Google
This is a digital copy of a book thaï was prcscrvod for générations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's bocks discoverablc online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose légal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia présent in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we hâve taken steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use thèse files for
Personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do nol send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical character récognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for thèse purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for informingpcoplcabout this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it légal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is légal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countiies. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any spécifie use of
any spécifie book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps rcaders
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full icxi of ihis book on the web
at |http: //books. google .com/l
Google
A propos de ce livre
Ceci est une copie numérique d'un ouvrage conservé depuis des générations dans les rayonnages d'une bibliothèque avant d'être numérisé avec
précaution par Google dans le cadre d'un projet visant à permettre aux internautes de découvrir l'ensemble du patrimoine littéraire mondial en
ligne.
Ce livre étant relativement ancien, il n'est plus protégé par la loi sur les droits d'auteur et appartient à présent au domaine public. L'expression
"appartenir au domaine public" signifie que le livre en question n'a jamais été soumis aux droits d'auteur ou que ses droits légaux sont arrivés à
expiration. Les conditions requises pour qu'un livre tombe dans le domaine public peuvent varier d'un pays à l'autre. Les livres libres de droit sont
autant de liens avec le passé. Ils sont les témoins de la richesse de notre histoire, de notre patrimoine culturel et de la connaissance humaine et sont
trop souvent difficilement accessibles au public.
Les notes de bas de page et autres annotations en maige du texte présentes dans le volume original sont reprises dans ce fichier, comme un souvenir
du long chemin parcouru par l'ouvrage depuis la maison d'édition en passant par la bibliothèque pour finalement se retrouver entre vos mains.
Consignes d'utilisation
Google est fier de travailler en partenariat avec des bibliothèques à la numérisation des ouvrages apparienani au domaine public et de les rendre
ainsi accessibles à tous. Ces livres sont en effet la propriété de tous et de toutes et nous sommes tout simplement les gardiens de ce patrimoine.
Il s'agit toutefois d'un projet coûteux. Par conséquent et en vue de poursuivre la diffusion de ces ressources inépuisables, nous avons pris les
dispositions nécessaires afin de prévenir les éventuels abus auxquels pourraient se livrer des sites marchands tiers, notamment en instaurant des
contraintes techniques relatives aux requêtes automatisées.
Nous vous demandons également de:
+ Ne pas utiliser les fichiers à des fins commerciales Nous avons conçu le programme Google Recherche de Livres à l'usage des particuliers.
Nous vous demandons donc d'utiliser uniquement ces fichiers à des fins personnelles. Ils ne sauraient en effet être employés dans un
quelconque but commercial.
+ Ne pas procéder à des requêtes automatisées N'envoyez aucune requête automatisée quelle qu'elle soit au système Google. Si vous effectuez
des recherches concernant les logiciels de traduction, la reconnaissance optique de caractères ou tout autre domaine nécessitant de disposer
d'importantes quantités de texte, n'hésitez pas à nous contacter Nous encourageons pour la réalisation de ce type de travaux l'utilisation des
ouvrages et documents appartenant au domaine public et serions heureux de vous être utile.
+ Ne pas supprimer l'attribution Le filigrane Google contenu dans chaque fichier est indispensable pour informer les internautes de notre projet
et leur permettre d'accéder à davantage de documents par l'intermédiaire du Programme Google Recherche de Livres. Ne le supprimez en
aucun cas.
+ Rester dans la légalité Quelle que soit l'utilisation que vous comptez faire des fichiers, n'oubliez pas qu'il est de votre responsabilité de
veiller à respecter la loi. Si un ouvrage appartient au domaine public américain, n'en déduisez pas pour autant qu'il en va de même dans
les autres pays. La durée légale des droits d'auteur d'un livre varie d'un pays à l'autre. Nous ne sommes donc pas en mesure de répertorier
les ouvrages dont l'utilisation est autorisée et ceux dont elle ne l'est pas. Ne croyez pas que le simple fait d'afficher un livre sur Google
Recherche de Livres signifie que celui-ci peut être utilisé de quelque façon que ce soit dans le monde entier. La condamnation à laquelle vous
vous exposeriez en cas de violation des droits d'auteur peut être sévère.
A propos du service Google Recherche de Livres
En favorisant la recherche et l'accès à un nombre croissant de livres disponibles dans de nombreuses langues, dont le français, Google souhaite
contribuer à promouvoir la diversité culturelle grâce à Google Recherche de Livres. En effet, le Programme Google Recherche de Livres permet
aux internautes de découvrir le patrimoine littéraire mondial, tout en aidant les auteurs et les éditeurs à élargir leur public. Vous pouvez effectuer
des recherches en ligne dans le texte intégral de cet ouvrage à l'adresse fhttp: //book s .google . coïrïl
^y
» •'« '-■•
F»M
î^' , \
■*i' •
r /y,/
e/f/y^ATêr-
^.}4rr
'^
:-?..-.
xv^,
i.^
\
MÉMOIRE
DU
LÉGAT ONUFRIUS
^e Sa>^cta-Cru5c
SUR
LES AFFAIRES DE LIÈGE (1468),
PUBLIÉ PAR /
M. STANISLAS BORMANS,
Administrateur-Inspecteur de l'Université de Liège,
Membre de l'Académie et de la Commission royale d'histoire, etc.
BRUXELLES ,
P. HAYEZ, IMPAIIIEUR DE l'ACADÉMIE ROYALE DE BELGIQUE,
rue de Louvain, 408.
1885
INTRODUCTION.
Il n'est pas nécessaire d'insister sur Timportance des événe-
ments relatés dans ce Mémoire. Le sac de Liège par Charles
le Téméraire, en 1468, ne constitue pas seulement Tépisode le
plus émouvant des annales liégeoises, c'est aussi un des faits
les plus saillants de notre histoire nationale.
Ce qu'il importe de démontrer, c'est l'intérêt que présente
le document que nous publions au double point de vue de la
confiance qu'il doit inspirer et de la lumière qu'il jette sur
une des époques les plus obscures de notre histoire. Il suffira,
pour cela, de rappeler les circonstances dans lesquelles il a été
écrit.
Depuis l'année 1456, des troubles violents déchiraient la
principauté de Liège. Louis de Bourbon, imposé pour ainsi
dire au pays par son oncle Philippe, duc de Bourgogne, avait
cru pouvoir gouverner son peuple h sa fantaisie. Mais les
Liégeois, décidés à défendre leurs libertés et leurs franchises,
résistèrent énergiquement à ses prétentions, et se trouvèrent
bientôt en guerre ouverte avec lui. 11 jeta l'interdit sur la Cité
le 29 octobre 1461 et alla établir sa résidence à Huy.
Ému d'une situation qui semblait devoir se prolonger, le
pape envoya a Liège, au commencement de Tannée 1463, son
MÉM. ONUFRIUS. — INTROO. I
o
32640
(")
légat Pierre Ferri, qui s'efforça en vain de rétablir l'union
entre le prince et ses sujets. Les choses ne firent que s*enve-
nimer et en arrivèrent à ce point que, le 22 mars 1465, les
Liégeois, sournoisement encouragés par Louis XI, l'ennemi
juré de la maison de Bourgogne, prononcèrent la déchéance
de révéque. Louis appela alors les Bourguignons dans la prin-
cipauté, et, le 20 octobre, Philippe battit les milices commu-
nales à Montenaken. Aussitôt les comtes de Meurs et de Horne
courent à Bruxelles et obtiennent du duc un traité qui fui
signé le 22 décembre, et qui est connu dans notre histoire
sous le nom de paix de Saint- Trond.
Forcés d'en accepter les dures conditions, les Liégeois , en
retour, réclamèrent la levée de Tinterdit, et demandèrent
qu'une vingtaine de bourgeois, aux conseils pernicieux desquels
ils attribuaient leurs malheurs, fussent à perpétuité bannis
de la ville. Louis de Bourbon refusa de souscrire à cette der-
nière exigence et résista même sur ce point aux instances de
son oncle. Celui-ci, voyant la guerre civile éclater de nouveau
dans la principauté, envoya à Rome, dans les premiers mois
de Tannée 1467, deux députés chargés de demander au pape
Paul il la ratification de la paix de Saint-Trond, et l'envoi
à Liège d'un légat qui aurait pour mission d'apaiser les esprits
et de lui venir en aide pour obtenir la levée de l'interdit ainsi
que le bannissement des bourgeois qui avaient encouru la
haine de leurs concitoyens. Il promettait d'appuyer le légat de
tout son pouvoir.
Le collège des cardinaux, consulté, ne crut pas pouvoir
ratifier la paix de Saint-Trond : elle contenait sur la souverai-
(III )
ïïilé et la juridiction de TÉglise de Liège des clauses qu'il élait
dangereux de consacrer. Mtfis, pour ne pas déplaire à la puis-
sanie maison de Bourgogne, Paul II se décida & envoyer à
Liège un légal ex latere.
Parmi les prélats que leurs qualités éminenies recomman-
daient au choix du Saint-Père, se trouvait Onufrius ou Hono-
phrio, évéque de Tricaria, dans la Basilicate. Romain de nais-
sance, il appartenait à la noble famille de Sancta-Croce (i).
(lathias Herbenus, qui, comme nous le verrons plus loin, fut
longtemps attaché à sa personne, affirme que les dons de
l'esprit et du corps ne lui avaient pas été ménagés; de leur
côté, l'historien Ugheili et le poète Ange de Yiterbe nous
apprennent qu'il jouissait d'une grande réputation de savoir (2].
(1) ff Ex ea familia qoae vulgo Sanctae-Grucis Doncupatur » (Herbenus,
daDS DE Ram, Documents relatifs aux troubles du pays de Liège sous les
princes évéques Jean de Home et Louis de Bourbon, Bruxelles, 1844,
p. 357). « Honufrios, Tricaricensis praesul, homo romanus, in familia
locupleli quae Sanctae-Grucis dicilur » (Piccolomini, t6iVi., p. 373). c Me-
minit Honufrii Garolus Gbartarius in advocatorum consistorialium lib. in
Petro Sanctacrucio, p. 15, ubi uberiori calamo hujus gentis nobilissimae
vires egregiosrecensuit ad satietatem • (Ughelli, cité ibid,, p.xvii). Gf.
AffGE DE ViTERBE, dans VAmpli»sima colleclio, t. IV, col. 1401.
(2) ff Pluribus animi et corporis dolibus ornalus » (Hbrbenvs, t6jd.).
c Egregiam Honufrii doctrinam et eruditionem memorat Fantinus Vale-
ressus, Jaderensis archiepiscopus, in epistola ad eumdem scripla ii Kah
decemb. a<> 146S. » (Ughelli, t6/d., p xvii).
Ingenio velox et relligione limendus, s
Gonsilio sapiens, non est moderatior aller
Quique est multorum mores expertus et urbes;
Non illum fallit legum veneranda sacrarum
Majestas, non hune fallunt civilia jura, etc.
(Abge de Yiterbe, col. 1400-1401.)
( IV )
11 devait aussi être très habile en affaires, car le pape Pie II
l'ayant envoyé à Mayenee pour faire cesser les troubles
qu'occasionnait dans Tarchevéché la compétition entre Diether
d'iscnburg et Adolphe II de Nassau pour le siège archié-
piscopal, il s'acquitta avec succès de cette difficile mission (i).
D'ailleurs, une considération particulière devait attirer sur
lui l'attention : lors de l'arrivée dans notre pays de Pierre
Perri, il lui avait été adjoint pour tenter un dernier effort
en faveur de la paix. Il connaissait donc déjà les Liégeois
et était au courant de la situation (2). Ce fut sur lui que
s'arrêta le choix de Paul II.
Investi dans son nouveau mandat le 28 août 1467, Onufrius
allait se mettre en route, lorsqu'une circonstance malheureuse
vint retarder son départ.
Louis de Bourbon, s'obstinant à ne pas donner satisfaction
aux Liégeois, continuait à résider à Huy. Poussés à bout, ils
formèrent le projet de s'emparer par surprise de cette petite
ville cl de ramener Tévéque dans sa capitale. Huy tomba entre
(1 ) « Quem Plus iEneas Belgarum misit ad oras
Atque Moguntiacum, ut Dieterum forle rebellem
Pontifîci Latio, et Predericum coociliaret
Ductorem belli. »
(Ange de ViterbE) col. 1401.)
Onufrius arriva à Mayenee eu octobre 14d3; il releva Dielber et ses
alliés, entre autres le comte palatin Frédéric le Victorieux, de Texcom-
municalion. Cette paix fut conclue par Onufrius et Ferri, le 28 octobre
U63, à Francfort sur le Mein (Hblwich, De dissidio Moguntino, în
Joannis Scriptores rerum Moguntin,, t. Il, pp. 193-194).
(2) Onufrius rapporte lui-même ce détail dans son mémoire. (Voyez
plus loin, p. 6.)
(V)
leurs mains dans la nuit 'du 16 au 17 septembre, mais Louis
parvint à s*ëchapper; il chercha un refuge auprès de Charles
le Téméraire, qui avait succédé h son père comme duc de
Bourgogne,et ne se 6t pas faute de l'exciter contre les Liégeois.
Aussitôt Charles se mit en campagne; il parut bientôt, à la tétc
d'une nombreuse armée, devant la ville de Saint-Trond. Cepen-
dant Baré de Surlet, bourgmestre de Liège, accourait au devant
des Bourguignons avec les milices communales; le choc ayant
eu lieu, le 28 octobre, à Brusthem, près de Saint-Trond, les
Liégeois éprouvèrent une nouvelle et sanglante défaite, Immé-
diatement après, Charles dirigea ses troupes sur la capitale de
la principauté et vint asseoir son camp près de l'abbaye de
Saint- Laurent. Reconnaissant l'impossibilité de continuer la
lutte, plusieurs milliers de bourgeois quittèrent la ville, le
17 novembre, entratnés par Raes de Heers, chef du parti popu-
laire. Le même jour, Charles de Bourgogne, accompagné de
Louis de Bourbon, entrait en maître dans la Cité. Le 18, il y
publiait une cruelle sentence par laquelle il dépouillait les
Liégeois de toutes leurs institutions, les privait de leurs
antiques privilèges, ordonnait la démolition de leurs remparts
et bannissait & perpétuité ceux qui avaient quitté la ville.
L'exécution de ces odieuses conditions, confiée aux mains
rapaces de Gui de Brimeu, seigneur de Humbercourt, fît voir
qu'il se considérait en pays conquis. D'autre part, certaines
clauses de la sentence, qui touchaient à la souveraineté et à la
juridiction de l'Eglise, soulevèrent des protestations de la part
de Tévéque et du clergé.
Lorsque la connaissance de ces faits arriva k Rome, Paul il
{ VI)
invita Onufrius à se rendre immédiatement à son poste»
Par une bulle du ii février 1408, il lui conféra des pleins
pouvoirs pour négocier la paix entre Tévéque et ses villes, cit
pour lever rinterdit; il reçut surtout pour mission d'exhorter
le duc à ne pas souiller Téclat de la maison de Bourgogne par
des attentats contre TÉglise; le légat était enfin autorisé à
ratiâer, avec le consentement des partis, tous les traités
antérieurs, h l'exclusion, toutefois, des clauses contraires h la
souveraineté, au domaine, h la juridiction et à la liberté de
rÉglise.
Muni de ces instructions, Onufrius quitta Rome le 27 février
1468, avec vingt-cinq compagnons h cheval; dans sa suite se
trouvaient, entre autres personnes, Guillaume, abbé de Deutz
près de Cologne, et le docteur Henri de Lovenberg, chanoine
de Liège. En route vint le rejoindre le docteur Raymond de
Mariiano, ancien membre du conseil du duc Philippe et, depuis,
de celui de Tévéque de Liège. Diaprés Tordre du pape, il
devait remplir auprès du légat l'office de conseiller.
Après avoir traversé le Tyrol et la Souabe, Onufrius arriva
à Mayence, où une indisposition Tobligea à faire un court
séjour. Pour ne pas se faire attendre, il descendit tout malade
le Rhin jusqu'à Cologne; en effet, dans les derniers jours du
mois de mars, il avait écrit h Liège pour annoncer son entrée
dans cette ville vers le 10 avril. Lh il trouva les chefs du
clergé liégeois et de la noblesse du pays qui, avec une escorte
de soixante cavaliers, attendaient impatiemment son arrivée.
Son mal s'étant aggravé, il s'arrêta encore huit ou dix jours a
Cologne; il sut mettre ce retard à profit pour rétablir la bonne
( VII .)
intelligence entre Tarchevéque Rupert et ses sujets. De Cologne
il se rendit par Juliers & Aix-la-Chapelle, où il fit une dernière
halte afin de s'assurer des bonnes dispositions de Louis de
Bourbon et des Liégeois à son égard. Arrivé à Maestricht, il
vénéra dans la collégiale de cette ville les reliques de saint
Servais, puis remonta la Meuse jusqu'à Jupille, où une foule
nombreuse, accourue de Liège, le reçut avec de grandes démon-
strations de joie; elle Tescorta jusqu'au couvent des Chartreux,
en dehors des murs de la Cité, où il s'installa. C'était un ven-
dredi, 27 avril.
Le lendemain, Tévéque lui rendit visite ainsi que plusieurs
autres personnes déléguées par le clergé et par la bourgeoisie;
le père carme Robert et Alexandre Bérard, échevin, lurent
des discours qui nous ont été transmis en vers alexandrins par
le poète de Yiterbe (i); puis, Louis de Bourbon lui adressa
quelques paroles pleines de bons sentiments pour son peuple.
Le légat répondit à tous avec bienveillance (2) et, après s'être
entretenu avec eux des difficultés de la situation, prit de com-
mun accord avec tous des arrangements pour la levée de l'in-
terdit (3). Le samedi 30, vers midi, Onufrius s'avança jusqu'au
(t) Ampfissima coUectio de Mart^'ie et Durand, col. 1406 et 1407.
it) ff Deiur mibi tanla facaltas
Ut valeam Inter vos omnes compoDere fîtes. >»
(Ange di Yiterbe, col. 1408.)
(3) « Nos interdictum, cum mœuia vestra petemus,
Solvemus certa sub conditione; deinde,
Si meritum est vestrum, penitas delebimus illud. »
(Ange de Yiterbe, col. 1408.)
D'après cet auteur, col. 14f 8-1409, il semble que cela se serait passé
( V'" )
pont d'Amercœur (i), où le clergé de toutes les églises de la
Cité s'était rendu processionnellement. Arrivé sous la porte de
la ville, il leva provisoirement l'interdit, et, montant à cheval,
il fut, au son des cloches et aux acclamations joyeuses du peu-
ple tout entier, conduit par Louis de Bourbon à la cathédrale
de S^->Lambert, qu'il réconcilia (3). Après le Te Deum et la
bénédiction, on *le mena en grande pompe h l'abbaye de S*-
Jacques, où des appartements lui avaient été préparés.
Le V mai, il assista, dans les formes de la cathédrale (3), k
la première messe de Louis de Bourbon qui, à genoux avec tout
son clergé, lui demanda ensuite la bénédiction (4). Après la
procession (5), à laquelle les deux prélats assistèrent, un
le jour même de Parrivée du légat. Il décrit Tentrevue dans tous ses
détails 61 dit qu*Onufrius demanda ensuite un cheval pour se rendre
jusqu'à la porte de la ville. D'autre part, il déclare qu'il passa deux nuits
chez les Chartreux (col. 1406)
(1) Là se trouvait une des portes de la ville. Le texte de Jban de
Looz, p. 56, porte Aurati cordis au lieu de Amari cordis, Ange de
Viterbe dit : « conscendit pario orator de marmore pontem », ce que
Di ViLLKNFAGRE traduit errouément par le pont des Arches (Mélanges,
p. 3S^).
(2) ÂDBiKH, col. 1535, dit que Tévéque, en habits sacerdotaux,
attendait Onufrius sur les degrés de St-Lambert Cf. Ange de Vitebbe,
col. un à 1413.
(3) « HoDofrio, in habitu legationis suae, sine superpellicio, sedente in
forma ubi episcopi leodienses tempore majoris missx slare soient. »
ADRiEif, loco ciL Ce chroniqueur assistait à la cérémonie.
(4) * Post missam vertit dominus leodiensis se ipse et omnes prs-
lati versas legatum, et depositis, tam per dominum leodiensem quam
per pnelatos, mitris, prostraverunt se omnes super genua sua, et....
jedit legatus benedictionem super populum ultimam. » (Idem^ col. 1326.)
(5) c Dominicum sacramentum tota urbe, legato et populo prosequentCr
joanlbus suis circumtulit. > (PiccoLOiimi, p. S74.)
( IX )
repas splendide réunit tous les notables de la Cité au palais
épiscopal. Le surlendemain, jour de l'invention de la Sainte
Croix, une messe spéciale fut chantée à S'-Lambert en Thon*
neur du légat, et Tcvéque, suivit la procession en chape, avec
les «chanoines. A la demande générale, Onufrius se rendit, le
8 mai, h 2 heures de l'après-midi (4), dans Téglise cathédrale,
où, avec la plus grande solennité, il leva définitivement
l'interdit (2). Enfin, le 5 juin, jour de la Pentecôte, il chanta
dans le même temple une messe du S'-Esprit (3).
Cette réception cordiale et ces débuts heureux semblaient
promettre, dès l'abord, une issue favorable à la mission du
légat. Il ne lui restait plus qu'à obtenir du duc Charles de
Fourgogne la révocation de sa terrible sentence du 48 novem-
bre 1467, ou, du moins, des modifications aux articles les plus
odieux aux Liégeois (4).
Après un écha^ige de lettres avec le duc, alors h Bruges,
(1) « In oclavis aposlolorum Ph lippi n Jacobi, posl prandium hora
secunda. » (Adrien, loc. cil )
(2) Adrien, qui assista encore à cette cérémoiiie, la décrit tout au long.
Throdorigus Pauli, donnant carrière à son imagination, dit: « Non
solum relaxavit civitatem ab excommunicatlone et anathemale qiiibus
irrelita fuit, sed econtra equitavit soiemniter per plaleas leodienses, ab-
solvendo incotns ejus et benedicendo civitatem el omnes habitantes in
ea. » (Dans de Ram, p. 231.)
(3) Jean deLooz, p. 57. Adrien, col. 1326.
(4) «t Erant gaudiorum plena omnia, respirareque tum primum ex longa
fatigatione mÎReri videbantur, dissensionem omnem initie hoc sublatam
putanies. Id modo supererat ut exuhim quoqiie et Iributorum sua ratio
haberetur, amodoque civitatis mœnibus parceretur; posiremo ut leges
patriae redderentur, sine quibus nil quietis babil ura reliqua putabantur. »
(PiCCOLOHINI, p. 374.)
afin d^obtenir une audience (1), Onufrius quitta Liège le mer-
credi 8 juin (2). On lui avait dépeint Charles comme un prince
hautain et inexorable; mais il le trouva très gracieux à son
égard et en reçut le meilleur accueil (3), à ce point que, remet-
tant h plus tard les affaires sérieuses, le due le pria d'assister
le 3 juillet à ses noces, dans lesquelles il lui fit rendre des
honneurs vout particuliers (4). Les fêtes passées, le légat
n'oublia pas le but spécial de son voyage. Le duc écouta ses
réclamations avec bienveillance et lui parla sans amertume, si
bien qu'il ne douta point que le différend ne fût aisément
apaisé (5). Mais comme Charles était en ce moment absorbé par
des négociations difficiles avec Louis XJ,il rengagea à retour-
(1) Ange de Vitebbe^ col. 1413.
(2) /&td., col. 1444. Cet auteur décrit, vUle par Tille, riiinéraire du
légat. Nous ne pouvons le suivre dans tous ces détails.
(3) < Cum ingenti honore atque singuiari applausa ab uni ver-
sis ampiexus est. » (Herbenus, p. 357.) Cfr. Ange pe Viterbe, col. 1418.
(4) « In quibus festis lantus honor factus apostolico legalo est ut
mortali homini major exhiber! non potuisset. » (Herbenus, p. 358.)
t Aima ducis mater prima est discumbere jussa,
Mox et legalus vultu verecundus honore.
Et médium fecit conjux speciosa d'Iorcha. »
(Ange de Vitbrbe, col. 1423.)
(5) c lia benignum repperit principem, ut ei sine negotio magno dis-
sidium omne componi posse viderelur. » (Herbenus, /. c.) Piccolomini,
de son côté, dit : « Id tantum de postulatis legalo concessit, ut cum praesule
et populo que viderenlur componeret, conventaque rfferret ad se confir-
manda decreto sao, vel respuenda. » (Dans de Ram, p. 374). — En somme,
toutefois, le légat n'oblint rien de positif. Le duc, après avoir retardé le
plus possible Tentrevue, le renvoya avec de vagues promesses.
(XI)
ner auprès des Liégeois (1) pour les affermir dans leurs bonnes
dispositions et s'enquérir des bases d*une paix nouvelle, lui
promettant qu*à son retour de France il effacerait toute trace
de désaccord entre eux et leur évéque (2). Le légat accom-
pagna le duc jusqu'à Bruxelles et tâcha, mais en vain, de le
détourner de sa guerre contre Louis XL Là ils se quittèrent,
et tandis que Charles partait pour la France,. Onufrius rentra
à Liège le 22 août, plein de confiance dans le succès de sa
démarche (3).
Il est certain que son espoir était fondé; d'abord, son
caractère franc et affable lui avait de suite valu Testime de
Louis de Bourbon, qui ne voyait plus en lui qu'un ami, et qui,
(1) Selon Ange de Viterbe, col. 1430, il le pria d'aller l'attendre pen-
dant dix jours à Bruxelles.
(2) Herbenus, /. c.
« Mox se leodinam velle videra
Cfausam ait, et si quid sancto non competat illud
Pontifie!, mutari, inquit, nos omue sinemus. »
(Ange de Viterbb, /. c.)
(3) c Legatus magno animi gaudio Leodium revertitur, sperans ex
moUibus principis verbis, .. atque ieodiensis populi humili submissione,
omnem rem ex sententia se esse confecturum. » (Herbenus, p. 358.)
« Linquitur (Carolus) his dictis Brugis, jam mœnia fidus
Bruxellae subiit légal us Honofrius urbis;
Jamque dles aderat decimus dum fœdera servat,
Braxellam petiit legato et multa locutus;
Sed tandem visa Leodina penitus arbe
Componi melius Legias 4*es ipse suadel,
Légat us répétât Leodinae dirutagentis
Mœnia. »
(AnGB DE VlTERBE, COl. 1430).
(XII)
sans la crainte du duc, aurait suivi ses conseils dans les
moments les plus critiques (1); d*autre part, il avait gagne les
sympathies des Liëgeois, aussi bien celles du clcrgë que de la
bourgeoisie; tous le considéraient comme leur providence (â);
enfin, ce qui était le point important, il avait été bien reçu par
le duc. On doit donc le reconnaître : grâce au tact, à la pru-
dence et à la sagesse du légat, les affaires étalent bien engagées
et ces préliminaires semblaient devoir aboutir à un heureux
résultat.
Mais hélas ! un événement survint qui, d*un seul coup, ren-
versa cet échafaudage si laborieusement élevé. Plusieurs mil*
liers de bourgeois (5), bannis par la sentence du 18 novem-
bre 1467 (4), sachant le duc de Bourgogne empêché par sa
guerre avec le roi de France — dans laquelle ils espéraient
bien qu'il succomberait, — et encouragés sous main par Louis
XI, rentrèrent inopinément dans la Cité, le 9 septembre, aux
cris de Vivent le Roi et les Liégeois libres ! ré\o\iiiionnèreni\9L
population et se livrèrent à toute espèce de violences envers
(1) < Ludovicus ila se scmper legato exhibuit quasi alter cuidam suc
parenli. » (Herbenos, p. 357.)
(2) « Quem (HoDofrium) non secus alque terrenum quemdam Deum
venerati suDt. » {Ibid»)
(3) Ils étaient cinq mille, dit PiccoLOMinr, p. 374. Suivant cet auteur, ils
profitèrent de ce que Louis de Bourbon avait quitté Liège, le 25 août,
pour aller s*é(ablir à Maestricht.
(4) On les appelait couleuvriniers ou compagnons de la Verte Tente.
Herben us, p. 358, prouve ici son origine flamande, en disant : « qui se
socios Virduraenuncupabant, quod nos vernaculo sermone exponimus van
der groenre tenlen ».
( x«" )
les partisans de Tëvéque (1). Cet incident affecta profondé-
ment le légat, qui vit ses espérances de paix s'évanouir et com-
prit que cette nouvelle échauffourée, refoulant tout sentiment
de clémence dans 1c cœur de Charles, allait attirer sur la mal-
heureuse Cité toutes les horreurs de la guerre (â). Ce fut en
vain, cependant, que les hommes les plus sages, craignant
pour sa vie, l'engagèrent à quitter la ville; il s'y refusa,
même malgré les instances de ses compagnons qui voulaient
fuir le danger (3).
Pour conjurer autant que possible les terribles résultats de
cette insurrection, Onufrius assembla de suite les principaux
bourgeois du parti modéré et les pria de s'aboucher avec les
bannis pour les engager de sa part à quitter Liège s'ils ne vou*
laient pas entraîner la perte de cette ville (4) ; il leur faisait
(1) Adrien, col. 1328-1331 (les col. 1329 et 1330 o*existent pas),
décrit cette entrée des proscrits avec beaucoup de deuils. Cfr. Jean db
Looz, p. 58, et voy. le Bull, de l'InsU archéol. liég,^ XiU, pp. 8 et 9.
(2) « Hic licet cernere cuilibet ordinem rerum coniemplauti quam is
reditus legato iufaustus fuerat, utpote qui de maxima spe pacis deciderat
in summas aogustias mentis, quod conjiceret legationem suam optato fine
minime perfuncturam. » (Herbenus, p. 359.)
(3) Tamen ipse furent!
Cedere ab urbe negat, tanta est consiantia mentis
Ipsius, et tanta est sedandi cura furentis.
(Ange de Viterbe, col. I43i-I433.) i
Cet auteur donne aux compagnons d*Onufrius les noms de Tuitius et
Benricus Lonvorchus; il s*aglt de Guillaume, abbé de Deutz, et de Henri
de Lovenberg.
(4) Selon Piccolomini, IMniliative vint des hommes modérés qui se trou-
vaient encore à Liège. Le légat les réunit sur le Marché et les harangua,
leur faisant sentir la gravité de leurs actes, et les engageant à déposer les
( XIV )
promettre de s'employer énergiquement auprès du duc pour
obtenir leur rappel ainsi que leur réintégration pacifique dans
leurs droits. Les proscrits firent répondre que la misère seule
les avait ramenés dans leurs foyers; que, pleins de respect pour
leur évéque et pour le légat, ils désiraient conférer avec lui le
lendemain, à SWacques. Dans cette entrevue, qui fut des plus
cordiales, Onufrius renouvela ses instances pour décider les
proscrits à se retirer; mais ils ne purent s'y résoudre et, par
Forgane d'Amel de Velroux, le supplièrent de se rendre auprès
de Louis de Bourbon pour implorer leur pardon (1).
Le i4 septembre, Onufrius partit avec quelques députés
pour Maestricht, où Tévéque résidait depuis le 25 août (2).
Malheureusement, les bannis rejetèrent les conditions que lerr
posa Louis de Bourbon (3) et se préparèrent à la lutte. Le
légat, accusé de trahison parce que son absence se prolongeait,
rentra h Liège le 2i septembre; le peuple et le clergé, pour
lui témoigner leur satisfaction de ses démarches, vinrent à sa
armes; que s*ils n'y consentaient pas, il quitterait la ville et irait rendre
compte au souverain pontife de leur obstination. L^auteur fait de cette
scène un tableau dramatique. (Dans de Ram, pp. 375-376.)
(1) ÂifGB DE ViTEBBS, coi. 1433-1436. Cfr. Herbenus, p. 359, et JEA?f p«
Looz, p. 58. Selon ÂDBiEN,coi. 1331, le légat reçut assez mal les cbefs.des
proscrits : « legatus respondere fecit eis quod quando concordes essent
cum domino Leodiensi, tune absolveret eos ».
(2) Il parait évident quMi existe une lacune assez considérable dfifis
le poème d'Ange de Vilerbe, col. 1436 ou 1438, en ce qui concerne ce faiU
(3) « Dominas Leodiensis requisivit tria : Primo, quod illi qui redie*
ruQt de Francia deponerent arma et irentad unum locum quem dominus
nominaret. Secundo, quod illi qui in Leodio sumserunt ^rma, deponerent.
Tertio, quod rumperent vexilla... Responderunt quod non facerent. »
(ADRIEN, col. 1333.)
(XV )
rencontre et formèrent la haie depuis la porte S*-Lëonard
jusque sur le Marché.
Néanmoins, Onufrius n'avait pas encore renoncé à tout
espoir de conciliation; il négocie avec Louis, d*abord à
Miimorte, puis à Liers. Mais, pendant qu*ii se trouve dans cette
dernière localité, il apprend que les troupes épiscopales donnent
l'assaut à la Cité. Indigné de cette conduite, il quitte l'évéque
sans même vouloir écouter ses excuses. Louis, inquiet, lui
envoie son chancelier avec des propositions d'accommodement.
Onufrius, sans être dupe, croit devoir les faire connaître aux
Liégeois. Elles sont acceptées par toute la population et cette
acceptation est aussitôt notifiée à l'évéque.
Dans ces circonstances, personne ne doutait plus de la paix.
Onufrius convoqua, pour le 26 septembre, a l'abbaye de
Vivegnis, une réunion à laquelle devaient assister Louis de
Bourbon, son chancelier et le président du Conseil du duc.
Mais, au lieu de l'évéque, on vit arriver un messager porteur
d'une lettre disant que c Louis avait reçu de son parent, le
duc de Bourgogne, la nouvelle qu'il se chargeait du soin de
prendre la ville de Liège; par conséquent, lui, évéque, ne
pouvait et n'osait plus s'occuper de la paix >. Charles, en
effet, ayant appris la rentrée des proscrits dans la Cité, avait
été transporté de fureur; le 17 septembre, par acte daté de
son ost, il avait chargé Gui de Brimeu d'assembler ses vassaux
et de marcher contre les Liégeois (1). Dès ce moment, la
destruction de Liège était irrévocablement décidée.
(1) Ann. de l*Âcad. d'archéoL de Belgique, 1. 111, 1867, p. 653, noie.
( XVI )
Onufrius, stupéfait de cette missive, défendit d'en divul-
guer la teneur, dans la crainte que les bourgeois, furieux, ne
se précipitassent à l'instant sur les troupes de Tévéque. Quant
k lui, il forma le projet de se retirer à Aix-la-Chapelle ou dans
quelque autre ville impériale, pour y attendre les événements.
Mais, avant son départ, il chercha à avoir une dernière entre-
vue avec Louis de Bourbon. L'ayant rencontré, le 28 sep-
tembre, à la tête d'une armée à Millen, près de Saint-Trond,
il lui rappela son devoir et Tavertit qu'en sa qualité de légat
il se croyait obligé d'informer le souverain pontife de sa con-
duite. Ayant délibéré avec ses conseillers, Louis déclara au
légat qu'il reconnaissait devoir obéir plutôt au pape qu'au duc,
et que le surlendemain il rentrerait dans la Cité.
IjCS Liégeois accueillirent avec joie cette promesse. Ils
ornèrent leurs maisons, élevèrent des arcs de triomphe, pré-
parèrent des torches. Le 50, Onufrius, accompagné des prin-
cipaux bourgeois, se mettait en route pour se rendre à là
porte de Sainte- Walburge au devant de Févéque, lorsque, sur
les degrés mêmes de la cathédrale, il reçut une seconde lettre
de Louis de Bourbon, annonçant qu'il était obligé de différer
son entrée jusqu'au dimanche suivant. Cette nouvelle répandit
l'émoi dans la ville. Le légat s'empressa d'envoyer un courrier
à lëvéque pour l'engager à ne pas différer d'un instant son
arrivée s'il ne voulait pas voir la tranquillité troublée. Louis
lui fit répondre qu'il devait absolument lui parler avant de
faire son entrée, et le pria d'indiquer un lieu sûr pour cette
entrevue. Le légat, après avoir tâché de calmer l'inquiétude
des bourgeois, lui écrivit immédiatement qu'il ne connaissait
( xvii )
pas d'endroit plus sûr et plus convenable que la ville de Ton-
gres, où rëvéque se trouvait alors, et qu*il irait l'y rejoindre le
lendemain» 2 octobre, qui cette année était un dimanche.
Lorsqu*ils furent en présence, Louis de Bourbon exposa au
«
légat qu'il était lié par un ordre formel du duc, lequel avait
déclaré quH le traiterait en ennemi s'il rentrait à Liège. Il est
probable qu^il disait la vérité. Ce qui est certain, c'est que,
le 6 octobre, Charles manda de Péronne à Févéque de rompre
toute relation avec les Liégeois; en attendant que sa guerre
contre la France fut terminée, il le prévenait qu'il envoyait
Humberco'urt à Tongres avec un détachement de son armée (1).
Le légat était depuis quelques jours en cette ville lorsqu'il
manifesta Tintention de retourner à Liège; mais l'évéque le
pria de rester auprès de lui jusqu'à l'arrivée de Humbercourt;
désireux de connaître les ordres du duc, il y consentit (2).
Humbercourt entra dans Tongres le samedi 8 octobre,
vers 5 heures du soir. Il rendit visite au légat, lui apprit que
Charles se proposait de marcher contre les Liégeois et l'en-
gagea à se joindre à lui pour châtier les rebelles. Onufrius fit
ressortir l'injustice et la cruauté de ce projet, puisque les
Liégeois étaient disposés à se soumettre à toutes les décisions
de leur évéque; il déclara qu'il ne voulait pas assister à cette
(1) Adrie», col. 1335. Suivant Piooolomini, il anoonce son arrivée pour
le lendemain et lui envoie quatre mille hommes pour le protéger.
(2) Le bruit se répandit que, sMI était venu à Liège, il aurait couru un
grand danger, car les bannis, rassemblés sur le Marché, liraient des
couleuvrines; ce que voyant, le légat avait exprimé ses craintes, et aussitôt
Amel de Velroux avait fait cesser le tir (Adrien, col. 1333). Les détails qui
précèdent sont fournis par le même chroniqueur.
XÉH. ONLFRIUS. I.NIROD. U
( XVIII )
expédition el partirait le lendemain pour Maestricht. Humber-
couri rapporta ces paroles aux capitaines des troupes bour-
guignonnes, qui tinrent conseil; au milieu delà nuit Tun d'eux,
Jean de Berg, vint trouver le légat {i) et lui annonça qu'on
était d*accord pour permettre aux Liégeois de venir librement
implorer le pardon de i'évéque. Onufrius, ayant témoigné des
doutes pour la sécurité des députés liégeois qui iraient à
Tongres, engagea de Berg à raccompagner à Liège même, pour
y traiter de la paix; ce qu'il accepta (2).
11 est donc évident que. ce ne fut pas la faute du légat si la
ville de Liège subit un sort effroyable, mais bien celle des Bour-
guignons d'abord, qui repoussèrent les avances des Liégeois
et refusèrent même des sauf-conduits pour permettre k leurs
délégués de s'expliquer avec I'évéque et le duc; ensuite,
comme le dit Herbenus et comme on va le voir, celle d'une
poignée de proscrits poussés au désespoir. Quant à Onufrius,
tout en constatant la mauvaise tournure que prenaient les
choses, il ne cessa jamais d'exhorter les rebelles à faire leur
soumission (3).
(1) Il témoigDe l'estime quMI a cooçue pour sa personne :
Aime pater, Brugis, Lovanii et Metibus olim
Ipse tuam novi virtutem, et semper amavi ;
Et si quid possem, servato semper honore
Burgundi domini, facerem, noctesque diesque
Pro le proque tuis, fuerit dum vita sapersles.
(ÂNGB DE VlTBRBB, COl. 1440)
{%) ÀNCE DE VlTERBKfCOl. 1441.
(3) t Nulla igitur legati calpa tanta urbs tam misère afflicta est, sed
paucorum exulum, qui démentis principis ac salvare cupienlis auimum
ad tantam indigniialem provocaverunt Eosdemadhumilitatem adhor>
tariconatus est. » (Herbenus, p. 359.)
( XIX )
Dès le même jour, vers quatre heures du soir, des lettres
de Tongres étaient déjà parvenues & Liège, ppur annoncer
l'arrivée imminente de Humbercourt et de ses troupes, et en
même temps pour prévenir qu'il serait facile de les surprendre
pendant la nuit (1). Aussitôt, ne doutant plus du sort qui les
attendait, et voulant, dans leur désespoir, tenter un dernier
effort, trois cents bannis (2) quittent la Cité, tombent vers
il heures sur les Bourguignons et s'emparent de Tongres.
Bourbon, accompagné de quelques-uns des siens, descend
dans la rue et veut se défendre; mais il est repoussé. Onufrius,
réveillé par le bruit, fait ouvrir la porte de son hôtel et va
au-devant des Liégeois, dont il a reconnu le cri (3). 11 s'in-
forme de révêque : on lui répond qu*il s'est enfui à Macstricht.
Alors, voyant tout espoir de paix à jamais perdu, il se répand
en plaintes. Mais heureusement cette nouvelle était fausse, car
un chevalier de la suite de Louis vint en ce moment prier le
légat de l'accompagner auprès de son maître ou de permettre a
celui-ci de venir le rejoindre- Onufrius ayant trouvé plus de
(1) Adrien, coi. 1334. Theodorigus Pàuli, pp. ilO-211, place ce fait au
dimanche 19 octobre et en doone ud récit fantaisiste.
(â) Herbenls, p. 360. Jean de Looz, p. 59, dit qu'ils étaient environ
cinq cents, et Piccolohini, p. 377, deux mille. Suivant Thbod. Pauli,
p. 21 1, c'était toute une armée : « Statim niagno exercitu congrpgato ».
(3) • At sacer orator gomno est excussus, et ipsos
Agnovit Legios tantoclamore fureules...
Mox mandat tecti reseretur janua, possint
Intrare ut Legii, uique illis ipse obvius ire,
Et sermone queat tantos sedare tumuUus. »
(ArGE de VlTBRBE, COl. Mi2.)
« Legatus, qui ab iniiio tumultus iiiermis in vicuni erat progressus. . »
(PrccoLOMiiM, p. 377.)
(«)
garanties de sécurité dans ce dernier parti, Louis, Humber-
court et une centaine de Bourguignons pénètrent chez lui par
les jardins et se mettent sous sa protection (i). Il promet
d'apaiser les Liégeois, surtout si, en retour, il peut leur
garantir la paix. Toutefois, on convient d'attendre le jour.
Cependant, de grand matin, les Liégeois, n'ayant pas trouvé
l'évêque dans son hôtel, arriv<;nt devant la demeure du légat;
il les harangue d'une fenêtre et parlemente avec les chefs, qui
lui exposent leurs griefs (2). Pour toute réponse, Onufrius
demande si leur intention est d'emmener Louis prisonnier;
ils répondent qu'ils ne veulent qu'une chose; avoir leur
évéque à Liège pour le reconnaître comme leur seigneur.
Louis se montra alors et fut acclamé par ses sujets, qui le
(1) AyQE DE ViTERBG, coI. 1443. Suivant Adrien, col. 1334, révêque et
le légat logeaient dans le mênne hôtel et Humbercourt vint les y retrouver.
Ce chroniqueur, col. 1334-1335« donne de la surprise deTongres un récit
détaillé qu'il tient évidemment de la bouche de Humbercourt Tueod.
Pauli, à son ordinaire, P- 212, invente une scène dramatique et, qui plus
est, avance des faits entièrement faux. Henri de Merica aussi, p. 173-174,
s'abandonne aux écarts de son imagination : c Cum autem legatus,
increscente rumore, vlros Beiial ante fores hospilii sui ad capiendum
eum stare didicisset, excutiens se cito de lecto, apertis camerae fenestris,
convertit se ad illos. Videres hominem pavidum et trementem scalpere
pedibus, supplices attollere paimas, motu insiabili corpus agilare, alta
voce clamare et sine cessa lione dicere ; Legatus ego sum! Legalus ego
sum! » Cf. .'e Bull, de VlnsL archéol, Uég,^ t. Xlll, p. 12.
(2) Ce fut Jean Arnold qui prit la parole en cette circonstance. Ange
de Viterbb, col. 1444-1448, lui fait tracer, de tous les faits antérieurs, un
tableau fort curieux, qui constitue en même temps un éloge du légat.
Suivant Piccolomini, il déclara que si Louis ne voulait pas retourner à
Liège, ses compagnons étaient décidés à mettre le feu à la ville el k la
réduire celte nuit même en cendres avec tous ceux qui s'y trouvaient.
Sans la présence du légat, sans ses efforts, il est certain qu'ils auraient
donné suite à leur projet.
(XXI)
ramenèrent en triomphe dans sa capitale. Il y rentra le
dimanche 9 octobre, vers 1 heure de l'après-midi, au milieu
des cris de joie de la foule qui s'était portée à sa rencontre;
mais, malgré ces démonstrations enthousiastes, Louis avait
plutôt l'air d'un prisonnier que d'un souverain revenant au
milieu de son peuple.
Le mardi 11 octobre, Tévéque et le légat assistent, au
palais, à une assemblée populaire, et, grâce à ce dernier, une
paix est conclue et publiée le lendemain.
Mais la joie ne fut pas de longue durée. Le même jour, les
premières nouvelles des événements de Tongres arrivèrent à
Péronne, où Louis XI se trouvait depuis le 9 (I). Le duc donna
aussitôt ordre à son maréchal Thibaut de Neufchâtel, qui tra-
versait le Namurois h la tête d'une armée de vingt mille
hommes, de se diriger sur Tongres; il y arriva le -IS, entra
sans coup férir dans la ville, mit tout à feu et à sang et ravagea
les environs. C'est en vain qu'Onufrius, que le Bourguignon
Hagenbach, que Ilumbcreourt lui-même unirent leurs efforts
pour obtenir une soumission complète de la part des Liégeois
et un peu de pitié de la part du duc; c'est en vain que les milices
liégeoises, sous la conduite de Jean de Wilde, tentèrent d'arrêter
la marche de Charles qui, avec Louis XI, s'avançait vers la
Cité et, le 22 octobre, leur infligeait ime défaite à Lantin; c'est
en vain que, le 29, dans un effort désespéré, quelques héros
(1) En même temps que la prise de Tongres, Charles apprit la présence
i Liège des envoyés du roi de France. C'est ce qui le décida i le retenir
prisonnier. Dans un accord conclu le 14 octobre, le roi dut honteusement
s^engager à suivre le duc dans son expédition contre les Liégeois. (Phn
LIPPRDE COMMINKS, t. XI, pp. 46i-489.)
( XXII )
I
essayèrent de surprendre le roi de France et le duc dans leur
camp de Sainte-Walburge. Le 50, la ville de Liège tomba au
pouvoir des Bourguignons et, après un horrible massacre,
fut livrée aux flammes.
Qu'étaient devenus, dans ces circonstances, Onufrius et Louis
de Bourbon? Le 25 octobre ils avaient quitté Liège pour aller,
à la demande des principaux bourgeois, implorer la clémence
du duc. Arrivés h Othée, où campait Tarmée bourguignonne,
ils furent arrêtés et retenus prisonniers par Jean de Châlons,
seigneur d'Argueil, puis, sous prétexte d'une entrevue avec le
maréchal de Bourgogne, menés a Bierset et à Fooz. Mais, tandis
que le légat était retenu sous bonne garde, on ménagea à
Louis de Bourbon l'occasion d'aller rejoindre le duc. Cepen-
dant, après qu'Onufrius eût pendant quelque temps suivi
l'armée qui continuait sa marche en avant, Charles lui fit
savoir qu'il pouvait se considérer comme libre. Voyant qu'il
ne restait aucun espoir de sauver la malheureuse ville, que
son intervention était désormais inutile, le légat, privé de ses
gens, accompagné seulement de deux hérauts revêtus, l'un
de la livrée du duc, l'autre de celle du roi de France, tous deux
portant en mains des bâtons blancs, se dirigea vers Macs-
tricht, où il arriva péniblement, épuisé de douleur et de
fatigue (1).
(1) « Intérim tamen non destiiit cuncta perlustrare, si quis casus eum
in lauto strepitu armorura ad ducem perduceret... Sed cernens legatus
leges JDter armatos silpre atque dignitatem suam ioter sanguinarios satel-
lites versari multisque periculis esse expositam, duels primum deinde
proprîo cODsilio fretus, coactus est ab exercitu cedt^re. • (Herbem's,
p 360.)
( XXIII )
Cest là qu'un témoin oculaîre,1e nonce apostolique Albert (i),
qui avait suivi l'armée bourguignonne, lui raconta la destruc-
tion de la Cité.
Un chroniqueur dont j'ai déjà signalé Tincxactitude (2)
avance ensuite au sujet d'Onufrius des assertions que je ne
puis accepter que sous bénéfice d'inventaire. Voici ce qu'il
raconte : Amel de Velroux ayant été fait prisonnier par les
Bourguignons et envoyé à Maestricht, vers le 14 novembre (3),
le duc Charles ordonna son exécution. Amel implora sa grâce
en déclarant que, trompé par le légat, il n'avait agi que d'après
ses ordres et ses suggestions; que c'était sur son conseil que
les proscrits étaient rentrés à Liège où il allait rétablir la
paix en vertu de l'autorité qu'il tenait du Saint-Siège, et
avec l'assurance que le duc, absorbé par ses démêlés avec la
France, n'en reviendrait pas; après tout, avait-il dit, si l'évéque
(1) c Perveniens itaqae magnis periculis Trajectum, tantisper illic
remansit, dum miserae urbis excidium ab Alberto, apostolico nuDiio, qui
liberius inter armatos versatus est, recitante perdidicerit. > (Hkrbenus,
pp. 360-361.)
« Ecce
Nuntius ad dominum Burgundum missus, ad almum
Legatum rediit, Legiae post mœnia gentis
E versa, et castris ubi non invenit, oberrat :
Denique Tra^ectum, sumtis insignibas armis
Pontificis Pauli, velox alUbitur, audit
Vivum esse, ac sedes ipsius tutus adivit. •
(Ange de Viterbe,co1. 1466.)
(2) Theodoricds Pàuli, p. :226.
(3) D'après Adrien, col. 1 345, Charles, arrivé à Maestricht le 9 novembre,
quitta cette ville le iâ.
( XXIV )
se refusait à remplir ses obligations^ il le déposerait pour
mettre à sa place un prélat plus accommodant. Il Taccusa ainsi
publiquement de toutes les violations commises & Liège contre
la foi jurée et les traités conclus avec le duc. Le chroniqueur
ajoute encore que les Liégeois, errants et misérables, acca-
blaient le légat de malédictions, que Charles fit précipiter les
gens de sa suite dans la Meuse, et que^ pour le punir d'avoir
excité et soutenu ses sujets rebelles, il l'envoya avec son cha-
pelain au château de Vilvorde, où il fut étroitement gardé (i).
Jean de Looz, beaucoup plus véridique, semble dire qu'Onu-
frius resta à Maestricht jusqu'en i469, et qu alors seulement
il songea à reprendre la route de l'Italie. S'il en fut ainsi, il
faut croire que le légat avait été retenu dans cette ville par l'état
de sa santé. En effet, ainsi qu'il le déclare lui-même, les préoc-
cupations de toute nature, les fatigues corporelles, les priva-
tions, les souffrances morales avaient profondément altéré sa
constitution. Avant son départ, il réclama des indemnités pour
les pertes qu'il avait éprouvées et pour toutes les peifies que
sa légation lui avait causées; chaque chanoine et chaque abbé
lui remit dix florins du Rhin, chaque chapelain trois ou
quatre (2).
On conçoit, dit Herbenus (3), dans quelles tristes pensées
Onufrius regagna cette ville de Rome où il avait espéré rentrer
après une mission heureusement accomplie. Pour comble de
(i) Dans DE Ram, pp. 231-231
(2) Jean de Looz, p. 63.
(3) Dans de Ram, p. 361.
( XXV )
douleur, Paul II le reçut froidement et ne lui accorda même
pas les honneurs publics avec lesquels on reçoit d'ordinaire les
légats à leur retour dans la Ville éternelle (4). La cause du
mécontentement du pape n'est pas bien connue. Hcrbenus
semble insinuer qu'il provenait simplement de Tinsuccès de sa
mission; mais peut-être, le bruit d'une accusation plus grave,
répandue par le parti bourguignon, était-il arrivé jusqu'à
Rome. On disait — Philippe de Gommines et d'autres histo-
riens ont relevé complaisamment cette rumeur (2) — qu'Onu-
frius aurait excité les Liégeois à la révolte contre Louis de
Bourbon et Charles de Bourgogne, par ambition personnelle
et pour devenir lui-même évêque de Liège. « Mais, dit M. de
Yillenfagne (3), si Tévêque de Tricaria, trahissant ses devoirs,
eût fomenté la sédition à Liège, comment supposer que le duc
de Bourgogne, si irrité, lui qui n'avait pas craint de retenir
son roi prisonnier, comment supposer, dis -je, qu'il lui eût fait
rendre les honneurs qui lui étaient dus comme envoyé du
siège apostolique? et comment se persuader qu'il eût voulu,
après, l'admettre h son audience? Remarquons encore, ajoute
cet écrivain, que tous nos auteurs, loin de dépeindre l'évêque
(1) < Erai summus poDtifex vehementissime legato infensus, ita ul
De publico honore quo legati assolent, in Urbem recipitur. • (Herbknls,
Urid.)
(2) « Ce dit légal, excédant sa paissance, et sur espérance de soy faire
évesque de la cité, fiivorisoit le peuple, et leur cootmanda de prendre les
armes et se deflfendre, et d'autres folies assez. »
(3) Mélanges, 1810, p. 365. De Gcrlacre, Hist. de Liège, p. 983, note,
réfute également cette accusation.
( XXVI )
de Tricarîfl comme un ambitieux, le représentent comme un
homme sensible, qui fit ce quH put pour détourner Forage qui
allait fondre sur la ville de Liège. En effet, il est certain que le
légat plaida inutilement la cause des Liégeois dans les termes
les plus éloquents et fit les efforts les plus énergiques pour
émouvoir le duc et lui arracher leur pardon, i
Quoiqu'il n'eut rien à se reprocher, Onufrius prit à cœur
de se justifier complètement auprès du pape (i). A cet effet, il
jeta les yeux sur un poète italien alors célèbre. Angélus de
Gurribus Sabinis, de Viterbe (mort entre 1471 et iSOO), le
chargea d'écrire Thistorique de sa mission (2), et lui adjoignit
un prêtre attaché à sa personne, très versé dans la théologei et
la littérature, nommé Matthias Herbenus (3). Ange y consentit
(I) Voici, suivant Herbenus, p. 361, les motifs de cette décision : • Quia
humana judicia plerumque al) eveulis ac casibus rerum fortuilarum pen-
dent, idcirco fit ut cum unus quidem multorum criminibus virtute par
esse nequeat, in eumdem omnium lielinqueniium peccala impingaiitur. »
(S) « Accivit ex omni Italia doctissimum poelam Angelum Viterbien-
sem, qui heroîco carminé rem omnem ab egressu urbis luculenter per-
scriberet. > (Hbrrenus, dans de Ram, op. cit,, p. 361.)
(3) a Usus est autem vicissim mea opéra in hoclabore legatus. » (Her-
BKNUS, dans de Ram, DocumentSy etc., p. 361 . Cfr. ibidem, introduction,
p. XVI.) Matbias Herbenus. mort vers 1305, était écolâtre de la collégiale
de S*-Servais, à Maestricht. Il composa en vers un argumenlum pour
chacun des six livres du poème d'Ange de Viterbe, et en Tu faire plu-
sieurs copies quMI adressa à différents personnages, notamment à Henri
de Bergbes, évéque de Cambrai. En tête figure une éptlre dédicatoire dans
laquelle il raconte brièvement le sac de Liège; elle est surtout intéressante
à cause des renseignements qu*elle contient sur la personne d*Onnfrius.
M. DE Ram Ta publiée dans ses Documents, cic, pp. 356 à 363.
( XXVll )
et écrivit) sons Tinspiration du légat, un véritable poëme
épique en six livres, comprenant près de six mille vers hexa-
mètres, que Martène et Durand publièrent sous le titre de An^
geli de Curribus Sahinis, poetœ laureati, de excidio civitatis
Leodiensis librisex (1). li était terminé lorsque Paul II, auquel
il était déjà dédié, vint & mourir subitement, le 28 juillet i47i.
Or, c'était pour recouvrer ses bonnes grâces qu*Onufrius
avait entrepris celte œuvre laborieuse. On peut juger du cha-
grin et du découragement qu*il éprouva. Cette contrariété,
jointe aux fatigues et aux angoisses de sa mission, lui occa-
sionna une maladie mortelle (2). En vain Sixte IV qui venait
de succéder à Paul II, reconnaissant ses mérites, lui promit-il
(1) Amplissima colleclio, tome IV, col. 1380 à 1500, d'après an manas-
erit du baron de Crassier. M de Villenfagne, dans ses Mélanges historiques
et litiéraireSf Liège, (810, pp. 338 à 379, en a donné une mauvaise analyse
que M. de Ram a reproduite dans ses Documents, etc., pp. ^35 à 260. Ce
dernier eût fait chose plus utile en publiant une traduction complète de
ce poëme qui, en bien des endroits, est d'une intelligence difficile. Au
même titre que les rapports du légat, avec lesquels, du reste, il se ren-
contre et $e confond pour ainsi dire en bien des endroits, Tœuvre d'Ange
de Vilerbe est pour nous du plus haut intérêt. Il Test même pour les faits
étrangers à Tbisloire de Liège, notamment pour ceux du règne de Charles
le Téméraire. Malheureusement, Pintervention du meiveilleux, qu'il
emprunte au paganisme, les longs discours et les longues descriptions
poétiques en rendent la lecture fatigante. Le manuscrit u^ 1675 de la
bibliothèque du Vatican contient, au folio 173, les Leodinœ AiXon'œ d'Ange
de Vilerbe. (Vo^ez les Bulletins de la Commission royale d'histoire,
2« série, t. X, p. 30.)
(2) t Contigii Honofrio, partim languore animi, partira laboribus atque
anxietatibus in legatione perpessis, in gravissimam aegritudinem incidere,
unde etiam coQSumptus est. » (Dans de Ram, p. 361.)
( XXVIII )
le chapeau de cardinal (i). Sa santé était ruinée, et, le 20 octo-
bre, trois mois après Paul II, il descendit iui-ménie dans la
tombe. Enterré k Rome, dans l'église de S**-Maric de Publicolîs,.
on grava sur sa tombe Tinscription suivante :
ÂHISSVM TELLVS SI FLEVIT ROHVI^A BrVTVM,
Si Cvrivm et Scavros, si Cicerona patrem;
pvblicolie vita defvnctvm corpvs honophri
ecclesia or mores et bene fagta pleat :
PrO QVA BIS GaLLOS, BIS RhBNI FLVMINA VIDIT,
PrO QVA, NIL FVGIENS, PLVRIMA DAMNA TVLIT.
TrTCARIVS PRiESVL REFERENDI ET MVNVS HABEBAT,
romanvs patriie famaque magna svie.
Deniqve legatvs lateris transmissvs ad VRBES
Belgas, Bvrgvndi premat vt arma DVCIS.
CVM RELLO RVERBNT LEODlNiE MOENIA GENTIS,
AVT POPVLI, AYT DOMINI SORTE DOLENDA SVI,
TaNTVM GONCEPIT GENRROSA MENTE DOLORBM,
Staminé qvod viTiE rvpta fvbre sViB.
Non animo qvisqvam major non aptior altbr
C0NSIL1IS patrie CVLTOR ET ECCLESIiE.
ElOQVIO ET LINGYA POLLEBAT, GLARVS in OMNI
HiSTORIA ET NOTYM JVRIS VTRVMQVE GENYS (2).
(1) < ÂgDOscens magDanimitatem atque \n rébus agendis viri dexteri-
tatem. > (Dans de Ram, p. 361.)
(2) Celte épîlapbe, tirée d'UGHBLLi, Italia sacra^ Venise, 1720, t. VU,
p. 154, a été reproduite par M. db Ram, Documents^ p. xvii.
( XXIX )
Ange de Vitcrbe, ayant vu mourir les deux seules per-
sonnes qui, pour le moment du moins, pouvaient attacher
quelque prix à son poëme, le conserva par devers lui. A sa
mort, nul ne s'en préoccupa et on ne sut ce qu'il devint. Plu-
sieurs années après, Mathias Herbenus, qui s'intéressait à ce
travail, d'abord parce qu'il justifiait son maitre d'imputations
odieuses, ensuite parce qu'il avait trait à des événements dont
son pays natal avait été le théâtre, et qui sait, regrettant peut-
être, en sa qualité de collaborateur, que le fruit de tant de
peines fut perdu pour la postérité, se mit à la recherche du
manuscrit égaré et finit par le découvrir; selon toute proba-
bilité, ce fut seulement dans les premières années du
XVI* siècle.
Mais est-ce bien l'œuvre du poëte de Viterbe qui devait
être remise au pape, ou bien n'était-elle destinée qu'à agir
sur l'opinion publique? Le document qui fait l'objet de la
présente publication est là pour répondre. Onufrius avait eu
soin de rédiger lui-même, dans une forme plus grave, je dirai
plus officielle, le mémoire justificatif de sa mission : Adheatis-
simum Pont, Max, Paulum secundum Honofrii, Tricaricen-
sis episcopi, de rébus in sua legatione germanica gestis et
civitatis Leodiensis excidio comentarium. On peut se deman-
der s'il est jamais parvenu entre les mains de Paul II. Com-
ment, alors, serait-il sorti des archives du Vatican? C'est là un
problème que je ne saurais résoudre. Le cahier in-4* qui le
contient faisait partie d'un recueil de pièces réunies par la
reliure et dont il a été arraché. Il présente tous les caractères
d'un manuscrit original, écrit par un secrétaire, mais avec
( XXX )
des corrections qui peuvent être attribuées a Onufrius lui-
même.
Les renseignements qu'on vient de lire sur la personne
du légat donnent de ses capacités une opinion très favo-
rable et montrent son caractère sous un jour des plus sym-
pathiques. Cet homme devait être doué d'une grande énergie
et d'une fermeté peu commune. Souvent il fait preuve d'un
véritable courage. De plus, il est toujours sincère, loyal,
dévoué; on le sent incapable d'une action basse, et les accu-
sations dont il fut l'objet ne résistent pas à cette impression.
Les peines qu*il s'est données pendant sa longue et difficile
mission, les déboires, les fatigues, les souffrances qu'il a
endurés pour épargner à nos ancêtres et à notre vieille Cité
une effroyable catastrophe, l'esprit de conciliation et de paix,
le profond amour du bien qui ne cessèrent de l'animer, le
dévouement et l'abnégation dont il fit constamment preuve
doivent rendre sa mémoire chère aux Liégeois. A ce titre déjà,
notre publication sera accueillie avec faveur par nos conci-
toyens. Elle le sera encore pour un autre motif : c'est qu'elle
nous donne sur un des faits les plus mémorables de nos
annales, des renseignements que Ton chercherait vainement
parmi les nombreuses sources que Ton possède sur cette
époque (4). Enfin, si jamais document fut d'une authenticité
indiscutable, c'est bien celui-ci, puisque l'auteur, merveilleu-
sement placé pour bien voir, ne relate que ce dont il a été
témoin, et raconte, pour ainsi dire jour par jour, sa propre
histoire.
(1) Pbllippe de Commioes, Jean de Haynin, Olivier de la Marcbe, etc.
( XXXI )
Son récit méritait donc d'être publié. Mais, par une étrange
fatatité qui semblait s'attacher aux mémoires justificatifs du
légat, de même que le poëme d*Ange de Viterbe fut longtemps
perdu, la relation originale d'Onufrius resta longtemps égarée.
En 1818, un célèbre historien danois, le D" H.-Fr.-J. Estrup,
conseiller d*État, la découvrit chez un libraire de Rome. En
homme habitué à juger du premier coup de Timportance d*un
document, M. Estrup en fit l'acquisition. De retour chez lui,
il l'étudia de plus près, la compara avec d'autres sources con-
temporaines, et acquit bientôt la conviction qu'elle contenait,
au point de vue de l'histoire, des données précieuses, inconnues
jusqu'à ce jour. Il s'entoura alors de tous les renseignements
qu'il put recueillir et publia, en 1828, dans les Annales histo-
riques, littéraires et artistiques du Nord (1), un travail étendu
basé sur la relation du légat.
Cette étude attira l'attention du publie lettré de la Bel-
gi<)ue (2), et lorsique noire Commission royale d'histoire fut
instituée dans le but de mettre au jour les sources de nos
annales, la relation d'Onufrius fut de suite désignée comme
devant y figurer au premier rang. C'est M. Ad. Borgnet qui, le
premier, en 4856, fit des démarches pour obtenir en commu-
nication le texte original. Il s'adressa à M. Ch.-Chr. Rafn,
(1) Nordisk Tidskrift for Historié, Literatur og Konsl, udgivet af
Christian Molhech^ t. H, pp. 169-318 et 329-^51 . Ce travail a été réédité
dans les œuvres complètes d*Estrap, Estrups samlede Skrifter, Copen-
hague, 1851, t. II, pp. 405-480. G*esl M. Engelstoft, évéqae d'Oldensée et
parent de M. Estrup, qui a soigné cette édition.
(2) Et aussi de la France. M. Férussac en rendit compte dans le Bulletin
des sciences historiques, Paris, 1829, t. XIII, p. 381.
( XXXII )
membre de l'Académie royale de Belgique, qui lui-même pria
M. C-F. Wegener, vice -président de la Société royale des
antiquaires du Nord, archiviste intime du royaume de Dane-
mark (1), et M. le professeur Aug. Rothe, de Sorô, de s'occu-
per de cette affaire. Malheureusement, le D' Estrup était mort
depuis 1846, et les recherches les plus obligeantes pour
découvrir le manuscrit restèrent sans résultat.
