa~gyariha~g magí~g «Ma~gistrado suplente» n~g
«Audencia» dito sa Maynilŕ.

Nanu~gkulan n~g pagkakasa~gguně n~g «Ayuntamiento» niyaó~g 1887; at
niyaó~g taó~g 1898 ay ihinalál na Kalihim pa~glabas n~g ati~g
Pámahalaá~g sarili sa Malolos.

Pagkatapos magí~g Presidente n~g «Servicio Civil» ay ihinalál na
Pa~gulo~g samantala n~g Mataás na Húkuman sa lilim n~g Pámahalaá~g
Hukbó dito sa Pilipinas, at niyaó~g Hunyo n~g taó~g 1901, ay náhalál
na Pa~gulo~g Pálagian n~g násabi~g Mataás na Húkuman.

Niyaó~g siyá ay maglakbáy sa Amerika niyaó~g 1904, ay pinagkalooban
n~g dě karaniwa~g kara~gala~g «Doctor en Derecho» n~g «Yale
University», kara~gala~g sa bihira~g tao lama~g ipinagkákaloób.

Náriyán a~g kabuhayan n~g isá~g mani~gní~g na Talŕ, ba a~g liwanag ay
dî magkásiyá sa ati~g lupaín, hina~gaan n~g m~ga banyagŕ at kinilala~g
isá~g pantás na kata~gíta~gě.

A~g maliliit na bayan, magmulâ pa n~g mulâ at mulâ, ay na~gápabantóg
dî sa kayamanan n~g kanyá~g m~ga pataním, dî sa kasaganaan at
kasipagan n~g kanyá~g m~ga magsasaká, dî sa kabantugan n~g kanyá~g
tikmâ, dî sa m~ga naglalakiha~g m~ga gamlayan, pagkápalibhasa ay dî
itó a~g na~gi~gibabaw at ikinatata~gě sa ibá, kundî a~g pagkakaroón
n~g m~ga anák na dî karaniwan, niyá~g m~ga tao nilá~g sa maliliít na
bayan sumisiból upá~g a~g m~ga baya~g násabi ay mápabantóg at ha~gaan
n~g m~ga baya~g lalo~g malalaki at maginhawa.

Si Gat Cayetano Arellano ay isá~g tapat na anák n~g Pilipinas, at
máituturi~g na isá~g karapat dapat na kawal n~g sandaigdian na kanyá~g
pinagli~gkuran n~g malaganap na kisláp n~g kanyá~g diwŕ.

Pagpalain nawa ni Bathalŕ a~g kanyá~g mabuti~g aláala at a~g kanyá~g
m~ga kata~gian ay ipagpatuloy n~g dî mabila~g niyá~g kinandili.

=SUSANA REVILLA=

[Larawan: Susana Revilla]

Huwag mo~g akalain giliw na mambabasa na a~g sanhî n~g muntí~g ulat
na itó sa kara~galan n~g magandá~g dalaga~g tagalog na si Bb. Susana
Revilla ay likhâ n~g m~ga karaniwa~g pagha~gŕ, sa m~ga dî karaniwa~g
gandá~g nakáaakit na umawit tuwî na sa puso~g lalakě; hindî
makalilibo~g hindî; sapagká't si Bb. Susana Revilla ay kabila~g diyán
sa m~ga likhá~g karapatdapat lama~g pintuhuin at igala~g, dahil sa a~g
kanyá~g talagháy ay dî katulad n~g sa lubhá~g marami~g gandá~g
nakayayakag sa m~ga gawî n~g kalupaán. Isá~g kagandahan na linikhŕ
mandin upá~g magí~g huwaran n~g m~ga babai~g Tagalog. A~g kabiniha~g
kayakáp n~g isá~g kabaita~g likás ay nagpapati~gkád n~g kara~galan n~g
kanyá~g lipě, at may isá~g dî karaniwa~g talino, palibhasŕ, kayá't
nagagawá~g a~g lahát n~g kanyá~g magí~g kakilala ay huwág magimbót n~g
anó má~g halua~g pagmamahál, at lahát ay magí~g maligaya sa kanyá~g
pili~g.

Pakingán nati~g sandalě a~g salaysáy ni G. Camilo Sala, tu~gkól sa
kanyá~g kata~gian: «Sa labí~g dalawa~g taón pa lamá~g na gulá~g ay
nasok na «colegiala» sa Concordia, ~guni't masasaktín palibhasŕ ay
hindî nakapagpatuloy; subali't na~g sumunód na taón sa «Escuela
Municipal de Manila», sa ilalim n~g pamamatnugot n~g m~ga «Madres de
Caridad» nások, at dî nalaunan at kanilá~g nákilala a~g kamahalan n~g
hiyás na yaó~g nások sa kanilá~g pintuan, sapagká't na~g sumunód na
taón ay hinira~g siyá~g magí~g Pa~gulo n~g kalipunan n~g «M~ga Anák ni
Maria», at pagkalipás n~g dalawa pa~g taón, si Susana na
lalabí~ganimi~g taón pa lamá~g, niyaón 1887, ay tuma~ggáp na n~g
Katibaya~g pagká «Maestra Elemental.»

Aní Gina~g ni Alvero, kasalukuya~g Patnugot n~g Páarala~g «Instituto
de Mujeres»: «Si Susana ay isá~g likhá~g dî karaniwan; a~g kanyá~g
Páaralán niyaó~g taó~g 1900, na balakin ko~g magtatag n~g isá~g
Páaralá~g babai na mapagháhandaán n~g mangákakatulo~g n~g m~ga lalaki
sa m~ga súlirani~g bayan at pa~ga~gasiwŕ sa táhanan, ay kasalukuya~g
bukás at marami~g aralá~g nakatirá at nagúuwian; ~guni't yaón ay
kanyá~g ipininíd upá~g bigyán daán a~g tawag na itó n~g ati~g bayan,
at a~g Instituto de Mujeres ay ami~g itinatag.»

Kun saan mapagkikita, na kay Bb. Susana Revilla a~g kapakana~g sarili
ay isá~g wala~g kabuluhá~g bagay sa pili~g n~g m~ga kahili~gan n~g
bayan at n~g kapanahunan.

Tu~gkól sa kanyá~g kabuhaya~g ta~gi sa loób n~g táhanan ay hindî
mapagalinla~gana~g nápapalayô sa kanyá~g buhay na hayág, gaya n~g
karaniwa~g ma~gyari sa karamihan na may ugali~g «pa~glabás» at may
«panloób»; sa haráp n~g kapisanan at sa sarili ma~g táhanan, si Bb.
Susana Revilla ay hindî nagbabago; siyá rin a~g masayá~g anák n~g
Pilipinas na sa loób at labas n~g bahay, ay nakátatagpô n~g ligaya sa
paggawâ n~g mabuti; a~g kabaitan niyá~g siból ay hina~gaan tuwî na n~g
lahát niyá~g nákapili~g at nagkapalad na sa kanyá'y makákilala; at
tu~gkól sa bagay na itó ay ani Pari Ulpiano Herrero: «Su via privada
era la de una santa».

Sumila~g sa maliwanag si Bb. Susana Revilla, sa mayama~g bayan n~g
Sta. Cruz, Maynila niyaó~g iká 24 n~g m~ga Bulaklak palibhasŕ na~g
kanyá~g mákita a~g uná~g liwanag, ay hiniyasán a~g kanyá~g buhay, n~g
m~ga «sampaga» n~g kanikaniyá~g kata~gián; a~g kalinisan n~g kampupot
ay iginayák sa kanya~g kálolwá, a~g kayumian n~g babaan ng loób, a~g
«alejandria» ay nagdulot sa kanyá n~g isá~g kagandaha~g kata~gita~gi,
at a~g «ila~g-ila~g» ay nagbigáy n~g samyô sa kanyá, na walá~g
pagkapawě.

Siyá'y anák na tunay ni G. Ceferino at ni Gg. Rosenda San José,
maririwasá at mapapalad na nakapagdulót sa Iná~g Bayan n~g m~ga anák
na karapatdapat; Pinagpalá, sapagká't makapagmamalaki at walá~g anó
ma~g ipina~gimbulo sa m~ga ibá~g a~gkán sa haráp n~g kapamayanan.
Kapatíd ni Bb. Susana Revilla a~g kamámatáy pa lamá~g na Hukóm sa
Uná~g Dulugan, Kgl. na Bartolomé, Revilla.

Tu~gkól sa kanyá~g likás na kabaitan at sanhî n~g kaligayahan n~g
kanyá~g na~gákasama sa «Instituto de Mujeres», ay pakingán nati~g
sandalě a~g ilá~g katagâ n~g Revista «Cultura Social»: «Toda suavidad
en el mandar, no bien previa que alguna carga resultaba pesada para
las demás, cuando la tomara en silencio para sí».

Na~g a~g m~ga «Asuncionistas» ay dumaó~g dito sa ati~g Lunsód at
magbukás n~g kanilá~g «Colegio» ay nagpatuloy n~g pagáaral si Bb.
Susana Revilla, upá~g magkaroón n~g katibaya~g «Maestra Superior» at
siyá'y isá sa uná~g labí~g tatló~g Maestra na nagtamó n~g gayó~g
katibayan.

Niyaó~g taó~g 1909, ay náhira~g siyá~g Tagapamatnugot n~g «Instituto
de Mujeres». Sa panahó~g itó ay dî kakaunti~g sikap a~g ginawâ n~g
m~ga mai~ggiti~g Páaralán upá~g siyá máialis doón, at hinandugan siyá
n~g malalakí~g sahod, ~guni't sa haráp n~g naghihikahós na «Instituto»
noón, ay pinilě niyá a~g manatili sa pili~g n~g kanyá~g minámahál na
«Instituto» na kanyá~g pinaghandugan n~g isá~g paglili~gkód na walá~g
pasubali, pina~ggugulan niyá n~g lahát n~g pinakamabuti niyá~g panahón
sa kanyá~g buhay, at dî miminsá~g kinaila~ga~g a~g kanyá~g m~ga hiyás
ay másanlâ, huwag lamá~g máuntól a~g mabutí~g lakad n~g «Instituto»
dahil lamá~g sa kasalatán.

May isá~g dakila~g pagti~gin at paghahakŕ sa kauta~gán si Bb. Susana
Revilla, gaya n~g lahát na~g may wagás na pusň, at aní Sor Dolores
Velarde, nagí~g Guró n~g «Instituto» at gayón ay «Madre de la Caridad»
sa isá niyá~g lathalŕ tu~gkól sa bagay na itó: «Nuestra Ilorada
Directora tenía una idea sublime del deber.......! Cuantas veces la
hemos sorprendido en su aposento dando clases a sus alumnas desde su
cama!» Ha~gga~g sa kalubhaán na n~g sakit na dî na makatindíg halos ay
ginagampanán a~g kanyá~g katu~gkula~g pagtuturň.

Buhat pa niyaó~g iká 28 n~g Disyembre n~g 1916 ay náratay na sa baníg,
~guni't na~g buksan a~g Páaralán niyaó~g Enero, ay dî pa man halos
makagulapay ay dumaló rin sa kanyá~g bulwaga~g pinagtuturuan. Si Bb.
Susana ay isá~g tunay na alipin n~g kauta~gán. Ihinatíd sa Págamuta~g
«San Juan de Dios» niyaó~g iká 24 n~g Marso, a~g lahát n~g sikap n~g
m~ga ma~ggagamót na isá rito ay si Dr. Miciano, ay na walá~g lahát n~g
halagá, at a~g pinagpitaganan tuwî na n~g kanyá~g m~ga kaibigan, a~g
matalino~g Tagapamatnugot n~g «Instituto de Mujeres», a~g dalubasŕ,
mayumě at mabait ha~gga~g sa huli~g sandalî n~g pakikitalad sa buhay,
ay binihag n~g wala~g awa~g kamatayan, niyaó~g iká 11 na~g Abril n~g
taó~g 1917.

Sumala~git nawâ a~g butihi~g Guró at a~g kayá~g diwŕ na naghaharě sa
Páaralá~g «Insituto de Mujeres» ay magí~g ta~gláw tuwî na n~g kanyá~g
m~ga kasamahan.

Lumipat sa kabila~g buhay a~g isá~g marilág na Guró na nátuto~g
maglagáy sa isá~g mataás na kalagayan n~g mabuti~g pa~galan n~g
kanyá~g pinamatnugutan Páaralan.

Pinagpala~g «Instituto de Mujeres», na makapagmamalakí~g nagkaroón
n~g m~ga diwa~g gaya n~g kay Bb. Susana Revilla, pinagpala~g
«Instituto de Mujeres» na linabasan n~g m~ga babai~g kata~gíta~gě,
salamat sa banal na simulai~g «Pananampalataya at Karunu~gan». Narián
a~g Páaralán n~g m~ga Páaralán.

[Larawan: Isang tanawin ng Himagsikan niyaong 1898.]

=TEODORA ALONZO=

[Larawan: Matandang larawan ng Ina ng ating Bayani.]

Sa mayama~g bayan n~g Santa Cruz, Maynilŕ ay dito nakákita n~g una~g
liwanag, a~g isá~g sa~ggól na babai~g tinawag na Teodora, anák ni
Kapitá~g Lorenzo at ni Gg. Brígada Quintos. Siyá a~g mapalad na
babai~g nakapaghandóg sa Ina~g Bayan n~g Bayani n~g m~ga Bayani, si
Gat José Rizal.

Siyá'y buhat sa a~gká~g gisí~g a~g muně, a~g kanyá~g nunň si G.
Cipriano Alonzo ay isá sa m~ga máginoó sa bayan n~g Bińa~g, Laguna.
nagí~g mánunukát n~g lupŕ at sumusulát at nagsasalitâ n~g Kastilŕ,
Inglés at Pranses, nagî~g Kapitan sa bayan, isá sa matataás na
katu~gkula~g ipinagkakatiwalŕ sa m~ga pilipino n~g m~ga panahó~g
yaón.

A~g m~ga ninunň sa iná ni Teodora, ay buhat din sa mabuti~g a~gkán. Si
G. Manuel Quintos, a~g amá n~g kanyá~g iná ay isá~g mabuti~g batŕ sa
«Universidad de Sto. Tomás», at mabuti~g amá palibhasŕ ay nagsikap na
a~g kanyá~g anák na si Brigida ay magí~g isá~g babai~g may
pinagaralan.

Kahit na a~g kanilá~g a~gkán ay nanínirahan sa Kalambâ, si ali~g
Teodora ay ipina~ganak sa Kamaynilaán, gaya rin n~g kanyá~g m~ga
kapatid. Sa lahát n~g itó áy matitiyák na si G~g. Teodora ay buhat sa
mabutí~g a~gkán, siyá ay sumila~g sa isá~g ának na matalino at a~g
lahát n~g kanyá~g m~ga kasambaháy ay pawa~g múlat sa dakila~g gawî.

A~g una niyá~g m~ga pagáaral ay buhat sa sarili~g táhanan, at kahit na
lubhá~g mairugín a~g kanyá~g m~ga magula~g ay hindî siyá iminulat sa
layaw, dahilá~g kanyá~g ikinágisí~g sa mabutí~g gawî at ipinagsumikap
na magí~g isá~g babai~g ta~gě, may likás na baít at may talino namá~g
karapatdapat.

Hindî siyá namalagě sa pag-áaral siyá'y ipinasok sa Sta. Rosa sa lilim
n~g pamamahalŕ n~g m~ga «Madres de la Caridad» at doón siyá námulat sa
pananampalataya~g binyagan at n~g gawí~g magsimbá at gumanáp n~g m~ga
katu~gkulan n~g isá~g mabuti~g tao.

[Larawan: Si G. Francisco Rizal Mercado pinagpalang Ama, na naghandog
ng isang dakilang Bayani sa Lupang Tinubuan.]

Niyaó~g 1848 ay nakěpagisá~g pusň si Gg. Teodora Alonzo kay G.
Francisco Rizal y Mercado, at kápuwâ nagsumikap sa ikapanánatili n~g
kapayapaán sa loób n~g táhanan, gaya n~g isá~g tunay na ulirá~g
magasawa; at a~g m~ga anák ay sunódsunód na nagsiratí~g at lalo~g
nagí~g maligaya a~g kanilá~g buhay sa pili~g n~g m~ga suplí~g n~g
dalisay nilá~g pagibig.

Silá'y na~gágsiunlád sa pamumuhay at sanhî itó na~g pagdami n~g
kanilá~g pánauhí~g banyagŕ at kababayan man ~guni't nápansín sa kanilá
n~g labis a~g pantáypantáy na kanilá~g pagta~ggáp sa sino ma~g
pánauhín, magí~g pantás man at ha~gál, mayaman at mahirap, banyagŕ at
kalahě man; sa kanilá'y dî nápansin a~g pa~gtata~gě kay ganitó ó kay
gayón, n~g dahil sa si gayón ó si ganitó, ay lalo~g dakilŕ, mayaman ó
maruno~g kayâ; a~g likás na kaugaliá~g mapagampon at mapagta~gkilik
n~g lahi~g Tagalog ay naghaharě sa kanilá~g táhanan.

Sa pagkainá ni Gg. Teodora, ay nanupád siyá n~g gayón na lamá~g na
kasikapan, upá~g a~g kanyá~g m~ga sa~ggól ay mápanuto; lubhá~g
mairugin tuwî na at mapa~galagŕ; lahát n~g walá~g malay na tanó~g ó
paguusisŕ n~g kanyá~g m~ga anák ay tinútugón niyá~g lahát n~g boó~g
tamís at liwanag, upá~g masiyahán a~g m~ga anák; ~guni't kailan ma'y
dî nagí~g mapagpalayaw. Ginampanan niyá a~g tunay na tu~gkulin n~g
isá~g mabuti~g iná, na, mapa~galaga sa m~ga sa~ggól, mapagturň sa
kabataan at tapát na kaulayaw at kaibigan n~g ma~gagsilaki na at
tumuntó~g sa ganáp na gula~g.

Iminulat niyá sa m~ga anák a~g pagsusumikap na mag-isá, at niyaó~g si
Gat. Rizal ay aapatín taón pa lamá~g at nahihirapa~g bumasa n~g
kanyá~g Katón ay boó~g tamis niyá~g sinabi a~g gayarí. «Paáno ka ku~g
di makapagsisikap na mag-isá. Maáari kayá~g lagi ka~g nakasandál
ka~ginó man? Sikapin mo~g mag-isá ka~g magáral at gumawa~g tiwalag sa
ibá, sa gayón ay matataya mo a~g sarili~g lakás at masasanay ka~g
mag-isá sa m~ga gawain». Nagí~g kasayahá~g loób ni Gg. Teodora a~g
manoód sa kanyá~g m~ga anák na bukód bukód n~g paggawâ, tila bagá niyá
nákikikita sa gayon a~g malakí~g katamisan n~g isá~g kasarinlan sa
paggawâ man lama~g.

Tuwî na'y sinalitâ niyá sa kanyá~g m~ga anák ku~g gabí a~g m~ga buhay
n~g m~ga dakila~g tao, ó a~g m~ga buhay kayá~g may lula~g m~ga
dakila~g aral, upá~g bago matulog a~g m~ga anák ay mábaon sa pagtulog
a~g mabubuti~g hinuhŕ. Sinikap niyá~g isatagalog a~g m~ga manini~gní~g
na buhay n~g kanyá~g nálalaman, upá~g maliliit pa a~g m~ga anák ay
makatahô na n~g m~ga dakila~g huwaran. Sinikap niyá~g a~g m~ga anák ay
magharap sa kanyá tuwî na n~g násusulat na hinuhŕ sa kanyá~g m~ga
kasaysaya~g ibinubuhay ku~g gabi, at kanyá~g isinasaanyô a~g m~ga
kamalian, at sa ganitó~g paraan sa gula~g na siyam na taón, a~g anák
niyá~g Pepe, ay nagharáp sa kanyá n~g isá~g Dulá~g Tagalog na
kinágiliwa~g labis n~g Kápitan sa bayan n~g panahó~g yaón.

Niyaó~g taó~g 1898, ay nabalo siyá sa ginigiliw na asawa, at
náparagdág sa kanyá~g pagta~gis na magdádalawá~g taňn na sa
pagkakaputi n~g buhay n~g mahál niyá~g anák na si Dr. Rizal, a~g
pagkamatáy ni G. Francisco Rizal at Mercado.

Niyaó~g 1907, sa pasimulá~g Pulo~g n~g una~g Kapulu~ga~g Bayan, ay
hinandugan si G~g. Teodora Alonzo n~g m~ga para~gál at inalayan siyá
n~g marami~g salapî bila~g tulo~g sa kanyá~g katiisan, ~guni't hindî
niyá tina~ggáp at pinati~gkád niyá~g a~g kanilá~g a~gkán ay hindî
nagmámahál sa Lupá~g Tinubuan n~g dahil lamá~g sa salapî. At niyaó~g
iká 16 n~g Agosto n~g taó~g 1911, a~g banal na Iná n~g dakilá~g
Bayani, ay pumisan sa kanyá~g m~ga kapilas n~g buhay at sumapayapŕ sa
kaharian ni Bathalŕ.

A~g paglilibi~g sa kanyá ay ginanáp niyaó~g iká 19 n~g Agosto, at a~g
m~ga matataás na kagawád n~g Pámahalaán ay nakipaglibí~g na pawŕ,
tandâ n~g isá~g pakikidalamhati~g lúbusan sa kanyá~g pagpanaw sa
baya~g itó n~g m~ga dalamhatě.

Bila~g aláala sa kanyá~g pa~galan, a~g dati~g daá~g «Aranque» ay
pinalitan n~g «Teodora Alonzo».

[Larawan: Ang huling larawan ni Gg. Teodora Alonzo.]

=Melchora Aquino (Tandang Sora)=

A~g pagúukulan ko ~gayón nitó~g maigsí~g ulat, giliw na bumabasa ay
isá~g babai~g hindî man lama~g nakasapit n~g m~ga pintuan n~g
Páaralán, kaya't tahás na masasabi~g dî lama~g sa m~ga Páaralán
nátututuhan a~g pagibig sa Tinubua~g Lupŕ.

Si ali~g Sora ay isá~g likás na mapagmasakít sa alin ma~g bagay na
ukol sa sarili.

Si ali~g Sora, gaya n~g tuwî na'y itinawag sa kanyá n~g m~ga Katipunan
ay nagí~g isá~g tunay na iná~g takbuhan niyaó~g na~gaghimagsík at
nagtayâ n~g buhay sa ikalalayŕ natin.

A~g kanyá~g dula~g ay lagi~g may hain, at a~g mahigít na isá~g libo~g
Katipunan na naglisaw sa Balintawák na naghíhintáy n~g isá~g hudyát
upá~g a~g talibó~g ay ipakipagpi~gkian sa m~ga «remi~gton» at
«mauser», upá~g sa pamamagitan noón ay lutasin a~g usapín n~g atí~g
baya~g nasusukuban at ináalipin n~g kapuwâ bayan, ay nakatagpô kay
ali~g Sora n~g isá~g iná~g mapagkupkóp. Sumilá~g si Tandá~g Sora sa
Balintawák niyaó~g taó~g 1812.

A~g ganitó~g gawá~g kapuripuri ay pinarúrusahan noón n~g parusa~g
kamatayan, kayá't lubhá~g kagilágilalás na a~g isá~g ha~gál na gaya ni
tanda~g Sora, ay huwág sagián n~g takot at bagkús nagibayo a~g tápa~g
at pá~gatawanan at walá~g pa~gimi~g winaldás a~g kanyá~g kaunti~g
natitipo~g palay sa kanyá~g m~ga ba~gán, gayón din n~g salapí~g patí
na sa ikapitó~g buhól halos n~g taguan ay pawa~g tinunaw.

A~g ganitó~g gawâ ni tandá~g Sora ay hindî nálihim sa m~ga tiktík n~g
Pámahalaá~g kastilŕ, kayá't siyá'y ipinadakíp pagdaka at sa bisŕ n~g
isá~g utos ni Henerál Polavieja niyaó~g 1897, siyá ay ipinatapon sa
Monjuich. Dî man lama~g iginalá~g a~g kanyá~g katandaán at pagkababai.

Pinalad pa rin siyá~g makabalík digmaan at matahimík siyá~g namatáy sa
kanyá~g táhanan sa Balintawák, Kalookan, poók na nakásaksí n~g lalo~g
pinaká mani~gní~g na dahon n~g ati~g kasaysayan.

Ku~g si Gat Bonifacio ay nabubuhay at makapagsásalitâ n~g náúukol kay
tandá~g Sora, disin ay nakábasa tayo n~g isá~g magandá~g halimbawŕ sa
kanyá~g iuulat na dîsapalŕ ay pawa~g papuri sa babai~g itó na siyá~g
tunay na «Iná n~g m~ga Katipunan.»

A~g m~ga salitá~g «kumain ka na ba kapatid» at isá~g ~gití~g
namamalayláy sa kanyá~g m~ga labě ay tila nákikinitá ko pa ha~gga~g
~gayón. A~g m~ga salitá~g yaón ay siyá niyá~g bati at panalubo~g sa
walá~g patlá~g na m~ga katipuna~g sa maghapon halos at sa loób n~g
mahigit na dalawá~g buwán ay kanyá~g kinaila~ga~g para~g m~ga tunay na
anák.

Tinawag sa sinapupunan ni Bathalŕ niyaó~g iká 2 n~g Marzo n~g taó~g
1919, sa gula~g na isá~g daan at pitó~g taón.

A~g kanyá~g bankáy ay iniwi n~g m~ga «Labí n~g Hímagsíkan» na siyá~g
na~gasiwŕ sa paghahatíd sa kanyá~g hulí~g táhanan.

[Larawan: =Ang Libingan ng mga Bayaning Pilipino.=]

=APOLONIO SAMSON (Tinteng Pulonyo)=

Talaga~g kinusá nami~g hiyasán a~g Sa Langit ng Bayang Pilipinas n~g
m~ga tao~g walá~g gasino~g talino gaya ni Tanda~g Sora at ni Tininté~g
Polonio, na bagá ma~g puklín n~g sandakót na «a» ay dî nilá
mákikilala, gayón ma'y makapagmamalakí n~g gayón na lama~g at
makapagsasabí~g nakapagli~gkod sa Tinubua~g Lupŕ.

Si Tininté~g Polonio ay sumila~g sa isá~g tagó~g Nayon na nákikilala
sa tawag na Ka~gkó~g, sakop n~g Balintawák, Kalookan, niyaó~g 1851 at
isá sa m~ga una~g katipunan na sa tawag ni Andrés Bonifacio ay
tumugó~g agád n~g wala~g anó má~g pasubalě.

May kauntî ri~g kaya na náiliblib sa mahirap na pakikipamayani sa
buhay, palibhasŕ ay tahás na mapagimpók, at a~g kanyá~g lahát na~g
natitipon, bago pa si tandá~g Sora, ay kanyá~g ginugol n~g walá~g
patuma~ggâ sa m~ga káila~ganin n~g m~ga Katipunan. Dahilán itó na
ikinamahál sa kanyá n~g gayón na lamá~g n~g «Supremo», na sa pagkilala
sa kanyá~g mani~gni~g na paglili~gkód ay inatasan siyá n~g tu~gkuli~g
Kapitán n~g m~ga sandatahán.

Si Tininté~g Polonio ay isá~g bayani~g sa tapá~g ay walá~g
ipa~gigimbulo sa ibá at a~g gayón ay sinikap niyá~g mamalagě at sanhî
n~g ipinagmahál sa kanyá n~g kanyá~g m~ga nákasama.

Isá~g pabulaá~g walá~g kabalíbalě na a~g tunay na pagibig sa Tinubua~g
Lupŕ ay dî sa m~ga liná~g na tao lamá~g namamahay, may m~ga likás na
kabaita~g talagá~g dináramdám n~g tao, na~g dî sa tulo~g lamá~g n~g
duno~g at itó'y a~g likás na pagibig sa sarili at sa m~ga kapatíd sa
Iná~g Bayan.

A~g tawag na «kapatid» ku~g sa m~ga labě ni Tininté~g Polonio
pumupulás ay kábabakasán n~g tunay na kahulugán noón, at a~g kanyá~g
m~ga tao na dî rin kákauntî ay pawa~g nagí~g tapát sa kanyá.

Na~g magkalupitlupit sa dako~g wakás, na a~g ati~g m~ga marurunó~g ay
madalá na sa kilusa~g yaón na kinatakutan n~g marami at pinawalá~g
saysáy sa m~ga pahayag sa nagsisiakit, ay itiniwalá~g na lahát a~g
m~ga ha~gál sa pamiminunň at a~g gayo'y pinagbuhatan n~g mahalagá~g
salitâ ni Tininté~g Polonio na gayari: «Patakbuhín ninyó a~g m~ga
kastilŕ sa pamamagitan n~g tintero at pluma.»

Si Tininté~g Polonio, gaya n~g m~ga limót na Bayani ay linapasta~gan
n~g isá~g kamáy na pa~gahás niyaó~g 1902 at a~g kanyá~g kamatayan ay
kahanáy n~g pagkáwakawak niná Rosendo Simón, Procopio at Ciriaco
Bonifacio, Venancio Guevara at iba pa na pawa~g sa dilím n~g gabí
na~gaiwan.

Magí~g pambawě a~g m~ga talata~g itó sa kanilá~g m~ga buhay na
náwakawak, at harě na~ga~g pagbuó n~g ati~g kasaysayan ay pagukulan
silá n~g m~ga daho~g karapatdapat sa kanilá~g walá~g kahulilip na
pagibig sa ati~g Iná~g Pilipinas.

[Larawan: Isang tanawin sa Masambong, Balintawak, niyaong Himagsikan,
1898.]

=MIGUEL MALVAR=

[Larawan: Gen.MIGUEL MALVAR]

Anak n~g makasaysaya~g lalawigan n~g Bata~gan, si Malvar ay námulat sa
kapanahuna~g a~g pa~gaapí ay naghaharě at a~g katuwiran n~g bayan ay
kasalukuya~g tumáta~gis, kayá't a~g kanyá~g diwŕ ay nahikayat na
mag~galit n~g gayón na lamá~g sa pamamalakad na mapaniíl; at a~g
gayó~g pagpupuyos n~g kalooban ay nagkaroón n~g pagbúbuntuhán, na~g
a~g una~g hiyáw n~g layŕ ay pasimulán sa Balintawák n~g ati~g Bayani~g
si Gat Bonifacio, niyaó~g Agosto n~g taó~g 1896, kilusá~g karakaraka
niyá~g inaniban n~g ubos kaya.

Ipinamalas ni Malvar sa Hímagsíkan a~g isá~g kata~gíta~gi~g
pakikibaka, at sa ulunán n~g isá~g pulutó~g na m~ga pili~g tagá
Bata~gan ay linusob nilá a~g m~ga himpilan n~g m~ga kastilŕ sa
Tanawan, at doó'y nakilala a~g kanyá~g isá sa malalakí~g pahayag at
tutol sa lara~gán n~g digmaan, na pinasimulán sa ~ganáp na iká 9 n~g
gabí at tumagál ha~ggá~g iká 6 n~g umaga n~g araw na kasunód, panahó~g
ikinalipol n~g taná~g nagtata~ggól na kawal na m~ga kastilŕ sa
himpila~g yaón; at sa katapa~gan niyá~g ipinamalas ay minarapat siyá~g
gawí~g Punň n~g kanyá~g m~ga kasamahán.

Na~g idaos a~g «Pacto» sa Biyák na Bató, niyaó~g Disyembre n~g taó~g
1897, buhat sa Bulakán ay nanumbalik siyá sa sarilí~g lalawigan upá~g
pagmasdán ku~g a~g m~ga dako n~g násabi~g kásunduan ay magáganáp.

Hindî sumama si Malvar sa Lupon n~g Hímagsíkan na lumipat sa Ho~gkó~g;
~guni't naparoón siyá~g kasama a~g tauá~g kaanak at tumulo~g sa m~ga
punyagî n~g kanyá~g m~ga kababayan sa ikalulusóg n~g Baya~g Tinubuan.
Na~g makaraán a~g ma~gíisá~g taón na ipinanahanán niyá sa Ho~gkó~g,
niyaó~g Hunyo iká 15 n~g taó~g 1898, ay bumalík siyá sa Kapuluá~g
Pilipinas, at noón na ~gâ siyá ginawá~g Henerál, upá~g pa~gasiwaan
niyá a~g m~ga kawal sa m~ga lalawigan n~g Tayabas at Laguna, at sa
panahón n~g kanyá~g ipinamunó ay nagkaroón siyá~g lagi n~g mabuti~g
palad na magtagumpáy tuwî na at makábihag n~g marami~g kawal n~g m~ga
kastilŕ. Siyá'y isá~g Henerál na lagi~g pinatnubayan n~g Mabuti~g
Talŕ.

Niyaó~g Pebrero, iká 4 n~g taó~g 1899, a~g pagkákaibigan n~g m~ga
kawal n~g Pilipinas at n~g m~ga kawal n~g Amerika ay nasira, at si
Henerál Malvar ay náatasa~g magí~g Pámunuán n~g m~ga kawal n~g Maynilŕ
at Laguna. A~g Pagsanhan at Sta. Cruz sa Laguna ay ipinagta~ggól n~g
magkaayaw na Pa~gkát ni Ricarte, Malvar at Agueda Kahabagan, itó~g
huli ay isá~g babai~g nagpakita n~g lalo~g malalaki~g kagiti~gan na
ikinama~ghâ n~g kanyá~g m~ga nákasama. A~g m~ga baya~g binangít ay
ku~g makaila~g lusubin n~g m~ga amerikano, ~guni't tuwî na'y
napipilan.

Si Henerál Malvar ay naglamay at nagpunyagî gabi at araw upá~g
magtipon n~g tao, magsanay sa m~ga itó sa pakikibaka at magpa siglá
n~g m~ga kalooban, upá~g a~g pagdidigmaan at pagtata~ggól n~g ati~g
katuwiran at kalayaán ay magtagumpáy.

Sa masamá~g sandali niyaó~g Marso iká 23 n~g 1901, a~g Presidente
Aguinaldo ay nahulog sa kamáy n~g m~ga kalaban, sa Palanan, Isabela;
gayón man si Henerál Malvar ay nagpatuloy pa rin sa pakikibaka at sa
kanyá~g m~ga nasásakupan ay nagpadalá siyá n~g gayari~g pahayag: «A~g
ati~g sandata ay dapat na magpahayag na dî natin ginagamit upá~g
ipuksá sa m~ga kawal na amerikano, sapagká't gaya rin natin, sila ay
may m~ga iná, asawa, kapatid at m~ga anák na tumáta~gis ku~g silá'y
ma~gápatáy».

«N~guni't tayó'y gumágamit n~g sandata upá~g ipagta~ggól a~g
katutubó~g katuwiran, katuwira~g magkaroón n~g sarili~g Pámahalaán,
Kalayaan at Kasarinlan.»

Sa bahagi~g itó n~g pamahayag ni Malvar ay mákikilala a~g kanyá~g
pagkaliná~g na tao, mairugin sa Tinubua~g Lupŕ at mataró~g na Puno~g
kawal.

Sa pagkilala sa malalaki~g sikap at mahalagá~g gawâ ni Henerál Malvar,
a~g Lupon Pambansâ sa Ho~gkó~g, niyaó~g una~g araw n~g Abril n~g taó~g
1901, ay nagpasyá~g iátas sa kanyá a~g Tu~gkuli~g pagká Pa~gulo~g
kawal sa Pilipinas, ~guni't sa kanyá~g m~ga pamahayag na ilinagdâ ay
ipinamalas niyá~g hindî lamá~g a~g sikap n~g m~ga kawal a~g kanyá~g
pinagbatayan, at a~g bulág na pagsunód sa m~ga kautusá~g kawal, kundî
lalň na a~g tulo~g n~g m~ga tao~g bayan na siyá~g lalo~g mabisŕ at
mapakinaba~g sa m~ga mithii~g ipinakíkipaglaban.

Samantala~g si Henerál Malvar ay boó~g tapa~g na nagtáta~ggól n~g
ati~g Kalayaan, a~g Lupon namán sa Kapayapaán ay kasalukuya~g
nagháhandâ n~g isá~g mabutí~g paraán upá~g a~g digmaan ay maihatíd sa
isá~g pagkakasundó~g kapuripuri, at niyaó~g Abril n~g taó~g 1901 ay
nakipanayám kay Henerál Malvar a~g isá~g Lupon tu~gkól sa bagay na
itó, ~gunit nabigô.

Nápansín ni Henerál Cailles, a~g pagkakátuwás n~g atí~g kalagayan, a~g
kalakasán at kapa~gyaríhan sa dami n~g m~ga kadigmâ at dahil dito,
upá~g maampát a~g dugô na dumadaloy na wala~g tarós ay hini~gî nitó
kay Henerál Malvar na sumukň na; a~g kahili~gan n~g kaibigan ay
iginala~g, ~guni't nagpatuloy din n~g pakikidigmŕ sa paniwala~g sa
gayó~g paraán lama~g mapatútunayan a~g marubdób na pagnanasŕ n~g
Kasarinlán.

Sa kanyá~g kublihan sa Bawa~g, ay ku~g magkáilá~g lusubin siyá n~g
m~ga amerikano, ~guni't tuwî ná'y ipinagta~ggol niyá n~g boó~g tapa~g
at kabayanihan, at tuwî na'y napipilan doón a~g kawal na kalaban.

Subali't a~g gutom ay isá~g kaaway na nápakalupit, at sa tulo~g n~g
pakikiusap n~g lubhá~g marami~g kaibigan, sa talagá~g kadahupán n~g
kaya na magpatuloy pa sa pakikidigmŕ, ay nakipanayám siyá kay Henerál
Bell at bago niyá ginawŕ itó ay gumawâ muna siyá n~g gayari~g
pamahayag:

«Patu~go ako ~gayón upá~g dalawin si Henerál Bell, at anó man a~g
kálabasán n~g pakikipanayám sa kanyá, ay hinihi~gî ko sa m~ga
kababayan, na huwág lamá~g ako~g lilimutin. Tayó'y pawa~g
magkakapatíd. Kahit na nilá akó dalhin sa Estados Unidos ó sa alin
má~g dako n~g Daigdigan, ay dî ko malilimutan a~g pinakaiibig ko~g
Tinubua~g Lupŕ».

«Isinasalo~g ko a~g sandata, sapagká't a~g aki~g m~ga kaanak at m~ga
kaibiga~g sumasama sa akin ay na~gagkákasakít sa tinitiís na
kagutuman. A~g akí~g pitó~g anák at a~g aki~g giliw na asawa ay lagí~g
nasa pili~g ko at tiniis nilá a~g lahát n~g kahirapan».

Niyaó~g iká 16 n~g Abril n~g taó~g 1902, ay natapos a~g m~ga panayám
ni Henerál Malvar, at dî siyá ipinadalá sa labas n~g Pilipinas.
Nanirahan siyá sa Sto. Tomas, Bata~gan, at a~g pagsasaka ay siyá
niyá~g hinará~p sa paniwala~g sa ganitó~g paraán lamá~g máitátatag a~g
m~ga kaila~gan n~g nasira~g bansâ.

Mataliimik siyá~g namuhay sa bukid ha~ggá~g sa napilita~g lumuwás n~g
Maynilŕ dahilán sa sakit sa atáy na kanyá~g dinanas, at niyaó~g iká 13
n~g Oktubre n~g 1911, n~g kanyá~g hirap sa buhay na itó ay winakasán,
upá~g masok sa buhay na walá~g ha~ggán n~g m~ga Bayani na walá~g
kamatayan.

Dinalá a~g kanyá~g ba~gkáy sa Sto. Tomas at doón binigyán n~g kanyá~g
sarili~g pitak na pamamahi~gahan n~g m~ga labí n~g isá~g buhay na
maúulirán sa katapa~gan at katapata~g loób sa Lupa~g Tinubuan:

Sumala~git nawâ.

=EMILIO JACINTO=

[Larawan: EMILIO JACINTO]

Si Emilio Jacinto, a~g kana~g kamay ni Gat Bonifacio ay sumila~g sa
maliwanag, niyaó~g 1879, sa bayan n~g Trozo, sakop n~g Maynilŕ; anák
dukhâ at walá~g kara~galan kundî a~g likás na pagkatao, kayá't musmós
pa'y nákita na sa kanyá~g paligid a~g pagkakátuwás n~g m~ga palad.

Nagáral na mag-isá sa pamamagitan n~g m~ga magula~g na nagturň sa
kanyá~g kumilala n~g m~ga titik at sa pamamagitan n~g katipiran at
pagsasakit ay napapag-áral din a~g bata~g si Emilio Jacinto ha~gga~g
sa makasapit sa dambanŕ n~g karunun~gan sa «Universidad de Sto.
Tomás».

Gáano~g pagsasakit a~g ginawâ n~g kanyá~g m~ga magula~g upá~g a~g
kanyá~g isip ay mámulat sa malawak na tahakin n~g karunun~gan.

Sa «Universidad» ay nagí~g kapanahón ni Emilio si G. Juan Sumulong,
isá sa nagí~g mataás na tao at dalubhasa~g nagtagláy n~g lalo~g
matataás na katu~gkulan sa Pámahalaán. Kápuwâ silá palibhasŕ anák
dukhâ, kayá't a~g kanilá~g m~ga simulaín ay nagkakátulad, at a~g
pagmamalas sa m~ga matataás na a~gká~g kanilá~g nákasama sa pagáaral
ay nakakilitî sa kanilá~g dalawá, kayá't pinasikap nilá~g silá'y
mápalayô sa kalipunan n~g m~ga yaón, na kanilá~g kinasúsuklamán
mandín.

Dahilán sa maaga~g hiyáw n~g Hímagsikan na kanyá~g inaniban pagdaka ay
dî nakatapos si Emilio Jacinto n~g kanyá~g pa~gáaral, baga ma~g
nagiwan siyá n~g isá~g mabutí~g tálaan n~g kanyá~g pag-áaral sa
«Universidad de Santo Tomás».