A la fin de Tannée 1858, M. Fr. Schiern, professeur d'his-
toire à l'Université de Copenhague, présenta spontanément ses
services pour se livrer à de nouvelles investigations (2). Son
offre fut acceptée avec empressement, mais sans doute il ne
réussit pas dans ses recherches, car on n'en eut plus de
nouvelle.
Chargé, en 4876, de présenter à la Commission d'histoire
un programme pour la formation d'un corps de chroniques
liégeoises inédites, je m'occupai à mon tour du Commentaire
d'Onufrius et, grâce à la bienveillante intervention de M. le
chevalier F. de fiertouch, veneur de la cour de S. M. le
roi de Danemark, qui habite notre pays, M. Wegener s'occupa
de nouveau du même objet. Il supposa que le manuscrit
pourrait se trouver dans les châteaux de Kongsdal en Sélande
ou de SkaITôgaard en Jutlande, appartenant tous deux à |a
famille Estrup; mais ces efforts demeurèrent encore une fois
infructueux.
(1 ) Auteur d'une Vie de Charles le Bon, comte de Flandre.
(2) Yoy. les Bulletins de la Commission royale d'histoire, 2« série,
t. XII, p. 17, et 3« série, 1. 1, p. 290.
( XXXIII )
Puisque donc il semblait évident qu'il fallait renoncer à
mettre la main sur le texte original du légat, il ne restait plus
qu'à mettre à profit l'analyse que M. Estrup en avait faite.
Déjà M. Borgnet avait eu cette pensée et, à cet effet, il en avait
fait faire, par M. le D' Liebrecht, la traduction littérale. Après
avoir remanié ce premier travail, je sollicitai et obtins de
S. Exe. M. Jacques B.-S. Estrup, président actuel du Conseil
des ministres du Danemark et fils du conseiller d'État, Tau-
torisation d*en faire Tobjet d'une publication pour la Société
des Bibliophiles liégeois. Puis, grâce aux bons offices de M. de
Bertouch et de son parent S. Exe. M le baron de Rosenôrn-
Lehn, ministre des Affaires étrangères, je fus mis en rapport
avec un employé de ce ministre, qui voulut bien vérifier
l'exactitude de la traduction.
Cesl ainsi que parut, en i88i, la 24* publication de la
Société des Bibliophiles liégeois, sous le titre : Liégeois et
Bourguignons en 1468, étude historique de M. le ly H.-F.-J.
Estmp, eottêêUler d'Étai à Copenhague, d'après les rapports
du légat Onufrius, traduction du danois avec une introduc-
tion par & Bormans, etc. Liège, 4881, in-8* (i).
Cependant M. Jacques Estrup n'avait pas perdu de vue la
demande qui lui avait été faite au sujet du manuserit original.
Je n'y pensais plus moi-même, lorsqu'au mois d'août 1884
réminent homme d^État me fit savoir qu'il venait d'être
retrouvé. Je le priai aussitôt de vouloir bien me lenvoyer en
(1) Cet ouvrage, conformément aux statuts de la Société, n'a été tiré
qu'à 50 exemplaires.
( XXXIV )
communication et de m'autoriser à le livrer & la publicité. Il
accéda de la manière la plus gracieuse à ma prière et, le 3 no-
vembre» je déposais le précieux volume sur le bureau de la
Commission royale d'histoire. L'impression par mes soins en
fut décidée séance tenante (i). Si elle a été si longtemps
retardée, la faute n'en doit être imputée ni à moi ni à la Com-
mission. Celle-ci de même que le Gouvernement belge ont
adressé à H. Ëstrup leurs remerciements pour le service qu'il
a rendu à notre histoire. Je suis heureux d'y joindre les miens
par un hommage public rendu à sa parfaite obligeance.
J*ai reproduit le texte du manuscrit — malheureusement
incomplet d'un ou de deux feuillets — dans toute son intégrité,
même avec ses fautes. On constatera qu'il présente aussi un
certain intérêt pour les philologues. Si je suis parvenu à
expliquer, dans les notes, certains passages difficiles au double
point de vue de la langue et de l'histoire, je le dois, je me.
plais à le déclarer ici, au concours bienveillant de mes amis
M. le doyen Schoolmeesters, M. le professeur L. Roersch et
M. le chevalier C. de Borman.
(i) Bulletins de la Commission royale <Phistoire, 4« série, t. XII,
p. 137.
MEMOIRE
DU
LÉGAT ONUFRIUS
SUR
LES AFFAIRES DE LIÈGE (IA68).
Ad Beatissimum Pont, Max. Paulum secundum Honofrii
Tricaricensis episcopi de rébus in sua legatione germanica
geslis e/ civitalis Leodiensis excidio comentarium (1).
Poilicitus sum aliquibus litteris meis ex Aquisgrani scriptis
âd Sanctitatem tuam, beatissime Pater, me seripturum coinen-
tariolum fidelein et verum quemadmodum excidium et mise-
ràbile incendium insignis olim civitatis Leodiensis, sancte
Romane ecclesie peculiarîs filie, successerit : tempesttvum est
ut debito bonori et justitie Sanctitatis tue et apostolice sedis»,
ac volunlati aliorum muUorum qui rem gestam nôsse deside-
rant, faciam satis et me absoivam {iromissionc mea, ut
ofluiibiis innotescat Sanctitatem tuam per suos ministros recte
et sanete, ut angelum Dei decet, in bac rc processisse, etsi
in vindiçtam nîmis alrocem per alîôs eneessum est vei medi-
cina modum excessit (Deus et ipsi videant!). Non quod in scrip-
tis meis aliquem calumpniari, judicare vel condemnare velim
(1) Le manuscrit ajoute primum, 11 n'est pas probable qu'il y ait eu un
second mémoire. En tout cas, comme nous ne possédons que celui-ci, j'ai
cru qu'il fallait faire disparaître ce mol du litre.
(2)
(cum id sacro tue Sanctitatis judicio reservctur], sed ut rcî
veritatem deducam in publicam notionem quœ a plerisque,
suos affectus privâtes sequentibus, ut sentio, variis nugis (t)
labefacta est et in auribus bominum inique et obscure, ne
dicam false, diffusa. Desideravi plurimum, insteti et pulsavi
frequentius apud aures illustrissimi principis Caroli, Burgun-
dionum, etc., ducis, qui tante civitatis ruine et incendii auclor
et patrator extitit (et ad quem, pro cjusdem civitatis et jurium
Romane ecclesie sainte, per Sanclitatcm tuain missus fui, et
qui, me )ura ecclesie secundum jussa tue Sanctitatis prose-
qucnte, una cum serenissimo L. (2), Francorum rege, ad dicte
civitatis excidium venit et eam, per me absque bello obla-
tam, subccndit, destruxit et depopulatus est), propter mul-
lorum vaniloquia garrientium, magnatum et plebeiorum,
opinantium se scirc que nesciunt, ut convocatis proceribus et
optimalibus suis, audirent me omnia bœc coram (5) verba pro-
forcnlem, cum plurima scirem que ipsis erant et adhuc sunt
ignota, et multi tune adessent qui pluribus in ea re gestis
intcrfuerant, maxime cum tune recenlior rerum gestarum
memoria et acutior spiritus in eis explicandis existeret. Incer^
tum autem habco cur id dissimulalum fuerit; immo, primo
per plures ex consiliariis, demum vero per ipsum illustrem
principem, ipsis presentibus, mihi dietum non oportere me
actendere (4) nec moveri inanibus vulgi verbîs et hominum
deditorum ad predam, qui non solum de hominibus et ipso
principe eorum, sed etiam de Deo maie loquî consuescunt,
cum ipsémet certus foret me omnes labores, curas et dili-
gentias exibuisse ad pacem et concordiam perficiendam, sed
(I) Nugœ parait avoir ici le sens de mensonges.
(3) Scilicet Ludovico, Louis Xf.
(3) Coram (adverbe), ouvertement.
(4) Sic. L'écrivain transforme en c le premier t dans les verbes oii cette
dernière lettre se trouve redoublée : mictere, ohmictere, etc.
(3)
ipâorum Leodicnsium pamcatiam (1) et inconstanh'am igno-
rasse, et nimis eorum promîssionibus prestilisse fldeni. Unum
scio quosdam, privatim et semotis arbitris, mihi dixisse non
posse fieri quin in sermone ci narratione mea miiltos uotarem
et culpas eorum detegerem; et banc suspicor fuisse causant
evitnndi vel refugiendi publicum colloquium. Subdcuissem
fortasse tune plura, ex bac causa ne aliquos iedi aot forte
perdttum iri contigisset ob sermones meos, quoniam apud
plerosque ipsorum id rectum vel iniquum putatur quod secun-
dum vel contra eorum fit vel dicilur voluntatem. Nunc vero
nihil oranino tacendum est vel obmictendum, et vestre Sancti-
tati et sacro reverendissimorum dominorum cardinalium
coUegio ea fide qua teneor recte veritas ènarranda, cum ex
inuDcto (2) mihi ordinis mei et legationis officio vera referre
lenrar et debeam, postposito amorc, timoré vel odio, et coram
il'o verba facturus sim qui ejus qui summa veritas est vices
gerit in terris. Loquar igitur vcritatem puro corde et rudi
sermone, obmisso elegantiori stilo cujus ignarus sum omnino;
ncc erit mendatium in ore meo, illeque Paraclitus qui a veri-
tiitc procedit mentem meam illuminet et inducat sicut ejus
promisit Filius in ipsam veritatem.
Sed antequam narrationis exordium sumam, delectat me
nimis apostoliçi sermonis reminisci, videlicet doctoris gentium
bcati apostoli Pauli, cum présente rege Agryppa inquit :
« Beatum me ex istimo, Agrippa rex, cum apud te loquturus sim
bodie qui optime nosti que apud nos sunt consuetudines et
questiones, propter quod obsecro ut me patienter audias (5) ».
Convertam ergo hune sermonem ad Sanclitatem tuam, beatis-
sîme Pater, qui optime nosti dissensionum barum causas et
maximam partem eorum que dicturus sum, que, licet apud
(1) Lisez p^rDicociam.
(i) Lisez injuncto, comme plus loin objicientes au lieu de ohicientes, etc.
(3) AcT. Apost., c XXVI, v. 2. (Vulgale\ La cilalion n*est pas textuelle.
Sanclitalem tiiam rcplicare sûpervacuum videafur, propter
cos tamen quibus rei fundamentum et initîum ignotum est,
summatim a principio aliqua breviter perstrîngere summe
videtur necessarîuni esse, et ad universos legcntes sermonem
dirîgere ut ex notariorum actis collcctum est dietim scriptis.
Narratio. Assumptiis est ad regimen Leodiensis ecclesie, per resigna-
tioneiu Joannis Heynsbergh tune vacantis, per felîcis recorda-
tionis Calistum iij*", pontificem maximum, reverendus pater et
illustris génère Lodovicus de Borbonio (i), etate tune juvenis,
licct morum nobilitate preditus; qui in sui episcopatus pri-
mordio, cum nimis, ut Leodienses aiserunt, imperiose et
prêter aliorura temporum et pontificum consuetudinem,
populis, civitati et oppidis patrie Leodiensis amici (2) et adhé-
rentes sibi preesse concupiscerent (5), exorta est grandis et
cruênta dissensio inter îpsum episcopura ex una, et seniorcs
civitatis et oppidoru m patrie Leodiensis, quos Jburgimagistros
vel consules appellant, ex altéra, super gladii potestale et ani-
madversione in facinorosos homines : quod merum et mix-
tum impcrium leges noroinant(4); eonsulibus seu magistratibus
municipalibus obstinate contendentibus non ad solum épis-
copum, sed etiam ad cos banc jurisditionem (5) seu impcrium
pertinere; obicientes etiam episcopo quod, cura dccem fere
(1) Jean de Heinsberg résigna révécbé le 22 novembre 1455, en faveur
de Louis de Bourl)on, qui était âgé de 18 ans. Calixte Itl ayant approuvé
ce choix le 9 mars U56, la bulle de confirmation arriva à Liège le 10 mai.
Le nouvel évêque fit son entrée dans sa cité épiscopale lé 13 juillet suivant.
(2) Usezamicos.
(3) Lisez concupiseereL
(4) GVst surtout dans les records des écbevins de Liège publiés à cette
époque que Tex pression merum et mirotum imper ium est employée. Ces
records ont été analysés par Henadx, Histoire du pays de Liège^ édit. de
1874, 1. 11, pp. 77 et suiv.
(5) Sic; et de même satis facto pour satisfaction etc.
(5)
annus (1) Leodiensi ecclesiœ prœfuisset, nondum sacris ordi^-
nibus foret insignitus. Quamobrem, cum muha hinc inde
scandala,pro8criptiones, încarceratîones, confiscationes et direp-
tiones bonorum, ac multorum cèdes et supplicia privatim et
publiée suborta essent, episcopus, ut suam jurisditionem et
imperium (ut asserunt) tuereturin omnia, civilatem etoppida
eidcm adherentia interdixit sacris et comunione prîvavit,
asserens boc sibi licere juxfa canonicas sanctioncs (2); et pro
seculari bracchio ac temporali presidio implorando, confugit
ad îllustrissimum principem Filippum, Burgundie, etc., duccm,
avunculum suum (5); qui episcopi (nepotis ex sorore) defen«
sione suscepta, aliquibus, levibus tamen, prasliis cum Leodien-
sibus initis et agris multis vicissim incensis antequam publico
bello decertaretur, placuit duci et epîscopo causam ipsam
controversiarum harum deducere ad apostolice sedis examen
et ad felicis memorie Pli II (4), pontificis maximi, cognitionera
et judicium remictere. Qui Pius pontifex, considerans quanta
inter principes et subditos exorte discordie discrimina afferant,
cupiensque votis illustris Philippi Burgundiœ ducis annuere
(qui personaliter iturus tune, cum grandi maritimo et terrestri
cxcrcitu,in favorem catbolice fidei expeditioncm preparabat
in Thurcos), ac ut civitas Leodiensis et patria, submotis dissi-
diis, optata pace frueretur ac preservaretur a noxiîs, reveren-
dum patrem dominum Petrum Ferrici, tune palatii apostolici
(1) Lisez annos.
(2) yinterdii fui lancé le 29 octobre 1461. 1/acle se trouve dans
De Ram, Documents relatifs aux troubles du pays de Liège sous les
princes- évéques Jean de Borne et Louis de Bourbon,, p. 484. Pie II con-
firma rinierdit le 1» mai 1463 {Ibidem, p. 503).
(3) Louis de Bourbon était fils de Charles, duc de Bourbon, et d'Agnès,
fille de Jean sans Peur, duc de Bourgogne.
(4) Calixte III était mort le 6 août 1458. Pie II (Eneas Sylvius Picco
lomini) avait été élu le 10 août suivant.
(«)
Gttusarum auditorem, dudc vero Tyrasonensem episcopum (i),
ad eas regiones traosmisii ot disseosionis causas intelligeret,
ioterdictum sacrorum relaxaret ad tempus, et qaoad posset
dissidîa tolleret, et partes ipsas dissidentes ad concordîam et
pads duleedinem revocaret ; alioquin, cause cognitionem juris
ordine susciperet et sumini pontificis judicio decidendani
referret. Qui, cum partes ipsas, primo per se solum, demum
una secum accito me Honofrio, Tricaricensi episcopo (tune ad
partes Germanie supra Renum per eundem Pium pontificem,
ob dissensiones que tune in Maguntina (2) eedesia vigebant,
misso, eo etiam existenle collega)^ ad pacem et concordiaro
pluries verbo et litteris invitatas et suasas redueere nequivis-
seiit (5), necessarium fuit ut idem Petrus causam ipsam equo
lîbramine et juris ordine tractandani suraeret, sedis apostolice
judicio referendani. Et quoniam Leodienses intérim, contra
eorum promissa (quibus etiam jurejurando, sub triginta milium
florenorum Renensium pénis, se obligaverant lite pendente
nibil înnovare), castrum vocatum Reyde (4) nedum invaserunt
ob capturara aiiquorum civium Leodiensium, sed equaruut
solo, iterum per eundem Petrum sacris interdictum est (5), et
prescriptam penam incidisse declarati (6), rcliquo principalis
(1) Tyraso, Tarazooa, ville d'Kspagoe. Le bref est daté du 12 janvier
1463. (Voy. De Ram. Op. cil., p. 512.) Pierre Ferriz, dit Ferrici, arriva à
Aix-la-Cbapelle le 31 mars. (Voy. Adrien de Veteribusco, dans VAmplis^
sima colleclio de Martène et Durand, t. IV, col. 1258.)
(2) Sic, pour Moguniina, et de même plus loin.
(3) Usez nequivisset.
(4) Rheidt, sur la Neers, aux environs de Gladbacb. La garnison du
cbâ'eau se rendit le 1 1 juijlet 1464. Voir, dans la Revue de numismatique
belge, 1875, pp. 87-92, un article de M. le baron Jules de Ghestret.
(5) Ferri se transporta à Trêves pour prononcer sa sentence, le 10 sep-
tembre 1464. Paul II, dans Tespoir que Ton pourrait arriver à un accom-
modement, suspendit ]*interdit pour quatre mois, par un bref du 6 mars
1465, adressé à Louis de Bourbon.
(6) Declarati se rapporte à Leodienses.
(7)
cause processu diiigenter inslructo, ad sedîs apostolice dcci-
sioaem remîsso.
loter hec, cum summus pontifex Pius vtta defunctus esset ^q^^ ^^ p^p^,
anlequani reverendus pater Petrus, tune auditor (i), Germa^
nia foret egressus^ ad sanctissimi patris domîni nostri Pauli
secundi, pontificis maximi, successoris ejus (2), sacrum judi-
cium reservata est hujus dissensionîs decisio; qui, ut pius
pater in cœteris rébus soiet, equitatem rigori justitie prefe-
rens, audita relatione ejusdcm Pétri tune Tyrasonensis electi,
Isatis ambarum partium cootendcntium apud scdem aposto>
licam constitutis, bis quatuor mensium spatio ad concordiam
ioeundam indicto, et ipsis ad partes remissis sub spiritualibus
et temporalibus pénis ne intérim aliquid innovarent : nedum
pax sequta, sed multa intérim paci adversa, diabolo instî-
gante, gesta sunt (5). Quamobrem, sanctissimi patris domini
nostri Pauli secundi, pontificis maximi, sententie promul-
gatio sequuta est in hune qui sequiCur modum et effeetum :
« Verum et plénum dominium, omnimodam jurisditionem scntentia in favo-
in spiritualibus et temporalibus, ac merum et mixtum impe- J!^*^ n^pauFim^'^
rium per eivitatem Leodiensem et oppida de Sancto-Trudone, <^>^^-
de Asselt, Loscastri, Beringen, Eyk, Stockhem, Brede, BHsia,
Tongris, Herk et alia loca totius comîtatus Lossensis et patrie
Leodiensis, institutiones villicorum, scabinorum ceterorumque
officiatorùm jurisditionis temporalis, ad episcopum et eccle-
siam Leodiensem spectasse et pertinuisse ac spectare et perti-
nere; quodque îpsa civitas et palria Leodiensis comitatusque
Lossensis prsedicti sunt sub dominio et jurlsditîone spirituali
(1) Audilor causanim Sedis aposioiicae.
(â) Pie II mourut à Âncôue dans la nuit du 15 au 16 aoùl 1464. Paul II
fat élu le 51 du même mois et consacré le F 6 septembre.
(3) Cette phrase est rendue obscure par un anacoluthe, le verbe dont
^ut est le sujet se trouvant compris dans nedum, etc. Il faut entendre : il
ne jH'ut obtenir la paix, etc.
(8)
et lemporali episcopi et ecclesie Leodicnsis, ac eisdem subiciuti-
tur; eaque omnia et Eingula prcefato episcopo suisqiic succes-
soribus et eidem eeclcsie Leodiensi adjudicanda fore et adjudjca-
vit(1);necnon niagislrisciviuin, rec[oribus,juratis, consiliariis,
commissariis quibuscunquc, ac toti comunitali civitatîs Leo-
djensis et burgiinagîslris, grabiais, recloribus, juratis et con-
Gulibus dictoruDi oppidorum et iocorum, adversariis (2), cornu-
niter et divisîm, tanquam talibus nuDum penitus jus in eisdem
dominiis, imperiis et instilutionibus competiisse seu compe-
tere; omniaque eonira banc jurisditionem et imperia per eos
gesla el impcdimenia prestita illiciia fuisse nec ficri lîcuisse,
ac revoeanda, irritanda et cassanda, et în stalum pristinum
re|M>nenda coiistituit. Offcasas, injurias, damna, «pensas et
intéresse juita estimationcm et modéra tionem per Sanetitaieni
suam decernendam reficiendas jussit; pena quinquaginta
milium florenorum Renensium, in favorem calholice fidei
adversus Turchos eonverlendorura muIctaviL; sacris interdixit
et comuninne fidelium privavit quoad amnta maie gesta revo-
eaverint, paruerint et satisfeccrint cum efTeclu. Super his vero
que pro parte comunitatis Leodicnsis et aiiorum Oppidorum
adversus episcopura in actis cause (3) deducunlur, cum ab bis
requisitus fuerii, justitiam se adminislralurum, auclore
Domino, pollicitus est (i). >
In Cum bec senlentie promulgalio Rome, X' Kalendas januarii.
{t) La grnience porte : el adjudieamus.
(2) Aiiver»ariit esi mis ici ttunp façon absolue : conlrairvs, opposés.
(3) Afta caussjes pièces du procès.
(l) Le ti-iie de celle sentence île Paul II, Uu 23 décembre 1465, a été
.-uii — r^ u — A es Oocufflwi/J, tic-, p. 5<6, el par moi dans
ride la principauté de Uègr, première série,
irriva irop lard pour apaiser les esprits; «d
iTiil éié déclaré «Jéchn par les ÉlaU, le
{eois s'éuient alliés ï la Fnoce le 17 juin
(9)
id est 25 decembris, anno Ixv* facta esset, et apud patriam Léo-
diensem et loea finilîma inter Filippum dueem et ejus filium
Carolum ac Leodienses, hoc medio tempore, multe agrorum
et villarum depopulationes, desolationes et incendia mutuo
seqnuta essent : exceisi et insignes viri Vîncenlius, cornes de
Meurs et de Sanobarde, ac Jacobus cornes de Huerne, domi-
iius d'Âthena (i), ne penitus patria desolaretur, componchde
pacis sumpsere negotium; et apud Phiiippum ducem in oppido
Bruxellensi cum diutius pertractassent^ tandem, Deo propilio,
in bas pacis condîtiones eis indicfas Leodienses consensere;
que, convenientibus apud Sanctum-Trudonem (2) episcopo
et dcputatis civitatis et patrie Leodiensis ac ipsius ducis Phi-
lippi et Garoli filii eonsih'ariis, una anle sententiam latam die,
id est xxij decembris, conclusa et sigillata extit (3) in hune
rnodum (4) :
« llli civitatis, oppidorum et patriarum Leodiensium et Los- Articuli concordie.
sensium, ad perveniendum ad finëra pacis cum metuendissimo
domino duce Burgundie et Brabancie, facient et adimplebunt
puncta, articulos et res que sequuntur (5) :
(1) Vincent comte de Meurs et de Saerwerden, et Jacques comte de
Horne, seigneur d'Alteoa. Ces deux personnages remplirent plus d'une
fois Toffice de négociateurs entre les Liégeois et les ducs de Bourgogne.
(Voy. mon Cartulaire de Dinant, L II, p. 162.)
(2) L'écrivain donne aussi la fbrme Sanctus-Trido. Saint-Trond, ville
de Pancien comté de Looz, au pays de Liège.
(3) Lisez extitit
(4) Le telle des articles est précédé de celte réflexion que je crois devoir
placer en note : t Earum pacis conventionum ténor ad verhum talis
sequitur, si quis clariu.s desideraverit nosoere. Quod si prolixitas earum
legeuti fastidium afferat, brèves summulas in margine scriptas cursim
perlegere poierit ».
(5) ici se présente la traduction, en latin, du traité connu sous le nom
de Paix de Saint^Troni^ et conclu, le 33 décembre 1465, entre le pays de
Liège (les villes de Huy et de Dînant exceptées) et le duc de Bourgogne.
Comme ce document se trouve imprimé dans la Collection de documents
»
M
»
»
( 10)
c l^ Pèlent veniam illi de cîvitate in magno numéro et
ceHo modo;
» ji? Similiter facicntilli de patrie;
» 5^ Similem emendam facient domino de Carloys, filio
ducîs;
> 4"* Quod fiet cappella certo modo et ubi placebit domino
duci, pro animis occisorum ;
» 5** Quod subditi ducîs qui consueverunt recurere (1) ad
Leodium pro sensu .... (2), dcinceps erunt exempti;
» 6** Quod Leodiensrs nunquam armabunt se vel ligas
facient sine scitu d. ducis, sub pénis, etc;
B 7"" Quod renunptiabunt ligis factîs cum aliis;
» 8"* Quod récipient d. ducem et successores suos duces
Brabantie ut gardianos et defensores rerum et persona-
rum, etc. ;
» 9"" Quod iili de civitate et patrie assurabunt d. ducem
de duobus milium florenorum Renensium annuis, ratione
gardianatus, et assistent sibi ;
» fO' Quod solvent d. duci, pro dam puis et interesse,
(rccenta et quatraginta milia florenorum Renensium;
> \i° Quod d. dux habebit liberum transitum per flumen
Mose;
» iâ"* Quod monete d. ducis habebunt cursum per palriam
Leodiensem;
^ iy Quod non poterunt Leodienses oppida clausa vel
fortellilia construere de novo;
inédits de M. Gachard, t. Il, p. 285, et dans le Recueil des ordonnances
de la principauté de Liège, 1'« série, p. 500, que j*ai moi-même publié
eu 1878, je crois pouYoir remettre Ici, me bornant à reproduire les som-
maires qui se trouvent en marge. — Cette paix, signée définitivement le
23 janvier 1466, ne fut proclamée à Liège que le 1" mars suivant.
(i) Lisez recuiTere,
(2) Un root {capitali?) a été emporté par le ciseau du relieur. Dans le
texte français il y a par chiefde sens. Cfr. le n» ââ de la p. 18.
(1* )
»14*^ Quod Leodienses obedieut d. cpîscopo Lcodicnsi et
> facieot sibi emendam honorabiiem ad arbilrium ducis «t de
» Charloys, el reddcnt sibi ablata, salvis juribus Ecclesie et
> franchisiis civitatis et patrie;
»15° Goncluditur pax, exceptis illis de Dynanto;
» iû"* Coinprebensi in pace revertentur ad bona sua in
» statu in quo illa invenient iininobilia;
> 17** Quod oinnia predicta debent ratificari per très Status
» civitatis et patrie. »
Similis quoquc satisfationis obb'gatio facta est illustri Carolo Satisfactio prestita
•.• j r. 1 /j\ • i^u-r • j -Cl- • .• dominodeChar-
comiti de Carloys(i), unico Philippi ducis nlio, sicut in sirpe- loys filio dueis.
riori tractatu fieri debere declaratum est; et ultra bœc, pro
interesse et damnis guerrarum sibi motarum, captione quoque
castrî sui de Fallaix (â) et incensione basse curie castri sui de
Montaigri (5) per Leodienses facta, ac injuriis et inhonestis
verbis contra personam suam prolatis, promiserunt civitas et
tota patria Leodiensis solvere eidem Carolo, ducis filio, summam
ccntum et nouaginta milium florenorum Renensinm, in opido
Lovaniensi, infra duos annos a die date superiorum lilterarum
incipiendos, certis terininis intra id biennium distinguendos;
quibus elapsis, si in solutione defecerint, singulis diebus ultra
terminum penc nomine decem nobilia solvcre pacti sunt, datis
obsidibus et fidejussortbus, numéro quindccini, cum equis et
servitoribus singulis, ac omnium rerum suarum obligatione.
(1) Le comte de Cbarolais.
(2) La terre de Falais, au pays de Liège, était une propriété particu-
lière du comte de Charolais. ]1 en avait hérité, en 1462, de Jean 11 de
Wesemael, seigneur de Westerloo, maréchal héréditaire de Brabant (voir
MiBiEUs, Op.dipLfU îy p. 458). Vers le mois de juillet 1405, les Liégeois
s^emparèrent du château de Falais; mais il fut restitué à la 6n delà même
année au fils de Philippe le Bon (Gfr. Bouille, OisL de Liège, t. II, p. 89,
et les Bullet. de la Commission royale dtUstoire, i^ sér., t. XllI, p. 74).
(5) Montaigle, château dont les ruines existent encore, et dont on peut
lire une description dans les Annales de la Soc. archéo!, de Namur, t. VI.
(12)
et submîssione in quoscunque judices ecclesiasticos vel secu-
lares, omniuraque legum et exceptionum presidîo plene et
expresse renuoctiantes.
Renovatur prelium Firmatis his pacis convenlionîbus, paululum a tomultibus
ex causa Dinan- , ,,. . . • • . *• r * » j* • .
tensium et aiiis bellicis quievcre animi, et satisfactum per Lcodienses brevi
infrascnptis. tempore pluribus hujus pacis conditîoDÎbus. Sed quoniam dux
contra insigne oppidum Dinantuni (i), non comprehensom in
tractatibus pacis ob certa maledicta (2) conyitia in personam
Caroli, fiiii sui, turpiter jactata, moveret exercitum : veriti Lco-
dienses magni et pulcri oppidi ac sotiorum (5) excidium, cum
putassent ducem potins ad injuriarum emendam quam opidi
desolalionein intentum, nec ipsum, interpositis mediis, potuis-
sent avertere : iterum pro sotiorum defensione arma sumpsere,
et acrius ac magis cruentum revixit bellum; ex quo, raultis
vicissim datis et acceptis cladibus, tandem Dinantum oppidum
vî expugnatum est, bonis spoliatum, funditus eversum et solo
coequatum, templis omnibus et domibus penitiis dirutis, et
omnibus fere incolis interfectis qui in potestatem hostium
devenere^ sine sexus aut etatis discrelione (4).
Reintegratur pax ^^q mm grandi clade accepta, Léodiensium animi ad pre-
prima sud certis " "^
conditionibus. lium irrilati, aciebus hinc inde contra ducis exercitum bellico
ordine compositis, cum jam classica signa (5) ad certamen ex-
pectarentur, iterum Leodienscs, comunibus amicis medianti-
bus, ad primas pacis condiliones rediere, ac pro ea obser-
vanda datis obsidibus decenti (6) numéro, et remissa ad Philip-
pum ducem et Carolum ejus filium omnium controversîanun
(1) DUmtmtmny Dioant, ville de l'ancien pays de Liège, dans TËntre-
S»Rbre-et>Meuse.
(â) Suppléez et
(3) Sic. L'auteur écrit de même juditium, cammertium , speties, etc.
(4) La ville de Dînant s*élait rendue le â5 août 1466. Le comte de
Cbatolais y entra le lendemain avec son armée.
(o) Classica liigna, le signal donné par les trompettes.
(6) Lisez ducentis?
(13)
iDter episcopum et eos decisione, ac restilutîone ablatorum
episcopo durante guerra, et honorabili injuriariim et offen-
sionum eraenda ad ducis arbilrium, civîli tamen et pecuniaria,
non tangendo personas, salvis etiam juribus, prîvilegiis, fran-
chisiis et libertatibus civitatis et oppidorum patrie Leodiensis
que justa fuerint; hoc etiam adjecto quod apostolicum inter-
dicluni relaxetur(i) et aliqui cives, xvj vel viginti numéro, qui
post ultimum bellum de civitatc ad episcopum confugerant et
quorum consilio cuncta se fecisse Leodienses asserebant, nullo
modo in civitatem redirent, tanquam omnium malorum auc-
tores extitissent. Has conditiones cum episcopus omnino recu>
saret, nec interdictum rclaxari permicterct aut quovis modo
civitatem ingredi sine illis xx civibus velïet, Leodiensibus e
contra renitentibus ac dispositis potius extrema pati quam
illorum civium permictere reditum : majores ob hoc difficul-
tatcs exorte sunt. Suadebant Philippus dux et Garolus filius
episcopo ut publicum bonum prefcrret privato, et ne propter
aliquos particulares cives pacem cum omnibus et patria tota
Leodiensi perficere differret, ac interdictum tolli permicteret,
maxime cum Leodienses offerrent omnia ad ducis arbitrium
imperata facturos, bis duabus rébus gestis. Quœ cum episco-
pus obstinatius contra ducis sententiam recusaret, et ob hoc
muiti Leodiensium amici, quos vocant van der groener tenten,
de viridi tentorio vel tinctura (2), ad numerum quatuor milium,
in eorum auxilium in patria convenissent,agros finitimos popu-
lantes et omnia extrema temptaturi : visum est Philippo duci et
(i ) Lisez reiaœarelur.
(2) « Multi ex primoribus civibus qui se socios Virdurœ nuncupabant,
quod nos vernaculo sermone expouimus van der groenre tenten » , dit
Herbenus, daus De Ram, Documents, etc., p. 558. Sur ces t compagnons
des vertes tentes », aussi appelés couleuvriniers, voy. Chapeaville, GesUi
pont. Leod., t. III, p. 157, et cfr. Gachard, Collection de documents iné-
dits concernant C histoire de la Belgique, 1. 11, p. 435, note.
Mietit dax legatos Carulo (i ) filio, pcr suos legatos Guliclmum, episcppum Torna-
confimatîone pah censem, et Jacobum de Hostende, provjncie Flandrie Heremi-
nt^'lcgatum^S ^®**"™ Sancti-Augustini provincialem ministrum (2), et quos-
lat papa propter dam alios, hcc orania ad apostolice sedis et summi pontificis
obstinationem a- . , i .
nimi episcopi, Pauli s&cundi dediicere notionem, ac sue Sanetitnti supplicare
Ut prescrîptain pacis inite formulam auctoritate apostoHca robo-
raret, legatumque ad partes ipsas de latere suo celeriter micte-
ret, sue Sanctitati domesticum et familiarem ac partibus ipsis
gratum, qui paeem inter episcopum et suos subditos civitatis
et patrie Leodiensis apostolica auctoritate tractaret, episcopum
a sua duritie et animi obstina tione compesceret, ac ad ea per*
ficienda induceret que circa interdicli relaxatîonem et civibus
illis pro tune in civitatem non reducendis Phiiippus dux et
Garolus filius pro comuni bono et pace suadebant; oiferenles
se duces ipsi, pater et filius, eidem legato mictendo eflScaciter
adherere, ac tam in tractandis et componendis quam exequen-
dis rébus ipsis, omnem assistentiam et auxiliuni prœstituros.
Cum Jacobus de Ostende provineialis solus primo cum bis
mandatis ab ipsis principibus, pâtre et filio, dimissus ad sum-
mum pontificem Paulum Romam jam dcvenisset, paucîs post
Fiiippus dux mori- lapsis diebus Phiiippus dux, xnu die mensis junii anni LXVIJ,
vita defunctus esl(5). Post cujus mortem, illico Gulielmus Tor-
naccnsis episcopus per Carolum, filium, suecessorcm ducem (4),
ad summum pontificem missus est post Jacobum provincialem,
pro rébus eidem cpnmissis celeriter exequcndis. Qua de re,
cum pericuium grande et gravitas ipsa negotii summam celé*
(1) Sic.
(S) Guillauuie Pilastre, évéque de Tournai de 1460 à 1473. Quant à
Jacques d'Ostende ou de Hostende, son vrai nom était Jacques Roudolf
(ou Raudolf). Il était conseiller de Ptiilippe le Bon. Le P. A. Keeliioff donne
sur lui quelques renseignements dans son Histoire de l*ancien couvent
des ermites de Saint-Augustin, BvugeSy 1869, p. 195.
(3) Le duc Philippe mourut à Bruges le 15 juin.
(4) Lisez (/MCI»?
tur.
( 18 )
ritatem exposcerent, placuit pontiflci maximo Paulo ipsius
ducis petitiones, potissîme circa confirma lionem pncis inite in
Sancto-Tridone, déferre ad consilium sacri scnatus reveren-
dissimorura sancte Romane ecclesiœ cardinalium; qui cum
minime confirmandam sed potius infirmandam judicassent,
presertim in punctis et articulis dominium, proprietatem, ju-
risdilionem et aucloritatem Leodiensis ecclesie concernenlibus,
maxime cum nec episcopus aut capilulum (1), clerus aut popu- Récusât papa con-
,. il ' , I • ' t'M firmationem pa-
las ipsam connrmari pelèrent : ne ducem ipsum aut inclilaoi eis, etc.» infra-
Burgundie domum ex ipsa revocatione lacesseret aut offen- legàîummicte*^^^^^
deret, slatuit potius pontifex ipse maximus consultationi (2)
judicio legatum ex latere suo ad partes ipsas et ducem, juxta
ejus petitionem, transmictere, qui pacem inter episcopum et
suos subditos compôneret, interdiclum relaxaret, clericos et
laïcos ab ecclesiasticis censuris absolveret, privatos reslitueret
ad honores, dignitates et bona, aiteram partium concordic
repugnantem censuris et bracchio seeulari compelleret, ducem
ipsum exortaretur et moncret ut ab Ecclesie se contincret
injuria vei offensa, et solum bis que sua essent contentus esset,
et alla faceret que sacris continentur legato (raditis rescriptis.
Injunxit hoc legationis onus pontifex maximus Paulus II Nomenlegatîdepif
Honofrio de Sancta-Gruce, Tricaricensi episcopo, urbe Roma
oriundo, qui (ut supra memoratum est (5)) alias, unacum Petro
Ferrici, tune pàlatii auditore nunc vero Tyrasonense epyscopo,
tempore Pli pontificis maximi in Germania degentes, huic dis-
cordie componende manum apposuerant (4). Hic, cum ad hanc
legationem designatus esset, ipsa die beati Augustini penul-
lima mensis augusti (5), et confestim se ad iter aecingerct,
(1) Le chapitre de la cathédrale de S*-Lambert, à Liège,
(â) Lisez consuitationis?
(3) Voir ci-dessus, page 6.
(4) Lisez degente,., apposuerat,
(5) La fête de saiot Augustin tombe le 98 août.
ll#.ll. ONUPRIUS.
( '« )
iVenofatnr belium suborta est altéra conmotio grandis ub banc causam, que legatl
ex causa inscrinta. i^ j*a • «• • .•/* •
recessum ad teinpus sQspcndit,ju$tis ex causis pontinci maximo
nutis et sibi. Leodienses enim et eorum sotii, conspicientcs
episcopum obstinalo animo prêter ducis judicîum noile in
cjvitalcm suam regredi, pacem eu m eis habiturum, ac existi-
mantes, ut publiée predicabant,adbec pravorum et inimicorum
ipsoruin consilio inductum episcopum (1), castrum de Hoyo
vi expugnare statuerunt, ut episcopum (qui lune ibi residebat)
in civilatem reducerent, et de ipsorum hostibussumerent ultio-
nem. Quo vi expugnato et in deditionem recepto (2), cum épis-
copus cum suis domesticis noclu ad duceni confugisset, dux,
cohacto grandi exercitu ad Leodiensium impetus compriment
dos, opidum insigne Sanctî-Trudonis, sotium Leodiensium et
suo dominio Brabantie finitimum, obsidere statuit. Quod cum
diebus duodecim, usque ad xxvu diem mensis octobris, obse-
disset et machinis expugnaret, Leodienses, grandi etiam
exercitu comparato. in sociorum auxilium concurrerunt, et
inito cum Burgundis prelio in vico de Bruischem (5), Sancto-
Tridoni proximum circiter mille passibus, ingens clades et
bominum strages sequia est (4). Profligatis enim Leodiensi-
^ bus, ultra tria Leodiensium et sotiorum milia cesa et in cam-
Gonflicius leodien- pis diu proslrata jacuerunt. Hac insigni cladis accepta, Leo-
deliitio^^opivfd^ diciisium socii comitatus Lossensis, Tongrenses et Sancti-
'I rudoties (5), et alia deeem que supra nominavimus sotiorum
upida (6), veriti ne dux offensus, potens et victor, cuncla ferre
(1) Supprimez episcopum.
{^) Huy fut prise dans la nuit du 16 au 17 septembre 1467. Depuis 1458,
Louis de Bourboo avait établi sa résideuce en cette ville, la seule qui lui
fût restée fidèle.
(3) Brusthem, près de Saint-Trond.
(4) La défaite des Liégeois à Brusthem eut lieu le 28 octobre. (Voj.
Gachard, Collection de documents inédits, etc., t. II, p. 186.)
(5) Sic, pour Trudonenses,
(6) Voir ci-dessus, page 7.
rum.
(17)
et igné vastoret, ut vulgo ferebatur, sub'certis modis et condi-
Cionibus infra describendis ad voluntateïn ducis et arbitrium
se dedidcrunt.
Receptis in deditionem opidis, dux cum toto exercitu ad
civitatem expugnandani, diripiendam et penitus delendam
«onversus, in monasterio SancU-Laurentii (i) mûris civitatis
proximo castrametabatur. Cujus forii potentie se non posse
resistere cum Leodienscs conspîcerent, supplices se ipsos et Daditio leodien-
eivitatem ad ducis arbilrium submiserunt, hoc salvo ut ne
civitas exponerelur in predam aut iraderetur incendio; et
Iraditis duci civitatis clavibus, ipsum cura toto cxcercitu in
civitatem receperunt (2) ; quos dux ea lege in deditionem sus-
eepit, parsurus direptioni et incendio civitatis si ea perticérent
que infra sequuntur, ad longum prius et sumatim demum
margine inscripta :
Carolus, Dei gratia, etc. (5). Lex data per du-
ce i^ Âbolentur et annichilantur omnia olfîtia civitatis in per- victis.
» petuum;
» 2"" Omnia privilégia Lcodiensium conliscantur;
» 5** Ordinatio et potestas scabinorum;
» 4' Judicabunt scabini secundum leges et non secundum
» consuetudines;
(1) Ancienne abbaye, servant aujourd*bui de caserne.
(3) Le duc, à la télé de son armée, et accompagné de Louis de Bourbon,
entra dans la cité le mardi 17 novembre. (Voy., dans Gachard, Collée-
lion, etc., 1. 1, pp. 154-182, les lettres de Charles le Téméraire au magis-
irai d*Ypres louchant sa campagne contre les Liégeois, en 1467.)
(3) De même que plus haut, Onufrius donne ici le texte (incomplet), tru-
duiten latin, et signé J. Gros, de la sentence prononcée contre le pays de
Liège par le duc Charles de Bourgogne,ie 18 novembre 1467. Cedocument
ayant également été publié par M. Gachard, dans sa Collection de docu-
ments inédits, 1. 11, p. 437, et par moi dans le Recueil des ordonnancent
de la principauté de Liège, V* série, p. 615, je me borne à transcrire de
nouveau les soinniaires des articles.
-i-r
(48)
» 5'' Jurabunt scabani in manibus ducis vel suorum depu-^
» tatorum, in Lovanio, modoinscripto;
» G"" Scabini non judicabunl ullra Mosam nec in patriis
» ducis, scd solum iutra civitatem, etc. ;
» 7<> Transfertur curia spiritualis de Lcodioadtria oppida ,
y> subjecta duci;
» 8® Consucludines burgesie sunt aboHtœ;
» 9° Trigînta duo ministcria sunt abolita;
)) iO** Om nés confederationes leodienses sint omnino casse;
» 11'' Deponitur perro sive columpna de foro civitatis, et
» tradilur duci;
)) i^** Aboletur offîtium firmariorum (1);
» iS*" Abolenlur consuetudines contra libertatem et emu^
» nitateni (:2)Ëcc]esie;
» 14* Inhibentur episcopô et civibus impositiones super
» flumen Mose ;
» 15"" Gonfiscantur orania bona exuluni, parlini duci et
» partini episcopô;
» 16*" Banniti in dominio ducis erunteliam banniti in patria
)) Leodiensi, et e contra;
» W Abolcntur prave consuetudines in favorem crimino^
» sorum;
» 18® Gonfiscantur episcopô omnia feuda contrariorum ef
» inimicorum sibi;
» 19° Restitucntur omnia capta in Huyo;
» 20*" Rcstitucntur omnia darapna episcopô, ad arbitrinm
» ducis;
y) 2P Gonfirmatur sententia pape;
» 22* Declaratio de resorto et capitali sensu (3) ;
(1) En français les fermeteurs, c*esl-à-dire les percepteurs de Timpôt
dit de la fêrmefé, perça sur le roulage et appliqué à Tentretien des chaus'
sees et des ponts de la cité.
(2) L*immunité.
(3) Le ressort et le chef de sens, c*e8t-à-dire rappel.
(19)
» 25" Hedificabitur cappella in memoriain occisorum;
» 24^ Non poterunt Leodienses fabricare arma sine licentia
A ducis;
» 25^ Renuntiant Leodienses colligationibusjàm factiscum
» aliis;
» 26' Recognoscunt dueem et successores in gardianos et
» advocatos;
» 27"* Advocatie particulares cessent;
» 28' Solvent Leodienses duo milia annuatim duci pro
» advocatia;
» 29' Liber transitas erit duci pcr flumen Mose, cum armis
» et sine;
» 50' Moneta ducis curret per patriam Leodienseh sicut
» in suis;
» 51' Solvent pro pena et danipnis Leodienses soli centum-
» viginti railla leonum, qui faciunt Renenses clxxx*";
» 52' Mûri et porte civitatis diruentur ad planitiem;
» 55° Non poterunt hedificari castra nec fortellitia sine con-
» sensu ducis;
» 54' De modo ofiîcialium et justitie in patria Leodicnsi;
» 55' De appellatione seu resorto, etc.;
» 56' Non contribuent alie ville cum Leodiensibus;
» 57' Non poterunt Leodienses déferre arma nec reparare
^> muros;
» 58' Non poterit rehedificari villa Sancti- Pétri prope Tra-
» jcctum sine consensu ducis, que tamen est episcopi Leo-
y> diensis;
» 59' Trajectenses non citabuntur Leodii in curia spiri-
» tuali;
» 40' Trajectenses erunt exempti a tbcloneis civitatis Léo-
n) diensis;
» 41' Mandata Leodiensium facta contra Trajeetenses sunt
» cassa;
» 42' Non contribuent Trajectenses cnm Leodiensibus in
» collectis;
I
(20 )
» 45* Capîtu1timTrajectenscmanebitUberration(\vilIaniin
y^ suarum in pairia Leodiensî coniisleotium ;
» 44* Dux rccipiet reditus thelonei pontis Amarîçordis;
» 45* Dux eliget xii personas de cîvitate Leodiensi^cuin cor*
» poribus et bonis;
» 46* Ânnullantur sententie late per Leodien$e& cqntra fau-
» tores episcopi ;
y> 47* Confirmanturomnesarticulifacti alias aput Sanctum^
» Trudonem;
» 48* Conclusio. »
CeitiDuatio nan- Hac lege per victorem principem viclis, ut fieri solet, indicta^
et per Leodicnses, ut necessarii m erat suscepta (i), conlende-
bant episcopus et capitulum ut summi Pontificis et t^postolice
sedis auctoritas servaretur in bis articulis qui jurisdictionem et
dominium Leodiensis ecclessie concernebant, proul in alio pre^
scripto pacis traetatu aput Sa nctuiD -Trudonem edilo contine-
tur (2). Sed cum dux ipse nullam cxceptionem admictcret, sed
simpliciter acceptari postularct, conscnsere pierique ex cano-
nicis cum episcopo, propter grande instans periculum con^
tradicere no5 ausi, sed pr^esfatione seorsum coram notario
faeta se metu ad cônsentiendum inductos, et omnia que ad
Protesutio episco- Ecclesie dominium et jurisditionem pertinerent ad summi
pi e cen. pontificis et apostolice sedis juditium remictere, prout bec et
multa alia verbo et litteris legato secrète retulerunt, in primo
ipsius adventu, episcopus, prelati et nobiles tolius patrie.
Prêter eas prescripte pacis conditiones, indicta sunt singuljs
aliis sotiorum Leodiensium ôppidis, muicte nomine, aliis dena,
aliis vicena, plerisque tricena aureorum milia, infra trimestre
tempus manuaiiter duci vel suis numeranda; et pro vetcribu»
patri et sibi debitis pecuniarum summis, videlicet quingentis
(1) Les Liégeois acceptèrent les conditions de cette paix le 26 no-
vembre.
. (3) VoIrcî-de^sliSi pages 9-H. >r^ ilpu/ pour fitpud.
( «n
et trigiiita florenorum milibus, impositum est noviim et înâue-
tam in tota patria vectigal super omnibus et usui etcomertio
humano neeessariis, cujus annui summa est centuin milium flo-
renorum Renensiùm; a quo née juri (I) ecclesiaslici nec etiam
seculares qui partes episcopi sequuti fuerant, immunes exis-
tunt. Ëxigenda sunt hec vectigalia ab exacloribus ducis quoad
de intégra debilorum summa sit factnm salis, absque sortis
diminutione, sub certis formis inter eos conventis. Ftdejus-
fiores quoque requisiti accesserc pro laîcis omnia eeclesidrnm
capitula, monasteria et coliegia civilaiis et patrie Leodiensis,
obligantes orania ipsarum ecclesiaruni bona, data facultate Fidejussio cierico-
yendendi ipsa si statutis temporibus in solulione defecerint; ^^^
quorum maxima pars jam vendita furrat ante logati advenlum,
ad summam florenorum qualraginta milium, cum potestatc ,
redimendi quando id ecclesiis libuerit et fuerit commodum.
Mûri insuper civitatis etaliorum decem opidorum insignium Demolitio muro-
penitus ab ipsis fundamentis, ut jussum erat, demoiiti sunt.
Dux igitur, ipse jam victor, sublatis et concisis vel exustis
Onanibus civitatis et opidorum privilegiis, et translalo tribu- Exequutio tracta-
nali curie spiritualis ad tria illa loca ditionis sue in tractatu men.
concordie nominato (2), acsublaia columna cum quatuor eneis
statuts super ea impositis ex foro Leodiensi, quam vulgares
perronem vocabant et ea Brugis delata (5). duodecim quoque
civium Leodien^ium corporibus juxta unum ex concordie arti-
culis ad ducis voluntatem eicctis, et ex bis novem securi per-
eussis : cum omni suo exercitu abicns, Brugîs reversus est,
ductis secum e civitate et opidis patrie obsidibus non mediocri
numéro; dimisitque in patria Leodiensi legatum sive vices suas
(1) Idsezviri.
(2) A savoir : Maeslricbt, Louvain et Namur.
(3) M. Henaox a écrit une notice sur le perron liégeois. Une gravure
représentant celte colonne se trouve dans le Recueil des bourgmestres
de lÀège, p. 187.
( 22 )
gercntem et hujiis tractatus conservatorem et exequutoren},
insignern mililem Guidoiicm de Humbercourt, nationc Pixî-
cardum, unum ex camcrariis et consiliariis suis.(l), ac alium
ex suis coasiliariis Burgundum, laïcuni et conjugatum, incon-
siiio episcopi presidentem, sine cujus nutu et assensu nil age-
batur (2). Post ducîs recessum, bi qui cjus noniine in patria
Leodicnsi presidebant ac tribu lorum et veciigalium exactores»
inullipliciter et sève in miseros, clerum et populum, crassa-
bantur(5), uti in primo legati advenlu diversis rumoribus et
multorum querelis et auxilii precibus ad eum delata sunt;
nam qui vectigalia procurabant, in diversis locis exaelissime
eompeilebant, nulio habito personnrum delectu, clerieus an
laïcus, amicus anlea vel hoslis fueril;ac pro stipendias propriis
aureos centenos diebus singulisabsorbebant; pro summa vero
(recentorum et sexaginla miliura vol circitcr florenoruin que
infra duos menses in promptu exsolvenda erant juxla pre-
scriptam coneordie formam, tanla exercebatur exactio ut non
carceribus, non suppcllectiiium aut animaliuni et quorum-
cunque mobilium dislractionibus parceretur,campanas quoque
ecclesiarum que in opidis et viilis erant, quoniam ad arma
contra ducis exercitum populos suo sonitu convocaverant,
asserenles ea (4) ducibus exercilus confîscatas, deponebant ex
ecclesiis, et rursus ab incolis redimi eas eu m effeclu procura-
bant. Et quoniam, ex conventione, mûri civitatis et opidoruni
nedum dcmo]iri,sed fossata replcrietcomplanari debebant pro-
priis incolarum manibus aut sumplibus, infra brève tempus,
(1) Gui de Brimeu, seigneur de Humhercourt, lieutenaulgénérâl du
duc de Bourgogne dans le pays de Liège.
(3) Ce président du conseil de Tévêque était déjà, sans doute, Jean
Poslel, cité eu celle même qualité dans une charte de la cathédrale du
20 mars 1469. (Inventaire du chartrier de Saint* Lambert, n» 1053.)
(3) SiCt ^UT grassabantur.
(4; Lisez eas.
( 23 )
eis fere irapossibile proptcr muroriim in multisopidis vetustam
foriitudincm : si, vel parvo tenopore, terminum in demolitione
transegissenl vel terminum sibi prorogariposUilasscn(,ex mora
preterila magnis peetiniarum summis mulctabantur et ulte-
riorem dilationem aiiis peouniarum summis retlimcre necessa-
rium erat. Jurisdictio insuper temporalis ad episçopum et ccele-
sias alias perlinens, eo contradicente, invito et contempto, per
présidentes in patrîa ducis nomine penitus usurpa la concul-
«abatur; et indies gravamina gravaminibus aecedebant. Qua
de re undique miserorum ad ceium clamor et gemitus, fuga et
per orbem dispersio, ob ingénies c»lamitates in patria consis-
tere non valcntium, episcopi, ecclesiarum et elcricorum meror
jugiter excrescebant.
His igitur frequentibus rumoribus et quereiis excîtus et pie Recessus iegati ab
moUis, j)onlifex mnximus Paulus II legatura ab Urbe celeriter „,3 ^mandatonîm
discedere jussit, episcopi et ecclesiarum caiamitatibus polis- ®J"*'
sime subvcnturum, mandans ci ut super etiam relatum est(1):
paccm inlcr episçopum et snbditos suos componere, interdic-
tum ecclesiaslicum proul sibi vidcbilur relaxarc, clericos et
laicos ab ocelesiasticis censuris et omnibus delictis absolvere,
privalos vero ad honores, dignilates et bona resliluerc,9]teram
parliam concordic repugnantem censuris el seculari brachio,
si opus fuerit, compellere, et alia facere que sacris apostolicis
rescripliscontinenlur,inferius ad verbum insertis, si quis aper-
tius quesivcrit nosse :
(c Paulus episcopus, servus servorum Dei, vcnerabili fratri Bulla seu faeultas
» Honofrio, episcopoTricaricensirefercndarioelcum polestate
» legali de latere in Coloniensi, Treverensi, Leodiensi, Torna-
» censi et Trajcctensi civilatibus et diocesibus, ac etiam aliis
» quibuseunque locis ad que, occasionc tractande et compo-
» nende pacis, te declinare contingent (2), nuntio et oralori
(1 ) Voyez ci-dessus page 1 4.
(9) Lisez M declinare contigeriL
( 24 )
» Dostro, salutem et apostolicam benedtGtionem. Cum nihil sit
» quod pro comuni Cbristi fideiium salate menteni tiostram
» magis exeitet et ex deskierio cordis nos tam sollicites reddat
» quam'ut pro viribus ad ea intendamus per que disstdentes
» inter se eeclesiarum prelati, principes et populî christiani
» possint in débita componi amicitia et a dissensionibas âd
» pacis diilcedinem revocarii cogimur, more pii patris, èx
.)> benignitate apostolice sedi$, hoc maxime necessario tempore
» quo ad comunem fidei orthodoxe causam scdiilo sumus in-
» tenti, nonunquam ea ooncedere atque fieri raandare que jus-
» tiitie ordo interdicit, ut quos conscientia propria ab ofFensis
» non retrahit, saltem ipsa Dei clementia ad cor suum redire
)) compellat. Intuentes itaque, non sine dolore, paternis oculis
» nostris, jandiu (i ) sic vexatas nonnuilas ex supradictis eccle-
» siis et patriis, et maxime Leodiensem, inter alias cathédrales
» ecclesias non posteriorefn sed insignem, eisque condolentés
» plurimum, et ab intestinis beliisquibus retroactis (emporibus
» misera bili ter attenuale sunt et devastate, quamprimum>
» etiam cum aliquaji jactura nostra et sedis predicte, pacem
» sibi dari aliquando affectantes : fraternitatem tuam, longé
>> expcricntia, integritate vitœ, moribus et singuiari doctrina
» ac in rébus agendis summo studio nobis comprobatam, ad
)) Coloniensem, Trevirensem, Leodiensem, Tornacensem ac
» Trajcctenscm civitates et diocèses, et quevis alia loca ad que^
y) occasione iractandc et componcnde pacis, accesscris, et que
» etiam ad eam ineundam quicquam adjumenli et favoris
» con ferre poterunt, cum potestate plena Icgati de latere,
y) numptium et oratorem nosti^um et angelum pacis destinare
». deçrcvimus, firma spe tenentes ac plene in Domino confi-
)) dentés, gratia ejusdem tibi assistenle propitia, missionem
» hanc de lie, frater episcope, decretam, et ipsis ecclesiis atque
» aliis principibus, proceribus, nobilibus, comunitatibus, uni*
)) versitatibus ceterisque singularibus et privatis personis, et
(i) Sic, pour/aifMftii.
(.25)
» presertiin dissidcntibus, contendentibus quibusiibet, ad
» pacem et quietem plurimum coUaturam. Atque, ut ea in
re conficienda facîlîus prosperari valeas, supremi pastoris
oificium liberalitcr exibemus, concedendo tibi, harutn série
litterarum, ex certa nostra scienlia, plenam et liberam
potestatem ac facultatem consentiendi, auctoritate nostra, in
conventiones, capitula queciinque inter quoscunquc dissi-
dentes, in civitatibus, diocesibus et locis supradictis, et pre-
serlim inter venerabiiein fratrem nostruni Ludovicum de
Borbonio, episcopum Leodienscni, ex una, ac dilectos filios
burginiagistros necnon juratos, consules, oITiciatos, cives,
singularesqiie personas civilalis Ltodiensis, opidorum,
palriarum et dominiorum predictorum, partibus ex altéra,
ralione certarum differentiaruni, tam raliune jurisditionis
aliarumque rerum, ac etiam sententiarum latarura et per
nos confirmatarum, quomodoHbet concepta seu concipicnda,
inita et inienda (i), (quorum omnium el singuloruni tcnores,
ac si de verbo ad verbuni inscrcrentur presentibus, haberi
vohimus pro expressis), seu eliam illa, eadcm auctoritate,
curï) moderationibus et b'mi(ntionibu»de quibus libi videbi-
tur, acceptaudi,roborandi, confirmandi de novoque fucicndi,
coHiponendi et confirmandi, necnon omncs et singulos
defcctus, si qui forsan intcrvenerinl in eisdem, sùpplendi,
ipsisque burgimagistris, juratis, consuIibus,offîciatis, civibus
aliisque singularibus personis prediclis, et maxime dccanis
et capituiis secundariarum ecclesiarum dicte civitalis Leo-
diensis, humiliterpetenlibus, omncm indignationem nostrani
et etiam rancorem in eos proptcr rebellionem et inobedien-
tiam ipsorum per nos quomodocunque conceplam, dicta
auctoritate deponcndi et remictendi; tollendi preterea, si
expediens fuerit et tibi i(a videbilur, atque relaxandi simpli-
citer interdictum ac omnes et singulos processus ac sentcn-
tias, censuras et penas quomodocunque et qualitcrcunque ac
■ ■ -....-■ . -
(1 ) Lisez tmunda.
( 26 )
y) sub quibusvis verborum formis, etiaiu in die Cène Domini,
)) a nobis vel sede predicta aut legatis vel numptiis ejusdem
•>^ contra prediclos eorumque subditos, faiitorcs, complices,
x> adhérentes, sequaces ac eis participantes seu auxîlium, con-
» silium vel favorem prcstantes, in génère vel in spetie
)) quornodobilet, ex quibuscunque causis, urgentibus et ncees-
» sariis, emana|as et habitas ac latas et promulgalas, etiamsi
» de eis habenda esset mentio specialis, specifica et individua-
)) lis; burgimagistros, consules, juratos, cives et alios predictos,
y) necnon omnes et singulas alias ecclesiasticas, seculares et
y> qnorumvis ordinum regulares atque laïcales personas cujus-
)) cunque dignilatis, status, gradus, nobilitatis vel preeminentie
» fuerint, que corundempredictorum adhérentes, fautores vel
» partes fuerint vel adhuc sint, vel interdiclum hujusmodi
» noslrum violaverint, etiamsi earum vel alîcujus ipsorum
» absolulio ex qu&vis causa nobis lantum vel successoribus
» nostris specialiter esset reservata, a processibus prediclis
« necnon singnlis excomunicationis, anathemntis et maledi-
)) ctionis eterne, pri vationis quoque et aliis quibusvis sententiis,
» censuris, juramentis et pénis, si quibus ipsi quavis occasione
» vel causa, et presertim predieti ac sui in bac parte fidejus-
» sores, ratione inobedienlie et rebellionis vel cujuscunque
)) alterius contumacic, inlaqueati vel innodati sunt; necnon ab
» omnibus et s'ngulis aliis excessibtis, criroinibus, transgres-
» sionibus, perjuriis, juramentis et peccatis, ctiam quantum-
)) cunque enormibus ac talibus que de jure exprimi et speei-
)) ficari nobis deberent, de quibus tamen corde contriti etore
)> eonfes^i fuerint, dummodo id humiliter petierint in forma
» Ecclesie prout unicuique opus erit, ac etiam qui propter
» melum corporis et bonorum interdictum minime servarunt,
)> nullam maculam irregularitatis incnrrissc, prout secundum
)) Deumetjustitiam tibividebitur (super quotuamconscientiam
» oneramus), declarandi; necnon predicto (1) ab obligatione
(1) Lisez prediclos.
(27)
quacunque, eadem auctoritale absolvendi, predictos quoque
rehabiiitandi, Ipsos denique ac alios premissos elqucmlibet
ipsorùiu ad honores^ dignitates, oiBeia, bénéficia, privilégia,
dispen$ationes,induIta, feuda,hon)agia,obedientias,civitates,
terras, caslra, bona et jura omnia, spiritualia et temporalia,
quocunque noniine seu titulo nuncupentur, neenon ad gra-
tiam nostrnm et sedis prefate ac alias in pristinum ac in
eum statum in quo antequain dicti processus et sententie
adversus eos emanarent et ferrcntur quomodolibet existe-
bant, ac etiam perinde ac si nunquara émanassent, intégra-
liter restituendi et reporiendi, actaque et gesta pcr eos valida
fuisse et esse deciarandi, etiamsi occasione dîiTerentiarum
hujusniodi ad eorum vcl alicujus ipsorum privationem, ino-
bedientia et rebetlione eorura ita exigente, predicta vel alia
quavis auctoritate quomodocunque jam processura (i ) extitis-
set, dummodo in eis non sit alicui specialiter jus quesiluna;
cum ecclesiaslicis insuper, secularibus et quoruravis ordinum
regularibus super irregularitate quacunque, etiam divinis se
inmiscendo aut alias quomodocunque vel qualitercunque
contracta, quodque in susceptis per eos sacris ordinibus,
etiam in ministerio altaris ministrare, seu «d ulteriores
ordines vel etiam sacros omnes et presbileratus ordiues alias
rite promoveri et obtenta retinere, ac quecunque alia cccle-
siastica cum cura et sine cura bénéficia se invicem compa-
tientia, etiamsi prioratus, prepositure, canonicatus et pré-
bende, dignitates etiam abbatiales neenon personatus (2j
administrationes vel officia in cathedralibus, etiam métro-
politanis vel collegiatis ecclesiis, et dignitates ipse in eisdem
cathedralibus, etiam metropolitanis, post pontificales ma-
» jores, seu in collegiatis ecclesiis hujusmodi principales, ac
(1) L\sez p^rocessus,
(i) Personatus^ cure, bénéâce.
( 28 )
y> prioratus et prepositure ipse conventuales, vel officia clau-
» stralia fucrint, et ad illa eonsueverint qui per elecUonein as-
» sumi eisque cura (I) îmincat animarum, si sibi alias canonice
y) conferantur, rccipere etquoad junxerint (2) retiriere, illaque
» et etiam obtenla, simul vel successive, simpliciter vel ex
» causa permutalionis, quotiens sibi placuerit dimic(ere,et loco
» dimissi vel dimissorum aliud vel alia^ simile vel dissimile,
» aut similia vel dissimilia, beneficium seu bénéficia, eeclesias-
» ticum vel ecclesiastica quecunque se invicem compatientia,
» similiter recipere et quoad vixerint relinere libère et licite
)> valeant, gratiose prout unlcuique expcdiens fuerit dispen-
» sandi, oranemque inhabilitatis et infamie maculam sivp
y) notam per ipsos et quemlibct eorum premissorum vel alia
» quavis occasione vel causa quomodolibet contractam, abo-
)) lendi; posita interdicta et juramenta quecunque, presertim a
» quibusdani religiosis clericis, de presentando se conspectui
» nostro vel alias qualitercunque prestila, relaxendi et tollendi;
» vices tuas, prout tibi videbitur et cxpediens fuerit, aliis
» idoncîs, cum limitata facultate, conmictendi; ac omnia alia
» et singula, ad effectum tractande pacis atque concordie,
» hujusmodi necessaria seu quomodolibet oportuna, ac etiam
» partem nolentem concorda re compellendi prout, secundum
)) Deum, salutera animarlim, qualitatem temporum et quietem
» populorum, consciencie lue expedire videbitur, faciendi,
» gerendi, disponendi et excquendi, ac, secundum tenorem
» dictorum capitulorum et moderationem per te faciendam,
)) neeessaria fucrint quomodolibet et oportuna, ac per alios
» ydoneos tuo nominc in premissis factis, gestis, dispositis et
» executis, aucloritatem nostram et plénum firmitatis robur
)) tuis litteris concedendi vel apponendi, et prcmissa omnia,
» subcensuris et pénis de quibus tibi videbitur, inviolabiliter
(1) Lisez : et ad illa que per eleclionem assumi eonsueverint? Ls
phrase parait tronquée.
(2) Lisez ; vixerint.
(29)
» observarî mandandt et fociendi, àeu ad voLuntatem partium
» in melius, si opus fuerit, conmutandi; contradîctores etiam-
i> quoslibet et rebelles per reincidentiam et alias ccclesiasticas
» censuras, necnon oporluna juris remédia, eadem auctoritate,
» appellatione postposita, compescendi et, si opus fuerit,
» iiuxilium brachii secularis invocandi, et alia faciendi etiamsi
» talia essent que plenius a nobîs de jure mandatum require-
ï) rent, quam per présentes tibi sit concessum, vel propter
» que nos aut sedes predicta essemus omnino ex)nsulendi, non
» obstantibus quibuscunque constitutionibus, ordinationibus,
» statutis, decretis, iitteris et indultis apostolicis, sub quibusvis
» verborum formis et clausulis, etiam derogatoriarum deroga-
yy toriis ac aliis insolitis, necnon ex pressa m mentionem de
» verbo ad verbum requirentibus, a nobis vel sedc predieta
» quomodocunque concessis et emanatis, quibus omnibus
» illorum tenores presentibus similiter pro sufficienter
» expressis habendo, in quantum effectum presentium, in toto
» vel in parte, retardare possent, vel illi quomodolibelobviare,
» eadeni auctoritate specialiter et expresse derogaraus, cetoris-
» que contrariis quibuscunque. Datum Rome, apud Sanctum*
» Marcum, anno incarnatlonis dominice millesiroo quadrin-
» gentesimo sexagedimo septimo (i), tertio idus februarti, pon-
» ti6cii nostri anno quarto. »
Eadem quoque facultas et potesCas legato tradita est per Extcnsio facuiwUs
alias litteras, inter quoscunque principes aut civitates vel
noblles cum episcopo Leodiensi vel suis subditis controversias
aut contentionem , causam vel litem habentes.
Scorsum vero legato injunctum est ut illustrem Carolum, Pars insiruciionis
" * legati pcrlinens
Burgundie duccm, rogaret, exortaretur et moneret ut ab ad rem Leodien-
Ecclesiœ se contineret offensa, ac tam insigne totius corporis
Ecclesiœ merabrum sicuti est episcopus et Leodiensis ecclesia,
cum suis juribus et dominiis devastari per se vel suos, aut
(1)1468.
(30)
perke non sinerct, ne claritatem et decorem suc inclite domus
Burgundie bac inficeret macula. Omniavero que in prœscriptis
conventionum formulis conlinentur, preler ea que Ecclesie
domininm, auctorilatem, jnrisdictionem vcl liberlatem concer-
nèrent vel lederent, de partium consensu duci concederct et
auetorilale apostolica confirmaret.
Progressus itineiis Celcritcr igitur cum his manda tis discedens Urbe, legatus,
die penultima mensis februarii anni sexagesimi octavi, vigînti
quinquc equitibus, sotiis et ministris comitalus, inter quos
venerabilis Villielmus, abbas monasterii de Tuitio prope Golo-
niam, ultra Renum (1), et eximius doctor Henricus de Loven-
borch, canonicus Leodiensis, patrîa Juliacensi (2), virî utique
religiosi et in agendis prudentes, et alii graves scribe et sacer-
doces, cura his per Goriolos et Suevos (5) festinus Maguntiam
devenit; ibique cum egritudine, licet levi, detentus et paulu-
lum renioratus esset, supervenit etiam, jussu pontificis, clarissi-
mus doctor Rayraundus de Marigliano, alias Pbilippi duels Bur-
gundie et postea Lodovici Leodiensis episcopi consiliarius (4) ;
quem, jussu pontificis, legatus in suis agendis pro fideli consi-
liario secum recepit. Ingravescente demum egritudine, legatus
(1) Guillaume Laner de Breilbach, abbé de Deutz. (Voy. Lacomblbt,
Archiv fiir die Geschichte des Niederrheins, t. V, pp. 304-306.)
(2) Henri de Lovenberg ou Loevenborch, origiuaire de Lcmnicb, au
• diocèse de Cologne, docteur en droit. 11 fit son testament te 1«' juillet
1485. (Voy. DE Thkox, Le chapitre de S^-Lambert, à Liège^ t. U, p. 282.)
(3) Le Tyrot et la Souabe. Angélus de Gurribus Sabinis, dans
VAmplissima collectio, t. IV, col. 1404, décrit tout au long son voyage, et
nomme les villes par oii il passa. Cf. Adrien de Veteribusco, dans )&
même Amplissima collectio, t. IV, col. 1326.
(4) Raymond de Marliano, docteur en droit de Tuniversité de Padoue,
fut d*abord marié. Il fut successivement conseiller de Philippe le Bon et
professeur à Tuniversité de Louvain. Après la mort de sa femme, il entra
dans les ordres et devint chanoine de S*-Lamberl, à Liège. 11 mourut le
20 août 1 473. (Voyez de Theux, op. cit., t. II, p. 306.)
r'
v31 )
cum his sotiis, ne sut expectationem facerct, Agrippinam Colo-
niam navigio deveetus, ibi primarios patrum ecclesiarum et
patrie Leodiensis nobiliuni, sexaginta equitibus comitatos,
avide se expectantes reperîl. Sed cum adhuc gravins legali egri-
tudo fere usquead mortem succresceret, ingens legatis Leodien-
siuiD meror et mentis perturbatio inerat, rcrum dcsperationc
turbad, suo potius infortunio et calamilati hoc ascribentes^
Facta ergo mora dierum octo vel dccem, usque ad legati
meliorem convalescentiam, in Agrippina Colonia, et vertentc
tune dissensione maxima, usque ad armunim motus, inler
Ropertum Colonie archiepiscopum (i) et suos cives ac patrie
barones et nobiles, qui ei bellum indicere post quatriduum
statuerant : rogatus ab archiepiscopo et suo consilio, qui se
juditio legati et juslitie submictebat ut vi et bello obstine-
rent(2), legatus, una cum episcopî et Leodiensium oratoribus,
negotium tractande pacis assumpsit (5), licet lecto decubans; et
compresso pauiisper furentium miiilum et bella (4) irapetu,
modo vebicuiOy'modo navigio perMosam deveetus (5), ob minus
firmam valitudinem, tandem ad monasterium Cartusiensium»
mûris civilatis Leodiensis proximum, flumine tantum Mose et
(1) Rupert, comte palaiin du Rhin. Voyez Mering und Reisghert, Die
BischOfe und Erzbischôfe von Côln, CôId, 1838-45.
(2) Lisez submictebant .... abstinerenL
(3) Sur ces faits voyez Ennen, Geschichte der Stadl Kôln, t. II F,
et K. Mentzel , Diether von Isenburg, Erzbischof vou Mainz^ Erlangen,
1868, etc.
(4) L'izez bellil
(5) De Cologne, Onufrius se rendit par Juliers à Aix-la-Chapelle, oii il
s^arréta quelques jours pour s*assurer que l'évêque et le peuple étaient
disposés à bien accueillir les avertissements du S^-Siège. De là il alla à
Maestricht, où il vénéra les reliques de S*-Servais. Puis il s'embarqua et
remonta la Meuse jusqu'à Jupille, ob une foule nombreuse, accourue de
Liège, le reçut avec de grandes démonstrations de joie et raccompagna
Jusqu'au couvent des Chartreux. C'était un jeudi, 28 avril. (Piccolomim,
dans DE Ram, Documents^ etc., p. .573; Angelcs et Adrien, loc. cit.).
MÉM. OxNUFRlUS. 5
( 32)
Applicuit legatus poule intermedio (\\ duclus est, occurrentibus e civitate omni-
aput ^Cartusium "^ , ^ ' '
extra portas citi- bus utritisquc sexus et slatiis personis, humîliter pîo flctu
pnccin et misericordiam iinplorantibus. Et facta ibi trium die-
ru m mora ad ordineiii et formam rébus agendis dandam, haec
in eiïccln gesta suiit. Convenienlibus enîm sequcnti die in etim
locum episcopo cuin universo ciero ac maxiraa civium multitu-
dinc,venerabilis sacre théologie doctor niagister Robertus, Leo-
diensis ordinis cnrmelitarum (2), episcopi et civîtatis nomiue
latino sermone, Alexander Baral (5) vulgari gallico, ac Jodocus
de Marcha, ofliciah's Leodiensis (4), omnium ecclesiarum et
populi nominc, insignes habuere sermones et orationes ad rem
ipsam congrue pertinentes, cognoscentes et fa tentes eorum
reatus et propter inobedientiam ad apostolicam sedem multa
incomoda, calamitates et dampna fuisse perpessos; cujus sen-
tenlie et mandalis, tam pontifîcis maximî quam ipsius legati,'
humiliter se parituros spopondernnt publicis documentis.
Episcopo qnoque cum eis et pro eis supplicante, genibus
etiam Hexis, veniam pro conmissis dari, interdictura sacrorum
reiaxari, clerum et populura a censuris absolvi, penitentiam
salutarem injungi, ac sibi de omnibus inobedientiis, damnis et
injuriis plone satisfactuni esse publiée affirmante; pro civitate
Leodiensi et omnibus aliis opidis, clero et populo, qui senten-
liis et censuris aposlolicis et aliis pénis irretiti erant, usque
ad integram satisfactionem omnium publieo etiam documento
promisit : inter quas una grandis obligatio extat octuaginta
milinm florciiorum auri, in subsidium catholice fidei contra
(1) Sur la Chartreuse de Liège, voy. le P. Stephani, Mémoire pour
servir à l'histoire monastique du pays de Liège, t. I, p. 64.
("2) Je n*ai pu me procurer aucun renseiguerneni sur ce personnage.
(3) Alexandre Bérard, échevin de Liège. (Voy. le Recueil héraldique des
bourgmestres de Liège, pp. 181, 182.)
(4) Josse ou Judoc, comte de La Marck, docteur eu droit, fut reçu cha-
noine de S»-Lamberl le iO octobre 1444. (Voy. de Thbux, op. cit., i. M ,
P 247.)
(33)
Turcos convertcndorum, eivitatis et alioruni opidorum nomine
adimplenda. Conscrîpta sunt super his omnibus centam fere
et viginti public» documenta» ab opidis singulis legato tradita.
His apud monasterium Carlusiensium civitati proximum In/^ressus lecati in
"^ . . .... ciTitate Leodiensi.
summa celerilate peractis, legatus, uitima mensis aprilis die,
post meridiem, ingenti pompa et omnium. populorum con-
cursu maximo, in civitatem receptus, toto sibi assistente
patrum ecclesiarum ectu et universo clero, in ipsis civilatis
portis (1) interdiclum sacrorum substulit et, quadam brevi
eedula que super hac rc confecta erat publiée lecta, relaxavit,
ac cum clercis (2) contumacibus, utdivinis interesse et ca minis-
trare possenl, dispensavit. Sequutus est post bec illico omnium
civilatis campanarum sonus, que jam triennio fere siluerant,
a perla templa que per idem tempus extiteranl clausa (paucis
admodum qui partes episcopi sequuti fuerant post devictam
civitâlem, patentia); sequuti etiam magni sed pii et dulccs ob
ingenlcni leticiam clamores et gemitus, ac lam frequens con-
cursus et Testa ut vix longo et diserto sermone exprimi pos-
sent, nunc obmiclenda, aliis gravioribus explicandis inienti.
Celebravit episcopus sequenti die, prima maii, cum summa Festa in civitate
sollemnitate missam, que prima (saltim publiée) fuit, et sacrum sum.
Christi corpus circa ecclesiam et forum propriis manibus detu-
lit, universo clero et populo sequentibus. Hoc idem sequenti
festo Pentecostes legatus egit, seniorum fretus consiiio, ut
ferox populus, armis assuetus, frequenti religione muiceretur.
Hoc medio tempore, cum legatus una cum cleri et pairie
senioribus reformationi rerum et maie ablatorum invicem
restitutionibus ac aliis particularibus rébus intentus esset, con-
veniebant successivis diebus ad eum episcopus et ecclesiarum
patres ac eivitatis et opidorum patrie primates, plerique palam,
(1) li s'agit probablement de la porte d'Amercœur. Jean de Looz, dans
DE Kam, Documents, etc., p. 56, donne porta aurati cordis.
(2) Lisez cUricis.
1
( 34 )
multi yero clam de multiplicibus gravaininibus ultra superius
nominatis miscrabiliter questi, asserentcs qui litteras norant
hoc eis contingerc quod Galliarum princîpibus civitatum apud
Cœsarem contigit, cuni Ariovisti Germanorum régis, qui tune
Gallias occupabat, sevitiam et potentiam extimescerent: quere-
las contra eum. apud Cesarem facere veriti, non minus id con-
tendere et laborare nitebantur ne ea que dixissent palam
enumptiarentur quam uti ea que cuperent impetrarent, pro-
pterea quod si enumptiatum esset summum in cruciatum se
venturos vidèrent; potissime autem inter eos Sequanorum
gravior miseriorque fortuna erat, quod soli nec in occulto qui-
dem conqueri nec auxilium implorare auderent, absentisque
Ariovisti sevitiam velud (i)sicoram essetborrerent(2). Hisergo
exemplis promoti, licet plures palam apud legatum multipliées
querelas exponerent, alii se a juramentis melu prestitis absoivi,
alii vectigaiium exactionem et solutionem interdici, omnes
vero unanimiter per legatum sibi mandari ut ab ulteriori
murorum demolitione cessarent instantissime postulabant;
quos omues blandis ut melius potuit verbis legatus compressit
animosque eorum confirmavit, hanc rem summo pontifici
Paulo cure esse magnamque spem baberc se ducem in melius
multa moderaturum et suorum injurias represuruih (5) cnm
ipsius pontificis maximi sententiam et voluntatem intelligeret,
quam ejus nominc duci expositurus erat.
Recessus legati de Impulsus igitur episcopi et cleri ac primatum civitatis et
Bragas. ^^*^^"* oppidorum populi precibus et crebris requisitionibus, legatus,
octava die junii Leodio discedens, cum suis comitibus Brugis
proficiscebatur, sicuti etiam super hoc a duce scripta susce-
perat; sed multi diversarum nationum et.voluntatum legalo in
via occurrentes, ipsum variis persuasionibus a suo itinere
(1) Sic, pour velut. Ailleurs Tauteur tcrlt aput pour apud.
(2) G;esar^ Bell. GalL, I, 31 et 5i. Arioviste, roi des Suèves, vaincu par
Jules César vers Tan 59 avant Jésus-Christ.
(5) L\sez repressurum.
(38)
divertere nitebantur, firmiter asserentcs in consilio ducis
de(»relum esse in suis dominiis ipsum ul legàtum recipi non
debere, nec ducis conloquium sibi concedi si de Leodicnsibus
verba facturus cssct; quibus pcr legatum respansum est se
pro justis cleri et ecclcsiarum Leodiensium querelis verba
facturum, et si ut legaïus non reciperctur, fines dominii ducis
non ingressurum, ^ed illico redilurum ad eu m qui jse misit;
^uod tamen secum acluin est, nam dux sumino cum bonore
legatum Brugis recipi jussit, cum ipse levi infirmitatc dctine-
relur.
Triduana cxpectatione Brusis faclà, legatus publiée habito P"™»*™ ^pn'o-
■ o 7 D r qumm legati cum
primum cum duce congressu, et demum seorsum dtversarum uuce et ipsias pe-
rerum jussu pontificis maximi ei exponcndarum, grnio et duici ' ^^'
conloquio; cum tandem ad rem Lcodiensem devcnlum esset,
instabat dux ipse solus primo, poslca etiam vocato suo cancel-
lario, ut « que gesta erant apud Sanclum-Trudoncm prius, .
tempore Philippi ducis patris sui, et demum per ipsum in civi-
tate Leodiensi post eorumtxpugnationem apud vicum de Bru-
fichen (i) Sancto-Trudoni proximum, superius enarrata, per
legatum apostolica auctoritate suis littcris confirmarentur >.
Ad que omnia legatus, cum diu ante prcscivisset bas futuras
ducis petitiones et cum suis et multis aliis justiciam zclantibus Responsio legati.
de bis etiam antea pertractasset, brevitcr respondit « se para-
tum esse omnia confirmare que conmuni parlium consensu gesta
essent aut imposterum gerenda forent, ad rem ducis perti-
nentia, vidclicet securitatem patriarum suarum a Leodiensium .
incursionibus et omnium damnorum per Leodienses sibi vcl
suis inlatorum et inpensarum in proximis babilis bcllicis •
expeditionibus integram satisfaclionem, proul in superioribus
conventionùm scriptis continentur; rcjeclis tamen aut in melius
reformatis omnibus articulis et punclis lesioncm et projiidi-
Xïium auctoritatis, jurisdiclionis, dominii et proprietali& epi7. ,
(1) Lisez Drustkem. Cfr. plus haut, p. 1C.
(36)
scopi et ecclesic Lcodîensis qualitercumque concernentibuSi
sîcut in conventione apud Sanctiim-Trudoncm habita hee
omnia excepta fucrant et summi pontificis juditio reservata;
que omnia cum ad pontiGcis maximi Pauli notiliam per ducem
ipsum dediicta essent et ejus nomine confîrmatio postulata,
nedum pontifex ipse maximus confirmare recusavit, sed potius
infirmanda fore consulto senatns revcrendissimorum domi-
norum sancte Romane ecclesiœ cardinalinm decretum est, inf
his que actingunt jurium Ëcclesie lesionem : quod tamen pon-
tifex raaximus facere tune distulit quoad dux ipse de his fîeret
certior, ne ipsum aut inclitam Burgundie domum oiTendcret;
nec ex his ducem mira ri aut moveri debere si Ecclesia quod
suum est tueatur et répétât, cum omnia que ad ipsius ducis
statiim, securitatcm et damnorum snlisfationem spectant Irbe-
raliter offcrat: maxime cum dux ipse in proxima civitatis Léo*
dtensis expugnationc, per omnes ducatus Brabanlic ecclesias
publiée predicari fecerit se in Ëcclesie auxilium et favorero^
jussu pontificis maximi, contra Leodienses arma sumpsisse et
cocgisse exercitum; multa vero nedum Ëcclesie prospéra sed
adversa nimis et damnosa, prêter et contra pontificis summi
sententiam, gesta fuisse et quotidie fieri détériora manifes-
tium (1) est; gravamina quoque inforri maxima (que supra
conmemoravimus) adversus clerum et populos, in honoris
ipsius ducis offensam et contra ejus ut crcdunt volunlntem;
que in melius reformari et dcmnm confirmari sit necessarium^
ut res diutius permansura sit et stabilicnda perpoluo; nam in
ea statu quo tnnc essent Leodiensium res dilTicillimum et pêne
impossibile esse diutius po<îse consistere. » Hec iegalus duci.
Rcsponsio ducis. His a legAto intcllectis, dux ipse pniihiluni secuin consistens,^
et demum cum suo canccllario brcvi habilo seorsum conlo-
quio> hec breviter logato respondit c quantum ad rem Leo«-^
diensem spectanty întellexisse se que ab eo dicta essent; eU
il) Lisez manifesium.
( 37 )
quoniatn res arduas valdc in se continerent, eas ad suum eon-
silium referri opportere: quod infra dies paucos acturus foret;
etgratuniDeo,Ecclesieetpontif]cisumniorespor]sumdatiiriis».
Quamobrem duci per legattirn graliae acte sunt, ct iit quam
celerius fieri posset responsum daretur instanter pclitum.
Supervenerunt intérim due precipiic morarum maxime Impedimenta res-
cause. Prima fuit maximus pompe nupliarum apparatus. llius- nuptie ducis et
tris enim Margarita, Eduardi Anglorum rogis soror, ipsi duci contra^"^ ream.
jam nupta, ad proximum Brup;is litiis maris, navibjs dccem Frantic.
et octo et magna utriusque sexus principum et nobilium mul-
titudine comitata, jam vencrnt; que summo honore et pompa
suseepta fuit (i). Item, ingens bclli nppnralus ct cxcrciluum
coactio adversus Ludovicum, inclilum Francorum regem, qui
cum magno etiam exercitu in finem Piccardorum jam devc-
nerat, diicem ipsum utsuspicabanlur invasnrus; contra quem,
exactisnuptiarum pompis, dux ipse festinus occurrcre propc-
rabat. Ob quas causas bimestre tempus efïïuxum est ad res>
ponsum legnto dandum, allalis continue harum grandium
occupationum et impedimcntorum exeusationibus, et discussis
intérim convenlionum superionim articulis qui lesionem
Eccicsie conlingcbant, corrigendis aut in melius reformandis.
Relata sunt hec omnia Leodiensi episcopo, qui Leodii erat, per
ipsius legati et aliorum amicorum suorum litteras; qui repente
ex Leodio Brugis vencrabilcm magistrum Riccardum Tronzi-
glion, canonicum Leodiensem, sccretarium suum (2), ad lega-
tum misit cum mandatis pluribus, sed precipue ut eum ad
Ecclesie sue tuitionem excitarct, et susccpti jam pii operis
prosequcrelur effectum, ab co etiam litteras ad legatum defe-
rens: que quum ad rem ipsam maxime spectant, visum est
earum tenorem ad verbum inserere.
(1) Marguerite d'Yorck débarqua à Damnie le samedi 2 juillet. Charles
arriva le lendemain à Bruges, ob la cérémonie de mariage eut lieu.
(9) Richard Troncillon ne fut reçu chanoine de Liège qu'en 1 472. (Voy.
DE TuEUx, I. Il, p. 289.)
(38)
Liitera èpiscopi LWera episropi Leodiensis.
Leodiensis missa
c< Rcverendissirac in Ghristo pater, domine ac faulor hono-
» rantissimc (1)» cordiali reconmendatione premissa cum affe-
» clibus obsequiosissime complacôndi. Quam exultanti recepe-
» riin animo gratissiraas v, r. p. (2) litteras, audila dissertissinie
)) (5) vestre benivolentie ncdum laude digna verum etiam exac-
» tissima apud illustrissimum principcm doniinum diicem etc.,
» in rébus oportunis et juribus Ecclesie, civitat.is et patrie niee
» Leodiensis atque eonscrvatione jurium ad Ëcclesiam ipsam
. » prrtinentium, ecelcsiastice quoque liberlatis obscrvande
» diligentia, nequeo satis lilteris exprimere. Redorque (4) non
y> mediocriter actonitus qualiter tante dignationi vicissitudi-
» nem agam benemerite récompense qucmadmodiim optarem
» tolo conamine gratis (5) cordis; quamvis aiitem inpresentia-
)) mm prompta mea voluntas non sufïiciat, ad eondignum vita
» taraen comité gratus ero. Reverendissimam vestram pater-
» nitatem efflagitans salutifcre caritatis ardentissimo deside-
» rio, quatenus paternis incepit affectibus incohata continuel,
» ac pro consequendis ad bec condnccntibus oportunis insistât
» provisionibus alque rcraediis, velut ipsius vigilantissime
» soUicitudinis circumspcctissima sagacitas et industria diser-
» lissima censuerit occurrendnm ; quonialn et indics^ non
» obstantc mea possibili resistentia (que, quod dolenter refero,
» parvi penditur a plerisque), dictim ad ulleriorcm demoli-
)> tionera meniorum et turrium dicte civitatis et pairie proce-
» dilur, ac ad alia plcraque jurisdiclionis et jurium prescri-
)) ptorum prejuditia laboratur, atque gravaminibus gravamina
(1) Lisez honoratissime.
(2) Vestrœ reverendissimœ paternilatis.
(3) Lisez disertissime,
(4) Lisez reddorque.
(5) Lisez gralL Le mot conamine est douteux.
( 39 )
» cumulanlur, proul hec secretarius meus luagister Ricchar-
» dus ipsî r. p. y. poterit lalius declarare; ut etiam apud
» consilîarios domîni ducis et dominum de Humbercourt
» insiare dignemini, quatinus (1) vcstre benignitatis durante
» prosecutione, ab ulteriori demoJitione cesselur et aliis pre-
» judiciis ante actis, quoniam magis expedirc videtur ut hec
» ab ipsis et disertissima v. p. quani a me ipso procédant;
» quibus, nisi per médium auctoritatis apostolice et occulatis-
» sime vestre prudentie viîs congruis obsistant, non video
» quis alius pro eurrente qualitate temporis consolabitur vel
)) tante desolationi nobilissime quondam Leodiensis ccclesie
» consulet, ne tolali desolationi subjaceat et ruine. IIcc itaque
» eonfidenter significo tanto presuli, cujus tam sinceram cxpe-
y> l'ior operam utiquc necessariam, optatissiraos cordialesque
» Iabores,queni ob hoc tam hujns Ecclesie quam patrie palrcm
» et conservatorcm convenit appellari. Cujus in his proscquen-
)) dis vota dirigat Altissimus illc qui non descrit prosequenles
» opéra pielatis. Ex civitate mca Leodicnsi, mensis julii
» die xun^
E, (2) y. R, P. Ludovicus episcopus Leodiensis.
Manus (5) propria : Ludovicus. »
Cum finis julii mensis instaret et dux in Hollandiam profi- ï\ecessuj ducis in
** . « . HoUandium , di-
cisci pararet, quam nondum post mortem patris fuerat mgres- missolegato Bru-
.. 1 , , «u- o I * gis absque respon-
sus, acccrsitus a duce legatus, sperans sibi nnale responsum et |o donec redeat.
finem gratum, rébus loquutis, dari aliter evenit. Nam dux
seorsum legatum rogavit ut post tam longam perpessam
moram non gravàrctur adhuc Brugis dccem vel quindecim
expectare diebus quoad ex Hollandia rediret, gratum in suo
(1) Lisez qualenus.
(S) Eminentissima?
(3) Lisez manu.
( ^O )
reditu rcsponsuni daturus. Intérim vero aliqua pontifici
roaximo Paulo per legatum scribi maodavit salis ardua, sicut
9t factum fuik.
Annuit ducis petitioni legatus, licet jam longa expeclatione
Jefessiis animo, maxime cum satis intelligeret evidentibus^
signis et amicorum relatione duccm nihil de siiperioribus^
convcntionum articulis inmutaturum ; consensit tamcn ndhuc
morari paululum potius quam re pcnitus infecta dîscedere.
Nihilominus orania pontifici maximo Paulo, primo per domi-
num Raymundum de Marigliano superius nominatum, ac
demum per reverendum patrem Stefanum Trentinuro, Lncen-
sem episcopum (i), ad Urbem tunc ex Anglia redeuntem, vcrbo
et lilteris denunctiare curavit, scribens etiam pontifici maximo
ea omnia que dux scribenda mandaverat post ejus a Brugis
discessum. Sequentidie dux per domesticum familiarcm suum
legato dici jussit se non Brugis sed Bruxellis ex Hollandia redi-
turum, itaque non opportere expcctarc Brugis sed Bruxellis^
que in recto itinere Leodium redeuntibus sita est. Quamobrem
illico Brugis discedens legatus, cum suis Bruxcllis profectus
est, ducis ex Hollandia reditnm expectalurus. Constiluto tem-
Rediius ducis ex poFC dux cx Hollandin Bfuxellis redicns, cum exercitus Fran-
Hollandia. ..••..
corum regis ut suspicabalur ipsum urgcret, cum suo ctiam
grandi exercitu adversus regem exire properabat. Aderat tunc
seeum reverendus pater Karolus, archiepiseopus Lugdunensis
et episcopi Leodiensis frater (â), a rege Francorum ad ducem
pro pace tractanda missus; qui summo conatu ducem ipsum
ab incursu bellico reprimere nitebatur, ostendens non contra
ipsum sed ad alios fines exercitum regis esse coactum, quin-
ymo Prancorum rcgera paratum esse super omnibus contro-
vcrsiis que inter ipsum et Brittanie ducem, aut Carolum fratrem
ejus, lune Bituricensem nunc vero Aquitanie ducem, quoquo-
(1 ) Etienne deTren(i,évéque de Lucques.
(2) Charles de Bourbon, archevêque de Lyon.
(413
modo vigerent (i), velle ducem Burgundie constituere arbi-
trum et cuncta sua (^) decisîoni siibmîctere; que cum dux, sive
diffidenlia sive alia quavîs ralione motus, omnino rccusarct,
nihil apud eum Lugdunensis archiepiscopus pcrficere valuit,
licel lam ipse qnam etiam Icgatus apud ducem et excelsam
ducissam ejus matrem muUis super hoc exortnlionibus et piis
precibus institissent.
Cum rursus ad rem Leodiensem sermo rcdiisset et légal us Rursus tractatam
quid super illis dux decrevisset instanter expcteret, gratum ut nerlegatumapud
pollicitus fuerat responsum expectans, iterum « confirmalionem clusWe ** ^^^'
priorum tractatuum simplîciler utstabant universum fercdu-
cis consilium et dcmum dux ipse personatiter a legato summo-
perecxpectebant(5), nihil in bis Ecclesic juribus advcrsum aut
dampnosum, sed utile et propitium esse firmiter attestantes;
et si qua in bis inmutanda essent, inhonestum fore duci et suo
consilio aliquid inmutare, altéra parte cujus interest absente,
cum ea gesta essent Leodii, présente episcopo et Ecclesic
patribus et totius patrie staiibus ut moris est, nec possc ducem
ipsis absentibus cum suo honore aliquid innovare ». Ad bec
legatus, eadem fretus ratione, respondit < se cum suo honore
non posse approbare vel confirmare illa que conmuni consensu
acta essent, nno tantuni confirmationem petente, aliis vcro
tacentibus aut omnino ut mclius possunt reclamanlibus; quod
si episcopus et Ecclesic patres una cum patrie statibus, ut moris
est, banc confirmationem petiissent aut peterent et jure juran-
dofirmarent ca conduccre ad Ecclesie statum et non dampnosa
existeresed utilia, se confirmationem minime negaturum,immo
prompto animo et liylari corde exibiturum simpiiciter, nulla in-
mutatione in bis factn » . Approbavit illico dux legati responsum
(1) Sur ces faits, consultez de Garante, Histoire des ducs de Bour-
gogne, édil. de M. Gachard, t. II, pp. 280'el suiv.
(î) Lisez sue
(3) Vi&ez expectabant.
(42)
et eum bene et rationabilitcr loqui attestattis, celeriter num-
Vooii episcopus ptium ad episcopuin Leodiensem qui Leodii erat evocandum ut
xeiiis Tocatus a Bruxellis veniret transmisil. Quo post dies paucos adveniente,
^^^' cummulliserinoncs primo interlegatura etepiscopuraseorsum,
et demum vocato archiepiscopo Lugdunensi fratre suo, peraeti
esset(i), tandem die décima raensis augusti dux eum legalo,
archiepiscopus Lugdunensis et episcopus Lcodiensis soli simul
^^et^eSîopo^ pre^ *" parvo cappelle ducis oratorio conveuerunt. Quibus sic solis
sente archiepis- sejorsum stanlibus, dux primo ad legatum conversus ipsum
copo Lugduuense ; , ... . , ,.
per legatum. interrogavit an in eadem sententia permaneret qiiam pridie
obtulerat, scilicet confirmalurum se auctoritatc sua, ymmo
verius apostolica, ea que conmuni ipsiiis ducis et episcopi et
patrie Leodiensis consensu petita esscnt; quo rursum ut prius
dixerat affirmante, interrogavit dux episcopum quidnam ipse
responderet et an ipsius concordie confirmationem petere
veliet vel in aliquo conlradicere. Ad bec episcopus paululum
trepidus respondit se cuncta peracturum que senioréâ Ecclesie
et status patrie Leodiensis, ut moris est, sibi recte consulerent*
Rursum dux paulisperconmotus ad episcopum : c< Non parum,
» inquit, miror cur nunc tu et seniores Ecclesie tue sapien-
» tiorcs esse velitis quam tune fueritis eum bec omnia apud
» Leodium agerentur, maxime eum vexalio que tune aderat
» majorem vobis prestare debuisset intellectum; meminisse
» enim debes ea omnia apud Leodium tuis et tuorum precibus
)) per me acta fuisse, vcluti patriœ et Ecclesiœ tue ac tibi
» utilia, ad feroccm populum edomandum; nunc autem quid
» sibi vclit aut undc prodeat bec ambiguilas vol exitatio (2)
)) satis demiror ». Iterum episcopus ad ducem : ce Intclligo,
» inquit, elarissime princeps, legatum jurcjurando a nobis
» sciscitari velle an in bis omnibus capitulis pure consense-
» rimus, et an omnia concernant Ecclesie bonorem,utib*tatem
(1) Lisrz essent,
(â) Li^ez excUaiio,
( ^3 )
» et libertateni; cum de his sub jurlsjurandi relijgioiie adjura ti
» fuerîmus, utique necessariimi erit ut veritatem exprima-
» mus ». Hec auditus, dux vehementer încensus et fere balbu-
tiens hec înter mulla gallico sermone velocissimo protulit :
« Jam, înquity inlelligo bas fore versutias et deceptiones
» Ludovici Francorum régis, cui mos est per protestationes
» rescindere postea que prius scripto et jurejurando statuerai
» et fuerat pollicitus. Ëjus vestîgia nunc sectarî nitcris, Ludo-
» vîcus de Borbonio; sed sive confirmentur hi articuli sive
» non, parum mihi erit cure. Ego sententiam meam quam
» semel decrevi et fecepta est, si quis eam violare temptaverit,
» hoc ense tuebor. » Et his dictis, apposita manu ad ensis
capulum, cquos sibi adduci jussit adversus regem cum suo
exercitu profeclurus. Stabant actoniti duo fratres Lugdunensis
et Leodiensis presules. Sed cum legalus verba ducis se non
intellexisse diceret, gallice et tam festineprola(a,archiepiscopus
Lugdunensis primo, demum vero ipse dux eidem (i) legato
latino sermone inlerpretati sunt.
Quibus verbis intelleclis^legatus ad dueem conversus : c< Non Responsio legati ad
» maie, inquit, loquutus est episcopus, gloriose princeps; dacem.
» patere ut episcopus, seniores Ecclesie et pairie nobiles super
» his libère suas sentenlias proférant. Permicte ut ipse et ego
» hœc ab eis seorsum sciscilemur et rem agamus. Firmiter
» spero banc rem cum Dei et Ecclesie honore et sine tuo
» incomodo talitcr perfieiemus, quod merito gratissimum tibi
» erit; nam ex quinquaginta fere arliculis quos ea pax con-
» tinet, decem vel duodecim tantum aliter reformandi et in
» melius inmulandi sunt, qui sapiunt Ecclesie lesionem; quos
» taliter ordinabimus quod comunis Ecclesie et tua justitia
» et honestas salva et inlesa manebunt. Et ut hoc gravius et
» maturius perfici possit, placeat tue celsitudini duos ex tuis
» consiliariis mecum et cum episcopo Leodium mictere,
(1) Lisez eadem?
{ U)
y) nobiscuni hec omnia tractaturos. » Quibus auditis, dux
paululuin secum consistens et vocato scorsum legato, hec
brevîter retulit : Non videri sibi nec conducere rci sue ut con-
siliarios suos Leodium cum eis miclat; nam si hoc agcret,
facile extimari ab aliis possct ipsum a prioribus traclatibus
yclle discederc; sed ipsc potius, ut comunis legalus, per se
ipsum ab cpiscopo et clero apud Leodium intelligeret quidnam
in eis articulis peterent corrigi vel reformari, et ea sibi nota
faceret; scd nihil inmutaret eo inconsulto. Assensit legatus
ducis voluntati et firmiter poUicitus est a ea omnia sediligenter
acturum, et redilurum ad ipsum si eo tempore non longius
abesset: nam fama erat ipsum in Gallias profecturum. Sin
vero, duos ex canonicis Leodiensibus missuruni ad eum ubi-
cunquc foret, cum suis et corum petitis. Que ut bénigne
dignaretur accipere in Ecclesie favorem, supplex dueem legatus
exoratus est.
Recessus ducis ad- Hoc brevi sernione cum legato semotum habito, dux ab eo
versus regem. valefaciens, illico signa dari jussit, adversus regcm cum suo
cxercitu profecturus; quem, licet recusanlem et ob modestiam
renitentem, legatus ad aliquot mille passus comitatus est, grato
et multarum rcrum suavi conloquîo secum per viam semper
habito. Sequenti vero die legatus cum cpiscopo ex Bruxellis
Recessus legati cum simul reccdentes, per Lovanios et Tungros vicesima secunda
LeodSum ^^*^*"^ ^*® mensis augusti Leodium reversi sunt.
Tractatus habitus Congregatis omnibus Ecclesie patribus postero die in sacram
legatum/%isco- ^^^^^ Lamberti edem, presentibus legato et cpiscopo, notum
pum et capitulum. ^\^ factum est quid apud ducem actum esset et que conclusio
habita per legatum, présente et absente cpiscopo; et quoniam
res admodum grandis esset et ad jus Ecclesie maxime perti-
nens, requisiti sunt per legatum episcopus et ecclesie patres ut
super ea graviter et rcctc consulcrent quid agcndum quidve
confirmanduni, infirmandum vel reformandum esset. Multis
vero ex ois prc nimio timoré tacenlibus, aliis vero ambiguë
loquenlibus et legato supplicanlibus ut eus ad rcspondendum
(4S)
super his non cogeret ne in majores incidcrent calamitatcs, sed
ipsemet ex suo olBcio corrigeret que corrigenda esscnt, cum
salis notorie apparercnt ea que concernèrent juris Ecclesiœ
lesioneni : intellexil legatus fidc digno relatu aliquos inter
Ecclesiœ patres existere in ducis voluntatem pronos nec in
mininio quidem sibi contradicere ausos; quorum princeps erat
Aobertus de Molreaumeo, Leodiensis ecclesie unus ex archidia-
conis(i); plures vero status Ecclesie zelatores, Deum timentes,
pro veritate loquendl cupidos, veritos tamen ne dicta eorum
palam foris ennunctiarentur subsistere. Quamobrem legatus,
consilio etiam cpiscopi et aliorum plurium inductus, ab eo
prius et demum ab aliis jusjurandum exegit, prout astricti
erant in suaruni susceptione dignilatum, et anathemalis penam
ac alias canonicas censuras indixit ut quisque suum pro tanta
rc liberum profcrret juditium, neve palam efferret quod ab eo
vel aliis diccrelur, sed secreti tenax essel. Re igitur sic peracta,
multorum voces libère prolate sunt, generaliter negotium
ipsum contingentes; sed ut res ipsa majori gravitate et examine
perficeretur, deputatis scx canonicis aucloritate inter eos et
jure peritioribus, qui articulos ipsos diligenter inspicercnl et
que roformanda in his essent ad Ecclesie restitutionem discu-
tèrent et examinarent, ac legato in scriptis tradercnt, octo
dierum spatium pro his exequendis pelitum et dalum est. Quo
adveniente ad Icgatum reversi, hos ei reformandos articulos
exibuerunt infra descriptos, quoniam ad rem nostram maxime
pertinere noscuntur; qui etiam per magistrum Johannem de
Serannio, decanum majorem Leodiensem (2), paucis post die-
bus coram publico cjus nolario ad nianus Icgali tradili sunt
prout sequuntur :
(l) Robert de Morialmé. (Voy. de Theux, op. cil., 1. 11, p. 270.)
(â) Jean de Seraing, doyen depuis Pan 1456. (Voy. de Theux, l .11, p. 235.)
(46)
Articuli reformandi Arliculi reformandt traditi pcr clerum d. legato.
traditi per clerum
' legato.
ce Ad primum articuluro: videtur quod expcdit quod judices
seu ollSciati dicti les aloens et les six del fore debeant rema-
ncre ad disposilioncm solara reverendissimi domini Leodiensis
et capituli, quoad suos allodiales; quod sic debere fieri pre-
sumitur ex secundo articulo, per quem in abolitionem judicum
et officialiura civitalis, illi de civitate debebant (i) restituere
cartas et privilégia sua, etc.
Ad secundum : transit, quia sortitus est cffectuni et quia
soluni conccrnit civitatem et non prejuditium domini nec sue
Ecclesiœ.
Ad quartum, ex quo merum imperium dumtaxat in patria
Leodiensi spectat ad dominum Leodiensem, ta m ex sentencia
pape quam alias de jure et antiquissiraa consuetudine : videtur
quod est solius domini Leodiensis approbare vel improbare
consuetudines secundum quas esset judicandum.
Ad quintum : non videtur transibitis prout jacet, nec de loco
nec de forma juramenti; sed videretur suffîcere quod jurarcnt
in loco solito, videlicet capitulo Leodiensi, juxta antiquam for-
mam; hoc addito quod nihil actcmptarent aut judicarent in
prejuditium domini ducis et patriarum suarum Brabantiœ et
Limburgie.
Ad sextum: videtur quod de resorto in patria Leodiensi sit
in arbitrio (propter superiorera (S) et regalia) reverendissimi
domini Leodiensis.
Adseptimum : manifeste est gravis et in prejuditium Ëcclesiso,
cujus est jurisdictio, non opidi; et sic, propter malitiam populi
et inhabilitatem ejus, non débet Ecclesia pati jacturam injure
suo.
(1) Lisez debebunt.
(i) LUez superioritatem , souverafm té.
r
( ^7 )
Âd nonum : reslringilur per îstum articulum facultas domiDi
Leodiensis. '
Ad xij"": videtur expediens quod omnes pecunie que venient
ex fermeturia remaneantproreedificatione viarumet pontium.
Ad xix*" : provideatur similiter de bonis personaruiu eccle-
siasticarum prout de bonis ecclesiarum.
Ad xxij™ : videtur totus prejuditialis ecclesie Leodiensis,
maxime in locis dominii comunis; et etiam quoad resorlum, vel
saltem similiter eximerentur loca patrie domini Leodiensis a
resorto fîendo in patriis du ois.
Ad xxiiij"": provideatur expresse per verba competentia ut
soli contravenienles illi articulo, quoad guerram movendamet
ligam faciendam, incurrant penam inibi descriptam, sine eo
quod tola patria aut innocentes exinde puniantur aut impe-
tantur. Quoad arma vero et instrumenta bellica facienda, pro-
videatur etiam auctoritate et per médium domini Leodiensis,
veri domini patrie, quod fieri possint arma pro tuitione et
conservationes (1) domini, cleri et patriœ.
Ad xxvj*^ : videtur potius contra juris disposilionem et in
prejudilium Ecclesie ; sed constituatur defensor contra poten-
tiam majorem requisitus, vel fiât perpetuum fedus inter domi-
num cpiscopum et ecclesiam Leodiensem.
Ad xxviij*" : quantum loquitur de advocatia, videtur dicen-
dum ut in xxvj" articulo dictum est; posset tamen in casu federis
(fedus non reprobant jura sed advocationem cum pluribus
nominibus) pretacti aut defensoris ratio de pecunia haberi.
Ad xxix*" articulum : est nimium prejuditialis reipublice, nisi
per successum fierct transitus et sine prejuditio locorum per
que fîet transitus.
Ad xxxj", in fine, ubi mentio fit de advocatia : provideatur
ut supra in xxvj*" articulo.
Ad xxxij™ : provideatur, quoad demolitionem, ne ulterius ad
(1) Lisez conëeroatione,
nÈM. ONUFRICS.
( 48 )
iliain proccdatur; et quod civilas et alia loca pairie possint
taiitcr muniri ut dominus et clerus (ute et sccure possint Deo
sepvire atque evadere incursiis hostium.
Ad xxxiiij*": provideatur ut supra (1) scabinis Lèodiensibus.
Ad xxxvij"* : provideatur ut supra tactura est in xxxij'^ arti-
culo; et quod dominus Leodiensis possit dare licentiam defen-
dcndi arma (tani spiritualis quam tcniporalis hoc tangitur) (2).
Ad xxxviij": reservetur expresse totalis jurisdiclio meri et
mixti imperii doiuini Leodiensis in loco de quo in articulo,
prout sententia domini pape continet et habere consuevît ab
antiquo; et quod idem dominus Leodiensis possit dare licen-
tiam reedificandi. Addito quod delinquentes in Trajecto non
essent tuti in dicto loco et e contra.
Ad xlvij*" : addalur quod presens articulus locum sibi non
vendicet in bis que essent prejudicialia in alia pace seu
tractatu. »
Sequitur ingrcssus His articulorum punclis patrum sententia reformandis
exulum in civiia- , , •!•»•*.. . • i .• • • .
tem et omDimoda Icgato exibitis, statutum estconmuni legati, episcopi et patrum
rerum turbatio. decreto, Ut hi omnes in publicam formam scripto redigerentur,
et duo ex canonicis Lèodiensibus micterentur ad ducera, juxta
recessum cum eo in Bursella (3) conclusive factum (qui tune
apud Perronam,Piccardie oppidum, cumsuo exercitu castrame-
tabatur), ut cis visis, corrigi in melius pateretur siciit a patribus
reformati erant, sine suo incomodo et Ecclesie lesione. Sed,sive
iniqua Lcodiensium sors sive alia quevis occulta bominibus
causa, Dei autem judilio et providentie nota, missioni buic
impedimentum attulerit incertum est; nam cum his duobus
canonicis deligendis et mictendis ad ducem ccclesiarum patres
intentt essent, numptii celeres undique ad civitatem advolant^
numptianles Leodiensium exules (sive ut ipsi nominant fugi-
(1) Ajoutez de.
(:2) Les mots entre parenthèse sont raturés.
(5) Lisez Bruxelia,
(49)
tivos) maximo numéro in Arduenam silvam civitati proximam
latitari, nocturnis prédis et clandestinis spoliis ad eorum
victuin necessarium perquirenduni sollieitos, ac ut civitatem
et alia oppida mûris nudata ingredianlur intentes, conspira*
tione cum multis patrie incolis inita. Ad quos perquirendos
diversis locis exploratoribus missis, licet ob silvae densitatem
et magnitudinem non inventos, canonicorum duorum députa-
torum ad ducem recessum paululum retardavit.
Sancte (1) igitur hac delliberatione super correptione (2) Adventus exulum
horum capitulorum et de mictendo duos canonicos ad ducem
juxta promissa sibi facta in Bruxella per legatum et episcopum
Leodicnsem (qui dux tune erat in Piccardia cum suo exercitu
contra exercitum d. Francorum régis), supervenit turbatio
maxima in civitate Leodiensi die nona mensis septembris,
legato existente in Leodio pro expeditione premissorum, et
domino Leodiensi in opido suo Trajectensi cum certis suis
Dobilibus cum quibus celebrabat certas dictas more patrie
pro statu Ëcclesie et dominii sui. Girca meridiem enim
ejus diei exules Leodienses facti per d. ducem in sententia
prœdicta, qui erant in Francia et locis circumvieinis,assumptis
capitaneis illustri Vincentio de Buren(3), comité, et Joanne der
Wilde (4), milite de partibus Gelrie, Cosuino de Stralen (5)
(1) Lisez S tante?
(2) SiCy pour correctione?
(3) Vincent de Bueren, Ois de Guillaume, sire de Bueren, et d'Ermen-
garde de Lippe.
(4) Ce nom est mal écrit : On peut aussi lire de Riuilde, Ailleurs,
Onufrius rappelle Dervild, Philippe de Cohhikes le nomme dt Ville, et
Châpeâville (Gesta pont, leod., t. II, p. 269) Villanus. 11 s'agit de Jean de
Home, dit le Sauvage (en flamand de Wildej^ seigneur de Kessenich.
M. le baron de Chestret a consacré à ce personnage une intéressante notice
dans le Bulletin de l'Institut archéologique liégeois^ i.WU, p. 5.
(5) Les frères Eustache et Goswin de Straile étaient tils d'un ancien
bourgmestre de Liège. (Voy. le Recueil des bourgmestres de Liège, p. 148,
et le Bullelin de Vlnst, archéol. de Liège, t. XIII, p. 11.)
( so )
cam fratre, nobilibus Lossensibus, et quibusdara aliis,
Faga multorum ad intrarunt civitatem cum roagno terrore oninium, cum vexil-
r^abeo. Hs illustrissimi d. régis Francise et signati crucibus albis
impectore (i) rectis, signo ut aiebant ejusdem régis in armis
consueto, adclamantes sermone gallico :< Vivat rex et francle-
gios! »idest liberi Leodienses;quibus illico totacivitasadhesit,
interfectis aliquibus sibi contradicentibus, licet paucis, ad nume-
rum sex vel octo infra(2) civitatem, fugientibus vero extra civi-
tatem captis, et omnimodo interfectis aut submersis in Mosam
tanquam eorum liostibus, ad numerum (ut fama fuit et postea
signa apparuerunt) fere ducentorum. Et statîra oranes utriusque
sexus in civitate existentes sumpserunt signum crucis albe
recte in pectoribus, prout exules reversi habebant. Qui primo
fuerunt trecenti numéro, postea ad noctem usque ad mille,
demum singulis diebus centeni et milleni adaucti sunt, usque
ad decem milia, ex opidis et pagis et vicis finitimis, omnibus
olïîcialibus civitatis, scabinis, locatenentibus ducis et aliis
nobilibus, equestribus et pedestribus , de civitate turpiler
fugientibus; qui si vel paululum restitissent, omnium judicio
compressissent impctum primorum et subsequenter sequen-
tium aliorum.
In^ssusexuiumin Exorto hoc tam magno turbine, accurrerunt ad monasterium
cmtate et modas. ri.'»L»i-»i. i.* r «i
Sancti-Jacobi, ubi legatus morabatur, fere omnes curiales
foreuses qui in civitate erant, metu mortis; inter quos domi-
nus Gisbertus de Venrode, colleetor apostolicus (3), cum sociis
suis, quidam familiares reverendissimi domini cardinalis de
Ursinis et aliquorum aliorum d. cardinalium oriundi de
partibus inferioribus, quidam consiliarii domini Leodiensis
et nonnulli religiosi; quos omnes idem legatus protexit. et
nutrivit usque ad eorum recessum. Et mullis suadeutibus ut
(I) Sic. — Crux recta^ par opposition à la croix de Bourgogne, qai
était en sautoir.
(9) Lisez intra,
(5) Je n*ai trouvé ailleurs aucune trace de ce personnage.
(51)
legatus caperet fngam per Mosam, mutato babitu, quonîam
Leodienses cxules, per censuras npostolicas et alias persequu-
tiones irritati, ipsum cum omnibus suis interficerent, et hoc
fîrmiter asserentibus ; alii vero, et precipue monachi sacri
ejusdein monasterii, viri reb'giosi, contrariiim affîrmabant,
dicentes legatum non debere nec posse recedere sine periculo
suo et suorum omnium, nec se dubitare qiiin omnes cives
eundem sibi honorem exhibèrent quem facerent s. d. n. (1) si
prœsens adesset. Stante bac concertatione, et dubia sententia,
idem legatus retraxit se in ecclesia; et videns forum et pontes
fluminis plenos armatis, et sentiens pêne omnes fugientes e
«ivitate fuisse occisos, nec palam nec clam sine manifesto
periculo posse recedere : convocatis omnibus suis et aliis qui
sceum erant, déclara vit eis se velle manere ; et si vol un tas Dei
esset ut ofTendi debeat aut ledi, se preeligere offendi in hoc
sacro monasterio et suo habitu, quam in agris aut silvis ipso
mutato. Ad quam responsionem reverendus pater abbas Tui-
irensis cum tribus sociis, et dominus Enricus de Lovenborch
doctor (2), qui sccum a principio in Brugis et in Leodio semper
fuerant, et de fuga legato consilium dederant, dixerunt se velle
recedere timoré mortis, venîam de recessu postulantes; quibus •
legatus hoc solum respondit : « Fuistis mecum in gaudiis, nup*
» tiis et conviviis, et nunc in tribulatione receditis. Maledictus
» homo qui eonfidit in homine. Ite in pace. » Qui illico recesse-
runt. Sed in portis civitatis fucrunt capti; sed cogniti postea
pro familiaribus et amicis legati, liberati sunt a morte, sed
privati equis eorum omnibus ad alîquos dies, donec legatus
fecit eis restitui.
Inclinante jam ad occasum sole, antequam ténèbre super- Mictit legatus ali-
venirent visum est legato et aliis qui secum erant ut micte- ^apfta^oseïulum
rentur aliqui ad forum, jam repletum armatis, ad conloquium existcntes inforo.
(1) Sanctissimo domino nostro^ c*est-à-dire: au pape.
(2) Guillaume, abbé de Deutz, et Henri de Lovenberg. Voy. ci-dessus,
p. 50, notes.
(52)
cura eapitaneis et intellîgendura quid intenderent. Igilur missis
duobus ex sacerdotibus cappellanis suis, una cum duobus reli-
giosis monachis populo magis notis, quibus loqui mandatum
est in bac sententia : « Ipsos debere scire legatum esse in civi-
tate et continuo tractasse et tractare concordiara universalem
totius patriœ, jamque esse dednctam ad bonos terminos;
mirari scse de bac novitate et tam grandi tumultii; cupere se
scire qui essent, unde venirent, quse esset eorum intentio. Si
tractatus concordic ipsis ingratus sit, et si presentia ejus in
civitatc vel patria Lcodiensi esset eis molesta, se libenter dis-
cessurum ad peragenda alîa sibi negotia conmissa. » Quibus
nunptiis ab ipsis cumomni veneratione receptis, babito inter
seseorsum conloquio, boc in effectu responsum est :
Responsio exulum c Se esse cives et nobiles civitatis cl patriae Leodiensis, diu
jam a patria exules; jam se esse famé, siti et nudilate confcctos,
nec posse amplius pati exilium ; rediisse ad patriam, domos,
uxorcsetfibos proprios; intcntionis eorum fore esse obedientes
sanctc sedi aposlolice et s. d. n. pape et persone d. legati
tanquam personam s. d. n. representanli, necnon ipsorum
supremo domino episcopo Lcodiensi, pro quo bona, vitam
et corpora exponcre parati erant; sed ut eximeret se ipsnm et
eos ab intollerabilî servitute, presentiam domini legati nedum
ipsis fore molestam sed gratissimam et summe necessariam;
ymmo si absens a civitate esset, ipsum super eorum capita ad
civitatem delaluros. £t quoniam intellexissent eum suspica-
tum fuisse de aliqua lesione vel offensa sibi vel suis inferenda,
declarare se dispositos ad supplicium de uno quoque suMicn-
dum qui vel minimam injuriam domui vel familiae ejus intu-
lissent. » Et boc idem illico per duos ex primoribus civibus ad
legatum missis replicarunt, supplicantes ut in crastinum bora
ipsis eapitaneis assignaretur qua omnes simul ad legatum
venire possent.
Consolati sumus omnes in verbis istis, et ipsis conlaudatis
de bono eorum proposito ad obediendum s. d. n. pape et
Ecclesiae, obtulit legatus se elïicaciter laboraturum ad impe-
(33)
trandam gratiain cplscopi Leodiensis et alionim principum
quos desiderarent, dumraodo in hoc bono preposito (I) per-
sistèrent, assignats eis in crastinura hora posl missam veniendi
ad eum«
Congregatiin unum sequenti die post missam ad numerum Veniunt capitanei
f j . ^ • • !• •• , •. • «. etprimacescivium
forsan quadraginta ex pnncipalioribus lam capitaneis quam ad legatum.
civibus, venenint ad monasterium Sancti-Jacobi, convocatis
etiam per legatum aliquibus ex canonicis raajoris et secun-
darum ecclesiarum monachisque ipsius monasterii, necnon
reverendo p. d. Joanne Soretb, generali ordinis carmeli*
tarum (2), qui paucis ante diebus Leodium venerat cum
duobus sacre théologie magistris, uno Leodiensi, alio Brîtone:
quos postea semper legatus pro interpretibus et predicatoribus
ad populum et in Jocis oportunis semper habuit secum, una
cum vencrabilî viro Joanne Altfast, decano Treverensis dio-
•cesis (5), cappellano suo, utriusque lingue galh'ce et germanice
perito. Reph'cata sunl in effectu per legatum ea quae dicta per Verba legaii ad
monachos eis fiierant suo nomine, et ultra conmemorate ^*^®'*
stragcs et afflîctiones et damna que antea passi fuerant ob
simîles eorum tumultuationes et potentia (4-) principum cum
quibus contendere habebnnt, d. generali prudenter omnia
interprétante et effîcacitcr in sua lingua omnia bona suadentc.
Replieatum est per eos in effectu, rcsponsum prius monacbis Responsio cmum.
datum, prolixiori sermone per os Amelii de Velrois (5), civis
(1) Lisez proposito.
(2) Le bienheureux Jean Soreth, l'illusire fondateur d'une foule de mai-
sons de son ordre, notamment de celle de Liège en 1457.
(3) Doyen de Mares, dit plus loin Pauleur (voy. p. 5i).
(4) Lisez potentiam.
(5) Amel de Veiroux, un des chefs des Liégeois révoltés, joua un grand
rôle dans les faits exposés ici. (Voy. le Recueil des bourgmestres de Liège,
p. 179, le Bull.de rinst, archéol liégeois, t. XIII, p. 9, etc.) Adrirn de
Vetbri Bosco^ col. l'îSS, assure que, le 1«' octobre li67, le légal, en
l'absence de révêque, établit Gilles de Lens et Amel de Veiroux bourg-
mestres de la cilé. Celle parlicularité n'est pas mentionnée dans le Recueil
susdit.
episcopum.
C S4)
Leodiensis inter eos primo constituti; et insuper rogarunt lega-
tuiii ut impetraret salvum conductum a domino Leodiensi pro
viginti personîs ex ipsis, quia volebant ad îpsum accedere et
ea omnia in presentia legati eidem exponere; supplicantes
eidera legato ut non gravaretur ipse etiam accedere et secum
îpsos ducere ad d. Leodiensero, et impetrare pro eis gratiam in
patria remanendi, et ipsura ad civitatem suam redducere (1);
proroictentes omnia se facturos que alii cives fecerant ipsis
absentibus, antequam reddirent. Que omnia legatus optulit
libenter se facturum et procuraturum, et illico misit ad domi-
Mictit legatus ad num Leodiensem pro salvo conductu , et ad exponendum
hœc omnia reverendum patrem abbatem Tuitiensem supra
nomînatum, quem relaxari jam feccrat, et d. Joannem Alth-
fasf, decanum in Mares (2), diocesis Treverensis, cappellanum
suum, et duos ex canonicis majoris ecclesiae Leodiensis. Qui
euntes, redierunt in erastinum cum acceptatione dietse per
dominum Leodiensem et pleno salvo conductu; et iUico delli-
beratum est quod in erastinum bono mane dispônerent se ad
iter legatus cum predîctis viginti civibus Leodiensibus versus
Trajectum, ubi episcopus erat(5).
Cum sero jam esset et legatus dîsponi faceret res suas pro
recessu matutino,venit ad legatum quidam religiosus sibi satis
fidus et domesticus, signifîcans sibi qualiter rumor erat in
civitate quod ipse recedebat animo non redeundi, et quod nisi
provideret de signis redditus (4), esset periculum alicujus futuri
scandali, forte rerum aut personarum, propter homines incor-
reptos (5); etita veruro esse apparuit de mane cum receddere
Suspitîo contra
legatum.
(1) Sic jpour reducere. Et de même, à la ligne suivante, reddirent pour
redirent, etc. — Deux lignes plus bas, lisez obtulit au lieu de optulit.
(2) Lise/ Maris. Morscb, dans le grand-duché de Luxembourg.
^5) Louis de Bourbon s'était retiré à Maestricbt après la prise de Huy,
le 17 septembre 1467.
(4) Lisezreditux, et plus loin, recéder* au lieu de receddere ^rediturum
au lieu de redditurum,
(5) Lisez incorrectosf
(55 )
vellent, quia proceres civitatis manifeste dixerunt legato quod
nisi promicteret bona fîde prelati se redditurum, non permic-
terent ipsum receddere, sed potius soli irent: excusantes quod
omnino essent desperati si carerent presentia sua. Ob quam
eausam prius famam fecerat legatus se velle ire per Mosam
euro quatuor aut sex ex suis tantum, diraissis omnibus aliis
familiaribus, equis et omnibus aliis bonis, prêter admodum
paucis ad usum navigii et victus^ prout fecit, data tune eis
publiée fide et promisso de redeundo; et ita fecit. Intrarunt
naves très, unara legatus cum suis et aliquibus canonicis et
religiosis supranominatis, et alias duas cives cum sociis eorum, Recessus legati
stante universo populo utriusque sexus supor ripas fluminis, epîscopum. *
cum gaudio et lacbrimis exorantes et acclamantes pacem.
Descendentes per alveum fluminis Mose, passim reperie- Mandat legatus se-
banturcadavera submersorum, lacerata ab avibus et canibus; cfsoram?'^'^^^* ^^
quare applicatis navibus ad ripas villarum supra flumen,vocari
ad se fecit legatus sacerdotes et cnratos ecclesiarum villarum
vicinarum, mandavitque eis corpora sepellire, gratum opus
utrisque contendentibus.
Circa médium itineris in ter Leodium et Trajectum, ad leucas invaduntur naves
duas ab utroque distans, est castrum Argcntal super lapide, csSri de A^Tn-
videlîcet scopulum flumini iminens, cujus domini partim feuda ^®*^-
tenent ab episcopo Leodiensi partim a domino duce Burgun-
die (i). Qui videntes naves bas très per Mosam descendentes,
cmissis machinis, bombardis et balistis contra nnutas et naves,
pêne perdiderunt legatum et omnes qui in eis navibus erant,
cum maximo omnium periculo, donec decanus Leodiensis et
alii canonici qui cum legato erant, clamantes designarent lega-
tum cum suis esse, ad tractandum paeem cum episcopo et
civîbns Trajectum descendere ; vix eis credentibus , oportuit
(I) Voir une Notice historique sur te château et les anciens seigneurs
(TArgenteau dans Ernst, Tableau historique et chronologique des suffra-
gans ou co-évéques de Liège; Sauiert, Les délices du pays de Liège, i. IV,
p. 55, etc.
( 56 )
ad proras legatum se demonstrare el ad terrain naves subdu-
cere et cum eis conloqui de causa accessus; et sîc transivimus
non sine timoré el periculo. Quia vero opiduni Trajeciense
pro indiviso est episcopi Leodiensis et dacis Burgundie, non
fuit securus episcopus intromictere Leodienses in opiduni,
propler Burgundos; sed ipse exivit ad conventum Fratrum
Minorum de Osservatione, prope Trajeclum ad mediam leucam
fundalum in suo territorio Leodiensi (1), cuip suis nobilibus
et consiliariis in multitudine copiosa; et ibi audivit eos et
respondit ut infra.
Petitiones Leodien- Petitio Leodiensi um fuit:
sium abepiscopo. _ . i- .• • • •* * i . j.
« Primo, replicatio eorum que m civitate legato dixerant,
ut supra narratum est, cum omni subjectione et humilitate,
genibus flexis et cffusis lacrimis, concludentes et supplicantes
cpiscopo ut ad suam civitatem reddiret (2), ipsis veniam daret,
permiclerel impatria (3) et in suis domibus permanere, se esse
paratos ad omnem obedientîam et subjectionem ut alii cives
promiserant et fecerant; et super omnibus stare judicio legati
et suo super quibuscunque dubiis emergentibus, salva semper
sententia s. d. n. pape, cui contradicere nullo paclo intende-
bant; sed multa fuisse facta prêter illam senlentiam, ipsis et
Ecclesise nirais gravia et insupportabilia, que reformari in
roelius necesse foret. »
Responsio episcopi Quorum petitionibus episcopus respondit in banc senten-
tiam, datis cedulis scriptis gallico et latino sermone :
a Primo, omnes exules qui redierunt, exibunt et recèdent ad
(1) 11 s'agit du couyent de Licbtenberg fondé en 1452 et appelé plus
tard Slavanten, nom qui paraît être une corruption du mot flamand
Observanten, sous lequel on désignait alors une certaine classe de reli-
gieux franciscains observant plus strictement la règle primitive {Voy. les
Publications de la Soc. hisl, et archéol. clans le duché de Limbourg^
t VII, pi». 6H, 154, 140,2012.)
(2) Lisez redire t.
(3) Sic, pour m pa^r/a.
( »' ;
unum ex duobus locis eorum arbitrio, Âquisgrani vel Reken (i),
et dominus Leodiensis assecurabit eos in eiindo, stando et
redeundo de dictis locis, usque ad ccrtum conveniens tempiis,
in bonis et personis; quo terapore medio, d. Leodiensis ba-
bebit advisamentum super impetratione gratiœ et reroissio-
nis predictorum , medio domini legati, tah'ter quod predicti
rationabiliter babebunt occasioncm se laudandi de ipso domino
Leodiensi.
Secundo, illi de palria Leodiensi qui junxerunt se prœdictis
exulibus, dantcs ipsis favorem, retrahent se ad loca sua paci-
fiée cum eadem securitate, continuando opéra et negoliationes
suas.
Tertio, postquam bec gesta fuerint et u trique retraxerint
se, venient omnes de civitale in campis, deposilis vexillis et
armis quse resumpserant, et ca omnia consignabunt ad manus
d. Leodiensis; et hoc facto, ipse intrabit civitatem suam Leo-
diensera ad beneplacitum suum et fruetur suis dominio et
jurisdictione sicut prius. »
Dans bine inde cedulis in ulroque sermone, d. episcopus confecte sunt ce-
Leodiensis cum sua comiliva rediit Trajeclura ; legatus reman- ^^^^^ pêtitionibus
sit in convenlu Observanlum (2) pro civium tutela et [)ersua- mutais
sione ad acceptandum petita. securitate data; quos omnes
legatus pavit, nullo audente ipsis necessaria ad viclum ven-
dere. Durus visus est eis hic sermo; nihilominus populo bec
referri debere et persuaderi, tam per ipsos quam per Icgatum.