Lagi siyá~g matigás at dî karakaraka~g nagbabago sa bisŕ n~g m~ga
tagubilin; tuwî na'y ipinagta~ggol niyá n~g ubos kaya a~g ináakalŕ
niyá~g katuwiran. Ganito a~g kanyá~g pamamalakad sa sarili sa boó~g
panahó~g siyá'y nabuhay.

Niyaó~g taó~g 1896, si Emilio Jacinto at na~guna sa isá~g lupon na
itinatag ni Gat Bonifacio upá~g makipagkita sa Kinalawan n~g Baya~g
Hapón dito sa Pilipinas, upá~g pasapitin sa Emperador n~g Hapón a~g
isá~g Pahayag. Isá sa m~ga bahagi n~g Pahayag ay itó~g sumúsunód:

«A~g m~ga sinag n~g liwanag na lumaganáp sa Bansá~g Hapón ay
nakarati~g din dito sa Pilipnas. Dapat kami~g makinaba~g sa liwanag»:

Na~g taón di~g yaón ay nagsuót insík siyá upá~g makipagkita kay Dr.
Rizal at yakagin itó~g makiisá sa kilusán sa paghihimagsík, ~guni't sa
pagkakákilala ni Doctor Rizal, na na~g panahó~g yaón ay salát na salát
tayo sa paghahandâ at malayň sa pananagumpáy a~g hímagsíkan, ay
tinugón siyá~g «a~g gayó'y hindî pa dapat». At na~g simulán na a~g
pakikibaka buhat sa Balintawák, at a~g kasarinlan n~g Pilipinas ay
ipinahayag na sa pamamagitan n~g sandata, ay ginawa~g Henerál si
Emilio Jacinto, at a~g kanyá~g sakop ay a~g ~gayó'y lalawigan n~g
Rizal dati~g Moro~g, a~g Laguna, Bulakán at Bago~g Ecija.

Si Emilio Jacinto ay siyá~g una~g kasa~gguni ni Bonifacio, ha~ggá sa
itó'y pinatáy n~g isá~g sala~ggapá~g niyaó~g 1897.

Sa isá~g tagpuan sa baya~g Mahayhay, Laguna, sa isá~g malaki~g
pulutó~g n~g Hukbó~g kastilŕ, si Emilio Jacinto ay nasugatan, at
nábihag n~g m~ga kaaway; ~guni't hindî naglaón sa kamay n~g m~ga
kastilŕ at niyaó~g Abril n~g 1899 ay binawian n~g buhay a~g dakila~g
Henerál.

A~g kanyá~g sagisag na isinatuntunin n~g katipunan ay itó~g m~ga
sumusunód:

(Liwanag at Ni~gni~g; Kalayaan; Pagibig; A~g Pámahalaán at bayan;
Malí~g Pagsampalataya; Paggawâ;)

«Liwanag at Ningning: A~g ni~gní~g ay nakasisirŕ n~g matá samantala~g
a~g Liwanag ay tumata~glaw».

«Kalayaan: A~g kalayaan ay ipinagkaloób sa lahát n~g tao buhat sa
pagkápa~ganák at siyá'y dapat gamitin kailan man, hindî upá~g
puminsalŕ sa kahit sino. A~g kalayaan ay buhat sa la~git at hindî
kaloób n~g anó ma~g kapa~gyarihan sa ibabaw n~g lupŕ».

«Pagibig: Sa m~ga karamdama~g tináta~gláy n~g tao ay walá~g
napakadakilŕ gaya n~g «Pagibig.» Kundî sa pagibig a~g m~ga bayan ay
napawi sa ibabaw n~g lupŕ, a~g m~ga kapisanan n~g m~ga tao ay nátulad
disin sa lagás na dahon n~g kahoy na ipinagliliparan n~g isá~g buhawi,
~guni't dahil sa pagibig ay malalakí~g bagay a~g nayayarě».

«Ang Pamahalaan at Bayan: A~g pagkasulo~g n~g m~ga Bayan ay nagbubuhat
sa m~ga mámamayán at ito'y isá~g dakila~g kapa~gyarihan».

«Maling Pagsampalataya: Ku~g sino yaó~g nagsasabi~g anák n~g Dios, ay
dapat tumulad kay Kristo, marálitŕ, mairugín at masintahin sa
kawagasán.

«Paggawa: A~g paggawâ ay hindî Sumpâ n~g Dios na gaya n~g paniwalŕ n~g
ilán».

Sa m~ga banhay na itó n~g m~ga kaisipán, ay makikilala si Emilio
Jacinto na isá~g dakila~g tao, may matataás na símulain sa buhay, may
matayog na pananampalataya, may paniwala~g hubog sa dakila~g gawî at
karapatdapat na pasimunň sa alin ma~g kilusán. Siyá ay isá~g tunay na
Bayani, tilansik n~g diwŕ n~g m~ga wagás na tao buhat sa La~git.

[Larawan: =Balak na Bantayog kay Dr. Rizal na nagtamo ng unang
ganting pala at nahirang sa lahat ng ihinarap sa Timpalak.=]

=ANTONIO LUNA y NOVICIO=

[Larawan: Antonio Luna y Novicio]

Isa~g dakila~g Henerál na pilipino gaya n~g nagí~g gawi~g pamagát sa
kanyá n~g m~ga nakákilala sa kanyá~g dî matátawara~g katapa~gan. Anák
n~g baya~g Maynilŕ at niyaó~g iká 29 n~g Oktubre ipina~ganák n~g taó~g
1868.

A~g kanyá~g amá ay si G. Joaquin Luna at a~g kanyá~g iná ay si G~g.
Laureana Novicio, magasawa~g nagbigáy sa ati~g bayan n~g m~ga anák na
lubhá~g ikinarára~gál: Siná Juan Luna, a~g diwa~g lumikhâ n~g
«Spollarium»; Joaquin Luna, nagi~g Gobernador sa La Unión, José Luna,
bantóg na ma~ggagamot, na pawa~g m~ga kapatid n~g ami~g pinagúukulan
nitó~g maigsí~g ulat.

Sa «Ateneo de Manila» siyá sibol, at gaya n~g lahát halos na aral sa
m~ga Hesuita ay lumabás siyá~g isá~g mabuti~g batŕ. Tina~ggáp niyá a~g
katibayan n~g pagká «Bachiller en Artes» n~g taó~g 1883 at lumipat
siyá sa Santo Tomás, upá~g magáral n~g «Farmacia», pagáaral na kanyá~g
ipinagpatuloy sa Barcelona, Espanya, at doón niyá tinamó a~g katibayan
n~g pagká «Licenciado». Nagtuloy pa rin n~g pagáaral sa «Universidad
Central de Madrid» at doón namán niyá tina~ggáp a~g katibaya~g pagká
«Doctor» sa násabi~g karunu~gan.

Si Antonio Luna ay mahilig di~g umawit at a~g kányá~g kudyapî ay
nápabantóg din at isá sa rito a~g kanyá~g ihinandóg sa m~ga nagáaral
sa «Concordia», Páaralán n~g m~ga babai, na kanyá~g pinamagata~g «M~ga
Bituin n~g Aki~g Lahi».

Sa kanyá~g pagkakamanunulat ay nagpakata~gi rin siyá~g lubós gaya n~g
ha~ggá ~gayón ay masúsuysóy sa «La Solidaridad» sa Espanya niná
Marcelo H. del Pilar, sa lilim n~g pamagát na Taga-Ilog. Naglathala
siyá n~g isá~g aklát na kinalalarawanan n~g pagká tiwali n~g
pamamalakad n~g m~ga kastilŕ rito sa atí~g lupaín.

Nagáral din namán si Antonio Luna n~g «Ingeniería Química» sa Bélgika
at pagkatapos ay lumipat siyá sa París upá~g magsanay sa «laboratorio»
n~g magití~g na si Dr. Latteux.

A~g kanyá~g Las Impresiones ay kinamuhěan n~g gayón na lamá~g n~g m~ga
kaaway n~g ati~g pagsasarilí, sanhi~g ipinaghinalŕ sa kanyá na isá sa
m~ga tagapagtaguyód n~g Hímagsíkan at niyaó~g buwan n~g Pebrero n~g
1897 ay ipinadakíp siyá at ipinatapon sa Espanya at sa Carcel Modelo
roón ay ipinalasáp sa kanyá a~g lalo~g masasakláp na araw n~g isá~g
tao~g malayň sa tinubua~g lupŕ at tumata~gis sa madilím na bila~gguan,
tulad sa isá~g sálarín.

Na~g siyá'y palayain ay lumipat siyá kapagkaraka sa Alemanya at
nagpasimulâ na sa kanyá~g pusň a~g táhasa~g pakikialít sa m~ga
Pa~ginoón n~g ati~g bayan at kanyá~g pinagsanaya~g basahin a~g m~ga
kata~gian sa pagkamandidigmâ ni Napoleón, at sinikáp niyá~g mátuto n~g
m~ga mabubuti~g paraan sa digmâ.

Nanumbalik siyá~g agád sa Pilipinas na~g itó'y maghímagsík na ~gâ at
samantala~g a~g kanyá~g katalinuhan sa pagkamabuti~g mandidigmâ ay
hindî pa niyá naiháhandóg sa kanyá~g bayan ay itinatag muna a~g
Pahayaga~g «La Independencia» at a~g kanyá~g panitik ay kinákitaan n~g
m~ga tudlí~g n~g pambuhay na loób sa kara~galan n~g kilusá~g yaó~g
tu~go sa ganáp na ikalalayŕ n~g ati~g bayan.

Na~g a~g dati~g magkaibiga~g amerikano at pilipino, na magkatulo~g na
nagpasukň sa m~ga kawal n~g kastilŕ, na dito, na~g m~ga panahó~g yaón
ay pa~ginoón at hari; na~g a~g dalawa~g watawat n~g layŕ na
magkasama~g nanagumpáy sa m~ga kaha~gaha~ga~g pagbabaka ay
nagkákatitigán at mandí'y dî na magkawatasan; na~g a~g m~ga bayani~g
yaón n~g kilusan na~g isá~g bago~g anyô n~g kasaysayan n~g ati~g
kalahian ay pinaghaharian n~g pa~gigimbulo at nagkákabawasán na n~g
pagtitiwalŕ a~g isá't at isá, a~g kababayan natí~g si Antonio Luna ay
napá sa Kabite agád at pinaghanap a~g Pa~gulo~g Aguinaldo upá~g doó'y
ihandóg a~g kanyá~g karunu~gan sa digmâ, at si Antonio Luna ay
ihinalál pagdaka~g Henerál n~g m~ga kawal sa katihan, at pagkatapos ay
inatasán siyá~g magi~g Tagapatnugot n~g hukbó~g pilipino, kata~gia~g
kanyá~g pinaunlakán n~g kagilagilalás na pakikibaka na lubhá~g
nagpahirap sa hukbó~g amerikano, magbuhat sa pamimiyapis na simulâ sa
Tulyahan na kinalibi~gan halos n~g pinakamalaki~g bahagí n~g ati~g
m~ga kawal n~g Batalyó~g Maynilŕ, at ha~ggá~g sa ilog n~g Kalumpit na
ipinagta~ggól n~g ati~g hukbó n~g isá~g pagtata~ggól na gumuhit sa
ati~g kasaysayan n~g m~ga tudli~g na gintô sa kabayanihan at
katapa~gan.

Niyaó~g taó~g 1899, na~g kasalukuyan siyá~g tumátahak n~g lupa~g
Kapampa~gan sa dî mapigilpigila~g paglusob n~g m~ga kaaway, nákikinitá
marahil a~g kanyá~g m~ga hulí~g sandalî kayá't kagyát sumulat n~g
kanyá~g «Hulí~g Pati», na anyá:

«Ipinagkaloób ko~g lahát a~g aki~g m~ga ariarian sa aki~g pinakaiirog
na iná.»

«Sakali~g akó ay mápatáy sa labaná~g itó, ay ninánasŕ ko~g a~g aki~g
ba~gkáy ay balutin n~g isá~g watawat n~g Pilipinas at akó'y ilibí~g sa
lupŕ n~g aki~g sarili~g lupŕ na sanhî n~g aki~g pagkakasakit».

«Siyá ko~g lagi~g mithî a~g akó'y mamatáy n~g boó~g kasiyahán n~g
aki~g bayan, sa pagtata~ggól n~g kanyá~g lúbusa~g kasarinlan».

Kagilágilalás na lubhâ ku~g pagtutularin a~g dalawa~g hukbó~g
naglalamas noón sa kanikaniyá~g kakayahán, sandata at katalinuhan sa
digmâ, sa kabayanihan n~g pagsásalasaan na animó'y m~ga hukbó~g
magkasukát n~g lakás bagá ma~g sa katutohanan ay hindî pa anino n~g
hukbó~g amerikano a~g atí~g m~ga baguha~g kawal; gayón mán, sa
katalinuhan n~g pamamatnugot n~g bayani~g si Henerál Luna ay
nagpapanatili sa ati~g m~ga kawal n~g katapa~gan, at úbos kaya~g
panunupád sa m~ga kautusá~g kawal na kanyá~g pinaiiral sa ibabaw n~g
m~ga sundalo natí~g pawa~g panandalia~g tatag at dî mán
na~gakakákilala n~g m~ga kauta~gán n~g m~ga tunay na kawal n~g isá~g
tunay na hukbó.

Sa kaba~gisán n~g kanya~g pagpapairal n~g m~ga kautusá~g digmâ at sa
nasa~g a~g baguhan nati~g m~ga pinunň ay mápantáy sa isá~g kalagaya~g
hindî mananaghilě sa m~ga kawal na sanáy sa digmaan, ay nakátagpô
siyá n~g marami~g «naghinanakit» sa kanyá~g kagahasan, at isá~g araw
na ninasŕ niyá~g makipagkita at makipanayam sa Pa~gulo~g Aguinaldo, na
noó'y na sa Kabanatuan, upá~g magmu~gkahě marahil n~g isá~g bago~g
paraá~g ináakalŕ niyá~g isagawâ, ay hinadla~gan n~g isá~g punlô n~g
sarili ring Hukbó na niyaó~g iká 5 n~g Hunyo n~g taó~g 1899, at walá~g
pa~gimi~g tumudlŕ sa kanyá at a~g kanyá~g buhay ay tinampalasan.

Sa kanyá~g palad na yaó'y náparamay a~g kanyá~g «ayudante» na si
Koronel Francisco Román, at buhat na noón ay nawalán n~g isá~g
matalino~g ulo at walá~g pagál na bisig a~g atí~g hukbó~g
pinagtamasaha~g itabóy n~g m~ga kaaway han~ggá~g sa napipilan na na~g
patuluyan.

Si Antonio Luna, gaya n~g m~ga dakila~g Bayani, ay namatáy n~g walâ sa
panahón; ~guni't sa kanyá~g kamatayan ay naěwan niyá a~g aral na
lubhá~g mapakinaba~g sa m~ga panahó~g hináharap natin.

A~g kanyá~g kamatayan ay nagí~g sanhî n~g lubhá~g marami~g m~ga
kurókurň, na ipinaghihinala~g yaó'y likhâ n~g kalupitan, ~guni't sa
anó mán, talagá~g a~g m~ga dakila~g tao ay nakatatagpô n~g isá~g
kamataya~g dî karaniwan, upá~g magí~g sanhî n~g isá~g matamá~g
paglilimě at magí~g bató~g urian n~g kanyá~g m~ga kaha~gáha~ga~g
kata~gian.

M~ga kamatayá~g gaya n~g kay Luna, sa dapat na ikápauwi sa walâ at
magí~g sanhî n~g isá~g paglimon na walá~g ha~ggán, ay lalo~g
bumubuhay sa m~ga diwŕ, nagpapatibók n~g pusň at gumígisi~g sa madlâ
sa ikakíkilala n~g lubusan sa kanyá~g m~ga paglili~gkód na
karapatdapat.

Nagpupugay akó sa libi~gan mo, dakila~g Henerál, at minsan pa'y
úulitin dito a~g lúbusa~g pagha~gŕ sa iyó~g kabayanihan.

[Larawan: =HENERAL ANTONIO LUNA= SINAWI NG KAPALARAN NA PATAYIN NG MGA
KAWAL NG SARILING HUKBO.]

=GREGORIO DEL PILAR=

Musmos pa'y namuhî na~g lubhâ sa masasamá~g palakad n~g m~ga kastilŕ
sa kanilá~g bayan; pama~gkí~g buň palibhasŕ ni Gat Marcelo H. del
Pilar, ay nagpasasŕ rito buhat sa kamusmusan n~g isá~g dalisay na aral
n~g pagibig sa baya~g sarili, kaya't na~g kasalukuya~g a~g «Noli» ni
Dr. Rizal, ay dî mabasa n~g hindî magí~g isá~g «malakí~g kasalanan» si
Gregorio ay isá sa m~ga lalo~g masipag na tagalaganap noón.

Sa gana~g kay Gregorio a~g «Noli» ay siyá~g aklát n~g kaligtasan n~g
lahě.

Na~g a~g hiyáw n~g layŕ ay lumaganap sa walo~g lalawiga~g Tagalog, si
Gregorio, ay nahikayat na magsundalo at a~g gayón ay isinagawâ batŕ pa
man siyá~g lubhâ, at buhay noón sa pamamagitan n~g m~ga dî karaniwa~g
katapa~ga~g badhâ n~g kanyá~g m~ga kilos, ay hinagdán niyá~g untiuntî
a~g kabayanihan ha~ggá~g sa na~g lagdaán a~g «Pacto de Biak na Bato»
ay nakaratí~g na siyá sa tu~gkuli~g Koronel.

Námahál siyá~g lubhâ kay Aguinaldo at siyá ay ipinagsama sa Ho~gkó~g
na~g malagdaán na a~g kásunduan, at silá'y tumulak niyaó~g iká 27 n~g
Disyembe n~g taó~g 1897, gaya n~g nátulukoy sa násabi~g kásunduan.

At nanatili si Gregorio del Pilar sa Ho~gkó~g samantala~g si Aguinaldo
ay dóroón at sa para~g tiniyáp na pa~gyayari, a~g m~ga kastilŕ at
amerikano ay nagkaroón n~g sígalutan; at sanhî n~g pagpapadalá rito sa
Pilipinas n~g isá~g Hukbó~g dagat sa ilalim n~g pamamahala n~g
Almirante Dewey. A~g Lupon Pilipino sa Ho~gkó~g ay inanyayaha~g
manumbalik na mulî at magpatuloy n~g paghihimagsík.

A~g m~ga pa~gyayari rito ay lubhá~g maliwanag sa kasaysayan n~g
dalawá~g digmaan, subalit hindî kalabisá~g ba~ggitín dito na si del
Pilar ay dati~g katulo~g n~g m~ga amerikano sa pagbaka sa m~ga
kastilŕ, sa paniwala~g a~g m~ga kawal na yaón ay katulo~g natin sa
pagtuklás n~g kasarinlan.

Si del Pilar ay nagpatuloy n~g pakikibaka sa pili~g n~g atí~g m~ga
kawal, laban sa manlulupig, baga ma~g talós na a~g pakikibaka ay tahás
na pagpapatiwakál yáyama~g a~g kaaway ay lubhá~g malakás, marami at
makapa~gyarihan.

At a~g hukbó natín ay nápatabóy n~g nápataboy ha~ggá~g sa kaitaasan,
na~g dî humihiwalay si del Pilar sa pagtata~ggól sa Kuartel Henerál na
kinalalagyán ni Aguinaldo.

Si Gregorio del Pilar a~g siyá~g náhira~g na magta~ggól sa Paso~g
Tilád na ta~gi~g pagdadaanan n~g sino ma~g magnánasa~g lumusob sa
Kuartel Henerál at a~g kanyá~g limampuó't limá~g m~ga pili~g kawal sa
katapa~gan at katápata~g loób, ay nagpamalas n~g dî karaniwa~g
kabayanihan.

Sa ku~g anó~g pakanâ, ay nátaluntón n~g m~ga amerikano a~g Paso~g
Tilád, at silá ay linusob n~g walá~g patuma~ggâ ha~ggá~g sa a~g lahát
n~g limampuó't limá~g kawal na doó'y nagbábantáy, gayón din si Henerál
Gregorio del Pilar ay pinuksá~g lahát na~g wala~g pítaga~g kalupitán
n~g m~ga kawal na lumusob, na binubuô n~g mahigít na 300 katao na
kabayuha~g pawŕ.

Sa lokbotan ni Gregorio del Pilar ay nátagpuán a~g isá~g araw-araw na
talâ na kinábabasahan n~g gayari:

«Ku~g isá~g malakí~g hukbó a~g lulusób sa akin at sa aki~g m~ga kawal,
ay mapapasukň akó; ~guni't lalo~g magigí~g kanaisnais sa ganá~g akin
a~g ako'y mamatáy sa pagtata~ggól sa aki~g pinakaiirog na Iná~g
Bayan».

Ganitó namatáy a~g isá~g matapa~g na sundalo na sa katiyagaán at sa
walá~g maliw na pakikibaka ay sumapit sa tu~gkuli~g Henerál sa gula~g
na dalawampuó't dalawa~g taón lama~g.

Siyá'y anák n~g mabulaklák na Bulakán at ipinagmamalakí siyá n~g
taná~g kababayan sa kanyá~g walá~g katulad na kabayanihan.

=MARCELO H. DEL PILAR=

[Larawan: Marcelo H. Del Pilar]

Isa~g dakila~g bayani na sa pagtata~ggól n~g katuwiran n~g bayan ay
linisan a~g taná~g kariwasaan at kaginhawahan sa sarili~g lupŕ at
tumiwalá~g sa m~ga kapilas n~g buhay upá~g mahikap sa silo~g n~g iba~g
La~git a~g ikatitimawŕ n~g ati~g Iná~g Pilipinas.

Si Marcelo H. del Pilar ay sumila~g sa maliwanag niyaó~g iká 29 n~g
Agosto n~g 1850, sa matikmá~g bayan n~g Bulakán. Bayan n~g
magagandá~g diwata~g nakayáyaya~g umawit sa may m~ga hilig sa túlain.

A~g kanyá~g amá ay si G. Juan H. del Pilar at a~g kanyá~g ina ay si
G~g. Blasa Gatmaitan. Talagá~g lahě n~g m~ga «Gat» a~g bayani natí~g
itó at pagkápalibhasŕ ay may m~ga kaya rin namán a~g kanyá~g m~ga
magula~g at a~g kanyá~g amá ay máginoó sa bayan, kayá't námulat n~g
ti~galâ a~g noó may matataás na indayóg at maibigin sa katuwiran.

Pagkapagaral niyá n~g m~ga uná~g titik sa sarěli~g bahay ay nások siyá
sa Páaralan n~g San José at pagkatapos dito ay lumipat siyá sa
Páarala~g-madlâ ni Sto. Tomás upá~g dito magtapós, at boó~g ni~gní~g
niyá~g ipinakita a~g dî karaniwan niyá~g talino ha~gga~g sa a~g
katibayan n~g pagká «Licenciado en Jurisprudencia» ay kanyá~g kamtín,
noó~g taó~g 1888.

A~g sigasig niyá sa pagibig sa lupa~g sarili, na noó'y lubhá~g
sinísiíl n~g masama~g pamamalakad, ay palagě niyá~g ipinakilala sa
kanyá~g m~ga pamamahayag; na a~g pagkahilig niyá sa pagtiwalá~g at
paglayŕ, ay lubós bagá ma~g a~g gayón ay talagá~g kasalana~g
pinag-uusig at ikinábibitay n~g panahó~g yaón n~g kalupitan.

At a~g talagá~g maáasaha~g bu~ga~g hinóg n~g gayón gawî ay sumapit at
niyaó~g 1888 na rin ay ipinagsakdal siyá sa kasalana~g
«Filibusterismo»; na~g kanyá~g mátunugán, kapagkaraka at yáyama~g a~g
kanyá~g ulo sa gayó~g kasalanan ay nagáamóy ba~gkáy ay tumakás siyá~g
agád at sa Espanya na rin nagtu~go, upá~g doón pasimulán n~g ubos kaya
a~g pakikibaka sa m~ga kaaway n~g ati~g pagtiwalá~g sa kapa~gyariha~g
kastílŕ.

Asawa at dalawa~g anák, kaginhawahan at a~gkán ay linisán niyá~g
walá~g balino at umasa~g a~g kanyá~g há~garin ay banál sa gayó~g
pagyao. Sa Espanya ay itinatag niyá a~g kanyá~g kapisanan n~g
«Solidaridad Filipina» sa Barselona niyaó~g 1889. A~g kapisana~g yaón
ay magmimithî n~g m~ga kabaguhan n~g pamamalakad dito sa Pilipinas.

Pinamatnugutan niyá a~g kapuripuri~g pahayaga~g «La Solidaridad» na
itinatag doón ni G. Graciano López Jaena, at siyá'y kinatulo~g niná
Dominador Gómez, Fernando Canon, Antonio Luna, José Rizal, Mariano
Ponce at iba pa~g m~ga bayani~g pilipino noón, na sa pamamagitan n~g
utak at panitik ay bumuwag niyaó~g matandá~g kapa~gyarihan n~g m~ga
harě dito sa Pilipinas.

A~g kalakhán n~g kanyá~g pusň, katapa~ga~g maglahad n~g katuwiran
niyá~g ináakala~g apě, at a~g katayugan n~g kanyá~g paláisipán ay
nagi~g sanhî n~g lúbusa~g pagha~gŕ sa kanyá n~g kapanalig at kaaway
man sa paghihimagsík na yaón na lubhá~g kasakitsakit.

A~g salapî n~g kanyá~g a~gkán ay nahughóg, a~g kanyá~g m~ga anák ay
hindî na mulî pa~g nákita at nagdanas n~g lalo~g kakilákilabot na
kahirapan sa silo~g n~g iba~g la~git, upá~g a~g katuwiran n~g bayan ay
pátuluyan at walá~g sagwíl na maipagta~ggól.

Sumakabilá~g buhay si G. Marcelo H. del Pilar niyaó~g iká 4 n~g Hunyo
n~g taó~g 1896 sa gitnâ n~g isá~g karálitaa~g hindî madalumat.

Bilá~g pagkilala n~g Baya~g Pilipinas sa kanyá~g walá~g kamátaya~g
m~ga gawâ, ay ipinasyá na a~g kanyá~g labí ay kunin sa líbi~ga~g
kanyá~g pinagpapahi~galayán n~g ganáp, at ~gayón ay nasa líbi~gan na
n~g m~ga Bayani dito sa Maynilŕ, upá~g a~g mabuti~g alala noón ay
magi~g isá~g mabutí~g halimbawŕ sa ati~g m~ga bago~g sibol.

Kapuripuri~g halimbawŕ na gaya n~g pamana ni Marcelo H. del Pilar ay
hindî dapat maparam sa alin ma~g puso~g Tagalog, yáyama~g a~g lahát
niyá~g punyagi ay iniukol lama~g sa ikalálayŕ n~g Bayan at hindî sa
kaginhawaha~g sarili.

Talagá~g a~g m~ga tunay na Bayani ay hindî naghíhintáy n~g ganti~gpalŕ
sa kanya~g m~ga gawâ at sikáp, at sukat na yaó~g kasiyahá~g loób na
dinadanas n~g taó~g gumágawâ n~g tunay na udyók n~g budhî a~g siyá
niyá~g nagi~g katulo~g sa mahaba~g panahón niyá~g ipinakibaka;
~guni't a~g m~ga tao~g bihasa ay nasísiyahán namá~g magáral sa
kanilá~g m~ga kadakilaan, sapagká't a~g m~ga diwa~g gaya n~g kanilá ay
talagá~g maliwanag na sulô na nagpapanuto sa m~ga lipi~g sumisipót sa
isá~g lalo~g maginhawa~g kabuhayan.

Mapalad a~g m~ga bayan na bagá ma~g walá~g gaano~g maipagmalakí sa
kanyá~g likás na pagkabayan máta~gě sa kasikapan n~g kanyá~g m~ga
anák, ay sibulan n~g bayani n~g katauhan na nakagígimbál at
nakapa~gguguhň n~g kalupitán at pa~gaalipi~g nakapipigil sa táhasá~g
ikaúunlád n~g m~ga bayan at m~ga tao.

At gaya n~g sabi ni Dr. Dominador Gómez, si Marcelo H. del
Pilar--anyá--ay isá~g «mabuti~g tao» at sa kanyá~g diwŕ ay dî
nagkákapuwá~g a~g anó ma~g masamá~g adhikâ, sapagká't sa kanyá~g pusň
ay nagsísikíp a~g wagás na pag-ibig sa Tinubua~g Lupŕ.»

=MARIANO PONCE=

Niyao~g iká 22 n~g Marso n~g taó~g 1863, sa silo~g n~g masayá~g
La~git n~g Baliwag, sa bayan n~g magagandá at mabibini~g dalaga na
nápabalitŕ n~g gayon na lama~g, ay doón nakákita n~g una~g liwanag a~g
kababaya~g Mariano Ponce, isá sa tatló~g tu~gkô n~g mithí~g kalayaan
nitó~g lupaí~g pinaggugulan nilá n~g lahát n~g punyagî at pagsasakit.

A~g kabataan niyá ay maaga~g iminulat sa pagaaral sa baya~g sarili at
na~g makatapos siyá n~g m~ga pá~gunahí~g pagáaral ay lumipát siyá sa
San Juan de Letrán ha~ggá sa niyaó~g 1885, ay kanyá~g tina~ggáp a~g
katibayan n~g pagká «Bachiller en Artes»: Nagpatuloy siyá n~g pagáaral
n~g pagká Ma~ggagamot sa Páarala~g madlâ ni Sto. Tomás sa loób n~g
dalawá~g taón at sa «Universidad Central de Madrid» niyá tinapos a~g
násabi~g karunu~gan, kun saán niyá nátamó a~g katibaya~g pagká «Doctor
en Medicina».

Nagi~g maginhawa sana a~g kanyá~g buhay ku~g a~g kanya~g pagká
Ma~ggagamot ay iniukol niyá sa sarili ~guni't a~g gayón at hindî niyá
ginawâ, at a~g hirap at sakít na kasalukuyan n~g bayan na
na~gá~gaila~gan n~g lalo~g mabibisa~g lunas ay siyá~g pinagubusan n~g
punyagî.

Si Mariano Ponce ay náhilig n~g gayón na lama~g sa pagliliná~g n~g
m~ga kabaguha~g hiníhi~gî n~g panahó~g yaón at siyá ay umánib sa m~ga
kababaya~g na~ganánahanan sa Madrid; upá~g doón ay himagsikín a~g
Pámahalaán sa pusň n~g kanyá~g Pa~gulo~g Bayan, sa loób n~g kapisana~g
kanilá~g bininyagá~g «Asociación Hispano-Filipino». Si Mariano Ponce
a~g siyá~g nanú~gkulá~g kulá~g kalihim noón ha~ggá~g sa sumapit a~g
taó~g 1896, taón n~g malakí~g m~ga pagbabago sa Kapulua~g Pilipinas at
simulâ n~g m~ga bago~g tudlí~g n~g kanyá~g kasaysayán sa pagkábansâ.

Nagi~g tagabanság n~g Kapisana~g Hispano-Filipino a~g «La Solidaridad»
at si Ponce a~g nagi~g tagapa~gasiwŕ noón, samantalá~g si Graciano
López Jaena a~g siyá~g Namatnugot. A~g pamagát na «Nani~g» kanyá~g
m~ga tudlí~g.

Na~g a~g Himagsikan ay mábunyág na sa atí~g Kapuluán, sapagká't si
Ponce ay kilalá~g isá~g tanyág na pilipino at mahilig sa m~ga
kabaguha~g kanilá~g tuwî na'y lininá~g ay dinakíp siyá pagdaka at
ibinila~ggô, ~guni't dî siyá nagtagál at pagkalipas n~g dalawá~g araw
ay pinalayŕ siyá at a~g kanyá~g minainam ay a~g lumayó~g agád at
lumipat na ~gâ sa Ho~gkó~g. Pagdati~g niyá roón at ilá~g araw pa
lama~g a~g karáraán, ay nagtatag silá roón n~g isá~g Lupon na a~g
layunin ay magsumikap n~g ikapagtatagumpáy n~g Hímagsikan; si Ponce ay
nagi~g isá~g masugid na kagalawád noón.

Na~g a~g Presidente Aguinaldo ay sumapit sa Ho~gkó~g dahilán sa «Pacto
de Biak na Bató» si Ponce ay siyá~g nagi~g Kalihim at a~g tu~gkuli~g
itó ay kanyá~g ginampanán ha~ggá~g sa si Aguinaldo ay muli~g
manumbalik sa Pilipinas niyaó~g 1898, upá~g ipagpatuloy a~g
Paghíhimagsik.

Na~g m~ga panahó~g yaón ay si Ponce rin a~g Kinatawa~g panlabás
magsikan sa Pilipinas.

Sa pagnanasa~g mapagaralan a~g m~ga kanugnóg na lupaín ay naglayág si
Ponce at dinalaw a~g Indo-China, Cabodhe, Canton, Shanghai, at kanyá~g
sinikap na mákilala a~g m~ga kaugalian at a~g m~ga kata~gian n~g
na~gásabi~g bayan. Nagi~g kaibigan siyá n~g m~ga litáw na tao roón at
n~g m~ga tanyág na kawaní n~g kanikaniyá~g Pámahalaán.

At kahit siyá malayô sa sarili~g lupa ay hindî niyá iwinalay kahit
saglít man lama~g a~g marubdób niyá~g pagibig sa sarili~g bayan,
kayá't pagkaraán n~g mahigít na dalawampuó't anim na taó~g
pagkakáwalay at pakikipamayan sa m~ga ibá't iba~g lîpě at kaugalia~g
tao ay mulî siyá~g umuwî sa sarili at sa kanyá~g pagbalik na itó ay
nagi~g Patnugot siyá sa Páhayagá~g «El Renacimiento» at buhat sa m~ga
tudlí~g n~g násabi~g páhayagán ay kanyá~g ipinagpatuloy a~g kanyá~g
nasimulán na~g pagsisikap n~g ikaliligaya n~g kanyá~g iniibig na
Pilipinas.

Niyaó~g 1909, a~g kanyá~g m~ga kalalawigan sa Bulukán bilá~g tumbás sa
kanyá~g pagsasakit ay tulad pa íisá~g tao~g tina~gkilik a~g kanyá~g
pagnánasa~g magli~gkód sa tinubua~g lupŕ sa loób n~g Kapulu~ga~g Bayan
at siyá'y ihinalál na Sugň roón upá~g kumatawan sa Lalawiga~g Bulakán
sa Gusalě n~g m~ga Batás.

Nagí~g Kalihim na Pa~gkalahatán si Ponce n~g Pa~gkati~g Nasiyonalista
at kasa~gguně n~g Lupon tagaganáp. Si Ponce ay isá sa m~ga nagtatag
n~g Páhayagá~g «El Ideal», na siyá~g tagapamanság n~g Lapian niyá~g
kináaaniban.

Sa kabilâ n~g pakikipamiyapis na mahigit na limampuó~g taón at
pagkatapos na maipakilala a~g lalo~g malakí~g pagtatapát sa m~ga
mahahalagá~g símulain n~g pagkáma~ghíhimagsík, a~g kaibigan at
kinatukatulo~g ni Dr. Rizal at ni Gat Marcelo H. del Pilar, niyaó~g
Mayo n~g taó~g 1918, ay namatáy sa Ho~gkó~g ~guni't a~g kanyá~g
ba~gkáy ay itinawid dito sa Pilipinas at siyá'y ilinibí~g sa Libi~ga~g
Hilagŕ.

Ta~gî sa lubha~g marami niyá~g nasulat sa m~ga Páhayagán ay kumathâ
rin naman siyá n~g isá~g aklát na pinamagatá~g «Sun Yat Sen», na
kinápapalooban n~g kasaysayan n~g nagtatag n~g Pámahalaá~g
Republikano sa Kainsikán. Si Ponce ay isá~g matalik na kaibigan ni Dr.
Sun Yat Sen, niyaó~g dakila~g insik na nagguhň n~g kapa~gyarihan n~g
m~ga Harî sa kanilá~g lupain.

Ku~g isá~g araw áy mápasa Baliwag kayó at makáisip magmalas n~g m~ga
katagíta~gi~g tikmâ n~g m~ga tagaroón, na nagbabadhâ n~g sipa~g,
tiyagâ at punyagî, na tuwî na'y kanilá~g ikinata~gî sa m~ga iba~g
lalawigan, ay gunamgunamin ninyó~g sa lupai~g yaón ay doón sumila~g
a~g isá sa tatló~g tu~gkô na kinasasaligan n~g lahát n~g biyaya~g
ati~g tinátamasa ~gayón.

Si Ponce ay tunay na kabila~g sa m~ga kawal n~g sandaigdigan.

[Larawan: =Isang Tanawin pagpasok n~g Luok n~g Maynila.=]

[Larawan: Pascual H. Poblete ang Ama n~g Pahayagang Tagalog sa
Pilipinas.]

=PASCUAL H. POBLETE=

A~g pagúukulan natin ~gayón nitó~g ilá~g katagâ ay anák n~g
makasaysaya~g Naic, lalawigan n~g Kabite, niyá~g lalawiga~g nagii~gat
n~g m~ga kilusá~g pawa~g tu~go sa ikaúunlád at ikatitimawŕ n~g bayan
natin sa kapa~gyariha~g banyaga~g nakasásakop.

Ipina~ganák si ma~g Pascual, gaya n~g karaniwa~g tawag sa kanyá,
niyaó~g iká 17 n~g Mayo n~g taó~g 1857. Buan n~g m~ga bulaklák
palibhasŕ a~g kanyá~g isinila~g, kayá't a~g kanyá~g diwŕ ay
namúmulaklák din namán sa sagana~g m~ga likhâ na pawa~g ~gayó'y
pinakíkinaba~gan na n~g kanyá~g m~ga kababayan.

«Walâ n~g tao~g gaya niyá marahil--aná~g Taliba niyaó~g iká 7 n~g
Pebrero n~g 1921--sagana~gsaganŕ sa isip n~g sarisari~g akalŕ at
balak. A~g Monumento kay Rizal sa Luneta, a~g pagtatatag n~g
pa~gkati~g independista, a~g pagkakaroón n~g sarili~g Ba~gko, a~g
pagpapadalá n~g m~ga pensionado sa América at marami pa~g balak diyá~g
~gayó'y isá na~g katotohanan, patí na nitó~g «Pagdiriwa~g sa ikaapat
na raá~g taó~g pagkakátuklás sa Pilipinas» ay pawa~g gali~g sa kanyá~g
utak. At walá~g kilusá~g nábabago na~g dî siyá kahalň.»

Isá~g katotohana~g hindî matátawaran na a~g lahát halos n~g
malalakí~g kilusán sa pagunlád n~g Pilipinas ay may kinálaman a~g
ati~g si ma~g Pascual, magi~g sa m~ga kilusán sa kapamayanán at magí~g
sa náuukol sa sarili~g wikŕ, lalň na sa atí~g Pámahayagán na
máituturi~g na si Poblete ay amá nitó sa paglalaganap rito sa ati~g
lupían.

A~g kanyá~g una~g tudlí~g na pambukás sa pusň n~g ati~g bayan ay
ilinathalŕ niyá sa «La Oceaniŕ Espańola» niyaó~g taó~g 1879 na~g
kasalukuyan pa lama~g siyá~g tumátahak sa gula~g na 22 taón, at sa
Páhayagá~g itó ay nagli~gkód siyá ha~gga~g sumapit a~g taó~g 1889;
sampuó~g taó~g sinkád.

Buhat sa Páhayagá~g yaón niyá binukň a~g pagkakaroón dito sa Pilipinas
n~g isá~g Páhayagá~g dalawa~g wikŕ: Kastilŕ at Tagalog at salamat sa
pasisimunň n~g dakila~g Marcelo H. del Pilar ay itinatag a~g
Páhayagá~g «Diario~g Tagalog» niyaó~g 1882, iká 2 n~g Mayo, na ku~g
saán nagpasimulâ n~g paghahasík n~g m~ga binhí~g mapapakinaba~g na
bagá ma~g dî kinálugdán n~g m~ga kastilŕ n~g panahó~g yaón ay nagtamó
namán n~g pagkakaligŕ n~g m~ga kababayan natin.

A~g «Diario~g Tagalog» ay siyá~g ta~gi~g tagapamanság n~g m~ga mithiin
sa isá~g bago~g pá~garapi~g kahilihili at sa Páhayagá~g itó
ilinathalŕ n~g Dakila~g Tagalog, si Gat Rizal, a~g kanyá~g «Amor
Patrio», at dito rin namán na~gagsilapě n~g pagtataguyod n~g dakila~g
adhikâ, a~g pinakamarami~g mairugin sa sarili~g kalayaan, at sa daho~g
Tagalog nitó sumulat at naglaganap n~g m~ga bago~g tánawin sa ati~g
bukas noón, na ~gayó'y tinatamasa na, a~g marilág na si Pascual H.
Poblete.

Nagí~g tagapa~gasiwŕ n~g «Revista Popular» at mánunulat din namán
dito, na kanyá~g pinaglathalaan n~g lalň niyá~g mapapakinaba~g na m~ga
tudlí~g tu~gkól sa m~ga karaniwa~g karunu~gan na daglia~g naisásagawa
sa bahay, at sa katotohanan, a~g Páhayagá~g yaón ay munakalŕ niyá,
kayá't a~g ati~g Plaridel ay kinatulo~g din namán niyá rito sa
paglalathalŕ n~g m~ga tudli~g na may kinálaman sa m~ga babae at sa
m~ga Páaralá~g bayan.

Nagí~g mánunulat at tagapaghulog sa ibá~g wikŕ n~g Páhayagá~g «Revista
Católica de Filipinas» at n~g «Patnubay n~g Católico» at isá rin sa
na~gagtatag nitó at masugid na tagapaglaganap n~g m~ga karunu~gan,
siní~g at hanap buhay.