Suasit eis Jegatus ut redirent ad civitatem et petita populo
exponerent, et quantum possent ea persuadèrent pro bono
pacis; ipse autem remaneret Trajecti cum domino episcopo
Leodiensi ad continendum ipsum ab invasione armorum, quo-
niam intelligebat multos apud ipsum esse incitantes eiim ad
___ — ■ »
(i) Aix-la-Cbapelle ou Reckheim; cette dernière localité fait aujour-
d'hui partie de la province de Limbourg.
(2) Lisez Observa tiu m.
^
( S8 )
prœliura, magisqiie esse utilem pro nunc moram suam apud
Trajectum quam in Leodio. Ex causa jam dicta cepere suspi-
cari legatum non habere animum redeundi obtestarique eum
ut cum ipsis reddiret (1), nec esse ausos reverli ad civitatem
sine ipso, timentes suplicium et laeerari a populo.
Kedeunt oratores Conforlatus (2) est eos legatus ut ireot.sine timoré et ut bono
civitafein^soîi sine animo essent, disponerentque se ad bonum pacis et obedientiœ,
legato. ac jurejurando pollicitus est se redditurum si ila rectius cives
judicassent, seque non remanere nisi ex causa jam dicta ; itaque
pluries persuasi, paulo post meridiem ascensis eorum navibus,
reddierunt versus civitatem.
Capiuptur legati ci- Circa principium noclis ecce nunptius celer ad legatum ex
vitatis ab invaso**
ribus castri Ar- villa supra Mosam venit significans legatos Leodicnsium esse
gental. captos a dominis de Castro Argental, famamque esse ipsos
aut submersos aut jugulatos esse. Quali tune animo legatus
fuerit quisque prudens consideret, maxime cum mane nunp-
tius capitulorum ecclesiarum civitatis cum litteris ad legatum
venerit significans « ob banc causam in civitate maxime tumul-
tuatum, alios vocare legatum proditorem, qui contra promissa
non redierit et cives passus fuerit capi et occidi, alios plures
cucurrisse ad ecclesias minarique clericis et familia ribus legati
qui in civitate remanseraut, quod si bii mortui essent, aut si
vivi et non relaxarentur continuo, se omnem clerum et fami-
liares legati occisuros aui siibmersuros, ecclesias spoliaturos et
combusturos ». Haec suis licteris nunctiabant patres ecclesia-
Diligentia legati pro rum tam legato quam cpiscopo Leodiensi. Hanc rem legatus in-
liberandis caî)ti- ,. j. ^ . . •
vis. digne ferens, ut par erat, tam pro honore suo quam suorum
familiarium et ecclesiarum periculo et salute, très illico nunc-
tios misit cum litteris, unum civitali et capitulis, alium ad
castrum de Argental, tertium cpiscopo Leodiensi; civitati et
''apitulis hoc in effectu, videlicel : a dolens vehementer de
boc facto, excusans et offerens se ad redditum ad civitatem et
(1) Lisez rediret^ cl de même nhis loin redilurum^ redierunf, elc.
(2) Lïseï. couhortotu.s?
(59)
agendum omnia que ex auctoritate sua cum justitia posset
pro liberatione eorum, usque ad brachium seculare » ; dominis
castri rnoneas et mandans a ipsos relaxari et corrigi quod
turpiter egerunt in dedecus Jegati et d. Leodiensis, sub
quorum protectioue et salvo conduetu pro pace vénérant :
alioquin providere necesse erit per modo» justitie et armo-
rum non eis gratos, sed forte multum damnosos eis et patrie
eorum »; domino Leodiensi a ut provideret taliter quam bonor
comunis salvus esset et familiares legati et elerus non péri-
rent; quod si non faccret, non fore mundum a suspicione seitus
hujus facti et proditionis, legatumque oportere providere
modis quibuscunque posset pro eorum liberatione et honore
suo tuendo et familiœ sue et ecclesiarum sainte ».
His litteris acceptis a civibus et capitulo, mitigati sunt cives
erga murmura in legatum, maxime cum intelligerent ilJos non
esse mortuos. Episcopus autem, misso présidente consilii sui
fiurgundo, excusavit se « prêter scitum et voluntatem suam
hoc factum esse, nec se aliud posse, cum caslrum ipsum esset
feudum ducis, licet ville circumjacentes essent sub dominio
suo ». Ad bec legatus respondit : c< ipsum debere punire eos
in fendis eorum sibi subditis^ duos vero ex tribus fratribus
qui apud ipsum in castris erant capere debere et punire aut
les&to tradere puniendos ». Quibus rébus intellectis et exami- Relaxantur legati
natis bene per suos, postquam (1) tmuum relaxati sunt qui
detinebantur, et legato per cives et clericos gratie acte. Acceu-
debantur utrinque animi ad prselium : episcopus ad invaden-
dum civitatem, cives autem ad irruptionem; sed precibus et
reverentia legati permoti, supersedcrunt usque ad comu-
nem (2) cum legato iterum conloquium. Sed ncve episcopo, si
tune alterutrum factum foret, inruptio vel invasio... (3).
(1) Lisez post?
(2) Lisez commune.
(3) Cette phrase est incomplète. Il faut peut-être ajouter : neve civitaii
profuisset.
(60)
Tractatur de com- Instantibus post hec maxime clero et populo Leodiensi ut
muni loco ubi le- , ... • • . • i .
gatus resideat. legalus ad civitatem rediret, visum est legato et bis qui cum
ipso erant, ut antcquam civitatem iotraret, deputaretur aliquis
locus comunis, munitus tameu et tutus, prope civitatem, accep-
tus ambabus partibus, ad quem legatus demum rcddire et
partes secura convcsnire secure possent, ex eo quia (1) née con-
siliarii episcopi audebant civitatem ingredi, nec Leodienses
ultra ad episcopura accedere, propter violationem securitalis et
salviconductus proxime factam. Itaque conventum est et depu-
tatus est locus monasterii monialium de Veteri-Vineto juxta
Mosam, in medio itineris inter civilatem Leodicnsem et Trajec-
tum (2); ad quem xx* die septembris declinans legalus, consi-
deravit una cum suis amicis locum non esse satis munitum ab
invasoribus, nec etiam honestum inter moniales mullis neces-
sario habentibus convenire cum eo; itaque facta ibi mora diei
unius, vocaius instanter a clero et bonis civibus Leodiensibus
pacem affectantibus ut rediret in civitatem, persuasurus populo
ut puncta tria illa tradita per episcopuni civibus ad eu m primo
missis acceptarent (quod diffîcilimum fore asserebant, nisi ejus
monitîs et persuasionibus) : die xxj*^ ejusdem mensis legalus in
Revertitur legatus civitatem regressus est, magna populi jocunditate et concursu
ati civiiaieiu ci
loquitur populo, utriusque status el sexus; et illico, vocatis primoribus civitatis,
per illos religiosos theologos mullis rationibus suaderi fecitcc ut
illa acceptarent; et si diffidercnt de episcopo Leodiensi ne,
armis corum depositis, velil intrare (prout suspicabantur et
asserebant) in manu forti et ore gladii in ultionem, se paratum
dàri facere per episcopum Leodiensem omnem quam petereat
sccurilatem, quam sciebat episcopum libenler daturum pro
(i) Lisez quod?
(2) Vivegiiis, commune à 8 kilom. de Liège. Sur l'abbaye des Béné-
dictines qui s'y trouvait, voy. Les délices du pays de Liège, t. IV, p. 50;
Stephant, Mémoires pour servir à Chist, ecclésiast. du pays de Liège,
1. 1 , p. 59, etc.
(61 )
bono pacis quam sumopere affectabat, honore suo salyo ». Ad
hec dixere « non esse se ausos responsum dare sine assensu
populi ; qui si convocaretur in foro et hec publiée dicerenlur per
legatum, sperare se facile cis persuasurum omnia que vellet;
sed pro nunc non esse tutum sermonem facere de Burgundis,
sed de solo episcopo; illud autem postea fieri posse ».
De consilio igitur horum seniorum civiuni et canonicorum
omnium ecclesiarura qui in civitate erant et aliorum abbatum
et prelatorum et bonorum religiosorum, indicta est convocatio
populi de mane in platea ante ecclesiam Sancti-Lamberti (1);
quibus in maxima raultitudine convenientibus , pleno jam
foro, legâtus una cum canonicis indutis vestibus sacris lineis et
aliis prelatis et religiosis civitatis, in quandam domum in medio
fori ascendit et per fenestras ejus, per organum vocis venera-
bilis in sacra theologia magistri Roberti, ordinis Carmelitarum,
veri ejus interpretis, in hanc sententiam orsus est, licet Ion-
giori sermone legato in aures ejus verba inferente, coram
universo populo :
« Nobiles et honorabiies viri, fratres et lilii. Videtis quantos Verba legati ad
» labores et curas continuas substinet hic paler legatus, perso- ^^^^ "™'
» nam summi pontificis representans, pro salute vestra, pro
» pace et conserva lione hujus civitatis etpatriœ; amplectimini
» consilia ejus salubria, agite liberaliter que episcopus vesler
» requirit pro honore suo et justa causa, ne deleriora sequan-
» tur; cogitate strages preteritas quas passi estis paucis elapsis
» mensibus, stantibus mûris civitatis et opidorum et majori
» populi forlitudine et multitudine; nolite nunc fieri contuma-
» ces, reducti ad paucitatem et mûris dejectis,et, quod delerius
» est, inter vos divisi; nolite provocare adversus vos iram
» principum vicinorum^ quibus non potcstis resistere, facti
» jam debiliores; cavendum vobis est ne hanc inclitam civila-
» tem ponatis in perpetuam ruinam et desolationem; » et multo
(1) C'est-à-dire: sur le Marché.
(62)
plura alla in hune effectuai : ce quod si timereut ne, depositis
armis, maie tractarentur in ultionem sanguinis per episcopum,
cogitarent et petereot quam ipsi velint super hoc securitatem,
quoniam illico consequerentur; et si etiam (prout aliqui suspi-
cantur et murmurant) vereantur episcopum hanc fidem viola-
turum, prout proxime factura fuerat, ex nunc legatum polli-
ceri se omnes censuras et penas quas posset et ipsi peterent
adversus episcopum fulminaturum et exequuturum, invocato
seculari brachio si necesse fuerit; » et reliqua similia. Ëadem
in effectu rcplicarunt Judocus de Marca, canonicus et ofïîcialis
Leodiensis (1), nomine patrum ecclesiaruro, et Amelius de
Velrois, civis Leodiensis, nomine primatum qui cum legato
eraut, licet aliqui ipsum redarguerent quod in sermone suo
non excepit eorum privilégia et franchisias.
Seditiosi clamori- Ad hsec quidam ex plèbe susurrantes, irallice aiebant tacite,
hua tnwKant «a ' *-' ♦
cem. prout vero interprète relatum est : « Hic legatus bona verba
» habet : ipse verba solum ponit, nos autem jugulum et cer-
» vices nostras; arma non deponemus et civitatem non cxibi-
» mus; si interficiamur in dolo, hic legatus non suscirabit
» nos , » et multa similia. Accessit ad hec quidam filius Belial,
qui cum primatibus civitatis erat in superiori domo cum legato,
nomine Arfasot vel Clerfasot (2), et cum eo Gonswinus de
Stralera, nobilis, qui extento brachio et tensa manu, ad popu-
lum gallice damans : « Ëstote constantes et firmi in liberlati-
» bus et franchisiis vestris, quas récupéra s tis in gladiis vestris,
» nullius alterius ope vel presidio accedente. Vultis ne ila?»
Acclamante universo populo: c< Hui, hui, hui! (5) » Tune lega-
tus ad proceres qui secum erant: ce Si de franchisiis loquenduip
(1) Voyez ci-dessus, page 3â.
(â) Je ne pois deviuer quel nom liégeois se cache sous cette Torme.. évi-
demment corrompue.
(3) Oui, oui, oui!
(63)
» est contra sententiam apostolice scdis quara unanîmiter ac-
yy ceptastis, non oportet ulterius tractare de pace. Non enim
» se passurum aliquid detrahî sententie apostolice. » Âd hec
proceres c< se non velle înfringere apostolicam sententiam
quam semel acceptaverant, sed ultra illam sententiam multa
insubportabilia onera fuisse eis imposîta per aliam legem,
que tollerare non poterant, sed eraendari et corrigi oportere,
si pax perficicnda sit ». Requisiti sunt ut responsum elarum
résolutive darenl; tune, inito inler se consilio, ad legatum ves-
pere redeuntes hec responderunt ad petitionem episcopî :
« Ad primura articulum, ut exules civitatem exirent ad loca Responsio civium
, . - 1 i. ^. ad petitiones epi-
deputata, etc. : ipsos non fore exules factos per sententiam scopi.
apostolicam nec per episcopi liberum judicium, sed per sen-
tentiam ducis, etc., ut clare apparet; que ipsos astringere non
potest, nunc maxime cum obedientiam episcopo parati sint
exhibere» juxla apostolicam sententiam, et utalii cives et incole
fecerant ante ipsorum redditum; nec eis tutum esse ad alia
loca subsolius episcopi fide et securitate migrare, cum in ipsius
potestate non esset securitatem dare, multis eorum hostibus
episcopo non subdilis apud eum manentibus et prevalentibus
ipso, prout proxime factum fuerat per dominos de Argental,
sub episcopi fide et securitate, captis civibus oratoribus; pro
honore tamen episcopi et reverentia, exules esse paratos trans-
ferre se in partem civitatis que est ultra Mosam (1), et ibi ex-
pectare donec per legatum et episcopum deiliberatio fîeret
super ipsorum restitutione. » Hec exules.
c( Ad secundum punctum et tertium, qui comuniter omnes
contingunt de sequestratione aliorum patriotarum et deposî-
tione et (raditione armorum et vcxillorum : se non consensisse
omnes neque arma sumpsisse contra episcopum et patriam,
sed contra inimicos suos, patriam et ecclesiam opprimentes et
redigentes in perpetuam desolalionem et servitutem ; et ipsis
(1) Dans le quartier qui, aujourd'hui encore, s'appelle Outre-Meuse.
MÉSÎ. ONUFRIUS. 5
(64)
armis uti vclle usque ad.mortem in defensionem Ëcclesise, epi-
scopi, civitatis et patrie contra omnes hostes; pro quibus omni-
bus observandis se paratos esse ad legati arbitrium obsides
dare et episcopo oninem secûritatem, si de ipsis suspicarctur
quod non oportebat; securitatem autem ab episcopo, eorum
domino, petere indignum eis videbatur, cum non possent riisi
litteras petere securitatis, et boc minus sufficiens eis videbatur
ex ratione jam dicta. Quod autem episcopus civitatem intrnre
possît ut dominus, hoc justissimum esse; hoc se summe optare
supplicarequepro sainte civitatis et patrie ut qiiantocius faciat,
nullamque esse aliam salutis spem;hoc sentiebant, judicabant
et supplicabant primates civitatis et ecclesiarum patres : ut
episcopus in civitatem rediret.Unum adebant(l) cives ut, pust-
quam episcopus in civitate esset, bénigne cos una cum legato
audiret super eorum oppressionibus et gravaminibus, salva
semper apostolice sedis sententia; in ingressu autem suo in
civitatem non duceret secum quosdam nobiles et alios cives, ad
numerum sexdecim, per ipsos nominatos, qui prioribus cou-
teutlonibus aliquos alios cives, consanguineos aliquorum qui
nunc in civitate erant, privatim occiderant et alios summo
alfecerant supplicio publiée. Posse autem istos postmodum,
pacatis rébus, ad brève tempus in civitate redduci (2). » Hsc
summa responsi.
iteruin cxivit le^^a- Gum locus non csset mutue conventionis episcopi et civium
epLcopum ^ cuin propler utrorumque diffîdentiam et violatam pridie fidem,
respoiiso. subsceplo in se onere tracta tus pacis legatus, requisîto epis-
copo, exivit ad tria milia passuum extra civitatem, ad parvam
curiam abbatis premonstratensis nomine Milmort (3); ad quam
etiam episcopus veniens cum suis consiliariis, proceribus et
nobilibus patrie cum suis gentibus ad numerum fcre milk,
(1) Lisez addebanl.
(S) Lisez reduci.
(5) Milmorte, village à 7 kilom. de Liège.
r'
(6§)
tractatumestdepetih'onibus episcopi et responsionibus populi.
Suadentibus aiitem pluribus prelium civîtati indîcendum, ne
uiio quem ex civibus Leodiensibus ceperant appenso ad arbp-
rem proxiniam eo tempore quo legatus eu m episcopo secre-
tins conloquebantur, graviter eos legatus increpuit, démon-
strans eis < paucos ipsos contra multitudînem desperatorum
non sullîcere;erantenim qui cum episcopo erant in totum forte
tria milia pedilum et equitum, cum tamen cives exteri jam
aucti essent ad numerum decem milium; quorum decem contra
viginti inruere non extimuissent obstinatione animi, vixque
potuisse légatum cives continere ab irruptione. » Ad bec quietî
aoimi facti sunt eorum, actumque est ut exules ultra flumen
Mose se (raberent, arma omnia et vexilla non episcopo sed
Icgato traderent, de francbisiis et sexdecim extra civitateni
dimictendis taccrent, cum ipsorum non esset legem domino
suo imponere.
Regressus est ilcrum legatus in civitatem, persuasurus Redit iterum in ci-
11 . 1 • . * 1 • vitatem legatus
populo nec omnia per eosdem quos supra interprètes, longis- cum repiicatione
simo et aecuralo sermone. Responsum est : « De armis et ^Pi^copi.
vexillis parati eranl apud legatum in monasterio Sancti-Jacobi
deponere, obsidesque quot numéro legatus vellet pro fidci ob-
servatione tradere legato, mictendos ubicunque libuerlt sibi ».
Sed hoc legato et suis amicis non visum est cautum aut tutum
esse, stante utriusque diflidentia et loco monasterii inmunilo,
cum ob parvam forte suspitionem exortam intcr cives arma
pro libito capere (invitis omnibus ex monasterio, legati resi-
dentia) potuissent, nullo prohibere valente sine morlis peri-
culo; quod legato et omnibus suis probibere volentibus imi-
nuisset (1), et si permissî forent arma capere, non sine légat
dedecore, injuria et querela justa multorum actum foret; sed
ad boc deposilum tam grave fideliter conservandnm oportere
aliquam arcem munitam in qua legatus tute cum depoMto per
manere possit.
(1) Lisez inhibuisset?
(66)
« Ad alium vero punctum, de sequestratione exulum ultra
Mosam, prout prîusobtuicrant, acceptarunt; de gravaminibus
(ut aîebant) intollerabilibus, tacere non poterant; de sexdecim
•
îllis civibus non reducendis, se nolle legcm episcopo, eorum
domino, imponere, sed consulcre ad obviandum scandalîs,
quoniam plures sciebant in civitate fore quorum necessarîi
etafïines per illos fuerant morte (i) traditi, qui etiam si cerlo
scirent illico se supplicio affîciendos fore, non désistèrent quin
data oportunitate illos vel eorum alterum intcrficerent. Itaque
se illos publiée assecurare polliciti, prîvatim autem ex ratione
jam dicta impossibile fere (2); at ne videantur domino suo
Icgem imponere, suo arbitrio boc relinquere; suasisse autem
quôd melius eis visum est. » £rat omnium sententia, seniorum
et patrum Ecclesie, ut episcopus hos pro nunc in civilatem non
rcduceret, prout alias illustris ducis Burgundie juditium fuit
et suis litteris visum est, ne privata affeclio publico bono ante-
poneretur, hancque alias fuisse aiebant dissidii causam in prio-
ribus preliis.
Kxivit iterum lega- Exivit iterum Icgatus, convocato episcopo et suis ad locum
tus ad episcopum. . r /-\ r • . • •. t- •
vocatum Leers (o), fossis et aquis munitum, prope Tongris,
suadens ei ex omnium seniorum et patrum Ecclesie comuni
sententia et supplicatione, pro civitatis et patrie salute, ut bas
conditîones acciperet, civitatera ut pastor intraret, quoniam
oves inveniret, non ut invasor, ne terreret aut irritaret eos
quos ad suam voluntatcm habere posset. Repertus est episco-
pus durior solito, ob quam adhuc nesciebatur causam ; quin
imo, existentibus legato et episcopo intra arcem cum suis
consiliariis in secretiori conloquio, gentes cpiscopi civitatem
agresse, civibus quoque inruptionem facientibus : inito levi
prœlîo et paucis bine inde occisis, gentes episcopi terga dare
(1) Lisez morli,
(2) Lisez fore..
(5) Liersy village à 6 kilomètres de Liège.
(67 )
coacti sunt; increpitoquc graviter cpiscopo qnod stantc |)acis
tractatu concursus ad prœlium per suos ficret, legaïus rc
infecta ab eo discessil, episcopo se excusante prêter scituni
et Yoluntatem suam id esse faclum. Abibat legalus indignans
propter rei novitatcm, jurgalus episcopiim : « si prelium
cupiebat, quid oportebat derisorie tractatum pacis lenere? »
luce clarius sibi demonstrans c< nisi populuin ab irrupiione
continuisset legatus sub spe concordise et hoc pacis tractatu,
jam deties (i) suos omnes fuisse perditos aut interemptos
velut oves a lupîs, irruptione per populum facta; seqne
amplius nolle frustra pro pace laborare ». Cum paululum
legalus processisset obequitans versus civitatcm, episcopus ad
eum misit duos ex primoribus suis, cancellarium suum et
presiilentera co'nsilii Borgundum (2), per quos sibi dici fccit
« episcopum velle omnia facere que legalo viderentur, obsides
nolle petere ut majus civibus illis testimonium fidutic episcopo
foret, arma ut deponerent in propriis domibus et inermes
obviam in campis episcopo procédèrent, de franchisiis et
sexdecim extra deinictendis pro nunc lacèrent. Hac lege se in
civitatem ingredi paratum cum suis armatis. )>
Etsi condiliones satis ambiguë et non omnimodo faciles Redit iteram ad ci-
legato vidèrent ur, nihilominus, ne aliquid oramicteret ad pre- [dq^uUur populo.*
feclionem (5) pacis, iterum Leodium reversus est, reperitque
prope civilatis portas gentes episcopi cum civibus preliantes
inter duos colles, aliosquc aliis locis sagiltis se impclenles :
quos legatus quicscere parumper rogavit et jussit donec Iran-
siret, sicque prelium illa die sedatum est, mirantibus cunctis
(1) Sic, pour decies,
{t) Le chancelier de Louis de Bourbon, à cette époque, était probable-
ment Herman d'Odeur ou d'Eideren, cité plus loin. Son frère Godenoel
lui succéda en cette même qualité, en l'année 1480. (Voy. de Theux,
op. ciL, t. IV, pp. 2'24 et 247.) Quant au président du conseil privé, il
en a été fait mention plus haut, p. 22.
(3) Lisez perfectionem.
C 68 )
io civitate quod stantc paeis tractatu prdium inire prcsump-
sissent
Convocatis igitur primatibus civitalis, ecclesiarum palribus
et universo. populo, scrmoiiem ad cos legatus efTicacissimum
habuit, cisdem inlerpelribus etofïiciali episcopi in vulgari gal-
lico populo exponenlîbus ce quoniam inito intcr se consilio
omnia acceptarunt, submictentes se Jegato cum consilio capitulî
super omnibus aliis controversiis, excepta et salva scmper
apostolice sedis sententia ». Hec omnia in scriptis redacta sunt
Responsio civium. et episcopo missa. Gonsilium tamen commune omnium erat
c( ut illos sexdecim secum non introduceret episcopus in civi-
tatem; quod si episcopus pacem cum subditis suis inire reçu-
saret et Burgundis perseveraret inherere, in confusionem
suam et Ëcclesie omnimodam perditionem; supplicavere popu-
lus univcrsus et muUi ex clero ut legatus censuras canonicàs
in episcopum promulgaret éditas contra aliénantes jura eccle-
siarum suarum, ac ipse, auctoritale apostolice sedis, nomine
s.d. papegubernacula civitatis et patrie in se sumeret,popuIum
ab oppressionibus iniquis tueretur, invocaret auxilia finiti-
morum principum qui, a legato per simplices litleras requisiti,
in eorum auxilium venire desiderassent, fuiti sedis apostolice
auctorilate, donec s. d. n. de bis advisatus aliter disponeret ».
Multi enim ex finitimis Germanie et Galliarum principibus per
religiosos viros legato se offerebant celeriter et prompte Léo-
dium venturos si a legato requirerentur, et eadem faciebant
civibus intimari; quibus per legatum gratie acte et oblationes
grate suscepte, cum oportunum fuerit eorum auxilium et
presidium.
Exivit iterum lega- Opinantibus jam cunctis onmes difficullates fore scdatas
XuiatusiXciîm ^ dubio conficiendam, episcopum in civitate
conveûtionis. regrcssurum (ut omnes ecclesiarum patres suis apud eum lit-
teris supplicarunt) die xxvi* septembris, iterum una cum plu-
ribus canonicis et rcligiosis exivit legatus ad monasterium
momalium de Veteri-Vineto, prim^ vice pro conmuni loco
(69)
deputatum; ad quem vocavit cpiscopum cum consiliariis suis,
inter quos non obiniclerel ducere presidentem cum cancella-
rio, qui ex parte episcopi loquti legato fuerant in recessu de
Leers (1). Cumque legatus in monasterlo cum suis esset episco*
pum expectans, septima hora post meridiem hoc ab episcopo
responsum accepit :
« Reverendissime paler, etc. Adixeram (2) nocle preleritaLictera episcopi pcr
» me deliberaturum super cedula subditorum civitalis mee renîsat et concor-
» Leodiensis per v. r. p. (3) mihi porrectam. Verura cum ^*^™*
» paulo ante dominus meus frater et consanguineus dominus
» dux Burgundie, suis scriptis et demum ipsa (4) continuando
» in instanti (5) mihi propalaverit onus recuperationis civitatis
» mee suscipere velle, ac pro eadem (cum rem ipsam ad
» extremum deducerc cupiat) destinare sucs ad me pro prœ-
» sidio capitaneos cum armatorum comitiva, dominum videli-
)) cet Cimacensera (6) et alios, quod dolenter refero, quia quod
y> verebar accidit; et sic cedulam ipsam acceptare nec possum
» nec valeo. Reverendissime in Christo pater et domine mi
» singularissime, valele in domino nostro Jesu-Ghristo. Ex
0) villa mea de Fex (7), mensis septembris die xxv.
LuDOYicus vester, etc. »
His litteris receptis in tenebris noctis, conmoti suntanimi et interruptio tracta
ipsius legali et omnium qui cum ipso erant, tanquam rupto ^"^ ^®***
omni pacis tractatu; datoque per legatum jurejurando ne quis
haec civitati renunctiaret, quoniam nullum erat dubiuni cives
(1) Cf. ci-dessus, page 66.
(3) Lisez Addixeram.
(5) Vestram reverendissimam paternitatem,
(4) Lisez ipse?
(5) Sic.
(6) Jean de Croy, seigneur de Ghimay.
<7) Fexbe-le-Haut-Glocher, village de rarrondissement de Waremme.
( 70)
inruituros ad prelium contra exercitum episcopi si hœc rescis-
sent, cum proximus cîvilati csset, inito per noctem consilio,
legatus cuni suis summo diluculo Trajectum per Mosam des-
cendit, animo ibi vel Aquisgrani, opido imperîali insigni pro-
ximo, permanendi, rèi eventuni expectaturus; sed consulta m
esse (i) visum legato et amicis suis ut anle recessum suum
cum episcopo conloqueretur, saltim (2) ad extremum valefa-
ciendum. Igitur legatus, misso ad episcopum publico numptio
armis summi pontificis Pauli insignito, cum litteris haec iu
effectu continentibus, « ut postquam omnino dispositus erat ad
prelium tractatumque pacis récusa verat, ncc dignatus fuerat
ad monasterium Veteris-Vineti pro dietis deputatum accedere,
designaret saltim legato locum aliquem alium ad quera con-
' mode convenire ambo possent ante legati recessum versus
Alamaniam, pro finali conloquio, paratum se illo accedere nec
ipse gravaretur venire ». Ad bec episcopus paululum erubes-
cens quod pridie venire recusaverat, respondit c< se paraUim
venire ad loca alia ipsi legato libila magis tuta, designavitque
locum quem accole vocant Millem op den Driescbi (3) »•
GoDTeniunt iterum Summo dilucuIo ex Trajecto legatus cum ecclesiarum patri-
legatus et çpisco- ^^^ supra nominatis recedens, que fuit dies mercurii xxviij
mensis septembris, venit ad locum Milieu, in quo reperit epis-
copum sibl obviam proccdentem fere cum toto suo exercitu ;
accensoque ingenti foco in atrîo case proxime propter inten-
sum frigus et gelu, eircumstantibus ignem cum legato et
episcopo et eorum consilio, decano Leodicnsi Joanne de
Quercu (4),canonico per capitulum cum legato deputatis, ae
( 1 ) Lisez est ?
(2) Sic, pour saltem, et de même plus bas.
(5) Milieu, village à 6 kilomètres de Tongres. Op den (frtV^c/), littérale-
ment : sur la pâture. Driesch désignait une pâture daus uu terrain sec,
par opposition à broeck, indiquant une prairie humide.
(4) Jean de Chesne ou de Hervé. (Voy. de Theux, op. cit., t. Jf, p. 263.)
J
( 71 )
pluribus alîis canonicis et ecclesiarum patribus, nobilibus
quoquc et nrmorum capitaneis in copiosa multiludinc, in banc
sententîam legatus exorsus est, ad episeopum et suos verba
lirigens :
« Extrema jam dies adest, révérende ac venerabiles paires vos- Sfrmo legati ad
» que insignes virî, aul optate pacis (quant Deus nobis donet!) ep^scopum.
)> aut perpétue desolationis inclile civîlatis et patrie Leodiensis,
» certe lugende (quain Dcus avertat !) Ommicto replicare dis-
t> cordias, bella et clades pristinas, quas ulrinque passi estis,
» quia eque vobis et mihi nota sunt. Sanctissimus dominus
)) noster Paulus II, pontifex noaximus, summe pîus et clemens
)) paci universi orbis jugiter intcndens, misertus cala m i ta (n m
» patrie hujus, misit me (h'cet insufficientem et minimum inler
» suo assistentes lateri) ut primo animas eorum et vestras sua
yy pielate et auctoritate ab eterna damnatione eriperem, prout,
y> révérende pater, tuis et aliorum precibus victus feci, nullo
)) vobis onere injuncto. Demum, eum frequentibus querelis
)) tuis et clericorum tuorum ac totius patrie fletibus gravamina
» intollerabilia, demolitiones murorura, occupationem domi-
» nii et jurisditionis ecclesie Leodiensis intelligerem , tuis et
» ipsorum precibus ductus, ad illustrem principem Carolum
» Burgundie duceui accessi Brugis; apud quem et suos tribus
» mensibus quas curas, sollicitudines, labores, exorlationes
» babuerim^ partim te présente, tu et ipsi (i) optime nosti.
» Meminisse potes et debes que verba fuerint Bruxellis in .
» parvo oratorio ducis, inter ipsum ducem, te et me, présente
» domino arcbiepiscopo Lugdunensi, germano tuo, et quid ibi
» conclusum fuerit pro recessu nostro; et, postquam a duce
y> simul rediimus Leodium, quid secrète tractatum sit in capi-
» tulo inter patres majorîs ecclesie, présente te et me, igno-
i> rare non potes. Demum, postquam hi qui erant a patria
» exules ingressi sunt civitatem, quas curas, quos labores
(t) Lisez ipse.
( 72 )
sumpserim corpurales, et maxime in quatuor dietis more
patrie proxime celebratis, ut vos a bcllo reprimerem, ipse
vidisti et omnes qui tecum sunt : reduxi furcntem populum
et omrii pêne pacis spe dcstitulum ad cas conditiones quas
ipse petiisti : quod neque ego nec tu nequc patres ecclcsie
unquam putasscnt, litteris tibi per me tradilis.Cum omnium
spes jam firma esset future pacis et jocundi ingressus tui in
civita(em (qui soius omnium patrum sentcnlia summe neccs-
sarius judicatur pro ipsius civitatis et patrie salute ac pro bis
omnibus féliciter conludendis), te cum tuis ad monasterium
Veteris-Vineli convocassem, venire recusasti, ymmo te non
posse scripsisti nec valere acecptare ccdulam ipsam subdi-
torum tuorum, rationabilem satis, per me tibi tradditam (1),
quoniam illustris Burgundie dux, frater et consanguineus
tuus, tibiscripsit se suscepisse onus recuperationis civitatis
tue ac, pro ea re ad extremum deducenda, ccrtos capitaneos
cum gcntibus ad te mictit. Hic est ténor litterarum tuarum.
)> Satis superque admîrari nondcsinoquid tantum exercitum
conmoverc et expectare oporteat ad recuperandam cum
multo sanguine civitatemquam tu non pcrdidistivelamisisti,
etsi perdidissc (e putas : soIus, jocunde, sine bcllo, cedc vel
sanguine recuperarc potes; imo, si exercitum cxpectaveris,
penitus et in etcrnum ipsam perditurus es, nunquam eam
babiturus amplius aut visurus. Scio quid loquor et salis jam
intelicxi, si exercitus ducis itcrum vencrit, qua sit intcntione
venturus : videre jam videor tetrum vaporem ascendentis
fumi incendende, proh dolor! civitatis tue Lcodicnsis; quod
atrox spectaculum nec videre possum nec yolo, trans Mosam
in Germaniam abiturus. Quod si te illud spcctare delectat,
procul dubio proxime visurus es; et si banc appellas récupé-
ra tionem, certe non rccte sentis et vebemcnler erras. Ego
ab apostolica scdc et s. d. n. Paulo II, pontifice maximo, et
(1) Lisez traditarn.
(73)
» pro tue Ecclesie defensore ex causis jam dîctis inissus sum,
)) et ut jura, dominia, libertates et regalia Ecclesie tue Leo-
y> diensis tibi vel perdita restituerera, vel acquisita conserva-
» rem, suhditos fuos tibi aliquando rebelles Deo prius conci-
» liarem et ad tuum justum imperium et bonam obedientiam
» reducerem, pacemque inter te et ipsos componerem et
)> auctorilate apostolica roborarem, partemque concordiam
» recusantcm censuris oportunis conipellerem, invocato si
» opus fuerit seculari bracbio prout ex sacris rescriptis aposto-
» licis (quorum exemplar apud te est] satis intelligere potuisti.
» Si quid aulem inter te et subditos tuos ex una, et aliquem
» vel aliquos principes seculares ex alia, Iraclandum et fîrmaii-
)) dum sit, boc subsequcnler non principaliter agi oportet :
)) quod facillius una tecum quani solus egissem et agerera si
» in civitate mecum esses, cum paulo durius ad omnîa que
» illustris Garolus Burgundie dux sua lege indixit conduci
» nunc possint, posse autem indies facilius tua et mea exorta-
» tione conmuni. Horum omnium mnjorcm jam parteni feci,
» et quod residuura est perficcre paratus sum, ipsis etiam
y) petentibus. Si ex aliorum principum secularium judicio
» pendes, qui predam etsanguincm luarum ovium sitiunt, ut
» |)acem oblatam et obedientiam acceptare vel nolis vci non
:» possis, quid per me amplius fîendum sit certe non video,
)) nisi ut vel abeam ad alia mibi conmissa peragenda négocia
» in Germania et Gallia, vel ultimam facullalis mibi tribute
)) partem accipiam ut te ad illum amplectcndam et conser-
» vandam compellam Judicassem profeclo, cum primum ad
)> patriam tuam veni, pénis te canonicis inretitum qui (i)
» sanciunt episcopos, dominia, bona et jura Ecclesie sue secu-
» laribus sponle tradentcs et submictentcs, ab administratione
» spiritualium et temporalium triennio fore suspcnsos, nisi
» ex verbis et lictoris luis et querelis frcquentibus intcllexis-
(1) Lisez que?
( 74 )
y> sem (c his sponte non consensisse, îmmo tacite ciim tuis
» fidelibus per publica documenta contrtidixisse, metuqiie
» majoris mali contra voluntalem tuam desse (i)litteras sigîl-
y) latas; cvasîsti canonicas penas, vel cohacto consensu vel
» certe contradictione tali privata, licet non libéra; si iterum
» consensis, non dubites eisdem te et tuos pénis inlaqueatum,
» publiceque denunctiari per me potes, te in illas incidisse
» penas. Sed hoc forte summi pontificis judicio salubriori
» reservabo, vel forte, si id consultius videbitur, sapientibus,
» quos evocabo. In insigniori loco conslitutus, pro justitia et
» pace conservanda non obmiclam facere, nisi forte justam
» causam allegaveris cur id fieri non debeat : quam ex te nunc
» intelligere cupio. Volui bec palam coram te et aliis bic prc-
» sentibus, hoc loco dixisse, pro conserva ndo honore apostolice
» sedis, s. d. n. et meo, et ut totus mundus intelligat pios
» labores et curas pontificis maximi Pauli II et meos ad per-
)) ficiendam et stabiliendam perpeluo pacem; deosque et
)) homines, celum et terram testes invoco, nec per me neque
» per subditos tuos, sed per te solum et amicos vel consiliarios
» tuos malos, restât et répugnât quominus opta ta pax fiât. £cce
)> si quid ex officio legationis mee agendum per me vides ad
» perficieridam pacem, die, et me paratum semper videbis.
» Veni enim pacis auctor, non prelii persuasor. Quod si bellum
» desideras, hoc me présente non âges. Vale et Deus juditium
» suum tibi det et mictat tibi auxilium de sancto. Moneo, rogo
)) et requiro vos omnes notarîos et scribas hic présentes ut de
)> his que per me dicta sunt ad eternam memoriam publica
D documenta conscribatis. »
Confirmant patres Continue episcopus et omnes fere qui aderant effusi in
' ' lachrimaSy stupidi exitabant (2) quid dicerent aut agerent; judi-
catumque est a sacris et religiosis viris legatum non suo spi-
(1) Lisez dasse.
(2) Lisez exslabantt ou excogitabant?
(73 j
ritu sed quadam superna inspiratione fuisse loqutum, i(a ut
quidam religiosus sacer carmelita illico coram astantibus
dixerit : ce Facula ardens, non lingua carnea loquta est ».
Provoluti ad pedes episcopi cum maximis lacrimis, decanus
majoris ecclesie Joannes de Quereu, canonicus, et alii plures a
patribus ccclesiarum cum legato missi, supplicabant bumiliter
prani in faciem ce utepiscopus verbalegatidiligenteractenderet
et mente revolvcret, nullamque esse salutis spem civitatis et
patrie nisi ut ipse civitalem ingrederetur, pacem cum suis
subditis habiturus et ad misericordiam et gratiam eos recep-
turus ». Segregati sunt fientes episcopus et primates sui, ad
numerum fere centum, in proximum cubiculum, ad unius bore
spalium, mulia intcr se agitantes, legato cum patribus illis ante
ignem erectis pre nimîo gelu, intérim pane et vino se refîcicn-
tibus.
Exivit episcopus post longum consilium cum suis habitum, et Respousum epf
bec in effectu breviter legato respondit : « Licet, révérende
» paler, scripserim me non valere nec posse acceptare cedulam
» ex parte subditorum meorum mihi pcr v. r. p. traditam, ex
» causa quam scripsi, ob litteras ab illustri duce Burgundie
» per me receptas: quia tamen juditium vestrum aliter suadet,
» cui obtempéra re magis debeo et reputare pro preccpto,
» precibus quoqiic coUegiorum ecclesiarum mearum induclus
» et flexus, eccc para tus sum civitatem meam ingredi die
» veneris proxime futura, in prandio, que erit ultima septeni-
» bris. » Rogavitque ad partem instahter legatum ut ad civi-
tatem reverti vellet et ordinare ut subditi sui cum debito
ipsum bonore, reverentîa et bumilitatereciperent, de reliquis
postea simul tractaturi cum in civilate fuërînt; et super omni-
bus simpliciter se submîsit Legati ordinationi. Legatus, etsi
ab (i) violatam alias fidem nullo modo in civitatem reverti
statuisset sed in propinquo aliquo loco morari, adbuc tomen,
(!) Lisez ob.
(76)
ob boniim pacis et stragem evitandain, consensit lu civitate
regredi vellc; sed episcopum requisivit ut hoc propositum
suum in scriptis daret: qui iterum cum suis consilio seorsum
inito, ad legalum paulo temporis intervallo rediens, hanc ei
parvam cedulam tradidit :
Cedula.
Ccduia episcopi tir- c( Gonfemplatione reverendissimi d. legali et Ecclesie sue.
mata manu nro- » i- . ^ «. .. • ■ . r i- • • ,
pria. » Leodiensis favore, disponit se dominus Leodiensis intrarc
» cîvitateni suani die veueris proxima, circa prandium; et su-
» par siugulis stabit dictus dominus Leodiensis ordinationi
» r. d. legati, salva sententia sedis apostolice ac sine prejuditio
» domini ducis Burgundie.
Manus (1) propria : Ludovicus. »
Preparatusciviiatis Aegressus illico in civitatem legatus una cum illis qui secum
episcopum. fuerant patribus ecclesiarum, tanta fuit omnis sexus et ctatis
concursus populi et exultatio cum jocundis clamoribus et, pre
niniia letitia, lachrimis, ut bec quoque conmemoratio pios
fletus excutiat, maxime cum sciscitantes ab ecclesiarum senio-
ri bus intelligerent episcopum die proxima fore vcnturum;
alii legato benedicere et ipsum summis extollerc laudibus, alii
accurere (2) gaudcntes, tangere et deosculari legati et sotiorum
suorum vestes, alii ornare domos, mundare vicos, sternere
porticus et pararc incendendas tedas, uti patriae mos recipien-
dis summis principibus servari solet; totisque binis diebus
iiniversus populus bac occupatione letatus est.
Die veneris, ultimi septembris, re divina per omnes eccle-
sias pro pace ex legati mandato soUemniter acta, ex seniorum
consilio legatus cum primoribus cleri et civium exire obvîam
episcopo statuit) ut ejus presentia leviores forte bomines (sicut
(1) Lisez manu.
(2) Lisez accwrere*
(77)
in populprum dissidenlium concursu picrunque solet evenire)
vicissim convitiis et maledictis abstinercnt; statutumque in
civitate est, et amelio de Velroys primario civi injnnctiim ex
legati consensu, ul si quis forte insolens ex civibus in aliqua
maledicta aut convitia prorumperet, continiio carceri tradere-
tur, débita demum pena plectendus, sibi satellitibus traditis
ad hoc exequendiim. Sicque legatus cum multitudine civium,
capitaneis quoque exulum supra nominatis inhermibus secum
conmitantibus, versus portam Sancte-Valpurgis (i) supra inon-
ten) positam obviam episcopo progressus est.
Cum in medio foro ante portam beati Lamberti (2) legatus V;icciiiat episcopus
cum suis comitibus esset, Petrusde Hannuto decanus Sancti- vitalem^" ""^ ^^
Pétri, et Egidius Bonem canonicus Sancte-Crucis Leodîensis,
ab episcopo ex Tongris missi, litteras ad legatura detulcrunt
continentes episcopum ex legitimis causis differre necesse esse
introitum suum in civitatem usque ad diem dominicam futu-
ram. Ad banc relationem turbatus legatus et omnis civitas cum
illo, que jam in plateas et vicos summa jocunditate conçu r-
rerat ad recipiendum episcopum etdominum suum. Illico per
eosdem legatus rescripsit ut, si civitatem suam salvam cupe>
ret, uullo modo venire differret.Redeuntesqueomnes ad domos
stupidi cum legato, iterum circa meridiem legatus, eisdem
comitibus, obviam episqppo progressus, cum speraret propter
suas litteras episcopum fore venturum et ex mutabili factum
stabilem et firmum. Alius circa solis occasum supervenit pu-
blicus episcopi nunctius, ejus afferens litteras continentes
(comninonecessarium fore sibi cum legato et aliquibus ex cano-
nicis, quos legatus elîgeret, habere conloquium ante ingressum
suum in civitatem; addens quod, licet convenientius foret, ut
ipse ad legatum veniret, quia tamen materia requirit et ardua
est, rogat legatum ut sibi certum locum tutum assignare velit
(1) Une porte de S*«-Walburge, dominaDt la ville, existe encore à Liège.
(2) Le portail de la cathédrale S^-Lambert s^ouvrait sur le Marché.
( 78 )
quo secum singula conmunicare possit; et nibilotninus ingres-
sum suum ubi et apud qiios oportunum visum fuerit excusare
dignaretur, usquequo simul haberent conloquium ».
Mutât proposituii) £isî satis apertc legatus intelligerct animi ejus mutabilitatem
episcopusintrandi ^ ... , . . •.••*
in civitatem ex et consilio pravoruiD predam et sanguinem sitientium fore
causa mscnpia. gubvcrsum, tamcn ad primates conversus, jocunda ut potuit
fronte, licet corde sautius (i) : « Non sine maxima, inquit, causa
episcopus suum introïtum differt et conloquium desiderat. Ibo
et intelligam quenam bec sit causa tam grandis, et procul diibio
ipsura in civitatem reducam. » Rescripsitque statim epîscopo
o se nolle alium designare conloquii locum, nec magis pro nunc
tutiorera existimarc quam Tongris ubi tune episcopus cum
suis omnibus erat; illo se die crastina, que dominica et secunda
octobris (2), bora secunda post meridiem iturum pollicitus est».
Abiere cuncti ad propria tristes, stupidi, plura inter se agi-
tantes : alii simpliciter credere que scripta erant, alii maledictis
episcopum lacessere, ah'i legatum et episcopum conludere cla-
mitabant etsimulare pacis tractatum,ut populum ab irruptione
continerent in cpiscopi exercitum, qui ipsorum comparatione
dcbilis erat, donec clarius noscî posset in quam sortem, pacis
aut conflictus, res et congregatî utrinque cxercitus inter Fran-
corum regem et Burgundie ducem inclinarent : quorum con-
flictus et atrox prelium conmuni omnium sententia aut timcba-
tur in diem aut sperabatur;plerique autem, et bi prudentiores
et acutiores ingenio, causam retardationis aut mutationis con-
silii cpiscopi ne civitatem ingrederelur, suasionem aut conmi-
nalionem illustris Burgundie ducis fuisse opinabantur; que
causa demum verior comperta est, licet assistentes episcopo
aliam fuisse fingerent et divulgarent, videlicct quod Leodienses
arma non tradiderant nec machinamenta ex mûris deposuerant,
ad que Leodienses nulla lege se astrictos dicebaut, stante
(1) Lisez saucius,
(2) Suppléez erat.
( 79 )
maxime io opidis proximis Burgundorum exercitu, etoblatione
absidum episcopo facta pro ejus securitate si de eorum armis
ipse diiBderet, indigaumque fore ut episcopus cum Burgundis
iatraret, maxime sigoatis cruce sancti Andrée transversa cum
ipse digniora signa ha béret, vidciicet crucem rectam et Fran-
corum lilia.
His variis rumoribus passim per civilatem vulgatis, legatus
ad episcopum Tongris accedere (ut proposuerat et scripserat)et
ad intelligendum quod episcopus novi afferret, se preparabat :
cum ecce, prima noctis vigilia, Leodiensium exploratores et Tumultus iu chî-
excubie die noctuque patriam transcurrentes nova afferunt gam.^ anccau-
excelsum et generosum militem Guidonem de Humbereourt,
génère Piccardum, unum et(i)ducis Burgundie armorum capi-
taneis (et in patria Leodiensi locumtenentem ducis constitu-
tum post primum bellum et victoriam per ducem habitam, anno
elapso, in villagio Bruschem prope Sanctum-Tridonem (2)),
applicuisse cum quinque armatorum milibus eo die ad villam
Meffiam(5)»quinqucab Leodio leucis distanlem, jamque ccpisse
villas et àgros finitimos spoliare et incendere, jiissumque sibi
fore, ut fama erat, reliquam patriam et ipsam civitatem pari-
modo spoliis et incendio consumere : ob quam causam major
in civitate rumor exortus et undique concursus ad arma,
vociférantes se ab episcopo et legato deceptos sub simulato
pacis tractatu donec hee (4) et alie ad eos oppinendos (5) gentes
supervenirent ; incensisque magnis ignibus ex carbonibus
lapideis e terra deffossis (6) (quorum apud eos maxima copia
est), ab pluribus portis irruptioncs fecerunt. Demum ira et '
(1) Lisez ex,
(2) Voyez ci-dessus page 3â.
(5) Meeffe, village à 21 kilom. de Huy et de Waremme.
(4) Lisez he,
(5) Lisez opprimendos,
(6) Lisez defossis,
UÉM, ONUFRIUS. 6
(80)
furore incensi, redeuntes plerique insolentiores, levés et stolidi,
in legatum ex causa jam dicta irruere temptabant; sed civi-
tatis primates et graviores, civium ducesque bellantium (ad
numerum fere sexaginta) qui in civitate erant supra nominati,
ad legatum média nocte venientes pro corporis sui et suorum
tutela, c( hcc omnia a quibusdam levibus et parve conditionis
viris jaclata esse legato monstrabant : quorum si tanta esset
auctoritas quantus et furor, procul dubio persone sue pericu-
lum iminere suspicarentur; sed se ipsos et alios bonos cives
mortem subire paratos pro ipsius legati et suorum presidio. »
Ad bec legatus : ce se non timere rusticorum hominum
inancs cominationes, cupereque ut ab'qui introducantur ad se
ut suo statim sermonc mansuetos redat (1) ». Introductîs igitur
aliquibus in aulam majorem monasterii beati Jacobi, ubi
legatus residebat, nocte média, tedis accensis, bec et (2) eos
legatus brevia verba habuît : « Viri, fratres et filii, dixi vobis
» a principio reditus vestri in banc civitatem, si presentia et
» labores mei ad paeem conficiendam vobis molesta essent,
» dimicterem vos in manibus vestris et irem ad alia négocia et
^) loca mibi conmissa. Rogastis me supplices ut agcrem ea
» que usque in hodiernum diem magno labore et summa fide
)) confeci. Satis miror inconstantiam et difiidentiam vestram,
» jamque détériores facti estis Hebreorum populis per déserta
» vagantibus, qui modo Deo et Moysi servo ejus sumroe
» obedientes erant, modo vero paulo post maxime contumaces.
» Indigne et inique vulgastis per plateas civitatis et vicos pcr
» episcopum et me vos fuisse proditos et deceptos : ego ad
» hoc non sum missus ut vos decipiam aut prodam, sed
» ut pacem vobis donem celestem et terrenam, quarum unam
» dedi et aliam indefesso labore procuravi; per me non estis
» nec eritis decepti; si alii vos decipiunt aut produnt, et ego
(1) Lisez reddat,
(3) Lisez ad.
( 81 )
» vobiscum una plane fateor me proditum et decçptum.
» Episcopus rester Leodiensis cum suis nobîlibus nudius
» tertius in villagio Millen jurejurando et sub fîde episcopi et
» nobilis scripto pollicitus est se civitatem suam externo(l)
» die intraturum : inspicite cedulam ejus manu signatam; cur
)) mutatoconsiliodefecerit, incertum est mihi. Ibo ad eum et
)) intelligam si causa légitima sit : que si rationabilis fuerit,
)> acquiescite; si vero levis et ad bellum inclinata mens fuerit,
)) intelligetis et rébus vestris consuletis. » Visa et lecta per
aliquos episcopi cedula, vehementer turbati, legato supplices
eggere (2) gratias, excusantes Icvitatem eorum qui de ipso
vana loquti fucrant, rogarunlque « ut legatus ad episcopum
accederet, causam intelligeret et ad civitatem redire digna-
retur ut ejus consilio cuncta dirigere possent »; quod et legatus
pollicitus est, coumisso duobus primioribus (5) civibus, Àmelio
et Egidio (4), qui apud populum magne auctoritatis erant et
ad pacem inclinati, ut opus ceptum ad pacem semper dirigè-
rent et populum ab rébus inlicitis continerent et incursio-
nibus : bac eis auctoritate concessa ad legati et episcopi bene
placitum. Die dominico secunda octobris per omnes ccclesias
ex mandato legati solleninîtcr pro pace re divina peracta, post
meridiem, duobus capitaneis Vincentio Buren et Gosuino
Stralen (5) et una cohorte Leodiensium secum sumpta, cum
pluribus ex clero et generali Carmelitarum, legatus Tongris
profectus est, raultis senum, adolcscentium et feminarum pro
pace precibus cum fletu emissis.
(1) Lisez hesterno.
(2) Lisez egere.
(3) hhezprimoribus.
(4) Amel de Velroux et Gilles de Lens. Cfr. ci-dessus page 53. Lors du
sac de ]a ville dé Liège, Gilles de Lens fut jeté du haut du pont des Arches
dans la Meuse.
(5) Vincent de Bueren et Goswin de Slraile. Cfr. ci-dessus page 49.
(82)
Venit legatus Ton- Hedio itinere inter Leodium et Tongris apparuit alia
pum. ^ ^' cobors epîscopî obviam veniens susceptura legatum, ad quos
legatus duos ex suis premictens, ultra vallum eis proximum
expectare mandavit, cobortique Leodlensium ne ulterius pro-
cederel indixit, ne forte invîcem confligerent ; quibus eo loco
relictis, legatus cum suis recedens, jocunde a eoborte episcopi
subsceptus(i) est. Erat unus ex duobus Leodîensibus capitaneîs
Gosuinus de Stralein (2), armis strenuus et sermone facetu8,qui
legatum cum sotiis (5) abire conspiciens, jocunde ait gallice
« se nunquam sperare legatum videre amplius ad civitatem
redditurum (4), si re infecta ex Tongris discedat : quod si
fecerit, nunquam amplius in sacerdotes se fidem babituros ».
Ad bec legatus, interpetre (5) generali (6), retulit a ut bono
animo essent; se firmiter sperare Leodium cum episcopo
rediturum ». Progressus igitur cum episcopi eoborte legatus,
circa solis occasum Tongris applicuit, inter canonicorum domos
juxta babitaculum episcopi, pariete medio, sibi domo disposita.
Ingressique simul legatus et episcopus in secretiori parte
domus, litteras ducis sibi directas legato episcopus ostendit,
Articula littere du- gallice scriptas, in quibus post multa bec verba in effectu
' continebantur : « Intelleximus te civitatem tuam Leodicnsem
» medio legati sine vi et armis récupérasse, pacemque cum
» tuis babere subjectis : quod nobis satis placet; sed si aliquid
» vel minimum de fédère meo et lege eis per me data infre-
» geris aut violaveris, scies mibi non placere, et ostendam te
» non bene fecisse ». Hec in litleris continebantur ; verbo autem
(1) Lisez susceptuê,
(9) Lisez Stralen, .
(3) Sic, pour sociis.
(A) Lisez rediturum.
(5) Sic. L*auteur reste fidèle à cette forme, et écrit interpes, interpe^
trem, inter petrati, etc.
(6) Le géoéral des Cannes. Cfr. page 32.
(83)
sibi, per numptium qui litteras attulerat, indictum bellom et
ipsum pro hoste habiturum si contra feccrit, salis constat et (1)
vera rclatione; didici duccm irato tuUu dixisse, cum copiam
cedule per episcopum legato in Millen tradite legissctuc episco-
» pus facit facta sua sine me, et ego faciara facta niea sine
ipso D»
Quibus intellectis, legatus ad episcopum conversus : Verba legati ad
« Putabani, inquit, verbis libi per me in Milieu dictis mutasse ep»scopum.
)> sententiam tuam quam mihi ex villa tua de Fex scripseras,
)) que eadem erat quam nunchabes; etquod ipsam mutasses,
» per cedulam illam mihi traditam per te satis docuisti. Si in
» eandem sententiam perseverare intendcbas, ut ducem cum
» exercîtu expectare velis, quid opus fuerat ut ad civitatem
» cum cedula tua, te rogante, rediremus? Me et populum
» tuum deluderes, ac personam raeam mortis periculo expo-
» neres; quod utique vix evasissem, cum putarent (2) non
)> solum per le sed per me etiam fore deceptos, nisi testimo-
» nium scriplure tue accessisset, ex qua recle et juste me, te
» yero fraudulenter incessisse judicant et profitentur. Certe
» inconsulte et minus recle egisti ut sententiam mutarcs. Non
» video ex scriptis ducis sensu m, rerbum aut causam cur
» proposilum mutare debuisses : satis honeste dux scribit
» placere sibi ut pacem cum subdilis luis habeas, et nihil de
» rébus ad se pertinentibus inraules aut infringas ; potuisses
» utique civitatem ingredi et nihil de rébus ad ducem spectan^
)> libus inmutare, prout ccduIa tua continet. Potuîssemus
» simul inducere populum et emollire animos ad acceptandum
» ea que rationabih'a essent pcrtinentîa duci; potuissemus
)) etiam, compositis civitatis rébus, ambo ad ducem proficisci
» (qui nunc, ut vides, maximo bello cum Francorum rege
(1) Lisex ex,
(2) Scilicet Leodienses.
(84)
» implicitusest),ipsum exorare,exQrtari(i), suadere ut aliquid
» de sententîe sue severitate remicteret, sine ipsius damno
» et gratissimum populo (2); attentaque temporum et rerum
)> qualitate, non fore dubium quin dux ad mitiores pacis
» conditiones conduci possit Quod si in eandcm sententîam
» persévéras ut armorum vi cum sanguine et cède civitatem
)) ingredi velis, procul dubio ea videbis que dudum in Millen
» tibi et.tuis palam predixi, incendium videlicet et perpetuam
» desolalionem civitatis et patrie tue Leodiensis : quod, ne
» oculismeis vîdeam, longe abesse constitui. Da mihi cohortem
» unam cum qua tu te Trajectum aut Aquisgranum trans
» Mosani petere possim, et quod Leodiensibus responsurus
» sim palam cloquere, ne sub mci fidulia (3) et vana spe
» pacis tanquam mures in foveis opprimantur. »
Responsio episcopi ^^ ^^^ ^^^^^ anceps et cogitabundus aliquandiu episcopus,
adiegatum. legatum rogavit « ut apud Leodienses ipsum excusaret,
scriberetque non fore tutum sibi et patrie sue ut sine volun-
tate ducis aliquid ageret et ipso in civitate manente ducis
inimicus maneret, cujus viribus obsistere non posset; sed velle
opéra m dare cum amicis suis ut ducis consensus accédât
omnibus agendis ut intégra pars (4) et universalis sequatur,
non partita vel scissa. Ad que omnia peragenda legati prcsen>
tiam et operam sibi summopere necessariam fore, rogareque
ut secum maneat, sperare omnia in bonum finem posse
conduci ». Misso per legatum Leodiensibus publico numptio
cum litteris et excusatione superioris effectus, jam per uni-
Tersam civitatem vulgaris erat fama hune colorem et
confictam excusationem adinventam esse ne legatus et epis-
copus in civitatem redeant; graviores tamen cives, ne ceptum
(1) Lisez exhortari,
(2) Sic. Le seos réclame :et gratissimum populo faciens.
(3) Lisez fiducia,
(4) Lisez pad?.
(85 )
pacis tractatum intermicterent, legato per litteras supplicarunt Petitio civium a
Domine tolius civitatîs ut « postquam epîscopus in civitatem ^^^^^'
redire tune recusabat, procnrarct Icgatus saltim (i) securitatem
et salvumconductum pro aliquibus civibus, usque ad nume-
rum triginta, qui tute possent Tongrîs accedere ad conclu-
dendum tractatum pacis jam ceptum, tam cum episcôpo quam
etiam cum officialibus ducis ». Obtulit liberaliter episcopus
salvumconductum pro se et suis, sed a Burgundis assecurare
non poterat, maxime propter adventum domini Guidonis de
Hubercourt, generalis locumtenentis ducis, qui jam dicebatur
advenisse ex Mefiia ad castrum de Huyo supra Mosam,quinque
leucis ab Leodio dîstans. Missis igitur per legalum ad ipsum
pro securitate nunctiis, primo nihil respondit, denuo etiam
iteratis litteris requisitus, tradere litteras securitatis recusavit.
Ob quam causam Icgatus vale episcôpo faciens, Trajectum
summo diluculo petere statuebat, cum nulla jam spes aut trac-
talus pacis superesset, scripsitque Leodiensibus ce salvumcon-
ductum optineri (2) non potuisse a Burgundis, nisi ab episcôpo,
prout rei veritas erat »; sed episcopus adhuc casus futuros
metuens, legato suasit et rogavit « ut biduo vel triduo recessum
suum diffcrret : habuisse enim se litteras ab Hubercourt post
biduum Tongris fore venturum »; consensitet annuit legatus,
si forte per ejus adventum, comuni cum episcôpo et ipso
sumpto conloquio, res ad bonum finem sine cède et sanguine
conduci posset.
Die dominico circa meridiem x' octobris, Guido de Huber- venii Humbercourt
court cum omnibus suis copiis Tongris ingressus, illico ad uimS^episcopum
lesatum venit omni urbanitate frelus, excusationes afferens î"°^ suis genti-
^^ ' bus et verba in-
cur salvumconductum non dedisset : ce nil enim se posse super ter se habita.
hoc agere cum honore ducis Burgundie et sine ejus spetiali
mandato; imo palam legato declaravit se in mandatis habere
(1) Lisez êaltem.
(2) Lisez obtineri.
( 86 }
nullum praticare debere cum Leodiensibus pacis tractatum^ sed
quotquot c civitate exeunteshabcre posset in suam potestatem,
ultimo snpplicio traderet; et ea intentîone venisse ut, junctis
secum episcopi gentibus, crastino die civitatem invadat et ipsis
invitîs in manu forti eam ingrediatur. Requisivit legatum Uber-
court, présente et tacente episcopo, ut, pro majori ipsorum
capitaneorum auctoritate et justitie favore, eum ipsis ad
prelium contra Leodienses accederet, cum ipsi pro Ecclesia
ut (1) contra ejus rebelles bella gérèrent, maximumque Leo-
diensibus metum ejus persone presenliam cum bellatorum
RespoDsio legati ad manu incussuram. » Ad bec legalus satis jocunde inquit : ce Si
flumbercourt. ... r« i • u n
» cognoscerem et viderem vos pro Ecciesia bcllum gerere, aut
» Leodienses vel in minimo mandatis apostolicis contraire,
» profecto non dubitarem me una vobiscum si necesse foret
» morti exponere; sed cum certo sciam ipsos apostolice sedis
» sententiam humililer coram me verbo et scriptis acceptasse
)> et in nullo aliquo unquam tempore contravenire velle,
)) vosque intelligam non pro Ecclesia aut ipsius libertate
)) sed pro preda, vindicta et sanguine et passionibus propriis
» bella movere, non video causam cur mihi sit contra ipsos
» vobiscum velut cum hoste pugnandum. Debeo et volo, si
» possum, censuris et armis (si oportuerit) ipsos compellere
» ad observandum ea que s. d. (2) noster in eos sua sententia
)) et lege sancivit, si contumaces essent; sed cum hoc nunc
» non videam, non debeo nec jure possum nec volo ipsos
» compellere ad ea observanda que, ipsis invitis et pluribus
» contradicentibus, vos ipsi jure belli vestra lege sanxislis et
)) contra Ecclesie libertatcm. Pro bono tamen pacis et (5)
» evltandam humani sanguinis effusionem, exortari, monere,
» suadere et inducere ipsos conari volo ad ea observanda que
(1) Lisez eL
(3) Sanctus dominus, c*est-à-dire : le pape.
(3) Suppléez ad.
(87)
» juste per vos petita fuerint, que etiam scio ipsos libenter
» amplexuros et acturos. Offîcii mei est verbo et litteris ad
y) pacem dissidentes inducere; cum ?ero strictis mucronibus
» vos ad prelium incensos videro, secedendum est inîhi et
» orandusDeus ut ipse manum suam apponat, prelium dirimat
y> et mentes dirigat in suam voluntatem. Et quoniam, ut ex
» verbis vestris intelligo, craslina die civitatem expugnare
» statuitis (t), consulo et suadeo ne faciatis; invenielis enim
» animas contemptrices mortis ad resistendum vobis prom-
)> ptas, etiam si pauciores essent quam silis, cum profecto sint
)) numéro vobis plures et animo obstina tiores ; imo satis
» suspicor ex bis que conjector, ne ipsi vos invadant aut
» aliquid magni machinentur, cum jam biduo postquam eis
» scripsi salvumconductum per vos negatum ad me nihil
» rescripserint, cum singulis diebus binos ad minus numptîos
» et litteras ab ipsis recipere sim solitus; conlinuis autcm
)) his duobus elapsis diebus et noctibus in consiliis fuisse
» versatos, non in alîum finem ut opinor quam ut aliquero,
» si conmode possunt, insultum contra vos faciant, aut de
» transmigratione cum uxoribus, filiis et bonis suis ordinent,
)) civitate spoliata et incensa, prout alias cogitarunt et publiée
» professi sunt. Ego jam cum Apostolo dicere possum : Inno-
)> cens ego sum a sanguine omnium vestrum ; non enim sub-
)) terfugi quominus anunctiarem vobis omnem veritatem.
» Date mihi fidos comités cum quibus tute Trajectum Petit legatus comî-
» crastina die petere possim, rei eventum preslolaturus, et *^*™" ^^*
»'ibi inveniar si cui opéra mca opus fuerit. » Et data singulis
dextra, cum jam nox esset, vale ab ipsis legatus faciens, unum
de suis Trajectum misit iter et hospitium sibi preparaturum;
conmissumquc estcuidam militi ut cum cohorte una iteneris (2)
legati comes existeret usque Trajectum.
(1) Lisez êtcUuistis,
(2) Lisez itineris.