At pinápalad mandín sa anyaya~g yaón n~g mabuti~g Talŕ, kayá't sa
kauntí~g naíimpók na salapî sa kanyá~g m~ga Páhayagán ay panibago na
nama~g minunakalŕ a~g isá~g malaya~g Páhayagán na pinamagata~g «El
Resumen», sa Páhayagá~g itó náipakilala ni Poblete a~g kanyá~g
katusuha~g manlinlá~g sa m~ga nakaabá~g na talibŕ n~g «Censura»,
sapagká't nagawâ niyá~g makapaghandóg n~g m~ga kalugódlugód na tudlí~g
na tumátawag sa pintuan n~g diwŕ n~g kanyá~g m~ga kalahě, na~g dî mán
siyá nápansín n~g m~ga kaaway n~g ati~g kasarinlán.

Walá~g alinla~ga~g matítiyák na a~g «El Resumen» ay siyá~g naglagáy
n~g matibay na sáligan n~g ati~g paghíhimagsík, gaya n~g pinatútunayan
n~g m~ga katagá~g itó na kanyá~g ilinathalŕ niyó~g iká 12 n~g Hunyo
n~g 1892: «Magá~glalapě tayó~g naga~gkakaisá sa usapí~g sarili at
bakahin natin a~g m~ga kabalbalán at paghihinalŕ niyaó~g m~ga
nagnánasa~g a~g lalawiga~g kastila~g itó ay «magi~g kuta~g lumŕ n~g
matandá~g kaugalian», at dî man nilá nágugunitâ na a~g dî mapigila~g
pagunlád, sa kanyá~g banayad na kilos ay nagbúbukás n~g landás sa
lahát n~g dako at ginigipň a~g sino ma~g sa kanyá~g paglakad ay
sumagabal.»

Itinatag din namán niyá a~g «El Bello Sexo» niyaó~g Enero n~g 1891, at
niyaó~g iká 11 n~g gayón di~g buan n~g 1893 ay lumuwál sa maliwanag
a~g isá pa~g Páhayagá~g kanyá ri~g likhâ na pinamagatá~g «El Hogar» at
nagí~g katulo~g n~g balita~g «Pliegong Tagalog» na nagbábanság n~g
lalo~g maháhalagá~g pagbaka sa ati~g m~ga kaaway.

Na~g siyá ay ipatapon sa Espanya, ay nagí~g mánunulat n~g «El
Progreso» nagí~g katulo~g sa «El Pais» at sa Páhayagá~g pilipino roón
na may pamagát na «Revista de Ultramar» na ilinathalŕ sa kakastilaan
n~g kilala~g «bibliógrafo» na si G. Manuel Artigas y Cuerva.

Nápakamahimalâ a~g pagunlád n~g ati~g bayan n~g m~ga panahó~g ito na
sa isá~g igláp lama~g halos, ay nagipň a~g tatló~g dáana~g taó~g
kaalipinán at niyaó~g 1889 na mulí~g magbalík sa lupa~g sarili, si
ma~g Pascual, ay naglathalŕ n~g isá~g bago~g Pahayagá~g pinamagatá~g
«El Grito del Pueblo» at «A~g Kapatid n~g Bayan» na tumagál ha~ggá~g
taó~g 1907 at sunódsunód na itinatag a~g «Rizal», «Aurora» at
«Filipinas» m~ga li~gguha~g nápabanság din, at pagkatapos ay a~g
revista «Cervantes».

Sa pagkámandudulá, si ma~g Pascual ay nagi~g isá~g talŕ na lubhá~g
mani~gní~g, siyá a~g may akdâ n~g Dr. Jose Rizal--El Concejo de los
Dioses, na kanyá~g ipinalimbág at linagdaán n~g pamagát na López Blás
Hucapte (Pascual H. Poblete); at sa pagtata~ghál n~g kanyá~g Ang
Pagibig sa Tinubuang Lupa (El amor Patrio) ay sinagasŕ sa ta~ghalan
n~g nasira~g si kapitá~g Lara n~g Policía dito sa Maynilŕ a~g tagpô na
pinagtáta~ghalán n~g ati~g kaakitakit at pinagpala~g watawat, at
hinandulo~g a~g máni~gni~g (artista) na may hawak noón, at sinambilat
na walá~g patuma~ggâ a~g tatló~g kulay na kumatawán sa atí~g
kabansaán, at si ma~g Pascual ay dinakíp na gaya n~g isá~g sálarín
dahilán sa kanyá~g «Pagibig sa Tinubua~g Lupŕ» na itináta~ghál at
kinagiliwan n~g madlâ.

Talagá~g a~g magigiti~g ay dî nátatahimik at kayakap na lagě n~g m~ga
katiisan; niyaó~g gabí~g yaón ay tinahak na naglálakád a~g m~ga
lansa~gan dito sa Maynilŕ, na naáakibatan n~g m~ga pulís at ihinaráp
siyá sa ta~ggapan n~g Henerál Otis.

Kinákaila~gan a~g isá~g katigasán n~g loób na di karaniwan upá~g a~g
mabuti~g gawŕ ay máipatuloy na~g m~ga panahó~g yaón, at si Poblete ay
dî nabalino muntík man, lagi~g patuloy na animo ay walá~g pa~ganib.

Hindî pa mandín na~ghihinawŕ a~g diwa~g yaón na mapaglikhŕ at niyaó~g
iká 30 n~g Disyembre n~g taó~g 1913 ay pinaluwál sa maliwanag a~g «Día
Filipino» na ku~g saán nápalathalŕ a~g m~ga walá~g kamataya~g bu~ga
n~g panitik n~g ati~g dakila~g Rizal. At dî pa sukat a~g lahát n~g
nába~ggít, ay ilinathalŕ pa rin n~g kanyá~g mayama~g diwŕ a~g «La
Exposición Oriental de Filipinas», a~g «Crédito Agricola» at «El
Oriente» m~ga Páhayagá~g kinálulanan n~g kanyá~g m~ga walá~g pagál na
pagwawarě ha~ggá~g sa a~g kamatayan na dî man nágugunitâ ay dumalaw sa
kanyá~g táhanan upá~g ulilahin a~g labi~gdalawá~g anák at isá~g
banyaga~g aliw at kasayahan.

Itó'y na~gyari isá~g ta~ghali~g mainit n~g Pebrero, ikalimá~g araw n~g
taó~g 1921, sanhí~g a~g lahát halos n~g Páhayagán ay para~g ginimbál
sa dî ináantabayana~g pa~gyayari, na~gagputós n~g luksâ a~g boó~g
bayana~g matalino at sampuô n~g m~ga kastila~g dati~g m~ga kaaway ay
na~gagsiluhŕ rin gaya n~g lathalŕ n~g «El Mercantil» na--anyá: «Era
un gran talento y un enorme trabajador, y ha hecho por su Patria obra
fecunda con el pensamiento y con la pluma, con la voluntad y con la
acción. Si la justicia fuese moneda corriente en el mundo esta
desgracia promovería un duelo nacional».

Sa lubhá~g marami~g Páhayagá~g kanyá~g linikhâ, itinatag at
pinaglaganapan n~g kanyá~g m~ga kaisipán ay máidaragdág a~g m~ga
kathá~g sumusunód:

«Pagsisiyam sa Nuestra Seńora de Loreto», «Buhay ni San Vicente de
Ferrer» (ha~go sa Flos sanctorum ni P. Rivadeneira) «Uliran n~g
Kabaitan» ó Buhay ni Patricio Horacio, «Buhay ni San Isidro Labrador»;
tinagalog a~g «Noli Me tangere» at «Filibusterismo» ni Dr. Rizal;
sinulat a~g «Patnubay n~g Pagsintá» ... «Lucrecia Triciptino» at ibá
pa~g lubhá~g marami~g mátutukoy.

Gaya n~g dapat ma~gyari si Poblete ay hindî tumakwíl sa pagnanasa~g
magsarilí a~g ati~g bayan gaya n~g pinatútunayan n~g lahát niyá~g
lathalŕ, kayá't dî rin namán náligtaán n~g m~ga kaaway natin, na~g a~g
una~g hiyáw n~g layŕ ay saliwán na n~g m~ga hagunót n~g pu~glô sa
Balintawák, at si Poblete ay kagyát ipinadakíp at ilinulan sa bapor
«Manila» upá~g ibila~ggô sa Seuta, ha~ggá~g sa m~ga una~g araw n~g
Enero n~g 1897.

Sa kanyá~g pa~garawaraw na talâ ay nábabasa a~g gayari: «Sa loób n~g
37 araw na ami~g ipinaglayág ay natátalian akó n~g abot siko».

Pinagúukulan ~gâ namin n~g munti~g ulat na itó a~g amá n~g Pahayagan
sa Pilipinas, a~g walá~g pagál na manlilikhâ at diwa~g walá~g sawŕ sa
pagmumunukalŕ n~g ágara~g ikatutubós n~g Baya~g Tinubuan.

Náriyan a~g isá~g mani~gní~g na huwaran n~g m~ga nagsísisiból.

Ku~g isá~g araw ay makasapit kayo sa Libi~gan sa Hilagŕ at a~g
bantayog kay Poblete ay inyó~g mákita, ay alalahani~g a~g m~ga labí~g
doó'y nálilibí~g ay a~g labí n~g isá~g tapát na anák n~g Tinubua~g
Lupŕ.

Sa kanyá~g alabók nawâ, na mulí~g nanúnumbalik sa pina~ggali~gan, ay
sumibol a~g lalo~g kawiliwili~g simoy na makayayakag sa inyó na siyá
ay uliranín tuwî na.

Siyá ay isá~g mabuti~g amá, tapát na asawa at mabuti~g anák, at higít
sa lahát n~g itó, siyá ay isá~g mámamayá~g kahilihili.

=RAFAEL DEL PAN=

[Larawan: Rafael del Pan]

Iuulat namin ~gayón a~g buhay n~g isá~g anák Pilipinas na kaipalŕ ay
siyá~g lalo~g dapat na ipagmalakí n~g ati~g bayan sapagká't siyá'y
buhat sa amá at iná~g m~ga kastilŕ, at walá~g pina~gháhawakan a~g
kanyá~g pagká pilipino kundî a~g siyá ay pinalad na dito sumila~g
niyaó~g iká 17 n~g Hunyo n~g taó~g 1863, sa loób n~g Maynilŕ,
Pa~gulo~g bayan nitó~g kapuluán.

A~g una niyá~g pagáaral ay ginanáp sa ilalim n~g pamamatnugot n~g
m~ga Hesuitas, ~guni't sa ilá~g taón pa lama~g n~g pagáaral ay
nagkasakít na at sa tagubilin n~g m~ga ma~ggagamot ay napilita~g
ilayag sa kabilá~g dagat at sa Barselona na nagtapós n~g m~ga
símulai~g pagáaral.

Niyaó'y magwáwaló~g taón pa lama~g a~g gula~g n~g bata~g si Del Pan,
at musmós pa ay námulat sa Espanya na ku~g saan nákita a~g m~ga
tiwalí~g palagáy sa m~ga, pilipino na kanyá~g kababayan, sapagká't sa
Pilipinas siyá nakákita n~g una~g liwanag.

Kailán man ay dî niyá tinulutan a~g sino man na siyá ay tawagi~g
kastilŕ at lubos niyá~g ipinagmalakí a~g baya~g itó n~g m~ga Lakán at
bayani~g mairugín tuwî na sa alin ma~g bagay na makabubuti sa kanilá~g
bayan at lipě.

Nagbalík sa Pilipinas upá~g dito ganapín a~g pa~galawá~g bugsô n~g
pagáaral at sa «Colegio de San Juan de Letran» tina~ggáp a~g
katibaya~g «Bachiller en Artes». Lumipat sa Páarala~g-madlâ ni Santo
Tomás at dito nagáral n~g «Derecho» at sa ikaapat na taón pa lama~g ay
napilitan na namá~g bumalík sa Espanya niyaó~g 1884, at sa
«Universidad Central» sa Madrid tinapos a~g nálalabí pa~g pagáaralan
upá~g tamuhin a~g katibaya~g «Licenciado en Jurisprudencia» na
ilinagdâ niyaó~g buwan n~g Hunyo n~g taó~g 1885.

Pagkalipas n~g isá~g taón at kalahatě, at ala~gala~g sa kanya~g
kathá~g «Los efectos Jurídicos de la ignorancia del Derecho» ay
tina~ggáp niyá a~g katibaya~g «Doctor». Niyaó~g panahó~g yaón ay
kasalukuyan siyá~g kalihim n~g «Ateneo de Madrid» ku~g saan siyá
lagi~g nakipagtu~ggalian at nagta~ggól sa ikapagtátamó n~g m~ga
kabaguhan tu~go sa paglayŕ sa kapakinaba~gan n~g Pilipinas, dî lama~g
sa salitâ kundî sa pamamagitan man namán n~g m~ga maháhalagá~g
tudli~g sa taná~g Páhayagá~g kanyá~g pagláthalaan n~g kanyá~g kurókuró
tu~gkól sa bagay na yaón na sa ganá~g kanyá ay lubhá~g kaila~gan.

Tunay ~gâ at na~g m~ga panahó~g yaón, a~g m~ga Rizal natin, Lopez
Jaena, Govantes, Aguirre, Regidor, Lorente at ibá pa~g maririlág na
m~ga pilipino ay na~gagsísikap na rin n~g ikapagtátagumpay n~g ati~g
dakila~g mithî, ~guni't itó'y dî nakababawas sa kanyá~g pamumukôd, sa
pa~gyayari~g siyá ay anák n~g amá at iná~g pawa~g m~ga kastilŕ, kaya't
a~g kanyá~g m~ga palagáy sa súliranin n~g baya~g Pilipinas ay lagě
na~g nakababaklá sa m~ga may hawak n~g ugit n~g ati~g Pámahalaán.

Nanumbalik na mulî sa ati~g sarili~g lupŕ niyaó~g 1887 upá~g harapín
n~g lúbusan a~g pagkáabogado, at gayon din namán n~g pagkamánunulat at
sa «Oceania Espańola» na pinamatnugutan n~g kanyá~g amá, a~g kanyá~g
pinaglathalaan n~g mahahalagá niyá~g tudlí~g na pawa~g nakagimbal din
sa m~ga Páhayagá~g kampí sa Pámahalaán.

Na~g tawagin sa sinapupunan ni Bathalŕ a~g kagala~ggala~g niyá~g amá,
si Rafael Del Pan a~g humalili sa pamamatnugot n~g «Oceania Espańola»,
at niyaó~g Hulyo n~g 1892, ay naglathalŕ n~g ku~g ila~g tudlě~g na
pinamagatan «Hay que irlo pensando» na ku~g saan niyá ipinagta~ggól
a~g pagkakaroón natin n~g m~ga Sugň sa Batasán, na nagi~g sanhî n~g
m~ga pasarí~g n~g «Diario de Manila», «La Voz Espańola», at «El
Comercio», m~ga Páhayagá~g kalaban n~g mithî, at walá~g ta~gi~g
nákatulo~g sa sigasig na yaón, mata~gi sa «El Resumen» n~g ati~g
kababaya~g si G. Pascual H. Poblete.

Na~g a~g ati~g Dakila~g Bayani, si Gat Rizal, ay ipinatapon sa
Dapitan, a~g ta~gi~g Páhayagá~g dî nagsuób n~g kamanyá~g sa
Pámahalaán, ay a~g «Oceania Espańola» na nagi~g sanhî n~g m~ga «i~gos»
n~g taná~g nagbábanság na tapát sa Espanya, n~g m~ga lalo~g mabibigat
na parata~g kay Del Pan na ikinasapa~ganib n~g kanyá~g pagkatao,
~guni't boó~g tigas na tina~ggáp na lahát a~g m~ga upasalŕ na sa
pamamagitan n~g m~ga Páhayagán ay sunódsunód na sa kanyá'y itinudlâ.

Sa kapanahunan di~g yaón binalak a~g pagtatatag n~g «Colegío de
abogados», na kináhalalan niyá~g Pa~galawa~g Pa~gulo, at pagkalipas
n~g ilá~g panahón ay náhalál siyá~g Pa~gulo, niyaó~g bantóg na
kalipunan.

A~g walá~g sasál niyá~g pagbaka sa m~ga mali~g pamalakad n~g m~ga
kastilŕ dito sa atin, ay nakayakag n~g lubhá~g marami~g kaaway n~g
kanyá~g mithî, lalo~g lalň na n~g kapisanan n~g m~ga kastilŕ rito sa
atin, anó pa't lagi~g dinaliri si Del Pan at mandin ay ipinaghihintáy
lama~g n~g isa~g kátaó~g ikapagbubuntó sa kanyá n~g poót, kayá't
niyaó~g bago~g datí~g dito a~g Henerál Primo de Rivera, ay naglayág si
Del Pan at tumu~go sa Espanya, at nakipisan doón sa m~ga punyagî n~g
ati~g m~ga Arejola, Ilustre, Gabladon, Artigas, at ibá pa~g kababaya~g
pawa~g «naglalamay» sa ikapagtátamó n~g m~ga kaluwagan n~g ati~g Iná~g
Pilipinas.

Na~g a~g Espanya at Amérika, ay magpáhayagan na n~g digmâ, at sa
Espanya ay itatag a~g isá~g Lupon na pinamagata~g «Comité Filipino»,
siyá a~g nápili~g Pa~gulo n~g násabi~g kapisanan na binúbuô n~g m~ga
batiká~g ma~ghihimagsík. Niyaó~g 1899 ay lumipat sa Ho~gkó~g upá~g
pumisan sa «Comité Central» at dî nalaunan at isinugň sa Amérika, na
kunsaan nagpasikat na lalň n~g pagsasakit sa ikapagtátagumpáy n~g
dakila~g mithî n~g bayan.

Nanumbalik sa Pilipinas niyaó~g 1903 upá~g mabuhay n~g tahimik sa
panunu~gkula~g abogado, ~guni't hinihi~gi sa kanyá~g muli~g magsulit
n~g «Corte Suprema», at a~g gayó'y ginampanán niyá at nakakuha n~g
isa~gdaá~g punto, kátaástaasa~g bila~g sa pagsusulit na mátatamó sa
gayó~g pagsukat n~g kakayahán. A~g kanyá~g pa~galan sa pagkáabogado ay
nagsikíp sa Pilipinas at siyá ay nagi~g kapisan n~g bupete~g lalo~g
bansá~g na nákilala sa tawag na «Del Pan, Ortigas, Pischer». Siyá ay
isá sa pinagsa~ggunia~g lagi n~g Pámahalaán sa pagbili n~g m~ga
lupai~g praile.

Hindî nasiyahán na~g magi~g siyá a~g sanhî n~g pagkakatatag n~g
«Colegio de Abogados» at ninais na dagdagán pa n~g isá~g lalo~g
malaki~g likhâ, at kanyá~g sinikap na magkaroón tayo n~g «Cámara de
Comercio de Filipinas» at a~g gayó,y nagí~g isá~g pa~gyayari.

Bila~g kinatawán n~g Lapia~g «Unión Nacionalista», ay linagdaán niyá
niyaó~g iká 12 n~g Marso n~g 1907 a~g katibayan n~g pagiisá n~g m~ga
Lapia~g «Unión Nacionalista» at n~g «Independista» upá~g mákilala na
lama~g sa tawag na «Partido Nacionalista», at a~g sáligan n~g násabi~g
bago~g Lapian ay masásabi~g halos nagbuhay sa kanyá~g bantóg na
panitik.

A~g pagkákaisá n~g m~ga kapisanan sa Pilipinas, magí~g sa kalakal,
kapamayanan at Polítika, ay siyá~g lagí~g pa~garap ni Del Pan.

Bila~g pagkilala sa m~ga kata~gian ni Del Pan ay ihinalál siyá niyaó~g
Septiyembre n~g 1909 upá~g magí~g kasa~gguně n~g «Comité de
Coodificación» na pina~gu~guluhan n~g M~gl. na Manuel Araullo, ~gayó'y
kasalukuya~g Pa~gulo n~g Pinakamataás na Húkuman dito sa Pilipinas. Sa
Lupon n~g pagsisinóp na itó ay kanyá~g ibinunyág a~g m~ga lalo~g
masela~g na pagáaral tu~gkól sa «Derecho Penal» at na~gaila~gan siyá~g
maglakbáy sa boó~g daigdig upá~g pagtuladtularin a~g m~ga batás na
náuukol sa bagay na yaón. A~g kanyá~g m~ga palagáy at hinuhŕ tu~gkól
sa «Derecho Penal» ay pinapurihan n~g bantóg na Pa~gulo noón n~g
Mataás na Húkuman, a~g M~gl. na Cayetano Arellano.

Sa ibabaw n~g lahát n~g tagumpáy na itó ni Del Pan, ay lumasáp din
namán n~g m~ga lalo~g masasakláp na upasalŕ n~g m~ga mai~ggítin, at
siyá a~g nagí~g tudláan na~g m~ga may likhâ n~g paghahati~g «Filipino
de Cara y Corazón» na puminsalŕ n~g gayón na lama~g sa mabuti~g lakad
n~g ati~g m~ga pagkati~g polítiko.