( 88 )
Jam inter milites et vulgus famam sparserant duces excreitus
Burgundorampaccniinitam inter Francorum regemetBurgun-
die ducem (1), ipsumque ducem cum toto exercitu ad civitatis
subversionem fore venturum; ob quam causam usque ad
mediam fere noctem, ignibus maximis accensis in signum letitie,
campanarum et aliis sonis, cantibus, jocis, coreis (2) et con-
messationibus intenti fuere. Cum nocte média, peractis eorum
iteram petitur agaudiis, omnes fere se quieti dédissent, ducibus exercitus in
celat^per Jo!^Ber-<^ooio episcopi in consilio congregatis, ad legati cubiculum pul-
^^^' sans repentinus accessit vir illustris Joannes de Berges (3), in
Hollandia latum tencns dominium, eloquio clarus, litteris
eruditus et moribus conspicuus, vir utique omni honore et
veneratione mcmorandus, qui superiori tempore Brugis et
Lovanii cum legato maxima familiaritate junctus crat (4). Hic a
duceBurgundo post Guidonem Ubercourt (5) missus, anteriori
die legato dixerat se actulisse mandata ducis ut Guido nibil
ageret nisi quod episcopus Leodiensîs juberct. Ad cujus cla-
mantis vocem ca intempcstiva noctis hora cum tota domus
sollicita et conmota foret, auctoritate viri et magni aliquid
(1) Le 9 octobre, Louis XI s'était rendu à PércDDC auprès du duc
Charles.
(2) Lisez c/ioreî5.
(3) Jean de Glymes, dit aux grosses lèvres, seigneur de Glymes, Berg-
op-Zoom (c'est le latus dominium in HoUandia)^ Melin, Braine-PAlleud,
Walhain ; mort en 1494.
(l) D'après Ange de Viterbe, col. 1440, Jean de Berg témoigne à
Onufrius Testime qu'il a conçue pour sa personne :
Aime pater, Brugis, Lovanii et Hetibus olim
Ipse tuam novi virtotem, et semper amavi;
Et si quid possem, servato semper honore
Burgundi domini, facerem, noctesque diesque
Pro te proque tuis, fuerit dum vita superstes, etc.
(5) Onufrius a donné au nom de Uumbercourt différentes orthographes,
que j'ai partout respectées.
( 89 )
affereotis, ad legati cubiculum jam quiescentis intromissus est;
dataque mutua familiari et jocunda salutatione, super legati
cubiculum cogitabundus sedens^hec in sententia gravi sermone
protulit:(( Fuiinus usque in banc boram, me auctore, in secreto
» consilio super responso pridie v. r. paternitati dalo de salvo-
» conductu dando civibus Leodiensibus, per ipsos petito ut
» hune locum secure petere possint pro concludenda pace jam
» tracta ta, et ipsis expresse negato; quod responsum nega-
» tivum certe mibi et pluribus aliis de consilio ducis non
» placuit, tanquam omuis tractatus concordie et pacîs penitus
» exclusivum et desperatum. Mutatum id propositum est, me
» auctore et impulsore, et unanimi consensu conclusum, ut
» V. r. p. assecurare possit omnes quoscunque venire volentcs
» ad bonam gratiam domini ducis. Bonum igiiur videtur ut
» summo mane numptius ad civitatem mictatur bec noti-
» ficans; et ego intérim litteras hujus effectus fieri procu- Responsio legati ad
» rabo.» Ad bec legatus : « Scis, inquit, vir insignis, me pluries Bergez.
» verbo et litteris de multis promissis fuisse deceptum. Duxi
» civitatis oralores una meeum Trajectum pro pace ad épis-
» copum : et in via redeuntes inboneste capli sunt per domi-
» nos de Argental, contra fidem etiam scripto datam. PoIUcitus
» est episcopus Leodiensis per scripturam manu sua signa tam,
» se velle civitatem ingredi, cumsuissubditispacem babiturus,
» rogans me instanter ut ad civitatem redirem et ipsum cuni
» bonore recipi curarem ; feci quod petierat, et ipse, contra
» fidem datam, magna sui populr jocunda expectationc,
» defecit, ex levi ut opinor causa, non sine persone mee
» periculo et vite discrimine, cum putarent se etiam per me
)) fore deceptos. Nunc autem, in tanto rerum turbine quid
» ccrti polliccri possim ut fidem adbibeant mibi, satis ambigo ;
» sed hoc mibi constiltius videtur ut tu cives alloquaris, a
» quibus scio quod dilectus es, bac potestate quam mibi
» tribuis in scriptis édita et ipsis vulgala. » — a Non auderem, Responsio Berges
» inquit Bergez, solus civitatem ingredi, nisi tccum essem. » watum^eUpsu^
habita.
(90)
Ad heclegatus: « Si venire statuts, te inlesum conducam et
» reducam. » Dataque vicissiin dextra, summo diluculo
ambo civitatein cum hac potcslnte ingredi proposuerunt, eo
dlscedente ut residuum noctis quieti darent.
insiatas Leodien- Parvo temporis intervallo (forte horarum duarum) elapso,
gro? aM lega^us Leodienses, ex negatiooe salviconductus pridie facta et conti-
ei epîscopus e- q^q armalorum concursu et incremento circa civitatem omni
niiii.
spe concordie et pacis sublata, insultum contra opidum Tongris
egerunt fortîmanu et insigni audacia(l); nani magnocum silen-
tio, interfeclis pontium Tongris cusiodibus et vallo sive fossatis
transcensis (erat enini opidum Tongris mûris nudatumperBur-
gundie ducem anno elapso (2), cum ipsum per fedcra in suam
potestatem redegisset, qui pulcri et vetustissimi erant), in
médium oppidi forum ingressi sunt antequam quisquam eos
sentire nedum prohibere posset, cum tamen essent numéro
equitum ducentorum, peditum vero fere quinque milium;
équités tamen circa vallum substiterunt, ne strepitu pedum
dormientes excitarent. Quibus summo siientio in foro et
proximis vicis congregatis, ictu - bombarde signo dato, tanlus
repente clamor et tormentorum sive spingardarum et balis^
tarum sonus et strepitus sequtus est, ut instar magni terre
motus et turbinis grandinum viderctur; plerique domorura
hostia (5) hastis et postibus magno impetu concutientes, ita ut
domus ipse ruere viderentur. Tanto terrore inhabitantes
oppressere, ut plerique nudi per posteriores fores et domorum
fenestras se précipitantes, per ortos (4), dumos et fossata proK
repentes, fuga sue saluti consulerent : inter quos vir illustris
Joannes Berges, de quo supra, pedester et fere nudus Trajectura
(1) « IveruDt per Liwaige (Lowaige) et îDtraverunt îd Tungris per
Tiam quae venit de flasselt. « (Adrien, col. 1*534).
(2) Le7D0Tembre 14B7.
(3) Lisez ostia.
(4) Lisez hortos. — Dumos ^ les buissons.
(91)
petiit, omnibus equis et rébus suis perditis, nam forte contigit
ut primo ejus domus ab bostibus invaderetur, porte opidi
proximior aliis; multi in cloacis, putcis et subterraneis specu-
bus se abdiderunt; pauci vero, sumptis armis, circa forum iUis
occurrentes, magna insequentium vi repuisi sunt : inter quos
etiam episcopus Leodiensis cum uno ex suis septem archidia-
conis, magistro Roberto de Morealmis (1), sibi admodum caro.
Armati cum paucis comitibus in vicum quemdam progressi,
incogniti tamen propter intensas tenebras noctis, pêne extineti
suDt spingardarum et sagyptarum (2) ictibus ; Robertus, ictu
tormenti confracto et contrito penitus osse cruris, fere exani-
matus est vixque ad episcopi domum semivivus redductus (5).
Episcopus vero, ut ipse postea testatus est, sagittis et spingardis
circa dorsum et faeiem ejus volantibus, tum eis etiam exustis,
inlesus vix credens, domum Deo opitulante reduclus est, con-
currcntibus ad ejus habitaculum omnibus fere exercitus sui et
Burgundorum ducibus qui in opido manscrant, jam fugere non
valentibus; paucis vero ex comilitonibus, usque ad iiumerum
quînquaginta, in tenebris noctis primo concursu miserabiliter
occisis.
Legatus ad primos spingardarum et daman riura sonus ci Provisio legati cir-
voces excitus, vocato cubicuh sui custode, prelium et Leodien-
ses adesse sentiens, magna voce suos paucos et inbelles ad se
convenire mandavit: erant enim ex suis secum in ca domo octo
vel decem, reliquis pcr diversas domos in opido conlocatis ;
cumque sibi responsum esset non preliantium sed letantium
fore voces, ipse vero sciens jamdiu letantium choros fore
sopitos, unum ex suis ad superiorem domus partem mictens ut
ex vocibus si posset aliqua verba captaret, retulit omncs accla-
mare vitam Francorum régi et mortem Burgundis. Quamob-
(1) Nous avoDs déjà rencontré ce personnage plas haut, page 45.
(2) L\sez sagittarum,
(3) Lisez reductuft.
(92)
rem Lcgatus Leodiensium voces bas esse intelligens, Tocato ad
se venerabili sene canonico, patrono doinus, cum omnibus suis,
mandavit ut si qui forsan domum intrare temptassent, nuUus
obsisteret aut repugnaret sed libère ingredi sinerent sibique
renunctiarent, ut in atrio domus illis occurrere pacifiée posset;
aecensisque ejus jussu îngentibus focis et tedis,diem aut eorum
adventum prestolabaïur : supererant enim adhuc noctis hore
très aut paulo plus vel minus. Putans vero invicem gentes coa-
fligere, ad suos conversus, gemebundus exclamans legatus ait :
« Heu, beu, quantum bominum stragem et acervos cadaverum
» lux sequens manifestabit! » Solllcitus autem legatus quidnam
episcopus ageret, renunetiatum est sibi eum clam cum paucis
fugam cepisse versus Trajectum: que res legatum magisanxium
redidit (1), omnimoda rerum desperatione turbatus; sed paulo
post episcopus ex vico in quem exiverat (ut supra diximus) in
domum suem rediens, ad legatum militem unum ex suis misit,
nobîlcm nomine Joannem Ulergzanc (2), per murum submîs*
sum, qui ex parte episcopi et muUorum nobilium qui secum
erant sibi referrent (5) ce se non esse tutos in ea domo in qua
erant, cum non dubitarent Leodienses existimare multos in
eam domum Burgundos convenisse ad episcopum, ideoque
primo illam invasuros putarent;rogaresupplicîter legatum ut
aut ipse ad eos venire pro eorum sainte non dedîgnarelur, aut
ipsos ad se venire permicteret : quodque ex bis duobus con-
siliis salubrius videretur suo juditio relinquentes ». Quibus
legatus dici mandavit ce tutius esse ut ad se venirent ob eam
quam dixerant causam, sed clam et sine magna multitudine
et strepitu per murum descenderent, ne ab aliis sentirentur ».
(1 ) Sic, pour reddidit.
(2) Lisez Vogelsang. C'était Jean d'Elter ou d*ÂuleI, seigneur de Yogel-
sang. Ce personnage reparaît plus loin.
(3) Lisez referrel.
(93)
Igitur, effosso quod inter duos ortos (1) ipsarum doroorum erat
intermedio lutco pariete, episcopus cum ipsis nobilibus, ad Venit episcopus
numerum fere centum, legati domum ingressi sunt per tene- ubusn^tê^ddo^
bras noctis, deducto secum magistro Roberto archidiacono (de "f,5^J®e?*tuteia*
quo supra) semivivo : ex eujus fractura ossis cruris tantus
emanabat cruor ut vix in uno corpore huinano tantus inesse
sanguîs existimari posset, ita ut in atrio domus et ipso legati
cubiculo ubi stratus erat plures homines jugulati viderentur.
Fuerunt cum episeopo virî cognitione digni : prius ipse
Guido Hubercurt, capitaneus exercitus et locumtencns ducis
Burgundie, et cum ipso quidam d. de Piages etiam Piccardus,
domini de Argental (2), d. de Cobaram (5), d. de Volgensanch, '
d. de EIdris (4) et muiti alii, partim arniati, partim autem omni-
modo inbcrmos (5), plerique sine veslibus prout cuique fuga
preceps fuit; episcopus tamen et Ubercourt omnibus armis
muniti. Quibus in atrio domus legatus occurens (6) Hubercort,
salutato legato: c( Heu, inquit, pater, ecce Leodienses sine salvo-
eonductu vencrunt qucm petebant, ipsis negato ». Cui legatus :
« Deus, inquit, parcat tibi! Melius fuîsset ut cum salvoconducto Sermones habiti
» ycnîssent, si mihi credidisses. Sed de preteritis inrecupera- f^atum, episco-
» bilibus tacendum est. Videamus quid nunc sit nobis agen- |u™gundoîî*^****^
)> dum. » Cui omnes primi duces : « In te solo omnium
» nostrum salutis spes posita est. Sa1?a animas nostras et,
» si potes, etiam corpora. Satis credimus personam tuam
» et episcopi Leodiensis ipsos minime violaturos, nostrum
» autem omnium delaniones futuros uisi tu nos tuearis. »
(1 ) Lisez hortos.
(2) Jacques l", chevalier, seigoeur d'Âi*genleau, el ses deux frères,
Jean d^Argeuteau, comte d'Esneux, et Guillaume d^Argenleau d^Ochain.
(3) Arucul de Corswarem, chevalier, seigneur de Corswarem.
(4) Guillaume de Hamal, chevalier, seigneur de s*Heren-Ëlderen.
(5) Lisez inermes,
(6) Lisez occurrens.
(94)
Multi tamen eorum satis suspicabantur ne epîscopo parce-
renl, propter adbesionem ad Burgundos et violatam prîdie de
pace fidem. Episcopus yero satis aUcer et întrepidus : a Scio ,
» ioquit, quod me non occident aut offendent ». Âd quos
legatus, quam benignius potuit, aït : a Si reverenliam et hono-
» rem ad Deum et apostolicam sedem Leodienses (ut putatis)
» omnimodo non abjccerint, sed conservaverint et retioeant,
» sciatis procul dubio vos omnes salvos et inlesos futuros; si
» vero eam omnimodo abjecerint, quid dicam nescio, nisi nos
» omncs sub una sorte constitutos fore. Unum scio et firmiter
» crédite: nisi me cruentum videritis et bas lineas vestes
» rubicundas, nullus vestrum offensus aut lesus erit, nec de
» salute vestra vobis timendum est. » Gratie ingénies ctiam
cum lacrimis legato ab omnibus acte, supplicesquc omnes'
exoravere Icgatum ut pro ipsorum salute et aliorum plurium
qui per opidum in diversis locis latitabant, in forum pro-
gredi cum tedis vellet, Leodiensium impetum et sevitiam
cedis repressurus; ad quos legatus : « Ego, inquit, ydioma et
» linguam nescio; ténèbre maxime sunt et clamor ingens,
» ut videtis; tormenta, spingardae et balistœ sine intermis-
» sione continue crépitant. Scio quod nullus vestrum mecum
» egredi est ausus, et ego idoneo interpetre (i) nunc careo,
» cum etiam in tanto rerum turbine per interpetrem loqui
» tempestivum non est, nisi magne auctoritatis interpes
» esset. Si dominus Leodiensis mecum venire vult, vadamus
» audactor (2); sed mea quidem sententia consultlus est
» lucem diei expectare, et tune libens agam quod petitis. Con-
» tingere enim faciliter posset, etsi non ex proposito, fortuito
» tamen casu, ut in bis tenebris ictu tormenti vel baliste in
» personam lederer, in meam et vestram pernitiem: que omnia
» luce existente cautius evitari possunt; nec vobis antc lucem
(1) Cfr. plus haut page 82.
(2) Lisez audacter.
(98)
» timendoin est, cum per exploratores ÎDteliexerimus ipsos in
» foro proclamasse ut nuUus ante diem foro discederet ne
» passîm per vicos disgregarentur, sed advenîente luce omnes
» se effunderent in Burgundoriim necera : id enim nobis retu-
)) lerant quidam qui ex superiori parte domus et ex turri
» ecclesie ipsos proclamasse audiverant. » Âcquievere omnes
legati juditio et saniori sententîe ; supplices tamen omnes geni-
bus ante legatum flexi, gementes et flentes, peccatorum abso-
lutîonem in tanto vite discrimine constituti , quantum sua se
potestas extenderet, humîHter petiere; quibus legatus, forma
confessionis indicta, absolutionem quam poterat pie impendit,
orationibus ad lempus impositis, diei ortum avide prestolan-
tibas omnibus.
Illucescente demum diei crepusculo, Leodienses per oppidum Incipiunt Leodien-
jam se effundere ceperant, effringentes magno impetu domo- morum portas e
rum portas ; jamque ad episcopi domum, legato contiguam, ^xlbuit. ^^ '^^^^
deventura erat, magnis viribuspostes conçu tientes.Tu ne legatus,
uno famulo et uno interpetre, Jeanne Altfast, suo cappellano
supra nominato, secum sumptis, e domo in vicum exire tem-
ptans, tantam molem lignorum et lapidum portis annexam ab
his qui cum episcopo vénérant repperit (i ), ut vix bore unius
spatio avelli potuissent. Quare legatus, moram ulteriorem
veritus propter instans periculum, injuncto aliquibus opère
ut moles a portis avellerent, ascensa parva scala, per parvam
fenestram supra portam positam se Leodiensibus exibuit^
deposita veste quam ob frigus supra lineas vestes tenebat, ut
linearum vestium albedine magis Leodiensibus innotesceret;
nondum clara exislente luce , primo aspectu occurrerunt ali-
qua mortuorum cadavera ante portam legati et sparsim per
îpsum vicum sevissime conscissa, visu horribilia, et super ea
quidam miseri homines pedites eorum spolia et ex bursis
(1 ) Lisez reperit,
MÉIL ONUPRIUS.
1
¥.
(96)
pecunias capientes : quos legatus blande objurgans, rogavit ut
ea que an te portam erant mortuorum corpora summoverent
et in proximum diverticuluin traherent; quod prompte feee-
runt, legato humileni reverentiam exibentes. Salutatisque ut
Loquitur legatus melius potuit ffallice aliquibus equitibus qui proinmi erant,
cum capitaneis et . , . /
aliisaimatisLeo- rogavit eos legatus ul cilo accurrerent et ad se vocarent Vicen-
diensibus in Ton- .• o » i- i j* • •. > «
gj.|3 Uum Buren et alios Lcodiensium capilaneos, quoniam optatam
pacem et eorum illico desideria consequcrentur, utque et spo-
liis et cède abstinerent; responsoque ab bis Yicentum in cîvi-
taie remansisse, solosque Joanneni Dervild (d), militem, et
duos fratres de Stralen ex capltaneis adesse, ipsos celeriter ad
se vocari manda vit; ad quos cvocandos adoleseens quidam
eques balistam tensam manu tenens accurrens, in proximum
vicum repertos Joannem et duos fratres forte eu m duccntîs
equitibus, ad legatum adduxit; quibus legatus bénigne salutatis,
per interpetrem rogavit ut, ce ob reverentiam Dei et apostolice
sedis cui plenam obedientiam totiens verbo et scriptis in ejus
manibus professi fuerant, abstinerent a cède et quid expeterent
aperirent, quoniam illico consequcrentur». Viso statim legato et
co resalutato, illico duces cxercitus Leodiensium ob summam
reverentiam depositis ex capite galeis et in terram luto abjec>
tis, Joannes miles, petita a conmilitonibus loquendi licentia, hec
Responsio capita- legato suo et eorum nomîne in effectu respondit : « Optime
neorum. ^ . , .,. ..
)) nosti, sancte pater, quanta humihtate quantoque studio gra-
» tiam episcopi, domini nostri, oblinere et paccm secum
>) habere conati sumus, ipsumque ad civitatem suam et
)> subditos pie fovendos et gubernandos revocare; cum aiîis
)) etiam justa et ralionabilia pacis fédéra inire non récusa-
» vinius. Quotiens nobis violata fides fuerit, te non latet.
)) Inimici nostri pacis tractatum nobiscum penitus habere
» récusant; securitatem pro ea tractanda petitam obstinate
(1) Jean de Wilde. Cfr. ci-dessus page 49. — Fratres de Stralen,
Eusiache et Goswin de Straile. Voy. ibidem, note 5.
^v
(97)
» negant; episcopum, dominum nostrum, ad suos subditos
» venire et paccm cum eis habere cupientem metu et conmi-
» nationibus nituntur avertere, et ad suas voluntates et
» desideria trahere, spoliis et sanguioe nostro satiari sitientes;
» et super bec omnia, conspicimus patriam omnem spoliis
» et incendiis sève flagrare. Nos, bis compulsi necessitatibus,
» arma sumpsimus, eligentes potius gloriose mori quam
» turpiter vivere. Ignosce justo dolori nostro : fortuna nobis
» et justus Dcus in hoc facinore propilii sunt. Quid deside-
y> remus paucis aceipe : nos nuUos aiios cognoseimus nec
» volumus dominos nisi Deum, Ëcclesiani, te et episcopum
» Leodiensem; vos duos babere cupimus ut protegatis et
» tueamini nos ab inimicis nostris, de quibus ultionem susci-
» père hodie disposuimus. »
Ad bec legatus breviter, cum temporis anguslia et instans Responsio legati ad
periculum longos sermones non exigeret : « Novi, inquit, sane «Xx^^^aîterS^^^
» omnia que dicitis, et vera sunt; audaces animo et viribus
» fortes extitistis, fortuna vobis existente propitia. Quod
» cupitis, illico consequemini; unum hoc solum a vobis exigo
)) ut a cède contincatis; et quid de episcopo facere vultis
» intelligere cupio, an caplivum eum velilis habere. » — ce Absit,
)> inquiunt, et Deus nos custodiat ab hoc scelere! Episcopum,
» nostrum dominum, habere cupimus ut noster dominus sit
» et non aliorum servus, et defendat nos ab inimicis nostris :
» pro quo bona, corpora et vitam exponere parati sumus. »
Aderant episcopus et Ubercort, qui paulo ante vénérant post
terga legati, in angulo, ut videri non possent, omnia tamen
audientes. Tune episcopus tacite ad legatum : « Micte unum
» celeriter qui me vocet, et responde me cito venturum. »
Con versus legatus ad unum ex bis qui secum erant : « Gurre,
» inquit, velox; voca episcopum ut cito hic apud me sit. » Et
iterum ad illos convcrsus, pcr interpetrem ait : ce Episcopus
» presto hic aderit. Mandate velociier aliis ut a cède contineant
» et neminem amplius ledant; omnesque qui hic apud me
super salute ca-
ptivorum.
(98)
» sunt salvos esse volo et inlesos. » Tune, habito inter se
paululam seorsum conloquio, respondit unas : a Ob reyeren-
» tiam sancie sedis apostolice et tuam, per quam nos adjurasti,
» omnibus parcere parati sumus, exceptis proditoribus
» Burgundis. » Tune legatus : « NuUam exceptionem perso-
» narum volo, maxime ex hîs qui mecum sunt; quod si illos
» offendere contenditis, ut me prius offendatis necesse est :
» tuebor ipsos usque ad mortem quos sub fide mea suseepi.
» Polliciti estis pluries omnia velle agere quecunque manda-
y> vero: si hoc agere recusatis, non video qualem excusationem
» de inobedientia et violata fide possitis alFerre. » Non levis
aut parva super bis contemptîo (i) protracta est, omnibus
in Burgundorum necem hanelantibus ; tandem victi legati
precibus, consenscre ut salvis corporibus se captivos dederent,
eorum nomina scire cupientes sub legati fide et promisso. Misso
igitur per legatum uno ex suis ad eos, an consentirent ut
legatus pro eorum captivitate fidem daret, responderunt
supplices ut, salvis eorum corporibus, promicteret omnia que
illi vellent et sibi videretur ; sed cum paulo tardius responsum
darent, forte conmunicato inter se consilio ut omnium
consensus accederet in responso dando, unus ex capitaneis
Gosuinus Stralem exclamans : ce Scimus quod episcopus intra
» domum banc est, et nondum apparet; verba protrahuntur
» in longum ut contra nos in prelium vires résumant. Âgamus
» otius que acturi sumus! » paulum defuit quin a conventione
discederent.
Tune legatus repente introgressus, episcopum secum ad
brachia trabens, illum eis cxibuit tanto ardore visere hanelan-
tibus (2); sequutus est illico ingens et jocundus omnium
clamor : « Vivat, vivat princeps noster episcopus Leodiensis! »
Adorarunt omnes, flexis genibus et cervicibus ut cuique facal-
(1) SiCi pour contentio,
(3) Lisez anhelantibua.
J
(99)
tas fuit, exorte utrinque fluentes lachrime, et dulcis mvicem
sermo habilus gallice inter eos. Cupientibus autem nosse
eorum nomina qui intra domum legati erant et se captivos
dederant, dictum est ut unus ex eis domum ingrederetur ipsos
omnes visurus. Tune Joannes Dervild, miles audax et facetas,
ad legatum con versus : ce Veniam ego, ioquit, sub fide tua, si
» jusseris ita ». Descendens igitur ad portam legatus, episcopo
secum vocato, Joannem militem intromisit, deposita ut erat
ex capite galea; ad quem omues conveoientes, depositis armis,
fidem de deditione more patrie prestiterunt; babitisque simul
gratis conloquiis, Umbercourt ea lege fidem prestitit ut se ad
civitatem non deducerent ob vulgi in eu m sevientis metum
(erat enim civibus et vulgo odiosus valde, ob facta preterita in
civitate et patria), alioquin se magis nunc velle gladiis nobilium
occidi quam discerpi rusticorum manibus; darique sibi xx
dierum spacium quo ducem adiré possit : sperare se firmiter
pacem confecturum ; actumque est ut ad ducem se conferrc
posset, et infra viginti dies se presentare, non Leodii sed ad
Montfort (I), castre prope Leodium ad leucas duas sito. Solli-
ci tus autem legatus de sainte Joannis Berghes, cum nusquam
cum aliis appareret, putans eum nocte occisum, per domos et
vicos inquiri fecit; demum ab hospite sue domus intellexit in
Trajecto incolumem esse. Erat apud Leodiensem episcopum
quidam ex familiaribus suis, nomine Montarchier, fratri suo
Jacobo de Borbonio (paucis an te diebus defuncto (2)) admodum
carus et fidus, et duci Burgundie satis domesticus; hune
episcopus celeriter ad ducem misit et, présente legato, injunxit
ut ducem rogaret « ne ex hoc insultu Tongrensi conmoveretur,
(1) Monfort sur Ourlhe appartenait à cette époque à la famille
d'Âlsleren de Hamal.
(2) Jacques de Bourbon, créé chevalier par Louis XI à son sacre à
Rheims, mort sans alliance, à Bruges, le 23 mai 1468.(P. Anselme, HisL
gén. de la maison de France, t. I, page 152.)
*
•
a
( 100 )
si forte rem acrius processisse intelligeret , quoniam omnîa
in melius procédèrent quam multi existimarent »; et cum his
mandatis velox recessit, ad genua legati provolutus, gratias
agens quod vitam sibi et omnibus Burgundis donasset, bec
omnia fideliter duci relaturus.
Oonsiiium capita- Quibus peractis, Joannes de Ruild ( I ) ad eos nobiles captivos
nei umus Léo- ^ ^ ' , .*. ' , ,
diensium utlega- convcrsus : ce Oinnes, inquit, novimus, o viri nobiles et insi-
tus Qt episcopus , ... ^ .. .. ^, . .
unacum eis rede- » gnes, nobiiium mores et etiam rusticorum; nos fidem vobis
ant et causa. ^^ datam servabimus de sainte personaï*um vestrarum, prout
)) veros nobiles et milites decet, nec dubitamus vicissim vos
y> inviolatam vestram fidem servaturos. Scimus autem magnam
)) hominum muititudineni de civitate discessisse ut ad nos
» veniant, postqoam intellexerunt oppidum hoc Tongris per
)> nos captum et optentum (2) : inter quos multi diversarum
» patriarum rustici aderunt, nec dubitamus ipsos ad predam
» et stragem incensos vcnire, fidemque per nos datam forte
)) contempturos in vestram et multorum pernitiem, prout
» ignobiles facere soient, ut nostis. Videtur itaque mihi neces-
» sarium fore, salvo omnium vestrum mcliori consilio, ut iega-
» tus et episcopus sine mora nobiscum equitent et extra
» oppidum in campis exeant versus civitalem, supervenientcm
» populum a preda, strage et incendio opidi rcprimentes et ad
» civitatem una cum eis reducentes ». Placuit summe omnibus
episcopi et Burgundorum proceribus salubre consilium. Sed
Hubercourt, Leodiensium odium in se veritus et scvitiam, ne
in via ab his discerperetur, legatum supplex rogavit ne se
desereret usque ad locum tutum versus Sanctum-Trudonem;
econtra episcopus noile a se legatum separari nec solus sine
ipso civitatem ingredi contendebat ; quare legatus in bac mise-
randa contentione médius, suasit episcopo ut, postquam omnes
et ipsi duo simul usque ad porlam progressi essent, ipse
(1) C'est toujours Jeau de Wilde.
(2) Sic, pour o6/enfum.
j
••
( lot )
paulatim versus civilatera cum iliis militibus procederet lega-
tumque in via expectaret donec conduceret Hiimbercourt in
proximum tntiorem locum; sicque conclusum est et, consilio
dissoluto, extra domum in vicuio exivimus, ubi jam tolus
Leodiensium et Tongrensium compressus populus con véné-
rant, rei exitum expectantes : qui (anta alachritate et gratu-
latione et jocundis vocibus nos omnes et episcopum susce>
père, ut vix lingua carnis possit exprimere; elcvatoque per
eos nobiles ad manns episeopo et super equum imposito, Suscipitur cpisco-
1 . I j. . s 1 M • . • .• pus a Leooiensi-
letaoundi per vicos et plateas cervicum et nianuum ingenti bus grate et reve-
plausu discurrentcs, usque ad celum jocundas emisere voces, g^?^®' ^" ^®"'
omne bellum sopitum perpetuamque stahilitam pacem exisli-
mantes; qui vero a patria profugi ex Gallia redieranf, certalim
ad episcopi genua provoluti, gratiain ejus, pacem et veniam
humîliter postulabant : quos episcopus comiter et blande sus-
ceptos, pie ampleetens et ad fidelitatem recipiens, veniam et
reniissionem de offensis preteritis indulgebat, non sine utro-
rumque pia lachrimaruin effusione. Atque \U\ jocunde cum his
extra opidum profectus est, tribus aut quatuor ex suis familia-
rîbus domesticis existentibus secum : nam omnes alii, metu
Leodiensium territi, in tcnebris noctis ad proxima queque loca
confugerant. Lucrati sunt nocte illa Leodienses ultra duo milia
equorum ex Burgundis et multa eorum impedimenta et sup-
pellectilia (1).
Legatus, dimissis duobus ex suis domesticis ad custodiam Conducit legatus
corporis magistri Roberti supra nominati (2), in cubiculo suo Eercour/ ad îocâ
semianimis jacentis (crat enim multis Leodiensibus infestissi- ^^^^'
mus, existimantibus ejus consilio indnctum episcopum ad om-
(1) Lisez supellectilia.
(2) Robert de Morialmé. Cf. ci-dessus pages 45 et 91. Commines, liv. II,
chap. 7, dit de ce personnage qu*il « estoit fort privé dudit evesque
Louis de Bourbon, que plusieurs foys j'avoie veu armé de toutes pièces
après son maislre t.
( 102 )
nia mala que passi fuerant), ac etiam ad custodlendum omnia
episcopi et aliorum omnium nobilium qui ibi Docte fuerant '
suppellectilîa aurea et argentea, pecunias et armamenta satis
pretiosa (que omnia eis inlesa seryata et restituta sunt), voca-
tis et retentis secum aliquibus ex Leodiensibus comilitonibus,
Guidonem Humbercourt usque ad locum Sancto-Tridoni proxi-
mum tutum comitatus est,missis etiam seeum usqueadopidum
duobus suis familîaribus armis pontificis maximi Pauli super
vestes insignitis; quo abeunte, hecab eo legatus extrema verba
Yerba Humbercourt suscepit : ce Hec vita deinceps tua est, pater; nunc me vivum
reces^u"™'^^"^ ^^ ®®^^ intelligo, dubius usque in hanc horam an vivens aut
)> mortuus essem; ntere ea imposterum (i) pro tuo libito et
Responsio legati. » imperio. )> Ad hec legatus : c< Quod feci Hbens feci : et (â)
)) veri sacerdotis officium. Tu autem judica si ex tua culpa in
)> bas incidisti calamitates et pericula, et in posterum sis eau-
» tior et mitior, et Deo gratias redde. » Et eo dimisso, legatus
cum comitiva sua Leodium pctebat; occurensque (5) multis qui
Reprîmit legatus prede avidi Tongris intrare temptabant, prohibuit et ad civi-
gressu^ongris et tatem secum redduxit (4) ut cum episcopo et secum in civitate
ducif^^*^*^™ "'^' jocundi pro ejus reditu, ut optabant, forent (nondum enim
episcopum viderant nec ad civitatem ipsum ire cognoverant) ;
quo congito (5), legalum sequti, leti ad episcopum visendum
occurrebant : fuere hi ad numerum duorum milium; reppe>
ritque episcopum paulatim procedentem et prope civitatem
se expectantem. Tune accedens ad legatum unus ex presbiteris
capeDanis suis, retulit se habere capsulam pecuniarum plenam,
Remietii legatus corrigiis appensam et clausam, ad summam, ut extimari pote-
ad^Humbercoiirt ^**^ trium vel quatuor milium florenorum Renensium, quam
etc.
(1) Sic, pour in posterum.
(2) lisez est?
(3) Usez occurrensque,
(4) Lisez reduxit.
(5) Lisez cognito.
( 103 )
nocte preterita in eo tumultu Tongris Humbercourt clam eus-
todiendain dederat; eara legatus illico per eundem cum fidis
conmitibus reportari ad eum jussit : per quem iteruro legato
gratie ingentes acte, cum^ ut asseruit, an et cui dedisset peni-
tas ignoraret, tristioribus tune curis implicitus.
Junctis igitur simul legato et episcopo, prope civitatem Occurrit popuius
illustris Vincenlius Buren (qui in civitate remanserat) cum et'Vfs^opo^pro-
omnibus primatibus civitatis et universo populo ad secundum fn®f,a *'^'^'^"* "^
lapidem eis occurrit, distinctis per ordinem turmis ad nume-
rum, ut omnes existiroabamus, decem mih'um : qui omnes
legato et episcopo summam exibuere reverentiara et ab epi-
scopo maxima coniitate et benignitate suscepti sunt. Demum lugrediuntur civi-
• • •* * • 1 ^ • .... tatem lesatus et
mgressi civitatem, universus popuius utriusque sexus et etatis, episcopus cum
sacerdotes induti sacris vestibus, ingenti gaudio accurrentes, "^axima pompa.
summa reverentia epîscopum cum legato susceperunt. Exige-
ret narrationis ordo ut bujus receptionis jocunditas, modus
et qualitas exprimentur (i) ad intelligendam (2) hominum
mentes et convincenda mullorum mendatia; sed ad alla majora
festinantes, his immorari non expedit. Quid plura? Tantus
viarum apparatus, tam jocundus populi concorsus, tam festi-
vus campanarum, tubarum et citaredorum sonus, tam dulces
virorum et mulierum acclama) liones et lachrime, ingentes foci
et lede incense, quanta scribi vel cxplicari possit, et quanta
sumrois principibus in maximis nrbibus exiberi solet, bac cum
ingenti pompa ante domum episcopi, majori ecclesie proxi-
niam (3), constituti. Episcopus per rcligiosum illum carmelitaro
jam dictum rogare Icgatum fecit ne se solum desereret, sed
secum in suo palatio morareiur; quod legatus libenter annuit,
et retentis ex suis domestîcis quatuor tantnm, rclîquos cum
(1) Lisez exprimerentur,
(t) Lisez intelligendum.
(5) L'ancien palais des princes-évêques de Liège existe encore, mais la
cathédrale a disparu.
■-^- - -f ^»
( 104 )
cquis omnibus ad beati Jacobi monasterium, in quo legatus
residere solitus erat, reniisit, satis ab episcopali paliitio distans;
ipsi vero legatus et episcopus duabus cameris junctis in domo
cpiscopi collocati sunt. .
Conveniunt cives Convenere ad leffatuiii et episcopum ante solis occasum
ad legatum ei . .•....••• j- . . *•
episcopum super seniores civitatis et universi qui adire eos poterant, gratias
re usagen is. j^^^ agentes quod ipsi duo incolumes in civitale essent et
eorum possent calamitatibus misereri, se etiam habere domi-
nos suos quorum judilio et ordinationi se submictere professi
sunt snper quibuscunque offcnsis Burgundie duci per ipsos
forte inlantis (i), expectareque ipsorum jussa , quid agendum
deinceps censerent. Quibus per legatum et episcopum conlau-
datis, domum pro ea die remissi sunt, in crastinum redire
jussi. Hec omnia décima mensis octobris die gcsta sunt et
per specialem numptitim s. d. n. scripta per legatum; sed
numptius in via juxta Luziburgum (2) captus est, et intercepte
Venit ad legaium Httere et ad ducem misse. Prima noctis vieilia, per Amelium
quidam religio- , •
sus Minorum ex de VeJrois et quendam ahum ex primoribus civium ductus est
parte Francorum j , ^ . . l- i *• • j
régis et retulit. *)d legatum secrète m suum cubiculum numptius quidam, per
Leodienses alias ad christianissimum Francorum regcm missus
eo tempore quo episcopus civitatcni ingredi velle suis litteris
professus erat, orania que gesta erant illi signifîcantes, cum
aliquibus religiosis de ordine Minorum a rege venientes:
quibus civibus per suas litteras rcscripsit rex, et legalo per eos
religiosos dici manda vit ce ut mox cum episcopus in civîtatem
esset, legatus suis litteris regem requireret ut presidio ipsis
assisteret, si qui eos vexare temptassent ; polliècri se personaliter
si opus esset ad civitalem venlurum; basque legaii litteras sibi
fore asserebat necessarias ob bonam et justam causam ». Eos
legatus a se pro illa nocte dimictens usquc in crastinum
delibera'turus, omnia hec episcopo seorsum conmunicavit; qui
(1) Lisez inlatis*
(2) Luxeiiit)ourg.
( IOd )
saper hac rc anceps et dubius, legato respondit ce se melius
nosse conditiones amborum principuiti : si dux bec rescisset,
acrior ad bellum et patrie vastationem insurgeret; et si rex
forte aliis impeditus venire desisteret, se in maximo periculo
coDstilutos )>. Instantibus autem importune civibus illis Leo-
dîensibus apud legatum, iteratis licteris et nuniptiis régis vexali,
ut Htteras invocatorias legatus traderet : ipse vero, cousiderans
episcopi juditiuni et responsum, ac etiam ne ex suis litteris
acrius bellum et majores sequerentur slrages, tune facere id
distulit, respondens illis « se sperare nunc non fore necessa-
)> rium bas dare litteras, quoniam si bellum fulurum sit inter Responsio legati ad
» regem et ducem, nusquam est vobis a duce timendum; litte- cr^es et numptios
» reque dari semper poterunt si justis pacis conditionibus
» dux non acquiesçât et bellum vobis inferre disponat; quod
» si pax, ut fama est, inter eos sequatur, curam etiam conB-
» ciende pacis vestre rex procul dubio sumet, mihique bonus
» coadjutor (!) erit ad eam perfitiendam, et inanc esset et
» ridiculum bas litteras «d belliim potius incensivas dare ».
Acquievere cives illi, tune optimis legati rationibus victi.
Redeuntibus posterodie ad legatum etepiscopum primatibus
civitalis, quidnam deinceps acturi forent scire cupientibus, res-
ponsum ipsis est breviter et publiée, conmuni ipsorum nominc,
« ut duci Burgundie promissa servarent, ipsum verbis autAIia responsio ad
» factis non lacesserent, incursionibus et prédis non irritarent; difSnî^^^^^^^'^^""
» minus utile ipsis aut tutum contra se iram ejus provocare,
» cum maximus et potentissimus princeps esset; postremo ut
» in rébus agendis non nicterentur (2) solis propriis consiliis,
» sed legato et episcopo cuncta cx)nmunicarent ; vicissimque
» legatus et episcopus eis salubria eorum confèrent consilia et
» eis agenda conmunicabunt » Grate suscepere responsum
et leti abiere. Erat episcopo Leodiensi summa cura et sollici-
(1) Sic, pour ad/uror.
(2) Lisez nilerentur.
^
( 106 )
tado ut magistrum Robertum archîdiaconam (qnem Tongris
semivivum relictum io legati cubîculo supra narravimus, sub
custodia duorum ex legati familiaribus) salvum yideret et apud
se haberet, quem summopere dilîgebat ; nec minor ipsius epi-
scopi et aiiorum nobilium captiyorum cura crat ut pecunias,
argentea vasa, arma, res et bona que in legati cubiculo Tongris
reliquerant, ad eos in civitate deferrerentur (1); ob quam eau-
sam missi ex civitate numptii plores cuni tribus plaustris et
una lectiea ad deferendum bona ipsa et magistrum Robertum
saucium, videlicct duo ex legati familiaribus eum insignis et
armis pontificis maximi Pauli, duo cum insignis et armis epi-
scopi, et un us alius cum armis civitatis, ut sine offensa et
impedimento venire possent. Fuerat legati sententia ut magis-
ter Robertus non Leodium, propter multorum odium in eum,
sed Trajectum deduceretur; ipse vero, ab aliquibus persuasus
tute Leodium petere posse, ac desiderio roauendi apud domi-
num suum episcopum, potius Leodium se duci jussit et voluit.
Reportantur bona Cum hi omnes Tongris accessissent, sumptis super plaustra
gris^n* civitate. bonis ipsis et magistro Roberto in lectiea egro, leti civitatem
repetebant, multts predonibus factis obviam ipsis, sciscitanti-
bus cujusnam bona essent, audito armorum et argenteorum
vasorum sono : cumque ipsis responsum essct bona ad legatum
et episcopum pertinere, visis eorum insignis super plaustra,
intacta et inlesa permisere deferri ; erant autem concomitantes
plaustra omnes ad numerum octo.
Inter ambulapdum preteriens, quidam adolescens interoga-
bat (â) quisnam eger ille esset qui in lectiea deferretur : qui
cum intellexisset esse magistrum Robertum archidiaconum,
accurrens ad quosdam pedites qui anteibant, hoc eis notum
fecit; qui continuo redeuntes ad plaustra, sève rugientes ipsum
(1) L\sez deferrentur,
(2) Onufrius écrit partout interrogare avec un seul r.
( 107 )
fleotem et supplicem armîs invadant; cumque ipsius comités
Qiimptîi publici, ac legati, episcopi et civitatis familiares ut
supra relaturn est, eum baculis et vestibus prout poterant
protegere^ et iilos a cède avertere uiterentur : acciamatum est
nb îllis ut, postquam ob reTcrentiam legati et episcopi ipsos
venerarentur, se mortis periculo non exponerent; illis autem
quantum poterant resistentibus, sed multitudini obsistere non
valentibus, archidiaconum misericordiam implorantem multis
coofossum vulneribus interfecerunt, non sine omnium visen* Interûcitur magis-
lium (\) lacrimis et miseratione maxima. Quamobrem legatus, chidiaconus in
ut par erat, banc rem indigne ferens, tam ob truculentum faci- aîeod1enSml"t
nus quam etiam ob episcopi mestitiam et dolorem, convocatis provisioperiega-
... ... , . , . lum facta «apcr
primatibus civitatis et magno populo m magna auia episco- hoc.
palis palatii, eis predicari fecit per magistrum Robertum reli*
giosum carmelitam de quo supra, présente episcopo et patribus
Eedesiœ, quod nisi per justitiam provideri permicterent super
hoc facinore contra occissores (2) tam honorabiiis viri et magni
membri Leodiensis ecclesie archidiaconi, in ipsos et civitatem
pristinas censuras et interdicta promulgarel. Âcclamntum est
ab omnibus justitiam merito fiendam, mandatuinque id nego-
lium est Joanni de Ruild militi, quem episcopus in suo ad civi-
tatem ingressu villicum seu scultetum (5) Leodiensem institu-
erat : hujus officium et potestas est animadvertere in facino-
rosos bomines taliter delioquenles. Hic, questione sumpta de
duobus aut tribus, et eis in carcerem conjectis, compertum est
principales percussores abesse in proxlmis villis; subtraxerant
autem quedam argentea vasa que secum m. (4) Robertus sui
(1) Lisez ffidentium. Noos avons reacootré ailleurs visere pour videre,
etc.
(2) Sic
(3) Le mayeur, officier du prince poar poursuivre en justice, comme
Onufrius rajoute.
(4) Mogisfer.
( 108 )
reffocciliandi (1) gratia in lectica deferebat: sicque înterposita
aliquorum dierum mora ad illos inquirendos ut melius fierî
poterat, supervenientibus quoque bellorum turbinibus que
iofra dicentur, tam atrox scelus inuUum pro tune remansit ;
sed demum pena su os sequta sccleris est auctores passim per
agros crudeliter interemptos. Compertum est autem postes
Vicentium Buren fieri fecisse ob causam fratris sui, quem
magister Robertus in permutatione cujusdam dignitalis dece*
perat : idque episcopus sibi in faciem dixit, présente legato,
non sine ejus rubore, Hcet exeusatione levi.
Venit marescaicus Dux Burguiidie adversus regem se suis omnibus copiis
Burgundie cum r * • . r • •* j • •
magnis ^entibus munirc cupiens, vocaverat inter alios sui exercitus duces msi-
etingrediturTon. ^^^^^ ^^ ^^^^^^ .^^ ^^,^^^ militera Theobaldum de Novo-Castro,
ducatus Burgundie roarescaleum (â). Hic cum omnî fiurgun-
dorum exercitu, Philippo de Sabaudia (5) cum duobus frairi-
bus et Allobrogum (4) exercitu secum comilantibus, multis
quoque finitimis dominis amicis cum eorum gentibus, jussu
ducis per ducatum Namurcenseum (5) Piccardiam pctebant,
ubi dux cura reliquo suo exercitu castrametabatur. Erant
autem cum marescalco, ut fama erat, equitum peditumque ad
numei'um viginti milium. Hi omnes, cura audissent însultum
Tongris factura a Leodiensibus, et episcopum Leodiensem
primo raortuum, postea captura a Leodiensibus raultis referen-
tibus, sive sponte sive ducis jussu incertum est, relicto itinere
(i) L\sezrefocillandi,
(2) Thibaut IX, seigneur de Neufchatel, maréchal et bailli du comté de
Bourgogne, mourul en 1469; il avait épousé BoDoe de CbâteauTillain.
(MoRÉRi, verbo Neufchastel,)
(3) Philippe II, dit Sans terre, duc de Savoie, rennemi mortel de
Louis XI. M. Ëslrup fait remarquer que, d'après Gommines, sans doute
mieux renseigné sur ce point qu*Onufrius, les seigneurs mentionnés ici
étaient déjà à Péronne.
(4) Les Savoyards.
(5) Lisez Namurcensem,
J
r^-
■>
( <09 )
quo pergebant, in agrum Leodiensem diverterunt cum omni-
bus eopiis (erant enim finitimi agri Namurcensium et Leo<
diensium), reperientesque opidum Tongris armatis vacuum,
ipsum sine vi aliqua ingressi sunt, oppidum ipsura ac totam
patriam spoliis, incendiis et cède vastantes (1).
Erant eo tempore dominus de Humbercourt, locumtenens Humbercourt resu-
ducis (qui ex Tongris sub fide reditus discesserat in opido ds cum legauf et
quem Leones (2) accole vocant), et dominus Joannes dc Berges ®*^*™ Bcrgez.
jn Trajecto, quos ambos supra in Tongrensi insultu memora-
viraus. Hi duo cadem die, xij octobris, legato scripsere se de
pace non desperare, nam Bergez (qui ea nocte clam, metu
mortis, cum mane simul Leodium ituri essent, a legato disces-
serat, qua Leodienses Tongris agressi sunt), intelligens legatum
de sua salute sollicitum, illico cum Trajectum applicuit mulie- Lictera Bergez ad
rem rusticam cum Hcteris, ut moris est patrie, ad legatum
misit ipsum de salule sua certum faciens, et subdens in littera :
c( Vellem utique Lcodienscs hiinc insultum protardasse, spe-
» rans medio r. p. v. aliquid boni in materia ipsorum fuisse
y> operatus; nuiic autem quid dicam nescio: unum tamen scio,
» quod desperare non volo, dum tamen r. p. y. laborare non
» désistât». Cui legatus, de salute sua secum congaudens, res-
cripsit : « Consentio, inquit, tecum, illustris vir, et rectum
» juditium tuum laudo quod Leodienses melius fecissent hune
» insultum retardare. Gaudeo tamen vehementer quod non
» omnino de pace desperes, et bec spes tua mihî quoque spem
» restituit, quam penilus abjeceram. Sed ego laborare non
(1) Suffride Pétri fixe au 15 octobre Teatrée des Bourguignons à
ToDgres. Cfr Adrien, col, 1537, et le Bull, de l'Instilul archéoL liégeois,
t. XI IJ, page 16. Le 16 partit de Cambrai Simon de le Kerrest, secrétaire
du duc Charles, envoyé par celui-ci au devant du légat « estant lors en la
cité de Liège, pour le conduire pardevanl Monseigneur >". (Voy. Annales
de l'Acad, d'archéoL de BelgiquBf t. III (1867), page 658, note.)
(3) Léau, en Brabant, sur la frontière du Limbourg.
( **o )
» dcsinam : rogo etiam ut tu, siciit es pollicitus, laborare non
y> cesses. » Humbercourt vero ex Brabantia céleri numptio ad
Lictera Hamber- iegatum cum litteris misso, hœc in effectu rescripsit : c< Domine
tum Vf. ^^^' )> ^^9 propter aliqua nova que mihi supervencrunt vaide
»ardua, necessariuni essct ut haberem conmunicationeni
» vobiscum, ut pervenire possimus ad bonum quod desidera-
» mus et ad finem quo res melius conduci possînt; micto ad
» manus vestras unum salvumconductum pro d. Joanne de
» Ruild milite, Amelio de Ver]ois(1) et Ëgidio de Lenz, aut
» duobus ex bis tribus, ut possint secure simul convenire cum
» r. p. V. an lieu que l'on dit aux Quatre Arbres ^ entre
» Hobertingen et J aminé (2), sur la voie de Tongres et Sanr
» tron^ id est: in loco qui dicitur ad Quatuor arbores, inter
» Hobertingen et Yamine, inter Tongris et Sanctum-Trido-
»nem; et micto salvumconductum pro brevi tempore, quia
)) materia celerltatem exigit et ego celeriter ire desidero
» ad dominum ducem, qui est satis propinquus hic in sua
» patria de Haynnau (Id est Annonie (5)). Et ulterins, sub
» correctione vestra, mihi bonum videretur quod dominus
)> Leodiensis micteret cancellarium suum et presidentem con-
)> silii sui, aut alios de suo consilio, prout sibi plaeebit. Et si
» d. V. (4) propter sue persone egritudinem et viarum discri-
» mina personaliter vcnire non posset, mictat aliquos dômes-
y> ticos de sua familia. »
His litteris et salvoconductu receptis, legatus una cum
episcopo, illico omnibus ad se convocatis qui in litteris nomi-
(1) Amel de Yelroux. Cf. ci-dessus page 53, et passim.
(2) flouppertingen et Grand-Jamines, communes du canioo de Looz, à
une lieue de cette ville.
(3) Lisez Hannoniœ. Ce fut le 15 octobre, dans Taprès-midi, que le
doc Charles et Louis XI quittèrent Péronne pour aller assiéger les Lié-
geois.
(4) Dominatio vestra»
{*) Dernière manchette. La suite du manuscrit en est dépourvue.
i
( Hi )
nabanlur (prêter presidentem (1) qui aberat et a Tongris
Trajectum aufugerat), sine mora equitare ad locum destinatum
jusserunt; et quoniam legatus ob viarum discrimina, intensa
frigora et sui corporis qua lune premebatur egritudinem,
personaliter accedere non poterat, decanum in Mers Joannem
Aliefast (2) et magistrum Robertum carmelitam, tune capella-
nos suos, loco sui cum deputatis transmisit. Hi simul omnes
civitatis portas exeuntes, cum paululum progressa essent, ad
primum fere lapidem obvios habuere armatos aliquos ex
marescalchi (3) comiiitonibus (preibant autem iegati fami-
liares ob majorera securitatem eorum, alii vero cives eminus
sequebantur) ; sciscitaiitcs vero Burgundi a Iegati familiaribus
quinam essent quove tenderent : que omnia cum intellexissent
ab eis, et se esse per legatum et episcopum missos ad d. de
Hubercourt cum ejus salvoconductu pro pace tractanda, excla-
mantes ferociter, et contempto Humbercourt nomine (cum
summa bellici imperii, ut affirmabant, aput (4) marescalchum
esset et non alium quemquam), multis conminationibus pro-
latis in Iegati numptios, denuntiarunt eis ut pro ea vice
accédèrent quo missi erant, extra civitatem mansuri si vellent :
sed deinceps caverent, si ad civitatem redire mallent, ulterius
civitatem egredi, quoniam si amplius reperirentur scirent se
pro certo patibulis appendendos. Quibus verbis et justo metu
cancellarius et alii cives proculsi (5), in civitatem regressi sunt,
maxime cum salvusconductus non se extenderet ultra unum
diem et noctem, solis Iegati familiaribus euntibus cum littoris
Iegati, episcopi et ipsorum deputatorum; ob quam causam non
mediocriter tota civitas conmota est et ad bellum incensa.
(1) Jean Poslel? Cf. ci-dessus page 22.
(2) Cf. ci-dessas page 54.
(3) A savoir : Tbibaud de Neufcbatel. Cf. ci-dessus page 108.
(4) Sic.
(5) Usezperculsi?
MÉM. ONUPRIUS. 8
( 112 )
Summa responsi HumbercOurt ad legatum et episcopum bec
fuit ex Sancto-Tridone : rogaqs legatum ce ut quantum posset
pro pace laboraret et Leodienses ad voluntatem ducis inducere
studeret; et îpse vîcissim ex sua parte, pro honore Dei, gloriosî
martiris sancti Lamberti,s8ncte sedis apostolice et ipsius legatî,
ac etiam proptcr amorcm quem gereret ad civitatem et cives,
ipse (i) taliter operarétur quod merîto legatus debebit esse
contentus de eo, cum Dei auxilio et sanctorum ejus. »
Hac relatione subscepta, legatus iterum convocatis primati-
bus civitatis et clericis cum maxima populi multîtudini (â),
coram epîscopo prioribus sermonibus in effectu ad eos repe-
titis, c( eos ad Dei timorem inducere servireque pacem et
coiicordiam inter se ipsos primo, demum cum finitimis populis,
tertio cum vicinis principibus et maxime cum illustri duce
Burgundie, qui maximus inter omnes est et cum quo fédéra
inicrant et potentiam pluries fuerant experti », sumopere
conatus est. Ad bec ut supra responderunt « se paratos per
omnia sequi legati et episcopi consilia et precepta, sed potius
mortem quam perpetuum a patri§ exilium et domini et Ëccle-
sic liberlatis subversionem velie pati. » Âd hec legatus, pré-
sente episcopo : « Quantum ad Ecclesie dominium et libertatem
)> actinet, cura precipua est Paulî pontificis maximi, mea et
» episcopi vestri, hic presentis. Servate ea quae ad vos perti-
» nent et polliciti estis in fédère jam inilo inter ducem et vos,
» et jurium Ecclesie tuilionem nobis duobus relinquite. »
Rursum liabito inter se seorsum conloquio, conclusere : ce se
)> paratos pacem et fédéra illa servare quantum in eis est; sed
)) inter alia ipsius pacis capitula (5) esse populo et patrie
» nimis gravit (4) et duci minus utilia, veluti perpetuum
(1) Supprimez ce secoDd ip^e.
(2; Lisez mulUtudine.
(3) Un espace en blaDC dans le maDuscrit. Cf. ci-dessus pages 17 à 20.
(4) Lisez gravia.
( 143 )
» exiJium illorum omnium qui in bello de Bruschen arma
» sumpserunt aut présentes fuere, qui sunt hodie numéro
» forte viginti milium liominum, quorum hic magna pars
» sumus; et illud (i) ne aliquîs imposterum arma tenere aut
» déferre sit ausus in tota patria. De juramenlo offîcialium
» totiiis patrie prestando in manibus dominî ducis vel suorum
» deputatorum in oppido Lovaniensi, et piura siroilia que jam
» juxta legem federis Burgundorum sensu intellectam viola ta
» sunt et reparari non possunt, nisi exilium resumamus omnes
» et in silvis moribundi redeamus : quod nobis nedum difficile
» sed impossibile est, et certc durius ipsa morte. Placeat igitur
» excellentissirao Burgundie duci et sit contentus ut satisfîat
» sibi per patriam de omnibus dampnis et impensis sibi per
» nos inlatis, et ne imposterum contra ipsum et suos arma
» sumamus vel inferamus dampna, prout per ipsum pacis
» tracta tum conventum est. De reliquis vero, si quid contrn
» ducem egimus aut ipsum suosve offendimus, subicimus (2)
» nos prout dccet vestrorum amborum judicio et imperio,
» qui soli nostrum domini estis et quibus parère nos necesse
» est. Pro bis observandis se paratos obsides dare et omnia
» imperata facere que iegatus et episcopus ordinaverint, con-
» suluerint, jusserint. Cumque civitas Leodiensis hoc insigni
» titulo gloriaretur in suis vetcribus monumentis, sigillis et
» armis, videllcet Legia^ sancte Romane ecclesie filia, ipsique
» ecclesie beati Lamberti et episcoporum Leodiensium pro
y> tempore succedenlium subditi et homagiales essent, ini-
» quum esse ut a principibus secularibus, et potissime a duce
» Burgundie qui catholicus et religiosus plurimum inter alios
» est, tôt molestiis et vexationibus atterantur, conprimantur
» et ex liberis in perpetuam redigantur servilutcm. »
Non disph'cuit Icgato et cpiscopo ac patribus ecclesiarum qui
(1) SciWcei capilulum,
(2) Lisez subjicimus.
i iU)
présentes erant eorum pia et miseranda responsio; sed quia, ob
conminationes pridie aratoribus (i) legati, episcopi et civitatis
inlatas per Burgundos, vix aliquis repcriebatur qui extra civi-
tatem ad Burgundos exire ad hec eis conmunicanda foret
ausus, mîssus est nuntius quidam privatus sàtelles ad duces
exercitus Burgundorum, « ut saltim unus eorum ad civitatem
veniret ad întelligendam bonam mentem civium erga dueem
et conmunicandas honestas pacis conditiones, postquam con-
minationibus deterruerant quoscunque in eivitate existentes,
ne ad ipsos accédèrent; interimque incursionibus et preliis se
detinerunt (2) ».
Delectus est ad hanc iegationem per duces exercitus qui
Tongn's erant (absente tune marescaico, et, postquam rediit,
increpante factum) vir insignis Petrus Hachembac, miles et
magister hospitii Burgundie ducis(5),qui, acceptis litteris seeu-
ritatis et salviconductus a legato, episcopo et civibus, die xv
mensis octobris, una cum quatraginta (4) equitibus, civitatem
ingressus est; ac primo seorsum cum legato et episcopo multis
sermonibus habitis super forma tractande et componende
pacis, se toto nixu elaboraturum pro pace conficienda firmiter
pollicitus est, deflens tam insignem civitatem delendam et
incendendam nisi pax conficiatur. Demum, convocatis eccle-
siarum patribus civitatis, proceribus et ingenti populo coram
legato, episcopo et Petro Hachenbah, Amelius de Velroys,
totius civitatis nomine, eadem in effectu replicavit que coram
legato et episcopo pridie dixerant longo et accurato scrmone,
(1) Lisez oratoribus.
(2) Lisez detinerenlf ou plutôt retinerent,
(3) Pierre de Hagenbach, plus tard gouverneur des domaines que le
duc Charles tenait en gage de rarchiduc Sigismond C'était, dît ob Baaahtb,
« un des hommes les plus cruels et les plus violents qui eussent jamais
exercé pouvoir sur un peuple ».
(4) Lisez quadraginta.
( ils )
rogans tandem Petrum « ut duci supplicaret quatenus, intuitu
Dei et gloriosi beati Lamberti martiris et ob reverentiam
Ecclesie ac sancte apostolice sedis, Leodienses ut Ecclesie
subjectos respiceret protegeretque, et in suis oportunitatibus
necessariis, et maxime bellicis, ut devotos amicos obsequentes
potius suseiperet quam ut vilia mancipia et inutiles servos in
cordis amaritudine coneulcaret. »
Recessit Petrus eodem die Tongris cum bis mandatis ad
conduces suos ut pacis média pertractaret ; sed graviter a
marescalco increpitus quod, se existente exercitus principe,
aliquis eo inconsulto pacis tractatus suseiperet agendos, res-
ponsumlegatoredcre(i)di$tulit, re in consilium non deducta,
marescalco inibente(SI) Quare Leodienses iterum ad legatum et
episcopum convenientes, quidnam acturi essent summa dili-
gentia postulabant; suasit legatus ut ea que dixerant verbo in
scriptis rédigèrent et suis sigillis obsignarent, se curam subsce-
pturum ad marescalium et alios conmiiitones scripturam illam
transmictere.
Congregati simul in unum ipsorum more confecerunt litte-
ram, et circa solis occasum ad legatum detulerunt: qua per
interpetrcm lecta coram legato et episcopo cum patribus
ecclesiarum, satis rationabilis cunctis est visa, paucis ad majo-
rem justiGcationem ducis desiderium aditis (5). Cujus scripture
bec summa erat : ce se paratos pacem jam cum duce iuitam seu
ejus sententiam velle servare quantum in eis erat; sed exilium
eorum aboleri ex gratia, supplicationesque eorum audiri in bis
que duci minime damnosa, civilati vero et patrie nimis gravia
essent exorabant, ut bumiles Ecclesiœ subditi ». Hac scriptura
confecta et duobus sigillis obsignata et legato tradita, ipse ori-
ginalem apud se detinuit, copiam vero suo sigillo sîgnatam et
(1) Lisez reddere,
(2) Lisez inhybente,
iS) Lisez desiderio additis.
( 1*6 )
suis licteris interclusam per quendam ex episcopi numptiis
mariscalco Tongris existente transmisit, rogans eum « ut, pro
Dei honore et apostolice sedis revercntia, potius sine cède et
sanguine paeem eligeret quam belH fortunam experiri tempta-
ret ». Qua recepta et inteilecta, primo respondere distulil; item
et secundo requisitus, tacuit; tertio vero, ce se nihil respondere
posse sine ducis voluntate (respondit verbo tamen, non litteris),
ad quem se misisse testabatur (1) ». Nihilominus continue acies
circa civitatem struebat, agros populabatur, villas incendebat;
quare Leodienses, ira et furore incensi, irruptionem contra eos
facere temptabant : sed saniori tune consilio repressi, ut potius
civitatem cuslodire quam cum hostibus in aperto pugnare cura-
rent, ad pugnam tune exire distulerunt. Sed sumopere legatum
rogarunt supplices omnes cives, et cum eis episcopus et totus
civitatis clerus, « ut, post tantos perpessos laborcs, adhuc unum
et hune ultimum pro tante civitatis sainte legatus sumere non
recusaret : accedere (2) videlicet personaliter ipse ad ducem cum
bac pacis scripte oblatione, duceret secum cancellarium epis-
copi Leodiensis et nobilem militem Joannem Vogelzanc, unum
ex captivis in Tongris, duci Burgundie satis carum (5) ». Annuit
legatus in tanto rerum discrimine, labori non parcens, scripsit-
que Hubercourt ut se cum legato ad ducem ire disponeret; et
ob sequentem causam dies tertia ad recessum dicta est, per
viam castri de Huio, adverso ilumine Mose, castris marescalli
post terga relictis; sed ut iter tutum rederetur (4) et mares-
callus intérim a bello, incendiis et cedibus se contineret, missi
illico ad eum cancellarius et Vogelzanc, bec illi omnia signifi-
(1) Ne faut-il pas : « se nihil respondere posse sine ducis voluntate, ad
quem se misisse testabatur » ; respondit verbo (amen, non liiteris ?
(2) Lisez accederet.
(3) Selon Akge de Viterbe, col. 1451, ce fut Louis de Bourbon qui prit
la parole pour engager Onufrius à se rendre auprès de Charles.
(4) Lisez redderetur et, trois lignes plus loin, redderet.
• •
cantes, rogantesque ut iter tutum rederet et a bello se suosque
contineret.
Ëxpectabat legatus, contlnuo paratus ad iter, eorum reditum;
cumque sequentl die non rediisset (i ), major omnibus admiratio
et cura suborta esl Sequenti die, summo diluculo, qualis Bur-
gundorûm intentio fuerit détecta est : nam venerabilis pater
carmelitarum generalis ad legatum venit, notum ei faciens
quandam nobilem abbatissam insignis cujusdam monasterîi
monialium prope Huio (2) misisse ad eum ancillani monasterii
celeriter, nunctianlem ce famaro esse in Huio legatum illo tran-
siturum ut ad ducem Burgundie pergat : ae sexaginta équités ibi
conspirasse ut, obviam legato venientes sub simulata honoris et
coraitive exibitione, ipsum cum omnibus suis interfîcerent cum
primum extra agrum Leodiensem eum couduxissent in proxi-
mis silvis ». Confirmavit banc famam mora redditus (5) cancel-
larii et Vogelzanc a mareseallo, qui comités itineris legati ad
ducem (ut supra retulimus) deputati, sive rerum desperatione
moti, sive metu deterrili, sive a mareseallo detenti, nusquani
in civitalem redierunt. Rébus igitur omnino de pace despera-
tis, undique et ulrinque fiebat ad arma concursus, actonitis
omnium mentibus et partim accensis, quidnam deinceps foret
agendum. Tune, nocte média, religio.sns quidam et sacer vir
ad legatum veniens, clam semotis arbitris, ei denunctiavit
« episcopum superioribus diebus frequentem habuisse tracta-
tum cum bis qui cum mareseallo erant, quonam modo, dissi-
mulato habitum (4), extra civitatem effugere ad cos posset;
considéra verant autem ad hoc excquendnm plures modos, ut
sub habitu ancille vel rustici aut fralris minoris seu numptii
publici aut satellitis, extra civitatem noctu exiret et ad Burgun-
(\) Lisez rediissent.
(2) Probablement Tabbaye du Val Notre-Dame ou celle de Solières.
(3) Lisez redilus.
(4) Lisez kabitu.
• '-.^."^
( m )
dos confugeret ; ex his enim hominibus civitatem intrare et
exire soliti erant; postremam vero eorum consiliura erat ut^
simulata cum legato dieta aliqua pro pace tractanda, eo extra
civitatem vocato, episcopus sumpto habitu alicujus ex familia-
ribus legati, clericis vel Jaïcis, cum eo civitate egrederetur
et transfuga fieret; sed his omnibus obstabant excubie et
exactissime custodum civitatis vigilie, qui omnes civitatem
ingredientes et egredientes nosse summo studio contendebant :
a quibus si episcopus dissimulato habitu cognitus fuisset ut
transfuga, nulli dubium erat Icgatum el episcopum cum suis
omnibus magno furore populi fuisse crudeliter înteremptos ».
His cognitis, legatus summo diluculo episcopi cubiculam
(qui (i) cum suo junctum erat, medio pariete) mirabuodus
ingressus est, ac foras misso cubiculi episcopi unico custode, ad
episcopum con versus solus cum solo: « Gur, inquit, (am sevam et
» fraudulentam rem excogitare potuisti ut, dissimulato habitu,
» sine me de civitate temptares effugei*e? Si cognalis et amicis
» tuis qui in castris marescalli sunt cura est grandis de salute
» tua, certe iniquum non est : sed quod salutem et personam
» meam tu et ipsi negligatis, ut me in manibus furentis populi
» et perditorum hominum qui in exercitu marescalli sunt
» solum dimicteres,non recte egisti. Si sine me exire cogitas,
» non sit mirum tibi si occasioncs invenero ut civitatem aliquo
)> quesito colore exire possim , te hic dimisso solo et hac tua
» excogitata fraude détecta palam universo populo. » Ad bec
episcopus paululum verecundus et tristis, sanctissimo jureju-
rando obtcstatus est « se pluries de re hac ab amicis suis
fuisse sollicitatum, séd nunquam consensum presti tisse, nec
aliquid se fuisse deliberaturum nisi re cum legato conmuni*
cata; idque se uunc jurejurando polliceri et quamcunque
legatus fidem aut securitatem excogitaret dare paratum ; roga-
vitque legalum supplex ne se solum in civitate relinqu'eret
(1) Usez quod.
f-
(119)
neve hanc rem populo faceret palam, quoniam procul dubio
ejus seva mors et a furente populo discerptio sequta fuisset ».
Quam rem legatus recte considerans, silentio pressît, et ei qui
ad se detulerat, ne oui comunicaret (quoniam falsum esset) sub
anathemate et gravi interminatione prohibuit; sanxeruntquc
mutuo legatus et episcopus sub stricto jurc'jurando ne alter
sine altero, quacunque occasione data, e(\) civitatc vel extra
ab invieem discederent, conmunicatis utrinque cubiculi et cor-
poris eorum custodibus.
Die XX raensis octobris supervenit ad Sanctum-Tridonem
quidam ducis Burgundie secretarius, Simon de le Levrest (2),
litteras ad legalum speciali quodam numptio dirigens, hujus
effeclus : « Rcverendissime pater, etc. Magnis cum itineribus,
» jussu metuendissimi domini et domini mei ducis Burgundie,
» hic in Sancto^Tridone jam applicui, nonnuUa sui ex parte
» y. p. r. cxpositurus multum ardua. Verum, reverendissime in
y> Christo pater, cum securus accessus Leodii neque salvoconr
y) ductu vel alias non paleat mihi, dignetur v. p. r. quod ego sibi
» obviam veniam in aliquo loco tuto, vel quod ipsa mihi hic
» obviam mictat cras, infra horam nonam, specialiorem de
» familia sun, cui singula mihi injuncta delegere valeam et qui
» fiducialiter omnia vestre référât paternitali, quam conservet
» longeve altissimus Omnipotens. £x oppido Sancti-Tridonis,
» die xx" octobris. Po. (5) vestre servi tor : Simon, etc. »
Miserat legatus ad Sanctum-Tridonem (ubi tune Humberco-
hurt residebat) pluries venerabilem virum Joannem AUefast,
decanum in Mares Treverensis diocesis, cappellanum suum,
utriusque lingue peritum, rcquisitum iteratis vicibus ab eodem
qui paccm affectare videbatur; forte casus contigerat quod
die precedenti legatus eum cappellanum miserat ad Humber-
(i) Lisez m?
(S) SimoD de le Kerrest. Cf. ci-dessus page 109, note 1.
(3) Lisez Pa ?Scilicet Patemitatis,
( 120 )
court, vocatum ab eo et (1) alia causa (e( magistrum Robertum
carmelîtam secum ex parte episcopi) et ut de conditionibus
pacis tractaretur. Rescrîpsit igilur legatus illico circa mediam
noctem « (2) veoire ad civitatem se disponeret, quia magnum
et bonum opus operarî posset ad pacis profectionem (3), seque
taliter provisurum quod tute et libère sine aliquo metu vel
periculo civitatem ingredi posset : quod si omnimodo venire
recusaret, conferret ea que in mandatis habebat a duce Joanni
Altefast, cappellano suo, qui tune apud d. Humbercort erat ».
Misit quoque legatus sequenti die summo diluculo magistrum
hospitii sui, cum duobus numtiis (4) publicis suis et uno
episcopi Leodiensis, versus vîam Sancti-Tridonis, ut si forte
Simon sccretarius Leodium venire decrevisset, obviam ei fiè-
rent et tute ad civitatem conducerent. Cumque ad duas fere
leucas progressa essent, invenernnt multos rusticos ex villis
proximis ad civitatem fugicntcs cum parvis eorum filiis, bobus
et equis ac exiguis eorum suppellectilibus, prout commodius
ex Burgundorum preda se eripere poterant : interogali vero
quidnam rei esset, renunctiarunt Burgundos ex Tongris cum
omnibus copiis in agrum Leodiensem effusos, omnia spoliis,
incendiis et cède vastare; quare paululum progressi usque ad
villam proximam quam vocant Crcsteneay (5), et prospecta
villa ex tumulo eminenti proximo, cum sentirent gementium
ululatus prospicerentque Burgundos villam incendentes ac
crudeliter in prcdam et cédera profusos, paululum retroces^
sere, expectantes in proximum vicum si forte Simon sccreta-
rius ad legatum veniret; sed cum, inclinante jam die, ipsum
venire non prospicerent, in civitatem regressi sunt.
(i) Il faut peut-être lire ex et supprimer et après la parentbèse.
(3) Suppléez vt. C'est à Simou de le Kerrest qu'il écrit.
(5) Lisez perfectionem.
(4) Sic Nous avons déjà vu numptiis el nunctiis,
(5) Crisnée ou Crisgoée, commune à J5 kilomètres de Liège.
(m )
Redibant cappellanus legati et niagister Robertus qui supra
ab Hubercort et Simone secretario ducis ex Sancto-Tridone,
eadem die et hora, cum suis comitibus et lïno publico numptio
ducis, ejus arinis insignito ipsorum more; cumque intrassent
villam Crestenay,capti a Bnrgundis qui eam incendebant, ducti
sunt ad Filippum de Sabaudia, qui princeps ejus cohortis erat :
et ab co quinam essent et unde venirent interogati, cum res-
pondisscjit « se esse legati familiares et per eum et episcopum
ad Humbercort et Simonera ducis secretarium ad Sanctum-
Tridooem cum litteris missos et eorum duorum litteras et
mandata eisdem legato et episcopo déferre », a Philippo abirc
permissi sunt, fide tameo accepta a. legati cappellano ut certa
mandata sua legato, episcopo et civibus denunctiaret; nam cum
cappellanum ÂltefastinterrogassetPhilippus quomodo legatus
et episcopus prospère in civitate agerent et ab eodem benc
valcre eos intellexisset, injunxit ei « ut legatum et episcopum
suo nomine salutaret et ut bono animo essént, eorum se gratie
comendans; civibus autem denunctiari jussit quod, nisi ea
nocte a Leodiensibus interficerentur, crastina die ipsps in civi-
tatem visuros ». Redibant Altefast et Robertus versus civitatem,
securi ut putabant; sed iterum a quibusdam satellitibus ad
marescallum, qui in proximum vicum erat, ducti sunt : qui eis
visis et cognitis, memor quoque conmonitionum preteritaruro,
ipsum (i) cum sotiis detineri apud se jussit; cumque ilH cau-
sa m sui accessus, qui essent et quas litteras ad legatum défer-
rent exprimèrent, ac litteras aperiendas palam offerret (2), vcl
ut ipse ad legatum per alium numptium micteret si apud se
eos retinere omnimodo decrevisset : marescallus primo nomen
Hubercort contempsit, affirmans se esse exercitus principem;
sed cum secretarii ducis litteras legato deferendas ipsum
habere conspiceret, paululum indignatus subsistens, minabun-
(I) Lhez ipsos,
(2j Lisez offtrrent»
n
C 122 )
dus abnegans sanctum Jacobum et ei maledicens, ipsos coin
sotiisabire promisit (i), denuntians eis quod si iteruoi in soaoi
potestatem devenirent, eos per guttura suspendi faceret.
Dum hec in campis et marescallî castris agitarentur, vene-
runt ad legatum capitanei Leodiensium et primates civium,
a conquerentes de bis que per Burgundos in castris et villa
Crestinei agebantur, petentesque instanter ut legatus censuras
contra eos qui in castris Bui^undorum erant promulgaret, bella
minus justa inferentes postquam ipsi rationabiles pacis condi-
tiones optulerant et illi recusaverant, bellumque ipsis indice-
ret et pugnantibus contra eos celestem benedictionem donaret:
se omnimodo dispositos jrruptionem temptare, Burgundos
invadere et occidere, vel occidi et viriliter potius quam ignavi-
ter mori ». Hec et bis similia per plateas et vicos vulgo jacCaban-
tur :que nisi legatus faceret, ipsum cum Burgundis clam sentire
predicabant Ad hec legatus : a Non esse nunc tempos piti-
mulgandi censuras contra arma tenentes; si tamen omnimodo
hoc fieri postularent, se paratum mandata juri conformia dare,
si numptios paratos habeant qui ea ad exercitum déférant, et
locum legato constituant Burgundis et Leodiensibus tutum, ad
quem simul secure convenire posslnt. Quod vero irruptioncm
et insultum contra Burgundos facere velint, hoc sibi non videri
pluribus ex causis : prima est quod, pendente duels responso
(ad quem se misisse marescallus asserebat), iniquum est ut
prius ipsi bellum inférant; si vero inlatum propulsent, excusa-
bilius esse; secunda(2), quod si dux ad aliquas pacis condilio-
nés inolinaretur, ipsum hoc insultu irritèrent et ejus animum a
pace diverterent; tertio, quod iniquo loco, in latis campis» ipsi
inhermes cumarmatis,pedîtes cum equitibus pugnaturi essent,
nec sperarent ipsos inermes aut dormientes reperire sicut in
Tongris fecerant, sed vigiles et structis aciebus armafos. »
(1) Lisez permisiL
(3) Il faudrait secunda et tertio»
( 123 )
Sciebat enim Icgatus de omnibus que in civitate gererentur
Burgundos crebris numptiis certos redi (1) ab bis qui illos
magis avertere debuissent et oves dominicas pastori conmissas
protegere et tueri. Sed ve, ve homini illi, si bac (2) rescitum
faisset : forte meiius si natus homo ille non fuisset. Sed satis
de hoc.
Instabant in^portuoe capitanei et cives apud legatum, scisci-
tantes quîdnam essent acturi cum vidèrent patriam ante ipso-
rum oculos prcda, incendio et cède vastari; ad quos iterum
legatus : « Agri et ville refici cum teropore brevi possunt, sed
» civitas non ita facile. Tueamini civitatem; offerte semper
r> equas pacis conditiones ut cepistis : que si non accipiantur ab
» bostibus, invocate super vos auxilium Deî et beati Lamberti;
» propulsate bellum et non ipsi prius inferatis. Tueamini
» civitatem et nolite exire ad pugnam : et hoc est ultimum
» meum ad vos consiiium. » Ad bec verba, accedens ad aures
legati quidam ex domesticis episcopi (ipse enim absens tune
ab his sermonibus erat) et legatum conmonuit et rogavit « ut
cives ab irruptione et insuitu non retraheret, impcdiret aut
dissuaderet, sed permicteret, quoniam, sive ipsi aiios interfi-
cerent, sive ab aliis ipsi interâcerentur, finis beili essent (5) »;
cui iegatus etiam tacite : « Non accipiam, inquit, tantam homi-
y> nu m stragem super animani meam, quoniam quod mihi
» videtur rectum ipsis consitium afferam et innocens sim ab
y> eorum sanguine ». Et conversus ad cives : « Iterum dico
y> vobis ne ad bellum extra civitatem exeatis neve aliis inferatis
» bellum, sed'propulsetis; quod si secus feceritis, satis subito
» ne vos peniteat meum contempsisse consiiium ! » Ad que
verba cives paululum subsistentes : c< Deus, inquiunt, et beata
3> Virgo nobis consulent quid agcndum » ; et cum his dictis a
(1) Lisez reddi»
(2) Lisez ^oc.
(3) Lisez esseU
( m )
legato discessere, irruptione (1) octo milium pugnatorum (ut
postea compertum est) disponentes elam in tenebrts noctis.
Postquam Joannes AUefast, decanus et legati cappellanus
(quem supra conmemoravînius a marescallo prius detentum et
postea relaxatum), civitatem repetebat, circa solis oecasuin
occurrerunt eî in via ante civitatis ingressum turmatim centeni
etcenteni usque ad duo milia peditum et equitum Leodiensinm,
qui contra Burgundos ad bellum parati exibant, exîstîraantes
Burgundos metu perterritos a patria Leodiensi discedere et ad
ducem proficisci, maxime cum opidum insigne Tongrîs relin-
querent, ad hyemandum satis comodum, et ab eis sine vi ulla
optentum (2) : quarealacres ad eos persequcndos festinabant;
quos Joannes decanus, ut sibî conmissum fuerat per Philippnm
Sabaudie, conmonuît « ne ulterius procédèrent sed ad civitatem
redirent, asserens Burgundos non fugere^sed stricto (3) agmine
marescallum et Philippum Sabaudie ad civitatem invadendam
properare, sîbique a Philippo, data ei fide, injunctum ut Leo-
diensibus diceret nisi ea nocte Burgundos interficerent, crastino
die se ad portas civitatis venturos ». Continuarunt nihilominus
et (4) Leodienses et prosequuti sunt ceptum iter, sana consilia
intus et extra civitatem ipsis data contempnentes, in maximam
eorum pernitiem. Yeniens igitur ad legatum Joannes Alte-
fast, bas a Simone secretario ducis litteras et mandata detulit.
Littera : « Reverendissime pater, etc. Scripsi hodie v. p. r.
» per proprium nunctium ut eadem mihi notificaret quo in
» loco ad candem v. p. tute possem accedere. Deinde appli-
» cuit bic cappellanus vester presentium lator, cui, consilîo
» domini mei Humbercourt, partem oneris mei detcgi, spe
» quod ipse singula vobis fiducialiter référer, quodque cras infra
» cenam a v. r. p. nova habebo. Velit ergo eadem v. p. r. fidem
(1) Lisez irruptionem,
(2) Lisez obtentum,
(3) Lisez atruclo,
(4) Supprimez cet et.
V
( 12S )
» relationi vestri cappellani adhibere indubiam. Reverendis-
» sime pater, Altissinius vos conservet ! Ex oppido de Leuve(l),
» XX octobris. »
Ëa que Simon secretarîus legato multiim ardua mandato
ducis exposifurus erat, eidem Joannî Altefast cappellano per
eu m détecta, bec in effectu fuere : « Illustrcm ducera Burgun-
die ad iegatum celeriter ipsum misisse, notificaturum ci quali-
ter omnes de suo exercitu, et maxime qui in Tongris a Leo-
diensibus nocte aggressi, fugati et spoliati fuernnt et salvos se
reddiderant, esse contra Iegatum maie dispositos illumque
insultum suo et episcopi consilio et ordinalione actum (licet
ipse contrarium sciret ex litteris domini de Hubercoîirt et
clare intellexisset ita non esse : imo Iegatum summo studio
pro sua et omnium fiurgundorum sainte laborasse et fuisse
anxium); sed quoniam gentes et exercitus niagni sunt et diver-
sarum nationum et voluntatum, et parva fides ac pietas viris
qui castra sequuntur, legafum ab bis sibi cavendum quoniam
ab bis offendi aut ledi posset, et (!2) duci summopere displice-
ret ». Adilumque (5) insuper est per dominum de Umbercourt
et^lios consiliarios ducis qui secum erant, « quod legatus nullo
modo ad ducem accedere temptaret, ut fama erat, quoniam si
gentibus ducis obviaret ita maie dispositis, periculum esset ne
ab his'offenderetur, etiamsi episcopum Leodiensem secum
haberet comitem, cum ipse etiam in eadem suspilione apud eos
esset; quodque si civitas Leodiensis vi expugnaretur a Burgun-
dis, consultissimum legato foret ut a civitate abesset, aliquo
quesito colore, ne sevitia furentis exercitus una cum aliis gla-
dio interficeretur ». Hac relationc intellecta, legalus, vocato
ad se seorsum episcopo ac secum subridens : « Hoc, inquit,
» meritum habeo ab his quos in Tongris, te présente, mea
» exortatione, auctoritate, presentia et opère salvos feci. Audi
(1) Probablement Léau, comme ci- dessus, page 109.
{^) Lisez quod ou et id.
(3) Usez Additumque.
( <26 )
» quid decanus meus (1) ex parte Simonis secretarii ducis et
» ipsius tnandato mihi référât. Putabam certe aliquîd magni
» ad pacîs efiFectum et evitandam homanî sanguinis effusioDem
» ex parte ducis afferre ; sed jara video quod jamdudom mente
)> coneepi, et quantum potui effugere conatus sum, ne viderem,
» iiigentem videlicet hominum stragem et desolationem hujus
» misère civitatis Leodiensis. Si permisissem ipsos a principîo
» et successive et demum in Tongris furere ut ceperant, et
» consilia sua exequi,non incidissent forte in has extremas cala-
» mitâtes sub vana, simuiata et conficta pacis spe. Sed Domî-
» nus, fortitudo mea, refugium meum et liberator meus, pro-
» tector salutis christi (2) sui erit et rétribuât unicuique secun-
» dum opéra sua ! » His auditis, episcopus non parum et ipse
turbatus est, asserens ce se ex amicorum litteris certiorem fac-
tum banc esse omnium qui apud ducem erant firmam sen-
tentiam, ipsos duos causam et modum dédisse ut ille insuUus
Tongris a Leodiensibus fieret ». Quam ob rem legatus et
episcopus tota nocte solliciti simul agita ban t quodnam consi-
Hum caperent; utrinque enim grande iminebat periculum
intus et extra, simul furentis populi vel Burgundorum exer-
.citus, qui totam civitatem circumsidebat; continue enim per
totam noctem maximus in civitate tumultus ad bellum, et
ardens contra Burgundos irruptio; salis constat (5) a prima
noctis vigilia usque paulo post mediam noctem, octo milia fop-
tium pugnatorum ex diversis locis contra Burgundos e civitate
prorupisse. Quo ingenti clamore întellecto, et consumpta vigi-
liis residua noctis parte, stetit sententia legatî et episcopi ut
finem et exitum bujus belli expectarent.
Primo belli impetu compertum est multos ex Burgundis
occisos, reliquos ad proxima loca se reduxisse; et primus ad
(1) ScWicet Johannes AUefasL
(3) De son prêtre (christus, oiDt).
(3) Lisez constabat*
( 127 )
civitatem belli numptius circa diei ortum fuit, die sabat
xxu octobris, totum Burguadorom exercitum perfusum et
profligatum, maximanuque ejus partem occisam ; demuin suc-
cessivis horis, modo prospéra ipsis, modo adversa nuntiaban-
tur; stetitque atrox inter utrosque prelium usque ad meridicm
fere ejus diei; fuitque in civitate ad bore spatium ingens
rumor Joannem Dervild militem, uaum ex capîlaneis civium,
ab Leodicnsibus securi percussum eo quod tardius ad bcllum
venisset : quod tamen exequutum non fuit, licet temptatum
et sibi conminatum. Tandem Burgundi, resumptis viribus, in
unum conglobati circa villam quam vocant Lantin, civitati pro-
ximam ad unam leucam (i), magnum contra Leodienses impe-
tum fecere. Resumptumque est sevum et cruentum bellum,
raultis u trinque occisis et datis et acceptis vulneribus. Erant
inter Leodiensium équités fere mille, minime assueli equis
pugnare; sed cum in Tongris muitos et pulcros Burgundorum
adepti fuissent equos, exiverunt équestres ad pugnam, prêter
eorum consuetudinera : qui, cum (2) Burgundorum equitibus
peritis et belio assuetis congressi essent, ipsi minus edocti
non valentes eorum substinere impetum, paulo post terga
dedere; tum Burgundorum équités peditesque, maxime archi-
tenentes et levis armature viri, impetu in Leodienses facto et
ex eis multis passîm per agros occisis, usque ad portas civitatis
persequuti sunt, nuUi parcentes. Recensitus postea est nume-
rus eorum qui die illo interfecti sunt mille et quingentorum ;
nam retraxerant se in villa Lantim forte quingenti Leodien-
sium pedites, qui, occupatis ville hedeficiis et turri ecclesie, ab
invasoribus Burgundis se acerrime defendebant : sed postea,
circa solis occasum, a sagiptariis et majori parte exercitus
circumdati, ad unum omnes interfecti sunt et pro majori
parte combusti, incensis ville hedificiis. Tum maximus in
(1) Lantin, village à une lieue et demie de Liège.
(2) Cum^ conjonction. Il faut ajouter la préposition cum,
HÉM ONUFRIUS. 9
( 1^8 )
civitate genientiuin virorum et mulierum contra legatum et
episcopum clamor, et non minor presîdîa postulantium yix
putantium se in civitate tutos.
Adolescens quidam loricatus ad legatum et episcopum simul
stantes ex prelio accurrens, sagitta saucius, cum interogaretur
ab eis quonam pacto res successissent, exclamavit gailice : Tout
foundu! id est, omnes sunt perditi; subjunxitque Burgundos
jam iroportis (1) esse et scripto agmine, nullo eis obsîstente,
civitatem ingredi, nemini parcituros sexui, ordini vel etati :
jam prope forum esse nuntiabantur. Cum (2) episcopus ad
legatum : « Quidnam fiendum censés, pater, inquit; an ut, equis
» ascensis, nos duo eis occurramus ipsos a cède reprimentes,
» vel potius domi manebimus? » Gui legatus :« Si tutum fore
» existimas ut nos inhermes armatis, cède furentibus, occur-
» ramus, et ipsi sola nostri presentia mites fiant, camus in
» pace et Dominus nobiscum sit! » Tune episcopus paululum
subsistens inquit : ce Si certus essem quod duces exercitus
» primo haberemus obvios, censerem utique tutius eis occur-
y) rere; sed cum, in civitatibus vel oppidis expugnandis,
» ordo bellantium sit inferiores premictere qui primo impetu
» nullum prospicere soient, suadeo ut magnain turrim
)> ecclesic beati Lamberti cum nostris paucis ascendamus, per
» noctem ibi mansuri, donec cum aliquoex ducibus exercitus
» crastina die possimus habere conloquium ». Eadem sententia
erat seniorum ecclesic qui cum legato et episcopo erant; quare
convocatis suis et sumptis duorum dierum cibariis et quibus-
dam episcopi vcxillis lilintis, legatus et episcopus cum seniori-
bus ecclesic et fere quatringentis viris, clericis et laïcis, inher-
mibus et inbellibus, majorem ecclesic turrim ascenderunt, '
transeuntes juxta corpus beati Lamberti, coram quo legatus
et episcopus cum universo qui in ecclesia erat populo diutius
(1) Sic, pour in portis. — Au lieu de scripto^ lisez structo.
(2) Lisez Tum.
r.
( 129 )
prostratî, piis votis et oraUonfbirsedttis» magnam flebili popnlo
actulit spem saluti^. In ejus turris sumitate mîserabile visu
erat, et nunc est dictu : videre fugieotem populum, alii ad eccfe^
sias, alii ad insulas Mose (plures nanque (1) infra civitatem
Mosa insula (2) eflicit), super dorsum impositis suppeliecti-
bus (5) magis pretiosis, confugiebant; plerique, sumptis navi-
giis que passim occurrebant, extra civitatem trans Mosam
navigabant; nonnulli équités et etiam pedites se in Mosam pre-
cipîtabant, non secus ac si quisque hostem post terga sequen-
tem cerneret, nullo tamen subséquente; videbantur omncs
civitatis vie, mûri et porte penitus defensoribus vacue, nec
cernere erat nisi fugientcs; potuisset utique Burgundorum
exercitus plane et libère civitatein ingredi, nemine obsistente :
scd cur id non fecerint, sive errore decepti (cum ea que in
civitate gererentur nescirent), sive prudenti consilio ne noete
superveniente minus prospère infra civitatem pugnarent, sive,
ut quidam putant, ex alia que sequitur causa : nam quingenti
Leodiensium pedites, quos in villa Lantbin congregatos reman*
sisse supramemoravimus, obstinato animo Burgundis resiste-
bant; quare non consultum visum est eos post terga relinquere
et civitatem expugnare; ad illos igitur opprimendos reversi,
conficta fide aliquibus pro sainte data, demum vero violata,
ipsis occisis, cum reliqui infra bedificia se continerent obsti*
nate pugnantes, incensis hedificiis et sagiptariis circum jacu-
lantibus, omnes vel gladiis occisi vel igni assumpti (4) sunt.
Cum vero inclinante jam die legatus et episcopus cernèrent
ex turri Burgundos retrocedere, descendentes cum omnibus
qui secum erant, totam noctem vigiliis consumptamvariîsinter
se conloquiisetconsiliisagitabant; nam firmissima erat omnium
(1) Lisez namque.
(3) Lisez insulas,
(5) Lisez suppellectilibw,
(4) Lisez consumptû
( 130 )
seotentia Burgundos summo diluculo civitatera expugnaturos,
codiunîsque jam increbuerat fama Francorum regem cum duce
fore concordes (i) ac simul celeriter Leodium properare, licet
satis longe distantes : régis presentiam omnes optimam judica-
bant ipsumque potius pacis mediatorem quara hostem futurum,
eonsideratis his que suo jussu vel nutu acta Tuera nt. Legatus
igitur et episcopus, convocatis ad se nocte iila quibusdam
gravioribus et fidelioribus civibus usque ad numerum xij, et
Amelio de Velroys inter eos primario, multis rationibus eis
demonstrabant « nullum esse salutis remedium ipsorum et civi-
tatis nisi ipsi duo simul, legatus et episcopus, obviam rcgi et
duci civilatem exirent, et magis eos duos prodesse Terbis posse
apud ipsos principes quam eorum dccem milia armatorum »;
assentiebant aliqui, auditis rationibus, alii vero aflfîrmabant
c( populum non consensurum ut ambo civitatem exeant, sed
potius legatus solus »; ad bec legatus : ce Nostis, inquit, jaclare
» Burgundos et palam predicare Leodienses ex Tongris lega-
» tum et episcopum ad civitatem duxisse et tenere captivos;
» qui, si legatum solum sine cpiscopo viderint, magis in eornm
» sententiam firraabunttir et duriores efficientur ad pacem ».
Vocatoque seorsum Amelio, legatus ei persuasit ut « summo
diluculo convocaret concilium civinm et hoc eis omnimodo
suaderet pro civitatis salute, ipse qooque legationem (cum ali-
quibus qui sibi viderentur) a civitate susciperet ut cum legato
et episcopo simul ad ipsos principes proficiscerentur, oblaturi
pacem ut jam fecerant et scriptis ediderant : si pax perficere-
tur, ipse banc consequeretur gloriam ; si vero res in despera-
tionem succederet, se ipsum et suos salvos redet (2) a mortis
pericuio, quam Burgundi omnibus Leodiensibus conminan-
(1) Ud traité entre le roi de France et le duc de Bourgogne a?ait été
signé le 14 octobre, mais les lettres ne furent expédiées que quelque
temps après.
(2) Lisez redderet.
( 131 )
tur ». Plaeuit consilium, et abeuotes summo mane coQciliuin
et cives congregnrunt, hec intcr se magnis conteotionibus agi-
tantes : alii affirmare « si legatus et episcopus simul recedaut,
civitatem oranimodo fore desoiatam »; alii e coutra : « si apud
» DOS maneant, niliil prodesse posse,sed magis apud ipsos prin-
» cipcs extra ». Atqae in hac contentione mane, peractis sacris,
omnes, at congregati erant, ad legatum et episcopum in magno
episcopalis palatii claustro convenere. Tune convocatis Ecclesie
pa tribus, legatus, interpetre magîstro Roberto carmclita, Ion-
gum ad eos sermonem pro obedientia et recto consilio babuît,
demonstras (i) eis ce quautam passi fucrint calamitatem ex con-
tentu (2) consilii quod eis dederat ne ad pugnara extra civita-
tem exirent; nunc autem penitus nullum esse salutis rcmedium
nisi ut episcopo colla submicterent promicterentque (3)'lega-
tum et episcopum exire obviam duci ad placandum ejus ani-
mum, présente et, ut sperabant, juvante Francorum rege; ac
etiam, boc facto, expurgarent hanc criminis maculam quam
Burgundi palam ipsis obiciunt (4), captivum scilicet detinere
eos et invitum eorum episcopum ». In banc fere sententiam
episcopus longo et accurato sermone ad universum populum
orationem suam gallice prosequutus est, ce confirmans legati
dictum de opinione captivitatis sue apud Burgundas (5), ac
firmiter publiée asserens se velle eu m ipsis viverc et mori et
pro eorum sainte certaturum usque ad sanguinem (6) »; idem
(1 ) Lisez demonstrans,
(3) Sic, pour contempiu.
(3) Lisez permitterentque,
(4) Lisez objiciunt,
(5) Lisez Burgundos,
(6) Le légal, paraît-il, exigea que i'évêque raccompagnai dans celte
mission parce qu'il comptait des amis parmi les Bourguignons, tandis
que lui leur était suspect comme trop favorable aux Liégeois : « Legatus
cuDCtis Burgundis invisus fuerat, quod nimium Leodiensibus favere cre-
ditus sit ». (Herbeishs, dans de Ram, p. 359.) Cf. Adrien, coL 1358.
( 432 )
Giodocus de Marca, of&cialis et canonicus Leodîensis (i ), nomine
patrum Ecclesie, publiée predicavit; hoc etiam Amelius Vel-
roys, nomiûe seniorum civitalis, pro rostris longo sermone
disseruit ac ut in hanc declinarent sententiam alium populum
exortatus est. Ipsis ergo in consilio dimissis, legatus et episco-
pus cum patribus Ecclesie abiere in proximum cenaculum
levem refectionem sumpturi ; varie înter eos sententie erant :
aliis approbantibus eorum recessum, aliis vero improbantibus
ex ralionibus jam dictis, ac pêne consertis armis inter se dissi-
debant; vicit tandem plurimorum senteutia, suasu et magna
exortationc Amelii et aliorum bonorum civium, primatum
civitatis, ut, fide pro reditu data, legatus et episcopus exirent
obviam régi et duci, confecturi pacem eorum arbitrio, data
quoque legatione Amelio et decem aliis civibus ut una cum
eis proficiscerentur et civitatis nomine cuncta susciperent et
approbarçnt que legatus et episcopus décernèrent.
Hac delliberalione intellecta per duos cives a consilio civita-
tis ad eos missos, legatus et episcopus una cum deputatis civibus
ad iter se accingebant, celeriter adductis equis et paucis rébus
ad iter necessariis secum sumptis, Joanne quoque der Vild
inclite (2) cum una armatorum cohorte pro eorum comiliva
secum vocato, usque ad proximam extra civitatem villam; sed
redeuntibus quibusdam extra civitatem equitibus, convocata
secum éa civium parte que eorum recessum improbabant, ad
portas episcopalis palatii armati et furore incensi concurrentes,
exitum impedire conati sunt, sevam mortem conminantes ipsis
legato et episcopo si recédèrent et aliis qui huic sententie con-
sentirent; sed Amelius et Joannes miles cum eorum comitibus
ad portas palatii concurrentes, illis graviter increpitis et vi
repulsis, liberum legato et episcopo prebuere exitum; qui fuit
diexxnj octobris, tertia hora post meridiem, semper timenle
(1) Josse de la Marck. Cf. ci-dessus, page 3i.
(2) Lisez milite ?
( <33 )
episcopo ne, inutato consiiio, ipsis apud eos hîs quos in Ton
gris captivos ceperant cives ad (i) exitu ipsos revocarent (2).
Occurrit primo aspecta ad ipsas civitatis portas atrox et
horrendum spectacblum: exiverantenim ca die muHe e civitate
mulieres et senes imbelies cum plaustris et equis ad perqui-
renda cognatorum et ainicorum cadavera, adductisque fere
ducentis cadaveribus in proximum portis, campum (3) quis-
que suiim perquirens et cognoscere studens cetera circuni-
Tolvebant; miserabile visu ! Idera (4) continuo itinere passim
alii occurrebant super equorum dorsa ante se perfossa et
concisa suorum cadavera déférentes.
Cum paululum a civitate digressi essemus, prope villam
Lantin (ubi exacto die bellum atrox fuerat) visum est legato et
episcopo ut Joannes miles cum sua armatorum cohorte ad
civitatem redirct, ne ejus concursu armatorum viso Burgundi
ad bellum excitarentur : qui ut rediret admonitus, id facere
recusabat, asserens se nolle in civitatem reverti ad rusticorum
manus ex (5) potestatem, qui ipsum pridie in campis interfî-
cere temptaveranl; et in banc fixus eratsententiam; sed lega-
tus et episcopus magnis cxortationibus ipsum ad civitate (6)
regredi suadebant, precipue ne Leodienses violatam ipsis datam
fidem putarent et aliquis tumultus vel eruptio 'in civitate
fieret in ipsorum magnum periculum. Acquievit Joannes miles
legati et episcopi cxortationibus et ad civitatem regressus
est, non sine mentis molestia, palam predicans se ad mortem
(t) Ce passage est incompréhensible II faudrait : consilio, ipso ut eos
quos in Tongris ceperant cives ab exitu revocarent,
(2) Cf. PiccoLOHiNi, pages 378-579. Philippe de Gommines prétend que
le légat s'enfuit de la cité. Cette assertion est réfutée par de Gbrlache,
Histoire de Liège, page 283.
(3) Lisez cognatum?
(4) Lisez item.
(5) Lisez et,
(6) Lisez civitatem.
1
( <3i )
revertî,sed ignominiosam effugere etgloriosam peracturaiii(i;.
Post ejus discessum, Âmelius ad aures legati accedens, intero-
gabat « an ipse plene a censuris et peccatis suis absolutus esset
per. legati indulgentiam civibus Leodiensibus in suo ingressu
traditam »; oui ]egatus assentiens, interogabat « cur nam hoc
peteret, aut suspicaretur de aliquo sue vite discrimine »; illo
autem a se minime dubitare affirmante, sed pro sui animi
quiète boc petiisse », paululum progressi sunt. Rursus idem
Âmelius ad episcopum accedens, interogabat eum ce an ipse
securus cum eo accedere ad Burgundos posset » ; cui cum
episcopus respondisset « se securum esse et eum debere venire
intrépide super caput suum », prompto et forti animo iter
cum eis prosequtus est. Venimusque prope villam Lantin ubi
prelium pridie fuerat circa solis occasum; ibique, circa tumu-
lum ubi villa sita erat, repertis forte quingentis occisorum
cadaveribus in ipsius vie publiée longo excursu, que paululum
depressa et subfossa erat, vix equos quamvis stimulis agitatos
horrore et narium strepitu subsistentes ad iter intendere
valebamus, cum nullo pacto gressum extendere possent quin
cadavera pede calcare necesse esset ; accedebat etiam cadave-
rum que in hedificia (2) comburcbantur tetrus fetor, qui horai-
num et animalium graviter ofiFendebatoIfactum; quare magna
difficultate ejus vie transitus exactus est, cum nec diverti
posset; processere etiam in ipso vie tractu ex semiustis domi-
bus exeuntes mulieres fere viginti, accensis cereis, flentes a
legato et episcopo salutem et pacem muliebri ululatu postu-
lantes : quibus bono animo esse jussis, parumper substitimus
expectantes an ex cas tris marescalli aliquis obviam prodiret,
u( statum fuerat. Premiserat enim episcopus primo ex civitate,
(1) JeaD de Wilde, dit M. de Chbstret, accompagna Tévêque et le l^t
jusqu'en vue du camp de Ravestein. {Bull, de VInstitut archéoL liég,,
t. XIII, page 17.)
(2) Lisez œdeficio.
( 435 )
demum vero slatim post civitatis exitum, duos successive hera]-
dos ad castra marescalli, notum ei faciens nostrum e civitate
discessum et accessuoi ad ipsos, utque aliquos nobiles cum
paucts armatis securitate obvias (i) micteret, legatum et epi-
scopum subscepturos.Nullo igitur redeunte uec aliquo exeunte
obviam, paulatim procedentes, jam supervenientibus tenebris
noctis, mirabundus cpiscopus tertium numptium familiarem
suum indutum heraldi vestibus misit, ipseque heraldi vestes
induit Francorum liliis depictas, patrio more; qui etiam tertius
nuraptius, licet ad horam expectatus, minime ad nos redibat.
Tune legatus ad episcopum parumper conmotus : ce Quidnam,
» inquit, bic agimus? Jam ténèbre sunt et tempus est ut
» excubie exercitus exeant, ut moris est, ad terminos et fines
» castrorum custodiendos; si in tenebris nobisoccurrant, signo
».corum nobis ignoto, lanceis et sagyplis nos primo impetent,
» hostes putantes si ad nomina eorum vel signa iliico non
» responderimus. » Obmutescebat episeopus, animo tristis,
nihil respondens nisi : « Valde miror, et aliquis profecto
» veniet ». Incensa erat in proximo ad mille passus et vehe-
menter ardebat insignis villa ducentorum fere domorum quam
vocant Schindelmol (2), ad cujus eminentis flamme lumen nos
invicem videre, non tamen clare, nisi ad vocem cognoscere
poteramus. Suadebat legatus ul ville appropinquaremus ut, si
aliqui supervenirent, ipsos cognoscere et ab his possemus
cognosci, et si nuUi occurrerent, ibi saltim transigeremus
residuum noctes (5) usque ad luccm, vel, si magis placeret,
précédente aliquo viarum perito, peteremus Trajectum. Obam-
bulabat episcopus tristi vultu, cum suis domesticis modo gallice
modo germanice conloquens, et nibil aliud legato respondeus
nisi : « Appropinquemus ardenti ville et expectemus adhuc
(1) Lisez securitati obvios.
(2) Xhendremael (autrefois Skendremale), entre Laniin et Olhée.
(3) Lisez noctis.
1
( 136 )
» modicum ». £rat ex opposîto nobis alius îngens focus, more
castrorum, circa quem ex motu viso gentes circumainbulare
videbantur; misso igitur ad eum locum directe ad ignem uno
ex nostris, excelsa arbore contra a.rdentem villam ei pro reditu
signo dato, ibi substitimus ultra bore spatium îpsios reditum
expectantes; cum tamen minus mille passibus distare videba-
tur, nec hic quidam (1) licet diu expectatus ad nos redibat, non
sine omnium maxima animi turbatione : quare legatus, sibi
magis quam episcopo periculum iminere considerans, vocato
seorsum quodam ex suis famiiiaribus, Tilmànno ex Tongris
orto, quem a Roma secum duxerat, interogavit ce an iter bene
» nosset quo Trajectum itur »; quo respondente « se optime
nosse et sperare etiam se Trajectum petiturum, castris Bur-
gundorum omnibus ad partem reiictis, nemine etiam per viam
offenso »; tune legatus ad episcopum : « Non parum, inquit,
» miror imprudentiam tua m quod tam leviter et inordinate
» nos in bis tenebris et periculo maximo extra civitatero
» eduxeris, hac cura in te suscepta, si sciebas aut dubitabas
» aliquos ex Burgundorum castris nobis non ficri obvios vel,
» quod deterius est, numtios nostros jam très aut quatuor
)> detenturos, eum tirmiter in civitate mihi afïirmares aliquos
» nobiles nobis obviam fore venturos; nuncautem nedum ipsi
» Tenîunt, sed numtios nostros retinent. Certe satins aut
» tutius fuisset in civitate manere vel ad eam nunc reverti
» quam hic esse cum tanto personarum et vile nostre discri-
» mine. Ego ut Trajectum petamus censeo. ))Idem etiam cen-
sebantLeodiensium legati, lîcet salis turbati mente; episcopus
vero ad legatum conversus: « Vereor, inquit, si aliqui ad nos
» suscipiendos venerint et non invenerint, ne putent se fore
)> delusos et meos quos misi morte aflîciant ». Ad bec legatus :
c( Dimicte hic aliquos ex his tuis magis notos Burgundis, qui
» eis significent nos Trajectum pctiisse, et Infra quatuor horas
(1) Lisez quidem.
(137)
» certi esse poteruDt se mioime fore delusos cum cognoverint
» nos illîc esse; aut si manere hic mavis, ego Trajecti ero; si
» quid opéra mea opus fuerit, ve] accersitus veniam ». Et simul
his dictis, jussit Tilmannum familiarem (1) precedere et alios
suos se sequi. Incedebat legatus solus cum suis, episcopo
adhuc subsistente; sed paulo post, verecundia motus, episco-
pus cum suis legatura sequutusest. Cum simul progressi essent,
paulo plus mille passus occurrerunt in mediis campis et tene-
bris decem aut duodecim (ut videri poterant) armati équités,
lanceis et tensis balistis muniti, et cum his, unus ex numptiis
per nos missis : qui audito equorum nostrorum hinnitu et
grcssu, excubiarum more signum et nomen pelentes, cum
oostri aliud nomen aut signum ignorarent, acclamarunt legn-
tum pape >t episcopum Leodiensem; tune appropinquanles,
salutato episcopo prius gallice, et demum legato, deduxerunt
nos in proximam villam quam vocant Elch, alias Othey (2),
ad quam eo die advenerant et cum suis gentibus erant
castrametati duo germani fratrcs nobiles vocati de Victem (5),
Federicus (4) et Varnerus, ex sorore uepotes illustris Varnerii
de Palant, Aquensis prepositi (5), episcopo Leodiensi fami-
liares et legato satis noti; qui cum legatum et episcopum
una cum Leodiensium legatis cernèrent, mente stupidi se signo
crucis signabant, mirantes quo pacto incolumes ad eum locum
venissent, cum firmiter statutum inter omnes duces exercitus
et in castris esset, post pristinum cum Leodiensibus peractum
bellum, omnes quos e civitate venientes conspicerent, nullo
(1) Ce mot, ajouté après coup, est douteux.
(3) Othée (en flamand Elch), à une demi-lieue de Xhendremael.
(3) Witthem. Voir les archives héraldiques de Le Fort.
(4) Sic.
(5) Je trouve dans de Theux, tome II, page 2C9, Renier, baron de
Pallantj vice -prévôt d'Âix, qui avait un frère du nom de Werner. Il doit y
avoir erreur de la part d'Onufrius.
[
( *38 )
personarum delectu habito aut cum eis conmunicato sermone,
protinus interficereol (1);'ipsi tamen comiter et (2) poterant et
leto vultu legatum et episcopum cum suis comitibus in eorum
tuguris (5) et humilibus casis suscepere, paupere et militari
raensa (ut loci et temporis qualitas exibebat (4)) eis apposita,
diversis cervisiis ad potum oblatis, stramentis quoque novarum
segetiim, uti mos patrie est non contritis, pro cubili eorum
disposilis, reliquis fere omnibus ad numerum triginta in ter-
ram prostratis ; equi vero omnes, tam legati quam episcopi el
eivium Leodiensium qui cum eis erant, per diversas ville
domunculas distributi sunt.
Cum iegatus et episcopus quod parvum noclis residuum
supererat quieti darent super duos segetum acervos proxioii
jacentes, omnibus aliis dormientibus, ingrcssus est euro loeum
is quem supra nominavimus Montarchier, ex Tongris ab épis-
copo ad ducem missum, episcopi familiarem et duci notum et
domestieum (5), et qui tam hu militer ad terram prostratus io
Tongris pro sua et Burgundorum sahite iegalo summas gratias
egerat (6); hic cum magno silentio locum ingrcssus esset, iegato
dormitante et ipsum vidente, excito episcopo, diu et tacite epi-
scopi auri inherens conioquutus est. Demum abiens, aliqoan-
diu mauens, cum secundo hoc idem fecisset, miràtus Iegatus
quod cum is a duce veniret nil sibi referret; ac ne ipsum dor-
mire putaret, episcopum salutavit ipsum interogans an dies
esset: quo resalutante et respondente nondum, nihilominus ille
nullum Iegato verbum faciens abiit; cumque boc tertio fecis-
set, surgens e strato segetum Iegatus ad episcopum accessit.
(1) Lisez interficere,
(3) Lisez ut.
(3) Lisez tugutiis,
(4) Lisez exhibebnt.
(5) Lisez: missus.,. familiaris... notas,,, domesticus.
(6) Voyez ci-dessus, page 99.
( <39 )
ipsuiD interogans quidnam hoc esset aat sibi vellet hujus tam
frequens reditus et tacitus sermo; ad hec episcopus mente
pavidus : c< Hic, inquit, a duce revertitur et fideliter retulit
» qne sibi fiere (i) conmissa; verumtamen refert ducem cum
» rege fore concordcm, ipsosque simul ad perditionem civitatis
» venire et in proximo esse ; ac maie esse contentum de nobis
» duobiis, quod caiisam insultui Tongrensi dederimus et nos-
» tra iilum opéra fuisse factum, nec potuisse sibi aliter persua-
» deri per eum vel alios nec licteris Umbercort, qui rei seriem
» fideliter scripserit ». Girca hec dicta sunt mutuo que expe-
diebant, cura ipsi duo legatus et episcopus rem gestam optime
nossent; ac reliquum noctis vigiliis et conloquiis transegerunt.
Summo diluculo, cum iegatus et episcopus divinis lectioni-
bus perhorandis intenti essent, numptius ad episcopum
ingressus est referens dominum (2) de Argui, nepo-
tem ex sorore ducis Brittanie et filium principis seu ducis
Auraice (5) ac virura sororis episcopi Leodiensis, ante fores do-
mus cum suis armatis conmililonibus esse : ad quem episcopus
festinus exiens, equum sibi adduci jussit ac statim ipsum
ascendens, paululum simul conloquti, legalo dici fecit ut etiam
ipse céleri ter equitaret quoniam multi domini principis exerci-
tus obviam venientes propinqui essent, inter quos marescallus
Burgundie et dominus de Montc-Acuto (4), frater ejus, Fîlippus
(1) Lisez fuere.
(2) Cet espace blaoc, probablemeot réservé au prénom d'Argeuil, existe
dans le manuscrit. Argeuil est un village du département du Doubs, à 4
ou 5 kilomètres S.-O. de Besançon. Il s'agît ici de Jean de Châlons, sire
d*Argeuil, fils de Guillaume VIII de Ghâlous, prince d'Orange, et de Cathe-
rine de Bretagne. Il épousa (en premières noces) Jeanne de Bourbon, fille
du due Charles I<^', et sœur de Tévéque Louis de Bourbon. Il devint plus
tard prince d'Orange.
(3) Lisez Auriaci?
(4) Jean de Neufchâtel, sire de Montagu.
( UO )
de Sabaudia (i) et plures alii; legatus, aducto (2) sibi eqoo, et
sex vel octo aliis ex suis familiaribus cum bis equum con-
scendit, salutatoque Argue et data vicissim dextra, non tam leta
salutatio reddita est qualem decebat et alias fuerat solita cum
Bruggis simul familiarem consuetudinem habuîssent tanquam
cum cognato episcopî. Ipsi igitur très simul précédentes versus
duces îllos, venerunt in campis, aliis legati familiaribus qui
nondum equos habebant sequijussis; apparuere a longe, fere
ad mille passus, duces supranominati quilibet cum sua cohorte
non parva veniens. Remanserant aliqui familiares Icgati cum
ejus agasone in loco unde discesserant, paucas eorum sarcinu-
las disponentes, qui post legatum sequebantur; adquos venîen-
tes quidam armati équités ex agmine Argue, agasone legati
in pectore lancea perçusse, fere ad mortem et ex mulo quem
insedebat in terram dejecto, ipsum cum sarcinulis et omnibus
legati familiaribus captives reduxerunt ad locum unde disces-
serant; cumque ad legatum accurrisset quidam bec numptians,
versus ad episcopum legatus ait :« Nunquid apud hostes sumus
» et affines tui nobis hostes sunt? Audi quid hic référât »
Tune episcopus ad legatum: « Ecce, inquit, pater, necesse est
» ut te captivum cum omnibus tuis sub fide dedas huic, qui
» cognatus ex sorore mihi est ; et apud eum securus et com-
y> modius manebis quam alium quempiam, et precipue mare-
» scallum et multos alios qui in mortem tuam et tuorum
» conspirant, tanquam in Leodiensium fautores ». Tune pau-
lulum subridens legatus ad episcopum inquit : « Satis dubito
» an sane mentis sis qui mecum de captivitatis fide yerbum
» facîas; actende quid dicas aut cogites, et vide ut recte agas.
» Hecne est fides et auctoritas tua quam cum in civitate simul
» essemus spondebas et pollicitus es? Non est impotestate(5)
(1) Voy. ci-dessus, page 108.
(3) Lisez adducto.
(3) Sic, pour in potestate.
r
( 14-1 )
» mea ut ciiiquam de captivitate sponte fidem dedam : sum
» enim ab apostolica sedc niissu« et sub pontificis maxiaii
» Pauli potestate constitutus ; si vis infcratur, patiendum est
» quo.usque Deo placuerit. Miror satis quid sibi velit hec cap-
» tivîtas : homincs indutos Hneis armati captivare nostis (i).
» Si herî vel paululum fuissein de hoc suspicatus, non fuisset
» ulique vobis tam faciiis captio. Sit in nomine Doniini! »
Tune episcopus, nomine ipsius Argue et ut ejus interpes,
blandis verbis ad legatum eonversus : « Nobiles, inquit, nullo-
» modo vim inferrent; sed ignobiie vulgus pedestrium et
» sagyttariorum ad predam et sanguinem proni et intenli vix
» coherceri possent, maxime cum diversarum nationum sint,
y) barbari, et firmiter teneant te esse Leodiensium fautorem,
» quorum ipsi sunt hostes acerrimi. Totum hoc ad bonum
» finem fit et ob persone tue custodiam et tutelam. » Ad hec
legatus : c< Jam dixi; agite ut lubet ». Iterum episcopus et
Argue: « Oportet, inquit, ita fieri; alias persone vestre et vite
» periculum imitiet (2) ». Rursum legatus : « Verbum, inquit,
» oporlet necessitatem inducit nec recipit rep]icationem ; fiât
» quod fieri necesse est ». Tudc, extenta dextra, Argue a legato
fidem exegit pro se et suis ut non discederent : quam, juncta
etiam dextra, legatus dédit. Rursum lente ambulantes seorsum
conloquuti, episcopus et Argue parvo intervallo temporis ad
legatum rcvcrsi, episcopus iterum ejus nomine ad ipsum :
« Quoniam, inquit, non est Argue princeps exercitus hujus,
» sed marescallus, et ne ipse personam tuam, ut superior,
» vendicare in captivitatem possit, fidem dabis te non disces-
» surum sine jussu et voluntate ducis Burgundie ». — « Hoc,
» inquit legatus, libcntissimo animo faciam ». Et data iterum
dextra : ce Peto, ait, ut ad ducem eamus ; vel si id commodum
» nuDC non est, mictite unum ad ducem qui meo nomine petat :
(1 ) Le sens de celte phrase n'est pas clair.
(2) Lisez imminebit ?
( 142 )
» secum me desiderare habere conloquium ; polliceor certe
)> me iturum, nedum ex hoc loco, sed etiam si in Italia essero,
)> usque Brugis ; hac enim mente et seotentia civitatem exi-
» vimus ut ejus presentiam adiremus, née recte agitis hoc
» împedire. Et ut clarius sententiam animi mei noscatis, si in
» Italia essem, his vanis nugis contra honorera apostolice sedis
)> iotellectis, redirem utique, nec Romam peterem nisi eis
y) discussis et toti mundo palam editis vaniloquiîs, fraudibuset
)) proditionibus muitorum perditorum hominum, ac (1) sancta
». provisione, cura, sollicitudine apostolice sedis et opéra
» s. d. n. pape et ministrorum suorum, quorum unus ego
)> minimus et indignus sum. » His dictis, quoniam mareseallus,
Filippus et alii duces exercitus (quos supra nobis occurrere
diximus) jam proximi nobis erant, episcopus ad eos salutan-
dos accessit, se statim rediturum asserens ad proximam vil-
lam super Hiar, id est Hyecoram (2) flumen, quam vocant
Loye (5) alias Rivech, ubi Argue cum suis castrametatus erat.
Quo abeunte et cum his ducibus conloquente, legatus cum
Argue et omnibus suis ad viilam Loye venit, Lantinus (4) mille
passus distantem ; ad quam etiam agaso cum aliis legati fami-
iiaribus qui in villa £lech (5) (unde discesserat) detenti fuerant,
(1) Il semble qu'il y a ici une lacune d'un ou de plusieurs mots.
(2) Le Geer ou Jaar (en latin Jecora),
(3) Cest probablement Lowaige, sur le Geer. Mais Onufrius doit faire
confusion lorsqu'il ajoute : alias Rivech, En nous rapportant au texte
d'ÀNGB DE ViTERBE, col. 1459, Cette dernière localité doit être Kemexbe,
qui, du reste, ne se trouve pas loin de Lowaige, mais non sur le Geer.
Voici le passage d'ÂNGE de Viterbe :
Âst Arges Jecorae legatum ad flumina ducit
Kineeeham et yiHani dictam ; tentoria babebat
Juxta ipsum, etc.
(4) Lisez Lantino ? Le mot est douteux.
(5) Othée. Cf. ci-dessus page 27.
( U3 )
aducti (1) sunt, una cura legatis Leodieosium, comîtatî armato-
i*um agmine. Erant castra Argue ab utraque parte Hyecore
fluminis : cis flumen tenebat quidam Antonius de Salanova,
nobilis ex Sabaudia ; hic italice lingue peritus, cum vidisset
interalios legati familiares Jacobura.... (2) Cremonensem, legati
cancellarium , loculos ante et post equi sellam habentem,
patans magnam pecuniarum summa (5) in bis déferre, blandis
eum yerbis alliciens, antequam Hyecore pontem transirct in
suam qua hospitatus erat domunculam duxit; quo cura deven-
tum esset, co ad terram prostrato, sublato equo, rébus et
pecuniis suis dircptis, gladiisquc ad jugulum ejus appositis ut
reliquis si quas haberct aut sciret pecunias degeteret (4), mise-
rabiliter concussus est; deferebat et ipse Jacobus canceilarius
secum in his loculis omnia legati sigilla, apostolicas litleras et
alias scripturas sécrétas ad suam legationem pertinentes : que
omnia ab his violenter ablata et distracta sunt. Legatus, tran-
sito Hyecore fluminis ponte, cum aliis suis ad domura Argue
duclus est et in superiorem ejus partem conlocatus, armatis
circumsistentibus, illico omnibus cquis inter se partitis prout
per yiam vicissim sortiti erant, et sarcinolis seorsum positis
ad unum cumulum; cumque unus ex legati familiaribus qui
deorsum erat, viso per fenestram legato, clamasset : a Vis
nobis inftrtur et spoliamur », respondit legatus : « Permictite
ipsos facere et nolite rixari »; et conversus illico ad eos qui cir-
cumstabant scniorcs sotios Argue, juvenis œtate et prudentia :
c( Hœc est, inquit, optima custodia personarum et rerum nostra-
» rum quam poUiciti estis; videmini nue (5) vere agere ut reeti
(1) Lisez adducti,
(2) Ici un mot surchargé et illisible.
(5) Lisez summam.
(4) Lisez detegeret,
(5) Lisez nunc,
UÈU, ONDFRIUS. iO
( iU )
ï) predones^ quod dissîmularc nitebamini; sit in bona hora(i)t »
Ad hec quidam ioler eos senior, d. de Soas, inquit : « Pater,
» bono aoimo esto : omnia sa! va erunt, et antequam tertia dies
» effluat, clarius inteliges et gratins accîpies ad nos hue venisse
» quÀra adeptuni fuisse scutorum centum milia ». Tune legatus
subridens et Deo gratias inquiens, sacra parari jussit; quibus
peraetiset benedictione eis data solito more, interogans ubinam
episcopus Leodiensis esset, responsum est cito venturum. Ite-
rum legatus pro se et suis petiit cibum afferri, boni hospitis con-
suetudine predita (2) : altulere illico cibaria comiter et affluen-
lem (5) legato, juxta parvanv quadratam rusticam niensam solo
sedenti, aliis circumstantibus. Rogabat rursum circumstantes
legatus ut Argue vocaretur,qui absens erat, ut sibi mense cornes
existeret : relatum est ipsum paulo post venturum, utque inté-
rim legatus cibum sumere inciperet ; qui tamen iteralis vicibus
vocatus, nusquam venit, cum suis domesticis jugîter consultans
quidnam esset acturus; inter commedendum (4) partiebatur
legatus cîborum que sibi afferebantur fragmenta inter suos
astantes, et precipue eivitatis legatos, qui amaro et tristi corde
cuncta pensabant et cernebant muiti (5). Sumpto festinanter
cibo et gratis (6) Deo actis, sciscilabatur ab bis qui aderant
legatus (c quidnam agendum foret aut sibi vellent »; nihil
aliud relatum est nisi « se expectare responsum ducis ad quem
numptios miserant, hortarique legatum ut leto vultu esset
nihilquc mali suspicaretur »; nihilominus jussi suntomnes sui
qui secum erant arma deponere que ex consuetudine itineris
causa deferri soient, neve extra domum pedem elFerrent.
(1) J^igDore la signification de cette expression.
(2) Lisez prédicat a ?
(3) Lisez affluenler,
(4) Lisez comedendum.
(5) Mot douteux. Lisez muli ?
(6) Lhiiz gratiis.
nr
( 448 )
Exacta est ea dies deambulatîonibus, confabulationibus et cogi-
tationibiis multis, prout loci, temporis et rei qualitas exigebant :
seminabant comiliioaes Argue inter multos astantes, ut etiam
ad iegali auras deferrentur, ce legatum esse omnium Romand-
rum ditissimum ac faciliter, sine ah'qua rerum suarum jactura,
posse solvere pro sua rcdemptione ducatorum quinquagiota
rallia; quod si ita judicandum fuerit per consilium ducis, ut
sperabant, se mcdiam partem remissurum et viginli quinque
milibus fore contentum, ut perpetuo bonus filius Argue Icgo (i)
sit permansurus »; multa simiiia per diversos eo die et apud
mullos jactabantur, nulia tamen unquam alia contumelîa per-
sone legati exibita. Venit insuper ilio die pluries a castris
marescalii (ubi etiam episcopus erat) is quem supra conmemo*
ravimus Montarcbier, episcopi familiaris et duci notus, qui
etiam venerat preterila nocte ad villam Elch et episcopo clam
fuerat loquutus; hic cum Argue et suis comilitonibus seorsum
multos sermones conserebat, vadcns et rediens : quem cum
legatus ex fenestris conspexisset et evocasset, ad se venturum
se spopondit priusquam discederet; quod tamen minime fecit,
excusans se postmodum ad aliquos dies apud legatum se (2)
non fuisse permissum ad eu m accederc, illis prohibentibus.
Exacta jam die et juxta solis occasum advenere duo milites
a marescallo ad legatum missi ex ejus castris, magna cum rêve-
rentia postulantes « ut legatus ad locum in quo marcscallus
cum episcopo et consilio ducis erant non dedignaretur accedere,
excusantes insuper marescallum et alios consiliarios cur perso-
naliter ad ipsum non accessissent : habere enim se curam totius
exercitus quem dimictere non posset, maxime cum sequenti
die civitatem expugnare decrevissent ; sed antequam id agant,
cupere se cum legato, episcopo et civibus députa tis habere con-
loquium et intelligere quidnam ex parte civitatis afferant novi
(1) Moi douteux; lisez legalo ?
(2) Lisez sibû
( U6 )
priusquam bellum inferatur ». Annuebatlcgatus acccdere, licet
noo parum mente solHcîtus quidnam haec sibi vellet vocatio in
tenebris noctis, postulans sibi equos adduci, qui tamen non
rcpericbantur; sed Argue, inito cum suisconsiiio, profectioneni
impediebat, veritus (ut postea coinpertum est) ne predam ex
legati et snorum domesticorum pecuniaria redemptione, jam
raente conceptam, perdcret, et marescallus ut princeps exer-
citus sibi eam vendicaret et ex faucibus eorum eriperet; sub
bac conficta ordinatione tractatus altcrcatum est aliquantisper
inter ipsos. Multi intérim ad aures legati susurrare « ut profe-
ctionem recusaret, banc ad consilium vocationem nocturnam
esse confictam ut clam, subordinata in tenebris inter aliquos
levés boniines sagyptarios rixa, legatus cum suis inter6ceretur
sine eorum culpa vcl famé lesione ».Quibus legatus : « Si banc,
)> inquit, voluntatem habent, mullis eam modis possunt perfi*
» cere. Vadamus in nomine Domini ! »
Tandem, post eorum concertationcm, duo ex senioribus
Argue ad legatum yencre dicentes « se profectionem ejus ad
marescallum permictere, sed cum tribus aut quatuor ex suis
tantum ». Ad quos legatus magis conmotus: «Nonrccte^inquit,
» agitjs; jam fidem dedi quam exegistis pro me et meis omni-
» bus, ut sine voluntate ducis non discedamus: satis ex hoc
» tuti esse potestis cum, etiam si vellemus discedere, impossi-
» bile essei nobis in medio tanti exercitus constitutis. Permic-
» (ite meos mecum venire. » Rursus illi : « Non possumus,
» inquiunt, plus permictere antequam habeamus a duce
» responsum; sed eligite ex vestris quatuor, et nos supple-
» bimus aliorum numerum ». Concurrebant plures ex legati
familiaribus ad eum ut se eligeret ex (4) numéro quattuor;
ad quos legatus: « Nolite mihi molesti esse; veniant ex vobis
» quatuor quicunquc velint ». Et dimisso inter eos Richardo,
magistro domus et ex familiaribus secularibus antiquiore et
(1 ) Lisez m.
( i*7)
primiore, legatus secum sumsît (i) ex clericis Joannes Altefast
decdnus(2) exLiziburgo, Bartholomcum ex Brixia, presbiteros,
ex secularibus Zuccariim ex Tuderto et Pèlrum ex Perusio(3);
sequutî sunt postea magister Robertus carmelita et Hcrmannus,
numptius publicus legati, munitusinsignibus pontificis maximi
Pauli. Venit personaliter Argue curn quinquaginta ex suis
eomilitonîbus, omncs armati, et per viam legato seorsum refe-
rens « hanc marescallî vocationem non fore nisi ad aliquod
inalum perpetrandum : sed se eum suis omnibus, quos fere duo
railia habebat, potius periturum quam permissurum eum
aliquid sinistre agere ».
Profecti sumus paulo post solis occasum, omnibus legati fami-
liaribus qui apud eos remanebant flentibus ad fenestras, viso
recessu et armatorum comitiva : quos legatus palam graviter
increpuit et bonoanimo esse jussit, se post quatuor horas et (4)
ipsos rediturum assercns; comendavitque omnes quibusdam
nobilibus ut curam eorum susciperent, recepturi ab omnibus
retributionem condignam, prout factum est. Non longius tribus
aut quattuor passuum milibus aberant castra marescalli, apud
villam quam vocant Beyrsees (5), poteratque illud iter confici
una hora aut paulo plus : nescitur tamen ob quam causam,
longo itineris protracto circuitu per eos qui nos ducebant, vix
tribus horis ad locum pervenimus , in maximis tenebris noctis
et plurimis armatorum agminibus nobis obviam factis, ut facile
quis suspicari posset quod in aure fuerat antea susurratum.
Venientes igilur ad palatium Beyrsees, factus est legato obviam
ipsc marescallus et una eum eo episcopus Leodiensis, dominus
de Humbercourt, d. Petrus Hachembach et plures alii ex
(1) Lisez sumpsit.
(2) Lisez decanum, — Liziburgum, Luxembourg. Cf. ci-dessus page 54.
(3) Lisez Perusia. Brixia, Brixen; Tuderlum, Todï; Per w«ia, Pérouse.
(4) Lisez ad.
(5) Bierset, commuoe du canton de HoUogne-aux-Pierres.