Náriyán a~g isá~g tao, na bagá ma~g sa kanyá~g m~ga ugát ay malinaw na
dugo~g kastilŕ a~g nanánalaytáy, at bahid ma'y walá~g pagkapilipino
mata~gě sa kapalara~g dito makákita n~g una~g liwanag, ay ubos kaya~g
nagpunyagî, sa ikaúunlád n~g kanyá~g Baya~g Tinubuan, sa ibabaw n~g
m~ga upasalŕ n~g m~ga karugô, at m~ga kalupaín man.

M~ga tao~g gaya ni Del Pan ay dî dapat mahimbí~g sa limot.
Karapatdapat sa pagturi~g n~g m~ga kalupain sa Pilipinas na kanyá~g
ipinagmámalakí; nitó~g Tinubua~g Lupŕ na pinagubusan niyá n~g utak at
sikap, upá~g makasapit sa isá~g tunay na pagkakáisá sa pagtuklás n~g
m~ga marara~gál na mithî. Magí~g pagturi~g a~g m~ga talata~g itó sa
kanyá~g kapuripuri~g halimbawŕ.

A~g káhulihuliha~g Bantayog na iniwan ni Rafael Del Pan sa Tinubua~g
Lupŕ at a~g «Código Correccional» na kumakali~gŕ sa m~ga katuwiran n~g
m~ga kula~g palad na nagdurusa.

=P. MARIANO GOMEZ=

Hindi maáari~g sulatin a~g kasaysayan n~g Pilipinas na~g dî
mábaba~ggít a~g pinagpala~g pa~galan n~g Pari~g Tagalog na itó,
yayamá~g sapól pa n~g hímagsikan tu~gkól sa m~ga lupain niyaó~g taó~g
1822, a~g pa~galan niyá ay sinambisambitlâ at nagí~g para~g ugat n~g
sasakyá~g nagpápanuto sa mabuti~g landasin.

[Larawan: =Libingan ni G. Pascual H. Poblete, manunulat na walang
pagal at talaisip na kahangahanga.=]

Sa kanyá uta~g a~g pagkalutas n~g hímagsíka~g yaón na kanilá~g
linagdaán ni Luis Para~g, at a~g malakí~g usapin n~g m~ga pari~g
Tagalog, na kanyá~g ipinagta~ggól n~g ubos kaya at pinaggugulan n~g dî
kákauntí~g salapî upá~g ipagtagumpáy sa Espanya, yáyama~g sa m~ga
Húkuman dito sa Pilipinas na~g m~ga panahó~g yaón, a~g katuwiran ay
isá~g balitŕ lama~g na dî tinatamasa n~g m~ga tubň sa sinawi~g lupaín
natin.

Tunay at ipinagta~ggól niyá at ipinagtagumpáy sa Pa~gulo~g baya~g
nakasásakop sa atin, a~g usapin n~g m~ga pari~g Tagalog; subalít gaya
n~g lahát n~g tagumpáy n~g m~ga baya~g nasásakupan, ay nagí~g tagumpáy
na panandalian na dî man lama~g nasamantala, a~g panunumbalik ni
Henerál García Camba at ni Matías Vizmanos, sapagká't sa loób lama~g
n~g isá~g taón at kalahatě na itinigil dito sa Pilipinas ni Henerál
Camba, ay nagawâ na n~g m~ga kaaway n~g «Clero» na yaón ay palitán ni
Henerál Ora, na may m~ga símulaí~g tiwalî at dî makapagtútulot na a~g
pagunlád ay manatili sa Pilipinas. Buhat noón magí~g si Vizmanos at
magí~g si Parî Mariano Gómez, na pinagúukulan namin nitó~g ulat, ay
na~gapilita~g manumbalik sa pagpapahi~gá muna, yáyama~g a~g «lupŕ ay
hindî handâ» sa m~ga mithî n~g báyan.

Buhat sa isá~g mariwasá~g a~gkán, si Parî Gómez ay kumita n~g una~g
liwanag sa baya~g Sta Cruz, Maynilŕ, at umanó ay buhatan sa isá~g
a~gká~g Hapón na napilita~g pumanaw sa Pilipinas at dito ay naiwan a~g
kanilá~g asaasawa at m~ga anák niyaó~g dáana~g taó~g XVII.

Sa pagká Pari, si Gómez ay napabantóg n~g gayón na lama~g sa
pagkámabuti~g magpasunód, at aná~g m~ga pinagsa~ggunian namin, umanó
ay na~g siyá'y dakpin sa Bakoód at ilulan sa isá~g pala~gkin, ay
ninasŕ n~g kanyá~g m~ga kapanalig na siyá ay agawin sa m~ga kawal,
~guni't nápakalaki a~g kanyá~g kapa~gyarihan sa kanyá~g m~ga tao,
kayá't sukat a~g kanyá~g pagkakasu~gaw sa sasakyán at sabihi~g
«Babalik akó agád sa inyó~g pili~g» ay mapayapa~g na~gagihimpil a~g
talagá~g ma~gagsisiagaw sa kanyá sa kukó niyaó~g m~ga ganid.

Sa imbakan n~g m~ga mu~gkahi sa Katedral, ay naii~gatan pa ha~ggá
~gayón a~g kanyá~g m~ga bu~ga~g isip sa kanyá~g m~ga pasyá, na
pinakapuri n~g lubhá~g marami~g dalubhasa~g kapanahón at aná~g ibá, ay
sa tatló~g binitay niyaó~g Pebrero n~g 1872, ay si P. Gómez a~g pinaká
pahám.

Tu~gkól sa katampalasanan n~g sa kanilá ay pagkakábitay a~g ati~g
Kahan~gaha~ga~g Lumpó ay nagukol sa kanilá n~g gayari~g katagâ: «A~g
baya~g itó na náhimbi~g na dáana~g taó~g at dî man lama~g nagpapamalay
na may buhay, at lubhá~g marami a~g naniwalá~g patáy na ~gâ, ay
sinugatan n~g sugat na pampatáy; at sa pagdamdám n~g sugat na itó ay
nágula~gtá~g, nágisi~g, at natahó~g siyá ay buháy pa palá ay may
karamdaman. Bakit siyá buháy, paanó nabubuhay at sa anó nabubuhay?»

«M~ga súliraní~g hininóg at boó~g kataimtimá~g ginunamgunam na~g dî
natiyak na tugunin, ~guni't a~g m~ga bayan ay dî lumulutas n~g m~ga
súliranín na~g ágaran, at a~g sandalî n~g paglutas ay sumapit, a~g
paghihímagsík ay sumuplí~g; sapagká't a~g binhi~g kanilá~g dinilíg n~g
kanilá~g mahalagá~g dugô ay nahulog sa mabuti~g lupŕ, a~g marubdób na
pagsambá sa kalayaan ay mulí~g dinamdam n~g bayan natin».

Bila~g para~gál sa Tatló~g Pare~g binitay niyaó~g 1872 a~g m~ga
Katipunan, niyaó~g 1896, sa kanilá~g pagpapákilalanan ay binába~ggît
n~g m~ga tagá ikalawá~g hanáy a~g gayari: «Gom-Bur-Za», banal na
pálita~g salitâ na nagpápani~gas n~g pusň, na nagbabanság n~g m~ga
una~g pantig n~g tatló~g dakila~g pa~galan.

Isá~g Bantayog a~g nitó~g m~ga huli~g kilusán ay itinayô sa bayan n~g
Bakoód, bila~g para~gál sa kanyá~g pa~gala~g dî nalilimot n~g kanyá~g
m~ga kababayan.

Magě~g diwŕ nawâ n~g bayan nati~g pinagsusu~gîtán n~g palad a~g
tilamsík n~g iyó~g diwá ˇoh dakila~g Martir n~g m~ga usapi~g bayan!

Tátapusin namin a~g ulat na itó sa ilá~g katagâ ni Dr. Rizal sa
«Filibusterismo» na anya:

«A~g pananampalataya sa pagta~ggi~g kayó'y dustaín, ay naglagáy sa
áli~gla~gan n~g kabuhu~gá~g sa inyo'y ibinubuhat.»

«A~g Pámahalaán sa pa~gsisikap na ligirin n~g himalâ a~g inyó~g
usapín, ay nagpápatunay n~g anó ma~g kamalia~g kanilá~g nágawâ sa
usapí~g yaon sa mapa~ganib na sandalî, at a~g boó~g bayana~g
Pilipinas, sa pagti~gkalâ sa inyó~g alaala at pagtawag sa inyó~g
Martir, ay táhasa~g dî naniniwalŕ na kayo'y may bahid ma~g
kasalanan.»

=ANDRES BONIFACIO=

[Larawan: Andres Bonifacio]

Sino~g anák n~g Pilipinas a~g dî nakákikilala kay Bonifacio?

Si Andrés Bonifacio ay anák n~g paggawâ at dî pinalad na makápagliná~g
n~g munî na gaya n~g m~ga mapalad na iniwi sa duyan n~g kariwasaan.
Anák dukhâ at sa kabataan ay naulila sa m~ga magula~g na nagpapalŕ
kayá't maaga~g nakitalád sa buhay upá~g sa palihán n~g pa~ga~gaila~gŕn
ay makayarî n~g isá~g kálolwá~g nápákalakí, isá~g diwa~g dî karaniwan,
at isá~g pa~ghalina~g katutubň na lininá~g at pinamaibabaw sa kanyá~g
pa~gkatao.

Siyá'y tubň sa makasaysaya~g bayan n~g Tundó, Maynilŕ, at anák ni G.
Santiago Bonifacio at G~g. Catalina Castro. A~g una~g liwanag ay
nákita niyá noo~g iká 30 n~g Nobyembre n~g taó~g 1863.

Ulila palibhasŕ sa gula~g lama~g na labí~gapat na taón at may apat
pa~g kapatíd na na~gá~gaila~gan n~g kanyá~g pa~ga~galagŕ ay napilita~g
a~g kabuhayan ay kitain sa alín ma~g paraán at a~g gayón ay kanyá~g
tinuklás sa paghahanap buhay sa isá~g bahay kalakal, kina Fressel &
Co., na kanyá~g pinaglakuan n~g kanyá~g paglili~gkód.

Sa kahirapa~g kanyá~g tinatawíd ay lalo~g tumi~gkád sa kanyá a~g
pagkakátuwás n~g m~ga kalagayan n~g tao, a~g kaibhán n~g baya~g sakop
at n~g nakasasakop; a~g kakayahán n~g m~ga pinalad na na~gagsiduno~g
sa tulo~g n~g salapî, at a~g kaabaán n~g m~ga sawî na dî makaratí~g sa
likmuan ni Minerva sa kakula~gán n~g kaya na makapagliná~g n~g munî;
at sa dapat na ikáligáw n~g landás, ay lalo~g nápanuto at magisá~g
nagsamantalá n~g kanyá~g m~ga labis na panahón sa paggawâ, at magisá~g
ipinagaral; samantala~g nabúbuksán untiuntî a~g kanyá~g baít sa
ta~gláw n~g m~ga dakila~g aral na nátataluntón niyá sa malawak na
kahârian n~g karunu~gan, ay lalň nama~g tumíti~gkád a~g kanyá~g
pagibig sa kula~g palad niyá~g Tinubua~g Lupŕ.

Isá~g sulat na sumapit sa kamáy ni Gat Bonifacio a~g sa ibá't ibá~g
bagay na sinasabí, ay natatapos sa ganitó.

«Tunay na a~g Baya~g itó (A~g Pilipinas) ay apí~g apí at supil n~g
isá~g Pámunuá~g tagá iba~g lupŕ; ~guni't mahirap at mapa~ganib na
totoó a~g tayó'y magakalá n~g isá~g pagbaba~gon; baká pa a~g ma~gyari
ay lalň tayo~g mápahamak. Bayaan muna nati~g silá ay magtamasa sa
kaginhawahan».

Sa ibabâ n~g sulat na itó ay tinitikan ni Gat Bonifacio n~g gayari:

«Ku~g a~g paniniíl ay Trono n~g galák
at busabos tayó~g tuntu~ga~g panatag
ku~g a~g tunay na Ley, siníra't hinamak,
Iguho ang Harî ang siyang marapat[1]»

«Ku~g Baya'i balót n~g sapot na itím
a~g buhay ay laa~g inisín sa libí~g
sa tabi~g n~g gabí'i, may másisinag di~g
liwanag n~g bago~g panahó~g dáratí~g»

Sa pagkamánunulat si Gat Bonifacio ay nápabantóg sa m~ga tudlí~g
niyá~g linagdaan n~g «May Pagaasa» at «Agapito Bagumbayan».

Sísipiin namin dito a~g bahagi n~g isá~g tulâ niya na inii~gatan n~g
isa~g mapagmahál sa kanyá~g m~ga lathalŕ.

=Halaw sa mga Tula ni Gat Bonifacio=

PAGIBIG SA BAYAN

Mayroón pa kaya~g pagsinta~g dakilŕ
Lalo pa~g mani~gní~g at kaha~gaha~gŕ
Ta~gî sa pagibig sa sarili~g Lupŕ?
Walâ na marahil. Tunay na walâ ~gâ.

* * * * *

Na~g mapasila~g ka Lupa~g Tinubuan
A~g lagi~g nais ko~g pinagsasakitan
A~g lahát ko~g awit ó kayá'y tuwâ man
Ta~gi~g Bayan ko a~g pinagúukulan.

* * * * *

Walá~g lalo~g sákit sa isá~g Bayani
Na dî ihahandóg sa Bayan ko~g kasi
Dugô ma't ligaya, duno~g na pamuti
Kahit kamataya~g ikaruruhagi.

* * * * *

Bayan ko ay siyá~g nagbigay n~g buhay;
Tulad sa Iná ko~g ta~gi~g nagyayaman,
Mani~gní~g na sinag tulad n~g sa araw
Na nagpapalusóg sa abâ ko~g lagay.

* * * * *

Masawi't mamatáy si~gisá~g liwanag
Ku~g danasin itó n~g dahil sa Liyág
Ku~g lalo~g malakí a~g tiisi~g hirap
Lalň pa~g ligaya. ˇOh kaysarapsarap!

[1] Sa tiklop ng papel na sinipian namin ng mga talatang nasaitaas ay
dî na mabasa ay hinalinhan namin ng malalaking titik P ang K.

Nagbasá n~g m~ga aklát na «La Triste Italia», «Historia de la
Revolución Francesa», «Ciencias Políticas» (Karunu~gan sa Pamamahalŕ)
«Derecho Internacional», «Historia Universal» ni Cesar Cantú, at «Las
Memorias de un Soldado» (M~ga talâ n~g isá~g sundalo). May isá siyá~g
aklatan saganŕ sa mabubuti~g aklát, ~guni't kinain mandín n~g lahň
na~g siyá'y mamatáy.

Si Mabini at si Rizal ay nagí~g lagî niyá~g kasa~ggunî sa m~ga
kilusá~g náuukol sa Bayan, at sa pagkákita niyá~g a~g «Liga Filipina»
na itinatag ni Gat Rizal, ay lagi~g nabubulabog ay inakalŕ niyá~g
ihalili roón a~g pinagpala~g «K. K. K.» na siyá~g bumigkis na tulad sa
iisa~g taó sa tana~g pilipino na nagbago~g buhat sa pagkakahimbi~g
upá~g pawiin sa Kapuluan a~g taták n~g kaalipinan.

Una~g bu~ga n~g kanyá~g dî karaniwa~g kisláp n~g diwâ ay a~g
pagtatátag n~g dakila~g «K. K. K.» (Kataástaasán, Kagala~ggala~g,
Katipunan) n~g m~ga anák n~g Bayan. Katipuna~g una~guna~g nagtaním sa
pusň n~g m~ga tagarito n~g isá~g marubdób na pagibig sa Tinubua~g
Lupŕ. Kapisanan n~g m~ga magiliwi~g anák sa Iná~g Bayan palibhasŕ a~g
na~gagsisibuň n~g Katipuna~g yaón na itinatag ni Andrés Bonifacio, ay
pawa~g may likás na pagibig sa Tinubua~g Lupŕ, isá~g kapatira~g
kahilihilî; kayá't minamarapat nami~g sipiin a~g kanyá~g dakila~g arál
upá~g uliranín n~g atí~g m~ga hulí~g sibol a~g simulâ at binhî n~g
m~ga kalayaan nati~g sa ~gayó'y tinatamasŕ.

M~GA ARAL N~G KATIPUNAN.

«A~g kabuhaya~g hindî ginugugol sa isá~g malakí at banal na
kadahilanan ay kahoy na walá~g lilim kundî damó~g makamandág».

«A~g gawá~g magali~g na nagbubuhat sa pagpipita sa sarili, at hindî sa
talagá~g nasa~g gumawâ n~g kagali~gan, ay hindî kabaitan».

«A~g tunay na kabanalan ay a~g pagkakawa~ggawâ; a~g pa~gibig sa
kapuwŕ, ay a~g isukat a~g bawa't kilos, gawâ at pa~gu~gusap sa
talaga~g katuwiran».

«Maitím man at maputî a~g kulay n~g balat, a~g lahát n~g tao ay
magkakapantáy; ma~gyayari~g a~g isá'y higtán sa duno~g, sa yaman, sa
gandá; ~guni't dî mahíhigtán sa nagkatao».

«A~g may mahál na kalooban ay iuuna a~g puri kay sa pagpipita sa
sarili; a~g may hamak na kalooban ay iuuna a~g pagpipita sa sarili kay
sa puri».

«Sa taó~g may hiyâ a~g salitá ay panunumpâ».

«Huwag mo~g saya~gin a~g panahón: a~g yama~g nawawalŕ ay ma~gyayari~g
magbalik; ~guni't a~g panahó~g nagdaán na ay dî na muli pa~g dadaán».

«Ipagta~ggól mo a~g ináapí at kabakahin a~g umáapí».

«A~g taó~g matalino ay a~g may pagii~gat sa bawa't sásabihin, at
mátuto~g ipaglihim a~g dapat na ipaglihim».

«Sa daá~g matiník n~g kabuhayan, a~g lalaki ay siyá~g patnugot n~g
m~ga anák; ku~g a~g umaakay ay patu~go sa kasamaán, a~g inaakay ay sa
kasamaán din».

«A~g babai ay huwag mo~g tigná~g isá~g líba~gan lama~g kundî isá~g
katuwa~g at karamay sa m~ga kahirapan nitó~g kabuhayan; gamitan mo n~g
boó~g pagpipitagan a~g kanyá~g kahinaan, at alalahanin a~g iná na
pinagbuhatan at nagiwi sa iyó~g kasa~ggulan».

«A~g di mo ibig gawín sa iyó~g asawa, anák at kapatid ay huwag mo~g
gágawín sa asawa, anák at kapatid n~g ibá».

«A~g kamahalan n~g tao ay walâ sa pagkáhari, walâ sa pagpapata~gos n~g
ilo~g at puti n~g mukhŕ, walŕ sa pagkápari na kahalili (raw) n~g Dios,
walâ sa mataás na kalagayan sa balat n~g lupŕ; wagás at tunay na mahál
na tao, kahit lakí~g gubat at walá~g nabábatid kundî a~g sarili~g
wikŕ, yaó~g may mágandá~g asal, may isá~g pa~gu~gusap, may da~gal at
puri, dî umáapí, yaó~g maruno~g magdamdám at maruno~g lumi~gap sa
Baya~g Tinubuan».

Lumaganap n~g gayón na lamá~g a~g m~ga dakila~g aral n~g Katipunan sa
lahát halos n~g nasasakupan n~g Walo~g Lalawiga~g Tagalog; at kahit na
nakasapit sa kaalamán n~g Mara~gál na henerál n~g Hukbó~g kastilŕ na
si Don Ramón Blanco, palibhasŕ ay isá~g dalubhasŕ~g Pámunuán na dî
kaayon sa kagahasaan ay dî napadalá sa m~ga buló~g na paghihímagsík
n~g kanyá~g m~ga nasasakupan. A~g una~g balita~g itó na boó~g
katahimika~g lumaganap sa matataás na kagawaran n~g Pámunuá~g
Pá~glahát nitó~g Kapuluaán, ay na~gyari niyaó~g iká 9 n~g Agosto n~g
taó~g 1896 sa sumbó~g n~g Kura sa Tundó na Fr. Mariano Gil, at
sapagká't dî pinansín at di pinahalagahán n~g Mara~gál na si Henerál
Blanco, ay nagkaroón n~g m~ga lihim na kilusán at pakanâ na nagpasapit
sa Pámahalaán sa Madrid n~g pa~gagaila~ga~g magpadalá rito n~g isá~g
«walá~g paulikulik» na Henerál, upá~g máiligtás a~g kapa~gyarihan n~g
Espanya sa isá~g dî maiiwasa~g Hímagsíkan. At si Henerál Polavieja, ay
kagyát dumati~g upá~g humalili sa dati~g Henerál Don Ramón Blanco.