( 443 )
secreto coDsiiio ducis, omnes marescallum excusantes quod,
« nisi fuisset exercitus cura et custodum ac vigiliarum dispo-
silio, non dédissent legato hujus itineris laborem, sed omnes
personalîter ad ipsum convenissent ». Ilanc(i) rationabili excu-
satione per legatum gratc suscepta, in secretiorem domus
partem omnes in consilium convenimus, iniromissis etiam
Leodiensium legatis qui nos fuerant sequuti; ad quos primo
marescallus conversus, Ameiium (qui primus inter eos erat)
prius interpeUavit, interogans « quidnam Leodienses dicerent
a ut sibi vellent; cupere se eorum mentem inteiligere prius-
quam civitatem armis expugnet : quod crastina die agere
dccrevit; nuntiatum autem sibi esse Leodienses ea nocte
contra eum parasse insuKum : ob quam causam jussisse plures
villas incendi ad tenebras efiPugandas ut iter ad eum veniendi
et videre et noscere clarius possent, ac in eo loco se illos
expectare », et multa alia jactabunda in banc sententiam. Ad
hœc Amelius pronus in terram respondit breviter in banc fere
sententiam :a Reverendissimî patres et illustres domini, pauca
» nobis dicenda supersunt civitatis nomine; pacem sumopere
» desideramus, banc semper quesivimus et non invenimus;
» coacti nunc non sponte bellum intulimus, graviter prius
» bello lacessiti. Nunc, in tanta rerum extremitate, bec a
» nostris concivibus mandata suscepimus : bi duo hic pre-
» sentes, legatus apostolice sedis et Leodiensis episcopus,
» nostri veri domini sunt; ipsis obtemperare parati sumus,
» quicquid statuerînt, decreverint, jusserint.Si in aliquo ducem
» ofFendimus aut sibi debemus, eorum nos submictimus judi-
» tio. Denique bec est mandati nostri summa : ut totius civi-
» tatis nomine omnia agamus que ipsi duo fieri mandaverint. »
Tune marescallus vultu et voce ferox factus, bec pauca protulit
ad Ameiium conversus : « Cave ne te amplius magistrum (2)
(1) Lisez hoc,
(3; Scilicel magister civitatis, bourgmesirf.
^
( U9 )
appelles » (vocabant enim eum magistrum Amelium, qaod
magistratus nomen Burgundi maxime dampnabant ob legem
Leodiensibus de abolitione magistratuum datam); ad hecres-
pondît Amclius « se comuni nomine, etiam sine magistratu,
ab omnibus magistrum Amelium appcllari, non contra federis
legem ». Rursum marescallus legatum interogans « an qai (\)
sibi dicere piaceret », eum legatus respondisset « se nil aliud
vellc dicere, eum iegati Leodienses satis mentcm civium décla-
rassent et justitie se submicterent, sed cupere intelligere
quod ipse Âmelio responsum daret », eodem modo episcopum
intcrogavit « an etiam ipse aliquid vellet dicere »; tune epi-
scopus satis composite gallice loquens : c< Hi, inquit, mei subditî
» sunt et eorum me habere curam necesse est ac avertere
» ab eis mala, postqoam ipsi justitie et nobis duobus se sub-
» roictunt. Rogo illustrem dominum ducem qui absens est et
» vos omnes qui ejus nomine hic présentes estis, ut eorum
» petitiones et oblationes grato animo suscipiatis, neve ad
» hujus incHte cîvitatis et patrum (2) vastationem et desola-
» tionem in meam et Ecclesie pernitiem tam intenti et proni
» sitis. Dominus legatus et ego inducèmus eos ad omnia que
)> justa fuerint et non ingrata duci; inconsuitum est autem
» ea eum sanguine velle perficere que sine sanguine confici
» possunt»; et plura alia in hanc sententiam. Tune mare-
scallus, furore incensus, petita ab episcopo venia, bec in effectu
respondit : « Révérende pater, quia alto Francorum ortus es
» et illustrissimo domino meo duci satis proxima fraternitate
» junctus, veniam dabis si nimis libère loquar. Idem poten-
» tissimus et illustrissimus, victoriosissimus etmetuendissimus
» dominus meus Burgundie dux jam ter (5) pro defensione
(1) Lisez ^tftd
(â) Lisez patriœ,
(3) C'était en effet la quatriènie fois que Charles le Téméraire se mettait
en campagne contre les Liégeois (en 1465, 1466, 1467 et 1468).
( m )
» honoris, status et persone tue, bona, fortunas omnes, hono*
» rein, personam et vitam suam contra tibi rebelles maximo
» periculo exposuit; quod autem nunc^ post iteratani eorum
» contumaeîam et rebellionem, tîbi se sumictere velit, scias
» pro certo ipsum minime facturum nec etiam tibi se sub-
» miclet (i), domine legate; et ignosce nobis. » Postea vero ad
Leodienses con versus : « Ego, inquit, nullam aliam federis
» legem aut submissionem nos alios (2) volo nec a vobis
» accepto, nisi ut civitatem ipsam, domos, bona et corpora ad
» omnem dlscretionem ducis, voluntatem, poteslatem et lîbe-
» rum arbitrium supponatis et Iradatis; et die crastina, nisi
» bec fiant, gladi us utriusque judex erit : capietur civitas vi
» et penitus spoliabitur et incendetur, et occidentur muiti, et
)» mihi placebil; violabuntur ecclesie et jura ecclesiaslici (5),
» violabuntur virgines, nupte quoque et vidue, et muIti inno-
» centcs peribunt, et milii displicebit. Hec tamea omnia fient.»
Obstupuere circumstantes omnes ad tam atroeem sermonis
cxitura. Amelius vero, vir audax et vuigari sermone gallico
satis eloquens, illico respondit, inquiens : « Hec omnia facere
» parati sumus, si hi duo nostri domini suaserint aut juxe-
» rint (4) ». Et quoniam marescallus in suo sermone legati
fecerant (5) mentionem et aliqua in eum (Hcet pauca) verba
pertulerat (6), indccens visum est legato pro sedis apostolicc
dignitate et suo honore tacere penitus et nichil respondere,
Hcet frustra omnino tune verba jactarentur, stante animi
obstinatione ad civitatem evertendam; igitur episcopo Léo-
diensi pro interpetre sumpto, hec marescailo dici mandavit :
(1) Lisez veiint,. ipsos.,, facturos... submittent.
(2) Supprimez nos alios ou lisez nobis aliam,
(3) Lisez ecclesiastica,
(4) Lisez jusserint.
(5) Lisez fecerat.
(6) Lisez protulerat.
( 151 )
(( Illustrissimum Burgundie ducem esse potentissimum et
» taleiDy imo majorem, qoam ipse predicaverit, nec nos duos
» parvos episcopos ipsum compeliere posse ut se nobis sub-
» mictat; sed indecens est et etîam iniquum ut ecclesie Romana
» et Leodiensis se sibi submictant, nec unquam credo se illi
» sponte submissuras nisi vi coactas. Ego in presenliarum
» justitiam tueri nisi verbis nequeo; si mihi eadem potestas
» vel potentia esset qualis et auctoritas, plura cogitarem aut
» dicerem, et forte marescailus mitius loquerctur. Multi sunt
» dies elapsi quibus banc previdicalainitateni,etpluries abesse
)) statui et temptavi; sed sors ^ul Dei voluntas ita non tuHt
» ut abesscm: cui papere neccsse est. Transeat ergo res sorte
)> sua et Dei nu tu! »
Secessit episcopns cuin legalis Leodiensium ad partem, ut de
marescalli verbis simui agitarent; accessit et Humbercourt ad
iegatum scorsum, maxime instans apud eum « ut Leodiensîbus
suaderet acceptare que marescailus dixerat et ad liberam ducis
voluntatem omnia subducerent, meliores conditioncs pacis
consequuturos si boc agerent et ducem mitius cum eis actu-
rum » Cui legatus : ce Mcminisse, inquît, debcs quanta mihi
y> diversis locîs et tcmporibus dixeris de intentione ducis et
3> suorum ad civitatem evertendam, et plura scio quam ipsi
^> sciant de vestra intentione et maximis calliditatibus. Quod
y) autem nunc eis suadere debeam ut ad voluntatem ducis se
» dedant, stante hac'iruci animorum vestrorum scntentia,
» nescio qua conscientia aut honore apud Deum et homines
» hoc agere debeam, nisi prius a vobis întellexero qualis bec
» voluntas aut discrctio vestra futura sit; si tamen hoc ipsi
» agcre decreverint, se., (i) non dissuasurum. » Rursus Um-
bercouit ad Iegatum : ce Utcumque sit, melius erit pro eis hoc
» agere quam bello experiri. Quantum vero ad personam ves-
» tram attinet, de summa stultitia quam hic Argue in eam egit
(1) Deux lelirrs îtlisibles.
( 152 )
» Ut capUyum apud se detinere fuerit ausus, certo scias hanc
» rem sumopere duci molestissimam esse et gravissimas deeo
» surapturum penas, confecto hoc Leodiensi bello. » Accessit
ad hœc verba marescallus, cadem confirmans et subdens se
intellexisse : « Argue multa in eum maledicta fuisse confictuii](l)
ut suam stuititîani palliaret, videlicet et ideo apud se deti-
nuisse legatum ne in manus marescaili devenisset, qui eum
cum suis decrevissct interficere : ob quas causas, tam patrati
seeleris quam conficti mendatii, statuisse se eum securî per*
culere vel capite truncare in conspectu legali, nisi consiliarii
ducis, ob proximam valde sanguinis cum duce ejus conjun-
ctionem, ab bac eum sententia divertissent ». Accepit legatus
grato animo eoruro excusationes et verba dulcia, licet, totiens
eorum (idem cxpertus, nullius jam vcrbis fideret autcrederet.
Inter bec accessit episcopus Leodiensis ad legatum cum civibus
legatis Leodiensibus, dicentes « decrevisse se omnia velle
facere que marescallus dixerat et petierat, paratosque scri-
pturam conficere ».
. His marescallo per eos relatis, accito notario ejus seu scriba,
marcscallo dictante, in banc sententiam scriptura confecta est:
c< Amelium cum sotii (2) legatis Leodiensium, totius civitatis
nomine, pacem, veniam et misericordiam ab illustrissimo
domino duce Burgundie petere, ipsiusque ducis dispositioni,
voluntati et iibcro arbitrio civitatem ipsam, bona eorum omnia
et corpora tradere, parère et submictere ». Hac scriptura
confecta et publice lecta coram omnibus astantibus, statim
subscripta est per cives primo, postea per episcopum, uUimo
per legatum, non per verbum confirma, sed presens fui, etc.,
demum publico heraldo tradita ut ad civitatem deferrct et
referret rcsponsa. Quo abeunte, consilium dissolutum est satis
lete, jam effluxa plus média noctis parte. Nitebatur Ai^ue
(1) Lisez : ab Argue multa fuisse conficta,
(3) Lisez sociis.
r
( i«3 )
legatum secum reducere ad locum unde vénérant; tune legatus
ad episcopum conversus, présente Argue et omnibus aliis :
«c Ego, inquity ut optime nosti, non sine magno labore et
» industria eduxi te de civitate in qua molesto animo manebas
» et clam exîre temptabas, cum tamen ego solus et libère,
» multis quesitis occasionîbus, exire potuissem. Tu autem, sub
» ficta securitatis mee spetie, relîquisti me beri in manus
» predonum quos consanguineos tuos nominabas et qui,
» direptis omnibus meis et meorum spoliis, equis quoque
» omnibus inter se divisis, nunc familiares meos omnes
» captivos detinent, vix quatuor concessis qui me bic comi-
» larentur; rursus de captivitate. mea tractant et cogitant,
» maxima pecuniarum summa exagenda (1) pro redemptione
» mea et meorum. Optimum nobis salutis custodem dedisti;
» quamobrem, ut clare intelligas, ego bine non exibo nisi vi
)> ductus aut lesus corpore; et requiro et adjuro te, per fidem
» et jusjurandum quod mibi prestitisti, ac ea qua possum
» auctoritate tibi mando, sub bis pénis quas in violatores
» legatorum et episcoporum sacri canones et leges sanxerunt,
» ut a me non discedas, sive hic mansurus sim, sive ad iocum
» illum violenter trahendus; bospes eris meus vel ego tous,
» nisi hujus sceleris participem te judicari velis. »
Ad bec episcopus fere territus : ce Non expedit, inquit, r. p.,
» ut mibi mandes quod sponte agere, ut (eneor, volo et
» paratus sum ». Cui rursum legatus : « Fac quod dixi, vel
» sponte vel jussus, si te inmaculatum cupis ». Gontradicebat
Argue, ut inteiligi poterant, multa in proceres circumstantes
gallice verba jactans. Maxima inter proceres ducis consiliarios
altercatio seorsum tacite cohorta (2) est; tandem ioquuti cum
Argue, abiit ipse cum omnibus suis, reductis secum Leodien-
sium legatis; conmendavit legatus Argue et quibusdam nobi-
(1) Lisez eœigenda.
(2) Lisez coortcu
• ( 154 )
libus familiares suos, numéro viginti duos qui apud eos
remancbant, facete monens eos ne ilalicas carnes comederent
minus sanas stomaco et cibo (1). Multa preterea
vérba satis aspera pcr legatum habita sunt adversus Antonium
de Salanova qui prsesens illic erat et qui gladium ad jugulum
eancellarii legati apposuerat ac litteras et sigilla legati apud se
detinebat, marescallo se in médium interponenle et omnia
restituenda pollicente. Erat palatiolum proximum ad tria milîa
passuum, nomine Foux (2), fossis circumdatum, ubi cives et
nobiles civitatis et patrie Leodiensis factiohis episcopi et hostcs
eorum qui in civitate erant, ad numerum fere duorum milium,
càstrametati erant sub imperio Humbercort, locumtenentis
ducis, et Joannis de Berges ejus collège, quos supra nomina>
vimus; apud eos episcopus LcQdiensis se collocaverat. Igitur
legatus, episcopus et Humbercourt, post discessum Argue, et
marescallo simul discedentes (5), ad eum locum pervenere,
cjusdcm noctis rcsiduum quieti dantes.
Summo diluculo (4) data sunt undiquc signa ut universus
exercilus ad civitatis expugnationem procederet, nondum res-
ponso a civitate habito super cedula ex Beyrsees transmissa
per heraldos; venit quoque eadem hora Argue ad locum de
Foux, ubi legatus cum episcopo et aliis erat; duxit secum fere
duccntos ex suis armatos, multa conquestus in episcopum et
Humbercourt ac aliis (5) astantes, ce legatum si bi per injuriam
hesterna nocte fuisse violenter ereptum , cum in suam custo-
diam et potestatem esse deberet : venisse se ut eum apud se
habeat et in Burgundiam sub custodia mictat, donec dux
décernât quid de eo fuerit agendum, familiaresque legati jam
(1) Espace pour deux ou trois mots, laissé en blanc dans le manuscrit.
(2) Fooz, à 3 kilomètres de Bierset.
(3) Lisez discedente,
(4) C'était le 24 octobre.
(5) Lisez altos.
( 15« )
in Burgundiam misisse ». Ërant ad angulum camere hœc agi-
iantes, cum Argue et suis comilitonibus, cpiscopus Leodiensis,
flumbercDurt, Joannes de Berges et aliqui milites ex patria
Leodicnsi, episcopo subditi, omnes ad numerum fere viginti
in circulo posili; hi vehementer Argue increpabant, exorta-
bantur, orabant « ut ab bac se contineret insania, ne ulterius
in Jegatuiu raanus apponcret, cum instantîssime ducis conlo-
quium expetcrct et cxpectaret responsum »; instabant illi,
rcpugnabant isti; cum interea Joannes de Quercu, canonicus
Leodîcnsis(l),qui eoruni verbnsusceperat,ad legatum veniens,
aperuit ei causam ob quam ilii vénérant et quid ibi in angulo
seorsumconsultarentcum gallice loquerentur; assurgens igitur
legatus et satis placide ad eos accedens, appositis manibus ad
bumeros duorum armatorum et eis paululum summotis ut in
circulo sibi locum darcnt : « Si, inquit, de me et meis rébus,
)) milites, consilium agiiis, equum est ut et ego intersim,
)> audiam et vobis loquar. Satis miror, d. de Argue, impru-
)) dentiam tuam, ne dicam insanîam, quod itcrum de mea
» captivitate verba facere sis ausus, cum scitis quam fidera
» a me exigisti et quid spondi (â). Si habes a duce responsum,
» fac ut intelligamus; si non habes, cave ne de re bac ulterius
» vcrbum facias pro tuo et principis tui honore, cum prius
» me bic in frustra (5) concideres que (4) bine cogères pedem
» elTerrc. » Et conversus iterum ad episcopum legatus inquit:
« Jubé signa dari et tuos omnes patrie nobiles hue convenire
» ut bos abiciant (5) et aliquos rctineant, donec meos omnes
» inlesos ad me remictant ». Et bis dictis, legatus ab eis des-
cesslt (6) in proximam camcram. Maxima intcr eos contentio
(1) Cf. ci-dessus page 70.
(2) Lisez spopondi,
(3) Lisez frusla,
(4) Lisez quam,
(5) Lisez abficiant,
(6) Lisez discessit.
( 186 )
exorU est, usque ad coiUumelias et fere ad arma ; intermictebat
se episcopus, precabatur, orabat; denique pro quantacunqae
pecuniarum summa se fidejussorem spondebat pro legato,quod
sineducis voluntate nunquam descenderet (i ) : annuit Argue
fidejussioiii episcopi pro vigînti milibus florenis,8i legatus fide-
jiissioni consenliret; coDsensit legatus sponsionî episcopi, data
fide, nique familiares suos humàniter tractaret. Itaque actum
est, et Argue cum suis discessit cum aliis civitateniexpugnaturi.
Suadebant episcopus et Humbercourt ut legatus a loco de
Poux non discederct utque ibi moraretur doneç aliquis a duce
ad eos vcniret, vel dux ipse cum rege (3) magis appropioqua-
rot (erant enira ad dietam proximi (3) simul venieutes), neve
incomodum pateretur si cum exercitu ad bellum procederet.
Non visum est legato tutum sibi ut cum paucis suis quatuor
ibi loco rustico et inmunîto remaneret, omnibus ad expugna*
tionem civitatts proGciscentibus, ob plures sinistres eventus
et pericula que tali tempore et loco contingere potuîssent, et
maxime cum in motu castrorum omnia tradcrentur incendio;
quare episcopum et Humbercourt requisivit ut, datis sibi
aliquibus fîdis comitibus et loco decenti ut commodius eos
scqui posset, ne ipse inhermis armatorum ordinibus impedi-
raento esset, aut illi sibi, (4) ordine suo ad bellum procédèrent;
tune jussi sunt duo milites comitari legatum,loco instituto post
ultimum armatorum ordinem, directe post militaria signa.
Incedebat enim agmen, instar arcus vel cornu, tribus ordini-
bus : primo lancearii et balistarii pedites; demum archite-
nentes quos ipsi vocant archier, équités, super parvos equos
assuetos loco se non movere cum illi in prelio equis desiliunt;
terlium ordinem milites tencnt; principibus exercitus cum
(1) Lisez discederet.
(2) Sciiicet Francorum,
(3} Lisez proximam? J'ignore à quoi Opufrius fait allusion.
(4) Suppléez cum.
( 487)
inilitaribus signis in medio arcus seu cornu consistentibus ;
atque in hunc modum viginti duo armatorum agmina incede-
bant, in quorum singulo duo eqùitum peditumque armatorum
mîlia cooiinebantur; sequebantur bas turmas carri numéro
mille et octigenti (i) aut plus, Iionusti annona exercitus et
inagno machinarum numéro, majorum et minorum : hos currus
trabebant equorum duodecim milia et ultra. Hoc ordine cum
universus exercitus, quisque in suo loco, mcniis civitatis jam
dirutis proximus esset, celer numptius a duce (qui cum rege
in proximam villam quam Mommalia (2) vocant jam venerat)
ad marescallum advolat, litteras ducis ad ipsum deferens in
hsec brevia verba : « Marescalle, rctrahe universum exercîtum
» ad loca sua et fac ut illico frater meus episcopus Leodiensis
» et dominus de Humbercourt ad nos vcniant. Bcne vale. »
Subscriptio : « Chiarles (3), ex villa de Mommalia ».
Datîs signis, quisque ducum cum suis ad sua castrorum loca
rediit; nos quoque simul omnes, videlicet legatus, episcopus,
Humbercourt et Berges, ad locum de Foux redimus. Antequam
Humbercourt cum episcopo ad ducem ex Foux discederent,
(1) Lisez octingenth — HonuslU pour onustù
(9) Momalie, commune de la province de Liège, à 9 kilomètres de
Waremme. Suivant Adrien,co1. 1338, Louis XI et Charles étaient à Fallais,
village à 1:2 kilomètres de Waremme : » llla dielferia tertia =2 25 octobre)
venit dux cum rege Francise post meridiem in Palais, et occurrit ei domi-
nus de Humbercourt... Illo sero comedit rex ad unam mensam, dux ad
aliam mensam; dominus Leodiensis cum archiepiscopo, fratre suo, et
duce Borboniae, et ali s fratribus et sororibus suis, comedit in tertia
mensa; et dominus de Humbercourt fuit ulterius in eadem mensa, ex
cujus relatu ista seripla sunt ». Selon M. Henrard, Bulletins de V Aca-
démie d^archéoL de Belgique, 2« série, t. XIH, 1867, p. 662, Charles arriva
à Namur le 21 octobre; il quitta celte ville le 24, passa deux jours à
Fallais et se rendit le 26 à Momalle, ob il apprit Tescarmouche de
Vivegnis; il monta aussitôt à cheval et te 27 au soir il occupait les hau-
teurs de S»«-Walburge.
(3) Sic.
( 158 )
rediit heraldus ad civitatem pridie missus ex Beyrses (qui
cedulam illam pcr marescallum cum Icgatis Leodiensium
editam, de coiiditionibus pacis, civitati detulerat), respoiisîvas
Hueras legato et episcopo referens in banc sententiam, scilicet :
« Placere civitati ut marescallus pacifiée in unam partem civi-
tatis ingrediatur cum quadringentis equitibus et totidem
peditibus, utque legatus et episcopus cum eo venirent de
modis et conditionibus pacis tractaturi », et multa a]ia in hune
eifectum; rogabantque instantissime legatum et episcopum ut
juxta fidem datam ad civitatem redirent. Hoc responso per eos
spreto, episcopus et Humbercourt cum cohorte una ad ducem
proficisci festinabant; sed quoniam tempus jam proximum
erat et parum supererat spatii quo Humbercourt, juxta fidem
de captivitate sua in Tongris datam, ad destinatum locum(vide-
licet Montfort) se presentare in potestatem Joannis der Vild,
militis, cui fidem pro se dederat, necessarium erat ad evi-
tandam proditionis maculam (1), rogavit instanter legatum,
episcopum et Bergem uteidem Joanni militi scriberent ut per
suas litteras Humbercourt a fide data et captivitate liberaret :
poliiceri se pro salute ejus et suorum omnia facere que is
peliisset. Misso igilur cum bis tribus littcris ad civitatem
numptio, cum aliis etiam litteris ad cives « ut gentes pacifîce
ingredi civitatem sinerent pro ipsorum majori bono », episco-
pus et Humbercourt circa solis occasum ad ducem profecti
sunt, remanentibus in comitiva legati Joannes (2) de Berges,
d. de Piages et certis aliis nobilibus; rogavitque legatus episco-
pum et Humbercourt (c ut duci referrent que gesta erant,
cupereque se habere conloquium secum, et ut ducis mentem
sibi referrent in reditu ».
Misit quoque legatus post eos numptium suum publicum
armis poiitificis maximi Pauli insignitum cum litteris ad
(1 ) Cf. ci-dessus, page 99.
(2) Lisez Johanne,
( 159 )
daceiii, JHssîtque a ut cum aliis episcopi Dumptiis et ut epi-
scopo serviens iret, nullasque se litteras habere fingeret donec
personaliter ducem videret publiée prodeuntem : quo vîso,
sibi ad manus litteras traderet »; quod et diligentisslme fecit.
Harum litterarum hec erat sentcutia : « Illustrissime prin-
» ceps, etc. Ëxivi civitatem Leodiensem pridie, juxta consilium
:» mihi nomiue Celsitudinis tue per ejus secretarium Symouem
» délie Kurest(l) traditum, non sine magno labore; nec
)> cum minore labore optinui ut episeopus Leodiensis etiam
» mecum venirel. Cum essemus simul in compis (2), seryalus
)) est modus per d. de Argue in personam meam et meorum
» satis nepharius, qui deiinuit me et meos ad tue voluntatis
» arbitrium, et nunc etiam dicit me suum esse captivum; si
» hec tue Celsitudinis jussu facta sunt, equanimiter tollero;
» sin autem, prudentcr cogitet Celsitudo tua quanti poiideris
}) hec res sit, et taliter provideat quod honor apostolice sedis,
» tuis (5) et meus salvus fiât. Valeat Celsitudo tua, felix et
» Victor contra reprobos et Deo rebelles, salvis écclesiis, civi-
» tate et personis insontibus ! Ex Foux, xxv octobris. »
Cum hi omnes circa solis occasum discessissent ad duccm in
villa de Mommalia (cum rege morantem ut dictum est), ad octo
milia passuum, et legatus cum Berges et Piages ac certis aliis
nobilibus seorsum se retraxissent ad ignem, levem refectionem
sumpturi :adsunt prima vigiiia castrorum excubie, numptiantes
« exivisse primo noctis crepusculo civitatem Leodiensem pedi-
tum circiter octo milia, ad verso flumine Mose, ad opidum Huyo
procedêntes »; quo numptio allato, et missis aliis nuptiis (4)
ad omnes castrorum duces, universus exercitus conmotus est
et ad arma parari jussus. Tune legatus ad Berges et eos nobiles
(i) Simon de le Kerrest. Cf. ci-dessus, page t09, note.
(2) Lisez compta.
(5) Lisez tuus.
(4) Sic. Lisez numptiis pour nuntiis.
MÉH. ONUFRIUS. H
( <60 )
qui seeum erant : a Scitote, înquit, pro certo, quod si aliquem
» castrorum locum Leodîenses aggressuri sont nocte, ut faeere
» soient, hic'Jocus de Foux erit : sciunt enim episeopum, me
» et Humbercourt hic esse, ex littcrîs quas eis hodie scripsî*
» mus nos quatuor, datis in hoc loco; tu m hec castra debilîora
B sunt aliis armatorum numéro et loci iniquitate, et praxi«-
» roiora civitati Jubete igitur signa disponi ut, si forte hue
» veniant, possint alii nobis esse presidio. » Placuît judicium,
et roissis undique ad alla castra numptiis, îta disposîtum est
et ordînatum est. Ibant et redibant fréquentes numptii, affir-
mantes Leodiensium agmen continuare iker ad Huyo, adverse
flumine Mose, nec nos sospicari debcre ut ad eum locum de
Foux insultam acturi sint, cum ad latus fluminis et fere eon*
trario itinere situm sit; ad quos tegatus : ce An, inquit, ignota
» adhuc vobis est Leodiensium versutia, qui cum oecidentem
» petere statuunt oricntem versus se pergere fingunt? Estote
» igitur vigiles et nolite eorum itineris aut consilii juditium
» sumere, sed proponite animo et fingite eos hue fere (f )
» venturos. » Dispositis igitur excubiis, exploratoribus pluri-
mis et nocturnis vigilibus, nos paululum super acervos sege-
tum quieti dedimus usque ad mediam fere noctem : cum fsubito
universis castris ad arma concjamatum est « Leodienses adesse
ad numerum decem milium, obstinatissimo ad pugnam animo;
legatum, episeopum et Humbercourt ad se insfanter petere
ut in civitatem reducant hos, scilicet legatum et episeopum^
contra jus fasque vi détentes, pro pace ad ducem dimissos;
illum vero, contra jusjurandi fidem, tempore et loco sue cap-
tivitati statuto se non exibuisse ». Atque in his tanta conmotio,
confusio, pavor et sollicitude in eis castris exorta est, ut etiam
terror sit reminisci; aberant episcopus et Humbercourt ad
regem et ducem; omnes e castris armati prodibant ad pre*
lium; remanserat legatus in parvo tugurio viminibus carrecta
(1) Lisez fore.
( 161 )
eA pàlaslri canna eontexto, latet (1) fossis et ponte munito;
com illis quatuor aut quinque suis, et Joaddê de Quercu,
eanionico Leodiensî.
Dissensio maxima erai inter fiurgundos et ,Leodîcnses exu<-
ies (quorum ultra mille aut plus in his castrîs de Foux erant) ex
ea causa : nam cum Burgundi armatialios excitarent ad bellum,
offensis aliquibus ex Leodiensium exulibus in tencbris noctis,
cura ex more interogarent ^m^ vivatlillos nil aliud respondisse
querebantur quam bom bom. bom ; et ob hoc eos proditionis
ÎQsimulabant et cum eivîbus alils Lcodiensibus eonspirare con-
tra Burgundos; quare censebânt multl alios Burgundorilra
daces ad se vocandos et Leodiensium exules ad unum vigi-
landos, fecissentque illico, si numéro plures et fortiores viribus
exti tissent; sed illustri Joanne de Berges et aliis nobilibus sedan-
tibus tumultum et contemptiones mutuas, ad repellendos Léo-
dicBsium incursus progressi sunl; convenere simul etiam alîo-
rum castrorum exercitus duees ad impetum Leodiensium
repellendum : mansilque hec ingens conmotio ad horas duas,
manibus tamen parum consertjs , quoniam Leodienses, intel-
lecto et viso omnium castrorum motu, paulatim se in civitatem
receperunt. Stabat legatus hocmedio duarum horarum tempore,
mente satis anxius cum solus loco inmunito et ignobili cura
paucibus inhermibus et inbellibus esset, absente episcopo et
Huœbercourt, quos etiam Leodienses petebant, hec cum suis
agitans : « si Leodienses hoc prelio prospère agant, hi omnes
qui ex his castris exiverunt ad alios se récipient, nobis hic solis
relictis, et utinam non incensis cum tota villa; vel etiam Leo-
dienses impetu insequentes, ignem imponent et omnes passim
ia tenebris interficient; aut si non inquirant et semotis tene*
bHs cognoverint, in civitatem nos solos reducent ad pristina
discrimina, calamîtates et pericula. Orate omnes Deum ut nos
custodiat, protegat et dcfendat, omni alio nunc presidio desti-
(1) Lisez licet?
( 162 )
tuios. » Elapsiâ Iioris dûabus ut diximus, Lcodienses in cività'
tem, fiurgundî In siia quîsque castra recepere se; et paulo poBt^
fere ad horas duas, episcopus et Hurobercourt a duce rediere
fnaximo frigore, famé et siti confecti; intellectoqu'e anteriori
motu et Leodicnsium insuitu, non mediocrîter obstupuere.
£xpectabat legatus quidnam in re sua responsi afferrent a duce,
an liber esset vel captivus. et an conloquium expetitum dux
acceptaret vel recusaret; cumque nullus responsa daret, non
parum legatus admirabatur, maxime cum ejus numptius non
rediisset qui post eos cum suis litteris fuerat missus; et cum
aliquantulum cogitabundus substisisset, cpiscopum interroga-
YÎt « an de re sua cum duce verbum fecissent »; ni! aliud
respondit nisi secrète ad aurem inquiens: « Fecimus verbura,
et vos non estis captivus ». Rursum legatus : « Non, înquit,
» satis intelligo, si captivus non sum, quid bic ago aut cui*
» familiares mei omnes, bona et equî ab aiiis detinentur ».
Paulo temporis spatio interjecto, cum episcopus, Humbercourt
et Berges paululum seorsum fuissent conloquuti, accessit ad
locum ubi legatus erat illustris Joannes Berges asserens sibi
bonus (i) impositum faciendi legato rCvsponsum ducis super
bis que per episcopum et Humbercourt ejus nomine sibî
fuerant dicta; cujus responsi bec erat summa : ce sumopere (2)
displicuisse duci que impersonam (5) ojus et suorum acta erant
per domiuum de Argue, eo inscio, prêter et contra suam
voluntatem; quodque si legatus ducis cousilium accepisset, ut
civitatem exiens evitasset exercitum suttm et trans Mosam in
Alamaniam discessisset, bec non fuisse ventura; nibilominus
eum non esse captivum sed liberum, et quocunque ire deside-
raret posse; ac domino de Humbercourt negotium demandatum
ut ad marescallum crastino die personaliter accédât et legato
(1) Sic, pour onu8,
(2) Ce mot est douteux.
(5) Sic, pour in personam.
(463J
oiBDes familiares remicti equos et bona omnia restitui jubeat;
de çonloquio autem simul habendo, duci nunc incomodum esse
ob dispositionem exercitus ad civitatem expugnandam et locor
rum inçoraoditatem, présente rege : veram post sex dies Tel
octa se diem et locum magis cojanioduiii statu turum ad mu-
tuum conloquium habendum, idque grato accipiebat animo;
suadebat quoque» sicut prius fecerat Humbercourt, ut legatus.
ab codem loco de Foux non discederet donec familiares suos
ipse înquireret et ad eum remieteret », quos tamen legatus
intellexerat in Burgundiam misses ,* quare eisdem quibus supra
ratîonibus motus, legatus manere ibi recusans, ipsos sequî ut
prius fecerat, statuit. Igitur summo diluculo, conlatis undique
et dalis signis, univcrsus exercitus ad civitatem expugnandam
prdine quo supra motus, legatus eo ordine quo prius usque ad
civitatis menia castra sequutus est, itinerariis vestibus indutus
et gallicano tectus pilleo, obvoluto ad collum pillei rostro.
Cum jam civitas presidiis munita conspiceretur (1) et Léo-
dienses ad irruptionem viderentur esse disposlti, qulsque
ducum et militum qui in nostro agmine erant paululum sub-
sistentes, sumptis galeis, clipeis et dolabris ac fortioribus armis
(vénérant enimleyiter armati), truci animo se ad belium para-
fant; quo viso, legatus considerans se et suos penitus inbermes
ac super débiles equos et mulas insedere, bec cum bis qui eum
comitabantur nobilibus agitabat : « Si forte Leodienses irru-
)> ptionem faciant, ut suspicari videmini, lel milites nostri agmi-
- <i) L^armée bourguiguonoe arrivait par les hauteurs de S*«-Walburge :
t Ferla quarta (36 octobre) venit pars exercitus supra montem S.-Wal^
burgis, et stetit ibi quasi per duas horas, expfctaodo alios oescientes quo
diverterent, quia major pars volebat descendere ad S.-Margaretaiii et ad
S.-Laureotium, timens pertrausire civitatem ne Leodieuses praecludereut
viam. DomîDus vero de Humbercourt, voleos servareS-Laurentium^sua-
sit ire versus S.-Leouardum, sciens ducem cum rege iu crastino adven-
tarum. » (Adrien, col. 1358-1359.)
C 164 )
)) nie corum multitudine pressi lergadare forte cogeaatur(l),
)) oecessarium foret nos multitudine telorum, sagiptarum et
» tormentorum obrui ». Quare legatus, eorum fretus et probato
eodsilio, in tutiorem locuni si posset se recipere statuiL Petita
igitur et concessa sibi Interstrictas (i) aeies via, ad principes
exercitus se contulit qui ad terram ex equis jam descenderant
sub diversis arboribus, quisque fortioribus armis se muniens;
ad quos legatus, et precipue ad episcopum, Humbercourt et
Berges qui responsum legato a duce paulo ante rediderant (3) :
« Vos, inquit, ad bellum aecingimini et, ut nostis, varia sunt
» belli discrimina et eventus ; hic locus et temporis disposif io
» mibî et paucis mois periculosa sunt et minus secura ; vobis
» inutiles comités ad bellum sumus et minus idonei, et cum
)> hoc ad grandia et plura belli pericula subjecti. Date mihi
») duos heraldos quibus comitibus unum ex opidis proximis
» petere possim, belli eventum et ducis conloquium expeeta-
7) turus. » Ad hec Humbercourt, presentibus aliis : « M isimus,
» inquit, ad inquirendos familières tuos ut tecum sint : quos
» speramus cito venturos; ignominiosum duci esset et tibi
» minus securnm ut soins discederes, nec nos cohortemr nune
» dare possumus quoniam omnes jussu ducis ad civitatem
» expugnandam accincti sunt, née jussa preterire quenquam
» Hcet : expecta donec familiares tui venerint ». Tune itcrum
legatus : « Vos, inquit, ex parte ducis retulislis me liberum esse
» et non captivum, acsumme displicuisse duci que in personam
» meam et meorum turpitér et inique sunt acta; si libère (4)
» sum, date mihi duos heraldos quibus solis contentus sum,
» nec aliam cofaortem rcquiro ne vestrum exerciium minuam :
» si hoc negaveritis, existimabo me captivum esse et vos
(i) Lisez cogantur,
(3) L\aez struetas,
(3) Lisez reddiderant.
(4) Lisez liber.
( 468 )
» omnia confîcte fuisse loqatos ; quod si captivas sum, dicile
» quid me oporteat facere et assignate mihi locum tutum el
» fidos eomites, ne in personam offendi autledi possim ».
RursDs conloquuti paululum mutuo, legatum exorabant ce ut
suoB expectaret a ut nosset ubi essent, nec in duobus solia
heraldis confideret pro vie (1) tutela, quia œulti ex diyersis
patriis armati superveniunt a quibus facile posset offendi ».
Iterum legatus, amicis suadentibus : « Jam dixi non esse hune
» locum expectationi conmodum; si meos liberos dimiseritis,
)) scio quod me sequentur et ubicunque fuero reperient.
» Agite alteruirum quod dixi, sive liber sim sive captivus. »
Visa igitur ejus animi ad recessum obstinatione : « Noluraus,
» inquit, banc subire maculam ut detiiieri apud nos captivus
)) dicaris. Dabimus heraldos duos quos petitis, suademusque
» ut ad opidum Sancti-Trudonis accédas, ibique expectes duds
» responsum ad habendum cum eo conloquium. » Rursuni
legatus : a Si liber sum, non est vestrum mihi designare locum
» quo pergam : ibo quo mihi libuerit, acceptis heraldis;
)> expeetabo ibi ducis responsum ». Tum illi : ce Non impedimus,
» inquiunt,uec prohibemus liberum iter et locum quem petas;
» sed suademus Sanctum-Trudonem quia eum locum dux
» nominavit ». Multe vicissim replicaliones facte sunt quas
memorare supcrvacnum^est. Tandem, acceptis heraldis, vestibus
et insigniis solitis régis et ducis superindùtis, ac virgis albis in
manu ex more illis traditis, legatus se precedere illos jussit,
vale faciens episcopo, Humbercourt et aliis excrcitus ducibus,
ac eis suadens ut mature ad bellum procédèrent, non cffuse.
Cunquc(â) heraldi paulo post peterent a legato quonam pergere
decrevisset ut cquiorem viam possent eligere, jussit eos petere
proximam quam videbaiit turrim in eminenti colle, ad tria fere
(1) Mot douteux. 11 faudrait peut-élre vite.
(2) Lisez Cumque.
( 166 )
milia passuum, ibique se dicturum eis locum quem peterè
statuisset.
Perambulabat legatus cum heraldis ante se premissis per
castrorum agmina ad destinatum locum, cunctis mirantibus
quooam pergeret aut aggere (i) dispoDcret; suspicabantur
pleriquc, ut postea apparuit, ne legatus iterum civitatem regredi
vellet, eos (2) ad prelium et in sui vindictam accensurus ob sibi
înlatasconluinelias.Sed visis per castra atiquibus patrie prelatis
et nobîlibus sibi notis et nonnullis ecdesiarum canonicis, amiee
ipsos rogavit « ut aliquos ex suis famiiiaribus sibi tradereot
pro ea die comités ad proximum locum, ne cum suis solis
quatuor minus honeste videretur incedere »; acceptis igitur a
diyersis usque ad namerum decem vel duodccim famiiiaribus,
cum his designatum primo locum, demum Trajectum legatus
petiit pro (5) eandem viam cadayeribus plenamjam fetidis qua
una cum episcopo transierant ea nocte qua civitatem simul
egressi sunt; plurcs diversarum gentium cohortes, que in
auxillum ducis ad expugnationem civitatis ibant, oceurrentes
nobis in via ac mirantes, visis heraldis, quisnam esset qui e
castris discederet, interogabant heraldos quis esset quem con-
ducerent : cumque ab his intellexissent legatum esse, admirati
negabant ita esse, illos mentiri affirmantes et legatum jam
triduo mortuum esse; donec legatus^ aliquibus ex eis sibi
cognitis détecta facie salutalis, facete respondisset miracula
fore beati Lamberti ut post iriduum ipse resurrexisset a
mortuis. Eadem mortis legati firma in Trajecto fama extitit :
qui (4), clausis opidi portis et pontibus levatos (5) ob Leodien-
sium metum, heraldis ingressum petentibus et legatum adesse
(1) Lisez agere
(2) SciUcet Leodienses.
(3) Lisez per.
(4) Scilicet Trajectenses.
(5) Lisez levatis.
( 167 )
fiDinptiantibus vix prestitere fidcm, donec legatus, aliquibus
ad menia vocatis sibi alias Rome notis, détecta facie se exibuis-
set Ulis cognoscendum. Susceptus est îgilur legatus in opidum^
multorum et potissime muliercularum lachrimis, pia et huma-
nissima omnium con misera tione, remissis bis qui eum comitati
fuerant ad suos dominos in castris manentes, debitis eis et
coDvenientîbusdonatisHtipendiis. Adveneredemum ad legatura
canonici beati Servatii (i), et precipue Bartholomeus decanus
Ëngomiensis (â), afférentes ei vestimenta et alia ad ipsum et
8U0S necessaria, quibus omnimodo destituti erant, et ob nives,
pluvias, frigora et luta sine mutatione aliqua sordidati, summa
benivolentia et comitate ad eorum curam solliciti. Cum fere
média nox esset, numptius a Leodio Trajectum ad legatum
venit, et per omne opidum fama conspersa est Lcodienses
inruptionem fecisse contra Burgundos maximamque exercitus
ducis parlera interfectam , reliquam vero penitus profusam :
magnus in toto opido terror et conmotio facta est; id autem
tali esse factura ordine, legatus post paucos dies a suis qui ibi
aderant et captivi a Burgundis detinebantur, accepit.
Cura primum legatus a castris ducis (qui prope civita-
tis muros erant (5) discessisset, ut supra memoratum est,
divisus est exercitus cum suis ducibus ad singulas quisque
dùcum civitates (4) partes expugnandas: pars inferior juxta
Mosam ad portam Sancti*Leonardi (5), episcopo, Humbercourt,
Argue est Berges cura pluribus ex Gerraania domicellis, amicis
(1) Saint-Servais, collégiale de Maeslricht.
(i) Lisez EndcmenHis. 11 y avait à EyndboveD, dans le BrabaDt septeD-
trional, un chapitre de chanoines dont la fondation fat approuvée par
révéque de Liège en 1399. Le premier doyen , Guillaume de Dorne, fut
remplacé par Bartbélemi Van Eycke, qui mourut vers 1487.
(3) Lisez eraty ou que.,, erant.
(4) Lisez civitatis.
(5) La porte S^-Léonard se trouvait effectivement au bord de la Meuse,
un peu plus haut que le Mont-de-piété.
( 168 )
ducis, décréta est ; ac jussu ducis statutum at episeopus princras
eontra civitatem insultum ageret, deinde aliis signi (I) datîs,
quisque in suis loeîs sequerentur, ut hoc colore primi însultos
per episcopum facti, belli justitia et auctoritas firmaretur.
Intulit igitur episcopus cum bis qui secum erant primo civi*
lati bellum ad porta (2) Saitcti-Leonardi (de qua re per inter-
numptios legatus episcopum graviter increpuit, quod cum
rogatus ad pacem dimissus a civibus foret, primus bellum
intulisset; sed illud se fecisse eoactum postea asseruit et apud
legatum se excusayit). Substinuerunt Leodienses primos belli^
impetos usquead tertiam vel circiter noctis horam, intra muros
licet dirutos se continentes; demum, effluxa terlia noctis bora,
signo dato, diversis locis irruptionem fecerunt hoc ordine (5),
ingredientibus civitatem Leodiensem per portam Sancti-Leo-
nardi. Ad sinistram a meridie Mosa fluit; ad dextram vero
scptentrionem versus, mons eminet salis clivus, mûris tamen
alias munitus quantum civitati includitur, ne civitas ex supe-
riori parte montis expugnari possit, se (4) domibus et habitato*
ribus vacuis (5); reflectiturque morus a sumo (6) montis usque
ad Mosam et portam Sancti-Leonardi, que juxta flumen ita (7)
est; in plerisque locis tam angustum iter extra civitatem est
iriter Mosam et montem, ut vix bini carri transire possint : et heo
vie dispositio a porta civitatis producitur usque fere ad villam
quam Astaiium (8) vocant, tribus aut quatuor milibus passuum
(1) Lisez signis.
(2) Lisez portam.
(3) « lllo vespere factus est gravis conflictus ad portam S.-Leonardî,
et infra aDam horaoi obtinaerunt Leodienses duo vexilla de ip^s, dura-'
vitque conflictus quasi per très boras. » (Adrien, coL 1339.)
(4) Lisez sed,
(5) Lisez vacuus,
(6) Lisez summo,
(7) Lisez sitcL
(8) Herstal, aux portes de Liège.
( m )
a civitate distaDtein, mtiltis hoc medio itinere villulisdisposiUs
inter montem et Mosam, in quibus magna pars exereîtus Bur*
gundorum castrametabatur. Leodienses igitur, clam nocttis
silenlîo abea parte ex superiori parte monlis irruptione facta,
ut supereminerat» Burgundis in inferiori parte sistentibu»,
edito sigao ictus bombarde et ingeotibus elamoribus emissis :
Viva Liège et la verdura (i)/ dimisso jam nomine régis (post-
quam intellexerunt ipsum venire ut hostem quem fautorem
sperabant aut saltim mediatorem), magno et acri impetu inva-
sere Borgundos nihil taie suspkantes : atrox et cruentum pre^
liuro actum est (2); territis subito ineursu Burgundis et jam terga
dantibus omnibus, maxime leTÎs armature viris, nisi nobiles
etexereituum duees, tantam ignominiam Teriti, gloriosa morte
eam expkre deerevissent et qui (3), resumptis viribus, morti
se exponentes, aiios cohortati sisterea turpi fuga continuisseut;
restauratum est censertis mucronibus sanguinolentum bellum
et productum fere usque ad auroram, multis utrinque inter*
fectis et piuribus crudeliter Tulneratis. Constat eo prelio duo
bominum miiia interfecta fuisse et ultra, totidem vulnerata ex
Burgundis, et ipsimet fatebantur ultra mille et quingentos
interfeetos aut in Mosam submersos, reliquos ex Leodiensibus ;
molta Burgundorum et Piccardorum cadavera jussu princi*
pum exercitus antequam iilucesceret in Mosam projecta sunt,
ne in luce conspecta aiiis terrorem incuterent : Leodiensium
cadaveribus passim per viam et luta dimissis, ut ab equis et
(t ) C'est-à-dire, dit M. Estrup, les compagnons de la Verte tente, oa les
Liégeois qui, après avoir été proscrits, étaient rentrés dans la cité. €f. ci-
dessus page 13.
(3) « Circa quartam horam de mane exiit Johannes de Ville per portam
de Vivengnis, cum îTlis de Rivagio et de Franchimont, et invasit exercitum
et tanta caede percussit, quod ultra duo millia sagittariorum aoceperunt
fogam... » (Adrien, col. col. 1539.)
(3) Au lieu de et qui^ lisez atque.
( 170 )
cârris transeuntibus contererentur et clyibus harrbri ^t' ieiv
rori essent.
Mortuus est eo prelio Joannes der Yild, miles, unus ex
Lcodiensium capitaneis, quem supra sepitis nominavimus,
manu dextra truncatus et multis confossus vulneribus, acriter
pugnans : qui jam sanguine exhaustus înter occisorum cada-
vera se abjecit juxta portam, môrtuum se fingens usque ad
receptionem pugnantium; quos postquam vidit abscessisse,
manibus et pedibus repens in civitatem a custodibus receptus
est, et sequenti die mortuus et a suis conducibus et civibus
houorifice traditus sépulture (1). Mortui sunt ex Burgundis et
Germanie domicellis,amicisducis, militares etcognilione digni,
castrorum domini, ad numerum octuaginta (2) et ultra dueenti»
similes fere ad mortem vulnerati : quorum mortuorum et vul-
neratorum magna pars successivis diebus Trajectum in cur-
ribus et lecticis sepelliendi vel curandi delà ti sunt, maxtmo
omnium terrore et gemitu; Tulnerati sunt etiam eo prelio
Argue et Humbercourt, quilibet duobus aut tribus spingarda-
rum ictibus in capite et in tibiis, fere usque ad mortem ; et
Berges, casu cqui contusis graviter costis, pêne ab hostibus
extinetus est, magno suorum labore a gladiis eorum ereptus;
Argue et Berges Trajectum lectica delati sunt, Humbercourt
cum episcopo in castris mansit.
Ërant hoc medio tempore familières legati una cum legati (5)
Leodiensium in ter agmina et impedimenta castrorum Argue,
seorsum ad ignem sub militum custodia et prope civitatis por-
tas, uti captivi custodiri soient; quos conspicientes qui ex
prelio saucii redibant, et comités eorum qui occisi fuerant,
putantes omnes Leodienscs esse magno impetu ad eos inter-
(f ) Voir dans le Bull, de PInst, archéol. tiég.y l. XI FI, p. 30, une loogue
àote de M. de Gmestret.
(2) Sic.
(3) Lisez legatis.
r
( 171 )
iiciendos innixi ob interfectorum vindictain, vix a custodibus
defensi sunt : mtitatîs eorum vestibus ut gallici viderentur, et
demum ad diversa loca transmissi ; hocqiie tertio et piuries
fflctuin est, donec tedîo ad eos custodiendos et dcfendendos
affecti, tandem Trajectum ad legatum eos remiserunt sub priori
promissione et fide ab cis exacta ut sine permissu Argue non
disccderent; venerunt ad legatum semivivi, famé, frigore et
vîgiliis confecti, tara ipsi quam eorum equi, licet non omnes,
quoniam quinque ex bonis equis legati apud se detinuerant,
miserrirais (i) et penitus inutilibus loco eorum traditîs : quos
tamen legatus paucis post diebus ad eos remicti jussit ; rcti-
nuerunt et apud se omnes legati sarcinulas et loculos, sed
biduo post remiserunt que grossiora erant, exceptis quibusdam
bulziis et parvis loculis suis et suorum in quibus quedam via-
tica et itineraria continebautur et que in castris cl in via
deperdita asserebant esse, sed perquiri mandasse postea resti-
tuenda : quod minime factum est usque adhuc.
His peractis, utrinque a bello biduo cessatum est inier Bur-
gyndos et Leodienses, interimquede conditionibus pacis acturo,
medio episcopo,ut Leodienses ducem cum exercitu ingredi civi-
tatcm promictcrent (â), polliceri episeopum se curaturum civi-
tatem et insontes salvos rcdere (5), seditiososque solum plecten-
dos; sed nihil conclusum est. Inlérea rediit ad legatum num-
ptius suus quem cum episcopo et Hurabercourt ex Foux cum
litteris ad ducem miserat; hic cura nullum in Foux reperisset,
sequutus castra, relatum sibi est legatum intrasse civitatem ad
pacem tractandam; oportunitate sumpta, Leodium ingressus
est, legatum ibi reperire putans; quem cum non reperisset, et
cives ab eo intellexissent ipsum nequc in Foux neque in castris
esse, certissime eum intercmptum existimantes nisi apud
(i) Mot douteux.
(2) Lisez permitterenL
(3) Lisez reddere.
( 172 )
regem et ducem esset, illico ad legatum perquirendum illam
remiseruDt ; et ea nocte, înruptione per eos faicta, bellum quod
supramemoravimus consertam est Retulit legato hic nuin-
pcîus et alii fide digni qui duce tune veiebant (i) et cora eo
erant quaado is numptius legati iilteras ei ad manus tradi-
dit, illico, receptis et lectis litteris, ducem dixisse gallice :
« Doniînus legatus terrilus est »; mandavitque rescribi ei
in effectu verba que per episcopum, HumbercQurt et Berges
supra in villa de Foux ducis nomine legato relata sunt ,
sed postea mutasse scribendi sententiam, suasu quorumdam
secalarium nobilinm, ne ex bis litteris in posterum sibi ailt
suis aliquod grande seandalum et dampnum subsequi posset :
consoluere sibi ut magis verbo ea dici legato mandaret quam
litteris scriberet, ex causa jam dicta.
Transacto igitur biduo quietis a bello ut supra dixiraus,
Leodienses insigne facinus adorti , regem et ducem aut vivos
capere aut alterum interficere summa excogitarunt calliditate;
conspicientes enim totumexercitum a bello quiescere,ac regem
cum ducem (2), proximam villam quam vocant Noubruer alias
Nove-Bresscnne (5), passibus circiter quingentis a civitate
distantem, simul morantes, clam nocte média, dispositis ali-
(t) Lisez qui ducem tune visebant?
(9) Lisez duce.
(3) Nouvelle-Brasserie. Le souvenir de cet endroil, qui devait se trou-
ver du côté de S^-Walburge, est entièrement perdu. Louis XI et le duc
de Bourgogne étaient arrivés le 27 au matin, et avaient établi leur camp
sur la montagne de S'*-Walburge, en vue de la cité : « Feria qûînta
(27 octobre), circa primam horam, venil dominus dux cum rége Francise
et magno exercitu circa S. Walburgem ; lum Leodienses incendenrot
vicum S. Margaretae ». (âdbien, col. 1539.) « Igilur admolo ad urbem
exercilu bipartito copias dividit, ac colle occupato qui Valburgensi portas
proximus erat, suam et régis stallonem eodem in loco consiituit. Adalte«
ram autem ac longe diversam civitatis partem , Pbilippum Sabaudiensem
cum reliquis miltii. » (Piccolohim, p. 380.)
( 173 )
quod (1) peditum milibus ad eos invadendos: premisere aliquos
octo vel decem pedites, Burgunde Hogue pei*itos, ad loca eastro*
rum esploranda, datis signis ad alios evocandos ; bî ad locum
venientes ubi rex cum duce quiescebant, conspeoto igné cirea
quem ob frîgus sex vel octo muiîeres caupone (castra ex raore
sequentes)consedebant, omnibus aiiis dormientibus, adhérentes
igni et ex Burgundis se fingentes ab excubiis reverti, diversos
cum bis mulieribus sermones conscrebant ; et ex eîs duo vicis-
sim ibant et redibant, signa instîtuta aliis dantes ; cum intérim
una ex mulieribus submissa voce ad alias inquit : (c Profecto
» hi homines mihi videntur ex Leodiensibus esse », et altéra
respondente : ce certe ita est »; veriti Leodienses ne eorum cla-
moribus detegerentur, strictis gladiis plures ex eis mulieribus
interfecerunt, quinque vel sex, quarum una in proximam fos-
sam aquis plenam se conjecit, grandi emissa voce damans ad
arma et Leodienses adesse; ad cujus vocem exciti custodes
Gorporum régis et ducis, qui fere quingenti eranty impetuni
Leodiensium (qui jam circa domum effringendam erant) tam-
diu substinuerunt donec, aliis supervenienlibus, per posterio-
rem domus partem rex cum duce demissi incolumes a suis
suscepti sunt. Satis constat eo certamine duodecim ex fidissimis
corporum custodibus înterfectos esse et fere ducenCos graviter
vulheratos ; sed postquam totus ad arma exercitus conmotus
est, Leodienses passim incolumes se in civitatem receperunt.
Dux Burgundie in summo tune vite discrimine constitutum (â),
votum emisif ut, si salvus fieret, beatam Virginem in Bononia,
oppido Piccardie, quinquaginta vel triginta leucis, pedes ambu-
lans visitaret; stetitque fama ea nocte et magna parte diei
sequentis regem et ducem fuisse înterfectos (5).
(1) Lisez aliquof.
. (2) Lisez constiiutus,
(3) G^esl dans la nail du â9 au 30 octobre que ce fait d^armes eut lieu.
Les Liégeois étaient conduits parGosuin deStraile et Vincent de Buren.
( 174 )
Visa demum hac obstinatione animi Leodîensium et ob
desperationem salatis ad mortem subeundam defixa, iterum,
medio episcopo, de pace actunn, oblata salutis spe, ut ducem
cum exercitu ingredi civitatem sioerent, de seditiosis tantum
et priacipibus facUonis penas sumpturum. Hac relatione sus-
cepta, Leodienses, die domînico xxx* meosis octobris, summo
diluculo, qui ad hoc deputati eraut in consilium more solito
convencre (cum totaro noctem vigiliis et preliis transegissent)
de his pacîs conditionibus fractaturi, reliqua populi parte per
diversas ecclesias ad divina intentis; quibus ita consistentibus,
Humbercourt apud eos conversatus et consiliorum ipsorum
satis edoctus, suasit ducibus exercitus ut suis quisque locis
civitatem invaderent, signo dato ictu bombarde. Solere enim
Leodienses summas nocte vigilias agere et hostes lacessere, sed
inlucescente die se quieti dare. Persuasis igitur ducibus cxcr*
citus, Leodiensibus adhuc in consilio et in ecclesiis ut supra
diximus manentibus, die dominico de mane, cum in omnibus
ecclesiis divina ministcria et misse sollemniter celcbrarentur,
quisque Burgundorum ducum, audito signo, ab ca parte que
sibi décréta erat repente civitati bcllum întulit : quam, paucis
admodum resistentibus, ingressi sunt, et potissime major pars
per portam Sancli-Leonardi. Duces precipui post regem et
ducem, inerant: bastardus Burgundie, naturalis filius Philippi
ducis premortui et frater Caroli ducis presentis (i), dominus de
Ravesten, frater germanus ducis Clivensis, consobrinus etiani
Caroli presentis ducis, natus ex sorore ducis Pbilippi defun-
Cf. les Annales de CAcad, d'archéoL de Belg,, \, c , pp. 665 à 668. « Illo
sero(29 octobre) exivit Goes de Strailbe per valles monUam, cum ccc
sociis, et perveDît a rétro usque ad tentoriam ducis, et in ostio domus
interfecerunt servitorem ducis et ioceDderunl tentorium ducis, etc. »
(Adrien, col. 1541.) « Ëcce egressi ex Leodio per portam S. Margaretse
DOD minus irecenti viri... » (Jean de Looz, dans de Ram, p. 60.) Cf.
PiccuLOMiM, ibid., p. 580.
(1) Antoine, bâtard de Bourgogne.
( 175 )
cti (1 ); et hi duo, alter anteriorem custodiam, alter posteriorem
tenebant quas appellant Lavangarda et Laderengarda, cum
suis agmînibus magnis; inter hascustodias marescallusBurgun-
die, pose ducèm princeps totius exereitus, et cum eo dominus de
Monte-Acuto, frater ejus, Filippus de Sabaudîa (2), dominus de
Humbercourt ex Piccardia, geutes et signa domini de Argue
(qui absens erat, vulneratus ut supra diximus) incedebant. Hi
omnes uno impetu civitatem ingressi, aliquibus (paucis tamen)
mulieribus et pueris ac etiam ex resistentibus interfectis, reli-
quos in fugam coegerunt; confugiebant plurimi ad ecclesias, se
iJlic lutos fere (5) putantes : quos insecuti sagyptarii, plures
ante altaria et pedes celebrantium sacerdolum sagiptis confo-
derunt; muhi in propriis domibus se abdiderunt. Vincentius
de Buren et duo germani de Stralem, precipui Leodiensium
duces, cum certis aliis nobilibus et civibus, omnes équités ad
numerum circitcr octingentorum et peditum circiter decem
milium, intelleclo Burgundorum impetu, per pontem Mose in
Arduenam silvam, civitali proximam, fuga sue saluti consu-
luerunt. Reliqua civitatis parte per quarteria toti exercitui
dîstributa et in predam conccssa, et tandem incendio tradita
hoc modo. Erat Francorum rex superindu tus insignis (4) crucis
sancti Andrée transverse, quibus omnis Burgundorum exci-
tus (5) in bellis uti consuevit, et tune superinduti omnes erant;
visusque est a pluribus rex ipse in medio foro, ensem in manu
tenens, extencto (6) brachio , sonora voce... -
(1) Adolphe de Clèves ou de Havesteio.
(2) Cf. ci-dessus, pages 108 el 139.
(3) Lisez fore.
(4) Lisez insigniis,
(5) Lisez exereitus.
(6) Lisez extento.
UÉH. ONUFRIUS. 12
ERRATA.
Page 7, ligne 13; auprès pénis, ajoutez prohtbuiL
— 31, noie 5; au lieu de jeudi S8 avrils lisez vmdredi 27 avril.
— 32, ligne 7 ; M. Daris pense que ce carme Robert ne peut être
que Hubert Leonardi, conseiller de Louis de Bour-
bon, qui devint plus tard évéque suffragant de
Liège.
— 35, — 8; au lieu de secum, lisez secus ?
— 37, — ^S; 2lu Viende déferons ^Vi&ez de fer entem?
— 41, note 3; au lieu de expectabanty lisez eœpetebant.
— 45^ ligne 10; au lieu de subsislere, lisez subticere?
— 50n — 25; au lieu de colleetory lisez coUector,
— 53, note 5; au lieu de ^467, lisez 1468,
— 54, — 3 ; au lieu de 17 septembre 1467, lisez 2S août 1468, el
supprimez après la prise de Huy.
— 57, Ugne 19; au lieu de Dans, lisez Datis?
— ^7, note 2; au lieu de Observatium, lisez Observanlium.
— 62, ligne 22; M. Daris suppose quMI s'agit de Jean de Lobes ou
Loebosche, Tun des chefs des bannis.
— 65, — 29; au lieu de légal, lisez legati,
— 77, — 3; au lieu de amelio, lisez Amelio.
— 84, note 2; au lieu de et gratissimum populo fadens, lisez quod
gralissimum foret populo.
— 157,-2; pour les dates, cfr. V Itinéraire de Charles le Hardi
que M. £dg. de Marneffc vient de publier dans les
Bullet. de la Commiss. royale d'histoire, 4« série,
t. XII, p. 311.
— 167, ligne 21; fermez la parenthèse après (5J.
— 168, lignes 13 à 15; lisez : « fecerunt hoc ordine (3) : ingredieutibas
civitatem Leodiensem per portam Sancti-Leonardi,
ad sinistram a meridie Mosa fluit, ad dextram
vero, etc. »
RÉPERTOIRE ALPHABETIQUE.
A.
Aix-la-Chapelle. Onufrius écril de celte Yille au pape qu'il lui adres-
sera le récit du sac de Liège, i ; celte ville assignée comme résidence
provisoire aux bannis par Louis de Bourbon, 57; projet d*Onufrius de se
retirer en celte ville, 70, 84.
Adolphe de Clèves, seigneur de Ravestein ; présent au sac de Liège,
174.
Alexandre Bérard, députe des Liégeois; il harangue Onufrius à son
arrivée, 52.
Allefasty voy. Jean Altefast.
Amel de Velroux, chef des Liégeois bannis; député auprès d'Onufrins
à son arrivée, 55; interprète d'Onufrius aupi:ès des Liégeois, 62; il promet
d'empêcher les actes de violence de la part des Liégeois, 77; ses efforts
pour apaiser le peuple, 81; il introduit un envoyé de Louis XI auprès
d'Onufrius, 104; invité à une entrevue avec Humbercourt, 110; il annonce
à Louis de Bourbon et à Onufrius les bonnes dispositions des Liégeois, 114;
il persuade aux Liégeois d'implorer la pitié de Charles de Bourgogne, 150;
il harangue les Liégeois, 152; il protège le départ d'Onufrius et de
Louis de Bourbon, 152; rassuré par Tévéque et le légat sur sa sécurité,
154; son entrevue avec Thibaut de Neufchâtel, 148; son attitude coura-
geuse, 1 50.
Amercœur, porte de Liège. Charles de Bourgogne s'en attribue le
tonlieu, 20 ; Onufrius lève l'interdit de la cité en cet endroit, 55.
Antoine f bâtard de Bourgogne, frère de Charles le Téméraire. Présent
au sac de Liège, 174.
Antoine de Salanova, noble savoyard. Il dépouille le chancelier du
légal de ses papiers, 145; reproches que lui adresse Onufrius, 154.
ArdenneSt forêt. Refuge des bannis liégeois, 49, 175.
Arfasot ou Clerfasot , Liégeois révolté. Il excite le peuple contre
Onufrius, 62.
( 178 )
Argenteau, château sur la Meuse. Les seigneurs arrêtent le légat, 55 ;
ils arrêtent les députés des Liégeois, 58; reproches que leur adresse
Onufrius, 58; ils relâchent les députés, 59; ils se trouvent à Tongres
auprès de Humbercourt, 93.
Argueil, voy. Jean de Châlons,
Arnould de Corstoarem, noble liégeois. II se trouve à Tongres avec
Louis de Bourbon, 93.
B.
Bannis» Les Liégeois réclament le bannissement de vingt bourgeois, 13 ;
bourgeois bannis par la sentence de Charles de Bourgogne, 1 7 ; les bannis
ravagent le pays et rentrent dans la cité, 49; ils arborent les armes de
France, 50; ils sont dix mille, 50; excès qu'ils comniettent dans la cité, 51 ;
ils protestent de leur respect pour Tévéque et pour le légat, 5â; Louis de
Bourbon demande qu'ils sortent de la cité, 57; ils proposent de se retirer
Outre-Meuse, 63; ils consentent à se retirer Outre-Meuse et à livrer
leurs armes au légat, 65, 66; ils exposent leur misère au légat, 96; les
Liégeois assaillent les Bourguignons au cri adopté par les bannis, 169.
Voy. Liégeois.
Barthélemiy doyen d'Eyndhoven. Il accueille Onufrius à Maestrichi,
167.