Una~g bina~gsakán n~g kalupitán n~g bago~g Henerál ay si G. Pío
Valenzuela at Aguedo del Rosario at sa isá~g maigsi~g bugsô n~g
kapusukán n~g pikit matá~g panúnupád n~g kaba~gisa~g walá~g kahulilip,
ay mahigit sa tatló~g daá~g magitan n~g pagpapadakip n~g walá~g anó
ma~g abogabóg sa bawa't mátamaán n~g malas n~g kanilá~g m~ga tiktík na
gumágaláw sa lilim n~g kapa~gyarihan n~g m~ga kaaway n~g ati~g
paglayŕ.

Halos araw araw ay may binábaríl na kula~g palad, at kabila~g sa m~ga
itó, a~g na~gyari niyaó~g iká 30 n~g Disyembre n~g taó~g 1896, a~g
lalo~g kálakílakiha~g upasalŕ sa Baya~g Pilipinas, a~g kálakílakiha~g
kabuhu~gán, na sa pa~galan n~g Espanya ay ginanáp n~g banyaga~g
Pámunuán dito sa Kapuluan na pagpapabaríl sa lalo~g pinaká dakila~g
Tagalog, sa Bayani n~g m~ga Bayani, na si Gat José Rizal at Mercado.

A~g Himagsíkan ay lumaganap na~g gayón na lamá~g sa lahát n~g puso~g
may bahagyá~g hinanakít sa Pámahalaá~g nápakabigát na at dî na ibig na
talimahin, at buhat sa Hiyáw n~g Layŕ sa Balintawák niyaó~g iká 20 n~g
Agosto n~g taó~g 1896, ha~gga~g Abril n~g taó~g 1897 ay itinaguyód
n~g «amá» n~g Katipunan a~g Híma~gsíka~g nápasimulán n~g walâ sa
panahón sa kapusukán n~g m~ga masasamá~g Pámunuán n~g kastilŕ rito sa
Pilipinas.

At lumaganap a~g lakás n~g m~ga Katipunan sa lahát n~g dako, subalit
sa Kawit, a~g lakás ni Aguinaldo ay kaha~gáha~gŕ.

Dî kawasŕ ay kinilala si Aguinaldo na Pa~gulo~g Hukbó, sanhî n~g
ipinagkahatî n~g m~ga «katipunan» sa dalawá~g malakí~g pa~gkát, na:
Aguinaldista at Bonifacista.

Na~g panahó~g yaón si Bonifacio ay nása Kawit, ~guni't sa pagilag sa
m~ga dî maiiwasa~g pagbubu~gguan n~g dalawá~g pa~gkat ay linisan ni
Bonifacio a~g Kawit at tutu~go sana sa Batangas, ~guni't sa Limbó~g,
isá~g Nayó~g sakop n~g Indá~g, ay kanyá~g násagupŕ a~g m~ga kawal ni
Pawa, at a~g inilaga~g pagbubu~ggô ay sumapit; si Bonifacio ay
nasugatan at a~g kanyá~g dalawá~g kapatíd, si Ciriaco at si Procopio
ay na~gasawí~g nápatáy.

Binihag si Bonifacio n~g kanyá~g m~ga kaaway at ihinaráp sa Húkuma~g
digmâ na naglagdâ sa kanyá n~g hatol na kamatayan, ~guni't hindî
isinagawâ ni Aguinaldo, at bagkús pinatawad, ~guni't itinagubili~g
siyá'y papanawin.

Dinuyan si Bonifacio upá~g ihatíd sa poók na kanyá~g pagdúrusahan,
~guni't siyá'y ibinulíd n~g na~gaguuso~g, sa isá~g ba~gi~g malalim sa
Marigondon, na kanya~g kinálibi~gán n~g buháy. Itó'y na~gyari niyaó~g
iká 26 n~g Abril n~g taó~g 1897.

Kalunoslunos na wakás na itinalagá n~g kalupitán sa amá n~g dakila~g
kilusá~g tu~go sa paglayŕ.

A~g araw na itó ay ipinagluluksŕ ha~ggá ~gayón n~g m~ga tunay na
«Katipunan» a~g kai~ggitan ay nagtagumpáy, a~g isá~g pulutó~g na kawal
n~g ati~g di~g Hukbó~g naghíhímagsík ay nagpatunay minsan pa n~g isá~g
dî na mababawi~g kamálian at a~g buhay ni Gat Andrés Bonifacio ay
linapasta~gan n~g walâ sa panahón, tinampalasan n~g isá~g kahatulá~g
nápakalupít na ta~gi~g a~g kasaysayan a~g makatúturól n~g táhasan ku~g
sino a~g dapat managót n~g gayó~g nakalulunós na wakás. Ani Bonifacio
sa kanyá~g m~ga salaysay: «Hindî tayo dapat matakot kan~gino man kundî
sa kasaysayan.»

Talagá~g a~g isá~g baya~g bago~g umúunlád sa pagtata~ggól n~g kanyá~g
katuwira~g naáapí ay nagháhandóg n~g lalo~g dakila~g buhay. Sa
kalupitan ni Polavieja ay pinatigís a~g dugô n~g diwŕ n~g Hímagsíkan:
Si Gat José Rizal y Mercado; at sa kabilisán n~g isá~g hatol na ágaran
ay pinadanak a~g mahalagá~g dugô ni Gat Andrés Bonifacio, na siyá~g
tunay na bisig n~g Hímagsíkan natin.

Na~g si Gat Andrés Bonifacio ay isakdál sa kasalana~g «Taksíl sa
Tinubua~g Lupŕ» ay boó~g lu~gkót na nagsabi n~g ganitó:

«Taksíl akó pagkatapos na kayó~g lahát ay akí~g matipon at maiparuto
sa landasi~g itó na patu~go sa isá~g ganáp na kalayaan? Taksíl akó?
... ˇSalamat!»

At a~g kanyá~g kamatayan ay nagí~g pasimulŕ n~g kanyá~g buhay na
walá~g ha~ggán sa baya~g Pilipinas, na sa kanyá~g kará~galan ay
nagpúpuri namímintuhň at lubós na gumágala~g; at a~g isá~g pagkawalá~g
kamatayan na gaya n~g sa lahát n~g dakila~g Bayani na nagpakata~gî sa
paglili~gkód sa kanyá~g Tinubua~g Lupŕ, ay kanyá~g kinamtán.

Isá~g Páaralá~g bayan sa Tayumán a~g itinayo upá~g papurihan siyá~g
lagî n~g m~ga sisipót na a~gkán; upá~g doón ay pagáralan a~g m~ga
dakila~g aral na isinulat niyá n~g kanyá~g malinis na dugô; upá~g ubos
kaya~g pabulaanan a~g parata~g na «taksíl» na ibig ibabaw sa kanyá n~g
m~ga nagsiusig na manánagót sa kasaysayan n~g ati~g bayan.

Isá~g araw na pa~gilin sa loób n~g isá~g taón, a~g puto~g na pambawî
n~g kalapasta~ganan sa kanyá, a~g iginawad sa kanyá~g kara~galan n~g
Pámahalaá~g kasalukuyan.

«Minsán santaón, ay binábawî n~g baya~g Pilipinas a~g kalaitlait na
parata~g na nagí~g halagá n~g buhay ni Gat Bonifacio. Siyá'y may
matuwíd n~g kanyá~g sabihi~g: «Upá~g ipagta~ggól a~g usapin n~g bayan
ay dî lama~g a~g lakás n~g loób at tapa~g a~g kaila~gan.»

«Isá~g malakás a~g loób at matapa~g na pinagagalaw n~g diwa~g dî
nasasalig sa kataru~gan at katuwiran, ay maáari~g makabawî n~g
upasalâ, makapinsalâ, makagunaw at pumatáy, ~guni't kaylán ma'y dî
makapagtatatag n~g isá~g baya~g may ganap na kalayaan».

=P. JACINTO ZAMORA=

Niyao~g Agosto iká 14 n~g taó~g 1835, sa kalapit na bayan n~g
Pandakan, Maynilŕ, ay sumilá~g sa Maliwanag a~g isá~g sa~ggól na
tinawag na Jacinto Zamora.

Sa kabataan pa ay nagpakita na n~g kabaitan at pagsisigasig sa
pagáaral, ha~ggá~g sa nagí~g Parč.

Hindî magágawâ n~g sino ma~g pilipino a~g sumambit n~g m~ga biyayŕ n~g
Hímagsíkan, na~g dî mákikita sa pagsuysóy n~g sanhî noón a~g dakila~g
binhî na dinilig n~g sarili~g dugô niyaó~g 1872 n~g tatló~g banál na
pari~g Tagalog, si Pari Burgos, si Pari Gómez at si Pari Zamora.

Iká 15 n~g Pebrero n~g taó~g 1872 n~g basahin a~g kalaitlait na hatol
kiná José Burgos, Mariano Gómez Jacinto Zamora (m~ga Parč) at siná
Máximo Inocencio, Crisanto de los Reyes, Francisco Saldua at Enrique
Paraiso, na nagásakdál na ma~guupat at m~ga may kinálaman sa aklasa~g
kawal na na~gyari sa Liwasan n~g Kabite niyaó~g iká 20 n~g Enero n~g
1872.

At iká 18 n~g Pebrero n~g nasabi~g taón ay nakyát sa bibitayán a~g
na~gáhatulan, upá~g pagpalain n~g kanilá~g malilinis na buhay a~g
kamataya~g kalaitlait.

Sa kara~galan n~g Tatló~g Pari ay ihinandóg ni Rizal a~g pa~galawá~g
bahagi n~g «Noli» na pinamagatá~g «El Filibusterismo».

A~g pagaani sa punlâ na ihinasik n~g Tatló~g Párč ay kasalukuya~g
tinatamasa n~g kanilá~g m~ga kabarň sa Pilipinas.

Niyaón, ay hindî man lama~g makapamahalŕ n~g isá~g Simbahan a~g m~ga
Pari~g Tagalog, at ~gayón ay hindî lama~g nakapamamahalŕ n~g simbahan
ó nagigi~g Kura, kundî marami pa ri~g sumapit na sa mataás na
katu~gkula~g Obispo, at anó a~g malay natin ku~g sa hináharáp ay
makapág Arsobispo na rin at Kardenal a~g m~ga Pari~g Tagalog.

Isá sa m~ga walá~g patawad na kamalia~g nágawâ n~g iginuho~g
Pámahalaán n~g m~ga kastilŕ, a~g pagkakápabitay sa marilág na si Pari
Jacinto Zamora.

Aná~g m~ga kasulata~g náuukol sa bagay na itó, na may kinálaman sa
aklasa~g kawal niyaó~g 1872, a~g utos na pagpapadakip ay hindî sa
Pari~g itó~g binitay nálalagdâ, kundî sa isá~g nag~ga~gala~g José
Zamora, Parě rin, ~guni't hindî ~gâ lama~g nákatulo~g sa hindî
malílimot na kilusá~g ginampanán n~g tatló~g dakila~g Pari~g Tagalog
na siná Burgos, Gómez at Zamora, at dahil sa bagay na itó a~g kautusán
sa pagdakíp ay nabago sa pamamagitan n~g mahiwaga~g pakanâ n~g m~ga
kaaway n~g tatló~g kawaní sa Lupon ng Pagbabago (Comité Reformador) at
si Pari Jacinto a~g ipinadakip, at na~g halu~gkatin a~g kanyá~g
sulatán ay nátuklás a~g isá~g liham na ipinadalá sa kanyá ni Pari
Duran, Kura sa San Anton, na nagsasabi n~g gayari:

«Dakila~g pagkakatipon. Dumaló kayó na~g walá~g pagkukula~g. A~g m~ga
kaibigan ay pawa~g may tagláy na marami~g pulburá at pu~glô.»

A~g sulat na itó a~g ta~gi~g pina~ghawakan, upá~g igawad sa kanyá a~g
kalaítlait na hatol na bitayin.

Na~g panahó~g yaón na a~g m~ga konbento ay siya~g pinagtitipunan n~g
m~ga mánunugal ku~g pintakasi, a~g «pulbura» at «pu~glô» ay
na~ga~gahulugá~g «salapi», at a~g panyaya~g itó kay Pari Zamora n~g
Kura sa San Anton ay sa isá~g pagtitipon n~g magkakaibigan.

Ku~g si Pari Jacinto Zamora ay di kinatulo~g n~g pagtata~ggól sa
usapin n~g «Clero Filipino» disin di nabitay a~g kababaya~g itó.

Na~g panahó~g yaón a~g pagibig sa Tinubua~g Lupŕ ay daá~g patu~go sa
m~ga balaho at kamatayan, samantala~g sa kapanahunan natin gayón, a~g
m~ga tagapagtaguyod n~g gayón di~g simulain ay tumatahak sa m~ga
sampaga, sinusuób n~g kamanya~g na nagbaba~guhan, nagsisihimláy sa
malúlundóg hihigán at pawa~g awit n~g papuri a~g nari~gig.

Mápanuto kayŕ tayo sa ganito~g kiyás n~g kapanahunan?

A~g panahón na siyá~g saksí n~g lahát n~g pa~gyayari, ay siyá~g
magúulat sa araw n~g bukas n~g ipamámana sa atín n~g walá~g tuto~g
katuturán n~g m~ga ~gayó'y «nagsisiibig at naglili~gkód sa ati~g
Tinubua~g Lupŕ».

May isá~g kasabihán dito sa atin, na: «a~g m~ga una raw tao rito sa
Kapuluan ay pinamámahalaan n~g m~ga patáy» sa malinaw na sabi, a~g
m~ga halimbawŕ n~g na~gagsiyao, ay siyá~g pinapatnubay iginagala~g at
linálandás.

Subalit sa ~gayón, na, «a~g m~ga patáy ay pinamamahalaan n~g m~ga
buháy na tao» a~g pagkámakabayan ay napakaginhawa, a~g waldasan ay
nagi~g isá~g karaniwa~g bagay, a~g pagibig sa bayan ay
ipinagtitimpalakan sa apat na sulok n~g daigdig, ~guni't a~g
katotohanan ay dí mababago, at a~g tanikalá~g gintô na ibinibigtí sa
ati~g kalayaan bila~g bu~ga n~g «maginhawa~g pagibig sa bayan» ay
sumisiból; a~g agos n~g kayamanan na lumulunod sa ati~g kalayaan ay
bumabalo~g, bumúbukál, bumbabahâ, at..... oh! ku~g magkalupitlupit,
bigyán man tayo n~g layŕ, a~g laya~g iyon marahil ay magigi~g isá~g
sagabal sa atin, sa pagká't di tayo makagigitaw sa nakatabo~g gintň na
winaldás na n~g m~ga wala~g patuma~gga~g «umibig sa bayan, n~g boó~g
ginhawa.»

[Larawan: Bantayog kay Dr. Rizal sa Atimonan, Tayabas.]

=GAT JOSE RIZAL AT MERCADO=

[Larawan: Dr. José Rizal]

Lahat n~g sásabihin tu~gkól sa dakila~g Bayani~g itó ay nasabi na n~g
m~ga lalo~g Pantás at m~ga Dalubhasa~g tao n~g sansinukuban,
pagkápalibhasŕ ay nápata~gi siyá n~g gayón na lama~g sa lahát n~g
Bayani~g sumipót dito sa Pilipinas at siyá'y nápabila~g sa m~ga
dakila~g Bayani n~g sa~gkatauhan.

Lahát n~g paraán ay sinikap n~g kanyá~g m~ga kapanahón upá~g siyá'y
manatili sa pusň n~g madlâ.

Sa lalo~g mababa~g halagá~g selyo, a~g kanyá~g larawan ay nároroón
upá~g a~g kanyá~g aláala ay huwag máliblib sa lalo~g katagutagua~g
nayon at kaabáabaa~g buhay na dî makapagi~gat n~g isá~g larawan niyá~g
nakapagbibigay siglá sa m~ga puso~g lumálamlám sa pagibig sa Tinubua~g
Lupŕ.

Si Gat Rizal ay pinara~galán din n~g Pámahalaán natin na taglayin n~g
salapi~g papel na dadalawahi~g piso a~g kanyá~g larawan, upá~g
magpalipatlipat sa m~ga kamáy n~g lahát n~g naninirahan dito sa ati~g
lupain at sa labás man, na makapagi~gat n~g salapi~g yaón na
nákikilala sa tawag na «isá~g Rizal».

M~ga aklát na násusulat halos sa lahát n~g wikŕ a~g iniukol sa kanya~g
kara~galan. Isá~g malaki~g bantayog na pinaggugulan n~g salapî n~g
ati~g Pámahalaán a~g sa gitnâ n~g Luneta ay nagpápaalala n~g kanyá~g
kagiti~gan. A~g kanyá~g pa~galan ay kilalá n~g lahát n~g pilipino,
pinipintuhň at pinarára~galan sa ati~g Kapuluán n~g banyagŕ at
kababayan man, n~g batŕ at n~g matandâ, n~g Pantás at n~g ha~gál; n~g
puhunan at n~g paggawâ; at sa iba~g lupaín ay pinaúunlakán din n~g
lahát n~g pilipino sa kanyá~g dakila~g araw, sa araw na a~g kanyá~g
buhay ay kinitil n~g kalupitan.

Sumila~g si Gat José Rizal niyaó~g iká 19 n~g Hunyo n~g taó~g 1861, sa
bayan n~g Kalambâ, Laguna, at siyá'y anák ni G. Francisco at ni G~g.
Teodora Alonso.

Anák sa baya~g Tagalog at lipi~g Tagalog na tunay, kayá't a~g pagibig
sa Tinubua~g Lupŕ ay kala~gkáp n~g kanyá~g pagkátao. Aral sa táhanan,
sa pagtuturň n~g m~ga magula~g na nagnasa~g magmulat n~g kanyá~g bait
sapól sa pagkámusmós, ay nagawâ sa kanyá~g mura~g bait a~g gula~g na
siyam na taón pa lamá~g ay makalikhâ na n~g isá~g dulŕ na kinagiliwan
n~g Kápitan sa bayan.

Sa kanugnóg na bayan n~g Binyá~g ay nagáral siyá kay G. Justiniano
Aquino at Cruz at sa loób lama~g n~g ilá~g buwan ay walâ na~g máiturň
sa kanyá a~g Guro~g Bayan, yama~g nátutuhan na niyá~g lahát a~g
nálalaman noón kayá't na~g Hunyo, n~g taón 1872 ay lumipat siyá sa San
Juan de Letrán, ~guni't dî siyá náwili rito, kayá't lumipat agád sa
Páaralán n~g m~ga Hesuita ha~ggá~g sa tinamó niyá a~g katibayan n~g
pagká «Bachiller en Artes».

Lumipat siyá sa Universidad de Sto. Tomás, upá~g magáral n~g
«Filosofia» «Medicina» at «Agrimensura» at yama~g nápansín niyá~g
hindî mabuti a~g ti~gín sa kanyá n~g m~ga Guró doón, at sa payo n~g
kanyá~g m~ga kaibigan, niyaó~g Mayo n~g taó~g 1882 ay lumayag siyá~g
patu~go sa Europa, pagkatapos niyá~g tamuhín a~g katibaya~g pagká
«Agrimensor».

Dumáan siyá sa Singapur, Kanal n~g Sues, at sa Marselya siyá lumunsád,
at buhat doón ay napatu~go sa Barselona na kinakilalanan niyá sa m~ga
kalupaí~g dóroón. Tumu~go siyá sa Madrid at sa «Universidad Central»
doón, ay nagpatuloy siyá n~g pagáaral n~g «Medicina», «Literatura» at
«Filosofia»; kasaliw n~g pagáaral niyá n~g m~ga karunu~ga~g nábangít
ay dî niyá napaglabanan a~g hilig n~g kanyá~g diwŕ sa sini~g, kayá't
nagáral din siyá n~g Paglililok (escultura) at n~g pagkuha n~g
larawan sa pamamagitan n~g lápis at n~g kulay na lubhâ niyá~g
ikinata~gî.

Pagkátapos niyá~g tamuhin a~g m~ga katibayan sa «Medicina»,
«Filosofia» at «Literatura» niyaó~g taó~g 1885 ay lumipat siyá sa
Paris na kanyá~g kinátagpuán sa m~ga kalupai~g Antonio at José Luna,
at Pardo de Tavera; buhat sa Fransiya ay lumipat siyá sa Alemanya
upá~g makinyíg n~g m~ga bantóg na Panayám sa «Universidad de
Heidelberg»: lumipat siyá sa Berlin at sa baya~g itó niyá tinapos a~g
walá~g kamataya~g «Noli».

Si Dr. Jagor sa Berlin na masikháy na sumuysóy n~g m~ga kapakanán sa
Pilipinas ay nakátagpô sa ati~g Rizal, n~g isá~g mabutí~g kaibigan.
Buhat sa Berlin ay lumipat si Rizal sa Austria at dito niyá nakaniíg
si Prof. Blumentritt; mulâ sa baya~g itó ay napatu~go siyá sa Italya.
Dito niya isinalin sa Tagalog a~g «Wilhem Tell» at saká umwî dito sa
Pilipinas.

Si Rizal ay mawilihin sa pagáaral n~g wikŕ, at itó a~g sanhî n~g
kanyá~g pagliklík sa lahát halos n~g m~ga Pa~gulo~g bayan sa Europa,
at na~g siyá'y dumatí~g dito sa ati~g lupaín, upá~g harapín a~g
pa~ggagamót ay nagsásalitâ na siyá n~g halos lahát n~g wiká~g liná~g
sa Europa at Asia.

Noó~g 1888 ay ninasa~g mulí~g maglakbáy sa m~ga ibá~g dako n~g
sansinukob at siyá'y dumaán sa Ho~gkó~g na kanyá~g kinátagpuán sa
dakila~g Tagalog doón na si Ginoó~g José Basa; pagdaán sa Hapón, upá~g
pagáralan sa sarili~g lupŕ a~g wika~g Hapón, dumaán sa Amérika, bago
nagtulóy sa Inglaterra at sa baya~g itň nákaniíg si G. Antonio Ma.
Regidor. Sa Londres at sa bahay ni G. Regidor niyá isinalin at
tinuligsŕ a~g Kasaysayan n~g Pilipinas na sinulat ni Pari Morga, na
lubhŕ niyá~g ikinabantóg sa panitikan.

Iká 9 n~g Nobyembre n~g taó~g 1887 na~g sulatin ni Profesor
Blumentritt a~g páuna~g salitâ sa «Morga» ni Dr. Rizal.

Sa pánitikan ay may isá siyá~g mainam na bakás na naiiwan sa bawa't
panahón. Bila~g páuná n~g kanyá~g panunulat ay násabi na namin na
siyam na taón pa lama~g a~g kanyá~g gula~g na~g sumulat n~g isá~g dulŕ
na noón pa ma'y kinábakasán na n~g dě karaniwa~g indayog n~g kanyá~g
diwŕ. Niyaó~g 1887 na magdaos n~g isá~g Timpalák a~g «Licco Artístico
Literario» dito sa Maynilŕ na sinalihan n~g lubhá~g marami~g mánunulat
ay nápili at nagtagumpáy a~g kanyá~g tulŕ na may pamagat na «A la
Juventud Filipina». Sa kapanahuna~g si Rizal ay nagáaral pa sa Ateneo
sa pagpapara~gál sa Mahal na Birhen ay sumulat siyá n~g isá~g dulŕ na
pinamagatán niyá~g «Junto Al Pasig», na lubhá~g kinágiliwan n~g
na~gagsipanoód na pawa~g dalubhasá. Sa Timpalák na idinaos sa
pagpapara~gál sa ikáapat na raa~g taó~g ikinamatáy ni Cervantes, ay
nagtagumpáy a~g titik ni Rizal na may pamagát na El Concejo de Los
Dioses. Sa Madrid ay nagkaroón n~g ibá~g himíg a~g kanyá~g m~ga sulat
at dito na ~gâ nábunyá~g a~g tunay na pagibig sa Tinubua~g Lupŕ.

A~g kanyá~g «Noli» ay sinimulán niyá~g sulatin sa Madrid at natapos sa
Austria, a~g «Filibusterismo» ay sinulat niya sa Ghert Olanda, noó~g
1891.

Hulyo iká 3 n~g taó~g 1892 na~g nagpulo~g sa bahay ni G. Doroteo
Ongjungco sa daa~g Ilaya blg. 176 Tundó tu~gkól sa «Liga Filipina» at
iká 6 n~g Hulyo n~g 1892 na~g ipinadakíp ni Henerál Eulogio.

[Larawan: Si Dr. Rizal at ang kanyang mga ginagamot sa Dapitan.]

Despujol at ipapiit sa Fuerza Santiago.

Niyaó~g iká 11 n~g Pebrero n~g 1893 ay itinatag ni Dr. Rizal a~g
«Liga Filipina» isá~g kapisana~g pilipino na pinagukulan ni Mabini n~g
gayarí~g katagâ: «Na~g makita~g a~g lahát n~g sikáp ay walá~g tarós at
salát sa kaayusan, at di nagbibigay n~g katampata~g wakasin, ay
linikhâ ni Rizal a~g Liga Filipina».

Na~g si Rizal ay ipatapon sa Dapitan siyá'y nagsaka doón at nagtayô
n~g Páaralán sa m~ga tagaroón; kahit iisa~g igláp ay hindî siyá
nátahimik at pawá~g iniukol sa kabutihan a~g kanyá~g m~ga gawâ. A~g
m~ga maysakit doón ay nakatagpň sa kanyá n~g isá~g walá~g bayad na
Ma~ggamot.

Samantalá~g siyá'y nároroón ay isá~g amerikano~g nag~ga~gala~g Taufer
na kasama n~g isá~g anakanakan na nag~ga~gala~g Josefina Bracken ay
dumalaw sa kanyá, upá~g ipagamót a~g m~ga matá~g hindî makákita at
pinasiyahán na n~g m~ga iba~g Ma~ggagamot n~g walá~g lunas, a~g
Josefina~g itó ay siyá~g nagi~g kapalad ni Dr. Rizal at nákasama niyá
sa buhay na yaón sa tapunan.

A~g m~ga kahili~gan ni Dr. Rizal upá~g siyá ay patawarin ay hindî
dini~gig n~g m~ga makapa~gyarihan, ~guni't kailán ma'y dî nanawi sa
kanyá a~g pagasa, at sa gayó~g kalagayan ay tuma~ggáp siyá n~g isá~g
sulat n~g matalik niyá~g kaibiga~g austriako na si Prof. Blumentritt,
na kanyá~g hili~gí~g sa Pamahalaá~g siyá'y makaparoón sa Kuba bila~g
Ma~ggagamot n~g m~ga kawal na kastilŕ doón, at a~g gayó~g kahili~gan
ay pinaki~ggan ni Henerál Blanco, kayá't siyá, sa paniniwâlá~g siyá'y
walá~g masamá~g nágawâ ka~gino man na titigatig sa sarili~g budhî,
kasama ni Josefina at n~g kanyá~g pama~gki~g si Maria Luisa, ay agád
napa Maynilŕ at sa kasamaá~g palad, na~g silá'y dumaó~g sa luók n~g
Maynilŕ a~g sasakyá~g patu~go sa Espanya ay nakáalis na, kayá't sila
ay na~gapilita~g maghintáy n~g panibago~g sasakyá~g lálayag, na dî
iba't a~g «Castilla». At si Rizal ay tumulak na ~gâ, ~guni't a~g
Hímagsíka~g pina~gu~guluhan ni Gat Bonifacio ay nabunsód n~g walâ sa
panahón at isá~g pahatid kawad na buhat kay Gobernador Polavieja a~g
tina~ggap, na~g a~g «Castilla» ay dumaóg sa Kanal n~g Sues, hatid
kawad na naguutos na dakpin si Dr. Rizal, at sinalubo~g sa Barselona
a~g ati~g kababayan upá~g ipiit doón.

Pagkaran n~g ilá~g araw ay ilinulan siyá~g mulî upá~g ihatid sa
Pilipinas. Na~g idaán sa Ho~gkó~g ay sinikap ni Dr. Regidor na siyá'y
palayain sa pamamagitan n~g «Habeas Corpus» ~guni't hindî
ipinagtagumpáy ni G. Regidor, a~g kanyá~g banál na nais na mapalayŕ si
Dr. Rizal.

Siyá'y inusig dahil sa pagkakátatag n~g «Liga Filipina» at
pagtataguyod n~g Himagsikan, at hindî siyá pinahintuluta~g
makapagtan~ggól máliban sa siyá'y pinapamili sa m~ga Pámunuá~g doón ay
nátitipon. Napili niyá si G. Luis Taviel Andrade, isá~g mara~gál na
kastila~g nagta~ggól sa kanyá n~g ubos kaya, ~guni't hindî dini~gig at
hinatulan siyá~g barilín sa Liwasan n~g Bagumbayan.

Sa pagkamánunulat ni Rizal ay walâ na~g máitatawad. Masasabi na~g
walá~g alinla~gan, na a~g kanyá~g panitik a~g siyá~g lumikhâ n~g m~ga
kabaguhan sa kapamayanan, na kasalukuyan nati~g tinatamasa at siyá~g
nagpayanig n~g matibay na Pámahalaán n~g kastilŕ na mahigit n~g
tatló~g daa~g taó~g sa atin ay naghari.

A~g dakila~g Bayani~g itó na pinagúukulan namin n~g ulat ~gayón, ay
siniíl n~g kalupitán na~g dî malilimuta~g Henerál Polavieja at niyaó~g
iká 30 n~g Disyembre n~g taó~g 1896 sa lawak n~g Bagumbayan ay
pinapagdanak a~g kalinislinisá~g dugô n~g isá~g banál na anák n~g
Pilipinas.

A~g hagunót na hálakhakan n~g kanyá~g m~ga kaaway ay nariri~gig pa
halos na~g dumati~g a~g hatol n~g tadhana~g matapos a~g kalupitán n~g
m~ga kastilŕ rito sa atí~g lupaín at niyaó~g Mayo n~g 1898 a~g
makapa~gyariha~g baya~g amerikano, sa likhŕ n~g m~ga pa~gyayari ay
nagpadalá rito n~g kanyá~g m~ga sasakyá~g pandigmâ, upá~g sa
pamamagitan n~g m~ga pu~gló~g ibinúbuga n~g m~ga kanyón sa Hukbó n~g
dati~g Pa~ginoón at Harě ay mábabâ at mahalinhán a~g watawat na «gintô
at dugô» na sumaksí rito sa ati~g lupai~g mapagkali~gŕ n~g m~ga dî
mahulilip nakalupitán.

At buhat noón a~g m~ga uná~g banaag n~g Bagó~g Araw n~g Pilipinas ay
namiták sa sila~ganan n~g kanyá~g pagasa.

Bila~g pagwakás sa ulat na itó ay ilalakip namin dito a~g huli~g bu~ga
n~g panitik n~g Bayani~g Tagalog na pinamagatán niyá n~g Mi Ultimo
Adios.

=A~G AKI~G HULI~G PAALAM=

(HA~GO SA WIKA~G KASTILA)

Paalam, sintá ko~g Lupa~g Tinubuan
Baya~g sinaganŕ n~g sikat n~g araw
Marikit na mutyâ n~g dagat sila~gan
Edeng maligaya~g sa ami'y pumanaw.

Sa iyó'y handóg ko n~g ganap na tuwâ
Malu~gkót ko~g buhay na lantá at abâ
Nagi~g dakilŕ man, boó~g pagnanasa~g
Ihahandóg ko rin sa iyó~g paglayŕ.

A~g na~gasa digmá~g dumog sa paglaban
Alay din sa iyó a~g kanilá~g buhay
Hirap ay dî pansín at dî agam agam
A~g pagkáparoól ó pagtatagumpáy.

Bibitayá't dusa~g linikhâ n~g ba~gis
O pakikibaka~g lubhá~g mapa~ganib
Walá~g kaila~gan ku~g itó a~g nais
N~g bayan at madlá~g pinakaiibig.

Mamámatáy akó, ~gayó~g námamalas
A~g buka~g liwayáy na na~ga~ganinag
N~g minimithî ko~g araw na sísikat
Sa likód n~g dilím na kagulat gulat.

Ku~g a~g kulay pula'y kinákaila~gan
Upá~g itinŕ mo sa iyó~g liwaywáy
Dugô ko'y ibubň pa~giti ko~g alay
Na~g iyá~g sinag mo ay lalo~g dumi~gal.

Lagi ko~g pa~garap mulá~g magkaisip
Magpaha~ggá ~gayó~g maganáp a~g bait
Ay mápanoód ka~g hiyás na marikit
Na~g dagat sila~ga~g dito'y lumiligid.

Matá mo~g marikit sana'y lumigaya
Walá~g bakás luha't puspós na n~g siglá
Ti~galâ a~g noó, balisa'y walâ na
Walá~g bahid poót walâ na~g pa~gambá.

ˇPa~garap n~g buhay! Marubdób ko~g nais,
Ikaw ay lumusóg, hiyáw n~g pagibig
N~g kálulwá ko~g gayák sa pagalis
Upá~g lumayŕ ka, buhay ay lumawig.

Kay tamís málugmók, máta~ghál ka lama~g
Mamatáy n~g upá~g mabigyán ka~g buhay
Mamatáy sa silo~g n~g la~git mo~g mahál
Málibi~g sa lupa~g puspós karikitan.

Ku~g sakásakali~g sa abá ko~g libi~g
Mayumi~g bulaklák ay iyó~g mápansi~g
Sumila~g sa gitnâ n~g damó~g mahinhín
Hagká't a~g halík mó'y aki~g táta~ggapin.

Sa noó ko~g hapô na doó'y ninidlíp
Sa libi~ga~g hukay na lupa~g malamig
Ay táta~ggapín ko a~g iyó~g pagibig
Init n~g pagiliw n~g nínintá~g dibdib.

Bayaan mo~g akó'y malasin n~g buwan
Na~g kanyá~g liwanag na lubhá~g malamlám
Bayaá~g ihatíd sa aki~g libi~gan
Mahinaho~g sinat n~g kanyá~g liwaywáy.

Bayaa~g humibik a~g simoy n~g ha~gin
At ku~g may dumapň sa Tandâ n~g libi~g
Na anó ma~g ibon, bayaa~g awitin
N~g huni~g matimyás a~g payapa~g aliw.

Bayaa~g a~g araw na lubhá~g mani~gas
Ulán ay tuyuin, si~gáw ay itaás
Magi~g pa~ganuri't dalisay na ulap
Kala~gkáp a~g hibik n~g aki~g pagliyag.

Bayaa~g a~g aki~g maaga~g pagpanaw
Ita~gis n~g isá~g tapát na magmahál
Ku~g payapa~g hapon sa aki'y magalay
N~g isá~g dala~gin, akó'y patu~gkulán.

Idala~gin mo rin a~g kinapós palad
Na na~gamatáy na, yaó~g na~gaghirap
Sa tana~g pasakit, at a~g lumála~gáp
Nami~g m~ga iná n~g luha~g masakláp.

Iyó~g idala~gin a~g bawa't ulila
A~g na~gapipiít na na~gagdurusa,
Iyó~g idala~gin sana'y matubós ka
Sa pagkaalipi~g lao~g binábatá.

Ku~g nababalot na a~g m~ga libi~gan
N~g sapot n~g gabi~g payak kadilimán
Ku~g walâ n~g tanod kundî pawa~g ba~gkáy,
Huwag gambalain a~g katahimikan.

Pakimatyagán mo a~g hiwaga~g lihim
At mápapaki~gán lu~gkót n~g taginti~g
N~g isá~g kudyapî, ito ay ako rin
Ináawitan ka n~g boó~g paggiliw.

Ku~g a~g libi~gan ko'y limót na n~g madlŕ
At walâ n~g kurós ni bató ma~g tandâ
Sa na~gaglílina~g ay ipaubaya~g
Bu~gkali't isabog a~g natimpi~g lupŕ.

A~g m~ga abó ko bago pailanlá~g
Máuwî sa walâ na pina~ggali~gan
Ay makalat ulí~g para~g kapupunán
N~g iyó~g alabók sa lupa~g tuntu~gan.

Sa gayó'y walâ na~g anó man sa aki~g
Akó'y limutin mó, aki~g lilibutin
Yaó~g himpapawid, kapara~ga't ha~gin
At akó sa iyo'y magigi~g taginti~g.

Ba~gó, ti~gig, higi~g, awit na masayá
Liwanag at kulay na lugód n~g mata,
Uulit ulitin sa tuwítuwî na
A~g kataimtimán n~g aki~g pagsambá.

Sintá~g Pilipinas, Lupa~g Tinubuan
Sákit n~g sákit ko, ~gayón ay pakingán
A~g hulí~g habilin: Sa iyó'y íiwan
A~g lahát n~g lalo~g inirog sa buhay.

Akó ay tútu~go sa baya~g payapŕ
Na walá~g alipi't puno~g mapa~gabâ
Doó'y di nánatay a~g paniniwalŕ
At a~g naghahari'y yaó~g si Bathalŕ.

Paalam na akó, magula~g, kapatíd,
Bahagi n~g puso't una~g nákaniíg,
Ipagpasalamat na akó'y máli~gíd
Sa buhay na itó~g puspós n~g ligalig.

Paalam irog ko~g Banyaga~g hira~g
Aki~g sinisinta, aki~g kasayahan.
Paalam sa inyó m~ga minámahál
Mamatáy ay ganáp na katahimikan.

[Larawan: Ang Bantayog kay Rizal sa Liwasan ng Bagumbayan]

=TUNTUNAN=

PAUNANG SALITA DAHON IKA 5
ALI MUDIN 7
RAHA SOLIMAN 10
RAHA LAKANDULA 12
TOMAS PINPIN 14
FRANCISCO BALTAZAR 17
JOSE CRUZ 22
P. PEDRO PABLO PELAEZ 26
P. JOSE BURGOS 28
JUAN LUNA Y NOVICIO 32
GRACIANO LOPEZ JAENA 35
APOLINARIO MABINI 38
JOSE MA. BASA 44
PEDRO A. PATERNO 47
ANTONIO MA. REGIDOR 51
FELIPE G. CALDERON 54
CAYETANO ARELLANO 56
SUSANA REVILLA 59
TEODORA ALONZO 63
MELCHORA AQUINO 67
APOLONIO SAMSON 69
MIGUEL MALVAR 71
EMILIO JACINTO 74
ANTONIO LUNA 77
GREGORIO DEL PILAR 81
MARCELO H. DEL PILAR 83
MARIANO PONCE 86
PASCUAL H. POBLETE 90
RAFAEL DEL PAN 94
P. MARIANO GOMEZ 98
ANDRES BONIFACIO 101
P. JACINTO ZAMORA 107
GAT JOSE RIZAL 110

[Larawan: _ANG HIYAW NG LAYA SA BALINTAWAK_ Bantayog sa Kagitingan]

=PINAGSANGUNIAN.=

C. N. VALDEZA Great Filipinos
P. A. DE PAZOS Heroes Filipinos
M. ARTIGAS Historiografia Filipina
" La Primera Imprenta en Filipina
" Los Sucesos de 1872
JOSUE SUNCUYA Historia Prehispana de Filipinas
I. DE. LOS REYES La Religión del Katipunan
P. A. PATERNO Historia de Filipinas
G. DE SAN AGUSTIN Conquista de Filipinas
J. MA. RIVERA Conferencias Literarias
L. K. SANTOS Discursos Públicos
D. RIVERA Informaciones varias
H. CRUZ Ku~g sino a~g kumathá n~g Florante
E. DE LOS SANTOS Florante (Versión Castellana)
" Proceso del Dr. José Rizal
" Emilio Jacinto
A. CRAIG Lineage, Life and Labor of Dr. Rizal
J. PARDO DE TAVERA Biblioteca Filipina
" The Character of Dr. Rizal
S. CALDERON Patnubay n~g Bayan (articulos varios)
P. H. POBLETE Día Filipino
W. RETANA Vida y Escritos del Dr. José Rizal
M. M. NORTTON Builder of the Nation
M. PONCE Sun Yat Sen
D. C. VELARDE Ecos (Homenaje a Da. Susana Revilla)
C. SALA Cultura Social " "
MANILO Notas Biográficas
R. L. SEVILLA Informaciones varias
A. GUEVARA "
D. GOMEZ M. H. del Pilar (La Vanguardia)

Philippine Review
El Renacimento Filipino
Filipinas ante Europa
The Philippine People
La Solidaridad
The Independent
La Ilustración Filipina
The Orient
Cultura Filipina
Patnubay n~g Bayan
Ecos
Cultura Social
Día Filipino

=PASASALAMAT=

_Buhat dito ay pinasasapit namin ang pasasalamat sa mga
pinagsangguniang naghandóg ng mahalagang tulong na ikinayari ng:_

_"SA LANGIT NG BAYANG PILIPINAS."_

_Gayon din sa balo ni Poblete at sa katotong Sofronio G. Calderón,
alangalang sa mga "clise" na sa kanilang kagandahang loob ay ginamit
namin sa aklát na ito._

_Sa kanilang lahat ang aming boong pusong pagturing._

* * * * *

_Sa aming mga mambabasa ay ihinihingi ng pagumanhin ang isang di
naiwasang kapinsalaan ng pagkaligáw ng larawang na sa iká 88 dahon, na
napalitan ng ibá._

[Larawan:

SA LIMBAGAN.

«Ang Aklat ng Tagalog»

Káunaunaha~g aklát na Tagalog na I~glés na nagsúsuysóy n~g malawak na
karunu~gan n~g Pilolohia.

«Munting Balarila»

Mahalagá~g kathá n~g nagtatadhanŕ n~g sini~g sa pagsasalitŕ at
pagsulat n~g Wika~g Tagalog sa ~gayon sa pa~glahát na kaugalian.

Imp. Sevilla, Manila.]

End of Project Gutenberg's Mga Dakilang Pilipino, by Jose N. Sevilla

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK MGA DAKILANG PILIPINO ***

***** This file should be named 17786-8.txt or 17786-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/1/7/7/8/17786/

Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This
file was made using scans of public domain works from the
University of Michigan Digital Libraries.)

Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.

*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.org/license).

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org

For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
gbnewby@pglaf.org

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card
donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate

Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

http://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

*** END: FULL LICENSE ***