Barthélemi de Brixen^ compagnon d'Onufrius 147.
Bérardy voy. Alexandre Bérard,
Berg^ voy. Jean de Glymes.
Berry (le duc de), voy. Charles de Guyenne.
Bierset, village du pays de Liège. Le camp de Thibaut de Neufchâlel
est établi en cet endroit; Onufrius y arrive, 147; héraut envoyé aux
Liégeois à Bierset, 147, 154, 158.
Bonem^ voy. Gilles Bonem.
Bonnes villes du pays de Liège. Elles doivent reconnaître à Louis de
Bourbon le merum et mixtem imperium, 7; elles se soumettent à la
volonté de Charles de Bourgogne, 16; amendes qui leur sont imposées par
Charles de Bourgogne, 20; leurs remparts démolis, â1 ; privées de leurs
privilèges, 21.
Bourbon, voy. Charles de Bourbon, Jacques de Bourbon, Louis de
Bourbon.
Bourgogne, Les ducs doivent être reconnus par les Liégeois comme
avoués du pays, 10. Voy. Antoine ^ bdtard de Bourgogne, Charles de
Bourgogne, Philippe de Bourgogne,
(179)
Bourguignons. Ils battent les Liégeois à Brusthem, 16; bonnes disposi-
tions des chefs l)ourguignons à Tégard des Liégeois, 89; haine que leur
portent les Liégeois, 91, 98; surpris à Tongres par les Liégeois, 92; leur
siluation périlleuse, 93; les Liégeois leur accordent la vie sauve, 99, 100;
les Liégeois s'emparenl de leurs chevaux, 101 ; ils se dirigent sur la Picar-
die, 108; ils entrent à Tongres, 109 ; ils forcenl les députés des Liégeois à
rebrousser chemin, 111; crainte qu'ils inspirent aux Liégeois, 114; ils
ravagent le pays de Liège, 116; ils ravagent les environs de Tongres, 120;
ils brûlent Crisgnée, 120; ils font Jean Altefastet le carme Robert prison-
niers, 121; indignation des Liégeois contre eux, 122 ;Onufi'ius déconseille
aux Liégeois de les attaquer, 122; les Liégeois se préparent à les assaillir,
1 24; ils quittent Tongres, 124 ; ils attribuent à Louis de Bourbon et à Onu-
frius la surprise de Tongres^ 125 ; attaqués parles Liégeois, 126; le bruit
de leur défaite se répand à Liège, 127; ils battent les Liégeois près
de Lantin, 127; ils n'attaquent pas la cité et se retirent, 129; ils
incendient le village de Xbendremael, 135; Onufrius et Louis de
Bourbon tombent au milieu d'eux à Othée, 137; ils campent sur les
deux rives du Geer, 143; ils veulent mettre Onufrius à la rançon, 145;
leurs hésitations en ce qui concerne le légat, 153 ; ils se mettent en marche
vers Liège, 154; ordre observé par Tannée en marche, 156; sur Tordre
de Charles de Bourgogne, ils rentrent dans leurs campements, 157; sur-
pris à Fooz par les Liégeois, 160; ils repoussent Taitaque, 161 ; ils se diri-
gent sur la cité, 163; assaillis en route par les Liégeois, 167; postes
assignés aux capitaines de Tarmée, 167; ils donnent le premier assaut à
la cité, 168; assaillis et déroutés par les Liégeois à la porte S*-Léonard,
169; morts et blessés, 170; assaillis par les Liégeois à la Nouvelle Bras-
serie, 173; ils repoussent les Liégeois, 174; ils pillent et brûlent Liège,
175.
Breitbachf voy. Guillaume Laner,
Bretagne (le duc de), voy. François IL
Brimeux (Guy de), voy. Humbercourt.
Brixen, voy. Barthélemi de Brixen,
Bruges, Le perron de Liège transporté en cette ville, 21 ; Charles de
Bourgogne y mène les otages des Liégeois, 21 ; Onufrius va y trouver
Charles de Bourgogne, 34, 35; le duc Charles y épouse Marguerite d'York,
37 ; Charles engage Onufrius à ne pas Taltendre en cette ville, 39 ; le légal
quitte Bruges, 40.
Brusthem, village près de Saint-Trond. Les Liégeois y sont battus par
les Bourguignons, 16, 55.
( *80 )
Bruxelles, Charles de Bourgogoe donne rendez-vous à Onufrius en cette
Tille, 40; Charles de Bourbon vient y trouver le duc Charles de la part de
Louis XI, 40; le duc Charles y mande Louis de Bourbon, 42; Onufrius
quitte Bruxelles, 44.
Buereny voy. Vincent de Bueren.
C.
CalixlellI, pape. II donne Tévéchéde Liège à Louis de Bourbon, 4.
Chdtons^ voy. Jean de Châlons,
Charles de Bourbon^ archevêque de Lyon. Envoyé par Louis XI auprès
de Charles de Bourgogne à Bruxelles, 40; il échoue dans sa mission, 41 ;
il assiste aux conférences du duc Charles avec Onufrius, 4â.
Charles de Bourgogne^ duc. Ses mauvaises dispositions contre les
Liégeois, 9; les Liégeois doivent lui demander pardon, 10; obligés de lui
payer une amende pour la prise de Falais, 11; arbitre des difficultés de
Louis de Bourbon avec les Liégeois, 13; il engage Louis de Bourbon à
lever l'interdit de la cité et à bannir vingt bourgeois, 13; il succède à son
père Philippe comme duc de Bourgogne, 14; il envoie des députés à
Rome, 14; il s'empare de Saint-Trond, 16; il soumet le pays de Liège à son
autorité, 17; il s'établit dans Tabbaye de S*-Laurent, 17; il entre à Liège ;
sa sentence contre les Liégeois, 1 7 ; il refuse toute modification à sa sen-
tence, 20; il mène à Bruges les otages des Liégeois, 21 ; le pape lui fait
demander de ménager T Église de Liège, 29; Onufrius va le trouver à
Bruges, 34 ; il demande la confirmation de la paix de Saint-Trond, 35 ; il
épouse Marguerite d'York, 37; il se prépare à la lutte contre Louis XI, 37;
il part pour la Hollande, 39; ses préparatifs contre Louis XI, 40; il reçoit
à Bruxelles un délégué de Louis XI, 40; il refuse de modifier la paix de
Saint-Trond sans Tinlervention de Pévéque et du pays de Liège, 4t ; il
mande Louis de Bourbon à Bruxelles, 42; sa CDlère contre Tévéque de
Liège, 43; il accuse Louis XI de Tobstination des Liégeois, 43; il charge
Onufrius de s'entendre avec les Liégeois sur leurs prétentions, 44; il part
pour combattre Louis XI, 44; il campe à Péronne, 48, 49; défiance qu'il
inspire aux Liégeois, 68; il fait savoir à Louis de Bourbon qu'il envoie le
seigneur de Chimay pour le remettre eu possession de sa cité, 69; vœux
des Liégeois pour sa défaite, 78, 79; lettre menaçante quMl écrit à Louis
de Bourbon, 82; instructions qu'il donne à Humberbourt, 85; bruit de paix
entre lui et Louis XI, 88; son projet de détruire Liège, 88; Louis de
Bourbon le prie de ne pas s'émouvoir de la prise de Tongres, 99, 100; les
( 181 )
Liégeois disposés à lui donner satisfaction, 104; Onufrius engage les
Liégeois à exécuter leurs promesses envers le duc, 105; marche de ses
troupes, 108; les Liégeois s*offrenl à lui faire réparation, 115; les Liégeois
sollicitent sou amitié, 1 15; les Liégeois prient Onufrius d'aller le trouver,
116 ; il envoie son secrétaire au légat, 1 19; il fait dire à Onufrius de veiller
à sa sécurité, 125; projet d^Onufrius et de Louis de Bourbon de se rendre
auprès de lui pour implorer la paix, 130, 131 ; Tévéque et le légat envoyés
dans ce iMit auprès de lui, 132; ses communications secrètes avec Louis
de Bourbon, 138; il est décidé à s'emparer de la cité, 139; Onufrius lui
demande une entrevue, 142; Thibaut de Neufchâlel fait connaître aux
Liégeois sa décision de prendre la cité, 150; les Liégeois lui demandent
pardon et se soumettent à son bon vouloir, 152 ; il arrive à Momaile, 157 ;
il donne Tordre à son armée de rentrer dans ses campements, 157; Louis
de Bourbon et Humbercourt se rendent auprès de lut, 158, 160; Onufrius
lui demande une entrevue, 158; le légat lui écrit pour se plaindre de Jean
de Ghâlons, 159; il fait mettre le légat en liberté et lui fait restituer ses
gens et ses effets, 162, 163; il refuse une entrevue à Onufrius, 163; son
attitude en recevant la lettre d*Onufrius, 172; campé à la Nouvelle Bras-
serie, 172; attaqué la nuit par les Liégeois, 175*, son vœu, 173.
Charles de Guyenne, duc de Berri. Ennemi de son frère Louis XI, 40.
Chartreuse, couvent près de Liège. Onufrius s'y installe, 31; les délé-
gués du clergé et du peuple liégeois viennent y haranguer Onufrius, 32.
Chesne, vpy. Jean de Chesne,
Chimay (le seigneur de), voy. Jean de Croy.
Clerfasotf voy. Arfasot.
C lèves, voy. Adolphe de C lèves,
Cologne. Onufrius apaise un débat en cette ville, 31.
Corswarem, voy. Arnould de Corswarem.
Crémone, voy. Jacques de Crémone,
Crisgnée ou Crisnée, village du pays de Liège. Incendié par les Bour-
guignons, 120, 122; Jean Altefastetlecarme Robert y sont faits prisonniers
par les Bourguignons, 121.
Croyt voy. Jean de Croy,
D.
Deutx, abbaye près de Cologne, voy. Guillaume Laner.
Dînant, ville du pays de Liège. Exclue de la paix de Saint-Trond, 1 1 ;
insolence des habitants contre Charles de Bourgogne, 12 ; la ville saccagée
et ruinée par les Bourguignons, 12.
( 182 )
E.
Échevins de Liège. Leur Domination appartient à l*évêqae et au chapitre
de la cathédrale, 7; leurs pouvoirs fixés par Charles de Bourgogne, 17,
18. — Écheyin, voy. Alexandre Bérard.
Elch, voy. Othée.
Elderen^ voy. Guillaume de HamaL
Elter, voy. Jean d'Elter.
Ermites de S^-Augustin, voy. Jacques d^Ostende,
Etienne de Trenti, évéque de Lucques. Il retourne d'Angleterre à
Rome; chargé par Onufrius de faire connaître au pape ses négociations
avec Charles de Bourgogne, 40.
Eustache de Straille, Liégeois banni. Il rentre dans la cité, 49;
Onufrius le fait mander dans sa maison à Tongres, 96; il quitte Liège, 17SS.
Eyndhoven, voy. Barthélemi.
F.
Palais , château appartenant au comte de Gharolais. Pris par les
Liégeois, 11.
Ferri, voy. Pierre Ferri,
Fexhe, village du pays de Liège. Lettre adressée de cette localité par
Louis de Bourbon à Onufrius, 82.
Filastrey voy. Guillaume Filastre.
Fooz^ village du pays de Liège. Le camp de Humbercourt établi en
cet endroit, 154; Onufrius, Louis de Bourbon et ses partisans s'y trou-
vent, 154, 155, 172; Jean de Ghâlons y arrive, 154; le camp levé, puis
rétabli à Fooz, 157; lettre adressée de cette localité par le légat à Charles
de Bourgogne, 159; les Bourguignons surpris à Fooz parles Liégeois, 160;
le camp levé, 163; retour du héraut envoyé de Fooz par le légat au duc
Charles, 171.
François 11^ duc de Bretagne. Louis XI feint de soumettre ses démêlés
avec lui à Parbitrage de Charles de Bourgogne, 40.
Frédéric de WiUhem, capitaine dans Tarmée bourgignonne, 137.
G.
Geer^ rivière, 142; Tarmée bourguignonne campe sur ses deux rives, 143.
Ghisbert de Venrode^ prêtre étranger, compagnon d'Onufrius, 50.
( 183 )
Gilles Bonem (lisez Boinem ?), chanoine de la collégiale S**-Groix , à
Liège. Envoyé par Louis de Bourbon auprès d'Onufrius, 77.
Gilles de Lens, Liégeois. Invilé à une entrevue avec Humber court, 110.
Glymes, voy Jean de Glymes,
Gossuin de Straille, capitaine des Liégeois bannis. Il rentre dans la
cité, 49; il excite le peuple ccmtre Onufrius, 62; il accompagne le légat i
Tongres, 81 ; opinion quMl a du légat, 82 ; Onufrius le fait mander auprès
de lui à Tongres, 96, 98; il quitte Liège, 175.
Grand-Jamines, village liégeois, 110.
Guillaume Filastre^ évéque de Tournay. Envoyé à Rome par le duc de
Bourgogne, 14.
Guillaume de Hamal, seigneur dTlderen. Il se trouve à Tongres avec
Louis de Bourbon, 93.
Guillaume Laner de BreUbach, abbé de Deutz. Compagnon de voyage
d^Onufrius, 30; la peur lui fait quitter Liège 31 ; envoyé par le légat auprès
de Louis de Bourbon, 34.
Guy de Brimeux, voy. Bumbercourt,
Guyenne^ voy. Charles de Guyenne.
H.
Hagenbach, voy. Pierre de Hagenbach,
Hamdlf voy. Guillaume de Hamal.
Hannuty voy. Pierre de Hannut.
Beinsberg, voy. Jean de Beinsberg.
Benri de Lovenbergh, chanoine de Liège. Compagnon de voyage
d'OnufrJus, 30; la peur lui fait quitter Liège, 31.
Berman^ héraut d*Onufriu&, 147.
Berstal, faubourg de Liège Occupé par les Bourguignons, 168; bataille
en cet endroit entre les Liégeois et les Bourguignons, 169.
Borne, voy. Jacques^ comte de Borne,
Bouppertingen, village liégeois, 110.
Bumbercourt (Gui de Brimeux, seigneur de). Exécuteur de la sentence
de Charles de Bourgogne dans le pays de Liège, 23; ses exactions, 22; il
usurpe la juridiction temporelle de Louis de Bourbon, 23; il préside à la
démolition des remparts de la cité, 39 ; il se transporte de Meeffe à Huy,
85; il se rend à Tongres, 85; discours que lui adresse Onufrius, 86, 87;
surpris à Tongres par les Liégeois, 93; ses craintes; Onufrius le rassure,
94; il assiste à Tentrevue du légat avec les chefs des Liégeois, 97; il s'en-
( 184 )
gage à intervenir auprès du duc Charles pour obtenir la paix, 99 ; il promet
de se constituer prisonnier à Monfort, 99; sa crainte des Liégeoi5,~100,
101 ; conduit à Saint-Trond, 103; sa reconnaissance envers Onufrius, 102;
Onufrius lui fait restituer ses effets, 103; il se rend à Léau, puis à Maes-
tricbt, 109; il écrit au légat qu'il ira trouver le duc Charles, 110; colère
des gens de Thibaut de Neufcbàtel contre lui, 111; il écrit à Louis de
Bourbon et au légat pour engager les Liégeois à la soumission, 112; Onu-
frius lui écrit de se préparer à raccompagner auprès du duc, 116; le légat
et révéque lui envoient des députés à Saint-Trond pour l'engager à négo-
cier la paix, 119; mépris qu'il inspire à Thibaut de Neufchâtel, 121; il
conseille à Onufrius de ne pas se rendre auprès du duc, 125; auteur d'une
relation de la prise de Tongres, 159; il vient au devant d'Onufrius à
Bierset, 147; il prie Onufrius d'engager les Liégeois à une soumission
complète, 151 ; il campe à Fooz avec les partisans de Louis de Bourbon,
154; Jean de Châlons lui réclame la personne du légat, 154, 155; il con-
seille à Onufrius de rester à Fooz, 156; il retourne à Fooz, 157; relevé de
sa promesse de se rendre à Monfort, 158; il se rend auprès du duc
Charles, 158, 160; Charles le charge de faire rendre la liberté au légat,
162, 163; Onufrius prend congé de lui, 165; son poste dans Parmée bour-
guignonne, 167; blessé près de la porte S^-Léonard, 170; il conseille d'at-
taquer la cité pendant que les Liégeois traitent de la paix, 174; présent à la
prise de Liège, 175.
Huy, bonne ville du pays de Liège. Résidence de Louis de Bourbon,
16; le château surpris par les Liégeois, 16; Humbercourt se rend en cette
ville, 85; Onufrius passe par Huy, 116, 117; embûche dressée contre le
légat près de Huy, 1 17; huit mille Liégeois se dirigent sur cette ville pour
alleràOthée, 159,160.
I.
Interdit. Jeté sur la ville de Liège par Louis de Bourbon, 5; item par
Pierre FerrI, 6; confirmé par Paul II, 8; les Liégeois réclament la levée de
l'interdit après la prise de Dinant, 13; Louis de Bourbon refuse, 13, le
duc de Bourgogne demande la levée de l'interdit au pape, 14; IMnterdit
levé par Onufrius, 33,
J.
Jacques de Bourbon, frère de Louis de Bourbon, 99.
( 18»)
Jacques de Crémone, chancelier d'Onufrius. Dépouillé par les Bourgui-
gnons des papiers du légat, 143; menacé par Antoine de Salanova, 154.
Jacques, comte de Home. II négocie la paix entre Philippe de Bour-
gogne et les Liégeois, 9.
Jacques d*Ostende, provincial des Ermites de S^-Augustin pour la
Flandre. Envoyé à Rome par le duc de Bourgogne, 14.
Jean Altefast^ doyen de Hersch dans le Luxembourg. Chapelain et
interprète d^.Onufrius, 53 ; envoyé par Onufrius auprès de Louis de Bour-
bon, 54; interprèle d'Onufrius auprès des Liégeois à Tongres, 95; envoyé
par Onufrius à une entrevue, 1 11 ; le légat renvoie auprès de Humber-
court à Saint-Trond, 119; investi de la confiance d'Onufrius, 120; retenu
prisonnier par les Bourguignons à Grisgnée, 121 ; il revient à Liège, 124;
il apporte à Onufrius un message de Simon de le Kerrest, 124, 125, 126;
i^ accompagne Onufrius auprès de Thibaut de Neufchâtel, 147.
Jean de Chdlons, seigneur d'Ârgueil, beau-frère de Louis de Bourbon.
Accueil qu'il fait à Tévéque, 139; il retient Onufrius prisonnier, 140, 141 ;
il campe à Lowaige, 142, 143; ses soldats pillent le légat, 143; Onufrius
demande en vain à lui parler, 144; il reçoit des communications du duc
Charles, 145; son projet de mettre Onufrius à rançon, 146; il accompagne
le légat auprès de Thibaut de Neufchâtel, 147; ce que Humbercourt et
Thibaut pensent de sa conduite, 15|, 15^; il emmène les compagnons du
légal, 153; il se rend à Fooz et réclame son prisonnier, 154; remontrances
qui lui sont faites, 155; il accepte une caution, 156; Onufrius se plaint de
lui au duc Charles, 159; il excite le mécontentement du duc, 162; son
poste dans Tarmée, 167; blessé à la porte S*-Léonard; conduit à Macs-
tricht, 170; ses gens assistent à la prise de Liège, 175.
Jean de Chesne (Quercu) ou de Hervé, chanoine de Liège. Présent à
Tentrevue de Milieu, 70; il supplie Louis de Bourbon de se rendre aux
prières du légat, 75; il fait connaître à Onufrius que Jean de Châlons
veut s'emparer de sa personne, 155 ; il retourne à Fooz, 157; il reste auprès
d'Onufrius, 161.
Jean de Croy, seigneur de Chimay. Le duc Charles annonce à Louis de
Bourbon renvoi de ce seigneur avec des troupes, 69.
Jean d^Elter ou d'Autel, seigneur de Volgelsauck. Présent à la prise de
Tongres, 92, 93; il jouit de la confiance de Charles de Bourgogne; député
à Tongres par les Liégeois, 116; Thibaut de Neufchâtel empêche son
retour, 117.
Jean de Glymes, seigneur de Berg-op-Zoom. Envoyé de Charles de
Bourgogne, 88 ; il fait connaître à Onufrius les bonnes dispositions des
( <86 )
chefs bourguignons, 89; Onufrhis rengage à se rendre à Liège, 89; il se
relire à Maestricht, 90; présent à Tongres lors de la prise de celte ville,
99; il se trouve à Maestricht, 109; il écrit à Onufrius, 109; il campe à
Fooz, 154, 155; il reste auprès du légal, 158, 159; il rallie les Bourgui-
gnons pour repousser les Liégeois, à Fooz, 161; il fait savoir à Onufrius
qu'il est libre, 162; son poste dans Tarmée bourguignonne, 167; blessé à
la porte de S'-Léonard; conduit à Maestricht, 170.
Jean de Heinsherg^ évêque de Liège. Il résigne Tévéché, i.
Jean de Neufchâlel, seigneur de Monlagu. Capitaine bourguignon, 139,
présent à la prise de Liège, 175.
Jean Postely président du conseil privé, à Liège. Envoyé à Liège par
Charles de Bourgogne, 22; chargé d'un message de Louis de Bourbon pour
Onufrius, 59; autre message qu'il porte au légat, 67; convoqué à Tabbaye
de Vivegnis, 69; envoyé à une entrevue, 110; il s'enfuit à Maestricht, llf.
Jean de Seraing, doyen du chapitre de S*-Lambert. Il remet à Onufrius
les articles à modifier de la sentence du duc de Bourgogne, 45; il annonce
aux Liégeois que les Bourguignons se préparent à attaquer la cité, 124.
Jean Sore^A, général des Carmes. Interprète d*Onufrius à Liège, 53.
Jean de Wilde^ chef des bannis liégeois. Il rentre dans la cité, 49;
Onufrius le fiait mander chez lui à Tongres, 96; il expose au légat les
désirs des Liégeoi'', 96; il est introduit auprès de Louis de Bourbon, 99; il
demande â Onufrius et à Louis de Bourbon de rentrer à Liège, 100; nommé
mayeur de la cité, il fait poursuivre les assassins de Robert de Morialmé,
107; invité à une entrevue avec Humbercourt, 110; menacé par les Lié-
geois, 127; désigné pour escorter le légal et Tévêque, 132; renvoyée Liège,
133; Humbercourt lui fait savoir quMl ne se rendra pas à Monfort, 158;
tué près de la porte S^-Léonard, 170.
Josse de La Marcky officiai de Liège. Il harangue Onufrius, 32; interprète
du légat auprès des Liégeois, 62; il harangue les Liégeois, 132.
K.
Kerrest (de le\ voy. Simon de le Kerrest.
L.
La Marché voy. Josse de La Marck.
Laner^ voy. Guillaume Laner.
Lantin, village du pays de Liège. Les Liégeois y sont battus par les
(487)
Bourguignons, i27; le village incendié, 137; une troupe de Liégeois s'y
fortifie, 129; Onufrius et Louis de Bourbon arrivent dans cette localité, 133;
horrible spectacle, 134.
LéaUy ville du Brabant. Humbercourt s'y rend, 109 ; Simon de le Kerrest
écrit de là à Onufrius, 125.
Lens, voy. Gilles de Uns.
Lichlenberg ou Slavanten, couvent près de Maestricbt. Onufrius s'y
installe, 56,57.
Liège, pays ou principauté. Le pays ravagé par les Bourguignons, 9 ;
les députés du pays signent la paix de Saint-Trond, 9 ; les ducs de Bour-
gogne imposés au pays comme avoués, 10 ; le pays ravagé par les compa-
gnons de la Verte tente, 13 j le pays soumis à la volonté du duc Charles, 17;
les nobles du pays protestent contre certains articles de la sentence du duc
Charles, 20; le pays soumis à la lieutenance de Humbercourt, 22; livré
aux caprices et aux exactions de Humbercourt, 22, 23; ravagé par les
troupes de Humbercourt, 79; ravagé par les Bourguignons, 116, 120.
Liège, ville. Le magistrat conteste à Louis de Bourbon le merum et
mixtum imperium, 4; Louis de Bourbon met la ville en interdit, 5; Pie II
y envoie Pierre Fer ri comme légat, 5 ; mise en interdit, 6 ; item par Paul II,
8; Louis de Bourbon refuse de lever Tinterdit, 13 ; efforts du duc de Bour-
gogne pour obtenir la levée de l'interdit, 13, 14 ; les clefs de la ville remises
au duc Charles, 17; les Bourguignons entrent dans la cité, 17; la magis-
trature abolie, 17; les remparts de la ville démolis, 21 ; Louis de Bourbon
demande au duc qu'on suspende la démolition, -39 ; Louis de Bourbon est à
Liège, 42; Onufrius revient dans la cité, 44; les bannis rentrent en masse
dans la ville, 49; excès commis dans la cité par les bannis, 30; confusion
qui règne dans la ville, 51 ; troubles occasionnés à Liège par l'absence du
légat, 38; conférence publique avec le légat sur le Marché, 61 ; rumeur
que produit à Liège l'annonce de l'arrivée de Humbercourt, 79 ; la ruine
de la cité projetée par le duc Charles, 88; fêtes à Liège pour le retour de
l'évéque et du légat, 103; Philippe de Savoie fait savoir à Liège qu'il
s'emparera de la cité, 121; émotion produite à Liège par l'incendie de
Crisgnée, 122; Onufrius conseille aux Liégeois de garder la cité, 123; la
prise de Liège décidée, 125; émotion à Liège, 126 ; le bruit de la défaite
des Bourguignons se répand à Liège, 127 ; la nouvelle de la défaite des
Liégeois arrive à Liège, 128; terreur des habitants qui s'enfuient de tous
cotés, 129; la ville ouverte sans défense à l'ennemi, 129; la destruction
de la cité décidée par le duc Charles, 150 ; la nouvelle de la soumission
complète des députés liégeois est apportée dans la cité, 152; les Liégeois
( 188 )
proposent à Thibaut de Neufchâtel d'occuper une partie de la cité, 158;
les Bourguignons se meltent en roule pour prendre Liège, 163; Louis de
Bourbon désigné pour donner le premier assaut à la ville, 168; descrip-
tion de la cité du côté de la porte S*-Léonard, 168; le bruit de la mort
d*Onufrius se répand à Liège, 171 ; la ville envahie par les Bourguignons
pendant qu'on y traitait de la paix, 174 ; prise et livrée au pillage, 175.
Liégeois, Ils se plaignent de Louis de Bourbon, 4; ils lui reprochent de
refuser les saints Ordres, 5; inquiétés par Philippe, duc de Bourgogne, 5;
ils s'emparent du château de Rheidt, 6; condamnés par Pierre Ferri, 6;
Paul II leur ordonne de reconnaître à Louis de Bourbon le merum et
mixtum imperium, 7; leurs hostilités contre le duc Philippe et son fils
Charles, 9; ils doivent demander pardon à Charles de Bourgogne, 10;
sentence cruelle que leur impose le duc, 10 ; ils doivent payer une amende
à Charles pour la prise de Falais, 1 1 ; ils recommencent les hostilités à
cause de l'exclusion de Dinant du traité de Saint-Trond, 12; ils font la
paix avec le duc après la prise de Dinant, 12; ils remettent au duc la déci-
sion de leurs différends avec Louis de Bourbon, 12; ils demandent la levée
de l'interdit et le bannissement de vingt bourgeois, 15; le duc prie le pape
de les réconcilier avec leur évéque, 14; ils s'emparent du château de Huy,
16; battus par les Bourguignons à Brusthem, 16; ils se soumettent à l'au-
torité du duc Charles, 17; sentence du duc Charles contre eux, 17-30;
obligés d'accepter cette sentence, 20; amendes qui leur sont imposées,
21 ; leurs députés se portent au-devant d'Onufrius, à Cologne, 31 ; leur
soumission au pape, 52; ils exposent leurs griefs au légat, 33, 34; ils
prient le légat d'aller intercéder pour eux auprès du duc Charles, 34; ils
prennent parti pour les bannis, 50; ils menacent le légat dans sa sécurité,
51 ; ils envoient des députés au légat, 55 ; ils demandent un sauf-conduit
pour aller trouver Louis de Bourbon à Maestricht, 54; Louis de Bourbon
leur fait refuser l'entrée à Maestricht, 55; supplications qu'ils adressent à
l'évêque, 56; leurs députés arrêtés à Argenteau, 58; ils accusent Onufrius
de trahison, 58; leurs députés relâchés, 59; ils veulent attaquer Louis de
Bourbon, 59; Onufrius leur conseille d'accepter les conditions de l'évêque,
60; harangués par le légat sur le Marché, 61 ; excités à la révolte par leurs
chefs, 62 ; ils protestent de leur respect pour l'évêque, le légat et le pape,
63; ils demandent le retour de Louis de Bourbon dans sa capitale et le
bannissement de vingt bourgeois, 64, 68; ils prient le légat d'infliger la
censure canonique à Louis de Bourbon s'il reste attaché au -parti bourgui-
gnon, 68; promesses de secours que leur font leurs voisins, 68; ils font
des préparatifs pour recevoir leur évêque, 76; leur consternation en appre-
( <89 )
nant que Louis de Bourbon diffère son retour, 77; ils accusent Onufrius
de trahison, 78, 79; leurs vœux pour le roi de France contre le duc dQ
Bourgogne, 78; décidés à résister aux troupes de Humbercourt, 79; quel-
ques bourgeois menacent le légat, 80 ; ils supplient Onufrius de se rendre
auprès de Louis de Bourbon, 81 ; leurs soupçons contre le légat, 84; ils
demandent des sauf-conduils pour aller à Tongres, 85; ils surprennent
les Bourguignons à Tongres, 90, 91 ; leurs excès à Tongres« 95; haran-
gués par Onufrius, 95; ils exposent leurs plaintes au légat, 96; conférence
de leurs chefs avec Onufrius, 97, 98; ils acclament Louis de Bourbon, 98;
ils ramènent Tévêque et le légat dans la cité, 10! ; la foule accourt au-
devant des prélats, 103; les Liégeois offrent de faire réparation au duc,
104; Louis Xi leur propose son appui, 104; ils refusent les offres du roi
de France, 105; Onufrius les engage à tenir leur promesse envers le duc
Charles, 105; leurs députés arrêtés par les Bourguignons, 111; Onufrius
les engage à se soumettre à la volonté du duc, 112; leurs bonnes disposi-
tions à regard du duc, 113, 114; leur crainte des Bourguignons, 114; ils
prient le duc de les considérer comme amis, 115; engagements qu'ils
prennent vis-à-vis de Thibaut de Neufchâtel, 115; ils supplient Onufrius
de se rendre auprès du duc, 116; ils perdent tout espoir et se préparent à
la lutte, 117; Philippe de Savoie leur annonce quMI s'emparera de la cité,
121 ; leur colère contre les Bourguignons, 122; Onufrius leur déconseille
d'attaquer les Bourguignons, 122; il les engage à défendre la cilé, 125; ils
se préparent à attaquer Tennemi, 124; ils apprennent l'approche des
Bourguignons, 124; ils se préparent à la lutte, 126; battus près de Lantin,
127; leur animosité contre Tévéque et le légat, 128; ils espèrent une
intervention de Louis XI, 130, 131 ; Onufrius leur propose d'aller trouver
le duc avec Louis de Bourbon, 130; harangués par Tévéque et le légat
dans la cour du palais, 131; ils envoient Onufrius et Louis de Bourbon
vers le duc Charles, 132; Thibaut de Neufchâtel s'informe de leurs dispo-
sitions, 146; leurs députés conduits à Bierset, 148; invectives par Thibaut
de Neufchâtel, 148; Louis de Bourbon intervient en leur faveur, 149;
Thibaut leur fait savoir que le duc prendra Liège s'ils ne se soumettent
entièrement à lui, 150; Humbercourt insiste pour qu'ils se soumettent,
151 ; ils déclarent vouloir accepter toutes les conditions qu'on leur impo-
sera, 152; ils proposent à Thibaut de Neufchâtel d*occuper une partie de
la cité, 158; huit mille Liégeois se portent à la rencontre des Bourgui-
gnons, 159; leur tactique; ils surprennent leurs ennemis à Fooz, 160;
leur attaque repoussée, 161; ils assaillent les Bourguignons, 167; ils
soutiennent un premier assaut, 168; ils surprennent l'ennemi à la porte
( 490 )
S^-Léooard, 169; ils attaquent le camp de Louis XI et du duc Charles,
173; insuccès de leur coup de main, 173; ils discutent les conditions de
paiX) 174; surpris, ils s'enfuient de Liège, 175.
LierSf village du pays de Liège. Ooufrius y donne rendez-vous k Louis
de Bourbon, 66.
Louis de Bourbon, évéque de Liège. Il mécontente les Liégeois, 4; il
refuse de recevoir les saints Ordres, 5; il jette Tinterdit sur la cité et se
réfugie auprès de Philippe, duc de Bourgogne, 5; il réclame Tintervention
du pape, 5; Paul M lui attribue le merum et mixtum imperium, 7 ; le duc
Philippe arbitre de ses différends avec ses sujets, 12; il refuse de lever
rinlerdit et de bannir vingt bourgeois, 13; le duc Philippe fait demander
au pape de le réconcilier avec son peuple, 14; il réside à Huy, 16; il se
réfugie auprès de Charles, duc de Bourgogne, 16; il proteste contre
certains articles de la sentence du duc Charles, 20; son autorité usurpée
par Humbercourt et Jean Postel, 23; il va saluer Onufrius, 32; il célèbre
sa première messe, 33 ; il prie Onufrius de se rendre auprès du duc Charles
à Bruges, 34; il envoie Richard Troncillon à Bruges, 37; il écrit au légat
pour le remercier et le prier de continuer ses démarches, 38, 39; mandé à
Bruxelles par le duc Charles, 42 ; il supplie le duc en faveur des Liégeois,
42; il excite la colère du duc, 43; il délibère avec Onufrius et le chapitre
de S*-Lambert, 44, 45 ; il préside une réunion de la noblesse à Maestricht,
49; les bannis déclarent se soumettre à son autorité, 52; il écoute les sup-
plications des Liégeois, qui demandent son retour à Liège, 56; ses condi-
tions pour rentrera Liège, 57; le légal réclame son intervention auprès
des seigneurs d'Argenteau, 59; il s'excuse misérablement, 59 ; les Liégeois
se défient de lui, 60; les bannis protestent de leur respect pour lui, 63; les
Liégeois demandent son retour dans sa capitale, 64; sa conférence avec
Onufrius à Milmorte, 64; il se rencontre avec le légat à Liers, 66; il fait
donner Tassant à la cité, 66; il envoie des députés au légat et fait des con-
cessions, 67; il promet de rentrera Liège, 67; convoqué à Vivegnis, il
refuse de s'y rendre, 69; le duc Charles lui envoie des troupes pour le
remettre en possession de sa capitale, 69 ; sa conférence à Milieu avec
Onufrius, 70; reproches que lui adresse le légat, 71-74; il se laisse fléchir
et promet de rentrer à Liège, 75, 76; il va à Tongres, 77; il fait demander
une entrevue au légat, 77; il donne rendez- vous à Onufrius à Tongres,
82; il envoie une escorte au légat, 82; il montre à Onufrius une lettre
menaçante du duc Charles, 82; reproches que lui adresse le légat, 85; il
s'engage à intercéder auprès du duc Charles, 84; il prie Onufrius de rester
à Tongres jusqu'à l'arrivée de Humbercourt, 85; surpris à Tongres par les
r
(m )
Liégeois, 91; faux bruil de sa fuite à Maestricht, 9i; il se rend chez le
légat, 93; Onufrius le rassure, 94; il assiste à Tentrevue des Liégeois avec
le légat, 97; acclamé par les Liégeois, 98; il fait dire au duc de ce pas
s'alarmer de la prise de Tongres, 99, 100; il promet de rentrer dans sa
capitale, 100; il part pour Liège, 102; il rentre à Liège aux acclamations
du peuple, 103; il demande à Onufrius de loger dans son palais, 103; son
inquiétude pour Robert de Morialmé, 106; invité à une entrevue par
Humbercourt, i 11 ; il engage les Liégeois à se soumettre au duc Charles,
lia; les Liégeois s'en rapportent à son arbitrage, 113; ses conférences avec
Hagenbacb, 114; il entrelient des relations secrètes avec les Bourguignons,
117; son projet de fuite, 118; Onufrius lui adresse des reproches, 118; il.
promet au légat de ne pas le quitter, 1 19; il fait demander à Humbercourt
de négocier la paix avec le duc, 120; Philippe de Savoie le fait saluer de sa
part, 121 ; Onufrius l'accuse de trahison, 123; soupçonné parles Bourgui-
gnons d'avoir conseillé la prise de Tongres, 125, 126; sa situation critique
à Liège, 126; objet de la colère des Liégeois, 128; il veut s'enfuir de
Liège, 128; il se réfugie dans la tour de la cathédrale S*-Lambert, 128; il
consent à aller avec Onufrius auprès du duc Charles, 130, 131; il assure
les Liégeois de son dévouement, 131 ; envoyé par les Liégeois auprès du
duc, 13^; il arrive à Lantin, 133, 134; il envoie des hérauts à Thibaut de
Neufchâtel, 135; sa situation critique, 155; reproches que lui adresse
Onufrius, 136; il tombe au milieu des- Bourguignons, 137; ses communi-
cations secrètes avec le duc Charles, 138; Onufrius lui fait des reproches,
139; consolations qu'il adresse au légat prisonnier, 140, 141 ; il abandonne
le légat, 142; Onufrius demande à le voir, 144; il se trouve auprès de
Thibaut de Neufchâtel, 145; il vient au-devant d'Onufrius à Biersel, 147;
il intercède auprès de Thibaut de Neufchâtel en faveur des Liégeois, 149 ;
il annonce à Thibaut la soumission complète des Liégeois, 152; il se
trouve à Fooz avec ses partisans, 154; réclamations que lui adresse Jean
de Chàlons à propos du légat, 154; Onufrius sollicite son intervention
pour être remis en liberté, 155; il conseille à Onufrius de rester à Fooz,
156; il retourne à Fooz, 157; les Liégeois lui demandent de rentrera
Liège, 158; il se rend auprès du duc Charles, 158, 160; il revient à Fooz,
162; Onufrius lui annonce son intention de se retirer en lieu sûr, 164; le
légal prend congé de lui, 165; son poste dans l'armée bourguignonne,
167; désigné pour donner le premier assaut à la cité, 168; il intercède en
faveur des Liégeois, 17 1 ; il tente un dernier eflforl pour rétablir la paix, 174,
Louis XI, roi de France. Il assiste au sac de Liège, 2 ; il rassemble une
armée pour combattre Charles, duc de Bourgogne, 37; il envoie Charles
MÉM. ONUFRIUS. ^3
■r
( *»2 )
de Bourbon auprès du duc Charles à Bruxelles, 40; le duc Charles l'accuse
de soutenir les Liégeois, 43; les bannis rentrent à Liège au cri de « Vive
le roi de France, » 50; vœux que les Liégeois forment pour lui, 78, 79; sa
paix avec le duc Charles annoncée, 88; les Liégeois crient < Vive le roi de
France » eu surprenant les Bourguignons à Tongres, 91 ; il fait promettre
son appui à Onufrius et aux Liégeois, i04; on apprend à Liège qu'il a
conclu la paix avec le duc de Bourgogne, 150; les Liégeois comptent sur
son intervention en leur faveur, 130, 131 ; Onufrius el Louis de Bourbon
envoyés auprès de lui par les Liégeois pour demander la paix, 13â ; décidé
à accompagner le duc Charles à la prise de Liège, 139; il arrive à Momalle,
157; les Liégeois le considèrent comme un ennemi, 169; campé à la Nou-
velle Brasserie, 172; attaqué la nuit par les Liégeois, il échappe au danger,
173; il donne le signal du pillage à Liège, 175.
Louvain (lisez Bruxelles?). Onufrius avait été en cette ville, 88.
Lo¥€nberg, voy. Henri de Lovenberg.
Lowaige^ village près de Tongres. Jean de Châlons y établit son carnp,
142.
Luxembourg. Les lettres d'OnufrIus interceptées près de cette ville, 1 04.
M.
MaestrichL Articles publiés en faveur des habitants de cette ville par
le duc de Bourgogne, 19; Louis de Bourbon y préside une réunion de la
noblesse du pays de Liège, 49; Louis de Bourbon y reçoit les députés
des Liégeois, 54; Tévêque refuse aux Liégeois l'entrée dans cette ville
56; Onufrius reste à Maestricht auprès de l'évêque, 57; le légat va y trouver
Tévêque, 70; Onufrius projette de s'y rendre, 84, 85, 87; Jean de Berg s'y
retire, 99; Humbercourt et Jean de Berg s'y trouvent, 109; Jean Postel
s'y retûre, 111 ; Onufrius veut s'y rendre, 136; les habitants craignent les
Liégeois, 166; Onufrius accueilli en cette ville, 167; les blessés liégeois
amenés à Jllaestricht, 170; les gens d'Onufrius le rejoignent en celte ville,
171.
MarguerUe d'York, Elle épouse Charles, duc de Bourgogne, à Bruges, 37.
MarHanOy voy. Raymond de Marliano,
Mayence, Onufrius est envoyé comme légat en cette ville, 6; Onufrius
y tombe malade, 30.
Meeffèy village du pays de Liège. Humbercourt y arrive avec des troupes,
79; Bumbercouri se rend de cet endroit à Huy, 85.
Meersch, voy. Jean Altefast.
( ^95 )
Merum et mixtum imperium^ droit déjuger les criminels. ReveDdiqné
par Loais de Bourbon, 4; attribué à Tévêque par Paul II, 7; modifications
proposées sur ce point à la sentence de Charles de Bourgogne, 46, 48.
if ^/f>rs (Corporations de). Abolies à Liège, 18.
Meurs, voy. Vincent, comte de Meurs,
Millen, village près de Tongres. Entrevue en cette localité entre Onu-
frins et Louis de Bourbon, 70, 81, 83.
Milmorte, village du pays de Liège. Conférence en cette localité entre
Onufrius et Louis de Bourbon, 64
Momalle, village du pays de Liège. Louis XI et Charles, duc de Bour^
gogne, arrivent en cette localité, 157, 159.
Monfortsur Ourthe, village du pays de Liège. Humbercourt s'engage à
s'y constituer prisonnier, 99; Humbercourt relevé de sa promesse, 156.
Montaigle, château du comté de Namur. La ferme brûlée par les Lié-
geois, 11.
Montarchier, familier de Louis de Bourbon. Envoyé par i'évéque auprès
du duc Charles, 99; ses communications secrètes avec Louis de Bourbon,
138; item avec Jean de Châlons, 145.
Morialméy voy. Robert de Morialmé,
N.
Namur, comté. Traversé par Tarmée bourguignonne, 108,109.
Neufchâtel, voy. Jean et Thibaut de Neufchdtel.
Nouvelle Brasserie (Noeve-Bressenne), lieu dit sur la montagne de
S*<-Walburge. Les Liégeois y surprennent le camp de Louis XI et du duc
Charles, 172.
O.
Onufrius de Sancta-Cruce^ évéque de Trîcaria. Ëtant à Aix-la-Chapelle,
il avait promis au pape une relation du sac de Liège, 1 ; la vérité sur ce
fait a été altérée, 2; il aurait voulu la faire connaître par une déclaration
publique; il y avait renoncé à cause des révélations qu*il aurait dû faire,
i; décidé à mettre les faits par écrit, il les dévoilera entièrement, 3; adjoint
à Pierre Ferri,6; sa mission à Mayence, 6; Paul I! renvoie comme légat à
Liège, 15; son départ retardé, 16; Louis de Bourbon, le clergé et les nobles
lui remettent des protestations secrètes contre certaines clauses de la sen-
tence du duc Charles, 20; texte de la bulle qui lui confère ses pouvoirs,
23; ses instructions en ce qui concerne le duc de Bourgogne, 29; il quitte
» i
( 494 )
Rome; ses compagnons de voyage, 30; il tombe malade à Mayence, SO; il
apaise un conflit à Cologne, 31 ; il s'installe à la Chartreuse, près de Liège,
31 ; il reçoit les députés du clergé et de la bourgeoisie, 52; il lève Tinterdit,
33; il écoute les plaintes des Liégeois, 33,34 ; il se rend à Bruges auprès
du duc Charles, 34; ses conférences amicales avec le duc, 35; il demande
au duc de modérer sa sentence, 35, 36; Louis de Bourbon le remercie de
ses démarches, 37, 38; le duc Charles l'engage à ne pas attendre son retour
à Bruges, 39; il fait connaître à Paul II le résultat de ses négociations avec
le duc, 40; il attend le duc à Bruxelles, 40 ; ses efforts pour obtenir du duc
des modifications à la paix de Saint-Trond, 41 ; ses entrevues avec le duc
Charles, 42 ; il tâche d*apaiser la colère du duc, 43 ; chargé par le duc de
s'entendre avec les Liégeois sur leurs prétentions, 44; il revient à Liège,
44 ; comment il obtient un vote sincère du chapitre de S*-Lambert, 45; il
prend sous sa protection les étrangers qui se trouvent à Liège, 50 ; menacé
dans sa sécurité par les bannis, 51 ; il refuse de quitter Liège, 51 ; il déclare
aux bannis quMl est prêt à renoncer à sa mission, 52; il confère à S*-Jac-
ques avec les députés des bannis, 53; il obtient un sauf-conduit pour les
députés des Liégeois se rendant à Maestricht, 54; il se dispose à aller
trouver Louis de Bourbon à Maestricht, 54; soupçonné de trahison par les
bannis, 55; arrêté par les seigneurs d'Argenteau, 55; il sMnslalle au cou-
vent de LIcbtenberg près de Maestricht, 56; il renvoie les députés des Lié-
geois, 57; il promet de rentrer à Liège, 58; accusé de trahison, 58; il
obtient la mise en liberté des Liégeois arrêtés à Ârgenteau, 59, 60; il fixe
un rendez-vous à Louis de Bourbon à Vivegnis; il rentre à Liège, 60; il
harangue les Liégeois sur le Marché, 61 ; clameurs séditieuses qui s'élè-
vent contre lui, 62; les bannis le réclament pour arbitre, 04; il se rend
à Milmorle auprès de Louis de Bourbon, 64; accord quMI fait avec Tévé-
queau sujet des bannis, 65; il revient à Liège, 65; il donne rendez-vous
à Louis de Bourbon à Liers, 66; il reproche à Tévéque son attaque contre
la cité, 67; il revient à Liège et sépare les combattants, 67; les Liégeois
lui demandent dMnfliger les censures canoniques à Louis de Bourbon
sMI reste attaché aux Bourguignons, 68 ; il se rend à Tabbaye de Vivegnis,
68; révêque lui écrit que le duc Charles envoie des troupes pour s'em-
parer de la cité, 69; il cache cette nouvelle aux Liégeois, 69; il part pour
Maestricht, 70; reproches qu'il adresse à Louis de Bourbon, 71-74;
l'évéque lui demande de le précéder à Liège, 75; il annonce à Liège le
retour de Louis de Bourbon, 77; l'évêque lui fait savoir qu'il doit retar-
der son arrivée et lui demande une entrevue, 77; Louis de Bourbon lui
donne rendez- vous à Tongres, 78; accusé de trahison par les Liégeois,
( 195 )
78; i] s*appréte à partir pour Tongres, 79; danger qu*il court à Liège, 80;
allocution qu'il adresse aux chefs des Liégeois, 80; il part pour Tongres,
81; il arrÎTe à Tongres, 82; Louis de Bourbon lui montre une lettre
menaçante du duc Charles, 82; il adresse des reproches à Té^éque, 83;
il fiiit connaître à Liège les bonnes dispositions derévéque, 84; il reste
à Tongres jusqu'à Parrivée de Humbercourt, 85; discours qu'il adresse
à Humbercourt, 86, 87 ; Jean de Glymes lui fait connaître les projets des
Bourguignons, 88, 89; il engage Jean de Glymes à se rendre à Liège, 89;
il se propose de retourner à Liège, 90; surpris à Tongres par les Liégeois,
91, 92; il fait venir Louis de Bourbon chez lui, 95; il rassure Louis de
Bourbon et Humbercourt, 94; il harangue les Liégeois, 95; Onuflrius
mande les chefs des Liégeois» 96; il ménage un arrangement entre Louis
de Bourbon et les Liégeois, 97-99; les Liégeois lui demandent de revenir
à Liège, 100; acclamé par les Liégeois à Tongres, 101; ses bagages
laissés à Tongres, 102; Humbercourt lui témoigne sa reconnaissance,
102; il rentre à Liège avec Louis de Bourbon, 103; il loge dans le palais
de révéque, 103; il reçoit un message de Louis X(, 104; il refuse Tappui
du roi de France, 103; il engage les Liégeois à remplir leurs promesses
envers le duc Charles, 103; son indignation pour l'assassinat de Robert
de Morialmé, 107; sa correspondance avec Jean de Berg, 109; Humber-
court lui écrit qu'il ira trouver le duc Charles, 110; invité à une entrevue
avec Huml>ercourt, 110; indisposé, 111 ; il engage les Liégeois à se sou-
mettre au duc, 112; il écoute les propositions des Liégeois, 113; ses
conférences avec Hagenbach, 114; il conseille aux Liégeois d'écrire à
Thibaut de Nenfchâtel, 113; les Liégeois le supplient de se rendre au près
du duc, 116; embûche dressée contre lui à Huy, 117; il apprend les rela-
tions secrètes de Louis de Bourbon avec Thibaut de Neufchâtel, 117;
reproches qu'il adresse à l'évéque, 118; Louis de Bourbon lui promet de
ne pas le quitter, 119; Simon de le Kerrest lui demande une entrevue,
119; il prie Humbercourt de négocier la paix, 119; il demande à Simon
de le Kerrest de venir à Liège, 120; il déconseille aux Liégeois d'attaquer
les Bourguignons, 122; il accuse Louis de Bourbon de trahison, 123; sa
vie menacée, 123; il reçoit une lettre de Simon de le Kerrest, 124; le duc
Charles lui fait dire de veiller à sa sécurité, 125, 126; Humbercourt
l'engage à ne pas se rendre auprès du duc Charles, 125; sa situation
critique à Liège, 120; objet de l'animosilé des Liégeois, 128; il refuse de
quitter Liège et se réfugie dans la tour de S^-Larobert, 128 ; il offre aux
Liégeois d'aller avec Louis de Bourbon implorer la clémence du duc,
130; 131 ; il harangue les Liégeois, 131 ; envoyé par les Liégeois auprès du
( *96 )
duc Charles, 153; il arrive à Lantin, 135, 134; sa siluation critique» 13S;
reproches qu'il adresse à Louis de Bourt)OD, 136; il tombe au milku des
BourguigDODS, 137; il surprend les communica lions secrètes de Louis de
Bourbon avec le duc Charles, 138; reproches quMI adresse à Tévéque,
139; retenu prisonnier par Jean de Ghàlons et dépouillé, 140, 141 ; il
demande à avoir une entrevue avec le duc, 143; abandonné par Louis de
Bourbon, 142; conduit à Lowaige, 142; son chancelier dépouillé d^ ses
papiers, 1 43; rassuré sur son sort par le seigneur de Soas, 144; il demande
en vain à voir Louis de Bourbon ou Jean de Ghâlons, 144; les Bourgui-
gnons projettent de le mettre à la rançon, 145; mandé auprès de Thibaut
de Neufchàtel, 143, 146; conduit à Bierset, 147; courageuse déclaration
qu*il fait à Thibaut de Neufchàtel, 130, 151 ; Humbercourl insiste auprès
de lui pour obtenir des Liégeois une soumission complète, 131 ; on lui
fait des excuses pour la conduite de Jean de Ghàlons, 131 , 132; il recom-
mande ses compagnons à Jean de Ghàlons, 135; il se rend à Fooz auprès
de Louis de Bourbon, 134; Jean de Ghàlons veut l'envoyer en Bourgogne,
134; ses invectives contre Jean de Ghàlons, 153; il réclame Tintervention
de Louis de Bourbon,. 133; il veut suivre Tarmée, 136; les Liégeois lui
demandent de rentrer à Liège, 158; il se plaint de Jean de Ghàlons au
duc Charles, 139; il met les Bourguignons en garde contre la tactique
des Liégeois, 160; sa situation critique à Foqz, 161; le duc Charles lui
fait savoir qu'il est libre, 162, 163; il annonce Tintentionde se retirer en
lieu sûr, 164; il quitte Louis de Bourbon et les chefs de l'armée bour-
guignonne, 163; il se met eu route pour Maestricht, 166; il arrive à
Maestricht, 167; accueilli par la population et par les chanoines de
S*-Servais, 167; rejoint à Maestricht par ses gens, 171; le bruit de gs
mort se répand à Liège« 171 ; attitude du duc Charles en recevant s» letOre,
172.
Ostende, voy. Jacques d'Ostende.
Othée (en flamand Elch\ village près de Tongres. Onufriuset Louis de
Bourbon conduits eu cette localité parles Bourguignons, 137; les compa-
gnons du légat y sont retenus prisonniers, 142, 143.
Outre^Meuse, quartier de la ville de Liège. Les bannis proposent à
Thibaut de Neufchàtel de s'y retirer, 63, 63, 66.
P.
Pûio!. Conclue entre les Liégeois et les Bourguignons après la prise de
Dinant, 12. — Paix de Sainl-Trond, signée entre le duc de Bourgogne,
( 197 )
Louis de Boarbon et le pajs de Liège, 9-11 ; le duc demande au pape de
coDârmer celle paix, 14; le pape s*y refiise, 15; articles de celle paix con-
firmés, 20; le duc Charles en demande la ratification, 35,
Palant, voy. Warni$r de Palant.
Paul //, pape. Onufrius lui promet un récit du sac de Liège, 1 ; Onu-
frius lui adresse son mémoire, 1 ; successeur de Pie II, 7; il attribue le
merum et mixtum imperîum à Louis de Bourbon, 7 ; Philippe et Charles
de Bourgogne Pengagenl à «envoyer un légat à Liège, 14; il consulte le col-
lège des cardinaux, 15; Il envoie Onu&ius comme légat à Liège, 15; sa
bulle conréranl des pouvoirs au légat, 35; Onufrius lui fait connaître le
résultat de ses démarches auprès du duc Charles, 40; Onufrius lui fait
savoir ce qui s*est passé à Tongres, 104.
Pauline. Sentence de Paul II conréranl le merum et mixtum imperîum
à Louis de Bourbon, 7-8 ; le duc Charles de Bourgogne en demande la
confirmation, 18.
Péronne. Le duc Charles de Bourgogne se trouve en celle ville avec son
armée, 48.
Perron de Liège, Livré au duc Charles, 18; transporté à Bruges^ 21.
Philippe, duc de Bourgogne. Louis de Bourbon se réfugie auprès de
lui, 5; il réclame la médiation du pape, 5; il fait des incursions dans le
pays de Liège, 9; il conclut une paix à Sainl-Trond avec les Liégeois, 9;
il prend Dinant, 13; arbitre des différends entre Louis de Bourbon et les
Liégeois, 15; il engage Pévêque à lever Tinlerdit et à bannir vingl bour-
geois, 13; il demande au pape d'envoyer un légal à Liège, 14 ; sa mort, 14.
Philippe^ duc de Savoie, capitaine dans Tannée de Bourgogne, 108; il
fait remettre en liberté les députés d'Onufrius et de Louis de Bourbon,
Hl; il fait annoncer aux Liégeois quMl s'emparera de la cité, 131, 124;
capitaine de Tarmée, 140, 142; il assiste à la prise de Liège, 175.
Piages (Le seigneur de), Picard. Il se trouve avec Humbercourt à Ton-
gres, 93; il reste auprès d'Onufrius, 1 58, 159.
Pie //, pape. Il envoie Pierre Ferri comme légat à Liège, 5; il envoie
Onufrius comme légal à Mayence, 6; sa mort, 7.
Pierre Ferri, éyéque de Tarazona. Envoyé comme légal à Liège, 5, 15 ;
il jette Pinterdit sur la ville de Liège, 6.
Pierre de Bagenbach, maître d'hôtel de Charles, duc de Bourgogne.
Envoyé à Liège, il promet de travailler en faveur de la paix, 1 14; il fait
connaître à Thibaut de Neufchâtel les bonnes dispositions des Liégeois,
115; Thibaut lui reproche son intervention, 1 15; il vient au-devant d*Onu^
friusà Biersel,147.
( 198)
Pierre de Bannut, doyen de la collégiale S^-Pierre, à Liège. Envoyé
par Louis de Bourbon à Onufrius, 77.
Pierre de P^rou«6, compagnon d'Qnufrius, 147.
Postel, voy. Jean Postel.
Quatre arbres (A ux), lieu dit sur la route de Saint-Trond à Tongres.
Indiqué pour une entrevue par Humbercourt, 1 10.
Quercu, Toy. Jean de Chesne,
B.
Ravestein, voy. Adolphe de Clèves,
Raymond de Marliano, conseiller de Philippe, duc de Bourgogne, puis
de Louis de Bourbon. Compagnon de voyage et conseiller d'Onufrius, 30 :
il transmet à Paul il le résultat des négociations du légatj avecle duc
Charles, iO.
Reckheim» Cette localité assignée comme résidence provisoire aux
bannis par Louis de Bourbon, 57.
Rheidt, château sur la Neers. Pris et rasé par les Liégeois, 6
Richard, maître d'hôtel d'Ouufrius. Envoyé par le légat au-devant de
Simon de le Rerrest, 120; il accompagne Onufrius auprès de Thibaut de
Neufchâtel, U6.
Richard Troncilion, secrétaire de Louis de Bourbon. Envoyé à Bruges
auprès d'Onufrius, 57.
Robert, carme de Liège. 11 harangue Onufrius en latin, 32 ; interprète
du légat auprès des Liégeois, 61 ; il accompagne Onufrius à Tongres, 81 ;
interprète du légat, 82, 107; envoyé par Louis de Bourbon auprès du
légat, 103; envoyé par Onufrius à une entrevue, 111 ; il fait connaître au
légat les projets des Bourguignons, 117; envoyé par Louis de Bourbon
auprès de Humbercourt, 120; retenu prisonnier par les Bourguignons,
121; il revient à Liège, 124; interprète d'Onufrius auprès des Liégeois,
131; il accompagne Onufrius auprès de Thibaut de Neufchâtel, 147.
Robert de Morialmé, archidiacre de Liège, 43 ; blessé à Tongres, 91 ,
93; rendu odieux aux Liégeois, 101 ; assassiné sur la route de Liège, 106,
107.
Ruperty comte palatin du Rhin. Onufrius apaise sa querelle avec ses
sujets, 31 .
( ^99 )
8.
S^'Jacques, abbaye à Liège. Résidence du légat Otiufrius, 50; les
moines garantissent la sécurité du légat, 51 ; conférence dans Tabbaye
entre les bannis et le légat, 53 ; Onufrius ne juge pas Tabbaye assez pro-
tégée pour y recevoir les armes des bannis, 65; réunion nocturne dans
Tabbaye, 80; Onufrius y envoie ses gens loger, 104.
S*- Lambert, cathédrale de Liège. Louis de Bourbon et Onufrius se
réfugient dans la tour, 138.
S^'Lambert (Chapitre de). Il proteste contre certains articles de la
sentence de Charles, duc de Bourgogne, relatifs à la juridiction de TËglise
de Liège, âO; il délibère avec Louis de Bourbon et Onufrius, 44; une par-
tie du chapitre est dévouée au duc de Bourgogne, 45; cornaient le légat
obtient un vote indépendant du chapitre, 45; il indique au légat les modifica-
tions à demander à la sentence du duc Charles. — Chanoines de S*- Lam-
bert, voy. Henri de Lovenberg, Jean de Chesney Jean de Seraing, Josse
de La Marck. Raymond de Marlianoy Richard Troncillony Robert de
Morialmé.
S'-Laurent, abbaye près de Liège. Charles, duc de Bourgogne, s'y
installe, 1 7.
S^'Léonard, porte de la ville de Liège, 167; le premier assaut des
Bourgignons est donné en cet endroit, 168; massacre des Bourguignons,
169; les Bourguignons entrent par ce côté dans la cité, 174.
S^'Pierret collégiale de Liège. Doyen, voy. Pierre de Rannut.
Saint'Trond^ bonne ville du pays de Liège. Une paix y est signée entre
Philippe, duc de Bourgogne, et les Liégeois, 9 ; la ville prise par le duc
Charles, 16; Humbercourt conduit en cette ville, 102; Humberoourt écrit
de là à Onufrius, 1 13; arrivée de Simon de le Kerrest en cette ville, 119;
Humbercourt y reçoit la visite de Jean AlteFast, 119;- Humbercourt et
Simon restent dans cette ville, 120, 121. Voy. Paix.
S^~Croix, collégiale de Liège. Chanoine ; voy. Gilles Bonem,
5««- Walburge, porte de Liège. Les Liégeois s*y rendent àHa rencontre
de Louis de Bourbon, 77 ; Louis XI et le duc Charles établissent leur camp
dans le faubourg, 172.
Salanova, wy. Antoine de Salanova.
Seraing, voy. Jean de Seraing.
Simon de le Kerrest, secrétaire de Charles, duc de Bourgogne, 109;
envoyé par le duc à Saint-Trond, 1 19; il demande une entrevue à Onufrius,
119; Onufrius le prie de venir à Liège, 120; il reste à Tongres, 120, 121 ;
( MO )
il excite la colère de Thibaut de Neufcbâteli 121, 122; il envoie de Léau
un message à Onufirius, 12i, 125, 126; Onufrius quitte Liège à sa demande,
189.
Slavanten, voy. Lichtenberg.
Soas (Le seigneur de). Il rassure Onufrius, 144
Soreth, voy. Jean Soreth,
Straiile, voy. Gossuin et Jean de Straille,
Thibmut de Neufchâtel, maréchal de Bourgogne. Il traverse le Namu-
rois, 108 ; il entre à Tongres, 109; ses gens forcent les dépotés liégeois à
rebrousser chemin, 11 1 ; colère de ses gens contre Humbercourt, fil ; il
reproche à Hagenbach d^avoir donné aux Liégeois des espérances pour la
paix, 115; Onufrius le fait prier de faire cesser les ravages dans le pays,
116; il retient les députés des Liégeois, 1 17; il méprise les recommanda-
tions de Humbercourt, 121; il retient prisonniers les hérauts de Louis de
Bourbon, 155; il approche d'Othée, 159 ; chef de Tarmeé boui^ignontte,
142; il fait mander Onufrius auprès de lui, 145, 146; son camp établi à
Bierset^ 147 ; il se rend au-devant d^Onufrius, 147 ; ses invectives contre
les Liégeois, 148 ; Louis de Bourbon intercède auprès de lui en faveur
des Liégeois, 149; décidé à prendre Liège si les Liégeois ne se soumettent,
150 ; il fait des excuses au légat pour la conduite de Jean de Châlons, 152;
les Liégeois acceptent toutes ses conditions, 152; il repousse les proposi-
tions des Liégeois, 158; le duc Charles lui fait dire de remettre le légat
en Hberté, 162, 163; il entre à Liège, 175.
Tt/man, de Tongres^ compagnon d'Onufrius, 136; il guide Onufrius sur
la route de Maestricht, 137.
Tongrêê^ bonne ville du pays de Liège. Louis de Bourbon s*y trouve,
77 ; révoque y donne rendez- vous à Onufrius, 78, 79 ; Onufrius se rend à
Tongres, 81, 82 ; intention des Liégeois d'aller trouver Tévéque en cette
ville, 85; Humbercourt arrive à Tongres, 85; la ville surprise par les Lié-
geoiS) 90-102 ; les Bourguignons entrent à Tongres, 109 ; Hagenbach vient
y trouver Thibaut de Neufchâtel, 115; les environs de la ville ravagés,
120; les Bourguignons quittent Tongres, 124; la surprise de cette ville
attribuée à Louis de Bourbon et à Onufrius, 125, 126, 139.
Trentiy voy. Etienne de Trenti.
Troncillon^ voy. Richard Tronoitlon.
Turcs. Philippe, duc de bourgogne, prépare une expédition contre les
Turcs, 5; l'amende imposée aux Liégeois destmée à les combattre, 8; les
Liégeois promettent un subside dans le même but, 33.
(201 )
V.
VelrouXj voy. Amel de Velroux»
Venrode, voy. Ghisberl de Venrode.
Verte tente (Les compagnons de la), alliés des Liégeois révoltés contre
Tautorité de Louis de Bourbon, 13; ils ravagent le pays de Liège, 13; cri
des Liégeois bannis, 169.
Vincent de Bueren, chef des Liégeois bannis. Il rentre à Liège, 49; il
accompagne Onufrius à Tongres, 81 ; Onufrius le fait mander chez lui, 96;
il accourt avec les Liégeois à la rencontre du légat et de Louis de Bour-
bon, 103; instigateur de Tassassinat de Robert de Morialmé, 108; il quitte
Liège, 175.
Vincent, comte de Meurs. Il négocie la paix entre Philippe, duc de
Bourgogne, et les Liégeois, 9.
Vivègnis^ abbaye près de Liège. Un rendez-vous y est 6xé entre Louis
de Bourbon, Onufrius et les Liégeois, 60; le légat s'y rend une seconde
fois, 68.
Vogelzanck, voy. Jean d^Elter,
W.
ïVarni>r (lisez nenier) de Palant, prévôt d'Aix-la-Chapelle, 137.
Warnier de Witthem, capitaine bourguignon, 137.
Witde, voy. Jean de Wilde.
Witthem, voy. Frédéric et Warnier de Witthem.
X.
Xhendremaelf village du pays de Liège. Incendié par les Bourguignons,
135.
York, voy. Marguerite d'York.
Zuccarus de Todi, compagnon d'Onufrius, li7.
UNIV. C ÎIQANI,
JAN 25 1912